POLITECHNIKA WROCAWSKA

WYDZIA BUDOWNICTWA LDOWEGO I WODNEGO

ANTONI BIEGUS

PROJEKTOWANIE
KONSTRUKCJI
STALOWYCH
WEDUG
EUROKODU 3
CZ 7
ELEMENTY CISKANE

WYKADY

WROCAW 2012

ANTONI BIEGUS

PROJEKTOWANIE KONSTRUKCJI STALOWYCH WEDUG EUROKODU 3

CZC 2 ELEMENTY CISKANE

SPIS TRECI

1. Wprowadzenie

.......

2. Wybrane zagadnienia statecznoci prtw ciskanych

3. Dugoci wyboczeniowe i smukoci prtw ciskanych
4. Prty jednogaziowe ciskane osiowo
5. Wspczynnik wyboczeniowy

...

.....
..

7. Nono jednogaziowych prtw ciskanych i zginanych

8. Nono wielogaziowych prtw ciskanych osiowo

.............. 11

.....

6. Nono jednogaziowych prtw ciskanych osiowo

...

19
26
32
35
40

9. Przekroje poprzeczne trzonw supw .

48

10. Projektowanie trzonw supw

52

...

10.1. Wiadomoci oglne dotyczce projektowania supw

...

52

10.2. Obliczanie trzonw supw jednogaziowych ciskanych osiowo ............

55

10.3. Obliczanie trzonw supw wielogaziowych ciskanych osiowo .........

56

10.4. Projektowanie gowic supw ......

60

10.5. Projektowanie podstaw supw ..........

63

10.6. Zakotwienie supw w fundamencie ...........

71

Literatura ..........

78

PODZIKOWANIE
Autor serdecznie dzikuje Panu dr. in. Dariuszowi Czepiakowi za trud korekty
pracy i wniesione uwagi redakcyjne oraz merytoryczne

Elementy ciskane
1. Wprowadzenie
ciskane ustroje prtowe 1 (rys. 1) s czsto wystpujcymi elementami metalowych konstrukcji budowlanych. Klasycznym ich przykadem s supy (rys. 1a, c, d). Gwnym zadaniem konstrukcyjnym supw w budynkach (rys. 1a) i budowlach inynierskich (rys. 1c, d)
jest przekazanie obcie z elementw pooonych wyej, na niej pooone ustroje none
budynku lub na fundamenty. Supy s nie tylko elementami ram parterowych (rys. 1c) i szkieletw wielokondygnacyjnych budynkw (rys. 1a), ale take s podporami konstrukcji inynierskich np. zbiornikw wieowych (rys. 1d), silosw, rurocigw, estakad itp.
Prty ciskane wystpuj rwnie jako elementy skadowe kratownic paskich i przestrzennych (pasy, supki, krzyulce - rys. 1b), kopu prtowych, ste dachowych i ciennych hal (rys. 1c), wie, masztw itp.
Zagadnienia nonoci i ksztatowania konstrukcyjnego wikszoci wymienionych elementw ciskanych oraz stosowanych modeli obliczeniowych szacowania ich wytenia bd
omwione na przykadzie supw budynkw.

Rys. 1. Przykady konstrukcji, w ktrych wystpuj elementy ciskane (1): a szkielet budynku wielokondygnacyjnego, b kratownica, c ustrj nony hali, d zbiornik

5
Elementy ciskane s to ustroje prtowe, w ktrych siy podune N wywouj wytenia
ciskajce w ich przekrojach. W zalenoci od rodzaju ukadu konstrukcyjnego, ktrego czci jest prt ciskany, lub w zalenoci od sposobu przekazywania obcienia na prt, elementy te s ciskane osiowo lub mimorodowo.
Element ciskany osiowo, to taki prt, w ktrym wypadkowa si ciskajcych N dziaa w
jego osi podunej. Jeeli wystpuje mimord obcienia e w stosunku do osi prta, to
oprcz siy osiowej N dziaa moment zginajcy M = Ne . Taki element (rys. 2 sup w osi
C) traktuje si jako ciskany mimorodowo (ciskany i zginany). Zginanie prta ciskanego
moe by wywoane obcieniem poprzecznym (q, P, M ) , przyoonym prostopadle do jego
osi podunej. W przykadzie ramy pokazanej na rys. 2 sup w osi B jest ciskany osiowo,
supy zewntrzne za ciskane i zginane (lewy w wyniku dziaania obcienia poprzecznego
w , prawy w nastpstwie przekazania obcienia poziomego z rygla).

Rys. 2. Przykady supw ciskanych osiowo i mimorodowo

Idealnie osiowo ciskane prty wystpuj rzadko. Nominalnie ciskane osiowo prty rzeczywiste s obarczone wstpnymi imperfekcjami (niedoskonaociami pocztkowymi o charakterze geometrycznym, technologicznym, konstrukcyjnym), ktre powoduj ich zginanie.
Jednak w przypadku pomijalnych mimorodw i wstpnych imperfekcji moliwe jest wyodrbnienie klasy problemw (majcych podstawowe znaczenie przy ocenie bezpieczestwa
supw), umoliwiajcych przyjcie w analizie modelu prta ciskanego osiowo. W projektowaniu takich elementw stosuje si zasady i zalecenia odnoszce si do supw. Jeeli chodzi o zagadnienia nonoci prtw ciskanych mimorodowo, to ich modele obliczeniowe s

6
utosamione z modelami prtw ciskanych i zginanych. W ich ksztatowaniu naley posugiwa si zaleceniami dotyczcymi zarwno supw jak i belek.
Supy s elementami ustawionymi zwykle pionowo. Gdy stalowy prt ciskany nie jest
ustawiony pionowo, a jego rzut przekracza 6 m, to naley uwzgldni w obliczeniach zginanie spowodowane jego ciarem wasnym.
Na rys. 3 pokazano przykady konstrukcji elementw ciskanych. W supie podpierajcym
strop stalowy (rys. 3a) mona wyrni trzon 1, gowic 2 i podstaw 3. Zadaniem gowicy 2
jest przyjcie obcienia i przekazanie go na trzon 1. Podstawowy element nony trzon supa
1, przenosi obcienie z gowicy 2 na podstaw 3, ktra je przekazuje na fundamenty 4. Trzon
1 supa szkieletu nonego budynku (rys. 3b) przejmuje obcienia z rygli stropowych kolejnych kondygnacji. W tym przypadku trzon supa 1 na swojej dugoci jest wyposaony w odpowiednie elementy konstrukcyjne 5, umoliwiajce poczenie go z ryglami (belkami). Z kolei prty 6 (supki, krzyulce, pasy grne i dolne kratownicy rys. 3b), przekazuj wzajemnie
obcienia za porednictwem wzw 7.
Prty ciskane i trzony supw projektuje si z jednego lub wielu ksztatownikw i s to
odpowiednio elementy jedno lub wielogaziowe (patrz szczegy na rys. 3).

Rys. 3. Konstrukcje elementw ciskanych: 1 gowica supa, 2 trzon supa, 3 podstawa supa,
4 fundament, 5 poczenie rygla, 6 prt kratownicy, 7 wze

7
2. Wybrane zagadnienia statecznoci prtw ciskanych

Analizujc nono prtw ciskanych naley uwzgldni ich stateczno. W prcie ciskanym moliwa jest utrata statecznoci oglnej (odnoszca si do caego elementu) oraz
utrata statecznoci lokalnej, ktra dotyczy cianki ksztatownika.
Utrat statecznoci oglnej prta ciskanego nazywa si wyboczeniem. Objawia si ona
moe wygiciem, wygiciem i skrceniem lub skrceniem osi podunej (rys. 4a).
Utrata statecznoci lokalnej polega na miejscowym wybrzuszeniu cianek prta (w ktrych
powstaj naprzemienne wypukoci i wklnicia). W tym przypadku deformacji ulega tylko
paszczyzna gwna cianki, a o poduna prta pozostaje prosta (rys. 4b). Obcienie przy
ktrym dochodzi do utraty statecznoci (oglnej lub miejscowej) nazywa si krytycznym (lub
nonoci krytyczn N cr ). Nonoci krytyczne wyboczenia N cr elementw o najczciej wystpujcych smukociach s mniejsze od nonoci plastycznych ich przekrojw N pl .

Rys. 4. Niestateczno prtw ciskanych: a wyboczenie oglne, b postacie wyboczenia

oglnego, c wyboczenie miejscowe cianek, d postacie wyboczenia miejscowego

8
Utrata statecznoci oglnej dotyczy prtw o przekrojach wszystkich klas. W przypadku
analizy utraty statecznoci oglnej zmniejszenie nonoci plastycznej przekroju ciskanego

N pl , wywoanego wyboczeniem uwzgldnia si stosujc wspczynnik wyboczeniowy .

Utrata statecznoci lokalnej wystpuje w prtach o przekrojach klasy 4. Skutki wystpowania miejscowego wyboczenia prta uwzgldnia si ustalajc efektywne szerokoci cianek

beff oraz efektywne charakterystyki geometryczne przekroju Aeff , I eff , Weff , ieff . W obszarze
smukoci prtw o przekrojach klasy 4, gdy naprenia wyboczenia miejscowego i wyboczenia oglnego przybieraj bliskie sobie wartoci, skutki wystpowania obu postaci niestatecznoci nakadaj si wzajemnie na siebie, prowadzc do dalszego obnienia nonoci prta.
Dlatego wwczas w analizie nonoci takich prtw uwzgldnia si cznie wspczynnik
wyboczeniowy i parametry efektywne (wsppracujce) przekroju Aeff , I eff , Weff , ieff .

Rys. 5. Schematy postaci wyboczeniowych prta ciskanego

Postacie wyboczenia oglnego prtw ciskanych przedstawiono na rys. 5. ciskany prt

moe si wyboczy:
gitnie (w paszczynie zx lub paszczynie yz), wtedy prosta o poduna ulega jedynie
wygiciu w jednej z paszczyzn gwnych (na rys. 5 postacie I i II),

9
skrtnie, gdy pierwotna o poduna pozostaje prosta, lecz przekrj obraca si i nastpuje
jedynie jego skrcenie (na rys. 5 posta III),
gitno-skrtnie, gdy pierwotna o poduna wygina si przestrzennie z rwnoczesnym
obrotem (skrceniem) przekroju wzgldem rodka cinania, co prowadzi do przestrzennego zakrzywienia osi (na rys. 5 posta IV).
Na wyboczenie skrtne naraone s prty o przekrojach: otwartych monosymetrycznych,
punktowo symetrycznych (np. krzyowych) lub niesymetrycznych. Mona nie sprawdza
skrtnej i gitno-skrtnej formy wyboczenia dla prtw z ksztatownikw walcowanych.
Zagadnienia wyboczenia oglnego prtw ciskanych s rozwizywane zgodnie z teori
prtw cienkociennych, o przekroju otwartym lub zamknitym w sprystym zakresie zachowania si materiau. W tym modelu obliczeniowym nazywanym eulerowskim, zakada
si, i prt jest idealnie prosty (brak wstpnych wygi osi podunej), obcienie jest przyoone w osi podunej (brak mimorodw przekazania obcienia) i nie wystpuj inne imperfekcje (niedoskonaoci pocztkowe np. technologiczne) zmniejszajce jego nono na ciskanie. W oglnym przypadku wytenia takiego prta ciskanego zagadnienie sprowadza si
do rozwizania ukadu trzech sprzonych rwna statecznoci, z ktrego wyznacza si trzy
wartoci wasne nonoci gitno-skrtnego wyboczenia N cr ,1 , N cr , 2 , N cr ,3 . Miarodajn w analizie bezpieczestwa prta ciskanego jest nono min( N cr ,1 , N cr , 2 , N cr ,3 ) . Ukad sprzonych rwna ulega separacji, dla prtw o przekrojach bisymetrycznych i otrzymuje si wwczas trzy nonoci krytyczne (tzw. eulerowskie): N cr , y wyboczenia gitnego wzgldem osi

y y , N cr , z wyboczenia gitnego wzgldem osi z z i N cr , x wyboczenia skrtnego.

Siy krytyczne (eulerowskie) prtw prostych o staym przekroju otwartym wyznacza si
wedug wzorw:
przy wyboczeniu gitnym

N cr = N cr , y =

2 EI y
(kby L y ) 2

(1)

lub
N cr = N cr , z =

2 EI z
(kbz Lz ) 2

przy wyboczeniu skrtnym (o z-z jest osi symetrii)

(2)

10

N cr = N cr ,T =

1 2 EI
+ GI T ,
2
2
is (k w Lw )

(3)

przy wyboczeniu gitno-skrtnym prtw o przekroju monosymetrycznym (o y-y jest osi

symetrii)

N cr = N cr ,TF =

( N cr ,T + N cr , y ) ( N cr ,T + N cr , y ) 2 4 N cr ,T N y (1kb z s2 / is2 )
2(1kb z s2 / is2 )

(4)

gdzie:

L y , Lz teoretyczna rozpito elementu miedzy punktami podparcia odpowiednio

wzgldem osi y-y oraz z-z,
Lw odlego przekrojw o swobodnym spaczeniu (przy podparciu wideko-

wym Lw = L ),

kby , kbz wspczynnik dugoci wyboczeniowej przy wyboczeniu gitnym w

paszczyznach prostopadych do osi gwnych rodkowych y-y lub z-z,
k w wspczynnik dugoci wyboczeniowej przy wyboczeniu skrtnym:
k w = Lw / L , gdzie Lw odlego przekrojw o swobodnym spaczeniu,

I y , I z moment bezwadnoci wzgldem osi odpowiednio y-y oraz z-z,

I T moment bezwadnoci przy skrcaniu swobodnym,
I wycinkowy moment bezwadnoci przy skrcaniu skrpowanym,
z s wsprzdna rodka cinania wzgldem rodka cikoci,
is biegunowy promie bezwadnoci wzgldem rodka cinania
is = i 2p + z s2 ,

(5)

i p biegunowy promie bezwadnoci wzgldem rodka cikoci,

i p = i y2 +i z2 ,

(6)

i y , i z promienie bezwadnoci przekroju wzgldem osi gwnych, centralnych.

11

3. Dugoci wyboczeniowe i smukoci prtw ciskanych

W najczciej wystpujcym przypadku wyboczenia gitnego, obcienie krytyczne prta

ciskanego (1), (2) po przeksztaceniu opisuje zaleno

N cr ,i = 2 A

i2

(7)

gdzie:

A pole przekroju prta ciskanego,

i smuko prta
i =

Lcr ,i
ii

(8)

w ktrym:

ii promie bezwadnoci przekroju.

Lcr ,i dugo wyboczeniowa prta ciskanego

Lcr ,i = ki Li ,

(9)

przy czym

Li teoretyczna rozpito elementu miedzy punktami podparcia,

ki wspczynnik dugoci wyboczeniowej prta.
Z analizy wzoru (7) wynika, e nono krytyczna prta zaley przede wszystkim od smukoci elementu ciskanego (8). Smuko prta (8) jest podstawowym parametrem okrelajcym odporno (sztywno) elementu ciskanego na wyboczenie. Uwzgldnia ona wpyw
dugoci elementu midzy punktami podparcia Li , sposobu zamocowania prta na jego kocach k oraz jego charakterystyk geometrycznych przekroju, na nono przy ciskaniu. No-

no krytyczna prta N cr jest odwrotnie proporcjonalna do kwadratu jego smukoci , przy

czym element wyboczy si wg postaci, ktr opisuje najwiksza smuko max . Dlatego naley pamita, e do obliczania nonoci prta ciskanego przyjmuje si najwiksz smuko
spord y , z , , oraz (x, y, , osie przekroju poprzecznego prta), gdy wyboczenie prta nastpi wg postaci, ktrej odpowiada najwiksza smuko prta (8).

12
Z kolei smuko prta jest wprost proporcjonalna do dugoci wyboczeniowej elementu

ciskanego Lcr ,i (9). Dugo wyboczeniowa prta Lcr ,i jest odlegoci pomidzy wzami
postaci wyboczeniowej. Jest ona iloczynem dugoci prta midzy punktami podparcia Li i
wspczynnika dugo wyboczeniowej prta ki , ktry jest funkcj podatnoci na obrt i
przemieszczenie kocw analizowanego prta (zaley od jego schematu statycznego).
Na rys. 6 pokazano przykadowe schematy statyczne prtw ciskanych (wyizolowanych
z ustroju nonego) oraz podano ich wspczynniki dugoci wyboczeniowej ki (oznaczanych
w literaturze przedmiotu rwnie jako ).

