UNIWERSYTET WARSZAWSKI

Katedra Arabistyki i Islamistyki

Ciao w kulturze
muzumaskiej
pod redakcj
Katarzyny Pachniak
i Magdaleny Nowaczek-Walczak

Warszawa 2016

UNIWERSYTET WARSZAWSKI
Katedra Arabistyki i Islamistyki

Ciao w kulturze
muzumaskiej
pod redakcj
Katarzyny Pachniak
i Magdaleny Nowaczek-Walczak

Warszawa 2016

 Copyright by Katedra Arabistyki i Islamistyki UW, 2016

REDAKTORZY
Katarzyna Pachniak
Magdalena Nowaczek-Walczak
PROJEKT OKADKI, OPRACOWANIE GRAFICZNE
Tomasz Zaparty
KOREKTA, SKAD I AMANIE
Tomasz Zaparty

aden z fragmentw tej publikacji nie moe by reprodukowany w aden sposb ani
w adnej formie graficznej, elektronicznej lub mechanicznej, wcznie z reprodukcj fotograficzn, nagraniem, przepisaniem na maszynie, przekazywaniem lub kopiowaniem elektronicznym, bez uprzedniej zgody wyraonej na pimie przez wydawc.

Katedra Arabistyki i Islamistyki Uniwersytetu Warszawskiego

ul. Krakowskie Przedmiecie 26/28
00-927 Warszawa
e-mail: arabistyka@uw.edu.pl
www.arabistyka.uw.edu.pl

ISBN 978-83-944120-1-2

Spis treci

SOWO WSTPNE ........................................................................................................

CIAO W PROCESIE KOMUNIKACJI

Ewa Machut-Mendecka, Mowa ciaa: od jawnej do ukrytej ...............................

11

Magdalena Zawrotna, Tabu ciaa i seksualnoci w Egipcie. Analiza pragmatyczna nazw intymnych czci ciaa w dialekcie kairskim .....................................

25

Sylwia Surdykowska, Rola blu i cierpienia w ksztatowaniu empatii w kulturze Iranu ......................................................................................................................

35

Magdalena Rodziewicz, Kilka refleksji o pojciu twarzy w kulturze Iranu ....

47

CIAO W RUCHU
Katarzyna Pachniak, Czy moemy poprawia i ksztatowa nasze ciaa
poprzez sport? ciao a sport w kulturze muzumaskiej ................................

61

Anna Cielewska, Taniec baczy zakazane praktyki cielesne w przedrewolucyjnej Azji Centralnej .................................................................................................

73

CIAO PRZEDSTAWIONE
Adrianna Mako, Reprezentacje ciaa mczennika we wspczesnej poezji
arabskiej .......................................................................................................................

83

Magdalena Kubarek, Ciao kobiece we wspczesnej powieci muzumaskiej

93

Agnieszka Graczyk, Naturalizm i surrealizm jako formy przeamywania tabu

cielesnoci w utworach irackiej pisarki Haify Zangany ....................................... 103
Bogdan Horvat, Ciao ojczyzny, czyli Bahijja w poezji Ahmada Fuada Nigma

111

Urszula Musyl, Sztuka obnaania ciao w twrczoci Saadata Hasana Manto 119
CIAO UPOLITYCZNIONE CIAO POSKROMIONE
Katarzyna Grak-Sosnowska, Nagoci w islam? Uycia i naduycia ciaa.
Przypadek Femenu ....................................................................................................

131

Anna Warakomska, Czysto rytualna, pikno i pokusy ciaa w tradycji islamu oraz ich konsekwencje dla muzumanw yjcych wspczenie na
Zachodzie Europy ...................................................................................................... 141
Grzegorz Machaowski, Kary cielesne w islamie na przykadzie orzecznictwa
sdw w Arabii Saudyjskiej .....................................................................................

153

Sowo wstpne
Ciao i wszelkie kwestie zwizane z cielesnoci i seksualnoci w kadej kulturze
i cywilizacji nale do delikatnych i budz wiele kontrowersji, a take stanowi pole do
dyskusji: moralnych, religijnych, estetycznych. Ciao i cielesno w islamie to problem
zoony oraz w kulturze zachodniej czsto nieprawidowo interpretowany. W naszej
wiadomoci obecne s wizerunki kobiet w cakowitych lub czciowych zasonach
spowijajcych ciao, wiele mwi si na temat oddzielenia sfery mskiej i eskiej, braku
kontaktu midzy pciami, ktry jest powszechny w kulturze Zachodu. Wszystko to sugeruje, e cielesno jest w islamie, zarwno w religii, jak i kulturze, czym wstydliwym,
mao wanym, spychanym na margines. Jeli ciao si ukrywa, czy oznacza to, e odbiera mu si wszelk seksualno, a cielesno traktuje jako co wstydliwego, co jest tylko
ziemskim, brudnym balastem dla duszy? Jednak kwestia ta nie jest w islamie taka
jednoznaczna, i mamy nadziej pokaza to poprzez artykuy zebrane w tym tomie.
Bez adnej wtpliwoci stosunek do cielesnoci i seksualnoci w islamie zosta
uksztatowany przez zasady religii, ktre zostay okrelone w Koranie i doprecyzowane
w hadisach. Z drugiej jednak strony, tak wana w islamie dla eskiej cielesnoci obsesja
kobiecej czystoci i skromnoci ma swoje rdo w okresie przedmuzumaskim.
Kobiec cnot uznawano za niezwykle wan, gdy to wanie kobieta moga wprowadzi do rodziny obc krew poprzez zdrad, skala rd, sprawi, e jego majtek
przejdzie w obce rce, nawet jeli nikt poza sama kobiet nie mia wiadomoci tego
faktu. Tak cnota kobiety staa si niezwykle wanym skadnikiem szarafu, tradycyjnego
honoru. Jednak nacisk, aby relacje seksualne ogranicza do tych w maestwie nie
oznacza odrzucenia ciaa czy traktowania go jako co gorszego. Inaczej ni w chrzecijastwie, gdzie krlowaa niech do cielesnoci, obawa przed ni lub w najlepszym
razie obojtno, w islamie ciao jest uznawane za twr Boga, o ktry czowiek powinien
zadba, oczywicie wedug okrelonych zasad. Maonkowie maj prawo do cielesnoci
oraz seksualnoci i mog si ni cieszy. Zatem kobieta musi skrywa swoje ciao nie
dlatego, e jest ono wstrtne, czy stanowi jedynie ndzn powok dla duszy, lecz przeciwnie jej ciao bywa niezwykle pikne i powabne, tak e wodzi mczyzn na pokuszenie, odciga ich od wypeniania obowizkw religijnych. Dlatego powinna je zakrywa, lecz wszystkie te zasony opadaj, gdy dwoje ludzi znajduje si w sypialni.
Niezalenie jednak od przyczyn, dla ktrych ciao powinno by zakryte przed
obcymi, a w peni swoimi ciaami mog si cieszy tylko maonkowie, bez wtpienia
ten zakaz uksztatowa stosunek do cielesnoci i seksualnoci, a take sposb postpo-

6
wania z ciaem i pisania o nim. Te rygorystyczne zasady nie byy jednak zawsze
i wszdzie respektowane, a z pimiennictwa muzumaskiego nawet z okresu klasycznego wynika, e stosunek do cielesnoci, seksualnoci i narzuconych surowych zasad
czsto nie odpowiada nakazom religijnym. Mamy wiadomo, e zaproponowane
tematy stanowi zaledwie skrawek tego, co mona napisa o ciele i cielesnoci, rozmaitych ich aspektach, badanych na podstawie zrnicowanego pimiennictwa i zrnicowan metodologi: od traktatw redniowiecznych, poprzez literatur pikn, dokumenty historyczne i prawne, analizy jzykoznawcze do materiaw internetowych. Nie
mamy ambicji wyczerpania tematu, chodzi nam bardziej o pokazanie rnorodnych
zainteresowa polskich islamistw piszcych o tematyce cielesnej. Chocia zdecydowana wikszo tematw w niniejszym tomie dotyczy wspczesnoci, jednak cz autorw siga te do okresu klasycznego, szukajc tam korzeni wspczesnych zachowa.
Praca zostaa podzielona na cztery umowne czci, omawiajce rne aspekty
cielesnoci, chocia wikszo artykuw trudno zamkn w ramkach okrelonych
kategorii. W pierwszej, zatytuowanej Ciao w procesie komunikacji, autorki omawiaj
rne aspekty tego zjawiska. E. Machut-Mendecka opowiada o mowie ciaa, wskazuje na
rnice midzy mow ciaa w kulturze muzumaskiej i zachodniej. Jak si okazuje,
mowa ciaa, jak kady jzyk, jest czytelna i zrozumiaa w obrbie swojej kultury,
w kontakcie z inn wymaga weryfikacji, przekadu, innego odczytania kodw kulturowych. Autorka odwouje si te do przykadw ze wspczesnej literatury, piknie
opisujcych mow ciaa w rnych sytuacjach. Zupenie inne, bo jzykoznawcze podejcie znajdujemy w artykule M. Zawrotnej, ktra analizuje nazwy intymnych czci ciaa
w dialekcie kairskim. Ciekawa analiza jzykoznawcza wyranie pokazuje jak religia
i obyczaje determinuj sownictwo intymne. Kolejne dwie prace dotycz Iranu:
S. Surdykowska opowiada o roli blu i cierpienia w ksztatowaniu empatii w kulturze
Iranu. Artyku dotyka rnych dziedzin: psychologii, neurobiologii spoecznej, orientalistyki. Pokazuje na historyczne rda kultu cierpienia w szyickiej kulturze Iranu,
wskazujc, jak znaczcy wpyw wywar on na zachowania wspczesnych Iraczykw.
Z kolei M. Rodziewicz opisuje pojcie twarzy w kulturze Iranu. Jak si okazuje, jest to
zoona kwestia, z ktr wie si wiele dodatkowych problemw.
Dzia Ciao w ruchu rozpoczyna artyku K. Pachniak o stosunku ciaa i sportu
w kulturze muzumaskiej. Wychodzc od podejcia do sportu w klasycznym islamie na
podstawie witych tekstw oraz rnego rodzaju pimiennictwa, autorka przedstawia
stosunek islamu do sportu wspczenie, dotykajc takich kwestii jak uprawianie sportu
przez kobiety, sportowy strj itd. Z kolei praca A. Cielewskiej przenosi czytelnika do
Azji Centralnej i opowiada o tacach modych chopcw, ktre stay si rozrywk dla
starszych mczyzn. Ta praktyka jest trudna do badania ze wzgldu na braki w materiaach rdowych, a take bdne interpretacje zawarte w obserwacjach naocznych cudzoziemcw, ktrzy nie znajc kontekstu przenosili klisze ze swojej kultury na praktykowanie tego taca.
W dziale Ciao przedstawione znajduje si pi prac opartych na wspczesnej
literaturze muzumaskiej, nie tylko w jzyku arabskim. wiadczy to dobitnie o fakcie,
e ciao nie stanowi dla pisarzy i poetw tabu wrcz przeciwnie, wydaje si, e dziki
kostiumowi literackiemu mona napisa wicej i bardziej szczerze ni pozornie
pozwalayby na to zasady religii. A. Mako opowiada o reprezentacjach ciaa mczen-

7
nika we wspczesnej poezji arabskiej, przytaczajc wiele przykadw tych bezprzykadnie tragicznych wizji. M. Kubarek koncentruje si na ujciu ciaa kobiety we wspczesnej powieci muzumaskiej, szczeglnie u Nadiba al-Kajlaniego. A. Graczyk
analizuje, w jaki sposb iracka pisarka Haifa Zangana stara si przeama w swoich
utworach tabu cielesnoci, piszc o ciele upodlonym, zbrukanym i brudnym. Przedmiotem pracy B. Horvata stao si ciao ojczyzny w poezji Ahmada Fuada Nigma. Autor
zalicza go do nurtu egipskiej poezji ludowej i podkrela, e upoetyczni on zwyky jzyk
egipski, wprowadzajc jako symbol ojczyzny wizerunek prostej kobiety z ludu.
U. Musyl omawia podejcie do ciaa w twrczoci piszcego w urdu Saadata Hasana
Manto. Ciao jest gwacone, traktowane jak narzdzie, jednak trwa poruszane wewntrzn si.
Ostatni dzia to Ciao upolitycznione. Autorzy pokazuj, jak ciao moe sta si
elementem gry politycznej, jak w jego nietykalno ingeruje oparte na religii prawo.
K. Grak-Sosnowska omawia wykorzystanie kobiecego ciaa, w tym przypadku nagiego,
w walce ideologicznej, do czego doszo po opublikowaniu w Internecie zdj dwch
pnagich Arabek, i pniejszym zaangaowaniu si w spraw ukraiskiej grupy Femen,
ktra z zaoenia jest wroga wszelkim religiom, w tym szczeglnie islamowi.
A. Warakomska w pierwszej czci swojego artykuu odwouje si do zasad islamu
dotyczcych ciaa, aby w drugiej czci pokaza ich funkcjonowanie we wspczesnoci
na podstawie piszcej po niemiecku Turczynki z pochodzenia Nacli Kelek.
G. Maachowski powica swoj prac karom cielesnym stosowanym w Arabii
Saudyjskiej. Podaje liczne przykady takich orzecze, trudnych do zaakceptowania
w kulturze zachodniej.
Mamy nadziej, e prace zaprezentowane w tomie poka czytelnikowi nieznane
dotd aspekty podejcia do cielesnoci w kulturze muzumaskiej oraz rozbudz jego
ciekawo.

Katarzyna Pachniak

CIAO W PROCESIE
KOMUNIKACJI

11

Ewa Machut-Mendecka

Mowa ciaa: od jawnej do ukrytej

wiat arabski jest ywioowy, jego mieszkacy nie auj gestw, ruchw i mimiki, przy pomocy ktrych zwracaj si nieustannie do otoczenia i rozmwcw, dajc
upust emocjom. To zachowanie wynika z postawy niepohamowanej ekstrawersji jako
sposobu komunikacji interpersonalnej:
Na wszelkie bodce ekstrawertycy reaguj ywo, emocjonalnie, spontanicznie.
atwo podejmuj si dziaa, chtnie powicaj uwag innym, w pierwszym
odruchu nie stwarzaj barier w kontakcie, potrzebuj staej stymulacji zewntrznej.1
Take:
Ekstrawersj charakteryzuje pozytywny stosunek do przedmiotu, introwersj

stosunek negatywny. Przez swe formy przystosowania i reagowania ekstrawertyk nastawiony jest bardziej na zewntrz, kieruje si uznawanymi przez
kolektyw normami, zgodnymi z duchem czasu itd..2
Poniewa trudno zaoy, e wszyscy mieszkacy choby jednego kraju, jakim jest
np. Egipt, bardzo dynamiczny na co dzie, s w wymiarze indywidualnym ekstrawertykami, ekstrawersja, jako zjawisko na skal spoeczn, staje si skryptem
kulturowym.
Kair budzi si ze snu leniwie. Noc i wczesny ranek to najprzyjemniejsze
(najchodniejsze) pory w cigu doby, zwaszcza latem, kiedy niemiosierny trzydziestoparostopniowy upa daje si wszystkim mieszkacom we znaki. Z tego
wzgldu Kairczycy bardzo pno kad si spa, czasem nawet okoo trzeciejpitej nad ranem. Tote w tych godzinach mona rozkoszowa si cisz, ktra
ogarnia kairskie ulice. Pozosta cz dnia wypenia bowiem niesamowity zgiek
i haas. 3

1
2

Z.W. Dudek, Psychologia integralna Junga. Czowiek archetypowy, Warszawa 1995. s. 52.
J. Jacobi, Psychologia C. G. Junga, tum. St. ypacewicz, Warszawa 2001, s. 34.

12
Jawna mowa ciaa
Pod wpywem skryptu ekstrawersji otwieraj si introwertycy, melancholicy
przywouj umiech na twarz, a aobnicy gwatownie i gono opakuj zmarych ten
skrypt siga gboko w przeszo, na Staroytnym Wschodzie paczki na znak aoby
zawodziy rozpaczliwie i rozdrapyway policzki. Dzi kobiety tradycyjnie opakujce
zmarych, symbolicznie uderzaj si po twarzy, wydajc od czasu do czasu przejmujcy
szloch. W powieci Chalti Safijja (Moja ciotka Safijja) Bahy Tahira obrzdy opakiwania,
odprawiane wspczenie w specjalnym namiocie zwanym matam, trwaj jak dawniej,
po czterdzieci dni. Kobiety przyszy paka i aowa, co nie przeszkadza, e umilaj
sobie czas pogaduszkami o gotowaniu i plotkami, wydajc od czasu do czasu peen
udrki szloch. 4
Arabscy ekstrawertycy poruszaj si szybko, zdecydowanie i gwatownie, ich
ruchy wyraaj jasno zamiary i pragnienia, suc komunikacji niewerbalnej i promujc
jawn mow ciaa:
Ponad poowa komunikacji ma charakter cakowicie niewerbalny. A co waniejsze: sygnay niewerbalne s bardziej wiarygodne ni werbalne. Podstaw sztuki
komunikacji niewerbalnej jest spjno. 5
Szybkie ruchy gwarantuj, e nie ma miejsca na namys, a intencje i zamierzenia
mog by tylko szczere, skd wyania si mowa ciaa, jawna i otwarta, jako wynik
nieuwiadomionych procesw psychicznych. Ludzie z takim oywieniem gestykuluj,
poruszaj i wymachuj rkoma, jakby pomagali sobie wydobywa sowa, ktrych wci
mao dla okazania serdecznych uczu. 6 Szczera, jawna mowa ciaa sugeruje otwarto
na innych.
Zrozumienie i efektywne posugiwanie si zachowaniami niewerbalnymi jest
decydujce dla osignicia sukcesu w trakcie kadego przypuszczalnego kontaktu
spoecznego, jaki nawizujemy. 7
Sukces ten w wiecie arabskim jest bardzo podany, poniewa ycie tutaj,
w mniejszym lub wikszym stopniu, wci ma wymiar kolektywistyczny i wsplnotowy, liczy si grupa, jej opinia, wsparcie, a ludzie s sobie bliscy i wci si potrzebuj.
Przyjazne nastawienie jednych do drugich jest wanym skryptem kulturowym 8, ktry
ju w pierwszym odruchu wyraa si w zamaszystych ruchach i ywych gestach. Jak

4
5
6
7

A. Grajewska, ycie codzienne w Kairze 2003-2004, niepublikowana praca magisterska, Warszawa

2004, s. 19.
Baha Tahir, Chalti Safijja, Kair 1999, s. 79.
http://lifestyle.nf.pl/nieuswiadomiony-jezyk-ciala9175,216.
Por. M.K. Nydel, Zrozumie Arabw, Warszawa 2001, s. 60-61.
M.L. Knapp, J. A. Hall, T.G. Horgan, Nonverbal communication in human interaction
http://www.google.pl/books?hl=pl&lr=&id=g7hkSR_mLoC&oi=fnd&pg=PP1&dq=nonverbal+communication+in+human+interaction&ots=qeFgN4
N-YK&sig=lc3m8XzNVvmQrC9-s_tpia5lsO8&redir_esc=y#v=onepage&q=nonverbal
%20communication%20in%20human%20interaction&f=false
Por. S. Hamady, Character of the Arabs, Nowy Jork 1960, s. 28 i nast.

13
dowodz psychologowie zwaszcza wane s sposoby gestykulowania, postawa, mimika twarzy, ruchy oczu i operowanie gosem. 9
Mona uzna, e arabska komunikacja niewerbalna ma wymiar uniwersalny,
gdy na plan pierwszy wysuwaj si tak powszechne gesty, jak ruch rk i pocaunek.
Podobnie jak gdzie indziej, podaje si komu rk na powitanie, poegnanie, ucisk
doni zapewnia o sile wzajemnych relacji, podobnych pogldach czy planach, potwierdza przyjazne zamiary, a take umow, kontrakt, w tym projekt maeski, w tradycyjnych rodowiskach przypiecztowywany wsplnym odczytaniem Al-Fatihy pierwszej sury Koranu. Uniwersalny wymiar ma przyjacielskie poklepywanie, spotykany
w rnych kulturach gest, ktry jest na porzdku dziennym w wiecie arabskim. Tote
arabscy mczyni nieraz poklepuj po plecach kobiety z Zachodu, uwaajc je zapewne
za tak wyzwolone, e zasuguj na traktowanie na rwni z mczyznami. Ciao w wiecie arabskim odpowiada zaoeniom psychologii: przyjazne nastawienie do innych
i wiata ilustruj arabskie, szerokie, yczliwe umiechy, ruchy gowy i nachylenia ciaa
w stron rozmwcy, wyraajc kojce poczucie jego obecnoci.
Rka suy te brutalniejszym gestom, nie tylko pod adresem innych, ale i siebie
samego. Pozwala wyrazi rozpacz, a czowiek zrozpaczony uderza si rozpostart
doni albo zwinit pici jednej rki czy piciami obu rk po gowie, powtarzajc ten
gest wielokrotnie jako pendent zwyczajowych okrzykw. Uderzenia s silne i miarowe,
jakby potwierdzay dokonywany na sobie samym samosd. Kobiety na znak rozpaczy,
czsto pomieszanej z ironi, mog poklepywa rk wasny policzek. agodniej wyraany jest smutek, ale su mu te symboliczne rkoczyny, kto gboko zasmucony
dotyka gowy i gadzi posuwistym ruchem policzek, co kojarzy si z jednym z etapw
modlitwy muzumaskiej.
Pocaunek, cho ma te wymiar uniwersalny, w tradycyjnej przestrzeni publicznej
podlega separacji pci, mczyni serdecznie cauj si z mczyznami, a kobiety z kobietami. Symbolika tego gestu idzie w rnych kierunkach, pozwala wchon si specyficznej arabskiej obyczajowoci, przetrwaej z dawnych czasw, wymykajcych si
datowaniu.
Popularny pocaunek w gow i w rami moe by form przeprosin, szukaniem
pojednania i oznak szczeglnego oddania, wzrusza te ze wzgldu na pokorn postaw
caujcego, zabiegajcego tak gorco o akceptacj swojego obiektu, e ten z trudem mu
odmawia. Take w innych przypadkach pocaunek kojarzy si z rodzajem szczcia,
a tradycyjnie nastawieni Arabowie wci wyraaj rado caujc wasn do, wiksz
rado caujc j kilkakrotnie po wewntrznej i zewntrznej stronie.
Kobiety, wiedzione intuicj, stosuj niewinn kokieteri, gdy z wdzikiem okazuj
szlachetne intencje i zamiar czynienia dobra koyszc biodrami biegn przygotowa
co do picia, ofiarowuj z zapaem pomoc, okazuj czasem nazbyt wielkie zainteresowanie wszystko to bez naruszania obowizujcych norm obyczajowych.
Jawna mowa ciaa wyraa najrniejsze stany przynoszce zaszczyt albo ujm. Do
tych pierwszych naley zwaszcza odcisk na czole, wiadczcy o pobonoci muzuma9

Knapp, Hall, Horgan, op.cit., s. 13.

14
nina wyraajcej si w biciu czoem o ziemi w czasie modlitwy. Dzisiaj, w okresie
wzmoonej religijnoci muzumaskiej, jest on coraz ywotniejszym wiadectwem
wiary, stygmatem i deklaracj wasnej postawy yciowej.
Trudno przeceni znaczenie dotyku. Jak dowodzi psychologia spoeczna:
Jedn z najsilniejszych form komunikacji niewerbalnej jest dotyk w przestrzeni
dwojga ludzi. Dotyk potencjalnie jest elektryzujcy, moe rani, ale te sprawia
satysfakcj. () dotyk jest wysoce niejasn form komunikacji, ktrej znaczenie
zazwyczaj zaley od kontekstu, natury wyraanej relacji, sposobu, w jaki nastpuje i jakoci. Niektrzy badacze uwaaj, e dotykanie jest istotnym czynnikiem
we wczesnym rozwoju dziecka, inni odnosz go do sfery dorosoci. 10
Zagadnienie dotyku w wiecie arabskim bada ju Edward Hall, podkrelajc, e
ta forma komunikacji interpersonalnej wyglda na tym obszarze inaczej ni na
Zachodzie.
Czekaem wic w opustoszaym westybulu, gdy jaki czowiek podszed tam,
gdzie siedziaem i stan tak blisko, e mogem go nie tylko bez trudu dotkn, ale
nawet sysze jego oddech. W dodatku ciao nieznajomego zasonio mi perfekcyjne pole widzenia z lewej strony. Gdyby westybul by peen ludzi, rozumiabym jego zachowanie, ale e by pusty, zaczem czu si nieprzyjemnie ().
Opisane powyej wydarzenie, jak i wiele innych faktw, zasugerowao mi, e
Arabowie mog przyjmowa cakowicie odmienne przesanki co do ludzkiego
ciaa i zwizanych z nim uprawnie (). Zaczem dochodzi do przekonania, e
Arabowie najwyraniej nie znaj pojcia strefy prywatnej otaczajcej ciao. I okazao si, e tak jest rzeczywicie. 11
Jak bardzo dotyk jest wyrazem jawnej mowy ciaa, i o ile bardziej ni w Europie
wynika z obserwacji, uwydatniajcych odmienne obyczaje, skadajce si na komunikacj interpersonaln rnych kultur:
Kontakt fizyczny w wiecie arabskim jest inaczej rozumiany ni w Europie.
Podczas rozmowy z nieznajomym dotd arabskim mczyzn moe si zdarzy,
e chwyci on was po prostu za rk, aby was gdzie zaprowadzi. Pomidzy
mczyznami bariera przestrzeni osobistej waciwie nie istnieje. Moecie
dowiadczy tego w Egipcie, na obszarze syryjsko-palestyskim, na pnocy
Afryki. W krajach Zatoki trzeba ju troch wicej czasu. A znajomo musi by
blisza, by mczyzna odway si tak kogo dotkn. Tam przyja i intymne
gesty to sprawy zamknite w czterech cianach domu, gdzie zazwyczaj obcy nie
jest dopuszczany. 12
Dotyk lub jego brak odzwierciedla zadzierzgajce si na moment, choby
wirtualne, relacje pci w przestrzeni publicznej. Wielu muzumanw w imi honoru
stara si w ogle nie dotyka kobiet na przykad na Pwyspie Arabskim czy w Jor10
11
12

Ibidem, s. 13.
E. Hall, Ukryty wymiar, Warszawa 1997, s. 198-199.
E. Khidayer, wiat arabski, tum. A. Mickiewicz-Janiszewska, Warszawa 2009, s. 181.

15
danii. Oczywicie decyzje te zale od rodowiska, poczucia zwizku z tradycj i przyjtych kryteriw religijnoci, ktrej w konserwatywnym ujciu moe uwacza dotknicie
kobiety. Przy tym pozostaje spraw naturaln, e midzy ablucj a modlitw dotyk ten
jest ten wykluczony. W przestrzeni publicznej midzy kobiet a mczyzna musi panowa dystans:
Jeeli chodzi o kobiety () dotyk uwaany jest za co co intymnego, bez
wzgldu na to, czy taka bya intencja gestu, czy nie. Wolni mczyni i wolne
kobiety nie powinni publicznie dotyka si nawzajem ani dawa do zrozumienia,
e pozostaj w bliskich kontaktach. Pocaunek na ulicy to istny skandal! Nawet
maestwa nie trzymaj si za rce! Co prawda, widziaam wyjtki, ale przez
siedem lat pobytu w wiecie arabskim mogabym je zliczy na placach jednej rki.
Raz zdarzyo mi si to w Egipcie, a kolejn par, trzymajc si za rce dostrzegam w Kuwejcie, ale to byli rezydenci, czyli inni Arabowie, nie miejscowi,
najprawdopodobniej Palestyczycy lub Libaczycy.13
Posugujc si dotykiem mczyni jednak przerzucaj si od skrajnoci do skrajnoci, operujc nim jako jawn mow ciaa, czasem bardzo jaskraw, bo gdy jedni
unikaj dotykania kobiet, inni szafuj tym gestem nadmiernie. W wielu krajach,
zwaszcza w ich metropoliach, gdzie mona zachowa anonimowo, mczyni na
ulicach zaczepiaj kobiety przez dotyk, przy pomocy ktrego narzucaj im swoj
obecno i zbyt blisk znajomo. Z natury przyjazna, jawna mowa ciaa, w zalenoci
od intencji nabiera odcienia wrogoci.
Psychologia podkrela znaczenie mowy oczu, temat, ktry w wiecie arabskim,
trudno przeceni:
Mowa oczu. Sztuka patrzenia wie si z tym gdzie, kiedy i jak spogldamy.
Patrzenie obejmuje ruch oczu w okrelonym kierunku i skoncentrowany na czyjej
twarzy.14
W krajach arabskich:
Inne zasady obowizuj mczyzn, a inne kobiety. Na przykad kobieta nie
powinna raczej patrze mczynie prosto w oczy, bo w ten sposb moe powsta
wraenie, e go uwodzi. Mowa tu o zwyczajnych sytuacjach yciowych; nie mam
w tym momencie na myli oficjalnych negocjacji (). 15
Ta mowa oczu jest w kulturze arabskiej rozlegym terenem dziaa, potrafi sta si
majstersztykiem komunikacji niewerbalnej. Cechuje j niewinno, niby nic si nie
dzieje, ale wzrok zatrzymany duej na czyjej twarzy jest nie tylko mia mow ciaa,
ale te obcion przypuszczalnymi konsekwencjami. Taki wzrok zachca i obiecuje
wwczas, gdy z ust mog pada nic nie znaczce sowa, a na ten sabo uchwytny dla
osb postronnych skrypt kulturowy zwraca uwag wspczesna proza. W ramach jej
fikcji literackiej, ale wyranie inspirowanej yciem, ktre staraj si obrazowa
13
14
15

Ibidem, s. 181.
Knapp, Hall, Horgan, op.cit., s. 13.
E. Khidayer, op. cit., s. 178.

16
zwaszcza realici egipscy od lat 50. XX w., dziewczta podchodz do okien, czsto
zasonitych maszrabijj tradycyjn, drewnian kratk, dokonujc cudw zrcznoci,
aby wyjrze na zewntrz czy posta chwil na balkonie. Wiedz, e w zewntrznym
wiecie przechodzcy nieopodal mczyni czekaj na ich spojrzenia jak na najwikszy
dar, ktrym mog by obdarzeni. Rozwijaj si okienno-balkonowe romanse, z ktrych
przynajmniej jeden, w powieci Taufika al-Hakima Dom niespenionych marze, koczy
si szczliwym maestwem jej i jego, wpatrujcych si w siebie przez jaki czas
z duej odlegoci.
Kulturowi ekstrawertycy, w tym Arabowie, potrzebuj wic jawnej mowy ciaa,
ktra jest tak gorcym i gwatownym obnaaniem uczu, e wymaga mechanizmw
obronnych, chronicych jednostk przed zatraceniem we wasnych zapaach i emocjach.
Su temu nie tylko rygorystyczne zwyczaje arabskich kolektyww, ale take postawa
psychiczna wyaniajca si z czci psychiki zwanej w psychologii Jungowskiej person:
W rzeczywistoci persona jest czci ja, mianowicie t czci, ktra zwrcona
jest ku wiatu zewntrznemu (). Jest to wic kompromis pomidzy wymaganiami otaczajcego wiata a strukturalnym wewntrznym uwarunkowaniem
jednostki.16
Pod dziaaniem persony ciao ogranicza swoj spontaniczno, szuka kompromisu
i politykuje, przyobleka si te w strj pozwalajcy mu na identyfikacj, zarwno w kategoriach jednostkowych, jak spoecznych przynalenoci do grupy. wiat arabski, ze
swoj rnorodnoci geograficzn i obyczajow, dysponuje setkami rnorodnych
ubiorw, o niezliczonych detalach. Dla przykadu ihata, czyli chusta na gowie mczyzny i podtrzymujce j kko ikal symbolizuj Beduinw i nomadw, ghutra
mieszkacw Pwyspu Arabskiego, a rnokolorowy turban, jakiego nie nosi nikt
inny Omaczykw. Symbolizm ubiorw wzrasta, poniewa hidab na gowach kobiet
i nikab na ich twarzach wskazuj na kobiet konserwatywn i pobon, podobnie jak
abaja jedna z najpopularniejszych kobiecych sukien, z pokrgym dekoltem i zapiciem z przodu.
Ekstrawertyk milknie, gdy zakada ubranie. Sposoby ubierania si w kulturze
arabskiej wynikaj z racjonalizmu, a nie z emocji, wyraaj podyktowan rozsdkiem
wierno tradycji. Z ubioru pynie komunikat: zasaniam ciao, bo jestem tradycyjny,
zasaniam ciao w okrelony sposb, poniewa chc by podobny do innych w pobliu.
Chodzi o nazwan, czy nienazwan tosamo.
Ciao jako tabu
Ekstrawersja ustpuje, gdy ciao z przedmiotu staje si podmiotem, podlegajc
ochronie i restrykcjom wynikajcym z tradycji, i w rezultacie staje si tabu. U podoa
tak obciajcego obowizku le archetypowe wrcz postawy, cho autor wspomnianej
niej koncepcji daleki jest od okrelania ich tym mianem. Jak dowodzi wic Jurij otman:

16

Jacobi, op. cit., s. 46-47.

17
Z psychologicznego punktu widzenia sfera ogranicze nakadanych na zachowanie przez jaki typ kultury moe by podzielona na dwa obszary: regulowany
przez wstyd oraz regulowany przez strach.17
Cakowicie obnaone ciao, nie tylko kobiece, ale i mskie, pojmowane jest w krajach arabskich jako wielki wstyd, mczyzna nie powinien obnaa dolnej poowy ciaa,
od ppka w d, co jest zakazem religijnym.
Czym innym jest ama tabu, a czym innym je przeamywa osabia, oswaja,
doprowadza do zaniku: zjawisko to wystpio w Egipcie w latach 70., kiedy z Kairu
niemal ju znikny chusty, a te, ktre si pojawiay stanowiy ewenement. Rzadziej ni
mianem hidabu, chusty okrelano wwczas terminem tarha, uywanym nadal i nacechowanym religijnie. Na jego temat prezydent Naser dyskutowa z jednym z wysoko
postawionych Braci Muzumanw, dowodzc z umiechem, on twrca kolejnego etapu
nowoczesnego pastwa w Egipcie, e nie jest w stanie ubra 10 milionw Egipcjanek
w chusty. 18 Dzi chusta powrcia, kobiety nosz zazwyczaj stroje muzumaskie, a te
z odkrytymi gowami s w mniejszoci.
Strach i wstyd, ktre sugeruj ukrywanie ciaa, wydaj si kci si z potrzeb
autoekspresji, ale tylko pozornie. Hidaby bywaj pikne i kolorowe, o ozdobnych
fasonach, wyraaj person politykujc i poszukujc kompromisu, w tym przypadku
pomidzy jednostkow potrzeb pikna a wymogami zbiorowoci. Kobiety pod chust
miewaj staranny, elegancki makija, jak np. Chadida Ibn Ganna, prezenterka i od lat
twarz arabskiego wydania Al-Daziry, zawsze znakomicie umalowana i w hidabach
pod kolor bluzek.
Ciao, zgodnie z obyczajowoci II po. XX i pocztkw XXI wieku, pozostaje
w rozmowach tabu. Nie wspomina si wic, czy niechtnie wspomina, nawet w cisych
gronach rodzinnych czy towarzyskich, o zwizanych z ciaem oczywistociach, takich
jak eskie obrzezanie, ktremu poddawanych jest wiele Arabek wydarzenie czsto
nieuchronne w yciu dziewczynki. W gronach mieszanych, choby zoonych z bliskich
sobie kobiet i mczyzn, nie podejmuje si tematw dotyczcych fizjologii czy
seksualnoci. W przecitnym towarzystwie mieszanym le widziane, czy wrcz niedopuszczalne s arty na wszelkie tematy na podou erotycznym. Naruszaj normy
obyczajowe, obraaj rozmwcw, a mog by poczytywane jako zachta do czynw na
podou seksualnym, z maestwem wcznie. Wszelkie arty, te te w ktrych nie ma
sowa o seksie, a take niewinne komplementy ze strony mczyzny pod adresem
kobiety, s albo le widziane, albo daj do namysu. Tabu nie narusza si swobodnie
i bezkarnie.
W latach 70. XX w. codzienn, dug tras ze rdmiecia Kairu na przedmiecia
odbywali firmowym autobusem polscy i egipscy pracownicy, aby podj prac w tamtejszym przedsibiorstwie. W czasie tych nucych jazd polski inynier zagadywa
mod egipsk urzdniczk, artujc z ni niewinnie i prawic szarmanckie komplementy. Dziewczyna odebraa to jako propozycj maestwa, co jej ojciec i bracia
17

18

J. otman, O semiotyce poj wstyd i strach w mechanizmach kultury (w:) Antropologia ciaa.
Zagadnienia i wybr tekstw, M. Szpakowska red., Warszawa 2008, s. 35.
Program Mubaszir min Misr, TV Egipt, 4.01.2014.

18
prbowali wyegzekwowa proszc dyrektora firmy o interwencj. Polski inynier, ktry
nie poczuwa si tak do planw maeskich w Egipcie, jak i do jakiejkolwiek winy, mia
wielkie nieprzyjemnoci, straci kontrakt i musia wyjecha. Oczywicie, problem wynika z rnicy kultur. Polak nie zdawa sobie sprawy, e amie tabu albo te mia tego
nik wiadomo.
Odsanianie ciaa
A jednak w pastwie takim jak Egipt, stale chonnym nowoci, od odrodzenia
arabskiego XIX/XX w. rozbudzonym intelektualnie, ze swoj mia kultur, dochodzi
do upubliczniania tematw anatomicznych i seksualnych. Z prac egipskiej lekarki,
socjologa i pisarki, Nawwal as-Sadawi (ur. 1931) wyania si ukryta w kulturze intymna
mowa ciaa w ujciach naukowych, popularno-naukowych i literackich. Burz wywoaa
zwaszcza praca tej autorki Al-Mara wa al-dins (Kobieta i seks), w ktrej opisaa ona
formy seksualnoci z medycznego punktu widzenia, z pewnymi, niezbyt rozbudowanymi odniesieniami do tematyki arabskiej. Swoimi ksikami, wystpieniami
i wywiadami Nawwal as-Sadawi przeamuje tabu obyczajowe, jakim jest publiczna
dyskusja nad seksem, si rzeczy prowadzona w gronie mczyzn i kobiet. rodowiska
feministyczne i wyemancypowane oraz kobiece przeamywaniu tabu przyklaskuj,
pisarka wprowadza przecie na grunt arabski zagadnienia, ktre od dawna s chlebem
codziennym zachodniej literatury fachowej. Jednak opinia publiczna krajw arabskich
jest pracom As-Sadawi niechtna. Pisarka narusza swojego rodzaju witoci, do ktrych
nale zachowania seksualne, wydobywane w jakikolwiek sposb na wiato dzienne.
Pisarka jest wiadom i rozemocjonowan feministk walczc o prawa kobiet i przeciw
tradycji. Jest te zreszt niechtna normom religijnym. Intuicja nie podpowiada jej
granic, do jakich moe naruszy wszelkiego rodzaju tabu w kulturze arabskiej. Czy
mona zaoy, e nie odczuwa po otmanowsku rozumianych uczu strachu i wstydu,
skoro posuna si do aktywnoci, ktra zaprowadzia j na kilka miesicy do wizienia
oraz spowodowaa wydalenie na jaki czas z Egiptu? Ciao i seksualno maj ten sam
wymiar tabu, nie wolno o nich mwi, zwaszcza wydobywa na wiato dzienne
w przestrzeni publicznej, penej kobiet i mczyzn, jak to uczynia Nawwal as-Sadawi na
skal spoeczn.
Za zbyt proste byoby uzna, e ukrywanie twarzy, myli czy pragnie przed
wiatem prowadzi do kulturowej introwersji, cho nie jest ona obca kulturze arabskiej,
ale raczej stanowi postaw wynikajc z religijnego zapatrzenia w gb siebie czy stanu
pewnego bezruchu wywoanego gorcym klimatem, wpywem pustyni w interiorze,
upartym deniem do wybranego celu wrd miejskiego toku, ruchu i haasu.
Introwertycy, w porwnaniu z ekstrawertykami, to kropla wody w morzu kultury
miejskiej, poniewa tylko ci drudzy zdolni s wsptworzy burzliwy klimat, w jakim
yj miasta molochy. Przestrzegajc tabu, wci bowiem potrzebuj autoekspresji
zapeniajc przestrze wok siebie.
Kultura arabska znalaza proste i wygodne miejsce w paszczynie spoecznej dla
autoekspresji zagraajcej dobrym obyczajom, plasujc je w ramach relacji jednej pci.
Mczyni w swoim gronie rozmawiaj wic o kobietach, opowiadaj sobie szczegowo
o zachowaniach seksualnych wasnych i swoich partnerek, temat, ktry mocno ich
zajmuje w czasie dugich posiedze w kawiarniach arabskich, w wikszoci ludowych

19
kawiarenkach, czy wikszych pomieszczeniach zwanych czsto z europejska kafeteriami, ale zwyczajowo przeznaczonych dla mczyzn. Pod wpywem emocji, jakie
ogarniaj ich w tego typu rozmowach, zanika tabu cielesnoci i seksualnoci, mona by
bezporednim, i podobnie jak bez ceregieli mczyni dotykaj innych mczyzn, tak
chtnie otworz im dusze. W tych rozmowach ciao jako podmiot zachowuje swoje
prawa, ale traci wymiar gronego bstwa.
Kobiety nie s gorsze, nie maj mniej praw w swoich relacjach ni mczyni
w swoich. We wasnym gronie wci ze wzgldu na rozbudowany system pokrewiestwa jest ono przewanie spore rozmawiaj cakiem swobodnie, rozkoszujc si
wolnoci sowa. W czasie tych zlotw wyzwalaj si, zrzucaj chusty, zasony, abaje,
ciemne szaty, wyaniajca si spod nich mowa ciaa z ukrytej zmienia si w jawn.
Kobiety odsaniaj swoj urod, na kobiecych przyjciach maj pikne fryzury, ostre
makijae i czsto bardzo wydekoltowane suknie, starajc si nada za mod wiatow.
W akademikach mieszkanki paraduj chtnie w ozdobnych, cho nie przewitujcych
koszulach nocnych, nawet we wasnej obecnoci nie chc demonstrowa zbyt odsonitego ciaa. W dobrze dobranym gronie nie odczuwaj za to ogranicze w sowach
i wyznaniach, pozwalaj sobie na niedwuznaczne dowcipy, a nawet gesty. Krg
szczeglnie intymnych wyzna zawa si jednak do grona bliszych przyjaciek czy
koleanek. Opowiadaj sobie m.in. o doznaniach, jakie wywouje w nich obecno
kolegw czy narzeczonych, a wasne reakcje na t obecno szczeglnie je poruszaj,
poniewa nie ma przecie w tamtym krgu kulturowym instytucji chopaka/dziewczyny. Moda matka przyjdzie do akademika, w ktrym do niedawna mieszkaa
i opowie ze szczegami swoj noc polubn, co rozpala ciekawo koleanek, ale nie
wprawia ich w konsternacj. Kobieta zaspokoia potrzeb autoekspresji, ale nie zamaa
tabu, poniewa szczegy jej przey nie wydostay si poza cztery ciany pokoju, nie
przenikny do opinii publicznej. Ciao jako podmiot seksualny pozostao cakowicie
ukryte, zachowao swoj przyzwoito, ktrej rdem jest dyktat patriarchatu w sferze
spoecznej, coraz bardziej podwaany przez kultur.
Patriarchat i tabu seksualnoci zostay zaatakowane przez kultur popularn,
rozwijajc si lawinowo w drugiej poowie XX w., z jej filmem, muzyk, radiem, telewizj, a dzi Internetem, a take mia literatur, ktrej nestorem jest Nadib Mahfuz
(1911-2006), bo cho nie yje od kilku lat, wci spdza sen z oczu ekstremistom.
Skrypt ciaa podporzdkowanego mczynie nie zanikn, cho wiat czsto
uznaje go jako archaiczny, jest jaskrawy i bezwzgldny w gonej powieci Nawwal
as-Sadawi Danna wa-Iblis (Raj i Diabe). Jak pisze autorka, kobieta yje w wiecie,
jakiego nie zna, w ciele, ktrego nie posiada, jest wasnoci ojca, rzdu albo zmarego
dziadka czy innego mczyzny, ktrego imienia nie pamita . 19
Wrd tradycyjnych sposobw ograniczania kobiecej wolnoci, spotykanych
wszdzie na wiecie, w Egipcie wystpowa jeden, moe do nietypowy, zwany bajt
at-taa co oznacza paragraf posuszestwa, pozwalajcy mczynie opuszczonemu
przez on, sprowadzi j do domu przy pomocy policji. Wielki rozgos zyska wywietlany w latach 70. powicony temu tematowi film egipski Uridu hallan (Domagam si
rozwizania, 1975), z jedn z najsynniejszych aktorek egipskich w roli gwnej, Fatin
19

N. as-Sadawi, Danna wa-Iblis, Bejrut 1992., s. 93.

20
Hamam (ur. 1931). Wywoywa poruszenie, dzi jest otoczony legend. Wystpujc
przeciw bajt at-taa, dowodzi, e ciao kobiece wymyka si wadzy mczyzny i zaczyna
y wasnym yciem, z przedmiotu staje si podmiotem. Poddawa pod dyskusj t
zaleno, w ktrej tle kry si oczywisty kontekst seksualny. Ciao jest tu wic podmiotem seksualnym, wiadomym, narzucajcym si wiadomoci, lecz ukrytym. Film
wywoywa poczucie niewygody psychicznej, ktrej zawdzicza swoj rang obrazu
kultowego bardziej moe ni wydobywajcy si ze manifest w obronie wolnoci
kobiecej.
Dzisiaj bajt-at-taa jest zwietrzaym argumentem, ktrego niekiedy jednak chwytaj si wspczeni mczyni, przynajmniej tak wynika z powieci Darja (Daria) Sahar
al-Mudi (ur.1963), w ktrej tytuowa bohaterka odchodzi od ma zakazujcego jej
wszelkich swobd, kontaktw z przyjacimi, telefonowania, czytania ksiek, a take
publikowania wierszy, cho jest utalentowan poetk, debiutantk. I nagle Daria dostaje
poczt ostrzeenie, e zastosowany zostanie wobec niej bajt at-taa:
Kiedy Daria wrcia z pracy w szkole ojciec otworzy jej drzwi i oznajmi:
Sajf przysa ci ostrzeenie o bajt at-taa. Nie przejmuj si. Wolno nie jest
kawakiem papieru, Dario.
W pewien sposb si nie zdziwia. Wiedziaa, e on moe uciec si do tej starej
metody. Zrobio si jej jednak smutno, poczua te gniew:
Nasza religia jest religi tolerancji i mioci. Nie ma w niej w niczego takiego, jak
zmuszanie do posuszestwa. Dlaczego wic teraz, w kocu XX w., mczyzna
ucieka si w ten sposb do przymusu? Albo chce dosta swoj on z powrotem
a tego nie robi si si albo pokaza swoj msk wadz. Napawa si ni, gdy
policja przyprowadzi mu on za kark do domu. Jest te moliwo, e grozi jej
bajt at-taa, eby zrezygnowaa ze swoich praw materialnych. 20
Wci jednak w arabskim maestwie problem seksualnoci jest pojmowany
skrajnie rygorystycznie. ona ma by dziewic do lubu i po dzi dzie na niektrych
obszarach wystawia si na widok publiczny dowd niewinnoci panny modej. Nawwal
as-Sadawi walczy zaarcie z koncepcj nieuchronnoci krwi dziewiczej, dowodzi, e nie
zawsze si pojawia, tote nie moe by rkojmi honoru, ktrej bezwzgldnie oczekuj
ojcowie wydawanych za m dziewczt. W powieci Dannat wa-Iblis atakuje ten skrypt
kulturowy:
Honor to cze, a cz jest drosza ni ziemia, ktr mczyni dziedzicz po
ojcach i dziadkach. Nikomu nie wolno tkn czyje czci, czy to czowiek czy
dinn. Tylko krew zmyje wstyd, jeeli przepad honor. I tylko krew dowiedzie
honoru w noc polubn ().
Bya ciemna noc, a rcznik pozosta biay, nie zbrudzia go ani jedna kropla. Od
dziecka zamykaa okna na zasuwk, zatykaa szpary w cianach i drzwiach, tak
jak zatykaa uszy, eby nie sysze szeptu diaba, ani podmuchw wiatru, rwnie
zaciskaa kolana, jakby przytrzymywa je skobel. Ani czowiek ani dinn nie
zdoaby ich rozewrze. A jednak syszy schrypnity gos ojca:

Ale gdzie jest krew, moje dziecko?. 21

20
21

S. al-Mudi, Darja, Kair 2008, s. 130.

As-Sadawi, op.cit., s. 36, 37, 38.

21
Cielesno kobiety wyania si z obrzdw lubnych, po nich maestwo wraca
do powszechnie przyjtej koncepcji ciaa jako tabu dla wszystkich osb postronnych,
przed ktrymi maonkowie nie ujawniaj swoich uczu. Kulisy ycia rodzin i jednostek
odsaniaj filmy i seriale telewizyjne dwa rodzaje obrazw o nieco rnych
podejciach do sfery uczu i erotyki. Sceny seksualne, nawet do i bardzo miae,
mona spotka zarwno w filmie egipskim, jak syryjskim, przykadem obraz gonego
reysera z Egiptu, Jusufa Szahina (1926-1908), ktry swoim jasno sformuowanym tytuem Rakisa ala al-dudran (Tancerka na murach) zapowiada tre. Gdy by wywietlany
w kinach, zachca do niego plakat ze zdjciem roznegliowanych kobiet, z ktrych
jedna pozosta-waa w miosnym ucisku z mczyzn pod dobrze widocznym napisem:
Tylko dla dorosych. 22
Z kolei w serialach telewizyjnych, przewanie emitowanych codziennie i stanowicych ulubion rozrywk rodzin i kobiet, w obrazach do ktrych zagldaj dzieci,
ciao ma wymiar tabu jeszcze na przeomie XX i XXI wieku. W telenoweli Kulub taiha
(Zbkane serca, re. M. Abd al-Aziz)23 z 2001 roku, modzi narzeczeni po duszym
rozstaniu biegn, eby si spotka i nagle staj w p drogi, nie podajc sobie nawet rki,
w aden sposb si nie dotykaj, wymieniaj tylko wymowne spojrzenia. Dopiero
maestwo zwyczajowe urfi, zawierane bez wiedzy rodziny i otoczenia, czy te przy
wiedzy czci tych rodowisk, wprawdzie le widziane i ryzykowne, jest glejtem do
seksualnoci, wywoujc niekoczce si perypetie. Aktualne melodramaty telewizyjne
(Arabowie nazywaj je wrcz dramatami) s mielsze. W Nuktat duf (Saby punkt, re.
Ahmad Szafik)24 z 2013 r. osi fabuy jest uczucie czce starszego lekarza z mod
studentk serial, o ktrym mona powiedzie, e jest w poowie drogi do przeamania
tabu cielesnoci. Dziewczyna odwiedza wybraca w domu, obejmuj si tego typu
scen nie byo we wczeniejszych telenowelach egipskich. Obraz jest bardzo sugestywny,
niemal sycha, jak wszyscy oddychaj z ulg, gdy po rozpadzie zwizku okae si, e
dziewczyna zachowaa dziewictwo. Jednak tematyka seksualna wkracza ju do seriali,
wraz z nimi obraz obnaonego ciaa trafia pod strzechy. Rozwija si topos wolnego
zwizku midzy mczyzn a kobiet, opartego na seksualnoci, ktry cho cigle
o nim mowa nie jest ju nawet maestwem zwyczajowym urfi, poniekd usprawiedliwiajcym zachowania seksualne. Twrcy kultury popularnej maj wiadomo
przeamywania tabu, skoro serial Bidun zikr asma (Bez wymieniania nazwisk, re.
Muhsin Tamir) 25 , emitowany latem 2013 r. by reklamowany jako miay, pierwszy tego
typu i, pionierski w aspekcie obyczajowym, obraz. Motywy miosne kwitn w nim poza
wszelk legalnoci, przedsibiorczy chopak z nizin spoecznych wie si ze starsz
wpywow kobiet, utrzymuje te zwizek fizyczny z dziewczyn z marginesu. Akt
seksualny (nie pokazany), o ktrym wiadomo, e odby si prawie na ulicy, jako
ujawniony, wywouje trudny do opisania skandal. Wraz z filmem i melodramatem
telewizyjnym tematy seksualnoci i erotyki trafiaj do przestrzeni publicznej po raz
22

23
24
25

http://www.bostah.com/%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%86%D8%B3-%D9%81%D9%8A%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A9-1.html)
http://www.bostah.com/%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%86%D8%B3-%D9%81%D9%8A%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A9-1.html
TV Egipt 2001.
TV Egipt 2013.
TV Egipt 2013.

22
pierwszy na tak wielk skal w kulturze arabskiej. Dla przykadu, w bujnie rozwijajcym si od lat 50. XX w. teatrze i bogatej dramaturgii tego obszaru unikano tematyki
seksualnoci i cielesnoci, uczucia protagonistw zadzierzgay si niemiao, kobiety
czsto symbolizoway znkan ojczyzn arabsk.
Przestrze publiczn przenikaj rwnie tematy i wtki miosne, wyaniajce si
z rozlegej literatury arabskiej, na przeomie XX i XXI wieku zmierzajce coraz bardziej
do przeamywania tabu cielesnoci. Poezja ze swoj uczuciowoci jest predestynowana
do wyraania miosnych przey, w czym nie brakuje odniesie fizycznych i seksualnych. Poezja klasyczna sigaa po tematyk ciaa i zwizanych z ni uniesie. We
wspczesnej literaturze wystarczy wspomnie poet mioci, jakim by Syryjczyk,
niezapomniany Nizar Kabbani (1923-1998). Niemniej, poeci dawni i wspczeni raczej
nie demaskuj i nie odsaniaj problematyki aktu seksualnego tak bardzo i nie nadaj
mu tak istotnej rangi w codziennym yciu, jak prozaicy dnia dzisiejszego. Autorzy prozy
problematyk t rozwijaj zarwno w ujciach symbolicznych i domylnych, jak i konkretnych, realistycznych. Te pierwsze wynikaj z uczu i intuicji, pojawiaj si w twrczoci najwybitniejszych prozaikw wiata arabskiego, jak Egipcjanin Edward al-Charrat
(ur.1926) i Irakijczyk Abd ar-Rahman ar-Rubaji (ur. 1939). Akcja powieci Rama wa tanin
(Rama i smok) Al-Charrata rozgrywa si w trakcie niedopowiedzianych, sugerowanych
poetyckim jzykiem zblie miosnych, z ktrych wyania si historia piknej, egipskiej
komandoski z przeomu lat 40. i 50., kruchego dziewczcia i czuej kochanki. Czytelnik
moe decydowa: akt miosny trwa przez cay czas fabuy, przerywany opowieci albo
cignie si opowie, pozostawiajc w pewnym tle miejsce na spenienie seksualne.
Ar-Rubaji, na tle konserwatywnej obyczajowoci, jest na tyle odwany, e w powieci
Chutut at-tul, chutut al-ard (Poudniki i rwnoleniki) przedstawia woln mio midzy
irackim intelektualist-emigrantem w Tunezji a tunezyjsk dziennikark. Wiadomo, e
czy ich fizyczny zwizek, ale problematyka seksualna jest bliej zaakcentowana
wzmiank o duszym, wsplnym pobycie tej pary w hotelowym pokoju zagranic.
W tej samej powieci erotyk midzy wierszami nasycone s, opisane przy pomocy
eufemizmw i symbolicznych, cho czytelnych uj, wspomnienia zwizkw protagonisty z kilkunastoma kobietami, pene romantyzmu i szacunku dla wszystkich ukochanych. mielsze s powieci wspczesnych pisarek arabskich, ktre cielesno i seksualno traktuj jako wane, cho nie najwaniejsze motywy swoich powieci,
a wynikajce z nich problemy rysuj si jako jedne z wielu w perspektywie spoecznej
i indywidualnej. Powie Gharam braghmati (Pragmatyczna namitno) Irakijki Alijji
al-Mamduh (ur. 1944) stanowi dugie wyznanie miosne modej i wyksztaconej Irakijki
do angielskiego chopaka, poznanego w czasie studiw w Wielkiej Brytanii. Erotyka
przeplata si ze wspomnieniami z dziecistwa i modoci narratorki w Iraku oraz
pobytu zagranic. Nie mniej miae wydaj si pisarki egipskie, obok Nawwal as-Sadawi
mam tu na myli Salw Bakr (ur. 1949), Sumajj Ramadan i Sahar Mudi. Trudno
powiedzie czy pisarki te ami tabu obyczajowe, jakim jest problematyka ciaa
i seksu wyraajca si w jakikolwiek sposb w przestrzeni publicznej. One tego tabu w
ogle nie dostrzegaj. W ich utworach kobietom nie najatwiej, poniewa w caym
pastwie le si dzieje, tradycja te robi swoje. Niemniej, wrd innych tematw
rozkwita temat ciaa i problematyki seksualnej. Niewiele jest uj mioci fizycznej
w powieci Sumajji Ramadan Awrak an-nardis (Licie narcyza), ale caa tre tej ksiki
to jedno wielkie cierpienie modej Egipcjanki na podou miosnym i erotycznym.
W twrczoci Salwy Bakr trudno przeceni zwizki oparte na relacjach seksualnych,

23
choby w opublikowanej w jzyku polskim powieci Zoty rydwan. Ze zwizkw tych
wynikaj sceny quasi-seksualne, erotyka jest przysonita w powieci Lajl wa nahar (Noc
i dzie), obraz ciaa jako podmiotu seksualnego z jego uszczegowieniem wyania si
z Wasf al-bulbul (Obraz stworzony przez sowika) tej autorki:
Zawstydziam si i odsunam w odruchu obrony. Twarz Jusufa bya jednak tu
obok, oczy wpatrzone w moje oczy. Nie mogam si powstrzyma, eby go nie
obj. Pooyam mu gow na piersi, a potem mocno pocaowaam. Nagle wsta,
chwyci mnie na rce i zanis na ko w tym jedynym pokoju, z ktrego skada
si dom. Nie wiem, na ile czasu stracilimy wiadomo. Jusuf by nienasycony,
a ja wci odczuwaam pragnienie.
Nasze ciaa i dusze byy zupenie wyczerpane. Obejmowa mnie, jakbym bya
wit bogini. Czuam si, jak panna moda w czasie jej pierwszej nocy ze swoim
fascynujcym ukochanym. 26
Sceny seksualne i erotyczne wyaniaj si z wielowtkowej powieci, osadzonej
w czasach Mubaraka Nun (Ocean Nun) Sahar al-Mudi, w ktrej seksualno jest
naturaln potrzeb yciow, ktr w poczuciu rozczarowa osobistych i na miar caego
spoeczestwa trudno zaspokoi. Naley te doceni miao i odwag syryjskiej pisarki
Salwy Nuajmy, ktrej powie Smak miodu jest wyzwaniem pod adresem konserwatywnej obyczajowoci. Nie sposb pozycj te pomin w kontekcie podjtego tu
tematu. Powieci rzdzi naturalizm, dziki ktremu z powie odsania tajniki cielesnoci, z ich bezwzgldn wymow, dziki sowu literackiemu przenikajc do przestrzeni publicznej:
Jeszcze niedawno hammamy byy miejscem, w ktrym matki modych mczyzn
obserwoway kandydatki na ony dla swoich synw. A zatem hamman by
miejscem, gdzie mona byo dojrze prawd o kobiecie. Z pewnoci bya to
doskonaa okazja, bez moliwoci jakiegokolwiek oszustwa. Panna moda niczym
Ewa w Raju, w peni swej prawdziwej natury.
Przewracam si na plecy, a masaystka dalej w milczeniu naciera moj skr. 27
Kultura, film, a zwaszcza literatura miao wystawiaj ciao na widok publiczny,
plasujc si w awangardzie arabskiego liberalizmu obyczajowego, wiatopogldu
opozycyjnego wobec konserwatyzmu i tradycjonalizmu. cieraj si wizje wiata ksztatowane w ramach tych kierunkw, a kady gorco promuje swoj.

26
27

S. Bakr, Wasf al-bulbul, Kair b.d, s. 133-134.

S. an-Nuajmi, Smak miodu, Warszawa 2009, s. 31.

25

Magdalena Zawrotna

Tabu ciaa i seksualnoci w Egipcie.

Analiza pragmatyczna nazw intymnych czci ciaa
w dialekcie kairskim
Cenzura jzyka jest naturalnym zabiegiem stosowanym przez mwicych w procesie komunikacji, zatem nieustannie mimowolnie kontrolujemy nasz sposb wypowiadania si. 1 Cenzura, a wic unikanie okrelonych, zazwyczaj negatywnie nacechowanych wyrae, jest wynikiem tabu. Uycie niektrych wyrae amie zasady etykiety,
czego powody mog by bardzo rne. W niniejszej pracy skupi si na analizie takich
wyrae, ktrych uycie jest obwarowane zakazem spoecznym, etykietalnym ze wzgldu na skojarzenia z nieczystoci rozumian na rne sposoby: fizyczn, symboliczn,
rytualn. Do tej grupy w dialekcie egipskim (a cilej kairskim) jzyka arabskiego (dalej:
EA) zalicza si bd nazwy intymnych czci ciaa kobiety i mczyzny.
Allan i Burridge zastanawiaj si, co czyni pewne sowa nieczystymi? Wynika to
zapewne z wierzenia, e forma sowa w jaki nieokrelony sposb komunikuje nam
nieczyst natur tego, do czego si odnosi. 2 Nazwy intymnych czci ciaa semantycznie
zwizane s z dwiema zakazanymi sferami: wydalnicz i seksualn. Zatem podstawa
spoecznej stygmatyzacji jest dwojakiego typu. Sfera wydalnicza wie si z odczuciem
fizycznej nieczystoci, natomiast funkcje seksualne intymnych czci ciaa wi si z nie
mniej istotn sfer nieczystoci symbolicznej.
Wyraenia, o ktrych tutaj bdzie mowa objte s tabu, co sprawia, e podejmowanie tego rodzaju tematw w rozmowie wie si z reakcj emocjonaln mwicego
i odbiorcy. Emocje zwizane z t tematyk z jednej strony wynikaj ze spoecznego
zakazu, z drugiej go sankcjonuj. Ich uycie wiza si musi w sposb oczywisty ze
spoeczn sankcj w postaci wykluczenia, obnienia statusu, utraty twarzy.
Nieczystoci sfery wydalniczej nie trzeba tumaczy. Inaczej ma si sprawa z tabuizacj ycia seksualnego czowieka, kwestia ta nie przestaje interesowa badaczy od lat.
W dalszych czciach pracy postaram si objani miejsce relacji seksualnych w kulturze
arabskiej. Kulturowe pojcia seksu i pci stanowi klucz do zrozumienia przyczyn tabu
1
2

K. Allan, K. Burridge, Forbidden Words: Taboo and the Censoring of Language, Cambridge 2006, 1.
Ibidem, 40.

26
jzykowego. Wszechobecno przejaww tabuizacji seksu w kulturze arabskiej Raphael
Patai obrazuje opowieci o rowym soniu ch eliminacji tego tematu
paradoksalnie powoduje, e uwaga spoeczna jest nieustannie na niego nakierowana. 3
Jak podkrela Jay, temat tabu seksualnego jest bardzo uniwersalny i niewiele prac
skupia si na rnicach kulturowych. 4 Opisywane w niniejszej pracy przypadki rwnie
wydaj si podkrela podobiestwa pomidzy kultur Zachodu a arabsk, jakie
moemy zauway w temacie ciaa, w kilku jednak punktach zaobserwujemy wyrane
rnice.
Nazwy intymnych czci ciaa, jakie w tej pracy bd omawiane to:
(1)
(2)
(3)

zibb (DEA penis, cock 5 , kolokwializm)

zubr (DEA penis, cock, kolokwializm)
kuss (DEA cunt, wulgaryzm, przeklestwo)

Pragmatyczn konsekwencj tabu jest w wypadku tych wyrazw przejcie do

sfery kolokwialnej lub wulgarnej. Dotyczy to w wikszym stopniu wyrazu (3), ktry
oznacza kobiecy narzd pciowy. Sta si on podstaw semantyczn wielu wulgaryzmw, jak na przykad:
(4)
(5)
(6)
(7)
(8)

kuss ummak (DEA your mothers cunt! przeklestwo)

kassis (DEA to kiss arse, przeklestwo)
kasss (DEA arse kisser, przeklestwo)
mikassti (DEA arse kisser, przeklestwo)
mitkassis (ECAD
passive participle of kassis, przeklestwo)

Wrd tych wyrae formy od (5) do (8) s przestarzae i obecnie nieuywane.

Widzimy jednak, jak podn baz semantyczn w tym wypadku jest nazwa eskiego
narzdu pciowego. Jeden ze sposobw analizy tych wyrazw zakada zbadanie asymetrii pciowej w zakresie stopnia tabuizacji jzykowej. Wydaje si, e im silniejsze tabu,
tym wiksza zdolno danego wyrazu do produkcji wulgarnych i mocno nacechowanych emocjonalnie derywatw.
W niniejszym artykule w pierwszej kolejnoci omwi problem percepcji kobiecego i mskiego ciaa oraz jej jzykowe konsekwencje, a nastpnie skupi si na pragmatycznym aspekcie uycia nazw intymnych czci ciaa w jzyku literackim i w dialekcie.
Przyjrzyjmy si zatem w pierwszej kolejnoci rnicom w tabuizacji ciaa kobiety i mczyzny.

3
4

R. Patai, The Arab Mind, Nowy Jork 2002.

T. Jay, Sex Roles and Dirty Word Usage: A Review of the Literature and a Reply to Haas ,
"Psychological Bulletin" 1980, nr 3 (88), s. 618.
Tumaczenia podaj w wersji angielskiej na podstawie sownika: M. Hinds, S. el-Badawi, A Dictionary
of Egyptian Arabic, Bejrut 1986 (tutaj: DEA). Wasne tumaczenie stosuj jedynie w wypadku wyrazw
nowszych i nieobecnych w tyme sowniku, albo pochodzcych z jzyka literackiego.

