1.

W ruchu i myli feministycznej mona wyodrbni trzy etapy, fale; pierwsza fala
rozpocza si na przeomie XIX i XX wieku i trwaa do pocztku lat 60.; zaangaowane
kobiety domagay si wwczas rwnych praw, formalnej rwnoci wobec prawa. Druga fala
przypadajca na lata 60., 70. i 80. XX wieku to akcentowanie rnic pciowych i odrzucenie
okrelania kobiet w relacji do mczyzn jako kategorii uniwersalnej. Liberalna cz
feministek domagaa si rwnych szans dla kobiet w gospodarce i edukacji oraz zrwnania
praw obywatelskich. Radykalny odam natomiast gbokich zmian w obyczajowoci, wobec
przejaww mskiej dominacji we wszystkich sferach ycia, nie ogranicza si do
akcentowania zmian tylko w przestrzeni publicznej, ale i prywatnej, zgodnie ze synnym
hasem: prywatne jest polityczne. Trzecia fala to lata 90. radykalizacja feminizmu i
feministek rozczarowanych brakiem istotnych zmian w yciu prywatnym kobiet, a take
zakwestionowanie dotychczasowej perspektywy feminizmu (biaych, heteroseksualnych
amerykaskich i zachodnioeuropejskich kobiet z klasy redniej). Trzecia fala to take
upowszechnienie si kategorii gender, czyli pci spoeczno-kulturowej. Feministyczna
jurysprudencja wyrasta z drugiej i trzeciej fali. (Teorie literatury XX wieku, Burzyska i
Markowski).
2. Feministyczna jurysprudencja dokonuje dekonstrukcji (termin Jacques'a Derridy
oznaczajcy pierwotnie pewien sposb czytania tekstw filozoficznych polegajcych na
krytyce, rozbirce metafizycznych konstrukcji pojciowych) tradycyjnego dyskursu (czyli
spoecznie usankcjonowanych praktyk wypowiedzeniowych, ktre nigdy nie maj
charakteru neutralnego wiatopogldowo i s podstawowym warunkiem konstruowania
tosamoci - powiedz mi co mylisz, a powiem ci, kim jeste) teorii prawa. Tradycyjna
jurysprudencja posugujc si takimi kategoriami, jak obiektywno, sprawiedliwo,
rwno czy racjonalno maskuje problemy braku sprawiedliwoci, faktycznej
nierwnoci. W zaoeniu teoria prawa ma by obiektywna, jurysprudencja zorientowana
feministycznie charakteryzuje si natomiast subiektywnoci. Autorka wyrnia dwa nurty
w feministycznej jurysprudencji: liberalny, w ktrym prawo to instrument wyrwnywania
pozycji kobiet w stosunku do uprzywilejowanych mczyzn i feminizm rnicy, dla ktrego
prawo to co wicej (dynamiczny fenomen symboliczny). Feministki przeamuj binarne
opozycje obiektywne-subiektywne, teoretyczne-praktyczne itp. i wzbogacaj takie
tradycyjne mskie wartoci jak racjonalno czy obiektywno o emocje, subiektywno.
3. Gwny cel feministycznej jurysprudencji to dekonstrukcja prawa sucego mskim
interesom i reformy, ktre wcz kobiety do dyskursu prawno-spoecznego. Formalna
rwno wobec prawa postulowana przez feministki pierwszej fali to za mao, konieczna
jest rwno faktyczna. Prawo odzwierciedla i utrwala nierwnoci majce swe rdo w
kulturze i spoeczestwie. Centralne dla feministycznego mylenia o prawie s takie
kwestie, jak obiektywno, bezstronno, rwno, sprawiedliwo, racjonalno,
podmiotowo i przemoc. S to kwestie obecne rwnie w tradycyjnej teorii prawa, ponadto
w orbicie zainteresowa feministek pozostaj problemy, dla ktrych tradycyjna, mska
jurysprudencja nie znajduje rozwiza, jak debata publiczne-prywatne, etyka dbaoci i
etyka indywidualnej autonomii. Dekonstrukcji podlegaj takie typowe dla prawa w ujciu
pozytywistycznym pojcia i zaoenia, jak neutralny paradygmat rozumowania
prawniczego, autonomia prawa, racjonalno prawa, prawo jako wycznie zesp norm czy
regu. Istotne s rwnie tematy typowo kobiece, pomijane przez klasyczny dyskurs, czyli
prawo a macierzystwo i sprawy okoomacierzyskie (aborcja, sterylizacja, antykoncepcja,
prawa zarodkw), a take seksualno, pornografia, prostytucja. Metodologicznie
femistyczna jurysprudencja opiera si na spoecznym konstruktywizmie, zgodnie z ktrym
wadza i znaczenie pci jest produktem kulturowym, a nie ma jednego, naturalnego rda,

