Rozdzia I

Zasoby ropy naftowej w wiecie i jej znaczenie dla rozwoju gospodarki

1.1 Rozmieszczenie z ropy naftowej i skala jej wydobycia
Sigajc okiem wstecz wida denie ludzkiego gatunku do
polepszania jego egzystencji. Opanowanie przez neandertalczyka sztuki
krzesania ognia ok. 200 tys. lat temu, byo czym wicej nili
wykorzystaniem siy i zrcznoci wasnych rk. Odkrycie to miao zastpi w
przyszoci si mini i pchn histori Ziemi na nowe tory.
Potga energii uzyskiwanej nie z siy mini czowieka czy
udomowionych przez niego zwierzt, wynika z niedoskonaoci ludzkiego
organizmu. wiadomi byli tego ju staroytni. Mit o Prometeuszu jest
doskonaym przykadem fascynacji wczesnego czowieka rdami ciepa.
Litociwy tytan wykrad z Olimpu ogie, sam zostajc skazany na mczarnie.
Przytoczony mit byby zbyteczny, gdyby nie fakt, i ogie pozwala
pierwszym myliwym doskonali bro, a 7000 lat temu wytapia mied.
Przejcie z epoki kamienia do epoki brzu nie byoby moliwe bez ulepsze
technologicznych. Te nie byy jednak zasug siy mini adnego z ssakw.
Moc ciaa dorosego mczyzny wynosi ok. 0,08 KM, czyli w cigu godziny
moe wykona prac odpowiadajc 0,06 kWh. Przekada si to na
porwnanie, gdzie omiogodzinny wysiek rwna si energii zuytej w tym
samym czasie przez 60 watow arwk 1. Problem ten doskonale znamy
midzy innymi dziki naukowcom konstruujcym pojazdy napdzane si
ludzkich mini.
Pierwszego rda opau dostarcza las. Mimo, e wgiel znany by ju
staroytnym Grekom, nie zastosowano go na wiksz skal przed XVII
wiekiem. Pokady znajdoway si zbyt gboko, a ich dostpno zwikszya
dopiero maszyna parowa (pocztkowo opalana drewnem). Wgiel mia t
1

Z. Rurarz, Kryzys energetyczny. Mit czy rzeczywisto?. Warszawa 1978, s. 11.

1

zalet, i jego pokady wydaway si nieskoczone2, a kalorycznoci

przewysza jakikolwiek stosowany dotychczas surowiec. Maszyna parowa,
tak bardzo wpisana w XIX, nierozerwalnie zwizana bya z wglem. Silnik
parowy porusza pompami w angielskich kopalniach, napdza lokomotywy
Pacific Union w Stanach Zjednoczonych czy pomg rozkwitn dzkiemu
wkiennictwu.
U progu XX wieku pojawi si inny surowiec, ktry w odrnieniu do
wgla, by taszy i atwiej dostpny. lady ropy naftowej spotyka czowiek
od dawna. W Mezopotamii jej obecno odnotowano ok. 3000 lat przed
Chrystusem. Ropa wyciekaa sama bd pon ulatniajcy si gaz ziemny, co
dao pocztek kultowi ognia. Substancj nazwano bituminem, a ona sama
rycho znalaza zastosowanie w wielu dziedzinach. Impregnowano ni odzie,
wizano cegy, uywano do budowy drg, a z rzadka owietlano domostwa.
Znalaza wreszcie ropa zastosowanie w medycynie. Wedug Piliniusza leczya
kaszel, katarakt, reumatyzm, goia rany, koia bl zbw i obniaa
temperatur3. Kluczowa waciwo ropy, tj. atwopalno miaa okreli jej
uyteczno. Ju podczas Wojny Trojaskiej uyto surowej nafty do zapalenia
greckich okrtw. Krl perski Cyrus II uy jej podczas oblenia Babilonu.
Jednak dopiero w VII wieku n.e. w Bizancjum wynaleziono mieszanin ropy
z niegaszonym wapnem ogie grecki 4. Do czasu upowszechnienia si
prochu, bya to najpotniejsza z broni.
W dziele De re metallica z 1556 r. Georgius Agricola opisa zbieranie
ropy w miejscu jej naturalnych wyciekw. W 1605 r. dokonano pierwszej
destylacji. W owych czasach uywano ropy jako impregnatu w budownictwie
okrtowym oraz jako smaru.