27
Kobieta / mczyzna
Zgodnie z twierdzeniem Allana i Burriagea, intymne czci ciaa w wikszoci
kultur wiata podlegaj jakiemu rodzajowi tabu, przy czym kobiece zazwyczaj silniejszemu. 6 Wynika to z przyczyn spoecznych i ekonomicznych, jednake prawdopodobnie najwaniejszym powodem tego jest fakt, e kobiece genitalia s rdem
nowego ycia. Historycznie zatem przypisywano kobiecym narzdom niewyjanione
moce, na przykad moc pokonywania za. Z takimi wierzeniami spotykamy si w mitologii greckiej, ale take w czasach pniejszych, na przykad w redniowiecznej Europie,
gdzie to w tympanonach kociow mona do dzi napotka wyobraenia kobiet odsaniajcych swoje genitalia. Podobne sceny widoczne s w wityniach Indonezji i Poudniowej Ameryki. 7
Dane jzykowe pozwalaj nam stwierdzi, e w Egipcie mska sfera intymna
ogranicza si do genitaliw, natomiast kobieca obejmuje znacznie wiksz cz, nie
tylko cae ciao, ale take elementy stroju, akcesoria i kosmetyki. Rozciga si ona na
czynnoci pielgnacyjne, o ktrych nie wolno mwi na gos. Zatem wyrazy takie jak:
(9)
(10)

slib mskie majtki

bokser mskie bokserki

nie stanowi dla Egipcjan tabu, natomiast sowa podane poniej s silnie tabuizowane:
(11)
(12)

sintyna, br stanik
kult damskie majtki

Tabu ciaa kobiecego po czci mona tumaczy koranicznym nakazem

zakrywania gowy, korpusu, ramion i ng. Nakaz ten zwizany jest z rol kobiety
w spoeczestwie arabskim, jako straniczki honoru rodziny. Honor jednostki w kulturze arabskiej to pojcie zoone i wielowarstwowe. Nie jest on zaleny wycznie od
zachowania kadego pojedynczego osobnika, ale jest wspln wasnoci rodziny,
zatem przewinienia jednostki maj wpyw na wszystkich jej czonkw. Patai przyrwnuje honor arabskiej rodziny do tratwy zaprojektowanej po to, by przenie j bezpiecznie przez morze, jakim jest jej otoczenie spoeczne. Tratwa pozwala jej czonkom
przetrwa tak dugo, jak dugo wszyscy przestrzegaj przyjtych zasad, natomiast kady
niekontrolowany ruch moe spowodowa powstanie pknicia, ktre ostatecznie zatopi
ca tratw. 8 Dbao o honor jest wedug autora The Arab Mind gwarantem stabilnoci
rodziny jako jednostki spoecznej, a wic funkcj honoru jest wzmocnienie grupy.
Niemae znaczenie w tej kwestii maj relacje wadzy panujce w rodzinie najwaniejsza jednostka jest osobicie odpowiedzialna za honor kadego z podlegajcych jej
krewnych, moe wic wywiera presj, uywajc swojej wadzy nad innymi jednostkami
w obrbie grupy. Lojalna i posuszna rodzina jest silna. 9 Widzimy zatem, jak picie
honoru wpywa na wzmocnienie wizi rodzinnych i uatwia spoeczne funkcjonowanie
osb spokrewnionych.

6
7
8
9

K. Allan, K. Burridge, op. cit., s. 7.

Ibidem.
R. Patai, op. cit., s. 100.
Ibidem, s. 98.

28
Wrd rnych wartoci symbolicznych skadajcych si na arabski honor Patai
wymienia honor seksualny kobiety (ir), ktry, jeli utracony, powoduje zniesawienie
caej jej rodziny, w szczeglnoci jej mskiej czci. 10
Relacj pomidzy tymi pojciami Patai tumaczy za pomoc metafory domino.
Utrata ir przez kobiet prowadzi do utraty honoru (szaraf) przez mskich czonkw jej
rodziny, co powoduje utrat godnoci (karama), ktra z kolei prowadzi do utraty
szacunku do siebie (ihtiram an-nafs).11 Zachowanie honoru zaley wic w znacznym
stopniu od seksualnego zachowania kobiet w rodzinie, w szczeglnoci crek i sistr
danego mczyzny (w mniejszym stopniu ony, ktra jest w domu swojego ma
obcym elementem i ktrej zachowanie ma wpyw przede wszystkim na honor jej ojca
i braci). Seksualny honor kobiety zajmuje centraln pozycj w organizacji ycia spoecznego w kulturze arabskiej. Z tego te powodu Patai uwaa, e spoeczne zainteresowanie kwesti kobiecej czystoci graniczy w kulturze Orientu z obsesj. 12
Naley wyranie rozgraniczy pojcia honoru szaraf i honoru seksualnego kobiety
ir. Pierwsze z tych poj ma konotacje oglne, nie seksualne. Natomiast ir jest
rodzajem honoru kobiety wyranie zwizanym z zachowaniem seksualnym. O ile szaraf
jest elastycznym pojciem mczyzna moe go naby, umocni poprzez chwalebne
czyny, moe go chroni, ale i odzyska, to ir jest sztywnym konceptem raz utracony
nie moe by odzyskany. Kada kobieta rodzi si ze swoim ir, ktry jest jej niejako
odgrnie przypisany. Nie moe go wzmocni, poniewa jest wartoci absolutn, tak
jak dziewictwo, jego utrata jest nieodwracalna. Utrata ir moe zaj mimo woli kobiety
na przykad na drodze ataku i przemocy. Jak wielkie znaczenie ma ir dla arabskiego
spoeczestwa pokazuje fakt, e przekroczenie jego granic to jedyny wypadek poza
ludobjstwem, wedug ktrego tradycyjne arabskie prawo zwyczajowe przewiduje kar
mierci bez moliwoci odkupienia winy i zadouczynienia. 13
Efektem tej sytuacji jest silna kontrola caej rodziny nad poczynaniami jej eskiej
czci, nakazy umiaru, skromnoci, a przede wszystkim wszechobecny w Egipcie kult
dziewictwa.
Przekonanie o kobiecej nieokieznanej energii seksualnej ma rwnie niemay
wpyw na postrzeganie wszystkich spraw zwizanych z jej ciaem jako potencjalnego
zagroenia zniesawieniem i utrat twarzy. Tworzy to znaczn dysproporcj w zakresie
uwagi powicanej ochronie przed tym niebezpieczestwem. Jednym z waniejszych
przejaww tej ochrony jest segregacja pciowa na wszystkich poziomach funkcjonowania spoecznego, w tym na poziomie komunikacji jzykowej.
Mwienie o ciele, obwarowane tak licznymi zakazami, pociga za sob odmienne
kody i sposoby kamuflau u kobiet i mczyzn.

10
11
12
13

Ibidem, s. 96.
Ibidem, s. 101.
Ibidem, s. 102.
Ibidem, s. 128.

29
W badaniu przeprowadzonym przeze mnie w 2009 roku na grupie 50 modych
Egipcjan z Kairu i Aleksandrii, modzie bya pytana o znajomo i uycie takich sw
jak:
(13)
(14)
(15)
(16)
(17)

swit masa cukrowa do depilacji

brawn depilator
silkibl depilator
biryid okres, miesiczka
olweys podpaska

Badane wyrazy to zapoyczenia w funkcji eufemizmw majcych na celu

agodzenie efektu, jaki wywoaoby uycie nomina propria, ktre s prawie cakowicie
wyczone z uycia ze wzgldu na ich negatywne konotacje i wstydliwo uytkownikw EA.
100% pytanych kobiet i tylko poniej 43% mczyzn odpowiedziao, e zna te
sowa i uywa ich w codziennej komunikacji. Midzy 1730 % mczyzn przyznao, e,
chocia zna te sowa, nigdy ich nie uywa ze wzgldu na spoeczny wymg skromnoci
i wstydliw tematyk. Wyrazy takie jak podane poniej praktycznie nie s ju uywane
przez wspczesne pokolenie modych:
(18)
(19)

dawra ahrya (DEA period)

fa aya (DEA sanitary pad)

Sowa te zostay dzi zastpione przez eufemistyczne okrelenia zaczerpnite, tak

jak widzielimy wczeniej, z jzyka angielskiego lub odwoujce si do metafory
bazujcej na EA. Wedug Farghala jzyk arabski stosuje cztery gwne sposoby
eufemizacji: wyraenia przenone, omwienia, znieksztacenia i antonimy.14 Bowers bada w warunkach laboratoryjnych reakcj fizyczn uytkownikw jzyka na brzmienie
i wizualn form wulgaryzmw oraz innych emocjonalnie uwarunkowanych wyrae.
Badanie wykazao skuteczno eufemizmw w zakresie komunikowania zamierzonych
treci bez odniesienia do wyrae nacechowanych emocjonalnie, a tym samym bez
reakcji emocjonalnej i fizycznej u mwicego i odbiorcy. 15
W codziennej mowie mode Egipcjanki uywaj rnych eufemizmw na oznaczenie menstruacji i czynnoci z ni zwizanych, np.:
(20)
(21)
(22)
(23)
(24)

14

15

el-bit to co
andik el-bit? masz to co?
abiti gatli en-nahrda odwiedzia mnie dzi przyjacika
hiyya andaha urf ma specjalne okolicznoci
ana kibirt, ana kibira en-naharda dojrzaam

M. Farghal, Euphemism in Arabic: A Gricean Interpretation, "Anthropological Linguistics" 1995, nr 3,

s. 377.
J.S. Bowers, C. W. Pleydell-Pearce, Swearing, Euphemisms, and Linguistic Relativity, "PLoS ONE 6"
2011, nr 7, s. 4.

30
Kaplan twierdzi, e:
Podwjne sownictwo dla przedmiotw i kwestii zwizanych z podnoci jest
spotykane w wielu kulturach () i jest narzdziem sucym zachowaniu
konwencji. () Uycie jzyka obcego, w szczeglnoci aciny, dla wtpliwych
fragmentw wypowiedzi przekazuje zdystansowany punkt widzenia, co pozwala
zachowa konwencj nienaruszon. Co istotniejsze, obco wypowiedzi ogranicza liczb jej odbiorcw do wyksztaconej elity, ktrej maniery nie podlegaj
dyskusji, lub te, ktra moe czu si na tyle uprzywilejowana, by stawia si
ponad wszelkimi obyczajami.16
W istocie, znajomo jzyka obcego, zwizana w duym stopniu z faktem
odebrania solidnej edukacji, uatwia funkcjonowanie spoeczne, poprzez stwarzanie
moliwoci odwoania si do jzyka obcego, ktrego elementy leksykalne nie wi si
z emocjonalnym nacechowaniem. W ten sposb jzyk angielski (dawniej francuski)
stanowi dla Egipcjan baz dla wielu eufemizmw i wyrae kamuflujcych.
Allen i Burridge wnioskuj, e tabu seksualne jest najrozleglejsz sfer tabu, jaka
istnieje i mona j zmierzy liczb eufemizmw uywanych w tej dziedzinie. 17 Adil
Malik sugeruje, e liczba synonimicznych okrele intymnych czci ciaa i kopulacji
w jzyku angielskim nie ma sobie rwnych, za wyjtkiem moe synonimw okrelenia
whore dziwka. Wedug autora istnieje okoo 1200 wyrae oddajcych znaczenie
wagina, oraz okoo 1000 sw o znaczeniu: penis. Autor uywa w odniesieniu do
tego nadmiaru sownictwa wprowadzonego przez Hallidaya terminu nadleksykalizacja
(overlexicalization).18 Wynika to z faktu braku spoecznej akceptacji dla tych wyrae.
Mona by tutaj doda, e tabu, jako nieustannie ywy proces, prowadzi do utraty przez
eufemizmy ich mocy agodzcej, co stwarza sta potrzeb powstawania nowych eufemizmw. Podobnie konwencjonalizacja eufemizmw moe niekiedy prowadzi do
poszukiwania nowych wyrae, nie powodujcych natychmiastowego i jednoznacznego
skojarzenia z nomen proprium.
Analiza stopnia tabuizacji mskich i kobiecych intymnych czci ciaa prowadzi
nas do wniosku, e jeli chodzi o formy jzykowe odpowiadajce tym pojciom,
moemy wyrni dwa poziomy tabuizacji. Nazwy mskich narzdw pciowych (1)
i (2) moemy okreli jako wyraenia wstydliwe, bo zwizane z jednej strony ze sfer
seksualn, z drugiej z wydalnicz. Jednak sowa te nie s nigdy uywane w funkcji
wulgaryzmw, tj. nie maj mocy symbolicznego niszczenia honoru rywala w dyskusji.
Nazwa kobiecego narzdu (3) jest zwizana z silniejszym tabu, ktrego przyczyn
prawdopodobnie jest niezrozumiaa dawniej zdolno dawania nowego ycia. Tabu to
wyraa si na poziomie spoecznych relacji w narzucaniu bezwzgldnego warunku
symbolicznej czystoci seksualnej kobiety, ktry jest fundamentem dobrego imienia caej
rodziny, za na poziomie jzyka uwidacznia si w postaci bardzo silnego zabarwienia
emocjonalnego wyrae zwizanych z kobiecym ciaem. Najbardziej wyrazistym przykadem jest wyraenie (3), ktre jest nie tylko wstydliwe i zakazane, ale take moe by
16

17
18

A. Kaplan, Obscenity as an Esthetic Category, Law and Contemporary Problems 1955, nr 4 (20),
s. 552.
K. Allan, K. Burridge, op. cit.
A. Malik, Euphemism in Arabic: Typology and Formation, Journal of the College of Arts, 2012, nr 61.

31
uyte jako powana obelga, a wic suy degradacji oponenta. Wedug Peisert sia perlokucyjna sowa zaley od rodzaju tabu, jakie amie. 19 Seksualno jest najsilniejszym tabu
w kulturze muzumaskiej. Obydwie te sfery wydalanie i seksualno mog stanowi podstaw wyrae zakazanych, nieakceptowanych spoecznie, jednak jedynie sfera
seksualna stanowi rwnie podstaw przeklestw.
Najczstszym sposobem zniewaenia oponenta jest podwaenie dobrego prowadzenia si jego matki. W egipskim zachodzi to na drodze odniesienia do jej intymnych
czci ciaa (4). Dziaanie takie niszczy honor rywala podobnie jak sygnalizowanie
symbolicznego aktu seksualnego z jego matk. Naley pamita, e moc lc maj tylko
symboliczne akty seksualne dokonywane na kobiecie, lub te sugerowanie takich aktw
w przeszoci czego rezultatem moe by sugestia o niepewnym pochodzeniu jej
potomstwa na og adresata wypowiedzi.
Patai, podobnie jak Brown i Levinson operuje pojciem twarzy (wadh). Skaza
na honorze powoduje utrat twarzy. Koncept twarzy jest uzewntrznieniem honoru,
jego odzwierciedleniem w yciu spoecznym. Czowiek dy do zachowania twarzy
nawet pomimo moliwoci istnienia faktycznej zmazy na honorze. Normy wspycia w
spoeczestwie zapewniaj szereg strategii uniknicia utraty twarzy 20 (zajmuje si tym
szerzej teoria aktw zagroenia twarzy Penelope Brown i Stephena Levinsona 21 ).
Wedug Pataia koncepcja twarzy jest silniej zakorzeniona w kulturze Wschodu ni
Zachodu. Wicej uwagi i wysiku powica si na Wschodzie kwestiom zwizanym z zachowaniem twarzy, czyli zewntrznych pozorw honoru. Autor mwi nawet o tyranii
twarzy w spoeczestwie arabskim, ktra popycha Arabw do najrniejszych czynw,
majcych na celu ochron przed jej utrat. 22 Sania Hamady nazywa arabskie spoeczestwo spoeczestwem wstydu.23 Wstyd definiuje jako psychologiczny popd do
unikania oceny ze strony innych, w tym odmienny od pojcia winy, e jest odczuciem
natury spoecznej, zawsze ma swj punkt odniesienia w spoecznoci. To poczucie
wstydu wpajane jest najmodszym pokoleniom poprzez szereg rnych technik
zawstydzania. 24
Jzyk literacki / dialekt
Innym sposobem omwienia nazw intymnych czci ciaa jest analiza tych
wyrae pod wzgldem ich nacechowania emocjonalnego, ktre jest rne w zalenoci
od uytej odmiany jzykowej. Nazwy intymnych czci ciaa pochodzce z arabskiego
jzyka literackiego (dalej: MSA) cechuj si niskim stopniem tabuizacji, w przeciwiestwie do wyrazw o pochodzeniu dialektalnym. EA nie dysponuje potocznymi okreleniami w tym obszarze semantycznym. Dlatego te w sytuacji, gdy wystpuje taka
konieczno, MSA dostarcza wyrae neutralnych, majcych niekiedy charakter naukowy, medyczny.
(25)
19
20
21
22
23
24

far srom

M. Paisert, Formy i Funkcje Agresji Werbalnej. Prba Typologii, Wrocaw 2004.

R. Patai, op. cit., s. 108.
P. Brown, S. Levinson, Politeness: Some Universals in Language Usage, Cambridge 1987.
R. Patai, op. cit., s. 108.
S. Hamady, Temperament and Character of the Arabs, Irvington 1960.
R. Patai, op. cit., s. 115.

32
(26)

qab penis

Jednak o uyciu takim decyduje kontekst. Wyraenia pochodzce z MSA mog

by uznane za niestosowne, jeli pojawi si w kontekcie niewymagajcym jego uycia.
Eufemizowanie z wykorzystaniem odniesienia do jzyka literackiego obrazuj
przede wszystkim nazwy czynnoci wydalniczych:
(27)
(28)

bl oddawa mocz
tabarraza defekowa

Czynnoci te nie znajduj potocznych nazw w EA. Nazwy (29), (30), (31) i (32)
pochodz z tzw. jzyka dziecicego, uywaj ich doroli zwracajc si do maych dzieci.
Wyraenia (33) i (34) przynale do jzyka modziey i reprezentuj najniszy, najbardziej kolokwialny rejestr jzyka.
(29)
(30)
(31)
(32)
(33)
(34)

bibb (DEA pee, urine)

yimil bibb (DEA to pee, to urinate)
kakk (DEA a poo, feaces)
yimil kakk (DEA to poo, defecate)
a (DEA piss, to urinate)
a (DEA to urinate)

Klasa spoeczna
Allan i Burridge uwaaj, e nie ma czego takiego jak absolutne tabu, zawsze
moemy wyrni okolicznoci decydujce o tabuizacji danego obszaru tematycznego,
czy grupy wyrae, decyduje o tym czas, moment historyczny, zbiorowo ludzka,
kontekst.25 Wanym czynnikiem jest te pochodzenie spoeczne mwicego. W Egipcie
istniej rnice w zakresie wyraania treci zwizanych z ciaem przez osoby pochodzce z rnych rodowisk. Najsilniejsze tabu ciao stanowi dla przedstawicieli klasy
redniej. Grna warstwa klasy redniej i klasa wysza reprezentuj nieco inny typ
kultury, jego cech jest do swobodne przejmowanie i adaptowanie wartoci zachodnich, dlatego mwienie o ciele traktuj oni jako mnie ryzykowne. Rwnie najnisze
strata, a wrd nich przede wszystkim ludzie yjcy poza ramami spoecznego systemu,
wykazuj mniejsz wraliwo na tego rodzaju tematyk. Nie jest to fenomen charakterystyczny wycznie dla spoeczestwa egipskiego, w wielu kulturach wiata klasa
rednia uwaana jest za najbardziej zachowawczy element spoeczestwa. Allan
i Burridge mwi nawet o kryterium grzecznociowym redniej klasy, ktre pozwala
na w miar obiektywne zaklasyfikowanie danego wyraenia do grupy objtej tabu. 26
Podsumowanie
Tabuizacja nazw intymnych czci ciaa wie si z podwjn stygmatyzacj tych
okrele, bowiem odnosz si one do dwch zakazanych sfer: seksualnej i wydalniczej,
z ktrych kada uwaana jest za rytualnie bd fizycznie nieczyst. Pomimo i zarwno
25
26

K. Allan, K. Burridge, op. cit., s. 911.

Ibidem, s. 37.

33
nazwy mskich, jak i eskich intymnych czci ciaa nale do sfery tabu, rni si one
stopniem tabuizacji, a co za tym idzie pragmatycznymi funkcjami dyskursywnymi.
Nazwy czci mskiego ciaa, takiej jak zibb i zubr, s wstydliwe, a ich uycie jest
spoecznie zakazane ze wzgldu na wraliwo obyczajow mwicego i odbiorcy.
Nazwa kuss odnoszca si do kobiecego narzdu pciowego jest nie tylko wstydliwa, ale
i silnie wulgarna, a co za tym idzie uywana w celu zniewaania oponenta w dyskusji.
Asymetria ta ma swoje korzenie w podstawowych wartociach spoeczestwa arabskiego zwizanych z kulturowym postrzeganiem ciaa kobiety, a take pojciem honoru.
Odniesienie do intymnych czci ciaa matki rywala jest podstawowym sposobem
niszczenia jego honoru w rozmowie.
Uycie zarwno wstydliwych okrele na mskie narzdy, jak i silnie wulgarnego
kuss moe te suy identyfikacji spoecznego statusu mwicego, bowiem dla przedstawicieli redniej klasy spoecznej wyraenie to objte jest zakazem. Swobodne uycie
podobnych sw w sferze publicznej skutkuje przyporzdkowaniem mwicego do
(najczciej) najniszej warstwy spoeczestwa, wykluczeniem poza grono szanujcych
si obywateli. Rwnie i przedstawiciele elity spoecznej mog przejawia wiksz
otwarto w uywaniu takich wyrae, co z kolei wie si z ich identyfikacj z kultur
zachodni.

35

Sylwia Surdykowska

Rola blu i cierpienia w ksztatowaniu empatii w kulturze

Iranu
Bl i cierpienie to wany problem w rozwaaniach na temat ciaa w kulturze
Iranu. Zagadnienie to zwizane jest przede wszystkim z szyizmem imamickim 1 , ktry
od pocztku XVI wieku ma w Iranie rang religii pastwowej, a w lad za tym duy
wpyw na kultur persk, rwnie na ksztatowanie podejcia Iraczykw do ciaa
i cierpienia fizycznego. Kluczowe znaczenie ma tu przede wszystkim rozbudowany kult
mczestwa, szahadat 2 , ktry jest charakterystyczn cech szyizmu iraskiego. Ofiara
z ycia i dowiadczenie cierpienia nobilituj wiele postaci wywodzcych si z krgu
tradycji szyickiej. Wzorem mczestwa s przede wszystkim przywdcy szyiccy,
imamowie. Tradycja szyitw imamickich mwi, e nastpstwo po proroku Mahomecie
naleao si imamowi Alemu, a po jego mierci jego potomkom, czyli kolejnym jedenastu imamom.3 Wszyscy, oprcz ostatniego, zginli mierci mczesk w walce z sunnitami, ktrzy opowiadali si za demokratycznym wyborem nastpcy proroka.4
Tak rozumiany kult samopowicenia, przenikajc ca kultur persk, od wiekw ksztatuje tosamo Iraczykw. Obcujc z ide mczestwa rozwinli oni w sobie
szczegln wraliwo na cierpienie, ktra u innych muzumanw nie wystpuje w takiej formie. Warto blu i mczestwa w kulturze perskiej powiadczaj yciorysy
1
2
3

szie emamije - szyizm imamicki, okrelany rwnie mianem szyizmu dwunastu imamw.
szahadat - mczestwo.
W ten sposb zrodzia si dynastia szyickich przywdcw okrelanych mianem imamw, pers. Emam,
w odrnieniu od sunnickich kalifw. Wicej na ten temat zob.: H. Corbin, En Islam Iranien: aspects
spirituals et philosophiques. Le Shiism duodcimain, t. 1, Saint-Amand 1991; A. Bausani, Religion in
Iran: From Zoroaster to Bahaullah, Nowy Jork 2000; M. Momen, An Introduction to Sii Islam: The
History and Doctrines of Twelver Shiism, New Haven 1985; W. Madelung, Shia, w: The
Encyclopaedia of Islam CD-ROM Edition v. 1.0, 1999 Koninklijke Brill NV, Leiden.
Zwolennicy Alego nazywali swojego wodza imamem przywdc, wzorem, a siebie szi
stronnictwem, parti. Wielu muzumanw opowiedziao si za nastpc Proroka wyonionym
w sposb demokratyczny. Nazywano ich ludmi tradycji, ahl as-sunna. Ich kandydatem by Abu Bakr,
najbliszy wsppracownik Proroka i ojciec jego trzeciej ony Aiszy. Ostatecznie w 632 r. godno
pierwszego kalifa nastpcy, namiestnika, przypada w udziale Abu Bakrowi. Wydarzenia te
doprowadziy wkrtce do trwaego rozamu w islamie. Zwolennicy dziedzicznej wadzy Alego oraz jego
potomkw nie zaprzestali walki, ktra toczya si pomidzy wspomnianymi ugrupowaniami jeszcze
przez wiele lat.

36
bohaterw szyickich, zwaszcza trzeciego imama Hosejna. 5 W ujciu szyitw jest on
bardzo tragiczny i dramatyczny. Stanowi klucz do zrozumienia znaczenia, jaki Iraczycy
nadaj cierpieniu.
Wedug tradycji szyickiej Hosejn podj walk o kalifat. Wraz z siedemdziesiciodwuosobowym oddziaem, w ktrego skad wchodzili czonkowie rodziny (take kobiety i dzieci) wyruszy do Al-Kufy. Zgodnie z wczeniejszymi zapewnieniami mieszkacw tego miasta, mia ich poparcie. Zanim jednak tam dotar, wojska Omajjadw
wkroczyy do miasta i pozbawiy Hosejna wszelkiej pomocy. Szyici podkrelaj, e
niewielki oddzia imama nie mia szans na wygran, mimo to dziesitego dnia miesica
moharram 6 680 roku bierze on udzia w walce. Dochodzi do rzezi, podczas ktrej Hosejn
oraz jego towarzysze gin. Historia ta zostaa utrwalona w perskiej literaturze religijnej.
Najwicej tego typu dzie powstao w czasach dynastii Safawidw. Jednym z najsynniejszych tekstw pimiennictwa szyickiego jest utwr pochodzcy z XV wieku,
zatytuowany Rouzat asz-szohada (Ogrd mczennikw) autorstwa Waez Kaszefiego.7
W caoci jest powicony przede wszystkim martyrologii trzeciego imama szyickiego
Hosejna. 8 Dzieo to prawdopodobnie przyczynio si do rozwoju szyickiej literatury
i rytuaw religijnych, ktre dzi stanowi wane rdo do bada nad podejciem
Iraczykw do ciaa i blu. Nawizuj one rwnie do losw innych imamw i bohaterw, take cierpienia kobiet i dzieci. Ich historie utrwalane s w wiadomoci Iraczykw przede wszystkim za porednictwem rytuaw religijnych. Jest ich bardzo wiele.
Zazwyczaj maj charakter aobny. Najwaniejsze odbywaj si w rocznic mierci
imama Hosejna i trwaj cay miesic moharram. 9 Przykad stanowi widowiska pasyjne
zwane lamentami, opakiwaniem, wspczuciem, tazije.10 Obrzd ten, przez badaczy
uznany za ludow form dramatu, jest rodzajem sztuki, widowiska o charakterze
religijnym, podczas ktrego aktorzy odgrywaj sceny z ycia Hosejna i bohaterw
szyickich. Sztuki tazije cz w sobie obrzdowe walki i recytacj poematw na cze
imamw. Opowieci o ich dzielnoci tworz cae cykle przedstawie, ktre s wystawiane w rnym porzdku podczas uroczystoci aobnych, ktrych kulminacja przypada na rocznic bitwy pod Karbal, w miesicu moharram.

6
7

9
10

W artykule zastosowano wersj zapisu imion i nazw arabskich, zgodn z zapisem obowizujcym
w jzyku perskim: np. Hosejn zamiast arab. Al-Husajn, Mohammad zamiast arab. Muhammad,
moharram zamiast arab. muharram. Omajjadzi zamiast Umajjadzi itp.
moharram - dos. zakazany, wity, pierwszy miesic ksiycowego kalendarza muzu-maskiego.
Kamal-ad-Din Hosejn Waez Kaszefi - znany rwnie jako Moulana Waez Kaszefi lub Molla Hoseyn.
(ur. w Sabzewarze w 840/1436-37 zm. 910/1504-5). Uczony szyicki, mistyk, pisarz okresu Timurydw.
Jego domen bya wycznie proza. Znany z bardzo kwiecistego stylu, typowego dla okresu
timurydzkiego. Jest autorem bardzo wielu dzie. Wiele z nich nie zostao wydanych drukiem, dostpne s
wycznie w formie manuskryptw. Wiele prac nie zostao odnalezionych. Ich tytuy zostay
wspomniane w innych dzieach i ich bibliografiach. Wicej na ten temat zob. M. E. Subtelny, Kasefi,
Kamal-al-din Hosayn Waez, w: Enyclopaedia Iranica, vol. XV, s. 658-661.
Zdaniem wielu badaczy jest to najdoskonalszy przykad gatunku maghtalnewisi. Maghtale, czyli utwory
aobne opiewajce mczestwo i bohaterstwo postaci wywodzcych si z tradycji religijnej, pisao
wielu autorw. Tradycja obchodw aobnych sw wietno przeywaa w okresie kadar-skim.
Przedstawienia pasyjne byy wwczas uznawane za cenny akt religijny.
W kalendarzu iraskim jest bardzo duo tego typu wit.
tazije - wspczucie, opakiwanie wyraanie sympatii, aowanie, pocieszenie. W jzyku perskim
uywane s rwnie formy tazijechani lub szabihchani.

37
Analiza literatury szyickiej oraz rytuaw religijnych pozwala zauway, e
koncentruj si one przede wszystkim na ukazywaniu mstwa rozumianego jako
gotowo do cierpienia i ofiary z ycia w imi wyszego dobra. rde takiego mylenia
naley szuka w historii imama Hosejna, ktry jest nie tylko wzorem mczestwa, ale
take gotowoci do wiadomego cierpienia i ofiary. Szyici wierz, e trzeci imam przed
dotarciem do Al-Kufy wiedzia, e czeka go klska w walce zbrojnej. Mimo to nie
wycofa si i stan do nierwnej walki z przewaajcymi liczebnie wojskami wroga.
Szyicka opowie ludowa utrwalona w jednej ze sztuk tazije, zatytuowanej Mczestwo
Horra ben Rijahi, tak przedstawia moment decyzji Hosejna o udziale w skazanej na klsk
walce:
Podejd mj bracie Abbasie, i ty, Ali Akbarze
Zblicie si Kasemie, Abdallahu, Dafarze
(...) Wyruszamy w kierunku alu i tragedii o przyjaciele
Miejsca mego niechybnego pochwku,
Przywdco karawany, prowad szyitw ku rwninie Karabali
W nastpnej godzinie mczestwo osign.11
Czyn Hosejna jest dla szyitw oznak odwagi i niedocignionego mstwa, a sam
Hosejn stanowi dla nich symbol szlachetnego, penego dobroci bohatera-mczennika,
walczcego przeciwko niesprawiedliwoci i zu. Jego historia od wiekw ma istotny
wpyw na ksztatowanie podejcia Iraczykw do gotowoci do cierpienia. O tym, jak
wysoce tradycja szyicka ceni tak rozumiane mstwo Hosejna wiadczy rwnie to, e
jest nazywany ksiciem mczennikw, sejjed asz-szohada.
Warto wiadomej gotowoci do cierpienia i powicenia wasnego ycia
podkrelaj take wspczeni filozofowie i teolodzy. Potwierdzaj to sowa jednego
z najsynniejszych iraskich intelektualistw XX wieku Alego Szariatiego, ktry w ten
wanie sposb definiuje mczestwo:
W innych religiach i tradycjach mczestwo to mier, ktr wojownik ponosi
w walce z wrogiem. Wszyscy, ktrzy zostaj zabici w ten sposb s nazywani
mczennikami, a ich mier okrelana jest mianem mczestwa. W naszej kulturze
jednak szahadat nie jest mierci, ktra zostaje narzucona przez wroga, lecz jest
wiadomym wyborem. 12
O podejciu Iraczykw do cierpienia fizycznego wiadczy rwnie fakt, e ceni
umiejtno godnego i cierpliwego dowiadczania blu. To kolejna sprawno, ktra
okrela mstwo w kulturze Iranu. Jest na to wiele dowodw. rda szyickie z jednej
strony opowiadaj o blu i cierpieniu oraz jego intensywnoci, z drugiej za ukazuj, jak
Hosejn i inni bohaterowie radz sobie z tym dowiadczeniem, jak je znosz. Postawy te
zostay utrwalone w szyickiej tradycji jako kardynalne cnoty. Dlatego nierzadko sztuki
tazije nie mniej miejsca co scenom bitewnym i walkom bohaterw powicaj
momentom ich cierpienia. Opisuj bl i gotowo na mier.
11

12

H. Salehi Rad, Madles-e Taziyeh, Teheran 1380, s. 464. Cyt. za A. Szymczyk, Tematyka perskich
przedstawie pasyjnych tazije (niepublikowana praca magisterska dostpna w bibliotece Zakadu
Iranistyki UW).
A. Szariati, Szahadat, w: Hosejn wares-e adam, Tehran 1380, s. 180.

38
Ich znaczenie w tradycji perskiej odzwierciedla take sztuka, zwaszcza malarstwo. Chocia, zgodnie z ortodoksyjnym podejciem, przedstawianie postaci ludzkich
jest w islamie zakazane, na gruncie szyickim, wraz z rozwojem obrzdw
moharramowych upamitniajcych mczesk mier bohaterw szyickich, malarstwo
powicone mczestwu stawao si coraz popularniejsze. Wizerunek Hosejna i wydarzenia pod Karbal, uwieczniane przez artystw, ksztatoway w wyobrani Iraczykw
wzorzec walecznego bohatera powicajcego ycie w imi dobra. Obrazy i malowida
nawizujce tematycznie do tamtej historii pojawiay si w rozmaitych miejscach.
Poczynajc od XIV wieku byy nieodcznym elementem ycia Iraczykw. 13 Ludzie
z wyszych klas dekorowali swoje domy dzieami przedstawiajcymi wydarzenia zwizane z imamem Hosejnem i jego tragedi. Motywy spod Karbali pojawiay si rwnie
w malarstwie ciennym, zarwno w miastach, jak na wsiach iraskich. 14 Dzi malowida
szyickie nadal zdobi iraskie meczety i miejsca, w ktrych odprawiane s rytuay, tak
zwane hosejnije lub tekije. Spord wielu przykadw mona wymieni midzy innymi
dziea w Tekije Moawenolmolka w miecie Kermanszah.15
Warto dowiadczenia blu w szyizmie potwierdza take utrwalona w literaturze historia mierci pierwszego imama szyickiego, Alego Ibn Abu Taliba. Zgodnie
z tradycj Ali wchodzc do meczetu w Al-Kufie zosta zraniony zatrutym mieczem
przez jednego ze swoich przeciwnikw. Szyici wierz, e umiera cierpic w mkach
przez trzy dni i trzy noce. Dzi jego mier upamitniaj uroczystoci obchodzone co
roku w czasie jednego z najwaniejszych wit szyickich, zwanych nocami czuwania,
szabha-je ehja . 16 Szyici przez trzy noce powinni czuwa modlc si i wspominajc
bohaterstwo i cierpienie Alego. Rytuay polegaj na przypominaniu kolejnych chwil jego
cierpienia i dzielnoci wobec blu. Uczestnicy obrzdw czytaj fragmenty opowieci
o jego mierci. Najwaniejsze z nich opisuj bl, ktrego dowiadcza bohater w wyniku
ran odniesionych w walce. Pokazuj, w jaki sposb radzi sobie z fizycznym i psychicznym blem.
Znaczenie cierpienia podkrelaj historie wielu innych bohaterw szyickich, nie
sposb wymieni wszystkich. Warto jednak podkreli, e nie zawsze chodzi o rany
odniesione w bitwie. Moe to by cierpienie, ktrego powodem jest, na przykad, brak
wody lub jedzenia. Motyw ten jest tematem przewodnim bardzo popularnej wrd
Iraczykw historii utrwalonej w tekstach tazije. Opowiada o tym, jak oddzia Hosejna,
ktremu towarzyszyy kobiety i dzieci, zostaje na pustyni odcity od rda wody.
Wszyscy cierpi mki, bezradni umieraj z pragnienia. Historia ta koncentruje si na
katuszach kobiet, dzieci i mczyzn oraz ich dzielnoci w tej sytuacji. Tradycja szyicka
przekazuje take mniej dramatyczne oblicze cierpienia. Dowodzi tego jedna ze sztuk
tazije, ktra opowiada o dzielnoci imamw Hasana i Hosejna podczas choroby w dziecistwie.17
13

14

15
16

17

Wicej na ten temat zob. S.R. Peterson, The Taziyeh and Related Arts, w: Tazijeh: Ritual and Drama
in Iran, s. 7484.
Pisz o tym w ksice Martyrdom and Ecstasy, Emotion Training in Iranian Culture, Newcastle upon
Tyne 2012, s. 43.
Na temat tekije w Kermanszahu zob. R. Beny, S.H. Nasr, Persia: Bridge of Turquoise, Boston 1975.
szabha-je ehja - noce czuwania upamitniajce mier Alego; sowo to pochodzi od: szab noc; ehja
oywia, pozostawa obudzonym.
Tazije-je bimari-je Hasan wa Hosejn [Tazije o chorobie Hasana i Hosejna], w: S. Homajuni, Ta'zije
dar Iran, Sziraz 1380, s. 768.

39
Sposb, w jaki cierpienie i bl s przedstawiane w sztuce, literaturze i rytuaach
religijnych, miao prawdopodobnie bardzo duy wpyw na utrwalenie ich w kulturze
Iranu jako postaw wartociowych. Rytuay religijne s tak skonstruowane, aby bardzo
dokadnie ukazywa chwile cierpienia i blu. Literatura opisuje, jak bohaterowie radz
sobie z tym cierpieniem, jak znosz poraki, a nie jak zwyciaj i pokonuj wrogw.
Zazwyczaj to nie zwycistwo nad wrogiem jest tematem przewodnim. Bohaterowie
nieustannie ukazywani s w chwilach ponienia i upokorze, cignici na powrozach,
przewracani i popychani. Opisy bogate s w sceny, w ktrych krew spywa po szatach
i rozlewa si na ziemi. Wrogowie s ukazywani jako jadcy na koniach, wyprostowani
i dumni wojownicy. Z punktu widzenia niejednego zachodniego obserwatora mogliby
by postrzegani jako dzielni mowie, jednak w perskiej kulturze symbolizuj wroga,
kogo zego.
Uwypuklanie tego rodzaju scen oraz fakt, e to wanie one podobaj si
Iraczykom i najbardziej ich wzruszaj, pozwala sdzi, e w kulturze Iranu triumf
moe polega na powiceniu swojego ciaa, a nie jego ochronie i ocaleniu. Bohaterem
za niekoniecznie jest gromowadny pokonujcy wszystkich heros, lecz czowiek
cierpicy, torturowany, zraniony fizycznie, krwawicy, skazany na wszelkiego rodzaju
niedogodnoci. Cierpieniu fizycznemu zazwyczaj towarzyszy cierpienie psychiczne,
osamotnienie, smutek, poczucie straty i powicenie duchowe. O tym jak wielk warto
w spoeczestwie iraskim przedstawiaj tego typu dowiadczenia wiadczy fakt, e
osoby, ktre zaznay cierpie i blu ciesz si w Iranie duym szacunkiem, uwaane s
za osoby mdre i gbokie. S ludmi, ktrzy wiedz wicej i maj dostp do ukrytych
prawd.
Koncentracja Iraczykw na precyzyjnym ukazywaniu cierpienia bohaterw
ujawnia si rwnie w sztuce religijnej. Wspominane ju malarstwo, nawizujce do
tradycji szyickiej, ukazuje jak strzay wystrzelone z ukw wroga przebijaj ciaa
szyitw. S wrd nich take dzieci. Jedna z najpopularniejszych scen przedstawia syna
imama Hosejna o imieniu Ali Asghar. Jadcy konno ojciec trzyma na rku owinite
w pieluszki niemowl. Ciao dziecka przeszywa jedna ze strza. 18 Malowida przedstawiaj rwnie krew, ktra spywa po rannych wojownikach. Zazwyczaj s to
mczyni, nadzy od pasa w gr, ranieni mieczami bd strzaami. Na wielu freskach
strzay trafiaj w ciaa koni. Malowida te wyranie koncentruj si na cierpieniu
bohaterw, ich fizycznym blu. Ta tradycyjna szyicka sztuka znajduje dzi swoj
kontynuacj w muralach oraz bilbordach produkowanych gwnie jako elementy
dekoracyjne, wykorzystywanych podczas wit szyickich. Wrd nich znajduj si
znane szyickiej martyrologii symbole. Do najbardziej znanych naley odcita rka
Abolfazla, jednego z najwikszych po imamie Hosejnie bohaterw spod Karbali, ktry
w walce traci rk.19 Sam Abolfazl ukazywany jest zawsze z ran na twarzy, z ktrej
spywaj krople krwi. Innym symbolem podkrelajcym znaczenie cierpienia w szyizmie jest szabla i pynca po niej krew.
Caa obrzdowo szyicka jest uporzdkowana w taki sposb, aby ukaza
cierpienie nie tylko precyzyjnie, ale take jak najbardziej dramatycznie. Su temu
18

19

Przykady szyickiej sztuki wizualnej zob. P. Chelkowski, H. Dabashi, Staging a Revolution: the Art of
Persuasion in the Islamic Republic of Iran, Nowy Jork 1999.
J. Calmard, Abbas ben Ali ben Abu Taleb, w: Encyclopaedia Iranica, t. 1, 1982, s. 77-79.

40
okrelone techniki, ktre od lat wiadomie s stosowane przez Iraczykw. Celem jest
wzbudzanie jak najbardziej intensywnych emocji, tak aby widzowie przeywali emocje
bohaterw. Dlatego te historie o bohaterach opowiadali zazwyczaj wykwalifikowani
narratorzy, zawodowi opowiadacze i aktorzy, znajcy sposoby wpywania na emocje
suchaczy. Twrczo improwizowali na temat cierpienia imamw szyickich. Jednym
z najwaniejszych stosowanych przez nich sposobw wzruszania bya umiejtno
modulacji gosu. Przy muzyce rozalonym, smutnym gosem narrator snu opowieci
o blu mczennikw. Aktorzy wystpujcy podczas przedstawie tazije wypowiadali
swoje teksty z odpowiedni intonacj i w rnym tempie, dopasowujc je do nastroju
odtwarzanego wydarzenia. Czsto lamentowali i pakali nad cierpieniem bohaterw.
Manipulowali emocjami publicznoci, wprowadzali na przemian w nastrj podziwu dla
ich mnego znoszenia cierpienia i nienawici wobec wrogw. Stwarzali atmosfer
radoci, aby za chwil wywoa wzruszenie i smutek.
Wszystkie te dziaania wywieraj silny wpyw na nastrj suchaczy, i prowadz
do, e ci zaczynaj naladowa stany emocjonalne bohaterw, a zatem wspodczuwaj
z nimi, wchodz niejako w ich ciaa. Ogldajc przedstawienia, suchajc opowieci,
przeywaj ich cierpienie i bl fizyczny. Bardzo czsto wykonuj przy tym symboliczny
ruch doni, ktr przykadaj do piersi lub gowy, na wzr czynnoci charakterystycznych dla aobnych lamentw znanych w wielu kulturach.
Wspodczuwanie podczas rytuaw ma nierzadko charakter fizyczny. Su
temu obrzdy, w ktrych uczestnicy zadaj sobie prawdziwy bl. Gdy doniesienia takie
docieraj do wiata zachodniego, niejednokrotnie budz bardzo wiele kontrowersji. Do
takich rytuaw zaliczy naley pochody biczownikw, ktre s integraln czci
wspominanych ju obchodw moharramowych zwizanych ze mierci imamw. W organizowanych wwczas procesjach bior udzia mczyni, czasem take nastoletni
chopcy. Wszyscy ubrani na czarno, biczuj si metalowymi acuszkami przyczepionymi do drewnianej rczki. Std okrelani s mianem zandirzanan, biczujcy si
acuchami. Czynno ta ma zazwyczaj symboliczn form. Nie wyrzdza fizycznej
krzywdy, nie jest wykonywana z wielk si. Ma na celu wczucie si w sytuacj,
wyobraenie sobie blu imamw, dowiadczenie tego co przeyli.
Inaczej jest podczas rytuau, ktry okrelany jest sinezani, a zatem bicie w piersi.
Mczyni zbieraj si w meczetach i uderzaj domi w piersi w rytm muzyki i fragmentw poezji opowiadajcej o mczestwie imamw. Przypomina to rytmiczne pieni
wojenne, ktrych celem jest wzbudzenie uczu walecznoci i gotowoci do walki. Pieni
maj jednoczenie charakter poetycki, posuguj si metaforami znanymi z poezji klasycznej. Std sia emocjonalnego oddziaywania jest bardzo dua. By poda przykad,
odwoamy si jednego w bardzo wielu znanych fragmentw moharramowych, wystpujcych w rozmaitych wersjach. Oto on:
Zapach jabek, zapach jabek grb ukochanego, Hosejna drogiego, smutek
i nieszczcie (Karbobala).20
20

Sowo Karbobala uywane jest w wielu pieniach moharramowych. Iraczycy wykorzystali tu

podobiestwo dwch zestawionych ze sob sw do sowa Karbala. Chodzi o sowa karb smutek i bala
- nieszczcie. Razem smutek i nieszczcie w jzyku perskim daj karb o bala, zbitk bardzo podobn
fonetycznie do sowa Karbala, miejsca, w ktrym wojska imama Hosejna poniosy klsk.

41
Zapach tulipanw, zapach tulipanw, trzyletnia dziewczynka, smutek
i nieszczcie (Karbobala)
Zapach ambry, zapach ambry, proczny Akbar, smutek i nieszczcie (Karbobala)
Zapach lotosu, zapach lotosu, miecz na mieczu, na oczach siostry, smutek
i nieszczcie (Karbobala).21
Niektre rytuay moharramowe majce na celu dowiadczenie blu fizycznego imamw, przybieraj skrajn form. Mczyni zdejmuj koszule i biczuj si naprawd,
odnosz rany, skra jest mocno zaczerwieniona, a nawet poraniona. Pniej z dum
obnosz si ze swoimi ranami. Dowodz swojego mstwa, dzielnoci a zatem gotowoci
na bl, cierpienie i powicenie, takie same, jakim u imama Hosejna.
S te rytuay, ktre przybieraj cakowicie skrajny charakter. Mczyni
zakadaj biae szaty i noem okrelanym mianem ghame rozcinaj sobie skr na gowie.
Zdarza si, e uywaj mieczy i biczuj si nimi. S to bardzo krwawe rytuay. Biae
szaty ociekaj krwi, ktra ma odzwierciedla warto powicenia. Dziedzice, na
ktrych si to odbywa nierzadko spywaj krwi. Tego typu rytuay byy popularne
w Iranie w XIX wieku. We wspczesnym Iranie oficjalnie s zabronione. Zakaz taki
wydano jeszcze za ycia imama Chomejniego. Zdarza si jednak, e mimo to s przez
ludno organizowane, najczciej organizuj je arabskie mniejszoci szyickie zamieszkujce Iran.
Wszystkie wymienione rytuay prowadz do wspodczuwania z imamami. Daj
uczestnikom nie tylko wyobraenie cierpienia imamw, tak jak dzieje si to podczas
suchania opowieci o ich mce, ale take okazj fizycznego jego dowiadczanie.
Powtarzajce si doznanie blu i cierpienia oraz wysuchiwanie opowieci mwicych o mce innych interesujco przedstawia si w kontekcie wspczesnych bada
w zakresie neurobiologii spoecznej (okrelanej te mianem spoecznej neurobiologii
kognitywnej), bardzo modej dyscypliny naukowej, ktrej powstanie w 2001 roku ogosili badacze Matthew Lieberman i Kevin Ochsner.22 Rezultaty bada nad rol mzgu
w kierowaniu zachowaniami spoecznymi oraz wpywem wiata spoecznego na mzg
i biologi mwi, e mzg charakteryzuje si neuroplastycznoci, ktra, jak podkrela
Daniel Goleman, oznacza, e:
Powtarzajce si dowiadczenia emocjonalne rzebi ksztat, rozmiar i liczb
komrek nerwowych i synaptycznych pocze midzy nimi. Poprzez cige
nastawianie naszego mzgu na dany rejestr nasze najwaniejsze zwizki z innymi
mog stopniowo ksztatowa w nim pewne poczenia nerwowe.23

21

22

23

Materia audiowizualny z pieni dostpny na http://www.youtube.com/watch?v=LTaz2g-njbQ, data

odczytu 10 stycznia 2014.
M. Lieberman, K. Ochsner, The Emergence of Social Cognitive Neuroscience, American Psychologist,
56 (2001), s. 717-734. Termin neurobiologia spoeczna (social neuroscience) po raz pierwszy zosta
uyty w artykule Johna Cacioppa i Garyego Berntsona z 1992 roku. Por. Social psychological
contributions to the decade of the brain: Doctrine of multilevel analysis. American Psychologist, 47,
(1992), s. 1019-1028.
D. Goleman, Inteligencja spoeczna, s. 19.

42
Dodatkowo stwierdzono rwnie, e mzg czowieka, na suchanie lub ogldanie
okrelonych emocjonalnych sytuacji reaguje w ten sam sposb, w jaki reagowaby na
rzeczywiste uczestnictwo w takiej sytuacji. 24 Dlatego te wyobraanie sobie pewnych
okolicznoci zwizanych na przykad z cierpieniem, lub przywoywanie takich obrazw
poprzez czytanie opowieci, albo ogldanie sztuk teatralnych, w jednakowym stopniu
moe wpywa na fizjologiczne zmiany w mzgu. Potwierdzaj to liczne eksperymenty
naukowe. Jeden z nich, ktry bardzo dobrze odpowiada praktyce stosowanej w kulturze
Iranu, mwi o tym, jak czowiek reaguje widzc bd wysuchujc opowieci o dobroci.
Na okrelenie uczucia wywoanego widokiem czyjej dobroci psycholodzy uywaj
terminu uniesienie, ktre, jak ujmuje to Daniel Goleman:
Odczuwane jest na widok spontanicznego aktu odwagi, tolerancji lub
wspczucia. (...) Uniesienie, sugeruj badacze, moe udziela si innym. Kiedy
kto widzi akt dobroci, na og staje si to impulsem do podobnego zachowania.25
Obserwacje naukowe mwi, e za wspodczuwanie odpowiadaj neurony
lustrzane.26 Zgodnie z wynikami bada, kiedy widzimy, e kto cierpi sprawiaj one, e
natychmiast zaczynamy z nim wspodczuwa. Empatia za zgodnie z wynikami bada
odpowiada za zdolno do altruizmu, nawizywania udanych relacji spoecznych i ich
utrzymywania. W szerszym kontekcie odpowiada za waciwe reagowanie na dobro
i zo. Badania nad tym tematem potwierdzaj, e przejcie od empatii do dziaania
nastpuje bardzo szybko i automatycznie. Proces ten trafnie opisa Daniel Goleman:
Kiedy syszymy krzyk blu, aktywuje to te same czci naszego mzgu, ktre
bior udzia w dowiadczaniu blu, oraz kor przedczoow, co jest oznak, e
przygotowujemy si do dziaania. I podobnie przysuchiwanie si komu
opowiadajcemu smtnym tonem nieszczliw histori pobudza kor ruchow
ktra kieruje ruchem oraz ciao migdaowate i powizane z nim obwody
smutku. Stan ten natomiast sygnalizuje okolicy ruchowej mzgu, gdzie przygotowujemy nasz reakcj, podjcie odpowiednich dziaa. (...) Zobaczy znaczy by
gotowym do akcji.27
Mamy tu do czynienia z praktyk, ktra jest doskonale znana tradycji perskiej.
Idc tropem wynikw bada nad emocjami mona przypuszcza, e odtwarzanie
historii o bohaterach szyickich powoduje u suchaczy zjawisko, ktre Daniel Goleman
nazywa zaraeniem emocjonalnym, co z kolei jest impulsem do dziaania. Taka praktyka,
utrwalona w kulturze Iranu, ktra od wiekw wpywa na Persw, i ktra ksztatuje
24

25
26

27

Por. Jonathan D. Haidt, Corey L.M. Keyes, Flourishing: Positive Psychology and the Life Well Lived,
American Psychological Association Press, Washington 2003.
D. Goleman, Inteligencja spoeczna, s. 70.
Neurony lustrzane zostay odkryte bardzo niedawne, na pocztku lat 90. XX wieku, przez Giacomo
Rizzolattiego, Leonardo Fogassiego i Vittorio Gallese. Uwaa si, e u czowieka neurony lustrzane
odpowiadaj za zdolno do rozpoznawania cudzych emocji i intencji wyraanych niewerbalnie, czyli za
empati oraz wspczucie.
D. Goleman, Inteligencja spoeczna, s. 79. Por. rwnie J. Decety, T. Chaminade, Neural Correlates of
Feeling Sympathy, Neuropsychologia 41 (2003), s. 127-138; Ap Dijksterhuis, J.A. Bargh, The
Perception-Behavior Expressway: Automatic Effects of Social Perception on Social Behavior,
Advances in Experimental Social Psychology, 33 (2001), s. 1-40.

43
kadego Iraczyka przez cae jego ycie, musi mie ogromny wpyw na struktur
odpowiednich pocze w mzgu, tworzenie si sieci neuronw lustrzanych. Zwaszcza,
e badania nad kultur persk pozwalaj stwierdzi, e systematyczne wzbudzanie
rozmaitych uczu, midzy innymi wspczucia i smutku, to praktyka, ktra trwa od
wiekw. Miaa miejsce rwnie w czasach przedmuzumaskich. Wwczas gwnym
elementem pobudzajcym emocje byy opowieci o legendarnych bohaterach, ktrych
historie pocztkowo upowszechniane byy drog ustnego przekazu, a nastpnie zostay
spisane w najwikszym perskim eposie narodowym Szahname, autorstwa Abulkasema
z Tusu, zwanego Ferdousim.28
Rodzi si pytanie, jakie konsekwencje ma ksztatowanie czowieka o takim typie
wraliwoci?
Wraliwo Iraczykw na widok fizycznego cierpienia i blu sprawia, e s to
ludzie empatyczni, wraliwi na krzywd i niesprawiedliwo. Badania mwice o tym,
e zdolno do empatii prowadzi do altruizmu, znajduj potwierdzenie w kulturze
Iranu. Widok pokrzywdzonych, cierpicych i niewinnych ludzi budzi w Iraczykach
wspczucie, nawet wtedy, gdy chodzi o najwikszego wroga, jakim s Stany Zjednoczone. Taka postawa nie bya moliwa podczas rewolucji i wojny, gdy nastroje antyamerykaskie spoeczestwa byy silnie rozbudzone, a propaganda je podsycaa.
Pojawiaa si jednak po wrzeniowym ataku na World Trade Center w Nowym Jorku.
Na wie o tym przeraajcym wydarzeniu w Iranie spontanicznie zaczto organizowa
pochody aobne, mimo e Persowie nadal postrzegaj Ameryk jako wroga numer
jeden. Okazao si wwczas, e wielowiekowa tradycja ksztatowania empatii znajduje
si poza kulturowymi, religijnymi i politycznymi kwalifikacjami.
Kolejnym rezultatem utrwalania w wiadomoci Iraczykw, e cierpienie i bl s
oznak mstwa, i s godne podziwu, to percepcja przeciwnoci, kopotw, cierpienia
jako wartoci, ktre su rozwojowi czowieka. Sami Iraczycy twierdz, e dowiadczanie cierpienia wraz z bohaterami, ktrych pami utrwalona jest w kulturze perskiej,
pozwala im atwiej radzi sobie z przeciwnociami losu. Takie opinie wielokrotnie
syszaam z ust Iraczykw wywodzcych si z rnych rodowisk i reprezentujcych
rozmaite zawody. A zatem cierpienie wzmacnia. Odzwierciedlaj to okrelenia, ktrych
uywa si na opisanie wit muzumaskich. Miesic moharram jest nazywany szko
ycia, a ramadan, miesic postu czasem tworzenia siebie kreowania siebie. Dowiadczenie godu i cierpienia innych ma uwiadomi, jakie s to uczucia. Badania nad
kultur persk pozwalaj stwierdzi, e cierpienie jest tu postrzegane jako nieodczna
cz ycia. Model ycia przyjemnego i atwego nie jest lansowany tak jak
w wiecie zachodnim. Wrcz przeciwnie, upowszechnia si wzr ycia penego trudnoci, kopotw i przeciwiestw. Mwi o tym caa perska literatura, mitologia i traktaty
sufickie, take literatura adresowana do dzieci. Nawet telewizyjne programy przyrodnicze nierzadko koncentruj si na ukazywaniu zmaga zwierzt z tym, co przynosi im
los. Dla Iraczykw to bardzo czytelna metafora, mwica, e cierpienie, trudnoci
i kopoty okrelaj wartociowe ycie.

28

Na przeomie X i XI w. zebra on i spisa istniejce podania oraz tradycje historyczne czciowo znane
tylko z ustnych przekazw.

44
Na uksztatowanie w Iraczykach takiego sposobu widzenia rzeczywistoci mia
wpyw nie tylko szyizm, ale take tradycja przedmuzumaska, na przykad manicheizm, gnostyczny system filozoficzno-religijny, ktry w Persji rozwija si w czasach
sasanidzkich.29 Podobne idee znajdujemy w sufizmie, dynamicznie rozwijajcym si
w ramach islamu mistyczno-filozoficznym nurcie religijnym. 30 Prawdopodobnie nie
przypadkowo znalaz on bardzo podatny grunt do rozwoju wanie na terenie iraskim.
Wiele praktyk i wicze adepta sufizmu, zarwno na poziomie fizycznym jak i psychicznym, polegao na znoszeniu niedogodnoci. Zgodnie z tradycj suficka droga,
pena przeciwnoci, blu, walki z wasnymi sabociami, moe doprowadzi do jednoci
z Bogiem. Celem jest unicestwienie wasnego ja. Nie bez znaczenia dla naszych
rozwaa jest fakt, e pierwszym krokiem na tej ciece byo wiczenie si w znoszeniu
cielesnych niedogodnoci. Popularno sufizmu w Iranie z pewnoci wpywaa na
utrwalanie wartoci cierpienia w tej kulturze.
Umacnianie w wiadomoci Iraczykw pozytywnego podejcie do blu i cierpienia ma take istotny wpywa na postawy spoeczne i polityczne oraz zachowania
indywidualne. Ta wytrenowana empatia oraz wpisany w charakter Iraczykw podziw
dla pokrzywdzonych, znoszcych upokorzenia i niesprawiedliwo nadal ma wpyw na
polityczny sposb dziaania i postawy spoeczne, a w konsekwencji na bieg historii.
Liderami politycznymi s ludzie gotowi do powicenia, lub tacy, ktrzy ju si powicili, zostali zdyskredytowani w oczach innych, wymiani.
Ujawnio si to w dniu 8 czerwca 2001 r. przed wyborami prezydenckimi. Gdy
Chatami ubiega si o wybr na drug kadencj, ze zami w oczach powiedzia:
Wolabym suy narodowi na innym stanowisku. Przyzna rwnie, e ludzie, ktrzy
spodziewali si po nim demokratyzacji kraju s susznie rozczarowani. Podkrela te
swoj niemoc, ale i gotowo do ofiary: Wnosz niewielki kapita. To nic w porwnaniu
z ofiarami, jakie zoy nard. Te sowa i postawa Chatamiego miay z pewnoci
istotny wpyw na jego popularno. Przysporzyy mu jej rwnie posunicia jego
przeciwnikw, radykalnych duchownych. Wielokrotnie prbowali go publicznie
upokarza i dyskredytowa w oczach spoeczestwa. Wielu jego wsppracownikw
zostao usunitych ze stanowisk lub aresztowanych. Jednak wszystkie te poczynania,
ktre w zamierzeniu miay osabi pozycj Chatamiego, przynosiy odwrotny skutek.
Zarwno Chatami jak i jego wsppracownicy zyskiwali na popularnoci. Niczym dawni
perscy bohaterowie czy te szyiccy imamowie poddawani byli uciskowi, aktom niesprawiedliwoci. Znoszc kolejne upokorzenia okazywali sw gotowo do powicenia,
sw ofiarno. Jeden ze wspczesnych publicystw zajmujcy si przemianami w Iranie

29

30

Jego twrca Mani twierdzi, e byt materialny jest wizieniem dla ducha. Tote dusz naley
wyzwoli i oczyci. Adepci manicheizmu przechodzili przez kolejne wtajemniczenia i doskonalili si
wewntrznie . To wymagao powicenia i ofiary. Uczniowie ponosili j midzy innymi poprzez
modlitw i spenianie dobrych uczynkw. Byy to podstawowe elementy praktyk manichejskich, ktre
miay doprowadzi adeptw do wyzwolenia z ogranicze narzucanych przez wiat materialny,
spowodowa powrt do pierwotnego rda.
sufizm - termin sufizm pojawi si w poowie XI w. Wedug najczciej przyjmowanych teorii, wywodzi
si od sowa suf wena, z ktrej wyrabiano wosienice noszone przez wczesnych mistykw. Wosienica
bya symbolem pokory, powicenia spraw doczesnych dla wyszego celu, jakim jest osignicie
poznania. Sufizm zrodzi si z ruchu ascetycznego, ktry rozwija si w VIIVIII w Kufie i Basrze.

45
tak komentowa te wydarzenia: W Iranie nieudacznik albo wci przegrywajcy moe
awansowa na bohatera, jeli tylko jego starania s uczciwe.31
W trudnych momentach historycznych Iraczycy wielokrotnie okazywali swoje
poparcie politykom i duchownym, ktrzy pasowali do utrwalonego w perskiej kulturze
wzoru bohatera. W konsekwencji nierzadko przewag zyskiwali ludzie upokarzani,
wtrcani do wizienia i poddawani innym aktom niesprawiedliwoci. Tak byo midzy
innymi w przypadku Mohammada Mosaddegha, ktry w 1950 r. zosta premierem
Iranu. Popularnoci przysporzy mu z pewnoci fakt, e przyczyni si w znacznym
stopniu do nacjonalizacji przemysu naftowego. Jednak wpyw na jego popularno
wrd Iraczykw mia rwnie utrwalony w ich wiadomoci paradygmat cierpicego
bohatera. Iraczycy podziwiali Mosaddegha za uczciwo, odwag i szlachetno.
Nader wszystko ich szacunek budzia ofiarnicza, wrcz cierpitnicza postawa
Mosaddegha. Chocia by czowiekiem chorowitym, nie porzuca swoich obowizkw.
Wychodzi do spoeczestwa i przemawia, nawet gdy jego stan zdrowia znacznie si
pogarsza. Czasem wystpowa w piamie. Taki obraz psychologiczny Mosaddegha
wyania si z jego pamitnikw. Tak pisa o sobie:
Jeli Sd Najwyszy nie umie egzekwowa prawa, ja bd w stanie odebra sobie
ycie i bdzie to kolejny etap dziaalnoci na rzecz kraju, wolnoci, niepodlegoci
().32
Gotowo do suenia ojczynie i powicania wasnego zdrowia przysparzaa mu
zwolennikw. Podobnie rzecz si miaa z Chomejnim. Najpierw wtrcony do wizienia,
a pniej zmuszony przez szacha do udania si na emigracj, zyskiwa ogromne
poparcie spoeczestwa. Po rewolucji, gdy zosta przywdc duchowym Iranu, ceniony
by przez Iraczykw za skromny sposb ycia. Do dzi wielu Iraczykw, nawet tych,
ktrzy go nie popierali, uwaa go za wzr skromnoci.
Trzeba pamita, e bl fizyczny nie jest jedynym wymiarem cierpienia w kulturze Iranu. Rwnie wane, jeli nie waniejsze, jest cierpienie o charakterze duchowym.
Iraczycy cenili je ju w czasach przedmuzumaskich, zwaszcza w manicheizmie. Po
najedzie arabskim wielkie znaczenie mia w sufizmie i szyizmie. W sztukach tazije
rwnie czsto co o cierpieniu fizycznym mwi si o blu duchowym. Niektre z nich
opowiadaj o cierpieniu kobiet z rodzin imamw, ktre przede wszystkim musz
pogodzi si ze strat swoich mw i synw. Dla przykadu warto odwoa si do
jednej ze scen tazije, ktr opisuje uznany badacz kultury perskiej William Beeman.
Gwna rola w tej sztuce pisze Beeman (przyp. aut.) przypada Fatimie, matce
imamw Hosejna i Hasana. Fatima pierze ubrania swoich synw, ktrzy s jeszcze
dziemi. Przekadajc w rku kolejny skrawek ubrania, lamentuje, uwiadamiajc
sobie, e pewnego dnia jej synowie bd torturowani i zostan brutalnie zamordowani. 33
31

32

33

N. Kermani, Die Revolution der Kinder, Munchen 2001, s. 205. Cyt. za Ch. Reuter, Zamachowcysamobjcy. Wspczesno i historia, s. 336
Fragment pochodzi z pamitnika Mosaddegha. Cyt. za R. Demidziuk, Posta Mohammada Mosaddegha
na podstawie Chaterat-e taallumat-e doktor-e Mohammad-e Masaddegh, (praca magisterska), s. 36.
Por. W.O. Beeman, Iranian Performance Traditions, Kalifornia 2011, s. 128.

