KRZYSZTOF CHYLA

WICZENIA
LABORATORYJNE Z FIZYKI
CZ I

-2-

Spis treci:
Wstp

str.3

wiczenie numer 1 Wyznaczanie gstoci cia staych o ksztatach

regularnych
wiczenie numer 2 Badanie rozkadu Gaussa

str.9

wiczenie numer 3 Badanie ruchu jednostajnego i jednostajnie zmiennego

str.16

wiczenie numer 4 Sprawdzanie zasady zachowania pdu

str.21

wiczenie numer 5 Wyznaczanie gstoci wzgldnej cia staych i cieczy na

podstawie prawa Archimedesa

str.24

wiczenie numer 6 Wyznaczanie wspczynnika sprystoci spryny

str.30

wiczenie numer 7 Wyznaczanie przyspieszenia ziemskiego za pomoc wahada

matematycznego

str.34

wiczenie numer 8 Wyznaczanie rwnowanika cieplnego termosu

str.37

wiczenie numer 9 Wyznaczanie ciepa waciwego metali

str.40

wiczenie numer 10 Prosty sposb wyznaczania ciepa parowania

str.44

wiczenie numer 11 Wyznaczanie ciepa topnienia lodu

str.47

wiczenie numer 12 Sprawdzanie prawa Ohma

str.50

wiczenie numer 13 Wyznaczanie oporu wewntrznego ogniwa Leclanchego

str.53

wiczenie numer 14 Wyznaczanie wspczynnika zaamania wiata

str.58

wiczenie numer 15 Wyznaczanie ogniskowych soczewek skupiajcych

i rozpraszajcych

str.64

wiczenie numer 16 Wyznaczanie dugoci fal wietlnych za pomoc siatki

dyfrakcyjnej

str.69

wiczenie numer 17 Wyznaczanie krzywej cechowania spektrometru

pryzmatycznego

str.75

wiczenie numer 18 Pomiar odlegoci pomidzy dwoma ciekami na pycie CD

str.79

str.13

-3-

Wstp

1. Wielkoci fizyczne i zwizki pomidzy nimi

Podstawowym pojciem, ktrym posugujemy si w caym kursie fizyki, jest pojcie
wielkoci fizycznej.
Wielko fizyczna zwana niekiedy krtko wielkoci, jest to
fizyczna wielko zjawiska lub ciaa, ktr mona okreli ilociowo.
Innymi sowy wielkociami fizycznymi bdziemy nazywali wszystko to, co jestemy w
stanie zmierzy. Bdzie to zatem masa, czas, dugo czy opr elektryczny: wielkoci
zaliczane do wielkoci fizycznych skalarnych, ale rwnie wielkoci fizyczne wektorowe
jak prdko, sia, przyspieszenie czy indukcja magnetyczna. Wielkoci te, jak pamitamy,
okrelamy podajc kierunek, punkt przyoenia, warto i zwrot.
Chcc zmierzy dan wielko fizyczn musimy zawsze dysponowa wzorcem tego
samego rodzaju co mierzona wielko fizyczna. Tak wic chcc zmierzy dugo musimy
dysponowa wzorcem dugoci, aby zmierzy mas musimy mie wzorzec masy itd.
Fizycy bardzo dokadnie okrelili podstawowe jednostki pozwalajce na odtworzenie
wzorca nawet wtedy, gdyby wzorce z Midzynarodowego Biura Wag i Miar zostay
zniszczone.
Obok trzech podstawowych, powszechnie uywanych jednostek: kilograma (kg),
metra (m) i sekundy (s), fizycy musieli okreli jeszcze cztery inne kelwin (K), amper (A),
kandel (cd) i mol (mol). Dopiero te siedem jednostek miar, z takimi pomocniczymi
jednostkami jak radian (kt paski) oraz steradian (kt bryowy), pozwala zdefiniowa
jednostki wszystkich wielkoci, ktre wystpuj w fizyce.
Bardzo czsto podajc jednostki fizyczne uywamy przedrostkw okrelajcych krotno
w stosunku do jednostki podstawowej np.
1 km = 1000 m.
W tym przypadku k oznacza kilo, czyli 1000.
Poniej zamieszczono tabel przedrostkw do tworzenia wielokrotnoci i podwielokrotnoci
jednostek.
Przedrostek
eksa
peta
tera
giga
mega
kilo
hekto
deka
decy
centy
mili
mikro
nano
piko
femto
atto

Oznaczenie
E
P
T
G
M
k
h
da
d
c
m

n
p
f
a

Mnonik
1018 = 1000 000 000 000 000 000
1015 = 1000 000 000 000 000
1012 = 1000 000 000 000
109 = 1000 000 000
106 = 1000 000
103 = 1000
102 = 100
101 = 10
10-1 = 0,1
10-2 = 0,01
10-3 = 0,001
10-6 = 0,000 001
10-9 = 0,000 000 001
10-12 = 0,000 000 000 001
10-15 = 0,000 000 000 000 001
10-18 = 0,000 000 000 000 000 001

-4Pomidzy wielkociami fizycznymi istniej zazwyczaj cile okrelone zalenoci

wynikajce z praw przyrody. W niektrych przypadkach zalenoci te mona przedstawi w
postaci prostych relacji, w innych zwizki te s bardziej skomplikowane. Moemy je
przedstawi za pomoc odpowiednich tabel, mniej lub bardziej zoonych funkcji lub
wykresw.

2. Pomiar i przyrzdy pomiarowe

Jak wspomnielimy wczeniej
Pomiarem nazywamy porwnywanie danej wielkoci fizycznej z
wielkoci fizyczn tego samego rodzaju, ktr przyjmujemy za wzorzec.
Chcc wykona pomiar danej wielkoci fizycznej musimy dysponowa odpowiednim
przyrzdem. Najprostszym przykadem moe by pomiar dugoci za pomoc przymiaru.
Odlego midzy dwiema najbliszymi kreskami na skali przyrzdu pomiarowego (np.
linijki) bdziemy nazywali dokadnoci przyrzdu. Na linijce odlego ta wynosi 1 mm
(10-3 m), na tamach pomiarowych 0,5 cm (5 10-3 m). Suwmiarka pozwala uzyska
dokadno pomiaru 0,1 (10-4 m),

a ruba mikrometryczna dokadno jeszcze wiksz, bo wynoszc 0,01 mm (10-5 m).

Do mierzenia czasu uywamy zegarw lub sekundomierzy. O ile za pomoc
mechanicznego zegarka z sekundnikiem mona osign dokadno rzdu 1 s, to
sekundomierz zezwala na pomiar, niezbyt dugich przedziaw czasowych, z dokadnoci
okoo 0,2 s. Naturalnie istniej przyrzdy (zegary kwarcowe sprzone z fotokomrkami)
pozwalajce wyznaczy czas z dokadnoci do 10-3 s.
Podobnie jest z wyznaczaniem masy. Stosowane w sklepach, czy na poczcie wagi uchylne
maj dokadno okoo 10-2 kg. Przy niezbyt duych masach, dokadny pomiar moemy
wykona stosujc wagi laboratoryjne, ktrymi posugujemy si niekiedy w pracowni
fizycznej czy chemicznej. Pozwalaj one uzyska dokadno okoo 0,01 g (10-5 kg).
Stosowane w laboratoriach wagi analityczne daj dokadno rzdu 10-4 g.

3. Wyznaczanie niepewnoci pomiaru

Wynik pomiaru nie jest wiernym odbiciem rzeczywistoci. Kady wynik pomiaru
obarczony jest jak niepewnoci, wynikajc z budowy przyrzdu pomiarowego, z
zastosowanej przez nas metody pomiaru itd.
Naley pamita, e nawet najbardziej starannie przeprowadzone pomiary daj wyniki
jedynie zblione do wartoci rzeczywistej.

-5Rozrniamy trzy rodzaje bdw pomiarowych

Bdy systematyczne wynikaj one najczciej z wadliwego funkcjonowania
przyrzdw (np. le wyskalowany termometr).
Bdy systematyczne mona zmniejsza nieograniczenie przez doskonalenie metody
pomiarowej lub stosowanie odpowiednio doskonaych przyrzdw.
Bdy grube powstaj najczciej wskutek omykowego odczytu na skali
przyrzdu. Bdy te jest stosunkowo atwo zauway.
Bdy przypadkowe s zwizane z sam istot pomiaru i nie mona ich unikn.
rdami bdw przypadkowych s:
niedoskonao zmysw (np. refleks)
oddziaywanie otoczenia (temperatura, cinienie)
niedokadno przyrzdw itd.
Wykonujc pomiar musimy oszacowa o ile wynik pomiaru moe si rni od wartoci
prawdziwej, ta rnica nosi nazw niepewnoci pomiaru.
Warto pamita, e dla fizyka czy inyniera pomiar bez podania niepewnoci niewiele
znaczy. Zawsze powinnimy podawa wyniki w postaci;
.
W tablicach, z ktrych korzystamy niepewno pomiaru zawarta jest zazwyczaj w samym
zapisie. Jeeli np. odczytujemy warto wspczynnika zaamania szka
to powinnimy j odczytywa jako
Oznaczajc sposoby szacowania niepewnoci pomiarowych ograniczamy si do bdw
przypadkowych.
a) Bdy przypadkowe bezporednich pomiarw jednakowo dokadnych
Jeeli wielokrotnie bdziemy powtarza pomiar jakiej wielkoci fizycznej to
stwierdzimy, e wyniki pomiarw
rni si midzy sob. Musz wic na og rni si od wartoci prawdziwej xp, ktr
ajmni zmierzy.
Bdem prawdziwym i-tego pomiaru bdziemy nazywa

Teoria bdw opracowana przez Gaussa pozwala na podstawienie wartoci

zmierzonych obliczy pewn warto maksymalnie zblion do wartoci prawdziwej
Mona udowodni, e jest ni rednia arytmetyczna

Rnic
nazywamy bdem pozornym pomiaru.

-6Gauss opracowujc teori bdw zaoy, e chodzi wycznie o bdy przypadkowe oraz,
e ich rozkad jest normalny tzn.

bdy mae wystpuj w pomiarze czciej ni due.

bdy o znakach ujemnych s rwnie czste jak bdy o znakach dodatnich.

Teoretyczny rozkad wynikw pomiarw przedstawia tzw. krzywa dzwonowa zwana

krzyw bdw Gaussa (1794 r.)

Dla duej liczby pomiarw krzywa ta jest

symetryczna.

Krzywa Gaussa jest krzyw uniwersaln w przyrodzie, taki rozkad mona otrzyma
analizujc:
a) wzrost itd. mczyzn
b) czas ycia muszek
c) prdko czsteczek gazu itd.
Przeprowadzajc seri pomiarw o tym samym stopniu dokadnoci jako niepewno
pomiaru mona przyj tzw. redni bd kwadratowy redniej wartoci pomiarw.
Przez redni bd kwadratowy rozumiemy takie odchylenie pomiaru od wartoci redniej
, e w zakreskowanym polu rozkadu Gaussa ley 68,3 % wszystkich pomiarw.
Warto
jest rwna

redniego bdu kwadratowego

Wynik pomiaru zapisujemy wtedy nastpujco

Chcc skorzysta z tej metody obliczania niepewnoci pomiaru musimy wykona seri co
najmniej piciu pomiarw.

-7b) Obliczanie bdu maksymalnego

Rozwamy przypadek, kiedy pomiar jest stosunkowo mao dokadny i powtarzanie
pomiarw daje ten sam wynik lub pomiarw jest mao 2-3. W takim przypadku szacowanie
bdu dokonuje si na podstawie klasy przyrzdu, a jeeli klasa nie jest znana to
zakadamy, e prawidowy odczyt jest moliwy co najwyej z bdem
rwnym poowie najmniejszej dziaki, w jak zaopatrzono skal przyrzdu.
Oglnie jeeli
wtedy rniczka

a zastpujc nieskoczenie mae przez bdy

otrzymamy

Wemy pod uwag konkretne przykady.