Do XX w. ropa nie znalaza wikszego zastosowania w przemyle. Obecnie pokady wgla, mimo przeszo
dwusetletniej eksploatacji, szacowane s na przeszo 890 mld, czyli szeciokrotnie wicej ni ropy naftowej.
Za Molenda J., Grzywa E., Technologia podstawowych syntez organicznych, Warszawa 1987, s. 94 105.
3
D. Yergin, Nafta, wadza i pienidze, Warszawa 1996, s. 13.
4
Jako rdo owietlenia nie znalaza ropa zastosowania do czasw Ignacego ukasiewicza. Nie znano metod
jej destylacji, a jako rodka do lamp uywano oliwy, tuszczu zwierzcego czy tranu, tame, s. 14.
2

Pocztki planowego wydobycia i przetwrstwa ropy datuje si na 1853

rok. Rok ten obfitowa w dwa istotne wydarzenia. Lwowscy farmaceuci,
Ignacy ukasiewicz i Jan Zeh, uzyskali patent na destylacj ropy naftowej
oraz uyli go w praktyce, napeniajc naft lamp. Okolice Galicji jak i caych
Karpat od wiekw obfitoway w naturalne wycieki ropy. Miejscowa ludno
zbieraa rcznie pywajcy w sadzawkach bitumen (porkury, skaolej jak
nazywano rop w Galicji), wykorzystujc go do takich samych celw jak
ludno na Bliskim Wschodzie. Pierwotnym zastosowaniem nafty byo
owietlenie. Ju przed ukasiewiczem eksperymentowano z destylacj
skaoleju, lecz produkt finalny brudzi i by niezwykle wybuchowy 5. Dlatego
te praca ukasiewicza miaa tak wag. P wieku pniej bya ju ropa
surowcem cenionym i poszukiwanym na tyle, i zainteresowanie ni
wykazay krgi polityczne. Znaczenie strategiczne ropy naftowej odkryto
jednak nie w zaborze austriackim a za oceanem.
W pnocno zachodniej Pennsylwanii podobnie jak na Podkarpaciu
obecne byy wycieki ropy, jednak jej wykorzystaniu stay na przeszkodzie
brak metod jej przerabiania oraz prymitywne wydobycie 6. W 1856 r. profesor
chemii Beniamin Silliman doszed do tych samych wnioskw co Ignacy
ukasiewicz, brakowao jednak z odpowiednio bogatych by uczyni
wydobycie ropy opacalnym. W 1858 r. agent nowopowstaej spki Seneca
Oil Company, Edwin L. Drake, rozpocz wiercenia w miejscowoci
Titusville. Z braku odpowiedniego sprztu uywano wierte do poszukiwania
solanki. Rok pniej na gbokoci 21 metrw znaleziono rop. Wraz ze
wzrostem wydobycia (450 tys. baryek w 1860, 3 mln w 1862 roku)
zadziaay prawa rynku. Ceny spady poniej ceny opakowania, w ktrym
rop przechowywano. Dua ilo nafty sprawiaa, e staa si ona dobrem
powszechnego uycia, a wybuch Wojny Secesyjnej i ograniczenie importu
wielorybiego tranu z Europy oraz terpentyny z poudniowych stanw
5

A.T. Solecki, Galicyjskie pocztki rewolucji, Newsweek nr 6 / 2002.

O ile w Galicji rop wydobywano wiadrami, w Pennsylwanii moczono w wycieku ropy szmaty, ktre
nastpnie wyymano. Dziennie pozyskiwano do 25 litrw ropy. Za: D. Yergin, op. cit., s. 10.
6

sprawiy, i nafta staa si podstawowym rdem wiata. Nafta wyduya

czowiekowi dzie, ale do zastosowania innych produktw ropopochodnych
brakowao jeszcze odpowiednich wynalazkw.
Zanim skoczy si XIX wiek rop wydobywano w Stanach
Zjednoczonych, Podkarpaciu, Baku i Groznym. Udoskonalono rafinacj, a
gama produktw zacza si poszerza. Ropa wypara pszczeli wosk z
produkcji wiec (parafina), w budownictwie drogowym zaczto stosowa
asfalt.
Z chemicznego punktu widzenia ropa naftowa jest ciemn (czarn,
brunatn, zielon, a nawet niebiesk), atwopaln, dosy cik ciecz7. Jest
mieszanin wglowodorw, zanieczyszczon zwizkami siarki, tlenu, azotu
oraz metali takich jak wanad, nikiel, elazo 8. Nie jest poznane pochodzenie
ropy. Istniej dwie teorie jej pochodzenia: nieorganiczna i organiczna 9.
Obecnie wikszo geochemikw skania si ku teorii organicznej.
Proces tworzenia si ropy z acuchw organicznych 10 jest dugotrway
i nie zawsze koczy si jednakowym skutkiem. Z organicznych szcztkw
powstaje najpierw gaz ziemny, a pniej lejsze i coraz cisze frakcje ropy.
Efektem tego jest istnienie rnych typw ropy (ze wzgldu na zasiarczenie i
proporcje grup wglowodorowych), z rn zawartoci gazu. Bywa tak, e
powstaje tylko gaz.
Od pierwszych lat wydobycia, rop odkrywano tylko w cile
okrelonych miejscach. Ma to zwizek z jej tworzeniem. Ropa jest substancj
7