Rys. 6. Dugoci wyboczeniowe prtw ciskanych

Pokazane na rys. 6 schematy dotycz pojedynczych prtw ciskanych. W konstrukcjach

rzeczywistych mamy do czynienia ze schematami bardziej zoonymi (ramami, kratownicami
itp.) i dugoci wyboczeniowe prtw ciskanych naley wyznacza analizujc stateczno
ukadu. Niektre zalecenia dotyczce przyjmowania dugoci wyboczeniowych prtw ciskanych w prostych systemach konstrukcyjnych, ktre uwzgldniaj dowiadczenia technologiczne i konstrukcyjne podaje PN-EN 1993-1-1 oraz literatura przedmiotu.
W szacowaniu nonoci prtw ciskanych bardzo wan spraw jest poprawna identyfikacja sposobu zamocowania kocw prta i waciwe okrelenie jego dugoci wyboczeniowych oraz smukoci. Przyjty model obliczeniowy (schemat statyczny) prta musi mie pene odzwierciedlenie w rozwizaniu konstrukcyjnym pocze jego kocw (przegub, utwierdzenie, zamocowanie spryste o podatnoci na obrt, moliwo przesuwu wza). Std te
konstruujc wczeniej obliczony obiekt naley pamita o przyjtych (zaoonych) warun-

13
kach brzegowych projektowanych elementw. Identyfikujc schemat statyczny elementu naley zwrci uwag na moliwo przemieszczania si i obrotw jego kocw, postaci i dugoci wyboczeniowych w paszczynie i z paszczyzny ustroju. W poprawnym przyjciu
schematu statycznego zamocowania supw istotn jest analiza nonoci ich pocze z fundamentem i ryglem M y,Rd , M z,Rd , V y,Rd , Vz,Rd .
Podsumowujc naley stwierdzi, e wanym zagadnieniem w poprawnym ustalaniu dugoci wyboczeniowych prtw ciskanych jest uwzgldnienie rzeczywistych warunkw zamocowania prta oraz rnych dugoci pomidzy wizami ograniczajcymi wyboczenie prta w kierunkach do siebie prostopadych. Naley bada postaci wyboczeniowe analizowanej
konstrukcji z uwzgldnieniem rozwiza konstrukcyjnych nie tylko w paszczynie analizowanych ukadw, ale i w kierunku prostopadym.
W okreleniu smukoci prtw ciskanych i w pierwszej kolejnoci naley ustali dugo teoretyczn Li postaci utraty statecznoci w analizowanej paszczynie.
W konstrukcji pokazanej na rys. 7 poczenie supa z fundamentem w paszczynie ramy
ma schemat sztywnego zamocowania, w analizie za wyboczenia supa w paszczynie ciany
podunej hali przyjmuje si poczenie przegubowe. Wze dolny supa w obu kierunkach
traktuje si jako nieprzesuwny.
Przyjte schematy pocze z fundamentem maj cisy zwizek z zastosowanym rozwizaniem konstrukcyjnym podstawy supa i rozmieszczenia rub kotwicych (patrz szczeg
A na rys. 7). W analizowanym na rys. 7 przypadku zaoono, e w paszczynie ukadu poprzecznego poczenie supa z fundamentem przenosi moment zginajcy, w kierunku prostopadym za moliwy jest swobodny obrt.
Z kolei w paszczynie ramy sup z ryglem moe by poczony w sposb sztywny lub
przegubowy, lecz wze ten ma swobod przemieszcze poziomych. W paszczynie prostopadej do ukadu poprzecznego, poczenie gowicy supa z belk okapow umoliwia obrt i
odpowiada schematowi przegubowemu, bez moliwoci przemieszcze poziomych tego wza. Ograniczenie przemieszcze gowic supw zapewniaj w tym przypadku stenia pionowe w paszczynie cian podunych. W omawianym przykadzie wspczynnik dugoci
wyboczeniowej supa w paszczynie ramy k y jest rny od wspczynnika dugoci wyboczeniowej w paszczynie ciany k z , ( k y k z ).
W konstrukcji na rys. 7a teoretyczne dugoci supa w obu paszczyznach s takie same

L y = Lz = h . W przykadzie na rys. 7b dugo teoretyczna supa w paszczynie ciany

14

Rys. 7. Schemat konstrukcji ramy portalowej ze supami o rnych postaciach i dugociach

wyboczeniowych w paszczynie i z paszczyzny ustroju
podunej jest dwukrotnie mniejsza Lz = 0,5h od teje w paszczynie ukadu poprzecznego

L y = h . Wynika to z konstrukcji zastosowanego stenia pionowego podunego supw i

dlatego L y Lz .
W przypadku analizy gitnych postaci utraty statecznoci prta bisymetrycznego naley
rozpatrzy nastpujce smukoci

y =

k y Ly

(10)

z =

k z Lz
.
iz

(11)

iy

Oprcz analizy gitnej postaci wyboczenia, naley bada moliwo wystpienia gitnoskrtnej postaci utraty statecznoci elementw ciskanych. Wskazwki i propozycje obliczeniowe takiej formy wyczerpania nonoci s podane w literaturze przedmiotu.
Rekapitulujc omawianie problemu identyfikacji schematw statycznych prtw ciskanych naley podkreli konieczno przyjmowania moliwie precyzyjnego i adekwatnego

15
modelu teoretycznego, opisujcego warunki fizyczne ich zamocowania na kocach wedug
kryterium szacowania nonoci krytycznej od dou.
Cech charakterystyczn supw, jako elementw skadowych ukadw poprzecznych hal
lub szkieletw nonych budynkw jest przesuwno ich wzw w paszczynie ramy. Supy
ram o wzach przesuwnych maj wiksze wartoci wspczynnikw dugoci wyboczeniowych od ustrojw o wzach nieprzesuwnych. Ponadto w analizie statecznoci tych konstrukcji supw nie mona traktowa jak pojedynczych prtw, lecz jako elementy skadowe ram.
W ukadach supowo-ryglowych (rys. 8b, 9b) na warto wspczynnika dugoci wyboczeniowej supa k w paszczynie ramy maj wpyw dugoci hs , lb oraz sztywnoci I s , I b
supw (s) i rygli (b), z ktrymi jest on sztywno poczony w wle grnym (2) i dolnym (1).
Wspczynnik dugoci wyboczeniowej k supa okrela si korzystajc z nomogramw dla
ukadw ramowych o wzach nieprzesuwnych (rys. 8a) i przesuwnych (9a).
Wspczynnik dugoci wyboczeniowej supa k jest funkcj sztywnoci jego zamocowania na kocach tzw. wspczynnikw rozdziau C1 i C2 . Wyznacza si go ze wzoru:
k = k (C1 , C2 ) .

(12)

Wspczynniki rozdziau Ci (i = 1, 2 numery wzw grnego i dolnego) wyznacza si

ze wzoru
Ci =

Kc
0,3,
K c + K o ,i

(13)

w ktrym K c sztywno analizowanego supa i K o,i sztywno zamocowania supa w

wle, ktre wynosz

Kc =

Is
,
hs

K o,i = ij
j

(14)

I b,ij
lb,ij

gdzie:
I s , hs moment bezwadnoci przekroju oraz wysoko supa,

(15)

16

I b,ij , lb.ij moment bezwadnoci oraz dugo j-tego elementu (belki, supa) zbiegajcego si w i-tym wle, ktry jest poczony w sposb sztywny z analizowanym
prtem ( sumowanie obejmuje tylko prty lece w paszczynie wyboczenia i sztywno poczone w analizowanym wle),

ij wspczynnik uwzgldniajcy warunki podparcia j-tego elementu w i-tym wle, na drugim jego kocu, ktry naley przyjmowa:
w przypadku ukadu (ramy) o wzach nieprzesuwnych

= 1,5 dla podparcia przegubowego,

= 2,0 dla sztywnego utwierdzenia,
w przypadku ukadu (ramy) o wzach przesuwnych

= 0,5 dla podparcia przegubowego,

= 1,0 dla sztywnego utwierdzenia.
Dla supa sztywno utwierdzonego w fundamencie naley przyj K o = K c , w pozostaych
przypadkach K o = 0,1K c .
Zamiast odczytywa warto wspczynnika wyboczeniowego z rys. 8 i 9 mona obliczy
ich warto ze wzorw:

ukadw nieprzechyowych (wg rys. 8b)

k = 0,5 + 0,14(C1 + C2 ) + 0,55(C1 + C2 ) 2 ,

(16)

1 + 0,145(C1 + C2 ) 0,265C1C2
,
2 0,364(C1 + C2 ) 0,247C1C2

(17)

lub

k=

ukadw przechyowych (wg rys. 9b)

k=

1 0,2(C1 + C2 ) 0,12C1C2
.
1 0,8(C1 + C2 ) + 0,6C1C2

(18)

17

Rys. 8. Nomogramy do wyznaczania wspczynnika dugoci wyboczeniowej prtw

w ukadach o wzach nieprzesuwnych (nieprzechyowych)

Podane w normach projektowania konstrukcji stalowych zalecenia wyznaczania dugoci

wyboczeniowych supw nie wyczerpuj wszystkich sytuacji projektowych, a wiele wskazwek w tej dziedzinie mona znale w literaturze dotyczcej statecznoci ukadw prtowych.
W zoonych ukadach konstrukcyjnych, szczeglnie, gdy uwzgldnia si podatno wzw,
naley korzysta z programw numerycznych analizujcych stateczno ustroju prtowego.

18

Rys. 9. Nomogramy do wyznaczania wspczynnika dugoci wyboczeniowej prtw w ukadach o wzach przesuwnych (przechyowych)

Wako zagadnienia waciwego szacowania nonoci krytycznej ustrojw analizowane

bdzie na przykadzie ramy jednokomorowej pokazanej na rys. 10. Skada si ona ze supa
utwierdzonego w fundamencie i supa (lewego) o schemacie wahacza (prawego), ktre s poczone przegubowo z ryglem poziomym. Supy s obcione siami pionowymi N . W ramie
tej wystpuj dwa schematy supw: utwierdzony (typu wspornikowego) oraz przegubowo-

19
przegubowy. W badanej ramie, przyjcie dugoci wyboczeniowych k = 2,0 jak dla supa
utwierdzonego (rys. 2b) jest bdne. Z analizy statecznoci ramy wynika, i dla supa lewego
(utwierdzonego sztywno w fundamencie) naley przyjmowa k = 2,7 [1]. Na tak dugo
wyboczeniow ma wpyw oddziaywanie w chwili wyboczenia skadowej poziomej H 0 od
obcienia przechylonego supa prawego, a w analizie statecznoci naley uwzgldni, i jest
to ukad o przesuwnych wzach grnych. Naley zaznaczy, i w badanym przypadku przyjcie k = 2,0 prowadzi do zawyenia oszacowania obcienia krytycznego o 82%.

Rys. 7.10. Schemat ramy portalowej

4. Prty jednogaziowe ciskane osiowo

Obcienia krytyczne okrelone wzorami (1)(4) zostay wyznaczone z rozwizania rwna statecznoci i dotycz eulerowskiego modelu ciskanego osiowo prta idealnego.
Prt idealny to taki, ktry nie ma pocztkowych niedoskonaoci geometrycznych (np. wygi i skrcenia osi podunej), technologicznych (np. wstpnych napre: walcowniczych,
strukturalnych, spawalniczych, odchyek wytwrczych, transportowych i montaowych) oraz
konstrukcyjnych (np. losowych mimorodw przyoenia obcie), czyli tzw. wstpnych
imperfekcji.
Schemat prta idealnego, osiowo obcionego si ciskajc N pokazano na rys. 11a.
W ocenie nonoci rzeczywistych prtw ciskanych ich losowe niedoskonaoci aproksymuje si rozpatrujc model elementu z zastpcz imperfekcji geometryczn (rys. 11b).

20

Rys. 11. Schemat ciskanego prta: idealnego obcionego osiowo (a) i rzeczywistego
obcionego mimorodowo (b)

Fizyczna interpretacja zachowania si takiego prta idealnego (rys. 11a) zakada, e przy
wzrocie obcienia ciskajcego N do chwili wyboczenia prt jest prosty i ulega jedynie
skrceniu. Gdy obcienie osiga nono krytyczn ciskanego elementu, nastpuje bifurkacja, tj. zmiana postaci rwnowagi - prt nagle wygina si (rys. 12). W przypadku ciskania
prta wykonanego z materiau sprystego, wytonego w sprystym zakresie, po zmniejszeniu obcie prt winien wrci do postaci wyjciowej tj. powinien by prosty. ciek
rwnowagi ciskanego prta idealnego pokazano na rys. 12.

Rys. 12. cieki rwnowagi ciskanych prta idealnego oraz rzeczywistego

Nono rzeczywistych prtw ciskanych jest zagadnieniem znacznie bardziej zoonym
ni przedstawiony model eulerowski. W modelu obliczeniowym szacowania nonoci prta

ciskanego naley uwzgldni wyboczenie w zakresie sprysto-plastycznym, imperfekcje

21
konstrukcyjne, geometryczne i technologiczne, a eulerowskie obcienie krytyczne dotyczy
prta idealnego i stanowi oszacowanie osiowej nonoci granicznej od gry.
Eulerowski model teoretyczny wytenia prta ciskanego nie znajduje penego potwierdzenia w badaniach, a rzeczywiste prty ciskane osigaj nono graniczn N gr , ktra jest
mniejsza od oszacowania teoretycznego N cr (rys. 12). Rzeczywiste prty ciskane (supy, zastrzay, prty kratownic itp.) nie speniaj wszystkich poczynionych wczeniej, zaoe o prcie idealnym. Jako zasadnicz przyczyn wystpowania rnic pomidzy zaoonym obliczeniowym modelem teoretycznym prta idealnego jest wystpowanie imperfekcji wstpnych
(tzw. czynnika gitnego). Na zginanie ciskanego prta maj wpyw nastpujce czynniki:

losowe imperfekcje geometryczne (wygicia z0 ) osi prta,

losowe przyoenie obcienia ciskajcego (wstpny mimord e ),

wystpowanie obcie poprzecznych o charakterze losowym lub staym (np. ciar

wasny ciskanego pasa grnego kratownicy dachowej),

losowa geometria przekroju poprzecznego prta,

wpyw napre spawalniczych,

losowe waciwoci mechaniczne materiau,

losowe odchyki technologiczne (np. niedokadnoci pocze montaowych).

Wymienione imperfekcje sprawiaj, e rzeczywiste prty s nie tylko ciskane, ale i zginane
(wystpuje zginanie II rzdu). Schemat obliczeniowy rzeczywistego prta ciskanego pokazano na rys. 11b. Czynnik zginajcy znacznie zmniejsza nono prta ciskanego. Std te prty ciskane charakteryzuje dua wraliwo na imperfekcje. Osiowa nono takiego prta
jest okrelona jako nono graniczna N gr , ktra jest mniejsza od teoretycznego oszacowania
tj. nonoci krytycznej N cr . Rnica midzy N cr i N gr wzrasta nieliniowo ze wzrostem imperfekcji osi podunej i mimorodu przyoenia obcienia, co pokazano na rys. 13 i 14.
Na rys. 13a pokazano krzyw rwnowagi granicznej prta ciskanego si N na mimorodzie e , na rys. 13b pokazano za krzyw rwnowagi granicznej prta wstpnie wygitego o
z0 , ciskanego si N przyoon osiowo. Ich cieki rwnowagi, granicznej (rys. 13) maj
ten sam ksztat (s krzywoliniowe) i podobne waciwoci. W obu przypadkach ciskane prty s nie tylko obcione osiowo, ale i gite (zginanie II rzdu), a ich cieki rwnowagi statycznej s funkcjami nieliniowymi. Ponadto ich obcienie graniczne N gr jest mniejsze od
nonoci krytycznej N cr . Rnice miedzy Ngr i Ncr wzrastaj nieliniowo ze wzrostem imperfekcji osi podunej prtw oraz mimorodw przyoenia obcienia ciskajcego.