Przykad I
Funkcja y jest sum lub rnic mierzonych wielkoci
wtedy niepewno pomiaru
a wynik pomiaru zapisujemy jako
Jeeli
Wtedy niepewno pomiaru nie jest rnic, a sum bdw
Wynik pomiaru przyjmuje posta
Bdy si zawsze dodaj!
Przykad II (metoda pochodnej logarytmicznej)
Jeeli funkcj jest iloczyn stosujemy metod tzw. pochodnej logarytmicznej. Wemy
pod uwag wyznaczenie przypieszenia ziemskiego za pomoc pomiaru okresu drga
wahada matematycznego. Jak pamitamy okres drga tego wahada

-8Z wzoru tego mierzc l i T moemy wyznaczy g

Logarytmujc (logarytm naturalny) obie strony rwnania otrzymujemy

skd po zrniczkowaniu

Zastpujc rniczki bdami i pamitajc, e bdy si zawsze sumuj otrzymujemy

Przykad III (Metoda zmiennych pomocniczych)

Realizujc wiczenie nr 8.Wyznaczanie rwnowanika cieplnego (R) termosu
korzystamy z wzoru

), temperatura
Wielkociami, ktre mierzymy w wiczeniu s: masa wody (
pocztkowa ( ), temperatura kocowa ( ). Ciepo waciwe wody (
) jest wartoci
sta.
Aby mc skorzysta z poprzednio wprowadzonej metody logarytmicznej musimy
wprowadzi now zmienn

Wtedy

co pozwala przedstawi bd pomiaru w postaci

Musimy jednak pamita, e

tym samym

Najczciej w wiczeniach, jakie w skrypcie tym przedstawiono, bdziemy wyliczali bd

maksymalny.

-9-

wiczenie numer 1

Wyznaczanie gstoci cia staych o ksztatach regularnych.

1) Wiadomoci wstpne.
Jak pamitamy gsto substancji rwna jest stosunkowi masy danego ciaa m do jego
objtoci V

=
Wymiar gstoci [] =

m
.
V

kg
. Jest to wielko fizyczna majca due znaczenie w praktyce.
m3

Ponisza tabela ukazuje gsto niektrych cia staych .

Tabela
Gsto niektrych cia staych.
Nazwa substancji

gsto[

kg
]
m3

glin

2700

elazo

7870

srebro

10490

zoto

19280

2) Przebieg wiczenia.
W wiczeniu wyznaczamy gsto drewnianego prostopadocianu, metalowego walca i
stalowej kulki. Mas wyznaczamy za pomoc wagi analitycznej, natomiast do pomiaru trzech
bokw prostopadocianu, wysokoci i rednicy walca oraz rednicy kulki uywamy
suwmiarki. Kady pomiar powtarzamy 5 razy. Wyniki notujemy w tabelach.

- 10 Dla prostopadocianu ma ona posta:

Nr

V[cm3]

[g/cm3]

1
2
3
4
5

Poniewa objto prostopadocianu

V = ab c ,

tym samym:

m m
=
.
V ab c

Dla walca:
Nr

V[cm3]

1
2
3
4
5

V = h ( ) 2
2

m 4m
=
.
V h 2

[g/cm3]

- 11 Dla kuli:
Nr

V[cm 3 ]

g
]
m3

1
2
3
4
5

4
V = ( )3
3 2

skd

m 6m
=
.
V 3

3) Obliczenie niepewnoci pomiaru.

Za niepewno pomiaru przyjmujemy w tym wiczeniu bd maksymalny wyliczany
metod logarytmiczn. Poniewa wielokrotnie powtarzalimy pomiary rozmiarw i masy
prostopadocianu, walca i kulki, ich bdy wyliczamy jako rednie bdy kwadratowe;
5

x =

(x x )
i =1

n(n 1)

Ostatecznie niepewno (bd) pomiaru w przypadku prostopadocianu przyjmuje posta;

= (

m a b c
+
+
+ ),
m
a
c
b

w przypadku walca niepewno dana jest wzorem

= (

m h

+
+2
),
m

- 12 -

a dla kuli
= (

+ 3 ).
m

W kadym przypadku wynik pomiaru podajemy w postaci:

= .

- 13 -

wiczenie numer 2

Badanie rozkadu Gaussa.

1. Wiadomoci wstpne.
Rozkad zmiennej losowej x to rozkad prawdopodobiestwa, w ktrym zmienna losowa
przyjmuje okrelone wartoci. Jeeli zmienna jest dyskretna, to podlega rozkadowi
dyskretnemu (skokowemu). Gdy przyjmujemy wartoci dowolne lub cige, to podlega
rozkadowi cigemu. Zmienn losow mog by wyniki pomiarw.

Rne graficzne sposoby przedstawiania pomiarw. O odcitych to warto pomiaru, a na osi rzdnych
jest liczba pomiarw lub gsto prawdopodobiestwa.

- 14 Z punktu widzenia statystyki, najwaniejszym rozkadem cigym jest rozkad

normalny. Zosta on wprowadzony przez Laplacea (1783) oraz niezalenie przez Gaussa
(1794). Gsto prawdopodobiestwa dla tego rozkadu zwanego zazwyczaj rozkadem
Gaussa okrela wzr:
G, (x, n, ) =

( x m) 2
exp
,
2 2
2

gdzie:
n liczba pomiarw,
x liczba rzeczywista,
m warto oczekiwana rwna z du dokadnoci redniej wartoci pomiaru x :
n

m=

x
i =1

odchylenie standardowe:
n

(x
i =1

m) 2

Rozkadem Gaussa mona opisa szereg zalenoci wystpujcych w przyrodzie np.

rozkad wzrostu czy masy osobnikw majcych tyle samo lat, rozkad masy ziaren grochu,
masy lici z danego drzewa, bdw itd. Jest to krzywa, ktr najczciej wykorzystujemy
opisujc zjawiska statystyczne.
2. Przebieg eksperymentu.
W opisywanym dowiadczeniu waymy na wadze analitycznej 500 ziaren grochu
pochodzcego z jednej plantacji.W tym przypadku opracowujc wiczenie wykorzystywa
bdziemy histogram. Jest to taki sposb przedstawienia wynikw, w ktrym kolejne wartoci
grupujemy w przedziaach zwanych klasami. Praktyka pokazuje, e najwicej informacji
uzyskujemy rysujc histogram z liczb klas - k, speniajc nierwno:

n
< k < n,
2
gdzie n jest liczb pomiarw.

- 15 Znajc liczb klas obliczmy rozstp danych R:

R = x max x min
oraz szeroko klasy:

b=

R
.
k

Jeeli pomiarw byo np. n=400, a rnica pomidzy najwikszym, a najmniejszym

pomiarem np. masy fasoli wynosi =0,40 g, to szeroko klasy moe waha si od

0,40
= 0,2 g
20

0,40
= 0,4 g.
10

do

W wiczeniu na osi y, wstpnie odkada bdziemy liczb zdarze (pomiarw) w danej

klasie. Od liczby zdarze do prawdopodobiestwa przechodzimy dzielc liczb zdarze w
danym przedziale przez liczb wszystkich zdarze.W pierwszej fazie przedstawiamy
otrzymane wyniki w postaci histogramu, gdzie na osi x odkadamy masy waonych ziaren, a
na osi y ich liczb. W drugiej fazie sporzdzamy histogram, dla ktrego na osi y odkadamy
prawdopodobiestwa zdarze:

pi =

ni
,
n

gdzie n jest liczb wszystkich zdarze.

Po wyliczeniu wartoci redniej:
n

x=m=

x
i =1

oraz odchylenia standardowego:

n

=
wykrelamy krzyw Gaussa.

(x
i =1

m) 2

- 16 -

wiczenie numer 3

Badanie ruchu prostoliniowego jednostajnego i jednostajnie

zmiennego
I. Ruch jednostajny
1. Wiadomoci wstpne
Ruchem prostoliniowym jednostajnym nazywamy ruch w czasie ktrego prdko ciaa
r
v = constans.
Z zapisu tego wynika, e ciao porusza si po prostej, a warto wektora i jego zwrot nie
ulegaj zmianie. W ruchu prostoliniowym jednostajnym prdko rednia jest rwna w kadej
chwili prdkoci chwilowej, a zaleno przebytej drogi x od czasu t przyjmuje posta
x = v t.
Na przedstawionym wykresie x(t) warto
prdkoci:
x
= tg .
v =
t
2. Przebieg eksperymentu
Uzyskanie staej prdkoci ciaa nie jest
wcale proste. Jak wynika z I zasady dynamiki
Newtona aby taki ruch mg wystpi musz si
rwnoway wszystkie siy dziaania na dane ciao. Z takim wanie przypadkiem mamy
wtedy, gdy kropa wody opada w oleju. Gsto wody jest tylko nieco wiksza od gstoci
oleju a tym samym pojawia si dua sia wyporu. Opadajca kropla doznaje rwnoczenie
r
r
dziaania siy tarcia T , ktra przy pewnej prdkoci v 0 dodana do siy wyporu W
r
rwnoway si cikoci Q . Od tego czasu kropla opada ze staa prdkoci v 0.
dla
r
r r
Q =W+ T
r
v0 = constans

Niestety krople przyjmuj

rne.
W
dowiadczeniu
wypenion olejem, na ktrej
jakie bdzie przebywa kropla

rne rozmiary i ich prdkoci s

wykorzystujemy
du
menzurk
zaznaczono jednakowe odcinki drogi
wody.

- 17 Stoper wczamy gdy kropla

mija pierwsza kresk a nastpnie rejestrujemy czasy
pokonywania
odcinkw
S0, 2 S0, 3 S0 itd. Wyniki notujemy w tabeli. Wczeniej za
pomoc suwmiarki mierzymy odcinki drogi S0. Otrzymane
wyniki przedstawiamy na wykresie zalenoci drogi od czasu.
Pomiar przeprowadzamy dla piciu kropel.
UWAGA!
Kropla wody musi zosta wpuszczona do oleju wewntrz oleju.

Nr

przebyta
droga

czas
t

S0
2 S0

Otrzymane dane nanosimy na wykres zalenoci

drogi przebytej przez kropl wody od czasu t. Z wykresu
tego moemy otrzyma warto prdkoci v z jak
porusza si kropla;
v = tg .

3 S0
4 S0
5 S0

II. Ruch prostoliniowy jednostajnie zmienny

1. Wiadomoci wstpne.
r
Rozwamy ciao poruszajce si po linii prostej, ktre w chwili to ma prdko v0 , a w
r r
chwili t > t0 prdko v > v0 . Jak z tego wynika w czasie:

t = t t 0 ,
prdko ciaa zwiksza si o
r r r
v = v v0 .

- 18 Wprowadzamy wielko fizyczn zwan przyspieszeniem:

r
Przyspieszeniem rednim nazywamy wielko fizyczn rwn stosunkowi przyrostu
r
prdkoci v do czasu, w ktrym ten przyrost nastpi.

r
v
.
t

Przyspieszenie jest wektorem. Wymiar przyspieszenia:

[ ] = [v] = m2 .
[t ] s
Rozwamy przypadek ruchu prostoliniowego, w ktrym:
r
= constans.

W ruchu takim warto przyspieszenia redniego jest rwna wartoci przyspieszenia

chwilowego.
Jeeli w rozwaanym ruchu zwrot przyspieszenia jest zgodny ze zwrotem wektora
prdkoci, to ruch taki nazywamy ruchem jednostajnie przyspieszonym.
Zgodnie z definicj przyspieszenia

r r r
v v v 0
=
=
.
t
t t0
r

przyjmujc t0 = 0 otrzymujemy

r r
v v0
=
,
t
r

std
r
r r
v = v 0 + t .
r
Poniewa ruch taki odbywa si po prostej bdcej kierunkiem , a zwrot wektorw
moemy zaznaczy podajc + lub -, nie musimy korzysta z zapisu wektorowego i tym
samym moemy napisa;
v = v 0 + at.

Stojcy przed przyspieszeniem znak + wskazuje, e ruch jest ruchem jednostajnie

przyspieszony. Szczeglnie przypadkiem ruchu
jednostajnie przyspieszonego jest ruch bez
prdkoci pocztkowej ( v 0 = 0)

v = at.
v
= a = tg .
t

- 19 2. Przebieg eksperymentu.
W dowiadczeniu wykorzystujemy rwni pochy wykonan z ktownika, po ktrej z
bardzo niewielkim tarciem stacza si stalowa kulka z oyska.
Na kul dziaa sia cikoci Q = mg , ktr
moemy rozoy na dwie skadowe:
Q = mg cos
rwnowaon przez si sprystoci podoa
r
o wartoci S , oraz niezrwnowaon si
Q || = mg sin .