6,6 8,0 baryki na ton za: L. Bednarz, Nafta problemy i perspektywy, Warszawa 1978, s. 25. Baryka to
158,98 litrw.
8
Jest to definicja najprostsza. Inne, bardziej specjalistyczne, podaj podrczniki z zakresu chemii organicznej
lub petrochemii, np.: ropa to zoona mieszanina zwizkw chemicznych. Podstawow mas ropy (80 95
%) stanowi cieke oraz rozpuszczone w nich stae wglowodory, parafinowe, naftenowe i aromatyczne.
Bardzo czsto w ropach rozpuszczone s rwnie gazowe parafiny. Molenda J., Grzywa E., op. cit., s. 90.
9
Starsza jest teoria nieorganicznego pochodzenia ropy. Ropa miaa powsta z substancji nieorganicznych,
takich jak woda i wgliki metali bd z wodoru i wgla w procesie stygnicia Ziemi. Potwierdza to obecno
wglowodorw w meteorytach i na powierzchniach Saturna i Jowisza.
Teoria organicznego pochodzenia ropy jest nowsza i posiada wicej zwolennikw. Ropa miaa powsta na
skutek rozkadu szcztkw organicznych pod wpywem dziaania temperatury, cinienia, bakterii,
promieniowania i katalizatorw. Wiek ropy szacowany jest na od 10 mln do 5 tys. lat, co oznacza, e
powstaje ona rwnie wspczenie. Za: L. Brezula, A. Mizgalska, Ropa problem wspczesnego wiata,
Warszawa 1983, s. 25.
10
Zwanych rwnie biopolimerami bd kerogenem. Zaliczamy do nich: wglowodany, biaka, lipidy,
lignin, chityn, ywic, woski i in. Za: Molenda J, Grzywa M. op. cit., s. 63.
4

lejsz od otaczajcej j solanki i ska. Wglowodory migruj ze ska

macierzystych ku grze, a natrafi na tzw. puapk naftow, czyli
odizolowane od powierzchni ziemi porowate skay (kolektory). Tylko w takiej
sytuacji dochodzi do utworzenia zbiornika ropy. Cay ukad: skay
macierzyste, szlaki migracji, zbiorniki i puapki nazywane s systemem
naftowym. Skaami najlepiej nadajcymi si na macierz ropy s wszelkie
skay osadowe, za kolektory ropy to: piaskowce, wapienie, dolomity. Gdy w
ssiedztwie wyej wymienionych wystpuj nieprzepuszczalne iy, margle
czy sole, to obecno ropy jest bardzo prawdopodobna11. Uatwieniem dla
poszukiwaczy ropy jest fakt, i najwicej szcztkw organicznych zawieraj
baseny sedymentacyjne (twory ska osadowych) szelfu kontynentalnego.
Dotyczy to akwenw maych, np. Zatoka Meksykaska czy Zatoka Perska.
Krtki opis genezy powstania ropy pozwala przej do przedstawienia
wielkoci i wystpowania jej z. Cakowite zasoby pewne ropy naftowej
szacowane s na blisko 140 mld ton 12. Uywany termin zasoby pewne
(proved reserves) odnosi si do z, na ktrych zainstalowane s urzdzenia
wydobywcze. Inaczej do z, ktre eksploatowane s w sposb czynny bd
gotowe s do wydobycia w kadej chwili13.
Od lat 60 tych XIX wieku, czyli od boomu naftowego, tak
wydobywajcych jak i odbiorcw niepokoia myl o wyczerpaniu si
zasobw ropy. Pierwszych szacunkw dotyczcych zasobw surowca
dokonano w Stanach Zjednoczonych w 1908 r. D.T. Day z U.S. Geological
Survey okreli jej amerykaskie zasoby na 1,3 3,3 mld ton. Pierwsze
wiatowe szacunki powstay w 1920 r., a zasoby okrelono na 5,9 mld ton.
Charakterystycznym jest fakt, e rzeczywiste zasoby ropy zawsze
przewyszay prognozy, a zasoby pewne zwikszaj si (tabela 1).
Mona dokona klasyfikacji najbardziej ropononych obszarw wiata.
S to cztery rejony:
11

M. Rutkowski, Czy nam ropy zabraknie, Polityka, nr 39 / 2002.

Dane ze stycznia 2003. Za: Nafta Gaz z lipca / sierpnia 2003.
13
L. Bednarz, op. cit., s.40.
12

1)

rejon Zatoki Perskiej. Pola naftowe (rwnie podmorskie) Arabii

Saudyjskiej, Kuwejtu, Iraku, Iranu oraz Emiratw Arabskich,

2)

rejon Zatoki Meksykaskiej i Morza Karaibskiego. Pola naftowe Teksasu,

Luizjany, Wenezueli, Kolumbii i niziny nadzatokowej Meksyku,

3)

rejon Morza Kaspijskiego, Pola roponone Syberii Zachodniej oraz

obszary od Wogi po Ural,

4)

rejon Sahary. Pola naftowe Libii, Algierii oraz delty Nigru.