22

Rys.13. cieki rwnowagi statycznej prtw ciskanych mimorodowo (a)

oraz ze wstpn krzywizn (b)
Na rys. 14 pokazano zmniejszanie si nonoci granicznej prtw ciskanych w miar
zwikszania wstpnych imperfekcji geometrycznych. Prty o duej smukoci s bardziej ni
prty krpe wraliwe na oddziaywanie wstpnych imperfekcji geometrycznych. Wpyw imperfekcji geometrycznych na zmniejszenie nonoci (z Ncr na Ngr) jest wikszy dla prtw
smukych ni w przypadku prtw krpych, jak to pokazano na rys. 14b.

Rys. 14. cieki rwnowagi statycznej prtw ciskanych o rnych imperfekcjach

geometrycznych (a) oraz o rnych smukociach (b)

23
W analizie cieki rwnowagi statycznej prta ciskanego naley zwrci rwnie uwag
na fakt, i obciony prt ciskany po osigniciu nonoci granicznej Ngr traci nono (nastpuje cofanie si nonoci). Porwnujc modele wyczerpania nonoci prta wykonanego z
materiau sprysto-plastycznego, zginanego zabezpieczonego przed zwichrzeniem i prta

ciskanego naley stwierdzi, i zginany prt o przekroju grubociennym (klasy 1) zachowuje

sw nono (zdolno do przenoszenia obcie), ciskany prt za, na wskutek gwatownego przyrostu przemieszcze poprzecznych traci nono w granicznym stanie obcienia (porwnaj z ciek rwnowagi granicznej prta zginanego).
Uwzgldnienie zginania w modelu matematycznym opisujcym wytenie rzeczywistego
prta ciskanego umoliwia precyzyjniejsz analiz jego wytenia. Schemat takiego prta
jednoczenie zginanego i ciskanego pokazano na rys. 11b. W sytuacji jednoczesnego ciskania i zginania w ocenie mamy do czynienia z rwnaniem rniczkowym czwartego rzdu, o
nieliniowo zmieniajcych si wspczynnikach. Jako rozwizanie takiego rwnania otrzymuje
si przemieszczenia z II = z ( N ) stanowice podstaw do wyznaczenia momentw zginajcych

M II = M ( N ) , si poprzeczne V II = V ( N ) , ktre s funkcj obcienia ciskajcego N . S to

wielkoci wyznaczone wg teorii II rzdu. Przedstawiony model matematyczny uwzgldniajcy obcienie prta imperfekcjami stanowi precyzyjniejszy opis wytenia rzeczywistych
elementw ciskanych. Rwnoczenie naley zaznaczy, e analizowany przypadek wytenia prta ciskanego i zginanego nie moe by traktowany jako suma wytenia prta ciskanego i wytenia prta zginanego, gdy prowadzi to do bdnych wynikw, a zadanie takie
naley rozwizywa wedug teorii II rzdu.

Rys. 15. Schematy prtw ciskanych i zginanych

Zagadnienie zginania II rzdu bdzie analizowane na przykadzie supa utwierdzonego,
obcionego si ciskajc N oraz jednym z czynnikw gitnych, ktrymi mog by: mimo-

24

rd e (rys.15a) przyoenia siy ciskajcej N , wstpnie wygita o prta z0 (15b), czy obcienie poprzeczne q przyoone prostopadle do osi prta (rys. 15c). Takie prty obcione
gietnie doznaj przemieszcze poprzecznych z1 , ktre mona wyznaczy wg teorii I rzdu.
Przyoenie obcie podunych N do wygitego o z1 prta powoduje zwikszenie (amplifikacj) momentu zginajcego oraz przemieszcze prta ciskanego. Zwikszone przemieszczenia takiego prta powoduj dodatkowy przyrost zarwno si wewntrznych jak i przemieszcze. Tak wykonywane przyrostowe procedury obliczeniowe naley prowadzi, a kolejny przyrost wielkoci statycznych bdzie pomijalnie may. Momenty zginajce M II oraz
przemieszczenia prta z II , wyznaczone z uwzgldnieniem przemieszcze s funkcj obcienia ciskajcego N . Opisane zjawisko tumaczy fizyk nieliniowego charakteru krzywych
rwnowagi statycznej prtw ciskanych i zginanych, gdy liniowemu wzrostowi obcie

ciskajcych N towarzysz nieliniowe przyrosty momentw zginajcych, si poprzecznych i

przemieszcze ustroju. Siy wewntrzne i przemieszczenia prtw ciskanych i zginanych
mona wyznaczy ze wzorw
M II = M I a ,

(19)

V II = V I a ,

(20)

z II = z I a ,

(21)

gdzie a wspczynnik amplifikacji (powikszenia)

a=

1
,
N
1
N cr

(22)

w ktrych

M I , V I , z I siy wewntrzne i przemieszczenie wyznaczone wg teorii I rzdu (bez

uwzgldnienia wpywu przemieszcze na siy wewntrzne i ugicia),
N cr eulerowskie obcienie krytyczne (1)(4).
W przypadku prta ciskanego ze wstpn imperfekcj z0 amplifikacyjny przyrost przemieszcze z II wyznacza si ze wzoru (21), przyjmujc z I = z0 .

25
Na rys. 16 pokazano wykres wspczynnika amplifikacji a (21) w funkcji N / N cr . Analiza tego wykresu dobrze tumaczy nieliniowo si wewntrznych oraz ugi wyznaczonych
wg teorii II rzdu.

Rys. 16. Wykres wspczynnika amplifikacji

Model zniszczenia ciskanych prtw oraz ich zachowanie si w stanach granicznych rni si zasadniczo od mechanizmu zniszczenia i formy wyczerpania nonoci prtw rozciganych lub zginanych. Na rys. 17 pokazano ciek rwnowagi statycznej prta obcionego
osiowo si podun.

Rys. 17. cieka rwnowagi statycznej prta ciskanego i rozciganego

26

cieka rwnowagi statycznej prta rozciganego jest liniow funkcj rosnc, a do osignicia nonoci plastycznej N pl . Prty rozcigane ze stali sprysto-plastycznych, oprcz fazy plastycznej nonoci maj zapas nonoci Z1+ (faza wzmocnienia materiau). cieka rwnowagi statycznej prta ciskanego jest nieliniowa w zakresie sprystym wytenia materiau, a teoretyczne oszacowanie nonoci krytycznej N cr prta idealnego jest wiksze od rzeczywistej nonoci granicznej N gr wyznaczonej wg modelu prta obarczonego imperfekcjami (zmniejszenie nonoci Z 2 ). Zachodzi wic nierwno

N gr < N cr < N pl .

(23)

Naley ponadto zauway, e po osigniciu nonoci granicznej N gr ciskany prt traci

zdolno przenoszenia przyoonych obcie. Wynika to z faktu, i obcienie (ktre ma
charakter zachowawczy) dziaa na wzrastajcym mimorodzie, co w efekcie prowadzi do
przyspieszonego, lawinowego wyczerpania nonoci prta.
Specyficzny charakter cieki rwnowagi statycznej prtw ciskanych znalaz odzwierciedlenie w normowych metodach wymiarowania tak obcionych prtw (m.in. kalibrowaniu ich normowych krzywych wyboczeniowych). Mimo, i ciskane nominalnie osiowo elementy rzeczywiste nie speniaj cile zaoe eulerowskiego prta idealnego, to ten model
obliczeniowy jest stosowany w normach jako podstawa do szacowania ich nonoci. Jest
spraw oczywist, i model eulerowski jest dla potrzeb normowych odpowiednio zmodyfikowany przez odpowiednie wspczynniki.

5. Wspczynnik wyboczeniowy

Zarwno obcienie krytyczne N cr jak i graniczne N gr s mniejsze od nonoci plastycznej przekroju prta N gr (23). W podejciu normowym do analizy bezpieczestwa prtw ciskanych ich nono z uwzgldnieniem utraty statecznoci oglnej wyznacza si obliczajc
wspczynnik wyboczeniowy . Jest on definiowany jako iloraz nonoci granicznej prta

ciskanego osiowo N gr i obliczeniowej nonoci plastycznej przekroju N pl :

N gr
N pl

(24)

27
Obliczeniow nono plastyczn przekroju N pl ciskanego osiowo wyznacza si ze wzoru

N pl = N c , Rd =

Af y

M0

(25)

gdzie:

A pole przekroju odpowiednio: brutto A = Abr dla przekrojw klasy 1, 2 i 3 oraz

efektywne (wsppracujce) A = Aeff w przypadku przekrojw klasy 4,

f y granica plastycznoci stali,

M 0 czciowy wspczynnik w ocenie nonoci przekroju, M 0 = 1,00 .

Korzystajc z (11) oraz (25) teoretyczny wspczynnik wyboczeniowy, obliczony przy zaoeniu Ngr = Ncr, mona zapisa w nastpujcej postaci

N cr
=
N pl

Af y

A
=

E
fy

12 1
=
,
2 2

(26)

gdzie:

1 smuko porwnawcza

1 =

E
235
= 93,9
,
fy
fy

(27)

smuko wzgldna, ktr oblicza si

- dla przekroju klas 1, 2 i 3 ze wzoru

Af y Lcr 1

=
=
,
N cr
i 1
1

(28)

- dla przekroju klasy 4 ze wzoru

=
1

Aeff
Aeff f y
N cr

Lcr

A =

Aeff
A

(29)

w ktrych jest smukoci rzeczywist prta w rozpatrywanej paszczynie wyboczenia

wedug (8).

28
Wzr (26) jest wany w sprystym zakresie wytenia materiau, gdy obowizuje prawo
Hookea ( E = const ) i naprenia we wknach skrajnych w prcie ciskanym nie przekraczaj granicy proporcjonalnoci f p (rys. 18a). W sprystym zakresie wytenia, gdy smuko prta jest wiksza od granicznej wyboczenia sprystego el (rys. 18b) naprenia
krytyczne opisuje hiperbola Eulera, ktra jest funkcj wkls. Warto el rozgranicza wyboczenie spryste gdy > el od sprysto-plastycznego gdy 0 < < el . Zagadnienie wyboczenia prtw ciskanych poza zakresem sprystym (gdy 0 < < el ) jest problemem zo-

onym m.in. ze wzgldu na zmienno wspczynnika sprystoci podunej E .

Rys. 18. Wykresy napre: krytycznych prta w funkcji smukoci (b) oraz ( ) stali (a)
W przedziale smukoci elementu 0 < < el wprowadza si krzywe aproksymacyjne rzeczywist nono prta ciskanego, np. Tetmajere-Jasiskiego, Engesser-Karmana, Schanleya. Krzywe te s funkcjami wypukymi.
Naley zauway, e granice proporcjonalnoci f p i granica plastycznoci f y s inne dla
rnych gatunkw stali. Dlatego w zakresie wyboczenia sprysto-plastycznego naleaoby
si posugiwa rnymi krzywymi wyboczeniowymi, ktre s zalene od gatunku stali.
Wprowadzenie smukoci porwnawczej 1 oraz bezwymiarowej smukoci wzgldnej
umoliwia posugiwanie si w analizach statecznoci ciskanych prtw w zakresie sprystoplastycznym jednolit formu niestatecznoci (jedn funkcj) dla rnych gatunkw stali.
Podsumowujc mona stwierdzi, e w normowych modelach obliczania nonoci prtw

ciskanych wykorzystuje si wzory na eulerowskie obcienia krytyczne, w ktrych w zakre-

29
sie pozasprystym uwzgldnia si odmienn granic plastycznoci stali poszczeglnych gatunkw stali, a take bierze si pod uwag ich wstpne losowe imperfekcje.
Obszerne badania dowiadczalne ciskanych supw wykonane na zlecenie Europejskiej
Konwencji Konstrukcji Stalowych (ECCS) doprowadziy do uzgodnienia krzywych wyboczeniowych prtw rzeczywistych z ich modelem teoretycznym. Zaproponowane przez ECCS
podejcie pozwala na wierniejsze odwzorowanie wytenia tak obcionych elementw w zalenoci od ksztatu przekroju poprzecznego, technologii jego wykonania oraz wpywu imperfekcji geometrycznych. W tym podejciu w zalenoci od stopnia wraliwoci na wstpne, losowe imperfekcje geometryczne i technologiczne dla ciskanych prtw proponuje si krzywe
wyboczeniowe, ktre wyspecyfikowano rozpatrujc model prta ciskanego ze wstpn
ekwiwalentn krzywizn. W PN-EN 1993-1-1 w specyfikowaniu krzywych wyboczeniowych: a0, a, b, c i d przyjto zastpcze wstpne wygicie w rodku rozpitoci odpowiednio

L / 350 , L / 300 , L / 250 , L / 200 , L / 150 , gdzie L - dugo prta.

Przez imperfekcje technologiczne rozumie si naprenia wstpne, rozoone nierwnomiernie w obszarze przekroju poprzecznego elementw, a take na ich dugoci. S to napr-

enia normalne, zwykle dziaajce wzdu osi prta, ktre w przekroju poprzecznym tworz
ukad zrwnowaony, tak e ich wypadkowa rwna si zeru. Przy duych napreniach
wstpnych o poduna prta moe ulec wyranemu zakrzywieniu. Powstanie napre
wstpnych (resztkowych, rezydualnych, pozostajcych) powoduje, e elementy konstrukcji
jeszcze przed przyoeniem obcie zewntrznych mog wykazywa, w licznych strefach
przekrojw poprzecznych, naprenia normalne o duych wartociach, nawet osigajcych
granicy plastycznoci materiau. Naprenia te dodaj si do napre od przyoonych obcie zewntrznych i mog spowodowa wyczerpanie wytrzymaoci materiau. W tym sensie wystpujce naprenia wstpne s imperfekcj obniajc nono elementu. Szczeglnie
istotne s nierwnomierne odksztacenia plastyczne podczas nagrzewania i stygnicia elementu. Najwaniejszymi procesami wytwrczymi, w ktrych powstaj naprenia wstpne s
walcowanie i spawanie. Pochodzenie tych napre jest wic natury termicznej. Przyczyn
powstawania napre rezydualnych jest rwnie prostowanie i gicie.
Naprenia rezydualne walcownicze powstaj w kocowej fazie formowania ksztatownikw i blach na gorco, a wielkoci ich ustalaj si podczas chodzenia. Naprenia rezydualne
w blachach walcowanych na gorco s niedue (w osi podunej wynosz okoo + 30 MPa , a
na brzegach dochodz do 100 MPa ). W ksztatownikach naprenia rezydualne wasne s
wiksze, a ich rozkad zaley od stosunku wymiarw przekroju poprzecznego. Intensywno

30
napre walcowniczych zaley od rnicy temperatur, jej rozkadu wzdu gruboci cianek,
pojemnoci cieplnej elementu i szybkoci studzenia. Drugim termicznym procesem, stosowanym powszechnie do czenia czci skadowych konstrukcji stalowych jest spawanie. Napr-

enia powstajce w trakcie tego procesu nazywane s spawalniczymi.

W PN-EN 1993-1-1 przyjto dla ciskanych prtw 5 krzywych wyboczeniowych: a0, a, b,
c i d w zalenoci od ksztatu przekroju, wraliwoci na wstpne imperfekcje geometryczne,
technologii wykonania - wpywu imperfekcji technologicznych (napre spawalniczych)
oraz gatunku stali. S one odpowiedni modyfikacj teoretycznej krzywej wyboczeniowej
(26), w ktrej uwzgldniono wyboczenie w zakresie sprysto-plastycznym, a przede wszystkim wstpne imperfekcje. Krzywe wyboczeniowe wg PN-EN 1993-1-1 pokazano na rys. 19.

Rys. 19. Krzywe wyboczeniowe wedug PN-EN 1993-1-1

Wspczynnik wyboczeniowy elementw ciskanych osiowo wyznacza si wg PN-EN
1993-1-1 w zalenoci od smukoci wzgldnej , parametru imperfekcji oraz odpowiedniej krzywej wyboczenia opisanej funkcj:

+ 2 2

lecz 1,0 ,

(30)

gdzie

= 0,5[1 + ( 0,2) + 2 ] .