46
Cierpienie to ma gwnie charakter psychiczny. Zdarza si jednak, e poczucie
straty wywouje tak gboki al, e prowadzi do mierci. Potwierdza to historia siostry
imama Rezy o imieniu Masume. Miaa pojecha do Maszhadu, aby spotka si z bratem.
Otrzymawszy jednak wiadomo o jego mierci, umara z alu. 34 Motyw cierpienia
spowodowanego strat bliskiej osoby jest znany take z poda o dawnych bohaterach.
Tak histori, utrwalon w eposie Szahname, opowiadano o Rostamie, ktry niewiadomie zabi swojego syna Sohraba.
Niewtpliwie postawa gotowoci do blu i cierpienia moe by wykorzystywana
do manipulowania spoeczestwem iraskim. Tak te niejednokrotnie bywao w historii
Iranu. Wykorzystujc wzr bohatera-mczennika i gotowoci do cierpienia przywdcy
skaniali Iraczykw do udziau w rewolucji 1979 roku, a pniej w dziesicioletniej
wojnie irasko-irackiej. Z pewnoci mogli by zosta popchnici do udziau w kadego
rodzaju walce przeciw wsplnemu wrogowi. Etos wojownika gotowego na bl, tortury,
mier jest zawsze ywy, i wykracza poza wzr wycznie religijny, wpisany jest
w wiadomo i tosamo Iraczykw. Niewiele jest jednak udokumentowanych
przypadkw, w ktrych Iraczycy wystpuj w roli samobjcw terrorystw, bior
udzia w samobjczych atakach, ktrych celem s inni ludzie. Takie postpowanie nie
jest wpisane w persk kultur. Mona jednak podejrzewa, e podobny mechanizm
oparty na odwoywaniu si do rozmaicie rozumianych wzorw mstwa, utrwalonych
w kulturach muzumaskich, wykorzystywany jest przez duchownych muzumaskich
(o skrajnych pogldach) dziaajcych na Zachodzie, do werbowania ochotnikw i do
dziaa o charakterze terrorystycznym, na przykad udziau wielu europejskich muzumanw w wojnie w Syrii, ktra rozpocza si w 2011 roku.35
Z bada nad kultur persk wynika, e Iraczycy to nard o uwarunkowanej
kulturowo skonnoci do smutku i cierpienia, ktre nobilituj czowieka. Nie znaczy to
jednak, e Iraczycy to nard wycznie cierpicy. To jedynie cz ich tosamoci, ktrej
integralnym elementem jest rwnie rado i gotowo do korzystania z ycia. Badania
dotyczce tego tematu z pewnoci uzupeniyby studia nad cierpieniem w kulturze
Iranu.

34
35

Tazije-je chazrat-e Masume [Tazije o Masume], w: S. Homajuni, Tazije dar Iran, s. 547.
Niemieckie dzieci bd si uczy o islamie, Gazeta Wyborcza, 7 stycznia 2014.

47

Magdalena Rodziewicz

Wok pojcia twarzy w kulturze Iranu

Ludzka twarz to co osobistego, intymnego i indywidualnego. Postrzegana bywa
jako brama do ludzkiego ja. Niektrzy twierdz, e mona w niej odnale drugiego
czowieka, jego psychik, jego prawdziw istot. Jzef Tischner przekonywa, e twarz
jest tym kim jest czowiek, nazywa twarz prawd i mwi, e zawiera w sobie jaki
odblask idealnego pikna, idealnego dobra, idealnej prawdy. 1 W swojej Filozofii
dramatu pisa, e twarz jest wyszoci, jest skonkretyzowan chwa, niepowtarzaln
wyniosoci, wspaniaoci czowieka. 2
Dla Emanulea Levinasa twarz bya czym niepowtarzalnym, pozwalajcym
dotrze do tego, co w czowieku niewidzialne. 3 Twarz, jak twierdzi filozof, objawia si
jednak dopiero w swojej nagoci. 4 Dowiadczenie twarzy, jej blisko, fizyczna
obecno, mimo i sama ta twarz, jak pisa filozof, wymyka si wadzy, jest pewnym
wezwaniem do odpowiedzialnoci, a nawet rdem odpowiedzialnoci. 5 Jeli czego
nie ma twarzy, jest anonimowe, nie woa czowieka, nie zobowizuje go do niczego. Kto
jest bez twarzy, jak pisa Tischner, jest gazem. 6
Z tego powodu pojcie twarzy moe by porwnywane take do tosamoci.
Nada czemu twarz to znaczy nada temu jaki charakter, jak tosamo, tchn
w co ycie. Twarz moe by rdem informacji o czowieku, moe co zdradza, moe
si co na niej malowa. 7 Dlatego wanie zasonicie twarzy, na przykad w sytuacji
wstydu, jak pisa niemiecki socjolog Georg Simmel, moe powodowa poczucie
zniknicia ja. 8 Twarz mona dlatego take postrzega jako co, co nadaje czowiekowi
indywidualno, wyraa jak prawd o nim, i jest przypisanym kademu praw1
2
3
4

5
6
7

J. Tischner, Filozofia dramatu, Krakw 2012, s. 72, 81.

Ibidem, s. 82.
E. Levinas, Inaczej ni by lub ponad istot, Warszawa 2000, s. 151.
E. Levinas, Twarz i przemoc pierwotna. Fenomenologia etyki, Z Emmanuelem Levinasem rozmawia
Hans Joachim Lenger, Poznaskie Studia Teologiczne, t. 21, 2000, s. 310.
Por. E. Levinas, Trudna wolno. Eseje o judaizmie, Gdask 1991, s. 9.
J. Tischner, op. cit., s. 79.
G. Pietrzak-Porwisz, Metonimia i metafora w strukturze semantycznej szwedzkich somatyzmw: hjrta
'serce', ansikte 'twarz' i hand 'rka', Krakw 2007, s. 174.
G. Simmel, Pisma socjologiczne, Warszawa 2008, s. 170.

48
dziwym, niepowtarzalnym ja, wszak twarz jest, jak pisa Simmel, manifestacj i wyrazem
indywidualnoci. 9
Kierujc si zarwno sowami Jzefa Tischnera, dla ktrego objawienie twarzy
byo koniecznym warunkiem dialogu z innym czowiekiem, spotkania z nim, jak i refleksj Levinasa, ktry z kolei mwi o swojego rodzaju dowiadczaniu drugiego czowieka
przez jego obnaone oblicze, twarz moemy uzna za narzdzie, rodek czy te drog
poznania czowieka, zdobycia wiedzy na temat tego, kim jest on naprawd. Twarz
umoliwia dotarcie do czowieka, poznanie go takim, jaki jest w rzeczywistoci. Mona
j porwna do bramy prowadzcej do jego wntrza, ujawniajcej tosamo, wyraajcej indywidualno. Naturalne wydaje si zatem to, i twarz i wszystko, co si z ni
wie, co za ni stoi, uznawane jest powszechnie za niezwykle cenne.
Twarz jest wartoci take w kulturze Iranu, i poniewa przez kontakt z ni
moliwe jest przejcie od tego, co zewntrzne, jawne i publiczne, do tego, co intymne
i osobiste, jest to warto, ktr zdaniem Iraczykw naley chroni. 10 Artyku ten
porusza problem twarzy i tego, jak mona j chroni z punktu widzenia kultury perskiej.
Iraczycy od wiekw, co potwierdzaj zarwno teksty doktryny religijnej, jak i literatura
pikna, przekonani byli, i podczas gdy odsonita twarz czowieka powinna by
dostpna wycznie dla nielicznych, w yciu, w relacjach ze wiatem czowiek powinien
broni dostpu do swojego prawdziwego ja.
Dwa wymiary jani
W kulturze Iranu ludzka twarz, ludzkie ja ma charakter dualny. Zoona jest
z ja wewntrznego, osobistego oraz ja zewntrznego, jawnego i dostpnego. Badacz
kultury i literatury perskiej Hamid Naficy jest przekonany, i traktowanie jani jako
wytworu dwuwymiarowego jest cech charakterystyczn perskiej kultury. Ja, zdaniem
badacza, to w kulturze Iranu byt zoony. Jego dwa wymiary konstytuuje wewntrzne
jdro, rdze oraz zewntrzna, wystawiana na widok publiczny osobowo, rozumiana
jako rodzaj skorupy.11 Naficy sytuacj t opisuje jako wizj, w ktrej wewntrzny
i stabilny rdze jest oddzielony od zewntrznej, zmiennej, bdcej podatn na wpywy
osony.12 Tumaczy:
Dwoisto ja wymaga strefy granicznej cho bezksztatnej i nieszczelnej ktra
moe przyj form zasony albo ekranu. Ta zasona albo ekran zabezpiecza rdze
przed zanieczyszczeniem z zewntrz i dziaajc podobnie do pamici ekranowej
zapobiega przedostawaniu si rdzenia na zewntrz.13
9
10

11

12
13

Ibidem.
W jzyku perskim twarz wyraana jest wieloma terminami, zarwno rdzennie perskimi, jak i pochodzcymi z jzyka arabskiego. Znaczenie twarzy nios ze sob takie sowa jak ru, ruj, roch, rochsare,
czehre, ghijafe, surat oraz wadh. Na podstawie rde sownikowych moemy stwierdzi, i sowa te
poza podstawowym znaczeniem su do oddania take takich sensw jak obraz, wizerunek, stan rzeczy,
ksztat, spotkanie, ycie, natura i stworzenie i to zostao stworzone. Por. A.A. Dehchoda, Loghatname-je
dehkhoda, red. A.A. Dehchoda, Teheran 1993.
H. Naficy, Veiled Vision/Powerful Presences: Woman in Post-Revolutionary Iranian Cinema (w:) In the
Eye of the Storm: Women in Post-revolutionary Iran, red. M. Afkhami, E. Friedl, Nowy York 1994,
s. 136.
H. Naficy, A Social History of Iranian Cinema, t.4, Durham, Londyn 2012, s. 105.
Ibidem.

49
Dwoisto ja o ktrej mwi Naficy, ujawnia si szczeglnie w relacjach
midzyludzkich. Jak pisze William Beeman, antropolog zajmujcy si m.in. zagadnieniem komunikacji midzyludzkiej, opozycja pomidzy tym, co wewntrzne i tym co
zewntrzne jest wszechobecna w iraskim myleniu i reguluje wiele aspektw ycia
Iraczykw.14 Jak pokazay badania antropologa, wielu przedstawicieli kultury Iranu
uwaa, e to, co czowiek prezentuje sob, co myli i czuje w przestrzeni prywatnej,
intymnej, wrd ludzi, z ktrymi czy go bliska relacja, nie powinno by ujawniane
w przestrzeni publicznej i oglnodostpnej. Ta przestrze, ktr Beeman okrela jako
sfer przejaww kontrolowanych, to przestrze, ktr czowiek musi sterowa i ksztatowa. 15 Przestrze wewntrzna, rozumiana jako siedlisko najsilniejszych i najbardziej
prawdziwych uczu, wewntrznego zmagania si i walki namitnoci, powinna by
skrywana. 16 Dlatego w tej sferze czowiek powinien kierowa si zasad zasaniania
i nieujawniania zbyt pochopnie swej twarzy, rozumianej tu jako wszystko co intymne,
osobiste i odnoszce si do ludzkiego ja myli, przekona i uczynkw. Dlatego kady
czowiek, jego zdaniem, poza swoim prawdziwym i wewntrznym ja posiada take
ja zewntrzne, publiczne.17 wiat zewntrzny traktowany jest zatem jako przestrze
interakcji, w ktrym naley zachowywa zewntrzne przejawy zachowania, jak pisze
Beeman, poniewa chroni si w ten sposb to, co czowiek nosi w sobie, prawdziwe ja,
prawdziw twarz.18
Dualizm, o ktrym wspominaj zarwno Naficy, jak i Beeman, nie powinien by
jednak mylony z hipokryzj czy dwulicowoci. Dualno ja nie jest motywowana
chci oszukania czy wprowadzenia odbiorcy w bd, ale pragnieniem ochrony tego, co
w czowieku najcenniejsze. Jak susznie zauwaya Mary Catherine Bateson:
Dla Iraczykw bardzo wana jest szczero. Ideaem jest kto, u kogo to, co
zewntrzne, wyraa to, co wewntrzne, kto nie jest doru dwulicowy, nie jest
hipokryt. Jednoczenie Iraczycy wierz, e wiele z tego co dobre i cenne, jest
ukryte i e maska konformizmu moe by nie tylko uywana w celu ukrycia
niedoskonaoci i deprawacji, ale take dla zachowania ukrytych cnt przed
niszczcym naciskiem spoeczestwa.19
Midzy innymi z tego wzgldu Iraczycy czsto pozytywne wyraaj si o osobach, o ktrych mog powiedzie, e s kamru (dosownie o maej twarzy), czyli
niemiaych i skromnych. Negatywnie okrelaj z kolei osoby, o ktrych mog powiedzie porru, czyli dosownie o penej, caej twarzy, rozumianej czsto jako kto bezczelny
i bezpardonowy, kto pokazuje, ujawnia swoj twarz w caoci. Dziaanie takiej osoby
okrela si jako porrui czyli bezczelno, bezpardonowo, a czynno jako ru dadan lub
ru dasztan dawanie lub posiadanie twarzy. Eksponowanie twarzy, a co za tym idzie
m.in. spraw i kwestii osobistych, uczu i emocji w relacji midzyludzkich, postrzegane
jest zatem jako dziaanie niezgodne z obowizujcymi normami. Okrelane bywa jako
14
15
16
17
18
19

W.O. Beeman, Language, Status and Power in Iran, Bloomington 1986, s. 11.
Ibidem, s. 72.
W. Beeman, op.cit., s. 71-72.
Ibidem, s. 11
Ibidem.
M.C. Bateson, This Figure of Tinsel: A Study of Thames of Hipocrisy and Pessimins in Iranian
Culture, Daedalus, t. 108, nr 3, 1979, s. 126.

50
nieskromno (biazami), bezwstydno (biszarmi), nieprzyzwoito (weghahat) oraz
szorstko (setargi).20
Kultura perska stoi zatem na stanowisku, i twarzy, wyznaczajcej tu pewn
prawd o czowieku, umoliwiajcej dotarcie do niego, poznanie jego tajemnic, nie powinno si powszechnie ujawnia. W kontaktach z obcymi ludmi twarz naley raczej
skrywa, a sprawy osobiste, myli, czyny i wydarzenia maskowa. Idea ta wyraa si
midzy innymi w popularnym wrd Iraczykw nakazie zaheretan ra hefz konid!
Zachowaj swj wizerunek!
Zasaniaj tajemnice!
rde tego przekonania mona poszukiwa na wielu poziomach perskiej kultury.
Pewnych informacji dostarcza jednak od wiekw ksztatujca irask wiadomo
doktryna szyicka. W wielu przekazach religijnych przypisywanych Prorokowi i szyickim imamom porusza si problem ujawniania i zasaniania wasnej twarzy. Jak mia
powiedzie pierwszy szyicki imam: w rkach tego, ktry ukrywa swoje tajemnice; ley echtjar,
czyli wadza, wola, kontrola, moliwo wyboru i dominacja. 21 Szyicki imam zachca
tym samym do zasaniania tego, co nie powinno by odsonite. Niebezpieczestwom
wicym si z ujawnianiem przez czowieka prawdziwych przekona, pogldw
i uczu sporo miejsca w swoich rozwaaniach powicao wielu szyickich uczonych,
w tym take XIX-wieczny szyicki teolog Mua Ahmad Naraghi. U Naraghiego znale
moemy zarwno wieloznaczne, metaforyczne i poetyckie przestrogi, jak i do
konkretne yciowe porady. Naraghi pisze: mdrca w winiarni zapytaem, jaka jest
tajemnica zbawienia; poda mi kielich z winem i powiedzia, zakrycie tajemnic. 22
Uczony przekonuje, i ujawnienie swoich tajemnic, odsonicie swojej prawdziwej
twarzy, ujawnienie myli i uczu, moe powodowa narodzenie si jakiej formy
przemocy (fesad) lub te nawet moe prowadzi do mierci i unicestwienia (halakat). 23
Przestrzega: jeli pragniesz na tym wiecie spokoju; nie wyjawiaj nikomu swoich tajemnic. 24
Zachowywanie tajemnic (razdari) wie si z dyskrecj, ktrej jak twierdzi Naraghi s
dwa rodzaje. Jeden rodzaj to zachowywanie sekretw innych (), drugi ukrywanie i nie
ujawnianie swoich. 25
Zgodnie z doktryn szyick czlowiek dziki nieujawnianiu swoich tajemnic
zachowuje kontrol i wadz nad swoim yciem. Ujawnianie prawdziwej twarzy wie
si z wyjawieniem spraw intymnych, a to moe by dla niego zagroeniem. Odsaniajc
si, istota ludzka pozbywa si pewnego rodzaju atutu, przekazuje wadz nad sob
drugiemu czowiekowi. Ujawniajc to, jaki jest naprawd, otwierajc dostp do swego
wewntrznego ja, do swojego wiata, moe wystawi si na niebezpieczestwo.
W konsekwencji, szyizm zdaje si namawia do zasaniania twarzy, aby to, co czowiek
ujawnia, prezentuje w relacjach z innymi, byo jedynie zason dla jego prawdziwego
ja.
20

21
22
23
24
25

A.A. Dehchoda, Biaberiu, (w:) Loghatname-je dehchoda (Dehkhoda dictionary), red. A.A. Dehchoda,
Teheran 1993, t.1, s. 7.
Hazrat Ali Ben Abitaleb, Nahd al-Balaghe (Szczyty elokwencji), tum. M. Daszti, Teheran 2010, s. 475.
A. Naraghi, Marad Alsaade (Droga szczcia),Teheran 2011, s. 453.
Ibidem.
Ibidem, s. 454.
Ibidem, s. 353.

51
To przekonanie pojawia sie czsto w tekstach szyickich. Przez wieki szyici jako
mniejszo stawiali czoa niebezpieczestwom, stykali si przeladowaniami i represjami. Dotykay one nie tylko samych imamw, ale take zwykych wyznawcw. Idea
ukrywania prawdziwej twarzy, tu rozumianej jako przekonania religijne, wynikaa
z realnej sytuacji politycznej i pyncych z tego zagroe. Ide t wyraono w rozwinitej w szyizmie i przez wieki praktykowanej przez szyitw zasadzie taghiji, ktra
zakadaa moliwo ukrywania swojej prawdziwej wiary w sytuacji, kiedy jej ujawnienie mogo wiza si z realnym zagroeniem.26
Z drugiej strony, w przypadku Iraczykw zjawisko to mogy pogbi take
kolejne zawirowania dziejowe. Persja, jak susznie zauwaa Mina Marefat, przez wieki
bya poddawana i naraona na do czste ataki ze strony obcych plemion i wojsk.
W pastwie dochodzio take do wielu spi i konfliktw midzy ludnoci koczownicz a osiad. Jak pisze Marefat:
Aby przetrwa te wewntrzne i zewntrzne zagroenia, ten nieustanny miecz
Damoklesa, perska architektura i urbanistyka stay si bardziej zamknite w sobie,
a Persowie jako ludzie opanowali sztuk kulturowej elastycznoci.27
Marefat uwaa, e to wanie przyczynio si do wyksztacenia wrd Iraczykw
swojego rodzaju podwjnej jani, podwjnej psyche.28
Dualne podziay
Nie naley jednak zapomina, e rozumienie ja czowieka w kulturze Iranu jako
ja dwuwymiarowego, majcego wymiar jawny i wymiar ukryty, powizane jest take
z pewnym specyficznym sposobem postrzegania i odwzorowywania rzeczywistoci, jaki
charakteryzowa Iraczykw od wielu wiekw. Od stuleci jednym z fundamentalnych
sposobw postrzegania wiata w wiadomoci Iraczykw jest postrzeganie go jako
uwikanego w dualne podziay. Idea dualizmu stanowia nieodczny skadnik wizji
wiata ju w staroytnym Iranie. 29 Dualizm zoroastryjski, wyrosy na jeszcze wczeniejszych pogldach, ktre prezentoway obraz rzeczywistoci jako pole walki pierwiastkw dobra i za, wiata i ciemnoci, ujawni si pniej w iraskim manicheizmie,
w ktrym przestrzeni cierania si idei dobra i za by przede wszystkim czowiek. Ten
pozostawa rozdarty pomidzy deniami duszy, majcej swoje rdo w Bogu, a materialnymi pragnieniami ziemskiego ciaa. Ludzkie ciao jak ziemska skorupa otaczao
uwizion w nim dusz, stanowic iskierk boskoci w czowieku.30

26

27

28
29

30

L. Clarke, The Rise and Decline of Taqiyya in Twelver Shiism (w:) Reason and Inspiration in Islam:
Theology, Philosophy and Mysticism in Muslim Thought, red. H. Landolt, T. Lawson, Londyn 2005,
s. 46.
M. Marefat, Fractured Globalization: A Case Study of Tehrans, przedrukowane z: New Global History
and the City, red. E. Morss, 2004,
http://designresearchdc.files.wordpress.com/2011/12/globalization_marefat.pdf, data odczytu 9 wrzesie
2013.
Ibidem.
G. Gnoli, Dualism (w:) Encyclopaedia Iranica, t. VII/6, s. 576-582, dostpne online:
http://www.iranicaonline.org/articles/dualism, data odczytu 15 wrzenia 2013.
B. Radtke, Baten (w:) Encyclopaedia Iranica, t. III/8, s. 859-861, dostpne online:

52
Wiara, e wewntrzna natura, prawdziwa i ulotna, ukryta jest pod otaczajc
ochronn powok tego, co zewntrzne i widoczne, rozwina si take w szyizmie.
wiat postrzegano w nim jako taki, w ktrym wszystko stworzone, poza zewntrznym
wizerunkiem, obrazem okrelanym jako surat (m.in. twarz, obraz, ksztat), kryje w sobie
take prawd, prawdziwe znaczenie, maani (sens, znaczenie).31 Pogld ten wyraa si
w opozycji dwch poj: baten i zaher. Jako baten okrela si wic w szyizmie to, co
ukryte, ezoteryczne, ulotne i niedostrzegalne, ale rwnoczenie stanowice najwiksz
warto. Termin zaher z kolei suy przez wieki do wyraania znaczenia tego, co egzoteryczne, jawne, dostpne goym okiem, widoczne i widzialne. Idea zaher i baten znalaza
szerokie zastosowanie w szyickiej filozofii, teologii, ale take sufizmie. Pojcia zaher
i baten najczciej zestawiano z pojciem wiedzy, ktra moga mie charakter dostpny,
jawny i oczywisty lub, przeciwnie, moga by ukryta i nieoczywista. Oba pojcia stosowano w zwizku z tym w kontekcie Koranu, postrzeganego jako ksiga zawierajca
zarwno przesanie dostpne wszystkim, proste w odczycie, jak i znaczenie ukryte. 32
Taki sposb postrzegania wiata, w ktrym mamy do czynienia z dwoma komplementarnymi, ale rozdzielnymi przestrzeniami, ma bardzo stare korzenie. Dowodw na
to dostarcza choby tradycyjna, tworzona jeszcze na wiele wiekw przed islamem
architektura tych terenw. Jak pokazuj odkrycia archeologiczne ze staroytnego miasta
Ur, ju w tamtych czasach domy budowano z zachowaniem podziau na sfer
znajdujc si wewntrz domu oraz na przestrzenie go otaczajce. 33 Pniej, ju w czasach muzumaskich, u podstaw rozwijajcej si architektury zasony, jak zwyko si j
okrela, leao ukryte w myleniu muzumaskich uczonych pragnienie ochrony
prywatnoci. Jak twierdzi Eli Alshech, szczeglnie we wczesnym okresie rozwoju islamu
muzumascy uczeni postrzegali sfer prywatnoci jako przestrze, w ktrej czowiek
i jego rodzina powinni by chronieni przed publicznym ponieniem.34
Chcc chroni prywatno Iraczycy przez stulecia otaczali swoje domy wysokimi
murami bez okien, a ich wntrze opierao si na prostym podziale na strefy wewntrzne
i zewntrzne. W iraskiej architekturze idea ta ujawniaa si w podziale na dwie oddzielnie funkcjonujce w domu przestrzenie biruni i andaruni. Andaruni, zwane take
andarunem, to najbardziej odosobniona i prywatna cze domu, siedlisko rodzinnej
intymnoci i bezpieczestwa. 35 Tymczasem biruni stanowi stref zewntrzn, miejsce
interakcji ze wiatem.36 Taki podzia funkcjonowa przez wieki. Jak przekonuje Marefat,
wanie poprzez t dwoisto miasto oddaje charakterystyczn cech kultury perskiej. 37
Postrzeganie rzeczywistoci, ktrej punktem wyjcia byo przekonanie o istnieniu dwch wymiarw, towarzyszyo Iraczykom przez wieki. To, co naleao do wiata

31

32
33
34

35
36
37

http://www.iranicaonline.org/articles/baten-inner-hidden-the-opposite-of-zaher-outer-visible,
data odczytu: 24 wrzenia 2013.
Radtke uwaa, e dualny podzia na to co baten i zaher wyksztaci si ju w VIII wieku wrd szyickich
teologw z Al-Kufy. Por. B. Radtke, op. cit.
H. Corbin, Historia filozofii muzumaskiej, Warszawa 2005, s. 17.
M. Marefat, Fractured Globalization, op. cit.
E. Alshech, Out of Sight and Therefore Out of Mind: Early Sunn Islamic Modesty Regulations and the
Creation of Spheres of Privacy, Journal of Near Eastern Studies 2007, t. 6, nr 4, s. 267-290.
W. Beeman, op. cit., s. 11.
Ibidem.
M. Marefat, Fractured Globalization, op. cit.

53
baten/andaruni, naleao odgradza od wiata zewntrznego i chroni przed jego wpywami, poniewa przedstawiao prawdziw warto. Najbardziej oczywistym skojarzeniem jest tu idea zasony kobiecej, ktra zanim na stae zakorzenia si w systemie
praktyk muzumaskich, bya ju obecna w staroytnej kulturze Iranu, Babilonii czy
Asyrii. 38 Praktyka zasaniania si rozpowszechniona bya m.in. wrd wysoko urodzonych kobiet, ktre nie tyle musiay korzysta z zasony, ile miay taki przywilej.
Przywileju tego pozbawiony byy z kolei kobiety pochodzce z niszych warstw
spoecznych, co wicej zdarzao si, e noszenie przez niektry kobiety zasony byo
surowo karane. 39 Zason zakadali take mczyni. Jak donosili greccy historycy,
przed wzrokiem poddanych zasaniali si na przykad perscy szachowie. 40
Zachowaj swoje aberu
Zasona, ktr wielu badaczy uwaa za obsesj caego wiata muzumaskiego,
jest zatem wszechobecna w kulturze Iranu na wielu poziomach. Przyja na siebie wiele
rl, a jedn z nich jest wyznaczanie granicy midzy tym, co widoczne, a tym co ukryte.
W relacjach midzyludzkich w sposb szczeglny wyraa si w nakazie zachowywania
aberu (hefz-e aberu), o ktrym safawidzki poeta Mirza Mohammad Ali Saeb Tabrizi
w jednym ze swoich wierszy mwi tak: aberu to woda, ktra nie powinna spyn do
rynsztoka; umrzyj z pragnienia a nie stra swego aberu.41
Aberu, dosownie oznaczajce wod znajdujc si na twarzy czowieka, bywa
kojarzone z zami lub potem wystpujcym na skrze w sytuacji stresu, strachu lub
wstydu. 42 Biorc pod uwag niezliczone znaczenia samego terminu ab w jzyku
perskim, aberu moemy rozumie take jako jasno lub wiato, ktre bije z twarzy.
Potocznie pojcie aberu suy jednak do wyraenia znaczenia honoru, dobrego imienia
reputacji, szacunku, czci, a take dostojestwa. Niezalenie jednak od tego, jakie
tumaczenie tego zwrotu przyjmiemy, musimy uzna aberu za co, co jest przypisane
czowiekowi i co w pewien sposb odnosi si do jego twarzy. Uycie sowa ru, ktre
moe oznacza to, co znajduje si na powierzchni, wskazuje jednak nie tylko na obecno twarzy, ale sugerowa moe take fakt, i woda (ab) jest skierowana na zewntrz,
znajduje si na czym, stanowic pewien rodzaj okalajcej czowieka powoki. Dlatego
aberu moemy wyobrazi sobie jako zason, ktra spowija czowieka, otacza jego posta,
a przede wszystkim pokrywa jego twarz, odgradza j od wiata zewntrznego.
Potwierdzenia takiego mylenia o aberu dostarcza nam take sam jzyk perski,
w ktrym mwi si o zasonie aberu (parde-je aberu). Do oddania tego znaczenia wykorzystuje si najczciej sowo parde, ktre oznacza zason w znaczeniu materialnym,
jako przykrycie lub zakrycie stosowane przez kobiety, jak hedab, neghab czy czador, ale

38

39
40

41

42

E. Meier Tetlow, Women, Crime and Punishment in Ancient Law and Society, t. 1: The Ancient Near
East, Londyn 2004.
Ibidem.
J.K. Choksky, Sacral Kingship in Sasanian Iran,
http://www.cais-soas.com/CAIS/History/Sasanian/sacral_kingship.htm, data odczytu 26 stycznia 2014.
M.M.A.S. Tabrizi, Diwan-e aszar: Ghazaljat ghazal 5075,
http://ganjoor.net/saeb/divan-saeb/ghazalkasa/sh5075/, data odczytu 5 marca 2015.
F. Sharifian, Applied Cultural Linguistics: Implications for Second Language Learning and Intercultural
Communication, Philadelphia 2007, s. 37.

54
take przykrycia, puszesz, co w znaczeniu przenonym rozumiane jest take jako bariera
i rozdzielenie.43
W tekstach szyickich aberu, rozumiane jako warstwa chronica twarz czowieka,
nazywane jest take bozorgtarin tekkegah-e szachsijat, czyli najwikszym wsparciem,
schronieniem i ostoj ludzkiego szachsijatu.44 Szachsjiat to w podstawowym znaczeniu
osobowo i charakter, czyli pewien zestaw przypisywanych kademu czowiekowi cech
lub przymiotw. Szachsijat mona rozumie, jak zaznacza M. Moin, take jako wypadkow uczu, emocji i myli czowieka, czyli to, kim czowiek jest naprawd. 45 W tym
znaczeniu okreli mona by je take jako istot kadego czowieka, ludzkie ja, ja
prawdziwe, prawdziw twarz czowieka, zgodnie z tym, co pisa Tischner: rzeczy maj
wygld, ludzie maj twarze.46 Szachsijat mona zatem porwna do twarzy czowieka,
tego, co nadaje mu tosamo i indywidualno, wyraa prawd o nim, jest przypisanym kademu prawdziwym, niepowtarzalnym ja. Zarwno w szyickiej doktrynie,
jak i perskiej obyczajowoci bardzo silnie akcentuje si potrzeb zachowywania aberu.
wiadczy o tym choby wielo funkcjonujcych w jzyku perskim i uywanych na co
dzie przez jego uytkownikw zwrotw i wyrae. Iraska obyczajowo nakazuje
zachowywanie aberu (hefz-e aberu), jego budowanie (sochtan-e aberu) albo kupowanie
(charidan-e aberu), rozumiane na przykad jako pomoc w uratowaniu czyjego aberu.
Czsto mwi si take o utracie aberu (aberu raftan), o jego rozlaniu lub opadniciu (aberu
richtan), jego zniszczeniu przez inn osob (aberu bordan).
Posiadajcy aberu czowiek, adam-e aberuman, lub adam-e ba aberu, jest postrzegany
przez innych czonkw spoeczestwa jako osoba o wysokim statusie i cieszca si
szacunkiem. Taki czowiek jest powaany i ma dobr reputacj wrd ludzi. Jest take
wiarygodny, poniewa posiadanie aberu gwarantuje wierno zasadom i normom obowizujcym w danej spoecznoci. Dlatego posiadanie aberu jest postrzegane jednoczenie jako swego rodzaju gwarancja, ale take kredyt zaufania.
Zerwanie zasony aberu moe oznacza zatem ujawnienie prawdziwej twarzy
czowieka, jego prawdziwego ja, i w Iranie jest rwnoznaczne z wyrzdzeniem czowiekowi wielkiej krzywdy, dokonaniem na czowieku gwatu, szczeglnie jeli jego
zewntrzny wizerunek okae si odmienny od jego prawdziwego ja. Ali Akbar
Dehchoda opisuje zwrot pard-e daridan oznaczajcy zerwanie zasony, ale take odsonicie tajemnic, uywajc sowa hatak oznaczajcego atak i gwat.47 Dziaanie to
porwnuje midzy innymi do rozbicia szka na czyjej gowie, czyli zrobienia
czowiekowi krzywdy. Staje si tak w efekcie wtargnicia w przestrze ukryt, okrelan
43

44

45
46
47

Zasona w kulturze perskiej nie tylko zasania, ale i odgradza, dzieli rzeczy. W terminologii sufickiej
termin parde odnosi si do zasony znajdujcej si pomidzy czowiekiem i Bogiem. Por. W. Chittick,
The Paradox of the Veil, w: Rending the Veil and Secrecy in the History of religions, E. Wolfson
(red.), Seven Bridges Press, 1999, s. 59-85.
Hefz-e aberu, Golbarg 2002, s.79,
http://www.hawzah.net/fa/magazine/magart/0/0/45993?SearchText=
%D8%A2%D8%A8%D8%B1%D9%88, data odczytu 16 stycznia 2013.
M. Moin, Szahsijat, Farhang-e farsi (Persian Dictionary), t. 2, Teheran 1993, s. 1429.
J. Tischner, op. cit., s. 27.
A.A. Dehchoda, Pardedari,
http://www.loghatnaameh.org/dehkhodaworddetail-5a64826cc9394932a9efe3666a86e838-fa.html,
data odczytu 10 stycznia 2014.

55
jako haram i moe wiza si z przemoc i krzywd, poniewa zagroone jest ja
wewntrzne. Zdaniem francuskiego socjologa Georga Simmela, przekroczenie lub
naruszanie granic strefy prywatnoci i intymnoci w wielu przypadkach moe prowadzi wanie do naruszenia integralnoci ludzkiego ja, jego degradacji, czyli zniszczenia lub umniejszenia tego, co Iraczycy okrelaj jako ludzkie szachsijat. 48 Utrata
aberu w kulturze Iranu oznacza moe niezwyke trudnoci, kompromitacj, utrat
szacunku i dobrego imienia, a w konsekwencji moe prowadzi take do wykluczenia
z ycia danej spoecznoci, grupy lub rodziny.
Zniszczenie czyjego aberu wie si po pierwsze z odkryciem tej czci ludzkiej
osobowoci, ktra powinna by skrywania i chroniona. Po drugie, wie si te z niebezpieczestwem ukazania prawdziwego ja i ujawnienia tajemnic, jakie posiada
czowiek. Takie niebezpieczestwo moe pojawi si wraz z obecnoci drugiego
czowieka, ktrego nawet spojrzenie moe krzywdzi. Jak pisa jeden z wysokich rang
szyickich uczonych, ajatollah Ali Meszkini, patrzenie moe by gwatem dokonanym za
pomoc oczu. 49 Dlatego aberu ujawnia si wanie w obecnoci drugiego czowieka.
Wcza si wtedy jego ochronna funkcja. Zaczyna funkcjonowa jako zasona czowieka,
jego prawdziwej twarzy. O ile w przestrzeni prywatnej nakaz zachowywania aberu
w zasadzie nie jest artykuowany, w przestrzeni publicznej jawi si on ju jako konieczno. Naga twarz, jak pisa Levinas, w dowiadczeniu spotkania z innym moe bowiem
zaprasza do przemocy. 50 Kontakt z prawdziw twarz czowieka, wgld w jego
wntrze, spotkanie z jego prawdziwym ja, ktre rodzi si poza wyznaczonymi przez
doktryn zasadami, rozumiane jest w szyizmie wanie jako zagroenie. Perski poeta
Manuczehri Damghani pisa: nie mona zabi mii, pki jest ukryta; nie mona
pokona wroga pki si nie ujawni.51
Atak na aberu drugiego czowieka szyicka doktryna traktuje jako grzech.
Niszczenie zasony aberu zalicza si do najwikszych przewinie i porwnuje do czynienie zolmu, czyli za, niesprawiedliwoci, opresji i gwatu. Biorc pod uwag racjonalne i prawne przesanki nie mamy wikszego grzechu ni zolm: tumaczy wspczesny szyicki ajatollah Esfahani. Ten marda taghlid uwaa, e:
Atak, gwat i przemoc wobec innego czowieka (zolm) ma wiele stopni. Jednym
moe by jego przeladowanie i drczenie, innym kradzie tego, co do niego
naley. Jednak najwiksz krzywd, jak mona wyrzdzi czowiekowi, jest atak
na jego aberu. 52
Ajatollah przestrzega jednoczenie:
Wszyscy uwaajcie! Nie niszczcie aberu innych ludzi.() uwaajcie, aby nie
gwaci aberu muzumanw. Bg bardzo kocha ich aberu.53
48
49
50
51

52
53

Georg Simmel, op. cit., s. 166.

Cyt. za H. Naficy, op. cit., s. 106.
E. Levinas, op. cit, s. 150 i dalsze.
Manuczehri, ghasyda 26, http://ganjoor.net/manoochehri/divanm/ghaside-ghete/sh26/,
data odczytu 10 stycznia 2014.
Ibidem.
Ibidem.

56
Ukryj swoje ja i ochro swoj godno
Aberu traktowane jako zasona, ktra oddziela to, co w czowieku intymne
i osobiste od wiata zewntrznego, od spojrzenia obcego, pomaga ukry twarz i to, co
moe istot tej twarz zniszczy lub naruszy. To, co w czowieku wewntrzne, ukryte,
jest bowiem niezwykle cenne. Zgodnie z irask kultur zo i korupcja pochodz ze
wiata zewntrznego, a nie z delikatnej rzeczywistoci baten. Jak pisze Hamid Naficy,
zasona chroni istot przed zanieczyszczeniem pochodzcym z zewntrz, w taki sposb,
e uniemoliwia jej przenikanie.54 Jedn z rl aberu jest zatem ochrona tego, co czowiek
uznaje za prywatne, szczeglnie, jeli moe to zosta wykorzystane przeciwko niemu.
Aberu, rozumiane w szyizmie jako rodzaj ochrony dla ludzkiej osobowoci, godnoci
i gwarancja szacunku i dobrej reputacji, moe peni tak funkcj, poniewa pomaga
przesoni to, co mogoby czowieka takiej pozycji pozbawi. Aberu zakrywa zatem to, co
moe czowieka zhabi, pozbawi go dobrego imienia i szacunku innych. Aberu
zasania te to, co czowiek moe chcie ukry, pomaga kamuflowa i maskowa
popenione bdy, winy i wady.
Ten wymiar aberu wida wyranie take w propagowanej przez doktryn szyick
zasadzie ejbpuszi. Ejbpuszi to termin zoony ze sowa ejb, rozumianego jako wada,
niedocignicie, niedoskonao, ale take grzech czy przewinienie, oraz z formy puszi,
pochodzcej od czasownika puszidan, ktry oznacza midzy innymi zakrywa i zasania. Ejbpuszi to zasada, ktr naley kierowa si w yciu, polegajca na ukrywaniu lub
zasanianiu wad, grzechw, przewinie, niegodnych czynw, saboci lub niedoskonaoci czowieka. Jak gosi hadis Proroka: zakrywaj wady swoich braci w wierze, to
Bg zakryje twoje.55
Zerwanie zasony aberu, odsonicie prawdziwej twarzy czowieka w konsekwencji prowadzi do ujawnienia jego wad, saboci oraz bdw. Taka sytuacja w konsekwencji uderza w czowieka, poniewa prowadzi do zdegradowania jego osobowoci
w oczach innych, do naruszenia integralnoci jego ja i naruszenia jego godnoci.
Zachowujc aberu czowiek moe unikn wystawienia si na niebezpieczestwo swojej
osobowoci (szachsijat). Aberu bowiem moe peni rol zewntrznej, jawnej warstwy lub
powoki, ktr czowiek si otacza i ktra moe pomc zasoni to, czego ujawni nie
chce, nie powinien lub nie wypada.
Doktryna szyicka bardzo silnie podkrela niebezpieczestwo, jakie wie si
z ujawnianiem prawdziwego ja czowieka, obnaaniem prawdziwej twarzy, demaskowaniem czowieka, szczeglnie gdy wie si to z wytykaniem mu bdw, wad
i niedoskonaoci. Ujawnianie wad i przewinie innych ludzi jest w szyizmie mocno
napitnowane. Jak gosi hadis Proroka: posiadanie choby jednej wady jest wystarczajce, aby czowiek nie szuka wad u innych ludzi (). 56 Prorok mia podkrela, e:
sowa (naghli), ktre padaj w obecnoci dwch osb, maj by dla ciebie depozytem
(amanat).57 Nie naley zatem ujawnia tajemnic innych ludzi, wyjawia ich spraw,
wytyka publicznie ich przewinie i win. W konsekwencji niszczy to chronice ich
54
55
56
57

H. Naficy, Veiled, op cit., s. 136.

Farhang-e sochanan-e rasul-e choda (Zbir tradycji Proroka), red. H. R. Kaszani, Teheran 2013, s. 356.
Ibidem.
A. Naraghi, op. cit, s. 452.

57
oblicze i ich dobre imi, aberu. Jako przestrog Mua Ahmad Naraghi pisze:
przykrywaj, aby tobie byo przykryte.58 Szyici twierdz, i zgodnie z wersetem
koranicznym na tych, ktrzy nie usuchaj, czeka cierpienie w yciu wiecznym:
zaprawd, tych, ktrzy pragn; aby bezecestwo rozpowszechnio si; wrd wierzcych czeka kara bolesna (K 24:19).59 Jak podkrela Mua Ahmad Naraghi,
ujawnianie tajemnic i sekretw innych ludzi jest ze, a ich zachowywanie jest wyznacznikiem silnej woli i odwagi.60 Naraghi przestrzega: oby nie by z tych co zrywaj
zasony i ujawniaj tajemnice.61
Podsumowanie
Ludzka twarz to dla Iraczykw nie tylko wyraz tosamoci i indywidualnoci,
ale take brama do wntrza czowieka, droga do tego, co w nim najcenniejsze. Prawdziw warto naley chroni i zasania, tak aby nie skalao jej zepsute i niszczce
otoczenie, dostpna jest ona wycznie Bogu. Iraczycy przez wieki wyksztacili wiele
strategii, dziki ktrym chroni rzeczy cenne i godne. W relacjach midzyludzkich
czsto zasaniaj twarz zason aberu, ukrywajc swoje prawdziwe uczucia i pogldy.
Aberu suy im take jako zabezpieczenie ich tajemnic, niedoskonaoci i uomnoci. Jego
utrata oznacza wystawienie si na widok publiczny, kompromitacj i wstyd. Iraczycy
wietnie zdaj sobie spraw z tego, jak wiele naga twarz mwi o czowieku, jak pozwala
zajrze do jego wntrza, ujawni skrywane tajemnice, jak atwo posiadajc wiedz
o drugim czowieku mona go oceni i potpi.

58
59
60
61

Ibidem, s. 451.
Wszystkie cytaty z Koranu z wydania w tumaczeniu Jzefa Bielawskiego, PIW, Warszawa 1986.
A. Naraghi, op. cit., s. 453.
Ibidem.

CIAO W RUCHU

61

Katarzyna Pachniak

Czy moemy poprawia i ksztatowa nasze ciaa poprzez

sport? ciao a sport w kulturze muzumaskiej

Islam reguluje i normuje kad sfer ycia, zatem rwnie dla wszelkiej aktywnoci zwizanej z szeroko rozumianym sportem muzumanie starali si, i nadal staraj,
znale podstawy w religii. Szukaj ich poprzez odwoania do witych tekstw i tradycji, jednak, jak w wielu innych dziedzinach, wspczesno przyniosa nowe wyzwania,
z ktrymi muzumascy alimowie musz si upora, cho prno by szuka bezporednich odpowiedzi na nie w witych tekstach. Na przykad, czy dozwolone jest uprawianie sportu przez kobiety, ktre wyrywa on z ich dotychczasowej przestrzeni,
zarezerwowanej wycznie dla nich i umieszcza w przestrzeni publicznej? Jak ma si to
do nakazw i zakazw dotyczcych oddzielenia pci, przyzwoitoci, zakrywania ciaa
itd.? O ile islam redniowieczny odnosi si yczliwie do aktywnoci fizycznej
mczyzn, przywoujc tutaj najwysze autorytety, o tyle uprawianie sportu przez
kobiety od samego pocztku byo problematyczne ze wzgldu na wyej wspomniane
restrykcje. Jak w tym wszystkim potraktowa ciao, ktre podczas uprawiania sportu jest
traktowane czsto w sposb niestandardowy, dotyczy to gestw, ruchw, ale take
stroju, a te kwestie podlegaj w islamie licznym ograniczeniom. Jak odnie si do tego,
e wikszo dyscyplin sportowych zmienia budow ciaa, wpywa na nie w taki bd
inny sposb, czy nie jest to niedozwolona ludzka ingerencja w to, co zaplanowa
wszechwiedzcy Bg? A co z kolei ze sportami ekstremalnymi, nioscymi spory element
ryzyka?
Jak wida, uprawianie sportu niesie ze sob wiele pyta i wtpliwoci, i z pewnoci jest ich dzisiaj o wiele wicej ni w okresie klasycznym, kiedy to kultura fizyczna
bya ograniczona do wiata mskiego, a w nim przede wszystkim do wiata wojownikw. Zatem w odniesieniu do klasycznego islamu trudno mwi o sporcie w dzisiejszym rozumieniu tego terminu, z wszystkimi skojarzeniami, ktre on obecnie narzuca.
Jeli podajemy definicj sportu za Sownikiem Jzyka Polskiego PWN, e sport to wiczenia
i gry majce na celu rozwijanie sprawnoci fizycznej i psychofizycznej oraz denie we
wspzawodnictwie do uzyskania jak najlepszych wynikw, to aktywno fizyczna
w islamie spenia te warunki jedynie w pewnym zakresie. Aktywno fizyczna czya
si bowiem w znacznym stopniu z rzemiosem wojennym.

62
W redniowiecznym islamie zawsze istniaa sfera ortodoksji i ortopraksji, a ta
druga niekiedy odbiegaa od cisych nakazw religijnych. Zatem stosunek do aktywnoci fizycznej, ktr dzisiaj okrelamy jako sportow, powinno si analizowa na
podstawie szeroko pojtego pimiennictwa. Jednak wertujc rnego rodzaju literatur
z tego okresu nie udao mi si trafi na wzmianki dotyczce publicznego uprawiania
aktywnoci fizycznej/sportu przez kobiety. Z kolei informacje dotyczce uprawiania
sportu przez mczyzn s bardzo skpe i w niewielkim stopniu dotycz amma, czyli
zwykych ludzi, koncentrujc si na rozrywkach elity. W znacznej mierze znajduje to
odbicie w stanie bada nad tym problemem. Praktycznie na temat aktywnoci fizycznej
w okresie redniowiecznym nie ma adnych opracowa, z wyjtkiem tych dotyczcych
treningu wojskowego, gwnie w czasach dynastii Mamelukw, o czym niej. Interesujce, e chocia w odniesieniu do wspczesnoci dysponujemy bogatym materiaem,
chociaby fatwami, w ktrych okrela si stosunek islamu do danej formy dziaalnoci
sportowej, przedstawionymi na pimie rnego typu regulacjami, przemowami alimw,
a przede wszystkim licznymi zapisami praktyki uprawiania sportu, to temat ten budzi
na razie niewielkie zainteresowanie badaczy.
Podstaw funkcjonowania religijnego i prawnego rozmaitych zjawisk w islamie
jest stosunek do nich witych tekstw, bd to, co mona z nich wywie przez daleko
niekiedy posunite analogie. Uprawianie sportu przez mczyzn byo i jest wspierane
przez czsto cytowany, rwnie przez wspczesne autorytety religijne, hadis przypisywany Prorokowi i przekazany przez kalifa Umara: Uczcie wasze dzieci pywania,
strzelania z uku i jazdy konnej, podawany te w formie: Uczcie swoich synw
pywania (sibaha) i rzucania wczni (rami), a kobiety tkania (maghzal). Interesujce, e
obecnie na wielu stronach internetowych cytujcych wypowiedzi zarwno alimw, jak
i zwykych wiernych, przytacza si ten wanie hadis, jednak bez podania jakichkolwiek
referencji. Fakt, e muzumanie tak czsto si na niego powouj, dobitnie wiadczy
o tym, e jest i by potrzebny jako uzasadnienie dziaalnoci sportowej. Jednak, gdy
przeglda si kanoniczne zbiory hadisw, prno szuka go w takim brzemieniu. Abu
Dawud w jednym ze zbiorw kanonicznych przytacza hadis sahih:

, Zakady (sabka) s moliwe jedynie w przypadku wycigw wielbdw (huff),

wycigw konnych (hafir) oraz strzelania z uku (nasl). 1 Z kolei At-Tirmizi podaje
w Dami niemal analogiczn wersj | |
. 2 W obydwu przypadkach te hadisy znalazy si w Kitab al-dihad (Ksiga o dihadzie), i jak wida, nie ma
w nich mowy o nauczaniu tych dyscyplin, tylko o zezwoleniu na zakady w ich
przypadku. Mona z tego logicznie wywnioskowa, e byy w takim razie uprawiane
i cieszyy si jako tak przychylnoci Proroka, lecz dokadny wydwik jest jednak inny
ni chciaaby cz wspczesnych komentatorw. Na marginesie, cay czas pozostaje
pytanie, dlaczego syn pustyni, jakim by Mahomet, miaby darzy tak atencj pywanie,
ktre z pewnoci trudno uzna za ulubiony rodzaj aktywnoci fizycznej w okresie
ksztatowania si islamu? Wida jednak, e nabrao ono znaczenia w okresie powstawania hadisw.
Ogem w islamie okresu klasycznego stosunek do wybranych rodzajw sportu
by raczej yczliwy, zarwno ze wzgldw teologicznych, jak i praktycznych.
Przychylna postawa teologw wynikaa z przekonania, e dbao o ciao i form
1
2

Abu Dawud, Sunan, ksiga 15, hadis 98, Abu Dawud, Sunan, http://sunnah.com/abudawud/15, 2574.
At-Tirmizi, Dami at-Tirmizi, ksiga 23, hadis 31; http://sunnah.com/tirmidhi/23, 1700.

63
fizyczn podobaa si Prorokowi. Znalazo to odzwierciedlenie w hadisach, w ktrych
mia si on wypowiada pozytywnie o koniecznoci dbaoci o ciao, a take o koniecznoci pracy nad nim, w celu wzmocnienia. Uznawano, e ciao jest tworem i darem
Boym, naley wic o nie jak najlepiej dba. Dotyczyo to zarwno diety i poywienia,
jak i wicze majcych wzmocni ciao. Sam Prorok by uwaany za osob wysportowan, co znajduje odzwierciedlenie w hadisie przekazanym przez Aisz, i cigaa si
z Prorokiem3 ; w przekazanym przez Abu Dawuda hadisie, e Prorok uprawia kiedy
zapasy z mczyzn imieniem Rukana i go pokona
4

. | . W licznych hadisach, ktre trudno by tutaj przytoczy, znajduj si wzmianki

o sile fizycznej Proroka oraz o tym, e Bogu bardziej podoba si silny wierny (tak
duchem, jak ciaem) ni saby. Poza tym Prorok docenia te widowiskow rol pewnych
rodzajw aktywnoci fizycznej. W Sahih Muslima powtarza si hadis przekazany przez
Aisz, jak ogldaa wraz Prorokiem popisy Abisyczykow (Habasz) z mieczami (hirab).5
Podsumowujc, nie ma wtpliwoci, e stosunek do aktywnoci fizycznej w hadisach odzwierciedla rzeczywisto oraz zapotrzebowanie tamtych czasw. W hadisach
pojawiaj si te rodzaje aktywnoci, ktre faktycznie w owym czasie byy praktykowane,
zwizane z etosem Beduina-wojownika, jak strzelanie z uku, jazda konna i jazda na
wielbdach, walka mieczami, zapasy itp. Byy one zwizane z warunkami ycia na pustyni oraz wykorzystywane w walkach, ktre Arabowie toczyli midzy sob w okresie
przedmuzumaskim oraz wczesnomuzumaskim. Ponadto pojawia si nawizane do
widowiskowej roli tego typu aktywnoci. W okresie ksztatowania si hadisw
Arabowie-wojownicy mieli ju wiadomo, e wsparcie uprawiania tego typu sportw/aktywnoci fizycznej jest niezbdne do prowadzenia wojny, dihadu. Podobnie
logiczne wydaje si wsparcie dbaoci o ciao, nie tylko jako twr Boga, ale rwnie
element, ktrego tyzna fizyczna moe przesdzi o losach bitwy i zwycistwie islamu.
Owa aktywno fizyczna w przypadku mczyzn nieodcznie wizaa si z walk i bya
czci sztuki wojennej.
Wzmianki dotyczce sztuki wojennej pojawiaj si w literaturze okresu klasycznego obficie, szczeglnie w literaturze okresu Mamelukw, ktrzy byli dowiadczonymi
wojownikami. Sztuka wojenna staa u nich na bardzo wysokim poziomie, a jednoczenie
Mamelucy uznawali cig potrzeb wicze. wiczenia te byy form aktywnoci
sportowej, przeznaczonej jednak bardzo konkretnemu celowi, jakim bya wojna.
Jednoczenie niekiedy pojawia si rwnie aspekt widowiska, o czym niej. Mamelucy,
zawodowi onierze, szkoleni od najmodszych lat, musieli w odpowiedni sposb dba
o ciao, aby w ten sposb jak najlepiej wypenia swoje zadania wobec Boga i ludzi.
Takie przygotowanie wojenne nosio ogln nazw furusijja, trudn do dokadnego przetumaczenia na jzyk polski. Furusijja oznacza przede wszystkim jedziectwo,
jednak z czasem to pojcie nabrao bardzo szerokiego znaczenia, obejmujcego zarwno
sztuk wojenn, jak i kodeks honorowego rycerza, czyli sportowo-wojenny kodeks
etyczny. Wybitny znawca tego tematu i autor pionierskiego opracowania na temat
3

4
5

|||||| |||||| |||||| ||||||

. |||||||||||| , Ibn Mada, Sunan, t. 3, ksiga 9, hadis 1979,
http://sunnah.com/urn/1262980; podobnie znajdujemy w Sunan u Abu Dauda:
, ksiga 15, hadis 102; http://sunnah.com/abudawud/15/102, 2578.
Abu Daud, Sunan, ksiga 34, hadis 59; http://sunnah.com/abudawud/34/59, 4078.
Abu Muslim, Sahih, ksiga 8, hadis 18, http://sunnah.com/muslim/8/18; hadis 19;
http://sunnah.com/muslim/8/19; hadis 21, http://sunnah.com/muslim/8/21.

64
furusijji, David Ayalon, zauwaa, e pojcie furusijji byo trudne do zdefiniowania nawet
w samych czasach mameluckich. W wczesnych podrcznikach wymagao doprecyzowania, e furusijja w owym znaczeniu treningowo-wojennym rni si od odwagi. 6
Klasycznie do furusijji zaliczano kilka dyscyplin: szeroko pojte jedziectwo, w tym
aspekty weterynaryjne opieki nad koniem i jego ukadania, strzelanie z uku i rzucanie
wczni, take walk na miecze, ponadto taktyk, strategi oraz wymagajce namysu
gry, jak szachy. Nieodmiennie bya to zabawa mskiej elity lub szczegowe przygotowanie i trening mameluckiego onierza.
Furusijji powicono odrbny i bardzo popularny gatunek literacki, ktrego
apogeum rwnie przypado na czasy mameluckie. 7 Podrczniki, niekiedy wierszowane, dotyczce poszczeglnych aspektw treningu, pisali czsto praktycy zwizani
z mameluck elit.8 Wczali oni do swoich prac ksigi o taktyce wojennej, znane w czasach wczeniejszych.9 Poniewa wanym aspektem w furusijji bya take etyka, na
temat furusijji wypowiadali si i pisali rwnie teologowie, zastanawiajcy si, co jest
etyczne i dozwolone przez Boga w tego typu zachowaniach. Na przykad autorem
jednego z traktatw powiconych furusijji by synny teolog, ucze Ibn Tajmijji, Ibn
Kajjim al-Dawzijja.10
Do furusijji w okresie mameluckim zaliczano: rzucanie wczni (sakafa ar-rumh);
gr w polo (ad-darb bi-al-kura); kabak (gra polegajca na strzelaniu z uku z koskiego
grzbietu do zawieszonej wysoko tykwy); ucznictwo (rami al-muszszab); fechtunek
(ad-darb bi as-sajf); manewry buaw (fann ad-dabbus); zapasy (sira); polowanie (sajd);
strzelanie z kuszy (rami min al-bunduk), polowanie (sajd); oraz wycigi konne (sibak
al-chajl); szachy (szitrand).11 S. al-Sarraf w swoim podziale wcza jeszcze do tego podrczniki dotyczce machin wojennych. 12 O popularnoci sportw konnych wiadczy
dua liczba hipodromw (majdan), budowanych w wikszych miastach islamu. Znano
i ceniono take gr w tryktraka (tawila).13

10
11

12
13

Ayalon powouje si tutaj na definicj podana przez Ibn Taghribirdiego w jego Nudum. Por. David
Ayalon, Notes on the Fursiyya exercices and games in the Mamluk Sultanate, Scripta Hierosolymitana,
IX, Studies in Islamic Philosophy and Civilisation, Jerozolima 1961, s. 34.
Precyzyjne opracowanie na ten temat, por. Shihab al-Sarraf, Mamluk Furusyah Literature and Its
Antecedents, Mamluk Studies Review, t. 8/1, 2004, s. 142-200. Autor wymienia w tym artykule tytuy
duej liczby manuskryptw powiconych furusijji, do ktrych odwouje si w artykule. Por. take
Shihab al-Sarraf, Furusiyya Literature of the Mamluk Period, w: D. Alexander (red.), Furusiyya, volume
I: The Horse in the Art of the Middle East, Rijad 1996, s. 118-135.
Bardzo czsto pozostaj one nadal w rkopisach i s dostpne jedynie dla osb znajcych arabski.
Autorem edycji jednego z takich podrcznikw jest Rex G. Smith, A Medieval Muslim Horsemenship:
A Fourteenth Century Arabic Cavalry Manuscript, British Library, Londyn 1979; jednak w pierwszym
rzdzie Autor skupia si w nim na opisie manuskryptu, zatem czytelnik spragniony szczegw moe
odczuwa lekki niedosyt.
W okresie mameluckim autorami wikszoci prac z dziedziny furusijji byli praktycy: weterynarze
zajmujcy si komi, jedcy, ktrzy wczali do nich opisy praktyczne.
Ibn Kajjim al-Dawzijja, Al-Furusijja, Kair 1976.
D. Ayalon, Notes on the Fursiyya exercices, op. cit., s. 46. Na dalszych stronach swojego artykuu
Autor opisuje, na czym polegao uprawianie tych dyscyplin.
Shihab al-Sarraf, Mamluk Furusyah, op. cit., s. 153.
Beetz, Kirk H., Sports and recreation in the medieval Islamic World, w: P. Crabtree (red.), Encyclopedia
of Society and Culture in the Medieval World, Nowy Jork: Facts On File, Inc., 2008.

65
Uprawianie aktywnoci fizycznej dotyczyo jednak wycznie mczyzn, kobietom sport by zakazany ze wzgldu na ograniczenia dotyczce pokazywania ciaa
i kontaktw z pci przeciwn.
Oprcz onierzy niektre rodzaje wyej wspomnianej aktywnoci byy domen
ludzi zamonych, gdy jedziectwo, gra w polo itp. wymagay odpowiednich nakadw
finansowych. Z tego punktu widzenia zasadne jest twierdzenie, e w okresie mameluckim istniao kilka rodzajw aktywnoci sportowej, uprawianej przez bogatych czonkw
spoeczestwa, a nie tylko onierzy. czyy one w sobie wiele tych cech, ktre skadaj
si na cytowan wyej wspczesn definicj sportu, jednoczenie pojawia si wany
element, e sport jest zbiorow lub grupow rywalizacj, a wspzawodnictwo jest
pokojowe i odbywa si wedug okrelonych regu i zasad. Elitarno tych rodzajw
sportu podkrela nazywanie ich sportami krlewskimi. 14 Do takich rozrywek zaliczano polowania, ktre niezmiennie wymagay od uczestnikw duej zrcznoci w jedzie konnej, umiejtnoci strzelania z uku itp. Ponadto wielkie polowania organizowane przez najzamoniejszych dopiero w drugim rzdzie miay na celu upolowanie
zwierzyny dla zaspokojenia godu. By to raczej rodzaj wielkiego widowiska, w ktrym
mczyni popisywali si przed sob nawzajem wyej wspomnianymi umiejtnociami,
jednoczenie zaspokajali swoj potrzeb wadzy i dominacji. Bez wtpienia takim
sportem bya te gra w polo, wymagajca doskonaych umiejtnoci jazdy konnej,
prowadzenia konia, a take planowania strategii. W czasach mameluckich polo uchodzio za sport elitarny, a niektrzy wezyrowie synli jako doskonali gracze, mieli okazj
do popisania si umiejtnociami i si fizyczn. Bogaci pasjonowali si te wycigami
konnymi, co mona uzna za tradycj wywodzc si jeszcze z czasw przedmuzumaskich.15 Uprawiano wycigi rnych rodzajw, a jak podaje Ibn Taghribirdi, w czasach Mamelukw burdyckich na przeomie XIV i XV wieku, pokazy wycigw
konnych stay si czci programu licznie obchodzonych wit, swoistej miejskiej lingua
franca dla mieszkacw Kairu.16
Otwarte pozostaje pytanie, co z aktywnoci sportow zwykych ludzi? Nie byo
ich z pewnoci sta na elitarne sporty, ale czy oznacza to, e adnej formy takowego nie
uprawiali? O tym, e byo inaczej wiadczy chociaby fakt, jak wiele rodzajw aktywnoci sportowej obejmowa zakaz hazardu (kimar).17 Za nielegalne uwaano rwnie
przyjmowanie zakadw w zawodach uczniczych, wszelkich rodzajach wycigw
konnych i wielbdzich, lotach gobi, biegach itp. Wiadomo, e odbywa si one
musiay w otwartych przestrzeniach, podczas gdy rozliczne gry hazardowe: szachy,
kary, tryktrak, mimo zakazu byy uprawiane w domach gry. Zatem speniay one
rwnie widowiskow funkcj sportu.
14

15

16
17

I.B. Nettles, Mamluk Cavalry Practices: Evolution and Influence, niepublikowana praca doktorska,
University of Arizona 2001, s. 153-161;
http://arizona.openrepository.com/arizona/bitstream/10150/289748/1/azu_td_3031423_sip1_m.pdf
O tym, do jakiego stopnia rozkwita kawaleria/sporty konne wiadczy te wielka liczba hipodromw
(majdan, l. mn. majadin), ktre powstaway szczeglnie w mameluckim Kairze za panowania
Mamelukw Bahrytw (1250-1382). Ich fundatorami byli mameluccy sutani i wezyrowie, a budowano
je do wicze kawalerii, gry w polo oraz wycigw konnych. Wymienia je i opisuje Ayalon, odwoujc
si gwnie do opisw Al-Makriziego w Al-Chitat oraz Ibn Taghribirdiego w An-Nudum,
D. Ayalon, Notes on the Fursiyya exercices, op. cit., s. 37-44.
I.B. Nettles, Mamluk Cavalry Practices, s. 160.
Na ten temat, por. F. Rosenthal, Kimar, EI2; tene, Gambling in Islam, Brill, Leiden 1975.

66
Stosunek do sportu w czasach wspczesnych
Z jednej strony wspczesno wiele zmienia pod wzgldem stosunku do sportu
w islamie, z drugiej jednak utrzymano wiele nakazw i zakazw, uznawanych za
oparte na niezmiennych Boych zasadach. Wspczenie muzumanie musieli si
ustosunkowa do takich kwestii jak uprawiania sportu przez kobiety, zaangaowania
kobiety i mczyzn w nowe dyscypliny sportowe, dozwolonych strojw, udziau
kibicw w zawodach sportowych (szczeglnie ze wzgldu na amanie zasady segregacji
pci), kwestii dopingu, udziau w wielkiej wspczesnej machinie sportowej: zawodach,
olimpiadach. Te problemy nie zostay i dugo nie zostan rozwizane ostatecznie,
a pogldy na pewne szczegowe kwestie rni si w zalenoci od danego pastwa.
Muzumanie nie odrzucaj udziau w wielkich, globalnych zawodach sportowych,
wrcz przeciwnie, staraj si w nich wypa jak najlepiej. Niekiedy prowadzi to do
irytujcych zwizki sportowe i kibicw posuni, jak kupowanie i nadawanie obywatelstwa zawodnikom innych pastw, w sportach, do ktrych muzumanie danego regionu
nie maj szczeglnych predyspozycji fizycznych. Jest to jednak zjawisko jest powszechne
na caym wiecie.
We wspczesnym wiecie muzumaskim odpowiedzi na wspomniane wyej
pytania pojawiaj si w fatwach, opiniach religijnych wydawane przez uczonych w prawie i teologii. Nie ma jednego autorytetu, ktry by regulowa te kwestie dla caego
wiata muzumaskiego, czsto nawet dla jednego kraju. Wierni zwracaj si z pytaniami (oczywicie, dotyczy to nie tylko sportu, ale take innych dziedzin) do tych alimw,
ktrych ceni lub do ktrych maj zaufanie. Zatem nie dziwi, e w kwestiach dotyczcych sportu sugeruje si rne rozwizania. Bywa take, e cel uwica rodki i alimowie
danego kraju wydaj fatw, ktra w danej chwili jest z rnych wzgldw korzystniejsza, np. dopuszczajc udzia kobiet na zawodach w stroju niemuzumaskim,
z reguy bardziej wygodnym i dajcym szanse na lepsze wyniki
Wspczeni szajchowie odwouj si do klasycznych zasad i czsto powouj na
histori kalifatu, w ktrej uprawianie sportu byo poczone z koniecznoci prowadzenia walki i dziaa wojennych. Byy przewodniczcy Komitetu do Spraw Fatw
Al-Azharu, szajch Attijja Sakr, powouje si na Ibn Qajjima al-Dawzijj, ucznia Ibn
Tajmijji, i jego traktat Zad al-maad. Ibn Qajjim wypowiada si w nim pozytywnie na
temat ruchu (haraka), ktry jest podstaw sportu, wzmacnia odporno i chroni przed
chorobami. Dyscypliny dzieli na takie, ktre rozwijaj poszczeglne organy, oraz takie,
ktre rozwijaj cae ciao, a do tych nale jazda konna, ucznictwo, zapasy i wycigi. 18
Szajch Sakr stwierdza, e uprawianie sportu jest sankcjonowane przez fakt, i jego
elementy s zawarte w wielu muzumaskich rytuaach, takich jak pielgrzymka,
odwiedzanie chorych, mody w meczecie itp. Jednak, jak podkrela, aby sport waciwie
spenia swoj rol, wiczeniom fizycznym powinny towarzyszy odpowiednie
wiczenia duchowe i moralne. Muzumanin nigdy nie powinien zaniedba z powodu
sportu swoich obowizkw religijnych, nie powinien go te uprawia, gdy naraa to
innych na niebezpieczestwo, np. na zatoczonych ulicach. Islam nie zezwala na
uprawianie takich rodzajw sportu, ktre wymagaj zaangaowania obydwu pci
jednoczenie, gdy prowadzi to do uwodzenia, kuszenia i zepsucia. Podobnie, nie ma
18

Ibn Kajjim al-Dawzijja, Zad al-maad, Dar al-kitab al-arabi, 1425 rok hidry, tekst arabski:
https://ia700407.us.archive.org/30/items/ZadAlMaad-IbnulQayyim/zadalmaad_text.pdf, s. 856-58.

