Na Polsko-Skandynawskich Sciezkach Historiiistorii

NA POLSKO-SKANDYNAWSKICH
CIEKACH HISTORII
NA POLSKO-SKANDYNAWSKICH
CIEKACH HISTORII
Praca zbiorowa
pod redakcj
Alicji Achtelik i Damiana Halmera
STOWARZYSZENIE HUMANISTYCZNE
EUROPA, LSK, WIAT NAJMNIEJSZY
MUZEUM GRNICTWA WGLOWEGO W ZABRZU
RYBNIKZABRZE 2009
by Stowarzyszenie Humanistyczne Europa, lsk, wiat Najmniejszy

i Muzeum Grnictwa Wglowego w Zabrzu
Recenzent: prof. dr hab Dariusz Rott
Redakcja naukowa: Alicja Achtelik, Damian Halmer
Projekt okadki: Pawe Sarnecki
Redakcja techniczna: Agnieszka i Dawid Keller
Druk: Centrum Usug Drukarskich, Henryk Miler, www.cuddruk.pl
RybnikZabrze 2009
ISBN: 978-83-929110-0-5
Wydawca:
Stowarzyszenie Humanistyczne Europa, lsk, wiat Najmniejszy,
ul. Rynek 18, 44-200 Rybnik, www.europa-slask.us.edu.pl
Muzeum Grnictwa Wglowego w Zabrzu, ul. 3 Maja 19,
41-800 Zabrze, www.muzeumgornictwa.pl
Spis treci
Przedmowa Jerzy Sperka
Wstp Alicja Achtelik, Damian Halmer
7
9
Adam Piwek: Cztery spotkania ze Skandynawi. Dzieje

Danii, Szwecji, Finlandii i Islandii w wybranych wspczesnych
podrcznikach do historii
13
Marta Rey-Radliska: Sagi islandzkie
i ich przekady na jzyk polski
35
Aleksandra Barwicka: Szwecja i Szwedzi w oczach
mieszkacw Rzeczypospolitej w drugiej poowie XVI wieku
53
Bogdan Kloch: Szwedzkie reminiscencje religijne na lsku
(pierwsza poowa XVII pocztki XVIII wieku)
zarys problematyki
75
Damian Halmer: Skandynawskie lady ze zbiorw
Wyszego Urzdu Grniczego we Wrocawiu
95
Pawe Jaworski: Szwecja wobec sprawy polskiej
w latach II wojny wiatowej
123
Sowo dyrektora Muzeum Grnictwa Wglowego
Marek Dmitriew
139
Przedmowa
Prezentowana ksika jest wynikiem aktywnej dziaalnoci modych historykw z Sekcji Rybnickiej Studenckiego Koa Naukowego Historykw oraz Stowarzyszenia Humanistycznego Europa,
lsk, wiat Najmniejszy. To ostatnie, tworzone przez absolwentw
historii Uniwersytetu lskiego z Rybnika i z Katowic, kierowane
przez Janusza Mokrosza, wpisao si juz pozytywnie w krajobraz
stowarzysze naukowych naszego regionu. Dziki zaangaowaniu
i pasji osb tworzcych wspomniane organizacje dnia 23 padziernika 2008 roku odbya si w Rybniku konferencja pod tytuem Na
polsko-skandynawskich ciekach historii, bdca jedn z licznych
imprez zwizanych z Nordaliami 2008. Wzili w niej udzia studenci
oraz naukowcy, zarwno ci pocztkujcy, jak i dowiadczeni. Na
podkrelenie zasuguje fakt zaproszenia do grona referentw badaczy spoza Grnego lska, co tylko dowodzi otwarcia organizatorw na inne orodki naukowe, a nie zamykania si we wasnych opotkach, gdy to, jak wiadomo, niczego dobrego nauce nie przynosi.
Z kilkunastu wygoszonych na konferencji referatw organizatorzy zdecydowali si, jak najbardziej susznie, na druk tylko tych
najwartociowszych. Z nich z pewnoci na wyrnienie zasuguj
teksty: Marty Rey-Radliskiej na temat sag islandzkich i ich przekadw na jzyk polski oraz Aleksandry Barwickiej, ktra nakrelia
obraz Szwecji i Szwedw o oczach mieszkacw Rzeczypospolitej
w drugiej poowie XVI wieku. Jednak wysoki poziom naukowy prezentuj take pozostae artykuy, a mianowicie Adama Piwka, ktry
bardzo skrupulatnie przedstawi zagadnienie obecnoci dziejw
Danii, Szwecji, Finlandii i Islandii w wybranych wspczesnych podrcznikach szkolnych, Bogdana Klocha opisujcego szwedzkie reminiscencje religijne na lsku, Damiana Halmera, dokumentujcego skandynawskie lady w zbiorach Wyszego Urzdu Grniczego we Wrocawiu oraz Pawa Jaworskiego, ktry w syntetycznie przedstawi
stosunek Szwecji do sprawy polskiej w latach II wojny wiatowej.
JERZY SPERKA
Ksik polecam wszystkim mionikom historii, a zwaszcza

tym, ktrych interesuj szeroko rozumiane relacje polsko-skandynawskie na przestrzeni minionych wiekw.
Dr hab. Jerzy Sperka
Zastpca Dyrektora ds. naukowych Instytutu Historii U
Wstp
Na pocztku XXI wieku, kiedy komunikacja lotnicza pozwala
pokonywa ogromne odlegoci w krtkim czasie, a Internet umoliwia porozumiewanie i wymian informacji midzy wszystkimi
niemal miejscami globu, pojcie bliskoci nabiera nowych ksztatw. Z takim rozwojem mamy do czynienia zwaszcza w Europie,
ktra zjednoczona pod gwiadzist flag wydaje si coraz bardziej
jednolita, zunifikowana i po prostu swojska dla kadego jej mieszkaca. W historii naszego kontynentu coraz czciej doszukujemy
si nie rnic, ale wanie cech wsplnych. Szukamy ich nie tylko
w podobiestwie kultur czy jzykw, ale take w podobiestwie
dziejw, ktre mniej lub bardziej zaptlay si z sob. Wizja historii
Europy jako caoci odnajduje nowe wsplne wyznaczniki, od zarania dziejw czce wszystkie zamieszkujce kontynent narody.
Badania na temat zwizkw pomidzy Polsk a krajami skandynawskimi wpisuj si niemal idealnie w przedstawiony wzorzec. Bo
chocia rnice jzykowe i kulturowe byy, s i zapewne dugo jeszcze bd zauwaalne, to jednak bliskie kontakty i wsplne drogi
w ich historii sigaj czasw najdawniejszych. Rnego rodzaju byy
to kontakty. Czasami ich o stanowia rywalizacja, ktra doprowadzia do wielu star zarwno dyplomatycznych, jak i militarnych czy
handlowych, dyktowanych cech, ktra od zarania dziejw kierowaa losami wiata ambicj. Czasami jednak ich osi byo wspdziaanie wsppraca prawdziwie szczera i partnerska, ktra cho mniej
efektowna, to jednak rwnie mocno wpisaa si na karty historii
pastw po obu stronach Batyku.
Ksika, ktr trzymaj Pastwo w rkach, jest prb spojrzenia
na dzieje Polski i Skandynawii przez pryzmat tych wanie cech.
Naley bowiem pamita, e tylko w ten sposb to spojrzenie moe
by pene. Historia jest skomplikowana tak, jak ludzie j tworzcy,
dlatego postrzeganie jej wymaga stosowania o wiele szerszej gamy
barw ni czer i biel. Podejmujc si zadania odnalezienia wspl-
10
ALICJA ACHTELIK, DAMIAN HALMER
nych momentw w dziejach, nie powinnimy zadawa sobie pyta

typu Kto z nas okaza si mocniejszy?, lecz prbowa dociec Czy
bez siebie bylibymy teraz tak mocni? I chocia publikacja ta nie
jest prb syntezy, lecz jedynie zbiorem przyczynkw i krtkich
artykuw, to jednak kademu z autorw opisany tu sposb interpretowania przeszoci okaza si bliski, prawie naturalny. Rekonstruujc przeszo nie spogldali na ni z dystansu, lecz niemal
fizycznie poszukiwali wsplnych polsko-skandynawskich ladw
przeszoci. Dziki ich zaangaowaniu i pasji dnia 23 padziernika
2008 roku odbya si w Rybniku konferencja pod tytuem Na polsko-skandynawskich ciekach historii , stanowica jedn z licznych imprez zwizanych z Nordaliami 2008. Udzia badaczy spoza
Grnego lska i obecnie moliwo zaprezentowania drukiem jej
wynikw to chyba najlepsze dowody na to, e podjte wwczas
tematy zasuguj na uwag.
Prezentowana ksika ma jednak jeszcze jeden walor, ktry poszerza sposb rozumienia i przedstawiania dziejw. Wrd autorw
znajdujemy tu bowiem zarwno studentw i modych historykw,
jak i dowiadczonych ju naukowcw. Mozaika wieoci i dowiadczenia (tak podana przez trenerw druyn sportowych) w wypadku dziea naukowego wpywa bardzo pozytywnie na efekt finalny,
uzupeniajc je o ambicj i wspprac.
Ambitnym bowiem moe si nazwa nie ten, kto pragnie by lepszym od innych, lecz ten, kto lepszym od siebie pragnie dorwna.
I cho niektrzy cech t uznaj za wad, to wanie ambicja niewielkiego grona osb przyczynia si do powstania tej ksiki. Jest ona
materialnym dowodem pasji, radoci odkrywania i wanie naukowej ambicji, jaka od kilku lat cechuje rozwijajce si w Rybniku ycie
naukowe i akademickie. Od roku 2005 dziaa tu prnie i z sukcesami Sekcja Rybnicka Studenckiego Koa Naukowego Historykw
Uniwersytetu lskiego, starajc si od tego czasu popularyzowa
historyczne pasje i doskonali naukowy warsztat zarwno wrd
swych czonkw jak i mieszkacw regionu. Ambicja
WSTP
11
przedsiwzicia i poszczeglnych jego realizatorw zaowocowaa

nie tylko regularnymi konferencjami i spotkaniami, ale take daa
plon w postaci wydanych drukiem prac zbiorowych, ktre przechowywane w bibliotekach przez wiele lat bd wiadczy o zapale ich
twrcw. W czasach, gdy praca wydawnicza wymaga pozyskania
sporych pienidzy, czsto z wielu rde, zapa ten zasuguje na
szczeglne uznanie. Ambicja modych rybnickich adeptw historii
na uznanie zasuguje rwnie z tego powodu, e nie wypala si, trwa,
objawiajc si na coraz nowszych polach. Kontynuacj przedsiwzi Sekcji Rybnickiej stanowi Stowarzyszenie Humanistyczne
Europa, lsk, wiat Najmniejszy, tworzone przez tych ludzi, ktrych
zapa nie zgas z chwil otrzymania dyplomu wyszej uczelni. Wsplnie z Sekcj i dziki nabytemu w czasie studiw dowiadczeniu
czonkowie Stowarzyszenia pozwalaj jeszcze lepiej wykorzystywa
ambicje i chci ttnice wrd studentw Uniwersytetu lskiego,
i tych z Rybnika, i tych z Katowic.
Ambicja ta przeoya si take na drugi element, ktry umoliwi realizacj zakadanych celw. Jest ni wsppraca, dziki ktrej
przemienia si je w rzeczywisto. Partnerska wsppraca z wieloma
ludmi i instytucjami prowadzona jest od pocztku dziaalnoci.
Szczeglne miejsce zajmuje tu Muzeum w Rybniku, a zwaszcza jego
dyrektor, dr Bogdan Kloch, ktry osobicie zaangaowa si prace
zarwno Sekcji, jak i Stowarzyszenia. Podzikowania tym bardziej na
miejscu, e by on jednym z inicjatorw poszerzenia historycznych
horyzontw wanie na tereny Skandynawii i zorganizowania wspomnianej konferencji. Rwnie gorce sowa podzikowania nale si
dr. Jakubowi Morawcowi, dr. Jackowi Kurkowi i dr. hab. Jerzemu
Sperce, ktrzy pomagajc w zorganizowaniu konferencji, przyczynili si do powstania tego wydawnictwa. Dodatkowe sowa podzikowania pragniemy zoy take na rce pani Marii Danielskiej
koordynujcej cao Nordaliw, ktra tak przychylnie odniosa si
do pomysu rybnickiego rodowiska akademickiego, a take recenzentowi prof. dr. hab. Dariuszowi Rottowi. Nie sposb rwnie nie
12
ALICJA ACHTELIK, DAMIAN HALMER
wspomnie o wsppracy z wadzami Uniwersytetu lskiego w Katowicach, wadzami samorzdowymi oraz szczeglnie wspwydawcy, Muzeum Grnictwa Wglowego w Zabrzu, bez ktrych
pomocy ksika ta nie mogaby powsta.
Alicja Achtelik
Damian Halmer
ADAM PIWEK
Cztery spotkania ze Skandynawi
Dzieje Danii, Szwecji, Finlandii i Islandii
w wybranych wspczesnych podrcznikach do historii
Skandynawia, wedle Encyklopedii PWN, to termin obejmujcy
kraje Europy Pnocnej: Szwecj, Norwegi, Finlandi, Dani i Is1
landi, powizane z sob wizami historycznymi i kulturalnymi .
Ten region kojarzcy si uczniom najczciej z reniferami, siedzib
witego Mikoaja, bohaterami ksiek Astrid Lindgren jest take
obecny we wspczesnych podrcznikach do historii. Jeszcze obowizujca podstawa programowa nie przytacza treci koniecznych
do poruszenia w podrcznikowych realiach, opisujc je wycznie
2
w ciko precyzowanych pojciach . W nowej, wchodzcej do szk
wraz z uczniami klas I szkoy podstawowej i gimnazjalnej od wrzenia 2009 roku, okrelono zakres wiedzy i umiejtnoci, jakie powinien zdoby ucze na poszczeglnych stopniach edukacji historycznej.
Ucze zreformowanej podstawwki w klasach IVVI bdzie
poznawa epizody z historii z ukierunkowaniem na wtki z historii
3
spoecznej. Wiedza przekazywana na II etapie edukacyjnym bdzie
dotyczya przede wszystkim dziejw ojczystych, wic obecno
dziejw pastw skandynawskich w powstajcych podrcznikach b1
Encyklopedia popularna PWN. Warszawa 1997, s. 779.

Na temat obecnie obowizujcej podstawy programowej toczya si dyskusja
w rodowisku dydaktykw. Zob.: J. M a t e r n i c k i: Nieudana podstawa programowa
historii. Wiadomoci Historyczne [dalej: WH] 1999, nr 1; I d e m: Marginalizacja
historii. Uwagi krytyczne o ministerialnej podstawie programowej ksztacenia oglnego. WH,
1999, nr 4; A. Z i e l e c k i: Wprowadzenie do dydaktyki historii. Krakw 2007,
s. 7678.
3
Gwoli wyjanienia: za II etap edukacyjny uwaa si nauczanie w klasach
IVVI szkoy podstawowej, III gimnazjum, IV szko ponadgimnazjaln.
2
14
ADAM PIWEK
dzie znikoma lub adna. Ciekawym eksperymentem jest poczenie

podstaw programowych w gimnazjum i zakresu podstawowego
w szkole ponadgimnazjalnej. Na zreformowanych lekcjach historii
gimnazjalista pozna dzieje Polski i wiata do I wojny wiatowej, aby
potem ju w progach szkoy redniej odkry dzieje najnowsze. W tej
podstawie programowej Skandynawia bdzie si wkrada jakby
boczn furtk. Nie ma tutaj miejsca na wikingw i pastwo Normanw, za to wtki pnocnoeuropejskie s akcentowane w przypadku wojen XVII i pierwszej kwarty XVIII wieku. Zapewne jedynie w formie krtkiej wzmianki, zgodnie z hasem: porzdkuje
chronologicznie najwaniejsze etapy wojny, wskazujc momenty
4
przeomowe II wojny wiatowej , pojawi si take wiadomo
o Skandynawii podczas II wojny wiatowej. Czy zatem decydujcy
si na poziom rozszerzony w liceum oglnoksztaccym bd mieli
okazj przynajmniej do czterech spotka ze Skandynawi, na ktre
mog liczy uczcy si dzisiaj w polskich szkoach? Tak. Potencjalni
studenci historii musz umie opisywa proces tworzenia si
pastw w Europie Zachodniej, z uwzgldnieniem [...] najazdw
5
Normanw [...] . W ramach oceny skutkw reformacji by moe
pojawi si przykad ktrego z pastw skandynawskich, natomiast
od ich dziejw na pewno nie uda si uciec, omawiajc map politycz6
n Europy w XVII i XVIII wieku . Dzieje Skandynawii powrc
podczas omawiania II wojny wiatowej jako realizacja porwnania
Podstawa programowa. Historia IV etap edukacyjny (liceum). Poziom podstawowy. Zob.:

Zacznik nr 4 Podstawa programowa ksztacenia oglnego dla gimnazjw
i szk ponadgimnazjalnych, ktrych ukoczenie umoliwia uzyskanie wiadectwa dojrzaoci po zdaniu egzaminu maturalnego do Rozporzdzenia Ministra
Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej
wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia oglnego w poszczeglnych
typach szk. Warszawa 2009, s. 67.
5
Podstawa programowa. Historia IV etap edukacyjny zakres rozszerzony. Warszawa
2009, s. 70.
6
Ibidem, s. 72.
CZTERY SPOTKANIA ZE SKANDYNAWI...
15
wielkich wojen czy momentw przeomowych i istotnych dla przebiegu II wojny, a take podczas opracowywania form wsppracy
niemiecko-radzieckiej w latach 19391941 i ekspansji tych pastw
we wspomnianym okresie.
Tak zapewne, nieco moe w czarnych barwach j tu rysuj, moe
wyglda historyczna edukacja przyszych pokole w zakresie dziejw Skandynawii. W swoim opracowaniu chc skoncentrowa si
jednak na stanie obecnym moje wnioski wynikaj z analizy 27 publikacji z rnych etapw edukacyjnych. Dzieje tej krainy geograficznej pojawiaj si w naszych podrcznikach w czterech momentach
prezentowania dziejw ludzkoci: we wczesnym redniowieczu,
podczas omawiania reformacji, a potem na tle zagmatwanych losw
polityki XVII i pocztku XVIII wieku. Ostatnie spotkanie ze Skandynawi to czas II wojny wiatowej. Czego i w jaki sposb o dziejach
tego najbardziej pnocnoeuropejskiego regionu dowie si polski
ucze? Spjrzmy.
Spotkanie pierwsze: Wikingowie jako kara Boa
Niewielu autorw publikacji z zakresu szkoy podstawowej zdecydowao si na przedstawienie dziejw wikingw. Jednym z nich
jest Micha Bachut, autor podrcznika opublikowanego przez
7
Wydawnictwo Marek Roak . Pierwsze spotkanie z pnocnoeuropejsk histori autor rozpoczyna od wyjanienia terminu Skandynawia, a potem zaprasza do bliszego spotkania gronych rozbj8
nikw skandynawskich wikingw . W toku omiostronicowej
narracji dowiemy si m.in. o yciu codziennym mieszkacw Pnocy, motywach ich wielkich najazdw oraz przebiegu upienia
M. B a c h u t: Moja historia 5. Podrcznik z atlasem dla klasy pitej szkoy podstawowej. Gdask 2004, s. 115120.
8
Ibidem, s. 116.
16
ADAM PIWEK
Parya w 845 roku. Dziki tekstowi odautorskiemu dowiemy si take, dokd dotarli wikingowie, poznamy podstawy ich mitologii, a na
zakoczenie otrzymamy dawk informacji o chrystianizacji terenw
skandynawskich. W przypadku szkoy podstawowej niezwykle cenne jest wykorzystanie rodkw obrazowych, od ktrych wydawca
publikacji nie stroni. Bardzo sugestywna i pobudzajca wyobrani
9
jest infografika przedstawiajca osad wikingw z krtkimi komentarzami do zamieszczonych elementw. Szczeglnie cenne wydaj
si take liczne ramki, na marginesie tekstu autorskiego, dziki ktrym bardziej zainteresowani dowiedz si o tym, e na terytoriach
10
francuskich wikingw uznawano za kar Bo za ze czyny , a nazwa
Grenlandii w jzyku ludw pnocy oznacza zielony kraj, gdy
w tamtych czasach najwiksza wyspa bya znacznie cieplejsza i przy11
janiejsza mieszkacom . Podczas prezentacji ekspansji wikingw
nie zabrako rwnie mapy z zaznaczonymi miejscami podry
i ekspansji tego ludu. Cenne wydaje si take wyjanienie terminu
12
Normanowie .
Na III etapie edukacyjnym, gdzie uczniowie zgodnie z podstaw
13
programow maj ju poznawa dzieje Europy, liczba informacji
o redniowiecznych Skandynawach jest nieco wiksza. Autorzy jednak nie koncentruj si tutaj wycznie na dziejach Wikingw, lecz
Ibidem, s. 116117.
Ibidem, s. 118.
11
Ibidem, s. 119.
12
Ibidem, s. 118.
13
Zob.: Podstawa programowa ksztacenia oglnego dla szecioletnich szk podstawowych
i gimnazjw. Warszawa 1999. O specyfice nauczania historii w szkole podstawowej
zob.: B. B u r d a: Nauczanie historii i wiedzy spoecznej w szkole podstawowej. W: Wspczesna dydaktyka historii. Red. J. M a t e r n i c k i. Warszawa 2004, s. 214215.
Pomocna bdzie take analiza w gimnazjum; zob.: W. G r c z y s k i: Nauczanie
historii w gimnazjum. W: Wspczesna dydaktyka..., s. 224225; J. M a z u r: Nauczanie
historii w gimnazjum bilans zamknicia. W: Edukacja historyczna i obywatelska w szkolnictwie ponadgimnazjalnym. Red. G. P a k o, J. W o j d o n. Toru 2003, s. 101112.
10
17
cz ten temat z dalsz ekspansj Normanw z pnocnej Francji,

podkrelajc szczeglnie epizod bitwy pod Hastings w 1066 roku.
Z dwustronicowej opowieci o Normanach w podrczniku do gim14
nazjum z Wydawnictwa Demart warto zwrci na obecno tekstu
rdowego fragmentu sagi o Egilu, na ktrej podstawie uczniowie maj wyjani, czym zajmowali si przodkowie Skandynaww.
Trzcionkowski i Wojciechowski koncentruj si na podbojach Normanw w IX wieku, opisujc nieco obszerniej panowanie Wilhelma
15
Zdobywcy i obecno jego ludu we Woszech . Podobnie pocztki
16
Normanw przedstawiaj Jolanta i Przemysaw Trzebaniukowie .
Warto jednak zwrci uwag na to, e w dalszej czci opowieci
o Normanach nie koncentruj oni si wycznie na Wielkiej Brytanii, ale pisz o innych zdobyczach opanowaniu Rusi i przyjciu
nazwy Rurykowicze, zajciu Islandii, Grenlandii i dotarciu w po17
cztku X wieku do wybrzey Ameryki Pnocnej . Niezwykle cenne wydaje si wyjanienie sytuacji wewntrznej na ziemiach angielskich przed bitw pod Hastings, ktrej brakuje w demartowskim
opisie. Tutaj dowiemy si, e interwencja Normanw nie bya typowo
upiecz, lecz stanowia ch wyegzekwowania obietnicy Edwarda
Prostego, ktry wiedzc, e umrze bezpotomnie, zdecydowa si na
przekazanie, po swej mierci, wadzy Normanom. Po zgonie krla
18
wybrano jednak innego wadc anglosaskiego . Bardzo cennym
elementem tej publikacji wydaje si zamieszczenie osi czasu, na ktrej uczniowie maj zaznaczone najwaniejsze informacje dotyczce
19
dziejw nie tylko wikingw, ale take Frankw . Dziki temu po
14
L. T r z c i o n k o w s k i, L. W o j c i e c h o w s k i: Historia. Staroytno i redniowiecze. Podrcznik dla I klasy gimnazjum. Warszawa 2004, s. 6465.
15
Ibidem.
16
J. T r z e b a n i u k, P. T r z e b a n i u k: Historia. Podrcznik dla pierwszej gimnazjum. Wrocaw 1999, s. 99101.
17
Ibidem, s. 101.
18
Ibidem.
19
Ibidem.
18
ADAM PIWEK
nauczeniu si owych dwch tematw ucze moe lepiej strukturalizowa zdobyt wiedz i informacje, a take lepiej zrozumie roz20
mieszczenie opisywanych wydarze w czasoprzestrzeni .
Jaki obraz skandynawskiego redniowiecza poznaj uczniowie
szk ponadgimnazjalnych? Wrocawscy naukowcy przygotowuj21
cy publikacj do I klasy Normanom i organizowanym przez nich
najazdom powicaj niecae dwie strony. Informuj czytelnika o podziaach na grupy plemienne i ekspansji, wspominajc bardzo szczegowo o zaoeniu ksistwa Normandii i tajnikach alfabetu runicz22
nego . Mieszkacom wczesnoredniowiecznej Skandynawii nie po23
wica si wiele miejsca w podrczniku Wydawnictwa Stentor . Jest
tutaj mowa o Normanach w kontekcie zdobyczy w Wielkiej Brytanii. Wicej te informacji o bitwie pod Hastings, ktra prezentowana jest przez fragmenty Tkaniny z Bayeux. Nie brakuje take dosy
skrtowych informacji o dziejach Danii, Norwegii i chrzcie Olafa
Tryggvasona oraz osiedleniu na Islandii. Wspomina si rwnie
o wprowadzeniu chrzecijastwa w Szwecji oraz poczeniu pod
24
jednym berem Kanuta Wielkiego Danii, Anglii i Norwegii .
Najwicej miejsca Normanom i ich ekspansji powicono w pod25
rczniku w zakresie rozszerzonym z Wydawnictwa Operon . Autorzy na pocztku rozdziau przedstawiaj w skrcie najwaniejsze
20
Pokazywanie i utrwalanie wiedzy historycznej z wykorzystaniem osi czasu jest

bardzo przydatnym zabiegiem w nauczaniu historii. Zob.: K. B a c h o w s k a:
Orientacja uczniw w czasie historycznym. W: Wspczesna dydaktyka..., s. 254255.
21
A. W y p u s t e k, M. W j c i k: Historia 1. Staroytno. redniowiecze. Ze wiata
do Polski przez Europ. Wrocaw 2002.
22
Ibidem, s. 176177.
23
P. m u d z k i: Pozna przeszo, zrozumie dzi. Klasa 1 liceum i technikum.
Poziom podstawowy i rozszerzony. Historia staroytno redniowiecze. Warszawa 2005.
24
Ibidem, s. 167168.
25
B. B u r d a, B. H a l c z a k, R. J z e f i a k, M. S z y m c z a k: Historia 1.
Cz 2: redniowiecze. Zakres rozszerzony. Podrcznik dla liceum oglnoksztaccego.
Rumia 2002.
19
informacje zawarte w tej jednostce lekcyjnej, po czym przechodz

do szczegowego opisu pochodzenia Normanw, wyjaniajc m.in.
26
termin wiking, wywodzcy si od nordyckiego terminu zatoka .
Potem uczniowie w rozbudowany sposb dowiaduj si o przyczynach wypraw. Logiczn kontynuacj stanowi dalsza informacja
o podbojach, ze szczeglnym uwzgldnieniem Brytanii. W tekcie
autorskim wprowadzony jest take wtek polski z obecnoci
witosawy, siostry Chrobrego, ktra polubia krla Szwecji
Eryka Zwyciskiego, a po jego mierci duskiego wadc Svena
27
Widobrodego . Autorzy operonowskiej publikacji wiele miejsca
powicaj take normaskiej organizacji administracji na Wyspie
28
oraz ekspansji we Francji . Jak w wielu innych publikacjach nie
moe tutaj zabrakn informacji o Wilhelmie Zdobywcy i tkaninie
z Bayeux. Jako jedni z nielicznych poruszaj tematyk normaskich
podbojw w Europie rodkowo-Wschodniej, dosy szczegowo
opisujc styl ycia Waregw, uwaanych za przodkw dzisiejszych
Szwedw. Nie brakuje tu informacji o wdrwkach na ziemie sowiaskie i fiskie, tereny nad Wog, a nawet o ladach obecnoci
29
w Bagdadzie . W czci z pytaniami kontrolnymi bardzo ciekawe
z metodycznego punktu widzenia wydaje si tabelaryczne porwnanie wierze Normanw na podstawie fragmentu tekstu autorskiego z podrcznika z wierzeniami staroytnych Grekw i Rzymian.
Zadanie to wydaje si szczeglnie cenne, gdy wymaga od ucznia nie
tylko wiedzy, ale take ksztatuje rozmaite umiejtnoci wykorzystywania jej tak niezbdne na egzaminie maturalnym.
26
27
28
29
Ibidem, s. 97.
Ibidem, s. 99.
Ibidem, s. 100101.
Ibidem, s. 103.
20
ADAM PIWEK
Spotkanie drugie: Oporny biskup

Drugie spotkanie ze Skandynawi, jakiego dowiadczaj polscy
uczniowie, wie si z okresem reformacji. Najczciej jest ono
czysto symboliczne, gdy polega na analizie mapy prezentujcej
30
rozwj religii luteraskiej w dobie reformacji . W zasadzie tylko
jeden z analizowanych przeze mnie podrcznikw powica Kocioowi skandynawskiemu doby reformacji wicej uwagi. Marek
31
Wjcik i Agnieszka Knychalska swj wykad o Skandynawii rozpoczynaj od unii kalmarskiej, powstaej w 1397 roku w celu obrony
przed Hanz. Wspominaj take o szwedzkich deniach do niepodlegoci, ktrym sprzeciwi si przez interwencj Chrystian II,
w 1520 roku wyprawiajcy si do Szwecji. Ta interwencja o czym
informuj autorzy doprowadzia do wybuchu powstania w roku
1521, na czele z Gustawem Waz, ktry zosta wadc Szwecji dwa
lata pniej. W 1527 roku jako prba uniezalenienia si religijnego
od Danii zosta przejty luteranizm. Niedugo potem przejto go
w pozostaych pastwach skandynawskich, cho do Islandii zawita
on najpniej. W zwizku z oporem miejscowego biskupa katolickiego, Jona Arasona, nastpio to dopiero po jego straceniu w 1550
32
roku .
Reasumujc, obraz Skandynawii doby reformacji nie jest znany
wspczesnemu uczniowi polskiej szkoy, cho pozwoliby on zdecydowanie lepiej zrozumie to, z czym niemal zawsze spotka si
w szkolnej edukacji historycznej, czyli prby denia do hegemonii
przez Szwecj w XVII i na pocztku XVIII wieku.
30
O roli i wykorzystaniu mapy w ksztaceniu historycznym zob.: M. S k o t n i c k a: Integracja wiedzy poprzez map historyczn. W: Korelacja-integracja wiedzy
szansa dla ucznia. Red. G. P a k o, J. W o j d o n. Wrocaw 2006, s. 165176.
31
M. W j c i k, A. K n y c h a l s k a: Historia 2. Cz 1: Czasy nowoytne. Ze
wiata do Polski przez Europ. Wrocaw 2003.
32
Ibidem, s. 150.
21
Spotkanie trzecie: Pozostay ruiny i zgliszcza

Najbardziej znanym przez uczniw epizodem kontaktw polsko-skandynawskich jest szeroko rozumiany spr o panowanie nad
Morzem Batyckim. W zasadzie ju w II etapie polskiego systemu
szkolnego poznajemy kontakty polsko-skandynawskie. W 1587 roku
koron polsk otrzyma podczas wolnej elekcji Zygmunt III Waza,
ktrego jak informuje podrcznik Wydawnictwa Marek Roak
od dziecistwa przygotowano do przyszego ubiegania si o koron Rzeczypospolitej. W zwizku z tym nauczy si mwi po polsku
i uczszcza na msze katolickie. Jako dorosy mczyzna by ju gorliwym katolikiem. Nie zjednao mu to sympatii w jego luteraskiej
33
ojczynie. Przysporzyo za to zwolennikw w Rzeczypospolitej .
Wanie denia do odzyskania korony po mierci ojca Zygmunta
III stay si, wedle tego podrcznika, przyczyn wybuchu walk ze
Szwecj. Autor prezentuje take reprodukcj dziea: Kircholm Wojciecha
Kossaka oraz scen bitwy pod Oliw pira Stefana Puaskiego.
Oprcz uproszczonych informacji o potopie, w ktrych gwny
epizod stanowi obrona Jasnej Gry i wojna partyzancka, w tym podrczniku warto zwrci uwag na niezwykle interesujce dane, znajdujce si poza gwnym nurtem. Uczniowie proszeni s o odszukanie w tekcie Mazurka Dbrowskiego fragmentu zwizanego z rzdami
34
Wazw . Z podrcznika dowiemy si take, co stao si z Janem
Kazimierzem po zrzeczeniu si przez niego tronu w 1668 roku. Wyjecha on na stae do Francji. Przybra tam nazwisko Snopkowski
35
vasa to po szwedzku snopek) .
33
M. B a c h u t: Moja historia 6. Cz 1: Podrcznik z atlasem dla klasy pitej szkoy

podstawowej. Gdask 2004, s. 53.
34
Ibidem, s. 56.
35
Ibidem, s. 57.
22
ADAM PIWEK
W zdecydowanie odmienny sposb dzieje polsko-szwedzkie

w XVII wieku prezentuj autorzy innego podrcznika tego samego
36
wydawnictwa . Omawiajc potop, chc, aby uczniowie zrozumieli,
dlaczego historycy nazywali jednego z uczestnikw wojny ze Szwec37
j bohaterem, a drugiego zdajc . Jak atwo si domyli, szczeglny nacisk kadzie si w tej jednostce lekcyjnej na prezentacj sylwetki
Hieronima Radziejowskiego, ktry przyby do Polski wraz z woj38
skami szwedzkimi, musia razem z nimi opuci Rzeczpospolit ,
oraz Stefana Czarneckiego, ktry mawia o sobie: Ja nie z soli,
39
ani z roli, ale z tego, co mnie boli wyrosem . Podczas rekapitulacji uczniowie musz udowodni suszno tezy postawionej na
wstpie, a take zebra argumenty potrzebne do przekonania rwienikw, e postawa Stefana Czarneckiego take w dzisiejszych cza40
sach stanowi wzr do naladowania .
W podr do czasw wojen i wielkich wodzw zaprasza uczniw
41
klasy VI szkoy podstawowej Grzegorz Wojciechowski . Autor, podobnie jak twrcy innych podrcznikw, koncentruje si na prezentacji potopu szwedzkiego, ze zdecydowanie wiksz szczegowoci opisujc obron Jasnej Gry bronionej przez grono 250 walczcych. Przedstawia take fragment obrazu z tego okresu oraz kadry
z filmu Potop ukazujce atak na Czstochow i jej obron, cho wida
42
na nich tylko obron klasztoru . Warto take zwrci uwag na
doczony do podrcznika CD-ROM. Uczestniczc w multimedial-
36
J. D u m a n o w s k i, D. M u s i a , K. P o l a c k a, S. R o s z a k: Historia
i spoeczestwo. Klasa V. Podrcznik. Gdask 2000.
37
Ibidem, s. 76.
38
Ibidem.
39
Ibidem, s. 78.
40
Ibidem.
41
G. W o j c i e c h o w s k i: Historia i spoeczestwo 6. Czowiek i jego cywilizacja.
Poznaj ci historio! Warszawa 2006.
42
Ibidem, s. 47.
23
nej przygodzie, uczniowie ogldaj pokaz poczony z wizualizacj

zmian na mapie politycznej tego okresu. Na zakoczenie za maj
43
uzupeni podany tekst podanymi pod nim sowami .
Znacznie dokadniejsza analiza sytuacji europejskiej w epoce
nowoytnych konfliktw dokonuje si podczas lekcji w gimnazjum.
44
W podrczniku Przybysza, Jakubowskiego i Wodarczyka jako przyczyny konfliktu polsko-szwedzkiego wymienia si spr o panowanie w Szwecji, ch Szwedw, by uczyni z Batyku swoje morze wewntrzne, a take konflikt o Estoni, nalec do Szwecji, ktra zostaa
45
inkorporowana przez Zygmunta III Waz . Uczniowie w tej jednostce lekcyjnej zapoznaj si take ze zmaganiami zbrojnymi w latach dwudziestych i trzydziestych XVII wieku, a take z sylwetk
46
Jana Karola Chodkiewicza . W kolejnej jednostce tematycznej
Wojny RP w II poowie XVII wieku oprcz poznania przebiegu potopu szwedzkiego uczniowie maj take moliwo zapoznania si
z drzewem genealogicznym Wazw w Polsce i ich powizaniami
47
rodzinnymi z dynastiami polskimi i szwedzkimi . Wykorzystanie
uproszczonego drzewa genealogicznego i jego analiza z pewnoci
uatwi uczniom lepsze zrozumienie skomplikowanych relacji polsko-szwedzkich. W czci tekstu dla dociekliwych moemy pozna
szczegy dotyczce grabiey szwedzkich podczas potopu. Oto
fragment niezwykle sugestywnego opisu: Szwedzi ograbili krlewski zamek, spldrowali paace, kocioy i klasztory. Zrabowane
archiwa, ksigozbiory, dziea sztuki wywozili masowo do Szwecji.
Kontrybucje, rekwizycje, grabiee i gwaty dotkny ludno wszyst-
43
CD-ROM: Historia i spoeczestwo 6. Czowiek i jego cywilizacja. Poznaj ci historio!