(31)

31
Smuko wzgldn przy wyboczeniu gitnym wyznacza si w zalenoci od klasy
przekroju poprzecznego prta:

przekroje klasy 1, 2 i 3

Af y
N cr

Lcr 1
= ,
i 1 1

(32)

przekroje klasy 4

Aeff

Aeff f y
N cr

Lcr
i

A =

Aeff

(33)

w ktrych:

N cr sia krytyczna odpowiadajca miarodajnej postaci wyboczenia sprystego,

wyznaczona na podstawie cech przekroju brutto,

Lcr dugo wyboczeniowa w rozpatrywanej paszczynie wyboczenia,

i promie bezwadnoci przekroju brutto wzgldem odpowiedniej osi,

1 smuko graniczna (odniesienia) przy osigniciu przez si krytyczn charakterystycznej wartoci nonoci przekroju, ktr oblicza si ze wzoru

1 =

235
fy

E
= 93,9 ,
fy

( f y w N/mm 2 ) .

(34)

(35)

W PN-EN 1993-1-1 przyjto 5 krzywych wyboczeniowych: a0, a, b, c i d (rys. 3.32), ktrym przynale odpowiednio parametry imperfekcji = 0,13, 0,21, 0,34, 0,49 i 0,76 . Przyporzdkowanie krzywych wyboczeniowych w PN-EN 1993-1-1 do grupy elementw opisanych
tym samym parametrem imperfekcji odbywa si w zalenoci od rodzaju, proporcji jego
podstawowych wymiarw, paszczyzny wyboczenia, technologii i gatunku zastosowanej stali.
Przyporzdkowanie krzywych wyboczeniowych dokonuje si zgodnie z tabl. 1 w zalenoci
od rodzaju przekroju, technologii jego wykonania i paszczyzny wyboczenia.

32
Tablica 1. Przyporzdkowanie krzywych wyboczeniowych wedug PN-EN 1993-1-1

6. Nono jednogaziowych prtw ciskanych osiowo

Warunek nonoci ze wzgldu na wyboczenie elementu o staym przekroju, osiowo ciskanego obliczeniow si podun N Ed wg PN-EN 1993-1-1 ma posta:

N Ed
1,
N b, Rd

(36)

gdzie N b, Rd nono na wyboczenie elementu ciskanego, ktra jest okrelona wzorami:

33

przekroje klasy 1, 2 i 3
N b, Rd =

Af y
,
M1

(37)

N b, Rd =

Aeff f y
,
M1

(38)

przekroje klasy 4

w ktrych:

wspczynnik wyboczenia, odpowiadajcy miarodajnej postaci wyboczenia prta,

A, Aeff odpowiednio przekrj brutto i efektywny (wsppracujcy) prta,

f y granica plastycznoci stali,

M 1 czciowy wspczynnik nonoci z warunku utraty statecznoci,

M 1 = 1,00 .
Wspczynnik wyboczeniowy elementw ciskanych osiowo wyznacza si ze wzoru
(30), w zalenoci od smukoci wzgldnej , parametru imperfekcji oraz odpowiedniej
krzywej wyboczenia. Zagadnienie to omwiono w rozdziale 5.
Wzr (38) jest wany tylko wwczas, gdy rodek cikoci przekroju wsppracujcego
( Aeff ) pokrywa si ze rodkiem przekroju brutto ( A ). Taki przypadek zachodzi zawsze, gdy
osiowo ciskany przekrj jest bisymetryczny klasy 4 (rys. 20d, e). Jeli osiowo ciskany przekrj jest monosymetryczny (rys. 20a, b) lub niesymetryczny klasy 4 naley go oblicza jako

ciskany i zginany dodatkowym momentem M Ed = N Ed e N , ktry wynika z przesunicia o

e N rodka cikoci przekroju wsppracujcego ( Aeff ) w stosunku do rodka cikoci
przekroju brutto ( A ).
W elementach ciskanych o przekroju klasy 4, gdy wskutek przesunicia rodka cikoci
ich przekroju wsppracujcego o eN (w stosunku do rodka cikoci przekroju brutto) moe
powsta dodatkowy moment M Ed = N Ed eN . Wwczas stosuje si interakcyjne warunki statecznoci podane w PN-EN 1993-1-1 (ciskanie ze zginaniem zagadnienie to omwiono w
rozdziale 7).

34

Rys. 20. Rozkady napre w przekrojach monosymetrycznych i bisymetrycznych klasy 4,

ciskanych oraz ciskanych i zginanych

W przypadku analizy wyboczenia elementw konstrukcji nonej budynkw do okrelenia

dugoci wyboczeniowej Lcr prtw kratownic o przekrojach otwartych i rurowych, a take
do okrelenia roli usztywnie bocznych i przeciwskrtnych stosuje si postanowienia Zacznika BB do PN-EN 1993-1-1.
Zgodnie z Zacznikiem BB.1.1 do PN-EN 1993-1-1 (Wyboczenie elementw konstrukcji
budynkw) dla pasw kratownic oraz elementw skratowania przy wyboczeniu z paszczyzny ukadu przyjmuje si dugo wyboczeniow Lcr rwn dugoci teoretycznej L , chyba,

e mniejsza warto jest uzasadniona analitycznie. W przypadku dwuteowych (I i H) pasw

kratownic przyjmuje si dugo wyboczeniow: w paszczynie Lcr = 0,9 L z paszczyzny
Lcr = L , chyba, e mniejsza warto jest uzasadniona analitycznie. Jeli pasy zapewniaj odpowiedni stopie zamocowania to mona przyjmowa dla skratowania typowych kratownic w
paszczynie ustroju Lcr = 0,9 L .

35
Dugoci wyboczeniowe rurowych pasw kratownic paskich - w paszczynie i - z paszczyzny ustroju mona przyjmowa Lcr = 0,9 L . Dugo L w paszczynie ukadu jest odlegoci midzy wzami, natomiast dugo L przy wyboczeniu z paszczyzny ukadu jest
rwna rozstawowi ste bocznych. Jeli pasy zapewniaj odpowiedni stopie zamocowania
(ktrych koce bez spaszcze i wyoble s caym obwodem przyspawane do pasw) to
dla skratowania (krzyulcw i supkw) typowych kratownic rurowych w paszczynie ustroju oraz z paszczyzny ustroju mona przyj Lcr = 0,75 L .
W PN-EN 1993-1-1 nie podano natomiast zalece okrelania dugoci wyboczeniowych
Lcr elementw prtowych konstrukcji ramowych. Takie zalecenia i nomogramy do wyznaczania wspczynnikw dugoci wyboczeniowych ramowych konstrukcji nieprzechyowych
i przechyowych zamieszczono w rozdziale 3.

7. Nono jednogaziowych prtw ciskanych i zginanych

Zagadnienie nonoci prtw ciskanych i zginanych jest jednym z bardziej zoonych

problemw wytrzymaociowych. Na jego skomplikowanie skada si kilka zjawisk, ktre s
interakcyjnie poczone:
stateczno oglna prta ciskanego (wyboczenie),
utrata paskiej postaci zginania (zwichrzenie),
zmniejszenie nonoci granicznej w stosunku do teoretycznego obcienia krytycznego prta ciskanego (wpyw imperfekcji geometrycznych, montaowych i technologicznych na
utrat statecznoci),
zapasy nonoci plastycznej prta zginanego,
wpyw przemieszcze na wielko si wewntrznych oraz
wpyw rozkadu momentu zginajcego na dugoci prta ciskanego na jego nono.
Wymienione zjawiska (jako istotne z punktu widzenia bezpieczestwa), byy przedmiotem
szkicowych analiz w poprzednich rozdziaach. Bardziej szczegowe omwienie tych zagadnie mona znale w literaturze dotyczcej teorii konstrukcji metalowych np. [1], [14].
Ocena nonoci elementw jednoczenie ciskanych i zginanych jest jednym z trudniejszych przypadkw w projektowaniu konstrukcji stalowych. Takie elementy s najczciej
fragmentami ustrojw prtowych (termin ten odnosi si zarwno do ustrojw ramowych, jak i
kratowych; obejmuje zarwno ustroje paskie jak i trjwymiarowe). Dlatego sprawdzenie ich
nonoci powinno si prowadzi z uwzgldnieniem efektw II rzdu oraz imperfekcji.

36
Wedug PN-EN 1993-1-1 warunki nonoci elementw ciskanych i zginanych s nastpujce

M y , Ed + M y , Ed
M
+ M z , Ed
N Ed
+ k yy
+ k yz z , Ed
1,
y N Rk
M y , Rk
M z , Rk

M1

LT

M1

M1

M y , Ed + M y , Ed
M
+ M z , Ed
N Ed
+ k zy
+ k zz z , Ed
1,
z N Rk
M y , Rk
M z , Rk

M1

LT

M1

(39)

(40)

M1

gdzie:

N Ed , M y , Ed , M z , Ed wartoci obliczeniowe odpowiednio: siy ciskajcej i momentw zginajcych wzgldem osi y y oraz z z ,

N Rk , M y , Rk , M z , Rk charakterystyczne wartoci nonoci przekroju ( M 0 = 1,0 ) odpowiednio na ciskanie i zginanie, z uwzgldnieniem plastycznych, sprystych lub efektywnych charakterystyk przekrojw,
w zalenoci od jego klasy,

M y , Ed , M z , Ed ewentualne momenty zginajce spowodowane przesuniciem

rodka cikoci przekroju klasy 4,

y , z , LT odpowiednio wspczynnik wyboczenia wzgldem osi y y i

z z oraz wspczynnik zwichrzenia,
k yy , k yz , k zz wspczynniki interakcji wg tabl. 2, 3 i 4.
Ewentualne dodatkowe momenty zginajce M y , Ed , M z , Ed s spowodowane przesuniciem rodka cikoci przekroju klasy 4 (rys. 20, 21). Wwczas sia ciskajca N Ed dziaa na
mimorodzie ei , N i dodatkowy moment zginajcy M i , Ed wynosi

M i , Ed = N Ed ei , N .

(41)

W PN-EN 1993-1-1 wspczynniki interakcji k yy , k yz , k zz mona oblicza alternatywnie

wedug Zacznika A do PN-EN 1993-1-1 Metoda 1 lub wedug Zacznika B do PN-EN
1993-1-1 Metoda 2. Zacznik Krajowy do PN-EN 1993-1-1 zaleca obliczanie wspczynnika interakcji wedug Metody 2. Podano je w tabl. 2, 3 i 4.

37

Rys. 21. Efektywna geometria zginanego przekroju klasy 4: dwuteowego (a) i skrzynkowego (b)

Tablica 2. Wspczynniki interakcji k yy , k yz , k zz dla elementw niewraliwych na deformacje skrtne wg PN-EN 1993-1-1

38
Tablica 3. Wspczynniki interakcji k yy , k yz , k zz dla elementw wraliwych na deformacje
skrtne wg PN-EN 1993-1-1

Tablica 4. Wspczynniki rwnowanego staego momentu Cm w tabl. 2 i 3

39
Proponowana w PN-EN 1993-1-1 procedura oceny nonoci prtw jednoczenie zginanych i ciskanych jest zoona i obliczenia wedug (39) i (40) s pracochonne.
Zacznik Krajowy do PN-EN 1993-1-1 (w punkcie NA.20 p. 2) proponuje alternatywnie, w celu szybkiego sprawdzenia rozwaanego przypadku wytenia prta, stosowanie
uproszczonego warunku nonoci, korzystajc ze wzorw

M y , Ed + M y , Ed
+ M z , Ed
M
N Ed
+ Cmy
+ Cmz z , Ed
1 0 ,
y N Rd
M y , Rd
M z , Rd

M1

LT

M1

M1

M y , Ed + M y , Ed
M
+ M z , Ed
N Ed
+ Cmy
+ Cmz z , Ed
1 0 ,
z N Rd
M y , Rd
M z , Rd

M1

LT

(42)

(43)

M1

M1

gdzie:

N Ed , M y , Ed , M z , Ed wartoci obliczeniowe odpowiednio: siy ciskajcej i momentw zginajcych wzgldem osi y y oraz z z ,

N Rd , M y , Rd , M z , Rd obliczeniowe wartoci nonoci przekroju ( M 0 = 1,0 ) odpowiednio na ciskanie i zginanie, z uwzgldnieniem plastycznych, sprystych lub efektywnych charakterystyk przekrojw,
w zalenoci od jego klasy,

M y , Ed , M z , Ed ewentualne momenty zginajce spowodowane przesuniciem

rodka cikoci przekroju klasy 4,

y , z , LT odpowiednio wspczynnik wyboczenia wzgldem osi y y i

z z oraz wspczynnik zwichrzenia,
Cmy , Cmz wspczynniki momentu wg tabl. 4,
0 skadnik poprawkowy (oszacowanie maksymalnej redukcji):
0 = 0,1 - w przypadku przekrojw klas 3 i 4,
0 = 0,1 + 0,2( wi 1) - w przypadku przekrojw klas 1 i 2,
przy czym wspczynnik rezerwy plastycznej oblicza si ze
wzoru wi =

W pl ,i
Wel ,i

40

8. Nono wielogaziowych prtw ciskanych osiowo

Przedstawione w poprzednich rozdziaach procedury obliczeniowe s wane dla prtw

obcionych osiowo, ktrych przekrj poprzeczny jest jednogaziowy. W wielu rozwizaniach konstrukcyjnych ciskanych elementw stalowych (supy, prty kratownic, stenia
itp.) stosuje si wielogaziowe przekroje poprzeczne (rys. 22). Przekroje poprzeczne tych
elementw s zoone. Skadaj si one z gazi (pasw) poczonych skratowaniem lub
przewizkami na caej dugoci. Na kocach skratowania, w miejscach niecigoci lub w
miejscach doczenia innych elementw, naley stosowa przepony, ktre wykonuje si w
postaci blach (albo krzyowego skratowania). Ponadto na kocach skratowania powinny by
zaprojektowane powikszone przewizki.
W aspekcie ksztatu przekroju poprzecznego, jego promie bezwadnoci i (obok dugoci
wyboczeniowej Lcr ) ma podstawowy wpyw na nono prta ciskanego. Rozstawianie gazi w prtach zoonych ma na celu zwikszenie tego parametru, co powoduje wzrost nono-

ci prta na ciskanie (bez zwikszenia iloci zastosowanego materiau).

Rys. 22. Przykady przekrojw prtw wielogaziowych

Prtami zoonymi (wielogaziowymi) nazywa si ustroje skadajce si z kilku (najcz-

ciej dwch) gazi, poczonych przewizkami lub skratowaniami (rys. 23, 24b i c). Odlego miedzy przewizkami lub wzami wykratowa a nazywa si przedziaem. Takie prty
z przewizkami (rys. 23a, 24c) projektuje si najczciej, gdy s one tylko ciskane osiowe.
W przypadku ich dodatkowego wytenia si poprzeczn i/lub momentem zginajcym gazie czy si wykratowaniem (rys. 23b, 24b).

41

Rys. 23. Konstrukcja supa dwugaziowego z przewizkami (a), z wykratowaniem (b)

ciskany element wielogaziowy przy wyboczeniu gitnym w paszczynie prostopadej

do osi przechodzcej przez materia gazi jest sprawdzany wytrzymaociowo jak prt jednogaziowy. Natomiast wedug PN-EN 1993 -1-1 przy wyboczeniu gitnym w paszczynie
prostopadej do osi nieprzechodzcej przez materia, pas naley traktowa jak prt ciskany
mimorodowo. Wwczas w analizie ciskanych elementw z przewizkami lub skratowaniem
nie mona na og pomija odksztace postaciowych (wpywu si poprzecznych) oraz ich redukcyjnego wpywu na obcienie graniczne.
Z powodu braku cigoci konstrukcyjno-materiaowej wszystkie rodzaje prtw zoonych charakteryzuje maa sztywno (dua podatno) przekroju poprzecznego na cinanie.
W zwizku z tym w obliczeniach prtw zoonych uwzgldnia si zawsze sztywno przekroju na cinanie. Wedug PN-EN 1993-1-1 sztywno na cinanie prta zoonego oznacza
si SV ( SV = GAz ).
Wedug PN-EN 1993-1-1 ciskane elementy dwu- oraz wielogaziowe (zoone), podparte przegubowo naley projektowa wg modelu obliczeniowego pokazanego na rys. 24a. Elementy te, o dugoci L traktuje si jako prty ze wstpn, jawn imperfekcj o wartoci:

e0 =

L
,
500

ktr uwzgldnia si w analizie wytenia ustroju.