Pod wpywem tej wanie skadowej siy cikoci Q kula uzyskuje przyspieszenie;
a = g sin .
Zmniejszajc kt nachylenia rwni moemy otrzyma niewielkie przyspieszenie
staczajcej si kuli.
Na rwni zaznaczono odcinki drogi:
s1 = 0,01 m,
s2 = 0,40 m,
s3 = 0,90 m,
s4 = 1,60 m.
0

s1

s2

s3

s4

Za pomoc stopera mierzymy czas, w ktrym kulka pokonuje wspomniane wczeniej

odcinki drogi. Wyniki notujemy w tabeli. W kadym przypadku pomiar powtarzamy pi
razy.
Pomiar
s1
s2
s3
s4

t1

t2

t3

t4

t5

- 20 -

Obliczamy rednie prdkoci jakie osigna kulka w cigu czasu gdy pokonywaa
poszczeglne odcinki drogi. Pierwszy odcinek drogi s1 = s1 0 zosta przebyty w czasie
t1 = t1 0 = t1 , odcinek s 2 = s 21 s1 w czasie t 2 = t 2 t1 itd.

s(m)

ti

s i

0,10

0,10

0,40

0,30

0,90

0,50

0,60

0,70

t i

vi =

s i
t i

Otrzymane wyniki nanosimy na wykres, na ktrym na osi y odkadamy redni prdko

v na osi x czas t . Musimy jednak pamita, e rednia prdko dopowiada rodkowi
przedziau czasowego:

tg =

v
=a
t

Przez punkty na wykresie przeprowadzamy prost i obliczamy przyspieszenie z jakim

stacza si kulka.W obu opisanych wstpnych dowiadczeniach badamy zalenoci pomidzy
wielkociami fizycznymi i nie bdziemy przeprowadzali analizy bdw.

- 21 -

wiczenie numer 4

Sprawdzanie zasady zachowania pdu.

1. Wiadomoci wstpne
Niezwykle przydatn w fizyce okazaa si wielko fizyczna zwana pdem.

Pdem nazywamy wektorow wielko fizyczn, ktra jest

rwna iloczynowi masy i prdkoci poruszajcego si ciaa.

r
r
p = mv
Przeledzimy, w jaki sposb wielko ta wie si z drug zasad dynamiki.

r
r
F = ma

Jak pamitamy
ale

r
r r
r v v 2 v1
a=
=
,
t
t
Moemy napisa
r r
r
r
r
r
r
r
v m(v 2 v1 ) mv 2 mv1 p 2 p1
F =m
=
=
=
,
t
t
t
t
Skd:

r pr
F=
.
t

Sia jest wielkoci fizyczn rwna stosunkowi zmiany pdu

do czasu, w ktrym ta zmiana nastpia.
Jedn z najwaniejszych prawidowoci fizyki jest zasada zachowania pdu. Brzmi ona
nastpujco:

W ukadach odosobnionych, tzn. takich, na ktre nie

dziaaj adne siy zewntrzne, pd cakowity ukadu,
bdcy sum wektorow pdw poszczeglnych cia ukadu,
jest wielkoci sta.

- 22 Zasada zachowania pdu pozwala rozwiza problem tzw. zdarze niesprystych, w

trakcie ktrych dwa zderzajce si ciaa zlepiaj si ze sob. Sprawdzajc zasad zachowania
pdu ograniczmy si do dwu cia poruszajcych si po prostej, ktr w dowiadczeniu
zastpuje tor powietrzny pozwalajcy przemieszcza si ciaom bez tarcia. Tor powietrzny
jest rur, w ktrej od gry nawiercono setki otworw. Jeeli do rury bdziemy pompowa
powietrze, umieszczona na niej nakadka unosi si tu nad torem, nie dotykajc rury. Jej ruch
odbywa si praktycznie bez tarcia.
2. Przebieg eksperymentu
W poowie wypoziomowanego toru pokazanego na poniszym rysunku umieszczamy
nakadki,

na ktrych zamocowane s magnesy w ten sposb mogy by si odpycha. Oba magnesy

zwizane s nitk, ktr przepalamy. W chwili przepalania nitki wczamy stopery mierzc
czasy (t1, t2) potrzebne, aby nakadki przebyy jednakowe drogi(s).Pierwszy pomiar
przeprowadzamy dla nieobcionych nakadek, ktrych masy mo s rwne i wynosz 500g.
Wyniki notujemy w tabeli.
Nr
1
2
3
4
5

t1

t2

v1 =

s
t1

v1 =

s
t2

p1

p2

p1- p2

- 23 Drug seri pomiarw dokonujemy dla dwu nakadek, ktrych masy speniaj relacj:
m1 = m0
Nr

t1

m2 = 2m0

t2

v1

v1

p1

p2

p1- p2

1
2
3
4
5

Wystpujca w ostatniej rubryce rnica pdw (p1- p2) wynika z faktu, e pd jest
wielkoci wektorow, co musimy uwzgldni w przypadku cia poruszajcych si w
przeciwnym kierunku. Poniewa przed przepaleniem nitki pd ukadu by rwny zero, tym
samym pd ukadu po przepaleniu nitki
p = p1 - p2
zgodnie z zasad zachowania pdu, powinien by bliski zeru.

3. Dyskusja bdw
W przypadku, kiedy dokonujemy piciu niezalenych pomiarw, bd moemy policzy jako
redni bd kwadratowy. Wyznaczamy go dla kocowej wartoci pdu (p1- p2)

[( p
5

p =

i =1

- p 2 ) ( p1 p 2 )
54

Wynik podajemy w postaci:

p1-p2= ( p1 p 2 ) ( p1 p 2 )

- 24 -

wiczenie numer 5

Wyznaczanie gstoci wzgldnej cia staych i cieczy na podstawie

prawa Archimedesa.
I. Wyznaczanie gstoci wzgldnej ciaa staego.

1. Wiadomoci wstpne.
Prawo Archimedesa, ktre poniej przedstawiono , jest jednym z najstarszych praw fizyki.
Na ciao zanurzone w cieczy dziaa sia wyporu W, skierowana prostopadle
do gry, rwna co do wartoci ciarowi cieczy wypartej przez to ciao.

Zgodnie z tym prawem, jeeli ciar ciaa jest wikszy od siy wyporu to ciao tonie, w
przypadku gdy jest on rwny sile wyporu ciao pywa pod powierzchni cieczy, natomiast w
przypadku gdy sia wyporu jest wiksza od ciaru ciao wypywa na powierzchnie.
Ostatecznie ustala si wtedy rwnowaga - sia cikoci jest rwnowaona przez si wyporu
czci ciaa zanurzonej w cieczy. Prawo Archimedesa pozwala na proste wyznaczanie
wzgldnej gstoci cia staych cieczy, odnoszonej do gstoci wody.
2. Przebieg wiczenia
W pomiarze wykorzystujemy wod destylowan. W takim przypadku sia wyporu cieczy
W przyjmuje warto:

gdzie:

V objto ciaa,
w gsto wody w danej temperaturze (patrz tabela),
g przyspieszenie ziemskie.

W pierwszej kolejnoci waymy ciao w powietrzu. Ciar ciaa w powietrzu P0 wynosi:

gdzie: m0 masa ciaa, c gsto badanego ciaa.

- 25 Sia jaka dziaa na ciao po zanurzeniu w wodzie Pw jest rwna

Otrzymujemy dwa rwnania:

Po podzieleniu stronami mamy:

skd

Poniewa si P0 rwnowaymy (na wadze) odwanikami o masie m0 zatem:

natomiast si Pw rwnowaymy odwanikami o masie m1, tym samym

- 26 Podstawiajc otrzymujemy

W wyliczeniach nie musimy operowa siami (P0,Pw) a jedynie mas odwanikw, ktre
na wadze te siy rwnowa. Wyniki pomiarw notujemy w tabeli. Pomiary przeprowadzamy
dla dwch cia.

m0

m1

tw

w(t)

ciao

1
2
3
4

Gsto wody destylowanej, po wczeniejszym zmierzeniu jej temperatury (tw),

odczytujemy z tabeli:
Zaleno gstoci wody od temperatury ( 10 3
T
[C]

kg
)
m3

0,99984 0,9999

0,99994 0,99996 0,99997 0,99996 0,99994 0,9999

10

0,9997

0,9996

0,9995

20

0,9982

0,99799 0,99777 0,99753 0,99729 0,99704 0,99678 0,99651 0,99623 0,99594

30

0,99564 0,99534 0,99502 0,9947

40

0,99221 0,99183 0,99144 0,99104 0,99063 0,99022 0,98978 0,98937 0,98893 0,98849

0,99937 0,99924 0,9991

0,99985 0,99978

0,99894 0,99877 0,9986

0,9984

0,99437 0,99403 0,99368 0,99333 0,99296 0,99259

- 27 3. Obliczenia niepewnoci pomiaru.

Jeeli pomiar powtrzymy co najmniej czterokrotnie, niepewno pomiaru moemy
okreli liczc redni bd kwadratowy:

Wynik zapisujemy w postaci

II .Wyznaczanie gstoci wzgldnej cieczy (denaturatu).

1. Wiadomoci wstpne
Aby zmierzy gsto cieczy wzgldem ciaru ciaa w powietrzu (P0), si jaka dziaa na
to ciao po zanurzeniu w wodzie (Pw) oraz si jaka dziaa na to samo ciao po zanurzeniu w
badanej cieczy (Pc).
Siy te rwnowane s odpowiednio na wadze odwanikami o masie m0, m1 i m2. Czyli s
rwne
,

Poniewa:
,
,
std
,
.

- 28 Dzielc stronami otrzymujmy:

skd:

Po podstawieniu
,

, oraz

i uproszczeniu przez g otrzymujemy

Wyniki pomiaru notujemy w tabeli

Nr

m0

m1

m2

tw

w(t)

cieczy

1
2
3
4

Pomiar jest dokadniejszy jeeli gsto ciaa staego uytego w eksperymencie zbliona
jest do gstoci wody. W pomiarze tym moemy czciowo wykorzysta pomiary z czci
pierwszej.

- 29 2. Wyznaczenie niepewnoci pomiaru

Podobnie jak

poprzednio

niepewno

pomiaru

obliczamy wyznaczajc redni

bd kwadratowy.
Wynik podajemy w postaci

W jednym i drugim przypadku, zamiast redniego bdu kwadratowego moemy policzy

bd maksymalny (np. metoda zmiennych pomocniczych).

- 30 -

wiczenie numer 6

Wyznaczenie wspczynnika sprystoci spryny

I. Wyznaczenie wspczynnika sprystoci z zalenoci wychylenia
dziaajcej na niej siy.

spryny od

1. Wiadomoci oglne
Dziaajc na spryn si F powodujemy jej wyduenie o x. Wyduenie to jest
proporcjonalne do dziaajcej siy
x ~ F.
Zmieniajc strony, proporcj t moemy zapisa jako:
F~x
Stawiajc zamiast znaku proporcjonalnoci wspczynnik proporcjonalnoci
otrzymujemy:
F = k x.
N
Staa k nosi nazw wspczynnika sprystoci spryny i wyraona jest w .
m
Odkadajc na osi y warto siy rozcigajcej, na osi x wychylenie spryny z
pooenia
rwnowagi
(x)
otrzymujemy
nastpujc zaleno:

Z funkcji tej moemy odczyta warto

wspczynnika sprystoci:
k = tg

- 31 2. Przebieg wiczenia

W dowiadczeniu jako si rozcigajc spryn jest ciar zawieszonych na niej

odwanikw.W pierwszej fazie eksperymentu, aby rozcign wstpnie spryn zawieszamy
na niej odwanik o masie m0 i stan ten przyjmujemy za stan zerowy.
(grna powierzchnia odwanika).
Na suwmiarce zero odpowiada pooeniu x0
Jeeli na sprynie zawiesimy odwanik o masie m0 = 50g, bdzie na ni dziaa sia
F1 = m0 g,
Wtedy grna powierzchnia odwanika przesunie si w d ,a suwmiarka wskae
x1 <x0.
Wyduenie spryny wynosi zatem
x1 = x0 x1
dla siy F1, x2 dla siy F2 = 2 m0 g itd.
Wyniki pomiaru notujemy w tabeli przy czym wychylenie z mierzymy przy
zawieszeniu (xp) a pniej przy zdejmowaniu odwanikw (xk).

Nr

m0

2 m0

3 m0

4 m0

5 m0

Fi

xp

xk

x=

x p + xk
2

Korzystajc z otrzymanych danych sporzdzamy wykres zalenoci F(x), z ktrego

wyznaczamy sta sprystoci spryny k, Pomiar przeprowadzamy dla dwch rnych
spryn.

- 32 -

II. Wyznaczenie staej sprystoci spryny k za pomoc wahada

sprynowego
1.