67
zezwolenia na rodzaje aktywnoci, ktre wywouj pokus seksualn (na przykad
mczyni nie powinni oglda taczcych kobiet). Kobiety nie mog take uprawia
sportw przeznaczonych dla mczyzn. Poniewa, zdaniem teologa, islam postrzega
sport jako rodek wspierajcy wzajemn mio i wspprac midzy ludmi,
konkurencja powinna by bardzo uczciwa i nie naley ani przesadnie cieszy si z wygranej ani te ponia pokonanych przeciwnikw. Nie powinno si te ujawnia tak
niegodnych uczu jak zazdro.19 Sakr prezentuje pozycj typowego alima: religia jest
dobrem nadrzdnym, a wszystko inne ma jej by podporzdkowane. Na marginesie
warto zaznaczy, e ten szajch synie z do kontrowersyjnych fatw, np. ogosi, e
ucisk doni kobiety i mczyzny jest zakazany (haram), gdy mczyzna myli
o zaspokojeniu swoich pragnie erotycznych.20
Interesujce s fatwy i regulacje alimw dotyczce body building. Nie chodzi tu ju
bowiem jedynie o sport, ale o prb zmiany swego ciaa, daru Boego, o pewien rodzaj
ingerencji w to ciao. Na ten temat w kwietniu 2015 roku wypowiedzia si szajch
z Arabii Saudyjskiej, Muhammad Salih al-Munaddid. Szajch zaczyna od stwierdzenia,
e islam wspiera wszystkie rodzaje sportu, ktre sprawiaj, e ciao ludzkie jest silniejsze
i zdrowsze. Jednak, jak okrela, sport ma suy jako rodek ochrony witych granic
islamu i praw muzumanw (wyrane nawizuje do wojskowej funkcji sportu). Jeli
celem sportu ma by przygotowanie ciaa do lepszego podjcia obowizkw dihadu,
uprawianie go jest jak najbardziej dozwolone. Jednak gdy sport pociga za sob
zaniedbanie obowizkw religijnych, odkrywanie aura (czci ciaa, ktre powinny by
zakryte) oraz mieszanie pci, wwczas jest zakazany. Podobnie body building: gdy
pociga za sob odkrywane aura, jest zabroniony. Wierny nie moe si te kierowa
pych i prn chci odkrywania swojego ciaa i popisywania si nim. Jednak gdy te
warunki zachowane s, muzumanin moe wiczy w siowni. 21 Z kolei pakistaski
szajch, Tahrir al-Kadri, syncy z do liberalnych pogldw, chtnie wypowiada si na
temat sportu, dopuszczajc jego uprawianie. Obwoujc si obszernie do hadisw
przekonuje, e sport i islam nie stoj w sprzecznoci.22
Podobnie jak w okresie klasycznym, gwnym argumentem na korzy uprawiania sportu jest uznawanie ciaa za najdoskonalszy organizm, jakim Bg czowieka
obdarowa, zatem powinien o nie dba. Muzumascy lekarze podkrelaj znaczenie
wicze fizycznych i sprawnego ciaa dla wypeniania obowizkw nalenych Bogu
(ibadat), takich jak modlitwa lub hadd. Zwracaj tu uwag, e wysportowane ciao
pozwala na lepsze zniesienie trudw zwizanych z wszystkimi etapami pielgrzymki,
uatwia wykonywanie koniecznych sekwencji ruchw w modlitwie itp.23 Omar Hasan
Kasule, wykadowca epidemiologii i medycyny muzumaskiej na Uniwersytecie
w Brunei i Malezji, jest autorem artykuu, w ktrym konieczno wicze fizycznych
uzasadnia na paszczynie religijnej. Autor jest wyranym zwolennikiem podejcia do
19

20

21

22

23

http://www.onislam.net/english/ask-the-scholar/sports-and-games/175408-sports-definition-etiquetteand-ruling.html?Games=
http://www.arabwestreport.info/en/year-2002/week-10/3-strange-fatwa-sheikh-attiya-saqr-shakinghands-between-man-and-woman-adultery
http://www.onislam.net/english/ask-the-scholar/sports-and-games/169684-bodybuilding-rulings-aampconditions.html?Games=
https://www.youtube.com/watch?v=6OAAawUiC68;
https://www.youtube.com/watch?v=Bx1U5KY7ByY
http://www.islamreligion.com/articles/1904/health-in-islam-part-4/

68
sportu jako aktywnoci uprawianej na chwa Bo. Jak twierdzi, wszelka aktywno
suy rozwijaniu ciaa i utrzymywaniu go w dobrej kondycji, jednak nie moe by celem
samym w sobie. Celem nadrzdnym jest uzyskanie jak najlepszych moliwoci zarwno
wypeniania ibadat, jak i ogem uczestnictwa w yciu spoecznym w sposb, jaki
podoba si Bogu i zapewnia wiernemu kroczenie sirat mustakim, prost ciek.
Najlepiej, jak ludzie wicz swoje ciaa podczas aktywnoci przynoszcych bezporednie
korzyci spoeczne; tutaj autor przywouje, e niegdy byy to: polowania, zbieractwo
i owiectwo. Z kolei z prawnego punktu widzenia, wedug klasyfikacji uczynkw
w odniesieniu do spraw religijnych, czyli piciu zasad (ahkam chamsa), aktywno
fizyczna jest mustahabb, czyli zalecana. Gdy jest potrzebna w celach leczniczych, uznaje
si j nawet za wadib, czyli konieczn. Jednak kobiety i mczyni powinni by
odseparowani podczas uprawiania sportu, natomiast sporty ekstremalne, brutalne lub
zawierajce element hazardu s makruh, potpiane lub wrcz haram (zakazane). Z punktu widzenia islamu o wiele lepiej postrzega si uczestnictwo w sportach ni jedynie
pozostawanie biernym widzem, zatem komercjalizacja sportu, wielkie igrzyska i zawody nie s, zdaniem autora, mile widziane. Zalecane jest zatem umiarkowanie, podobnie
jak w uwielbieniu dla idoli sportowych i klubw. 24 W zaprezentowanych wyej
opiniach powtarzaj si te same argumenty i przekonania, zatem uznajemy je za
reprezentatywne dla podejcia wikszoci alimw wspczesnego wiata islamu do
sportu.
Czsto dyskutowanym obecnie problemem jest, wspominane ju wyej, uprawianie sportu przez kobiety, na ktre naoono liczne ograniczenia zwizaneze strojem
oraz koniecznoci ukrywania tego, co jest aura.25 (Dotyczy to obecnie rwnie
mczyzn, dla ktrych strefa aura rozciga si od ppka do kolan. Jednak w ich
przypadku te zakazy bywaj omijane. Teoretycznie sportem zakazanym dla muzumanw z tego wzgldu powinno by sumo, lecz w praktyce si je uprawia, np. w
Egipcie 26 ). Oglnie wok sportu uprawianego przez kobiety, jak i szczegowo,
rnych rodzajw sportu i strojw, toczy si wrd muzumaskich alimw ywa
dyskusja. Wprawdzie podkrelaj oni, e sport jest kobietom potrzebny tak jak mczyznom, dla dobrej formy fizycznej, a take dla osignicia bardziej zrwnowaonego
stanu emocjonalnego. Jak podkrela szajch Fajsal Maulawi, islam stworzy takie
okolicznoci, w ktrych kobiety mog osign rwnowag midzy wewntrzn
potrzeb uprawiania sportu a zachowaniem godnoci i honoru. Gwny nacisk kadzie
si na zasanianie aury, jeli ten warunek jest speniony, kobieta moe uprawia sport
pod warunkiem, e nie cierpi na tym jej obowizki religijne. Kobiet uprawiajcych
sport nie mona filmowa ani fotografowa. Z kolei dr Ali Muhi ad-Din al-Karadaghi,
kierownik Wydziau Usul ad-Fikh (Nauk Prawnych) na Uniwersytecie Katarskim,
24

25

26

Jest to artyku, ktry zosta przedstawiony na konferencji zorganizowanej w 2008 roku w Indonezji,
powiconej zdrowiu z perspektywy islamu. http://omarkasule-05.tripod.com/id295.html
Ostatnio ukazuje si coraz wicej publikacji dotyczcych uprawiania sportu przez muzumaskie
kobiety. Do klasycznych i czsto cytowanych naley: L. Sfeir, The Status of Muslim Women in Sport.
Conflict between Cultural Tradition and Modernization, International Review for the Sociology of
Sport, 1982, 20(4), s. 283-306; Y. Nakamura, Beyond the hijab: female Muslims and physical activity,
Women in Sport & Physical Activity Journal, 2002, (11), s. 21-48; T. Benn, G. Pfister, H. Jawad
(red.), Muslim Women and Sport, Routledge, Londyn 2010.
http://www.alarabiya.net/articles/2012/04/09/206441.html. W tej wypowiedzi pojawia si inny problem
zwizany z uprawianiem przez muzumanw sportu: kwestia diety i zawodw przypadajcych na post
(saum) w ramadanie.

69
wymienia warunki, jakie kobieta musi speni: musi by wic odpowiednio zakryta,
celem uprawiania sportu nie moe by ch pokazania si mczyznom, w aden sposb
kobiety nie powinny te uprawia sportu u ich boku czy te wsplnie kibicowa. 27
Dziewczynki w zachodnich szkoach nie mog uprawia sportu na zajciach z chopcami, natomiast ubrane w odpowiedni strj mog si miesza z niemuzumaskimi
dziewcztami.28
Z powyszych wywodw wynika, e istotn kwesti spdzajc sen z oczu
alimom jest ubranie kobiety w odpowiedni strj sportowy. Celem tego artykuu nie jest
ich opisanie, ale warto mie wiadomo, e w dzisiejszym wiecie to wany temat,
chociaby dlatego, e takie stroje tworz przyszociowy, dobrze rokujcy finansowo,
dynamicznie rozwijajcy si segment rynku odzieowego. Producenci i projektanci
dostrzegli ten wschodzcy rynek i projektuj oraz produkuj stroje sportowe dla
muzumaskich kobiet w rnych dyscyplinach, a take na rnych poziomach
finansowych: od najtaszych do drogich i designerskich. Duo emocji budzi burkini,
muzumaski strj kpielowo-plaowy. Zamone muzumanki chc nawet na play czy
nad brzegiem basenu wyglda estetycznie, bogato i zgodnie z zaleceniami islamu, std
niektre projekty s pene przepychu, ozdobione drogimi kamieniami. 29 Jednak
stosunek alimw do kobiet kpicych si w burkini nie jest wcale jednoznaczny, niektrzy
go dopuszczaj, inni utrzymuj, e strj ten po kpieli robi si wilgotny i obcisy, zatem
i tak jest niedozwolony.30
Sport to nie tylko rozrywka, ale take prestiowe zawody, bardzo dochodowe
i coraz popularniejsze na caym wiecie. Przy regularnym, wyczynowym uprawianiu
sportu pojawiaj si inne, poza strojem i rozdziaem pci, problemy wynikajce ze
zderzenia z zasadami religii. Istotn kwesti staje si dieta i problem poszczenia
zawodnikw w ramadanie. Jak maj si zachowywa, jeli na ten okres przypadn
zawody sportowe? Zgodnie z zasadami islamu powinni poci, jednak trudno
powstrzymywa si od jedzenia i picia w czasie duego wysiku. Kwestia postu nie
dotyczy jedynie zawodw, ale rwnie treningw. Alimowie wypowiadaj si raczej
jednoznacznie, e uprawianie sportu nie jest powodem, aby przerwa post, co odwouje
si do gwnych zaoe uprawiania sportu w islamie: nie moe on w adnej mierze
uniemoliwia speniania obowizkw religijnych. Z kolei lekarze muzumascy
odnosz si do problemu nader ogldnie i twierdz, e wpyw ramadanu na sport nie
jest dobrze zbadany.31 Kwestia ta pozostaje zreszt przedmiotem analizy i nawet
naukowcy zachodni utrzymuj, e dla czci zawodnikw w niektrych rodzajach
sportu, jeli maj zapewniony sen i odpowiednia diet nocami oraz przed i po ramada27

28

29

30
31

http://www.onislam.net/english/ask-the-scholar/sports-and-games/174931-islams-stance-on-womenspracticing-sport.html?Games=
http://www.onislam.net/english/ask-the-scholar/sports-and-games/174264-hijab-and-practicing-sports-inmixed-schools.html?Games=
Problem ten omawia Karolina Mirys-Kijo w jednym z rozdziaw swojej niepublikowanej pracy
doktorskiej, Kulturowe uwarunkowania mody oraz wpyw Zachodu na strj wspczesnej muzumanki,
praca doktorska pod kierunkiem prof. Marka Dziekana, MISH Wydzia Filologiczny, Uniwersytet
dzki, s. 61-70.
http://www.islamweb.net/emainpage/index.php?page=showfatwa&Option=FatwaId&Id=131471
Hamdi Chtourou (red.), Effects of Ramadan Fasting on Health and Athletic Performance,
http://www.esciencecentral.org/ebooks/effects-of-ramadan-fasting/pdf/ramadan-fasting-sportperformance.pdf

70
nie, jednoczesne poszczenie i uprawianie sportu nie koliduj ze sob. 32 Z pewnoci
wrd sportowcw muzumaskich niektrzy nie przestrzegaj postu lub czyni to
czciowo, lecz otwarcie si do tego nie przyznaj. Podobnie jest z dopingiem, ktry jest
zakazany ogem w sporcie, a dodatkowo zakazuje go islam, ktry nie pozwala na
stosowanie uywek. Czy wrd sportowcw muzumaskich s tacy, ktrzy nie
przestrzegaj tego zakazu? Z pewnoci tak.
Pastwa muzumaskie bardzo czsto uczestnicz w midzynarodowych zawodach ze wzgldw prestiowych. Na licie medali zdobytych w Igrzyskach Olimpijskich
najwyej spord pastw muzumaskich znajduje si Turcja, bo na 30 miejscu, na
55 Egipt, za na 58 Maroko, potem Algieria, Pakistan i Tunezja. Na miejscach powyej 90
znalazy si pastwa Zatoki: Bahrajn i ZEA, Arabia Saudyjska jest na miejscu 114, Katar
na 126, na kocu listy Irak i Kuwejt, ex quo 128 na 128 miejsc. Wida zatem, e to nie
czynnik finansowy odgrywa decydujc rol, gdy bogate pastwa, ktre mogyby
zainwestowa w sport, znajduj si na kocu listy, bo hamuj je restrykcje obyczajowe.
Niektre pastwa, jak Libia lub Liban, dotd nie zdobyy ani jednego medalu. 33
Poniewa obecnie trudno mwi o jednolitym stosunku do sportu na caym
obszarze muzumaskim, niektre pastwa pozwalaj na uczestnictwo kobiet w zawodach ju od pewnego czasu. Przed latami 80. kobiety nie uczestniczyy w Igrzyskach
Olimpijskich, wyjtkiem byy pastwa zsekularyzowane, takie jak Turcja lub przedrewolucyjny Iran. W latach 80. jednym z pierwszych Komitetw Olimpijskich w krajach
muzumaskich, ktry zacz wysya kobiety na Igrzyska, by Komitet Egiptu. 34
Pierwsz pochodzc z kraju muzumaskiego zdobywczyni zotego medalu w Igrzyskach Olimpijskich jest Marokanka, Nawal al-Mutawakkil. Na Igrzyskach Olimpijskich
w 1984 roku pokonaa rywalki w biegu przez potki. Co prawda, studiowaa wtedy
w USA i tam te trenowaa, jednak krl Maroka potraktowa jej zwycistwo prestiowo,
zadzwoni do niej osobicie z gratulacjami, i od tego czasu niektre pastwa
muzumaskie zaczy przychylniej patrze na uprawianie sportu przez kobiety. Jednak
pochodzca z Algierii Hassiba Boulmerka, ktra zdobya zoty medal w biegu na 1500
metrw podczas Igrzysk w 1992 roku, musiaa pniej opuci kraj, gdy jej skpy strj
wzbudzi wielkie oburzenie w Algierii, wwczas pod rzdami fundamentalistycznego
FIS. Z kolei w 2015 roku na Mistrzostwach wiata w Pywaniu w Kazaniu, sensacj
wzbudzia najmodsza zawodniczka, 10-letnia Alayin Tarek, ktra wzia udzia w wycigu delfinem na 50 metrw. Wprawdzie zaja ostatnie miejsce, ale pyna poprawnym
stylem ze starszymi zawodniczkami. W wywiadach, ktre udzielaa, miao twierdzia,
e jej celem byo jedynie poznanie atmosfery wielkich zawodw. W Internecie znalaza
si informacja, e dziewczynka naley do eskiej druyny Bahrajnu, zoonej z zawodniczek poniej 12 roku ycia. Jej celem jest przygotowanie si do Igrzysk w Tokio w 2020
roku.35

32

33
34

35

M.J. Marghaun, Y. Zerguini, H. Chalabi, J. Dvorak, Achieving Sport Performance during Ramadan.
Some Practical Recommendations, Journal of Sports Science, t. 3, sup. 1, 2012, s. 109-117.
http://www.olympic.it/english/country
G. Pfister, Women and Sport in Islamic Countries, http://www.idan.dk/vidensbank/downloads/womenand-sports-in-islamic-countries/66143704-113b-41d5-aacc-a39500c1c799
http://www.syracuse.com/sports/index.ssf/2015/08/meet_10-yearold_alzain_tareq_the_youngest_to_compete_in_world_championships.html

71
Oprcz uczestnictwa w wiatowych imprezach, muzumanie organizuj te wasne. Organizacja Konferencji Muzumaskiej ok. 2005 roku zaoya stowarzyszenie
zrzeszajce 57 pastw czonkowskich, ktre organizuje Muzumaskie Igrzyska
Solidarnoci (Al-Ab at-tadammun al-islami), w ktrych mog te bra udzia niemuzumanie. Po raz pierwszy zawody odbyy si w 2005 roku w Arabii Saudyjskiej.
Niestety, kolejne zawody, planowane na 2009 rok, a potem przeoone na 2010 w Iranie
nie odbyy si, gdy Iran popad z pastwami arabskimi w konflikt dotyczcy uycia
terminu Zatoka Perska w logo imprezy. Drugie miay miejsce w 2013 roku, w terminie
22 wrzenia-1 padziernika w Indonezji. Zawody odbywaj si w 18 dyscyplinach,
takich jak: ucznictwo, lekka atletyka, badminton, koszykwka, skoki do wody,
jedziectwo, szermierka, pika nona, pika rczna, karate, tenis, sztuki walki. Przed
ostatnimi igrzyskami tradycyjnie doszo do kontrowersji dotyczcych ubioru i separacji
pci. Powoujc si na reguy zatwierdzone podczas zawodw w Arabii Saudyjskiej
pastwa Zatoki zaczy si domaga, aby kobiety wystpujce w dyscyplinach
lekkoatletycznych, pywaniu i siatkwce plaowej nosiy stroje zgodne z zasadami
islamu. Domagano si rwnie, aby zawody dla kobiet i mczyzn odbyway si
w odrbne dni. Ostatecznie organizatorzy nie ugili si i pozwolili kobietom wybra
albo sportowe, dwuczciowe stroje zgodne z reguami sportowymi, albo te stroje
zgodne z zasadami islamu. Na przykad zawodniczki Indonezji wystpoway w siatkwce plaowej w bardzo skpych strojach.36
Na zakoczenie warto wspomnie, e jest kraj, w ktrym duo kobiet uprawia
sport: we waciwych muzumaskich strojach gra w pik non, badmintona, biega
itd., i to nie na zawodach, lecz dla wasne satysfakcji. Jest to Iran, w ktrym kobiety,
znalazy, jak si wydaj, pewn rwnowag midzy chci zaspokojenia wasnych
potrzeb a nakazami islamu.37
Jak zatem odpowiedzie na pytanie postawione w tytule artykuu? Z powyszych
wywodw, dotyczcych zarwno okresu klasycznego, jak i wspczesnego, jasno wynika, e uprawianie sportu w islamie jest cakowicie zdeterminowane przez religi.
Dozwolone jest to, na co zezwala religia. Poniewa religia nakazuje dbanie o ciao,
utrzymywanie go w dobrym zdrowiu i kondycji, gdy jest ono darem Boym,
aktywno fizyczna mczyzn zawsze bya pochwalana. W okresie redniowiecznym
w przypadku kobiet nie bya ona moliwe, gdy na przeszkodzie stay zakazy religijne
dotyczce ubioru oraz separacji pci. Jednak obiektywnie naley doda, e w tamtym
czasie w innych kulturach kobiety rwnie nie przejawiay skonnoci do aktywnoci
fizycznej. Z kolei w przypadku mczyzn niebagatelnym czynnikiem przemawiajcym
za aktywnoci fizyczn by bliski zwizek sportu i sztuki wojennej, w ktrej sprawne
ciao, treningi i wiczenia suyy zbonemu celowi ochrony islamu. Czasy wspczesne
w pewnym stopniu zmieniy te zaoenia, dopuszczajc kobiety do szerszej aktywnoci
fizycznej. Nawet w pastwach bardzo rygorystycznych pod wzgldem moralnym
dopuszcza si aktywno kobiet, jednake jest to obwarowane ograniczeniami, ponadto
w przypadku obydwu pci sport nie moe w aden sposb przeszkadza w spenianiu
obowizkw religijnych, takich jak post lub modlitwa. Jednak ch wystpowania
w midzynarodowych zawodach i odnoszenia w nich sukcesw prowadzi do rozmai36
37

http://www.thejakartaglobe.com/sports/bikini-tensions-mar-islamic-games-in-indonesia/
G. Pfister, Women and Sport in the Iran: Keeping Goal in the Hijab. W: I. Hartmann-Tews, G. Pfister
(red.), Sport and Women. Social Issues in International Perspective, Routledge, Londyn 2003, s. 207223.

72
tych odstpstw od tej zasady. Gdy staje si to potrzebne, owe odstpstwa zostaj
zatwierdzone przez alimw fatwami. W tej dziedzinie muzumanie dostosowuj si do
czasw, w ktrych yj, niezmiennie jednak (przynajmniej oficjalnie) powoujc si na
Boy autorytet.

73

Anna Cielewska

Taniec baczw zakazane praktyki cielesne

w przedrewolucyjnej Azji Centralnej

Wrd Europejczykw badajcych region Azji Centralnej taczcy chopcy,

baczowie 1 , wzbudzali ciekawo i sensacj, a niejednokrotnie zgorszenie. W wczesnej
Europie homoseksualizm by tematem tabu i praktyk skrajnie potpian. Osoby o odmiennej orientacji seksualnej musiay bardzo dobrze ukrywa swoje skonnoci.
Przybywajcy do Azji Europejczycy ze zdziwieniem odkrywali, e w tym egzotycznym
dla nich zaktku muzumaskiego wiata, rzdzonym wedug zasad prawa szariackiego, zakazane praktyki funkcjonoway niemale otwarcie i mimo kontrowersji
akceptowano je w niektrych krgach spoecznych. Europejscy przybysze czstokro
nie znajc kontekstu kulturowego interpretowali zaobserwowane sytuacje, snujc
mityczne opowieci na temat taczcych chopcw oraz ich profesji. Synne tace
baczw to nieodczny motyw pojawiajcy si we wspomnieniach odwiedzajcych Azj
Centraln Europejczykw. Taniec baczw uwieczniano na fotografiach i w pracach
malarskich, fotografowa go midzy innymi polski dziewitnastowieczny badacz Azji
Centralnej Leon Barszczewski, a malowa synny rosyjski malarz Wasilij Wasiljewicz
Wierieszczagin. Jeden z obrazw Rosjanina Bacza i jego wielbiciele wzbudzi tak
wielkie zgorszenie na wystawie zorganizowanej pod koniec XIX wieku w Paryu, e
zosta zniszczony i obecnie znamy go jedynie z zachowanego szkicu.
We wspomnieniach sporadycznie pojawiaj si bulgare i baczaler kobiety wchodzce w role mskie lub eskie, wiadczce usugi seksualne innym kobietom, jednake
z uwagi na ograniczony dostp przybyszw z zewntrz do kobiecego wiata, mamy na
ten temat bardzo niewiele informacji.
Niejednokrotnie sensacja wok taca baczw przesaniaa rzeteln informacj
zwizan z tym zjawiskiem, a w opowieciach nie uwzgldniano lokalnych stosunkw
spoecznych oraz bogatej tradycji artystycznej Azji Centralnej.

Bacza (l.p) to w jzyku perskim i tadyckim dziecko, czasami rwnie okrelenie to oznacza chopca.
Termin bacza w przeszoci oznacza rwnie chopca-tancerza, co potwierdza rosyjska literatura
etnograficzna. W niniejszym artykule zastosowano polsk odmian sowa bacza, z uwagi na podobn
deklinacj w jzyku rosyjskim.

74
Celem artykuu jest przyblienie tematu tancerzy baczw w przedrewolucyjnej
Azji Centralnej w kontekcie tradycji zwizanej z tacem oraz ukazanie roli spoecznej,
jak penili taczcy chopcy. Problematyka praktyk homoseksualnych wrd kobiet ze
wzgldu na ograniczony dostp do rde, jak rwnie nieco inny charakter zjawiska,
zostaa w niniejszej pracy jedynie zarysowana.
Taniec w kulturze ludw osiadych Azji Centralnej 2
Taniec w Azji Centralnej by zawsze nieodczn czci wszelkich uroczystoci
i zebra (pers., tad. maraka), zarwno tych zwizanych z krgiem rodzinnymi, jak i publicznych. Taniec noszcy nazw argiszt lub raqs (pers., tad.) by wykonywany
przez grupy amatorskie i profesjonalne. Nie istniay osobne szkoy taca, a sztuki tej
uczono i nadal uczy si dzieci ju od bardzo wczesnego wieku. Niejednokrotnie podczas
r-nych okazji przy akompaniamencie instrumentw muzycznych najmodsi a szczeglnie dziewczynki tacz, naladujc dorosych.3
Sztuka taca bya nie tylko przywilejem modych chopcw i dziewczt, taczyli
rwnie starsi. W kulturze centralnoazjatyckiej zwykle taczy si pojedynczo lub
w dwie osoby, niekiedy taniec wykonuje wsplnie wicej osb (np. grupka chopcw
czy dziewczt podczas uroczystoci weselnych). Zwykle wystpy amatorw miay do
prost form, bardziej skomplikowanym wykonaniom towarzyszy na og zesp
muzyczny, byy rwnie tace o charakterze komicznym, rodzajowym itd. Zdarzao si,
e utalentowani tancerze oraz tancerki stawali si profesjonalistami i pprofesjonalistami, taczcymi przy okazji rnych imprez i czerpicymi z tego mniejsze lub
wiksze dochody. 4
W muzumaskim spoeczestwie Azji Centralnej tradycja nakazuje, aby podczas
uroczystoci mczyni i kobiety bawili si osobno. 5 Dlatego wanie istniay grupy
taneczne kobiece i mskie, ktre zapraszano na rne uroczystoci, by wystpoway dla
kobiet (eskie) i mczyzn (mskie). Kady taki zesp mia swojego przewodnika lub
przewodniczk, ktrymi zwykle byli dowiadczony tancerz bd tancerka.6
2

3
4
5

Rewolucja padziernikowa i utworzenie republik radzieckich przynioso zmiany w sposobie ycia

tradycyjnych centralnoazjatyckich spoeczestw. Wczeniej mieszkacy Azji Centralnej dzielili si na
ludno koczownicz i osiad (cz grup prowadzia pkoczowniczy tryb ycia). Koczownikami bya
wikszo mieszkacw terytorium obecnego Kazachstanu, Kirgistanu i Turkmenistanu. Ludno osiada, tj. rolnicy, kupcy czy rzemielnicy, w wikszoci zamieszkiwaa tereny dzisiejszego Uzbekistanu
i Tadykistanu. W przeszoci koczownicy i ludno osiada yli obok siebie, tworzc sie wzajemnych
zalenoci polegajcych na wymianie dbr i usug. Obydwie grupy wyksztaciy charakterystyczne
nieformalne instytucje spoeczne, oparte na pokrewiestwie i wiziach rodowych i/lub terytorialnych,
ktre do dzisiaj maj wpyw na struktur i porzdek spoeczny w Azji Centralnej (A. Cielewska, A.
Makowska, Gdzie jest ta woda, Dostp do wody w kontekcie problematyki rozwojowej regionu Azji
Centralnej, Warszawa 2012, s. 189).
N. Nurdanow, Tadyckij Narodnyj Teatr. Po materialam Kuliabskoj Oblasti, Moskwa 1956, s. 62.
Ibidem, s. 62.
Tradycja ta zachowaa si do dzi. Jednak w czasach wspczesnych traktowana jest elastycznie.
Przykadowo w mniej tradycyjnych rodzinach gwne uroczystoci weselne mog odbywa si
w jednym pomieszczeniu, ale i wtedy kobiety i mczyni zwykle siedz przy oddzielnych stoach;
taczy si wprawdzie na jednym parkiecie, lecz w grupach z podziaem na pe. W rodzinach bardziej
religijnych kobiety i mczyni nadal bawi si osobno.
Ibidem, s. 64.

75
Profesjonalne grupy taneczne skadajce si z modych chopcw nazywane byy
dubon (pers., tad. modzieniec) lub bacza. Na czele grupy sta murdagow (pers., tad.
(dos.) zdecha krowa), przewanie starszy, dowiadczony byy tancerz. Do roli tancerzy wybierano przystojnych chopcw, pochodzcy zwykle z mniej zamonych rodzin.
Za zgod rodzicw oprcz sztuki taca mistrz uczy chopcw dobrych manier
i odpowiedniego zachowania. Po pierwszym wystpieniu kandydata na tancerza
murdagow szed do rodzicw, wypacajc im cz wynagrodzenia dla chopca i prosi
o pozwolenie na wzicie dziecka na stae do grupy tanecznej. Wypowiada przy tym
nastpujc formu: Dajcie syna do mojej grupy, bd go traktowa jak modszego
brata. Nasza praca to jest rado. W ten sposb chopiec oddawany by do dyspozycji
murdagowa. 7
Formalnoci dotyczce przekazania chopca murdagowowi dopenia oficjalnie
mirszab (naczelnik nocnej policji emira), ktry za wydanie pozwolenia i wpisanie chopca
do rejestru tancerzy otrzymywa podarunek. Nastpnie wszyscy razem udawali si po
zgod do beka, oczywicie i w tym wypadku naleao wrczy odpowiedni prezent.
Ostatecznie imi modzieca oficjalnie wpisywano do rejestru, std wiadomo byo, e
pracuje on dla konkretnego murdagowa, ktry by zobowizany go utrzymywa. Czasem
chopiec odwiedza rodzicw, przynoszc im prezenty i pienidze. 8
Tancerze byli obecni praktycznie we wszystkich miastach dzisiejszego Tadykistanu i Uzbekistanu, wystpujc przy okazji rnych uroczystoci i spotka. Niektrzy
z nich reprezentowali bardzo wysoki poziom umiejtnoci choreograficznych, za swoje
usugi otrzymujc sowit zapat. Po osigniciu odpowiedniego wieku i statusu spoecznego wielu artystw zakadao wasne grupy taneczne o strukturze podobnej do
opisanej powyej. 9
Ajni, sawny pisarz tadycki, opisujc wystpienia muzykw i tancerzy, wspomina o przypadkach, gdy bogaci ludzie wynajmujcy popularnych tancerzy i muzykw
spierali si o to, u kogo dana grupa ma wystpi. Spr rozsdza mirszab, a na jego
decyzj wpyw miaa warto prezentw wrczanych mu przez zainteresowane strony.
Dodatkowo mirszab otrzymywa dol od tancerzy, ktrej cz oddawa emirowi. Na
spotkaniach i uroczystociach z udziaem emira tancerze wystpowali bezpatnie.
Wynagrodzenia nie otrzymywali rwnie za tace podczas wit pastwowych.10
Niektrzy tancerze baczowie przebierali si za kobiety: nakadali eskie stroje,
przywizywali sobie warkocze zrobione z koskiego wosa, a rce i nogi przyozdabiali
dwiczcymi ozdobnymi bransoletkami. Taczyli ukady choreograficzne charakterystyczne dla grup kobiecych, ktrych tradycyjnie mczyni nie wykonywali. Uzupenie7

8
9
10

Praktyka oddawania modych ludzi mistrzowi w celu przyuczenia do danej profesji obowizywaa
rwnie w cechach rzemielniczych oraz zespoach muzycznych. Ucze (pers., tad. szogrid) oddawany
by do dyspozycji mistrza (pers., tad. ustod), cakowicie mu si podporzdkowujc. Mistrz jednake nie
powinien by naduywa wadzy, a do jego obowizkw naleao przekazywanie uczniowi wiedzy na
temat rzemiosa i nauka odpowiedniego zachowania oraz zasad moralnych. Niektrzy badacze uwaaj,
e wspomniana relacja mistrz ucze miaa swoje korzenie w bractwach sufickich, bardzo rozpowszechnionych w Azji Centralnej, dla ktrych charakterystyczne byo podporzdkowanie si czonkw bractwa
swojemu mistrzowi, wynikajce z zaufania, jakim go obdarzali.
Ibidem, s. 65.
Ibidem, s. 65.
S. Ajni, Buchara, Duszanbe 1981, s. 78.

76
niem tacw byy pieni o charakterze lirycznym i miosnym, piewane przez tancerzy.
Poza profesjonalnymi grupami tanecznymi wystpujcymi dla szerszego krgu publicznoci, przy dworze emira w Bucharze funkcjonowaa grupa baletowa.11
W.W. Krestowskij rosyjski pisarz, ktry w 1882 roku by czonkiem carskiej
misji dyplomatycznej u emira Buchary opisa wystp na dworze z udziaem taczcych chopcw w wieku 10-14 lat, z ktrych niektrzy byli przebrani w suknie
kobiece. Wydarzeniu towarzyszya muzyka i pieniarze przygrywajcy do rytmu na
bbnach. Tace baczw byy czci wikszego spektaklu, w ktrym brali rwnie
udzia komicy (maszkarabazi) z teatrem marionetek. Cay zesp dziaa przy dworze
emira, szefem grupy by rosyjski akrobata i tancerz. W wita pastwowe trupa wystpowaa dla szerszej publicznoci na bazarach.12
Nurdanow dzieli tace Tadykw na trzy typy, zastrzegajc jednoczenie, e ze
wzgldu na bogactwo tradycji tanecznych w Azji Centralnej ten podzia moe by
niepeny. Pierwsz grup stanowi tace durabazmi (tad. uroczystoci organizowane
dla przyjaci). Jest to grupa tacw zwizana ze witami rodzinnymi, takimi jak
wesela, obrzezania, narodziny dziecka itd. Podczas tego typu uroczystoci poza grupami
tancerzy i muzykw czsto wystpowali te komicy. Druga grupa tacw to tzw.
marakagi, ktrych nazwa pochodzi od sowa maraka (spotkanie). Byy to rnego typu
tace, zwizane ze witami pastwowymi i religijnymi oraz wydarzeniami pastwowymi, organizowane na duej przestrzeni dla wielu osb. Wykonywali je zwykle
mczyni bdcy profesjonalnymi tancerzami. Ostatni rodzaj taca to bazmi oro
(zabawa, uciecha), ktre zwizane byy z yciem dworu i przeznaczone przewanie dla
zamoniejszej czci spoeczestwa.
Tancerze bacza i mskie domy
Wieczorne mskie spotkania odbyway si zwykle w domach prywatnych,
w miejscu przeznaczonym do przyjmowania goci tzw. mehmonchona (pomieszczenie dla
goci, a take hotel) i w czajchanach (herbaciarniach), a w rejonach grskich w osobnych
budynkach alojchona (dom ognia) bd w innych miejscach, np. na bazarach.
Spotkania (gap, gasztak) fundowano ze skadek wszystkich uczestnikw lub sponsorowali je wszyscy czonkowie jednego krgu znajomych po kolei. Uczestnicy spotka
jedli, pili, grali w rne gry, opowiadali sobie legendy i opowieci, a take taczyli
i piewali. Tancerze i muzycy byli nieodcznymi uczestnikami spotka. Szczeglnie
w miejskich centrach handlowo-rzemielniczych, gdzie niejednokrotnie uroczysto
przybieraa form wesoej biesiady (bazm), na ktrej nie stroniono od alkoholu czy
innych uywek. Modzi tancerze wystpowali wraz z muzykami. Obecno baczw
podnosia presti spotkania, a znani tancerze przywoeni byli nawet z odlegych
miejsc.13
Rachimow przywouje opis taca baczw pozostawiony przez Logofeta, ktry by
wiadkiem tego wydarzenia w Szirabadzie. Wedug relacji w wystpie brao udzia
dwch chopcw ubranych w bogate chaaty i zimowe czapki ozdobione drogim futrem.
11
12
13

N. Nurdanow, op. cit., s. 66.

W.W. Krestowskij, W gostiah u Emira Buharskogo, 1887, Peterburg, s. 142.
R.R. Rachimow, Muskie doma w tradicionnoj kulture Tadikow, Leningrad, 1990, s. 27.

77
Jeden z nich mia pitnacie lat, drugi okoo dwunastu. Starszy by szczupym brunetem
o piknym wschodnim profilu, czarnych oczach i bardzo gstych rzsach, modszy
natomiast ciemnym szatynem redniego wzrostu o szarych oczach i jasnej skrze. Kiedy
zabrzmia bben, starszy wolno podnis si, kokieteryjnym ruchem w kobiecym stylu
poprawi wosy i zacz taczy, poruszajc si w krgu w mikki i pynny sposb.
Poruszajc z gracj biodrami stopniowo przyspieszy tempo taca, strzelajc oczami
i wymachujc rkami ().14
Niekiedy bacza byli zatrudnieni na stae w hotelach (mehmonchona). Tych najbardziej popularnych podnajmoway inne mskie domy, ale na wystpy w innym
miejscu zawsze potrzebowali pozwolenia szefa swojej mehmonchony. Tace baczw
miay opraw poetycko-muzyczn. Bacza nie tylko dostarczali rozrywki podczas
bazmw, lecz rwnie byli ich centralnymi postaciami, wiodc prym wrd goci,
narzucajc swoj wol i kaprysy uczestnikom spotkania.15
Pewien Kirgiz w swoich wspomnieniach opisuje, e dugo nie mg dosta si na
uroczysto z baczami. W kocu przebra si za sarta 16 i znajomi wprowadzili go do
jednego z mskich domw. Bacza siedzia na rodku pomieszczenia, a wok niego
w krgu skupiaa si grupa mczyzn w rnych wieku, w wikszoci dobrze przyodzianych. Ubrany by w oryginalny kobiecy strj, ozdobiony byszczcymi monetami.
Przed nim sta czajnik i czarka do herbaty. Na pocztku nala herbat i poda siedzcemu nieopodal modziecowi. Ten wypi napj i napeni czark pienidzmi, wrczajc
j baczy. Ceremonia powtrzya si kilka razy z udziaem innych uczestnikw
spotkania. Wszyscy obecni okazywali baczy uwielbienie i szacunek. Po wypiciu herbaty,
mczyni palili haszysz, taczyli i bawili si do pniej nocy. 17 Wspomniany wyej
Wiereszczagin przytacza podobn histori, ktrej by naocznym wiadkiem. Po oficjalnych wystpach odbywajcych si na otwartej przestrzeni duego domu, nastpia cz
zakulisowa, podczas ktrej bacza spotyka si z wielbicielami, przecigajcymi si
w usugiwaniu tancerzowi. 18
Ze wzgldu na ograniczenia w kontaktach z pci przeciwn niektrzy mczyni
utrzymywali baczw, z ktrych wielu zajmowao si msk prostytucj. Pomidzy
baczami bywaj te prawdziwi sodomici (tad. hizaliak) pisze Ostroumow. 19 Taki
proceder zgodnie z szariatem by karany mierci.
Mczyni, ktrzy korzystali z usug baczw, nazywani byli baczabazi. Zgodnie ze
sowami Wiereszczagina:
14
15
16

17

18

19

Ibidem s. 46.
Ibidem.
Terminem sart do rewolucji okrelano tadycko-uzbeck ludno osiad zamieszkujc w dolinach;
trudnia si ona zwykle handlem, rzemiosem, rzadziej rolnictwem. Sartowie stanowili raczej grup
spoeczno-ekonomiczn ni etniczn; rzadziej spotykao si okrelenie czagataj uywane w stosunku do
niektrych grup tadyckojzycznej ludnoci osiadej, zamieszkujcej tereny dzisiejszego poudniowego
Tadykistanu, lub termin tat, charakterystyczny dla czci Chorasanu.
Autor nieznany, Rasskaz irgiza o razvleczenijah sartow s baczami, Kirgizskja stepnoj gazet,
11 Fewralja 1896 g. No. 6, http://rus-turk.livejournal.com/45158.html, data odczytu 18 listopada 2013.
W. Wereszagin, O rabach i baczach. Ob odnoj unicztoennoj kartine,
http://rus-turk.livejournal.com/45158.html, data odczytu 18 listopada 2013.
N.P. Ostroumow, Obszczaja harakteristika sartow / Sarty. Etnograficheskie materialy, Taszkient, 1896.
http://rus-turk.livejournal.com/80321.html, data odczytu 17 listopada 2013.

78
(...) bacza czsto utrzymywany jest przez kilku mczyzn: dziesiciu, pitnastu,
dwudziestu. Wszyscy oni, jeden przez drugiego, staraj si dogodzi chopcu, na
podarunki dla niego tracc ostatnie pienidze, zapominajc czsto o swoich
rodzinach, onach i dzieciach, potrzebujcych podstawowych rzeczy i niedojadajcych.20
Wrd modych, bogatych sartw wiek oenku by do pny (okoo 30-35 lat).
Arandarenko za przyczyn podaje wanie kontakty z baczami modzi mczyni
spotykali si praktycznie w kady zimowy wieczr i spdzali czas w towarzystwie
tancerzy.
Tego typu zachowanie byo oczywicie le widziane w spoeczestwie. 21 Naley
jednak zauway, e pne wstpowanie w zwizki maeskie mczyzn wynikao
rwnie z tradycji nakazujcej zebranie przez modego czowieka znacznej sumy
pienidzy na kaum 22 , wrczany zwyczajowo rodzinie ony.
Baczowie bdcy na utrzymaniu mczyzn (baczabazi) prowadzili bardzo
niefrasobliwy i wesoy tryb ycia, do okoo dwudziestego roku ycia byli gwiazdami,
nieprzyzwyczajonymi do pracy czy trudw ycia rodzinnego. Nierzadko, gdy koczya
si ich kariera, sami stawali si baczabazami, kombinujc, kradnc i ulegajc rnym
naogom. Tylko nieliczni odnajdywali si pniej w normalnym yciu, zakadali rodzin
i wykonywali normaln prac. 23 Turkiestaska prasa rosyjska oraz rni autorzy podaj
informacje o aferach wszczynanych przez zazdrosnych kochankw, czasami koczcych
si morderstwami. 24 Jeden z takich przypadkw opisywany przez wczesn pras
cytuje Wasiliew:
Achmetbajew Junus-choda, Ibrahim-choda, robotnik i drobny sprzedawca oraz
Achmetdan Nurmatdinow wszyscy ludzie zamoni, wzili ze sob dwch
baczw i w towarzystwie jeszcze dwch znajomych przejechali konno przez
miasto, nastpnie raczyli si poczstunkiem w ogrodzie, a gdy zrobio si ciemno,
pojechali do podmiejskiego, pustego ogrodu i tam zgwacili obydwu baczw;
jeden z uczestnikw libacji, baaajkarz Saadullo, zosta zabity przez swoich
kolegw z tego powodu, e posiad bacz.25
20
21

22

23
24

25

W. Wereszczagin, op. cit.

G.A. Arandarenko, Pendikentskie dosugi, Maloizwiestnyje goroda zerawszanskogo okruga / Dosugi
v Turkestane. 18741889, http://rus-turk.livejournal.com/268116.html, data odczytu 17 listopada 2013.
kaum forma opaty, jak rodzina narzeczonego powinna uici rodzinie narzeczonej; dawanie kaumu
byo zwyczajem koczowniczym, ale zostao przejte rwnie i przez ludy tradycyjnie osiade; opat
wnosio si/wnosi w postaci rzeczy, inwentarzu ywego bd pienidzy. Kaum przeznaczony jest na
zakup rzeczy dla modej pary, organizacj wesela, ale te jest to rodzaj wymiany darw, ktrej celem jest
umocnienie relacji midzy rodami pastwa modych. Kaum jest czsto mylony z mahrem, ktry jest
prezentem lub sum pienidzy dawanym tylko pannie modej i suy jako zabezpieczenie dziewczyny
w razie rozwodu. W wielu czciach Azji Centralnej, nawet wrd ludw osiadych, mahr jest do
rzadko praktykowany lub jest praktykowany w formie bardzo skromnej, natomiast kaum daje si
praktycznie zawsze.
N.P. Ostroumow, op. cit.
N.S. ykoszin. Doloj baczej / Polizni w Turkestane. Oczerki byta tuzemnogo naselenija, Petrograd,
1916. http://rus-turk.livejournal.com/80321.html, data odczytu 18 listopada 2013.
N. Wasiliew. Smert i za baczi. Iz mestnoj sudebnoj hroniki. Prilo. k gazete Okraina . Samarkand,
1891, http://rus-turk.livejournal.com/80321.html, data odczytu 18 listopada 2013.

79
W 1887 roku rosyjski naczelnik Taszkientu na prob wadz religijnych wyda
zarzdzenie o zakazie dziaalnoci baczw. Wedug opinii taszkienckich kadich
(sdziw):
zgodnie z prawami szariatu chopcy o piknej twarzy, noszcy jedwabn odzie
i malujcy si na podobiestwo kobiet, maj surowy zakaz przebywania na
bazarowych stoiskach, chodzenia po bazarze i przesiadywania w czajchanach,
jako e jest to wbrew prawu (szariatowi). Mczyni, ktrzy spotykaj si z baczami (...) i pac pienidze za ich towarzystwo popeniaj grzech. Jedno z praw
szariatu mwi o tym, e kady taki bacza ma w sobie osiemnacie nieczystych si
(biesw), ktre sprawiaj, e s oni pikni i atrakcyjni. Naczelnicy [policji przyp.
aut.] powinni ciga to przestpstwo, a chopcw zwraca ich rodzinom, za co
otrzymaj oni mio bo.26
Baczowie zostali wyparci przez prostytutki, do czego przyczynia si legalizacja
domw publicznych w okresie kolonizacji rosyjskiej. Wraz z nadejciem Rosjan na
mskich imprezach zaczy si pojawia tancerki, ktre zastpoway taczcych
modych chopcw, nie stronic od towarzystwa mczyzn rwnie po zakoczeniu
wystpu.27 Mska prostytucja w postaci utrzymywania baczw praktycznie zanika
wraz z nadejciem wadzy radzieckiej, niemniej jednak chopcy wykonujcy tace
tradycyjne nadal uczestniczyli w rnych uroczystociach.28
Praktyki homoseksualne wrd kobiet
Homoseksualne zachowania kobiet w Centralnej Azji s zjawiskiem sabo
zbadanym, w literaturze powica si im niewiele miejsca. Ze wzgldu na segregacj pci
podczas rnych uroczystoci i wit na imprezach dla kobiet wystpoway rwnie
grupy damskie. W niektrych przypadkach dziewczynki przebrane za chopcw,
czasami z namalowanymi wsami, odgryway podobn rol jak baczowie na zebraniach
mskich. Naley jednak zwrci uwag, e w spoeczestwie, w ktrym kontakty
midzy jedn a drug pci byy ograniczone, samo przebieranie si tancerzy w eskie
lub mskie stroje nie musiao oznacza praktyk homoseksualnych. Zachowanie takie
uwarunkowane byo przez kultur, ktra surowo zabraniaa kontaktw midzy osobami
pci przeciwnej nie nalecymi do tej samej rodziny.
Wereszczagin opisuje, e wrd sartw byy kobiety zwane bulgare, ktre
wiadczyy usugi seksualne innym kobietom. Bulgare doczepiay sobie sztuczne penisy
(bulgar-kutak) zrobione ze skry, jedwabiu bd innych materiaw, w ten sposb
wcielajc si w role mskie. Bulgare mwiy szorstkim gosem i nosiy mskie spodnie,
starajc si naladowa maniery mczyzn. Ich partnerkami byy baczaler, stanowice ich
przeciwiestwo i penice w takich zwizkach rol kobiet. Synny malarz w swoich
wspomnieniach twierdzi, i takie praktyki byy wrd sartw stosunkowo rozpowszechnione i znane w Azji Centralnej od dawna, trzymano je jedynie w tajemnicy przed
26
27

28

N.P. Ostroumow, op. cit.

W. Naliwkin, M. Naliwkina, Oczerki byta enszcziny osedlogo tuzemnogo naselenija Fergany, Kaza
1886, s. 236.
W okresie bezporednio po rewolucji, w czasie umacniania si wadzy radzieckiej, popularne byy
propagandowe wystpy dla publicznoci, bdce poczeniem teatru tradycyjnego i europejskiego
performance. W czasie wystpw postacie kobiece grane byy przez mczyzn, tj. baczw.

80
Rosjanami. Mimo zakazw i strachu przez kani wiele kobiet korzystao z usug
bulgare.29
Podsumowanie
Chocia baczowie zniknli z krajobrazu radzieckiej i postradzieckiej Azji
Centralnej, zjawisko to przetrwao w Afganistanie, w ktrym wojna i bieda wywary
bardzo negatywny wpyw na stosunki spoeczne. Informacje o baczach chopcach
prostytutkach, podawane przez Rosjan i innych Europejczykw mieszkajcych w XIX
wieku w rosyjskim Turkiestanie, nosz niejednokrotnie znamiona sensacji, niepopartych
rzetelnymi badaniami. W wielu przypadkach Europejczykw nie dopuszczano do tajemnic ludnoci miejscowej. Forma niektrych tradycji zwizanych z tacem i wystpami
artystycznymi bya tak odmienna od wczesnej mody europejskiej, e mogy by one
interpretowane w rny sposb. Nie znaczy to, e prostytucja mska w wykonaniu
modych chopcw-tancerzy nie miaa miejsca, jednak prawdziw skal tego zjawiska
trudno dzi oszacowa.

29

W.W. Wiereszczagin. Iz puteszestwija po Srednej Azii / Oczerki, nabroski, wospominanija SPb., 1883,
http://rus-turk.livejournal.com/2785.html, data odczytu 18 listopada 2013.

CIAO
PRZEDSTAWIONE

83

Adrianna Mako

Reprezentacje ciaa mczennika we wspczesnej

poezji arabskiej
Mczennik jest we wspczesnej kulturze muzumaskiej postaci, wok ktrej
skupiaj si dyskursy o charakterze politycznym, spoecznym, religijnym oraz literackim. Stanowi symbol obecny w niej w wielu reprezentacjach. Do najpopularniejszych
z nich nale niewtpliwie obrazy, ktre na przestrzeni wielu ju dekad wci na nowo
ogldamy w mediach: niesione przez manifestujcy tum ciaa tych, ktrzy stracili ycie
uczestniczc w demonstracji czy walce; umieszczone na cianach palestyskich domw
przestawienia bojownikw, ktrzy zginli kierowani poczuciem misji, stajc si bohaterami dla swojej wsplnoty.
Niniejszy artyku koncentruje si na narracjach o mczennikach obecnych we
wspczesnej poezji arabskiej. Ukazuje, jak zostay one uksztatowane w oparciu o tradycyjne opowieci martyrologiczne oraz jaki wpyw wywary na nie dwudziestowieczne
tendencje literackie. Wreszcie, wymienia najczciej pojawiajce si w utworach poetyckich reprezentacje ciaa mczennika i ilustruje je przykadami. Tym samym zwraca
uwag na zapis retoryczny, jaki niesie w sobie ludzkie ciao.1
Tradycyjne narracje o mczennikach
W koncepcji mczestwa w islamie ju w pocztkach jej ksztatowania pojawia
si dwuznaczno. W Koranie pojcie szahd (duga samogoska i) oznaczao zarwno
wiadka, ktry swoimi sowami potwierdza bd zaprzecza prawdziwoci sw czy
okrelonej wersji wydarze, jak i wojownika, ktry walczy i umiera w imi swojej
religii, przy czym to drugie rozumienie przewaao. Pniejsze rozrnienie semantyczne sw szhid (wiadek duga samogoska a) i szahd (mczennik duga
samogoska i) w pierwszym okresie rozwoju islamu jeszcze nie istniao. mier
wojownika w sunnizmie nie miaa wwczas charakteru mierci mczeskiej rozumianej
jako dawanie wiadectwa wiary. Zacza go nabiera dopiero wskutek zetknicia si
muzumanw na obszarach syryjskich z chrzecijanami, ktre miao doprowadzi do
fuzji koranicznego szahida (wiadka) z mczennikiem, okrelanym greckim sowem
1

Cyt. za: A. Wieczorkiewicz, Muzeum ludzkich cia. Anatomia spojrzenia, Gdask 2000, s. 11.

84
martys. 2 Uczeni muzumascy w VIII i IX wieku prbowali uzasadnia niezrozumiae
dla muzumanw utosamienie rozcznych wczeniej poj: koranicznego mczennikawojownika i judeochrzecijaskiego mczennika dajcego wiadectwo wiary, a w hadisach pojawi si obraz mczennika-wojownika przyjmujcego mier radonie i z dum. 3 Ponadto w tradycji mczennikami zaczto nazywa nie tylko wojownikw
umarych na polu bitwy, lecz i ofiary zarazy, wyznawcw islamu przeladowanych
przez pastwa niemuzumaskie czy kobiety zmare przy porodzie itd. 4 Ostatecznie
zatem w tradycji muzumaskiej szahidem by zarwno ten, ktry walczy za wiar, jak
i ten, ktry sta si przypadkow, biern ofiar agresji drugiego czowieka, choroby czy
katastrofy naturalnej.
W pierwszych wiekach islamu pojawiy si rwnie popularne narracje dotyczce
polegych w boju mczennikw, ktrych rdem byy wersety koraniczne i hadisy.
Opowieci te skupiay si przede wszystkim wok czekajcych ich rajskich nagrd oraz
niemiertelnoci. Niejednokrotnie wzbogacane byy one o motywy, ktre podkrelay
niezwyko losu szahidw, jak na przykad wizja wasnej, chwalebnej mierci, czy
nienie po mierci. Z wyjtkowoci mczennikw zwizany by take status ich cia,
ktrych w przeciwiestwie do cia zwykych miertelnikw nie obmywano przed
zoeniem do grobu i ktre chowano w zakrwawionych ubraniach. W opowieciach
zwoki szahidw ukazywano za najczciej jako czyste, nieskalane i nierozczonkowane,
wydzielajce sodki i przyjemny rajski zapach pima (podobnie jak w martyrologii
chrzecijaskiej 5 ). Nieraz jednak w tych narracjach zwracano uwag na rozlan krew
mczennikw, stanowic symbol ich odkupienia, a jednoczenie wezwanie dla pozostaych przy yciu do ich pomszczenia, co wskazuje na przejcie przez islam niektrych
przedmuzumaskich tradycji plemiennych. 6
Wspczesne poetyckie narracje o mczennikach
Zarwno wspomniana dwuznaczno pojcia szahid, jak i elementy typowe dla
tradycyjnych muzumaskich opowieci o mczennikach przetrway we wspczesnej
poezji arabskiej, pomimo e ukazywane w niej mczestwo w obliczu panujcej w XX
wieku w krajach arabskich sytuacji polityczno-spoecznej oprcz wymiaru religijnego
nabrao take wymiaru politycznego, nacjonalistycznego i humanitarnego. Szahidami
stali si w niej zatem z jednej strony wszyscy, ktrzy oddali swe ycie walczc z polityczn tyrani, czy to Libaczycy sprzeciwiajcy si osmaskiej dominacji w pierwszych
dekadach tego wieku, czy to Palestyczycy wsptworzcy antyizraelski ruch oporu po
1948 roku. Z drugiej strony mianem mczennikw okrelano we wspczesnej liryce
arabskiej niezliczone ofiary przetaczajcych si nieustannie przez Bliski Wschd konfliktw, ktre poniosy mier nie z wasnej woli.
Wrd tysicy obrazw mczennika utrwalonych w dwudziestowiecznej poezji
arabskiej znajduje si wiele powtarzalnych wzorw. Mczennikiem moe by dowdca
2

3
4
5
6

D. Magowski, Obraz mczestwa w islamie sunnickim okresu klasycznego, niepublikowana praca

magisterska, Pozna 2008, s. 59-61.
Ibidem, s. 64-65.
D. Cook, Martyrdom in Islam, Cambridge 2007, s. 12-35.
L.V. Thomas, Trup, d 1991, s. 41.
D. Cook, op. cit., s. 42-44, 116-126.

85
wojskowy czy polityczny , bohaterski onierz znany z imienia , zwyky czonek danej
wsplnoty biorcy udzia w walce 9 lub stajcy si kolejn wojenn ofiar, czy niewinne
dziecko. 10 Szahid ukazywany jest jako ywy 11 , martwy bd budzcy si po mierci 12 ;
jako bohater jednostkowy lub zbiorowy. 13 Wiersze powicone mczennikom konstruowane s w oparciu o rnorodne strategie liryczne. mier mczennika moe by
opisywana z perspektywy wiadka wydarze 14 bd samego idcego na mier,
umierajcego lub martwego ju czowieka.15 Podmiotem lirycznym lub bohaterem
lirycznym utworu jest nieraz matka mczennika, wiersz moe te przybiera form
dialogu pomidzy ni a ywym bd martwym synem 16 itd.
7

Postacie mczennikw wyposaono w liryce arabskiej w ogromny potencja

symboliczny, czego najpopularniejszy przykad stanowi palestyska poezja oporu.
Elementy tradycyjnego konstruowania opowieci przeplataj si w niej z elementami
nowych narracji, uksztatowanych w ramach pojawiajcych si, zwaszcza po II wojnie
wiatowej, tendencji literackich. Ju w wierszach komponowanych w latach 30. XX
wieku przez pokolenie Ibrahima Tukana (1905-1941) mier szahida ukazywano
niejednokrotnie jako jedyny sposb na jego powrt do palestyskiej ziemi.17 W latach
50. zarwno poeci palestyscy, jak i twrcy z innych krajw arabskich zaczli czy
koncepcj mczestwa z chrzecijask symbolik krzya. Mczennik nis wic na
gowie koron cierniow, umiera na krzyu bd stawa si rewolucyjnym mesjaszem.18 W tym czasie koncepcja ta powizana zostaa rwnie pod wpywem
popularnoci idei propagowanych przez tzw. poetw tammuzyjskich 19 z cyklicznoci umierania i odradzania si, std wyobraenie mczennika jako feniksa wstajcego
7

10

11

12

13

14

15

16
17

18
19

Por. wiersz Al-Mawt fi az-zahira Abd al-Wahhaba al-Bajatiego zadedykowany jednemu z przywdcw
algierskiej wojny o niepodlego, Muhammadowi al-Arabiemu Ibn Mahidiemu, w: idem, Diwan Abd
al-Wahhab al-Bajati, t. I, Bejrut 2008, s. 263-264.
Por. wiersz Arbada as-sar fa-ihtafi ja dahaja Badra Szakira as-Sajjaba, w ktrym wspomina mczennika
o imieniu Dafar, w: idem, Diwan Badr Szakir as-Sajjab, t. I, Bejrut 2005, s. 242-243.
Por. wiersze Ibrahima Tukana i Abd ar-Rahima Mahmuda, w: Nowa i wspczesna literatura arabska
19 i 20 w. Literatura arabskiego Wschodu, Warszawa 1978, s. 387, 389.
Por. wiersz Abd al-Wahhaba az-Zahidy powicony dwunastoletniemu chopcu Muhammadowi
ad-Durra, zabitemu podczas wymiany ognia pomidzy izraelskimi onierzami i palestyskimi
bojownikami w 2000 roku,
http://adab.com/modules.php?name=Sh3er&doWhat=shqas&qid=913&r=&rc=8,
data odczytu 19 grudnia 2013.
Por. wiersz I love You as Death wishes Samiha al-Kasima, w: idem, When the Words Burn. An
Anthology of Modern Arabic Poetry 1945-1987, red. J. M. Asfour, Kair 1992, s. 219.
Por. wiersz Damala al-Muzaffara, w ktrym mowa o mczennikach opuszczajcych w nocy swoje
groby i idcych do walki (cz 3) oraz o mczenniku, ktry rozrywa caun i ubiera abaj utkan
z ziemi ojczyzny (cz 6), http://www.alkhaledoon.com/showthread.php?t=1425,
data odczytu 23 listopada 2013.
Zbiorowo mczennikw czsto pojawia si w utworach Mahmuda Darwisza, na przykad w wierszu
Sana uchra fakat, w: idem, Diwan Mahmud Darwisz, Bagdad 2000, s. 423-428.
Por. wiersz Szuhada al-intifada Fadwy Tukan,
http://arabicnadwah.com/arabpoets/shuhadaa-fadwah.htm, data odczytu 22 listopada 2013.
Przykadowo w czwartej czci wiersza Five Songs for Martyrs Fadwy Tukan mczennik snuje wizje
swojej przyszej mierci, w: idem, When the Words, s. 228.
Por. wiersz Wa ada fi kafan, w: M. Darwisz, op. cit., s. 10-13.
I. Abu Hashshash, Tod und Trauer in der Poesie des Palestinnsers Mahmud Darwish, Berlin 1994,
s. 13-18.
Ibidem, s. 23.
J.M. Asfour, Introduction, (w:) When the Words, red. idem, s. 54-58.

86
z popiow czy wracajcego w objcia matki-ziemi. 20 W poezji palestyskiej z lat 60.,
zwaszcza w utworach Mahmuda Darwisza (1941-2008), mczennik wyobraany by
czsto jako oblubieniec palestyskiej ziemi, udajcy si na swe krwawe wesele lub
ponoszcy mier podczas niego.21 mier mczennika bya postrzegana w powojennej
liryce palestyskiej nie tylko jako dowiadczenie indywidualne, lecz take zbiorowe.
Przynosia bowiem niemiertelno caemu narodowi, obietnic jego przetrwania
w przyszoci. W zwizku z tym naleao j nie tylko wspomina i opakiwa, lecz
i witowa.22
Idea mczeskiej mierci sucej wyszemu celowi obecna jest w liryce arabskiej
do dnia dzisiejszego. Czciej ni w minionych dekadach poeci odnosz si do niej
jednak z dystansem, a nawet z ironi, jak na przykad Irakijka Dunya Mikhail (ur. 1965)
w sowach: Mczennik nie mg uwierzy oczom, kiedy zbombardowano jego grb w
chwili, gdy plt wieniec dla ukochanej, czerwony wieniec ale w drodze do nieba
okaza si biay. 23 Podejmuj oni te refleksj nad spoecznym oddziaywaniem
koncepcji mczestwa, jak chociaby Mahmud Darwisz w wierszu Mczenniczka crka
mczennika z tomu Stan oblenia z 2002 roku, ukazujcym, e mczestwo nie jest dla
wielu Palestyczykw dobrowolnym wyborem, lecz czym wpisanym niejako w ich
pochodzenie, czym im narzuconym. 24
Wreszcie, poeci zwracaj coraz wiksz uwag na liczne bezimienne ofiary tyranii
i konfliktw zbrojnych w wiecie arabskim oraz na strategie polityczne oparte na
wykorzystywaniu ich mierci przez rzdzcych. Manipulowanie znaczeniami zwizanymi z martwymi ciaami czy to przez pastwa narodowe czy okrelone grupy etniczne
umoliwia atwe wytwarzanie i kumulowanie kapitau symbolicznego potrzebnego
wadzy. Polisemiczno cia pozwala bowiem na powizanie ich z najrniejszymi
znaczeniami, na legitymizacj dziki nim wizji przeszoci i teraniejszoci preferowanej
przez dan grup lub elit wadzy. 25 Jak pisze iracka poetka Siham Dabbar (ur. 1963)
w utworze Ciaa, ofiary te stanowi jedynie:
Ciaa martwe, wyczerpane, porzucone, tonce, oczekiwane, biae, brzowe,
czarne, mode, stare, jasne, ciemne, ciaa dla wymiany kolorw zwycistwa i poraki, ciaa dla zmazania wybrykw losu () ciaa do ponownego wykorzystania.
() stoczone, przewrcone, pooone przez okolicznoci w danym miejscu i czasie.26

20
21
22

23

24

25

26

I. Abu Hashshash, op. cit., s. 39.

Ibidem, s. 226-238.
D.Z. Szama, Al-Mawt fi asz-szir al-arabi al-muasir (1963-1995), niepublikowana praca magisterska
(dostpna w wersji PDF w bibliotece Uniwersytetu Jordaskiego w Ammanie), Damaszek 2001
s. 105-106.
D. Mikhail, The martyr couldnt believe his eyes z tomu Diary of a Wave Outside the Sea,
http://www.poets.org/viewmedia.php/prmMID/20647, data odczytu 20 listopada 2013.
R. Umar, Asz-szuhada wa taszkil al-huwijja fi szir al-intifada (Halat al-hisar anmuzidan),
http://www.drmosad.com/index264.htm, data odczytu 20 listopada 2013.
Zob. K. Verdery, The Political Lives of Death Bodies. Reburial and Postsocialist Change, New York
1999, s. 145-147.
S. Dabbar, Adsad, http://arabicnadwah.com/arabicprosepoetry/agsad-siham_gabbar.htm,
data odczytu 22 listopada 2013.