(44)

42

Rys. 24. Schemat modelu obliczeniowego elementw zoonych o pasach rwnolegych

Deformacje spryste skratowania i przewizek w tym modelu obliczeniowym uwzgldnia si za pomoc cigej (rozmytej) sztywnoci postaciowej SV . Ponadto zakada si, e pasy
tego prta s rwnolege, a liczba jego przedziaw jest wiksza od 3. Spenienie tych wymaga pozwala traktowa konstrukcj jako penocienn i regularn. Omawian procedur obliczeniow stosuje si rwnie w przypadku elementw skratowanych w 2 paszczyznach.
W zwizku z takim modelem teoretycznym, zagadnienie ciskania osiowego prta zoonego zastpuje si ciskaniem mimorodowym w ujciu wedug teorii II rzdu - z pominiciem oglnego wspczynnika wyboczeniowego .
Z zalece PN-EN 1993-1-1 wynika dwuetapowy charakter oblicze nonoci supw wielogaziowych.
W I etapie sup wielogaziowy traktowany jest tak jak prt penocienny o sztywnoci na
zginanie EI oraz sztywnoci na cinanie SV .
W II etapie, na podstawie znanych wartoci M II oraz V II s okrelane siy przekrojowe
w poszczeglnych gaziach i w skratowaniu (w przewizkach). Elementy te s nastpnie
sprawdzane na ciskanie, zginanie i cinanie jak zwyke elementy penocienne.
Obliczeniow si w pasie (gazi) supa N ch, Ed oblicza si na podstawie siy podunej
N Ed oraz momentu M Ed w elemencie zoonym.
W przypadku dwch jednakowych pasw, si N ch, Ed wyznacza si ze wzoru

43
N Ed M Ed h0 Ach
,
+
2
2 I eff

N ch,Ed =

(45)

w ktrym

M Ed =

I
N Ed e0 + M Ed
,
N Ed N Ed
1

N cr
Sv

N cr = 2

EI eff
L2

(46)

(47)

gdzie:
N Ed obliczeniowa sia ciskajca elementu zoonego,
M Ed maksymalny, obliczeniowy przsowy moment zginajcy wyznaczony wedug
teorii II rzdu,
I
M Ed
maksymalny, obliczeniowy przsowy moment zginajcy okrelony wedug

teorii I rzdu,
SV sztywno postaciowa supa,
h0 osiowy rozstaw pasw (gazi),
Ach pole przekroju pasa (gazi),

I eff zastpczy moment bezadnoci przekroju zoonego I eff = 0,5h02 Ach ,

W przypadku prta zoonego z przewizkami jego sztywno postaciow SV wyznacza
si ze wzoru

SV =

24 EI ch, z1
2 2 EI ch, z1

,
2 I ch, z1h0
a2
2
a 1 +

anI b

(48)

gdzie:

I ch, z1 moment bezwadnoci pasa (gazi) wzgldem osi z1 ,

I b moment bezwadnoci jednej przewizki w paszczynie ukadu,
a osiowy rozstaw przewizek,
n liczba paszczyzn przewizek.

Zasady okrelania sztywnoci postaciowej elementw zoonych z wykratowaniem wedug PN-EN 1993-1-1 podano na rys. 25.

44

Rys. 25. Sztywnoci skartowania w elementach zoonych wg PN-EN 1993-1-1

Ponadto pasy naley sprawdzi na wyboczenie gitne w paszczynie rwnolegej do

paszczyzny skratowania, przyjmujc dugo wyboczeniow gazi rwn dugoci teoretycznej midzy wzami skratowania. Gdy pasy s wykonane z dwch gazi, kady z ktownikw rwnoramiennych, take poczonych skratowaniem prostopadym do skratowania
gwnego, to dugo wyboczeniowa gazi przy wyboczeniu wzgldem najmniejszej bezwadnoci jest zalena od geometrycznego ukadu skratowa i powinna by przyjmowana
wedug zasad pokazanych na rys. 26.

Rys. 26. Dugoci wyboczeniowe skratowa, gdy pasy s wykonane z ktownikw rwnoramiennych

45
Sprawdzenie nonoci prtw skratowania lub przewizek (przy zginaniu ze cinaniem)
przeprowadza si dla ich skrajnych przedziaw. Uwzgldnia si wwczas si poprzeczn w
elemencie zoonym, ktra wynosi

V Ed=

M Ed
.
L

(49)

gdzie: M Ed - wedug (46), L - jak w (44).

Std poduna sia w krzyulcu wynosi

Nd =

VEd d
,
nh0

(50)

przy czym: d , h0 , n - wedug rys. 26.

Pasy (gazie) prta wielogaziowego i jego krzyulce ciskane wymiaruje si uwzgldniajc wyboczenie. Warunek statecznoci pasw ma posta
N ch,Ed
1,
N b,Rd

(51)

gdzie:

N ch, Ed obliczeniowa sia ciskajca w pasie, w rodku jego dugoci,

N b, Rd nono obliczeniowa na wyboczenie pasa (gazi).
Gazie prtw zoonych ciskanych osiowo czy si przewizkami (rys. 23a, 24c).
W przypadku oglnym naley uwzgldnia podatno przewizek, ustalajc ich sztywno
postaciow

Sv =

24 EI ch
2 2 EI ch

.
a2
2 I ch h0
2
a 1 +

nI b a

(52)

We wzorze (47) zastpczy moment bezwadnoci elementu zoonego z przewizkami

mona obliczy ze wzoru
I eff = 0,5h02 Ach + 2 I ch ,
gdzie:
I ch moment bezwadnoci przekroju pasa w paszczynie ukadu,

(53)

46
I b moment bezwadnoci przekroju jednej przewizki w paszczynie ukadu,

wskanik efektywnoci wg tabl. 5,

n liczba paszczyzn przewizek.
Tablica 5. Wskanik efektywnoci

Element zoony z przewizkami odwzorowuje si modelem belki Vierendeela wskutek

czego w pasie pojawia si sia poprzeczna (gdy rozpatruje si tylko jego obcienie osiowe) i
stowarzyszony z ni moment zginajcy (rys. 27). Ta sia poprzeczna spowodowana jest przez
imperfekcj i wyznaczana jest ze wzoru (49) w ktrym M Ed ustala si, przyjmujc N cr oraz
S v przekroju z przewizkami. Przewizk i jej poczenie z gazi supa oblicza si na wartoci si wewntrznych modelu Vierendeela.

Rys. 27. Model belki Vierendeela do wyznaczania momentw zginajcych i si poprzecznych

w pasach i przewizkach elementu zoonego

47
Pokazane na rys. 28 ciskane elementy zoone, w ktrych gazie rozmieszczono w maych odstpach (tzw. elementy bliskogaziowe) i poczono przewizkami. Nie wymagaj
one sprawdzenia wedug procedury przedstawionej uprzednio, jeeli rozstaw spoin lub cznikw mechanicznych nie przekracza 15imin ( imin najmniejszy promie bezwadnoci gazi). Poczenia przekadek oblicza si na przeniesienie siy rozwarstwiajcej o wartoci

VT , Ed = 0,25VEd a / imin , przy czym VEd = 0,025 N Ed lub te warto VEd okrela si wedug
uprzednio przedstawionej procedury odnoszcej si do zoonych prtw z przewizkami.

Rys. 28. ciskane elementy zoone z przekadkami

Jeli elementy zoone, skadaj si z dwch ktownikw, czonych przekadkami w

dwch paszczyznach wzajemnie prostopadych (rys. 29), to mona je sprawdza na wyboczenie gitne wzgldem osi y y jak prty jednogaziowe pod warunkiem, e dugoci wyboczeniowe w obu prostopadych paszczyznach, przechodzcych przez osie y y oraz z z
s rwne, a odlego miedzy przekadkami nie przekracza 70imin . W przypadku ktownikw
nierwnoramiennych mona przyj i y = 0,87i0 (gdzie i0 najmniejszy promie bezwadno-

ci przekroju zoonego).

Rys. 29. Elementy zoone z ktownikw, poczone przewizkami w ukad gwiadzisty

48

9. Przekroje poprzeczne trzonw supw

Przekroje poprzeczne elementw ciskanych (trzonw supw, prtw kratownic, ste,

zastrzaw itp.) mog by jednogaziowe lub wielogaziowe. Prty jednogaziowe projektuje si z ksztatownikw walcowawych na gorco lub gitych na zimno, a take z ich zestawu oraz zoonych z blach. ciskane elementy wielogaziowe skadaj si z dwch lub wielu
gazi, ktre tworzy si analogicznie jak ga pojedyncz. Gazie takich elementw ciskanych s wzajemnie poczone przewizkami lub skratowaniem.
Sposoby ksztatowania elementw ciskanych przedstawiono na przykadzie trzonw supw obcionych osiowo i mimorodowo.
Przykady przekrojw poprzecznych supw jednogaziowych (penociennych) pokazano
na rys. 30. ciskane elementy prtowe mona ksztatowa o przekrojach bisymetrycznych
(np. na rys. 30an), monosymetrycznych (rys. 30o, p, t, u, v ), niesymetrycznych, otwartych
(rys. 30d, e, jv), zamknitych (rys. 30ac, fg), jednogaziowych (rys. 30), wielogaziowych (rys. 31). W zalenoci od technologii ich wykonania mona je podzieli na walcowane
(np. rys. 30dg), ksztatowane w wyniku gicia blach na zimno, spawane z blach (np. rys. 30i,
j) oraz zestawu blach i ksztatownikw walcowanych (np. rys. 30lv).

Rys. 30. Przykady przekrojw supw jednogaziowych (penociennych)

49

Rys. 31. Przykady przekrojw supw wielogaziowych

Przekroje poprzeczne supw ciskanych osiowo ksztatuje si w sposb pokazany na rys.

30g, i, l, oraz rys. 31a, b, mp.
Supy gwne budynkw i hal s najczciej prtami ciskanymi i zginanymi jednokierunkowo lub dwukierunkowo. Uksztatowanie geometryczne na ich dugoci zaley przede
wszystkim od wartoci wytenia ciskajcego i zginajcego oraz funkcji tych elementw
(np. oparcie belek podsuwnicowych). W takich przypadkach na trzony supw stosuje si
przekroje jak na rys. 30jv) oraz na rys. 31al. Ksztaty i wymiary przekrojw poprzecznych
supw zale od ich wysokoci, sposobu podparcia ich kocw, wartoci si osiowych i momentu zginajcego, stosunku momentu do siy osiowej (czyli mimorodu) i paszczyzny dziaania momentu. Jeli wpyw momentu zginajcego jest may, to supom ciskanym mimorodowo nadaje si przekrj podobny do supw ciskanych osiowo (stosuje si przekroje zwarte np. rurowe, dwuteowniki HEB, HEA, skrzynkowe spawane z dwch ceownikw). W
przeciwnym razie, gdy wystpuje duy moment zginajcy lub duy mimord, przekroje supw s wyduone w paszczynie dziaania momentu. Mog to by przekroje penocienne
dwuteowe (rys. 30d, j, k, l), bd skrzynkowe (rys. 30b, c, f, h, i), zoone z ksztatownikw
walcowanych (rys. 30f, g, mv), albo przekroje wielogaziowe ze skratowaniem (rys. 30).

50
Supy, w ktrych wystpuj due siy osiowe, a stosunkowo mae momenty zginajce, korzystnie jest projektowa jako penocienne (rys. 30), gdy wwczas prawie w peni wykorzystuje si nono rodnika. Konstruuje si je z pojedynczych walcowawych ksztatownikw
dwuteowych (I, IPE, HEA, HEB) bd rurowych lub spawanych, zoonych z blach i ksztatownikw walcowanych o przekrojach dwuteowych, quasi dwuteowych lub skrzynkowych.
Trzony supw o przekrojach zamknitych mog by wypenione betonem (rys. 30w). Do
zalet supw o przekrojach zamknitych (rys. 30b, c, f, h, i) naley zaliczy may przekrj,
moliwo dobrego zabezpieczenia przed korozj (may wspczynnik ekspozycji i zaomw)
oraz estetyczny wygld. Wadami supw skrzynkowych o przekroju zoonym (rys. 32f, h, i)
jest ich pracochonno oraz trudnoci zwizane z czeniem z innymi elementami.
W budynkach i halach najczciej stosuje si supy z dwuteownikw HEA lub HEB. Supy
z dwuteownikw normalnych i IPE stosuje si przy mniejszych obcieniach oraz moliwoci
ich usztywnienia na wyboczenie w paszczynie mniejszej sztywnoci.
Supy blachownicowe o dwuteowym przekroju bisymetrycznym (rys. 30j) zaleca si konstruowa z zachowaniem nastpujcych warunkw;
wysoko rodnika hw = l/20l/15 (gdzie l - wysoko supa),
grubo rodnika tw = 612 mm,
szeroko pasa (ze stali S235) s 30 tf,
grubo pasa tf = 1040 mm.
Takie supy s najczciej wykonywane z zastosowaniem automatycznego spawania blach
przekroju poprzecznego. W przypadku dwuteowych przekrojw, blachownicowych projektuje
si je ze rodnikami klasy co najmniej 3, gdy ich nono jest wykorzystana od wyte ciskajcych.
W dwuteowym przekroju blachownicowym pokazanym na rys. 30k zastosowano rodnik
falisty z cienkiej blachy (23 mm). Supy takie s produkowane z zastosowaniem automatw
spawalniczych (spoinami jednostronnymi). Nie wymagaj one dodatkowego usztywniania ich

rodnikw ebrami poprzecznymi.

Gazie trzonw supw wielogaziowych (rys. 31) s poczone wizaniami (przewizkami lub/i skratowaniami). Geometri wiza supw pokazano na rys. 32. Zapewniaj one
wspprac wszystkich elementw supa podczas deformacji gitnej osi podunej trzonu od
si osiowych i poprzecznych. W takich supach obcionych osiowo wystpuje sia poprzeczna, ktr oblicza si wg (49) i jako wizania gazi stosuje si przewizki (rys. 32 a).

51

Rys. 32. Schematy geometryczne (a, b, c, d, e) i rozmieszczenie (f, g, h) wiza supw

wielogaziowych: 1 ga supa, 2 przewizka, 3 krzyulec skratowania,
4 supek skratowania, 5 wizanie (przewizka lub skratowanie)
W ciskanych i zginanych supach, oprcz si poprzecznych (pochodzcych od imperfekcji
geometrycznych ich osi podunej), wystpuj siy poprzeczne od obcie zewntrznych.
W takim przypadku dostateczn sztywno i nono trzonu supa zapewniaj skratowania
gazi przekroju. Przewizki czce gazie supa mog by stosowane w supach obcionych osiowo lub maym momentem zginajcym. Gazie supw obcionych mimorodowo
(ciskanych i zginanych), czy si skratowaniem skadajcym si z krzyulcw (rys. 32c) lub
supkw i krzyulcw (rys. 32b, d, e). Skratowanie supa zginanego spenia pod wzgldem
wytrzymaociowym tak sam rol jak rodnik w dwigarze penociennym. Moe by ono
usytuowane w jednej (rys. 32f), dwch (rys. 32g) lub trzech (rys. 32h) paszczyznach. W celu
uproszczenia rozwizania konstrukcyjnego i technologicznego (uniknicia stosowania blach
wzowych), dopuszcza si centrowanie osi cikoci krzyulcw skratowania na zewntrzne
krawdzie gazi trzonu supa.
Na prty skratowania najczciej stosuje si ktowniki, ceowniki lub rury. W budynkach
halowych stosuje zazwyczaj si supy dwugaziowe ze skratowaniem, o przekroju staym na
wysokoci lub zmiennym skokowo (w halach z suwnicami). Dziki moliwoci dowolnego
rozstawiania gazi, supy te mog przenosi znaczne momenty zginajce.
Trzony wysokich supw wielogaziowych wymagaj dodatkowego stenia poziomego za pomoc przepon, ktre powinny by usytuowane w odlegoci nie wikszej ni 4,0 m.
Ich zadaniem jest zapewnienie odpowiedniej sztywnoci przekroju poprzecznego supa na
dziaanie losowego momentu skrcajcego, jaki moe wystpi w fazie jego transportu, montau, eksploatacji (np. od uderze wzkw widowych, samochodw itp.).