Warszawa 2006.
44
K. P r z y b y s z, W. J a k u b o w s k i, M. W o d a r c z y k: Historia dla
gimnazjalistw. Dzieje nowoytne. Podrcznik. Klasa II. Warszawa 2002.
45
Ibidem, s. 111.
46
Ibidem, s. 112.
47
Ibidem, s. 119.
24
ADAM PIWEK
kich miast i wsi. Po przejciu Szwedw pozostay wszdzie ruiny

48
i zgliszcza . Omawiajc dalszy przebieg potopu, autorzy, w kolejnej
ramce z cyklu Dla dociekliwych, wyjaniaj uczniom propagandowe znaczenie lubw Jana Kazimierza i zawierzenia RP Matce
Boskiej: [...] miay na celu zmobilizowanie ich [chopw i mieszczan A.P] do wikszego wysiku. Z chwil, gdy niebezpieczestwo
49
mino, lwowskie obietnice poszy w zapomnienie . W nastpnej
jednostce, stanowicej podsumowanie XVII-wiecznych zmaga
wojennych, autorzy zbieraj najwaniejsze daty zwizane z konfliktami przypadajcymi na rzdy poszczeglnych wadcw koca XVI
wieku i wieku XVII. Informuj take modych adeptw historii, i
Polacy po tym okresie nabrali szczeglnej niechci do polskiego
odamu protestantyzmu arian. Ju w 1638 roku zamknito gwny
ich orodek akademi w Rakowie, a uchwa sejmu z 1658 roku
aria-nie uznani zostali za grup heretykw spiskujcych przeciw
50
Rzeczy-pospolitej i usunici z kraju .
Kurs realizowany przez uczniw szk ponadgimnazjalnych
w zakresie dziejw Skandynawii w epoce nowoytnej rozszerzony
zosta o wojn trzydziestoletni. Nadal w znaczcym zakresie analizuje si przebieg walk polsko-szwedzkich w XVII i pocztku XVIII
wieku. Autorzy podrcznika, realizujcego zakres podstawowy,
51
opublikowanego przez Wydawnictwo Szkolne PWN prezentuj
dzieje wiata do rewolucji francuskiej; czyni to w sposb problemowy, ukazujc tylko najwaniejsze wydarzenia i opisujc ewolucj
w szeroko rozumianym wiecie polityki, gospodarki i cywilizacji.
Poznajc nowoytne sposoby walki, uczniowie dowiaduj si, e mi-
48
Ibidem.
Ibidem, s. 120.
50
Ibidem, s. 127.
51
E. W i p s z y c k a, H. M a n i k o w s k a, A. M a n i k o w s k i, W. M d r z e c k i: Historia dla kadego. Podrcznik. Tom 1: Do rewolucji francuskiej. Szkoa
ponadgimnazjalna. Zakres podstawowy. Warszawa 2002.
49
25
mo licznych bitew liczba walnych bya stosunkowo niewielka w zesta52

wieniu z liczb krajw, ktre w nich uczestniczyy . Jedn z najwikszych bya odbywajca si w 1632 roku bitwa pod Breitenfeld,
gdzie 40-tysiczne wojska szwedzko-saskie walczce pod przywdztwem Gustawa Adolfa pokonay wojska cesarskie w liczbie 30 ty53
sicy . Podobnie jak autorzy innych analizowanych przeze mnie
publikacji do szkoy redniej autorzy tej publikacji wyszczeglniaj take okresy wojny trzydziestoletniej, krtko charakteryzujc najwaniejsze dziaania wojenne. Okres duski, 16251629, przynosi
zatem rozszerzenie konfliktw, jednak sukcesy wojsk cesarskich
zmusiy Duczykw do pokoju i rezygnacji z kontroli w pnocnych
Niemczech. Takie dziaania budz jednak kolejnego skandynawskiego gracza, jakim by Gustaw Adolf. Cele jego interwencji
stanowia zarwno ochrona protestantw niemieckich, jak i ch
przejcia kontroli nad ziemiami nadbatyckimi. Po imponujcej wiktorii pod Breitenfeld i zajciu Pragi przez sprzymierzonych ze Szwedami Sasw, Szwedzi wydawali si bezspornymi zwycizcami. Autorzy informuj czytelnika o mierci wadcy po Lutzen w 1632 roku.
Miao si to sta przyczyn wycofania si z dziaa wojennych. Podczas analizy relacjonowania wojny trzydziestoletniej warto zwrci
uwag na wykorzystywane rodki obrazowe. Autorzy wspominane54
go przeze mnie wrocawskiego podrcznika proponuj uczniom
interpretacj sztychu przedstawiajcego ldowanie szwedzkiej armii
na Pomorzu Zachodnim. Zwracaj uwag take na wykorzystane
w nim alegorie Gustawa Adolfa otrzymujcego boski miecz w celu
walki z katolikami; wok gowy wadcy za, niczym aureola, wid55
nieje cytat: skosztujcie i zobaczcie jak dobry jest Pan . Wjcik
52
Ibidem, s. 317.
Ibidem.
54
M. W j c i k, A. K n y c h a l s k a: Historia 2. Cz 1: Epoka nowoytna. Ze
wiata do Polski przez Europ. WarszawaWrocaw 2002.
55
Ibidem, s. 142.
53
26
ADAM PIWEK
i Knychalska oprcz wykorzystywanej niemal powszechnie mapy

56
prezentujcej Europ w trakcie wojny trzydziestoletniej , proponuj uczniom krtk systematyzacj poszczeglnych okresw walk
w formie schematu-tamy czasu, na ktrej podzielono wojn na okresy: czeski (16181625), duski (16251629), szwedzki (1629
57
1634) i francusko-szwedzki (16341648) , ktry w innych publikac58
jach funkcjonuje czsto jako francuski .
W sposb odmienny od pozostaych podrcznikw konflikt
o dominium maris Baltici analizuj autorzy podrcznika Historia. Dzieje
59
pastwa i prawa z Wydawnictwa Nowa Era . Wykad rozpoczynaj
wstpem o znaczeniu Batyku w epoce nowoytnej, rozpadzie unii
kalmarskiej i politycznych graczach w obszarze tego akwenu. Nastpnie omawiaj przebieg poszczeglnych wojen pnocnych, ze szczeglnym uwzgldnieniem konfliktw polsko-szwedzkich. Uczniowie maj take do dyspozycji wiele materiaw pomocniczych,
uatwiajcych zrozumienie genezy i przebieg tego konfliktu interesw. W ramach wicze podrcznikowych proszeni s o analiz
zwizkw rodzinnych czcych Zygmunta III Waz z polskimi
60
i szwedzkimi rodami panujcymi , wskazanie trudnoci dla pastwa
spowodowanymi wojn o ujcie Wisy na podstawie listu wojewody
56
Por.: M. K o n o p c z y s k i: Pozna przeszo, zrozumie dzi. Historia czasy

nowoytne. Cz 1: 14921696. Klasa 2 liceum i technikum. Poziom podstawowy i rozszerzony. Warszawa 2005 s. 153; B. B u r d a, B. H a l c z a k, R. J z e f i a k,
A. R o s z a k, M. S z y m c z a k: Historia 2. Czasy nowoytne. Zakres rozszerzony.
Podrcznik dla liceum oglnoksztaccego. Gdynia 2003, s. 144.
57
M. W j c i k, A. K n y c h a l s k a: Historia 2. Cz 1..., s. 143.
58
Por.: M. K o n o p c z y s k i: Pozna przeszo..., s. 156; B. B u r d a, B. H a l c z a k, R. J z e f i a k, A. R o s z a k, M. S z y m c z a k: Historia 2..., s. 145.
59
D. G r a n o s z e w s k a - B a b i s k a, D. O s t a p o w i c z, S. S u c h o d o l s k i: Historia. Dzieje pastwa i prawa. Cz 2: Podrcznik dla liceum oglnoksztaccego, liceum profilowanego i technikum. Ksztacenie oglne w zakresie podstawowym.
Warszawa 2003.
60
Ibidem, s. 74.
27
krakowskiego Jana Tczyskiego na sejmik przedsejmowy wojewdztwa krakowskiego61 czy lektur komentarza o postaci Janusza
Radziwia. Na zakoczenie uczniowie maj uzasadni swoje stanowisko na temat polityki pastwa polskiego wobec pastw batyc62
kich .
Omawiajc dzieje wojen w XVII wieku, autorzy pozostaych
analizowanych przeze mnie podrcznikw przyjmuj za podstaw
swojego wywodu chronologi. Taki zabieg pozwala zrozumie
periodyzacj wszystkich konfliktw, natomiast utrudnia percepcj
i przyswojenie genezy i skutkw wojen ze Szwecj, Rosj oraz
Turcj. Niemal zawsze w opisie potopu szwedzkiego, podobnie jak
we wczeniejszych etapach edukacyjnych, pojawia si obrona Jasnej
Gry i sylwetka Stanisawa Czarneckiego, a take mapa prezentujca zmagania zbrojne XVII-wiecznej Polski. Podrcznik Wydawnictwa
Operon, bardzo popularny w dolnolskich szkoach, wprowadza
informacje o czci istotnych wydarze z dziejw polsko-szwedzkich jako podpisy pod ikonografi prezentujc oblenie Jasnej
63
64
Gry i zawarcie traktatu w Oliwie ze Szwedami . Takie rozwizanie wydaje si niezbyt przyjazne dla ucznia, gdy moe on pomin
lektur podpisu pod fotografiami, a tym samym pomin istotne
fragmenty dotyczce relacji polsko-szwedzkich w tym okresie.
Reasumujc, w polskich podrcznikach okres konfliktu o dominium maris Baltici jawi si przede wszystkim jako czas ekspansji szwedzkiej, ktra koczy si wyniszczeniem kraju i wygnaniem protestantw. Warto zauway, e uczniowie nie dowiaduj si, poza jednym
przypadkiem, dlaczego Szwedom tak bardzo zaleao na uczynieniu
z Batyku swojego morza wewntrznego. Ani razu nie dowiadujemy
61
Ibidem, s. 75.
Ibidem, s. 78.
63
B. B u r d a, B. H a l c z a k, R. J z e f i a k, A. R o s z a k, M. S z y m c z a k:
Historia 2..., s. 181.
64
Ibidem, s. 182.
62
28
ADAM PIWEK
si take o przemianach w Szwecji przed rozpoczciem konfliktw,

co z pewnoci uatwioby percepcj przyczyn konfliktu. Co ciekawe, podrczniki, nawet w szkoach ponadgimnazjalnych, bardzo
zdawkowo informuj o zakoczeniu konfliktu, zamykajc go w zasadzie pokojem w Oliwie i czsto bardzo niemiao, poza Operonem, wspominajc o wielkiej wojnie pnocnej (17001721) i jej konsekwencjach. Co interesujce, rzetelne informacje o zakoczeniu
konfliktu otrzymuj uczcy si w szkole zawodowej w podrczniku
Wydawnictwa PWN, dowiadujc si, e efektem koca zmaga
o wpywy nad Batykiem by ju w XVIII wieku powrt na tron
65
Augusta II .
Spotkanie czwarte: Nie tylko Quisling
Ostatnie spotkanie z dziejami Skandynawii stanowi w polskich
podrcznikach okres II wojny wiatowej. Kraje skandynawskie w latach 19391945 raczej nie goszcz na kartach podrcznikw do
historii i spoeczestwa w szkole podstawowej. Wie si to przede
wszystkim z prezentacj dziejw Polski na tym etapie edukacyjnym.
Jeeli pojawiaj si tam nazwy pastw skandynawskich, to wycznie
66
sygnalizacyjnie, w kontekcie walk Polakw na frontach II wojny .
W gimnazjum ucze przechodzi chronologiczny kurs historii, dlatego w formie krtkich informacji dowiaduje si o radzieckim ataku
na Finlandi w 1939 roku i zajciu przez III Rzesz Danii i Norwegii
w kwietniu 1940 roku. W podrczniku Gdaskiego Wydawnictwa
Owiatowego wspomina si take o midzynarodowych konsekwencjach wojny zimowej. Naleao do nich wykluczenie ZSRR
65
A. L a n d a u - C z a j k a: Historia i wiedza o spoeczestwie dla zasadniczej szkoy

zawodowej. Warszawa 2003, s. 56.
66
Zob. J. R a t a j c z a k, G. R o s z a k: Historia i spoeczestwo. Klasa VI.
Podrcznik. Gdask 2000, s. 7275.
29
67
z Ligii Narodw . Interesujco opowie o okupacyjnych realiach

prezentuj autorzy podrcznika Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicz68
nych , ktrzy kilkakrotnie odwouj si take do wydarze w pastwach skandynawskich. Rozpoczynaj oni swj wywd od informacji o sytuacji w okupowanych pastwach Europy Zachodniej
i wykazuj, e polityka niemieckiego okupanta zaostrzaa si wraz
69
z oddalaniem si na Wschd . Dosy szczegowo prezentuj oni
sylwetk kolaborujcego z nazistami Norwega Vidikuna Quislin70
ga . Informuj take o dziaaniach duskiego wadcy krla Chrystiana X, ktry przy pomocy swoich zorganizowa ewakuacj prawie
71
8 tysicy ydw do neutralnej Szwecji .
Wicej informacji o dziejach Skandynawii uczniowie otrzymuj
na IV etapie edukacyjnym. Tutaj, szczeglnie na poziomie rozszerzonym, wykad o losach wojny powicony jest czciowo sytuacji
w Skandynawii, szczeglnie na pocztku dziaa wojennych. Auto72
rzy podrcznika Wydawnictwa Operon jako jeden z gwnych
powodw wojny zimowej podaj niewielk, bo zaledwie 23-kilometrow odlego granicy z Finlandi od Leningradu. Mimo paktu
o nieagresji z 1932 roku ZSRR wkroczyo na terytorium tego pa-
67
T. M a k o w s k i, J. R z e n i o w i e c k i: Historia. Podrcznik dla klasy III

gimnazjum. Gdask 2006, s. 178179.
68
W. M d r z e c k i, R. S z u c h t a: U rde wspczesnoci. Dzieje nowoytne i najnowsze. Podrcznik Historia 3. Warszawa 2001.
69
Ibidem, s. 234235.
70
O Quislingu i jego rzdach w Norwegii informuj swoich uczniw take autorzy podrcznika z Oficyny Edukacyjnej Krzysztof Pazdro. Wiadomo o tej
postaci ze zdjciem umieszczona jest obok tekstu autorskiego o 2-miesicznym
zdobywaniu Norwegii przez hitlerowcw. Zob.: K. P r z y b y s z, W. J a k u b o w s k i, M. W o d a r c z y k: Historia dla gimnazjalistw. Dzieje najnowsze.
Podrcznik. Klasa III. Warszawa 2002, s. 138.
71
W. M d r z e c k i, R. S z u c h t a: U rde wspczesnoci..., s. 244245.
72
B. B u r d a B., H a l c z a k, R. J z e f i a k, M. S z y m c z a k: Historia 3.
Zakres rozszerzony. Podrcznik dla liceum oglnoksztaccego. Gdynia 2004.
30
ADAM PIWEK
stwa, walki za trway do marca 1940 roku i zakoczyy si pokojem

w Moskwie 12 marca 1940 roku. Na jego mocy Finlandia stracia
pas o szerokoci 150 km ze swojego terytorium oraz musiaa wy73
dzierawi Zwizkowi Radzieckiemu pwysep Hanko na 30 lat .
9 kwietnia rozpocz si atak na dwa pastwa pnocnej Europy.
Autorzy informuj modego czytelnika, i zajcie Danii trwao kilka
godzin, zdobycie Norwegii za zakoczyo si 10 czerwca 1940. Pod
podpisem do fotografii przedstawiajcej walki o Narwik informuj
uczniw o udziale Samodzielnej Brygady Strzelcw Podhalaskich
w tej batalii. Nie wyjaniaj jednak, dlaczego wanie w tym miejscu
74
doszo do tak zacitych walk .
Bardziej szczegow analiz wojny zimowej w Finlandii prezentuj autorzy podrcznika wydanego przez Stowarzyszenie Owia75
towcw Polskich . Do wykadu o tym konflikcie autorzy doczaj
76
map , na ktrej widzimy nie tylko lini Mannerheima, o ktrej znaczeniu dla obronnoci Finlandii dowiadujemy si w tekcie odautorskim. Dziki mapie moemy rwnie pozna obszar uzyskany przez
ZSRR w wyniku pokoju moskiewskiego, ktry odebra Finom 10%
77
terytorium i przesun granic o 150 km od Leningradu . Poznajc
ekspansj hitlerowcw w Norwegii, dowiadujemy si, e oprcz
strzelcw walczcych pod dowdztwem gen. Szyszko-Bohusza,
rwnie polskie okrty Orze, Byskawica, Burza, Grom walczyy
78
w obronie norweskich fiordw . Omawiajc ycie Europejczykw
w warunkach II wojny wiatowej i okupacji, take spotykamy si ze
skandynawskimi akcentami. Na kartach podrcznika SOP-u nakre73
Ibidem, s. 137138.
Ibidem.
75
Z. K o z o w s k a, I. U n g e r, P. U n g e r, S. Z a j c: Poznajemy przeszo.
Od 1939 roku do czasw wspczesnych. Podrcznik dla liceum oglnoksztaccego. Zakres
rozszerzony, cz 3. Toru 2007.
76
Ibidem, s. 15.
77
Ibidem, s. 1516.
78
Ibidem, s. 16.
74
31
lono posta Vidikuna Quslinga jako przykad osoby wsppracuj79

cej z okupacyjnymi wadzami . Dowiadujemy si take o potpieniu niemieckiej agresji wobec Polski przez norweskiego wadc
80
Haakona VII .
Dzieje powszechne w polskich podrcznikach historii na
tle podrcznikw europejskich
Dzieje powszechne stanowi istotn cz wykadu podrcznikowego, przede wszystkim w podrcznikach III i IV etapu edukacyjnego w polskiej szkole. Nie w kadym kraju wykad dziejw
powszechnych jest tak bogaty jak u nas. W brytyjskich podrcznikach do historii tamtejsi uczniowie poznaj przede wszystkim dzieje
swojego kraju, a take zapoznaj si z epizodami z funkcjonowania
81
innych krajw zwizanych z dziejami Wielkiej Brytanii . Dopiero na
82
czwartym key stage , gdzie historia jest przedmiotem fakultatywnym,
uczniowie w wieku od 14 do 16 lat ucz si w szerszym zakresie dziejw wybranych pastw europejskich. W przypadku XX wieku s to
79
Ibidem, s. 49.
Ibidem, s. 46.
81
B. J a k u b o w s k a: Koncepcja brytyjskiej edukacji historycznej pod koniec XX
wieku. W: Historia, dydaktyka, media. Ksiga powicona Profesorowi Januszowi Rulce w 40-lecie pracy naukowej. Red. B. T a r n o w s k i. Bydgoszcz 2002, s. 131. Na pocztku
lat dziewidziesitych XX w. na temat ksztatu brytyjskiej edukacji historycznej
toczya si dyskusja. Wrd pomysw pojawi si postulat skoncentrowania si
w treci na dziejach brytyjskich (T. H a y d n: Control and resistance: The war of
school history in England and Wales, 19841996. W: Narodowe i midzynarodowe konteksty
reform edukacyjnych. Przeszo, Teraniejszo, Przyszo. Red. C. M a j o r e k
i E. v. J o h a n n i n g m e i e r. T. 5, Krakw 2000, s. 115). Wicej o modelu
brytyjskich podrcznikw zob.: np. P. T r o j a s k i: Model dydaktyczny angielskich
podrcznikw historii. W: Przeszo w szkole przyszoci. Materiay z oglnopolskiej
konferencji naukowej Podrczniki historii dla szkoy XXI wieku. Red. J. W a l c z a k, A. Z i e l e c k i. Czstochowa 1997, s. 309313.
82
W jzyku polskim mona by nazwa go etapem edukacyjnym.
80
32
ADAM PIWEK
83
Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej, Rosja i Niemcy . W podrczniku Wydawnictwa Folens, autorstwa Aarona Wilkesa o XX wieku,
tylko raz wystpuje Skandynawia i to na dodatek w bardzo nieszczliwym zwrocie frazeologicznym, zawierajcym bd merytoryczny:
W kwietniu 1940 roku niemiecka taktyka Blitzkriegu zostaa uyta
84
w ataku na Francj, Dani, Norwegi, Holandi i Belgi .
Dzieje powszechne w litewskiej edukacji historycznej wprowadzone zostaj dopiero w klasie VI, gdzie na zajciach rozpoczyna si
wstpny, epizodyczny kurs historii powszechnej, potem w klasach
VIIX uczniowie poznaj dzieje powszechne w powizaniu z histori swojego pastwa. Dopiero w trzecim cyklu, czyli klasach XIXII,
nauczyciel decyduje o podziale zaj na dzieje powszechne i narodowe. Co istotne, od klasy VII do X dzieje powszechne s zintegrowane
85
z dziejami litewskimi , zatem, gdy mwi si o wojnach XVII wieku,
podobnie jak w niektrych polskich publikacjach, po wojnie trzydziestoletniej omawia si wtedy narodowe dzieje zwizane z XVII-wiecznymi bataliami. Od 1998 roku na litewskim rynku wydawniczym pojawiaj si publikacje integrujce w sobie dzieje narodowe
86
i powszechne z Wydawnictw Kronta i Sviesa . Natomiast twrcy
czeskich propozycji maj nie tylko zna obowizujcy w tym kraju
program nauczania, ale take dawa w swoich publikacjach moliwo
integracji wiedzy i umiejtnoci z innymi dziedzinami ksztacenia
87
szkolnego . Autorzy zazwyczaj cz wykad z dziejw czeskich
83
Zob. A. W i l k e s: GCSE History. 20th Century Studies. Haddenham 2007.

Ibidem, s. 207.
85
S. S t a s a i t i s: Wspczesny system nauczania historii na Litwie: zalety i wady.
W: Edukacja historyczna i obywatelska..., s. 117123.
86
B. S e t k u s: Nauczanie historii w litewskich szkoach: Midzy tradycj a nowoczesnoci. WH 2008, nr 3, s. 34.
87
J. V a c u l i k: Podrcznik historii w szkolnictwie ponadgimnazjalnym w Republice
Czeskiej. W: Edukacja historyczna i obywatelska..., s. 129.
84
33
i europejskich. Zdarzaj si take publikacje oddzielnie prezentuj88

ce dzieje narodowe i wiatowe .
Wspczesne nauczanie historii powszechnej w polskiej szkole
wydaje si zatem dosy szczegowe w porwnaniu choby z brytyjskim. Nie ma take wikszej wartoci postulat rozszerzenia zakresu
89
materiau z dziejw wiata . Polscy uczniowie poznaj dzieje wielu
pastw, gwnie europejskich. Warto jednak pamita, e masowo
w nauczaniu i przystpno materiau s jednymi z istotniejszych
warunkw skutecznego przekazywania losw czowieka na prze90
strzeni wiekw . I na tym zagadnieniu naleaoby si skoncentrowa w dalszych pracach zwizanych z prezentacj dziejw Skandynawii w polskiej edukacji historycznej. Bardzo czsto, szczeglnie
w okresie sporu o dominacj szwedzk nad Morzem Batyckim,
przedstawia si jedynie najwaniejsze wydarzenia dotyczce udziau
pastw skandynawskich w wojnie trzydziestoletniej i konfliktach
z Polsk w XVIIXVIII wieku. Poza jednym wspominanym przeze
mnie przypadkiem nie omawia si szerzej sytuacji w Szwecji i przyczyn ekspansji w obszarze batyckim. Takie rozwizanie moe doprowadzi do niezrozumienia przez uczniw tej tematyki, ktra wobec ogromu informacji odnoszcych si do konfliktw nowoytnych nie naley do najatwiejszych. Warto, w dobie dyskusji na temat
przemian w podstawie programowej, rozdzieli w gimnazjum tematyk poszczeglnych konfliktw Polski z Turcj, Szwecj i Rosj
z uwzgldnieniem powstania Chmielnickiego na odrbne jednostki
lekcyjne i tematyczne w podrcznikach, a jako rekapitulacj w czwartej
jednostce zaproponowa uczniom podsumowanie XVII-wiecznych
zmaga wojennych i ich skutkw dla Rzeczypospolitej.
88
Ibidem, s. 135. Najwaniejsze informacje o specyfice nauczania historii w wybranych krajach wiata zob.: C. M a j o r e k: Nauczanie historii na wiecie. W: Wspczesna dydaktyka..., s. 216223.
89
J. M a t e r n i c k i: Historia powszechna (uniwersalna). W: Wspczesna dydaktyka..., s. 110.
90
I d e m: Nauczanie historii. W: Wspczesna dydaktyka..., s. 209.
34
ADAM PIWEK
Skandynawia w poprzednich trzech spotkaniach pojawiaa si czsto jako egzemplifikacja szerszych procesw zachodzcych w Europie: ksztatowania i rozwoju spoeczestw wczesnoredniowiecznych, ekspansji reformacji oraz dziejw polityczno-spoecznych
w okresie II wojny wiatowej. Wydaje si to bardzo cenne i warte
kontynuowania w dalszych dziaaniach edukacyjnych w dobie kolejnej reformy programowej. Warto pamita, e programowa rzetelno, czyli zwizek nauczania szkolnego z nauk historyczn91, oraz
skuteczny przekaz nauczyciela s najistotniejszymi gwarantami zrozumienia tej tematyki przez uczniw i zapisania si ich w wiadomoci.
Warto przy tym pamita, e zgodnie z budowanym europejskim
kanonem historycznym nasze podrczniki powinny odpowiada na
jedno zasadnicze haso-pytanie: Co Europa wniosa do cywilizacji
92
przeszoci i teraniejszoci? , a przenoszc to haso na tematyk
naszego dzisiejszego spotkania, polscy uczniowie powinni by wiadomi wkadu cywilizacji skandynawskiej w dziedzictwo dzisiejszej
Europy.
91
Ibidem.
J. C e n t k o w s k i: Europejska edukacja historyczna XXI wieku. WH 2004, nr 4,
s. 15.
92
MARTA REY-RADLISKA
Sagi islandzkie i ich przekady na jzyk polski
Literatura staroislandzka obejmuje imponujcy zbir tekstw
spisanych na przestrzeni trzech wiekw, z czego czas jej rozkwitu
przypada na wiek XIII. Utwory stworzone zostay w jzyku narodowym, z kilkoma wyjtkami, kiedy to uyto aciny. Mimo e wikszo tekstw zostaa spisana w XIII wieku, niektre z nich funkcjonoway ju wczeniej w przekazach ustnych lub jako motywy
w kulturze ludowej, a nastpnie zostay przetworzone na potrzeby
tekstu pisanego. Ju od kilku stuleci literatura ta fascynuje literaturoi jzykoznawcw, historykw i religioznawcw na caym wiecie.
1
Wedug badaczy mona wyodrbni dwie podstawowe grupy
staronordyckich tekstw: sagi i teksty mitologiczne. Z pierwszej
2
z tych grup moemy wydzieli podgrupy : sagi krlewskie (konungasgur),
sagi rodowe (dokadniej: sagi o Islandczykach, slendingasgur), sagi
o dalekiej przeszoci3 (fornaldarsgur), sagi rycerskie (riddarasgur),
4
oraz sagi wspczesne (samtarsgur), takie jak Saga o Sturlungach
C. R a u d v e r e: Kunskap och insikt i norrn tradition. Lund 2003.

Za: Kulturhistoriskt lexikon fr nordisk medeltid frn vikingatid till reformationstid.
Malm, Allhem, 19561978, w skrcie KLNM.
3
Nazwa fornaldarsgur uyta zostaa po raz pierwszy dla wydania z lat 18291830
i oznacza sagi o dawnych czasach, w znaczeniu przed zasiedleniem Islandii
(KLNM). Okrelenia sagi o dalekiej przeszoci uywa Michai Stieblin K a m i e s k i w: I d e m: Ze wiata sag. Warszawa 1982. Autor podkrela, e wszystkie sagi s relacjami o przeszoci i proponuje podzia wszystkich sag na trzy nadrzdne kategorie: sagi o dalekiej przeszoci (do okoo 850 r.), sagi o przeszoci (ok. 8501100 r.) i sagi o teraniejszoci (od 1100 r.). Teraniejszo
rozumiana jest tu jako czasy wspczesne.
4
Sturlungowie byli jednym z najwaniejszych rodw na Islandii w XIII w. Saga
o Sturlungach opisuje czasy wojen o wadz midzy najmoniejszymi rodami Islandii.
2
MARTA REY-RADLISKA
36
(Sturlungasaga) czy sagi biskupie (byskupasgur). Teksty mitologiczne

za zostay zachowane m.in. w dwch najwaniejszych zbiorach:
5
Eddzie Prozaicznej zwanej take Edd Snorriego lub Edd Modsz oraz
6
Eddzie Poetyckiej (Eddzie Starszej) . Warto take wspomnie o poezji
skaldycznej, bardzo istotnej czci literatury staroskandynawskiej,
ktra powstawaa na przestrzeni wiekw IXXIII, ale jej rozkwit
datuje si na IXXI wiek.
Sagi
Spord gatunkw literatury staroskandynawskiej najbardziej
znane i najczciej tumaczone s z pewnoci staroislandzkie sagi,
ktre oprcz walorw literackich stanowi bogate rdo naszej
wiedzy o codziennym yciu Islandczykw, ich systemie wartoci,
deniach i priorytetach, a take systemie spoecznym i politycznym
tej pierwszej demokracji Pnocy. Termin saga pochodzi od so7
wa segja (isl. mwi) i oznacza powiedziane lub wypowied .
We wspczesnym jzyku islandzkim wyraz saga ma dwa znaczenia, oprcz historii w znaczeniu opowie, to rwnie historia w znaczeniu nauki o przeszoci, (np. saga slands to historia
Islandii). W jzyku staroislandzkim termin oznacza natomiast ustn lub pisemn opowie, zmylon lub opart na faktach.
Rozpoczn od krtkiego omwienia gwnych gatunkw sag i ich
charakterystycznych cech, potem za przedstawi przekady tych
utworw na jzyk polski.
5
Edda Modsza autorstwa Snorriego Sturlusona, pisarza, historyka i polityka

islandzkiego, powstaa ok. 1220 r. jako swoisty podrcznik wiedzy o pogaskich bogach i rzemiosa sztuki skaldycznej. Zachowaa si w caoci w czterech odpisach
i kilku fragmentach; najstarszy manuskrypt pochodzi z ok. 1300 r. (KLNM).
6
Edda Starsza zbir pieni o bogach nordyckich i bohaterach, zachowany
w rkopisie z koca XIII w. (Codex Regius); pieni powstaway na przestrzeni wiekw, od ok. IX do XIII. (KLNM).
7
M. S c h l a u c h: Stare sagi islandzkie. Warszawa 1976, s. 42.
SAGI ISLANDZKIE I ICH PRZEKADY NA JZYK POLSKI
37
W manuskryptach oprcz sag wystpuj krtsze opowieci zwane ttir (sing. attur ) opowiadania o strukturze zblionej do
sagi, ale o uschematyzowanej fabule. Mog one wystpowa zarwno samodzielnie, jako osobne opowiadania, jak i jako elementy sag
(gwnie rodowych i krlewskich) wtopione w tre.
Sagi islandzkie opisuj zazwyczaj wydarzenia rozgrywajce si na
przestrzeni wielu lat, czsto losy kilku pokole, mwi o dawnych
dziejach, nierzadko cofajc si w przeszo o kilka stuleci. Temat
opisywany jest z du skrupulatnoci, jednak bywa, e odciska si
na nim punkt widzenia wspczesnego autora sagi.
Sagi krlewskie
Sagi krlewskie to opowieci o norweskich krlach i jarlach,
panujcych od czasw najdawniejszych a do wspczesnych autorowi sagi, czyli XIII wieku. Rozgrywaj si w duej czci poza
Islandi i przyjmuje si, e w porwnaniu z sagami rodowymi maj
nieco wiksz warto historyczn. Sagi krlewskie mona podzieli na trzy podgrupy: sagi o krlach w czasach pogaskich (np. Saga
o Skjoldungach), sagi o krlach w czasach historycznych (np. Saga o w.
Olafie) i sagi o krlach panujcych wspczenie (np. Saga o krlu
8
Sverrim) . Za pierwowzory sag krlewskich uwaa si, niestety zaginione, dzieo Smunda Sigfssona o krlach norweskich (10561133),
9
wspomniane w poemacie skaldycznym Nregs konungatal z 1190 roku ,
oraz niezachowan cz slendingabk pt. Konunga vi (ywoty krlw)
autorstwa Ariego orgilssona (10671148 ). Przyjmuje si, e dzieo
Smunda jest starsze, prawdopodobnie napisane po acinie, nato-
KLNM.
Poemat zachowany w manuskrypcie Flateyjarbk z XIV w.; wicej na ten temat
w: King's sagas. Konungasgur. In: Old Norse-Icelandic Literature. A Critical Guide. Eds.
C.J. C l o v e r, J. L i n d o w. Toronto 2005, s. 197238.
9
38
MARTA REY-RADLISKA
miast Konunga vi spisano w jzyku islandzkim. Mimo e nie zachoway si do naszych czasw, s wymieniane przez pniejszych
10
autorw sag, jak choby Snorriego Sturlusona , odnoszcego si
11
w Heimskringli do dziea Ariego orgilssona. W Heimskringli wymieniony jest rwnie Eirkur Oddsson, autor Hryggjarstykki zaginionej
sagi krlewskiej, uwaanej za jeden z najstarszych utworw tego typu.
Eirkur Oddsson pisa o wydarzeniach mu wspczesnych lub
niezbyt odlegych, korzystajc czsto z informacji z pierwszej rki.
Przez duszy czas przebywa w Norwegii, gdzie mg by wiadkiem wielu opisywanych przez siebie wydarze. Snorri Sturluson
podkrela wiarygodno rde sagi Eirka w Heimskringli, w rozdziale o krlu Inge i jego braciach (Saga Inga konungs og brra hans):
Erik napisa ksig nazwan Hryggjarstykki. Ksiga ta mwi o Haraldzie Gille i jego dwch synach, a take o Magnusie lepym i Sigurdzie Slembi, a do ich mierci. Erik by mdrym czowiekiem i w tym
czasie ju od dawna [przebywajcym M.R.-R.] w Norwegii. Cz
swej relacji spisa wedug sw Hakona Brzucha, suzerena synw
Haralda. Hakon i jego synowie brali udzia we wszystkich tych waniach i radach. Oprcz tego Erik wymienia innych mdrych i uczciwych mw, ktrzy mu opowiadali o tamtych czasach, byli w pobliu
i syszeli o tych wydarzeniach lub byli ich wiadkami, a cz spisa
12
wedug tego, co sam usysza albo zobaczy .
10
Snorri Sturluson (11791241) pisarz, badacz, polityk islandzki, czonek jednego z najpotniejszych rodw islandzkich XIII w., gosiciel prawa na Altingu,
autor Eddy Modszej zwanej Prozaiczn lub Edd Snorriego i Heimskringli. Niektrzy
badacze twierdz, e Snorri mg by rwnie autorem jednej z najbardziej znanych sag rodowych, Sagi o Egilu.
11
Heimskringla krg ziemi zbir sag krlewskich autorstwa Snorriego
Sturlusona z XIII w.
12
rdo: Heimskringla. Nettgfan,
[http://www.snerpa.is/net/snorri/ingik.htm]. Tum. wasne.
39
Snorri prawdopodobnie rozpocz prac nad biografiami norweskich wadcw od pojedynczej sagi o witym krlu Olafie (lfs
saga helga), ktra nieco rni si od wersji zawartej w Heimskringli,
a nastpnie uzupeni dzieo historiami innych wadcw. Pozostae
sagi zawarte w zbiorze to:
13
13
Ynglinga saga (Saga o Ynglingach) ,