Wiadomoci oglne
Jeeli obcion ciaem o masie m spryn wychylimy z pooenia rwnowagi, a
nastpnie zwolnimy, to na ciao dziaa bdzie sia harmoniczna.
F = - k x.
Ciao drga bdzie ruchem harmonicznym.
Okres drga takiego ukadu dany jest wzorem:
T = 2

m
k

m masa obciajca spryn,

k staa sprystoci.
Jeeli dokonamy pomiaru okresu T to znajc mas ciaa m moemy wyznaczy
sta sprystoci k
m
k = 42 2
T
gdzie:

2.

Przebieg dowiadczenia

W celu dokonania pomiaru obciamy spryn odwanikami o masie m znacznie

wikszej od masy spryny i wyznaczamy czas t w ktrym obciona spryna dokona
20 penych drga. Pomiar powtarzamy 4 razy. Nastpnie zamieniamy mas odwanikw
i jeszcze raz mierzymy czas 20 okresw. Wyniki notujemy w tabeli:
Nr

ti

Ti

Tr

1
2
3
4
Pomiar wykonujemy dla spryn wykorzystanych w pierwszej czci wiczenia.
Wyniki pomiarw powinny by zblione.

- 33 3. Dyskusja bdw
Bd liczymy podobnie jak w przypadku wahada matematycznego
k m
T
=
+2
k
m
T

m wyznaczamy wac odwaniki, T jest rednim bdem kwadratowym

przeprowadzonych pomiarw

T =

n
i =1

(T Ti ) 2

n (n 1)

Wyniki pomiaru podajemy w postaci

k = k k .

- 34 -

wiczenie numer 7

Wyznaczanie przyspieszenia ziemskiego za pomoc wahada

matematycznego.

1. Wiadomoci oglne.
Wyznaczanie przyspieszenia ziemskiego g na podstawie obserwacji i pomiarw spadku
cia jest do kopotliwe. Gwn trudno stanowi mao dokadny pomiar czasu spadania,
ktry jest bardzo krtki nawet przy spadku cia z duej wysokoci. Wobec tego uciekamy si
do metod dowiadczalnie atwiejszych. Jedn z tych metod jest pomiar przyspieszenia
ziemskiego w oparciu o prawa ruchu harmonicznego wahada matematycznego. Przez
wahado matematyczne rozumiemy cik niewielk kulk zawieszon na cienkiej
(niewakiej) nici. Kulka wychylona z pooenia rwnowagi w ten sposb, e nic odchylona
jest od pionu o kt may, swobodnie puszczona porusza si ruchem drgajcym zwanym
harmonicznym.
Przez kt may rozumiemy kt
<5
dla takich ktw sin=tg=(r).
Okres drga takiego wahada dany jest wzorem
T = 2

l
g

gdzie: l - dugo wahada

g - przyspieszenie ziemskie.
Nie zaley on ani od masy wahada ani od amplitudy, okres zaley jedynie od dugoci
wahada i od przyspieszenia ziemskiego w danym punkcie na powierzchni Ziemi.
Jeeli znamy dugo wahada i okres drga moemy obliczy przyspieszenie ziemskie g;

g=

4 2 l
.
T2

- 35 2. Wykonanie wiczenia.
Na wstpie przeprowadzamy pomiar dugoci wahada (pomiar wykonujemy
czterokrotnie i obliczamy redni). Mierzymy czas, w ktrym wahado dokona 20 drga
(20T). Musimy uwaa aby kt odchylenia nitki od pionu nie by wikszy od piciu stopni.
Pomiary te powtarzamy rwnie czterokrotnie. Tak samo postpujemy po zmianie dugoci
wahada. Pomiary wykonujemy dla trzech rnych dugoci wahada.
Uwaga: dugo wahada wyznaczamy mierzc odlego od punktu zawieszenia do
rodka kulki.
Wyniki umieszczamy w tabeli.
Lp. kulki

Dugo
nici
d

Dugo
wahada
1
l=(d+ )
2

Czas 20
okresw

Okres T

rednia
warto

g = 4

1
2
3
4

3. Analiza bdw.
Bd pomiaru wyliczamy korzystajc z metody pochodnej logarytmicznej wg wzoru

g l
T
=
+2
g
l
T
gdzie: l i T s rednimi bdami kwadratowymi dugoci wahada
okresu jego drga
n

l =

(l l )
i =1

n(n 1)

n=4

l
T2

- 36 natomiast
n

T =

(T T )
i =1

n(n 1)

Wynik pomiaru przedstawiamy w postaci g = g g .

- 37 -

wiczenie numer 8
Wyznaczanie rwnowanika cieplnego termosu.

1. Wiadomoci wstpne.
Kalorymetr (w naszym przypadku termos), ktry wykorzystujemy jako ukad
zapobiegajcy wymianie ciepa z otoczeniem, stanowi element mogcy w znaczny sposb
zmieni wyniki pomiaru. Kalorymetr podobnie jak inne ciaa ukadu pochania lub oddaje
ciepo. Jest ono rwne

gdzie:

mk masa kalorymetru (termosu),

cwk ciepo waciwe materiau, z ktrego wykonano kalorymetr (termos),
t zmiana temperatury.

Dla eksperymentatora nie jest wana masa kalorymetru i ciepo waciwe materiau, z
ktrego go wykonano lecz iloczyn tych dwu wielkoci, ktr oznaczamy przez R zwan
rwnowanikiem cieplnym kalorymetru

Chcc przeprowadzi jakikolwiek eksperyment z wykorzystaniem kalorymetru

(termosu) musimy zna sta R.

2. Wyznaczanie rwnowanika cieplnego termosu.

Do termosu ochodzonego wczeniej wod z lodem do temperatury 0C, wlewamy
pewn ilo wody o masie mw (okoo 200 g) i temperaturze pocztkowej tp (temperatura
pokojowa). Po ochodzeniu wody w termosie mierzymy jej temperatur kocow tk, jest to
rwnie temperatura kocowa termosu.
Oznaczmy przez Q1 ciepo pobrane przez termos

natomiast przez Q2 ciepo oddane przez wod

Zgodnie z bilansem cieplnym

Q1 = Q2

- 38 -

a zatem

skd

Ciepo waciwe wody jest znane i temperaturze pokojowej jest rwne c = 4190

Jeeli zamiast wody uyjemy w eksperymencie nafty, ktrej ciepo waciwe jest prawie
dwukrotnie mniejsze

otrzymamy wiksz rnic pomidzy temperatura pocztkow a kocow. W ten sposb

mona znacznie zwikszy dokadno pomiaru.

Wyniki notujemy w tabeli.

Nr

mw

tp

tk

Podobny pomiar moemy wykona ogrzewajc termos wlan do niego wod o

temperaturze 60C. Po nagrzaniu wntrza termosu mierzymy temperatur wody i termosu tT a
nastpnie wod wylewamy. Do ogrzanego termosu wlewamy wod o masie mw (okoo 200 g)
i temperaturze tw bliskiej zeru. Mieszajc ja doprowadzamy do wyrwnania temperatury
wody i termosu (tk).
Oznaczmy przez Q1 ciepo oddane przez termos:

Jeeli przez Q2 oznaczymy ciepo pobrane przez wod

,
to z bilansu cieplnego moemy uzyska warto cieplnego rwnowanika termosu:
,

- 39 -

Skd

Podobnie jak w pierwszym przypadku, uywajc zamiast wody nafty moemy

zwikszy dokadno pomiaru.
Wyniki pomiaru notujemy w tabeli.
Nr

mw

tw

tT

tk

3. Dyskusja bdu.
W jednym i drugim przypadku liczymy bd maksymalny wykorzystujc metod
zmiennych pomocniczych. Wynik podajemy w postaci

- 40 -

wiczenie numer 9

Wyznaczanie ciepa waciwego metali.

1. Wiadomoci wstpne.
Jak pamitamy dostarczenie ciau ciepa prowadzi do wzrostu jego energii wewntrznej, a
co za tym idzie do wzrostu jego temperatury o T . Moemy zapisa:
Q~ mT
gdzie m - masa ciaa.
Zamiast zapisa znak proporcjonalnoci moemy wstawi wspczynnik
proporcjonalnoci, noszcy nazw ciepa waciwego.
Q = cw mT ,
a std
cw =

Q
J
, [ cw ] =
.
mT
kgK

Moemy powiedzie:
Ciepo waciwe jest liczbowo rwne iloci ciepa
potrzebnego do ogrzania 1 kg danej substancji o 1 K.
Ciepo waciwe jest wielkoci makroskopow, dostpn naszym pomiarom.
Zastanwmy si, w jaki sposb wie si ona z mikroskopowymi waciwociami ciaa, z
jego budow czsteczkow. Zgodnie z tym co wiemy, dla gazu doskonaego rednia energia
kinetyczna czsteczki zaley jedynie od temperatury
E~T
Jeeli zaleno ta jest rwnie suszna dla cia staych lub cieczy, ciepo potrzebne do
ogrzania tej samej liczby czsteczek rnych substancji powinno by takie same. Porcj
substancji, w ktrej znajduje si zawsze taka sama liczba czsteczek, jest mol.
Zastpujc w przedstawionym wczeniej wzorze mas m danej substancji liczb moli
n=

, gdzie -masa molowa pierwiastka,

- 41 otrzymujemy:
Q = cw mT = cw

T = cw nT .

Iloczyn ciepa waciwego cw i masy molowej nazywamy ciepem molowym;

cmol = cw ,
Ciepo molowe jest liczbowo rwne iloci ciepa, jaka jest potrzebna
do ogrzania jednego mola danej substancji o 1 K.

Ostatecznie mamy:
Q = cmol nT .
W dowiadczeniu wykorzystujemy zasad bilansu cieplnego, ktra mwi, e:
W ukadach odosobnionych tzn. w takich, ktre nie wymieniaj ciepa z otoczeniem
ciepo pobrane przez jedne ciao ukadu jest rwne ciepu oddanemu przez inne ciao
tego ukadu.
Mwimy te niekiedy:
Suma energii wewntrznej cia ukadu nie wymieniajcego energii z otoczeniem ma
warto sta.
Przedstawiona powyej zasada bilansu cieplnego jest niczym innym jak zasad
zachowania energii odnoszc si do energii wewntrznej. W naszym przypadku ukadem,
ktrego zadaniem jest moliwe due utrudnienie wymiany ciepa z otoczeniem jest termos.
2. Przebieg eksperymentu.
Do termosu wlewamy pewn ilo wody o okrelonej masie mw (okoo 200 g). Po
pewnym czasie, po ustaleniu si temperatury wody i termosu, mierzymy temperatur wody i
termosu ( t p ) .Do wrzcej wody, ktrej temperatur wyznaczamy ( tm ), wkadamy kawaek
metalu o masie mm .Po wyjciu z wody ( i szybkim osuszeniu) wkadamy go do termosu. Po
chwili temperatura wody i kawaka metalu wyrwna si. Musimy uwaa aby dobrze
wymiesza wod. Mierzymy temperatur kocow wody w termosie ( t k ). Sporzdzamy
bilans cieplny.
Ciepo oddaje metal o masie mm i temperaturze tm (temperatura wrzenia wody),
ochadzajc si do temperatury kocowej t k . Jest ono rwne:

Q1 = cwm mm ( tm tk )

gdzie cwm jest ciepem waciwym metalu.

- 42 Ciepo to zostaje przekazane wodzie oraz termosowi

Q2 = cwt mterm ( tk t p ) + cww mw ( tk t p )

gdzie:
cwt - ciepo waciwe termosu,
cww - ciepo waciwe wody.
Iloczyn cwt mterm = R , zwany rwnowanikiem cieplnym termosu, wyznaczamy wczeniej w
osobnym wiczeniu.
Tym samym moemy napisa :
Q1 = Q2
czyli
cwm mm ( tm tk ) = ( R + cww mw ) ( tk t p ) ,

a std ciepo waciwe metalu:

cwm =

( R + cww mw ) ( tk t p )
.
mm ( tm tk )

Wynik notujemy w tabeli:

Nr

tm

tp

tk

mm

mw

cwm

1
2
3
4

Temperatur moemy podawa w stopniach Celsjusza bowiem dla rnicy temperatur

t ( C ) = T ( K ) .
Naturalnie zakadamy e ciepo waciwe wody cww jest znane. Wynosi on

( cw )w = 4190

J
.
kgK

- 43 3.