52

Rys. 33. Konstrukcje przepon supw (opis w tekcie)

W supie dwugaziowym przepon moe stanowi pojedynczy ktownik przyspawany do
supkw wykratowania w sposb mimorodowy wzgldem gazi (rys. 33c,d). Jego przekrj
poprzeczny dobiera si z warunku smukoci: = l1 / i 150 , (gdzie i promie bezwadnoci ktownika wzgldem jego osi ukonej , l1 dugo prta - jak na rys. 33).

10. Projektowanie trzonw supw

10.1. Wiadomoci oglne dotyczce projektowania supw

Supy najczciej s jednym z elementw nonych obiektw budowlanych. We wstpnym

etapie ich projektowania naley podj niektre decyzje dotyczce ich rozwiza konstrukcyjnych (np. sposobu poczenia z innymi elementami na podporach oraz na swej dugoci
zabezpieczenie przed utrat statecznoci oglnej). S one podstaw do przyjcia schematu
statycznego ustroju, sposobu przekazywania jego obcie, ksztatu przekroju poprzecznego
trzonu supa, a take zaoenie wstpnych charakterystyk sztywnociowych ( EI , EA ). Jest to
koncepcyjne ksztatowanie ustroju nonego obiektu, ktrego celem jest m.in. identyfikacja
modelu obliczeniowego projektowanej konstrukcji.
W obliczeniowej czci projektowania supw mona wyrni nastpujce elementy:
przyjcie zaoe projektowych,
identyfikacja schematu statycznego ustroju nonego,
zestawienie obcie staych i zmiennych konstrukcji nonej,
wyznaczenie si wewntrznych i przemieszcze w prtach ustroju od poszczeglnych obci-

e oraz ekstremalnych dla najniekorzystniejszej kombinacji obcie staych i zmiennych

(wyznaczenie maksimum-maksimorum si wewntrznych w supie M Ed , N Ed , VEd ),

53
zaoenie lub wstpne oszacowanie przekroju poprzecznego supa oraz charakterystyk geometrycznych przekroju,
ustalenie klasy przekroju poprzecznego supa,
wyznaczenie nonoci przekroju supa na zginanie M Rd , na ciskanie N Rd i cinanie VRd ,
obliczenie wspczynnika wyboczenia oraz zwichrzenia LT supa,
sprawdzenie stanu granicznego nonoci (wytrzymaoci) supa,
obliczenie eber usztywniajcych przekrj poprzeczny (w przypadku supw blachownicowych) lub wiza gazi (w przypadku supw wielogaziowych),
obliczenie gowicy supa i jej poczenia montaowego z belk lub ryglem,
obliczenie podstawy supa.
Wyrnione elementy procedury oceny nonoci prta ciskanego dotycz przypadku oglnego i nie wszystkie etapy obliczeniowe zawsze wystpuj w analizie. Rwnoczenie mog wystpi dodatkowe, specyficzne dla projektowanej konstrukcji.
Na poprawne oszacowanie nonoci i bezpieczestwa elementw ciskanych ma wpyw
waciwe ustalenie ich obcienia i dugoci teoretycznej, a przede wszystkim identyfikacja
schematw statycznych (sposobu zamocowania kocw i dugoci wyboczeniowych w obu
paszczyznach). Ustalenie sposobu podparcia i rozpitoci prta jest jedn z pierwszych czynnoci projektowych.
Odlego midzy teoretycznymi punktami podparcia supa jest jego rozpitoci L . Jeli
sup jest oparty na fundamencie, to za punkt podparcia przyjmuje si doln paszczyzn pyty
poziomej podstawy. Jeli sup jest oparty za porednictwem oyska to dolny punkt podparcia
przyjmuje si w jego osi obrotu. W supach poczonych przegubowo z belk, ryglem (np.
dwigarem penociennym lub kratowym) grny punkt podparcia supa przyjmuje si w
punkcie kontaktu tych elementw. W przypadku sztywnego poczenia supa z belk lub ryglem grny punkt podparcia supa ustala si jako punkt przecicia ich osi.
Przyjty do analizy schemat statyczny (model obliczeniowy) supa powinien odwzorowywa wszystkie istotne parametry i czynniki majce wpyw na zachowanie si ustroju m.in.
sztywnoci (podatnoci) elementw ich pocze. Stopie zoonoci modelu obliczeniowego
powinien by uzasadniony z punktu widzenia wanoci projektowanego elementu. W ustaleniu adekwatnego schematu statycznego supa naley zwrci szczegln uwag na waciwe
odwzorowanie sposobu podparcia lub poczenia jego kocw z innymi elementami konstrukcji (przegubowe, sztywne lub podatne) oraz moliwoci przemieszcze ustroju. Zagadnienie waciwej identyfikacji schematu statycznego supa zostao omwione w rozdziale 3.

54
Wymiarowanie elementw ciskanych wykonuje si na podstawie uprzednio wyznaczonych si wewntrznych ( M Ed , N Ed , VEd ) obliczonych metodami mechaniki budowli.
W pierwszym etapie analiz zakada si (lub ustala) wstpnie przekrj poprzeczny trzonu
supa. Ksztat i charakterystyki przekroju poprzecznego przyjmuje si na podstawie oszacowanego lub zaoonego wspczynnika wyboczeniowego (np. = 0,6 0,8 ) i zwichrzenia

LT ( LT = 0,6 0,8 ) oraz wartoci si wewntrznych ( M Ed , N Ed , VEd ). Potrzebny przekrj

supa Apot (w przypadku ciskania osiowego) mona wstpnie oszacowa korzystajc ze
wzoru
Apot =

N Ed
,
f y / M 1

(54)

Projektowanie elementu ciskanego rozpoczyna si od ustalenia klasy jego przekroju. Klasa przekroju wyraa przede wszystkim stopie odpornoci elementu na utrat statecznoci lokalnej tych jego cianek, w ktrych wystpuj naprenia ciskajce. W przypadku prtw o
przekrojach klasy 4 wyznacza si efektywne szerokoci ciskanych cianek ksztatownika

beff , a nastpnie jego efektywne charakterystyki geometryczne ( Aeff , I eff , Weff ). Wwczas
ulegaj redukcji szerokoci ciskanych cianek b beff , pole przekroju A Aeff , moment
bezwadnoci I I eff oraz wskanik zginania W Weff cienkociennego ksztatownika
(przekrj brutto zmienia si na przekrj netto). Specyficznym zagadnieniem w tym przypadku
jest zmiana pooenia osi obojtnej przekroju efektywnego w stosunku do waciwego dla
przekroju brutto przed lokalnym wyboczeniem cianek ksztatownika. Zmian pooenia osi
obojtnej przekroju brutto wzgldem przekroju netto pokazano na rys. 20. Fakt ten naley
uwzgldni nie tylko, gdy oblicza si moment bezwadnoci I eff oraz wskanik zginania

Weff , ale rwnie okrelajc wytenie przekroju. Gdy przekrj jest ciskany si podun
N Ed , naley w takim przypadku uwzgldni dodatkowe wytenie zginajce cienkocienny
ksztatownik, ktre wyznacza si ze wzoru (41).
Zmiana pooenia osi obojtnej przekroju brutto wzgldem przekroju netto nie wystpuje
tylko w przypadku prtw cienkociennych o przekrojach bisymetrycznych obcionych
osiowo (rys. 20e). Przysunicie osi obojtnej wystpuje jeli prt ma przekrj rny od bisymetrycznego i jest ciskany osiowo (rys. 20b) oraz w przypadku, gdy ma dowolny przekrj i
jest ciskany mimorodowo (rys. 20c, f).

55

10.2. Obliczanie trzonw supw jednogaziowych ciskanych osiowo

Na przekroje poprzeczne trzonw supw jednogaziowych najczciej stosuje si pojedyncze ksztatowniki walcowane na gorco (rys. 31ad). Takie przekroje stosuje si ze
wzgldu na technologi wytwarzania i niskie koszty robocizny warsztatowej. Korzystne jest
stosowanie dwuteownikw szerokostopowych HEA, HEB oraz rur o przekroju koowym i
kwadratowym. Dwuteowniki normalne i rwnolegocienne IPE nie s korzystne ze wzgldu
na zuycie materiau (gdy i y znacznie rni si od iz ). Jeli wystpuje due obcienie supa
to przekrj tworz odpowiednio zespawane ksztatowniki walcowane i blachy (rys. 31fv).
Nono trzonu supa jednogaziowego ciskanego osiowo sprawdza si ze wzorw
(30)(38).
Po oszacowaniu potrzebnego przekroju poprzecznego supa wg wzoru (54) naley okreli
jego klas. Umoliwi to wyznaczenie obliczeniowej nonoci przekroju na ciskanie N c, Rd .
Kolejnym krokiem obliczeniowym jest wyznaczenie wspczynnika wyboczeniowego .
W przypadku wystpowania gitnych postaci wyboczenia supa wyznaczenie wspczynnika
wyboczeniowego rozpoczyna si od identyfikacji dugoci teoretycznych L y i Lz oraz
wspczynnikw dugoci wyboczeniowych k y i k z . Nastpnie naley okreli smukoci
rzeczywiste supa y i z ze wzoru (8). Jako miarodajn do analizy wyboczenia supa przyjmuje si smuko

= max( y , z ) .

(55)

W celu okrelenia smukoci odniesienia korzysta si ze wzoru (34) i (35) i oblicza si

smuko wzgldn ze wzorw (32) lub (33).
Smuko wzgldn prta ciskanego mona rwnie wyznaczy na podstawie nonoci
krytycznej prtw ciskanych N cr ,i . Z takiej procedury obliczeniowej naley korzysta w
przypadku analizy skrtnej i gitno-skrtnej postaci wyboczenia.
Wspczynnik wyboczeniowy wedug odpowiedniej krzywej (a0, a, b, c i d) ustala si
w zalenoci od rodzaju, proporcji podstawowych wymiarw przekroju supa, paszczyzny
wyboczenia, technologii i gatunku zastosowanej stali (wg tabl. 1). W celu obliczenia wspczynnika wyboczeniowego korzysta si ze wzorw (30) i (31) (po uprzednim ustaleniu parametru imperfekcji ).
Sprawdzenie nonoci elementu na wyboczenie przeprowadza si ze wzoru (36).

56

10.3. Obliczanie trzonw supw wielogaziowych ciskanych osiowo

Na trzony supw wielogaziowych stosuje si przekroje poprzeczne pokazane na rys. 32.

Obliczanie supa dwugaziowego rozpoczyna si od wstpnego przyjcia ksztatownikw
gazi oraz ich rozstawu h0 i odlegoci przewizek a (rys. 23, 24, 35). Nastpnie naley
okreli klas przekroju gazi, co umoliwi to wyznaczenie obliczeniowej nonoci przekroju
na ciskanie N c, Rd .
Schemat obliczeniowy oceny nonoci supa dwugaziowego pokazano na rys. 34.

Rys. 34. Schematy konstrukcji (a, b, c) i obliczeniowy (d, e, f) supa dwugaziowego

W przypadku supa dwugaziowego ciskanego osiowo (rys. 34) naley sprawdzi jego
nono wzgldem osi y y , ktra przecina materia gazi oraz wzgldem osi z z , ktra
nie przecina materia gazi.
Przy wyboczeniu gitnym w paszczynie prostopadej do osi przechodzcej przez materia
gazi ciskany element wielogaziowy jest sprawdzany wytrzymaociowo jak prt jednoga-

57
ziowy. Nono trzonu supa jednogaziowego ciskanego osiowo sprawdza si ze wzorw
(30)(38) wedug procedury przedstawionej w rozdziale 10.2.
Natomiast przy wyboczeniu gitnym w paszczynie prostopadej do osi nieprzechodzcej
przez materia wedug PN-EN 1993 -1-1 pas supa naley traktowa jak prt ciskany mimo-

rodowo i oblicza wedug zasad omwionych w rozdziale 8.

Sprawdzanie stanu granicznego nonoci supa dwugaziowego wzgldem osi nie przecinajcej materia gazi (rys. 34c) rozpoczyna si od wyznaczenia momentu bezwadnoci
przekroju wzgldem osi z z wg wzoru
I z = 0,5h02 Ach + 2 I ch, z1 ,

(56)

gdzie:
h0 odlegoci pomidzy osiami pasw (gazi) supa,
Ach pole powierzchni pasa (gazi) supa (rys. 34c),

I ch, z1 moment bezwadnoci gazi supa wzgldem osi z1 (rys. 34c).

Nastpnie naley obliczy promie bezwadnoci przekroju

i=

Iz
,
2 Ach

(57)

oraz wyznaczy smuko elementu w analizowanej paszczynie wg wzoru (8).

Kolejnym krokiem oblicze jest wyznaczenie wskanika efektywnoci (wg tabl. 5) oraz
zastpczego momentu bezwadnoci przekroju supa I eff ze wzoru

I eff = 0,5h02 Ach + 2 I ch, z1 ,

(58)

co umoliwi obliczenie sztywnoci postaciowej supa Sv ze wzoru (48) oraz zastpczej siy
krytycznej elementu zoonego N cr wg wzoru (47).
Ocen nonoci na wyboczenie w paszczynie elementu (wzgldem osi z1 - rys. 34) supa
dwugaziowego ciskanego osiowo naley przeprowadzi w dwch przekrojach:

w rodku rozpitoci gazi oraz

w przekroju przypodporowym.

58
W przekroju w rodku rozpitoci supa wystpuje maksymalny moment zginajcy M Ed ,
ktry wyznacza si wedug wzoru (46), a sia poprzeczna VEd jest rwna zeru. Nono gazi
ocenia si, przyjmujc jej dugo wyboczeniow rwn osiowemu rozstawowi przewizek
a . Si ciskajc w pojedynczej gazi naley wyznaczy wedug wzoru (45). Sprawdzenie
nonoci gazi supa przeprowadza si ze wzoru (36), jak dla prta jednogaziowego.
W przekroju podporowym analizowanego supa wystpuje maksymalna sia poprzeczna
VEd , ktr wyznacza si wedug wzoru (49), a moment zginajcy M Ed jest rwny zeru. Dugo wyboczeniow gazi przyjmuje si rwn osiowemu rozstawowi przewizek a . W pojedynczej gazi wystpuj nastpujce siy wewntrzne:

N ch, Ed = 0,5 N Ed ,

(59)

M Ed
,
Ln

(60)

Vch, Ed =

M z1 = 0,5Vch, Ed a .

(61)

gdzie:
a osiowy rozstaw przewizek,

n liczba paszczyzn przewizek przenoszcych si poprzeczn VEd

Nono gazi trzonu supa sprawdza si jak w przypadku jednogaziowych prtw ciskanych mimorodowo.
Gazie trzonu supa s poczone przewizkami lub skratowaniami (wizaniami). Najcz-

ciej s to poczenia spawane. Poczenia rubowe stosuje si rzadko (np. gdy wymaga tego
technologia montau supa). W konstrukcjach istniejcych do poczenia gazi supw z
przewizkami stosowano nity.
Przewizki supw i ich poczenia oblicza si na si rozwarstwiajc w osi supa Vb, Ed ,
wywoan si poprzeczn VEd (rys. 27b oraz rys. 34d). Trzon z przewizkami poddany dziaaniu siy poprzecznej, mona rozpatrywa jak ram wielopitrow o sztywnych wzach
(model obliczeniowy w postaci belki Vierendeela). W takim modelu obliczeniowym mona
przyj, e w gaziach w poowie ich wysokoci midzy przewizkami i w osi przewizek
wystpuj zerowe wartoci momentw zginajcych. Przyjmujc przeguby w tych przekrojach
konstrukcji i rozpatrujc warunek sumy momentw zginajcych wzgldem tych punktw, w

59
osi supa (rys. 27, 34d) dziaaj siy rozwarstwiajce Vb, Ed . Przewizka w supie dwugaziowym (rys. 34e) obciona jest si poprzeczn i momentem zginajcym o wartociach:

Vb, Ed =

VEd a
,
2h0

(62)

M b, Ed =

VEd a
,
4

(63)

Wysoko b p przewizki poredniej nie powinna by mniejsza od 100 mm, przewizek

skrajnych za od 150 mm. Grubo przewizki t p przyjmuje si ze wzoru

tp

bp
15

(64)

Przyjty przekrj przewizek sprawdza si na wytenie zginajce (63) i poprzeczne (62).