Hlfdanar saga svarta (Saga o Halfdanie Czarnym),
Haraldar saga hrfagra (Saga o Haraldzie Piknowosym),
Hkonar saga Aalsteinsfstra (Saga o Hakonie Dobrym),
Haralds saga grfeldar (Saga o Haraldzie Szarej Opoczy),
lafs saga Tryggvasonar (Saga o Olafie Tryggvasonie),
lafs saga helga (Saga o witym Olafie),
Magnss saga ga (Saga o Magnusie Dobrym),
Haralds saga Sigurarsonar (Saga o Haraldzie Surowym
Sigurdarsonie),
lafs saga kyrra (Saga o Olafie Spokojnym),
Magnss saga berftts (Saga o Magnusie Bosym),
Magnssona saga (Saga o synach Magnusa),
Magnss saga blinda og Haralds gilla (Saga o Magnusie lepym
i Haraldzie Gille),
Saga Inga konungs og brra hans (Saga o krlu Inge i jego
braciach),
Hkonar saga heribreis (Saga o Hakonie Barczystym),
Magnss saga Erlingssonar (Saga o Magnusie Erlingssonie).
Polskie tytuy sag podaj we wasnym tumaczeniu.
40
MARTA REY-RADLISKA
Jednym z najobszerniejszych, a jednoczenie najbardziej kosztownych, redniowiecznych zbiorw sag krlewskich jest tzw. Flateyjarbk (GkS 1005 fol., Codex Flatiensis). Rkopis powsta w XIV
wieku, skada si z 225 stronic, czyli okoo 100 skr cielcych, co
stanowio niemal niewyobraalny majtek jak na owe czasy. Inne
zbiory to m.in.: 1) grip, powstay okoo 1200 roku w Norwegii
zachowany jest jedynie pniejszy odpis z drugiej poowy XIII wieku;
tekst nie przetrwa w caoci, ale przyjmuje si, e obejmuje czasy od
Halfdana Czarnego do 1177 roku; 2) Fagurskinna, dosownie pikna
skra, rkopis prawdopodobnie z drugiej poowy XIII wieku
zachowane s jedynie pniejsze odpisy; 3) Morkinskinna, dosownie
zbutwiaa skra nazwa oddaje stan skrzanych kart ksigi; powstaa w pierwszej poowie XIII wieku, obejmuje czasy od Magnusa
Dobrego po mier Eysteina Haraldsona w 1157 roku, cho niewykluczone, e kilka ostatnich, zaginionych stronic opowiada o pniejszych czasach.
Po latach wzgldnego dobrobytu pierwszych wiekw po osiedleniu, wraz z utrat niepodlegoci nastay cikie czasy dla Islandczykw. Niejednokrotnie pniejsi badacze z rozpacz odkrywali, e
z bezcennego rkopisu na cielcej skrze przycito zgrabn kamizel, zatkano nim dziur w cianie czy zrobiono nowe podeszwy do
butw. Pisanie na skrach cielcych miao swoje dobre i ze strony:
skra jest wytrzymalsza od papieru i dziki temu manuskrypty mogy
dotrwa do naszych czasw, lecz jednoczenie jest cennym materiaem, ktrego biedak w potrzebie nie waha si uy.
Sagi rodowe sagi o Islandczykach
Najwiksz i by moe najbardziej popularn grup sag stanowi
tzw. sagi rodowe, a cilej mwic sagi o Islandczykach (isl. slendingasgur). Termin sagi rodowe (ttasgur) nie jest zbyt trafny ze
wzgldu na to, e nie wszystkie sagi o Islandczykach opowiadaj
dzieje rodu. Opisuj codzienne ycie na Islandii, od kolonizacji w IX
41
wieku do okoo 1030 roku, czyli czasw, kiedy chrzecijastwo ju

od pokolenia byo oficjalnie uznan religi. Ten okres nazywany jest
sguld wiek sag.
W tym odizolowanym od wiata spoeczestwie rola rodu bya
nie do przecenienia. Ju w starym kraju, Norwegii, ycie jednostki
naleao do rodu i zaleao od rodu. Na nowej ziemi zainteresowanie krewnymi i przodkami jeszcze wzroso. Wynikao to nie tylko
z romantycznego przywizania do tradycji, lecz take z czysto praktycznych, prawnych wzgldw; prawo spadkowe, zobowizania
i nalenoci, odpowiedzialno prawna wszystko to cile czyo
si z rodem i stopniem pokrewiestwa jego czonkw.
Sagi rodowe mona umiejscowi pomidzy fikcj literack a faktami historycznymi. Charakterystyczn cech narracji stanowi tu czste
stosowanie dialogu i wiersza. Tok narracji jest rzeczowy, jasny i nasycony faktami, brak rozbudowanych opisw i poetyckich metafor.
Do najbardziej znanych sag rodowych nale Saga o Egilu (Egils
saga Skalla-Grmssonar) nazywana take Egla, Saga o Njalu (BrennuNjls saga) i Saga rodu z Laxdal (Laxdla saga), lecz oprcz nich
znanych jest jeszcze okoo 30 innych sag, m.in. Saga o Gunnlaugu
Wowym Jzyku (Gunnlaugs saga Ormstungu), Saga o Hrafnkelu ofiarniku
Freja (Hrafnkels saga Freysgoa), Saga o Gislim wyjtym spod prawa (Gsla
saga Srssonar).
Sagi o dalekiej przeszoci
Akcja sag o dalekiej przeszoci, zwanych take legendarnymi,
rozgrywa si przed zasiedleniem Islandii, w czasach przedhistorycznych. Motywy ich czsto zaczerpnite s z opowieci o wdrwce ludw. W sagach tych wykorzystywane byy motywy bajeczne (zaczarowane przedmioty, istoty nadprzyrodzone), ich fabua jest
schematyczna, a bohaterowie szablonowi, jednak mona w nich
MARTA REY-RADLISKA
42
14
spotka postaci historyczne . T grup sag mona podzieli na

mniejsze podgrupy, ze wzgldu na tre: sagi o bohaterach, sagi
o wikingach i sagi przygodowe. Niektrzy badacze wyodrbniaj
15
take sagi kamliwe , jednak granica midzy nimi a sagami przygodowymi jest bardzo trudna do okrelenia. Najbardziej znane przykady sag bajecznych to Vlsunga saga (Saga o Wolsungach), Hrlfs saga
krka (Saga o krlu Hrolfie Kraki), Ragnars saga lobrkar (Saga o Ragmarze) czy Frijfs saga hins frkna (Saga o Fritjofie). Motywy wielu tych
sag mona odnale w redniowiecznych opowieciach z konty16
nentu .
Sagi rycerskie
Sagi rycerskie opowiadaj o wydarzeniach, ktre rozgryway si
najczciej poza Skandynawi, i o bohaterach spoza Pnocy. Od
sag legendarnych odrnia je nienordyckie pochodzenie gwnych
bohaterw. Sagi legendarne dzielimy na dwie gwne grupy: jedne
z nich powstay jako tumaczenia lub interpretacje istniejcych europejskich opowieci (z niemieckiego, francuskiego, aciny, opieraj
si na chansons de geste), inne to oryginalne utwory islandzkie. Granica
midzy tymi dwoma podkategoriami jest jednak pynna. Gwne
motywy tych sag to wojna i mio, bohaterowie s silni, pikni,
odwani i stereotypowi. Od czasw redniowiecza zachowao si
okoo 3040 sag rycerskich, m.in. najbardziej znana Tristrams saga,
napisana przez norweskiego opata Roberta (rda celtyckie) iriks
14
15
16
M.S. K a m i e s k i: Ze wiata sag..., s. 46.

Sagi kamliwe lygisgur ten termin pojawia si w orgils saga og Haflia
w Sturlungasaga, gdzie krl Sverrir stwierdza, e sagi kamliwe s najbardziej
zabawne.
Piszc o literaturze kontynentalnej, mam na myli dziea powstae poza Skandynawi.
43
saga (iriks saga af Bern), prawdopodobnie powstaa w Norwegii,

zaczerpnita ze rde niemieckich, opowiada o dziejach Teodoryka
Wielkiego, czy Karlamagns saga opowie o Karolu Wielkim i jego
rycerzach, skadajca si z wielu samodzielnych opowiada.
Sagi wspczesne
Sagi wspczesne, w odrnieniu od rodowych i legendarnych,
mwi o ludziach i wydarzeniach wspczesnych pisarzowi czy
autorowi, takich, ktre wydarzyy si za jego ycia lub zostay mu
przekazane (pisemnie lub ustnie) przez naocznych wiadkw.
Zazwyczaj dzieli si je na dwie podgrupy: Saga o Sturlungach (Sturlunga
saga) i sagi biskupie (biskupasgur). Rnica midzy tymi dwoma grupami polega przede wszystkim na odbiorze tematu i podejciu do
niego.
Saga o Sturlungach
Sturlunga Saga opowiada o yciu na Islandii w XII i XIII wieku,
kiedy to najmoniejsze islandzkie rody toczyy wojny o wadz.
Skada si z kilku krtszych sag napisanych przez rnych autorw,
z ktrych najbardziej znany by Sturla rarson, bratanek sawnego Snorriego. Sagi spisano midzy 1117 a 1264 rokiem, a nastpnie
zebrano w zbir nazwany w XVII wieku Sag o Sturlungach. Najwaniejsze pozycje w zbiorze to slendinga saga (Saga o Islandczykach) Sturli
rarsona, orgils saga og Haflia (Saga o orgilu i Haflidzie), Prestssaga
Gumundar Arasonar (Saga o ksidzu Gudmundzie Arasonie), rar saga
kakala (Saga o ordarze Kakali), orgils saga skara (Saga o orgilu) oraz
Svnfellinga saga (Saga o ludziach ze Svnafell). Jak pisze Michai Stieblin
17
Kamieski , Sturlunga saga rni si od sag rodowych liczb szczeg17
MARTA REY-RADLISKA
44
w, nazw miejscowych, imion (ponad 3 tys. na 900 stronach) i dlatego

zwyko si j uwaa za bardziej wiarygodn, podczas gdy historyczno sag rodowych moe budzi wtpliwoci. Kamieski wysnuwa suszny skdind wniosek, e fikcja w sagach wzrasta wprost
proporcjonalnie do rozpitoci czasowej midzy wydarzeniami
18
opisanymi a czasem napisania sagi .
Sagi biskupie
Sagi biskupie to waciwie biografie islandzkich biskupw. Po
wprowadzeniu chrzecijastwa w roku 1000 na Islandii nie byo
ksiy. Musiano ich zaprasza z innych krajw, gwnie z Niemiec,
Anglii i Norwegii. Pierwsze biskupstwo ustanowiono w Skholt
w 1056 roku. Biskupem zosta sleifr Gizurarson. Nastpc sleifa
by jego syn Gizurr sleifsson, a potem kolejno orlkr Rnolfsson
i orlkr orlksson. Drugie biskupstwo utworzono w Hlar, a Jn
gmundarson zosta mianowany tam biskupem. Islandzcy biskupi
wybierani byli na Alltingu a do roku 1260, w pniejszych latach
kanoniczny wybr biskupw przejo arcybiskupstwo w Nidaros (dzisiejsze Trondheim) w Norwegii. orlkr orlksson i Jn gmundarson
zostali ogoszeni witymi na Alltingu, pierwszy w 1199 roku, drugi
w 1200 roku. Aby papie mg zatwierdzi ich wito, konieczne
byy wiarygodne biografie. W ten sposb powstay sagi biskupie:
Gunnlaugr Leifsson napisa po acinie Jns saga helga (Saga o witym
Jnie). Niestety, orygina zagin. Zachoway si jednak tumaczenia
na islandzki z XIII i XIV wieku. Dzieje orlka orlkssona zostay
opisane w sadze orlks saga biskups hins helga (Saga o witym biskupie
Thorlaku). Sagi biskupie maja podobn budow jak europejskie hagiografie, wedug wzoru: prologvitatranslatiomiraculaepilog. Charaktery-
18
Ibidem, s. 44.
45
styczny dla islandzkich ywotw witych biskupw jest brak passio

mczeskiej mierci.
Wiarygodno historyczna sag
Jak ju wczeniej wspominaam, spisywanie sag nie byo przedsiwziciem ani prostym, ani tanim. Mona by wycign wniosek,
e mecenasami literatury przypuszczalnie byli albo islandzcy monowadcy, albo klasztory. Komu innemu mogo zalee na spisywaniu
19
starych historii lub tworzeniu nowych opowieci? Warto pamita,
e sagi bynajmniej nie powstaway w jednym egzemplarzu, przykadowo: Saga o Njalu (Njla) ma okoo stu odpisw. Jeli przyjmiemy,
e rzeczywicie tak byo i za sagami stoj potne siy polityczno-religijne, mona by si zastanawia, do jakiego stopnia wolno polega
na ich obiektywnoci.
Spr dotyczcy wiarygodnoci sag rodowych jako rde historycznych jest rwnie stary jak badania prowadzone nad sagami.
Naukowcy s zgodni co do tego, e wikszo sag spisano w XIII
wieku. Rodzi si zatem pytanie, czy powstay, aby utrwali historyczn
tradycj, czy te s wytworem wyobrani autorw, ktrzy z rodowych
historii jedynie czerpali motywy do swoich opowieci. Spr toczy si
rwnie na innym planie: sagi jako takie spisano, jak ju wspominaam,
w XIII wieku, czyli obejmuj nieraz materia z 200300 lat. Czy
istniay przez utrwaleniem ich na pimie jako ustne opowieci? Jeli
tak, to pisarzy sag nie mona utosami z ich autorami, ich rola ogranicza si do zapisania ju istniejcych treci. Wedug innej szkoy
mwi si, e sagi s oryginalnym produktem pisarzy XIII wieku,
powstaym w wielkim literackim zrywie redniowiecznej Islandii.
19
A. K r i s t i n s s o n: Lords and Literature: The Icelandic Sagas as Political and Social

Instruments. Scandinavian Journal of History 2003, Vol. 28, Issue 1, pp. 117.
46
MARTA REY-RADLISKA
Co ciekawe, sagi krlewskie, w przeciwiestwie do rodowych, nie

20
s anonimowe. Theodore M. Anderson w eseju King's Sagas wymienia niektrych z nich: Smundr Sigfsson, Ari orgilsson, Eirkr
Oddsson, Teodoryk, Karl Jnson, Oddr Snorrason, Gunnlaugr
Leifsson, Styrmir Krason, Snorri Sturluson czy Sturla rarson.
Kolejnym interesujcym badaczy sag problemem s wzajemne relacje
intertekstualne pomidzy poszczeglnymi utworami. Dziki tym
powizaniom moemy z do du dokadnoci okreli, kiedy powstay. Michai Stieblin Kamieski podkrela, jak pamitamy, zaleno midzy stopniem fikcjonalnoci sag a tym, o jak odlegych czasach saga opowiada. Akcja sag legendarnych rozgrywa si wiele
wiekw przed akcj sag rodowych, ktre z kolei rozgrywaj si
okoo 200 lat przed sagami wspczesnymi. Mona przyj, e w sagach rodowych jest wicej fikcji literackiej ni w Sturlunga saga, choby dlatego, e w tej drugiej przynajmniej cz wydarze zostaa
opisana przez naocznych wiadkw. Historie skadajce si na sag
rodow byy, o ile nie zmylone, to podawane sobie z ust do ust
przez pokolenia, czego efektem musz by pewne znieksztacenia.
Ciekawy jest te problem prawdy historycznej sag biskupich.
Z jednej strony skupienie si na jednym temacie i na jednym bohaterze potencjalnym witym, a take fakt, e mowa tu o osobach
yjcych w nie tak dalekiej przeszoci, mogyby sugerowa wiarygodno przedstawionych wydarze. Z drugiej jednak strony cech
sag o biskupach jest dno do podawania jako prawdy tego, co
21
naleao uwaa za prawd w interesie Kocioa , co moe pociga za sob pewne modyfikacje faktw.
20
King's sagas. Konungasgur. In: Old Norse-Icelandic Literature. A Critical Guide. Eds.
C.J. C l o v e r i J. L i n d o w. Toronto 2005, s. 197.
21
47
Przekady i opracowania sag

To, e moemy dzi podziwia zabytki literatury staroskandynawskiej, w duej mierze zawdziczamy rniemu Magnssonowi
(16631730), islandzkiemu uczonemu, ktry zebra zachowane
manuskrypty i sprowadzi je do Kopenhagi, ratujc w ten sposb od
cakowitego zniszczenia. Jego kolekcja, zwana Zbiorami Arnamagneaskimi, zapocztkowaa powstanie fundacji i instytutu jego imienia.
W pierwszej poowie XIX wieku powstay liczne przekady, a od
1860 roku filologiczne interpretacje dzie ze zbiorw arnamagneaskich: pojawiaj si tu takie sawne nazwiska jak bracia J. i W. Grimm
(Lieder der alten Edda. Aus der Handschrift herausgegeben und erklrt durch
die Brder Grimm. Berlin 1815), Andreas Heusler, Theodor Mbius
22
czy Hugo Gering .
Literatura staroskandynawska w Polsce
W Polsce zainteresowanie literatur redniowiecznej Skandynawii zapocztkowa Joachim Lelewel, ktry w 1807 roku wyda opracowanie fragmentw Eddy Poetyckiej i Eddy Prozaicznej, opierajc si
23
na francuskich tumaczeniach Paula Henri Malleta , szwajcarskiego
uczonego, profesora Uniwersytetu w Kopenhadze. To wydanie nie
ma niestety zbyt wielkiej wartoci rdowej, poniewa w niewielkim tylko stopniu odzwierciedla orygina. Fascynacja pieniami
Eddy skonia Lelewela do dalszych bada i poszukiwa, czego
22
A. Z a u s k a: Wstp do Sagi o Gunnlaugu Wowym Jzyku. StrmbergWrocaw

1968, s. XXXIX f.
23
Paul Henri Mallet (17301807), uczony francuski, profesor Uniwersytetu
Kopenhaskiego, autor Introduction L'histoire du Dannemarc (Kopenhaga 1755) oraz
Monuments de la mythologie et de la poesie des Celtes, et particulierement des anciens
Scandinaves (Kopenhaga 1756).
MARTA REY-RADLISKA
48
efek-tem jest wydana w 1828 roku udoskonalona, cho nie

doskonaa, wersja opracowania, pod tytuem Edda. Dziea Lelewela
stay si inspiracj dla Juliusza Sowackiego, ktry po lekturze Eddy
sign po lektur przekadw niemieckich i francuskich. Inspiracje
moty-wami pieni o bohaterach wida m.in. w sztuce Lilla Weneda
24
(mier Derwida) .
W epoce Modej Polski ponownie wzroso zainteresowanie literatur nordyck, co jaki czas pniej zaowocowao przekadami
kilku sag, w caoci lub fragmentach, autorstwa Artura Grskiego,
krytyka literackiego i tumacza: w 1931 roku w Warszawie, nakadem Domu Ksiki Polskiej, opublikowano zbir Saga o Gislim
wyjtym spod prawa i inne sagi islandzkie, a w 1960 roku zostay wydane
Sagi islandzkie (Ludowa Spdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1960).
Zbir Sagi islandzkie zawiera nastpujce pozycje:
Saga o Hawardzie z Fiordu lodowego,

Saga o Hrafnkelu ofiarniku Freja,
Saga o Gudrun (fragm. Laxdla saga),
Saga o Gislim wyjtym spod prawa,
Gunnlaug do Wowe,
Saga o Torsteinie Obitym.
W posowiu tego wydania A. Grski wyjania: Przy tumaczeniu sag tu zawartych posugiwaem si wydaniem niemieckim
E. Diederichsa (Jena 19201927) i przekadem sagi o Gunnlaugu,
dokonanym przez Al. Tille (Lipsk, br.). Tumaczenia Grskiego
zawieraj bdy nieuniknione w przekadzie z jzyka innego ni ory25
ginalny .
24
25
M. S c h l a u c h: Stare sagi islandzkie..., s. 138.

A. S t r m b e r g: Saga o Gunnlaugu..., s. XLVI.
49
Najwybitniejsze osignicia na niwie przekadw literatury staroskandynawskiej nale niewtpliwie do Apolonii Zauskiej-Strmberg, tumaczki i jzykoznawcy, autorki Gramatyki jzyka staroislandzkiego (1977). Dziki niej ukazay si takie klasyczne sagi jak:
Saga o Gunnlaugu Wowym Jzyku, 1968 Zakad Naukowy

im. Ossoliskich,
Saga o Njalu, 1968, Wydawnictwo Poznaskie,
Saga rodu z Laxdalu, 1973,Wydawnictwo Poznaskie,
Saga o Egilu, 1974, Wydawnictwo Poznaskie.
Apolonia Zauska-Strmberg jest rwnie autork dotychczas

najlepszego przekadu Eddy Poetyckiej opublikowanego nakadem
Zakadu Narodowego im. Ossoliskich we Wrocawiu 1986 roku.
Naley podkreli, e Apolonia Zauska-Strmberg korzystaa
przede wszystkim z wyda krytycznych sag, wyda w jzyku staroislandzkim, a take z manuskryptw.
Gerard Labuda, mediewista, wydawca rde do historii Sowian
zachodnich, zawar w rdach skandynawskich i anglosaskich do dziejw
Sowiaszczyzny (PWN, Warszawa, 1961) tumaczenie Herwararsagi
(Hervarar saga ok Heireks konungs), opowiadajcej dzieje walk Gotw
z Hunami w VVI wieku. Przekad Labudy odznacza si wysok ja26
koci estetyczn i rdoznawcz .
Po fali przekadw w latach szedziesitych i siedemdziesitych
ubiegego wieku nastpuje kilka dekad stagnacji. Zainteresowanie
literatur staroislandzk wzrasta dopiero na pocztku XXI wieku,
owocujc wydaniem Sagi o Grenlandczykach i Sagi o Eryku Rudym
w opracowaniu i tumaczeniu dr Anny Wako (Ksigarnia Akade-
26
Ibidem, s. XLVIII.
MARTA REY-RADLISKA
50
micka, Krakw 2006). Wydanie to jest opatrzone wyczerpujcym

komentarzem i licznymi przypisami objaniajcymi i uzupeniajcymi tre. Powoli fascynacja kultur wikingw staje si domen nie
tylko historykw i filologw, ale take grupy ludzi niezwizanych
z orodkami badawczymi, a zrzeszajcymi si w bractwach wikiskich czy na forach internetowych. Efektem ich zainteresowa staje
si wci rosnca liczba przekadw dostpnych w internecie, gwnie krtszych form prozatorskich. Autorzy przekadw korzystaj
przede wszystkim z angielskich opracowa, posikujc si islandzkim oryginaem (jzyki podaj w nawiasach). S to m.in.:
27
Saga o Toke Tokessonie, Piotr Gieda (isl. ang.) ,

28
Saga o Gotlandczykach, Piotr Gieda (ang. szw.) ,
29
Saga o Gunnlaugu Wowym Jzyku, Roman M. Konopka ,
30
Saga o Hroim Gupcu, Jarosaw Kowalski (isl. ang.) ,
Opowie o Thorsteinie Pobitym Rzg, Jarosaw Kowalski
31
(ang.) ,
32
tumaczenia anonimowe Heimskringla (ang. fragmenty) .
Wydania ksikowego doczekay si przekady krtkiej Sagi o Hn33

sa-rim i Sagi o Halfdanie, synu Eysteinna oraz Opowie o Auunie z Za34
chodnich Fiordw .
27
Tekst dostpny dla zarejestrowanych uytkownikw forum Halla, na stronie

internetowej [http://halla.mjollnir.pl/viewtopic.php?p=10427].
28
Dostpno jw. [http://halla.mjollnir.pl/viewtopic.php?p=5855].
29
Tekst dostpny na stronie internetowej
[http://web.telia.com/~u85702918/gunnlaug/spis.html].
30
Tekst dostpny dla zarejestrowanych uytkownikw forum Halla, na stronie
internetowej [http://halla.mjollnir.pl/viewtopic.php?t=3499].
31
Dostpno jw. [http://halla.mjollnir.pl/viewtopic.php?t=678].
32
Tekst dostpny na stronie
[http://www.thyrvald.republika.pl/Heimskringla.pdf].
51
Jak wida z przedstawionego zestawienia, tumacze preferuj

albo sagi rodowe, albo krtkie minisagi ttir, natomiast sagi krlewskie wspczesne czy te o dalekiej przeszoci wci jeszcze nie
doczekay si polskich wersji.
Trudnoci zwizane z tumaczeniem sag
Tumacz zajmujcy si literatur redniowiecznej Skandynawii
musi si zmierzy z rnymi przeszkodami: chcc dokona rzetelnego
przekadu, nie moe zadowoli si jednym, opracowanym wczeniej
rdem, lecz powinien skorzysta z wyda krytycznych, a w miar
moliwoci z manuskryptw. Niejednokrotnie bdzie mia do czynienia z kilkoma wersjami jednej opowieci, w zalenoci od rkopisu.
Problemem bdzie tu oczywicie dostpno wiarygodnych rde
i ich stan. Popularne obecnie tumaczenia z przekadw na inne jzyki mog generowa bdy i przekamania.
Islandczykw charakteryzowa zawsze daleko idcy konserwatyzm
jzykowy, dziki czemu wspczesny islandzki tylko w niewielkim
stopniu rni si od jzyka sag. W porwnaniu z innymi jzykami
europejskimi znajdziemy tu stosunkowo niewiele zapoycze, za co
win, (a moe to zasuga), obarczy mona geograficzn, gospodarcz
i kulturow izolacj tego kraju, jego niewielkie zaludnienie i powolny
rozwj. Jednak nawet i tu mamy do czynienia z naturaln ewolucj
znacze sw i wykorzystywaniem starych poj do okrelenia no35
wych zjawisk , co moe niekiedy doprowadzi do niezrozumienia
oryginalnego tekstu przez tumacza. Pewn trudno sprawia te
tumaczenie przydomkw i nazw geograficznych. Z tymi ostatnimi
33
34
35
Z jzyka angielskiego przeoy: F. Kuklewski, Sandomierz 2008.

Z jzyka staroislandzkiego przeoya: M. Rey-Radliska, Sandomierz 2008.
Przykadem moe by sowo smi, ktre pierwotnie znaczyo ni, sznurek,
a obecnie oznacza telefon.
52
MARTA REY-RADLISKA
naley zachowa szczegln ostrono, autorzy sag bowiem przywizywali du wag do cisoci topograficznej.
W tekst sag niejednokrotnie zostaj wplecione fragmenty poezji
skaldycznej o bardzo sztywnej formie wersyfikacji. Apolonia Zauska-Strmberg, ktra z powodzeniem tumaczya fragmenty lunych
wierszy, lausavsur, tak pisze o swojej pracy: Tumaczenie na jzyk
polski nie byo rzecz atw. Wyrazy polskie s dugie, kocwki deklinacyjne i koniugacyjne czyni je jeszcze duszymi. Jzyk polski
nie ma wyrazw zoonych, ktrymi posuguj si jzyki germaskie,
36
osigajc przez to praktyczn zwizo i jasno . Dodatkowy
kopot sprawiaj tumaczowi poezji aliteracje, asonanse i rozbudowana metaforyka.
Jzyk sag jest niezwykle skondensowany. Nie znajdziemy tu ani
rozbudowanych opisw, ani dugich przemw. Lakoniczna zwizo
stylu sag jest trudna do oddania w jzyku polskim, a rnice mentalnoci midzy wczesnym a wspczesnym odbiorc treci generuj
merytoryczne, trudne do uniknicia bdy. Rozbieno wiatopogldu, systemu wartoci czy nawet poczucia humoru moe znacznie
oddali Czytelnika od waciwego odbioru treci.
Sagi islandzkie s fenomenem wyrniajcym redniowieczn
Islandi na tle innych krajw. Jest to literatura wysokiej klasy, wci
jeszcze jednak do odlega polskiemu Czytelnikowi. Optymizmem
napawa jednak wzrost zainteresowania kultur Skandynawii, ktry
by moe zaowocuje kolejnymi, wartociowymi przekadami i opracowaniami.
36
A. S t r m b e r g: Saga o Gunnlaugu..., s. XXXVIII.
ALEKSANDRA BARWICKA
Szwecja i Szwedzi w oczach mieszkacw
Rzeczypospolitej w drugiej poowie XVI wieku
Stosunki polityczne i kontakty kulturalne Rzeczypospolitej ze
Szwecj u progu epoki nowoytnej, w XV i pierwszej poowie XVI
wieku, miay charakter incydentalny. Ich natenie wzrastao wraz
z nasilajc si w drugiej poowie XVI wieku rywalizacj o dominium
maris Baltici. Okres zblienia, intensyfikacji wzajemnych relacji,
otworzyo zawarcie w 1562 roku zwizku maeskiego pomidzy
Katarzyn Jagiellonk, siostr Zygmunta Augusta, a ksiciem fin1
landzkim Janem, bratem wczesnego krla Szwecji Eryka XIV .
Objcie rzdw w Szwecji przez Jana III Waz w roku 1569 zacienio wizy midzy dwoma pastwami, utorowao take drog do
korony polskiej krlewiczowi szwedzkiemu Zygmuntowi. Wybr
syna Jana III i Katarzyny Jagiellonki na krla Rzeczypospolitej w 1587
roku stwarza widoki na poczenie obu krajw na zasadach unii
2
personalnej .
Niniejszy artyku ma na celu przyblienie Czytelnikowi obrazu
Szwecji i jej mieszkacw, funkcjonujcego w wiadomoci polskich
i litewskich poddanych Zygmunta III Wazy w przededniu zawarcia
unii i w czasie jej trwania do roku 1599.
Nawet pobiena analiza materiau rdowego wskazuje na niewielk znajomo, wrd przedstawicieli stanu szlacheckiego Rzeczypospolitej, stosunkw politycznych, gospodarczych panujcych
Burzliwe losy tej pary opisa M. K r o m e r w Historyi prawdziwej o przygodzie

aosnej ksicia finlandzkiego i krlewny Katarzyny (1570). Krakw 1892, Olsztyn
1974, 1983.
2
K. l a s k i: Tysiclecie polsko-skandynawskich stosunkw kulturalnych. Wrocaw
1977, s. 119156.
54
ALEKSANDRA BARWICKA
w pastwie szwedzkim. Szlachta dysponuje jedynie wycinkowymi

wiadomociami o jej mieszkacach. Opinie o Szwedach maj cha3
rakter stereotypowy, o zabarwieniu wyranie negatywnym . Szwecja
jawi si przecitnemu szlachcicowi jako kraj odlegy, obcy, nieprzyjazny, tajemniczy, a ludzie j zamieszkujcy nie budz zaufania Sarmatw. Taki wizerunek ojczyzny Wazw wynika w duej mierze
z bardzo rzadkich w omawianym okresie podry Polakw i Litwinw
do Szwecji. Moemy poda zaledwie kilka przykadw. W 1561 roku
na polecenie Zygmunta Augusta uda si z poselstwem do Szwecji
Jan Baptysta Tczyski. Celem legacji byo sfinalizowanie pertraktacji w sprawie maestwa krlewny Katarzyny z ksiciem finlandzkim Janem. Po zakoczeniu misji dyplomata krlewski postanowi
powrci na dwr Gustawa Wazy, jednak w zupenie innym charakterze kandydata do rki crki krlewskiej. Podczas pobytu w Sztokholmie zakocha si bowiem w krlewnie szwedzkiej Cecylii. Jesieni 1563 roku wyruszy z licznym orszakiem w podr morsk, do
celu jednak nigdy nie dotar, zosta uwiziony przez Duczykw
4
i zmar w wizieniu w Kopenhadze .
Wielu Polakw znalazo si rwnie w orszaku Katarzyny
Jagiellonki, wikszo z nich przez cae lata przebywaa na jej dworze. mier Zygmunta Augusta otwieraa widoki na objcie tronu
polskiego przez Jana III Waz, szwagra zmarego krla. Podczas
elekcji w 1573 roku kandydatura szwedzka skupia jednak niewielk
Niestety, w polskiej historiografii nie powicono zbyt duo uwagi stereotypowi Szweda, funkcjonujcemu wrd mieszkacw Rzeczypospolitej XVI
i XVII w. Jedynym dotd omwieniem tej problematyki s opracowania Edmunda Kotarskiego. Zob. E. K o t a r s k i: Stereotyp Szweda w literaturze polskiej
XVI i XVII wieku. Komunikaty Instytutu Batyckiego 1980, VIXII, z. 31/32,
s. 6984; I d e m: Dziedzictwo i tradycja. Szkice o literaturze staropolskiej. Gdask 1990,
s. 405422.
4
Histori jego mioci i nieszczliwej podry opisa Jan Kochanowski
w utworze Pamitka wszystkimi cnotami hojnie obdarzonemu Janowi Baptycie hrabi na
Tczynie.
[...] SZWEDZI W OCZACH MIESZKACW RZECZYPOSPOLITEJ 55
liczb gosw. Autor bardzo popularnego wrd szlachty utworu

5
publicystycznego Kompetytorw do korony polskiej commoda wrd zalet
Szweda wymieni jego dowiadczenie yciowe, biern znajomo
jzyka polskiego, a w perspektywie elekcja przynie miaa korzyci
gospodarcze i moliwo zawarcia unii polsko-szwedzkiej (zcze6
nie krlestwa szwedzkiego z Koron, ale to re vera absurdum ). Zdecydowanie wicej wypunktowa jednake wad kandydatury szwedzkiej. Przeszkod by luteranizm Jana III, niestao jego szwedzkich
poddanych, skoroby stamtd wyjecha, poddaniby Eryka, brata
jego, co krlem pierwej by, wypucili z wizienia, bo go pragn,
ktryby z nami walczy, jako i pierwej i charakter Szwedw nard
7
nie wiedzie jaki, chytry, obudny, zazdrociwy, gupstwo . Wybr
Wazy doprowadziby niechybnie do wojny z Moskw i, co za tym
idzie, do obcienia spoeczestwa nowymi podatkami. Argumenty
antyszwedzkie przemawiay zdecydowanie mocniej do przedstawicieli stanu szlacheckiego ni mgliste obietnice korzyci, ktre miay
pyn ze zwizku obu pastw.
W okresie panowania Jana III Wazy do Szwecji podali take na
polecenie Stolicy Apostolskiej polscy jezuici. W 1574 roku papie
Grzegorz XIII wysa do Sztokholmu Stanisawa Warszewickiego,
aby oceni szanse na pojednanie krla szwedzkiego z Rzymem i rekatolizacj Szwecji. W 1578 powrci jezuita na dwr sztokholmski
w nieco innej roli spowiednika krlowej Katarzyny i wychowawcy
8
krlewicza Zygmunta .
Stefan Batory w okresie przygotowa do wojny z Moskw, a take
w trakcie jej trwania sa posw do krla szwedzkiego, liczc na poro-
Pisma polityczne z czasw pierwszego bezkrlewia. Wyd. J. Czubek. Krakw 1906,

s. 492494.
6
Ibidem, s. 493.
7
Ibidem.
8
J.M. O s s o l i s k i: Wiadomoci historyczno-krytyczne do dziejw literatury polskiej.
T. 1. Krakw 1819, s. 213217.
56
ALEKSANDRA BARWICKA
zumienie w sprawie inflanckiej (Jan Herburt, Wawrzyniec Golicki,

Dominik Alamanni). Z informacj o zawarciu rozejmu w Jamie
Zapolskim popyn do Sztokholmu Krzysztof Warszewicki, przyrodni brat wspomnianego Stanisawa. Wiz z sob take list krlowej Anny Jagiellonki do siostry z prob o zaagodzenie sporu pomidzy Janem III a Stefanem Batorym o Estoni (Szwedzi podczas
walk polsko-moskiewskich zajli to terytorium mimo zgaszanych
przez pastwo polsko-litewskie pretensji do caych Inflant). Pose
krlewski otrzyma take specjalne wytyczne od wysannika papieskiego, przebywajcego w tym czasie w Rzeczypospolitej, Antonia
9
Possevino . Z tego czasu pochodzi opis Szwecji sporzdzony dla
papiea Grzegorza XIII na podstawie ustnej relacji Warszewickiego:
Szwecja jest krlestwem krlestw. Na Pnocy ostatnim. Na Pnocy jest oddzielona Laponi i Norwegi, na Poudniu Prusami
i Pomerani, na Wschodzie Wielkim Ksistwem Moskiewskim i Inflantami, od Zachodu Dani i Morzem Sarmackim. Zawarszy w sobie
12 krajw z dawna je zachowuje. Posiada kopalnie srebra, elaza,
miedzi. Z kopalni srebra ma prawie wicej strat ni zysku. Szuka go
z wielkim nakadem i wysikiem, raczej dla dobrej sawy ni dla zysku i korzyci. Miedzi jednak i elaza jest w Szwecji niemaa ilo. Na
pozostae dochody i podatki krlewskie skada si czynsz chopw,
maso, futra, ryby i ledzie. Maa jest liczba szlachty w krlestwie
Szwecji, co do elekcji krlw najwikszy wpyw ma ogromna rzesza
chopw i o niczym si nie rozstrzyga wbrew ich woli. Cay kraj jest
bardzo skalisty i w wielkiej mierze pozbawiony rodkw niezbdnych do ycia. Zima szaleje w nim bardzo grona, a jednak latem s
nieraz tak wielkie upay, w co ledwie mona uwierzy. Tak kto powiedzia, nie bez zastanowienia, e jest tam dziewi miesicy pory
zimnej, a trzy miesice upaw jak w piekle. Bez wtpienia s w Szwecji
cztery podziwu godne rzeczy: wielka ilo kamieni, a domy drewniane;
9
T. W i e r z b o w s k i: Krzysztof Warszewicki 15431603 i jego dziea. Monografia

historyczno-literacka. Warszawa 1887, s. 97105.
wiele drewna, a zimne kominki; wiele wody, a mao ryb; bardzo wiele
niewiast, a bardzo mao dziewic. Sztokholm stanowi stolic i siedzib
krlewsk. Ona jedynie wyrnia si w Szwecji i budowlami, i korzystnym pooeniem portu, wielk liczb kupcw i innymi rzeczami. Nie moe by jednak porwnywana z miastami Germanii (ju
10
raczej Italii albo Galii) .
Z inicjatywy Anny Jagiellonki w okresie bezkrlewia, po mierci
Stefana Batorego, gdy zaczy si starania o powoanie na tron
polski krlewicza szwedzkiego Zygmunta, pynli znw morzem
do Sztokholmu liczni agenci polityczni, wrd nich na uwag zasuguje zwaszcza kasztelan podlaski Marcin Leniowolski, wysany do
Szwecji po raz pierwszy w maju 1587 roku, aby uzyska od Jana III
zgod na postulowane przez stron polsk warunki elekcji Zygmunta,
po raz drugi w sierpniu tego samego roku z wieci o wyborze modego Wazy na tron polski i apelem o jak najszybsze przybycie krlewicza szwedzkiego do Rzeczypospolitej. Towarzyszy on nastpnie
krlowi elektowi w podry z Kalmaru do Krakowa, a take przez
pierwsze miesice jego panowania nalea do grona faworytw
krlewskich. Po powrocie do kraju Leniowolski ogosi drukiem
11
w Krakowie Opis poselstwa do Szwecji (1588) . Jego legacje na dwr
sztokholmski w 1587 roku stay si rwnie tematem pieni Joachima
Bielskiego De foelici navigatione in Sueciam Magnifici Martini Lesniouolscij
12
Polachie Castellani .
Trudny do wyobraenia sobie przez szlacht polsk i litewsk
w czasie bezkrlewia po mierci Zygmunta Augusta zwizek Rzeczypospolitej ze Szwecj (re vera absurdum) stawa si niedalek perspektyw na skutek elekcji krlewicza szwedzkiego. Czy spoecze10
Cyt za W. y g a : Szwedzkie opowieci. Z dziejw polsko szwedzkich XIVXVIII w.