Najwikszym potencjaem naftowym legitymuje si region Bliskiego
Wschodu (66% zasobw globalnych). Dalej sytuuj si: Ameryka Poudniowa
(9 %), Europa i Eurazja (9%), Afryka (7%), Ameryka Pnocna (5%) i Azja
Pacyfiku (4%)14. Wg Oil & Gas Jornal: Bliski Wschd 92 mld t., Ameryka
Pd. 12,9 mld t., Europa i Eurazja 10,2 mld t., Afryka 10,3 mld t., Ameryka
Pn. 7,2 mld t., Azja Pacyfiku 5,9 mld ton15.
Rezerwy surowca mona dzieli nie tylko wg regionw czy pastw, ale
rwnie organizacji. Najwiksza organizacja tego typu, OPEC, kontroluje
zasoby oceniane na 110 mld ton, czyli 79 % wiatowych zasobw ropy.
Udzia OPEC spad nieznacznie w porwnaniu z 2000 r., ale tylko o 2 % w
porwnaniu z 1993 r. Zoa Azji Pacyfiku, Europy zuboay. Wzrost rezerw
zanotoway za to: Afryka (2 %), Ameryka aciska (1 %) i Ameryka Pn. (1,3
%)16.
Pomimo pozornego rozproszenia z ropy, wida e koncentruj si
one na Bliskim Wschodzie. O dominujcej pozycji regionu wiadczy nie
tylko bogactwo nafty, ale i rodzaj zoa, ktre, wg literatury amerykaskiej,
dzielimy na:

olbrzymy, zawierajce powyej 68 mln ton ropy (50 100 mln t wg

literatury polskiej),

giganty, 200 800 mln t (100 300 mln t),

14

BP Amoco Statistical Review 2003. Dla porwnania, gdy dodamy zoa gazu: Bliski Wschd (66,3%),
Ameryka Pn i Pld (16,9 %), Azja i Afryka (10,9%), Europa (7,5%), za: M. Rutkowski, op.cit.
15
M. Radler, World crude, gas reserves expand as production shrinks, w: O&G Jornal Worldwide Report z 24
grudnia 2001.
16
tame.
6

supergiganty, pow. 800 mln t (500 1000 mln t).

Ponad 70 % wiatowych z to olbrzymy, a 28 % z nich znajduje si we
wspomnianym regionie. Wraz ze spadkiem zasobw ropy wzrasta koszt jej
wydobycia, std warto bliskowschodnich z (tabela 2 przedstawia
najwiksze zoa)
Tabela 1.
Historia odkry zasobw ropy na wiecie od 1920 roku.

Lata

Ropa

Ropa

Ropa

Ropa

Ropa

odkryta

wydobyta

odkryta

wydobyta

pozostajca

cznie

do

danym w

picioleciu

danym cznie

picioleciu

wydobycia

Do 1920

10,05

1,15

8,9

1921 1925

2,11

0,67

12,16

1,82

10,34

1926 1930

10,41

0,94

22,57

2,76

18,81

1931 1935*

2,59

1,04

25,16

3,80

21,36

1936 1940

19,40

1,44

44,56

5,24

39,32

1941 1945*

4,68

1,68

49,24

6,92

42,32

1946 1950

18,38

2,34

67,62

9,26

58,38

1951 1955

16,78

3,46

84,40

12,72

71,68

1956 1960

20,27

4,85

104,67

17,57

87,10

1961 1965

26,39

6,85

131,06

24,42

106,64

1966 1970

19,50

10,12

150,56

34,56

115,00

1970 - 1975

12,67

13,80

163,23

48,36

114,87

rdo: L. Brezula, A. Mizgalska, op.cit., s. 53.

* w latach wielkiego kryzysu i II W poszukiwania zostay ograniczone.

Wszystkie zoa zaliczane do gigantw, a jest ich 40 odkryto przed

1970 rokiem. Stanowi one ponad poow wiatowych zasobw ropy.
Statystyka tych z (supergigantw rwnie) pozwala oczekiwa, i szanse
znalezienia im podobnych s mae. Potencjalne miejsca zalegania takich z

stanowi niedostpne, niezbadane i kontrowersyjne ze wzgldw ekologii,

rejony Arktyki i Antarktydy. Jeli chodzi o zoa olbrzymy, stanowice 25 %
zasobw, szanse na nowe odkrycia te nie s due17.
W pionierskich latach przemysu naftowego wydobycie byo znikome.
Zaspokajao lokalne potrzeby, ale brak byo mu tak organizacji jak i sprztu.
Jak wspomniano pierwsze urzdzenia do wierce adaptowano z innych
dziaw grnictwa. Pomijajc zoa pytkie, np. asfaltowe jeziora Trynidadu
czy wyeksploatowane zoa podziemne, ropa znajduje si tylko gboko pod
powierzchni ziemi. Gboko zalegania z wynosi okoo 3000 m., ale nie
ma wtpliwoci co do wystpowania z gbszych18. Przykadowe
gbokoci zalegania z supergigantw to: irackie zoe Rumaila 3240
3292 m, czy algierskie Hassi Messaoud 3350 m. Gboko wystpowania
podstawy ca 3 km (9 tys. stp w literaturze amerykaskiej) jest typowa dla
wikszoci rezerwuarw ropy.
Eksploatacja z obecnie w niczym nie przypomina tej z czasw
ukasiewicza. U zarania przemysu naftowego otwr wykuwano cikim
dutem. Wiercenie obrotowe zastosowano w 1900 r. i nie zmienio si to do
dzi. Praca pocztkowo bya niezwykle mozolna. Szyb gbokoci 2 km
wiercono rok. Obecnie klasyczn wiertni (rura wiertnicza, erdzie, wider)
zastpi tzw. turbowiert19.