np. w biologii. Zauwaalne s te zwizki i nawizania do marksizmu i Critical Legal

Studies.
4. Obiektywno i zwizane z ni aktywno, dziaanie przypisuje si mczyznom,
subiektywno, pasywno i podporzdkowanie natomiast kobietom. W taki sposb
konstruuje si indywidualn tosamo, utrwala ukad mskiej dominacji nad kobietami, w
jzyku to mczyni mwi, s aktywni, a o kobietach si mwi, poddaj si one biernemu
opisowi. Skutkiem patriarchatu jest dominacja mskiej aktywnoci i wytworzonych przez
mczyzn kategorii. Przekada si to na obiektywizacj wiata, w ktrym mczyni tworz
swoj indywidualno i wasn subiektywno w opozycji do nie-mczyzn, a co za tym
idzie wytwarzaj wzorce i normy powszechnie obowizujce narzucane innym uczestnikom
ycia spoecznego. Wszyscy, ktrzy nie wpisuj si w mskie wzorce s zredukowani do
przedmiotw definiowanych przez mczyzn, utrwala si ich dominacja. Feminizm
zaproponowa nowy dyskurs rwnoci kobiet i mczyzn oraz dyskurs autonomii kobiet,
ktre to maj przezwyciy tradycyjny, mski, w ktrym kobiety nie s podmiotami, a
przedmiotami (opisu wiata z mskiego punktu widzenia). Kwestionuje si zastane
struktury fallocentryczne i patriarchalne, buduje odrbne kategorie na podstawie kobiecego
ycia i dowiadcze, konstruuje odrbny kobiecy jzyk z oddzielnym sownikiem. Dziki
temu kobiety nie s ju okrelane w relacji do mczyzn, ale zyskuj autonomiczny
charakter. Przykady jzykowych zmian, reedefiniujcych ukad wadzy to: molestowanie
seksualne zamiast niewinnego flirtu, gwat zamiast uwiedzenia, wymuszona reprodukcja
zamiast obrony praw zarodkw. Krytyka feministycznej jurysprudencji jest te wymierzona
w tradycyjn koncepcj podmiotu prawa, prawo opisujce konwencjonalne przypadki, a
wykluczajce tych, ktrzy w neutralnych i obiektywnych kategoriach si nie mieszcz oraz
w same rzdy prawa, ktre nie uwzgldniaj indywidualnych przypadkw i
zrnicowanych kontekstw.
5. Feministyczna jurysprudencja proponuje by przy stosowaniu prawa nie kierowa si
wycznie logicznym i formalnym, zoobiektywizowanym rozumowaniem, ale tam gdzie to
konieczne, wyj poza normatywne kategorie i zastosowa emocjonalny i subiektywny
osd. Stosujcy prawo powinien wczy kobiec perspektyw, her own voice, tak aby
uwzgldni emocjonalne rnice midzy kobietami a mczyznami, cechy typowo kobiece,
jak dbao, empati, mylenie kolegialne, a nie hierarchiczne, wraliwo. Sprawiedliwo
wymaga uwzgldnienia takich wartoci, jak dbao, wspczucie czy przyja i wpisanie
ich w jzyk stosowania prawa, jzyk sdowniczy.
6. Autorka Lidia Rodak, dalej pisze o tzw. momencie Kartezjaskim, czyli dualistycznym
podziale na ciao i rozum, obiektywne i subiektywne, ja i wiat zewntrzny. Podmiot straci
poczucie cigoci i cznoci ze wiatem, wyraajce si w wyalienowaniu, odrbnoci od
wiata, przesadnym wywyszeniu i absolutyzowaniu rozumu. Powtarzamy za Kartezjuszem
myl, wic jestem, zapominajc o innych cechach podmiotu, np. uczuciach, emocjach.
Jak to si ma do prawa? Ot, prawo oparte na takim kartezjaskim racjonalizmie zakada
wyczenie subiektywnoci i emocji jako czynnikw zmiennych i nieracjonalnych.
Feministki usiuj wczy te inne, kobiece wartoci do sdw moralnych. Rozum i emocje
nie mog by sobie przeciwstawiane, bez empatii, czyli wczucia si w sytuacj drugiej
osoby nie jestemy w stanie dokona waciwego sdu moralnego, ktry uwzgldniaby
dobro innej osoby. Subiektywno przez uwzgldnienie podmiotowoci osoby gwarantuje
transparentno, uczciwo, oddanie szacunku. To decyzja, ktra nie jest powszechna,
abstrakcyjna, zawieszona w prni, a uwzgldnia mnie i ciebie.
7. Reasumujc, prawo w ujciu tradycyjnym i feministycznym rni przede wszystkim
odmienne ujcie jednostki i relacji spoecznych. Stosowanie prawa w tradycyjnej

jurysprudencji podporzdkowane jest obiektywnym normom, a nie, jak chciaaby

jurysprudencja feministyczna, integralnoci jednostek i indywidualnej autonomii.
Bezstronno, obiektywizm, neutralno maj realizowa sprawiedliwo lec po stronie
samego prawa, a nie jego podmiotu. Tradycyjna koncepcja podmiotu prawa nie uwzgldnia
indywidualnych rnic, szczeglnych sytuacji, co utrwala relacje spoeczne oparte na
hierarchii i przemocy. Femistyczna jurysprudencja jako nurt myli postmodernistycznej
sprzeciwia si owieceniowej epistemologii wypierajcej to, co subiektywne i relacyjne, bo
zagraajce bezstronnym, obiektywnym rzdom prawa. Jak pisze autorka, femistyczna
jurysprudencja stanowi wyzwanie dla klasycznej teorii prawa, bo da wrcz rewolucyjnych
zmian, w ktrych prawo przestanie by autonomiczne, a podmiot mu zaleny i
podporzdkowany. Wymagaoby to przebudowy stosunkw spoecznych z hierarchicznych i
wertykalnych na kolegialne i horyzontalne, innego rozumienia tego, co publiczne i
prywatne.