Gdask 2005, s. 7.
11
Por. H. K o w a l s k a: Leniowolski Marcin. W: PSB, T. 17. Wrocaw 1972,
s. 181184.
12
J. B i e l s k i: Carminum. Liber I. Krakw 1588.
58
ALEKSANDRA BARWICKA
stwo Rzeczypospolitej dojrzao do unii polsko-szwedzkiej i zmienio

zdanie na temat ojczyzny Wazw i jej mieszkacw? Wydaje si, e
nie. Zwolennicy Zygmunta prbowali zainteresowa szlacht pro13
blematyk morsk w pismach politycznych pojawiaa si kwestia
floty wojennej, korzyci handlowych, wzmocnienia pozycji na
Batyku, ktre przyniesie zblienie ze Szwecj. Poprawne stosunki
polsko-szwedzkie miay pomc rwnie w rozwizaniu, po myli
Rzeczypospolitej, problemu Prus Krlewskich, Inflant i pastwa
14
moskiewskiego . Tego typu argumenty nie paday jednak na podatny grunt. Sukces Zygmuntowi Wazie przynioso eksponowanie przez
jego stronnikw, wobec braku pewnej i moliwej do przyjcia przez
wszystkich kandydatury Piasta, pyncej w krlewiczu krwi jagielloskiej, odwoywanie si do tradycji i historii. Za dobry przykad
moe posuy utwr: Echo grodzieskie koo siedlisk dzikich zwierzt,
opakujcych mier najjaniejszego Stefana I krla, zalecajcy kandydatur
Zygmunta jako osoby z krlewskiego rodu, krwi polskiej, jzyka
15
i obyczaju polskiego . Podobnie Jan Karczewski w wierszu Candidati
pro Regno Poloniae o modym Wazie napisa: Suromata wasny, a nie
cudzoziemiec,/ Wdziczny, podobny, mdry i zacny modzieniec,/
Ej i z Polki spodzony, niech na pastwo sidzie,/ Dawne Jagiew
16
plemi, dobrze nam z nim bdzie . Anonimowy utwr Kandydaci do
Krlestwa Polskiego i sd o nich (Candidati Regni Poloniae et de iisdem iudicium)
charakteryzowa krlewicza szwedzkiego nastpujcymi sowami:
13
Np. utwr ukasza Chwakowskiego zatytuowany Deliberatio de prinicipe

Svetiae Regno Poloniae praeficiendo (Rozwaania o ksiciu szwedzkim, ktrego naley
postawi na czele krlestwa polskiego), wydany w Poznaniu w 1587 r.
14
. o b i s k a: Propaganda morska w publicystyce proszwedzkiej w okresie
trzeciego bezkrlewia (1587). Rocznik Gdaski 1980, T. 40, z. 1, s. 109133.
15
J. N o w a k - D u e w s k i: Okolicznociowa poezja polityczna w Polsce. Zygmunt
III. Warszawa 1971, s. 7; Echo Grodniana ad ferarum latebras mortem Serenissimi Stephani
regis lugens, 1586. W: T. W i e r z b o w s k i: Wiersze polityczne i przepowiednie, satyry
i paszkwile z XVI wieku. Warszawa 1907, s. 5660.
16
J. N o w a k - D u e w s k i: Okolicznociowa poezja polityczna..., s. 10.
Modzieniec godny,/ Na wszem podobny / Narodu polskiego /

17
I szlachetnego . Z kolei przeciwnicy tej kandydatury podkrelali
cudzoziemsko i obco Zygmunta, jego szwedzkie pochodzenie,
prezentowali rnice midzy katolick Rzeczpospolit o ustroju
opartym na wolnoci, a luterask i rzdzon w sposb absolutystyczny Szwecj.
Po objciu rzdw w Rzeczypospolitej przez Zygmunta III,
z okazji dwch jego podry do Szwecji ju nie tylko jednostki lub
mae grupki, ale kilkutysiczna masa Polakw zetkna si ze Szwecj
18
i jej mieszkacami . Pierwsza wyprawa zorganizowana w 1593 roku
miaa na celu objcie tronu szwedzkiego przez Zygmunta po mierci
jego ojca (Jan III Waza zmar 17 listopada 1592 roku). Gwnym
zadaniem wyprawy drugiej z 1598 roku, bdcej ekspedycj zbrojn,
bya restytucja panowania Zygmunta Wazy w Szwecji, stumienie
buntu jego szwedzkich poddanych pod przewodnictwem Karola
Sudermaskiego.
Sporadyczne przed elekcj Zygmunta III wyjazdy mieszkacw
Rzeczypospolitej do Szwecji i wica si z nimi nieznajomo tego
kraju nie byy jedynym powodem utrzymywania si negatywnego
obrazu Szweda i jego ojczyzny. Intensyfikacja kontaktw po wyborze na krla polskiego krlewicza szwedzkiego paradoksalnie nie
wpyna korzystnie na wzajemne postrzeganie si obu narodw.
Klimat bezporednich spotka, obustronna nieufno, niech
i podejrzliwo nie mogy prowadzi do weryfikacji dotychczasowych wyobrae, likwidacji uprzedze. Przykadem dobrze ilustrujcym to zagadnienie jest zjazd w Rewlu (IXX 1589 roku). Spotkanie
krla polskiego z ojcem nie przebiegao w przyjaznej atmosferze
17
Ibidem, s. 12. Wersja aciska tego utworu zostaa opublikowana we wspomnianym zbiorze T. W i e r z b o w s k i e g o: Pasquillus. Candidati 1587: (Suecus /
Aetas iuvenilis, ad omnia habilis, nobis similis; si bonus miles, / fiat rex), s. 62.
18
K. L e p s z y: Trzy relacje o podry Zygmunta III do Szwecji. Jantar 1938, R. 2,
s. 231.
60
ALEKSANDRA BARWICKA
(autorka nie ma na myli relacji panujcych w rodzinie Wazw).

Napicia istniay pomidzy towarzyszcymi Zygmuntowi III Polakami i Litwinami a otoczeniem Jana III Wazy. Poddani krla polskiego spotykali si z nieprzychylnoci, a nawet wrogoci zarwno ze
strony dworu oraz wojska szwedzkiego, jak i okolicznej ludnoci
estoskiej. Dochodzio do incydentw zbrojnych, spowodowanych
niedoborem ywnoci dla ludzi, brakiem paszy dla koni czy zamkniciem zamku i miasta dla onierzy polskich i litewskich. Trudn
sytuacj dodatkowo komplikowa krl szwedzki wielokrotnie publicznie wygaszajcy negatywne opinie o mieszkacach Rzeczy19
pospolitej .
Koci niezgody we wzajemnych kontaktach bya Estonia. Relacji polsko-szwedzkich nie uatwia take trudny charakter Jana III
Wazy, a zwaszcza jego chwiejna, niekonsekwentna polityka wobec
pastwa polsko-litewskiego, uwarunkowana w duej mierze przez
problem moskiewski.
Szlacht polsk drania staa obecno w Rzeczypospolitej,
u boku modego monarchy, szwedzkich doradcw. Otaczanie si
cudzoziemcami byo postrzegane przez przedstawicieli stanu szlacheckiego jako wyraz braku zaufania wadcy do Polakw. Obawiano
si obcych wpyww politycznych, uprawiania polityki niezgodnej
z racj stanu Rzeczypospolitej, wprowadzenia cudzoziemskich rozwiza ustrojowych (absolutum dominium). W wiadomoci szlacheckiej funkcjonowa wizerunek obcego cudzoziemca cile powizany
z naduyciami wadzy. Wzrost zachowa ksenofobicznych wrd
szlachty uwarunkowany by take czynnikami ekonomicznymi. Cudzoziemiec stanowi konkurencj w zabiegach o dowody aski krlewskiej (dzierawy, nadania, przywileje itp.). Pojawi si stereotyp
ubogiego cudzoziemca karierowicza czy te cudzoziemca darmo-
19
I d e m: Rzeczpospolita polska w dobie sejmu inkwizycyjnego (15891592). Krakw

1939, s. 6768.
zjada: obcego dworzanina lub urzdnika bogaccego si kosztem

20
krajowcw) .
W szerokich krgach spoeczestwa niezadowolenie budzia
rwnie osoba Zygmunta III. Monarcha nie cieszy si zaufaniem
swoich poddanych, zwaszcza od czasu pojawienia si pogosek
o moliwoci opuszczenia przez niego Rzeczypospolitej i powrotu
do Szwecji. Entuzjazmu nie wzbudzao denie wadcy do jak najlepszego uoenia stosunkw z Habsburgami, a take maestwo
krla z Ann, crk arcyksicia Karola styryjskiego i Marii bawarskiej
(1592), tym bardziej e w rodowisku szlacheckim powszechna bya
opinia, e polityka austrofilska stanowia przede wszystkim zasug
Szwedw. Do uszu szlachty docieray informacje o tajnych kontaktach krla z przedstawicielami dynastii Habsburgw, bulwersowa
fakt, e negocjacje z arcyksiciem Ernestem prowadzili szwedzcy
doradcy Zygmunta (gwnie Gustaw Brahe hrabia na Visingsborgu).
Powstaj pytania: Czy mier, nielubianego przez Polakw i Litwinw, Jana III Wazy i tym samym poczenie Szwecji i Rzeczypospolitej na zasadach unii personalnej byo momentem przeomowym we wzajemnych relacjach? Czy zaszy jakie zasadnicze zmiany
w sposobie postrzegania si przez oba narody? Czy oba narody
zczyo co wicej ni osoba wadcy?
Przyjrzyjmy si zatem bliej obrazowi Szweda i Szwecji rysujcemu si w wietle relacji powstaych w czasie wypraw Zygmunta III
do Szwecji w 1593 i 1598 roku lub spisanych krtko po powrocie do
kraju. Podstaw rdow niniejszych rozwaa stanowi: poemat
Droga do Szwecyey, namoznieyszego w punocnych krainach Pana, Zygmunta
III, Polskiego y Szwedzkiego krola, odprawiona w roku 1594, autorstwa
20
J. M i c h a l e w i c z: Dwr szwedzki Zygmunta III w latach 15871600.

Odrodzenie i Reformacja w Polsce 1966, R. XI, s. 163; I. K k o l e w s k i:
Melancholia wadzy. Problem tyranii w europejskiej kulturze politycznej XVI stulecia.
Warszawa 2007, s. 282.
62
ALEKSANDRA BARWICKA
21
Andrzeja Zbylitowskiego , panegirysty zwizanego z dworem krlewskim. Utwr ten zawiera szczegowy opis wyprawy, ukazuje
podr krlewskiej rodziny Wis do Gdaska, zatarg dworzan
z mieszkacami Gdaska, niebezpieczn przepraw przez Batyk,
dugi pobyt w Szwecji (wjazd krlewskiego orszaku do Sztokholmu,
witanie Zygmunta przez Karola Sudermaskiego, uroczystoci pogrzebowe Jana III, koronacj w Uppsali, narodziny crki krlewskiej Katarzyny) i powrt do Rzeczypospolitej.
Interesujcy materia rdowy do dziejw wyprawy z roku 1593
22
wyda Kazimierz Lepszy . Skadaj si na trzy relacje: pierwsza
anonimowa zatytuowana Nawigacja krla J.M. polskiego Zygmunta III
ze Gdaska do Szwecjej Anno Domini 1593, zawiera informacje umoliwiajce odtworzenie itinerarium monarchy, przedstawia take przygody, jakie wadc w czasie burzliwej podry spotkay. Druga to list
Wacawa Kieczewskiego (Kieczowskiego), dworzanina krlewskiego, do Adama Sdziwoja Czarnkowskiego, starosty wschowskiego
i pyzdrskiego, starosty generalnego wielkopolskiego, pniejszego
wojewody czyckiego, pisany z Sztokholmu dnia 24 padziernika
1593 roku. List Kieczewskiego dostarcza ciekawych wiadomoci
o losach podrnikw, ktrzy podczas burzy na morzu przy brzegach szwedzkich pod Elfsnabben stracili kontakt ze statkiem krlewskim i bkali si u wybrzey finlandzkich, moskiewskich i kurlandzkich, zanim dotarli do Sztokholmu. Trzecia relacja to list ksidza Jana
Gaczyskiego, kantora gnienieskiego, scholastyka kujawskiego,
kanonika krakowskiego, przede wszystkim jednak sekretarza krlewskiego, pisany rwnie w Sztokholmie 22 padziernika 1593 roku,
charakteryzujcy pooenie krla w Szwecji i rzucajcy wiato na
stosunek poddanych szwedzkich do osoby Zygmunta III Wazy.
21
Droga do Szwecyi Krla J. Moci w r. 1594 opisana przez Andrzeja Zbylitowskiego,

i pierwszy raz wydana r. 1597 w Krakowie. W: Niektre poezye Andrzeja i Piotra Zbylitowskich (z wiadomoci o autorach i pismach ich). Krakw 1860.
22
K. L e p s z y: Trzy relacje..., s. 230237.
Bardzo ciekawym rdem do dziejw pierwszej wyprawy s

take listy Wojciecha Sakowskiego (Skowskiego) do sekretarza
23
krlewskiego Wawrzyca Gembickiego , opublikowane przez
Mariana Biskupa. Pierwszy z dat 12 maja 1594 roku nawietla zwaszcza atmosfer panujc w otoczeniu Zygmunta III w Sztokholmie. Przynosi on nieco szczegw o przewidywanych awansach
urzdnikw kancelaryjnych i zamiarach powrotnej podry krla.
Drugi z 12 czerwca 1594 roku obnaa konflikty pomidzy Polakami
i Szwedami, wystpujce na dworze sztokholmskim, przede wszystkim informuje o podry, ktr podkanclerzy koronny Jan Tarnowski
odby w towarzystwie autora listu do synnego klasztoru brygidek
w Vadstena: Klasztor barzo budowny i nie ma ruin. Do chway Boej wicej by ludzi potrzeba, bo mniszki z klik katolikw w przygrtku swym chru kocielnego swe naboestwo odprawuj. Koscie sam sprofanowany jeszcze przed tym od heretykw, maj relikwiej
witych nie mao. Na inszym miejscu grb witej Brygidej i w.
24
Katarzynej, crki jej .
Kolejnym przekazem rdowym opisujcym podr krla do
Szwecji w 1593 roku jest relacja zatytuowana Droga do Szwecyi
25
Zygmunta III krla polskiego i szwedzkiego , autorstwa Stanisawa
ubieskiego, ktry przebywa u boku monarszego w Szwecji
w charakterze sekretarza krlewskiego. Opis wyprawy powsta po
powrocie do kraju, dlatego cechuje go wikszy dystans do przedstawianych zdarze. Niewtpliwie pniejsze wydarzenia i narastanie
konfliktu wewntrznego w dziedzicznym krlestwie Wazw miay
wpyw na sposb prowadzenia narracji. Mona to zaobserwowa
zwaszcza we fragmentach odnoszcych si do osoby Karola Suder-
23
M. B i s k u p: Cztery polskie relacje ze Szwecji z koca XVI wieku. Przegld

Historyczny 1970, T. 41, z. 4, s. 671679.
24
Ibidem, s. 676.
25
Pisma pomiertne Stanisawa ubieskiego biskupa, podkanclerzego kor. Petersburg
1855.
64
ALEKSANDRA BARWICKA
maskiego. Ksi Karol zosta ukazany w duo gorszym wietle

ni w innych relacjach spisywanych na gorco.
Obraz wyprawy zbrojnej z 1598 roku przybliaj nam przede wszystkim przekazy rdowe wydane przez Kazimierza Tyszkowskiego:
Diarjusz wyprawy do Szwecji 1598 r. przez jednego z dworzan ks. Piotra
26
Tylickiego , List Samuela askiego do Stanisawa Kostki podskarbiego ziem
pruskich i ekonoma malborskiego, Fragment diarjusza wyprawy do Szwecji
27
w r. 1598 . Militarne aspekty tej ekspedycji s przedmiotem analizy
w listach Wadysawa Bekiesza, syna Kaspra, wybitnego wgierskiego dowdcy w subie Stefana Batorego, opublikowanych przez
28
wzmiankowanego ju Mariana Biskupa .
Informacje na temat wypraw Zygmunta III do Szwecji mona
29
znale take w kronikach: Joachima Bielskiego , Reinholda
30
31
Heidensteina czy Pawa Piaseckiego .
Sprbujmy zatem przedstawi wizerunek Szwedw i obraz
Szwecji wyaniajcy si z treci wymienionych relacji. Autorzy tekstw najwicej miejsca powicali stosunkowi Karola Sudermaskiego
do Zygmunta III. Przez pryzmat wzajemnych kontaktw stryja
i bratanka uczestnicy wyprawy ksztatowali swoje wyobraenia o narodzie szwedzkim. Nieznany z imienia autor relacji pt. Nawigacja
krla J.M. polskiego Zygmunta III ze Gdaska do Szwecjej Anno Domini
26
Wedug Alojzego Sajkowskiego, autorem dziennika by Kasper Michaowski.

A. S a j k o w s k i: Autorstwo diariusza wyprawy Zygmunta III do Szwecji. Sprawozdania Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk 1957, nr 3/51 za III i IV kwarta, s. 265266.
27
Z dziejw wyprawy Zygmunta III do Szwecji w roku 1598 (relacje i diarjusze). Lww
1927.
28
M. B i s k u p: Cztery polskie relacje..., s. 677679.
29
Joachima Bielskiego dalszy cig Kronika polskiej zawierajcej dzieje od 1587 do 1598 r.
Warszawa 1851.
30
Rajnolda Hejdensztejna sekretarza krlewskiego. Dzieje Polski od mierci Zygmunta
Augusta do roku 1594: ksig XII. T. 2. Tum. M. G l i s z c z y s k i. Petersburg 1857.
31
Kronika Pawa Piaseckiego biskupa przemylskiego. Krakw 1870.
1593 krtko przedstawi scen powitania krla polskiego przez

Karola Sudermaskiego: [] przyjty jest [Krl J.M. A.B.] z wielk uczciwoci, tak od ksicia Carolusa jako i od innych. Zarazem
ksi Carolus posuszestwo swe i regiment odda Krlowi J.M-ci,
32
ktrego te Krl J.M. wdzicznie przyj . Nie zanotowa adnych
nieporozumie na linii mody wadca brat zmarego Jana III Wazy.
Wacaw Kieczewski w licie do Adama Sdziwoja Czarnkowskiego
rwnie zauway poprawne, co wicej wedug niego szczere
relacje pomidzy przedstawicielami rodziny Wazw, dodatkowo
zweryfikowa krce w Rzeczypospolitej pogoski o deniach
stryja krlewskiego do przejcia tronu w Szwecji: Tam [w Sztokholmie A.B.] ksi Carolus, stryj Krla J.M-ci, wyszed przeciwko
Krlowi J.M-ci a do okrtu i z drugimi pany senatorami szwedzkimi przyj Krla J.M. z wielk uczciwoci, po onych praktykach
i trwogach, ktre w Polscze byy, jakoby Carolus by mia co konspirowa i aemulari przeciwko Krlowi J.M-ci strony Krlestwa Szwedzkiego, tedy sam tego niebaczemy i owszem tak rozumiemy, e nic nie
byo. []. Ale my Polacy, jako baczy moem, i przy egnaniu dosy
ukadnie Krlowi J.M-ci i nam Polakom stawi si. To jest tego si
nie prze, e gdzieby by Krl J.M. nie mg obojga krlestwa trzyma, albo gdyby go byli nie opucili, tedy by si by nie da nikomu
do krlestwa szwedzkiego uprzedzi. Jako pan jest grzeczny, uro33
dziwy i gravitas przy nim prawie paska . Bardziej krytyczne stanowisko wobec Karola Sudermaskiego zaj w swym licie ksidz
Jan Gaczyski, piszc o nieszczerym stosunku stryja do bratanka,
Ksi Carolus bardzo Krlowi J.M-ci dogadza usuguje, bo sam
na, tak may, jako wielgi, wszyscy krakaj, dobrego sowa nie daj.
A bdc sobie potrosze w wielu spraw concius, wielki aski i ochro-
32
33

Ibidem, s. 235236.
66
ALEKSANDRA BARWICKA
34
ny Krla J.M-ci potrzebuje . Jeszcze bardziej niechtn postaw

wobec ksicia Karola zaj w swojej relacji Stanisaw ubieski. Zarzuci mu antagonizowanie szwedzkich poddanych Zygmunta III,
budowanie stronnictwa antykrlewskiego, niczym niepohamowane
denie do przejcia wadzy w Szwecji: Karol tymczasem po caem
krlestwie wieci faszywe przez wysacw swoich rozsiewa, i zachca lud do obrony praw i swobd ojczystych oraz zagroonej
35
wiary przodkw . Dalej napisa: [] caego zego przyczyn s
zabiegi Karola, ktry wszdzie niechci przeciwko krlowi podnieca, potwarze na ciska, wszystkich co mu dotd przychylni byli od
niego odstrcza, a tych co u ludu wzito mieli na sw stron prze36
ciga . W innym miejscu zanotowa: Niech z obustron bya
widoczna, wywoana z jednej strony zbyteczn powolnoci Krla
37
Zygmunta, z drugiej nieograniczon chci wadzy w Karolu .
Z kolei Pawe Piasecki w swej kronice pod rokiem 1594 zanotowa:
Zygmunt zjechawszy do Szwecyi dla objcia spadajcej na niego po
ojcu prawem dziedzicznem korony, zasta tam stan rzeczy nad
mniemanie swoje trudniejszy, gdy ksi Karol stryj jego nie mogc
jawnie dobija si tronu, rozmaitymi fortelami wszystko z korzenia38
mi wywraca, aby sobie kiedy do niego drog utorowa .
Zadecydowanie ostrzejsze w tonie, co jest rzecz zrozumia, s
relacje powstae w 1598 roku lub opisujce drug wypraw Zygmunta.
Autorzy wszystkich skupili si zwaszcza na dziaalnoci propagandowo-agitacyjnej prowadzonej przez Karola Sudermaskiego, a wymierzonej przeciwko krlowi polskiemu i Rzeczypospolitej, sianej
przez niego dezinformacji i wiadomym wprowadzeniu szwedzkich
poddanych w bd. Doniesienia pene byy utyskiwa na to, e
34
35
36
37
38
Ibidem, s. 237.
Pisma pomiertne Stanisawa ubieskiego..., s. 38.
Ibidem, s. 39.
Ibidem, s. 4041.
Kronika Pawa Piaseckiego..., s. 114.
Szwedzi s bardzo podatni na te zabiegi stryja krlewskiego.

Autorzy skrupulatnie wyliczyli oszczerstwa rzucane przez Karola
Sudermaskiego pod adresem Zygmunta i Polakw. Heidenstein
pisze: Karol wszelkiemi sposobami usiowa Zygmunta w nienawi poda. Posun si a do tego, e rozgadywa jakoby Zygmunt
nie by prawym synem Jana, ale tylko przez Polakw podstawio39
nym . Wtruje mu Piasecki: [Karol A.B.] po caej Szwecyi pogosk rozpuci, jakoby Polacy nigdy na powrt krla do Szwecyi
zezwoli nie mieli. Gocw nawet z listami krlewskiemi, nie dopuszczajc onych do stanw szwedzkich, przejmowa i wieci o zejciu
40
krla rozsiewa . Twrca jednego z diariuszy wyprawy zanotowa:
Karolus przed posplstwem udawa to i twierdzie po wszystkiem
krlestwie, e J.K.M. nie masz, ale Polacy kogo inszego w osobie
jego prowadz; hajdukw takich wiod, e dzieci jedz i w Kalmarze
41
wszystkie pojedli dzieci, czemu posplstwo wierzyo . W omawianym okresie po Szwecji kryy teksty publicystyczne i okolicznociowa poezja o wyranym antypolskim zabarwieniu, za dobry
przykad moe posuy utwr Ein schones ledt von den Polen und Finnen
und ihren ritterlichen Thaten (Pikna pie o Polakach, Finach i ich rycerskich
42
czynach ), w ktrym czytamy o wartoci bojowej Polakw:
Ich sach viel polnischer Reuter ziehen,
43
Sie hatten Flugell und kunten nicht fliegen .
39
Rajnolda Hejdensztejna sekretarza krlewskiego. Dzieje Polski..., s. 395.

Kronika Pawa Piaseckiego..., s. 140.
41
Z dziejw wyprawy Zygmunta III..., s. 33.
42
J. N o w a k - D u e w s k i: Okolicznociowa poezja polityczna..., s. 8485;
T. W i e r z b o w s k i: Wiersze polityczne..., s. 8491.
43
Widziaem wielu przecigajcych polskich jedcw, / Mieli oni skrzyda, ale
nie mogli fruwa. Tumaczenie za J. N o w a k - D u e w s k i: Okolicznociowa
poezja polityczna..., s. 387.
40
68
ALEKSANDRA BARWICKA
Pojawiajce si w omawianych przekazach rdowych

wzmianki o dziaalnoci propagandowej prowadzonej przez Karola
Sudermaskiego nie znalazy dotd znaczcego odzwierciedlenia
w literaturze przedmiotu. Juliusz Nowak-Duewski by zdania, e
wzmiankowany anonimowy utwr Pikna pie nie by tworem
szwedzkiej akcji agitacyjnej, lecz powsta wrd Niemcw. Wedug
niego istnieje due prawdopodobiestwo, e napisa go gdaszczanin w okresie zadranionych stosunkw Gdaska z Rzeczpospolit44. Dalej idzie w swych rozwaaniach Jakub Niedwied, twierdzc
e w dziedzinie propagandy Szwedzi znajdowali si przez dugi
45
czas w defensywie . Uwaa on, e nawet jeli pojawiay si w okresie pierwszego konfliktu midzy Zygmuntem III Waz a Karolem
Sudermaskim inspirowane przez Szwedw pisma, miay one niewielki zasig, ograniczajcy si do wskiego grona dyplomatw
europejskich. Przyczyn takiego stanu rzeczy widzi w braku odpowiedniej kadry humanistw, ktrzy mogliby pisa teksty propagandowe, typografw, ktrzy by je drukowali, ksigarzy, ktrzy zadbaliby o ich dystrybucj, wreszcie politykw i urzdnikw, ktrzy by
rozumieli konieczno ich pisania, drukowania i rozpowszechniania. Za cezur uwaa pierwsz poow lat dwudziestych XVII wieku, kiedy to Szwedzi w wikszym stopniu mieli doceni rol propa46
gandy . Speniajca funkcje propagandowo-agitacyjne, nastawiona
na dorane cele polityczne okolicznociowa literatura polityczna
(publicystyka, poezja) nie musiaa wcale wychodzi spod pira wybitnych humanistw, bardziej od walorw artystycznych liczya si
bowiem umiejtno wpywania na opini publiczn, ksztatowania
nastrojw mas. Oprcz siy argumentw wany by take zasig
oddziaywania i termin, w ktrym komunikat dotrze do odbiorcy.
44
Ibidem, s. 84.
J. N i e d w i e d : Polska i szwedzka epika propagandowa w pierwszej poowie
XVII wieku. Napis 2006, seria XII, s. 319.
46
Ibidem, s. 319320.
45
Druk w omawianym okresie nie najlepiej spenia te zadania (by

drogi i wymaga czasu). Utwory o charakterze propagandowym
byy komponowane od rki, bez wikszego namysu, natychmiast
puszczane w obieg, kryy w formie odpisw, ulotek rkopimiennych, kopiowanych i podawanych dalej. Tego typu literatura w okresach napi i kryzysw bya zjawiskiem powszechnym w Rzeczypospolitej. Wydaje si e analogiczne zjawiska musiay pojawia
w Szwecji w czasie zacitej walki politycznej pomidzy dwoma
przedstawicielami dynastii Wazw47. Przytoczone cytaty z kronik:
Heidensteina i Piaseckiego, a take z diariusza Kaspra Michaowskiego
dowodz, e Karol Sudermaski posugiwa si plotk jako narzdziem walki politycznej. Nawet jeli pisma agitacyjne nie byy wykorzystywane przez niego na wiksz skal, to z powodzeniem stoso48
wa propagand szeptan .
Negatywne opinie na temat caego narodu polskiego i niech
do Zygmunta III wynikay w duej mierze ze strachu przed przymusow rekatolizacj Szwecji. Karol Sudermaski chtnie posugiwa
si argumentacj religijn, panowanie swego bratanka ukazywa
jako zagroenie dla protestantyzmu. Rwnie dla krla polskiego
luteranizm jego szwedzkich poddanych nie by atwy do zaakceptowania, co znalazo odzwierciedlenie m.in. w poemacie Andrzeja
Zbylitowskiego:
Najwiksza trudno bya z strony religii,
Bo im krl tej pozwoli nie chcia kondycyi,
eby nowotne miay by wnoszone wiary,
47
Por. J. N o w a k - D u e w s k i: Staropolska okolicznociowa literatura polityczna. Jej charakter i postulaty wydawnicze. Przegld Humanistyczny 1958, R. 2, z. 3,
s. 2742.
48
Por. U. A u g u s t y n i a k: Plotka, pomwienie, prowokacja jako narzdzia walki
politycznej za Zygmunta III. W: Kultura, polityka, dyplomacja. Studia ofiarowane Profesorowi
Jaremie Maciszewskiemu w szedziesit rocznic Jego urodzin. Red. A. B a r t n i c k i
i in. Warszawa 1990, s. 2945.
70
ALEKSANDRA BARWICKA
Lecz chcia, eby obyczaj zachowali stary

Cnych przodkw swoich, ktrzy wiecznie sawni byli,
49
W wierze rzymskiej, a nowych sekt tam nie wnosili .
Niech Szwedw budzia obecno w czasie pierwszej wyprawy w orszaku monarszym duchownych katolickich przedstawicieli
zakonu jezuitw, a zwaszcza nuncjusza papieskiego. Towarzyszcy
krlowi Malaspina otrzyma przygotowan specjalnie na ten cel
instrukcj papiesk i 20000 kudw przeznaczonych na dziaania
wspierajce katolicyzm w Szwecji. Papie Klemens VIII wskazywa
w niej swojemu wysannikowi drogi prowadzce do umocnienia
religii katolickiej w dziedzicznym krlestwie Wazw, takie jak: obsadzenie wakujcych biskupstw (Uppsala, Stregns), powierzanie
katolikom najwaniejszych godnoci pastwowych, ksztacenie
modziey przez jezuitw, utworzenie kolegium jezuickiego w Sztokholmie, drukowanie katolickich ksiek, wsparcie dla zgromadze
zakonnych (zwaszcza klasztoru brygidek w Vadstena), odnowienie
biskupstwa rewalskiego, ufundowanie kolegium jezuickiego
50
w Estonii . Jak wida, obawy Szwedw nie byy zupenie bezpodstawne, warto jednak doda, e polityka Stolicy Apostolskiej jawia
si jako nie do koca zbiena z zaoeniami krlewskimi. Zygmunt
III by wprawdzie gorliwym katolikiem, jednak przede wszystkim
by krlem i zaleao mu na utrzymaniu dziedzicznego wadztwa.
Przybyli do Szwecji w orszaku monarszym Polacy spotykali si
czsto z nieufnoci czy wrcz nieprzychylnoci ze strony Szwedw. A jakie byy opinie Polakw o mieszkacach dziedzicznego
krlestwa Wazw? Stanisaw ubieski tak ich charakteryzuje:
Szwedzi nawykli do zmian cigych, za lada powodem zamieszania
49
Droga do Szwecyi Krla J. Moci..., s. 41.

Instruktion fr Bartolomeo Powsinski, Rom 1593 Juli 27, Gesandter in Polen. In: Die
Hauptinstruktionen Clemens' VIII. Fr die Nuntien und Legaten an den Europischen Frstenhfen 15921605. Im Auftrag des Deutschen Historischen Instituts in Rom bearbeitet von
Klaus Jaitner. Bd. 1. Tbingen 1984, s. 134143.
50
wszczynaj i hamowani by musz, co wrecie waciwe jest ludom

nadmorskim, bardziej do buntw i porusze skonnym, kiedy
przeciwnie, wrd ldu mieszkajce daleko s od tamtych umiarko51
wasze . Z podobn opini mona si spotka w pniejszym, bo
pochodzcym najprawdopodobniej z pocztku XVIII wieku utworze Obyczaje i przymioty osobliwych narodw europejskich, gdzie przeczyta52
my Rokosz rad czyni rosy Szwed . Zadziwia wic trwao sdw na temat innych nacji. O stosunku Szwedw do Polakw pisze
Kasper Michaowski: Szwedowie wszyscy bardzo nam infectissimi,
nie wiemy z jakiej przyczyny, dr, upi zewszd, gdzie mog Polaki,
53
daj panie Boe rycho do Polski . Odmienne scharakteryzowani zostali Duczycy w licie Wacawa Kieczewskiego: Ten Gotland insua
krla duskiego, ziemica barzo yzna i obfita, omnacie jej mil
wzdu a siedm wszerz; tamemy wielk wdziczno i gratitudinem
po tych ludziach poznali, ile my Polacy. Bo nas ywnoci, winem
i piwem, bez pienidzy, na okrt, i pkimy tam byli, om dni nieodpoczywajc i wielkim usugowaniem opatrywali. Bo przedtym wyszy mandaty od krla duskiego po wszytkim jego krlestwie, aby
wszytkie okrty krla polskiego, ktrebykolwiek przystpiy gdzie
do portw krlestwa jego, aby si na wszytkim mieli dobrze i wszelk pomoc aby dawano, a mianowicie narodowi polskiemu, a pod
gardem i straceniem majtnoci aby aden nie mia nic bra, zakazano; prawie temu dosy czyniono, lud dobry i bogaty i policies pi54
kna na ty insule .
Szwecja jawia si autorom relacji jako kraj nieprzyjazny, take ze
wzgldw finansowych. Kieczewski narzeka: My sam nad spodziewanie w wielki drogoci mieszkamy, bo w Sztokholmie droy
ni we Woszech, leda jaowiczysko po dwadziecia talerw starych
51
52
53
54
Pisma pomiertne Stanisawa ubieskiego..., s. 41.