Tabela 2
Zoa supergiganty
Kraj i nazwa
zoa

Rok odkrycia

Zasoby w mld ton

17

R. Nehring, Giant Oil Fields and World Oil Resources, Santa Monica 1976. Za:
J. Danielewski, Energetyka wiatowa po kryzysach, Sprawy Midzynarodowe, 1 2, 1992.
18
L. Bednarz, op. cit., s. 57.
19
Jest to samobieny wider, na elastycznym przewodzie odwijanym z bbna. Napd stanowi woda toczona
z powierzchni, ktra dodatkowo chodzi, smaruje i wydobywa puczk. Rekord szybkoci wiercenia
uzyskano na norweskim zou Asgaard na Morzu Pnocnym. Odwiert o gbokoci 2150 wykonano w 84
godziny. Wicej o technologii PowerDrive na stronie producenta www.schlumberger.com.
8

Algieria
Hassi Messaoud
Arabia Saudyjska
Dammam
Abqaiq
Qatif
Ghawar
Safaniya
Khurais
Manifa
Abu Safah
Berri
Indonezja
Minas
Iran
Gach Saran
Aga Jari
Ahwaz
Bibi Hakimeh
Marun
Irak
Rumaila
Kirkuk
Kuwejt
Burgan
Raudhatain
Libia
Sarir
Stany Zjednoczone
Zatoka Prudhoe
Wenezuela
Bolivar Costal Field
Rosja
Romaszkinskoje
Samotorskoje
Arabia Saudyjska/
Kuwejt
Wafra

1956

1,3

1938
1940
1945
1948
1951
1957
1957
1963
1964

0,7
1,1
1,5
9,1
3,3
1,0
1,5
0,9
0,8

1944

0,8

1928
1938
1958
1961
1964

1,0
0,7
1,1
1,0
1,2

1953
1957

1,6
1,3

1938
1955

7,5
1,1

1959

1,0

1968

2,9

1916

1,1

1948
1964

0,9
2,0

1950

1,1

rdo: L. Bednarz, op. cit., s. 55.

Specjalici nie s zgodni co do zasobw kazachskiego zoa Tengiz, pocztkowo uwaanego za supergiganta.

Szybko wiercenia wzrosa, pojawiy si nowe moliwoci jak

wiercenia kierunkowe. Wynalezione w 1939 r., ale wykorzystane dopiero na
przeomie lat 80 i 90 tych. Jeden kierunkowy odwiert zastpuje do piciu
klasycznych, tj. pionowych. Wyszy jest koszt pracy, do 200%. Biorc pod
uwag zalety technologii (eksploatacja z podmorskich offshore, omijanie
rezerwatw przyrody itp.) koszt wierce, przy stabilnych kosztach wydobycia

(4 8 dolarw za baryk), stoi na rozsdnym poziomie 20. Trzeba zauway,

i zoe ropy naftowej uwaa si za zuyte, gdy wyczerpie si w 30 %. Reszta
jest nieosigalna ze wzgldw technicznych i ekonomicznych. Odwierty
kierunkowe pozwalaj na eksploatacj maksymalnie ekonomiczn21.
Wiercenie jest jednak ogniwem porednim wydobycia. Problemem
bodaj najistotniejszym jest zlokalizowanie zoa. Wspomniaem o naturalnych
wyciekach ropy, ale te rezerwy wyczerpano wiek temu. W 1915 r. zaczto
stosowa metod grawimetryczn, wykorzystujc rnic siy cienia
ponad rnymi formacjami skalnymi. Najbardziej poszukiwane byy skay
porowate. W latach 30 - tych opracowano metody geosejsmiczne, przy
ktrych mierzono prdko rozchodzenia si dwiku w skaach. Narzdzia, z
ktrych korzysta przemys naftowy, przez prawie 50 lat opieray si na
dwuwymiarowych obrazach. W 1973 r. wprowadzono system obrazowania
trjwymiarowego (jest niezastpiony przy wierceniu w podmorskich
pokadach soli)22. Na pocztku niezwykle kosztowny, obecnie jest
podstawow metod poszukiwania ropy. Czasy kiedy wiercono niemal
intuicyjnie skoczyy si. Zanim gowica turbowiertu trafi w rezerwuar ropy,
zoe jest cakowicie rozpoznane.
Rozwizanie technicznych problemw wydobycia, pozostawiao
kwesti jego wielkoci prawom rynku, ale te dziaaniom rzdw.
Pocztkowo poszukiwano szybw tryskajcych, gdzie nie trzeba byo ropy
pompowa. W takiej sytuacji dochodzio do degradacji zoa, ale liczba
szybw rosa. Prym wiody Stany Zjednoczone. Gwatowne wydobycie ropy
prowadzio do natychmiastowego bankructwa przetwrni wglowego oleju23.
Byo to zapowiedzi katastrofy caego przemysu wglowego.
Skutkiem Wojny Secesyjnej byo ograniczenie eksportu baweny
amerykaskiej. Ropa naftowa nadawaa si idealnie do roli jej substytutu. Na
20