Analiza bdu pomiaru

Jeeli uda nam si w cigu wyznaczonego czasu przeprowadzi co najmniej cztery

pomiary niepewno pomiaru okrelamy jako redni bd kwadratowy:
5

cx =

c
i =1

wm

cwm 2

n(n 1)

Wynik zapisujemy

cwm = cwm cwm

Pomiar powtarzamy dla trzech rnych metali, miedzi, aluminium i elaza. W przypadku,
kiedy pomiarw wykonamy mniej liczymy bd maksymalny. Jeeli zaoymy e masa wody
mw jest wyznaczona z bardzo dobr dokadnoci (wod wyraamy z dokadnoci 10 mg)
wtedy we wzorze
C wm =

( R + c ww m w )(t k t p )
m w (t m t k )

czynnik ( R + C ww m w )
moemy przyj jako wielko sta. Zaoenie to pozwala, po wprowadzeniu zmiennych
pomocniczych na wykorzystanie metody pochodnej logarytmicznej, a wtedy:

cwm
mm
2t
2t
=
+
+
.
tk t p tm tk mm
cwm
Otrzymane wyniki pozwalaj obliczy ciepa molowe metali:
Nazwa
metalu

kg

mol

miedz

0,064

aluminium

0,027

elazo

0,056

J
cwm

kgK

J
cmol
molK

- 44 -

wiczenie numer 10

Prosty sposb wyznaczania ciepa parowania.

1. Wiadomoci oglne
Ogrzanie wzgldnie ozibienie nie jest jedynym procesem towarzyszcym zmianie energii
wewntrznej danego ciaa. Przykadem mog by przemiany energii wewntrznej zachodzce
bez zmian temperatury ciaa. Takimi przemianami s topnienie i krzepniecie oraz parowanie
i skraplanie.W przypadku parowania niektre czsteczki wewntrz cieczy maja na tyle du
prdko, a co za tym idzie energi kinetyczn, e mog pokona siy przycigania i opuci
powierzchnie cieczy. Opuszczajce powierzchnie cieczy czsteczki unosz energi. Chcc
utrzyma proces parowania na staym poziomie, musimy dostarcza ciepa. Parowanie
zwizane jest zatem z pochanianiem energii. Wzrost temperatury cieczy powiksza szybki
wzrost tempa parowania.W pewnej temperaturze, zwanej temperatur wrzenia, rozpoczyna
si wrzenie, czyli parowanie w caej objtoci cieczy. Ciecz paruje do wntrza nawet
najmniejszych pcherzykw gazu, jakie znajduj si w cieczy. Od tej chwili cae dostarczane
z zewntrz ciepo jest unoszone przez czstki opuszczajce ciecz i temperatura cieczy
pozostaje staa. Jeeli przez Q oznaczymy ciepo potrzebne do wyparowania w staej
temperaturze cieczy o masie m, to
Q~m

lub
Q = cpm ,

gdzie c p - stay dla danej cieczy wspczynnik noszcy nazw ciepa parowania.
Z wzoru tego wynika, e
cp =

Q
,
m

[c p ] =

J
.
kg

Ciepo parowania (c p ) jest rwne iloci ciepa potrzebnego do wyparowania

1 kg cieczy w staej temperaturze i pod staym cinieniem.

Jedno z najwyszych ciepe parowania (skraplania) posiada woda. Wynosi ono 2260000
J/kg.

- 45 2.Wyznaczanie ciepa parowania wody

Do termosu wlewamy wod do takiej wysokoci, aby mc w niej zanurzy grzak o
mocy okoo 500W. Termos z wod waymy (m1), a nastpnie wkadamy do wody grzak i
wczamy prd. Otwr termosu zamykamy, aby w trakcie podgrzewania wody do temperatury
wrzenia jak najmniejsza ilo wody opucia ukad. W momencie kiedy rozpoczyna si
wrzenie zdejmujemy oson otworu, zaczynamy mierzy czas oraz odczytywa wskazania
przyrzdw amperomierza (I) i woltomierza (U).

W trakcie wrzenia czsteczki wody wyparowuj na zewntrz, a tym samym maleje masa
wody wewntrz termosu. Po pewnym czasie t (okoo 20 minut) dopyw prdu przerywamy i
rwnoczenie wyczamy stoper. Po wyjciu grzaki waymy termos i zawart w nim wod
(m2).
Zakadajc, e moc prdu UI w trakcie eksperymentu nie ulega zmianie, caa dostarczona
przez prd energia zamienia si w ciepo
Q = UIt ,

ktre zostao uyte do wyparowania wody. Poniewa cay czas temperatura bya staa i
bya rwna temperaturze wrzenia wody , zatem:
Q = c p m ,

gdzie m jest mas wyparowanej wody

m = m1 m2 .
Tym samym
cp =

Pomiar powtarzamy czterokrotnie.

UIt
.
m

- 46 3. Obliczanie bdu pomiaru

W przypadku kiedy mamy dostateczn liczb pomiarw, bd moemy wyrazi przez
redni bd kwadratowy
i=n

ctop =

(c p c pi ) 2
i =1

u (u 1)

Kiedy pomiarw jest mniej ni cztery

c p
c

U I m
+
+
,
U
I
m

gdzie I i U - poowa najmniejszej dziaki na przyrzdzie, m - bd masy.

Wynik przedstawiamy w postaci:

c p = c p c p .

- 47 -

wiczenie numer 11

Wyznaczanie ciepa topnienia lodu.

1. Wiadomoci wstpne
Ogrzanie wzgldnie ozibienie nie jest jedynym procesem towarzyszcym zmianie energii
wewntrznej ciaa. Istniej przemiany energii wewntrznej zachodzce bez zmiany
temperatury. Takimi przemianami s midzy innymi topnienie i krzepnicie. Wemy pod
uwag ld o temperaturze niszej ni 0C. Dostarczenie bryle lodu ciepa powoduje wzrost jej
temperatury do temperatury topnienia lodu, ktra wynosi 0C. Od tej chwili gdy brya lodu
(bdca krysztaem) osigna temperatur 0C, cae dostarczone ciepo zamienia si na prac
potrzebn do pokonania wiza czsteczek w krysztale lodu. Temperatura nie bdzie
wzrasta, a cay ld zostanie stopiony. Zakadamy, e dostarczanie ciepa przebiega powoli.
Aby stopi ciao o masie m musimy dostarczy mu ilo ciepa Q proporcjonaln do masy
ciaa
Q ~ m,

skd
Q = ctop m .

Wspczynnik ctop nazywamy ciepem topnienia

[c ] = KJ
top

Ciepo topnienia jest rwne iloci ciepa jaka jest potrzebna do stopienia 1 kg ciaa
staego w staej temperaturze.

2. Wyznaczanie ciepa topnienia lodu

Do termosu wlewamy wod o masie m w (okoo 300g) i temperaturze pokojowej. Po
pewnym czasie, kiedy ustali si temperatura wody i termosu mierzymy temperatur wody t p . Na chusteczk higieniczn kadziemy kilka kawakw lodu wyjtych z wody,
wyznaczamy mas lodu i chusteczki, a nastpnie osuszone kawaki lodu wrzucamy do
wody w termosie. Odejmujc od masy lodu i chusteczki mas mokrej chusteczki
otrzymujemy mas wrzuconego lodu ml . Po chwili, gdy ld si stopi dokadnie mieszamy
wod w termosie i mierzymy jej temperatur kocow t k . Przy

zaoeniu,

znamy

rwnowanik cieplny termosu R moemy uoy bilans cieplny. Ciepo oddaje woda i
termos ochadzajc si od temperatury t p do t k .

- 48 -

Jest ono rwne:

Q1 = R (t p t k ) + m w c ww (t p t k ) .

Ciepo to zostao zuyte na stopienie lodu

Q2 = ctop ml ,

oraz na ogrzanie powstaej z niego wody od 0C do temperatury kocowej t k

Q3 = ml c ww (t k 0) = ml c ww t k .
Zgodnie z bilansem cieplnym
Q1 = Q2 + Q3
czyli
R (t p t k ) + m w c ww (t p t k ) = c top ml + ml c ww t k ,

a std
ctop =

( R + mw c ww )(t p t k ) ml c ww t k
ml

Wyniki pomiarw notujemy w tabeli

Nr

tp

mw

Pomiar powtarzamy trzykrotnie.

ml

tk

ctop

- 49 3. Dyskusja bdu
W przypadku tego wiczenia liczymy bd maksymalny.
Jest on rwny:

C top =|
=|
+|

ctop
m w

| m w + |

c ww (t p t k )
ml

ctop

| mw + |

( R + m w c ww )(t p t k )
ml

t p

| t p | + |

ctop
t k

| t k + |

ctop
ml

| ml =

( R + m w c ww )
( R + mw c ww ) + ml c ww )
| t p + |
| t k +
ml
ml
| ml .

Wynik pomiaru podajemy w postaci:

ctop = ctop ctop .

- 50 -

wiczenie numer 12

Sprawdzanie prawa Ohma.

1. Wiadomoci wstpne.
Na wstpie zdefiniujemy, co rozumiemy przez pojcie prdu elektrycznego.
Prdem elektrycznym nazywamy uporzdkowany
ruch adunkw elektrycznych.
Nonikami przemieszczajcych si adunkw mog by elektrony, ale rwnie dodatnie
czy ujemne jony.Aby pomidzy dwoma punktami poczonymi przewodnikiem przepyn
prd, musi pomidzy nimi istnie rnica potencjau. Przyjto, e prd pynie od potencjau
wyszego do niszego. Dla adunkw dodatnich kierunek przepywu prdu pokrywa si z
kierunkiem ruchu nonikw. W przypadku prdu elektronowego, z ktrym mamy najczciej
do czynienia, kierunek ruchu elektronw (adunek ujemny) jest akurat przeciwny do kierunku
prdu. Jedn z wielkoci fizycznych charakteryzujcych prd elektryczny jest natenie
prdu.
Natenie prdu elektrycznego jest rwne stosunkowi adunku, jaki przepyn
przez poprzeczny przekrj przewodnika, do czasu, w ktrym ten przepyw
nastpi.
Jeeli przez Q oznaczymy przepywajcy adunek, przez t czas przepywu, to natenie
prdu I jest rwne
I=

Q
.
t

Jednostk natenia jest 1A(amper). Jest to jednostka podstawowa midzynarodowego

ukadu jednostek (SI). Jeeli natenie prdu nie zaley od czasu, to mwimy o prdzie
staym.
Przemieszczajce si w przewodniku elektrony, zderzaj si z atomami sieci krystalicznej
przekazuj jej sw energi kinetyczn, uzyskan dziki polu elektrycznemu. Opr sieci
krystalicznej jest, zatem wynikiem tarcia, jakiego doznaj elektrony wdrujce pomidzy
atomami metalu. Jak w kadym zjawisku tarcia i tu zachodzi wytwarzanie ciepa (tzw. ciepo
Joulea). Makroskopowo tarcie elektronw zauwaamy jako opr przewodnika. Zgodnie z
tym jest on wprost proporcjonalny do dugoci przewodnika l, a odwrotnie proporcjonalny do
pola powierzchni przekroju przewodnika:
R~

l
.
S

- 51 Jeeli wprowadzimy sta proporcjonalnoci noszc nazw oporu waciwego

otrzymujemy
R=

l
.
S

Wymiar oporu waciwego jest rwny []= m.

2. Przebieg wiczenia.
Schemat ukadu, za pomoc ktrego bdziemy sprawdza prawo Ohma, pokazuje
rysunek:
R
R

Jako rda napicia uywamy zasilacza prdu staego o zmiennym napiciu. Pomiar
dokonujemy dla trzech opornikw (rezystorw) o oporach 100-1000 . Natenie
przepywajcego prdu powinno by na tyle mae, aby ich temperatura nie zmieniaa si. Dla
danego opornika mierzymy natenia przepywajcego prdu I dla piciu rnych napi.
Wyniki notujemy w tabeli.
Nr
1
2
3
4
5

U(V)

I(A)

U
I

- 52 Otrzymane wyniki pomiaru nanosimy na wykres, odkadajc na osi y napicie, a na osi x

natenie pyncego w przewodniku prdu.
U(V)
nachylon
Otrzymujemy
prost
pod ktem do osi x. Z zalenoci
tej moemy wyznaczy warto
oporu badanego przewodnika

R = tg

I(A)

Pomiar powtarzamy dla trzech opornikw.

Jak z dowiadczenia wynika:
Stosunek napicia mierzonego na kocach przewodnika do natenia prdu,
ktry przez ten przewodnik pynie, jest w danej temperaturze wielkoci sta.
U
=constans=R
I

Staa R nosi nazw oporu (rezystancji).