87
Sposoby przedstawiania ciaa mczennika we wspczesnej poezji arabskiej
Rwnie w odniesieniu do sposobw przedstawiania ciaa mczennika we wspczesnej poezji arabskiej mona wskaza kilka dominujcych tendencji, ktre nierzadko
cz si ze sob w jednym wierszu. Jedn z nich jest wspomniane ju nawizywanie do
tradycyjnych muzumaskich narracji o szahidach. Przykadowo w wierszu Nazik
al-Malaika (1923-2007) Granice nadziei mamy do czynienia z wprowadzeniem motywu
bulgoczcej w ziemi krwi, ktra domaga si pomszczenia: krew zabitych krzyczy
w gbi smutnej nocy.27 Inny tradycyjny motyw to krew rozlana na skaach. W utworze
tej samej autorki zatytuowanym Mczennik czytamy: w gbok, ciemn noc porzucili
jego roztrzaskan gow, rozlali jego czyst, szlachetn krew na kamieniach drogi.28
We wspczesnej liryce arabskiej pojawia si ponadto motyw oywania cia
niepomszczonych mczennikw, ktry moe mie zwizek z przedmuzumaskimi
wyobraeniami zmarego jako istoty, ktrej si obawiano i ktra stanowia niemale byt
demoniczny.29 W wierszu Samiha al-Kasima (ur. 1939), powiconym ofiarom masakry
w arabskiej wiosce Kafr Kasim, dokonanej w 1956 roku przez izraelskie wojska, mowa
jest o ich duchach, ktre wci kr, wydobywajc z grobw Kafr Kasim swoje
szcztki.30
Wreszcie wspczenie obecny jest te motyw nieprzemywania ciaa mczennika,
ktry w raju cieszy si bdzie yciem wiecznym. W wierszu irackiego poety kurdyjskiego pochodzenia, Bulanda al-Hajdariego (1926-1996) pod tytuem Mczennik, czy si
on midzy innymi z motywem mierci szahida oznaczajcej dalsze ycie dla jego
wsplnoty:
Nie nie umar.
Oto przynosimy go,
wic radujcie si
o zielone wzgrza, o sztandary wypeniajce przestrze
ziemi i nieba, o procesje powicenia oto
oto przynosimy go
z ostatniego wezwania, z pozostaoci naszej nadziei,
wic radujcie si.
Nie zapalajcie wiec, bo jego dom jest owietlony.
Nie przemywajcie jego ran,
bo ta bya jego wdrwk, tamta jego
ziemi,
a tamta jego domem dumnym z krwi.
()
Nie krzyczcie.
Zanurzcie si w jego milczeniu jak w opowieci.
Najpikniejszej, jak pozostawi,
e narodzicie si w jego mierci
27
28
29
30

Wiersz Hudud ar-rada, N. al-Malaika, Diwan Nazik al-Malaika, t. II, Bejrut 1997, s. 513.
Wiersz Asz-Szahid, w: ibidem, s. 236.
D. Magowski, op. cit., s. 29.
D.Z. Szama, op. cit., s. 129-130.

88
jak zielone wzgrza,
jak sztandary nadziei wypeniajce przestrze ziemi i nieba.31
W sowach nie zapalajcie wiec pojawio si echo ludowej muzumaskiej
religijnoci zwizanej z kultem witych, w tym mczennikw. Pielgrzymi podczas
odwiedzin ich grobw zapalali bowiem wiece i kadzida, skadali rne wota i ofiarowali zmaremu ywno.32
Kolejn tendencj stanowi porwnywanie caego ciaa mczennika, jego czci lub
krwi do elementw przyrody: ywiow, cia niebieskich, rolin, zwierzt. Ciaa szahidw
opisywane s wic jako byszczce na niebie gwiazdy, ktre wskazuj yjcym drog lub
jako ksiyce; przeksztacaj si te w drzewa i chmury; ich krew bywa porwnywana
do lampy na niebie, rzeki, ktra zmazuje smutki 33 ; do wody, ktr mczennicy podlewaj
ziemi lub drzewa.34 W jednym z wierszy Fadwy Tukan (1917-2003) szahid staje si
ptakiem, ktrego gow przebia strzaa. 35 Z kolei w utworze Abd al-Wahhaba
al-Bajatiego (1926-1999), zatytuowanym Mczennicy nie umr, liryczne ja stwierdza:
Mczennicy nie umr, gdy s ziarnem i kwiatem na ziemi powicenia, s wybrzeem
i morzem. 36
Nastpn tendencj jest podkrelanie organicznego zwizku pomidzy ciaem
mczennika a przyrod i ziemi. W jednym z wierszy Dawuda Ma ali (1933-1999) szahid
prowadzi dialog z drzewem oliwnym, mwic mu, e jeli upadnie na ziemi, oplecie
rkami jego korzenie, a one za oplot jego. 37 Fragment utworu Irakijczyka Damala
al-Muzaffara (ur. 1958) brzmi za nastpujco: Kiedy walczcy upad, zakorzeni si
w onie ziemi, a kady korze zaoy mundur khaki. 38 Jak twierdzi Luis-Vincent
Thomas:
Powrt do macierzystej ziemi odpowiada najbardziej uniwersalnemu fantazmatowi: Kiedy przeywa si mier w jej funkcji przyjcia, ziemia objawia si jako
ono.39

31

32
33
34
35

36

37

38

39

Wiersz Asz-Szahid, w: B. al-Hajdari, Al-Amal al-kamila li-asz-szair Buland al-Hajdari, Kair 1992,
s. 605-608.
D. Magowski, op. cit., s. 85.
D.Z. Szama, op. cit., s. 119.
Ibidem, s.107.
A.M. Muttaki, Asz-Szahada wa asz-szahid fi asz-szir al-arabi al-muasir, http://www.google.pl/url?
sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0CCwQFjAA&url=http%3A%2F%2Fafagh.ihcs.ac.ir
%2F%3F_action%3DshowPDF%26article%3D382%26_ob
%3D8845eae9b7e184e9cc5635900af3a594%26fileName
%3Dfull_text.pdf&ei=KAg2UqA1oYjgBIa0gKgG&usg=AFQjCNGNuwSmAa29MjoFjZUfETmZaAW
v2g&bvm=bv.52164340,d.bGE, data odczytu 21 listopada 2013.
Wiersz Szuhada lan jamutu, w: A.W. al-Bajati, Diwan Abd al-Wahhab al-Bajati, t. II, Bejrut 2008,
s. 122.
D. Mala, Asz-Szahid wa szadarat az-zajtun, http://www.odabasham.net/show.php?sid=5366,
data odczytu 20 listopada 2013.
Wiersze tego poety powicone mczennikom, patrz: http://www.alkhaledoon.com/showthread.php?
t=1425, data odczytu 19 listopada 2013.
L.-V. Thomas, op. cit., s. 74.

89
Oba te fragmenty utworw mona wic odczyta w ten sposb, e tylko zoenie
ciaa mczennika w ziemi ojczystej przynosi mu spokj. Wraca ono do tego, co pierwotne i uczestniczy w niekoczcym si cyklu mierci i odradzania si. Drzewa wyrastajce
nad ciaem szahida wskazuj za jego grb tym, ktrzy pozostali przy yciu, a tym
samym zachowuj pami o nim i jego mczeskiej mierci. Miejsca, gdzie przelano
krew bohaterw:
Pola bitew, mogiy i miejsca strace, cmentarze i groby maj wyjtkowe
znaczenie symboliczne. To one s zarodkiem odnowy narodowej, ktra zakada
uprzedni ofiar i mier, i korzeniami, ktrymi nard poczony jest z ziemi
praojcw.40
Organiczny zwizek ciaa mczennika z ziemi oznacza nieraz jego zwizek ze
wsplnot, do ktrej przynaley. W utworze Mahmuda Darwisza Dzienniki palestyskiej
rany podmiot liryczny mwi:
Ta ziemia, ktra wchania skr mczennikw, obiecuje lato z pszenic i gwiazdy, wic czcij j! Jestemy w jej wntrzu sol i wod i ran na jej onie, ktra
walczy.41
Z kolei w innym wierszu tego poety, zatytuowanym Droga do Damaszku, liryczne
ja wypowiada takie oto sowa:
W moim martwym ciele jest ziarno, z ktrego wyrosy kosy, siedem kosw, a w
kadym kosie jest tysic kosw... Oto moje martwe ciao... wysypcie z niego
pszenic () wecie je, spalcie wszystkie jego czci, wecie je, () by w arabskim
czasie narodzi si dzie.42
Poeta, przywoujc obraz siedmiu kosw, nawizuje do koranicznego wersetu,
w ktrym jest mowa o powiceniu wszystkiego, co posiada czowiek, dla boga. 43 Tak
samo mczennik oddaje swoje ycie dla pozostaych czonkw palestyskiej wsplnoty.
Jego martwe ciao to powicony, odcity fragment ciaa narodu pozwalajcy mu
przetrwa. Natomiast w sowach, w ktrych liryczne ja mwi o pragnieniu unicestwienia jego ciaa poprzez spalenie, pobrzmiewaj echa mistycznej mioci sufich do
Boga, przede wszystkim Al-Hallada, ktry ponis mczesk mier w torturach,
a jego zwoki zostay spalone i rozsypane w wodach Tygrysu.44
Kolejn tendencj stanowi porwnywanie ciaa mczennika do twierdzy lub
broni. W utworze Badra Szakira as-Sajjaba (1926-1964) Syn mczennika wdowa po
szahidzie zwraca si do swego syna w taki oto sposb: Mj synu, twj ojciec by rdem

40
41
42
43

44

I. olovi, Polityka symboli. Eseje o antropologii politycznej, tum. M. Petryska, Krakw 2001, s. 18.
Wiersz Jawmijjat durh filastini, w: M. Darwisz, op. cit., s. 167.
Wiersz Tarik Dimaszk, w: ibidem, s. 271.
Ci, ktrzy rozdaj swoje majtki na drodze Boga, s podobni do ziarna, ktre wydao siedem kosw,
a w kadym kosie sto ziaren. Bg daje wielokrotnie temu, komu chce. Bg jest wszechobejmujcy,
wszechwiedzcy! (K 2:261).
A.-M. Schimmel, As Through a Veil. Mystical Poetry in Islam, New York 1982, s. 30-35.

90
pomienia i elaza, murem krwi i grzmotw. 45 Z kolei bohater wiersza Mahmuda
Darwisza, Ahmad az-Zatar, mwi:
Jestem Ahmad Arab, niech nastpi oblenie. Moje ciao to mury, niech nastpi
oblenie. Jestem granicami ognia niech nastpi oblenie () Moja pier to
brama wszystkich ludzi niech nastpi oblenie. 46
Ciao mczennika staje si wic bastionem, ktry nawet mimo tego, e moe
zosta zdobyty, chroni to, co najwaniejsze woln wol jednostki oraz wolno
narodu, stanowic tym samym gwarancj jego przetrwania. Take w twrczoci innych
poetw, zwaszcza palestyskich, pojawiaj si podobne, militarne porwnania. W wierszach Muhammada Hasiba al-Kadiego (1935-2010) ciao szahida jest bomb rzucan
w przeciwnika, jego krew przeksztaca si w kule bd w kamie w rku rzucajcego,
oko w armatni luf, rana w n na szyi oprawcy lub koktajle Mootowa, a koci
rewolucjonistw staj si sztyletami.47
Wszystkie wymienione powyej sposoby obrazowania cia mczennikw w rzeczywistoci cia martwych, broczcych krwi, nieraz zbezczeszczonych, czyli rytualnie
nieczystych czyni z nich ciaa nieskazitelne i uwicone, relikwie. Tego typu reprezentacje pojawiaj si w twrczoci poetw arabskich z rnych pokole, o czym wiadczy poniszy, obszerny fragment wiersza marokaskiego autora Ahmada Hilalego
(ur. 1978), napisanego 14 maja 2011 roku:
Soce wschodzce
z jego krwi
krzyczcej we wszystkich czciach
ulic drcych z gniewu,
z jego przykrytego trupa
lecego na ziemi,
zawiesio na swym wzniosym balkonie umiech,
ktrego blask
prbowaa zakry chmura zdumienia.
Ciao mczennika
wleczonego w czystej pomiertnej koszuli
wskazuje swoim drcym palcem
na drzewo mierci,
na traw wyrastajc z jego rki,
na ptaki bdzce
w piasku jego myli,
na wiato w jego sowach
()
Szalony spiker bredzi nad jego krwi,
a szkliste oczy w kadym domu
45
46
47

Wiersz Ibn asz-szahid, w: B.Sz. as-Sajjab, op. cit., t. II, s. 265-267.

Wiersz Ahmad az-Zatar, w: M. Darwisz, op. cit., s. 304-305.
Wiersz M.H. Al-Kadiego,
patrz: http://www.drmosad.com/index344.htm, data odczytu 18 listopada 2013.

91
poszukuj prawdy w otwartych ranach,
w twarzy zabjcy,
zbrodniarza,
niesprawiedliwego,
okrutnego,
milczcego.
A czarna koszula mczennika
wci jest ciepa

wci goci w sobie kul wolnoci.48

Istnieje jednake inna istotna konwencja ukazywania cia, ktr mona by okreli
mianem naturalistycznej. Dotyczy ona przede wszystkim reprezentacji ofiar zbiorowych. Czsto poeci rezygnuj w tym przypadku ze sowa mczennicy (szuhada),
piszc o ofiarach (dahaja), ciaach (adsad ) jak wspomniana Siham Dabbar bd
trupach (dusas), odzierajc je tym samym z przypisanej im witoci, czynic z nich
przedmioty, a moe raczej dowody zbrodni. Przykadowo w wierszach Bulanda
al-Hajdariego martwe ofiary zostaj ukazane w postaci: niepogrzebanych zabitych 49 ,
tysicy zabitych 50 , umarych 51 czy dzieci ukrzyowanych na cianach. 52 Zbiorowo zabitych
reprezentuj w jego utworach rwnie pojedyncze, anonimowe ciaa oraz fragmenty
cia, np. trup lecy na jaowej ziemi 53 czy kobieta zakopana ywcem w grobie 54 , twarz
zakopana w kadym zauku Libanu 55 , twarz zakopana w oczach kobiety opakujcej dziecko 56 ,
twarz czowieka bez czowieka 57 , czaszki 58 , ya przebitej rki 59 czy nogi mczyzn wyrastajce
z bagien. 60
Z jednej strony uderzajca jest w tych cytatach potworna dekompozycja i dehumanizacja ludzkiego ciaa, ktre sprawiaj, e staje si ono niezidentyfikowane, anonimowe, pozbawione tosamoci, a tym samym wyjtkowoci. Nogi mczyzn wyrastajce
z bagien symbolizuj bowiem wystajce z masowych grobw lub miejsc, gdzie dokonywane byy masowe egzekucje, fragmenty cia pomordowanych. Z drugiej natomiast
strony wrd wymienionych metafor najczciej powtarzaj si te, ktre wskazuj na
twarz zabitej jednostki, a to wanie twarz jest tym, co ksztatuje nasz wyjtkowo, co
pozwala odrni czowieka od czowieka:

48

49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60

A. Hilali, Kamisuh al-aswad yastadif rasasat al-hurrijja, http://ahmedhilaly.wordpress.com, data

odczytu 21 listopada 2013.
Wiersz Al-Ism ad-dai fi rakm, w: B. al-Hajdari, Al-Amal al-kamila, s. 663-664.
Wiersz Sa-taszruk asz-szams sanijatan, w: idem, Durub fi al manfa, Bejrut 1998, s. 55.
Wiersz Ja ard al-amwat illa mawti, w: idem, Al-Amal al-kamila, s. 675.
Wiersz Hum wa ana, w: ibidem, s. 563.
Wiersz Al-madina allati ahlakaha as-samt, w: ibidem, s. 733.
Wiersz Sitt nikat wa samt, w: ibidem, s. 730.
Wiersz Ma adjaka darbuk, w: ibidem, s. 603.
Wiersz A-Aud... li-man..?, w: ibidem, s. 794.
Wiersz Hum wa ana, w: ibidem, s. 563.
Wiersz Al-Hudud al-masruka, w: ibidem, s. 696.
Wiersz Bajna masafatajn, w: ibidem, s. 579.
Wiersz Law udta li, w: ibidem, s. 784.

92
...twarz jest jego legitymizacj. Zasonicie twarzy utrudnia lub wrcz uniemoliwia identyfikacj drugiej osoby. 61
Wykorzystanie pojawiajcej si wrd powyszych przykadw synekdochy typu
pars pro toto w celu zwrcenia uwagi na zbiorow ofiar nieobce jest take innym wspczesnym poetom arabskim. Przeraajca wizja pocitych na kawaki cia, stosw koci,
gowy dziecka pywajcej w krwi i robactwa w piersi jego matki wyania si na przykad
z utworu Badra Szakira as-Sajjaba Wizja w roku 1956, w ktrym mitologiczne odniesienia
zlewaj si z krwaw rzeczywistoci Iraku w latach 60. XX wieku. 62 Z kolei problem
braku tosamoci zdefragmentaryzowanych cia uwypukla ten oto fragment wiersza
Dunyi Mikhail zatytuowany Worki z komi:
Co za szczcie!
Odnalaza jego koci.
Czaszka rwnie znajduje si w worku.
Worek jest w jej rce,
jak wszystkie inne worki w innych drcych rkach.
Jego koci przypominaj tysice innych koci
w masowym grobie.
Jego czaszka nie przypomina innych czaszek.
Dwoje oczu albo pustych oczodow,
ktrymi widzia wicej ni powinien by zobaczy.
Dwoje uszu, ktrymi sucha muzyki
opowiadajcej jego wasn histori.
()
Trzyma wreszcie w rce peen worek
w odrnieniu od zawiedzionej ssiadki,
ktra nie znalaza jeszcze swego worka. 63
***
W krtkim podsumowaniu niniejszego artykuu warto podkreli, e martwe ciaa
szahidw stanowi we wspczesnej liryce arabskiej symbole czekajce na odczytanie.
Jednake o ile z martwych cia mczennikw-bohaterw czytelnik odczyta przede
wszystkim przesanie o sensie powicenia i wiary w przetrwanie wsplnoty, tak
martwe ciaa ofiar masowych zbrodni bd mu mwi jedynie o bezsensie ich
przypadkowej mierci, o niemonoci przywrcenia ich tosamoci.

61

62
63

A. Kpiski, Twarz, rka, (w:) Antropologia kultury. Zagadnienia i wybr tekstw. Wiedza o kulturze,
red. A. Mencwel, Warszawa 2005, s. 212-223.
Wiersz Ruja fi am 1956, w: B. Sz. as-Sajjab, op. cit., t. II, s. 84-93.
D. Mikhail, Bags of Bones,
http://www.poetryinternationalweb.net/pi/site/poem/item/16531/auto/BAGS-OF-BONES,
data odczytu 23 listopada 2013.

93

Magdalena Kubarek

Ciao kobiece we wspczesnej powieci muzumaskiej

Twrcy powieci muzumaskiej, konstruujcy swoje utwory zgodnie z kryteriami opracowanymi dla tego gatunku w cigu ostatnich kilkudziesiciu lat, zarwno
przez teoretykw jak i samych pisarzy, podporzdkowuj literatur funkcji dydaktycznej, ktra peni rol nadrzdn w stosunku do pozostaych. Dzieo musi odpowiada
wartociom islamu, prezentowa wiat przedstawiony z perspektywy muzumaskiej,
ale te poprzez konstrukcj postaci czy wtku odpowiednio ksztatowa wiat pozaliteracki i wpywa na postawy moralne, zwaszcza wrd modych ludzi. Std te
sposb przedstawienia kobiecych bohaterek oraz idealnego wizerunku muzumanki,
zarwno w wymiarze psychicznym/spoecznym, jak i fizycznym/cielesnym, reprezentuje bardzo wany element wiata przedstawionego, a take rodzaj manifestu moralnego, gboko zakorzenionego w kulturze muzumaskiej, i jako taki stanowi przedmiot
rozwaa i analiz podejmowanych w niniejszym artykule.
Zdefiniowanie cielesnej rzeczywistoci czowieka od zarania dziejw stanowio
przedmiot rozwaa filozofw oraz teologw. Stosunek do ludzkiego ciaa, jego potrzeb
i ogranicze stawa si wanym elementem okrelajcym tosamo kulturow.
Zgodnie z pogldami Francoisa Chirpaza czowiek Zachodu, pragncy mwi
o swoim ciele, jest spadkobierc, jeli nie okrelonej koncepcji, to przynajmniej jakiego
sposobu jej formuowania, stawiania tej problematyki. Myli on i mwi w kategoriach
dualistycznych.1
Lidia Winiewska twierdzi, e opozycja somy i psyche, tak silnie zakorzeniona
w naszym sposobie mylenia, bya zupenie nieznana najstarszej filozofii greckiej. W jej
pocztkach prno szuka definitywnego rozrnienia na cielesne i duchowe, naturalne
i nadnaturalne. Czowiek pojmowany by jako integralna, duchowo-cielesna cao.
Silnie zakorzeniona w kulturze zachodniej i literaturze koncepcja dualistycznego ujcia
czowieka pojawia si u pniejszych mylicieli.2

1
2

F. Chirpaz, Ciao, Warszawa 1998, s. 93.

L. Winiewska, Midzy sowem a ciaem, Bydgoszcz 2001, s. 18.

94
Czowiek u Platona definiowany jest przez swoj dusz, dla ktrej ciao jest
wizieniem: Dusza filozofa najwicej gardzi ciaem i ucieka od niego. 3 Poczenie tych dwch
substancji ma charakter czasowy. Dusza istniaa, zanim przyobleka si w ciao, i bdzie
istnie po jego mierci. Odrnienie i odseparowanie ducha i materii polega na deprecjonowaniu ciaa i dowartociowywaniu duszy.
Na zakorzenienie si w kulturze zachodniej niechci do cielesnoci duy wpyw
miaa take religia chrzecijaska. Chrzecijaskie ujcie relacji midzy tym co duchowe
i materialne uksztatoway pogldy w. Augustyna, pozostajcego pod silnym wpywem
filozofii Platona oraz stoikw:
Ciao ze swej istoty nie jest ze, ale stao si ze w wyniku grzechu pierworodnego (). Przed popenieniem grzechu pierworodnego istniaa harmonia
pomidzy dusz a ciaem. Grzech zniszczy ow harmoni, w konsekwencji ciao
zaczo buntowa si przeciwko duszy. 4
Poprzez grzech czowiek zosta wic wygnany z raju i skazany na pokut
w wizieniu swojego grzesznego ciaa, ktre zyskao atrybuty, jakich wczeniej nie
posiadao:
Obarcz ci niezmiernie wielkim trudem twej brzemiennoci, w blu bdziesz
rodzia dzieci () W pocie wic oblicza twego bdziesz musia zdobywa
poywienie, pki nie wrcisz do ziemi, z ktrej zostae wzity; bo prochem jeste
i w proch si obrcisz!. (Ks. Rodz. 2:16,19)
Dualistyczne ujcie czowieka w interpretacji w. Augustyna obowizywao
niemal do koca XIX w, kiedy to rozpocz si wielki powrt do myli w. Tomasza,
podkrelajcego, i: ciao naley rwnie do natury czowieka.5
Platoskie ujcie czowieka wraz z jego wszelkimi reperkusjami jest w zasadzie
obce kulturze islamu. Wprawdzie islam, podobnie jak chrzecijastwo, przej mit
o stworzeniu czowieka i wygnaniu go z raju, ale odrzuci pojcie grzechu pierworodnego. Std te w islamie brak opozycji pomidzy tym co cielesne, niskie i niegodne,
a tym co duchowe, wzniose i szlachetne. Ciao czowieka zostao stworzone z mao
szlachetnej materii: On zacz stworzenie czowieka z gliny, potem uczyni jego
potomstwo z ekstraktu ndznej wody. (K 23:7) Koran, podobnie jak Biblia, mwi te,
e czowiek powsta z prochu: Zaprawd Jezus jest u Boga jak Adam: on stworzy go
z prochu. (K 3:59) Jednak czowiek jest dzieem boskim i dlatego zarwno ciao, jak
i ducha naley traktowa rwnoprawnie: A kiedy uksztatuj go harmonijnie i tchn
w niego Mojego ducha, to padnijcie przed nim, wybijajc pokony!. (K: 15:29) Islam
wcza ciao w sfer sacrum. Fizyczno, zmysy: such, wzrok i serce (K: 23:7), zostay
dane czowiekowi, aby ten poprzez nie zblia si do doskonaoci. Nie chodzi tutaj tylko
o rne formy ascezy, ale take dbanie o ciao, pielgnowanie oraz o zgodne z nakazami
odsanianie i zasanianie go. Poprzez stosunek do swojego ciaa muzumanin wyraa
swoj pobono oraz umiowanie Boga.
3
4
5

Platon, Feon, przek. W. Witwicki, Warszawa 1958, s. 47.

Historia filozofii redniowiecznej, red. J. Legowicz, Warszawa 1979, s. 439.
B. Przymuszaa, Ciao midzy profanum i sacrum, w: Szukanie dotyku, Krakw 2006, s. 209.

95
Charakterystyczna dla islamu jako religii akceptacja ludzkiej cielesnoci uwidacznia si w literaturze muzumaskiej, a w szczeglnoci we wspczesnej powieci
muzumaskiej.
Literatura muzumaska (adab islami) jest zjawiskiem stosunkowo nowym w wiecie arabskim. Popularyzacja samego pojcia, a potem teorii literackich i samej literatury
wie si z dziaalnoci Braci Muzumanw oraz osob gwnego ideologa tego ruchu
Sajjida Qutba (1906-1966) oraz jego brata Muhammada (ur. 1919). 6 Pierwszym, ktry
uy terminu muzumasko (al-islamijja) by Nadib al-Kajlani (1931-1995) w rozprawie Al-islamijja wa-al-mazahib al-adabijja (Muzumasko i szkoy literackie).7
Od lat 80. mamy do czynienia z coraz wiksz popularnoci literatury okrelanej
jako muzumaska. Termin ten obejmuje wszystkie rodzaje literatury: poezj, proz
i dramat. Szczeglnie du popularnoci cieszy si proza reprezentowana przez
powie (riwaja), opowiadanie (kita), czyli gatunki, ktre zostay zaadoptowane z Europy
Zachodniej w XIX w. Do rozpowszechniania w wiecie arabskim i muzumaskim nowej
literatury, a szczeglnie prozy, na ktrej gwnie koncentruje si ten artyku, przyczynia
si dziaalno zaoonej w roku 1984 wiatowej Ligii Literatury Muzumaskiej (Rabitat
al-adab al-islami, International League of Islamic Literature).
Literatura muzumaska jest literatur zaangaowan (adab multazim), ktra
zaprzecza hasom sztuki dla sztuki: art pour art. Zreszt literatura niezaangaowana
stanowi zjawisko marginalne w wiecie arabskim. Jest literatur odpowiedzialn
(masula), a odpowiedzialno oznacza zobowizanie. Najwaniejsz i nadrzdn jest
funkcja doktrynalna, nastpnie polityczna, spoeczna, psychologiczna, historyczna,
metodologiczna i wychowawcza. 8 Wyznacznikiem literatury muzumaskiej jest nie
tylko muzumaska perspektywa i filozofia, ale rwnie muzumaska estetyka
nawizujca do wzorcw koranicznych.
Poczenie pikna i prawdy odrnia literatur muzumask od pozostaych
kierunkw literackich. Owa prawdziwo jest kolejn cech dystynktywn tego gatunku. Adab islami powstaje z boskiej inspiracji, natomiast pozostae rodzaje i gatunki
czerpi z ludzkiego dowiadczenia, dlatego te literatura muzumaska jest odrbn
form i nie podlega klasycznej klasyfikacji. 9 Literatura muzumaska opiera si na
harmonii midzy wartociami duchowymi i materialnymi. 10 Ostatnim wyrnikiem
literatury muzumaskiej jest jej humanizm.
6

9
10

Wicej na ten temat patrz: M.M. Dziekan, Die islamische Literathurteorie und kritik von Imd ad-Dn
Wall. Ein Vergleichendes Studium, Rocznik Orientalistyczny t. LXII, z. 2, 2009, s. 16 oraz S. Hafez,
The Novel, Politics and Islam, New Left Review, 5, October 2000 (www.newleftreview.org/?
view=2274; data odczytu 15 stycznia 2014).
Podaje za D. al-Hamdawi. Odnonie do sporu o pocztki uycia tego terminu oraz rozrnienia
pomidzy teori muzumaskiej literatury, ktra powstaa wspczenie a literatur muzumask,
tworzon od czasu powstania islamu do ktrej zalicza Koran, hadisy, poezj mistyczn oraz zuhdijjat.
por. D. al-Hamdawi, An-naariyya al-islmiyya f al-adab wa-an-naqd,
http://www.alukah.net/Literature_Language/0/39931/, data odczytu 15 grudnia 2013.
I. ad-Din Chalil, Ruja islamijja fi kadaja muasira (Muzumaska perspektywa we wspczesnych
problemw), Manama 1995, Fi al-fann at-taszkili wa-al-mumari (O sztuce i literaturze), Damaszek,
Bejrut 2007.
M.M. Dziekan, op. cit., s. 20.
D. al-Hamdawi, op. cit.

96
Z kolei Liga na swojej oficjalnej stronie zamiecia nastpujc definicj literatury
muzumaskiej: Islamic literature is the objective artistic expression of man, life and
universe from an Islamic perspective (at-tabir al-fann al-hadif an al-insan wa-al-hajat wa-alkaun wufk at-tasawwur al-islami). 11
Kobiety s bohaterkami wielu powieci muzumaskich. Rola kobiecych bohaterek jest tak wana, e problematyka ta stanowi przedmiot bada krytykw i badaczy
arabskich. Owo bezprzykadne zainteresowanie muzumaskich pisarzy i pisarek postaciami kobiecymi Muhammad al-Hasnawi tumaczy nastpujco:
Wspczesna powie arabska reprezentowana przez penych inwencji pisarzy
i pisarki osigna wysoki poziom. Posta kobieca zajmuje wan pozycj w twrczoci prozatorskiej. Interesujc si t tematyk, pisarze powicaj uwag tej
poowie spoeczestwa, ktra poprzez ksztatowanie synw, crek, oraz mczyzn zarwno maych jak i duych, w wikszym stopniu odpowiada za wychowanie oraz ksztatowanie przyszoci ummy. Zainteresowanie to jest take
przeciwstawieniem si polityce majcej na celu retuszowanie zniewolenia kobiety
w regionie, w wiecie arabskim i na caym wiecie pod rnymi sztandarami
i nazwami. 12
Wybitny przedstawiciel krytyki muzumaskiej Imad ad-Din Chalil omawia obraz
kobiety w powieci muzumaskiej na podstawie dwch powieci Nadiba
al-Kajlaniego: Azra Dakarta (Dziewica Dakarty) i Amalika asz-szamal (Olbrzym
Pnocy) 13 , uwaajc je za najbardziej reprezentatywne.
Nadib al-Kajlani, uwaany za twrc powieci muzumaskiej oraz jej czoowego
teoretyka 14 , jest obecnie najbardziej znanym autorem literatury muzumaskiej, a jego
pisarstwo stao si wzorem dla kolejnych pokole twrcw. Urodzi si w 1931 r.
w maej wiosce w zachodnim Egipcie. Jako pierworodny syn, zgodnie z tradycj przyjt
na egipskiej prowincji, zosta wysany w wieku 4 lat na nauk do szkki koranicznej
w rodzinnej wiosce. Tam nauczy si czyta, pisa, liczy, pozna Koran oraz opowieci
z ycia Proroka. Nauka w szkole nie zwalniaa Al-Kajlaniego z obowizku pomocy
rodzicom w pracy w polu. Kontynuowa edukacj w szkole podstawowej w rodzinnej
wsi, a pniej redniej w Tancie. W 1951 roku wstpi na Wydzia Medycyny
Uniwersytetu Kairskiego. Po ukoczeniu studiw rozpocz prac w szpitalu w Gizie.
Pniej pracowa jako lekarz w rodzinnej wiosce, a nastpnie w Ministerstwie
Transportu oraz na Wydziale Medycznym Kolei Egipskich. W 1968 r. wyjecha do
Kuwejtu, gdzie pracowa jako lekarz, ostatecznie osiedli si w Zjednoczonych Emiratach
Arabskich. W 1992 roku, na krtko przed mierci powrci do Egiptu. Zmar 6 czerwca
1995 r., po dugiej i cikiej chorobie (cierpia na raka wtroby). Do samego koca
pozosta aktywny, przyjmujc swj los z prawdziw wiar i pokor.15
11
12

13
14

15

http://www.adabislami.org/English/whatis.html, data odczytu 20 stycznia 2014.

M. al-Hasnawi, Asz-szachsijja al-unsawijja fi ar-riwaja al-islamijja al-mu asira,
http://islamselect.net/mat/20188, data odczytu 20 stycznia 2014.
I. Chalil, Sura al-maraa fi ar-riwaja al-islamijja, [w:] Adab al-mara, Ar-Rijad 2007.
A. Abd al-Hamid, Nadib al-Kajlani raid al-adab al-islamijja tanziran an wa ibdaan. Lika maa
ad-duktur Dabir Kumajha, http://www.odabasham.net/show.php?sid=39613, data odczytu 20 stycznia
2014.
Ibidem.

97
Nadib al-Kajlani ju we wczesnej modoci, w roku 1948, zetkn si po raz pierwszy z ideologi Braci Muzumanw. Uczszcza na ich wykady i, jak opisuje w swojej
autobiografii Lamhat hajati (Odblaski mojego ycia)16 , uksztatoway one jego wiatopogld. W 1954 roku, po nieudanym zamachu na ycie Nasera zorganizowanym przez
Bractwo, nastpia fala aresztowa. Al-Kajlani pocztkowo pomaga przy organizowaniu pomocy dla winiw, a rok pniej sam zosta aresztowany, postawiony przed
sdem i skazany na 10 lat wizienia za przynaleno do tajnej organizacji zbrojnej.
W 1958 r., po 3 latach pobytu w wizieniu, zosta zwolniony z powodw zdrowotnych.
Ponownie aresztowany w roku 1965, spdzi w wizieniu kolejne dwa lata. 17 Przeladowania Bractwa utwierdziy Al-Kajlaniego w jego przekonaniach. Za kratami powstay
wiersze, ktre nastpnie wyda w swoim pierwszym zbiorze poetyckim zatytuowanym
Aghnijjat al-ghurba (Pieni obcych krajw).Tam take napisa pierwsz powie: At-tarik
at-tawil (Duga droga), ktrej akcj umieci w dobrze sobie znanym rodowisku
wiejskim. Po ukazaniu si w 1960 r. powie otrzymaa nagrod Ministerstwa Edukacji
i Nauki oraz zostaa umieszczona na licie lektur obowizkowych dla uczniw szk
rednich.18
Piszc pierwsze powieci Al-Kajlaniego, jak sam wspomina, nie zna teorii
literatury muzumaskiej. Pisa po prostu z punktu widzenia prostego czowieka
przywizanego do tradycyjnych wartoci.19 Z czasem sta si jednym z najwaniejszych
teoretykw literatury muzumaskiej. Niewtpliwie jego teorie literackie ksztatoway
si pod wpywem podgldw braci Sajjida i Muhammada Qutba. Swoje pogldy zawar
w nastpujcych rozprawach: Madhal ila al-adab al-islami, (Wstp do literatury
muzumaskiej,) oraz Afak al-adab al-islami, (Horyzonty literatury muzumaskiej, 1985).
Al-Kajlani ma na swoim koncie trzydzieci powieci, duszych nowel i zbiorw
opowiada. Charakterystyczn cech prozy Al-Kajlaniego jest umieszczanie akcji w rnych krajach muzumaskich: Chinach, Etiopii, Nigerii, Boni i Hercegowinie, Indonezji,
co czyni ich przesanie uniwersalnym. Nie dziwi wic fakt, e zostay one przetumaczone na wiele jzykw m.in. turecki, urdu, perski, indonezyjski, angielski, rosyjski
szwedzki.
W powieciach Nadiba al-Kajlaniego bardzo wan rol odgrywaj kobiety.
Stanowi centralne i tytuowe postaci, tak jak w powieci Amirat al-dabal, (Ksiniczka
gr), ktrej akcja rozgrywa si pord plemion zamieszkujcych gry Asz-Szuhuh nad
Zatok Persk 20 , czy Azra Dakarta, (Dziewica Dakarty).21 Take gdy gwnymi
bohaterami s mczyni, kobiety maj wany wpyw na rozwj wydarze.

16

17
18
19

20
21

Obszerna biografia pisarza skada sie z 5 tomw. Tom pierwszy i drugi wydane w 1985, tom trzeci
w 1988 oraz tom czwarty i piaty w 1994, czyli rok przed mierci Al-Kajlaniego.
http://www.odabasham.net/show.php?sid=29622, data odczytu 20 stycznia 2014.
Hiwar kabla ar-rahil, http://islamselect.net/mat/10567, data odczytu 20 stycznia 2014.
A.M. Dasuki, Nadib al-Kajlani Raid ar-riwaja al-islamijja,
http://www.ikhwanonline.com/new/Article.aspx?ArtID=65179&SecID=0,
data odczytu 20 stycznia 2014.
N. al-Kajlani, Amira al-dabal, Kair 1998.
N. al-Kajlani, Azra Dakarta, Kair 2005.

98
Za najlepsze dzieo Al-Kajlaniego oraz wzorcowy przykad doskonaej powieci
muzumaskiej krytycy uznaj Amalika asz-szamal.22 Jej akcja rozgrywa si w Nigerii
w latach 1965-1970. Autor nie relacjonuje w niej faktw historycznych, ale wykorzystuje
kilka najwaniejszych wydarze jako kanw opowieci o walce dobra ze zem.
Gwnym bohaterem powieci jest Usman Aminu, handlarz, ktry mieszka w jednym z miast na pnocy Nigerii. Zajmuje si skupowaniem stad, ktre pdzi na poudnie
do Lagos i sprzedaje. Pochodzi z plemienia Fulanw z rodziny o bogatych kupieckich
tradycjach. Jest wyksztacony, zna kilka jzykw w tym arabski i angielski. Jego duchowym przywdc i autorytetem moralnym dla caej dzielnicy jest szajch Abd Allah
z bractwa kadarijja. Usman ma przyjaciela o imieniu Nur, ktry mimo jego stara nie
przestrzega wartoci muzumaskich, a w kocu zdradza wspwyznawcw, kiedy
wszyscy znajduj si w wizieniu. To wanie dziki Nuremu Usman poznaje Damak,
mod kobiet z plemienia Ibo, ktra zostaa przez misjonarzy nawrcona na chrzecijastwo i pracowaa w miejskim szpitalu.
Usman mieszka w starej dzielnicy o tradycyjnej arabskiej zabudowie. Otoczone
murami domy maj wewntrzne dziedzice i wydzielone czci kobiece i mskie.
Mczyni w tej dzielnicy ubieraj si w tradycyjny sposb, a kobiety zasaniaj wosy.
Usman ulega probom Nurego, aby towarzyszy mu w wyprawie do siedliska zepsucia,
nowej dzielnicy zamieszkanej przez cudzoziemcw, byych kolonizatorw. W nowej
dzielnicy znajduj si kina oraz lokale, w ktrych sprzedaje si alkohol. Mczyni
i kobiety ubieraj si na mod europejsk. Nigeryjki w tej dzielnicy nie tylko naladuj
strj Europejek, ale take ich sposb bycia. Ich widok budzi przeraenie Usamy:
Niektre kobiety europejskie chodz po ulicach z odkrytymi dekoltami i ramionami, bezwstydnie strzelajc wzrokiem na wszystkie strony... . A niektre
Nigeryjki je naladuj. Niech Bg broni. Spuciem wzrok nie chcc tego
oglda. Widziaem jedynie swoje stopy. Mj przyjaciel Nur uderzy mnie pici
mwic: jeeli nie podniesiesz wzroku, to zderzysz si z jedn z nich i dotkniesz
rk jej ciaa. Rozemia si, podczas gdy ja dostaem gsiej skrki na caym
ciele. 23
Wygld jest wic cile skorelowany z zasadami moralnymi wyznawanymi
przez dan kobiet oraz rodzajem komunikatu wysyanego do mczyzn. Symbolem
zepsucia dzielnicy s wanie kobiety, ktre bezwstydnie prezentuj swe wdziki. Ich
dranica obecno sprawia, e pobony muzumanin, taki jak Usman, musi spuci
wzrok. Wzrok jest bardzo wanym narzdem zmysu. W arabskiej kulturze i literaturze,
w tym take w literaturze muzumaskiej, nie brak opowieci o mioci od pierwszego
spojrzenia. W wiecie muzumaskim, w ktrym obie pcie s od siebie oddzielone,
przelotne spojrzenie zupenie wystarczy, aby wzbudzi uczucie mioci.
Przytrafia si to te Usmanowi, ktry w kinie siada obok modej kobiety. Spoglda
na ni przypadkiem i dostrzega jej urod: Bya ciemna, czarujca, a oczy miaa
uczernione kuhlem. 24 Kiedy okazuje si, e Nur zna Damak, gwny bohater
22
23
24

N. al-Kajlani, Amalika asz-szamal, Kair 2005.

Ibidem, s. 8.
Ibidem, s. 10.

99
przeraony perspektyw rozmowy z kobiet ucieka z kina. Nie moe jednak wrzuci
z pamici jej obrazu i odzyska spokoju. Damaka, zaintrygowana nieznajomym,
odwiedza go w domu i proponuje, e z nim zostanie. Usman odmawia, i starajc si na
ni w ogle nie patrze, wyprasza grzecznie z domu. Tak powinien zachowywa si
prawdziwy muzumanin. Po pierwsze mczyzna i kobieta w kulturze islamu nie
powinni przebywa sam na sam. Zgodnie z hadisem pochodzcym ze zbioru Sunan
autorstwa At-Tirmiziego: Jeeli mczyzna postaje sam z kobiet, to tym trzecim jest
szatan. Po drugie, nie tylko kobiety maj zakrywa swoje ozdoby, mczyni s
zobowizani do odwracania wzroku: A kiedy prosicie je o jaki przedmiot, to procie je
spoza zasony. To jest przyzwoitsze dla waszych serc i ich serc. (33:53) Jeeli kobieta
jest saba i grzeszna, mczyzna tym bardziej powinien wykaza si si woli i charakteru. Nasuwa si tutaj analogia do zalecanego przez chrzecijastwo opanowania:
Kady, kto podliwie patrzy na kobiet, ju si w swoim sercu dopuci z ni
cudzostwa. Jeli wic prawe twoje oko jest ci powodem do grzechu, wyup je
i odrzu od siebie. (Mt 5:27)
W wyniku politycznego przewrotu, Usman trafia wraz z przyjacimi do wizienia. Tam odwiedza go Damaka, informujc, e przyja islam. Tym razem bohater
nie broni si przed mioci, obiecuje maestwo i nie unika ju patrzenia na jej
promienn twarz i pikne oczy.25
Podczas pobytu Usmana w wizieniu Damaka ucieka z miasta, zmienia imi na
Saida, przywdziewa tradycyjny strj oraz zakada hidab. 26 Zmiana wygldu nie tylko
zapewnia bezpieczestwo, ale jest oznak wewntrznej metamorfozy. Wczeniej kobieta,
mimo e zostaa przez misjonarzy nawrcona na chrzecijastwo, nawizywaa
pozamaeskie racje z mczyznami, prowadzia rozwizy tryb ycia. Po przejciu na
islam odkrywa nowe wartoci oraz powica si pielgnowaniu rannych. Gdy
muzumanie obalaj dyktatora, narzeczony przychodzi do swojej ukochanej i oznajmia,
e nic nie stoi im ju na drodze do szczcia. Saida obiecuje mu, e niedugo si pobior
oraz zapewnia o swojej mioci, po czym zmczona zasypia. Mczyzna siada obok
picej, przykrywa j przecieradem i wpatruje si w jej anielsk twarz. Jake inne jest
zachowanie bohaterw w tej kocowej scenie powieci od ich zachowania podczas
wczeniejszego spotkania w domu Usmana. Czysto intencji i fakt, e niedugo zawr
zwizek maeski sprawia, e przebywanie w jednym pomieszczeni noc jest wolne od
seksualnego podtekstu i dozwolone.27
Kultura muzumaska nie potpia cielesnoci. Jak pisze M.M. Dziekan: sam
Prorok Muhammad rozwija wrd swoich uczniw kult ciaa, miosnych zalotw,
zabaw cielesnych i zabaw wyobrani. Ciao samo w sobie nie jest grzeszne, ale moe
by rdem grzechu. Dlatego te zalecana jest nie tyle asceza, ile roztropne zaspokajanie
potrzeb ciaa w sposb dozwolony. Nic dziwnego wic, e Usman i Damaka vel Saida
marz o szczliwym yciu maeskim. Autor wyranie mwi o potrzebach ciaa, nad
ktrymi naley panowa i ktre naley zaspokaja w sposb zgodny z nakazami
religijnymi.
25
26
27

Ibidem, s. 8.
Ibidem, s. 87-89.
Ibidem, s. 157.

100
Poniewa pikno ciaa jest darem niebios i potwierdzeniem boskiego geniuszu,
wszystkie bohaterki powieci Al-Kajlaniego odznaczaj si urod fizyczn. Autor wyranie czy pikno zewntrzne z piknem duchowym. Negatywni bohaterowie ksiki,
wrd nich misjonarz, ydowski handlarz czy chrzecijaski lekarz, maj brzydkie
i chytre twarze. Islam reguluje sposb ubioru i zaleca zasanianie ciaa w sferze
publicznej:
Powiedz wierzcym kobietom, eby spuszczay skromnie swoje spojrzenia
i strzegy swej czystoci; i eby pokazyway jedynie te ozdoby, ktre s widoczne
na zewntrz; i eby narzucay zasony na piersi, i pokazyway swoje ozdoby
jedynie swoim mom lub ojcom. (K 24:31)
Std te opis kobiecej urody Al-Kajlani ogranicza waciwie do tych czci ciaa,
ktre muzumanka moe odsania, przede wszystkim twarzy. Jego bohaterki posiadaj
pikne oczy, powieki, rane policzki, anielskie twarze. Czasem opisywane s wosy,
ktre mog by blond, ciemne, mikkie, splecione w warkocze. W powieci Azra
Dakarta tak opisuje wygld tytuowej bohaterki, Fatimy:
Bya dziewczyn w wieku okoo dwudziestu lat. Najpikniejsze byy jej oczy,
w ktrych byszczaa witalno, wiara i godno. Miaa na sobie strj z dugimi
rkawami, a na gowie biay szal, ktry zasania wosy i uwydatnia promienno
twarzy. 28
Kobieta w powieciach Al-Kajlaniego posiada pikne ciao, wic czsto staje si
przedmiotem mskiego podania, obszarem, ktry prbuje on bezprawnie wzi
w swoje posiadanie. W powieci Lajali Turkistan (Noce Turkiestanu) 29 Al-Kajlani podejmuje wtek uprzedmiotowienia ciaa kobiety i sprowadzenie go do narzdzia politycznej rozgrywki. Chiski wdz sprawujcy wadz w prowincji rozkazuje, aby muzumascy mieszkacy podbitego Turkiestanu oddawali najedcom za ony swoje crki.
Kady Chiczyk, czy to onierz czy kolonizator, ktry poprosi o rk dziewczyny, ma j
otrzyma. Muzumanie odpieraj owo zarzdzenie jako najwiksz z moliwych zniewag. Nie ma wikszego upokorzenia ni odda ciaa swoich crek w posiadanie niewiernych. Zarzdzenie to budzi ich z letargu i popycha do oporu. W tym przypadku,
podobnie jak w powieci Amalika asz-szamal, agresorem jest obcy, reprezentujcy wartoci obce kulturze islamu. Z kolei w powieci Azra Dakarta gwna bohaterka
przeciwstawia si prbujcemu j uwie przywdcy partii, ktry, cho jest muzumaninem, hoduje lewackiemu przekonaniu, e wolno seksualna to wyraz postpu.
Autor reprezentuje pogld, e nihilizm waciwy wieckim czy zachodnim spoeczestwom jest rdem zniewolenia kobiety. Pozbawiaj one bowiem kobiet jej naturalnego oparcia i siy. W utworach Al-Kajlaniego kobieta jest rwna mczynie, mimo
e rni si od niego fizycznie i psychicznie:
Oszukujemy samych siebie, jeeli twierdzimy, e kobieta jest dokadnie taka
sama jak mczyzna. Nauka potwierdza, e kady z nich ma swoj natur.
Hormony mczyzny rni si od hormonw kobiety, sia jego mini rni si
28
29

N. al-Kajlani, Azra Dakarta..., s. 13.

N. al-Kajlani, Lajali Turkistan, Kair 1972.

101
od siy jej mini. Jej funkcje fizjologiczne rni si od jego funkcji fizjologicznych. Czy te wszystkie prawdy mog nie mie znaczenia? Czy susznym jest
twierdzenie, e owa budowa fizyczna i psychiczna nie ma adnego wpywu?. 30
Cho fizyczno predestynuje kobiet do okrelonych funkcji spoecznych,
narzucajc jej pewne ograniczenia, to jednak podobnie jak mczyzna, dysponuje ona
swoim ciaem wedle swojej woli. Musi jednak mie wiadomo, e ulegajc pokusie,
staje si zabawk w rkach mczyzn oraz zakadniczk ich popdw. Zwracajc si
w stron religii, zachowuje godno i szacunek oraz staje si partnerk mczyzny. Islam
daje kobiecie prawdziw wolno i ratuje j przed zniewoleniem. Czasem cen waciwego wyboru jest mier, tak jak w powieci Azra Dakarta, w ktrej gwna
bohaterka ginie, prowadzc walk z pragncym dokona zamachu stanu przywdc
partii socjalistycznej. Umiera jako dziewica, w modym wieku, cho ma narzeczonego,
z ktrym mogaby wie szczliwe ycie.31 Nietrudno dopatrzy si w postaci Dziewicy
z Dakarty analogii do Dziewicy Orleaskiej.
Nadib al-Kajlani, konstruujc postacie kobiece w swoich licznych powieciach,
kreli wizerunki idealnych muzumanek, w ktrych wygldzie i zachowaniu trudno
znale jakkolwiek skaz. Jedyny wyjtek stanowi posta Damaki, ktra zanim
przejdzie na islam, prowadzi rozwizy styl ycia i prbuje uwie Usmana. Pisarz zdaje
si mie na uwadze przede wszystkim dydaktyczn funkcj literatury muzumaskiej
oraz fakt, e kobiety to ta poowa spoeczestwa, ktra, jak twierdzi cytowany wczeniej
Muhammad al-Hasnawi, w wikszym stopniu odpowiada za ksztatowanie ummy.
Sposb przedstawiania kobiet jest zgodny z wartociami islamu, ktrych promowanie
ma na celu literatura muzumaska. W interpretacji Al-Kajlaniego nakazy religijne,
ksztatujce postaw wobec wasnego ciaa, stanowi rdo siy i wolnoci muzumaskiej kobiety, a nie ograniczenia i zniewolenia. Cechujca literatur muzumask
harmonia pomidzy wartociami duchowymi i materialnymi uwidacznia si take
w sposobie przedstawiania ciaa, ktre jako boskie dzieo stanowi jedn harmonijn
cao.

30
31

N. al-Kajlani, Azra Dakarta..., s. 13.

Ibidem, s. 159.

103

Agnieszka Graczyk

Naturalizm i surrealizm jako formy amania tabu cielesnoci

w utworach Haify Zangany
Wspczesna twrczo literacka w wiecie arabskim stanowi dowd na cige
przemiany spoeczne, polityczne, a take kulturowe. Mnogo utworw, ktre powstaj
spod pira pisarzy ukazuje, i istnieje wci istnieje wiele wanych i nierzadko mao
znanych problemw, ktre naley poruszy. Istotna wydaje si rwnie forma i sposb
zapisu, stanowicy rodek wyrazu myli autora. Obecnie coraz czciej mona zauway, i pisarze sigaj po najrniejsze techniki literackie, ktre podkrelaj istot
poruszanego problemu, bd odwouj si do nich w celu podjcia polemiki lub krytyki
funkcjonujcego porzdku spoeczno-politycznego. Wrd metod, do jakich si odwouj s elementy naturalizmu oraz surrealizmu. Chocia w duej mierze stanowi one
przeciwiestwo, maj podobny cel d do ukazania rzeczywistoci. W przypadku
naturalizmu jest to obdzieranie postaci z intymnoci, wskazywanie wad i nierzadko
przekraczanie powszechnie rozumianej przyzwoitoci. Surrealizm ma wiksze moliwoci, poniewa nie zna ogranicze, jest wyzwaniem zarwno dla twrcy, jak i odbiorcy. Do pisarzy, ktrzy chtnie wykorzystuj oba te kierunki naley iracka pisarka Haifa
Zangana. Potga jej wyobrani literackiej oraz nieustanne poruszanie przez ni tematw
tabu stanow bogate rdo do analizy literackiej zarwno w tematyce spoecznej,
politycznej jak i religijnej.
Haifa Zangana urodzia si w Bagdadzie w 1950 r. w rodzinie arabsko-kurdyjskiej.
Od wczesnych lat dziecistwa bya wiadkiem przemian i rewolucji w Iraku, co niewtpliwie wpyno na jej pniejsze zaangaowanie polityczne. W wieku szesnastu lat
wstpia do najbardziej radykalnego odamu Irackiej Partii Komunistycznej, gdzie
pniej jako przewodniczca organizacji kobiecej oraz czonkini grupy studenckiej
wspieraa rewolucj oraz obalenie rzdw partii Al-Bas. Ze wzgldu na swoj dziaalno, staa si wrogiem politycznym i w wyniku zasadzki zostaa aresztowana. Poddawana dugotrwaym przesuchaniom nie unikna molestowania, bicia oraz tortur.
Zwolnienie z wizienia po p roku wywoywao w niej ogromne poczucie winy ona
przeya, jej przyjaciele zostali bestialsko zamordowani.

104
Traumatyczne dowiadczenia znaczco wpyny na dalsze losy Haify Zangany.
Wygnanie stao si koniecznoci. W obawie o ycie udaa si na emigracj i w 1975 roku
zamieszkaa w Wielkiej Brytanii.
Chcc upora si ze wspomnieniami przeszoci, co noc powracajcymi do niej
pod postaci koszmarw, Zangana zacza malowa, tworzy surrealistyczne kolae
i przelewa na ptno emocje, ktre gromadziy si w niej latami. Chocia staa si jedn
z najbardziej znanych arabskich surrealistek, jej kariera artystyczna zostaa przerwana
na przeomie lat 80. i 90. Wybuch wojny iracko-iraskiej w 1980 r. oywi dramatyczne
wspomnienia, ktre latami wypieraa z pamici. Jednak powrcia do obrazw z przeszoci i dziki pisarstwu, zdoaa przepracowa traumatyczne dowiadczenia. Podobnie
te libaska pisarka Hoda Barakat, w sowie pisanym odnalaza sposb na pokonanie
napotykanych ogranicze i strachu przed przeszoci.
Pisz dla siebie i wbrew sobie, wbrew mojemu plemieniu, mojej pamici, wbrew
mojemu dziadkowi i mojemu ojcu bym moga ich pochowa i dobrze zapamita. Pisz w prni, dla zapomnienia, poniewa wybraam dowd, jakim jest
pami. Pisz, poniewa jestem wolna, poniewa nigdy nie mog by wolna. 1
Zangana jest pierwsz pisark irack, ktra otwarcie i szczerze opisaa w powieci
autobiograficznej Fi arwika az-zakira (W korytarzach pamici) swoje traumatyczne
dowiadczenia z winia i emigracji. 2 Dramatyczna przeszo oraz dowiadczenia
samotnego emigranta przenikaj wiele jej utworw. Wikszo bohaterw powieci
i opowiada to wanie iraccy imigranci, nieradzcy sobie w kraju, w ktrym panuje
odmienna kultura, jzyk i zwyczaje. Osamotnieni i rozczarowani wci wracaj do przeszoci, do tego co zostawili w ojczynie. 3
Naturalistyczne ujcie cierpienia w utworach
Zangana w swoich utworach nie stroni od opisw ciaa jako formy podatnej na
deformacje, starzenie czy chorob. Naturalistyczne obrazy stanowi stay element jej
twrczoci. Ukazuje ciao ulegajce przemianom, jednake nie s to opisy napawajce
wstrtem lub niechci. Wielu spord jej bohaterw jest w jakim stopniu okaleczonych, najczciej fizycznie, ale bywa, e cierpi z powodu chorb psychicznych
i stanw obdu.
W swoich utworach wraca do obrazw i wydarze, jakich dowiadczya. W powieci Fi arwikat az-zakira opisuje realia wczesnych przesucha i tego, co dziao si
z zatrzymanymi. Przedstawia sceny, chwile, ktre zapady jej gboko w pami, gdy
kojarz si wycznie z blem i mierci. Przykadem jest moment przesuchania, gdy
przyprowadzeni przyjaciele mieli potwierdzi jej tosamo. Osoby te byy tak okaleczone, i nie potrafia ich rozpozna. Jedynie gos tych zmasakrowanych winiw
wci brzmia jak dawniej.
1
2
3

H. Barakat, I write against my hand, [w:] In the House of Silence, red. F. Faqir, Reading 1998, s.46-47.
H. Zangana, Fi arwikat az-zakira, Londyn 1995.
Zangana jest autork trzech powieci i czterech zbiorw opowiada, ktre w wielu pastwach arabskich
s zakazane. Ponadto od blisko dziesiciu lat publikuje rne eseje i artykuy nawizujce do tematyki
irackiej i wydarze ostatniej dekady.

105
Wrzucili znieksztacon mas misa. Przywleko j dwch stranikw. Osoba ta,
kimkolwiek bya, nie moga usta sama. Rozpoznaam podarte ubrania pokryte
krwi i brudem, ale nie poznaam tej spuchnitej jak balon osoby, z ktrej bi odr
krwi i fekaliw. [] Dwudziestoszecioletni modzieniec, w przecigu kilku dni
zmieni si w niewidzcy i niesyszcy wrak czowieka. Obraz piknego, alegorycznego, cudownego snu, ktry zdeformowano torturami i przypaleniami. 4
Zangana odwanie ukazuje rwnie momenty wasnego upodlenia i odczowieczenia. Nierzadko ze wzgldu na brak jakiejkolwiek intymnoci, bya zmuszana do
korzystania z toalety i mycia si na oczach stranikw. Odczuwaa obrzydzenie do samej
siebie, poniewa caymi dniami przesiadywaa we wasnych ekskrementach w zatchej
celi. Czua si zdegradowana do zwierzcia tarzajcego si w moczu i w kale. 5 Zangana
przywouje obrazy wszechobecnego brudu, bez rodkw higienicznych i czystych
ubra. Jej ciao pokrywao si krwi menstruacyjn, ktra spywajc zasychaa na nogach
i butach. Przetrzymywana przez tygodnie w celi obok sali przesucha, syszaa krzyki
torturowanych, brzmice niczym zwierzce jki, nieludzkie skowyty. Napicie spowodowane czstymi konfrontacjami z innymi winiami, identyfikacje, widok wyniszczonych ludzkich cia, cige nasuchiwanie gosw i krokw oprawcw oraz brak snu
zniszczyo zdrowie i wywoao u niej cikie zaburzenia nerwowe. Najwiksz tortur
byo cige ogldanie zmasakrowanych twarzy przyjaci i innych towarzyszy niedoli,
bagajcych o lito lub o skrcenie cierpie.
Moje ciao zaczyna dre. Umys traci kontrol nad nerwami i miniami.
Niczym trawa polna ronie strach. [] Skra wydziela son ciecz. Moja skra
pacze, moje palce dr. Caymi godzinami wpatruj si w czubek mojego biaego
buta. Co we mnie w rodku umaro. Nie, to nie bl serca albo strach. To cikie
wszechogarniajce ble macicy, ktre rozchodz si szybko po moich trzewiach.
Dugi, milczcy, martwy dialog.6
Po latach Zangana otwarcie opisuje uczucia, z ktrymi musiaa si mierzy
w wizieniu. Zniszczenie dokonane na jej ciele wskutek przesucha doprowadzio do
zniszczenia psychiki. Okaleczone ciao, ale take strach, ktry na stae zamieszka w jej
wiadomoci, stay si symbolem przegranej walki i mierci.
Moje osobiste dowiadczenie tortur jest zdominowane uczuciem ponienia i bezsilnoci.[...] kiedy jeste obdarty ze swojego odzienia, jeste odarty z szacunku do
siebie, z godnoci i stopniowo z twojego czowieczestwa. Moesz tylko baga
o najbardziej elementarne potrzeby: o wod do picia, pjcie do azienki, [...]
Strach przed blem i utrat kontroli nad swoim ciaem sprawia, e mylisz
wycznie o tym, e znw bdziesz bity. Zmuszaj ci, aby nie spa caymi
nocami, z przeraajc perspektyw ogldania, jak na twoich oczach przyjaciele,
krewni lub ukochani s torturowani lub zastraszani grobami tortur. Raz za
razem jeste przesuchiwany, a w kocu godzisz si na wszystko, co ci ka,
wbrew temu, w co wierzysz i wbrew faktom. Kiedy przyznasz si do zbrodni,
ktrych nie popenie, przyczyniajc si przez to do aresztowania innych,
4
5
6

H. Zangana, Fi arwikat az-zakira,op.cit., s. 51.

H. Zangana, Dreaming of Baghdad, Nowy Jork 2009, s. 5.
H. Zangana, Fi arwikat az-zakira, op. cit., s. 79-80.

106
zostajesz do koca ycia ze wstydem, e zdradzie tych ludzi. Jeli masz szczcie
i ci wypuszcz, unikasz spogldania ludziom w oczy w obawie, e zobacz, jak
jeste zamany. Nosisz w sobie krwawic ran, ktra sprawia, e czujesz si
zniszczony [...].
Tortura to nie tylko bl fizyczny, o ktrym mona zapomnie, kiedy si koczy
lub kiedy osoba torturowana wychodzi na wolno. To nie jest tylko moment
uchwycony na przeraajco nieludzkiej fotografii, ktr mona schowa w mrocznych zakamarkach pamici. 7 Dla osoby torturowanej jest to blizna do koca
ycia. 8
Jedna z bohaterek powieci Nisa ala safar (Kobiety w podry), na skutek
dugotrwaych przesucha i przemocy ma poamane nogi, krwotoki, przebity pcherz,
problemy z utrzymaniem moczu, zaburzenia pamici. Mona odnie wraenie, e
Zangana ukazuje to co dzieje si z ciaem jako wiadectwo ludzkiego okruciestwa
i braku litoci. 9
Wanym elementem twrczoci pisarki sta si rwnie temat molestowania
kobiet przez mczyzn. W wiecie islamu nago naley do strefy szczeglnego tabu

zmuszenie kogo do obnaenia si, zwaszcza jeli dotyczy kobiety, jest prb
przejcia cakowitej kontroli nad t osob oraz odebraniem jej godnoci i szacunku.
Szanta, jakim jest naruszeniem cielesnoci, bez wzgldu na obowizujce zasady
moralne, spoeczne czy religijne, staje si bardzo skuteczny. Wielokrotnie w rnych
utworach Zangana powraca do tego co dzieje si z kobiet w takiej sytuacji, jak bardzo
czuje si upodlona i odczowieczona. Jednake strach i bezradno czsto paraliuje
ofiary i nie pozwala na sprzeciw lub wyjawienie prawdy o molestowaniu. Pisarka od lat
pitnuje wykorzystywanie kobiet i w swojej twrczoci nawizuje do tego typu
nikczemnych zachowa. Przykadem jest powie Mafatih madina (Klucze do miasta),
w ktrej m brutalnie gwaci swoj on, a kiedy ta zaniemoga, w ten sam sposb
skrzywdzi swoj jedenastoletni crk.10
W krtkim opowiadaniu Al-Hakika (Prawda), pisarka ponownie porusza problem
molestowania seksualnego. Opisuje scen gwatu oraz pniejsze emocje ofiary. Jej
przeladowca wci cieszy si szacunkiem oraz wyjtkow pozycj spoeczn, a w obawie przed grobami oraz spoecznym odrzuceniem kobieta nie wyjawia, e zostaa
zgwacona Jednoczenie yje w cigym poczuciu wstydu, niesprawiedliwoci, ale take
strachu, gdy konsekwencje wyjawienia prawdy mog si dla niej okaza trudniejsze ni
dla jej oprawcy. 11 W tym przykadzie ciao jest symbolem nierwnoci spoecznej,
wykorzystania kobiet, ktre najczciej wol cae ycie spdzi w kamstwie ni narazi
si i by moe zosta uznane za winne tego zdarzenia. Prawda mogaby doprowadzi je
do ostracyzmu spoecznego. Przytaczane historie maj by wyrzutem sumienia, krytyk
zachowa tych, ktrzy traktuj ciao kobiety jako wasno mczyzn, odbierajc im
rwnoczenie prawo do godnoci i sprawiedliwoci.
7

8
9
10
11

Autorka nawizuje do skandalu w irackim wizieniu Abu Ghrajb w 2006 roku, gdzie przesuchania
i torturowanie dokonywane przez onierzy amerykaskich dokumentowano za pomoc aparatw
fotograficznych i kamer.
H. Zangana, A Pyramid of Naked Human Rights: An Iraqi View, Londyn 2010, s. 10-11.
H. Zangana, Nisa ala safar, London 2001.
H. Zangana, Mafatih madina, Londyn 2000.
H. Zangana, Al-Hakika [w:] Sammata achar, Londyn 1999, s. 19-27.