Cyt. za E. K o t a r s k i: Stereotyp Szweda..., s. 81.
Z dziejw wyprawy Zygmunta III..., s. 48.
72
ALEKSANDRA BARWICKA
naszych, g, kokosz po dwadziecia groszy i to z wielk trudnoci

dosta; na rynku nic nieprzedaj, beczuka piwa, niemasz na co pojrze, bo puczwarta talera, i a z Rostoku, z Libeku, z cudzych miast
55
przywo morzem .
Austriacki historyk Walter Leitsch w ksice Sigismund III. von
Polen und Jan Zamoyski. Die Rolle Estlands in der Rivalitt zwischen Knig
56
und Hetman jeden z rozdziaw zatytuowa Konnte man die Lnder
Polen und Schweden unter einem Herrscher vereinen? Na tak postawione
pytanie odpowiedzia negatywnie. Leitsch jest zdania, e nie byo
moliwe poczenie Rzeczypospolitej i Szwecji na zasadach unii
personalnej. Zwizek tych pastw uniemoliwia wedug niego
diametralnie rny ustrj spoeczny (szlachta polska i litewska
wspdecydowaa o losach pastwa, nieliczna i pozbawiona wikszego wpywu na polityk bya szlachta szwedzka), polityczny
(Rzeczpospolita monarchia elekcyjna, Szwecja monarchia dziedziczna), przekrelay go te rnice religijne (antagonizm pomidzy katolikami a luteranami), utrudniao pooenie geograficzne
morze w omawianym okresie byo powan przeszkod (trudnoci
komunikacyjne, problemy z przepywem informacji). Potencjalny
wsplny wrg pastwo moskiewskie rwnie bardziej dzieli, ni
czy (pacyfistyczna postawa szlachty polskiej, jej niech do obcie podatkowych, lekcewace zdanie Polakw i Litwinw o szwedzkiej wartoci bojowej, potencjalny spr o podzia upw). Austriacki
historyk susznie podkreli, e obie strony nie byy zainteresowane
cilejszym zwizkiem pomidzy pastwami, zalety unii byy w ich
mniemaniu nieznaczne. Leitsch sporo miejsca powieci rwnie
trudnemu pooeniu modego monarchy, ktry znalaz si niemal
w sytuacji bez wyjcia, w stanie zawieszenia pomidzy Rzeczpospolit a dziedzicznym krlestwem Wazw. Krl nie mg jednoczenie rezydowa w obu krajach, a tego wymagaa skomplikowana
55
56
Ibidem, s. 236.
Wien 2006.
sytuacja wewntrzna zarwno w pastwie polsko-litewskim, jak

i szwedzkim, oraz konflikty na linii wadca poddani. Wedug historyka, jedynym czynnikiem czcym obie nacje byo denie do
57
uszczuplenia wadzy krlewskiej .
Klska unii personalnej polsko-szwedzkiej i wynikajce z niej
konflikty zbrojne Rzeczypospolitej ze Szwecj w XVII wieku wpyny na sposb postrzegania narodu szwedzkiego. Obraz Szweda,
nie tylko w omwionych relacjach, ale w caym pimiennictwie polskim epoki nowoytnej, jest negatywny i w miar upywu czasu zawiera w ocenach coraz wicej cech ujemnych. Szwed to niebudzcy
zaufania zamorszczyk, luteranin, czowiek prymitywny w zwy58
czajach i z reguy bardzo biedny, grony wojownik, bo upieca .
Rwnie wyprawy Zygmunta III peniy funkcje poznawcze; ich
uczestnicy spotykali si z nieznan im wczeniej kultur, obyczajowoci. Niestety bardzo rzadko weryfikowali swoje pierwotne niechtne nastawienie, a wynikao to z jednej strony z maej otwartoci
szlachty polskiej na inne narody, z drugiej z uwarunkowa politycznych, jak rwnie z atmosfery samych podry, najpierw trudna
przeprawa przez Batyk, nastpnie pobyt w obcym, i bardzo czsto
nieprzychylnym kraju.
57
Ibidem, s. 128138.
Szerzej patrz: E. K o t a r s k i: Stereotyp Szweda..., s. 6984; I d e m: Dziedzictwo i tradycja..., s. 405422; H. O l s z e w s k i: Schweden im Urteil des polnischen Adels
in der Frhen Neuzeit. Studia Martima, vol. IX. Wrocaw 1993, s. 721.
58
BOGDAN KLOCH
Szwedzkie reminiscencje religijne na lsku
(pierwsza poowa XVII pocztki XVIII wieku)
1
zarys problematyki
Stosunki wyznaniowe na lsku w okresie reformacji w duchu
nauk Marcina Lutra, a w dalszej kolejnoci w okresie reformy lskiego Kocioa katolickiego oraz w okresie wojujcej kontrreformacji doczekay si ju w skali lska wielu opracowa i przyczyn2
kw badawczych . Znane s podstawowe fakty, cho niejednokrotnie rnie interpretowane, co wynika std, e podziay wyznaniowe
miay tu charakter trway, a ich skutki s obecne w kulturowym
obrazie a po dzie dzisiejszy. Rozrnienie konfesyjne ksistw
lskich dokonao si w drugiej poowie XVI wieku. Przyjmowanie
zaoe doktryny luteraskiej odbywao si stopniowo. Czyniy to
zarwno poszczeglne miasta z Wrocawiem na czele, jak i Piastowie ksita legnicko-brzescy i cieszyscy, a take Podiebradowi3
cze z ksistwa olenickiego . Owo rozbicie, cho byo rozdzieleniem, to niejednokrotnie do swoicie rozumianym przez strony
1
Tekst sygnalizuje problematyk oddziaywa Szwecji i Szwedw na kwesti

wyznaniow lska, tym samym autor wiadomie zrezygnowa z podjcia tematu
na podstawie rde niepublikowanych (archiwalia wrocawskie, czeskie) oraz
starodrukw, gdy te stanowi zagadnienie wymagajce odrbnego, znacznie
szerszego opracowania.
2
Zob. literatur na ten temat: J. M a n d z i u k: Historia Kocioa katolickiego na
lsku. T. 2: Czasy reformacji protestanckiej, reformy katolickiej i kontrreformacji (1520
1742). Warszawa 1995.
3
J. H a r a s i m o w i c z: lski luteranizm wieku reformacji prba charakterystyki.
lski Kwartalnik Historyczny Sobtka 1984, z. 4, s. 501; J. M a n d z i u k:
lski luteranizm..., s. 2627; S. G o g o w s k i: Genealogia Podiebradowiczw. Gliwice
1997, s. 72 i nast.; D. D o l a s k i: Najspokojniejszy Koci. Reformacja XVI wieku
w ksistwie gogowskim. Zielona Gra 1998, s. 43 i nast.; W. M r o z o w i c z, P. W i -
76
BOGDAN KLOCH
sporw konfesyjnych. Takie oddalanie si, a zarazem bliskie wspistnienie, mimo wielu momentw trudnych, moe aspirowa do stania
si utrwalon sytuacj cichego dialogu, a nawet wzajemnych zalenoci.
W tle wyznaniowych sporw XVII wieku pojawiay si grupy
reprezentujce zewntrzne siy polityczne. Ksistwa lskie pozostajce od pocztku XIV wieku w zwizkach z monarchi czesk,
czasami tylko rozlunianymi, staway si polem zmaga i wpyww
zarwno Krlestwa Polskiego, jak i ssiednich pastw wschodnioniemieckich (Saksonia i Brandenburgia). W czasach pokoju te
oddziaywania dotykay rnych sfer ycia. W epoce wojen pitno
bywao szczeglnie odczuwalne. Konflikt czesko-habsburski wywoany w 1618 roku okaza si momentem prby lska i jego lojalnoci wobec Korony Czeskiej, cho lojalnoci rnie rozumianej
przez zwolennikw reformacji i zwolennikw katolickiego porzdku kocielnego.
W tej zagmatwanej sytuacji ziem lskich i jej podziaw terytorialnych, skomplikowanej jeszcze zalenociami prawa feudalnego,
rnicami konfesyjnymi, a take niewspmiernoci kondycji gospodarczej, z rozgraniczeniem na bogat pnoc i biedniejsze poudnie, pojawienie si w trakcie dziaa militarnych wojny trzydziestoletniej skandynawskiej armii, a nastpnie wpyww szwedzkich
odcisno pitno take na wyznaniowym obliczu tej ziemi, co wynikao chociaby w ewangelickiej konfesji panujcej w Szwecji. W kontaktach lsko-szwedzkich du rol odegray cztery momenty: pierwszy to wybr na stolic biskupi we Wrocawiu krlewicza Karola
s z e w s k i: Olenica od czasw najdawniejszych po wspczesno. Wrocaw 2006,

s. 7072; G. K u b i c a - K y s z c z: Luteranie na lsku cieszyskim. Od reformacji
do I wojny wiatowej. Czowiek i wiatopogld 1980, nr 7 (180), s. 8889;
A. C z y : Reformacja na lsku cieszyskim. In: Die ethnisch-nationale Identitt der Bewohner Oberschlesiens und des Teschener Schlesiens Tosamo etniczno-narodowa mieszkacw Grnego lska i lska cieszyskiego. Hrsg. G. P l o c h, J. M y s z o r, C. K u c i s k i. Mnster 2008, s. 206.
SZWEDZKIE REMINISCENCJE RELIGIJNE NA LSKU...
77
Ferdynanda Wazy, drugi to wzicie w zastaw przez Wazw ksistwa

opolsko-raciborskiego, dwa ostatnie o wybitnie militarnym charakterze to inwazja wojsk szwedzkich na lsk w 1632 roku oraz
ingerencja polityczna Karola XII w sprawy ziem habsburskich w trakcie trzeciej wojny pnocnej. Dodatkowym wkadem szwedzkim
w dzieje religijne lska bya wojna Karola X Gustawa z Rzeczpospolit w latach 16551660.
Oczywicie, wybr krlewicza polskiego na wrocawskiego biskupa to bardzo specyficzne potraktowanie szwedzkich wpyww,
gdy Wazowie z linii katolickiej byli wygnacami z wasnego krlestwa i faktycznie mogli reprezentowa symbolicznie Szwecj, ale
nade wszystko reprezentowali interes dynastyczny Wazw. Mimo
nieprzychylnej postawy wrocawskiej kapituy katedralnej wobec
kandydatury i wyboru Karola Ferdynanda w roku 1625 obj on
4
5
w diecezji rzdy , ktre trway a trzydzieci lat . Zbyt mody wiek
oraz krlewskie pochodzenie z ssiedniego pastwa czyniy z modego biskupa rzadkiego gocia w diecezji wrocawskiej i ksistwie
biskupim nysko-otmuchowskim, do czego jeszcze przyczynio si
osadzenie go na stolcu biskupim w Pocku w 1640 roku. Naley
nadmieni, e rzdy w diecezji wrocawskiej w latach 16251655
pokryway si w duym stopniu z obecnoci na lsku armii
6
szwedzkiej (16321648) .
Ju moment wyboru Karola Ferdynanda na stolec biskupi zaznaczy si ze strony jego ojca krla polskiego Zygmunta III Wazy
Na pocztku byy to rzdy nominalne, gdy elekt nie spenia wszystkich formalnoprawnych warunkw jako biskup.
5
J. M a n d z i u k: lski luteranizm..., s. 120122; J. P a t e r: Poczet biskupw
wrocawskich. Wrocaw 2000, s. 85.
6
G. W s: Dzieje lska od 1526 do 1806 roku. W: Historia lska. Red.
M. C z a p l i s k i. Wrocaw 2002, s. 170172; W. K o r t a: Historia lska do
1763 roku. Warszawa 2003, s. 300305.
78
BOGDAN KLOCH
7
obietnicami wsparcia Kocioa wrocawskiego . Cho trudno tu

sprecyzowa, o jakiej pomocy wspomina wadca, to wydaje si, e
kwestia dotykaa take sytuacji wyznaniowej. Zaledwie kilkakrotny
pobyt krlewicza w diecezji nie skania do dostrzegania w dziaalnoci modego biskupa oznak wikszego zainteresowania losem
lskiego Kocioa. A sytuacja bya niezwykle skomplikowana. Klska armii katolickich pod Breitenfeld we wrzeniu 1631 roku doprowadzia m.in. do otwarcia drogi na lsk, na ktry siy szwedzko8
-brandenbursko-saskie wkroczyy latem 1632 roku .
Biskup Karol Ferdynand Waza znalaz si w wirze rosncych napi religijnych. Nim doszo do inwazji z roku 1632, wodarz diecezji
popar cesarski plan osadzenia w kilku miastach placwek jezuic9
kich . W listopadzie 1637 roku w trakcie pobytu w Nysie wystawi
dyplom nakazujcy kontrol duchowiestwa diecezjalnego pod ktem tego, czy uzyskao prebendy dziki wieckim i czy duchowni
10
maj wicenia kapaskie . Rwnie biskup na podstawie tego
dyplomu nakazywa informowanie o tym, czy nie obsadzano w diecezji obcych ksiy bez stosownego zezwolenia.
Schyek rzdw w zrujnowanej diecezji przynis znaczny wkad
Karola Ferdynanda Wazy w podniesienie znaczenia Kocioa katolickiego. Zbiego si to z faktem przekazania zastawu opolsko-raciborskiego przez Jana Kazimierza Waz, obranego na krla Polski
i Wielkiego Ksicia Litewskiego w roku 1649, na rzecz jego brata
11
biskupa wrocawskiego . W tej roli Karol Ferdynand w roku 1652
Dokument polskiego monarchy z 12 maja 1625 r. zob.: Katalog dokumentw

Archiwum Archidiecezjalnego we Wrocawiu. Cz. 1: Dokumenty oznaczone sygnaturami
alfabetycznymi. Wyd. W. Urban. Roma 1970, nr 2699.
8
J. M a r o : Militarne aspekty wojny trzydziestoletniej na lsku. Wrocaw 2000,
s. 121124.
9
Z. L e c: Jezuici w Legnicy (16891776). Wrocaw 2001, s. 54.
10
Katalog dokumentw..., nr 2717.
11
M. H a t a l s k a - R y g o r o w i c z: Ksistwo opolsko-raciborskie pod rzdami
79
przyczyni si wydatnie do zainicjowania fundacji klasztoru refor12

matw w miejscu zwanym Georgiberg, a dzi Gr witej Anny .
Rwnie Jan Kazimierz Waza jako ksi lski na Opolu i Raciborzu (ponownie ksi tych ziem od 1655 roku) potwierdzi ten dyp13
lom fundacyjny .
Jeszcze za swych rzdw Karol Ferdynand mia wpyn na
rekatolicyzacj ziem swej diecezji oraz ksistwa opolsko-raciborskiego. Dotyczy to miasta Strzelce (dzi Strzelce Opolskie). Tam na
polecenie ksicia biskupa osadzono przy parafii strzeleckiej katolickiego plebana, aby w ten sposb zniwelowa w tym orodku ycia
14
spoecznego wpywy reformacji . Majc na wzgldzie niejasn sytuacj wyznaniow na terenie caej diecezji, zarzdzi wizytacje
w celu zebrania danych o stanie Kocioa katolickiego. Tak te
w roku 1652 przeprowadzono cho jej dokumentacja nie w peni
si zachowaa pierwsz kompleksow wizytacj poudniowej cz15
ci diecezji archidiakonatu opolskiego .
Karol Ferdynand jako podwjny ksi nie zaniedbywa take
swych interesw w biskupim ksistwie nysko-otmuchowskim. Fundacja 240 tysicy guldenw pozwolia wznie w Nysie okazay
16
kompleks jezuicki . Tam rwnie kaza zaoy dom dla ksiy emerytw. Jednake najistotniejszym dzieem jego rzdw, o duchowym
wymiarze, okaza si synod diecezjalny przeprowadzony w 1653
Habsburgw (15321742). W: lsk za panowania Habsburgw. Red. W. L e s i u k,

M. L i s. Opole 2001, s. 110111.
12
C. R e i s c h: Historia Gry w. Anny na Grnym lsku. Wrocaw 2006 (wydanie polskie), s. 51, dodatek dokument nr 1.
13
Ibidem, dodatek dokument nr 3.
14
K. J o c a: Zarys dziejw Strzelec Opolskich (do roku 1945). W: Ziemia strzelecka.
Szkice monograficzne. Red. W. D z i e w u l s k i, J. K r o s i e l. Wrocaw 1970, s. 67.
15
Visitationsberichte der Dizese Breslau. Teil. 1: Archidiakonat Oppeln. Bd. 2. Wyd.
J. Jungnitz. Breslau 1904, s. VIVII; s. 139.
16
Z. L e c: Jezuici w Legnicy..., s. 66.
80
BOGDAN KLOCH
roku, na ktrym, jako cel nadrzdny, przyjto umacnianie Kocioa

rzymskiego i zaprowadzenie surowych porzdkw w gronie ducho17
wiestwa diecezjalnego . Warto doda, e wspomniany synod wywoa konflikt na linii biskup kapitua katedralna o przynaleno
diecezji do prowincji kocielnej. Polski krlewicz opowiada si za
przynalenoci do polskiej prowincji kocielnej, czego nie akceptowaa kapitua, uznajc, e postanowienia synodu s sprzeczne
18
z prawami, jakie obowizyway na lsku . Moment oywienia dziaalnoci szwedzkiego dynasty na biskupim tronie okaza si kocem
19
jego rzdw, gdy naga mier zabraa go ju w 1655 roku .
Cho przedstawione fakty s zapewne tylko czci dokona tej
postaci i pozostajcego w tle krlewskiego brata Jana Kazimierza, to
z punktu widzenia Kocioa katolickiego na lsku stanowi wiadectwo tego, e polityka biskupa wrocawskiego prowadzia najbardziej konsekwentnie w kierunku umacniania nadweronej pozycji
w przestrzeni religijnej i ekonomicznej, mocno podwaonej dziaaniami wojennymi na lsku. Paradoksalnie, straty, jakie poniesiono,
byy po czci skutkiem dziaa wojsk z kraju pochodzenia krlewskiego ojca krla Zygmunta Wazy. Nie wdajc si w zawie opisy
dziaa armii szwedzkich na lsku, trzeba zaznaczy, co ju wczeniej nadmieniem, e poczwszy od wielkich sukcesw militarnych
1631 roku oddziay szwedzkie bd gociy na lskiej ziemi z niewielkimi przerwami do 1648 roku.
Jednym z efektw kampanii letniej 1632 roku byo zajcie Wrocawia, stolicy prowincji. Na efekty pobytu zbieraniny zbrojnej, pragncej powetowa sobie trudy kampanii, nie trzeba byo dugo czeka.
Pomijajc inne ekscesy, naley wspomnie, i doszo do spldrowania,
profanacji oraz bezceremonialnych rekwizycji na Tumie Wrocaw-
17
18
19
J. M a n d z i u k: lski luteranizm..., s. 122; Z. L e c: Jezuici w Legnicy..., s. 54.

J. M a n d z i u k: lski luteranizm..., s. 172.
J. P a t e r: Poczet biskupw wrocawskich..., s. 85.
81
20
skim . W dolnym kociele w kolegiacie w. Krzya urzdzono stajnie. Jedyny raz w dotychczasowych dziejach ewangelickie naboestwa byy odprawiane w zarekwirowanej katedrze w. Jana Chrzciciela. Szkod najwiksz by przypadek utraty bezcennej biblioteki
i archiwum kapituy. Zaginy setki manuskryptw. Spustoszenie
katedry, ssiednich obiektw kapituy i archiwum stanowio powany uszczerbek dla dziedzictwa kulturowego Kocioa katolickiego
diecezji wrocawskiej. Dziaania te nie byy jedynymi, jakie uderzyy
w struktury Kocioa we Wrocawiu. Podobny los spotka kanonikw regularnych z opactwa Najwitszej Maryi Panny na Wyspie
Piaskowej. Klasztor spldrowano, a bezcenna biblioteka przepad21
a . W obu wypadkach szwedzkie siy wspdziaay z Saksoczykami i Brandenburczykami, i trudno dokadnie ustali, kto bardziej
przyczyni si do tak wielkich zniszcze.
Akcja we Wrocawiu staa si wzorcowym modelem postpowania Szwedw we wczesnym okresie ich bytnoci na lsku. Spektakularnych zniszcze mieli si dopuci w opactwie cysterskim
22
w Krzeszowie w roku 1633 . Zajli rwnie najstarsze i najwiksze
opactwo na lsku z siedzib w Lubiu, ktre ledwie co podnioso
si z kryzysu i widma upadku dziki energicznemu opatowi Mateuszowi Rudolfowi z Hennersdorf. W roku 1632 po raz pierwszy
23
dowiadczyo ono uderzenia si szwedzkich . Te wywiozy z kocioa konwentualnego m.in. ambon. Przez trzy lata zakonnicy
i opat przebywali poza opactwem. Krtko po ich powrocie Szwedzi
20
A. W e i l s: Chronik der Stadt Breslau von der ltesten bis zur neuesten Zeit. Breslau
1888, s. 950; W. M a r s h a l l: Geschichte des Bistums Breslau. Stuttgart 1980, s. 84.
21
W. M a r s h a l l: Geschichte des Bistums Breslau..., s. 84.
22
P. W i s z e w s k i: Nowoytne dzieje chrzecijastwa na Dolnym lsku (1526
1806). W: Dolny lsk. Monografia historyczna. Red. W. W r z e s i s k i. Wrocaw
2006, s. 289.
23
K.K. J a d e w s k i: Lubi. Losy i kultura umysowa lskiego opactwa cystersw
(11631642). Wrocaw 1992, s. 7778.
82
BOGDAN KLOCH
24
ponownie dali o sobie zna (1639 rok) . Oboeni potn kontrybucj, ktrej nie mieli si spaci, znaleli si zakonnicy w niezwykle trudnej sytuacji. Szwedzki dowdca o nazwisku Duwaldt
odda klasztor na siedzib swojej ony. Wraz z jej mierci w 1642
roku wywiz z Lubia cenn klasztorn bibliotek. Badacze oceniaj, e mimo tych ciosw dla opactwa nie byo to sytuacja tak
tragiczna, jak najazdy husyckie. Wida, Szwedzi nie doprowadzili do
zniszczenia gospodarki klasztornej, a jedynie zadowolili si dobrami
materialnymi, m.in. bibliotek, ktrej nie udao si przetransportowa do Szwecji i ostatecznie utkna w Szczecinie. Tam, p wieku
25
pniej, ulega zniszczeniu w wyniku poaru .
Podobne rekwizycje, kontrybucje i okupacje dotykay znacznej
czci lskich opactw cysterskich. Nie doprowadziy one jednak,
poza wyjtkami, do totalnych zniszcze, zapewne dlatego te Szwedzi nie zasuyli sobie u potomnych na tak wielk pogard i z pami, jak to miao miejsce w przypadku zacinych oddziaw hu26
syckich ponad dwiecie lat wczeniej . Zapewne po czci byo to
spowodowane tym, i wojujce strony czsto zachowyway si podobnie, czego przykadem moe by pobenedyktyski kociek
Najwitszej Maryi Panny na przedmieciach rody lskiej. W jego
opuszczonym wntrzu stajnie urzdzay sobie kolejno wojska szwedzkie
27
i cesarskie . Niemniej, ich przemarsze powodoway strach i panik,
co destabilizowao rne formy ycia religijnego. Ataki kolejnych
oddziaw wywoyway czsto ucieczk duchownych przed ewentualnymi represjami. Wielu duchownych zakonnych, w tym cystersw, schronio si podczas szwedzkiej inwazji z 1642 roku w Kodz-
24
Ibidem, s. 78.
Ibidem.
26
J. H a r a s i m o w i c z: lski luteranizm..., s. 512.
27
P. W i s z e w s k i: Wiek zoty wiek spiowy. roda lska w czasach habsburskich
(15261742). W: roda lska. Dzieje miasta wina i skarbw. Red. R. e r e l i k.
Wrocaw 2006, s. 153.
25
83
28
ku . Gwnie orodki ptnicze cierpiay w sposb szczeglny na

dziaaniach si szwedzkich i ich ewangelickich sprzymierzecw.
Przykadem moe by koci pielgrzymkowy w Bardzie, z askami
sync figurk Matki Boej z Dziecitkiem. Piecz nad kocioem
29
sprawowali cystersi z opactwa w Kamiecu Zbkowickim . Co najmniej trzy razy figur przenoszono przed szwedzkim zagroeniem
w bezpieczne miejsce (ostatni raz jeszcze w 1648 r.), a przez pewien
czas, w trakcie wygnania, bya czczona w kociele jezuickim
30
w Kodzku .
Szwedzkie dziaania nie pozostay bez wpywu na ycie parafialne. Przykad tragicznych zawirowa dotyczy rwnie Zbkowic
lskich. Parafia pad presj si cesarskich zostaa poddana rekatolicyzacji, po czym latem 1632 roku Szwedzi przybyli do miasta, wypdzajc katolickiego plebana Heltzela i wprowadzajc ponownie ob31
rzdek ewangelicki . Nastpoway kolejne zmiany wyznaniowe,
32
a miasto do 1642 roku trzykrotnie wpadao w rce Szwedw . Niezwykle bezwzgldnie postpiy oddziay szwedzkie i sojusznicze
33
saskie, zajmujc Opole . Kolegiata w. Krzya zostaa powanie
zniszczona, podobnie jej uposaenie. Wyczuwajc moliwo represji i rekwizycji, opolski kustosz Jan Skopek wywiz cenne precjoza a do Rzeczypospolitej. Bezpardonowo potraktowano opolskie
zgromadzenia franciszkanw i dominikanw, wyadowujc na nich
34
niech do symboli Kocioa rzymskiego . W takich okoliczno28
J. S c h w e t e r: Wartha (Bardo lskie). Historia miejscowoci pielgrzymkowej i odbywanych do niej pielgrzymek. Bardo 2001, s. 100.
29
Ibidem, s. 32.
30
Ibidem, s. 96102.
31
Ibidem, s. 96.
32
Ibidem, s. 100.
33
E. S c h r a m e k: Das Kollegiatstift zum hl. Kreuz in Oppeln. Oberschlesische
Heimat 1915, Bd. 11, 4, s. 148; F. I d z i k o w s k i: Opole. Dzieje miasta do 1863
roku. Opole 2002 , s. 127.
34
Ibidem.
84
BOGDAN KLOCH
ciach przez pewien czas ycie parafialne i religijne wsplnoty katolickiej byo mocno ograniczane. Po trzech latach sytuacja powoli
wrcia do jako takiej normalnoci, cho zakres zniszcze i biedy
by ogromny, co utrudniao funkcjonowanie.
Istotnym celem dziaa si szwedzkich stao si biskupie miasto
Nysa. Nieskutecznie oblegane w 1639 roku, ponownie zaatakowano w 1642 roku. Zawarte wwczas porozumienie pomidzy przedstawicielami szwedzkiego marszaka polnego Linhardta Torstensona
a miastem gwarantowao zachowanie wolnoci kultu katolickiego.
Jednake po zajciu miasta w czerwcu 1642 roku wyprowadzono
z niego jako zakadnikw plebana miejskiego Sebastiana Rostocka
(przyszego biskupa wrocawskiego) oraz jezuit Arnolda, a do
35
czasu zapacenia znacznej kontrybucji . W 1642 roku cikie chwile
przeywao take Kole. Zdobyte przez oddziay szwedzkie, zostao spldrowane i spalone. Jako jeden z nielicznych obiektw przetr36
wa miejski koci parafialny pod wezwaniem w. Zygmunta .
W stosunku do wity Szwedzi wyranie zachowywali si tak, jak
im nakazywaa potrzeba chwili, a zatem w odpowiednich okolicznociach albo je oszczdzali, albo te kompletnie rujnowali. W 1643
roku spustoszyli m.in. klasztor franciszkaski w Gogwku, ktry
odbudowano par lat wczeniej, oraz spldrowali eski klasztor
37
premonstrantesek w Czarnowsach pod Opolem . W marcu 1647
roku szwedzki oddzia dotar do wsi Jemielnica, gdzie znajdowao
si opactwo cysterskie. Ssiadujcy z zabudowaniami opactwa koci parafialny spldrowano, a ca okolic mocno obciono kon38
trybucjami .
35
J. L e s z c z y s k i: Zarys dziejw miasta do roku 1740. W: Miasto Nysa. Szkice

monograficzne. Red. J. K r o s z e l, S. P o p i o e k. Wrocaw 1970, s. 5253.
36
A. W e l t z e l: Geschichte der Stadt, Herrschaft und Festung Cosel. Berlin 1866,
s. 208.
37
P. B i e l e n i n: Gogweccy franciszkanie. Portret. Rocznik Gogwecki. Gogwek 2000, s. 37; E. L a n g e: Kloster Czarnowanz. Oppeln 1930, s. 117.
38
A. W e l t z e l: Das Frstliche Cisterzienserstift Himmelwitz. Breslau 1895, s. 62
63.
85
Wpyw, czy to poredni, czy bezporedni, si szwedzkich by

niekorzystny dla strony katolickiej, cho i ewangelicy musieli znosi
wielkie kontrybucje i niedogodnoci kwaterunku. Przykadem dobitnym moe by nienajbogatsza Pszczyna, ktra w sposb permanentny od 1645 roku bya grabiona i zmuszana do cigych kontrybucji i prac na rzecz armii szwedzkiej m.in. w Gubczycach oraz na
Przeczy Jabonkowskiej. Nawet ewangelicki wadca pastwa
pszczyskiego Zygfryd II Modszy von Promnitz sa bagania do
cesarza, sam przebywajc w Rzeczypospolitej, aby wyprze szwedz39
kie siy dewastujce jego posiadoci . Wydaje si, e ycie wielu
ewangelickich wsplnot parafialnych w pastwie pszczyskim, ktrym na krtko udao si uwolni od nacisku cesarskich urzdnikw
nakazujcych powrt do katolickiej konfesji, byo zagroone z racji
ekonomicznego wyzysku rzekomych wyzwolicieli. Stosunek Szwedw do kwestii wyznaniowych zapewne ogranicza si czsto do
zaboru mienia przedstawicielom wrogiej konfesji i mniej lub bardziej widocznego zaangaowania si po stronie ewangelickiej, ale
z czasem ich postawa bya bardziej koniunkturalna. Zatem do niezwykle, cho niewykluczone, e nie by to odosobniony przypadek,
rysuje si sytuacja w Jeleniej Grze w ostatnich trzech latach trwania
wojennych zmaga. Osiemnastowieczny kronikarz Jeleniej Gry
Johan Daniel Hensel zanotowa, i z polecenia wadcy szwedzkiego
zawarto umow dnia 29 stycznia 1646 roku, na mocy ktrej konfesje
katolicka i augsburska powinny razem uytkowa koci wedug
40
ustalonego harmonogramu . Kada z konfesji miaa ustalone godziny na obrzdy religijne oraz przydzielone paramenty liturgiczne
potrzebne do sprawowania suby boej. Uytkowanie kocioa nie
39
J. P o l a k: Poczet panw i ksit pszczyskich [B.d.m.w.], s. 125.

J.D. H e n s e l: Historyczno-topograficzny opis miasta Jeleniej Gry w lsku od jego
czasw najdawniejszych do roku 1797. Jelenia Gra 2005, s. 304305; J.K. H e r b s t:
Kronika miasta Jelenia Gra na lsku do roku 1847. Jelenia Gra 2007, s. 131.
40
86
BOGDAN KLOCH
ograniczao si do mijania si w wityni, ale ustalono, e w sobot bdzie moliwe odprawianie wsplnych ekumenicznych nieszporw, niemniej z powodu braku zgody kada z konfesji miaa wyznaczon godzin. Pod dokumentem podpisali si obaj duchowni
jeleniogrscy katolicki i ewangelicki. Ta forma koegzystencji, ktrej Szwedzi byli inicjatorami w Jeleniej Grze, trwaa jeszcze po
zakoczeniu wojny, a do jesieni 1650 roku, gdy cesarscy urzdnicy
41
odebrali klucze od kocioa miejskiego z rk tamtejszego pastora .
Idealistyczny obraz mci nieco fakt, e nim doszo do porozumienia, marszaek polny Linhardt Torstenson planowa usun obrzdek katolicki z miasta, zatem tylko rozwaga polityczna doprowadzi42
a do uniknicia kolejnych konfliktw .
Przykad grnolskiego Raciborza wskazuje na zoon postaw szwedzkich dowdcw i ich podwadnych wzgldem lokalnych
uwarunkowa wyznaniowych. Racibrz by miastem, ktre zacho43
wao w ogromnej wikszoci katolicki charakter . Wojna dotara
take i do tego orodka. Szwedzi wkroczywszy do miasta, oboyli je
kontrybucj, a sami zakwaterowali si w raciborskim zamku. Nie
syszymy jednak o ekscesach antykatolickich, ktre mogy tu wybuchn chociaby z racji funkcjonowania w miecie klasztoru eskiego dominikanek, a take istnienia kolegiaty, komendy boogrobcw i klasztoru dominikanw. Doprowadzono do wsppracy
44
pomidzy mieszczastwem a szwedzk zaog . Raciborzanie zaata-
41
J.D. H e n s e l: Historyczno-topograficzny..., s. 305.

J.K. H e r b s t: Kronika miasta..., s. 131.
43
W. D z i e w u l s k i: Dzieje Raciborza od najdawniejszych czasw do zaboru lska
przez Prusy. I d e m: Szkice z dziejw Raciborza. Katowice 1967, s. 8788. Autor
wskazywa na pewne wpywy reformacyjne, lecz te nie doprowadziy do zmiany
konfesji na terenie miasta. Zob. take: J. C i e l a k, J. N o w a k, P. N e w e r l a,
G. W a w o c z n y: Dzieje Parafii Wniebowzicia Najwitszej Maryi Panny w Raciborzu. Racibrz 2005, s. 4850.
44
N. M i k a: Racibrz w obliczu najazdw tatarskich i zagroenia waaskiego. Racibrz 2002, s. 109111.
42
87
kowali oddzia Waachw cesarskich, ktrzy latem 1642 roku podeszli pod ich miasto, majc za zadanie militarne wspieranie katolikw. Starcie byo krwawe i zakoczyo si sukcesem mieszczan,
ktrzy uczcili zwycistwo wraz ze szwedzkim oddziaem. Religijnie
owe wydarzenia mona traktowa jako naganne, gdy raciborzanie
wystpili przeciw siom katolickim, niemniej pragmatyzm i obawa
przed kolejnymi rabunkami wojskowymi doprowadziy do porozumienia z wyranie ugodowo nastawionym garnizonem szwedzkim.
45
Ci odpacili si zmniejszeniem kontrybucji , a zainteresowani przetrwaniem, a nie mieszaniem si w sprawy wyznaniowe, cakowicie
odcili si od wprowadzania nowych porzdkw, aczkolwiek nie
mona wykluczy, e cz mieszczan bya kryptoprotestantami
i zamierzaa zmieni sytuacj wyznaniow w miecie.
Inna sytuacja wystpia w nieodlegych wchodzcych w skad
diecezji olumunieckiej Krzanowicach. Dziaania szwedzkie dotkny okolice tego niewielkiego miasteczka, wiernie stojcego na gruncie konfesji katolickiej. Mieszkacy, naraeni na wielkie kontrybucje,
46
zdecydowali si odda jako opat cenn monstrancj . Jednak to
nie wystarczyo wysannikom L. Torstensona. Niemono spacenia potnej kontrybucji oraz obawa przed represjami i utrat caego mienia wygnaa mieszczan z miasta. Jego wyludnienie doprowa47
dzio do upadku ycia religijnego w okresie siedmiu lat . Wydaje si,
e podobne sytuacje mogy mie miejsce w wielu maych miasteczkach czy wikszych zamoniejszych wsiach parafialnych caego
lska.
Nastpnym przykadem obecnoci ladw szwedzkich w yciu
religijnym lska jest kaplica w. Krzya na przedmieciach Opawy,
48
zwana kaplic szwedzk . Miasto to kilkakrotnie zajmowane przez
45
46
47
48
Ibidem, s. 111.
Krzanowice i okolice. Monografia gminy. Red. N. M i k a. Krzanowice 2006, s. 52.
Ibidem.
E. K r e u z i n g e r: Opavsk kronika. Opava 2002, s. 15.
88
BOGDAN KLOCH
siy szwedzkie, byo praktycznie przez pewien czas we wadaniu

49
marszaka polnego Torstensona . By moe kaplica suya nowym
panom okolic jako miejsce kultu i pochwku dla swoich zmarych.
50
Jednak brak bada utrudnia pewne potwierdzenie genezy tej nazwy .
W midzynarodowych rozmowach pokojowych wieczcych wojn trzydziestoletni objto zainteresowaniem kwestie wyznaniowe
na lsku. Znaczcy udzia w rozmowach dotyczcych gwarancji dla
lskich ewangelikw miaa delegacja szwedzka. Paragrafy pokoju
westfalskiego od numeru 38 do 41 obejmoway sprawy religijne
51
tego regionu . Dziki uporowi ewangelickich stanw Rzeszy, a nade
wszystko postawie Szwedw udao si zagwarantowa wolno dla
reformacji lskiej na poziomie postanowie recesu dodatkowego
do pokoju z 1635 roku. Tym samym wolno religijna zostaa zachowana we Wrocawiu, ksistwach legnicko-brzesko-woowskim oraz
olenickim, a take zibickim. Ewangelicy w ksistwach dziedzicznych zachowali prawo do wasnego wyznania, przy czym mogli si
udawa do wity znajdujcych si w ksistwach, gdzie zachowano
wolno religijn. Niezwykle wanym elementem pokoju bya moliwo wzniesienia w Gogowie, Jaworze i widnicy wity znanych pniej jako kocioy pokoju. Ostatni paragraf lski pokoju
westwalskiego przyznawa wadcy Szwecji prawo do obrony intere52
sw lskich ewangelikw . Przez wiele dziesicioleci szanse na
interweniowanie w sprawy wyznaniowe lska byy nike. Sytuacja
zmienia si diametralnie na pocztku XVIII wieku.
Jednake nim doszo do tych przemian, krtko po wojnie trzydziestoletniej zaznaczy si nowy czynnik mogcy wywiera wpyw
49
Ibidem, s. 112.
W najnowszej monografii Opawy wzmiankowana jest ta kaplica, niemniej
brak prby wyjanienia genezy jej wyjtkowej nazwy. Por.: Opava. Red. K. M l l e r, R. e k [B.m.w.] 2006, s. 176177, 366367.
51
G. W s: Dzieje lska..., s. 172173.
52
Ibidem, s. 173.
50
89
na ycie religijne lska: konflikt na linii Szwecja Rzeczpospolita.