J. Rauch, The New Old Economy, The Atlantic Monthly, stycze 2001.
Maksymalne horyzontalne odchylenie zanotowano na zou Wytch Farm. Przy gbokoci 1637 m
wywiercono kana na 10728 m w bok. Za: M. Rutkowski, op. cit.
22
Histori wierce horyzontalnych oraz cay proces opisuje J. Rauch, op.cit.
23
D. Yergin, op. cit., s. 21.
21

10

przeomie lat siedemdziesitych i osiemdziesitych XIX wieku, poowa

wydobywanej na wiecie ropy pochodzia z pl Pennsylwanii. Z wyjtkiem
1900 roku (wzrost wydobycia w Rosji) Stany Zjednoczone zapewniay 60
procentowe globalne wydobycie.
Ju w 1884 roku ropa wydobywana z regionu M. Kaspijskiego i
rafinowana w Baku zacza zaspokaja potrzeby Imperium Rosyjskiego. Do
tej pory jego obszar by gwnym rynkiem zbytu dla nafty z USA24.
Tabela 3
Lata

1870

1900

1910

1940

1950

1960

1974

1975

1990

0,8

20,5

45

293

523

1052

2851

2705

3058

Wydobycie
w mln ton
(w
wiecie)
rdo: opracowanie wasne na podstawie: L. Brezula, A. Mizgalska, op. cit., s. 76 i L. Bednarz, op. cit., s.
97, D. Yergin, op. cit., s. 604.

Tabela 3 pokazuje wzrost w wydobyciu na przestrzeni od ekspansji

surowca na rynek wiatowy do koca lat 80 - tych. Przyrost by
nierwnomierny, wszak do lat 50 tych XX wieku nie odkryto z
najbogatszych, a odkrywane dotychczas byy rezultatem pionierskich bada.
Do pocztku XX w. produkcja ropy naftowej odbywaa si w Stanach
Zjednoczonych i Rosji. W latach 1888 1891 udzia USA spad z 78 do 71 %,
Rosji za wzrs z 22 do 29 %. Jednak rosyjska rewolucja w 1905 r. oraz
wojna rosyjsko japoska zmieniy szacunki. Udzia Rosji w latach 1904
1913 spad z 31 % do 9 %25.
Na rynku pojawili si te nowi gracze. wiatow produkcj
kontroloway: spki crki rozwizanej w 1911 r. SOC, w tym najwiksza
Standard Oil of New Jersey, holding Royal Dutch / Shell, Anglo Persian Oil
Co oraz niezalene Texaco i Gulf. Gwnymi terenami ropononymi byy w
24

90 % eksportowanej do Rosji ropy pochodzio z rafinerii pierwszego koncernu midzynarodowego

Standard Oil Company Johna D. Rockefellera. tame, s. 43.
25
Tame,s. 105.
11

Stanach

Zjednoczonych:

Oklahoma,

Teksas,

Pennsylwania,

Kansas,

Kalifornia, w Rosji: Baku, w Indonezji: Sumatra oraz Polska, ktrej

wydobycie zaspokajao w latach 20 tych XX w. 5 % wiatowego zuycia26.
Gwatowny wzrost wydobycia ropy naftowej spowodoway dwie wojny
wiatowe. Rozmach dziaa wojennych i zastosowany sprzt wymuszay
proporcjonalne wydobycie.
Po zakoczeniu II wojny wiatowej nastpi gwatowny wzrost
produkcji ropy. Wszystkie kraje producenckie odzyskay swoje 100 %
wydobycie. Szczeglnym przypieszeniem charakteryzoway si lata 1955
1970. Mwi si o wzrostowym trendzie historycznym, ktry wynosi 7,5 %
rocznie27. Byo to wynikiem znacznym, gdy prognozy28 z pocztku lat 50
tych przewidyway wydobycie w wysokoci 1,4 mld ton, w rzeczywistoci
wynioso ono 2,6 mld ton. Ci sami prognoci na 2000 przewidywali
wydobycie w ramach ok. 2,7 mld ton, a wynioso ono 3,3 mld ton29.
Pierwszy miliard ton osigna ludzko w 1960 r. Osiem lat zajo
osignicie drugiego. Tempo wzrostu nastpnych 5 lat zaowocowao 800 mln
ton

dodatkowego

rocznego

wydobycia.

Sukcesywnemu

zwikszaniu

wydobycia przeszkodziy wydarzenia z padziernika 1973 roku.