Poczenie przewizki ze supem (rys. 34e, 34f, 36) musi spenia warunki sztywnego zamocowania (oblicza si je na moment zginajcy i si poprzeczn wyznaczon wg wzoru (62)).
Poczenie przewizki z gazi supa z zastosowaniem spoiny czoowej o gruboci blachy
przewizki (rys. 34e) zgodnie z PN-EN 1993-1-8 nie wymaga sprawdzenia.
Poczenie zakadkowe przewizki z gazi supa (rys. 34f, 35) jest obcione si poprzeczn Vb, Ed i momentem zginajcym M = 0,5eVb, Ed , ktry oblicza si wzgldem rodka
cikoci 0 figury utworzonej przez kad powierzchni obliczeniowych spoin pachwinowych.

Rys. 35. Poczenie zakadkowe przewizki z gazi supa

60
Wwczas sprawdzajc wytenie spoin oblicza si

V =

Vb, Ed
,
al

(65)

Mr
,
I0

(66)

M =

2
= My
+ 3( Mz + V ) 2

fu

w M 2

(67)

gdzie:
I 0 biegunowy moment bezwadnoci figury obliczeniowej kadu spoin pachwinowych (rys. 36) wzgldem rodka 0 , wyznaczonej ze wzoru

I0 = I y + I z ,

(68)

w ktrym: I y , I z momenty bezwadnoci wzgldem osi y i z kadu

spoin,

M , My , Mz skadowe napre wg rys. 36,

f u nominalna wytrzymao na rozciganie stali sabszej z czonych czci,

w wspczynnik korekcyjny uwzgldniajcy wysze waciwoci mechaniczne materiau spoiny w stosunku do materiau rodzimego; wartoci wspczynnika w podano w PN-EN 1993-1-8,

M 2 = 1,25 wspczynnik czciowy dotyczcy nonoci spoin.

10.4. Projektowanie gowic supw

Charakterystycznymi elementami konstrukcyjnymi supw oprcz ich trzonw s gowica

i podstawa. Gowica stanowi podpor rygla dachowego lub belek stopowych. Jej gwnym
zadaniem jest przejcie obcienia i przekazanie go na trzon. Gowica jest wic grn, kocow czci supa, ktra zamyka i usztywnia jego trzon, umoliwiajc rwnoczenie poczenie go z ryglem dachowym lub belk stropow. Ksztat i konstrukcja gowicy zale od
przekroju poprzecznego trzonu supa, rodzaju i wartoci przekazywanych obcie oraz spo-

61
sobu poczenia supa z ryglem dachowym lub belk. Poczenie to moe by przegubowe,
sztywne lub podatne. W tym rozdziale zostan omwione przegubowe poczenia supw z
podpieranymi elementami ustroju nonego obiektu. Sztywne poczenia supw z ryglami
wystpuj np. w ustrojach nonych hal i szkieletach nonych budynkw.
W przypadku przegubowego oparcia rygla dachowego lub belki na supie, przekazuj one
na gowic si osiow (pionow) N Ed i si poprzeczn VEd . Wwczas jej gwnym elementem, zamykajcym trzon, jest blacha pozioma oraz element centrujcy. Blacha pozioma moe
by usztywniona bd wzmocniona pionowymi elementami gowicy (tj. skrajnymi przewizkami), przeponami, eberkami usztywniajcymi itp. Grubo blachy poziomej gowicy nie
powinna by mniejsza od 10 mm. Wyznacza si j z warunku nonoci na zginanie, przyjmujc schemat pyty lub belki opartej na krawdziach cianek trzonu supa lub na blachach pionowych (rys. 36). Zastosowanie pionowego eberka usztywniajcego (patrz rys. 36 i 37) sprawia, i potrzebna jest znacznie mniejsza grubo blachy poziomej gowicy.

Rys. 36. Gowice penociennych supw obcionych osiowo: 1 element centrujcy, 2 ebro

Nieosiowe przekazywanie obcie pionowych na trzon w istotny sposb zmniejsza jego

nono, gdy wwczas jest on nie tylko ciskany, ale i zginany (nono graniczna N gr prta

ciskanego mimorodowo jest mniejsza od jego nonoci krytycznej N cr ). Std te w konstruowaniu supw wan spraw jest zapewnienie osiowego przekazywania obcienia.
Elementy gowicy supa ciskanego osiowo powinny by umieszczone symetrycznie wzgldem osi trzonu. Osiowe przekazywanie obcie na trzon supa zapewnia si stosujc pod-

62
kadki centrujce (elementy centrujce), przyspawane do blachy poziomej gowicy supa. Powinny one mie moliwie ma szeroko b i grubo t co najmniej 20 mm. Jej wymiary
dobiera si z warunku nie przekroczenia napre na docisk dwch paskich powierzchni

b =

fy
N Ed
1,25
,
M0
ab

(69)

gdzie:
N Ed obliczeniowa sia osiowa przekazywana na gowic supa,

a, b szeroko i dugo pytki centrujcej,

f y granica plastycznoci stali,

M 0 czciowy wspczynnik nonoci, M 0 = 1,00 .

Rys. 37. Gowice supw dwugaziowych obcionych osiowo: 1 element centrujcy,

2 ebro, 3 blachy wzmacniajce
Pod elementami centrujcymi umieszcza si czsto prostopade lub rwnolege do nich ebra pionowe (rys. 36, 37). Przyspawan do blachy poziomej gowicy pytk centrujc mona
uwzgldni jako wsppracujc przy zginaniu tych elementw.
W blasze poziomej gowicy supa s wywiercone otwory na ruby. Pk doln peno-

ciennego rygla lub blach poziom wza podporowego kratownicy czy si rubami z blach poziom supa. W celu zapobieenia przesuniciom tych elementw wzgldem siebie poczenie to wyposaa si w ograniczniki poziomego przesuwu. W celu ograniczenia powstawania momentu zamocowania rygla w supie (przy zaoeniu ich przegubowego poczenia)

63

ruby naley umieszcza moliwie blisko osi supa. Rygiel cigy wystarczy przymocowa
dwiema rubami naprzemianlegymi, natomiast kady rygiel jednoprzsowy mocuje si do
supa dwiema rubami naprzeciwlegymi.
Jeeli grne krawdzie trzonu supa s sfrezowane (dopasowane) i stykaj si szczelnie z
blach poziom gowicy, to w obliczeniach mona zaoy, i 75% siy obciajcej przejmuje trzon supa w wyniku bezporedniego docisku, a tylko 25% obcia spoiny czce blach
poziom z trzonem i przewizkami przygowicowymi. Frezowanie kocw supa jest rzadko
stosowane (w przypadku niektrych supw o bardzo duych obcieniach gowicy).

10.5. Projektowanie podstaw supw

Podstawa supa (nazywana rwnie stop) jest doln jego czci, ktrej gwnym zadaniem konstrukcyjnym jest przekazanie obcie z trzonu na fundament. Elementy skadowe
podstawy zamykaj od dou i usztywniaj trzon supa. Ponadto konstrukcja podstawy
umoliwia waciwe ustawienie supa podczas montau oraz zakotwienie go w fundamencie.
Konstrukcja i ksztat podstawy zaley od przekroju trzonu, schematu statycznego, rodzaju i
wartoci przekazywanych obcie z trzonu na fundament, oraz wymaganego sposobu jego
dziaania (zakotwienia) w fundamencie.
Konstrukcja stopy supa musi zapewnia przyjte w modelu obliczeniowym warunki statyczne jego podparcia. Podstawa supa moe by poczona z fundamentem w sposb:
sztywny w obu kierunkach; w styku tych elementw wystpuj sia osiowa N Ed , momenty zginajce M y , Ed , M z , Ed i siy poprzeczne V y , Ed oraz Vz , Ed ,
sztywny w paszczynie ukadu poprzecznego, w ktrej dziaa sia osiowa N Ed , moment
zginajcy M y , Ed , sia poprzeczna V y , Ed oraz przegubowy w kierunku prostopadym,
przegubowy w obu kierunkach, w ktrej dziaa sia osiowa N Ed i sia poprzeczna V y , Ed .
Gwnym elementem podstawy kadego supa jest blacha pozioma, zamykajca trzon
supa i zwikszajca jego powierzchni docisku do betonu. Obcienie z trzonu supa przekazuje si poprzez docisk blachy poziomej na grn powierzchni fundamentu (w przypadku
maej powierzchni kontaktu tych elementw przekroczone byyby parametry wytrzymao-

ciowe betonu). Blacha pozioma wraz z odpowiednimi usztywnieniami powinna zapewni

docisk do betonowego fundamentu. Dociskowy model wytenia blachy poziomej podstawy
jest uwarunkowany ma jej odksztacalnoci. Mae ugicia wywoane odporem fundamentu

64
mona uzyska stosujc odpowiednio grube blachy poziome, co nie jest ekonomiczne, lub
projektujc ciesze pyty poziome usztywnione ebrami pionowymi lub pionowymi blachami
trapezowymi. Tylko podstawy lekkich supw obcionych osiowo (maymi siami podunymi) mog by o konstrukcji zblionej do gowic (bez blach pionowych, eber, usztywnie).
Supy ciskane osiowo (poczone przegubowo z fundamentem) mog mie blachy poziome
podstawy prostoktne lub zblione do kwadratu. Supy ciskane i zginane jednokierunkowo
maj blachy podstawy zazwyczaj prostoktne. S one czsto znacznie wyduone w stosunku
do wymiaru trzonu supa, tak aby podstawa supa moga przekaza na fundament rwnie
moment zginajcy M y , Ed i si poprzeczn V y , Ed .
Na uksztatowanie podstawy supa oprcz wymaga wynikajcych z przyjtego schematu
statycznego trzonu (jako prta poczonego w sposb przegubowy lub sztywny) ma rwnie
wpyw rodzaj zastosowanego zakotwienia podstawy w fundamencie.
Supy ciskane osiowo czy najczciej si z fundamentem przegubowo, natomiast supy

ciskane mimorodowo maj sztywne podstawy w paszczynie dziaania momentu zginajcego. Rzeczywiste, nominalnie przegubowe podstawy supw maj zazwyczaj zdolno przenoszenia nieduych momentw zginajcych, powstajcych podczas montau konstrukcji. Tak zdolno zapewnia konstrukcja podstawy i jej zakotwienie. Podstawy supw projektuje
si na og jako konstrukcje nieodksztacalne, przyjmujc liniowo-sprysty rozkad napre
dociskowych midzy poziom pyt podstawy, a betonem fundamentu.
Najprostsza podstawa supa, o poczeniu przegubowym, skada si tylko z poziomej blachy przyspawanej do trzonu (rys. 39). Jeli powierzchnie czoowe trzonu (przylegajce do
blachy poziomej podstawy) s frezowane to w obliczeniach zakada si, e 75% siy osiowej
przekazuje si przez docisk, natomiast spoiny obwodowe przenosz 25% siy N Ed .
Zgodnie z PN-EN 1993-1-8 obliczeniow nono N j , Rd symetrycznej blachy podstawy
supa, poddanej podunej sile ciskajcej przyoonej osiowo, mona wyznaczy, sumujc
poszczeglne, obliczeniowe nonoci FC , Rd trzech krcw teowych pokazanych na rys. 39
(dwa krce teowe 1 pod pasami i jeden krciec teowy 2 pod rodnikiem supa dwuteowego). Trzy krce teowe nie powinny zachodzi na siebie (patrz rys. 38d). Nono obliczeniowa kadej z tych czci oblicza si wedug podanej niej metody.
W poczeniu stali z betonem pka zastpczego krca teowego moe by stosowana do
modelowania wytenia nastpujcych czci podstawowych:
stalowej blachy podstawy w warunkach zginania od odporu fundamentu oraz
betonu i/lub podlewki przy docisku.

65

Rys. 38. Schemat obliczeniowy podstawy supa ciskanego osiowo (a); strefa docisku pod
zastpczym krcem teowym: b may wysig blachy poziomej, c duy wysig
blachy poziomej; d odrbne krce teowe
Sumaryczna dugo efektywna leff i sumaryczna szeroko efektywna beff zastpczego
krca teowego powinny by takie, aby obliczeniowa nono przy ciskaniu krca teowego
bya rwnowana nonoci czci podstawowej, ktra jest odwzorowywana. Dugo efektywna leff i szeroko efektywna beff zastpczego krca teowego s wartociami umownymi
i mog rni si od wymiarw czci podstawowe, ktra jest odwzorowywana (rys. 38d).
Obliczeniowa nono przy ciskaniu krca teowego FC , Rd jest okrelona wzorem

FC , Rd = f jd b eff leff ,

(70)

gdzie:

beff efektywna szeroko krca teowego,

leff efektywna dugo zastpczego krca teowego,
f jd obliczeniowa wytrzymao poczenia na docisk, ktr oblicza si z zalenoci

f jd = j

FRdu
,
beff leff

(71)

66
w ktrym:

wspczynnik materiaowy; mona przyj j = 2 / 3 pod warunkiem, e

wytrzymao charakterystyczna podlewki jest nie mniejsza ni 1/5 charakterystycznej wytrzymaoci betonu zastosowanego na fundament, a grubo podlewki jest nie mniejsza ni 0,2 mniejszej szerokoci stalowej blachy podstawy. Gdy grubo podlewki jest wiksza ni 50 mm, to charakterystyczna wytrzymao podlewki nie powinna by mniejsza ni wytrzymao betonu fundamentu,

FRdu obliczeniowa nono przy sile skupionej, okrelona w PN-EN 1992, przy
czym Ac 0 naley przyjmowa: beff xleff .
Przyjmuje si, e siy przenoszone przez krciec teowy s rozoone rwnomiernie, co pokazano na rys. 38a. Cinienie w obliczonym polu docisku nie powinno przekracza obliczeniowej nonoci na docisk f jd , przy czym maksymalny wysig strefy docisku c jest okrelony wzorem:

c=

fy
3 f jd M 0

(72)

gdzie:
t grubo pki krca teowego,

f y granica plastycznoci stali,

M 0 czciowy wspczynnik nonoci, M 0 = 1,00 .

Gdy wysig podstawowej czci wza, odwzorowywanej przez krciec teowy, jest mniejszy ni c , to efektywn stref docisku ustala si w sposb pokazany na rys. 38b.
Gdy wysig podstawowej czci wza, odwzorowywanej przez krciec teowy, przekracza
warto c z ktrejkolwiek strony, to parametr c ogranicza stref docisku, patrz rys. 38c.
Grubo nieuebrowanej blachy poziomej podstawy lekkiego supa ciskanego osiowo
(bez blach trapezowych rys. 39a) mona oszacowa rwnie ze wzoru

t p = 1,7
gdzie:

b f h c M 0
mf y

(73)

67

b f , h szeroko pki (stopki) i wysoko przekroju dwuteownika,

f y granica plastycznoci stali,

M 0 czciowy wspczynnik w ocenie nonoci, M 0 = 1,00 ,

c naprenia obliczeniowe na docisk pod podstaw, ktre wyznacza si ze wzoru

c =

N max
fb ,
a pbp

(74)

gdzie: f b wytrzymao obliczeniowa betonu na docisk okrelona w PN-EN 1992.

Warto wspczynnika m we wzorze (73) do obliczania gruboci blachy podstawy lekkiego
supa dwuteowego ciskanego osiowo podano w tabl. 6.