Jednostk oporu jest 1(om).
1 jest to opr przewodnika, przez ktry pod napiciem 1V
pynie prd o nateniu 1A.

3. Dyskusja bdu.
Poniewa pomiar zosta przeprowadzony kilkakrotnie bd moemy obliczy jako redni
bd kwadratowy
n

R =

(R R )

i =1

n( n 1

Moemy alternatywnie obliczy bd maksymalny

R U I
=
+
R
U
I

gdzie U i I liczymy jako rednie bdy kwadratowe.

Wynik pomiaru podajemy w postaci:
R = R R .

- 53 -

wiczenie numer 13

Wyznaczanie oporu wewntrznego ogniwa Leclanchego.

1. Wiadomoci wstpne.
Chcc wywoa w przewodniku przepyw prdu o staym nateniu musimy dysponowa
mechanizmem, ktry mgby pomidzy dwoma punktami wytworzy istniejca
odpowiednio dugo rnice potencjaw. Nosi on nazw rda siy elektromotorycznej
zwanej w skrcie SEM.rdami siy elektromotorycznej, mog by ogniwa, termoogniwa
i prdnice. Kosztem okrelonej energii: chemicznej mechanicznej czy wewntrznej nastpuje
rozdzia adunkw, co prowadzi do powstawania rnicy potencjaw pomidzy biegunami
rda.
Ogniwem galwanicznym nazywamy ukad dwu pytek wykonanych z rnych metali
lub zwizkw metali (jedna moe by wglowa), zanurzonych w roztworze wodnym
kwasu, zasady lub soli.
Przedstawiona definicja jest najbardziej ogln definicja ogniwa galwanicznego i suszna
jest dla wszystkich rodzajw ogniw, z jakimi spotykamy si obecnie. Ogniwo chemiczne, bo
ograniczamy si w tej chwili jedynie do ogniw tego typu, jest urzdzeniem przeksztacajcym
energi chemiczn w energi elektryczn. W przeprowadzanym eksperymencie uywamy
ogniwa Leclanchego. Jest to ogniwo uywane powszechnie do zasilania latarek,
radioodbiornikw itd. Elektrodami w ogniwie Leclanchego s: blacha cynkowa, stanowica
rwnoczenie obudow ogniwa oraz elektroda wglowa grafitowy prt umieszczony w
rodku. Elektrolitem jest otwr wodny chlorku amonu NH4Cl (salmiak). Ogniowo takie moe
pracowa stabilnie jedyne wtedy, gdy elektroda wglowa owinita jest woreczkiem
zawierajcym dwutlenek magnezu MnO2. Zadaniem dwutlenku magnezu jest utlenianie
wodoru wydzielajcego si na elektrodzie wglowej. Gdybymy wodoru nie usuwali, ogniwo
przestao by dziaa. Tego typu ogniwa nie mona regenerowa. Jest to ogniwo
jednorazowego uytku ogniwo nieodwracalne.

- 54 Poniszy rysunek pokazuje schemat tego ogniwa.

Budowa ogniwa Leclanchego

Powrmy do omawianych wczeniej ogniw galwanicznych. Jak pamitamy,
ogniwo takie skada si z dwu rnych elektrod zanurzonych w elektrolicie. Jeeli
elektrody poczymy oporem zewntrznym Rz w obwodzie popynie prd.

Prd pynie zarwno z obwodzie

zewntrznym (przez opornik Rz) jak i przez
elektrolit, ktry przepywajcemu prdowi
stawia pewien opr zwany oporem
wewntrznym (Rw). W obwodzie takim
speniona jest relacja;
I(Rz+Rw)=constans=

noszc nazw uoglnionego prawa

Ohma. Staa
wczenie sile elektromotorycznej ogniwa.

jest rwna wspomnianej

- 55 Poniewa:
IRz=U
jest napiciem mierzonym na oporniku zewntrznym o wartoci Rz , prawo to
moemy zapisa w nastpujcej postaci:
U+IRw=

a std
U=

-IR

w.

Zaleno napicia U od natenia pyncego w obwodzie prdu przedstawia

poniszy rysunek:

Jak z niego wynika SEM ogniwa jest rwna napiciu na jego zaciskach wtedy,
gdy przez obwd nie pynie prd. Napicie na zaciskach ogniwa obcionego
oporem R jest rwne SEM pomniejszonej o spadek potencjau na oporze
wewntrznym R w . Z nachylenia wykresu moemy odczyta wartoci oporu
wewntrznego Rw. Jest to wanie uoglnione prawo Ohma.

tg=Rw .

- 56 -

2. Przebieg wiczenia
Celem wiczenia jest wyznaczanie oporu wewntrznego ogniwa, ktrym w
naszym przypadku jest bateria paska zoona z trzech ogniw Laclanchego.
Poniewa pojedyncze ogniwo Laclanchego posiada si elektromotoryczna (SEM) o
wartoci:

=1,5V,
zatem SEM baterii zoonej z trzech ogniw poczonych szeregowo wynosi:

=4,5V

Zgodnie z wczeniejszymi relacjami, dla rozwartego ogniwa (nie poczonego

oporem) natenie prdu
I = 0 a tym samym napicie U jest rwne sile
elektromotorycznej . Wynik ten jest pierwszym rezultatem pomiaru.
Przyrzdy montujemy wedug przedstawionego poniej schematu:

- 57 Zmieniajc wartoci oporu Rz powodujemy zmian napicia i natenia prdu

pyncego w obwodzie. Wyniki notujemy w tabeli.

Rz

U(V)

I(A)

=4,5 V

100
10
5

Kiedy Rz osiga bardzo due wartoci U zblia si do

=4,5 V, kiedy opr
maleje w obwodzie pynie coraz wikszy prd, bateria grzeje si i ulega szybkiemu
zniszczeniu. Otrzymane wyniki nanosimy na wykres zalenoci U, z ktrego
moemy otrzyma wartoci oporu wewntrznego ogniwa Rw.

- 58 -

wiczenie numer 14

Wyznaczanie wspczynnika zaamania wiata.

1. Wiadomoci wstpne.
Prawo odbicia i zaamania wiata to dwa podstawowe prawa, na ktrych opiera si caa
struktura optyki geometrycznej.
Prawo odbicia wiata
Wemy pod uwag promie wiata padajcy na doskonale gadk powierzchnie. Jego
zachowanie okrela prawo odbicia:

Promie padajcy, normalna i

promie odbity le w jednej
paszczynie, a kt odbicia jest
rwny ktowi padania

Bieg promienia wietlnego w zjawisku odbicia.

Prawo zaamania wiata.
Rozwamy monochromatyczny promie wiata, a wic promie wiata o cile
okrelonej dugoci fali, padajcy na granic dwch orodkw. Jak pamitamy, wiato taki
przechodzc z jednego orodka do drugiego, jeeli tylko porusza si w nich z rnymi
prdkociami, zmienia kierunek swojego biegu ulega zaamaniu.
Prawo zaamania witaa rzdzce tym zjawiskiem brzmi nastpujco:
Promie padajcy, normalna oraz
promie zaamany le w jednej paszczynie.
Stosunek sinusa kta padania do sinusa kta
zaamania jest rwny stosunkowi prdkoci
wiata w orodku pierwszym do prdkoci w
orodku drugim.

n12 =

sin v1
=
sin v 2

- 59 Stosunek prdkoci wiata w orodku pierwszym do prdkoci wiataa w

orodku drugim

n21 =

v1
,
v2

nosi nazw wspczynnika zaamania wiata.

Najczciej mwimy o wspczynniku zaamania danej substancji mierzonego
wzgldem prni. Jest on w przyblieniu rwny wspczynnikowi mierzonemu
wzgldem powietrza. Wspczynnik taki nosi nazw bezwzgldnego wspczynnika
zaamania i taki wanie wspczynnik znajdziemy w tablicach.
2. Proste sposoby sprawdzenia praw optyki geometrycznej metoda szpilek
W metodzie tej promie wiata przedstawiamy za pomoc dwu szpilek
wbitych w punkty A i B.

Promie wiata przedstawia prosta przechodzca przez punkt A i punkt B.

Rozwamy pierwszy z wymienionych problemw, tzn. prawo odbicia wiata.
Odbicie wiata mona zrealizowa wykorzystujc wski skrawek wypolerowanego
metalu szerokoci ok. 10 mm i dugoci kilku cm. Na rodku lusterka rysujemy
wsk, prostopad lini. Zamiast niej, ju po ustawieniu lusterka mona wbi
szpilk.

Sprawdzenie prawa odbicia

Na kartce, rysujemy dwie prostopade linie, i z punktw ich przecicia O zataczamy

pokrg. Linia przerywana odpowiada normalnej ktra musi przechodzi przez rys
nakrelona na lusterku wzgldnie punkt wbicia szpilki w punkcie O. Cay ukad pomiarowy
ustawiamy na kawaku styropianowej pytki, w ktra wyjtkowo atwo wbi szpilk.

- 60 W dowolnie obranym punkcie A lecym na wczeniej nakrelonym uku wbijamy

prostopadle szpilk a nastpnie szukamy takiego kierunku aby szpilka A i rysa nakrelona na
lusterku / wzgldnie szpilka wbita w punkcie O/ pokryy si. Na kierunku tym, na uku,
wbijamy szpilk B. Patrzc z zaznaczonego na rysunku kierunku widzimy na jednej prostej
szpilk A, rys i szpilk B. Po zdjciu z kartki lusterka, przez punkt A i O oraz O i B
prowadzimy proste odpowiadajce biegowi promienia i mierzymy za pomoc ktomierza
kty i .
Moemy si przekona, e kty speniaj warunek:
=
Chcc sprawdzi prawo zaamania wiata wykorzystujemy pytk w postaci pokrgu
wykonana w pleksiglasu. Grubo pytki nie ma wikszego znaczenia, wanym jest
natomiast aby krawdzie pytki byy wypolerowane. Na krawdzi paskiej czci pytki
krelimy prostopad rys pokrywajc si z osi obrotu pytki. Zamiast rysy i tutaj moemy
wbi szpilk.Tak spreparowan pytk ustawiamy na kartce papieru, na ktrej wczeniej
krelimy dwie wzajemnie prostopade proste i okrg o promieniu tylko nieco wikszym od
promienia pytki.

Sprawdzenie prawa zaamania

W punkcie A tu przy pytce wbijamy szpilk, a nastpnie szukany takiego

kierunku /patrzc przez krawd pytki / aby si pokrya ona z rysunku przechodzc
przez punkt O. Na kierunku tym, na uku, wbijamy szpilk .Podobnie jak to bya w
przypadku zwierciada, szpilka A, rysa O oraz szpilka B le dla obserwatora na
jednej prostej. Po zdjciu pytki prowadzimy odcinek AO i OB., tak jak pokazuje to
rysunek i mierzymy kty i . Wyznaczamy stosunek sinusw:
sin
= n.
sin

- 61 Do pokazania przesunicia promienia wietlnego w pytce pasko-rwnolegej

wykorzystujemy pytk z pleksiglasu w ksztacie prostokta o wymiarach ok. 6 cm i 10 cm.
Podobnie jak uprzednio musi mie ona dobrze wypolerowane krawdzie.

Bieg promienia wietlnego przez pytk pasko-rwnoleg

Na kartce zaznaczmy kt , a kierunek biegu promieni zaznaczamy wbijajc szpilk A i

B. Obserwujc pytk z przeciwnej strony wyznaczamy kierunek, dla ktrego szpilki A i B
znajduj si na jednej linii. Kierunek ten zaznaczymy, wbijajc szpilki C i D. Prowadzc
odcinek AB i BC oraz CD wyznaczamy bieg promienia w pytce pasko-rwnolegej.W
podobny sposb mona dokona pomiaru kta odchylenia w pryzmacie. Moemy do tego
celu wykorzysta jeden z rogw prostoktnej pytki uytej w poprzednim dowiadczeniu/ kat
amicy =90/ ale lepiej wykorzysta jest do tego celu pytk pleksiglasu w postaci
rwnobocznego trjkta o boku ok. 10 cm. Naturalnie warunkiem dokonania pomiaru
podobnie jak w poprzednich eksperymentach jest wypolerowanie brzegw pytki.Podobnie
jak to robilimy w przypadku pytki pasko-rwnolegej, dwiema szpilkami A i B
zaznaczamy kierunek promienia padajcego, a nastpnie szukamy takiego kierunku
obserwacji /patrzc z drugiej strony pryzmatu/, dla ktrego szpilki A i B le na jednej
prostej. Kierunek ten zaznaczamy szpilkami C i D.