Produkcja po 1973 roku nie utrzymaa tempa sprzed kryzysu
paliwowego, a w szczeglnoci z lat 1960 1973. Jednak produkcja w 1973 r.
bya 2,6 raza wysza ni w 1960 roku30. Wysokie ceny paliw ograniczyy
popyt i skoniy pastwa importerw do poszukiwa rozwiza
oszczdnociowych.
Ju w 1978 r. wydobycie jednak wzroso, przewyszajc o 8,3 %
wydobycie sprzed kryzysu. Produkcja przekraczajca 3 mld t rocznie bya

26

L. Brezula, A. Mizgalska, op. cit., s. 77.

Z. Rurarz, op. cit., s. 42.
28
F.N. Willing, The Oil Industry Tomorrow, Londyn 1962 i L.G. Weeks, Petrol, nr 8 / 1959. Za:
L. Bednarz, op. cit., s.95.
29
M. Radler, World crude.
30
J. Danielewski, op. cit.
27

12

osigana na przeomie XX / XXI w., np.: w 1999 r. 3,19 mld t., w 2001 3,14
mld ton.
W marcu 2003 r. wydobycie wynioso 9,2 mln ton ropy dziennie.
Pastwa nalece do OPEC zwikszyy dzienne wydobycie o 1,8 mln
baryek, pozostae pastwa o 940 tys. baryek31.
W sierpniu 2003 r. dzienne wydobycie wynioso 10,8 mln ton dziennie.
Wzrost w porwnaniu z wydobyciem sprzed wojny wynis 18%32.
Utrzymanie tak wysokiego wydobycia pozwoli pod koniec 2003 roku
przekroczy puap 3 mld ton33.
1.2 Rola ropy naftowej w rozwoju wiatowej gospodarki w przeszoci i
obecnie
Za pioniera przemysu naftowego uwaa si Ignacego ukasiewicza. Jako
pierwszy zwrci uwag na uyteczno surowca, ktry do drugiej poowy
XIX wieku by wykorzystywany do rnych celw, ale na nieznaczc skal.
Sukces ropy i jej pochodnych nie polega na jej wyjtkowym, na owe czasy,
charakterze, wszak znano j od tysicy lat i niemal od tylu te stosowano.
aden jednak surowiec nie by pod koniec XIX wieku rwnie tani i
atwodostpny jak ropa naftowa. aden te nie okaza si bardziej
wszechstronny.
Nie dziwi fakt, e wielo zastosowa ropy zostaa poznana w
zamierzchej przeszoci. Wspomniano o smarach, nafcie, parafinie i asfalcie.
Bez wtpienia s to atrybuty ery industrializacji epoki dziki ktrej wiat
doceni specyficzny charakter ropy. Surowiec pozostawa ten sam, zmieniaa
si tylko technologia jego przerobu.
31

Tempo wydobycia wzroso na skutek wojny w Iraku. Produkcja irackiej ropy spada o 240 tys. b / d, za
moce produkcyjne sojuszniczej wobec USA Arabii Saudyjskiej wzrosy o 216 tys. t / d. Wydobycie Arabii
Saudyjskiej stanowi 90 % produkcji OPEC. Za: M. Radler, Midyear Forecast. Special Report w: Oil and Gas
Journal z 7 lipca 2003.
32
Dane International Energy Agency nr 11, vol. 224 z 2003 i World Oil Magazine z lutego 2003.
33
M. Radler, Midyear....
13

Surowa ropa (crude oil) ma nike zastosowanie w przemyle. wiadom

tego ukasiewicz opatentowa destylacj ropy. Produkcja nafty (od
pierwszego znaczcego produktu ropopochodnego, nazwy ropa i nafta bywaj
stosowane zamiennie) odbywaa si w warunkach rzemielniczych. Produkt
destylacji zapewnia rdo owietlenia. Cykl dnia regulowany promieniami
soca zaama si. Wyduenie dnia wpyno na zmiany spoeczne i
obyczajowe. O ile w domostwach miejskich musiaa nafta rywalizowa z
elektrycznoci, na prowincji bya bezkonkurencyjna. Tabela 4 pokazuje
zmiany w zuyciu poszczeglnych nonikw energii.
Tabela 4
Zmiana struktury wiatowego zuycia pierwotnych nonikw energii (w %
paliwa umownego)
Lata
Nonik
energii
1880
98,0

1890
93,0

1937
73,8

1960
52,3

1974
43,0

1989
29,3

Ropa naftowa

2,0

4,5

19,4

31,1

33,0

35,5

Gaz ziemny

1,5

5,5

14,6

20,0

21,9

1,0

1,3

2,0

4,0

13,3

Wgiel

Energia
elektryczna*

rdo: L. Brezula, A. Mizgalska, op. cit., s. 14 i BP Statistical of World Energy z czerwca 1990.
* wytworzona w elektrowniach wodnych i jdrowych.