Zaowocowa on w 1655 roku now wojn i inwazj armii szwedzkich i do nieoczekiwanie oddziaa na duchowo regionu. Nadmieniem w tym tekcie, i biskup Karol Ferdynand, ksi opolsko-raciborski, i jego brat krl polski Jan Kazimierz Waza, nastpca
w grnolskich wociach, wsparli fundacj klasztoru franciszkanw reformatw na Grze witej Anny. Niemniej, dzieo budowy
klasztoru ma jeszcze inny szwedzki aspekt. Starania, jakie podejmowa Melchior Ferdynand hrabia von Gaschin, aby w jego dobrach na
Grze Chem (Gra witej Anny) przy kociele w. Anny osadzi
reformatw, koczyy si niczym, co wynikao z braku zainteresowania zakonnikw z Polski. Starania te raz jeszcze podj w 1655
roku, co zbiego si w czasie z inwazj szwedzk na ziemie Rzeczy53
pospolitej . Ucieczka reformatw z Maopolski do ich lskiego klasztoru w Gliwicach spowodowaa, e na miejscu znalaza si spora
liczba braci, ktrych mona byo zaangaowa w spraw ufundowania nowego klasztoru (1656 rok). Nie obyo si bez naciskw, bo
bracia traktowali pobyt na lsku jako chwilowy, zaleny od trwaj54
cego konfliktu . Tym samym tragiczna wojna polsko-szwedzka
zaowocowaa jedn z najbardziej udanych klasztornych fundacji
nowoytnych na Grnym lsku, co istotne, majcej wybitnie polski
charakter (bracia pochodzili gwnie z terenw Rzeczypospolitej)
w lskim tyglu kulturowym.
Konflikt Polski ze Szwecj w czasach panowania Karola XII
mia rwnie inny wpyw na ycie religijne lska. Najbardziej znany jest ten dotyczcy konwencji w Altranstdt. Jednake poprzedzi
go epizod z roku 1702. Klska si krla polskiego i elektora saskiego
Augusta II Mocnego pod Kliszowem i widmo inwazji szwedzkiej
w gb ziem Rzeczypospolitej spowodoway take spore poruszenie
53
54
C. R e i s c h: Historia Gry w. Anny..., s. 52.

Ibidem, s. 5357.
90
BOGDAN KLOCH
na pograniczu lskim, m.in. w ksistwie bytomskim. Cieszcy si

od drugiej poowy XVII wieku coraz wikszym rozgosem koci
55
w Piekarach z wizerunkiem Matki Boej znalaz si w zagroeniu .
redniowieczny wizerunek w popiechu wywieziono w gb Gr56
nego lska a do Opola . Co istotne, pozosta tam ju na zawsze,
dajc pocztek kultowi wizerunku zwanego teraz Matk Bo Opolsk, ten jednak nie odegra tak znaczcej roli, jak kopia tego obrazu,
ktr ponownie umieszczono w piekarskim kociele.
Decydujcy wpyw na ycie religijne na lsku miaa konwencja
w Altranstdt podpisana przez cesarza Jzefa I i krla Szwecji Ka57
rola XII . Rozstrzygnicia w niej zawarte uatwiay ycie lskich
ewangelikw. Ich sytuacja bya niezwykle skomplikowana, gdy mimo zachowania penej wolnoci w dwch ksistwach oraz miecie
Wrocawiu po 1675 roku pogorszya si ich pozycja z racji mierci
Jerzego IV Wilhelma, ostatniego piastowskiego ksicia na lsku
58
i obrocy ewangelikw . W ksistwie legnicko-brzeskim katolicka
wsplnota bdca w mniejszoci dostaa silne wsparcie, co zaowocowao przywrceniem oficjalnego potrydenckiego kultu katolic59
kiego w Brzegu czy Legnicy . Zwycistwa Karola XII zainspiroway rodowiska luteraskie lska do odwoania si do dawnych
postanowie pokoju westfalskiego, ktre wadcy Szwecji gwaranto-
55
J. P a w l i k: Przewodnik piekarski. Katowice 1985, s. 811; J. K o p i e c: Dzieje

Kocioa katolickiego na lsku opolskim. Opole 1991, s. 6061.
56
S. B a l d y: Matka Boska Opolska (opis obrazu i dzieje kultu). Opole 1984, s. 27.
57
J. B a h l c k e: lsk i lzacy. Warszawa 2001, s. 7477; G. P l o c h: Znaczenie
ugody altransztadzkiej (1707) dla ewangelikw na lsku. In: Die ethnisch- nationale Identitt..., s. 222230.
58
N. C o n r a d s: Ksita i stany. Historia lska (14691740). Wrocaw 2005,
s. 172.
59
L. T o p o r o w s k i: Stosunki polityczne, gospodarcze, spoeczne i kulturalne w Brzegu w latach 16751807. W: Brzeg. Dzieje gospodarka kultura. Red. W. D z i e w u l s k i. Opole 1975, s. 154155; W. M a r s h a l l: Geschichte des Bistums Breslau..., s. 96;
Z. L e c: Jezuici w Legnicy..., s. 8081.
91
way prawo do obrony interesw ewangelikw lskich. Ci traktowali go jako nowego Gustawa Adolfa, ktry wybawi ich od wyz60
naniowego ucisku . Dla Kocioa katolickiego postanowienia te
byy bolesne, poniewa utracono 122 kocioy (w ksistwach dolnolskich), ktre musiano zwrci wyznawcom konfesji augsbur61
skiej . Innym faktem wynikajcym z interwencji szwedzkiej byo
przyznanie prawa do budowy nowych kociow w orodkach dotychczas wyczonych z wolnoci religijnej. Murowane kocioy
powstay w miastach ksistw dolnolskich: Jeleniej Grze, Ka62
miennej Grze, aganiu, Kouchowie, Miliczu . Wyomem o szczeglnym znaczeniu bya oficjalna zgoda na pierwsz ewangelick
wityni na Grnym lsku, ktr wzniesiono na przedmieciach
63
Cieszyna . Ta bya o tyle wana, e pocza skupia nie tylko okolicznych ewangelikw, ale take ich wspbraci z ociennych ziem
64
(np. Wolnego Pszczyskiego Pastwa Stanowego) . Jednake szwedzki
cios w cesarski katolicyzm na lsku czciowo zosta sparowany,
gdy sytuacja ta wymusia na wadzach cesarskich i samym Jzefie I
decyzj powoania fundacji parafialnych w ksistwie legnicko-brze65
sko-woowskim . Od 1710 roku wspomniany wadca przeznaczy
sum 107 632 florenw na utrzymanie probostw jzefiskich (kuracje jzefiskie) jako rekompensat za utracone witynie w ksistwach dziedzicznych Korony Czeskiej.
60
G. P l o c h: Znaczenie ugody..., s. 224.

W. M a r s h a l l: Geschichte des Bistums Breslau..., s. 100; J. M a n d z i u k: lski
luteranizm..., s. 175; G. Ws wskazuje, e wspomnianych kociow byo 121. Por.
G. W s: Dzieje lska..., s. 183.
62
W. M a r s h a l l: Geschichte des Bistums Breslau..., s. 100; J. M a n d z i u k: lski
luteranizm..., s. 175; G. W s: Dzieje lska..., s. 183.
63
Ibidem; Zarys dziejw lska cieszyskiego. Red. J. V a k u t a i in. OstrawaPraga 1992, s. 47.
64
J. P o l a k: Erdmann II Promnitz. Wolny pan na Pszczynie i arach (16831745).
Pszczyna 1996, s. 44.
65
Powstao na tym obszarze 15 probostw. J. M a n d z i u k: lski luteranizm...,
s. 176; G. W s: Dzieje lska..., s. 183.
61
92
BOGDAN KLOCH
Mody i ambitny wadca szwedzki nie podejmowa adnych dalszych dziaa majcych na celu ingerowanie w sprawy religijne na
lsku. Konflikt z Rosj i spektakularna klska pod Potaw zupenie odsuny go od rodkowoeuropejskich dziaa politycznych.
Ale w jeden akt mocno zmieni ukad w stosunkach wyznaniowych lska, ktrych ostatnim epizodem koczcym te bezkrwawe
zmagania wyznaniowe byo wkroczenie si pruskich na lsk
w grudniu 1740 roku. Ten proces przemian odby si jednak ju bez
66
szwedzkiego udziau .
Przez niespena sto lat Szwedzi lub szwedzkie dynastie, czy to
reprezentujc ewangelicki, czy katolicki punkt widzenia (polscy Wazowie), wpyway w do istotny sposb na sytuacj religijn na
lsku. Wprawdzie wynikao to gwnie z faktu toczenia wojen,
ktre bezporednio lub porednio dotykay tego obszaru, niemniej
szwedzki lad zapisa si nawet w tradycji ludowej. Obecno Szwedw na lsku nie staa si wydarzeniem traumatycznym, jak to byo
w przypadku wojen husyckich, ktre pozostawiy znacznie bardziej
negatywny wizerunek najedcy. Moe dlatego, e postawa szwedzkich si inwazyjnych bya nie zawsze tak jednoznacznie negatywna
wobec katolicyzmu. Naley te pamita, i paradoksalnie to potop
szwedzki przyczyni si do powstania jednego z najwaniejszych
orodkw ptniczych na Grnym lsku. Z kolei udzia szwedzkiej
dynastii Wazw w reformowaniu Kocioa katolickiego na lsku
i przywracaniu jego dawnego znaczenia, cho dotychczas mao znany, wydaje si bardzo znaczcy. Reasumujc, mona stwierdzi, e
cho Szwedzi nie pozostawili po sobie ladw swej kultury na lsku, to wpynli w sposb znaczcy na jej uksztatowanie w czasach
nowoytnych, take i w negatywnym aspekcie utraty wielu unikatowych dzie kultury umysowej i materialnej.
66
W zawartym z 11 czerwca 1742 r. pokoju wrocawskim krl Fryderyk II, jako

ksi lski, zagwarantowa wolno wyznania niekatolikom na caym przejtym terytorium lska. Zob.: J. B a h l c k e: lsk i lzacy..., s. 8586.
93
Niniejsze opracowanie, jak ju zasygnalizowaem to w pierwszym przypisie, stanowi prb zarysowania szwedzkich wpyww
na ycie religijne lska w XVII i XVIII wieku. Mam wiadomo,
e czstkowo tylko dotyka tej problematyki. Nie sposb nie pomin caej spucizny archiwalnej i wydawniczej XVII i XVIII wieku,
ktra zawiera wiele nieznanych momentw dotyczcych tematu
pracy. Ten problem badawczy stanowi kolejny krok, ktry naley
uczyni, aby w miar dokadnie pozna wpyw skandynawskiej
monarchii i jej dynastw na religijno lska doby nowoytnej.
DAMIAN HALMER
Skandynawskie lady
ze zbiorw Wyszego Urzdu Grniczego we Wrocawiu
Powstanie Wyszego Urzdu Grniczego (Oberbergamt) dla
lska byo konsekwencj wczenia tego regionu w skad pastwa
pruskiego w wyniku wojen lskich z XVIII wieku. Urzd ten, zaoony w 1769 roku w Zotym Stoku, w roku 1779 przeniesiony zosta
do Wrocawia (Oberbergamt zu Breslau dalej OBB), gdzie sw siedzib, z krtk przerw, mia do 1945 roku. lskie grnictwo i hutnictwo, dotd niezbyt rentowne i niemodernizowane, od momentu
utworzenia Urzdu podporzdkowane zostay scentralizowanej administracji grniczej kierowanej przez utalentowanego hrabiego
Fryderyka Wilhelma von Redena, ktry mianowany zosta pierw1
szym jego dyrektorem .
Kompetencje i obowizki Urzdu okrelone zostay w Prawie grniczym dla ksistwa lskiego i hrabstwa kodzkiego, wydanym 5 czerwca
2
1769 roku . Ju wwczas uwzgldnione zostay pierwsze wytyczne
dotyczce dokumentacji rysunkowej i kartograficznej grno- i dolnolskich kopal i hut. Zostay one doprecyzowane jedenacie lat
pniej, wydaniem Instruktion fr einen Markscheider in Schlesien 13 lutego 1780 roku. W myl tych dokumentw ujednolicona zostaa
technika rysunku, a obowizek ich sporzdzania, dotychczas cicy
Die Preussische Berg-, Htten- und Salinenverwaltung 17631805. Die Bestnde in den
polnischen Staatsarchiven Breslau und Kattowitz. Bearb. Z. J e d y n a k, J. G o a s z e w s k i. Bochum 2003, s. 1522.
2
Revidirte Berg-Ordnung fr das souveraine Herzogthum Schlesien unf fr Grafschaft
Glatz. In: Berg-Ordnungen der Preussischen Lande. Sammlung der in Preussen gltigen BergOrdnungen nebst Ergnzungen, Erluterungen und Ober-Tribunals-Entscheidungen. Hrsg.
H. B r a s s e r t. Kln 1858, s. 968969. Zob. take P. G r e i n e r: Grnolskie
mapy grnicze z lat 15671802. Kwartalnik Opolski 1983, R. 29, nr 2, s. 38.
96
DAMIAN HALMER
na poszczeglnych zakadach przemysowych, przeniesiony zosta na

deputacje grnicze. Obowizek sporzdzania map i planw rozszerzony zosta na kopalnie i huty zarwno prywatne, jak i pastwowe,
a wszystkie dokumenty miay by przygotowywane w dwch egzemplarzach jeden pozostawa w deputacji, drugi za mia by przekazywany OBB3. W ten sposb wyksztaciy si Skadnica Rysunkw
(Oberbergamt Rissammlung) i Skadnica Kartografikw (Kgl. Oberbergamt Breslau Plannkammer).
Na pocztku XX wieku mapy, plany i rysunki techniczne skadowane przez OBB zostay zinwentaryzowane i spisane w dwch,
4
wydanych drukiem katalogach . Jednak ju wtedy wrocawscy urzdnicy podkrelali, e od poowy XVIII wieku niektre z przechowy5
wanych map i planw zaginy lub ulegy zniszczeniu . Niemniej
jednak liczba przechowywanych map, planw, rysunkw i schematw osigna wwczas niecae 8 tys. jednostek.
Dzieje lska w XX wieku miay duy wpyw na OBB. W wyniku
odrodzenia si pastwa polskiego i wejcia w jego skad czci lska doszo do pierwszego podziau dokumentw przechowywanych we wrocawskim Wyszym Urzdzie Grniczym. Na mocy
polsko-niemieckich porozumie poplebiscytowych cz zbiorw
OBB, zawierajca opisy terenw polskiego Grnego lska, przekazana zostaa nowo powstaemu Wyszemu Urzdowi Grniczemu
6
w Katowicach . Jednak ju w roku 1939 doszo do ponownego
zebrania wszystkich map i planw we Wrocawiu.
I d e m: Kartografia grnicza na lsku od XVI do pierwszej poowy XIX wieku. Zarys

historyczny, katalog map, bibliografia. Wrocaw 1997, s. 1516.
4
Verzeichnis der Karten und Zeichnungen des Kniglichen Oberbergamts zu Breslau. Abgeschlossen im Juni 1906. Breslau 1906;Verzeichnis der Bergwerks-Betriebskarten des Kniglichen Oberbergamts zu Breslau. Abgeschlossen im Mrz 1908. Breslau 1908.
5
P. G r e i n e r: Grnolskie mapy grnicze..., s. 35.
6
E. D u g a j c z y k: Ukady o wzajemnej wymianie akt midzy Polsk a Niemcami
w zwizku z podziaem Grnego lska w r. 1922. Archeion 1976, T. 64 , s. 88 i nast.
SKANDYNAWSKIE LADY ZE ZBIORW...
97
W przeciwiestwie do dokumentacji aktowej kartografiki i rysunki techniczne OBB nie ucierpiay znacznie podczas II wojny
wiatowej. Przed obleniem Wrocawia zostay one wywiezione do
magazynw zlokalizowanych na Dolnym lsku, dziki czemu
w znacznej liczbie dotrway koca wojny. Wielki zbir map zewidencjonowanych w 1908 roku pocztkowo przewieziony zosta do
Zwizku Radzieckiego, skd wrci w roku 1960 i umieszczony
zosta w Archiwum Pastwowym w Katowicach, stajc si najobszerniejsz czci archiwalnego zbioru kartografikw. Z kolei
rysunki techniczne i (w niewielkiej liczbie) mapy grnicze ujte
w katalogu z 1906 roku ju w 1945 roku przekazane zostay do
reaktywowanego Wyszego Urzdu Grniczego w Katowicach,
a trzy lata pniej do nowo utworzonego Zwizkowego Muzeum
Grniczego w Sosnowcu. Sosnowieckie Muzeum nie stao si jednak ostatecznym miejscem przechowywania wrocawskich rysunkw, gdy ju w 1972 roku zostao zlikwidowane. Ostatecznym
przystankiem dla tej czci zbiorw OBB stao si Zabrze, a dokadnie tamtejsze Muzeum Grnictwa Wglowego, gdzie przechowywanych jest 4100 jednostek archiwalnych pochodzcych ze zbiorw
7
OBB .
Zbiory byego OBB to wszechstronny i bardzo przydatny materia rdowy, ktrego wysoka warto informacyjna sprawia, e jest
A. F r u y s k i: Rysunki techniczne i plany Wyszego Urzdu Grniczego we Wrocawiu (OBB) dotyczce pocztkw przemysu na Grnym lsku w latach 17801860,
W: Von der Dampfmaschine zur Eisenbahn Od maszyny parowej do kolei elaznej. Red.
P. C h m i e l i in. RatingenZabrze 2004, s. 41; A. F r u y s k i: Zbir planw
i rysunkw technicznych Wyszego Urzdu Grniczego z Wrocawia jako rdo do dziejw
grnictwa na Grnym lsku na przeomie XVIII i XIX wieku. W: Grnictwo w czasie,
przestrzeni, kulturze. Red. S. J a n u s z e w s k i. Wrocaw 2007, s. 157158;
A. F r u y s k i: Historia Zwizkowego Muzeum Grniczego w Sosnowcu 19481972.
W: Grnictwo wczoraj i dzi. Stowarzyszenie Inynierw i Technikw Grniczych. X jubileuszowa konferencja. Mysowice 2008, s. 161 i nast.
98
DAMIAN HALMER
on niezmiernie pomocny w prowadzeniu wielu czsto rnicych

si pod ktem metodologicznym bada historycznych. Z jednej
strony materiay kartograficzne OBB stanowi wietn baz rdow dla historykw badajcych topografi i geografi historyczn
zarwno caego lska, jak i poszczeglnych powiatw, miast, a nawet wsi lskich. Badania takie, popularyzowane od prawie dwudziestu lat przez Piotra Greinera, coraz czciej ukazuj si drukiem,
znacznie wzbogacajc wiedz na tematy geografii historycznej,
8
historii i urbanistyki .
Gwnym atutem zbioru kartograficznego OBB, prcz duej
liczby zgromadzonych w nim map, jest jego uniwersalno i rnorodno. Przejawia si ona na dwch paszczyznach: terytorialnej
i merytorycznej. Rnorodno t mona zauway, ju spogldajc na spis treci wspomnianego katalogu wydanego w 1906 roku.
Katalog ten podzielony zosta na 23 rozdziay, w ktrych mapy pokategoryzowano wedug sposobu przedstawienia na geologiczne, geograficzne, reliefy, mapy pokadw, plany kopal i hut, mapy
administracyjne, plany miast, mapy statystyczne, drogowe, specjalne
Bibliografia prac z zakresu geografii historycznej i topografii, wykorzystujcych mapy i plany ze zbiorw OBB jest bardzo bogata. Spord prac z ostatnich
lat wymieni mona: P. G r e i n e r: Plany i weduty miast Grnego lska do koca
XVIII wieku. Cz 1: Plany miast. Katowice 2000; P. G r e i n e r, K. G w d :
Tarnowskie Gry na dawnych planach do 1945. Tarnowskie Gry 2005, s. 920, 24;
P. G r e i n e r, A. Z o t y: Ruda lska w kartografii. Katowice 2006, s. 95 i nast.;
P. G r e i n e r, M. M c z k a: rda kartograficzne do dziejw kolejnictwa w rybnickiem
do 1945 roku w zbiorach Archiwum Pastwowego w Katowicach. W: 150 lat kolei w Rybniku.
Red. B. K l o c h, A. G r a b i e c, D. K e l l e r. Zeszyty Rybnickie 5. Rybnik
2007; D. H a l m e r: Miejscowoci powiatu rybnickiego na mapach i planach Wyszego
Urzdu Grniczego we Wrocawiu. Ze zbiorw Muzeum Grnictwa Wglowego w Zabrzu.
W: Z kart historii powiatu rybnickiego. Red. D. K e l l e r. Zeszyty Rybnickie 7. Rybnik 2008; D. H a l m e r: Paskowy Gubczycki na mapach Wyszego Urzdu Grniczego
we Wrocawiu. Przyczynek do bada z zakresu geografii historycznej i grnictwa regionu.
Grnik Polski. Zeszyty Naukowe Muzeum Grnictwa Wglowego w Zabrzu
2008, nr 2.
99
i plany sytuacyjne. Wewntrz tego podziau mapy usystematyzowano take wedug kryterium terytorialnego. I tak np. mapy geologiczne
podzielono wpierw na kontynenty, nastpnie na pastwa, a w przy9
padku Prus zastosowano jeszcze podzia na prowincje .
Uycie podziau geograficznego ju na wstpie poszukiwa pozwala przekona si o zasigu zainteresowa OBB. Pomimo e sw
jurysdykcj obejmowa tylko lsk z czci uyc, to jednak zgromadzone w nim mapy, zwaszcza geologiczne i geograficzne, przedstawiay take tereny poza lskiem, a nawet poza Europ. Wrd
nich, obok map obrazujcych Turcj, Rosj, Szwajcari czy Wochy,
znale mona take mapy ukazujce kraje skandynawskie.
Tereny pnocnej Norwegii przedstawione zostay na mapie
geologicznej sporzdzonej przez dr. Telleffa Dahlla, zatytuowanej
Geologisk kart over det Nordige Norge. Figuruje ona w katalogu z 1906
roku pod numerem 183 i jest jedyn map odnoszc si do terenw
10
Norwegii . Rwnie ziemie szwedzkie pokazane byy tylko czciowo i take na jednej mapie. Jest ni wydana w 1856 roku przez
A. Erdmanna Geologisk karta frer Fyris ns Dalbcken, numer 215 we
11
wspomnianym katalogu . Take Dania ma swj lad w zbiorze map
OBB. Jest ni mapa Island nach den nenesten geographischen Angaben und
mit besonderer Rcksicht auf die Beobachtungen, ktrej autorem jest Krug
12
von Nidda .
We wrocawskim zbiorze kartografikw znalaza si jeszcze jedna mapa, ktra tak jak poprzednie, odnosi si do terenw Skandyna-
Verzeichnis der Karten und Zeichnungen..., s. IIIV; R. B a n d u c h: Mapy grnicze ze

zbiorw Wyszego Urzdu Grniczego we Wrocawiu w latach 17691945. W: Dziedzictwo
i historia grnictwa oraz moliwoci wykorzystania pozostaoci dawnych robt grniczych.
Jugowice, 1921 kwietnia 2006. Prace Naukowe Instytutu Grnictwa Politechniki
Wrocawskiej, nr 117. Wrocaw 2006, s. 7.
10
Verzeichnis der Karten und Zeichnungen..., s. 13.
11
Ibidem, s. 15.
12
Ibidem, s. 2.
100
DAMIAN HALMER
wii, a dokadnie Szwecji, w katalogu umieszczona zostaa jednak

z mapami ilustrujcymi Imperium Rosyjskie. Owo dziwne umiejscowienie nie jest jednak jedynym powodem, dla ktrego warto jej
powici nieco wicej miejsca. Najwaniejszym powodem jest fakt,
e mapa ta stanowi cz wydanego w 1817 roku w Lipsku atlasu
skadajcego si w sumie z 5 map. W dodatku nie jest to atlas geogra13
ficzny ani geologiczny, lecz jedyny w zbiorach OBB atlas historyczny .
Atlas ten jest jednym z pierwszych niemieckich atlasw historycznych. Na piciu kartach przedstawione zostay bardzo schematycznie dzieje, a zwaszcza rozwj terytorialny Rosji, Szwecji, Polski,
Austrii i Turcji. Atlas ten, jak pisa Dariusz Przybytek, okaza si
[...] edytorskim wydarzeniem, poniewa dokonane w 1815 roku
rewolucyjne zmiany w uznanym od stuleci porzdku politycznym
Europy zdecydoway o oczywistym wzrocie zainteresowania przesz14
oci kontynentu . Jego obecno to nie tylko ciekawostka, ale te
najlepszy przykad na potwierdzenie tezy, e zbir kartograficzny
OBB jest jednym z najciekawszych i najbardziej uniwersalnych dla
historykw zajmujcych si wieloma rnymi tematami czsto
niezwizanymi z histori grnictwa i hutnictwa.
Poza tytuami map, ich autorami i czasem powstania nie moemy
obecnie ju nic powiedzie na ich temat. Straty wojenne, wywoane
cigym przenoszeniem, czy te po prostu czste zagubienia lub
zniszczenia doprowadziy do tego, e adnej z wymienionych map
nie moemy ju odnale w miejscu, gdzie powinna si znajdowa.
Nie moemy wic wskazanych kartografikw omwi, lecz jedynie
zasygnalizowa ich obecno w dawnych zbiorach Urzdu. Do naszych czasw zachowany zosta jedynie wspomniany jako ostatni
13
Historischer Atlas von Ruland, Schweden, Polen, Oesterreich, der Trkei u. s. w. vom Jahre 1155 bis zum Jahre 1816 in fnf illuminirten Charten; Verzeichnis der Karten und Zeichnungen..., s. 22.
14
D. P r z y b y t e k: Kartografia historyczna lska XVIIIXX wieku. Wrocaw
2002, s. 35.
101
atlas historyczny z 1817 roku. Omawiany egzemplarz pochodzi jed15

nak ze zbiorw Biblioteki Uniwersytetu Wrocawskiego , gdy egzemplarz ze zbiorw OBB rwnie zagin.
Prcz map i atlasw, wielk cz zbiorw OBB obejmoway
plany sytuacyjne i rysunki techniczne. Najczciej byy to plany sytuacyjne kopal, zakadw hutniczych i innych zakadw przemysowych, a take rysunki przedstawiajce ich wyposaenie lub pojedyncze urzdzenia stosowane w grnictwie i hutnictwie. S one
niepowtarzalnym rdem historycznym oddajcym histori i rozwj poszczeglnych zakadw. Mog suy take jako rdo do
poznania i zilustrowania postpu technologicznego i rozwoju ls16
kiego, a nawet europejskiego przemysu . Jednake i tym razem
przedstawiane zakady, kopalnie i urzdzenia nie ograniczaj si do
terenw lska. I tak, przegldajc wielokrotnie ju przywoywany
katalog z 1906 roku, znajdujemy rysunki techniczne i plany ilustrujce przemys i technik produkcyjn Wielkiej Brytanii, Francji,
Holandii, Belgii, Rosji, Cesarstwa Austriackiego, Krlestwa Polskiego, a take krajw skandynawskich: Szwecji i Norwegii.
15
Biblioteka Uniwersytetu Wrocawskiego. Sygn. 6734II B.

A. F r u y s k i: Rysunki techniczne i plany Wyszego Urzdu Grniczego we Wrocawiu...; I d e m: Zbir planw i rysunkw technicznych Wyszego Urzdu Grniczego
z Wrocawia jako rdo do dziejw grnictwa na Grnym lsku na przeomie XVIII
i XIX wieku. W: Grnictwo w czasie, przestrzeni, kulturze. Red. S. J a n u s z e w s k i.
Wrocaw 2007; A. F r u y s k i: A collection of plans and technical drawings of State
Mining Authority from Wroclaw as a Source to mining history on Upper Silesia at the Turnovem of 18th and 19th century. In: New Challenges and Visions for Mining 21th World Mining Congress. The Mine as Fitness to History and a Monument of Technology. Ed. L. W i n i e w s k i. KrakwZabrze 2008. Z prac odnoszcych si do poszczeglnych
miast i zakadw przemysowych warto wymieni: R. K u r e k: Dwa wieki chorzowskiego przemysu. Zarys monograficzny. Cz 1. Chorzw 2007; A. F r u y s k i:
Zabrze centrum grnolskiego przemysu koksochemicznego. Cz 1: Do 1876 r. Grnik Polski. Zeszyty Naukowe Muzeum Grnictwa Wglowego w Zabrzu 2008,
nr 1; I d e m: Zabrze centrum grnolskiego przemysu koksochemicznego. Cz 2: Lata 18761945. Grnik Polski. Zeszyty Naukowe Muzeum Grnictwa Wglowego w Zabrzu 2008, nr 2.
16
102
DAMIAN HALMER
Spord skandynawskich rysunkw w zbiorach OBB znajdujemy 2, ktre odnosz si do terenw szwedzkich i szwedzkiego
przemysu metalurgicznego, i 5 rysunkw obrazujcych przemys
norweski. Wszystkie pozostaj obecnie w zbiorach Archiwum Dziau Historii i Techniki Grniczej w Muzeum Grnictwa Wglowego
w Zabrzu.
Pierwszy z analizowanych rysunkw dotyczcych szwedzkiego
hutnictwa w katalogu z 1906 roku oznaczony jest numerem 2241
(Rys. 1). Przedstawia on dmuchaw powietrza typu miechowego,
w ktrej funkcj miecha spenia drewniana skrzynia. Maszyna ta poruszana jest za pomoc wau korbowego, ktry zapewnia jej du
wydajno pracy. Urzdzenie przedstawione zostao na rysunku
w trzech widokach. Pierwszy z nich (u gry, po lewej) przedstawia
urzdzenie w ujciu bocznym. Wida tu bardzo dobrze kolejne elementy poruszajce skrzyni, znajdujce si w rnym pooeniu.
Sama za skrzynia, umieszczona bokiem wzgldem osi napdu, narysowana zostaa w formie przekroju podunego, dziki czemu nawet niewprawne oko zauway moe nieruchom cz grn
skrzyni i ruchom cz doln. Tylko cz dolna poruszana bya
przez wa korbowy, pompujc powietrze dalej, ku metalowej dyszy.
Kolejny widok (u dou) jest widokiem bocznym urzdzenia, narysowanym wzdu osi wau korbowego. Uycie metody wiatocienia
pozwolio dokadnie zaznaczy trzy rne pooenia czci wau
podczas fazy ruchu. Widok boczny umoliwia take zaobserwowanie elementw niewidocznych od przodu, w tym m.in. regulatora
pary umieszczonego w rodkowej czci dyszy. Dziki temu ujciu
wida take najwaniejsz cz przedstawianego urzdzenia, a wic
skrzyni penic funkcj miecha dmuchawy. Skrzynia ta ma konstrukcj drewnian z metalowymi okuciami. Sama za skrzynia przedstawiona zostaa na przekroju poprzecznym, ktry stanowi trzeci
cz skadow caego rysunku (po prawej). Rysunek ten jest bardzo
szczegowy i wietnie spenia swoj funkcj dokumentacyjno-informacyjn. Jedyny jego mankament to fakt, e pozbawiony jest infor-
Rys. 1: Rysunek dmuchawy typu miechowego,

sygn. MGW/TG/A: 1831
103
104
DAMIAN HALMER
17
macji dotyczcych zarwno daty wykonania, jak i autora . Sdzc

jednak po technice wykonania rysunku, jego kolorystyce, sposobie
zaznaczania przekroi oraz dukcie pisma, jakim zosta zatytuowany,
jest to rysunek wykonany przez J.G. Grtnera, w pierwszej dekadzie
XIX wieku. Tez t uprawdopodobnia fakt, e autor ten jest take
autorem innych rysunkw technicznych urzdze pochodzcych ze
Skandynawii, o czym bdzie jeszcze mowa.
Drugi ze szwedzkich rysunkw, pochodzcy z roku 1808 autorstwa wspomnianego J.G. Grtnera, przedstawia urzdzenie do walcowania pyt miedzianych (Rys. 2).
Rys 2: Rysunek walcarki przeznaczonej do walcowania pyt miedzianych zainstalowanej w walcowni w Averstadt,
MGW/TG/A: 1661
17
Zeichnung eines Balgengeblses in Schweden mit gleich breiten Blgen, ze zbiorw Muzeum Grnictwa Wglowego w Zabrzu, sygn. MGW/TG/A: 1831.
105
Pochodzi ono z walcowni miedzi w Averstadt, miasteczka lecego w Warmlandzie. Umieszczona na drewnianej platformie walcarka ukazana zostaa w dwch widokach. Pierwszy z nich (po lewej)
jest widokiem bocznym, narysowanym wzdu wau napdowego
i rolek walcarki. Dziki niemu wida nie tylko bardzo wyranie rolki
walcujce wraz dociskiem grnym i dolnym, ale take koa zbate
przekazujce napd. Wida take i sam napd (co prawda, przedstawiony fragmentarycznie, poza kadrem), dziki ktremu dowiadujemy si, e napdem walcarki byo koo wodne. Drugi widok jest za
rzutem przednim omwionego urzdzenia. Cao zostaa dodat18
kowo opatrzona uwagami od autora rysunku (Nota) .
Spord rysunkw norweskich chronologicznie najstarszy jest
pochodzcy z 1803 roku rysunek wielkiego pieca opalanego wglem
drzewnym i podwjnej dmuchawy, zainstalowanych w Moss (Rys. 3).
Rysunek ten, autorstwa J.G. Grtnera, mona by nazwa wzorcowym dzieem obrazujcym budow wielkiego pieca. Rysunek
skada si z dwch przedstawie: na pierwszym (grnym) wielki
piec pokazany jest w przekroju podunym. Jego elementy skadowe (szyb, spad, gar) na rysunku opisane maj swoje wymiary, dziki
czemu mona pokusi si nawet o rekonstrukcj pieca. Podana jest
take wysoko pieca oraz zaznaczone miejsce wejcia dyszy dmuchawy. Drewniana dmuchawa miechowa przedstawiona zostaa
natomiast w rzucie bocznym, w pozycji zoonej. Miech w dmuchawie przysonity jest drewnian obudow. Z kolei na drugim przedstawieniu (dolnym) piec narysowany zosta w przekroju poprzecznym, dmuchawy za pokazane zostay w rzucie grnym. Dziki
takiemu ukazaniu mona zauway, e powietrze byo dostarczane
do pieca dwoma dmuchawami miechowymi wyposaonymi we
19
wspln dysz .
18
Zeichnung von den Walzwerk zu Avestadt in Schweden, durch welches die durch
Schneidewerk zerschnittene Kupferplatten durchgezogen werden, MGW/TG/A 1661.
19
Zeichnung des Hohen-Ofens sammt Geblse zu Mos in Norwegen, MGW/TG/A:
1439.
106
DAMIAN HALMER
Rys. 3: Rysunek wielkiego pieca opalanego wglem drzewnym

zainstalowanego w zakadach hutniczych w Moss, MGW/TG/A: 1439
107
Dmuchawa przedstawiona zostaa take na kolejnym rysunku

technicznym J.G. Grtnera z roku 1804 (Rys. 4).
Rys. 4: Dmuchawa cylindryczna toczca powietrze do wielkiego

pieca w zakadach hutniczych w Barum, MGW/TG/A: 2899
Tym razem jest to jednak podwjna dmuchawa cylindryczna
z osobnymi dyszami, pochodzca z zakadw hutniczych w Barum.
Pierwsze przedstawienie (z lewej strony) jest rzutem bocznym dmuchawy. Ilustruje zarwno metalowy cylinder dmuchawy z przyczepion do niej dysz konstrukcji metalowo-skrzanej, jak i napd
dmuchawy przez drewniane wahacze, na ktrych umieszczone s
skrzynie balastowe. W tle widoczna jest cz napdowa maszyny,
ktr byo koo wodne. Na rysunku s take schematycznie zaznaczone fundamenty pieca, do ktrego ilustrowana maszyna dostar-
108
DAMIAN HALMER
czaa powietrze. Drugie przedstawienie (z prawej strony) jest rzutem przednim tej samej maszyny. Wida na nim, e skadaa si ona
z dwch bliniaczych cylindrw toczcych naprzemiennie, co zreszt w doskonay sposb zostao zobrazowane przez narysowanie
mechanizmu w momencie skrajnego pooenia tokw. Cylindry
maj osobne dysze, jednak umieszczone w bardzo bliskiej odleg20
oci .
Grtner jest take autorem 2 rysunkw z roku 1808, w ktrym
po raz kolejny ilustruje urzdzenia zainstalowane w zakadach hutniczych w norweskim miecie Moss. Rysunki te przedstawiaj sprzt
do produkcji dzia zainstalowany w miejscowej odlewni dzia. Pierwszy z nich ukazuje pionow maszyn wiercc (Rys. 5).
Rys. 5: Rysunek maszyny do wiercenia dzia zainstalowanej

w Moss, MGW/TG/A: 1530
20
Zeichnung von den Cilinder-Geblse in Fossum Hammer, unter Eisenwerk Barum in