Wyznaczanie Kta odchylenia.

- 62 Korzystajc z ktomierza jestemy w stanie do dokadnie wyznaczy kt

odchylenia . Pomiaru mona dokona dla rnych wartoci kta.
3. Wyznaczanie wspczynnika zaamania wiata z pleksiglasie.
Przedstawiony wczeniej pokaz, w ktrym sprawdzalimy prawo zaamania
wiata pozwala wyznaczy wspczynnik zaamania wiata w pleksiglasie. W tym
celu co najmniej piciokrotnie powtarzamy pomiar ktw padania i zaamania, ktre
wyznaczylimy sprawdzajc prawo zaamania.
Wyniki pomiarw notujemy w tabeli:
No

sin

sin

1.
2.
3.
4.
5.

4. Dyskusja bdu.
Majc do dyspozycji pi pomiarw wspczynnik zaamania jako niepewno
pomiaru przyjmujemy redni bd kwadratowy:

n =

(n n )
i

i =1

45

Wynik przedstawiamy w postaci;

n = n n .

sin
sin

- 63 Wartoci funkcji trygonometrycznych:

sin

tg

ctg

cos

90

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45

0,017
0,035
0,052
0,070
0,087
0,105
0,122
0,139
0,156
0,174
0,191
0,208
0,225
0,242
0,259
0,276
0,292
0,309
0,326
0,342
0,358
0,375
0,391
0,407
0,423
0,438
0,454
0,469
0,485
0,5
0,515
0,530
0,545
0,559
0,574
0,588
0,602
0,616
0,629
0,643
0,656
0,669
0,682
0,695
0,707

0,017
0,035
0,052
0,070
0,087
0,105
0,123
0,141
0,158
0,176
0,194
0,213
0,231
0,249
0,268
0,287
0,308
0,325
0,344
0,364
0,384
0,404
0,424
0,445
0,466
0,488
0,510
0,532
0,554
0,577
0,601
0,625
0,649
0,675
0,700
0,727
0,754
0,781
0,810
0,839
0,869
0,900
0,933
0,966
1

57,290
28,636
19,081
14,301
11,430
9,514
8,144
7,115
6,314
5,671
5,145
4,705
4,331
4,011
3,732
3,487
3,271
3,078
2,904
2,747
2,605
2,475
2,356
2,246
2,145
1,050
1,963
1,881
1,804
1,732
1,664
1,600
1,540
1,483
1,428
1,376
1,327
1,280
1,235
1,192
1,150
1,111
1,072
1,036
1

1,000
0,999
0,999
0,998
0,996
0,995
0,993
0,990
0,988
0,985
0,982
0,978
0,974
0,970
0,966
0,961
0,956
0,951
0,946
0,940
0,934
0,927
0,921
0,914
0,906
0,899
0,891
0,883
0,875
0,866
0,857
0,848
0,839
0,829
0,819
0,809
0,799
0,788
0,777
0,766
0,755
0,743
0,731
0,719
0,707

89
88
87
86
85
84
83
82
81
80
79
78
77
76
75
74
73
72
71
70
69
68
67
66
65
64
63
62
61
60
59
58
57
56
55
54
53
52
51
50
49
48
47
46
45

cos

ctg

tg

sin

- 64 -

wiczenie numer 15

Wyznaczanie ogniskowych soczewek skupiajcych

i rozpraszajcych.
1. Wiadomoci oglne.
a) Parametry charakteryzujce soczewk.
Soczewka to brya przezroczysta ograniczona dwiema powierzchniami sferycznymi.
Soczewki dzielimy na skupiajce i rozpraszajce. Soczewka skupiajca skupia w jednym
punkcie wszystkie promienie biegnce rwnolegle do gwnej osi optycznej. Punkt skupienia
promieni nosi nazw ogniska, a jego odlego do rodka soczewki nazywamy ogniskow.
Gdy grubo soczewki, liczona wzdu kierunku gwnej osi optycznej, jest znacznie
mniejsza od promieni krzywizn sfer ograniczajcych soczewk, wtedy tak soczewk
nazywamy soczewk cienk. W przypadku soczewki cienkiej promie wietlny
przechodzcy przez rodek soczewki nawet wtedy, gdy pada na ni pod pewnym ktem do
gwnej osi optycznej, ulega tak maemu przesuniciu, e moemy je zaniedba.

Podstawowe parametry charakteryzujce soczewk skupiajc.

Bieg promieni rwnolegych do osi optycznej po przejciu przez soczewk rozpraszajc.

- 65 b) Rwnanie soczewki.
Konstrukcj obrazu, ktry powstaje w soczewce skupiajcej pokazuje poniszy rysunek.

Na rysunku przez x oznaczono odlego przedmiotu od rodka soczewki, a przez y

odlego obrazu od rodka soczewki. Zaleno pomidzy odlegoci x przedmiotu oraz
obrazu y od soczewki, a ogniskow f soczewki, zwana rwnaniem soczewki cienkiej
przyjmuje identyczn posta jak zwierciada:

1 1 1
+ = ,
x y f
gdzie x- odlego przedmiotu od rodka soczewki,
y- odlego obrazu od rodka soczewki,
f- ogniskowa soczewki.
Bardzo czsto, szczeglnie w okulistyce, charakteryzujemy soczewk przez podanie
zdolnoci skupiajcej, ktr wyraamy w dioptriach.
Zdolnoci skupiajc D soczewki nazywamy odwrotno ogniskowej soczewki
wyraonej w metrach.

D=

1
.
f

Jeeli na przykad soczewka ma ogniskow f = 1m, to jej zdolno skupiajca D bdzie

wynosia 1 dioptri.
c) Ukady soczewek.
Do tej pory bralimy pod uwag jedynie pojedyncze cienkie soczewki. W rzeczywistoci
pojedyncze soczewki stosowane s stosunkowo rzadko. Najczciej stosuje si ukady
optyczne, w skad, ktrych moe wej kilka soczewek. Dla uproszczenia rozwaymy
najprostszy z moliwych ukadw optycznych zoony z dwu cienkich soczewek. Moemy
tutaj rozpatrywa dwa przypadki:

Ukadu dwu cienkich soczewek zlepionych ze sob (odlego midzy rodkami

soczewek d = 0).

- 66

Ukadu dwu cienkich soczewek umieszczonych w ten sposb, e odlego midzy

rodkami jest rna od zera(d 0).

W pierwszym przypadku otrzymujemy ukad o ogniskowej danej wzorem:

1
1
1
=
+ ,
f u1
f1 f 2
gdzie f1 i f2 ogniskowe soczewek.
Jeeli zamiast ogniskowych soczewek wprowadzimy zdolnoci skupiajce, wzr ten
przyjmie posta:

Du1 = D1 + D2 .
W przypadku drugim otrzymujemy nieco bardziej skomplikowan relacj:

1
1
1
=
+ .
fu2
f1 d f 2
W podanych wzorach ogniskowej f1 i f2 mog przybiera zarwno wartoci dodatnie
(soczewki skupiajce) jak i ujemne (soczewki rozpraszajce).
2. Pomiar ogniskowej soczewki skupiajcej.
Pomiar przeprowadzamy na awie optycznej pozwalajcej zmierzy odlego przedmiotu
od soczewki (x) oraz odlego soczewki od obrazu (y).

- 67 Tak dobieramy x, aby na ekranie otrzyma ostry obraz przerocza. Wyniki notujemy w
tabeli. Dla danej soczewki wykonujemy pi niezalenych pomiarw.

xi

yi

fi

Przy piciu pomiarach niepewno okrelamy jako redni bd kwadratowy:

5

f =

( f f )
i =1

u (u 1)

Wynik podajemy w postaci:

f = f f

3. Wyznaczanie ogniskowej soczewki rozpraszajcej.

Jak pamitamy, ogniskowa ukadu soczewek dana jest wzorem:

1
1
1
= +
.
fu
f1 f 2
Dla soczewki rozpraszajcej ogniskowa przyjmuje warto ujemn. Chcc wyznaczy
ogniskow soczewki rozpraszajcej, musimy poczy j w ukad z soczewk skupiajc o
takiej ogniskowej, aby ukad spenia warunki soczewki skupiajcej. Moemy wtedy
otrzyma obrazy rzeczywiste, a jest to warunkiem dokonania pomiaru ogniskowej ukadu. W
tym celu wybieramy odpowiedni soczewk, ktrej ogniskow f1 wyznaczylimy. Postpujc
w analogiczny sposb, jak w przypadku soczewki skupiajcej, wyznaczamy ogniskow
ukadu soczewek (soczewka skupiajca + rozpraszajca) fu. Poniewa traktujemy soczewki
jako cienkie, odlego midzy rodkami zetknitych ze sob soczewek moemy pomin.
Znajc ogniskow ukadu soczewek oraz ogniskow soczewki skupiajcej, wyliczymy
ogniskow soczewki rozpraszajcej f2.

- 68 -

1
1
1
=
,
f2
f u f1
f2 =

f1 f u
.
f1 f u

Poniewa fu > f1, ogniskowa f2 bdzie miaa warto ujemna.

Wyniki notujemy w tabeli:
yi

xi

fui

f2i

f2

Wykonujemy pi niezalenych pomiarw. Niepewno pomiarw przyjmujemy, tak jak

poprzednio, jako redni bd kwadratowy.
Wynik pomiaru przedstawiamy postaci:

f 2 = f 2 f

- 69 -

wiczenie nr16

Wyznaczanie dugoci fal wietlnych za pomoc siatki

dyfrakcyjnej.
1. Wiadomoci wstpne.
Pierwszym dowiadczeniem, w ktrym wykazano falowe waciwoci wiata byo
dowiadczenie Younga, przeprowadzone w 1803 r. Schemat tego dowiadczenia przedstawia
poniszy rysunek

Schemat dowiadczenia Younga

W zakreskowanym na rysunku obszarze, wskutek interferencji powstaj prki noszce

nazw prkw Younga. Mechanizm ich powstawania przedstawiono poniej.

Interferencja fal wietlnych w dowiadczeniu Younga

- 70 Oznaczmy odlego pomidzy szczelinami O1 i O2 przez a. Promie wietlny biegncy z

punktu O2 do punktu P przebywa drog dusz ni promie wychodzcy z punktu O1 . Przy
zaoeniu, e rnica drg s przebytych przez promienie jest znacznie mniejsza ni
przebyte drogi:

s << O1 P,
s << O2 P,
z pewnym przyblieniem moemy napisa:
s = O2 P O1 P = a sin .
Jasne prki obserwujemy wtedy, gdy rnica drg jakie przebywa wiato spenia
warunek

s = n

n = 0,1, 2...

gdzie = dugo fali wietlnej.

Ciemne prki powstaj wtedy, gdy rnica drg s promieni wietlnych jest rwna
nieparzystej wielokrotnoci poowy dugoci fali:
s = (2n + 1)

n = 0,1, 2...

Wyprowadzony wyej wzr:

n = a sin
pozwala w bezporedni sposb wyznaczy dugo fal wietlnych. W praktyce do
wyznaczania dugoci fal wietlnych wykorzystywana jest siatka dyfrakcyjna. Zawiera ona
nie dwie, lecz bardzo duo szczelin.
Siatka dyfrakcyjna jest to najczciej pytka szklana, na ktrej za pomoc diamentowego
ostrza zostao automatycznie nakrelone tysice rwnolegych rys. W zalenoci od jakoci
siatki moe ich by od kilkudziesiciu do kilku tysicy na 1 cm. Dua liczba szczelin, przez
ktre przechodzi wiato powoduje, e za pomoc siatki dyfrakcyjnej otrzymujemy bardzo
jasne obrazy. Siatka pozwala rozdzieli fale wietlne o bliskich sobie dugociach.

- 71 Mona wykaza, e analogicznie jak w przypadku dowiadczenia Younga speniona jest

relacja
k = a sin k
gdzie
k = 1, 2,3,... jest numerem rzdu widma,

dugoci fali wietlnej,

k ktem odchylenia promieni od prostej prostopadej do siatki,
a staa siatki.

siatka dyfrakcyjna

wiato monochromatyczne
ekran

- 72 2. Przebieg dowiadczenia
Wyznaczanie staej siatki
Aby wyznaczy dugo fal wietlnych musimy zna sta siatki a. Do jej wyznaczenia
wymienicie nadaje si promie wiata lasera helowo-neonowego, ktry emituje wiato o
dugoci

0 = 632, 6nm .