Wida, e przeom XIX / XX w. to okres dominacji wgla. Zapewnia

transport na ldzie i morzu, dziki koksowi wytapiano surwk,
produkowano z wgla energi elektryczn oraz uzyskiwano gaz. Coraz
wiksze zapotrzebowanie na produkty ropopochodne ograniczyo zuycie
wgla, nigdy jednak nie doszo do wyparcia wgla z przemysu.
W procesie przerbki ropy naftowej otrzymuje si nastpujce
14

produkty:
-

gaz pynny,

paliwa silnikowe (benzyny, olej napdowy, paliwo odrzutowe),

oleje smarowe i smary,

oleje opaowe,

stae wglowodory naftowe (parafiny, cerezyny, wazeliny),

asfalty drogowe i przemysowe,

surowce wglowodorowe do syntez organicznych34.
Stosowana na pocztku XX w. tzw. prosta destylacja, przy uyciu
ktrej produkowano benzyn, okazaa si mao wydajna. Popyt na benzyn
przers zapotrzebowanie na naft35. Byo to skutkiem sukcesu silnika
spalinowego36. W miar rozwoju konstrukcji silnikw, zwikszania stopnia
sprania i zastosowania doadowania stao si konieczne podwyszenie
ciepa spalania benzyny. Dokadnie o 50 100 kcal / kg paliwa. Nie mogy
by to produkty prostej destylacji czy krakowania termicznego37.
Lata 40 te XX w. przyniosy odkrycie wydajniejszych procesw
produkcji paliw silnikowych. Doskonalenie silnikw wywoao rwnolegy
popyt

na

wysz

liczb

oktanow

benzyny38.

Metoda

krakingu

katalitycznego, rozwizaa ten problem39. Pocztkowo wydajno procesw

produkcji benzyn wynosia 15 20 % benzyny z ropy naftowej.
Udoskonalenie krakingu podnioso wydajno do 50 %.

Metody

34

E. Grzywa, J. Molenda, op. cit., s. 152.

Podstawy technologii syntezy petrochemicznej, praca zbiorowa pod red. A.I. Dincesa i L.A. Potoowskiego.
Warszawa 1966, s. 5.
36
Pierwszy silnik spalinowy, aczkolwiek na gaz, skonstruowa w 1860 r. E. Lenoir. Zastosowanie w
przemyle znalaz dopiero czterotaktowy silnik A. Otto z 1876 r. W 1883 r. W. Maybach i G. Daimler
skonstruowali niestacjonarny benzynowy silnik z zasilaniem ganikowym.
37
Czyli termicznego rozszczepienia wglowodorw wchodzcych w skad ropy lub pozostaoci cikich
przez podgrzanie ich pod cinieniem 40 atmosfer do temp. 470 540 stopni Celsjusza. Kraking odkryto w
1890 r. Wicej: A. J. Dinces, L.A. Potoowski, op. cit., s.5 7.
38
Benzyna jest mieszanin wglowodorw parafinowych, cykloalifatycznych i aromatycznych zawierajcych
od 6 do 12 atomw wgla. Olej napdowy i paliwo odrzutowe wymaga wyszych frakcji ropy naftowej od
12 do 18 atomw wgla. Liczb oktanow ustala si w oparciu o porwnanie benzyny testowej z paliwem
wzorcowym izooktanem (2,2,4 trimetylopentan). P. Mastalerz, Chemia organiczna, Warszawa 1986, s. 97
101.
39
Rnica midzy krakingiem termicznym polega na stosowaniu katalizatorw i niszym cinieniu procesu.
A. J. Dinces, L.A. Potoowski, op. cit., s. 8 9.
35

15

specjalnego przerobu ropy, czyli izomeryzacja, alkilacja, oligomeryzacja i

aromatyzacja dokonay za rewolucji w dziedzinie petrochemii.
Prby wprowadzenia stosunkowo taniego i konkurencyjnego dla
transportu konnego rodka lokomocji podejmowano od dawna. Prototypy
pojazdw napdzane silnikiem parowym byy awaryjne i mao bezpieczne.
Przeom nastpi w 1886 r. Niezalenie od siebie: G. Daimler i C. Benz
zamontowali na ramie wozu benzynowy silnik spalinowy. Pomimo
powinowactwa z konnym powozem, automobil niemieckich konstruktorw
posiada

cechy

wspczesnych

pojazdw,

tj.

skrzyni

biegw

mechanizmem rnicowym, chodnic oraz ganik pywakowy. XIX

wieczny samochd mia moc 1 KM i by zjawiskiem towarzyskim.
Konstrukcja Benza i Daimlera rozwijaa si ywioowo, a za
pionierami motoryzacji poszli inni konstruktorzy. Model T H. Forda z 1912
r. zapewni dostpno samochodu szerszemu gronu odbiorcw. Masowo
produkowane pojazdy benzynowe uniezaleniy czowieka od transportu
zbiorowego. To z kolei wymusio szereg innych udogodnie (autostrady,
motele, stacje benzynowe, centra handlowe). Motoryzacja zmienia oblicze
ludzkoci poprzez zwikszenie jej mobilnoci i tempa ycia.
Okresem najwikszego wzrostu popytu na rop by XX w. Zmiany w
zakresie wydobycia i przetwrstwa ropy, moemy nazwa pocztkiem
tworzenia si przemysu naftowego. Szczeglnego przypieszenia nabray
one w trakcie I wojny wiatowej.
Dziaania wojenne przed 1914 r. oparte byy na transporcie
kolejowym, ale niema rol odgrywa transport konny. Transport kolejowy
by jednak zaleny od wystpowania i jakoci linii kolejowych, ko
pozostawa nieustannie w odwodzie. Dopiero silnik spalinowy poczy
ruchliwo zaprzgu z udwigiem parowozu.

16

17

18