Norwegen, MGW/TG/A: 2899.
109
Rysunek ten skada si z trzech przedstawie. Na pierwszym z nich

(lewy, grny) wida maszyn w rzucie bocznym. Na rysunku tym
dokadnie atwo dostrzec jej poszczeglne elementy oraz drewnian
platform, na ktrej zostaa zamontowana. Kolejny rysunek (lewy,
dolny) przedstawia maszyn widzian z gry. Widoczny jest take
elazny wa, ktry napdza wierta. Na rysunku nie ma zaznaczonej
czci napdowej, lecz z uwagi na konstrukcj i zastosowanie pewne
jest, e wiertarka z Moss napdzana bya koem wodnym. Zilustrowana maszyna ponadto pozbawiona jest wierte, jednak te przedstawione zostay w mniejszej skali na trzeciej czci rysunku (rys. b,
c, d, prawa strona). Wraz z wiertami autor rysunku w mniejszej
skali przedstawi take zabieracz (Dreheisen) na rysunku oznaczony
liter a. Pod rysunkami zabieracza i wierte zamieszczone zostao
21
wytumaczenie tej czci (Erklrung) .
Drugie z przedstawionych urzdze odlewni dzia w Moss to
maszyna do odcinania uszkodzonych lub bezuytecznych kocwek lufy (Kopf) (Rys. 6). Take i tym razem rysunek podzielony
zosta na dwa przedstawienia maszyny. W czci grnej urzdzenie
widoczne jest w rzucie bocznym. Skadao si ono z koa napdowego poruszajcego waem i ostrza do odcinania kocwki lufy. Co
ciekawe, urzdzenie narysowane zostao podczas dziaania, gdy
ostrze jest w trakcie przecinania lufy podwieszonej pod specjaln
belk speniajc funkcj dwigara. W czci dolnej ta sama maszyna przedstawiona zostaa w widoku z gry, dziki ktremu wyranie
wida sposb poruszania si wau napdzajcego ostrze, lecz samego ostrza ju praktycznie nie wida. Pomidzy za dwoma omwionymi czciami rysunku znajduje si wytumaczenie od autora
dotyczce stalowego koa sucego jako ostrze, ktre na rysunku
oznaczone zostao liter a. Sprawia to, e rysunek zyskuje doku22
mentacyjny walor .
21
Zeichnung von einer horizontallen Bohr-Maschine bei der Canonen-Giesserei zu Moos in

Norwegen, MGW/TG/A: 1530.
22
Zeichnung der Maschine zum Abschneiden des verlohrnen Kopfs und zum zerschneiden der
alten Canons bei der Canonen-Giesserei zu Moos in Norwegen, MGW/TG/A: 1531.
110
DAMIAN HALMER
Rys. 6: Maszyna do odcinania kocwek lufy dzia zainstalowana

w Moss, MGW/TG/A: 1531
111
Ostatni z odnoszcych si do Norwegii rysunkw take jest

zwizany z przemysem metalurgicznym (Rys. 7).
Rys. 7: Rysunek maszynki do ciecia somy wyprodukowanej

w hucie Naes, MGW/TG/A: 2181
Tym razem nie jest to jednak kolejna z maszyn zamontowanych
w zakadzie hutniczym, ale finalny produkt takiego zakadu. Na rysunku przedstawione zostao bowiem urzdzenie do cicia somy,
wedug wzoru angielskiego, wyprodukowane w hucie elaza Naes
23
niedaleko Tvedestrand . Urzdzenie to przedstawione zostao
w czterech widokach: bocznym (A), przednim (B), tylnym
23
Obecnie siedziba Ns Jernverksmuseum.
112
DAMIAN HALMER
(C) oraz grnym (D). Ponadto rysunek zosta uzupeniony o le24

gend, opisujc jego poszczeglne elementy .
Wszystkie omawiane rysunki pochodz z I poowy XIX wieku.
Okres ten, w Europie naznaczony wojnami napoleoskimi, dla
Skandynawii by okresem szczytowego rozwoju grnictwa i hutnictwa. Pewnego rodzaju przeom stanowiy lata dwudzieste XIX wieku,
kiedy na Pwysep, gwnie z Wielkiej Brytanii, zaczy napywa
nowinki techniczne, ktre ostatecznie doprowadziy do reorientacji
szwedzkiego oraz norweskiego przemysu hutniczego i oparciu go
w wikszej czci na wglu kamiennym i koksie zamiast dotychcza25
sowych napdw wodnych i wgla drzewnego . Rysunki pochodzce z wrocawskich zbiorw s wic bardzo wanym materiaem
ilustrujcym, a nawet rekonstruujcym stan skandynawskiego przemysu metalurgicznego i myli technicznej w omawianym okresie.
Szczeglnie wane mog by tu rysunki pochodzce z Moss. Dotychczas w polskiej literaturze historycznej miasto to oraz znajdujce si w nim zakady hutnicze znane byy jedynie z faktu podpisania
na ich terenie 14 sierpnia 1814 roku ukadu z Moss, ustanawiajcego
szwedzko-norwesk uni personaln. Opisane w niniejszym opracowaniu urzdzenia tam zamontowane pozwalaj nieco lepiej pozna gwn cech miasta Moss, jak bya produkcja hutnicza i zbrojeniowa.
W tym miejscu warto si zastanowi, skd rysunki techniczne
prezentujce szwedzki i norweski przemys hutniczy znalazy si
w zbiorach wrocawskiego OBB. Odpowied na to pytanie moe
jednak da ju biografia i dziaalno hr. Fryderyka Wilhelma von
Redena, ktry stojc na czele OBB, zrewolucjonizowa lski prze-
24
Zeichnung einer englischen Hackerling-Schneidemaschinen, aufgenommen auf der Eisenhttenwerk Naes in Norwegen von George, MGW/TG/A: 2181
25
I. A n d e r s s o n: Dzieje Szwecji. Tum. S. P i e k a r c z y k. Warszawa 1967,
s. 231 i nast.; T. C i e l a k: Zarys historii najnowszej krajw skandynawskich.
Warszawa 1978, s. 35, 94.
113
mys ciki. Jeszcze jako student, mody Reden przez pewien czas
przebywa w grach Harzu, by praktycznie zaznajomi si z technikami stosowanymi w grnictwie. W roku 1774, w wieku dwudziestu
dwch lat, uda si w podr edukacyjn do Holandii, a w roku nastpnym odwiedzi Belgi, Francj i Angli. Kolejn wypraw do
Anglii odby w roku 1776, gdzie wraz z wujem, Fryderykiem Antonem von Heinitzem, nie tylko zwiedza miasta przemysowe, ale
take poznawa angielskie innowacje technologiczne wprowadzone
26
w wyspiarskim grnictwie i hutnictwie . Podre Redena pozwoliy
mu pozna zagraniczne wynalazki, a nastpnie podj prby ich
importu i adaptacji do warunkw niemieckiego, a nastpnie lskie27
go grnictwa . Podobne wyjazdy zalecane byy take innym urzdnikom grniczym, rwnie w czasach pniejszych. W swych wojaach zwiedzali oni czasami ca Europ, nie omijajc take Krles28
twa Polskiego .
Wraz z urzdnikami grniczymi podobne wycieczki odbywali
take architekci oraz mierniczy, ktrzy czasami oficjalnie, a czasami
bez zgody sporzdzali rysunki maszyn czy zakadw przemysowych. Przykadem moe tu by chociaby zasuony architekt Jan
Fyderyk Wedding, ktry w roku 1790 przebywa w Anglii w towarzystwie Redena. Dowiadczenia zdobyte podczas zwiedzania
brytyjskich hut przenis na grunt lski podczas budowy Huty Gli29
wickiej w Gliwicach i Huty Krlewskiej w Chorzowie .
Gwnym kierunkiem przechwytywania nowinek technicznych
bya Wielka Brytania. Symbolem tej dziaalnoci moe by pierwsza
odwadniajca maszyna parowa, sprowadzona z Walii w 1786 roku
26
K. F u c h s: Hrabia Friedrich Wilhelm von Reden. W: Friedrich Wilhelm von Reden

i jego czasy. Red. Z. K a p a a. Chorzw 2002, s. 7071.
27
Ibidem, s. 71 i nast..
28
Szerzej na ten temat: W. D u g o b o r s k i: Friedrich Wilhelm von Reden jako
czowiek owiecenia. W: Friedrich Wilhelm von Reden..., s. 5556.
29
Ibidem.
114
DAMIAN HALMER
i zastosowana w kopalni rud Fryderyk w Tarnowskich Grach.

Sprowadzona zostaa przez specjaln delegacj pruskich wadz grniczych pod przewodnictwem samego Redena. Maszyna ta, bdca
pierwsz maszyn parow zastosowan w grnictwie na ziemiach na
30
wschd od Renu, rozpocza now epok w grnolskim grnictwie .
Import maszyn z Wielkiej Brytanii by jednak bardzo trudny
i moliwy tylko dziki osobistym koneksjom i kontaktom Redena.
Problemem by fakt, e strona brytyjska dobrze strzega tajemnic
przemysowych, niechtnie dzielc si nimi, a eksport maszyn paro31
wych by cile reglamentowany i wymaga zgody brytyjskich wadz .
Dlatego niemieccy inynierowie i urzdnicy OBB rozpoczli poszukiwania maszyn i informacji o ich budowie take na kontynencie,
w tym i w krajach skandynawskich.
Pwysep Skandynawski by idealnym miejscem do zbierania
dowiadcze i informacji. Szwecja, a po 1814 roku i Norwegia,
utrzymyway bardzo dobre kontakty z Angli. Zwaszcza za kwity
kontakty handlowe o podou przemysowym. Eksport elaza do
Anglii by od XVIII wieku priorytetem kolejnych szwedzkich rzdw, zwaszcza w czasie, gdy wadz w Szwecji dzieryo stronnictwo kapeluszy w latach 17391765. W I poowie tego stulecia
32
Szwecja pokrywaa okoo 90% angielskiego importu elaza . W zamian na Pwysep Skandynawski przenikaa angielska myl techniczna. Skandynawskie hutnictwo w niektrych dziedzinach wrcz
33
opierao si na patentach i technice angielskiej . Patenty te z terenw Skandynawii atwiej mogy nastpnie dotrze do Prus, a potem
na lsk.
30
A. F r u y s k i: Pierwsze maszyny parowe odwadniajce zastosowane w grnolskim grnictwie. W: III Konferencja, Ochrona zabytkw grniczych aspekty organizacyjne,
finansowe i prawne. Stan obecny i perspektywy. Bochnia, 4 czerwca 2004 r. Krakw 2004,
s. 7879.
31
Ibidem, s. 78.
32
I. A n d e r s s o n: Dzieje Szwecji..., s. 196, 206209.
33
Ibidem, s. 236237; T. C i e l a k: Zarys historii..., s. 84.
115
Skandynawia bya dla lskich urzdnikw grniczych miejscem

bardzo atrakcyjnym take ze wzgldu na podobiestwa w stopniu
uprzemysowienia obydwu regionw. lskie hutnictwo pierwszych
lat XIX wieku opierao si na wglu drzewnym. Jako napd zainstalowanych urzdze hutniczych wci w wikszoci suyy koa
wodne. Jedynie huty pastwowe (skarbowe) opieray sw produkcj
na koksie, lecz i tak nie w 100%. W rednich i maych lskich zakadach hutniczych o wiele atwiej byo wic zastosowa dopracowane do perfekcji wzorce skandynawskie.
Jako przykad moe tu posuy rejon Rybnika, a dokadnie zakady hutnicze i kunicze wchodzce w skad Krlewskich Zakadw
Hutniczych w Rybniku. Kiedy w 1788 roku krl pruski Fryderyk
Wilhelm II naby od Antona Wgierskiego pastwo rybnickie, naby rwnie prawa do znajdujcych si w jego granicach zakadw
hutniczych. Stan techniczny przejtych zakadw zbadaa wwczas
specjalna komisja, ktra bardzo negatywnie ocenia ich stan i moliwoci produkcji, wnioskujc modernizacj lub likwidacj. Wybrano
pierwsze wyjcie i kosztem wielu tysicy talarw dokonano modernizacji (gwnie dmuchaw i motw kuniczych), postawiono nowe
fryszerki i piece oraz wymieniono napdy wodne. Okres inwestycyjny, z krtk przerw na czas wojen napoleoskich, trwa do poowy
XIX wieku. Jednak przez cay ten czas podrybnickie zakady hutnicze pracoway, opierajc si na napdzie wodnym i wglu drzew34
nym . Proces inwestycyjny oraz rozbudowa bez zastosowania maszyn parowych wskazuje na bardzo due podobiestwa z zakadami
skandynawskimi. Nie mona take wyklucza skandynawskich inspiracji w gospodarowaniu nadmiarami drewna i wykorzystywaniu
dobrych warunkw hydrologicznych.
34
A. F r u y s k i: Historia hutnictwa elaza w Rybniku nad rzek Rud (na przykadzie Rybnickiej Kuni, Paruszowca, Ligoty Rybnickiej i Gotartowic). Scripta Rudensia
1997, nr 7, s. 134136, 140150; I d e m: Historia hutnictwa i grnictwa w Rybniku do
1939 r., uwzgldnieniem kapitau pastwowego i prywatnego. W: Rola przedsibiorcw i bankowcw w ksztatowaniu kultury miejskiej w Polsce XIXXX w. Red. G. G r a b o w s k a, A. S t a w a r z. RybnikWarszawa 2003, s. 2326.
116
DAMIAN HALMER
Skandynawia bya wic dla urzdnikw OBB miejscem pozyskiwania nowinek technicznych i podpatrywania sprawdzonych wzorcw, czsto opartych na myli angielskiej. Najlepszym przykadem
na potwierdzenie tej tezy bdzie tu omwiona ju wczeniej rczna
maszynka do krojenia somy, wyprodukowana w zakadach Naes
w Norwegii. Ju w samym tytule pojawia si informacja, i wzr tego
urzdzenia pochodzi z Anglii. Oczywicie, nie jest to wiadomo
przesdzajca o tym, e rysunek stworzony zosta w celu kradziey
patentu i produkcji podobnych urzdze na rynku pruskim. Niemniej jednak ju kolejne przesanki pozwalaj nam przypuszcza, i
do takiego incydentu w tym przypadku doszo.
Ten sam numer OBB nadany zosta take innej maszynce do
cicia somy, o podobnej konstrukcji, lecz wyposaonej w innego
typu noe tnce i podajnik. Podczas gdy w omawianej, norweskiej
maszynce podajnik zamontowany by prostopadle do osi maszyny
i koa rcznego z zamontowanymi na nim trzema noami, tak
w kolejnym rysunku widocznych jest kilka unowoczenie. Przede
wszystkim podajnik jest o wiele duszy i umieszczony rwnolegle
do poruszajcego maszynk koa (Rys. 8). Prostopadle umieszczone
za zostay cztery noe uoone w zesp tncy, konstrukcj przypo35
minajcy nagarniacz we wspczesnych kombajnach rolniczych .
Zastosowanie tych patentw znacznie podnosio efektywno i zwikszao moliwoci przerobowe maszynki.
Problemem jest jednak fakt, e rysunek drugi nie zosta podpisany. Sytuacja taka miaa miejsce bardzo czsto, kiedy rysunki sporzdza jeden autor i odnosiy si one do jednego urzdzenia. Podczas reorganizacji i uporzdkowywania zbiorw OBB na potrzeby
powstania omawianych wczeniej katalogw rysunki takie opatrywane byy jednym numerem OBB, pod ktrym wsplnie byy umieszczone. Take i w tym wypadku rysunki potraktowane zostay jako
35
MGW/TG/A: 2181
117
Rys. 8: Maszynka do cicia somy wyprodukowana w hucie

Lauchhammer, MGW/TG/A: 2182
przedstawienie tego samego urzdzenia i w katalogu umieszczone
pod wsplnym numerem 2500. Jako autor obydwu prac wymienio36
ny zosta George . Tymczasem ju z samego opisu wywnioskowa
mona, e autorzy popenili w tym przypadku pomyk. Opis pod
kolejnymi widokami maszyny, brzmicy: Zeichnung einer englischen Hackerling-Schneidemaschine... mwi o maszynie w liczbie
pojedynczej, a wic przedstawionej tylko na tym rysunku. W innym
wypadku zostaaby uyta liczba mnoga, tak jak to mona zaobserwowa w kilku innych rysunkach ze zbiorw OBB, ktre odnosiy
36
Verzeichnis der Karten und Zeichnungen..., s. 124.
118
DAMIAN HALMER
si do rnych urzdze, ale miay wsplny tytu37. Rnice mona

zauway rwnie w technice rysunku i skali, jaka zostaa zastosowana. Due rozbienoci mona zauway take (a nawet przede
wszystkim), porwnujc dukt pisma i ksztat liter, jakimi obydwa
rysunki zostay podpisane. Odmiennoci te czytelne s nawet bez
dokadnej analizy grafologicznej i jednoznacznie wskazuj, e nie
zostay one sporzdzone t sam rk. Widoczne s one nie tylko
w charakterze pisma, ale take w ksztacie poszczeglnych liter.
Wszystkie te fakty zdaj si dobitnie wskazywa na to, e rysunki te
nie mogy wyj spod rki tego samego autora, ktrym wedug
katalogu mia by George.
Tabela 1: Porwnanie charakteru pisma z opisw rysunkw
znajdujcych si pod numerem OBB 2500.
Najciekawsze jest to, e ju same rysunki wskazuj na rne

autorstwo. Autor pierwszego z nich, przedstawiajcego maszynk
z prostopadym podajnikiem, podpisa si. W opisie do rysunku wyranie umieszczone jest jego nazwisko George. Nazwisko to, jak
pamitamy, umieszczone zostao przez ukadajcych katalog jako
nazwisko autora obydwu prac. Na tym samym rysunku, poniej ta37
Por. Ibidem.
119
belki, umieszczony jest jeszcze jeden napis: Lauchhammer, den

13ten Aug. 1822. Mentzel. Mamy wic podane miejsce i dat sporzdzenia rysunku oraz nazwisko Mentzla umieszczone w miejscu,
gdzie czsto podpisywa si autor rysunku. Wytumaczeniem tej sytuacji byby przypadek, w ktrym urzdnik sporzdza swj rysunek
wedug wczeniej istniejcego projektu lub wedug informacji ustnych czy pisemnych przekazanych przez kogo innego. W tym wypadku rdem byby wspominany George. Jednak wwczas przy
jego nazwisku powinno si pojawi okrelenie nach. Na rysunku
natomiast wyranie podkrelone zostao jego autorstwo, poprzez
okrelenie von. Osoba Mentzla mogaby by jedynie osob zatwierdzajc rysunek.
Odpowiedzi na t swego rodzaju zagadk moe by po raz
kolejny porwnanie charakteru pisma zastosowanego w obydwu
rysunkach. Tym razem jednak, porwnujc autograf Mentzla i sposb zapisu nazwy Lauchhammer z tekstem opisu technicznego
urzdzenia na drugim rysunku, nie mona co prawda jednoznacznie
stwierdzi identycznoci, niemniej jednak pewne podobiestwa s
widoczne, zwaszcza w ksztacie liter z i n.
Podsumowujc, wszystko wskazuje na fakt, e rysunki sporzdzone zostay przez dwch rnych autorw i przedstawiaj dwa
rne urzdzenia. Rne jednak w tym przypadku nie znaczy, e
obce. Wiele wskazuje na to, e wyprodukowana w Norwegii maszynka na wzr angielski zostaa narysowana, a nastpnie udoskonalona ju przez inynierw pruskich. wiadczy moe o tym
gwnie miejsce wykonania rysunku, a wic grnouyckie miasto
Lauchhammer, o bardzo bogatych hutniczych tradycjach, w ktrym
38
w omawianym okresie dziaay do prnie zakady hutnicze .
38
Zob. J. F. T r a u t s c h o l d: Geschichte und Feyer des ersten Jahrhunderts des Eisenwerks Lauchhammer. Schloss Mckenberg am 25ten Auguste 1825. Dresden 1825, s. 10
i nast.
120
DAMIAN HALMER
Mona domniemywa, e rysunek sporzdzony przez George`a

suy do zilustrowania schematu dziaania maszynki. Po dotarciu
do Prus sta si podstaw zbudowania i nastpnie produkcji odpowiednika niemieckiego, ktry produkowany by w Lauchhammer
i to on znajduje si na drugim, niezatytuowanym rysunku.
Omawiany rysunek jest jedynym tak wyranym przykadem,
ktry moemy zdefiniowa jako przeniesienie myli technicznej
(w tym przypadku angielskiej) ze Skandynawii na tereny Prus. Najczciej bowiem do tego celu suyy rysunki przedstawiajce wprost
angielskie zakady i zainstalowane w nich urzdzenia. Grupa rysunkw angielskich naley do starszych rysunkw technicznych w zbiorach OBB.
Nie znaczy to jednak, e omawiana maszynka jest jedynym przypadkiem, w ktrym moemy rysunki urzdze skandynawskich
skonfrontowa z ich lskimi odpowiednikami. Podobiestwa midzy nimi znale moemy take na innych przykadach. Omwiona
wczeniej norweska dmuchawa cylindryczna jest bardzo podobna
do zastosowanej okoo dwudziestu lat pniej dmuchawy tego typu
w Tarnowskich Grach. Szczeglne podobiestwa wida w nap39
dzie i umiejscowieniu poczenia dyszy z cylindrem . Podobnie
40
zbudowane byy take dmuchawy w Jedlicach i Ozimku .
Mapy i rysunki zwizane z norweskim i szwedzkim przemysem
hutniczym nie s jeszcze caoci skandynawskich ladw odnalezionych w zbiorach map, planw i rysunkw technicznych OBB.
Numerem 1929 w katalogu z 1906 roku oznaczone zostay 2
pochodzce z 1801 roku rysunki, przedstawiajce budow 12-funtowego dziaa obronnego (Rys. 9).
Pierwszy z nich przedstawia przekrj przez luf dziaa. Drugi jest
mierzcym 315 cm rysunkiem przedstawiajcym luf widzian z g-
39
40
MGW/TG/A: 1774/13.
MGW/TG/A: 1776/13; 1777/13.
121
ry. Obydwa rysunki odwzorowuj wspomniane dziao w naturalnych rozmiarach.
Rys. 9: Rysunek 12-funtowej armaty obronnej odlanej we Szwecji

na potrzeby armii pruskiej, MGW/TG/A: 1526
Nie jednak rozmiary wiadcz o duym znaczeniu tych rysunkw dla omawianego tematu. Najwaniejsze informacje podane
zostay w tytule wikszego rysunku: Zeichnung eines 12-Pfndigen eisernen Defensions Canons von der Proportion, nach welcher si Anno 1784 und in
den folgenden Jahren fr die Knigliche Preuische Artilerrie in Schweden
41
gegossen worden . Informacja ta nie tylko wic mwi nam o rodzaju
41
MGW/TG/A: 1526/12.
122
DAMIAN HALMER
i wadze przedstawionego dziaa, ale przede wszystkim staje si przyczynkiem do bada nad wspprac militarn pomidzy Prusami
a Szwecj, wskazujc rok 1784 jako pocztek zamwie dostaw
odlewanych w Szwecji dzia tego typu na potrzeby Pruskiej Krlewskiej Artylerii.
Ostatni z wymienionych przykadw jest chyba najlepszym podsumowaniem caego opracowania. Wyranie pokazuje bowiem, e
obecnie znajdujce si w polskich zbiorach mapy i rysunki techniczne OBB mog by nie tylko ciekawostk wystawian za szyb fotoramy lub gabloty, ale przede wszystkim wci mog by wartym
analizy rdem historycznym. Przykad skandynawski, bdcy co
by nie mwi do egzotycznym dla lskiego grnictwa i hutnictwa, jeszcze dobitniej i efektowniej wskazuje na uyteczno
omawianego zbioru, zbioru, ktry powinien by znany nie tylko
wskiemu gronu historykw grnictwa, hutnictwa i geografii historycznej, ale take szerszej grupie osb, ktre, czy to zawodowo, czy
te hobbistycznie, zajmuj si histori. Bo skoro dziki zbiorom
OBB moemy znale tak cenne i przydatne informacje dotyczce
odlegych przecie ziem skandynawskich, to jedynie wyobrani pozostawi mona ilo wiadomoci, jakie zbiory te mog przekaza
w przypadku innych, bliszych nam ziem niemieckich, polskich
i przede wszystkim lskich.
PAWE JAWORSKI
Szwecja wobec sprawy polskiej w latach II wojny wiatowej
Po odzyskaniu przez Polsk niepodlegoci w 1918 roku Skandynawia nie bya obszarem priorytetowym dla polskiej polityki zagranicznej. Podobnie Szwedzi odnosili si z nieufnoci do nowego
partnera na arenie midzynarodowej. Z obu stron brakowao motywacji, ktra skaniaaby do cilejszej wsppracy politycznej lub
gospodarczej. Pewne oywienie przynioso pojawienie si polskiego wgla na rynku szwedzkim w poowie lat dwudziestych XX
wieku, ale dopiero minister Jzef Beck podj prb prawdziwej
intensyfikacji wzajemnych relacji. Ich podstaw stay si stosunki
gospodarcze i wsppraca w Lidze Narodw. Wsplny interes handlowy i denie do utrzymania pokoju w Europie stay si filarami
1
dobrych kontaktw w latach trzydziestych . W kadym razie pose
szwedzki w Warszawie Erik von Post, podsumowujc rok 1934,
podkreli, e ze strony polskiej byo widoczne w uderzajcym
stopniu zainteresowanie Szwecj i zaczy si krystalizowa pewne
plany wsppracy gospodarczej i kulturalnej. Oglnie mona
powiedzie, e do rozwoju stosunkw ze Szwecj przywizuje si
O stosunkach polsko-szwedzkich w okresie midzywojennym zob. np.:

J. S z y m a s k i: Stosunki gospodarcze Polski ze Szwecj w latach 19191939. Gdask
1978; I d e m: Polsko-skandynawska wsppraca w zakresie eglugi w dwudziestoleciu midzywojennym (19191939). Gdask 1988; I d e m: Problemy polityki Polski wobec
Skandynawii w okresie midzywojennym (19191939). Zapiski Historyczne 1993,
R. 58, z. 1; I d e m: Z genezy stosunkw Polski ze Szwecj w latach 19191925.
W: Zeszyty Naukowe Wydziau Humanistycznego UG. Studia Scandinavica,
nr 1. Gdask 1978; I d e m: Wybrane aspekty kwestii rozbrojenia w stosunkach polsko-skandynawskich w okresie midzywojennym. Acta Universitatis Lodziensis, Folia
Historica 42. 1991; lakonicznie: Historia dyplomacji polskiej. T. 4: 19181939. Red.
P. o s s o w s k i: Warszawa 1995; na podstawie rde drukowanych: P. J a w o r s k i: Polska niepodlega wobec Skandynawii 19181939. Wrocaw 2001.
124
PAWE JAWORSKI
2
obecnie w Polsce niema wag . Kolejny pose Szwecji w Warszawie Erik Boheman komentowa przeom w polskiej polityce zagranicznej polegajcy na balansowaniu midzy dwoma wielkimi ssiadami, unikaniu zobowiza wielostronnych i postaw wyczekiwania
na rozwj sytuacji midzynarodowej. Do centrali przesya pozytywne oceny dotychczasowej i biecej polityki polskiej. Uwaa, e
Przez dugi czas od zakoczenia wojny rnego rodzaju przesanki
pozwalaj zaliczy Polsk do krajw, ktrych kierunek polityki zagranicznej by naznaczony pragnieniem zachowania i umocnienia
terytoriw oraz politycznego status quo, uksztatowanego przez trak3
taty pokojowe . Nie dziwio go zatem zwizanie Polski sojuszem
z Francj, ktra popieraa jej postulaty terytorialne na konferencji
w Paryu i potem zawara sojusz antyniemiecki. Nie uwaa tego porozumienia za koniunkturalne, ale wynikajce w sposb naturalny
z tradycji kulturalnych i historycznych. Jednoczenie podkrela, e
decydenci II Rzeczypospolitej kieruj si wycznie interesem pa4
stwa polskiego i niczym wicej .
Mona stwierdzi, e okres midzywojenny to lata przezwyciania szwedzkiej nieufnoci, zwaszcza utrwalonych przez propagand niemieck antypolskich stereotypw. Wsplna, cho mimo
Riksarkivet (Sztokholm) [dalej: RA], UD 1920 rs dossiersystem, HP 1, vol.

482, Raport kwartalny za okres 1 padziernika20 grudnia 1934 E. von Posta.
Warszawa, 21 grudnia 1934.
3
RA, UD 1920 rs dossiersystem, HP 1, vol. 483, cile tajne pismo posa
Szwecji w Warszawie E. Bohemana do UD. Warszawa, 4 marca 1935.
4
RA, UD 1920 rs dossiersystem, HP 1, vol. 483. cile tajne pismo posa
Szwecji w Warszawie do UD. Warszawa, 16 wrzenia 1936. W swoich wspomnieniach oprcz krytycznego obrazu stosunkw wewntrznych midzywojennej
Polski. Boheman zawar trzew ocen jej polityki zagranicznej. Uzna, e gdyby
Szwecja znalaza si w podobnej do Polski sytuacji, w zasadzie postpowaaby
w podobny sposb, a Polski nie moga uratowa adna inna polityka. Zob.
E. B o h e m a n: P vakt. Frn attach till sndebud. Minnesanteckningar. Stockholm
1963, s. 208, 212, 221.
SZWECJA WOBEC SPRAWY POLSKIEJ...
125
wszystko wta, ni powiza ekonomicznych oraz osobiste kontakty toroway drog ku intensywniejszym dwustronnym stosunkom midzypastwowym. Ostatnie miesice pokoju, nastpnie lata
wojny wystawiy je na cik prb.
Szwecja w obliczu napicia politycznego w Europie skrya si za
formu cisej neutralnoci, korzystajc z dowiadcze I wojny
wiatowej. Polska natomiast staa si gwnym obiektem agresji
i szukaa przede wszystkim potnych sojusznikw. Skandynawia
nie bya dla Polski partnerem strategicznym. Przebieg dziaa wojennych wyznaczy Szwecji rol placwki ewakuacyjnej, miejsca
schronienia dla uchodcw, wanego wza komunikacji z obszarami okupowanymi, wreszcie jako kraj, ktrego nie dotkny akcje
militarne w miar zbliania si kapitulacji Trzeciej Rzeszy, Szwecj
uznano za dobrego partnera w odbudowie gospodarczej Polski. Dla
Szwecji Polska stanowia cz problemw rodkowoeuropejskich,
ktre obserwowano z uwag, ale wasne zaangaowanie wykluczano. Ju w okresie midzywojennym byo wida, e szwedzki horyzont mylenia politycznego (mimo znacznej aktywnoci w Lidze
Narodw) ogranicza si do pastw nordyckich i w mniejszym
zakresie do pastw batyckich. W latach II wojny wiatowej nic si
nie zmienio.
Na pocztku wojny Polska staa si gwnym teatrem dziaa
wojennych, dlatego sprawami polskimi zajmoway si w duym
stopniu i rzd, i spoeczestwo szwedzkie. By to okres chyba najwikszego zainteresowania Polsk. Prasa szwedzka przekazywaa
regularnie informacje o toczcych si walkach na froncie polsko-niemieckim. Ambicj wielu dziennikw stao si fachowe wyjanianie przebiegu walk za pomoc mapek sytuacyjnych i przedstawianie
5
prawdopodobnych scenariuszy przyszych dziaa militarnych .
J. T o r b a c k e: Dagens Nyheter och demokratins kris 19371946. Genom stormar

till seger. Stockholm 1972, s. 81.
126
PAWE JAWORSKI
Oddawano wiernie obraz gehenny ludnoci cywilnej. Klsk armii

polskiej przyjto z rozczarowaniem, ale rozumiano, e jej przyczyny
tkwiy w niemieckiej przewadze technicznej. Agresj sowieck 17
wrzenia 1939 roku potraktowano jako naturaln konsekwencj
6
przegranej Polakw w walce z Niemcami .
Niemal natychmiast w Sztokholmie rozpoczy si rozwaania
na temat pokojowego porozumienia midzy mocarstwami kosztem
Polski. Z perspektywy dwch lat jeden z publicystw polskich uj
to w sposb przejaskrawiony: Po ukoczeniu kampanii polskiej
przecitna opinia szwedzka bya przekonana, e to ju koniec burzy
w szklance wody. Opinia upajaa si haszyszem pokoju a do napa7
ci na Norwegi dn. 9 kwietnia 1940 roku . Stanowisko to dominowao take wrd elit politycznych, mimo e wiedziano o podjtych
przez Niemcw brutalnych dziaaniach okupacyjnych wobec Polakw. Waciwie wszystkie pastwa nordyckie, zwaszcza Finlandia
pozostajca w napitych stosunkach ze Zwizkiem Sowieckim, byy
zainteresowane zakoczeniem konfliktu midzy Niemcami a mo8
carstwami zachodnimi . Wedug historyka szwedzkiego Wilhelma
M. Carlgrena minister spraw zagranicznych Szwecji Rickard Sandler
uwaa jednak, e byoby niesmaczne, gdyby Szwecja podja si
porednictwa w sprawie rozmw pokojowych, biorc pod uwag
zadanie ochrony interesw Polski w Niemczech, jakie wykonywaa
od 1 wrzenia na mocy odpowiedniej umowy sprzed wybuchu woj-
Po zakoczeniu kampanii wrzeniowej ukazao si w Szwecji kilka ksiek,