107
Waciwie w adnym ze swoich utworw Zangana nie pokazuje ciaa ludzkiego
jako piknego, godnego podziwu, penego erotyzmu. Pisarka wykorzystujc jego obraz,
tego co si z nim dzieje, jak si zmienia i choruje, realizuje swoje cele. Ciao staje si dla
niej modelem, suy przedstawieniu relacji midzyludzkich, losw czowieka, jego
kompleksw lub zmieniajcych si ukadw spoecznych, a take bagau dowiadcze.
Aparycja, kolor skry czy wady fizyczne ksztatuj sytuacj bohaterw. Ich
pochodzenie, wygld, wpywa na ich status i integracj z nowym otoczeniem. Ich
fizyczno jest form wizytwki, dziki ktrej maj szans na akceptacj, aczkolwiek
czciej jest ona powodem odrzucenia. Taki przykad mona dostrzec w opowiadaniu
Irlanda (Irlandia), w ktrym bohater w rozmowie z Brytyjczykami obawia si, e ze
wzgldu na narodowo i wygld zostanie odtrcony i potraktowany jako czowiek
niszej kategorii.12
W przypadku bohatera opowiadania pt. Ichtijar (Wybr), jego fizyczno i sabo
staj si przeszkod, z ktr nie potrafi sobie poradzi. Mczyzna staje przed prb
pokonania wasnych ogranicze i wyrwania si z sytuacji ponienia oraz niechci
rwienikw. Od chwili narodzin cierpi na krucho koci. Ju jako dziecko powczy
nogami, ma rwnie powan wad wzroku. Cae jego ycie upywa na szukaniu
akceptacji i bliszej relacji z ludmi. Wyania si smutny obraz czowieka, ktry mimo
chci przeamania ogranicze wynikajcych ze saboci fizycznej, stara si funkcjonowa
w sposb normalny. Krzywdzce uprzedzenia, brak zrozumienia i akceptacji niszcz go,
odbierajc wol uczestnictwa w yciu spoecznym. Schorowani bohaterowie rni si
od pozostaych ludzi. Przechodz przez ycie naznaczeni pewn uomnoci, przez co
nasuwa si skojarzenie z yciem emigranta. W obcym kraju, gdzie panuj cakowicie
inne obyczaje, zwyczaje i prawa, jest on zmuszony do zmierzenia si z licznymi
przeszkodami, jak brak tolerancji i odrzucenie przez rdzenne spoeczestwo.13
Podobna sytuacja ma miejsce w opowiadaniu Al-batta (Kaczka). Tym razem
dziewczyna jest szykanowana przez rwienikw ze wzgldu na status spoeczny.
Pisarka przywouje obraz obrzey Bagdadu, gdzie brudne, zaniedbane dzieciaki
przeladuj mod bohaterk. Wymiewaj si, chopcy rozbieraj si przed ni, pokazujc jej najbardziej intymne czci ciaa. Nago, brud i wulgarne zachowanie wywouje
u niej strach oraz niech do kontaktw z ludmi. W dorosym yciu stroni od Arabw,
a zwaszcza od Irakijczykw, ktrzy ustawicznie przypominaj jej obrazy z dziecistwa.
Ich fizyczno budzi w niej wstrt. Kiedy wchodzi w dugotrway konflikt z mem,
w pewnym momencie pojawiaj si przed jej oczyma wrcz nierealne wizje. M przyjmuje oblicze tych niemytych, wulgarnych dzieci. Widzi go w brudnej diszdaszy, co symbolizuje bied oraz ponienie. Ciao i pochodzenie staj si obiektem uprzedzenia
i czasami wrcz nienawici.
W opowiadaniu Ar-radul wa-al-mara (Mczyzna i kobieta), ona skupia si
wycznie na wygldzie ma. Po latach nieudanego maestwa i poczuciu zmarnowanego ycia, kobieta z niechci na niego patrzy. Nie widzi w nim czowieka, ktrego

12
13

H. Zangana, Irlanda, [w:] Haja muallaba, Londyn 2006, s. 57-73.

H. Zangana, Ichrijar, [w:] Bajt al-naml, Londyn 1996, s. 51-65.

108
dawniej kochaa, lecz jawi si jej jako chodzca ysa gowa, ktra si wci lini i toczy
pian z ust w trakcie rozmowy.14
Problematyka staroci oraz zniszczonego ciaa jest prezentowana przez Zangan
w sposb rzadko spotykany. Wrd bohaterw pojawiaj si postaci, ktre zmagaj si
z rnymi dolegliwociami: menopauz, amnezj, autyzmem. Ciao nie stanowi dla
Zangany zakazanego tematu. Jej naturalistyczne opisy i porwnania uwiadamiaj czytelnikowi, i ciao ludzkie, mimo szpetoty, prezentuje pewn warto, e w gbi kadego kryj si takie same potrzeby, marzenia i tsknoty.
W powieci Mafatih madina pisarka przedstawia kobiety w ani, ktre w trakcie
kpieli ukazuj najbardziej intymne czci ciaa i nieraz wstydliwe na nim zmiany. Maa
dziewczynka uwanie przygldaa si tym zabiegom i z nieukrywan fascynacj oglda
kobiety tak bardzo rnice si od siebie. Niektre z nich byy cae pomarszczone,
schorowane, niektre karmiy piersi dzieci. Widok tylu cia zosta opisany przez pisark w sposb bardzo realistyczny. Ukazuje midzy innymi kobiet karmic niemowl,
wielordk, ktra pochyla si siedzc na wiadrze. Wwczas jej nienaturalnie dugie
piersi zaczynaj zwisa nad podog. Uwag przykuwa ich ksztat: przypominaj
oprnione worki na mleko, z ktrych niemowl szarpic i cignc wyssao wczeniej
ca zawarto. Wygodniae dziecko zdeformowao sutki ssc je z ca si. Przypominay rozcignit gum, ktra puszczona wracaa na swoje miejsce.15
Surrealistyczne wizje rzeczywistoci Haify Zangany
Zupenie inaczej Zangana prezentuje ciao w sytuacjach, ktre dotycz nierzeczywistych wydarze lub postaci. Surrealizm pojawia si zarwno w twrczo pisarskiej, jak i w malarstwie Haify Zangany. Zaoenia i wymogi tego kierunku pozwalaj
przekracza granice tabu i normy moralne jakie wyznaczyo dane spoeczestwo.
Surrealizm pobudza wyobrani, oswaja z absurdem i grotesk. Rwnoczenie jest
doskonaym rdem motyww dla pisarki, z ktrych czerpie ona inspiracje i narzdzia
potrzebne do artystycznego wyrazu. Wykorzystujc marzenia senne, halucynacje i obd
ma moliwo wnikn w gb ludzkiego umysu, do skrytych uczu i myli. Pisarka
ukazuje, e uomno ludzkiej pamici i nierealne wyobraenia o wiecie, ktre kreuj
si w trakcie snu, s przedsionkiem do zrozumienia zoonoci psychiki i wypartych
treci.
Sny i halucynacje nie rzdz si prawami logiki, ale zawsze choby w minimalnym stopniu nawizuj do rzeczywistoci. Najczciej koszmary i marzenia senne
w utworach Zangany nawizuj do czasw, kiedy ya jeszcze w Iraku lub bya
torturowana. Dlatego ciao i to co z nim si wie, jest symboliczne odnosi si do
przemocy, blu i mierci. W powieci autobiograficznej Fi arwikat az-zakira przedstawia
sen, a w nim mod kobiet (porte parole autorki), ktra sdzc, e jest w drodze do
Madrytu uwiadamia sobie, e znalaza si na lotnisku, na tym samym, z ktrego
wiele lat wczeniej wyleciaa do nowej ojczyzny. Rozgldajc si spostrzega gapiw
i zbliajcych si mczyzn, ktrzy chc j przesucha i ponownie, jak dawnej dotyka. Pojawiaj si pytania dokadnie tak jak ostatnim razem w trakcie przesuchania
14
15

H. Zangana, Ar-Radul wa-al-mara, [w:] Bajt an-naml, Londyn 1996, s. 21-37.

H. Zangana, Mafatih madina, op. cit., s. 77.

109
w areszcie. Pierwsze reaguje ciao, powracaj wspomnienia molestowania i kontaktu
fizycznego z brutalnymi stranikami.
Oto ciao poznaje, co to strach zanim pojmie to umys. Podczas gdy umys
prowadzi dialog pozornie w sposb logiczny, ciao przywouje obrazy tortur,
zmagazynowane nie w pamici, ale w jego komrkach, w zakamarkach przeznaczonych wycznie dla blu.
[] To sen...to sen. Niedugo si obudz. Uspokj si, a zobaczysz, e znajdujesz
si w swoim ku. Czuj ciar w piersi, odpycham mczyzn tu obok mnie.
Chc odetchn, ale inny zajmuje jego miejsce. Odpycham go od siebie i znowu
pojawia si nastpny. Pozostaj w miejscu, trzsc si ze strachu. Jest coraz
cianiej. Zaczynam krzycze. C to za koszmar! Rozpadam si w nieskoczono.
C to za koszmar przytacza mi piersi? Oczy, rce, puca, stopy. Biegn ulicami,
unikajc ogldania si do tyu. Przysigam, e ju nigdy nie wrc do tego
miejsca, nawet w moich snach. 16
Wydarzenia z wizienia wracaj we nie w formie nieustannych koszmarw.
W innym fragmencie powieci gwna posta powraca do rodzinnego domu, by ponownie spotka si po latach z rodzin. Jednake rodzice unikaj kontaktu z crk, gdy
jej obecno przywouje dramatyczne wydarzenia. Obrazy z przeszoci, mury wizienia,
wspomnienia wyniszczonego ciaa ich dziecka rodz w nich lk i przeraenie.
Patrzc w oczy ojca, ujrzaa sen, ktry czsto przypomina ilekro ogarniaa go
rezygnacja z powodu jej zachowania: Widz j niedaleko ode mnie... Wymiotujc
krwi. Caymi godzinami wymiotujc krwi. Nie mog si do niej zbliy, nie
mog zawoa o pomoc dla niej, nie mog si ruszy... Nie mog nic zrobi. Widz
j przed sob, lec na ziemi w kauy wasnej krwi. 17
Haifa Zangana jako surrealistka dy do amania tabu oraz poruszania najbardziej
draliwych tematw. Wrd wielu postaci mona dojrze cae spectrum ludzi oraz
sytuacji, ktre mog wydawa si obrazoburcze. Przykadem tego jest jeden z bohaterw
opowiadania Al-arbia as-saa al-chamisa wa-an-nisf (roda, 17.30), w ktrym odrzucony
i wymiewany iracki mczyzna, stojc nago oglda si w lustrze. Nie byoby w tym nic
dziwnego, gdyby nie opis jego zwiotczaego, chudego ciaa oraz masturbacji, ktra
odbywa si przed lustrem zdobionym muzumaskimi inskrypcjami.18
Innym opowiadaniem, w ktrym ciao i zmysy odgrywaj istotn rol, jest utwr
pt. Raiha (Zapach). Gwna bohaterka, ktra na pocztku opowiadania jest kilkuletni
dziewczynk, uczestniczy w przygotowaniu zwok swojej cioci do ceremonii pogrzebowej. Jej zadaniem jest czytanie na gos wersetw z Koranu. Gdy recytuje sur Ja sin
mwic o posacach przybyych, by ostrzega ludzi i nawoywa do wiary w jedynego
Boga, dziewczynka zaczyna odczuwa nieznany jej dotd zapach. Wkrtce przeradza si
on w odr nie do wytrzymania. Pocztkowo sdzi, e win za to ponosz kadzida. Po
chwili duszcy zapach powoduje nudnoci. Obecno mierci, rozpaczy oraz wite
sowa z Koranu wywouj u niej bardzo dziwny i niespotykany wczeniej stan.
16
17
18

H. Zangana, Fi arwikat az-zakira, op. cit., s. 15-16.

Ibidem, s. 115.
H. Zangana, Al-Arbiaa as-saa al-chamisa wa-an-nisf, [w:] Bajt an-naml, op. cit., s. 39-49.

110
Przeraona wasnymi odczuciami i lkami ca noc wymiotuje. Cay czas ma nadziej, e
pozbdzie si lku i uwolni od zapachu.
Z biegiem lat, ilekro komu byo pisane umrze w niedalekiej przyszoci
wyczuwaa ten zapach. Podobnie jak w Koranie staa si niczym posaniec
wysany przez Boga.
Zaprawd, ty jeste wrd posacw na drodze prostej! Oto objawienie
Potnego, Litociwego, dane ci, aby ostrzega lud, ktrego ojcowie nie byli
ostrzegani, s wic niedbali. (K: 36:3-6)
Zna przeznaczenie otaczajcych j ludzi, ale nie moe im pomc, jedynie uprzedzi. Kulminujcym momentem opowiadania jest scena, gdy w trakcie jej urodzinowego
przyjcia syn yczy jej tyle lat, ile przeya. Chwil pniej zaczyna wyczuwa znajomy
zapach. Wpada w przeraenie, poniewa wie, e ktry z jej najbliszych wkrtce
umrze. Ze wzgldu na du liczb zgromadzonych nie jest w stanie zidentyfikowa, kim
jest ta osoba. Po zakoczeniu przyjcia zapach wci jest obecny i przenika jej ciao.
Mimo kpieli i namaszczenia si pachncymi olejkami z kwiatw lawendy, godzikw
zapach nadal pozosta. 19 W kocu zaczyna rozumie, e to ona umrze i nic nie jest
w stanie jej uratowa. wiadomo zbliajcej si mierci odbiera jej resztki woli walki.
To opowiadanie, pene surrealistycznych obrazw, ukazuje, e ciao ludzkie jest kruche,
wrcz ulotne. Czowiek jest niewolnikiem przeznaczenia przed ktrym nie da si uciec.
Zangana w swoich utworach porusza kwestie z pogranicza ycia i mierci, a take
tematy draliwe i bolesne, a obecna w treci niesamowito, kojarzona gwnie z elementami grozy i tajemnicy, wykorzystuje motyw mierci i choroby. Bohaterowie
utworw Zangany przedstawieni s przewanie jako ludzie niepewni siebie z powodu
swoich wyborw i wydarze, ktre miay wpyw na bieg ich ycia. Cho w wikszoci
mog si wydawa zupenie wyizolowani, wykorzenieni, sabi czy chorzy, to wanie ich
obraz jest prawdziwy, gdy takie osoby wsptworz spoeczestwo. Zangana kreujc
obrazy, nierzadko brzydkie, trudne i napawajce lkiem, dy do oddania jedynie
prawdy, udokumentowania rzeczywistych przey ludzi. Z dala od ojczyzny i lku
przed konfrontacj z opini irack, poruszya tematy, ktre zazwyczaj stanowi tabu:
religia, polityka oraz seksualno. Wzbudza emocje i prowokuje dyskusj majce na celu
zmian w wiadomoci odbiorcy. Chocia jej wiat literacki jest okrutny, peen poraek
i rozczarowania, jest rwnoczenie realnym odbiciem wielu wasnych traumatycznych
i trudnych dowiadcze.

19

H. Zangana, Raiha, [w:] Sammata achar, op. cit., s. 29-37.

111

Bohdan Horvat

Ciao ojczyzny, czyli Bahijja w poezji Ahmada Fuada Nigma

Wiksza cz korpusu literatury arabskiej jest napisana w jzyku klasycznym.
Jzyk ten do dzi wystpuje jako gwny wyznacznik kanonicznych dziejw literatury
arabskiej, i w konsekwencji arabskich literatur narodowych (np. egipskiej czy
libaskiej). Niemniej jednak, ten podzia na literatur elitarn i ludow w ostatnich
latach zosta zakwestionowany przez niektrych badaczy historii i historiografii
literatury arabskiej. 1 Jako przykad, najlepiej ilustrujcy restrukturyzacj kanonu,
czsto przywouje si rozwj poezji dialektalnej w Egipcie (szir al-ammijja al-misrijja)
w drugiej poowie XX wieku, a take jej recepcj przez krytykw i czytelnikw. 2
Poezja dialektalna staa si przedmiotem prac literaturoznawczych dopiero pod
koniec minionego stulecia. Wczeniej bya rozpatrywana prawie wycznie jako rdo
do bada historycznych lub lingwistycznych. 3 Ta przemiana odbya si przede wszystkim dziki badaniom folklorystycznym, ktre oddzieliy od korpusu poezji, wczeniej
zwanej ludow, poezj cile ludow (szir szabi) i poezj autorsk w jzyku ludowym (szir al-ammijja). Niemniej jednak zwizek tych dwch poezji jest rodzimy
i, chocia bazuje on nie tylko na jzyku, to jzyk cechuje egipsko tej literatury.
Wedug Hannaego, kanonicznej literaturze arabskiej, poza maym wyjtkiem, nie
udao si opisa lub wyrazi wielu aspektw ycia w Egipcie, o ktrych traktowaa,
nadal traktuje i opisuje literatura w jzyku potocznym. 4 Uwaam, e ta uwaga o egipskim folklorze (przede wszystkim o poezji ludowej), moe by zastosowana take do
poezji Ahmada Fuada Nigma (1929-2013).
1

Por. P. Cachia. Arabic Literatures, Elite and Folk Junctions and Disjunctions, Quaderni di Studi
Arabi, Nuova Serie, t. 3, 2008, s. 135-152; oraz N. al-Bagdadi. Registers of Arabic Literary History,
New Literary History, t. 39, nr 3, s. 437-461. W Polsce czciowo poezj dialektaln zajmowaa si
A. Piotrowska w rozprawie doktorskiej: Nowe strategie liryczne wspczesnej poezji egipskiej.
Twrczo poetw pokolenia lat 90, Pozna 2010, 400 stron.
Por. N. Radwan. Egyptian Colloquial Poetry in the Modern Arabic Canon: New Readings of Shir
Al-Ammiyya. Palgrave Macmillan 2012.
Wyjtkiem jest Historia nowej literatury arabskiej, A. Krymskiego, ktry jako pierwszy powici kilka
stron swojej pracy poezji dialektalnej w Egipcie tzw. doby dekadencji. Jednak zostaa ona
opublikowana dopiero po 30 latach od tragicznej mierci autora. . . ,
, 1971, s. 86-88.
S.A. Hanna, The Mawwl in Egyptian Folklore, The Journal of American Folklore, t. 80, nr 316,
s. 182.

112
Dzieje twrczoci Ahmada Fuada Nigma s przykadem poetyzacji potocznego
jzyka Egipcjan. 5 Jego wiersze s przeniknite obrazami ycia codziennego. Poezja
Nigma jest przesycona ludowymi powiedzeniami (amsal szabijja), metaforami z jzyka
potocznego (kinajat szabijja), okrzykami ulicznych sprzedawcw (nidaat al-baa), formami
i formuami wzitymi z ustnie przekazywanej literatury (mawawil, fawazir, aghani
szabijja).
W patriotycznych wierszach Nigma ojczyzna jest przedstawiona przez obraz
prostej kobiety z ludu, ktry uosabia zbiorowy obraz Bahijji (albo te Azzy lub Salmy),
czsto spotykany w folklorze. Nigm wciela matk-ojczyzn, dajc jej cakiem
doczesne ciao, uywajc ludowych metonimii i metafor, ale nadajc im nowe
wartoci. Jeden z najsynniejszych utworw mistrza egipskiej poezji dialektalnej,
a mianowicie wiersz Bahijja (bardzie znany jako piosenka Masr jama ja bahijja), sta si
czym w rodzaju hymnu. Podczas wiosny arabskiej a take po niej, w czasach
aktywizacji ycia spoecznego piewano go na demonstracjach i zebraniach studenckich.6 Fenomen poezji Nigma polega na jej uniwersalnoci. Odpowiada ona smakom
wszystkich pokole, jego utwory sprzed ponad pidziesiciu lat s nadal popularne,
a modzie zachwycona jest Nigmem jak Che Guevar, chocia broni pierwszego byo
wycznie sowo. Przede wszystkim interesuje mnie to, jak teksty poetyckie stay si
czci kultury masowej. Poezja naley przecie do kultury elitarnej. Trzeba tu
wyodrbni kilka kwestii. Po pierwsze, mona powiedzie, e w literaturze piknej
kultury arabo-muzumaskiej poezja zawsze znajdowaa si na pierwszym miejscu. 7 Po
drugie, jeli chodzi o poezj dialektaln, ze wzgldu na jzyk ma ona mocniejszy zwizek ze sztuk syntetyczn, tak jak teatr, kino itp. Po trzecie, sam Nigm zosta popularn
postaci w spoeczestwie egipskim dziki swojej staej obecnoci w przestrzeni medialnej. Wydaje si te, e, pomimo mierci, pozostanie ni na dugo, poniewa jeszcze za
ycia powstay o nim liczne programy i film fabularny.
Przejdmy jednak do ciaa. Stajc si czci kultury masowej, wcielona w Bahijj
ojczyzna poddaje si wizualizacji w sztuce popularnej, takiej jak karykatura, plakat,
graffiti. W takim razie moe powsta proste pytanie jak wyglda Bahijja?
Poetycki dorobek Nigma na pierwszy rzut oka jest daleki od tematw cielesnoci.
Znajduje si jednak w nim sporo wierszy miosnych, czy prawie miosnych, poniewa
w wikszoci przypadkw bohater liryczny wyznaje w nich swoj mio do kraju, oraz
wierszy filozoficznych, czy prawie filozoficznych, w ktrych znajdujemy refleksje nad
tosamoci, lecz dotycz one przewanie tosamoci narodu. Same sowa ciao albo
cielesny prawie nie pojawiaj sie w jego utworach. A te rzadkie przypadki odnosz si
czsto do mierci, czyli stracenia cielesnoci jako ludzkiej kondycji. W patriotycznych
utworach, ktre pozwoliem sobie nazwa prawie miosnymi i prawie filozoficznymi,
przycign moj uwag czsto wykorzystywany przez Nigma manewr poetycki
5
6

Zob. K. Abdel-Malek, A study of the Vernacular Poetry of Ahmad Fuad Nigm, Leiden 1990, s. 76-104.
Popularne s nawet covery wspomnianej piosenki. Na przykad znana piosenkarka Mariam Saleh piewa
j na swoich koncertach.
W czasach dzisiejszych ta hierarchia upodoba zmienia si, zwaszcza wrd modziey, na tyle, e jeden z emirackich kanaw emitowa program typu talent show wrd modych poetw. Ale chodzi tu
o poezj w klasycznym rozumieniu. W tym programie nawet poeci, ktrzy pisz gwnie dialektem,
wystpowali z tekstami w jzyku literackim.

113
ucielenienia ojczyzny
wcielenia jej w obraz niejakiej Bahijji, a w niektrych wierszach te Salmy albo Azzy. Ten obraz nie jest nowy dla literatury Egiptu. Znajdujemy go
w poezji ludowej oraz w utworach rwienikw Nigma. Dramat Nagiba Surura Jasin
i Bahijja powsta prawie w tym samym czasie. W tej sztuce Surur wykorzysta tragiczn
legend o mioci fellahw Jasina i Bahijji, ktra inspirowaa liczne piosenki ludowe. Ale
to Bahijja Nigma staje si symbolem, jak tumaczy znana blogerka, ktra wzia sobie jej
imi. Na gwnej stronie blogu autorka wyjania swj wybr: Baheyya to imi eskie,
ktrym zaczto nazywa sam Egipt. Symbolizm jest dzieem utalentowanego duetu
Szejcha Imama i Ahmada Fuada Nigma w przeladujcej ich piosence Masr, jamma, ja
Bahejja. Nie pretenduj do tego, aby reprezentowa Egipt i wszystkich Egipcjan. Po
prostu podoba mi si to imi.9
Wiersz ten zaczyna si sowami10 :
8

Wyprzedza nasze sowo powitanie,
Zwrcone do suchaczy, ktrzy s z nami:
Malutki ptaszek szczebiocze
Wiersze, napenione znaczeniami
Znajdujemy ju tutaj charakterystyczne wtki poetyckiego idiomu Nigma: wykorzystuje miar al-musammata, rym wewntrzny, uywa metafory ludowej (usfur).
Nasze sowo to mowa poety Ahmada Fuada Nigma i muzyka Szeicha Imama,
jego kolegi, z ktrym przez dugie lata tworzyli dwugos poetycko-muzyczny, znany nie
tylko w Egipcie. Wikszo mionikw twrczoci Nigma zapoznaa si z ni przez
wystpy i tamy (kasety) tego duetu, ktre byy popularyzowane przez domowe
nagrania. Dlatego wanie to sowo jest zwrcone do suchaczy. Warto zauway, e
te kasety s uywane do dzisiaj, chocia Nigm zosta gwiazd telewizji i Internetu, ale
wikszo gwiazd z kaset to oczywicie piosenkarze, a nie poeci. Malutki ptaszek te
nawizuje do charakterystycznych dla popularnych miosnych piosenek obrazw,
naduywanych na tyle, e ich teksty stay si prawie identyczne. Chodzi o tak zwany
sownik mioci (kamus al-hubb). Odnajduj tutaj aluzj do utworu Bajrama
at-Tunisiego O ludzie od piosenek! (czyli piewacy):




O ludzie od piosenek, ju nas boli gowa.
W imi Boga, chocia chwil ciszy!
Jestemy ju syci sowami bez sensu:
O noce, o oczy, o ach!
8
9
10

Podobny manewr spotykany jest czsto te u innych poetw, na przykad w poezji Mahmuda Darwisza.
http://baheyya.blogspot.com/ Data odczytu 31 stycznia 2014 r.
Wszystkie tumaczenia s mojego autorstwa. Poniewa j. polski nie jest moim j. ojczystym, wszdzie
podaj orygina.

114
Autor uwaa za niezbdne uprzedzi, e w przeciwiestwie do tamtych
piosenek, w tym utworze kady sowik i ga, na ktrej on siedzi jednak ma
znaczenie i sens. A konkretnie on piewa


...


O brzowej ziemi i ksiycu,
O brzegu i rzece, o dkach,
...
W oczach modej Bahijji,
O ktrej mowa i znaczenie.
Wedug Kamala Abdel Malika to imi kojarzy si z obrazem biednej chopki,
ktra moe by skromna, a nawet brzydka, ale w jej wntrzu ukryte s skarby
piknoci.11
Rysunek 1. Karykatura z gazety Al-jaum as-sabi

rdo: http://www1.youm7.com/News.asp?NewsID=1151209&#.UuwSnPuCWSo
Data odczytu 31.01.2014 r.

11

K. Abdel-Malek, op. cit., s. 38.

115
Egipcie, matko, Bahijje,
Ubrana w szal i galabijje,
Czas postarza si,
A Ty jeste moda
On mija,
A Ty przychodzisz
Jeli przypomnimy sobie synn rzeb Mahmuda Muchtara An-Nahda
(Odrodzenie Egiptu) w centrum Kairu, zobaczymy, e kobieta, ktra symbolizuje Egipt,
jednak ju odsonia twarz, i nietrudno bdzie wyrobi sobie zdanie o jej urodzie.
Natomiast jeli chodzi o jej wewntrzne pikno, to raczej nie ma tu wtpliwoci. Jest to
kobieta idealizowana i nawet cierpienie nie maluje si na jej twarzy, poniewa, jak pisze
poeta







Oto jest Twoje cierpienie,
A oto
Twj umiech.
Gdy si miejesz do poranka, on przychodzi
Po zachodzie i po nocy
Na spotkanie z Tob soce wschodzi,
Przepikna i moda
Bahijje!
Rozmylajc o tym, jak moe wyglda Bahijja, przypominam sobie obrazy
Mahmuda Saida, np. Moda dziewczyna z Asjuta (fata saghira min asjut).
Rysunek 2. Mahmud Said, Fata saghira min asjut

rdo: http://www.fonon.net/235 Data odczytu 31.01.2014 r.

116
Znajdujemy tutaj, jak w przywoanym wyej wierszu, i rzek, i brzeg, i dki,
i ziemi, jednak nie na tyle brzow, jak skra dziewczyny, piknej, jak powiedzieliby
Arabowie, jak ksiyc. Jednak na tym obrazie dziewczyna nie umiecha si, ale czekamy
na ten umiech, eby zobaczy poranek. Ma wygld obraonej dziewczynki, ktra jest
gotowa wybaczy i dalej cieszy si yciem, jak to potrafi robi dzieci. Na innym
ptnie tego autora pt. Dziewczyna (bint al-balad) podobna do niej kobieta umiecha
si, jednak nie jest ubrana w galabijj.
Rysunek 3. Mahmud Said. Bint al-balad.

rdo: http://www.doroob.com/archives/?p=42846 Data odczytu 31.01.2014 r.

Malarz i krytyk sztuki Jusef Limud napisa o tym obrazie: Ciao dziewczyny ze
wsi jest tymi drodami, z ktrych malarz wymiesza ciasto gbokich kolorw,
pokazujc przez nie dusz egipskiego ycia. 12 Ten brzowy kolor to kolor skry.
Przymiotnik asmar jest epitetem odnoszcym si do adnej skry, a asmarani czsto
uywa si w jzyku jako substantynizowany przymiotnik na oznaczenie atrakcyjnej
osoby (w rodzaju mskim dla obu pci, jak to wystpuje w miosnej liryce arabskiej).
Odniesienie Bahijji do natury, a zwaszcza do ziemi, a take relacje z ni
okrelane s w poezji Nigma przez takie sowa jak urodzi, sia, zbiera.
Zapodni Bahijj moe nawet ptaszek swoim piewem, jak w wierszu Bahijja, albo
i sam liryczny bohater swoim sowem, jak w wierszu Niech yje!:




12

. .

http://www.doroob.com/archives/?p=42846, Data odczytu 31 stycznia 2014 r.

117
Niech wolno sowa kr dookoa
Niech kraj nasz w wietle pynie
Rzu sowo w brzuch cienia
I niech Salma zajdzie w ci i urodzi wiato
W innym wierszu to historia Bahijji zachca ludzi:


Bahijje, zbieraj nas
Urodzimy milion Jasinw!
Rysunek 4. Logo Bahijja ja Masr.

rdo: https://www.facebook.com/BaheyaYaMasr Data odczytu 31.01.2014 r.

Jednym z przykadw wspczesnej wizualizacji Bahijji w graffiti i plakatach jest

logo eskiego ruchu demokratycznego Bahijja, Egipcie. Przedstawia ono mod,
atrakcyjn, wyzwolon i pewn siebie kobiet, ubran w modnie wystylizowan tradycyjn odzie galabijj i chustk, walczc za swoj wolno, honor, prawo. Wtpi,
czy Nigm, walczcy o te same wartoci, postrzegaby Bahijj w taki sposb. Mamy tu
dwie transformacje. Pierwsza to ucielenienie ojczyzny w wierszu i percepcja tego
obrazu przez czytelnika. Druga to wcielenie obrazu Bahijji jako metafory Egiptu w konkretnych przykadach. Poeta, czerpic z jzyka ludowego, jest jednoczenie twrc
jzyka. Czerpic z kultury ludowej, staje si twrc kultury narodowej.

119

Urszula Musyl

Sztuka obnaania
Hasana Manto

ciao w twrczoci Saadata

Gdyby Saadat Hasan Manto y dzisiaj, najprawdopodobniej byby jednym z najczciej nagradzanych pisarzy urdu. Kunszt i artyzm jego literatury stayby si
nadrzdne wobec notorycznego braku pokory i wyzwa rzucanych klasie redniej czy
spoecznych prowokacji, ktre okryy go z saw. Nietakty zrcznie zamieciono by pod
dywan, tumaczc je fanaberiami lub ekscentryzmem tak typowym dla artystw.
Niektrzy mogliby zwrci uwag na fakt naduywania przez pisarza alkoholu,
jednake Manto nie by ani pierwszym i tym bardziej ostatnim pijakiem artystycznego
wiatka Pakistanu.
Manto urodzi si w Brytyjskich Indiach w 1912 roku. Jego krtkie ycie
przypado na okres niezwykle burzliwy zarwno w historii Subkontynentu Indyjskiego,
jak i w kontekcie wydarze wiatowych. Bezporednio dowiadczy podziau Indii na
Indie i Pakistan. Niemale na jego oczach odbywaa si masowa migracja ludzi, ktrzy
w zalenoci od wyznania przemieszczali si do Indii lub Pakistanu, oraz towarzyszca
temu przesiedleniu rze. Wydarzenia roku 1947 na obu stronach konfliktu wywary
ogromne pitno i w rwnym stopniu straumatyzoway oba nowopowstae narody.
Manto nigdy nie mia wielkich oczekiwa w stosunku do ludzkiej moralnoci, jednak
okruciestwa II Wojny wiatowej oraz jej atomowy fina i krwawa niepodlego
Brytyjskich Indii, pozbawiy go wszelkich zudze. ycie prywatne rwnie go nie
rozpieszczao. Przeprowadzka do Pakistanu okaza si wielk pomyk, a zastane tam
realia oraz skromne moliwoci pracy zawodowej doprowadziy pisarza na skraj
rozpaczy.1 Zmar w 1955 roku w Lahore, kulturowej stolicy Pakistanu. Ju za ycia by
kontrowersyjnym acz cenionym pisarzem, jednake dopiero pniejsze dekady w peni
przyniosy mu uznanie, a szereg jego prac weszo do kanonu literatury urdu.
Saadat Hasan Manto odmieni oblicze wspczesnej literatury Pakistanu nie tylko
wyjtkowym stylem, lecz przede wszystkim odwag pisania o tematach trudnych
i spoecznie niewygodnych w sposb dobitny i bezlitonie prowokujcy czytelnikw
nienawykych do tak bezkompromisowej otwartoci i dosownoci. Manto by niezwykle
1

http://pakistaniat.com/2009/09/29/saadat-manto-trial/, data odczytu: 11 czerwca 2013.

120
uwanym obserwatorem postrzegajcym spoeczn rzeczywisto w caym jej bogatym
spektrum, a najbardziej upodoba sobie jej najciemniejsz stron. Najczciej opisywa
wiat degeneratw i prostytutek nie z perwersyjnej chci nurzania si w upadku, ale
dlatego, e wanie tam odkrywa prawdziwe oblicze czowieka. To, czego inni woleli
nie widzie, dla Manto stanowio istot spoecznego dowiadczania.
Z caej gamy dostpnych tematw to wanie kobiece ciao w swoich najintymniejszych odsonach pasjonowao go w stopniu wykraczajcym poza podanie czy
pisarsk inspiracj. Potrafi utosami si z nim, czujc i mylc jak kobieta. W opowiadaniach Manto cielesna zmysowo i nago wystpuj wic w sposb naturalny,
nieograniczone cenzur jzyka i, co waniejsze, bez moralnego pitna. W spoecznym
odbiorze jednak oprcz krepujcej golizny ciaa duo boleniej uwieraa spoeczna
hipokryzja, ukrywajca jego istnienie i potrzeby, zarwno fizyczne pikno, jak i proces
uprzedmiotowienia. Manto obnaa zatem dwukrotnie: najpierw samo ciao, a pniej
spoeczestwo, ktre pragnc cielesnoci jednoczenie zaprzecza jej znaczeniu.
W monsunowym chruniaku
Po raz pierwszy konflikt interesw ujawni si w 1944 roku, kiedy w magazynie
literackim Adab-e-Latif ukazao si opowiadanie Bu (Zapach). Wywoao ono skandal,
a pisarza okrzyknito ksiciem pornografii. Zniesmaczona i wzburzona opinia publiczna zarzucia autorowi demoralizowanie modziey i skierowaa spraw do sdu,
gdzie Manto wraz z wydawcami odpierali zarzuty szerzenia pornografii.
Bohaterem Zapachu jest mieszkajcy w Mumbaju odrobin znudzony yciem
mody Hindus Randhir, ktry dotychczas ochoczo korzysta z usug chrzecijaskich
prostytutek. Jednak kiedy wybucha wojna, wiele lokalnych domw publicznych
zmienio profil obsugiwanej klienteli i wstp do nich mieli tylko biali mczyni.
Randhir zmuszony jest korzysta z rozwiza alternatywnych i pewnego monsunowego
dnia zaprasza do swojego pokoju moknc na deszczu przypadkow dziewczyn.
Chocia uwaa si za dowiadczonego kochanka, spotkanie z nieznajom okazuje si
zupenie nowym i wyjtkowym przeyciem, wanie za spraw jej szczeglnego
zapachu. To niespodziewane i intensywne doznanie sprawio, e Randhir przesta
odczuwa pocig seksualny do innych kobiet, w tym do swojej nowo polubionej ony.
W kadej nastpnej partnerce na prno szuka zapachu monsunowej kochanki.
Przez ca noc Randhir czu jej przedziwny, niepokojcy zapach. By on jednoczenie przyjemny i odpychajcy. Wcha go przez ca noc. Pachniay jej pachy,
piesi, wosy, brzuch. Z kadego skrawka jej ciaa wydobywa si ten jednakowo
przyjemny, jak i przykry zapach, ktry Randhir czu przy kadym wdechu []
Randhir rozpoznawa zapach, jakim pachniaa dziewczyna, jednak nie potrafi go
opisa. Przypomina wo mokrej ziemi, chocia nie, ten zapach by czym innym.
Nie mia w sobie nuty lawendy ani innych sztucznych skadnikw. Ta wo bya
pierwotna tak pierwotna i odwieczna jak zwizek midzy kobiet a mczyzn.2

Wszystkie fragmenty tekstw z urdu przeoya Urszula Musyl; Manto S.H., Manto afsanay, Lahore
2007, tom I, s. 356.

121
W opowiadaniu Zapach Manto przede wszystkim zerwa z mocno utrwalon
konwencj wystpujc do tej pory w literaturze urdu, ktra polegaa na metaforycznym
mwieniu o seksualnoci i kobiecym ciele. Jako pierwszy odway si na wprowadzenie
dosownoci i nazywania rzeczy po imieniu. W czasie procesu zwrci si do wysokiego
sdu z retorycznym pytaniem: Wic jak mam nazywa kobiece piersi orzeszki
ziemne?. Chocia cenzorw gorszy literacki styl autora, to w spoeczne morale duo
bardziej uderzya tre.
Zblienie Randhira i nieznajomej dziewczyny zostao przedstawione czysto
fizycznie, jako niezwykle zmysowe i namitne. Nie ma tutaj ladw emocjonalnego
zaangaowania, szansy na kolejne spotkanie, czy zbudowanie innego rodzaju intymnoci ni ta seksualna. Kochankowie od razu rozpoznaj swoje potrzeby i bez zbdnych
sw oddaj si cielesnej przyjemnoci.
Przez ca noc trzymaa Randhira w objciach. Leeli spleceni niczym jedno ciao.
Rozmawiali niewiele. Wszystko, co chcieli powiedzie wyraali westchnieniem,
ustami i domi. Rce Randhira niczym delikatny powiew wiatru bezustannie
gadziy dziewczce piersi. 3
Rado pynca z seksu, zadowolenie i satysfakcja, jak i dugotrwaa pami tych
przey prowadzca do przemiany bohatera, byy absolutnym szokiem dla klasy
redniej, ktra relacje intymne zamykaa wewntrz maeskiej alkowy pozbawiajc je
znaczenia. Nie do zaakceptowania bya naturalno tego zblienia, potwierdzajca
fizyczne potrzeby zarwno mczyzny, jak i kobiety. Razia niczym nieskrpowana,
niemal archaiczna seksualna sia dziewczyny. Uosabiaa ona ziemi, deszcz, pierwotn
moc sprawcz, kobieco dzik i nieokieznan. Manto opisuje zwizek tych dwojga jako
oparty na czystym podaniu, ktre w opinii autora jest naturalne, usprawiedliwione
i przede wszystkim dopuszczalne, chocia pozbawione ciaru spoecznych konwenansw.
Jdro ciemnoci
Sdowy spr o Zapach trwa prawie rok i zakoczy si wystosowaniem publicznych przeprosin pod adresem najbardziej uraonych. Powoawszy na wiadkw
literackich ekspertw, opowiadanie uznano w kocu za obraliwe, ale nie wulgarne.4
Dla Manto jednak nie miao to wielkiego znaczenia. Zawsze uwaa, e literatura i praca
pisarza s bytami niezalenymi, funkcjonujcymi poza spoecznymi oczekiwaniami,
wolnymi od przymusu zadowalania. Priorytetem jest obiektywna prawda bez wzgldu
na konsekwencje. Wierny tej zasadzie w 1948 roku po raz kolejny narazi si publice
i zmuszony zosta do tumaczenia si przed rzdem Pendabu z zarzutu zagraania
spokojowi i porzdkowi publicznemu. Niebezpieczestwo kryo si w opowiadaniach
Khol do (Otwrz) i Thanda gosht (Zimne miso). Sprawa pierwszego z nich zakoczya si
wstrzymaniem na sze miesicy dziaalnoci magazynu, w ktrym utwr si pojawi.
Z Zimnego misa natomiast Manto znowu musia tumaczy si przed sdem. 5

3
4
5

Ibidem, s. 355.
I. Chughtai, My Friend, My Enemy, New Delhi 2001, s. 131-147.
http://pakistaniat.com/2009/09/29/saadat-manto-trial/, data odczytu: 11 czerwca 2013.

122
Otwrz powstao krtko po masakrach roku 1947 i dla Manto byo czci procesu
radzenia sobie z traum dowiadczon przez cay nard. Z pocztku potwornoci
towarzyszce podziaowi Indii wprawiy pisarza w stan kilkumiesicznego twrczego
zawieszenia, literackiej prni, kiedy mimo kopotw finansowych nie mg zmusi si
do pisania. Po oswojeniu pierwszego szoku postanowi na swj wasny, bezkompromisowy sposb skomentowa wydarzenia rozgrywajce si niemal na jego oczach.
Otwrz opowiada histori Sirad-ud-dina, starszego czowieka, ktry wraz z on
i crk musia ucieka z wioski. Z opisu jasno wynika, e caa rodzina uciekaa w ogromnym popiechu, bez jakiegokolwiek bagau, kobiety biegy boso. Dla ony Sirad-uddina ten pocig by miertelny, jemu i crce udao si dotrze na stacj skd odchodziy
pocigi do granicy. W oglnym zamcie i emocjach Sirad-ud-din zostaje rozdzielony
z Sakin, nie wie, kiedy i gdzie. W obozie dla uchodcw prbuje na wasn rk szuka
dziewczyny, ale nie przynosi to adnego skutku. Dowiaduje si w kocu o grupie
mczyzn, ktrzy zajmuj si poszukiwaniami zaginionych.
Po szeciu dniach jego stan nieco si polepszy i Sirad-ud-din spotka si
z ludmi, ktrzy gotowi byli mu pomc. Byo to kilku modych mczyzn
posiadajcych ciarwk i bro. Sirad-ud-din pobogosawi ich i opisa crk:
Ma jasn karnacj, jest bardzo adna. Przypomina swoj matk, nie mnie. Ma
jakie siedemnacie lat, due oczy, kruczoczarne wosy, pieprzyk na lewym
policzku. Moja ukochana creczka. Znajdcie j. Bg wam wynagrodzi. 6
Po kilku dniach mczyznom rzeczywicie udaje si odszuka dziewczyn
pasujc do opisu, jednak jej ocalenie i przywiezienie do obozu, gdzie czeka na ni
zrozpaczony ojciec, nie jest ich priorytetem. Sakina ywa, acz potwornie zmaltretowana
odnajduje si w obozowym szpitalu.
Co si stao? spyta lekarz, ktry sta obok.
Siraduddin zdoa wydusi z siebie: Ja ja ja jestem jej ojcem!.
Lekarz spojrza na lec, sprawdzi puls i wskazujc gestem na okno, powiedzia
do Sirad-ud-dina: Otwrz.
Martwe ciao dziewczyny poruszyo si nagle. Sztywnymi palcami zacza
rozwizywa sznurek spodni i zsuwa je z siebie. Starzec wykrzycza ze szczcia:
yje moj creczka yje!....
Lekarza zla zimny pot. 7
Na niespena trzech stronach opowiadania autorowi udao si uchwyci wszystkie
wymiary ludzkiego okruciestwa. Muzumanka zostaa wielokrotnie zgwacona przez
swoich braci w wierze, mczyzn, ktrych misj by ratunek i pomoc, a nie bezwzgldne
zbrutalizowanie jej modego ciaa. Manto celowo nie uczyni oprawcami hindusw czy
sikhw, poniewa w jego oczach barbarzystwu z wielk werw oddawali si wszyscy
niezalenie od wyznania. Ofiar pada bezbronna dziewczyna niemale instynktownie
reagujca na sowo otwrz. Jej zachowanie doskonale komentuj zwierzenia innej
literackiej postaci O z Historii O Pauline Rage:

6
7

S.H. Manto, Manto afsanay, Lahore 2007, tom 2, s. 464.

Ibidem, s. 466.

123
pomylaa, e sowa otworzy si, ktre oznaczaj zazwyczaj tyle, co zaufa
komu, dla niej maj tylko jeden sens, literalny, fizyczny, a przecie absolutny,
gdy otwieraa w kocu kad czstk ciaa, jak tylko mona otworzy. 8
Bestialstwo dokonane na ciele zredukowao w umyle znaczenie prostego czasownika do powtarzalnych i obrzydliwych aktw przemocy, otworzy mona ju tylko nogi,
gdy caa reszta zostaa unicestwiona. To brutalne zawadnicie jej fizycznoci, kiedy
ocalenie zdawao si by tak blisko, na przekr otwarciu znaczcemu zaufanie, stao si
niemym wiadkiem kruchoci czowieczestwa. Moda, przestraszona kobieta nie miaa
adnych szans w konfrontacji z grup kilku dorodnych osikw korzystajcych z okazji.
Seksualny przedmiot, obiekt wielokrotnego uytku porzucany bez skrupuw zaraz po
tym jak przestaje bawi i zadowala. W konflikcie kobiece ciao stao si jednym z pierwszych zawaszczanych przez mczyzn dbr. Traktowane jak rzecz przechodnia,
wojenne trofeum, nagroda przynalena zharowanym onierzom, z nieprawdopodobn
atwoci tracio cechy ludzkie.
W opowiadaniu Zimne miso pojawia si para kochankw, ktrzy nie widzieli si
od kilku dni. Kiedy Iar Singh wreszcie przychodzi na spotkanie, jego bystra kochanka
Kulwant Kaur od razu zwraca uwag na jego dziwne zachowanie. Prbuje si dowiedzie, gdzie jej wybranek spdzi ostatni tydzie, jednak nie dostaje odpowiedzi. Singh
zapewnia, e nic si nie dziao i e nie trawi go adna choroba. Aby udowodni, e
wszystko jest w najlepszym porzdku, zaczyna kobiet rozbiera i kochankowie oddaj
si namitnej grze wstpnej. Jednak mimo usilnych stara ciao Singha nie odpowiada
na pieszczoty. Zdenerwowana kobieta podejrzewa go o zdrad. Wywizuje si awantura, dochodzi do rkoczynw, a Kulwant da wyjawienia imienia rywalki. W kocu
przyparty do muru, spocony z emocji i miertelnie raniony sztyletem przez Kulwant,
Iar Singh postanawia wyzna prawd. Kulwant wiedziaa, e przez ostatnich kilka dni
Iar bra udzia w grabieach, poniewa lojalny wobec kochanki przynosi jej zrabowane
pienidze i biuteri. Jednak dopiero teraz zmuszony sytuacj opowiedzia, co dokadnie
wydarzyo si w czasie jednej z upieczych eskapad.
W domu, na ktry napadlimy, byo siedem byo siedem osb. Sze z nich
zabiem tym sztyletem, ktrym ty teraz mnie zrania. Suchaj. Bya tam rwnie
dziewczyna, bardzo pikna. Podniosem j i zabraem ze sob []
Kulwant kochanie jak mam ci to powiedzie bya liczna. J te mogem zabi,
ale powiedziaem sobie, nie Iar Singh codziennie rozkoszujesz si Kulwant Kaur,
teraz posmakuj innego owocu
Zarzuciem j sobie na ramiona i po drodze c to ja mwiem? ach tak, po
drodze na brzegu kanau koo krzakw pooyem j pomylaem, e najpierw
troszk j rozruszam, ale zmieniem zdanie. Kiedy to mwi kompletnie zascho
mu w gardle. Kulwant Kaur zwilya usta i zapytaa: Co byo dalej? Iar Singh
ledwo mg mwi: Od razu przeszedem do rzeczy ale ale. Sowa uwizy
mu w gardle. Kulwant krzykna: Co dalej!?.
Iar Singh otworzy oczy: Bya martwa bya trupem zimnym misem
kochanie podaj mi do. Kulwant Kaur pooya rk na doni Iara Singha. Bya
zimniejsza ni ld. 9
8
9

P. Rage, Historia O, Amber, Warszawa 2013, s. 125

S.H. Manto, t. 1, s. 600.

124
Chocia groza tego dowiadczenia jest poraajca, to impotencja Singha wiadczy
poniekd na jego korzy, potwierdza bowiem istnienie resztek moralnych hamulcw,
jakie zachowa. Niemniej jednak, cao jest istnym horrorem. Krwawy mord szeciu
osb nie stpi podania, ktre Iar poczu patrzc na niezwykle pikn kobiet. Nie
tyle rze, co jej nastpstwo, jakim jest nekrofilski orgazm, szokuj samego oprawc,
bezlitonie ukazujc mu skal wasnego upadku. Zwoki przemwiy z zawiatw
mszczc si okrutnie na chutliwym zabjcy. Wymierzona kara jest nie tylko trwaa
i dotkliwa, ale co najwaniejsze rwnie koszmarna, jak sama zbrodnia.
Zarwno Otwrz jak i Zimne miso odnosiy si do aktw brutalnej przemocy
dotykajcej kobiety w czasie historycznych perturbacji. W obrazach opisanych przez
autora kobiece ciao ulegao bezwzgldnemu urzeczowieniu, negowano jego integralny
zwizek z czujc istot ludzk bawic si jedynie pust guch form. To pastwienie si
nad ciaem, kobiecym ciaem, stao si niewygodnym wiadectwem finau szlachetnej
walki o niepodlego kraju. Manto znany ze swojej pisarskiej perfidii, wierny idei
sztuki, ktra nie ucieka od trudnych tematw, nie mia zamiaru czeka, a podziaowe
rany si zagoj i bez wahania posypa je spor garci soli. W artystycznym zamyle
chodzio o konfrontacj obnaajc podo ludzkiej natury, czekajcej jedynie na
moment ustania spoecznych nakazw przyzwoitoci, by pawi si w anarchii braku
kary i konsekwencji. Dla wczesnych czytelnikw utwory Manto byy z wielu rnych
wzgldw niezmiernie trudne w odbiorze. Umieszczajc w centrum dyskursu ciao
pisarz zrwna zarwno oprawcw, jak i ofiary tych potwornych zaj, do poziomu
mechanicznej fizjologii. Ofiary, traktowane jak przedmioty, w aktach przemocy staway
si niemym wiadectwem tego, do czego zdolny jest czowiek. Zoczycy, wyzbyci
nakazw moralnych swoich religii, z pasj oddawali si najciemniejszym popdom. Z t
sam werw grabili, zabijali i gwacili sikhowie, muzumanie i hindusi, poniewa jak
twierdzi autor, wszyscy s jednakowo chciwi, zdeprawowani, peni gniewu i nienawici.
Zaoenie skdind suszne, jednake niewygodne w percepcji, gdy zbiorowo i solidarnie ulego wyparciu. I tutaj wanie kluczow rol odgrywaa literatura, ktra w swojej
niezalenej uczciwoci, wierna jedynie prawdzie, gwatownie i nieprzyjemnie cucia
nard z emocjonalnego odrtwienia, wyrywaa ze wiata bezpiecznej acz faszywej iluzji,
bezlitonie pitnowaa to, co zasugiwao na nagan, tak by nigdy wicej si nie
powtrzyo.
W niezmiernie bogatej twrczoci Manto poza inspiracjami historycznymi, tak
wanymi dla pisarza komentujcego wiat mu wspczesny, istotne znaczenie miaa
rwnie sceneria dnia codziennego, ycie zwyczajne i uliczne, w ktrym bystre spojrzenie artysty odnajdywao mechanizmy rzdzce caym spoeczestwem. Na tym polu
niepokorny pisarz take nie oszczdza swoich odbiorcw. Zdawa by si mogo, e
rutyn codziennoci zaskoczy trudno, jednake specyficzny dobr tematw i sposb ich
ujcia, wnikliwa, otwarta i odwana analiza, czyli strategia zupenie inna od powszechnie stosowanego zamiatania pod dywan, zaskoczyy czytelnikw niemal tak bardzo jak
opowiadania podziaowe. Do pewnego stopnia moe nawet bardziej, gdy opisywane
sytuacje i bohaterowie byli zwykli, mieszkali tu obok, w pobliskim ssiedztwie. Tym
razem szok polega na wgldzie w egzystencj ludzi, o ktrych istnieniu emocjonalnie na
wp martwa klasa rednia wiedziaa, lecz jak zawsze wybieraa bezpieczny dystans. Na
przekr jednak wszystkiemu Manto zmusza swoich czytelnikw, by wanie tam
kierowali swoje spojrzenie.

125
Tombakowe szczcie
Do ulubionych tematw pisarza naleay kobiety i wszystko to, co z ich wiatem
si wizao. Mia w sobie niepowtarzaln wraliwo, ktra pozwalaa mu wnikn
w kobiece ciao i umys, przez co jego bohaterki, mimo e wykreowane przez mczyzn, epatoway nieprawdopodobnym wrcz realizmem. Dotyczyo to zarwno ich
cielesnoci, jak i przey emocjonalnych. Mistrzowskim popisem tych umiejtnoci jest
opowiadanie Obelga oraz posta prostytutki Sugandhi. W charakterystycznym dla siebie
stylu Manto od razu przechodzi do rzeczy wprowadzajc czytelnika w gorzki wiat
mioci za pienidze.
Zmczona caym dniem pracy pooya si do ka i od razu zasna. Miejski
inspektor sanitarny, na ktrego mwia Seth, poszed ju do domu pijany
pozostawiwszy j ca poobijan i obola. Zostaby na noc gdyby nie troska
o prawowit on kochajc go bezgranicznie. Pienidze otrzymane od Setha
ciko zarobione ciaem, wetkna za obcise, poplamione lin oli (bluzk). Kiedy
oddychaa srebrne monety brzczay, a dwik ten zlewa si z nieregularnym
biciem serca, tak jakby srebro z monet stopio si i mieszao z jej krwi. 10
ycie Sugandhi nie rozpieszczao. Nie wiemy, kim bya wczeniej i domyla si
tylko moemy, co zmusio j do podjcia tego jake wymagajcego zawodu. Spotykamy
j bowiem w momencie, kiedy jest ju dowiadczon prostytutk, nie najtasz, ale
nadal operujc w tych raczej niszych rejestrach. Klienci pac jej dziesi rupii, z czego
dwie i p musi odda alfonsowi. Z pozostaej sumy yje skromnie i ubogo, acz wydaje
si, e na swj sposb wygodnie. Sprawia wraenie pogodzonej z losem, ale czy aby na
pewno? Manto, przywizany do detalu w szczegach, opisuje prywatn przestrze
ycia kobiety, may wynajmowany pokj, do ktrego zaprasza klientw. Jest tam
wszystko, czego moe potrzebowa: due ko, toaletka, nawet gramofon. Przedmioty
te, chocia nadal w peni funkcjonalne, ju dawno mona by zamieni na nowe. Fotel jest
brudny i zuyty, gramofon przykrywa podarta szmata, a cao dopenia klatka
z anemiczn papuk i picy wyleniay pies przypominajcy pomit wycieraczk. Na
ku pi Sugandhi, wycieczona gwatown namitnoci Setha, w jej yach nadal
kry tani alkohol. W rodku nocy, mimo e wcale nie ma na to ochoty, cierpic na
potworny bl gowy zwleka si z ka i za namow alfonsa Ramlala pudruje nos,
wkada kwieciste sari i idzie pokaza si potencjalnemu klientowi. Staje si towarem
podlegajcym wycenie i negocjacjom kupna sprzeday. Tym razem jednak transakcja
nie dochodzi do skutku.
Sugandhi owina koniec sari wok palca, zbliya si i stana koo drzwi auta.
Siedzcy w rodku mczyzna powieci jej latark w oczy i na krtki moment
kompletnie olepi. Pstrykn przecznik i wiato zgaso. W tej samej chwili
usyszaa tylko uh. Silnik zawy i samochd odjecha.
Sugandhi tego nie zauwaya. W oczach nadal miaa bysk latarki. Nawet nie
zdya spojrze mu w twarz. Co tu si waciwie wydarzyo? Co miao znaczy
to uh, ktre cigle rozbrzmiewao w jej uszach. Co? Co?...

10

S.H. Manto, t. 2, s. 966.

126
Usyszaa gos Ramlala: Nie spodobaa ci si, co? Dobrze, musz ju lecie.
Dwie godziny na prno zmarnowaem. 11
Wystrojona w kwieciste sari kobieta zostaje wzgardzona, poniona i pomniejszona
do pojedynczego, niemal groteskowego w swoim okruciestwie uh. Pobiena inspekcja
wykazaa towar pod jakim nieznanym wzgldem wadliwy, wybrakowany, moe
tandetny, grunt, e niezdatny. Sugandhi, nie od dzi pracujca w zawodzie, doskonale
wie, e nie wszystkim si podoba, to nieodzowna cz tej profesji. Jednak to niespodziewane uh poruszyo j do gbi, nawiedzao w dziwnej potrzebie przeywania tego
momentu od nowa, mentalnej torturze odczuwanej fizycznie, niczym rozarzone wgle
przeszywajce jej ciao. Gniew i bezradno poruszaj j do ez. Zaczyna analizowa
swoje ciao, szuka wad i niedocigni, wycenia swoj atrakcyjno przekadajc si na
rynkowe szanse. Nie ma sobie wiele do zarzucenia, nadal jest moda, zaokrglona tam
gdzie powinna, poladki ma jdrne i spryste. Ponadto jest mia i yczliwa. Wie, e
niczego jej nie brakuje, a mimo to tak rozpaczliwie potrzebuje akceptacji, bezinteresownej bliskoci, staoci i zaufania.
Kadej nocy w jej szerokim tekowym ku goci ten lub inny mczyzna.
Sugandhi znaa wiele sposobw, by ich zadowoli i obiecywaa sobie, e nie
pozwoli by j wykorzystano, e bdzie ich traktowaa jak profesjonalistka. Jednak
zawsze fale emocji j poryway i koniec kocw stawaa si kobiet spragnion
mioci. 12
Stara si by realistk i nie pozwala sobie na bezuyteczne rozczulanie, jednak
gd emocjonalnego zaangaowania i przede wszystkim odwzajemnienia, jest tak wielki,
e najmniejsze ludzkie odruchy klientw faszywie bierze za dobr monet i zupenie
tego wiadoma, odpywa w fantazjach o wielkim uczuciu. Na jej saboci zyskuje
pojawiajcy si sporadycznie Madho, nieudacznik nalegajcy, by zerwaa z prostytucj,
ktry jednoczenie yje na jej koszt. Cigle obiecuje, e wspomoe j finansowo, eby ju
nie musiaa si sprzedawa, ale s to tylko puste mrzonki. I oboje o tym wiedz.
Niemniej jednak gra pozorw trwa, a do wydarzenia z nieszczsnym uh. Tamtej nocy
co w Sugandhi pko, na zawsze si odmienio, czar prys. Idea ksicia musiaa znikn,
a Kopciuszek zamiast wrci do zatchej kuchni, przeszed do ataku. Suganghi pragnie
rewanu, a poniewa rdo jej udrki skryte w samochodzie znikno w ciemnoci
miasta, wyadowuje swoj zo na znajdujcym si pod rk Madho. Atakuje szczeroci totaln, bezlitonie konfrontuje Madho z jego egoizmem i kamstwami. Zoliwie
przedrzenia sposb, w jaki kiedy to on j krytykowa, teraz w scenariuszu
odwrconych rl Sugandhi dyktuje warunki. Madho odchodzi, najprawdopodobniej ju
na zawsze. Kobieta zaskoczona nag pustk siada ciko na fotelu i prbuje odnale
si w nowej sytuacji. Panujca cisza jest przytaczajca, nieznona. W kocu kadzie si
na ku i wtulona w parchatego psa zasypia.
Sugandhi dowiadczya wanie czego w rodzaju rozpadu osobowoci.
Ograbiona z kamstw, ktrymi ywia si tak dugo, pozostaa bezbronna, emocjonalna
sierota sparaliowana prni. Rano wstanie i pewnie ucieknie w jak now iluzj,
jednak proces si dokona i nic nie odwrci jego skutkw, jutro obudzi si inna.
11
12

Ibidem, s. 975.
Ibidem, s. 970.

127
Wystarczyo zaledwie raz spojrze caej podoci ycia prosto w oczy, by zrozumie
ogrom egzystencjalnego upadku. Czytelnicy byli wstrznici. I na dodatek ten pies,
tego byo ju za wiele. W drobnomieszczaskim zdewoceniu przeyli podobnie do
Sugandhi rozbicie na atomy. Musieli zmierzy si nie tylko z wizj pijanej prostytutki
pracujcej w jakim obskurnym pokoiku, do tego ten dwik wcinitych za stanik
monet zarobionych w grzechu, to jeszcze na koniec nieczysty, fizycznie jak i metaforycznie, obrzydliwy kundel tulcy si do swojej pani. adunek brzydoty i zndznienia
niemoliwy do przeknicia.
Ciao oswojone
Gdy wszystko inne ju polego, na polu bitwy, w rozgardiaszu pocieli pozostao
jedynie ciao, zmczone, ale trwae, namacalne, czujce. I chocia tworzy siedlisko
lgncych si w nim emocji, to samo z siebie pozostaje nieporuszone i niezniszczalne.
Trwa niejako osobno w wiecie fizjologicznych praw przygldajc si narzucanym mu
zewntrznie znaczeniom. Bez sprzeciwu poddaje si karom, jak i nagrodom, namitnociom czy frustracjom. Stanowi nie tylko niezastpione narzdzie w procesie doznawania przyjemnoci, lecz rwnie t przyjemno tworzy, zapamituje i pragnie.
W paralelny sposb procesuje bl, ktry w skrajnym nateniu doprowadza do utraty
zmysw i odcinajc drog powrotu wizi w potrzasku permanentnego koszmaru.
Niezalenie jednak od rodzaju odczuwanych bodcw poprzez cige automatyczne
rejestrowanie wrae ciao tworzy zbiorcze dowiadczenie, ktre nastpnie na stae
wpisuje si w struktur jednostki, modyfikujc i nie raz rwnie determinujc jej kolejne
wybory i decyzje. I chociaby z tego wzgldu kada dogbna analiza kondycji
czowieka oraz jego spoecznych relacji, jeli odbywa si poza ciaem, skazana jest na
niekompletnoci i jednowymiarowo.
Manto pisa o wiecie tym najbliszym, ktry go bezporednio otacza i ktrego
dowiadcza na co dzie. Nie ba si jego uomnoci, okruciestwa czy chciwoci.
Wszystko to wpisywao si w niedoskonao ludzkich interakcji, w miako pobudek
i pokrtno chci. Nie godzi si jednak na odwracanie oczu, udawanie oraz
powszechn bigoteri. Moliwe, e chcia tworzy inaczej, ale pisarska uczciwo za
kadym razem braa gr i niepomny na groby i przykre konsekwencje wybiera
rzeczywisto kalek, ale prawdziw. Ciao najbardziej realne ze wszystkiego, mimo e
zbrukane, uprzedmiotowione, ograniczane w swojej zmysowoci, zaprzeczone i wyparte przez spoeczny konwenans, nie znikno. Cielesno oraz wszystko to, co si z ni
wizao uparcie domagaa si uwagi, a Manto jako jeden z nielicznych mia odwag nie
tylko przywrci fizycznoci jej warto, lecz prbowa rwnie nada jej nowe treci.
Fragmenty tekstw przeoya z urdu Urszula Musyl.

CIAO UPOLITYCZNIONE
CIAO POSKROMIONE

131

Katarzyna Grak-Sosnowska

Nagoci w islam? Uycia i naduycia ciaa.

Przypadek Femenu1
Cho w sprawach ciaa i seksualnoci prawo muzumaskie jest znacznie mniej
purytaskie, ni moe si wydawa, poczenie nagoci i islamu jest co najmniej niefortunne i niemale automatycznie nastawione na wywoanie duego zamieszania.
Nastoletnia Egipcjanka i Tunezyjka, zamieszczajc w Internecie swoje pnagie zdjcia
jako manifest polityczno-spoeczny, musiay by tego wiadome. 2 Mogy co najwyej
nie spodziewa si skali reakcji oraz dalszych konsekwencji zaangaowania w ich
spraw ukraiskiego ruchu spoecznego Femen.
Artyku ukazuje, odwoujc si do przykadw dwch wspomnianych nastolatek
oraz pniejszych dziaa Femenu i reakcji na nie rodowisk muzumaskich, w jaki
sposb nagie kobiece ciao jest uywane w walce ideologicznej. Chocia wikszo
muzumanw yje w wiecie niezachodnim, a akcje Femenu wymierzone byy w islam,
obie strony Femen i jego krytycy dziaali i funkcjonowali gwnie na Zachodzie.
Miao to przeoenie z jednej strony na form akcji Femenu (cho trzeba pamita, e
chodzenie nago w przestrzeni publicznej jest zakazane w wikszoci pastw, w ktrych
akcje te byy organizowane), z drugiej za na przyjt lini obrony przez krytykw tych
dziaa (w jzyku angielskim).
Upolitycznione ciao w bliskowschodnim kontekcie
W swoim kluczowym dziele pt. Czysto i zmaza Mary Douglas omawia rol ciaa
jako uniwersum symbolicznego i metafor struktury spoecznej. Rytuay czy inne
zabiegi, ktremu ciao jest poddawane odzwierciedlaj to, co dla jednostek czy
spoecznoci jest szczeglnie istotne. 3 Ciao kobiety peni w tym ukadzie rol szcze1

Projekt zosta sfinansowany ze rodkw Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji
numer DEC-2011/03/D/HS2/00876.
Warto zwrci tu uwag na publiczny charakter ich czynu oraz polityczny wydwik. W Internecie coraz
czciej mona znale amatorskie i profesjonalne filmy erotyczne i pornograficzne pochodzce
z Bliskiego Wschodu (jest nawet specyficzny gatunek hidabi w ktrym kobieta ma zakryt twarz),
jednak nie spotykaj si z oglnym potpieniem. Nie wywouj take szerszych reakcji spoecznych.
M. Douglas, Purity and danger. An analysis of the concepts of pollution and taboo, London 2001, s. 115116. [Mary Douglas, Czysto i zmaza, prze. Marta Bucholc, Warszawa: Pastwowy Instytut
Wydawniczy, 2007].