Na ekranie odlegym o l od siatki, otrzymujemy wtedy punkty wiata odpowiadajce

poszczeglnym rzdom widma.

2x1

"2"

"1"

"0"

"1"

x2

Poniewa dla widma pierwszego rzdu k=1 zatem:

0 = a sin 0
skd
a=

0
.
sin 0

Znajc x1 oraz l moemy wyznaczy warto sinusa 0

sin 0 =

x1

l 2 + x12

a tym samym
a=

0 l 2 + xn 2
x1

"2"

- 73 Podobne wyliczenia przeprowadzamy dla x2 (k = 2) , wyniki pomiaru notujemy w tabeli.

nr

x1

l 2 + x12
x1

a1

x2

l 2 + x2 2
x2

a2

1
2
3

Wyznaczamy redni warto a .

Wyznaczanie dugoci fal wietlnych.
Znajomo staej a siatki dyfrakcyjnej pozwala na wyznaczenie dugoci fal wietlnych
odpowiadajcych poszczeglnym barwom widma wiata biaego. Jako rda wiata,
podobnie jak w poprzednich dowiadczeniach uyjemy rzutnika. Aby wizka wiata padajca
na siatk dyfrakcyjn bya moliwie wska, w rzutniku umieszczamy szczelin wykonan z
przeamanej yletki. Szczelina taka, umieszczona w rzutniku w miejscu przerocza, pozwala
otrzyma na ekranie ostry i bardzo jasny obraz.

Siatka dyfrakcyjna powoduje rozszczepienie wiata biaego na widma cige I, II

rzdu.
Wemy pod uwag widmo I rzdu. Ograniczajc do czerwieni moemy napisa:
k c = a sin c .
Przyjmuje k=1, ostatecznie otrzymujemy:

c = a sin c .

- 74 Warto sin c jest rwna:

sin c =

xc
l + xc 2
2

xc odlego rodka czerwonego prka widma od rodka prka zerowego,

l odlego siatki dyfrakcyjnej od ekranu, na ktrym otrzymalimy widmo.

Podobny pomiar wykonujemy dla barwy czerwonej tej i zielonej,
niebieskiej oraz fioletowej. Wyniki pomiarw notujemy w tabeli:

Barwa
prka

l(m)

x1 (m)

x2 ( m)

x3 (m)

x ( m)

x
l 2 + x2

( nm)

czerwona

ta
zielona
niebieska
fioletowa

Poniewa wyznaczalimy dugoci fal wietlnych poszczeglnych barw widma

cigego, ktre w sposb cigy przechodz jedna w drug, trudno jest w tym przypadku
przeprowadzi dyskusj bdu.

- 75 -

wiczenie nr 17

Wyznaczanie krzywej cechowania spektrometru pryzmatycznego.

1. Wiadomoci wstpne
W wietle widzialnym emitowanym przez rozgrzane do wysokiej temperatury ciaa
(np. wkno arwki) lub ciecze (roztopiony metal) wystpuj wszystkie dugoci fal od
= 400nm do = 760nm . wiato takie nazywamy niekiedy wiatem biaym. Jeeli
biae wiato w postaci wskiej wizki, skierujemy na pryzmat (patrz rysunek) to nastpi
rozszczepienie wiata. Na ekranie otrzymamy barwne widmo.

W ten sposb moemy zademonstrowa za pomoc pryzmatu

rozszczepienie wiata biaego.

W widmie tym barwy w sposb cigy przechodziy jedna w drug. W ten sposb na
ekranie ogldalimy pasmo barw od czerwonej poprzez pomaraczow, t, zielon,
niebiesk do fioletowej. Okazuje si jednak, e nie wszystkie ciaa pobudzone w taki czy inny
sposb do wiecenia emituj wiato o widmie cigym. Widmo wiata emitowanego na
przykad przez pary i gazy skada si z wskich, jasnych linii o rnych barwach, ktrym
moemy przypisa cile okrelone dugoci fal. Te wanie, niekiedy bardzo skomplikowane
widma, stanowi przedmiot bada, w ktrych wykorzystuje si przyrzdy spektralne.
Elementem, ktry rozszczepia wiato w tych przyrzdach moe by np. siatka dyfrakcyjna
lub pryzmat.W zalenoci od sposobu rejestracji widma przyrzdy spektralne dzielimy na
spektrografy, w ktrych widmo otrzymuje si na kliszy fotograficznej oraz spektrometry, w
ktrych pomiar dugoci fal sprowadza si do zmierzenia kta ustawienia lunetki.
W praktyce szkolnej stosuje si nieco zmodyfikowany typ spektrometru pryzmatycznego,
pozwalajcy na bezporedni obserwacj widma na tle skali. Przyrzd taki, za pomoc
ktrego raczej obserwujemy widmo ni wykonujemy pomiary, nosi nazw spektroskopu.

- 76 Schemat dziaania spektroskopu

dowiadczeniach, pokazuje rysunek.

szkolnego,

ktrego

bdziemy

uywa

naszych

Zasada dziaania szkolnego spektrometru pryzmatycznego.

Aby mc obserwowa widma par i gazw, musimy pobudzi je do wiecenia. Najczciej

stosowanym sposobem jest wyadowanie w gazie rozrzedzonym. Gotowe rurki, w ktrych
mona obserwowa wyadowanie w gazach, nosz nazw rurek Geisslera lub Pluckera.
Takich rurek uyjemy przeprowadzajc obserwacj widm poszczeglnych pierwiastkw. W
dowiadczeniu wykorzystujemy gotowy zestaw rurek Pluckera. Za pomoc spektroskopu
pryzmatycznego ogldamy widmo emitowane przez wzbudzony elektrycznym wyadowaniem
wodr, hel i neon.
Jak z dowiadczenia wynika, gazy jednoatomowe emituj wiato, ktrego widmo skada
si z wskich, barwnych, dobrze wyodrbnionych linii. Widmo takie nosi nazw liniowego
widma emisyjnego. Kademu pierwiastkowi odpowiada specyficzny dla niego,
niepowtarzalny ukad linii. Podobne widmo emituj pary rtci oraz sodu. Obserwujc widma
poszczeglnych pierwiastkw stwierdzilimy, e rni si one zasadniczo midzy sob.
Kademu pierwiastkowi, jeeli tylko potrafimy pobudzi go do wiecenia, odpowiada
charakterystyczne widmo. Niepowtarzalno widm pierwiastkw pozwala wykorzysta je do
analizy jakociowej nieznanej substancji, tzn. stwierdzenia obecnoci danego pierwiastka w
badanej substancji przez zbadanie jej widma.
Analiza widmowa, bo tak nazw nosi ten typ analizy jakociowej, pozwala na
zidentyfikowanie bardzo maej iloci danego pierwiastka. Czuo metody, ktrej miar jest
minimalna ilo danego pierwiastka jeszcze wykrywalnego w spektroskopowych badaniach,
zaley od pierwiastka. Jedne z pierwiastkw mona wzbudza atwo i wtedy czuo metody
jest bardzo dua, inne s trudne do wzbudzenia i wtedy gwatownie spada czuo ich
oznaczania.
2. Przebieg dowiadczenia.
W dowiadczeniu obok spektralnych rurek Pluckera zawierajcych wodr, hel oraz rt,
wykorzystujemy rwnie lamp sodow. Linie widmowe tych pierwiastkw bd stanowiy
wzorzec, ktry pozwoli nam wykreli krzyw cechowania, bdc zalenoci pomidzy
odczytem na skali pooenia danej linii spektralnej od jej dugoci .

- 77 Tak dobieramy pooenie skali aby zmieci si na niej cay zakres wiata widzialnego,
od czerwieni do fioletu. Kadej linii obserwowanych w spektroskopie pierwiastkw
przypisujemy pooenie na skali. Poniewa dugoci fal linii widma emisyjnego s znane z
otrzymanych danych moemy wykreli krzyw cechowania. Wyniki notujemy w tabeli.
Tabela dla wodoru
Nr

barwa linii

dugo fali [nm]

czerwona

656,3 nm

niebieska

486,1 nm

fioletowa

434,0 nm

pooenie na skali

warto rednia

pooenie na skali

warto rednia

pooenie na skali

warto rednia

Tabela dla helu

Nr

barwa linii

dugo fali [nm]

czerwona

667,8

ta

587,6

zielona

504,8

niebieska

492,2

niebieska

471,3

fioletowa

447,1

Tabela dla rtci

Nr

barwa linii

dugo fali [nm]

ta

579,1

ta

577,0

zielona

546,1

niebieska

491,6

fioletowa

435,8

fioletowa

407,8

- 78 Tabela dla sodu

Nr

barwa linii

dugo fali [nm]

czerwona

615,

ta

589,

zielona

569,

niebieska

516,

niebieska

498,

pooenie na skali

warto rednia

Wyniki w postaci kropek o rnych kolorach dla rnych pierwiastkw nanosimy na

wykres zalenoci pooenia na skali wzorcowych linii spektralnych n. od odpowiadajcych
im dugoci fal . Otrzymanie w ten sposb punkty czymy lini cig za pomoc
krzywki. Tak otrzymana krzywa cechowania pozwala na wyznaczenie dugoci fal
nieznanych pierwiastkw, ktre wystpuje np. w widmie energooszczdnych lamp
owietleniowych.
W tym wiczeniu nie przeprowadzamy dyskusji bdu.

- 79 -

wiczenie numer 18

Pomiar odlegoci pomidzy dwoma ciekami na pycie CD.

1. Wiadomoci oglne.
Pytka CD stanowi odbiciow siatk dyfrakcyjn o cile okrelonej staej a. Oglnie
siatki dyfrakcyjne dziel si na transmisyjne, przez ktre przechodzi wiato,

Zasada dziaania siatki dyfrakcyjnej transmisyjnej

oraz odbiciowe. W tym ostatnim przypadku rysy krelone s na zwierciadle, od ktrego

odbija si promie wiata.

Promie wiata
monochromatycznego

Zasada dziaania siatki dyfrakcyjnej odbiciowej

- 80 -

Podobnie jak dla siatki dyfrakcyjnej transmisyjnej obowizuje tu ta sama zaleno

n = a sin ,

n=1,2,

z ktrej znajc a moemy wyznaczy , lub znajc wyznaczy a.

Wanie tak siatk dyfrakcyjn (z pewnym przyblieniem) jest pytka CD. cieki zapisu
peni na niej rol przeson, a odstpy pomidzy nimi rol szczelin. Przekrj poprzecznysiatki
pokazuje poniszy rysunek:

a odstp pomidzy szczelinami oraz ciekami zapisu

W dowiadczeniu wyznaczamy sta tej specyficznej siatki dyfrakcyjnej, co pozwoli nam
odpowiedzie na pytanie ile cieek znajduje si na 1 mm poprzecznego przekroju pyty.
2. Przebieg dowiadczenia.
W dowiadczeniu wykorzystujemy wiato lasera neowo helowego cile okrelonej
dugoci fal.

0 = 632, 6nm.
Promie wietlny kierujemy na jedn z krawdzi pytki CD tak jak to pokazuje rysunek

- 81 -

Na ekranie zobaczymy dwa czerwone punkty odpowiadajce widmu pierwszego rzdu.

Pomiar odlegoci pomidzy nimi 2x, oraz odlego lasera od ekranu l pozwala wyznaczy
sta siatki a.

Jak ju wspominalimy
n = a sin ,

w naszym przypadku n=1,

sin =

l 2 + x2

a tym samym
x

0 = a

l 2 + x2

Z zalenoci tej moemy wyznaczy sta siatki a, rwn odlegoci pomidzy ciekami
zapisu;

a=

0 l 2 + x 2
x

Wyniki pomiaru notujemy w tabeli.

Nr

ai

liczba
szczelin
1\mm

1
2
3
4

Pomiary s na tyle proste i szybkie e, moemy zmierzy sta siatki a dla 56 rnych
odlegoci l.

- 82 -

3. Dyskusja bdu
Bd obliczamy jako redni bd kwadratowy
5

a =

(a a )
i =1

n(n 1)

a wynik zapisujemy w postaci

a = a a .

- 83 -

Literatura

1.K.ChylaFizykaDebit 2000.
2. A. Baanda Statystyczne metody opracowa pomiarw PWSZ Nowy Scz 2002
3.T. Dryski wiczenia laboratoryjne z fizyki PWN Warszawa 1995
4. Z. Wroski wiczenia laboratoryjne z fizyki Wydawnictwo Uniwersytetu
M. Curie- Skodowskiej Lublin 2003