w ktrych omawiano dziaania wojenne i los ludnoci cywilnej, a take znaczenie
podziau Polski dla przyszoci Europy: ESWU [ S t a n i s a w A d a m e k]: Folkens frihetskamp. Det nya vrldkriget. Stockholm 1940; T. H e d l u n d - N y s t r m: Polens fjrde delning. Dess frhistoria och fullbordan. Malm 1940; Z. H g l u n d: Alliansen HitlerStalin. Stockholm 1939.
7
J. T o w n a c k i [sic!; T. N o w a c k i?]: Ewolucja polityczna Szwecji (19391942).
Wiadomoci Polskie, nr 40, 4 padziernika 1942.
8
P.W. L u d l o w: Scandinavia between the Great Powers. Attempts at Mediation in the
First Year of the Second World War. Historisk tidskrift 1974, nr 1, s. 28.
127
ny. Samej zasady rozstrzygnicia pokojowego na podstawie stworzenia zmniejszonego pastwa polskiego midzy dawn granic
Niemiec a now granic rosyjsk oraz prawdziwej autonomii dla
9
Czech i Moraw Sandler nie kwestionowa .
Pniej losy poudniowego ssiada zza Batyku Szwedom zobojtniay, aby zej na daleki plan w momencie zbliania si zawieruchy wojennej do granic Szwecji, szczeglnie w czasie wojny sowiecko-fiskiej, potocznie nazywanej wojn zimow.
Zdaniem posa RP w Sztokholmie Gustawa Potworowskiego
podczas kilkunastu nastpnych miesicy prasa szwedzka staa si
bezbarwna, poniewa unikano wyrazistych komentarzy, aby nie
narazi si na zarzuty z jakiejkolwiek strony. Nie publikowano przede wszystkim wiadomoci z Generalnego Gubernatorstwa jako
10
draliwych . Mimo to Potworowski, opierajc si na swoim kilkuletnim dowiadczeniu pracy w Sztokholmie, podkrela, e i tak prasa okazywaa duo dobrej woli, informujc od czasu do czasu
o dziaalnoci rzdu polskiego na uchodstwie, rozwoju Polskich Si
Zbrojnych na Zachodzie czy w kocu o tragicznej sytuacji pod oku11
pacj niemieck i sowieck .
W.M. C a r l g r e n: Svensk utrikespolitik 19391945. Stockholm 1973, s. 38;

por. H. B a t o w s k i: Agonia pokoju i pocztek wojny. Pozna 1979, s. 400401.
10
Brytyjskie suby propagandowe na terenie Szwecji w pierwszych miesicach
wojny koncentroway si wanie na rozpowszechnianiu opisu brutalnych dziaa
niemieckich wadz okupacyjnych w Polsce; Ch. C r i u c k s h a n k: SOE in Scandinavia. OxfordNew York 1986, s. 49.
11
Zob. omwienia tych artykuw: W Szwecji o Polsce; Nie ma Quislingw wrd Polakw. Dziennik Polski z 26 listopada 1940; Szwed o rujnujcej gospodarce niemieckiej
w Polsce. Dziennik Polski z 15 stycznia 1941; Tak jest w Warszawie. Dziennik
Polski z 18 lipca 1941; Szwedzki dziennikarz, ktry by w Polsce. Dziennik Polski
z 1 listopada 1941; Szwecja nie tai prawdy o Polsce. Dziennik Polski z 19 listopada
1941; W Szwecji o Armii Polskiej. Dziennik onierza z 3 czerwca 1942; Szwedzi
o cierpieniach Polski. Dziennik Polski z 27 sierpnia 1942; Prasa szwedzka o nas.
Dziennik Polski z 17 listopada 1942; Co widzia obserwator szwedzki w Polsce?
128
PAWE JAWORSKI
Po agresji Hitlera na Dani i Norwegi i podboju Francji w 1940

roku szwedzka polityka zagraniczna staa si prowadzon bez emocji polityk przystosowania do zaistniaych w wyniku rozwoju wydarze wojennych okolicznoci. Gwnym jej celem byo powstrzymanie ewentualnych agresorw przed okupowaniem Szwecji. W efekcie
Szwedzi uginali si przed daniami politycznymi i ekonomicznymi
Niemiec. W tym czasie stosunki polsko-szwedzkie waciwie zamary, nie liczc spotka posa Gustawa Potworowskiego z kierownictwem szwedzkiej dyplomacji w celu zaatwiania spraw biecych.
Dla Polakw najwaniejsza bya kwestia ewentualnych prb likwidacji placwki dyplomatycznej. Szwecja wysaa do Angers, nastpnie do Londynu posa Lagerberga, jednoczenie jednak nie podja prby zamknicia Poselstwa RP w Sztokholmie. Mimo niemieckich
naciskw w tej sprawie konsekwentnie bronia obecnoci polskiej
reprezentacji. Warto jednak podkreli, e szwedzka policja kontrolowaa cile prac placwki i w wypadkach naruszania zasad aktywnoci dyplomatycznej natychmiast interweniowaa, dajc usunicia skompromitowanych urzdnikw z poselstwa.
W 1941 roku wczesny wiceminister spraw zagranicznych Boheman otwarcie informowa Potworowskiego o niemieckich daniach i odmowie strony szwedzkiej. Boheman zapewnia Potworowskiego, e rzd szwedzki od tej zasady nie zamierza odstpi,
cho po chwili w dyplomatycznym stylu dodawa: [...] chyba e
12
zaszyby nadzwyczajne i nie dajce si przewidzie okolicznoci .
Smutne ycie w zburzonej Warszawie. Dziennik Polski z 16 stycznia 1943; Dziennik
szwedzki o yciu w Warszawie. Wieci Polskie z 12 marca 1943 (nr 31); Dziennik
szwedzki o yciu w Warszawie.Orze Biay z 4 kwietnia 1943 (nr 13).
12
Archiwum Akt Nowych HI/I/57. cile tajne pismo posa RP w Sztokholmie
G. Potworowskiego do MSZ, Sztokholm, 6 czerwca 1941. Warto przypomnie, e
Szwedzi zajli pryncypialne stanowisko take w sprawie przyszoci polskich
okrtw podwodnych, ktrych zaogi zostay internowane we wrzeniu 1939 r.
Niemcy bez efektu prbowali wymusi na wadzach szwedzkich wydanie im ORP
Sp, ORP Ry i ORP bik. Wszystkie okrty pozostay w Szwecji do 1945 r.
i dopiero po zakoczeniu wojny powrciy do Gdyni.
129
Ze swej strony Boheman prosi, aby Polacy starali si nie dawa

Niemcom najmniejszego pretekstu do wysuwania podobnych da w przyszoci i by nie utrudniano mu podtrzymywania zasad13
niczego stanowiska, ktre rzd szwedzki zaj . Potworowski natomiast uwaa, e lepiej jest dobrowolnie i czasowo ograniczy czy
nawet zawiesi pewne dziay pracy, ni narazi si na zamknicie
placwki.
Brak wikszego zainteresowania spraw polsk trwa a do pierwszych klsk armii niemieckich na froncie wschodnim. Wczeniej
w tej kwestii Szwedzi usprawiedliwiali si pragmatyzmem, majc
wtpliwoci, czy w ogle naley informowa o zbrodniach i przeciw
14
nim protestowa, jeli protesty nic nie daj . Zdaniem Andrzeja
Nilsa Uggli, do tego dochodziy jeszcze inne okolicznoci: odizolowanie od rzeczywistoci oraz niech do przyznania, e wraz z kolejnymi agresjami niemieckimi amane byy wszelkie normy etyczne.
Dlatego komentatorzy, niezalenie od wskaza cenzorskich, najczciej nie wierzyli w doniesienia o masowych mordach i okupacyj15
nym terrorze w Polsce . Po bitwie pod Stalingradem Szwedzi stopniowo zaczli odchodzi od polityki ustpstw wobec Hitlera i nawizali blisz wspprac z Wielk Brytani i Stanami Zjednoczonymi.
Coraz czciej na amach pojawiay si pojedyncze relacje z okupo-
13
Ibidem.
W czasie jednej z zamknitych debat parlamentarnych dyskutowano na temat
ewentualnej potrzeby reakcji rzdu szwedzkiego na akty bezprawia, jakich dopuszczali si Niemcy w krajach okupowanych. Premier Hansson dowodzi, e
protesty, jeli nie maj adnego wpywu na zmian sytuacji, nie maj te najmniejszego sensu. Jednak polityk liberalny Bertil Ohlin w swej replice opowiedzia si
za susznoci protestw i postulowa ostrzec stron niemieck przed konsekwencjami ich represyjnej polityki w Norwegii dla stosunkw szwedzko-niemieckich. Trzeba podkreli, e do polemiki doszo w grudniu 1943 r. Zob. Protokoll vis
riksdagens hemliga sammantrden 19421945. Stockholm 1976, s. 247.
15
A.N. U g g l a: Den svenska Polenbilden och polsk prosa i Sverige 19391960. Tv studier i reception. Uppsala 1986, s. 3031.
14
130
PAWE JAWORSKI
wanej Polski, traktowane nie tak pryncypialnie przez cenzur jak wydawnictwa ksikowe, ale te w zagodzonej formie podajce infor16
macje o realiach ycia pod okupacj .
Od pocztku 1943 roku coraz czciej zaczy si te pojawia
informacje o zaostrzajcych si relacjach polsko-sowieckich. Trzeba
w tym miejscu zauway, e o ile od jesieni 1939 roku do przeomu
w wojnie na korzy aliantw Szwedzi unikali bliskich kontaktw
oficjalnych z rzdem londyskim z uwagi na stanowisko niemieckie,
o tyle od 1943 roku w relacjach poufnych z dyplomatami polskimi
wci zachowywali ostrono z obawy przed negatywn reakcj ze
strony sowieckiej. W polityce szwedzkiej ujawnia si obawa przed
dominacj Zwizku Sowieckiego w basenie Morza Batyckiego,
przy czym Szwedzi starali si utrzyma jak najlepsze stosunki
z Moskw. Polska moga stanowi w utrzymaniu tych relacji niepotrzebn zawad.
W tym kontekcie naley rozpatrywa szwedzkie reakcje na spraw katysk. W ich ocenie, chyba blisko prawdy by przedstawiciel
Zwizku Poudniowej Afryki w Sztokholmie Stephanus F.N. Gie
(pierwszy dyplomata poudniowoafrykaski, z wyksztacenia historyk), ktrego opinia zostaa utrwalona przez Foreign Office. Zdaniem Gie, szwedzkie komentarze na temat konfliktu polsko-sowieckiego oglnie byy Polsce nieprzychylne. Nie przyniosa skutku oparta
na relacjach osb zaproszonych na miejsce kani niemiecka broszura
pt. Nackskottet. Ddskogen vid Katyn (Strza w kark. Las mierci w Katyniu). Szwedzcy rozmwcy Gie uwaali, e rzd polski powinien by
poddany cilejszej kontroli przez Brytyjczykw, jeli chodzi o ofi-
16
Najwaniejsze publikacje ksikowe: En polsk svart bok om den tyska nyordningen i Polen. Stockholm 1942; Polens martyrium. Frhllanden under tyska ockupationen
belysta av Polska informationsministeriet. Stockholm 1942; G. A l m s t e d t: Dagligt liv
i Polen [B. m. w.] 1944; S.T. N o r w i d [- N o w a c k i]: Landet utan Quisling. Stockholm 1944.
131
cjalne wypowiedzi. Polacy nie powinni bowiem podnosi kwestii,

ktre mog zaszkodzi koalicji antyfaszystowskiej, a ktrych, jak
uwaali, obecnie i tak nie mona wyjani. Co ciekawe, nikt z nich
nie mia wtpliwoci, e to NKWD dokonao zbrodni, ale jednoczenie wszyscy byli wiadomi ofiary, jak Zwizek Sowiecki ponosi w walce z Niemcami. Generalnie przewaa pogld, e Polacy
powinni uoy swe stosunki ze Zwizkiem Sowieckim nawet pod
przymusem. Sprawa katyska bya dla opinii szwedzkiej niemiym
zgrzytem w stosunkach midzy sojusznikami, co uwaano za niebezpieczne nie tyle ze wzgldu na rozam we wsplnym froncie
przeciw Niemcom, ile gron zapowied pogorszenia stosunkw
17
midzy zwyciskimi mocarstwami po zakoczeniu wojny .
W Sztokholmie stosunkowo szybko przyswojono sobie nie tylko
sowieckie interpretacje sprawy katyskiej, ale i sowiecki punkt widzenia na spr o granic z Polsk oraz konflikt wok tworzenia
nowej reprezentacji politycznej narodu polskiego w Moskwie
w opozycji do rzdu RP na emigracji. Tote propaganda prowadzona przez Poselstwo RP w Sztokholmie miaa bardzo utrudnione
zadanie i przewanie trafiaa w prni. Obliczona na budzenie
wspczucia, a nawet litoci dla narodu polskiego, nie bya w stanie
wesprze dziaa politycznych. W marcu 1943 roku nastpca Potworowskiego pose Henryk Sokolnicki zapewnia central, e prasa
szwedzka przyja stanowisko propolskie w konflikcie z ZSRR, chocia korespondenci szwedzcy w Londynie ulegali propagandzie sowieckiej i w rezultacie gosili, e Polacy domagaj si Ukrainy a po
Kijw, zarzucali Polakom imperializm, brak tolerancji dla mniej18
szoci narodowych . Mimo usilnych stara polskiego ataszatu pra17
National Archives (Londyn), FO 371/37077. Telegram szyfrowy przedstawiciela Zwizku Poudniowej Afryki w Sztokholmie S. Gie do South Africa
House w Londynie, 30 kwietnia 1943.
18
Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego (Londyn) [dalej: IPMS],
A 12.53/38Z, k. 3. Odpis depeszy posa H. Sokolnickiego (?) do MSZ (brak daty).
Londyn, 5 marca 1943.
132
PAWE JAWORSKI
sowego w Sztokholmie wikszo szwedzkich publicystw przyznawaa racj hasom propagandy sowieckiej, goszcym, e Kresy
Wschodnie s zamieszkae w wikszoci przez ludno niepolsk
19
i w zwizku z tym nie ma podstaw, aby naleay do Rzeczypospolitej .
Nie zmienia tego nastawienia wizyta ministra przemysu, handlu
i eglugi Jana Kwapiskiego w Sztokholmie na przeomie kwietnia
i maja 1943 roku. Czoowy dziaacz Polskiej Partii Socjalistycznej
liczy, e osobiste kontakty z przywdcami Socjaldemokratycznej
Partii Szwecji, z premierem Perem Albinem Hanssonem na czele,
zapewni rzdowi RP na uchodstwie poparcie Szwecji na arenie
midzynarodowej. Skoczyo si na deklaracjach udziau w odbudowie polskiej gospodarki po zakoczeniu wojny.
Reprezentatywna dla stanowiska Szwecji wobec konfliktu polsko-sowieckiego bya opinia Svena Grafstrma, ktry w rozmowie
z Norbertem ab attach prasowym Poselstwa RP w Sztokholmie
yczliwie tumaczy, e W sytuacji geograficznej i politycznej
Polski nie mona prowadzi jednoczenie polityki antysowieckiej
i antyniemieckiej, wobec czego rozsdniej byoby nie porusza na
razie problemu granicznego i nie reagowa na akcj sowieck.
Wedug aby pogld taki by do rozpowszechniony w szerokich
szwedzkich koach politycznych, sprzyjajcych aliantom. Jedyne
wyjcie dla Polski widzieli oni w wyborze mniejszego za, tzn. we
wsppracy ze Zwizkiem Sowieckim przeciw Niemcom.
Na horyzoncie politycznym pojawi si te inny problem, ktry
wpywa na nastawienie szwedzkiej opinii publicznej do spraw polskich. Jak stwierdza w licie do Londynu aba, za jeszcze bardziej
19
Kilka wanych publikacji na ten temat inspirowanych przez polskie suby

prasowe: P. O l b e r g: Polens de. Ett europeiskt kardinalproblem. Stockholm 1944;
. T h u l s t r u p: Den polska-ryska konflikten. Stockholm 1944; J. W a l t e r s o n:
ster om Bug. Fakta kring de stpolska problemen. Stockholm 1944; polemika ukraiska:
A. K e n t r s c h y n s k y j [sic!]: Sanningen om Ukraina. Helsingfors 1943; replika
sowiecka: V. P i t j e t a: Om Vstukraina och Vstvitryssland. Stockholm 1945.
133
niebezpieczn od komunistycznej trzeba uwaa propagand tzw.

dobrych Niemcw, czyli emigracji niemieckiej, ktrzy jego zdaniem mieli atwiejszy od agentw sowieckich dostp do prasy szwedz20
kiej . Pozytywne ustosunkowanie si do Niemiec w chwili ich klski
zapowiada duo wczeniej Gustaw Potworowski. Ju w lutym 1942
roku informowa o tym central: Stosunek nasz do Niemiec jest
tak jasny i zrozumiay, a argumenty, ktrymi moemy operowa, tak
silne, e polityczne uzasadnianie naszych tez nie przedstawia adnych wtpliwoci. Tu jednak liczy si naley na przyszo z faktem, e teza dobrych Niemcw nigdzie moe na wiecie nie
znajdzie tak silnego oddwiku, jak w Szwecji, gdzie mentalno caego spoeczestwa skonna jest zawsze do brania w obron sabszego, zwycionego, a tym samym rzekomo pokrzywdzonego. Std w duej mierze wypywao negatywne ustosunkowanie
si Szwedw do traktatu wersalskiego i przeciwdziaania tego rodzaju nastawieniu bdzie w cigu przyszych rokowa trudnym na
21
tutejszym terenie zadaniem .
W miar upywu czasu haso askawego traktowania Niem22
cw po zakoczeniu wojny zyskao na sile . Pod koniec wojny
20
Archiwum prywatne Janusza Korka (Sztokholm). Papiery Norberta aby.

Pismo N. aby do M. Thugutta (MSW). Sztokholm, 13 marca 1943.
21
Notatki posa RP w Sztokholmie G. Potworowskiego (kopia w posiadaniu
autora). Tajna notatka z 19 lutego 1942 r.
22
IPMS, A. 21. 8/26. Pismo L. Plater-Ankarhall do Ministerstwa Spraw Kongresowych. Sztokholm, 12 maja 1944. O aktywnoci emigracji niemieckiej w Szwecji
wiadczy zapis we wspomnieniach wczesnego pracownika Sekcji Niemieckiej
Ministerstwa Prac Kongresowych Jzefa W i n i e w i c z a: Co pamitam z dugiej
drogi ycia. Pozna 1985, s. 308: Im bliej koca wojny, tym ostrzej natomiast
zarysowaa si u reszty niemieckich emigrantw opozycja przeciw jakimkolwiek
ustpstwom wobec Polski. Londyskie Sozialistische Mitteilungen relacjonoway m.in. ankiet, przeprowadzon wrd Niemcw w Szwecji. Przewaay niechtne nam wypowiedzi. Wrd nich znalaz si argument, e nie naley
osabia Niemiec, a nawet, e po wojnie trzeba korzystnie zaatwi dla Niemiec
134
PAWE JAWORSKI
wci ywe byy sympatie proniemieckie, nie utosamiane z nazizmem, a bliskie zwolennikom rwnowagi europejskiej. Projekty przekazania Polsce obszarw caego lska i Pomorza nie zyskay poparcia w Szwecji i byy traktowane jako zarzewie nowych konfliktw
w przyszoci.
Polacy nie mieli zatem realnej szansy, aby przebi si ze swoim
programem obrony postulatu integralnoci terytorialnej Drugiej
Rzeczypospolitej. Szwedzi nie akceptowali polskich argumentw
ani w kwestii granicy wschodniej, ani zachodniej. Zajli stanowisko
podobne tym publicystom zachodnim, ktrzy, jak trafnie okreli to
Ignacy Matuszewski, uwaali, e Polska to z pewnoci Warszawa
i okolice, ale dalej to ju same wtpliwoci. W opinii attach morskiego RP w Sztokholmie kmdr. por. M. Wolbeka, gr wzia znowu zimna kalkulacja, jak wybrn z sytuacji z najmniejszym ryzy23
kiem i najwiksz korzyci . Od 1944 roku doszy do tego
zmagania rzdu RP w Londynie o utrzymanie pozycji jedynej repre-
problem korytarza. Odci w tych warunkach Polsk od morza? O walce

dyplomacji polskiej z propagand niemieck w latach 19391945 szerzej zob.:
Historia dyplomacji polskiej. T. 5. Red. W. M i c h o w i c z. Warszawa 1999, rozdzia
IX: T. D u b i c k i, A. S u c h c i t z. Prasa polska usiowaa demaskowa prby
nawizania kontaktw z aliantami przez pozornych niemieckich przeciwnikw
Hitlera, wskazujc, e jest to trick Fhrera. Zob. Dobrzy Niemcy grasuj w Szwecji. Baron von Cramm tenisista Gestapo. Dziennik onierza z 19 listopada 1943;
Tajemnicza wizyta ksicia Bismarcka w Szwecji. Dziennik onierza z 23 listopada
1943; Sztokholm barometr wojny. Dziennik onierza APW z 10 grudnia 1943.
23
IPMS, MAR. A. V. 9/2. Tajny raport attach morskiego RP w Sztokholmie
kmdr. por. M. Wolbeka do szefa Oddziau Wywiadowczego Sztabu Naczelnego
Wodza, 4 listopada 1943 r. Dosadnie metody szwedzkich dyplomatw okreli latem 1942 r. minister spraw zagranicznych Finlandii Rolf Witting, stwierdzajc, e
aby zrozumie polityk szwedzk, trzeba by nie profesorem oceanografii, lecz
profesorem anatomii patologicznej (cyt. za: W. M. C a r l g r e n: Svensk utrikespolitik 1939 1945. Stockholm 1973). Opini podyktowao zapewne rozczarowanie
zbyt sabym, w jego mniemaniu, poparciem Szwecji dla Finlandii na arenie mi-
135
zentacji narodu polskiego. Patrzc realnie na rozwj sytuacji

w Europie, mona skonstatowa, e Szwedzi do wczenie przewidzieli, i rzd polski nie powrci do ojczyzny. Co prawda podjli
z Poselstwem RP rozmowy na temat importu wgla z Polski po
zakoczeniu dziaa wojennych, ale, jak si okazao, tylko po to, by
dziki tym negocjacjom zdoby cenn wiedz na temat zamierze
alianckich wobec zaopatrzenia krajw neutralnych oraz planw powojennej odbudowy prowadzonej przez powoane do tego organizacje midzynarodowe. Pocztkowo wydawao si, e wanie na
gruncie odbudowy stosunkw gospodarczych nastpi wykrystalizowanie wsplnych zainteresowa. Jednak kiedy nadarzya si okazja, Szwedzi zmienili partnera rozmw i jesieni 1944 roku nawizali
kontakty z reprezentacj Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego w Moskwie.
Polska moga natomiast liczy ze strony Szwecji na stosunkowo
du pomoc humanitarn pod koniec wojny. Ta, traktowana jako
instrument polityki zagranicznej, bya w przypadku Polski gestem
dobrej woli na pocztku rozmw gospodarczych oraz oznak akceptacji nowego adu tworzonego w Europie rodkowej przez Stalina. Na pewno due znaczenie dla podjcia tej decyzji miaa tragedia powstania warszawskiego. Dla wielu Szwedw akcja pomocy dla
mieszkacw stolicy bya wyrazem poparcia dla polskich de do
24
niepodlegoci .
Polscy dyplomaci, urzdujcy w Sztokholmie, oceniali postaw
Szwecji z duym zrozumieniem. Nie potpiali jej zbytnio za ulego wobec Niemiec. Z duo wikszym rozczarowaniem przyjli
oportunizm wobec Zwizku Sowieckiego. W tym kontekcie ciekawe tendencje interpretacyjne polityki Szwecji day si zauway na
amach polskiej prasy na uchodstwie, gdzie w latach 19391943
dzynarodowej.
Zob. G. A l m s t e d t, E. J o h n s o n: Warszawa!, Stockholm 1944; Knda svens-
24
136
PAWE JAWORSKI
krytykowano polityk neutralnoci, utosamiajc j ze sprzyjaniem

agresjom Hitlera, a w latach 19441945 zaakceptowano ostrono
w stosunkach ze Zwizkiem Sowieckim i ch pozostania poza
obozem aliantw a do zakoczenia wojny. Dziki doniesieniom
o szwedzkiej pomocy humanitarnej dla ziem polskich oraz o dobrych warunkw bytowania Polakw uchodcw i internowanych
w Szwecji utrwalano pozytywny obraz tego kraju w wiadomoci
polskiego czytelnika (cho opisy panujcego w Szwecji dobrobytu
mogy budzi mieszane uczucia).
Politykom szwedzkim, oglnie rzecz biorc, sentymenty wobec
Polski byy obce. Trzeba podkreli, e dyplomaci, ktrzy mieli
styczno z Polsk, ju przed wojn patrzyli na ni przychylnie. Sven
Grafstrm i Erik Boheman nie tylko orientowali si w skomplikowanej tematyce stosunkw Polski z ssiadami, ale i rozumieli motywy postpowania rzdu na uchodstwie. Jednak w sumie trudno
mwi o jakim propolskim lobby w Szwecji. Wsk grup tworzyo
raptem kilku ludzi z elity dyplomatycznej oraz przemysowcw,
dziaajcych dyskretnie. Z polskim ruchem oporu wsppracowali
szwedzcy przedsibiorcy reprezentujcy swoje firmy w Generalnym
Gubernatorstwie. Zwaszcza Sven Norrman i Gsta Gustafsson
maj due zasugi jako kurierzy Polskiego Pastwa Podziemnego
i Armii Krajowej. Nawet po latach nie chwalili si swoim dziaaniem
w interesie Polski.
Z jednej strony polski heroizm i marzenia o niepodlegoci jako
wyniku powicenia i walki za suszn spraw, z drugiej szwedzki
oportunizm i denie do kompromisu jako sposb na przetrwanie
wojennej zawieruchy. Zdaniem historyka Alfa W. Johanssona, kompromis, take w stosunkach z innymi pastwami, by nieodcznie
i w sposb naturalny zwizany ze stylem uprawiania polityki przez
premiera Hanssona. Trudno t polityk jednoznacznie oceni, bo
z jednej strony mona w niej dostrzec kunktatorstwo, bojaliwo
i antyheroiczn postaw obserwatora, a z drugiej w swym realizmie rozwane manewrowanie midzy wykluczajcymi si wzajem-
137
25
nie deniami mocarstw . W postawie wobec sprawy polskiej wida

polityczny pragmatyzm, ktry najlepiej oddaj sowa stena Undna, przed i po wojnie ministra spraw zagranicznych Szwecji, a w latach II wojny wiatowej doradcy rzdowego: [...] mae kraje, takie
jak nasz, rzadko mog wywiera wpyw na bieg wydarze. Kraje ta26
kie nie mog te pomc innym na wypadek wojny . W ten sposb
szwedzkie elity polityczne odpieray wszelkie zarzuty o nieetyczne
postpowanie i rozgrzeszay si z braku poczucia wspodpowie27
dzialnoci za sytuacj w regionie Morza Batyckiego .
kar om Polen. Stockholm 1944.

A.W. J o h a n s s o n: Per Albin och kriget. Stockholm 1984, s. 58.
26
Cyt. za: P. A n d r z e j e w s k i: Szwedzka neutralno wizerunek poprzez Batyk.
W: Svea. Ze studiw nad szwedzk nauk i kultur. Red. B. A n d r z e j e w s k i. Pozna 1990, s. 133.
27
Trudno jednoznacznie stwierdzi, jak polityk wasnego rzdu oceniao spoeczestwo szwedzkie. Zwycistwo wyborcze socjaldemokratw w 1945 r. moe
tu by wan wskazwk, chocia kilku politykw, uznanych za skompromitowanych zbytnimi ustpstwami wobec Niemiec, w tym szefa dyplomacji Christiana
25
Szanowni Pastwo!
Zadaniem kadego muzeum oprcz gromadzenia i prezentowania w formie ekspozycji ladw przeszoci jest take dziaalno
badawcza i edukacyjna. Istot tych dziaa stanowi popularyzowanie wiedzy o dziedzictwie materialnym i duchowym przemijajcych
czasw i pokole.
Muzeum Grnictwa Wglowego w Zabrzu od wielu lat stara si
wypeni postawione przed nim zadania. Prowadzone badania dotycz nie tylko zagadnie technicznych, ale rwnie szerokiego kontekstu kulturowego zwizanego z grnictwem. Takie zaoenie powoduje, e odwiedzajcy Muzeum mog prcz zwiedzaniem ekspozycji oraz wntrz i podziemi kopalni uczestniczy take w zajciach
z zakresu edukacji regionalnej, etnografii, historii przemysu, w wydarzeniach artystycznych, a nawet w przedsiwziciach ekologicznych. Z wynikami prowadzonych przez muzealnikw bada zainteresowani mog zapozna si w roczniku muzealnym zatytuowanym
Grnik Polski. Zeszyty Naukowe Muzeum Grnictwa Wglowego
w Zabrzu.
Realizacja zrnicowanej i bogatej oferty wymaga nie tylko zaangaowania caego zespou muzealnego, ich dowiadczenia i kreatywnoci, ale take wsppracy z partnerami zewntrznymi osobami, instytucjami i stowarzyszeniami. Cenimy sobie bardzo realizowan
od wielu lat wspprac z Muzeum w Rybniku. Z wielkimi nadziejami nawizalimy na pocztku roku 2009 wspprac ze Stowarzyszeniem Humanistycznym Europa, lsk, wiat Najmniejszy. I cho
nie trwa ona dugo, to bardzo szybko daa pierwszy plon. W jej
wyniku udao si zorganizowa i przeprowadzi uroczyste obchody
XX rocznicy odzyskania wolnoci pod nazw Pokady nadziei.
Sukces tego przedsiwzicia by zacht do dalszej wsppracy.
Jestemy niezmiernie zadowoleni, e moglimy wczy si w dzieo
wydania, oddawanej wanie w Pastwa rce, ksiki. Pragn
140
MAREK DMITRIEW
wyrazi nadziej, e tak dobrze rozpoczte wspdziaanie wyda

kolejne owoce, szczeglnie z zakresu popularyzowania grnictwa
i lska.
Marek Dmitriew
p.o. dyrektora
Muzeum Grnictwa Wglowego w Zabrzu
Muzeum w Rybniku poleca wydawnictwa na temat historii Grnego lska:

SERIA ZESZYTY RYBNICKIE
1: I. Panic, W. Iwanek, Zamek rybnicki, Rybnik 1990
2: I. Libura, Maksymilian Basista. Rybnicki ksigarz i spoecznik (18831967),
Rybnik 1991
3: E. Bimler-Mackiewicz, Rybnik. Znaki samorzdnych wsplnot, Rybnik 2006,
nakad wyczerpany
4: B. Kloch, A. Grabiec, Koci p.w. w. Antoniego w Rybniku, Rybnik 2006,
nakad wyczerpany
5: 150 lat kolei w Rybniku, praca zbiorowa pod redakcj B. Klocha, A. Grabiec
i D. Kellera, Rybnik 2007 (ksika z pyt CD z materiaem ilustracyjnym), nakad
wyczerpany
6: Z kart historii powiatu rybnickiego, praca zbiorowa pod redakcj D. Kellera,
Rybnik 2008, nakad wyczerpany
7: B. Kloch, D. Keller, Zarys dziejw Rybnika (do 1989 r.), Rybnik 2008
8: Rybnik i powiat rybnicki w okresie II wojny wiatowej, red. B. Kloch, D. Keller,
Rybnik 2009
W przygotowaniu:
Rybnicki przemys. Historia gospodarcza powiatu rybnickiego w XIX i XX w., planowany termin marzec 2010
WYDAWNICTWA POZASERYJNE
Tosamo spoeczno-kulturowa miasta postindustrialnego w Europie rodkowej, praca
zbiorowa pod redakcj B. Klocha i A. Stawarza, RybnikWarszawa 2005
Sacrum i profanum. Klasztory i miasta w rzeczywistoci Grnego lska w redniowieczu,
praca zbiorowa pod redakcj E. Bimler-Mackiewicz, Rybnik 2003
Powstacy rybniccy, praca zbiorowa pod redakcj Z. Kapay, Rybnik 2001
B. Kloch, D. Keller, Abriss der Geschichte von Rybnik (bis 1989), tum. A. Ellnain,
Rybnik 2009
Polecamy rwnie katalogi wystaw staych i czasowych.
Szczegy:
Muzeum w Rybniku, Rynek 18, 44-200 Rybnik
www.muzeum.rybnik.pl; tel. 0-32 43 27 460

Na Polsko-Skandynawskich Sciezkach Historiiistorii

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Na Polsko-Skandynawskich Sciezkach Historiiistorii

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NA POLSKO-SKANDYNAWSKICH

by Stowarzyszenie Humanistyczne Europa, lsk, wiat Najmniejszy

Adam Piwek: Cztery spotkania ze Skandynawi. Dzieje

Ksik polecam wszystkim mionikom historii, a zwaszcza

ALICJA ACHTELIK, DAMIAN HALMER

nych momentw w dziejach, nie powinnimy zadawa sobie pyta

przedsiwzicia i poszczeglnych jego realizatorw zaowocowaa

ALICJA ACHTELIK, DAMIAN HALMER

Encyklopedia popularna PWN. Warszawa 1997, s. 779.

dzie znikoma lub adna. Ciekawym eksperymentem jest poczenie

Podstawa programowa. Historia IV etap edukacyjny (liceum). Poziom podstawowy. Zob.:

CZTERY SPOTKANIA ZE SKANDYNAWI...

CZTERY SPOTKANIA ZE SKANDYNAWI...

cz ten temat z dalsz ekspansj Normanw z pnocnej Francji,

Pokazywanie i utrwalanie wiedzy historycznej z wykorzystaniem osi czasu jest

CZTERY SPOTKANIA ZE SKANDYNAWI...

informacje zawarte w tej jednostce lekcyjnej, po czym przechodz

Spotkanie drugie: Oporny biskup

CZTERY SPOTKANIA ZE SKANDYNAWI...

Spotkanie trzecie: Pozostay ruiny i zgliszcza

M. B a c h u t: Moja historia 6. Cz 1: Podrcznik z atlasem dla klasy pitej szkoy

W zdecydowanie odmienny sposb dzieje polsko-szwedzkie

CZTERY SPOTKANIA ZE SKANDYNAWI...

nej przygodzie, uczniowie ogldaj pokaz poczony z wizualizacj

CD-ROM: Historia i spoeczestwo 6. Czowiek i jego cywilizacja. Poznaj ci historio!

kich miast i wsi. Po przejciu Szwedw pozostay wszdzie ruiny

CZTERY SPOTKANIA ZE SKANDYNAWI...

mo licznych bitew liczba walnych bya stosunkowo niewielka w zesta52

i Knychalska oprcz wykorzystywanej niemal powszechnie mapy

Por.: M. K o n o p c z y s k i: Pozna przeszo, zrozumie dzi. Historia czasy

CZTERY SPOTKANIA ZE SKANDYNAWI...

si take o przemianach w Szwecji przed rozpoczciem konfliktw,

A. L a n d a u - C z a j k a: Historia i wiedza o spoeczestwie dla zasadniczej szkoy

CZTERY SPOTKANIA ZE SKANDYNAWI...

z Ligii Narodw . Interesujco opowie o okupacyjnych realiach

T. M a k o w s k i, J. R z e n i o w i e c k i: Historia. Podrcznik dla klasy III

stwa, walki za trway do marca 1940 roku i zakoczyy si pokojem

CZTERY SPOTKANIA ZE SKANDYNAWI...

lono posta Vidikuna Quslinga jako przykad osoby wsppracuj79

Zob. A. W i l k e s: GCSE History. 20th Century Studies. Haddenham 2007.

CZTERY SPOTKANIA ZE SKANDYNAWI...

i europejskich. Zdarzaj si take publikacje oddzielnie prezentuj88

C. R a u d v e r e: Kunskap och insikt i norrn tradition. Lund 2003.

(Sturlungasaga) czy sagi biskupie (byskupasgur). Teksty mitologiczne

Edda Modsza autorstwa Snorriego Sturlusona, pisarza, historyka i polityka

SAGI ISLANDZKIE I ICH PRZEKADY NA JZYK POLSKI

SAGI ISLANDZKIE I ICH PRZEKADY NA JZYK POLSKI

Ynglinga saga (Saga o Ynglingach) ,

Polskie tytuy sag podaj we wasnym tumaczeniu.

SAGI ISLANDZKIE I ICH PRZEKADY NA JZYK POLSKI

wieku do okoo 1030 roku, czyli czasw, kiedy chrzecijastwo ju

spotka postaci historyczne . T grup sag mona podzieli na

M.S. K a m i e s k i: Ze wiata sag..., s. 46.

SAGI ISLANDZKIE I ICH PRZEKADY NA JZYK POLSKI

saga (iriks saga af Bern), prawdopodobnie powstaa w Norwegii,

M.S. K a m i e s k i: Ze wiata sag..., s. 41.

w, nazw miejscowych, imion (ponad 3 tys. na 900 stronach) i dlatego

SAGI ISLANDZKIE I ICH PRZEKADY NA JZYK POLSKI

styczny dla islandzkich ywotw witych biskupw jest brak passio

A. K r i s t i n s s o n: Lords and Literature: The Icelandic Sagas as Political and Social

Co ciekawe, sagi krlewskie, w przeciwiestwie do rodowych, nie

SAGI ISLANDZKIE I ICH PRZEKADY NA JZYK POLSKI

Przekady i opracowania sag