132
gln, bowiem to ono odpowiada za biologiczn reprodukcj spoecznoci czy narodu.
Staje si tym samym nadrzdn wartoci i symbolem. Zarazem jako ucielenienie danej
spoecznoci, w czasach konfliktu, moe sta si przedmiotem agresji wymierzonej w t
spoeczno. Kobiece ciao postrzegane jest jako warto dla wroga, a tym samym
element podboju. Kalajc kobiet zadaje si cios caej spoecznoci. 4
Na muzumaskim Bliskim Wschodzie ciao kobiety wielokrotnie stawao si
przedmiotem politycznych i ideologicznych rozgrywek. W zalenoci od dominujcej
orientacji politycznej bywa ono na si odsaniane albo zakrywane. 5 Czasami jak
w Tunezji czy w Egipcie jest to klimat polityczny, ktry sprzyja zakryciu. W Iranie
i Arabii Saudyjskiej obowizuje nakaz zakrywania wosw; z kolei w laickiej Turcji
odwrotnie istniej ograniczenia dotyczce zakrywania wosw. Upolitycznienie ciaa
widoczne jest rwnie w ograniczeniach dotyczcych jego obecnoci w przestrzeni
publicznej i w yciu publicznym w gosowaniu, wyborach, wykonywaniu niektrych
zawodw, uprawianiu sportu, wolnoci przemieszczania si (albo ich braku). Podczas
dynamicznych przemian spoeczno-politycznych okrelanych jako Arabska Wiosna
Ludw ciaa kobiet znalazy si w centrum w znacznie wikszym stopniu ni ciaa
mczyzn6 , jednak wbrew swojej woli jako ofiary przemocy seksualnej. 7
Kobiety muzumaskiego Bliskiego Wschodu potrafi jednak rwnie wiadomie
uywa swojego ciaa, upodmiotawiajc je. Najczciej jest to forma obywatelskiego
nieposuszestwa. Mode Teheranki balansuj midzy najnowszymi trendami mody
a ograniczeniami narzucanymi im przez pastwo w zakresie sposobu ubioru, okrywajc
si zym hidabem (bad hedabi). Bad hedabi to kolorowe stroje, obcasy, mocny makija
i wosy wystajce spod chusty, ale take kupowanie zachodnich ubiorw i produktw
kultury masowej. 8 Wiosn 2012 roku mode Saudyjki, na fali Arabskiej Wiosny,
wyjechay samochodami na ulice, przeciwstawiajc si zakazowi prowadzenia pojazdw
przez kobiety. 9
Niektre kobiety posuwaj si do uycia nagoci w swojej politycznej walce.
Samodzielnie dokonuj tego aktu, wychodzc poza przypisane im role spoeczne, ale
przede wszystkim dobrowolnie adaptujc pitno, jakim jest ich kobieco. W ten sposb

S. Croucher, Globalization and Belonging. The Politics of Identity in a Changing World , Lanham 2003,
s. 183.
Rwnie w Europie prawo do zakrywania bd odkrywania kobiecego ciaa jest przedmiotem gorcych
debat spoecznych, decyzji politycznych, a take kreacji artystycznych. Z tych ostatnich warto wskaza
na prace anonimowej artystki okrelajcej si jako Princess Hijab oraz performance dwch nieznanych
studentek w ramach projektu Niqabitch.
K. Fahmy, Women, revolution, and army, Egypt Independent,
http://www.egyptindependent.com/opinion/women-revolution-and-army, data odczytu 9 stycznia 2012.
Opisuj to w opracowaniu pt. Obywatelki czy ofiary? Kobiety a rewolucja 25 stycznia, wykonanym
w ramach bada w projekcie Obraz kobiety w kulturze i literaturze Egiptu (sygn. N N103 398140)
kierowanym przez prof. Katarzyn Pachniak, a realizowanym na Wydziale Orientalistycznym
Uniwersytetu Warszawskiego.
S. Gerami, Privatization of Womans Role in the Islamic Republic of Iran, [w:] G. Benavides, M. Daly
(red.), Religion and Political Power, Nowy Jork 1989, s. 115-116.
Pisz o tym w: Samochd jako narzdzie protestu. Odmienne drogi Saudyjczykw i Saudyjek, [w:]
K. Grak-Sosnowska, K. Pachniak, (red.), Bunt czy rewolucja? Przemiany na Bliskim Wschodzie po
2010 roku, d 2012, s. 88-101.

133
stygmat kobiece ciao staje si zasobem, ktry kobiety wiadomie wykorzystuj jako
symbol protestu.10 Do czasu pojawienia si Femenu na Bliskim Wschodzie i pojawienia
si muzumanek w jego strukturach poza wiatem islamu, nago tylko raz zostaa uyta
w walce politycznej.

Alijja al-Mahdi
Alijja al-Mahdi, nastoletnia studentka Amerykaskiego Uniwersytetu w Kairze,
zyskaa rozgos w padzierniku 2011 r., gdy na swoim blogu opublikowaa swoje
roznegliowane zdjcie, na ktrym ubrana jest wycznie w czarne poczochy i czerwone buty. Zdjcie, ktre niedugo po publikacji uzyskao 3 miliony odson, miao by
gosem w debacie o wolnoci sowa i protestem przeciw przemocy, rasizmowi,
seksizmowi, molestowaniu seksualnemu i hipokryzji. 11 Czyn Al-Mahdi wywoa
reakcj midzynarodow w gecie solidarnoci osoby prywatne, grupy i osobistoci
(m.in. chiski artysta Ai Weiwei) publikoway swoje nagie fotografie. Da rwnie
pocztek dyskusjom na temat prawa kobiet do rozporzdzania wasnym ciaem 12 , jak
i adekwatnoci tego typu protestu w kulturze arabsko-muzumaskiej. Warto doda, e
Ruch 6 Kwietnia jeden z najstarszych egipskich ruchw opozycyjnych oficjalnie
odci si od Al-Mahdi, mimo swojego liberalnego i wieckiego charakteru. Jej zwolennicy uwaaj jednak, e ciaa kobiet egipskich od dawna byy przedmiotem opresji,
molestowania, utowarowienia i przemocy; przypadek Al-Mahdi rni si tylko tym
razem ona sama poddaa swoje ciao tym praktykom. 13 Otrzymawszy kilka grb
karalnych, Al-Mahdi uzyskaa azyl w Szwecji, gdzie aktywnie wczya w dziaalno
lokalnego Femenu. Protestowaa m.in. przed egipsk ambasad w Szwecji, przed
ambasad Tunezji w sprawie Aminy Tyler, ktra rwnie umiecia swoje nagie zdjcia
w Internecie, oraz w jednym z lokalnych meczetw 14 zawsze nago, w towarzystwie
kilku innych dziaaczek.
Spektakularny czyn Al-Mahdi i jej wczenie si do dziaalnoci Femenu
spopularyzowa t form protestu w kontekcie muzumaskiego Bliskiego Wschodu.
Dotyczy to zarwno jego mieszkanek oraz kobiet pochodzcych z pastw muzumaskich, jak rwnie szerszej dyskusji na temat sytuacji i praw kobiet w wiecie
islamu. W 2012 r., z okazji Midzynarodowego Dnia Kobiet, wydano Nude Photo
Revolutionary Calendar, zawierajcy zdjcia nagich aktywistek i feministek z caego
wiata (w tym dwch z Polski). Inicjatork projektu jest Amerykanka pochodzenia
iraskiego, Marjam Namazie, oraz wspinicjatorka Marszu Szmat, Sonya Barnett.
Kalendarz powsta w 2012 r. jako wyraz wsparcia dla Alijji al-Mahdi. 15 Promoway go

10

11

12
13

14

15

Nilfer Gle omawia ten mechanizm na przykadzie hidabu por. N. Gle, The Voluntary Adoption of
Islamic Stigma Symbols, Social Research, t. 70, nr 3, jesie 2003.
Cyt za. Egypt activist posts herself nude, sparks outrage, Y-net, 17.11.2011,
http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4149840,00.html.
Por. np. http://www.sawtalniswa.com/2011/11/we-dont-own-our-bodies/.
M. Mikdashi, Waiting for Alia, Jadaliyya, 20.11.2011,
http://www.jadaliyya.com/pages/index/3208/waiting-for-alia.
Por. E. Lidn, Femen-ister nakendemonstrerade i Stockholms mosk, Aftonbladet, 29.06.2013,
http://www.aftonbladet.se/nyheter/article17046154.ab.
Wicej o kalendarzu: http://freethoughtblogs.com/maryamnamazie/nude-calendar/.

134
w Internecie m.in. nagie Iranki mieszkajce w Europie, ktre wykorzystay swoj nago
rwnolegle do tego, aby przeciwstawi si seksizmowi w Iranie. 16
Amina Tyler
Nastoletnia Tuenzyjka, Amina Tyler (Sbui), opublikowaa w marcu 2013 r.
w Internecie zdjcia, na ktrych jest pnaga, a na jej ciele wida napisy Moje ciao
naley do mnie i nie jest rdem niczyjego honoru oraz Fuck your morals. Wedug
informacji z oficjalnej strony Femenu, Amina Tyler wysaa do organizacji swoje zdjcie,
ktre zostao umieszczone na profilu Femenu na Facebooku. Rwnolegle utworzya
fanpage Femen Tunezja.17
Podobnie, jak Al-Mahdi, nie kierowaa si pobudkami o charakterze erotycznym,
ale potrzeb wyraenia protestu przeciw ograniczeniu roli kobiet. Zachowanie
Tunezyjki wywoao wiele kontrowersji w jej kraju, Tyler staa si bardzo popularna,
przez co odtworzenie faktycznego biegu wydarze kolejnych kilkunastu miesicy jest
trudne. Wkrtce po swoim czynie zacza otrzymywa pogrki, a jeden z alimw Adil
al-Almi (El Almi), przewodniczcy Komitetu Nakazywania Dobra i Zakazywania Za

nawoywa do ukarania jej kar chosty i/lub ukamienowania. Zaraz potem kobieta
znikna, pniej odnalaza si zamknita w domu babci w Al-Kajruanie, gdzie miaa
by poddawana indoktrynacji religijnej i testowi na dziewictwo, skd ucieka.
Amina Tyler zostaa aresztowana w maju 2013 r. Informacje na ten temat na
stronie Femenu zawieraj jedynie wzmianki o pnagich zdjciach, jednak areszt wie
si z dziaaniem Tunezyjki pod jednym z kajruaskich meczetw. W ramach protestu
przeciw organizacji kongresu radykalnego ugrupowania muzumaskiego Ansar
asz-Szaria, Tyler miaa wysmarowa napis Femen na cianie przybocznego cmentarza
i/lub rozebra si przed gmachem meczetu. Aktywistka zostaa aresztowana pod
zarzutami zakcania spokoju zmarych i niemoralnego zachowania. W areszcie spdzia
2,5 miesica, podczas ktrych korzystaa take z porad psychiatry. Wizienie opucia
1 sierpnia 2013 roku.
Akywistki Femenu zorganizoway akcj poparcia dla Tunezyjki pod hasem Lets
breast them!. W gecie solidarnoci swoje pnagie zdjcia z napisami przesyay na
portal kobiety z rnych pastw wiata. Drobn demonstracj (trzyosobow, jak wida
na zdjciu) zorganizoway take polskie feministki przed Ambasad Tunezji w Warszawie. 18 Femen nawoywa do nowej Arabskiej Wiosny, po ktrej nastanie wolno,
wolno bez muw i kalifw w Tunezji! Niech yje topless dihad przeciw niewiernym! Nasze cycki s bardziej zabjcze ni wasze kamienie! gosi deklaracja na stronie
organizacji. 19

16

17
18
19

W porwnaniu do innych mieszkanek Bliskiego Wschodu Iranki dosy czsto walcz za pomoc swojej
nagoci. W krtkim filmie Jean-Baptiste Mondino Corps et mes (2012) wystpia iraska aktorka
Golshifteh Farahani, ktra obecnie przebywa na uchodctwie we Francji. Film dostpny jest m.in. pod
adresem: http://www.liveleak.com/view?i=5ba_1327083357.
Under threat of death, Femen, 19.03.2013, http://femen.org/en/news/id/294#post-content.
Free Amina! Warsaw, Femen, 30.06.2013, http://femen.org/en/gallery/id/217#post-content.
Topless jihad, Femen 26.03.2013, http://femen.org/en/gallery/id/161#post-content.

135
Dla podkrelenia solidarnoci z Amin, Femen ustanowi 4 kwietnia jako
International Topless Jihad Day. Przedstawiciele organizacji wieckich, feministycznych, a take ze wiata artystycznego wystosowali tego dnia list otwarty w obronie
Aminy Tyler. 20 Wedug wsporganizatorki akcji, Marjam Namazie, petycj w obronie
Aminy podpisao 109 tys. osb. Z tej okazji zorganizowano protesty na Ukrainie,
w Niemczech, Szwecji, Belgii, Francji, we Woszech, w Wielkiej Brytanii i Kanadzie.
W wikszoci przypadkw, sdzc po zdjciach, brao w nich udzia kilka-kilkanacie
osb. Nie zawsze byy wrd nich pnagie aktywistki. 21 Amin popara take Alijja
al-Mahdi. 22 W marcu 2013 r. aktywistki Femenu spaliy przed meczetem paryskim flag
z szahad dokonaa tego Tunezyjka. 23 Trzy kobiety wdary si take na wykad
prezydenta Tunezji, Moncefa Marzoukiego, ktry przyjecha z delegacj do Parya. 24
Protest nie omin take prezydenta Franois Hollandea przed delegacj do Tunezji. 25
W maju 2013 r. aktywistki Femenu zorganizoway pierwszy protest w kraju
muzumaskim. Nie bez powodu wybray Tunezj. Ich akcja wymierzona bya we
wadze tego kraju i miaa wspomc Amin Tyler. Trzy aktywistki Francuzka i dwie
Niemki zostay aresztowane 26 ; kobiety zwolniono po kilku miesicach. W tym czasie
Femen zorganizowa pnagie demonstracje przed ambasadami Tunezji w rnych
pastwach europejskich i krajach trzech aresztowanych aktywistek oraz zbirk
pienidzy. Nowym elementem dziaania bya modlitwa w imieniu czterech trzymanych
w Tunezji kobiet, ktr aktywistki urzdziy pnago przed gmachem ambasady
Tunezji. Jednym ze wznoszonych okrzykw byo Amina akbar. 27
W sierpniu, zaraz po opuszczeniu wizienia, Amina Tyler zdecydowaa si
opuci szeregi Femenu, podajc jako przyczyn islamofobiczny charakter jej dziaa,
z ktrym nie chce by wizana. Chocia podzikowaa Femenowi za wsparcie, wskazaa
na to, e organizowanie protestu w Tunezji podczas jej procesu sdowego przysporzyo
jej dodatkowych kopotw, gdy oskarono j o wspudzia w spisku.
Femen przwciw islamowi
Femen (ukr. i ) powsta w 2008 r. w Kijowie, przeciwstawiajc
si pocztkowo zjawisku prostytucji. Stopniowo sta si ruchem o zasigu midzynarodowym, artykuujc sprawy i interesy kobiet. Ruch zyska sobie saw sposobem
dziaania, ktry sam okrela jako sekstremizm. Polega on na tym, e jego czonkinie
rozbieraj si do pasa w miejscach publicznych, a na swoich ciaach umieszczaj napisy.
20

21

22
23
24

25

26
27

Z Polski podpisa go Jacek Tabisz przewodniczcy Polskiego Towarzystwa Racjonalistw,

por. 4 April 2013: International Day to Defend Amina; she represents us, 23.03.2013,
http://www.siawi.org/article5311.html.
Today is our day to defend our Amina, Maryam Namazie. Nothing is sacred, 5.04.2013,
http://freethoughtblogs.com/maryamnamazie/2013/04/05/our-day-defend-amina/
There will be million Aminas, 4.03.2013, http://femen.org/en/news/id/312#post-content.
Fire of revolution, Femen, 4.03.2013, http://femen.org/en/gallery/id/165#post-content.
Topless Jihad reached president of Tunisia!, Femen, 4.12.2013 (?),
http://femen.org/en/news/id/338#post-content.
Femen followed Hollande to Tuniesia, Femen, 7.03.2013, http://femen.org/en/gallery/id/218#postcontent.
Breats feed revolution!, Femen, 29.05.2013, http://femen.org/en/gallery/id/195#post-content.
Naked salah, Femen, 6.05.2013, http://femen.org/en/gallery/id/197#post-content.

136
Obecnie siedziba organizacji mieci si w Paryu, a sie liczy przynajmniej kilkanacie
lokalnych organizacji na caym wiecie.
Na Bliskim Wschodzie Femen rozpocz swoj dziaalno po aktach dwch
Arabek Alijji al-Mahdi z Egiptu i Aminy Tyler z Tunezji. Trudno powiedzie, ktra
kobieta zainspirowaa Femen do dziaania na tym terenie oraz w jakim stopniu obie
kobiety inspiroway si dziaalnoci Femenu. Nie ulega jednak wtpliwoci, e Femen
zintensyfikowa swoje dziaania na Bliskim Wschodzie mniej wicej od poowy 2012 r.,
jak rwnie dziki tym dziaaniom sta si znacznie bardziej rozpoznawalny na caym
wiecie.
W wikszoci przypadkw aktywistki organizoway swoje demonstracje w kilku
pastwach Europy Zachodniej zwaszcza we Francji, ale take w Belgii i Niemczech.
Akcje Femenu mona podzieli na trzy kategorie:
Reakcja na biece wydarzenia polityczne i spoeczne np. Femen zorganizowa wraz z Alijj al-Mahdi akcj przed ambasad Egiptu w Sztokholmie
przeciw konstytucji egipskiej 28 , a nastpnie kolejn popierajc obalenie
prezydenta Muhammada Mursiego. 29 Sprzeciwia si take zabjstwu kurdyjskiego aktywisty 30 , obrzezaniu kobiet 31 , noszeniu czadoru w Iranie 32 ,
a take wspar demonstracje w Turcji na placu Taksim 33 i wyrazi poparcie dla
Malali Jusufzaj. 34
Reakcja na wydarzenia o marginalnym znaczeniu np. to, e IKEA dokonaa
zmian w swoim katalogu opublikowanym na rynek saudyjski 35 , albo zakaz
ostrego makijau stewardes Tureckich Linii Lotniczych. 36
Akcje majce na celu poparcie dla Alijji al-Mahdi lub Aminy Tyler. Zdecydowana wikszo akcji z tej kategorii dotyczya Aminy Tyler. Tunezyjka zostaa
aresztowana, tymczasem Alijja al-Mahdi szybko wyemigrowaa do Szwecji, wic
zabieranie gosu w jej sprawie wydawao si mniej potrzebne. Co wicej,
Al-Mahdi kilkakrotnie sama przyczaa si do akcji Femenu.
Pierwsza wzmianka na anglojzycznej stronie Femenu dotyczca wiata islamu
pochodzi z 31 marca 2012 r. i dotyczy walki z islamizacj. W Paryu aktywistki Femenu
ubrane w burki zryway z siebie okrycia i w ten sposb protestoway przeciw
barbarzystwu szariatu, zgodnie z hasem Lepiej nago ni w burce. Wzyway
mieszkanki pastw muzumaskich do organizowania marszy topless na znak poparcia
28
29

30

31

32
33

34
35
36

Apocalypse of Muhammad/Video, Femen, 20.12.2012, http://femen.org/en/news/id/185#post-content.

Femen welcomes antiislamist geat revolution in Egypt!, Femen, 29.06.2013,
http://femen.org/en/news/id/464#post-content.
Today Femen activists mourns with the al Kurdish people!, 1.102013,
http://femen.org/en/news/id/199#post-content.
Stop Female Genital Mutilation!, Femen, 2.06.2013, http://femen.org/en/news/id/238#post-content oraz
Berlinale, there is not only film that can be cutted! Stop FGM!, Femen 2.06.2013,
http://femen.org/en/gallery/id/132#post-content.
Naked solidarity, Femen, 3.03.2013, http://femen.org/en/gallery/id/148#post-content.
Femen message addressed to brave Turkish revolutioners!, Femen 2.06.2013,
http://femen.org/en/news/id/380#post-content
Freedom for women in the East, Femen, 10.12.2012, http://femen.org/en/news/id/126#post-content.
You cannot erase us! We exist!, Femen 24.10.2012, http://femen.org/en/news/id/133#post-content.
Stop islamisation of the sky!, Femen 14.05.2013, http://femen.org/en/gallery/id/187#post-content.

137
dla ich sistr poowijanych w zasony, palonych kwasem, bitych rzgami i pocitych
noami szalonych fanatykw. Jeden z napisw gosi: Kobiety islamu, nie poddawajcie
si szariatowi! Przyjdcie, rozbierzcie si i wygrajcie!. 37
Ostatni cytat ilustruje sposb pojmowania przez Femen wyzwolenia kobiet.
Wolno kobiety sprowadzona jest bowiem do jej ubrania. Im bardziej kobieta jest
wyzwolona, tym mniej odziey ma na sobie. Na tym tle muzumanki wypadaj
najbardziej negatywnie, albowiem zasaniaj te czci ciaa, ktre na Zachodzie kobiety
odsaniaj, a mianowicie wosy lub twarz. Warto zauway, e takie zaoenie ogranicza postrzeganie feminizmu wycznie do jego liberalnej wersji zachodniej. Muzumaskie feministki nie maj racji bytu, poniewa odstaj od nakrelonego przez Femen
prototypu, a ponadto same z siebie daj si zniewala, zasaniajc swoje wosy.
Muzumanki przeciw Femenowi
Dziaania Femenu nie spotkay si z uniwersalnym poparciem ze strony
muzumanek. Ju na pocztku kwietnia zostaa zaoona strona na Facebooku Muslim
Women Against Femen, ktra liczy obecnie ponad 14 tys. fanw. 38 Muzumanki
zastosoway podobn strategi do Femenu, czyli prezentacj zdjcia wasnej sylwetki
z towarzyszcym napisem, jednak napisy znajdoway si na kartkach papieru, a nie na
ich ciaach. Przykadowe gosiy: Nago mnie nie wyzwala i nie potrzebuj
zbawienia, Femen ukrad nasz gos, Jestem muzumask feministk. Femen nie jest
ani rzecznikiem muzumanw, ani feministek, a nawet stwierdzenia ostrzejsze:
Pieprzy Femen, Ups zapomniaam, e mam by zniewolona, bo wanie jestem
wspaniaa, Femen ubierz si. 39 Plakaty trzymay zarwno kobiety z zakrytymi
twarzami, jak i noszce chustki na wosach, czy wreszcie takie, ktre miay wosy
odsonite.
Dziaania Alijji al-Mahdi i Aminy Tyler nie spotkay si z gonym potpieniem ze
strony rodowisk muzumaskich spoza ich krajw, a i w obu pastwach zdania na
temat zasadnoci i formy ich protestu byy podzielone. 40 Natomiast akcje Femenu
wywoay jednoznaczny sprzeciw. 41
37
38
39
40

41

Allah created me naked!, Femen, 31.03.2012, http://femen.org/en/gallery/id/54#post-content.

Por. https://www.facebook.com/MuslimWomenAgainstFemen.
Por. http://www.huffingtonpost.com/2013/04/05/muslim-women-against-femen_n_3023052.html.
Od Alijji al-Mahdi odwrciy si stosunkowo szybko rodowiska wieckie i liberalne w Egipcie, jeszcze
zanim nastpio potpienie ze strony rodowisk religijnych. Najczciej przytaczanym powodem by
charakter samej akcji, ktry mia pogry ugrupowania wieckie i liberalne, zwaszcza w kontekcie
zbliajcych si wyborw parlamentarnych por. S. Salem, Femens Neocolonial Feminism: When
Nudity Becomes a Uniform, Al-Akhbar, 26.12.2012,
http://english.al-akhbar.com/node/14494.
Strona zwolennikw organizacji Muslim and Ex-Muslim Women for FEMEN support liczy ponad
3 tys. fanw, jednak we wrzeniu zmienia nazw na Muslim and Ex-Muslim Women for Secularism.
Jej zaoycielki nadal twierdz, e popieraj Femen, ale nie we wszystkich aspektach. W szczeglnoci
dystansuj si od praw prostytutek, a take sposobu przeprowadzania niektrych protestw (por. Por.
https://www.facebook.com/photo.php?fbid=497780166970224.). Ponadto w Internecie mona znale
prnie dziaajc stron Femen Turkey (ponad 16 tys. fanw, wikszo aktywnoci zwizana z protestami w stambulskim parku) i kilka stron Femenu tunezyjskiego (po 0,5-2 tys. fanw; wikszo aktywnoci dotyczy Aminy Tyler). Obydwie strony koncentruj si na przedstawianiu globalnych dziaa
Femenu. Przykadw akcji zorganizowanych przez lokalne dziaaczki jest niewiele, jeeli ju wida np.
zdjcie trzech kobiet ubranych w koszulki z logiem Femenu pozujce z flag organizacji w kolorach
flagi narodowej Tunezji.

138
Gdy zniosam straszne i rasistowskie zdjcia, ktre powstay w ramach Topless
Jihad Day, przestawiajce aktywistki Femenu topless ze sztucznymi brodami
i rcznikami uytymi jako turbany pieprzonymi rcznikami, obym nawet nie
zacza pisa na temat tych kretyskich rcznikw mapujce muzumaskie
modlitwy z podniesionymi rkami na dywanikach, czy w ogle mona powiedzie cokolwiek sensownego na temat Femenu?.
Liderka Femenu, Inna Szewczenko, odpara krytyk muzumanek zanurzajc si
w jeszcze wikszym stopniu w kulturowym determinizmie. Wedug niej muzumanki
cierpi na kompleks niewolnika, ktry zaprzecza temu, e jest niewolnikiem i w gbi
serca chc by wyzwolone, nawet jeeli trzymaj w rkach napisy przeciwnej treci
(pono mona to dostrzec w ich oczach). Co wicej, wolno (w rozumieniu Femenu) jest
wartoci uniwersaln i powinna by podzielana rwnie przez Arabki. 42 Podczas
jednej z debat z muzumaska feministka i blogerka, Lejla Alawa, zaproponowaa, aby ta
zdja publicznie swj hidab, poniewa jest on symbolem krwi i przestpstw popenianych w imi islamu, oraz mierci. 43 W wywiadzie dla CNN podkrelaa, e hidab
jest symbolem i narzdziem zniewolenia kobiety, a masowy protest o charakterze
seksualnym, zainspirowany naszym przykadem, posuy jako pierwszy krok na rzecz
odzyskania przez kobiety ich natury i bdzie przeomem w rozpoczciu rozkadu
szariatu i ponownego przywrcenia kobietom prawa do kontroli ich bytu, od seksualnego do politycznego. 44 W swoich licznych innych wypowiedziach Szewczenko
wykazuje si naprzemiennie ignorancj i brakiem podstawowej wiedzy na temat wiata,
ktry tak bardzo chce zbawi. Twierdzi na przykad, e muzumanin moe mie pi
on i e mieszkaj one w haremie 45 , a ramadan jest po prostu gupi. 46
Faktem jest, e Szewczenko zabraa gos w sprawie zaangaowania Femenu
w sprawy islamu starajc si odzyska utracon legitymacj dla dziaa swojego ruchu,
ktre stopniowo stay si przedmiotem coraz surowszej krytyki i to nie tylko przez
muzumanw. Bez trudu mona zauway, e swoimi wypowiedziami jeszcze mocniej
utrwalia i podtrzymaa paternalistyczn pozycj Femenu. Sposb, w jaki Femen stara
si artykuowa swoje racje wykracza poza to, co jest przedmiotem krytyki postkolonialnego feminizmu reprezentacj kobiet z kultur pozaeuropejskich jako pasywne
i bezbronne, a przede wszystkim gorsze od nowoczesnych i wyzwolonych kobiet
Zachodu. Dziaania Femenu wyrnia przede wszystkim populistyczny charakter 47 ,
miejscami kiczowaty co ilustruj mode, atrakcyjne blondynki w wiankach na
42

43

44

45

46

Muslim Women Against Femen: Facebook Group Takes On Activists In Wake Of Amina Tyler Topless
Jihad, The Huffington Post, 5.04.2013,
http://www.huffingtonpost.co.uk/2013/04/05/muslim-women-against-femen-facebook-topless-jihadpictures-amina-tyler_n_3021495.html.
J. Tayler, Topless Jihad: Why Femen is Right, The Atlantic, 1.05.2013,
http://www.theatlantic.com/international/archive/2013/05/topless-jihad-why-femen-is-right/275471/.
I. Shevtchenko, Why topless protesters will hound Islamic leaders, CNN 22.04.2013,
http://edition.cnn.com/2013/04/22/opinion/opinion-shevchenko-femen/.
I. Shevchenko, Topless in the Country of Hijab?, Huffington Post, 8.04.2013,
http://www.huffingtonpost.co.uk/inna-shevchenko/femen-topless-in-the-country-ofhijab_b_3034211.html.
Frances Marianne muse stirs pot with anti-Islam tweet, France 24, 18.07.2013,
http://www.france24.com/en/20130717-marianne-inna-shevchenko-femen-tunisia-topless-feministamina-ramadan.

139
gowach, ktre atakuj wiat swoj nagoci
a miejscami wulgarny. Jak bowiem
inaczej nazwa zawizany na gowie jednej z dziaaczek rcznik (turban?), rozbieranie
si w miejscu kultu (meczecie), czy parodi modlitwy przez nagie kobiety przed
meczetem?

Biorc pod uwag wypowiedzi liderki Femenu, bardzo prawdopodobne jest, e

protestujce kobiety nie zdaj sobie sprawy nie tylko z nieadekwatnoci uywanych
rodkw, ale i ze swojej miesznoci. Nie jest to parodia, jak chociaby w przypadku
lalkowej komedii Team America: World Police (2004).48 Warto doda, e rodowiska
krytykw islamu zachoway si co najmniej powcigliwie w stosunku do dziaa
Femenu, cho teoretycznie maj wsplny cel (walk z islamem, czy z jego pewn
odmian).49
O ile dziaania Femenu dotyczce wiata islamu spotkay si z niemale uniwersaln krytyk, akcja muzumanek przeciw Femenowi zyskaa poparcie. Pojawiajce si
przeciw nim zarzuty dotycz zasadniczo dwch kwestii:
Egocentryzmu walczc o prawo do noszenia hidabu i przeciwstawiajc si
walce Femenu o prawa kobiet, zdaj si zapomina o tym, e wiele innych
muzumanek nie ma prawa wyboru.50 Jest to szczeglnie istotne zwaywszy na
kontekst wikszo gosw przeciwnych Femenowi pochodzia od muzumanek mieszkajcych na Zachodzie i bya artykuowana w jzyku angielskim.
Kobiety podkrelay wic swoje prawo wyboru, ktrego cz muzumanek
z innych regionw wiata moe nie mie. Warto jednak pamita, e i same
dziaania Femenu cho wymierzone w wiat islamu odbyway si w wikszoci na terytoriach niemuzumaskich, w pastwach zachodnich.
Syndromu sztokholmskiego cho jest to sprzeczne z ide wolnoci, muzumanki bd wbrew sobie broni prawa do wyznawania swojej religii, noszenia
hidabu i podporzdkowania si patriarchalnemu porzdkowi 51 (czyli w zasadzie jest to potwierdzenie retoryki Femenu).
Jest to o tyle znamienne, e obecny dyskurs medialny dotyczcy islamu na
Zachodzie jest w duej mierze negatywny i nasili si w cigu ostatnich kilku miesicy
(w Polsce od maja 2013 r., czyli od dokonanego przez muzumanina w Londynie ataku
maczet na onierza). By moe Femen przekroczy granice tego negatywnego dyskursu w taki sposb, e sam sta si mieszny.
47

48

49

50

Najpewniej z tego powodu Femen znalaz si w komiksie o superbohaterce Qaherze. Dowiadujc si

o kacji Femenu przed meczetem Aqhera mwi: cakowicie nie lubi ich ideologii. Myl, e reprezentuj sob mentalno, ktra uznaje tylko pewn form wolnoci (ich wasn); razem z ich
dehumanizacj kobiet muzumaskich i afirmacj postaw biaego kolonializatora wybawcy. Aktywistki
kocz uwizane przez Qaher na gazi, gdzie na odludziu por. http://qahera.tumblr.com/.
Po polsku film znany jest pod tytuem: Ekipa Ameryka: policjanci z jajami. Jest to parodia Amerykanw,
ktrzy za pomoc wiatowej policji staraj si kontrolowa cay wiat. Tym razem walcz z midzynarodowym terroryzmem, m.in. w Afganistanie. Przebrany aktor podobnie jak aktywistka Femenu ze
sztuczn brod i rcznikiem jako turbanem infiltruje rodowisko afgaskich talibw, mwic synn
fraz Durka, durka Muhammad, jihad.
Na jednej z polskich grup zrzeszajcych krytykw islamu spotkaam si z krytyk i wymiewaniem
dziaa Femenu.
Por. np. J. Tayler, Topless Jihad: Why Femen is Right, The Atlantic, 1.05.2013,
http://www.theatlantic.com/international/archive/2013/05/topless-jihad-why-femen-is-right/275471/.

140
***
Wystpujc w obronie dwch kobiet, Femen pogwaci prawa milionw innych do
samostanowienia, zakrywania swojego ciaa i wyznawania islamu. Znacznie bardziej
kopotliwe w ocenie s dwie arabskie inicjatorki pozowania nago. Ich czyn by bowiem
na tyle spektakularny, e bardzo szybko sta si przedmiotem ocen i komentarzy, a tym
samym wpisany w okrelony rodzaj narracji: upodmiotowiajc siebie poprzez swoj
nago kobiety walcz z patriarchalnym porzdkiem spoecznym. Jednak moe zbyt
szybko obie kobiety stay si rewolucjonistkami znowu, z perspektywy zachodniej? 52
Szczeglnie negatywnie postrzegana jest Alijja al-Mahdi nie tyle jej pierwsze zdjcie

ale przystpienie do Femenu i zaangaowanie w jego akcje. Jedna z badaczek, Sara

Salem, okrela go wprost jako kolonialny ruch feministyczny.53
Dziaania Alijji al-Mahdi, Aminy Tyler i Femenu maj niewtpliwie spektakularny
charakter, ze wzgldu na to, e tak bardzo nie przystaj do bliskowschodniej rzeczywistoci. Z tego powodu spotkay si z duym zainteresowaniem ze strony mediw,
zwaszcza zachodnich. Na tym tle lokalne inicjatywy realizujce podobne cele, ale
w inny, mniej spektakularny sposb np. oddolne ruchy spoeczne i organizacje
przeciwstawiajce si przemocy seksualnej wobec kobiet w Egipcie pozostaj niewidoczne. Wydaje si jednak, e to one faktycznie adresuj istotne problemy spoeczne
zwizane z funkcjonowaniem kobiet w przestrzeni publicznej. 54 Dziaania Aminy Tyler
Alijji al-Mahdi miay najpewniej ten sam cel, jednak forma przekazu nago okazaa
si broni obosieczn. Zwrcia uwag wiata, ale tylko i wycznie na nago. I nic
ponad ni.

51
52

53

54

CEMB Forum,12.08.2103, http://www.councilofexmuslims.com/index.php?topic=24709.0.

Niewiele wiemy o zaangaowaniu obu kobiet w sprawy ruchu feministycznego przed publikacj zdj,
jak rwnie o ich pogldach. Chocia na przykad w wywiadzie dla CNN Alijja al-Mahdi opowiadajc
o swoim yciu seksualnym stwierdza, e nie stosuje tabletek antykoncepcyjnych, poniewa jest
przeciwniczk aborcji. Ponadto dziewczyna zrezygnowaa ze studiw na prestiowym Amerykaskim
Uniwersytecie w Kairze, protestujc przeciw kontroli swoich rodzicw. Oba przykady zdaj si nieco
osabia wizerunek Al-Mahdi jako wiadomej swoich dziaa rewolucjonistki por. M.F. Fahmy,
Egyptian blogger Aliaa Elmahdy: Why I posed naked, CNN, 20.11.2011,
http://edition.cnn.com/2011/11/19/world/meast/nude-blogger-aliaa-magda-elmahdy.
S. Salem, Femens Neocolonial Feminism: When Nudity Becomes a Uniform, Al-Akhbar, 26.12.2012,
http://english.al-akhbar.com/node/14494.
S. Salem, Femen Strikes in Tunisia the Case of Amina, Muftah, 26.03.2013,
http://muftah.org/femen-strikes-in-tunisia-the-case-of-amina/.

141

Anna Warakomska

Czysto rytualna, pikno i pokusy ciaa w tradycji

islamu oraz konsekwencje tych tradycji dla
muzumanw yjcych wspczenie na Zachodzie
Europy
Wstp
Okoo 610 roku w trakcie rozmyla na grze Al-Hira w pobliu Mekki
czterdziestoletniemu Mahometowi objawi si Archanio Gabriel i przekaza sowa, ktre
dzi odnajdujemy w 96 surze Koranu: "Go! w imi twego Pana, ktry stworzy!
Stworzy czowieka z grudki krwi zakrzepej! Go! Twj Pan jest najszlachetniejszy! Ten,
ktry nauczy czowieka przez piro; nauczy czowieka tego, czego on nie wiedzia.
W ten sposb Prorok sta si powiernikiem niezwykego zadania goszenia nowej
religii, ktra jako trzecie wielkie wyznanie monoteistyczne obok chrzecijastwa i judaizmu rozprzestrzenia si na Pwyspie Arabskim, a w cigu nastpnych stuleci
ekspandowaa poza jego granice i zajmuje dzi poczesne miejsce wrd wierze na
wszystkich zamieszkaych kontynentach.1 Owe historycznie odlege pocztki s niezwykle istotne dla wyznawcw islamu boski przekaz, zapisany w muzumaskim
Pimie witym, stanowi bowiem nie tylko opis dogmatw wiary czy refleksji o charakterze eschatologicznym, ale take kodyfikacj norm spoecznego wspistnienia.
Koran ma zatem fundamentalne znaczenie zarwno dla islamu pojmowanego
jako religia, ale te jako cywilizacja. Ma charakter epifaniczny i jest podwalin wszystkich obszarw muzumaskiego ycia: prawa, ustroju spoecznego, politycznego i religijnego, kultury, sztuki i nauki. 2 Z domnieman bosk proweniencj tego Pisma,
uwaan w kulturze muzumaskiej za jego niewtpliw si, wie si rwnie fakt
niemoliwoci dokonywania jakichkolwiek treciowych modyfikacji. Wskutek tej okolicznoci islam posiada wspczenie prawo religijne o wyjtkowym, bo boskim,
1

Wicej na ten temat zob. J. Danecki, Podstawowe wiadomoci o islamie, Warszawa 2007, s. 576-582
oraz Islam, w: Religie wiata, Encyklopedia PWN, wierzenia, bogowie i wite ksigi. Warszawa 2008,
s. 382.
J. Danecki, Podstawowe wiadomoci o islamie, op. cit., s. 49.

142
autorytecie. 3 Ale jednoczenie prawo takie, w odrnieniu od praw stanowionych
przez ludzi, nie podlega zmianom, wyklucza zatem kulturowe przeksztacenia, jakich
np. jestemy wiadkami wspczenie w Europie czy USA (mamy tu na myli wielkie
przeobraenia mentalne oraz obyczajowe ostatnich dwustu lat, m.in.: sekularyzacj,
ochron praw mniejszoci, nowe podejcie do rodowiska naturalnego czy zwierzt,
a przede wszystkim kwestie zwizane z indywidualnym prawem czowieka do samostanowienia zapisanym w Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka ONZ 4 ).
Ta niewspmierno prowadzi niekiedy do powanych nieporozumie, zwaszcza w przypadku bezporedniego spotkania przedstawicieli rnych kultur, jak to ma
miejsce na przykad w Republice Federalnej Niemiec. W kraju tym od lat 60. ubiegego
stulecia, kiedy zaczli tam przyjeda pierwsi tzw. zarobkowi imigranci 5 , yje okoo
3,3 miliona muzumanw, w przewaajcej wikszoci pochodzenia tureckiego. 6 Ich
odmienna kultura manifestuje si tu nie tylko w sferze powierzchownoci: wygldu,
stroju, zachowa, ale take w obszarze przekona czy przyzwyczaje ufundowanych na
religijnej tradycji.
W niniejszym artykule postaramy si na kilku wybranych przykadach, dotyczcych gwnie postrzegania ciaa w islamie, pokaza rnice midzykulturowe oraz
ich spoeczne konsekwencje dla muzumaskich przybyszw yjcych w Europie.
Dobrym rdem podobnej wiedzy wydaj si reportae Necli Kelek, od lat badajcej
spraw i zajmujcej dosy krytyczne stanowisko wobec kwestii midzykulturowej
integracji.
Zanim przejdziemy do analizy, powiemy kilka sw o samej autorce i jej dokonaniach, a take przypomnimy wane, jak si wydaje, fragmenty Koranu, ktre bezporednio lub porednio odnosz si do zagadnienia ludzkiego ciaa.
Wybrane kwestie dotyczce ciaa zapisane w Koranie
Koran, jak wspomnielimy na wstpie, reguluje ycie muzumanw we
wszystkich moliwych obszarach. Ze spoecznego punktu widzenia niezwykle istotne
wydaj si jego przepisy: zakazy i nakazy odnoszce si do ciaa. Oto kilka wybranych
sownych ilustracji, ktre dotycz czystoci rytualnej cia, jedzenia stosownego zasaniania ciaa w przestrzeni publicznej, restrykcji za cielesn rozwizo oraz nagrd za
wstrzemiliwo:

5
6

O braku takiego ugruntowania w odniesieniu np. do Deklaracji Praw Czowieka ONZ oraz o zwizanych
z tym konsekwencjach dla kultury Zachodu por. Leszek Koakowski, Po co nam prawa czowieka?,
w: tene, Czy Pan bg jest szczliwy i inne pytania, Krakw 2009, s. 224-239.
Por. Powszechna Deklaracja Praw Czowieka, w: B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. Mik (red.): Prawa
Czowieka, wybr materiaw. Toru 1993, s. 15-24.
F. en/ H. Aydn, Islam in Deutschland, Mnchen 2002, s. 12-13.
Por. Gnther Lachmann, Tdliche Toleranz. Die Muslime und unsere offene Gesellschaft. Mit einem
Beitrag von Ayaan Hirsi Ali ber die Situation der muslimischen Frauen. Mnchen/ Zrich 2007, s. 155,
wicej na ten temat zob. te.: Berlin-Institut fr Bevlkerungsentwicklung (ed.), Ungenutzte Potenziale.
Zur Lage der Integration in Deutschland, Berlin 2009, s. 16-27.

143
Czysto rytualna:
O wy, ktrzy wierzycie! Nie zbliajcie si do modlitwy, kiedy jestecie pijani,
dopki nie bdziecie wiedzie, co mwicie, ani te bdc nieczystymi chyba e
jestecie podrnikami w drodze dopki nie dokonacie ablucji. A jeli jestecie
chorzy albo jeli jestecie w podry, albo jeli ktry z was przyszed z miejsca
ustronnego, albo te gdy dotykalicie kobiet i nie znalelicie wody, to posucie
si czystym piaskiem i obcierajcie sobie twarze i rce. Zaprawd, Bg jest
pobaliwy, przebaczajcy!. (K 4:43)
O wy, ktrzy wierzycie! Kiedy stajecie do modlitwy, to obmyjcie wasze twarze
i rce a do okci; przetrzyjcie lekko wasze gowy, a nogi myjcie a do kostek.
A jeli jestecie w stanie nieczystym, to oczyszczajcie si. A jeli jestecie chorzy
albo w podry, albo jeli kto z was przyszed z ustronnego miejsca, albo jeli
dotykalicie kobiet, a nie znajdziecie wody, to poszukajcie dobrego piasku i wycierajcie nim twarze i rce. Bg nie chce sprawia wam trudnoci, lecz chce was tylko
oczyci i chce w peni obdarzy was Swoj dobroci. By moe, bdziecie
wdziczni!. (K 5:6)
Jedzenie:
Zakazane wam jest: padlina, krew i miso wini; to, co zostao powicone na
ofiar w imi czego innego ni Boga; zwierz zaduszone, zabite od uderzenia,
zabite na skutek upadku, zabite na skutek pobodzenia i to, ktre poera dziki
zwierz chyba e zdoalicie je zabi wedug rytuau i to, co zostao ofiarowane
na kamieniach. I nie wolno wam si dzieli, wrc za pomoc strza, bo to jest
bezbonoci. Dzisiaj ci, ktrzy nie wierz, s zrozpaczeni z powodu waszej
religii. Nie obawiajcie si ich, lecz obawiajcie si Mnie! Dzisiaj udoskonaliem dla
was wasz religi i obdarzyem was w peni Moj dobroci; wybraem dla was
islam jako religi. Kto jednak bdzie zmuszony w czasie godu, nie bdc skonnym dobrowolnie do grzechu... zaprawd, Bg jest przebaczajcy, litociwy!.
(K 5:3)
Czysto erotyczna, strj:
Powiedz wierzcym kobietom, eby spuszczay skromnie swoje spojrzenia
i strzegy swojej czystoci; i eby pokazyway jedynie te ozdoby, ktre s
widoczne na zewntrz; i eby narzucay zasony na piersi, i pokazyway swoje
ozdoby jedynie swoim mom lub ojcom, albo ojcom swoich mw, albo swoim
synom lub synom swoich mw, albo swoim braciom, albo synom braci, lub
synom swoich sistr; lub ich onom, lub tym, ktrymi zawadny ich prawice;
albo swoim sucym spord mczyzn, ktrzy nie s owadnici podaniem
cielesnym; albo te chopcom, ktrzy nie poznali nagoci kobiet. I niech one nie
stpaj tak, aby byo wiadomo, jakie ukrywaj ozdoby. Nawracajcie si wszyscy
do Boga, o wy, wierzcy! By moe, bdziecie szczliwi!. (K 24:31)
O proroku! Powiedz swoim onom i swoim crkom, i kobietom wierzcych, aby
si szczelnie zakryway swoimi okryciami. To jest najodpowiedniejszy sposb,

144
aby byy poznawane, a nie byy obraane. A Bg jest Przebaczajcy, Litociwy!.
(K 33:59)
Restrykcje:
A wobec tych spord waszych kobiet, ktre popeni wszeteczestwo,
zadajcie wiadectwa czterech spord was. I jeli oni powiadcz, to trzymajcie
je w domach, dopki nie zabierze ich mier albo te pki Bg nie przygotuje dla
nich jakiej innej drogi. (K 4:15)
Nagrody:
Szczliwi s wierzcy ()
Ktrzy zachowuj wstrzemiliwo,
Z wyjtkiem swoich on i tego, czym zawadna ich prawica, bo wtedy nie bd
ganieni. (K 23:1-6)
Tradycja powstaa na fundamentach religii
Jakkolwiek treci Koranu niepodobna zmieni byoby to rwnoznaczne z niedopuszczaln uzurpacj, to powszechnie wiadomo, i istnieje bardzo bogata dyskusja
problematyzujca znaczenie poszczeglnych zapisw. Interpretacje i objanienia sensw
zawartych w witej Ksidze islamu oraz przekazw zawartych w hadisach towarzysz
tej religii od najwczeniejszych czasw. 7
Poza owymi teoretycznymi ucileniami niezwykle istotna wydaje si praktyka
ycia codziennego muzumanw. W kwestiach zwizanych z ciaem tradycja powstaa
na fundamencie religii w swoisty sposb stygmatyzuje ciao, lub lepiej wycza je
z przestrzeni publicznej dziki zaleceniom stosownego ubioru czy ograniczeniom w pokazywaniu si, zwaszcza kobiet, poza miejscem zamieszkania. Podobne ograniczenia
atwo mona zaklasyfikowa jako doktrynalny wymg religii i przej nad nimi do
porzdku.
Nieco inaczej postpuje Necla Kelek. Jako osoba wzrastajca w dwch kulturach:
niemieckiej i tureckiej, obserwuje odmienno tych kultur i sigajc do rnych rde,
usiuje odpowiedzie na pytanie, czy uzasadnienie odmiennoci jedynie religijn
doktryn jest wystarczajcym wyjanieniem.
Necla Kelek
Swoje przemylenia poparte wspomnieniami z dziecistwa, analiz literatury
przedmiotu oraz prac reportersk publikuje od kilku lat w ksikach, ktrych gatunek
raczej trudno ustali ksiki te wydaj si odzwierciedla przede wszystkim
wymienione powyej aktywnoci autorki, a najbliej im do reportau, biografii, literatury faktu. Do najbardziej znanych w Niemczech nale: Die fremde Braut, Bitterse
Heimat (przetumaczona na j. polski jako Sodko-gorzka ojczyzna), Die verlorenen Shne czy
7

Por. J. Danecki, Podstawowe wiadomoci o islamie, op. cit., s. 73-78.

145
Himmelsreise. Tematy w nich poruszane oscyluj wok rnic kulturowych dotyczcych muzumaskich imigrantw, gwnie Turkw, w konfrontacji ze zwyczajami
oraz tradycj niemuzumaskiej wikszoci niemieckiego spoeczestwa. Kelek niejednokrotnie krytykuje swoich pobratymcw za niech okazywan wobec tolerancji
Niemcw i szczeglnie pitnuje wszelkie prby zinstrumentalizowania religii, wykorzystywania jej do celw stricte politycznych. Poniewa tego typu zabiegw dopatruje
si ju u podoa islamu, oczywistym wydaje si fakt, e ma wielu przeciwnikw 9 ,
przez ktrych jest postrzegana w najlepszym razie jak enfant terrible tureckiej imigracji.
8

Czysto rytualna
Obserwowane przez Kelek rnice wydaj si niekiedy bahe lub serwowane s
w bardzo zabawnej narracji. Tu jedn z lepszych egzemplifikacji stanowi komentarz
autorki do zagadnienia czystoci, a waciwie uznawania niewierzcych w Allaha za
nieczystych. Przed sformuowaniem owego komentarza Kelek wyjania niemieckim
czytelnikom, na czym polega rytualna czysto oraz pielgnacja ciaa w kulturze
muzumaskiej Pisze m.in.:
Die Frau ist nicht nur Snderin, sie ist auch unrein, beschmutzt, klrten mich
die Frauen auf, ihre Regelblutung lsst sie unrein und sndig werden. Whrend
dieser Tage drfe ich nicht kochen oder backen. Deswegen muss man nach der
Regelblutung die gusl abdesti, die groe Waschung, vornehmen. Dabei hat man
die Absichtserklrung auszusagen: Ich habe mir vorgenommen, meiner gusl
abdest nachzukommen. Dann werden erst die Krperffnungen gereinigt, die den
Schmutz rauslassen. Danach werden Hnde, Nase, Mund, Ohren gewaschen und
zum Schluss wird Wasser ber den Kopf gegossen. Bei jeder Waschung werden
die Snden vergeben: gnahlarin af edilir. 10
[Kobieta nie tylko jest grzesznic, jest te nieczysta, zbrukana, tumaczyy mi
kobiety, jej miesiczne krwawienie czyni j nieczyst i grzeszn. W czasie tych dni
nie mog gotowa czy piec. Dlatego naley po miesiczce przedsiwzi gusl
abdesti (wielkie obmycie). Trzeba wypowiedzie objanienie zamiaru:
Postanowiam wypeni moje gusl abdesti. Wtedy najpierw czyci si otwory
ciaa, z ktrych wydostaje si brud. Pniej myje si rce, nos, buzi, uszy, a na
kocu wylewa si wod na gow. Przy kadym obmyciu przebaczane zostaj
grzechy gnahlarin af edilir . Tum A.W.]
Podobny rodzaj oczyszczania znany jest te innym wyznaniom. 11 Rwnie po
kadym akcie seksualnym naley si podda oczyszczajcej toalecie.
8

10
11

N. Kelek, Die fremde Braut. Ein Bericht aus dem Inneren des trkischen Lebens in Deutschland, Kln
2005;
N. Kelek, Bitterse Heimat. Bericht aus dem Inneren der Trkei, Mnchen 2009; N. Kelek, Sodkogorzka ojczyzna. Raport z serca Turcji, prze. Elbieta Kalinowska, Woowiec 2011; N. Kelek, Die
verlorenen Shne. Pldoyer fr die Befreiung des trkisch-muslimischen Mannes, Kln 2006; N. Kelek,
Himmelsreise. Mein Streit mit den Wchtern des Islam, Mnchen 2011.
Y. Karakaolu/ Mark Terkessidis, Gerechtigkeit fr Muslime, w: zeit online z 1.02.2006
http://www.zeit.de/2006/06/Petition, stan z 28.08.2013.
N. Kelek, Himmelsreise, op. cit, s. 168.
Por. M. Bakke, Ciao otwarte. Filozoficzne reinterpretacje kulturowych wizji cielesnoci, Pozna 200,
s. 93; oraz J-P. Roux, Krew. Mity, symbole, rzeczywisto, Krakw 1994.

146
Ablucje stanowi w islamie take obowizek mczyzn, np., kiedy zgrzesz
myl, patrzc na ciao obcej kobiety. Aeby uchroni ich przed podobnym wystpkiem,
niewiasty musz maskowa swoje ksztaty, by w ten sposb nie skazywa ich na cige
podniecenie, utrat opanowania i nieznon kar nieustannego obmywania si. Std,
zauwaa Kelek, pochodzi te namaz abdesti (mae obmywanie) przed modlitw. Dziki
niemu mczyzna ju jako czysty czowiek poddaje si Bogu. Autorka przyrwnuje ten
rytualny zwyczaj do obrzdu spowiedzi wrd katolikw. Zamiast wyznawa grzechy
przed ksidzem oraz czyni pokut, mona si w islamie reinwaschen (wymy,
wyczyci).
Ale w kontekcie tak zaprezentowanych muzumaskich rytw dowiadujemy si
rwnie o trybie okrelania niewiernych mianem nieczystych. W rzeczonym komentarzu czytamy:
Die gavour, die Unglubigen, die sich nicht auf rituelle Art waschen, werden als
Unreine bezeichnet. Als meine Mutter meinen jetzigen deutschen Mann kennen
lernte und mitbekam, dass er sich jeden Morgen duscht, sagte sie: Wie kann ich
ihn als Unreinen bezeichnen, der wscht sich ja mehr als die Muslime? 12
[Gavour, niewiernych, ktrzy nie myj si wedle rytuau, nazywa si nieczystymi.
Kiedy moja matka poznaa mojego obecnego niemieckiego ma i dotaro do niej,
e on codziennie bierze prysznic, powiedziaa: Jak mog go okrela mianem
nieczystego, skoro on si myje czciej ni muzumanie? Tum. A.W.]
Dyferencje
Innym przykadem pokazujcym dyferencj midzy kultur islamu i chrzecijastwa, oraz poniekd zwizanym z cielesnoci, jest zapewne spoywanie wieprzowiny. Jak wiadomo, muzumanie nie jedz takiego misa, ale poza tym, e tego nie
robi, wedle Kelek uznaj jego konsumentw za mniej wartociowych ludzi. Autorka
Sodko-gorzkiej ojczyzny zastanawia si nad przyczynami podobnej restrykcji, sigajc do
potencjalnych historycznych uzasadnie. Stwierdza m.in., i winie nie naleay do fauny arabskich pusty. Na Bliskim Wschodzie hodowali je co najwyej mezopotamscy
chopi, na Pwyspie Arabskim nie byy wcale rozpowszechnione. Przy tym skra wini,
nie posiadajc gruczow potowych, ktre chroniyby j od upaw czy parazytw,
wymaga regularnych botnych kpieli, co take eliminowao to zwierz jako nadajce si
do ycia na piasku. Tuczniki byy mao przydatne dla Beduinw take ze wzgldw
ekonomicznych: nie daway mleka, skry ani weny, ze zrozumiaych wzgldw nie
uywano ich do zaprzgu ani do jazdy. Trzymano je wycznie w zamknitych zagrodach osiadych rolnikw, tote nie cieszyy si zainteresowaniem Arabw, ktrzy byli
nomadami.
Przytaczajc podobne argumenty autorka wnioskuje, e Mahomet mg okreli
wini jako zwierz nieczyste, poniewa bya sabo rozpowszechniona w tej czci
wiata. Z uwagi jednak na znaczenie dla niewiernych z pnocy, stawaa si podanym
symbolem odgraniczenia od nich. 13 Utrzymuje te, zgodnie ze stanem faktycznym, i
w Niemczech kady moe zrezygnowa ze spoywania okrelonych potraw z powodw
12
13

N. Kelek, Himmelsreise, op. cit, s. 168, s. 169.

Por. N. Kelek, Sodko-gorzka ojczyzna, op. cit., s. 176.

147
religijnych czy innych. Rwnie muzumanw nie przymusza si w tym kraju do jedzenia golonki lub kiebasy. yj tu weganie i wegetarianie, ale nikogo nie uwaa si za
gorszego czowieka z powodu jego nawykw ywieniowych. Inaczej, konstatuje Kelek,
rzecz przedstawia si w wrd spoecznoci muzumaskich, wykorzystujcych, jej
zdaniem, owe zwyczaje do dyskredytowania niewiernych, stygmatyzujc ich jako
nieczystych, wanie ze wzgldu na spoywanie wieprzowiny. Ow okoliczno komentuje nastpujco:
Nie ma to nic wsplnego z religi czy uczuciami religijnymi, suy raczej usprawiedliwianemu religi spoecznemu apartheidowi. Ale moe to tylko winiofobia,
ktra kolektywnie dopada muzumanw. Fakt, e winie wykorzystuje si
w subie polityki skierowanej przeciw chrzecijanom, jest w kadym razie niegodny islamu. A turecka kuchnia jest ubosza o niektre delikatesy. 14
Analogiczne, aczkolwiek, zdaniem Kelek, nieuprawnione usprawiedliwianie
religi okrzepego systemu spoecznego, mona dostrzec bacznie przygldajc si zachowaniom muzumanw w odniesieniu do ciaa. Rwnie w tym obszarze uwypuklanie
rnic wobec innowiercw miao, wedug autorki, za cel okazywanie im kulturowej
wyszoci. Kelek demonstruje ow domnieman ostentacj w wielu miejscach swoich
rozwaa, zwaszcza we fragmentach, w ktrych pochyla si nad kwesti stosownego
ubioru kobiet. Traktuje go bowiem niekoniecznie jako przejaw usankcjonowanego
tradycj zwyczaju czy form wyraania metafizycznych potrzeb. W odniesieniu do
muzumanek mieszkajcych w Niemczech i coraz chtniej noszcych chusty twierdzi
np., e czyni tak w imi opacznie pojmowanej potrzeby manifestowania tosamoci.
Wkadajc chusty, kobiety te chc zwrci na siebie uwag i powiedzie postronnym
obserwatorom: patrzcie, jestemy tu i jest nas duo. 15 Takie podejcie nie suy
integracji i pokojowej koegzystencji, a nade wszystko, szkodzi samym kobietom.
W ujciu Kelek chusta jest bowiem flagowym elementem okrelonej ideologii, wiadczy
o kolektywistycznych oraz patriarchalnych zapatrywaniach jej zwolennikw, o chci
podporzdkowania kobiet mczyznom w codziennym yciu. 16
Nie zgadza si zwaszcza na wkadanie ich mieszkajcym w Niemczech dziewczynkom w wieku szkoy podstawowej, gdy to prowadzi, jej zdaniem, do wykluczenia
tych jeszcze dzieci z grupy rwieniczej i ma powane konsekwencje dla ich dalszego
rozwoju psychospoecznego, o czym przekonaa si na wasnym przykadzie (ojciec
zabroni jej jako dziecku spotka z niemieckimi rwienikami). Pisze o tym znowu
w kontekcie kulturowych rnic i retorycznie pyta:
In muslimischen Lndern wird ein Mdchen verschleiert, wenn es als
heiratsfhig gilt, das heit geschlechtsreif ist. Im Iran drfen Mdchen ab dem
neunten Lebensjahr verheiratet werden. Was bedeutet es, wenn sich in
Deutschland Sechs- oder Achtjhrige mit dem Kopftuch bedecken sollen? Sehen
die muslimischen Mnnern in ihnen Sexualobjekte?. 17

14
15
16
17

Ibidem.
N. Kelek, Die fremde Braut, op. cit., s. 261.
Ibidem, oraz: N. Kelek, Sodko-gorzka ojczyzna, op. cit., s. 81-82.
N. Kelek, Die fremde Braut, op. cit., s. 263.

148
[W krajach muzumaskich dziewczynkom zasania si ciaa, kiedy uznane zostaj
za zdolne do lubu, czyli kiedy s dojrzae pciowo. Co to znaczy, kiedy w Niemczech szecio- lub omioletnie dziewczynki maj zakada chusty? Czy muzumascy mczyni widz w nich obiekty seksualne? Tum. A.W.]
Szkoa jest dla autorki jedynym miejscem dla dzieci imigrantw, w ktrym mog
one, zwaszcza dziewczynki, nauczy si nowego stosunku do wasnej osoby opartego
na szacunku i rwnoprawnym traktowaniu. Zaoenie chusty znaczy dla nich tyle samo,
co pogodzenie si z napisanym przez ycie scenariuszem:
w przyszoci pozostaniesz w domu, nie otrzymasz takich samych praw jak twj
brat, nie wemiesz udziau w zajciach sportowych czy szkolnych wycieczkach.18
Jakkolwiek Kelek nie twierdzi, e kad kulturow rnic naleaoby imigrantom wyperswadowa, to jednak w przypadku ograniczania wolnoci czy praw czowieka jest ona zasadnicza. Nawet najbardziej religijnie umotywowane zwyczaje nie
mog, jej zdaniem, sta ponad tymi prawami.19
Pokusy ciaa
Restrykcje wzgldem kontaktw z niemieckimi koleankami autorka poznaa, jak
wspomnielimy, w dziecistwie spdzonym w RFN. Ale z podobn ostentacj swoicie
pojmowanej moralnej wyszoci, jak wspczesne muzumanki stosuj, jej zdaniem,
wobec Niemcw, spotkaa si nieraz take w Turcji. Jako dziecko odwiedzia z rodzicami
matk ojca mieszkajc na wsi. Przyjechawszy ze Stambuu, ubrana w wymarzony strj
i z pomalowanymi dla zabawy paznokciami, z ciekawoci wybiega na spotkanie babci.
Zdziwia si jednak niesamowicie, a nawet przerazia, kiedy kobieta z chmurnym
obliczem i maym pejczem w doni, zagrzmiaa: te paznokcie Allah wyrwie ci po
mierci wszystkie pojedynczo.20 Reakcj bezbronnej dziewczynki staa si jedynie
rozpaczliwa uwaga, e to nieprawda, bo Allah kocha dzieci.
Inn przygod odnotowaa ju jako dorosa osoba, w czasie podry po starym
kraju ojczystym. Wybrawszy si na wycieczk parowcem po Bosforze bya wiadkiem
dziwnego zajcia: na pokadzie znajdowao si przeszo dwiecie osb i w trakcie rejsu
po wyciszeniu tureckiego popu z gonikw rozlegy si orientalne dwiki bbna oraz
cytry. W drzwiach grnej kajuty pojawia si tajemnicza posta zasonita welonami
w taki sposb, e wida byo tylko jej oczy. Posta zacza podrygiwa w takt muzyki
i wykonywa taniec orientalny. Taniec w polega na rytmicznym poruszaniu brzuchem,
biodrami, ramionami oraz gow niezalenie od siebie i wymaga od tancerki perfekcyjnego panowania nad ciaem. Kiedy tacz ramiona, biodra i gowa pozostaj
nieruchome, gdy brzuch porusza si rytmicznie w przd i w ty, zastygaj ramiona. 21
Po zrzuceniu pierwszego welonu oczom zebranych ukaza si tuw taczcej postaci
i okazao si, e by to mczyzna. Jego umiejtne plsy zachwycay, niestety, nie
18
19
20
21

Ibidem.
Ibidem.
Ibidem, s. 60.
Ibidem, s. 163.

149
wszystkich. Starsze kobiety siedzce przy stole, ubrane w tradycyjne chusty, dugie
paszcze, wczkowe kamizelki, a take suknie i szarawary, spoglday karcco na
artyst. Nie reagoway otwarcie, szeptay jedynie midzy sob. Zachcony tancerz
zbliy si do nich w kolejnej przygrywce, niemal ich dotykajc. Po wykonaniu kilku
prowokujcych ruchw piersiami, jakie zwykle robi si w celu uzyskania wikszego
napiwku, kobiety ogarna wcieko. Obrzucajc go wyzwiskami, jedna usiowaa
dgn go szydekiem w nog. Trefni sprawnie unikn ataku i na zakoczenie
przemwi do podrnych, podkrelajc, i wybrali wycieczk po to, aby si bawi,
cieszy morzem, tacem i muzyk. Jeli nawet nie kademu to odpowiada, wikszo
nie powinna si, wedug niego, poddawa malkontentom: jeli nie bdziemy umieli
zrzuci chust, sami ograniczymy nasz wolno. Kelek komentuje t scen nastpujco:
Brakuje tylko okrzyku: Niech yje republika! Publiczno klaszcze, kobiety przy
stole s oburzone. Tancerz puszcza goniej muzyk. To znw turecki pop, w sam
raz dla wyzwolonych dziewczyn. 22
Obydwa wspomnienia jawi si w opisach Kelek jako symptomatyczne, jeli
chodzi o reakcje osb pielgnujcych muzumaskie tradycje. Autorka zwraca uwag na
ich swoist ostentacj czy nawet agresj. Z podobnymi obserwacjami spotka si mona
take w prozie Orhana Pamuka, np. w autobiograficznym Stambule, w ktrym pisarz
wspomina nawet o strachu, jaki przejmowa go, kiedy jako dziecko obserwowa
suc 23 , hodujc inaczej ni jego rodzina religijnym zwyczajom. Kobieta
wydawaa si okazywa swoist przewag, wanie ze wzgldu na siln identyfikacj
z odziedziczonymi muzumaskimi wzorami zachowa. Gorzkie upomnienia babki
Kelek, moralizatorskie uwagi imigrantw w zachodniej diasporze wobec innowiercw,
wite oburzenie kobiet w czasie rzeczonego taca czy przytoczone reminiscencje
prozaika s drobnymi przykadami negacji kulturowego liberalizmu, za ktrym optuje
Kelek. Z punktu widzenia europejskiego pojmowania tolerancji, takie podejcie do
blinich wydaje si nie przystawa do wspczesnoci.
Cielesne pikno
Ale powracajc do kwestii ciaa, przyjrzyjmy si jeszcze komentarzom Necli
Kelek, dotyczcym znaczenia wygldu kobiety przy zampjciu. W tej sprawie autorka powouje si na najwyszy dla muzumanw autorytet, mianowicie zalecenia Mahometa. Prorok nie tylko bowiem zdefiniowa prawne pooenie kobiety w rodzinie, ale
da rwnie wskazwki odnoszce si m.in. do podanych cech, jakie powinna
posiada przysza wybranka, co zawarte zostao w hadisach 24 :
Man heiratet eine Frau aus vier Grnden: wegen ihres Geldes, ihrer Schnheit,
Abstammung und Religiositt [] Doch achtet darauf, dass sie in erster Linie ein
schnes Gesicht und einen schnen Krper hat, denn nur diese Frauen knnen
euch glcklich machen Ist sie schn, so knnt ihr auch mit ihr glcklich
werden. Ist sie aber hsslich, so steht es euch zu, sie abzulehnen. 25
22
23
24
25

Ibidem, s. 164.
O. Pamuk, Stambu. Wspomnienia i miasto, prze. A. Polat, Krakw 2008, s. 230-235.
O wiarygodnoci hadisw zob. J. Danecki, Podstawowe wiadomoci o islamie, op. cit.., s. 91.
Por. Necla Kelek, Die fremde Braut, op. cit., s. 178.

150
[Kobiet polubia si z czterech powodw: ze wzgldu jej pienidzy, jej pikna,
pochodzenia i religijnoci [] Ale uwaajcie na to, aby przede wszystkim miaa
adn buzi i adne ciao, bo tylko takie kobiety mog was uczyni szczliwymi.
Jeli jest pikna, to bdziecie mogli by z ni szczliwi. Jeli jednak bdzie
brzydka, to macie prawo j odrzuci. [Tum. A.W.]
Autorka swj komentarz w odniesieniu do tej kwestii sformuowaa w postaci
retorycznego pytania: dlaczego waciwie proponuje si tu wiernym traktowanie cielesnej piknoci jako zalety i czy to nie sam Allah zdecydowa, e jedne kobiety maj by
adne, a inne brzydsze? W dalszej czci wywodu Kelek zastanawia si nad losem
panien mniej obdarowanych urod: chcc pozosta w zgodzie z tradycj, wpadaj
w kompleksy. Jeli nie spodobaj si potencjalnym kandydatom, musz wnie spory
posag, aby w ogle zaoy rodzin. Za te najpikniejsze, poza tym, e szybko znajduj
ma, otrzymuj od niego spore zabezpieczenie finansowe w postaci wiana. Kelek
opowiada te osobist histori i twierdzi, i z powodu wydatnego jak na Czerkiesk
nosa, dosy dugo nie cieszya si zainteresowaniem u pci przeciwnej. Wedle sw jej
matki z tego powodu rodzina pozwolia si jej duej uczy. Z perspektywy czasu sama
ocenia w fakt niezwykle pozytywnie. W Niemczech ukoczya studia i obronia
doktorat z socjologii. Gdyby jednak miaa inne rysy, pewnie szybko wyszaby za m
i musiaa si pogodzi z funkcj, jak Al-Ghazali26 , przypisuje, zdaniem autorki,
kobiecie w muzumaskim maestwie: swego rodzaju niewolnicy wasnego ma. 27
Jednak o wiele dramatyczniejsze historie anieli zampjcie (wczesne czy
pne), zdarzaj si kobietom, ktre wykazuj niesubordynacj lub zostaj posdzone
o tzw. splamienie honoru. Takie przypadki kocz si okaleczeniem (Kelek podaje
przykad dziewczyny, ktrej wycito nos 28 ) lub nawet mierci wymierzan przez
czonkw wasnego klanu 29 (tu powouje si na znan w Niemczech spraw Hatun
Src 30 ). Nie epatuje przy tych opisach szczegami, jednake zdecydowanie pitnuje
podobne rozstrzygnicia jako nieludzkie, archaiczne zwyczaje, ktre naley, jej zdaniem,
jednoznacznie odrzuci. 31
Osobny problem zwizany z cielesnymi pokusami sygnalizuje te m.in. w wtku
potpiajcym pewnego rodzaju zakamanie kultury zbudowanej na dosy powanych
restrykcjach zwizanych z uprawianiem pozamaeskiego seksu. Przedstawia w tym
kontekcie spostrzeenia ze swojej ostatniej podry po wspczesnej Turcji. Zagadujc

26

27
28
29

30

31

O filozofii muzumaskiej Ahmada al-Ghazalego i jego brata Abu Hamida al-Ghazalego zob. H. Corbin,
Historia filozofii muzumaskiej, prze. K. Pachniak, Warszawa 2009, s. 160-165 oraz s. 177-180.
Por. N. Kelek, Die fremde Braut, op. cit., s. 179.
N. Kelek, Sodko-gorzka ojczyzna, op. cit., s. 123.
N. Kelek, Die Himmelsreise, op. cit, s. 70-71.
K. Fchsel, Der jngste Bruder gesteht die Schsse auf Hatun Src, w: Der Tagesspiegel,
15.09.2005,
http://www.tagesspiegel.de/berlin/der-juengste-bruder-gesteht-die-schuesse-auf-hatunsueruecue/642076.html, stan z 21.08.2013;
A. Reimann, `Ehrenmord` an Hatun Src: Unvergessen, ungeshnt, w: Spiegel-Online, 7.02.2008,
http://www.spiegel.de/panorama/justiz/ehrenmord-an-hatun-sueruecue-unvergessen-ungesuehnt-a533755.html, stan z 20.08.2013.
N. Kelek, Sodko-gorzka ojczyzna, op. cyt., s. 107.

151
tamtejsze kobiety o ich mw, adna nie chce udzieli odpowiedzi z obawy, e pytajcy
maj zamiar przyczyni si do rozwodu:
A przecie sytuacja jest bardzo za, z tym zgadzaj si wszystkie. Co druga
kobieta w Gaziantepie jest zdradzana. Mczyni eni si zgodnie z tradycj, ale
yj poza domem, wasnym yciem. Czerwone dzielnice kwitn, panoszy si
prostytucja, nie ma problemu z dostpem do alkoholu i narkotykw. Poligamia
przez wielu praktykowana jest jako co oczywistego. 32
Natomiast o losach dziewczyn, ktre jako importowane narzeczone wyjechay do
Niemiec, przeczytamy w dalszym fragmencie:
Moja kuzynka [] wrcia po roku. Wpada z deszczu pod rynn, bya otoczona
starcami, suya rodzinie ma. Rzadko si zdarza, e panna moda wraca. Od
tych, ktre wyjechay, nie mamy adnych wieci. Zawsze mylaymy, e to my
yjemy w redniowieczu, pki nie usyszaymy, e w Niemczech kobiety
najwyraniej maj jeszcze gorzej. 33
Jakkolwiek ta ostatnia wypowied czy si z zagadnieniem ciaa tylko porednio
(kobiety traktuje si bowiem, wedle tej opinii, jako tani si robocz), to wnioski pynce
z obydwu powyszych cytatw nasuwaj si same: restrykcje wobec pozamaeskiej
mioci cielesnej s w kulturze muzumaskiej silne, niemniej, dotycz przede wszystkim kobiet. Domy schadzek, podobnie jak w zbudowanej na chrzecijastwie kulturze
europejskiej, wiadcz o hipokryzji ludzi, ktrzy w innych miejscach chtnie podkrelaj
przywizanie do prawoci, czystoci, nieskazitelnoci. Interesujca wydaje si rwnie
ocena samych Turczynek, ktre o zastanych zwyczajach i osobistych losach, przynajmniej w narracji Necli Kelek, mwi jako o yciu w wiekach rednich.
Podsumowanie
Podsumowujc, wskaza trzeba na wielk problematyczno zagadnie zwizanych z ciaem w kulturze muzumaskiej, zwaszcza jeli rozwaa si te kwestie w odniesieniu do znacznie rnicych si standardw zlaicyzowanej, liberalnej kultury
europejskiej. Arthur Frank zauwaa, i ciaa w tej kulturze s dzi w samym centrum
uwagi, zarwno w salach wykadowych, jak na ulicach.34 Ta wszechobecno
przywodzi na myl raczej obyczaj staroytnej Grecji rozebranej i szczyccej si
cielesnym piknem 35 a ten trudno pojmowa jako wzr dla muzumanw. Wiele
problemw mona by zapewne przezwyciy, potrzeba do tego celu jednak zrozumienia historycznoci, zwaszcza tych najsurowszych restrykcji zwizanych z poskramianiem ciaa.36 Z takim postulatem Necli Kelek trudno si nie zgodzi.

32
33

34
35
36

Ibidem, s. 124.
Ibidem.
Cyt. za: E. Baldwin i in, Wstp do kulturoznawstwa. Tumaczy M. Kaczyski i in., Pozna 2007, s. 308.
Por. W. Reinhard, ycie po europejsku. Od czasw najdawniejszych do wspczesnoci. Tumaczy
J. Antkowiak. Warszawa 2009, s. 56-57.
Peter Vo fragt Necla Kelek - Hat Thilo Sarrazin recht? w: 3 SAT-Mediathek
http://www.3sat.de/mediathek/index.php?display=1&mode=play&obj=21098 stan z 28.08.2013.

153

Grzegorz . Maachowski

Kary cielesne w islamie na przykadzie orzecznictwa sdw

w Arabii Saudyjskiej
Szariat z arabskiego suszna cieka, system prawny islamu, obejmujcy ca
sfer ycia kadego muzumanina, zarwno dotyczc spraw zwizanych z bogiem
(ibadat), jak i spraw midzyludzkich (muamalat). Jego podstaw jest Koran, wita ksiga
islamu, ostateczne sowo Boe, ktre zostao objawione prorokowi Mahometowi
w latach 610-632. O prawotwrczym charakterze tej ksigi wiadczy choby fakt, e
o samych rdach prawa mona tam odnale 50 wersetw (ajjat), kolejnych 10 dotyczy
prawa konstytucyjnego, 25 prawa midzynarodowego, 13 procedur sdowych, 30 prawa
karnego, 70 prawa cywilnego, 70 prawa rodzinnego i prywatnego oraz 20 spraw
ekonomicznych.1 Warto podkreli, e szariatu nie mona bezporednio porwna do
zachodnich koncepcji prawnych. Nie jest on ani prawem kanonicznym, ani prawem
stanowionym, ani zbiorem tradycji jakim byy francuskie prawa fundamentalne. Prawo
w islamie jest wyrazem woli Boej. 2
Przepisy prawne zawarte w Koranie byy jednak zbyt ograniczone, aby regulowa
stosunki midzyludzkie w ramach wsplnoty muzumaskiej, a tym bardziej, eby
umoliwi sprawne zarzdzanie pastwem. Niepene prawodawstwo postanowiono
uzupeni czerpic wzr z ycia Proroka. Opowieci o czynach i wypowiedziach
Mahometa, nazwane hadisami, stworzyy sunn (skodyfikowan ciek, drog). Hadisy
nie posiaday jednakowej mocy prawnej. Niektre byy traktowane na rwni z prawem
objawionym. Na przeomie VIII i IX w. doszo do reformy, ktrej czci bya ocena
prawdziwoci hadisw. W efekcie powstao sze zbiorw hadisw, zwanych
szecioma prawdziwymi ksigami. Analiza ich autentycznoci nie zapobiega jednak
przedostaniu si do sunny Proroka licznych tekstw niemajcych zwizku z yciem
Proroka. Ich celem byo dostosowanie prawa do potrzeb spoeczestwa. 3
Koran wraz z tradycj Proroka wci nie mg zaspokoi wszystkich potrzeb
prawnych wsplnoty muzumaskiej, jak i istniejcego ju pastwa muzumaskiego.
1

2
3

M.M. Dziekan, Prawo muzumaskie wczoraj i dzi, [w:] E. Machut-Mendecka (red.), Oblicza wspczesnego islamu, Warszawa 2003, s. 45.
J. Danecki, Arabowie, Warszawa 2001, s. 268.
Ibidem, 121-126.

154
Niezbdny by dalszy rozwj prawa, na co zezwalaa tradycja muzumaska, zgodnie
z ktr Bg pozostawi ludziom moliwo uregulowania czci spraw, ktre nie zostay
uregulowane w Koranie. 4 Z powodu zamknitego charakteru Koranu oraz sunny,
a take rnicy pomidzy prawem objawionym a rzeczywistoci, prawodawstwo
muzumaskie rozszerzano za pomoc tworzenia prawa poprzez zgod wsplnoty

konsensus (idma) oraz analogi (kijas). Stosowano rwnie interpretacj ju

istniejcych przepisw (idtihad).
W wiecie muzumaskim zgoda wsplnoty idma, bya trzecim
najwaniejszym rdem prawa po Koranie i sunnie, a jej reguy stay si rwnie
niepodwaalne jak prawo pochodzce z objawienia i tradycji Proroka (jednake nie
mogy sta z nimi w sprzecznoci). Dziki zastosowaniu zgody wsplnoty mona byo
wprowadzi do islamu wiele nowych elementw. Jej sia wywodzia si z zawartego
w Koranie przesania, e wsplnota nie moe si myli. Osoba niepodporzdkowujca
si konsensusowi moga zosta uznana za wyjt spod prawa. W wyniku sporw wok
jej natury, tylko konsensus osignity przez towarzyszy Proroka uznawany jest przez
wszystkie szkoy sunnickie. Ostatecznie pojcie zgody wsplnoty ograniczono do
konsensusu uczonych. W szyizmie idma nie wystpowaa. Obecnie idma nie jest
stosowana.5
Drugim sposobem tworzenia prawa bya analogia (kijas). Proces ten polega na
stosowaniu logiki w sytuacjach niejasnych. Zaistniaa sytuacja bya porwnywana do
istniejcych ju przepisw, powiza logicznych lub moralnych. Oznaczao to, e aby
zaistniaa analogia, niezbdny by ju rozstrzygnity podobny przypadek, na podstawie
ktrego mona by stworzy nowe prawo. Analogia nie moga by w zupenoci oderwana od Koranu i sunny, i nie moga by z nimi sprzeczna. Za pomoc analogii zosta
ustanowiony m.in. zakaz spoywania alkoholu i narkotykw przez muzumanw. 6 Ze
wzgldu na swj charakter analogia nie tworzya zasad generalnych szariatu, znalaza
jednak szerokie zastosowanie przy ustalaniu wymiaru kary w pojedynczych przypadkach. 7
Powysze rda prawa s wsplne dla caego islamu sunnickiego 8 , jednak ich
faktyczne znaczenie zaleao od interpretacji przyjtej przez dan szko prawa (mazhab).
Szkoy te mogy rwnie wprowadza inne instrumenty prawne ni wyej wymienione.
W sunnizmie wyrnia si cztery dominujce szkoy. Pierwsz z nich, najpowszechniej
stosowan, bya szkoa hanaficka. Powstaa ona pod koniec VIII w., a za jej twrc
uwaano Abu Hanif, chocia rzeczywistymi twrcami byli jego synowie, Abu Jusuf
Jakub i Muhammad Ibn Al-Hasan. Zgodnie z wyznawan doktryn za najwaniejsze
rdo prawa zosta uznany Koran, jednak wraz z sunn nie jest wystarczajcy do
funkcjonowania spoeczestwa, dlatego prawnicy mogli si opiera rwnie na konsensusie 9 , analogii i prawie zwyczajowym. 10 Charakterystyczn cech tej szkoy byo
uciekanie si do osobistej opinii prawnikw (raj) oraz stosowanie dziaania uznanego za
4

5
6
7
8

F. Ibn Mishal Al-Suud, Islamic Political Development in the Kingdom of Saudi Arabia. Majlis
Ash-Shura: Concept, Theory and Practice, 2002, s. 23.
J. Bielawski (red.), May sownik kultury wiat arabskiego, Warszawa 1971, s. 228.
J. Danecki, op. cit., s. 274.
Ibidem, s. 279.
Dominujc szko prawn szyizmu jest szkoy dafarycka, stworzona przez szstego imama Dafara
as-Sadika.

155
dobre, gdy inne przepisy prawne nie zapewniaj odpowiedniego rozwizania
(istihsan).11 Odpowiada to pojciu equity w anglosaskim common law.
Drugi nurt prawny sunnizmu to szkoa malikicka. Zostaa stworzona przez
medyskiego prawnika Malika Ibn Anasa. Za najwaniejsze rda prawa szkoa ta
uznawaa Koran i sunn, ale doczya do nich rwnie prawo zwyczajowe Medyny
(urf). Malikici stworzyli koncepcj idmy, bdc wynikiem zgody wsplnoty medyskiej i kierowali si zasad tworzenia prawa korzystnego dla wsplnoty (istislah).
Malikici rwnie stosowali osobist opini prawnikw.12
Trzeci szko prawa islamskiego stanowili szafiici. Zostaa ona zaoona przez
Abd Allaha Muhammada Ibn Idrisa Abu asz-Szafiiego, ucznia Malika Ibn Anasa.
Cech tej szkoy bya prba poczenia racjonalizmu z tradycjonalizmem. Asz-Szafii
zaliczy do podstawowych rde Koran, sunn, kijas oraz idm, ktrej nada duo
wiksze znaczenie ni inne szkoy. Uzna, e zgoda spoecznoci jest inspirowana przez
Boga i deroguje wczeniejsze prawo. Szafiici odrzucili zasad uznawania dziaania za
dobre (istihsan) oraz tworzenia prawa korzystnego dla wsplnoty (istislah).13
Z punktu widzenia niniejszej pracy najwaniejsza jest jednak doktryna szkoy
hanbalickiej. Zostaa ona stworzona przez Ahmada Ibn Hanbala, ucznia Asz-Szafiiego.
Doktryna ta wrogo odnosia si do sufizmu oraz ideologii rozumowych i racjonalistycznych (kalam, mutazylizm).14 Goszona bya idea powrotu do tradycyjnych wartoci
(salafu). W sferze politycznej hanbalizm odrzuca pretensje imamw szyickich do
wadzy, jak i uznawa kalifw sprawiedliwych za wzr. W dziedzinie prawa, szkoa
hanbalicka odwoywaa si bezporednio do Koranu i sunny, stawiajc je ponad
wszystkimi innymi rdami prawa i odrzucajc wszelkie tworzenie prawa na
podstawie osobistej opinii prawnikw. Szkoa ta najbardziej ograniczya wystpowanie
zgody wsplnoty, uznajc za jedyny prawomocny konsensus zgod towarzyszy
Proroka. Warto podkreli, e ostateczny jej ksztat nadali jednak uczniowie Ibn
Hanbala. Na podstawie szkoy hanbalickiej uksztatowaa si ideologia wahhabicka.15
Doktryna wahhabicka
Twrc wahhabizmu by urodzony okoo 1703 r. w rodzinie naddyjskiego alima,
sdziego osady Al-Hurajmijja, Muhammad Ibn Abd al-Wahhab. Pobiera on nauki m. in.
w Basrze. Tam widzc zepsucie obyczajw panujce wrd muzumanw zamieszkujcych miasto, podj prb nawrcenia ich na prawdziw wiar. W wyniku konfliktu
9

10
11
12
13
14

15

Dla hanafitw idma moe by waniejsza od hadisu. Stosowali j rwnie duej ni przedstawiciele
innych szk, lecz pne idmy powstae po zawarciu bram idtihadu nie s wice. Ibidem,
s. 49.
M. Dziekan, op. cit., s. 176.
J. Danecki, op. cit., s. 289.
M. Dziekan., op. cit., s. 262.
Ibidem, s. 338.
Z mutazylitami hanbalici spierali si m. in. o pochodzenie Koranu. Mutazylici twierdzili, e Koran jako
dzieo spisane jest stworzony, za hanbalici twierdzili, e sowo boskie nie moe by stworzone, a wic
Koran rwnie nie jest stworzony.
Ibidem, s. 176, Pachniak K., Filozofia polityki muzumaskiej na podstawie dzie Ab amida
Al-azlego, Warszawa 2001, s. 54.

156
z mieszkacami Basry musia opuci miasto i ostatecznie ok. 1744/45 r. osiad w osadzie Ad-Dirijja, rzdzonej przez Muhammada Ibn Sada. Wydarzenie to stao si
pocztkiem historii wspczesnej Arabii Saudyjskiej Muhammad Ibn Abd al-Wahhab
zawar pakt z Muhammadem Ibn Saudem wadca Ad-Dirijji przyj ideologi
goszon przez Ibn Abd al-Wahhaba i zobowiza si do jej krzewienia, za Muhammad
Ibn Abd al-Wahhab zosta imamem wyznawcw tauhidyzmu (jednobstwa), zwanych
wahhabitami. Po mierci Abd al-Wahhaba tytu imama mieli przej Saudowie.
Wahhabizm odwoywa si bezporednio do Koranu i sunny, stawiajc je ponad
wszystkimi innymi rdami prawa i odrzucajc tworzenie prawa na podstawie
osobistej opinii prawnikw. Hanbalici ograniczyli zgod wsplnoty jedynie do prawomocnego konsensusu towarzyszy Proroka. Z tego powodu powsta system prawny
oparty na bezporednim odwoaniu si do Koranu i sunny oraz na stawianiu tych
tekstw ponad wszystkimi innymi rdami prawa. Na dalszy plan przesunita zostaa
rwnie analogia, za innowacja (bida) zostaa odrzucona i do dnia dzisiejszego
pozostaje postrzegana negatywnie.
Warto podkreli, e ideologia ta odrzucaa wszystkie praktyki, ktre przenikny
do islamu z okresu przedmuzumaskiego lub z innych wierze. Potpiaa wiar
w dinny oraz kult witych, w tym samego proroka Mahometa. 16 Nauka Abd
al-Wahhaba nawoywaa do ascetycznego stylu ycia, zakazywaa wznoszenia
grobowcw, praktykowania magii, prostytucji, homoseksualizmu, krzywoprzysistwa,
lichwiarstwa, palenia tytoniu, noszenia przez mczyzn jedwabnej odziey oraz zotych
ozdb. Nakazywaa post, zgrzebny ubir, pacenie zakatu i odprawianie modw pi
razy dziennie. Zabraniaa take piewu, muzyki, jedzenia ryu oraz mki z pszenicy.17
Typy kar w islamie
Jak ju wspomniano na wstpie, Koran, najwaniejsza podstawa prawna wiary
muzumaskiej, zawiera przepisy dotyczce prawa karnego, ktre zostay uzupenione
przez sunn. Na ich podstawie uksztatoway si kary majce okrelony wymiar,
nazywane hudud (od sowa hadd ograniczenie, granica). Kary te dotycz przestpstw:
Zabjstwo/rozbj na drodze (hiraba/kat at-tarik) dekapitacja, ukrzyowanie, tam
gdzie zginie czowiek oraz amputacja doni i przeciwlegej stopy, jeli nie dojdzie
do umiercenia napadanego.18
Ten kto zabi czowieka, ktry nie popeni zabjstwa i nie szerzy zgorszenia na
ziemi, (...) Zapat dla tych, ktrzy zwalczaj Boga i Jego Posaca i staraj si
szerzy zepsucie na ziemie, bdzie tylko to, i bd zabici lub ukrzyowani albo
te obetnie im si nog i rk naprzemiennie. Oni doznaj haby na tym wiecie
i kary bolesnej w yciu ostatecznym. ( K 5:32-33)

16
17
18

Apostazja (ridda, irtidad) dekapitacja, ew. ukrzyowanie i banicja.

A. Vassiliev, The History of Saudi Arabia, New York 2000, s. 74.

J. Zdanowski, Arabia Saudyjska, Warszawa 2004, s. 14-15.
Zob. J.E. Lowry, Theft, [w:] Encyclopedia of the Quran, Volume Five, red. J.D. McAuliffe, Leiden 2006,
s. 254-256.

157
Ten, kto nie wierzy w Boga, cho przedtem w Niego wierzy z wyjtkiem tego,
kto zosta zmuszony, lecz serce jego spokojne jest w wierze ten, kto otworzy
sw pier na niewiar nad nimi wszystkimi bdzie gniew Boga i spotka ich kara
ogromna!. (K 16:106)

Faktyczne kara za apostazj wywodzi si z hadisw, w ktrych Prorok mia

nakaza cinanie tych, ktrzy odeszli od wiary, zezwalajc rwnie na zastosowanie
wobec nich kary ukrzyowania i wygnania, jednoczenie zabraniajc palenia na stosie. 19
W tym miejscu warto zauway, e sam Koran za odstpstwo od wiary przewidywa
jedynie kar w yciu pozagrobowym.

Cudzostwo (zina) ukamienowanie dla osb bdcych w zwizku

maeskim i, chosta 100 batw, dla osb stanu wolnego.20

Cudzoonicy i cudzoonikowi wymierzcie po sto batw, kademu z nich

obojga! W imi religii Boga, i w Dzie Ostatni, niech nie powstrzyma was adna
wzgldem nich pobaliwo. I niech pewna grupa wiernych bdzie obecna przy
ich karze. (K 24:2)
Kara ukamienowania wywodzi si z abrogowanego ajatu i hadisu.21

Kradzie (sarika) amputacja 22

Zodziejowi i zodziejce obcinajcie rce jako zapat za to, co oni popenili. To jest
przykadna kara od Boga. Bg jest potny, mdry!. (K 5:38)

Faszywe oskarenie o cudzostwo (kazf) chosta -80 batw.

A tym ktrzy oskaraj kobiety godne, a nie mog przyprowadzi czterech

wiadkw, wymierzcie osiemdziesit batw i nie przyjmujcie od nich nigdy
wiadectwa (...). (K 24:4)
Picie alkoholu (szurb al-chamr) 23 chosta (4080 batw).
Bd ciebie pyta o wino i gr majsir. Powiedz: W nich jest wielki grzech
i pewne korzyci dla ludzi; lecz grzech jest wikszy anieli korzy z nich.
(K 2:219)

19

20
21

22
23

Zob. W. Hallaq, Apostasy, (w:), Encyclopedia of the Quran, Volume One, red. J. D. McAuliffe, Leiden
2001, s. 119-122.
J. Danecki, op. cit., s. 269.
Zob. N. Abu-Zahra, Adultery and Fornication, (w:), Encyclopedia of the Quran, Volume One, op. cit.
28-30; D.V. Frolow, Stoning, ibidem, t. 5, s. 129-130. Warto zauway, e ukamienowanie pojawia si
w Koranie w kontekcie biblijnym lub w ramach kamienowania szatana. W tekcie nie pojawia si
jednak jako kara za przestpstwo. Niemniej, uczeni muzumascy powouj si na istnienie ajatu, ktry
miaby by zniesiony, a jego tre miaaby by nastpujca: Jeli mczyzna lub kobieta popeni
cudzostwo, ukamienujcie ich [].
Zob. J. E. Lowry, op. cit. s. 254-256.
Szurb al-chamr oznacza dosownie picie wina.

158
O wy, ktrzy wierzycie! Wino, majsir, bawany i strzay wrbiarskie to
obrzydliwo wynikajca z dziea szatana. Unikajcie wic tego! By moe,
bdziecie szczliwi! Szatan chce tylko rzuci midzy was nieprzyja i zawi
przez wino i majsir i odwrci was od wspominania Boga i od modlitwy. Czy wy
nie zaprzestaniecie!.(K 5: 90-91)
W rzeczywistoci wysoko kary wynikaa z hadisw. Co wicej, w przypadku
tych przestpstw cile okrelono postpowanie karne. A mianowicie, zasdzenie kary
wymagao wiadectwa 2 lub 4 mczyzn w przypadku cudzostwa lub 4-krotnego
dobrowolnego przyznania si. Jednoczenie dobrowolne przyznanie nie mogo by
wymuszone torturami. 24
Poniewa wymieniony katalog kar by ograniczony, uzupeniono go innymi
rodzajami kar karami za przestpstwa przeciwko osobie kisas (dos. odwet, odpata)
i karami uznaniowymi tazir.
Kary kisas obejmoway wszystkie przestpstwa przeciwko osobie od zabjstwa po
szkody na wizerunku. W sprawach kisas to strona poszkodowana dochodzia zadouczynienia od sprawcy, lub jego krewnych. Prawo odpowiadao zasadzie oko za oko,
zb za zb. 25 Tu strona poszkodowana moga domaga si wykonania na sprawcy
identycznej szkody, jaka spotkaa poszkodowanego. Jednoczenie dopuszczono moliwo wypaty rekompensaty (za zgod strony poszkodowanej) okupu krwi (dijja).26
Okup krwi to tradycyjnie 100 wielbdw za morderstwo umylne. Ich rwnowarto w 1980 r. okrelono na 110 tys. rijali za zabjstwo umylne i 100 tys. rijali za
zabjstwo nieumylne (26.666 $), co odpowiadao wartoci 100 wielbdw w 1980 r.
W 2011 r. warto dijji podniesiono do 400 tys. rijali (106.666 $) za zabjstwo umylne
i 300 tys. za nieumylne (80.000 $).27
Warto podkreli, e w przypadku powyszych kar sdzia musia uwzgldnia
kontekst sytuacji, jak rwnie dodatkowe podstawy prawne wynikajce np. z sunny.
Mogo to oznacza, (w przeciwiestwie do zachodniej koncepcji sdownictwa), e sdzia
uzna stron skarc za wspodpowiedzialn zajciu (np. poprzez sprowokowanie
sytuacji) i podzieli win, jednoczenie zmniejszajc proporcjonalnie zsdzon kar. 28

24
25

26
27

28

F.E. Vogel, Islamic Law and Legal System. Studies of Saudi Arabia, Boston 2000 s. 245.
Podstaw tych kar znajdziemy w Koranie: Przepisalimy im w niej: ycie za ycie, oko za oko, nos za
nos, ucho za ucho, zb za zb; a za rany obowizuje prawo talionu. Ale kto z ceny krwi uczyni jamun,
otrzyma przebaczenie. A ktrzy nie sdz wedug tego, co zesa Bg, s ludmi niesprawiedliwymi.
(K 5:45).
J. Danecki, op. cit., s. 269.
Saudi Arabia triples blood money to SR300,000, Emirats 24/7 News, 11 wrzenia 2011,
http://www.emirates247.com/news/region/saudi-arabia-triples-blood-money-to-sr300-000-2011-09-111.417796, 25 listopada 2013.
Aby lepiej zrozumie t problematyk, posu si nastpujcym, hipotetycznym przykadem.
W zderzeniu samochodw ginie jeden z kierowcw. Sprawca wypadku wjecha na skrzyowanie na
czerwonym wietle, jednake sdzia uznaje jego win jedynie w 75%, wskazujc, e ofiara wypadku jest
wspwinna w 25% z uwagi na fakt, e poruszaa si z nadmiern prdkoci i nie posiadaa zapitych
pasw. Hipotetycznie zostaje zasdzona dijja na rzecz rodziny poszkodowanego w wysokoci 225 tys.
rijali, tj. 75% wartoci dijji za nieumylne zabjstwo.

159
Trzeci wspomnian kategori kar stanowiy tazir, ktre obejmoway wszystkie
przestpstwa niewymienione w Koranie, a wywodzce si z innych rde prawa
muzumaskiego i nie majce okrelonej kary. Stosowao si je rwnie w przypadkach,
ktra zostay uznane przez wadc (lub sdziego) za przestpstwo, a wysoko kary
zaleaa od uznania sdzcego (std kary uznaniowe). Warto zauway, e w Arabii
Saudyjskiej jest to jedyny typ kar, w ktrych przypadku wadca mg podway wyrok
sdu lub uaskawi skazanego. Ponadto cz uczonych wskazywaa, e kary tazir
powinny by nisze ni najnisze kary hudud i ewentualnie uzupenione o inne kary,
takie jak kara wizienia lub grzywna pienina. Nie oznaczao to, e w rdach
prawnych nie byo wskaza do zastosowania kary mierci w sprawach tazir (czary,
nawoywanie do herezji).29
Geneza sdownictwa w Arabii Saudyjskiej
Sdownictwo muzumaskie nierozerwalnie zwizane byo z Prorokiem Mahometem. Ju w przed muzumaskiej Arabii znana bya instytucja mediacji i arbitrau.
Mahomet udajc si do Medyny mia wanie peni tam rol arbitra pomidzy
zwanionymi plemionami beduiskimi. W ten sposb, jako arbiter, ale rwnie jako
powiernik objawienia Boego, sta si pierwszym sdzi. Funkcj sdziw penili
rwnie jego Towarzysze oraz pierwsi kalifowie. Rozmiar kalifatu nie pozwala jednak
wadcom sprawowa funkcji sdowniczych osobicie. Sigajc do wzorcw bizantyjskich oraz tradycji arabskiej stworzona zostaa instytucja kadiego urzdnika
mianowanego pocztkowo przez gubernatorw prowincji, a pniej kalifw. Kadi
w sdownictwie muzumaskim czy wiele rl znanych nam we wspczesnym
zachodnim porzdku prawnym. Poza penieniem funkcji sdziego by mediatorem,
notariuszem, opiekunem niezdolnych do dziaa prawnych, a wraz z zamkniciem bram
taklidu rwnie interpretatorem prawa. Kadi swoimi kompetencjami obejmowa sprawy
handlowe, karne, cywilne i personalne (zasada jednoci sdziego). Funkcje pomocnicze
wobec sdziego penia dwuosobowa rada, majca charakter doradczy w sprawach
sdowych, jak i penica funkcj wiadkw sdowych. Za panowania Abbasydw
w Bagdadzie utworzono urzd najwyszego sdziego (kadi al-kudat), ktry to przedstawia kalifowi kandydatw na sdziw. Jednoczenie prowadzono dziaania majce
ujednolici orzecznictwo zapisujc sentencje wydawane przez wybitnych sdziw.
Warto podkreli, e ju w tym okresie wyonia si zasada jednoci sdownictwa
jeden sdzia, jedna instancja i brak moliwoci apelacji. 30 Wraz z upadkiem kalifatu
prawo do mianowania sdziw przeszo na lokalnych wadcw.
Sojusz zawarty w XVIII w. midzy Muhammadem Ibn abd al-Wahhabem
a Muhammadem Ibn Saudem wpyn na ustrj i praktyk sdw we wspczesnej
Arabii Saudyjskiej, cho pastwo to powstao dopiero 23 wrzenia 1932 r. Niemniej
historia sdownictwa w monarchii saudyjskiej siga lat 20. XX w. i wie si ze zdobyciem Mekki w 1924 r. i podbojem Krlestwa Al-Hidazu. W Krlestwie tym sdziowie
stosowali hanafick wykadni prawa muzumaskiego, a pastwo to byo bardziej
rozwinite od centralnej Arabii i posiadao administracj oraz sdownictwo oparte na
wzorach osmaskich. Aby umocni wadz i zunifikowa pastwo Abd al-Aziz Ibn Abd
al-Rahman as-Saud wanie tam zacz tworzy nowe instytucje i ramy prawne. Ju
29
30

F.E. Vogel, op. cit., s. 247-250.

Zob. J. Bielawski, Islam, religia pastwa i prawa, Wiedza Powszechna, Warszawa 1973, s.203-205.

160
w 1925 r. utworzono w Mekce Wydzia Bezpieczestwa Publicznego (pniej Departament Policji), a w 1926 r. Lig Nakazywania Dobra i Zakazywania Za, powszechnie
nazywana Lig Moralnoci Publicznej lub muttawa. W tym samym roku nadano Oglne
postanowienia w sprawie Krlestwa Hidazu, stanowice form maej konstytucji. Wanym
elementem tej polityki byo utworzenie w 1927 r. sformalizowanego sdownictwa
w Al-Hidazie, orzekajcego w zgodzie z hanbalick wykadni prawa muzumaskiego
w jej wahhabickiej wersji, co byo pocztkiem wspczesnego sdownictwa w Arabii
Saudyjskiej. Sdy te byy wzorowane na osmaskich sdach nizamije. Nisz instancj
byy sdy sumaryczne, wysz za sdy szariatu. System ten przewidywa rwnie
moliwo apelacji. Pocztkowo organem apelacyjnym by przewodniczcy sdownictwa, a od 1931 r. kolegialna Prezydencja Sdownicza, ktra rozpatrywaa sprawy jako
Rada Rewizyjna. Warto podkreli, e byy to organy administracyjne nadzorujce
dziaalno sdw w Al-Hidazie. W 1957 r. system z Al-Hidazu zosta rozcignity na
teren caego kraju, za wyjtkiem centralnego An-Naddu, ktry wczono do systemu
dopiero w 1960 r.
Pierwsz wan reform sdownictwa saudyjskiego byo powoanie dekretem
z 1962 r. jako organu sdowego Rady Rewizyjnej (Hajat at-Tamjiz), ktrej powierzono
funkcj sdu kasacyjnego. W ten sposb powstaa moliwo podwaenia decyzji sdziego, w przypadku, gdyby bya ona niezgodna z szariatem lub wczeniejsz interpretacj zastosowan przez sdziego. W 1970 r. powstao ministerstwo sprawiedliwoci,
ktre zajo si nadzorem administracyjnym nad sdami, a w 1975 r. wprowadzono
dwustopniow struktur sdw powszechnych, zawierajc dwa typy sdw I instancji:
sdy sumaryczne rozpatryway m. in. sprawy hudud. Z tego katalogu
wyczone byy jednak przestpstwa zagroone kar mierci, takie jak zabjstwo
lub apostazja, lub kar amputacji jak kradzie. W sdach tych wyroki
zapaday w skadach jednoosobowych;
sdy generalne m. in. rozpatryway sprawy karne, niezastrzeone dla sdw
sumarycznych, w tym wszystkie sprawy zagroonych karami cicia, ukamienowania i amputacji. W sprawach zagroonych kar cicia, ukamienowania lub
amputacji sdy te orzekay w skadach 3 osobowych.
Instancj odwoawcz wobec powyszych sdw by Sd Apelacyjny z siedzib
w Rijadzie (mia rwnie oddzia w Mekce). W ramach apelacji sd faktycznie mg
tylko dokona kasacji wyroku i przekaza spraw do ponownego rozpatrzenia lub
powierzy j innemu sdziemu. Sd Apelacyjny dokonywa kasacji na zasadach
podobnych do Rady Rewizyjnej.
Organem nadrzdnym wobec powyszych sdw bya Najwysza Rada
Sdownicza, ktra stanowia zarwno ciao administracyjne, jak i sdownicze. W jej
kompetencji leaa m. in.: rewizja spraw objtych szariatem, w przypadku ktrych
minister sprawiedliwoci uzna potrzeb ogoszenia zasad generalnych, rewizja
wyrokw mierci lub amputacji. Ponadto NRS rozstrzygaa w sprawach, w ktrych
Zgromadzeniu Oglnemu Sdu Apelacyjnego nie udao si wyda wyroku bezwzgldn
wikszoci. W sytuacjach, w ktrych pomidzy NRS a Sdem Apelacyjnym wystpiaby rnica zda, ostateczn decyzj podejmowa minister sprawiedliwoci.
Zadaniem Ministerstwa Sprawiedliwoci by za nadzr merytoryczny nad sdami.
Warto podkreli, e dziaalno sdw powszechnych uzupeniay tu trybunay

161
krlewskie, ktre orzekay w sprawach podlegajcych pod prawodawstwo stanowione
przez monarch, to jest prawo pracy czy spory handlowe.31
Nowy ustrj sdw uksztatowa si w wyniku reformy z 1 padziernika 2007 r. 32
Tu nastpia unifikacja caego sdownictwa i w miejsce sdw sumarycznych, sdw
szariatu i trybunaw krlewskich powoano nowe kategorie sdw pierwszej instancji:
sdy generalne (cywilne) orzekajce we wszystkich sprawach niezarezerwowanych dla innych sdw, gwnie w sprawach cywilnych
sdy rodzinne
sdy kryminalne orzekajce w sprawach, w ktrych mgby zapa wyrok
mierci (cicie, ukamienowanie, amputacja) lub zwizanych z odszkodowaniem za mier
sdy handlowe
sdy pracy
Instancj odwoawcz wobec powyszych sdw ustanowiono sdy apelacyjne,
znajdujce si w kadej prowincji (cznie 13), a ich struktura odpowiadaa typom
sdw pierwszej instancji. Powoano rwnie Sd Najwyszy, ktry przej od Najwyszej Rady Sdownictwa uprawnienia do rozpatrywania apelacji.
Kompetencje Ministerstwa Sprawiedliwoci zostay ograniczone do nadzoru
finansowego i administracyjnego nad sdami. Najwysza Rada Sdownictwa obja
nadzr merytoryczny, jak i personalny nad sdami.
Dalsz zmian w saudyjskim systemie sprawiedliwoci byo wydanie przez krla
Abd Allaha nowych dekretw w dniu 22 listopada 2013 r. 33 Przepisy te zaczy
obowizywa od 9 grudnia 2013 roku.34
Warto podkreli, e niezalenie od sdw powszechnych, w Arabii Saudyjskiej
istniao sdownictwo administracyjne, ktrego zadaniem byo rozstrzyganie sporw
pomidzy urzdami oraz pomidzy urzdami a obywatelami. Struktur sdw administracyjnych oparto o dekret krlewski M/78 z 1 padziernika 2007 r. Ustawa
o Radzie Zaale. 35

31

32

33

34

35

F.E. Vogel, op. cit., s. 89-96, 109; . Dekret krlewski z dnia 23 lipca 1975 r. nr M/64 Prawo
o Sdownictwie, (Umm al-Qura Nr.2592, 5.09.1975), Royal Embassy of Saudi Arabia, Washington, DC,
http://www.saudiembassy.net/about/country-information/laws/Law_of_the_Judiciary.aspx,
20 wrzenia 2010.
Dekret krlewski z dnia 1 padziernika 2007 r. nr M/78 Prawo o Sdownictwie,
http://adl.moj.gov.sa/ENG/topic_d_d.aspx?ID=36&IDd=39, data odczytu 20 wrzenia 2010.
King issues royal decrees regarding religious litigation procedures and criminal procedures,
Alriyadh, 23 listopada 2013,
http://www.alriyadh.com/en/article/886574/king-issues-royal-decrees-regarding-religious-litigationprocedures-and-criminal-procedures, data odczytu 25 listopada 2013.
New Criminal Procedure Law comes into force, Saudi Gazette, 11 grudnia 2013,
http://saudigazette.com.sa/index.cfm?method=home.regcon&contentid=20131212189351,
10 stycznia 2014.
Por. Grzegorz Maachowski, System konstytucyjny Arabii Saudyjskiej, Wydawnictwo Sejmowe,
Warszawa 2011, s. 73-78.

162
Gwne problemy sdownictwa w Arabii Saudyjskiej
Z powodu stosowania prawa szariatu w krlestwie Saudw, sdownictwo oparto
na grupie nazywanej alimami, czyli posiadajcymi wiedz (ilm), przez co naley
rozumie wyksztacenie religijne i odpowiedni znajomo rde prawa. Liczebno tej
grupy szacowano na 7 do 20 tys. osb. Ich struktura przedstawiaa si nastpujco:
Mufti prawnik, autorytet religijny.
Kadi sdzia.
Fakih prawnik.
Imam prowadzcy mody.
Muezzin recytator Koranu, nauczyciel, wzywajcy do modw.
Muttawa wolontariusz, osoba ktra osigna tylko najniszy stopie edukacji
muzumaskiej.36
Dla sdownictwa najwaniejsi byli sdziowie, cho na jego ksztat wpyw posiadali rwnie mufti z racji piastowanych urzdw, jak i wpywu na cae rodowisko
alimw. Opinie wybitnych teologw powielali czsto pomniejsi alimowie. Solidarno tej
grupy i wiadomo oparcia na islamie sprawia, e sdziowie, pomimo mianowania
przez krla, mog si cieszy du niezalenoci od wadz pastwowych, niejednokrotnie lekcewac przepisy prawa stanowionego przez monarch.
Rozpatrujc sprawy sdziowie opieraj si gwnie na Koranie, sunnie oraz
uznawanych konsensusach i analogiach. Oznacza to, e podstaw orzecznictwa stanowi
system prawny wyksztacony w pierwszych wiekach islamu, a wic pomidzy VII a X
wiekiem n.e. Sdziowie mogli opiera si na interpretacjach hanbalickiej szkoy prawa,
lub siga do wykadni proponowanych przez pozostae trzy szkoy prawne. Mogli
rwnie oprze si na interpretacjach zaproponowanych przez autorytety religijne, lub
samemu stosowa idtihad. Co wicej, jeeli istniao ju prawodawstwo krlewskie
dotyczce danego zagadnienia, sdziowie wci mogli je pomin odwoujc si bezporednio do rde prawa muzumaskiego. Jeeli opinia sdziego oparta zostaa na
mocnych fundamentach prawnych (np. potwierdzonych hadisah) stawaa si niezwykle
trudna do podwaenia za pomoc innej interpretacji. W przypadku orzekania skadw
wieloosobowych ich wyroki staway si waciwie niemoliwe do zmienienia. Zgodnie
z islamem, wyrok wydany przez jednego sdziego nie powinien by zmieniany, a kara
zasdzona przez trzech sdziw nie moe by podwaona. 37 W praktyce oznaczao to,
e w saudyjskim systemie prawnym brak precedensw, a wyroki s nieprzewidywalne.
Niejednokrotnie sposobem na zmian wyroku bya perswazja autorytetw prawnych
majca na celu przekonanie sdziego do przyjcia innej interpretacji.
Takim nieprzewidywalnym dziaaniem by spr alimw z krlem, ktry prbujc
zwalczy problem terroryzmu oraz przemytu i handlu narkotykami, nakaza sdziom
wydawa w takich sprawach wyroki mierci.38 Buntujc si przeciw ograniczeniu
36

37
38

S. Stenslie, Regime Stability in Saudi Arabia: The challenge of succession, New York 2012, s. 43; S.
Zuhur, Saudi Arabia, Santa Barbara 2011 s. 189-190.
F.E. Vogel, op. cit., s. 70, 294.
Spr o interpretacj prawa jest przejawem gbszego sporu o wadz midzy instytucjami religijnymi
a pastwem. Warto zauway, e historycznie wadcy muzumascy nie byli prawodawcami w rozumieniu europejskim, lecz stranikami jego odpowiedniego stosowania. Prawo pozostawione przez Mahometa (Koran i sunna) byo niezmienne. O jego ostatecznym ksztacie decydowao objanianie i interpre-

163
niezalenoci Rada Starszych Alimw wydaa we wrzenia 1981 r. fatw, ktra wyja
przestpstwa narkotykowe spod kategorii przestpstw tazir i przeniosa do kategorii
hudud. Ostatecznie wadcy Arabii Saudyjskiej wycofali si z narzucania wysokoci
kary. 40 Co istotne, to sdzia podejmowa decyzj, ktry tryb postpowania zastosuje.
I tak, w przypadku cudzostwa, bdcego przestpstwem hudud, wymagano 4-krotnego
przyznanie do winy si lub wiadectwa 4 osb. Gdyby jednak nie przedstawiono
wystarczajcego wiadectwa lub przyznanie si do winy zostaoby wycofane, sdzia
dalej mg procedowa spraw w trybie tazir i w tym trybie wyda wyrok skazujcy.41
39

Sytuacj skomplikowa dodatkowo brak szczegowego katalogu przestpstw

i niewystarczajca liczba sdziw, co wpyno na przeduanie postpowa sdowych.
W 2010 r. w Arabii Saudyjskiej pracowao ok. 1400 sdziw 42 (wwczas 4,7 sdziego
przypadao na 100 tys. mieszk.), za w 2013 r. Najwysza Rada Sdownictwa ogosia, e
dla zapewnienia sprawnego funkcjonowania sdw wci potrzeba 2 tys. sdziw.43
Przykady kar w Arabii Saudyjskiej
Najwysz kar stosowan w Krlestwie Saudyjskim jest kara mierci. Dokonuje
si jej zwyczajowo przez dekapitacj, za pomoc cicia mieczem. Innymi moliwymi
formami umiercenia skazanego jest rozstrzelanie, ukrzyowanie lub ukamienowanie.
Tylko w 2012 r., w Arabii Saudyjskiej stracono 79 osoby (52 obywateli saudyjskich
i 27 obcokrajowcw).44 W kolejnych latach zaobserwowano rwnie wzrost przypadkw kary mierci. W 2014 r. byo to 88 przypadkw, a w 2015 r., tylko od stycznia do
czerwca, ju 100 (57 obywateli saudyjskich i 43 obcokrajowcw). Warto zauway, e
14 wyrokw orzeczono z tytuu przestpstw hudud, 30 kisas, a pozostae 56 tazir (w tym
47 za przestpstwa narkotykowe).45
Wyroki wykonuje si publicznie, na rynku miejskim lub w pobliu wizienia.
Skazaca wie si i zasania mu oczy, jak rwnie w niektrych przypadkach podaje si
towanie, tak wic ten kto by interpretatorem prawa, zyskiwa de facto uprawnienia legislacyjne (wadza
wykonawcza panujcego nie podlegaa sporom). Abbasydzi, chcc wzmocni swoj legitymacj i odrni si od Umajjadw, zaangaowali do suby pastwowej wybitnych teologw, ktrzy w imieniu wadzy dokonywali interpretacji rde prawa. Zagwarantowanie alimom takiej pozycji, w poczeniu z osabieniem autorytetu wadzy, a pniej upadkiem kalifatu, spowodoway przejcie przez alimw funkcji
interpretatorw prawa. W pniejszych czasach (np. Imperium Osmaskie, Arabia Saudyjska) tworzono
specjalne urzdy, ktre odpowiaday za interpretacj prawa (np. urzd wielkiego muftiego). Warto
podkreli, e faktyczna swoboda alimw zaleaa od autorytetu wadcy. J. Bielawski, Islam, op. cit.,
s. 150-155; J. Danecki, op. cit., s. 266-267, F. E. Vogel, op. cit., s. 186-193.
39

Rada zoona z wybitnych uczonych. Wydaje fatwy rangi pastwowej.

40

F.E. Vogel, op. cit., s. 252, 254-258, 267-270.

Ibidem, s. 244, 247.
Al-Issa wants legal system modernized, Arab News,
http://arabnews.com/saudiarabia/article174534.ece, 29 padziernika 2010.
Saudi Arabia needs 2,000 more judges, Arab News, 7 marca 2010, rdo:
http://www.arabnews.com/saudi-arabia/saudi-arabia-needs-2000-more-judges,
data odczytu 8 marca 2013.
Annual Report 2013. The state of the world's human rights: Saudi Arabia, Amnesty International,
http://www.amnesty.org/en/region/saudi-arabia/report-2013,
data odczytu 25 listopada 2013.
Saudi Arabia: 100 Executions Since January 1, Human Rights Watch, 16 czerwca 2013,
https://www.hrw.org/news/2015/06/16/saudi-arabia-100-executions-january-1, 21 czerwca 2015.

41
42

43

44

45

164
rodki uspokajajce. Gowa jest odcinana jednym ciciem miecza. Jak relacjonuje kat
Muhammad Saad al-Biszi, zdarza mu si wykonywa nawet 10 takich egzekucji
dziennie.46
Jak ju wspomniano, w ramach katalogu hudud kara mierci moe zosta
orzeczona za zabjstwo lub cudzostwo. Przykadem tego pierwszego jest historia
Muida, syn Husajna al-Hakamiego. Trzynastoletni Muid zosta oskarony o zabjstwo,
do ktrego przyzna si podczas pobytu w areszcie. Ostatecznie zosta skazany na
mier i stracony w wieku 16 lat. Warto podkreli, e w trakcie przebywania w areszcie
Muidowi odmawiano kontaktu z rodzin. Ponadto sd osdzi czyn, ktry Muid
popeni w wieku 13 lat. Orzekajc kar mierci, sd w tym przypadku zama prawo,
zgodnie z ktrym dzieci poniej 15 roku ycia nie mog by sdzone za czyny karalne.
Po mierci syna ojciec Muida wnis skarg do Rady Zaale 47 , jednak jego wniosek
zosta ostatecznie odrzucony w 2009 r.48
Przykadem kary mierci wymierzonej za cudzostwo jest historia Miszali Bint
Fahd as-Saud i Chalida as-Szair Mulhallala. Historia ta dotyczya saudyjskiej rodziny
krlewskiej. Podczas nauki w Libanie ksiniczka Miszal Bint Fahd zakochaa si
w Chalidzie, kuzynie ambasadora Arabii Saudyjskiej w Libanie. Gdy ich romans by
bliski odkrycia, kochankowie podjli prb ucieczki z kraju i zostali schwytani. Podczas
procesu w 1977 r. Miszala przyznaa si do cudzostwa i zostaa skazana na mier
z kochankiem. Egzekucj ksiniczki obserwowa Chalid, ktry zosta stracony po niej.
Oboje zginli z rki czonka rodu Saudw. Na podstawie tej historii w 1980 r. powsta
dokument Death of a princess. 49 Warto podkreli, e w obu tych przypadkach
wystpio przyznanie si oskaronych do winy, co byo bezporedni przyczyn
skazania na mier.
Inn form tracenia skazacw jest ukrzyowanie, majce na celu wywoanie
efektu propagandowego i pojawia si ono w przypadkach dotyczcych sodomii i popenienia szczeglnego okruciestwa. Nie jest ono jednak stosowane wobec ywych
skazacw, lecz jako nastpstwo dekapitacji. Przykadem takich wyrokw jest sprawa
Muhammada Husajna (2013 r.), citego i ukrzyowany za gwat i zabjstwo mczyzny, lub te sprawa 5 Jemeczykw (2013), citych za napady na sklepy i zabjstwa.50

46

47

48

49

50

R. Goldman, Saudi Arabia's Beheading of a Nanny Followed Strict Procedures, abcNEWS,

11 stycznia 2013,
http://abcnews.go.com/US/saudi-arabias-beheading-nanny-strict-procedures/story?id=18182757,
data dostpu 25 listopada 2013.
S. Al-Saadi, Father Seeks Justice for Sons Wrongful Execution in Jizan, Arab News,
http://archive.arabnews.com/?page=1&section=0&article=106240&d=30&m=1&y=2008,
2 padziernika 2010.
S. Al-Saadi, Lawsuit over Mueed execution, Arab News,
http://archive.arabnews.com/?page=1&section=0&article=122629&d=18&m=5&y=2009,
2 padziernika 2010.
S. Stenslie, op. cit, s. 98-99; L. Smith, Fate of another royal found guilty of adultery, The Independent,
20 lipca 2009,
http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/fate-of-another-royal-found-guilty-of-adultery1753012.html, data odczytu 25 listopada 2013.
Man beheaded and crucified in Saudi Arabia, The Times, 27 marca 2013,

165
Jednoczenie warto zauway, e zarysowuje si tendencja do wykonywania
wyrokw mierci poprzez rozstrzelanie skazanych zamiast dekapitacji. Wynika to m. in.
z powodu braku wykwalifikowanych katw, ktrzy zdolni byliby waciwie przeprowadzi cicie.51
Ostatni z tradycyjnych form umiercania skazacw jest ukamienowanie.
Dokonuje si go poprzez zakopanie mczyzny do pasa, a kobiety do piersi.
Kamieniowanie odbywa si w seriach z przerwami na sprawdzenie, czy skazany yje.
Jednoczenie, jeeli skazany zdoa si oswobodzi, daruje mu si ycie. W latach 19811992 w Arabii Saudyjskiej odnotowano 4 przypadki ukamienowania. 52 W XXI w. ta
forma karania nie jest ju stosowana w monarchii saudyjskiej (cho zdarzaj si
przypadki skazania osb na tak mier, m. in. w Afganistanie, Pakistanie, Somalii czy
te na terytoriach znajdujcych si pod rzdami Pastwa Islamskiego).
Kary na ciele mog by stosowane we wszystkich typach postpowa. Najszerszy
ich katalog obejmuje postpowanie kisas, mogce dotyczy kadej formy uszczerbku na
zdrowiu, ktrego doznaa ofiara, w tym rwnie kary zwizane z usuniciem czci
ciaa: wyupienie oka, amputacja i inne. Do przykadw takich kar nale dwie historie
zwizane z prb sparaliowana sprawcy.
Pierwsza z nich dotyczy Abd al-Aziza al-Mutairiego, ktry zosta sparaliowany
w wyniku pobicia. Zwrci si do sdu o naoenie na sprawc kary odpowiadajcej
wyrzdzonej krzywdzie. Sdzia Sdu Generalnego w Tabuku zwrci si do co najmniej
dwch szpitali z pytaniem, czy moliwe jest chirurgiczne sparaliowanie sprawcy,
w sposb odpowiadajcy wyrzdzonej szkodzie. Szpitale zasoniy si wzgldami
etycznymi lub stwierdziy niemono wykonania takiej operacji. Sdzia zaproponowa
poszkodowanemu o wystpienie do sprawcy o okup krwi. Sprawa zostaa skierowana
do sdu apelacyjnego.
Druga, podobna sprawa miaa miejsce w 2013 r., i dotyczya Alego
al-Chawahiriego, ktry w wieku 14 lat w wyniku ciosu noem doprowadzi do paraliu
kolegi. I w tym przypadku rodzina poszkodowanego domagaa si zadouczynienia
poprzez sparaliowanie sprawcy, z t rnic, e jako alternatyw wskazaa moliwo
uzyskania odszkodowania w wysokoci 1 mln rijali. 53
Jako przypadki spraw zwizanych z wyupieniem oka mona wskaza dwa
przykady:
W 2003 r. Puthan Veettil Abd ul-Latif Nuszad, obywatel Indii, podczas ktni
z niezadowolonym klientem Naifem al-Utajbim, uderzy klienta w oko, powodu-

51

52
53

http://www.thetimes.co.uk/tto/news/world/middleeast/article3724388.ece,
data odczytu 23 listopada 2013.
D.D. Kirkpatrick, Saudis Consider Firing Squads for Executions, New York Times, 10 marca 2013,
http://www.nytimes.com/2013/03/11/world/middleeast/saudis-consider-firing-squads-forexecutions.html?_r=0, data odczytu 25 listopada 2013.
F.E. Vogel, op. cit., s. 246.
Saudi Arabia: News of paralysis sentence outrageous, Amnesty International, 2 April 2013,
http://www.amnesty.org/en/news/saudi-arabia-news-paralysis-sentence-outrageous-2013-04-02,
data odczytu 25 listopada 2013.

166
jc utrat tego organu. Za wyrzdzan szkod na zdrowiu sd w Dammanie
skaza Nuszada na wyupienie oka. Pracodawca Nuszad zaproponowa zapat
dijji w wysokoci 25 tys. dolarw, co odrzuci Al-Utajbi. Ostatecznie sprawa
zakoczya si szczliwie dla Nuszada poszkodowany uaskawi go w 2006 r.
W 2004 r. Muhammad Ajid Sulajman al-Fadili al-Balawi, stajc w obronie brata
obrzucanego kamieniami, sam rzuci kamieniami w napastnikw, co doprowadzio do wybicia oka jednemu z nich. Za to zosta skazany na wyupienie oka lub
zapat dijji w wysokoci 1,4 mln rijali. 54
W przypadku amputacji mona wymieni przykad Talala asz-Szammariego,
ktry podczas bjki w Dammanie postrzeli w nog Muhammada al-Mutairiego.
Ostatecznie postrzelona noga zostaa amputowana, a poszkodowany zwrci si
do sdu o zadouczynienie poprzez amputowanie nogi sprawcy. Sd przychyli
si do wniosku Al-Mutairiego, pozostawiajc moliwo zapacenia dijji w wysokoci 1,5 mln rijali. Pocztkowo Al-Mutairi odrzuca moliwo przyjcia okupu,
ale po mediacji starszyzny plemienia Szammarw zgodzi si na tak form
rekompensaty. 55
Amputacje stosuje si take w przestpstwach z kategorii hudud i tazir, z t
rnic, e ogranicza si je do amputacji doni lub stopy, lub obu tych czonkw
naprzemiennie. Czonki obcina si ostrym noem, w przypadku doni w okolicy
nadgarstka, za w przypadku stopy, zalenie od wyroku sdu. 56 Przykadem wykonania amputacji rki jest przypadek Abdul Samad Ismaila Abdullaha Husawiego,
obywatela Nigerii skazanego na amputacj prawej rki za kradzie. Wyrok wykonano
w 2013 roku. Przykadem obcicia naprzemiennego bya sprawa szeciu Beduinw
oskaronych o rozbj drogowy, aresztowanych w 2010 roku i skazanych przez Sd
Generalny w Rijadzie na obcicie prawej rki i lewej stopy. 57 Ostatecznie zasdzona kara
zostaa zamieniona przez krla na kar 20 lat pozbawienia wolnoci. 58
Najczciej orzekan kar cielesn jest chosta. Mona j stosowa zarwno jako
kar hudud, jak i tazir. Warto ponownie podkreli, e w przypadku kar hudud, jej
54

55

56

57

58

Assault Victim Spares Assailants Eye, Arab News 23 stycznia 2006,

http://www.arabnews.com/node/279314, data odczytu 4 maja 2015; Saudi Arabia: Court Orders Eye to
Be Gouged Out, Human Rights Watch, 10 grudnia 2005,
http://www.hrw.org/news/2005/12/08/saudi-arabia-court-orders-eye-be-gouged-out,
data odczytu 25 listopada 2013.
Saudi faces leg being cut-off in court case, Emirats 24/7 News, 17 sierpnia 2013,
http://www.emirates247.com/news/region/saudi-faces-leg-being-cut-off-in-court-case-2013-08-171.517848, data odczytu 25 listopada 2013.
Mahmoud Ahmed, The work of God, The Guardian, 6 czerwca 2003,
http://www.theguardian.com/world/2003/jun/06/saudiarabia.features11,
data odczytu 25 listopada 2013.
Saudi Arabia: King urged to commute 'cross amputation' sentences, Amnesty International, 16 grudnia
2011,
http://www.amnesty.org/en/news/saudi-arabia-king-urged-commute-cross-amputation-sentences-201112-16, data odczytu 25 listopada 2013.
Saudi Arabia: Further information: Amputation sentences commuted, Amnesty International, 23
listopada 2012,
https://www.amnesty.org/en/documents/mde23/022/2012/en/, data odczytu 20 maja 2015.

167
wymiar jest cile okrelony i nie moe wynie wicej ni 100 batw, jednak w przypadku kar tazir ich wymiar zaley wycznie od sdziego. Skala zjawiska jest trudno do
oszacowania, nie bywa ono tak nagonione medialnie jak przypadki orzekania kary
mierci, jednak zobrazowa je mona na podstawie kilku przykadw:
Raif Badawi (bloger) 7 lat wizienia i 600 batw za obraz islamu i Komitetu
Nakazywania Dobra i Zakazywania Za (2013).59
Fajhan al-Ghamdi 8 lat wizienia i 600 batw za zabjstwo swojej 5-letniej
crki.60
2 wytwrcw alkoholu rok wizienia i 300 batw.61
4 porywaczy 4 lata wizienia oraz od 80 do tysica batw (2006) za porwanie
kobiety.
porywaczka z Mekki 15 lat wizienia i 8 tysicy batw (2005) za porwanie
dziecka.62
dziewczyna z Katif zgwacona, skazana za spotkanie z niespokrewnionym
mczyzn. Kara 90 batw, podwyszona do 200 batw przez sd apelacyjny,
uaskawiona przez krla.63
Pastwo Thomas 16 miesicy wizienia i 300 batw za kradzie w szpitalu,
w ktrym pracowali (2003).64
Podsumowanie
Prawo muzumaskie ksztatowao si midzy VII a X w. Kary w nim przyjte nie
odbiegay w znaczcy sposb od kar powszechnie stosowanych w innych czciach
wczesnego wiata, i tak jak wszdzie w tym okresie, ich celem byo zachowanie adu
i porzdku spoecznego. Pomijajc aspekt moralny kar cielesnych, warto zauway, e
z punktu widzenia zarwno wadcw, jak i poszczeglnych osb, zwaszcza ofiar, kary
takie wydawa si mogy przejawem sprawiedliwoci spoecznej. Takie podejcie nie
moe przesania jednak faktu, e w wielu przypadkach wyroki zapady po przeprowadzeniu postpowa sdowych naruszajcych podstawowe standardy, takie jak
prawom jednostki do obrony i uczciwego procesu. Warto zaznaczy, e przedstawiciele

59

60

61

62

63

64

J. Gerard, Saudi Court Condemns Editor to 600 Lashes With Breaks, Bloomberg, 12 sierpnia 2013,
http://www.bloomberg.com/news/2013-08-12/saudi-court-condemns-editor-to-600-lashes-withbreaks.html, data odczytu 25 listopada 2013.
S. Usher, Saudi preacher jailed over daughter's death, BBC News, 7 padziernika 2013,
http://www.bbc.com/news/world-middle-east-24438375, data odczytu 25 listopada 2013.
Two Indian liquor dealers sentenced to jail, flogging in Saudi Arabia, The Times of India, 28 stycznia
2013,
http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2013-01-28/middle-east-news/36595241_1_liquor-dealersindian-nationals-saudi-arabia, data odczytu 25 listopada 2013.
Precarious Justice. Arbitrary Detention and Unfair Trials in the Deficient Criminal Justice System of
Saudi Arabia, (w:) Volume 20, No. 3(E), Human Rights Watch, marzec 2008, s. 131-133,
http://www.hrw.org/en/reports/2008/03/24/precarious-justice-0, data odczytu 23 sierpnia 2010.
Abdullah Pardons Qatif Girl, Arab News, 12 sierpnia 2010,
http://www.arabnews.com/?page=1&section=0&article=104767&d=18&m=12&y=2007,
data odczytu 18 grudnia 2007.
M. Daly, Man tells of flogging - 250 lashes down, 50 to go, The Age, 6 marca 2003,
http://www.theage.com.au/articles/2003/03/05/1046826437209.html, data odczytu 25 listopada 2013.

168
Krlestwa zasiadali w latach 2006-2009 i 2009-2012 w Radzie Praw Czowieka ONZ 65 ,
a Arabia Saudyjska sygnowaa kilku konwencji i porozumie midzynarodowych:
Konwencja o prawach dziecka (1996), wraz z poprawkami do art. 43 (1997)
i protokoem fakultatywnym do konwencji w sprawie handlu dziemi, dziecicej
prostytucji i dziecicej pornografii z 25 maja 2000 r. (2010), (z zastrzeeniem, e
implementacji podlega bd wycznie zapisy niesprzeczne z muzumaskimi).
Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego,
nieludzkiego lub poniajcego traktowania albo karania (1997) wraz z poprawk
do art. 8 (2003), z wyczeniem art. 20 i art. 30 1.Midzynarodowa konwencja
w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej, (1997), z zastrzeeniem, e implementacji podlega bd wycznie zapisy niesprzeczne
z prawem islamu, z wyczeniem art. 22.
Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (2000),
z zastrzeeniem, e implementacji podlega bd wycznie zapisy niesprzeczne
z prawem islamu, i wyczeniem art. 9 2 i art. 29 1.
Arabskiej karty praw czowieka (obowizuje od 2008 r.); Arabska Karta Praw
Czowieka uznaje prawa zapisane w Deklaracji praw czowieka, w Karcie ONZ
i w paktach nowojorskich z 1966 r. Ponadto dopuszcza ona kar mierci
w wyjtkowych sytuacjach i odrzuca moliwo jej stosowania na osobach
niepenoletnich.
Kairskiej deklaracji praw czowieka w islamie z 1990 roku.
Przynajmniej cz postpowa i wyrokw sdowych jest niezgodna z tymi
konwencjami, czsto nawet z przyjtymi zasadami w prawie saudyjskim. Z uwagi na
tradycyjny, muzumaski charakter pastwa, jak i szerok autonomi sdziw,
w najbliszej przyszoci pene wyeliminowanie kar cielesnych w Arabii Saudyjskiej jest
niemoliwe. Wydaje si jednak, e wzrost rzetelnoci postpowa karnych, kodyfikacja
kar, wzrost poziomu przestrzegania procedur prawnych i ratyfikowanych konwencji
oraz zastpowanie czci z nich karami wizienia wpynoby na znaczce ograniczenie
stosowania kar cielesnych.

65

Czonkowie Rady Praw Czowieka ONZ wybierani s przez Zgromadzenie Oglne ONZ na trzyletnie
kadencje, na podstawie podziau geograficznego (dla obszaru Azji i Pacyfiku przypada 13 miejsc w 47
osobowej Radzie). Pastwa czonkowskie nie moe ubiega si o reelekcj bezporednio po odbyciu
dwch nastpujcych po sobie kadencji.