Rys. 39. Nieusztywniona (a) i usztywniona (b) podstawa supa dwuteowego

Tablica 6. Wspczynnik m do obliczania gruboci blachy poziomej podstawy lekkiego supa

ciskanego osiowo
Dwuteowniki
m

IPE
IPN
8,0

300
7,0

360
7,1

400
7,4

HE
450
7,8

500
8,1

550
8,6

600
9,1

68
Grubo poziomej blachy podstawy supw o dowolnych przekrojach trzonu i o konstrukcjach z blachami trapezowymi i ebrami pionowymi mona obliczy, wykorzystujc nono
na zginanie poszczeglnych pyt umownych, dajcych si wyrni w caym polu podstawy.
Blachy poziome podstawy pokazane na rys. 39, o schematach pyt wspornikowych (pyta 1),
podpartych na dwch (pyta 2), trzech (pyta 3) i czterech (pyta 4) krawdziach s zginane
odporem od docisku midzy pyt podstawy a fundamentem. Podporami poszczeglnych pyt
s krawdzie trzonu, blachy trapezowe i ebra podstawy, a ich obcienie jest skierowane ku
grze. Grubo blachy poziomej dowolnej podstawy supa oblicza si ze wzoru

tp =

c M 0
fy

(75)

gdzie:

c rwnomiernie rozoone naprenie od docisku pod blach podstawy, w rozpatrywanym polu pyty,

f y , M 0 jak w (73),

wspczynnik okrelajcy wpyw momentu zginajcego w rozpatrywanej umownej

pycie, ktrego warto przyjmuje si:

dla pyty wspornikowej (o wysigu c, podpartej na 1 krawdzi), = 1,732c,

dla pyt prostoktnych podpartych na dwch, trzech lub czterech krawdziach

wg tabl. 7, dla pyt koowych i piercieniowych wg tabl. 8.

W celu wyznaczenia gruboci pyty t p do wzoru (75) naley wstawi najwiksz warto

, wynikajc z analizy umownych pyt wydzielonych z podstawy.

W przypadku koniecznoci stosowania grubych blach poziomych podstawy korzystniej
jest usztywnia je ebrami lub blachami trapezowymi i zastosowa pyty o mniejszej grubo-

ci. Wysoko eber h ustala si na podstawie wymaganej nonoci spoin, przy zaoeniu o
niestykaniu si czoowej powierzchni trzonu z pyt poziom podstawy.
Przykady rozwiza konstrukcyjnych podstaw supw poczonych przegubowo z fundamentem pokazano na rys. 40 i 41.
Pokazane na rys. 40 przykady podstaw supw przenosz niewielkie wartoci momentw
zginajcych. Dla obcie osiowych i maych przemieszcze ustroju mog one by uznane za
przegubowe. Dla duych wartoci si osiowych, gdy zachodzi konieczno usztywnienia blachy poziomej podstawy, s one wyposaane w ebra i blachy trapezowe.

69

Tablica 7. Wspczynniki

Tablica 8. Wspczynniki

dla pyt prostoktnych

dla pyt koowych i piercieniowych

Precyzyjne odwzorowanie konstrukcyjne teoretycznego modelu przegubowego poczenia

supa z fundamentem, uzyskuje si stosujc rozwizania pokazane na rys. 41. Umoliwiaj
one swobodny obrt supa na podporze i bezmomentowe przekazanie reakcji na fundament.

70

Rys. 40. Przykady konstrukcji podstaw supw ciskanych osiowo

W rozwizaniach wedug rys. 41 obcienie ze supw 1 przekazuje si na fundament za
porednictwem elementw wsporczych 2. Elementy wsporcze 2 s poczone rubami kotwicymi 3 z fundamentem. Jeli sup przekazuje na fundament oprcz pionowej siy osiowej
N Ed rwnie poziom si poprzeczn VEd , doln pyt elementu wsporczego 2 wyposaa si
w element oporowy 4, w postaci ebra poprzecznego. Uniemoliwia ono przesunicie elementu wsporczego 2 wzgldem fundamentu. Takie rozwizanie stosuje si, gdy sia poprzeczna VEd jest wiksza od nonoci podstawy na przesunicie Fs , Rd = N Ed , min (gdzie:

= 0,3 wspczynnik tarcia blachy po fundamencie, N Ed , min minimalna sia osiowa supa z uwzgldnieniem wspczynnika obcienia F,i 1,0). W takiej sytuacji sia poprzeczna
VEd przekazuje si na fundament przez docisk elementu oporowego (ebra poprzecznego) do
betonu. Sup podparty przegubowo jest na og do wski, albo zwony do dou, co uatwia
konstrukcj podparcia. Reakcj przekazuje element poziomy o paskiej lub stycznej powierzchni docisku przyspawany do blachy poziomej supa (rys. 41a) lub blachy poziomej
elementu wsporczego (rys. 41, c). W rozwizaniu przegubowego oparcia supa kratowego,
pokazanego na rys. 41d, obcienie na element wsporczy jest przekazywane za porednictwem stalowego sworznia lub ruby.

71

Rys. 41. Przykady konstrukcji przegubowych pocze supw z fundamentem: 1 sup,

2 element wsporczy, 3 ruba kotwica, 4 element oporowy

Podstawy supw przenoszce si osiow, moment zginajcy M i si poprzeczn V s

nieco inaczej skonstruowane i wymagaj one rwnie rozszerzonego zakresu oblicze, w stosunku do przypadku ich osiowego obcienia. Modele wytenia takich podstaw supw s
omwione w PN-EN 1993-1-8.

10.6. Zakotwienie supw w fundamencie

Zespolenie podstaw supw z fundamentami (betonowymi lub elbetowymi) zapewniaj

ruby kotwice. Charakterystyczne rodzaje rub kotwicych pokazano na rys. 42. S one wykonane ze stalowych prtw okrgych. Jeden koniec ruby kotwicej jest nagwintowany,
drugi za uksztatowany tak, aby uzyska dobre zakotwienie w betonie lub belce kotwicej
osadzonej w fundamencie. ruby te maj za zadanie prawidowe ustawienie supa na fundamencie, zapobieganie przemieszczeniu si konstrukcji podczas montau (zapewnienie stabilnoci), a przede wszystkim przekazanie obcie prtowego ustroju nonego na fundament.

72

Rys. 42. ruby fundamentowe (opis w tekcie)

Podstawy supw obcionych osiowo kotwi si z fundamentem za pomoc przynajmniej

dwch rub. W supach osiowo ciskanych czniki te peni rol stabilizujc na czas monta-

u. S one potrzebne z uwagi na moliwo wystpienia nieprzewidzianych si poziomych

podczas scalania konstrukcji. Jeli dolny koniec supa by traktowany jako przegubowonieprzesuwny, to dwie ruby naley umieszcza na potencjalnej osi obrotu przekroju podporowego podczas ewentualnego zginania (rys. 42a, b, d). Gdy to jest niemoliwe to naley je
umieszcza jak najbliej osi obrotu, aby zapewni zaoon prac statyczn supa.
Do czenia supw ciskanych osiowo z fundamentem uywa si rub o rednicach 1630
mm. Gboko zakotwienia rub ze stali okrgej powinna wynosi okoo 20 rednic. Do zakotwienia mona uy rub: z rozcitym kocem (rys. 42a), z odgitym kocem (rys. 42b),
zgrubnych z krtkim gwintem o odpowiedniej dugoci (rys. 42c), fajkowych (rys. 42d, e),
pytkowych (rys. 42f, g), motkowych (rys. 42h), a take rub rozporowych (rys. 42i) lub kotew wklejanych (rys. 42j). Kotwy (rys. 42b, f,) mog by zabetonowane razem z fundamentem lub osadzone w uprzednio wykonanych kanaach kotwicych (otworach, studzienkach) w
fundamencie (rys. 42a, b, e, h, i, j). W przypadku rub kotwicych rozporowych i wklejanych
(rys. 42i, j) osadza si je w otworach wierconych w fundamentach po ostatecznym ustaleniu

73
usytuowania supw. Osadzenie rub w kanaach kotwicych lub wierconych otworach umoliwia gubienie losowych odchyek wykonawczych.
Moliwo niewielkiej regulacji pooenia kotwy fajkowej uatwia rozwizanie pokazane
na rys. 42d. Jeli rub zabetonowuje si cznie ze stalowym stelaem, stabilizujcym poo-

enie rub wzgldem siebie podczas betonowania, naley wykona powikszone otwory w
blasze poziomej podstawy supa (rys. 40d). Otwory te maj rednic do = d + 2 ( = 2 mm,
dla d 24 mm oraz = 3 mm) lub do = (1,5 + 2,5)d. W tym ostatnim przypadku, po wykonaniu regulacji ustawienia supa, na ruby nakada si indywidualnie wykonane podkadki kwadratowe, z normowymi otworami (przykrywajce powikszone otwory), zakada spoin i dopiero wtedy zakada si podkadk standardow i nakrtk (rys. 40d). Tak regulacj supa
umoliwia rwnie rozwizanie pokazane na rys. 40b.
W supach utwierdzonych w fundamentach konstruuje si podstawy z blachami pionowymi rwnolegymi do paszczyzny zginania, a ruby kotwice rozmieszcza jak najdalej od osi
obrotu. ruby kotwice takich supw, przeciwdziaajc odrywaniu podstawy od fundamentu,
s rozcigane. Dlatego te istnieje potrzeba zagwarantowania waciwego ich zespolenia z
fundamentem.

ruby fajkowe (rys. 42d, e) przenosz obcienie dziki przyczepnoci stali do betonu lub
przez zakotwienie haka (w trakcie montau), ruby pytkowe (rys. 42f, g) przez docisk pytki
oporowej do betonu, ruby motkowe (rys. 42h) przez docisk do belki kotwicej zabetonowanej w fundamencie, ruby rozporowe (rys. 42i) przez tarcie i docisk do betonu, a ruby wklejane (rys. 42j) dziki przyczepnoci kleju (ywic) do stali i betonu.
Parametry wytrzymaociowe (nonoci) i geometryczne (pole przekroju poprzecznego)
oraz minimaln dugo zakotwienia rub fajkowych i pytkowych podano w tabl. 9. Podobne
parametry dla rub rozporowych i wklejanych podaj producenci tych wyrobw.

ruby fajkowe wykonuje si ze stali gatunku S235, natomiast pytkowe i motkowe ze stali
S355. Kotwy fajkowe oznacza si symbolem F i liczb odpowiadajc jej rednicy (F12, F16,
F20, F30). ruby pytkowe s oznaczane liter P, motkowe za T i liczbami oznaczajcymi

rednic ich trzpienia (P20P48, T36T80).

ruby fajkowe i pytkowe mona osadza w fundamencie w czasie jego betonowania, jednak zamocowanie ich z dokadnoci wymagan do montau konstrukcji stalowych jest na
og niewykonalne. Dlatego te zazwyczaj osadza si je w studzienkach wykonanych w fundamencie (rys. 43 i 44) lub stosuje powikszone otwory w pycie poziomej podstawy supa.

ruby motkowe oraz fajkowe (gdy nie uwzgldnia si ich przyczepnoci do betonu) s kotwione w fundamencie przez docisk do osadzonych w nich stalowych beleczek.

74
Tablica 9. Charakterystyka fajkowych i pytkowych rub kotwicych
rednica
gwintu
Typ
mm

Przekrj
czynny
As
mm2

Nono
SR1/
kN

Dugo2/
zakotwienia la
mm

Dugo
dokrcenia
min ld
cm

Wymiary
pytki oporowej a t
mm

Moment
dokrcania
Mo
Nm

12
85
17
580
45
50
16
157
31
770
50
100
20
245
47
900
55
150
24
353
67
1080
60
200
30
561
107
1330
70
300
20
245
72
500
55
150
100 20
24
353
103
500
60
200
110 20
Pytkowe
30
561
164
650
70
300
120 20
- stal S355
36
817
233
800
80
500
130 20
wg rys. 42f, g
42
1120
319
900
85
800
150 20
48
1472
419
1000
90
950
170 20
1/
Nono kotwi SR = SRt SRa.
2/
Minimaln dugo zakotwienia podano dla betonu klasy B15. W przypadku betonu wyszej klasy
podane wartoci naley pomnoy przez 12 / f ck ; gdzie: fck - wg PN-EN 1992.
Fajkowe
- stal S235
wg rys. 42d, e

Beleczki kotwice z ktownikw stosuje si dla rub hakowych, z dwch ceownikw za

w przypadku rub motkowych. Elementy kotwice betonuje si razem z fundamentem, zostawiajc otwory (studzienki) na ruby. Pozostawienie otworw na ruby w fundamencie
wymaga deskowania w celu wykonania studzienki i zabetonowania szczelnej skrzynki z cienkiej blachy pod ktowniki lub ceowniki belek kotwicych. Podczas montau ruby wstawia
si w studzienki i zaczepia o belki kotwice, a nastpnie czy z podstaw supa. W tym przypadku moliwe s niewielkie przesunicia supa wzgldem fundamentu, w celu ustawienia go
w osiach i zgubienia geometrycznych niedokadnoci wykonawczych. Studzienki w czasie
midzy betonowaniem a montaem powinny by zabezpieczone przed zanieczyszczeniami i
zalaniem wod opadow. Realizacja kotwienia supw z zastosowaniem rub zaczepionych w
belkach kotwicych osadzonych w fundamencie jest kopotliwa technologicznie i stosunkowo
droga. Takie rozwizania s stosowane w przypadku duych si kotwicych sup w fundamencie.
Konstrukcj zakotwienia supa z zastosowaniem kotwy fajkowej pokazano na rys. 43. Parametry geometryczne tego zakotwienia podano w tabl. 10.
Konstrukcj zakotwienia supa z zastosowaniem kotwy motkowej pokazano na rys. 44.
Parametry geometryczne tego zakotwienia podano w tabl. 11.

75

Rys. 43. Zakotwienie supa z zastosowaniem kotwy fajkowej

Tablica 10. Parametry geometryczne zakotwienia wg rys. 43

Wymiary gniazda

rednica

mm

Przekrj belki
kotwicej z ktownika

M16
M20
M24
M27
M30

65 x 65 x 7
75 x 75 x 8
90 x 90 x 9
100 x 100 x 12
120 x 120 x 11

ruby d

Wymiary ruby

560
680
790
900
1010

450
560
660
760
860

35
40
45
50
55

100
110
110
120
120

mm
150
160
190
220
250

80
100
120
140
150

80
90
110
130
150

110
120
130
140
150

Tablica 11. Parametry geometryczne zakotwienia wg rys. 44

ruba

M24

M27

M30

M36

M39

M42

M45

M48

Parametry geometryczne do rys. 45

mm

][65

][80

][80

][80

][100

][100

][120

][120

y
k
n
f
o
u
w
t
T
l
p
g
r
s
z

35
200
105
35
15
40
120
120
980
860
45
110
20
24
60

40
220
110
37
15
41
120
120
1040
920
60
130
23
27
65

40
220
110
37
15
41
150
120
1040
920
60
130
25
30
70

40
220
110
37
15
41
150
120
1040
920
60
130
30
36
85

50
240
130
42
20
45
160
130
1150
1020
65
130
33
40
95

60
260
140
42
20
46
170
130
1250
1120
70
140
35
42
110

60
280
150
47
22
50
180
140
1360
1220
75
140
37
45
110

65
300
155
47
22
52
190
150
1450
1300
80
160
40
48
115

76

Rys. 44. Zakotwienie supa z zastosowaniem kotwy motkowej

Znacznie atwiejsze technologicznie jest zastosowanie kotew rozporowych (rys. 43i) i

wklejanych (rys. 43j). Wwczas fundament jest prostszy konstrukcyjnie i wykonanie jego nie
wymaga takiej dokadnoci jak w przypadku hakowych lub fajkowych rub kotwicych. Po
wytrasowaniu osi usytuowania rub rozporowych lub wklejanych wierci si w fundamencie
otwory do ich osadzenia. Przykad konstrukcji i zasady dziaania ruby rozporowej pokazano
na rys. 45.

Rys. 45. Konstrukcja (a) i zasada dziaania (b) ruby rozporowej: 1 ruba, 2 i 3 segmenty
rozporowe, 4 nakrtka, 5 czony element, 6 fundament, 7 podkadka

77
Nono zakotwienia kotwy fajkowej (nie mocowanej w belce kotwicej) wyznacza si z
warunku jej przyczepnoci do betonu, kotwy za pytkowej - ze wzgldu na docisk pytki
oporowej do betonu. W przypadku zakotwienia z belk kotwic osadzon w fundamencie,
nono belki oblicza si ze wzgldu na jej docisk do betonu i cinanie przyjmujc odpowiednie wartoci pola obwodu strefy docisku belki, przypadajce na jedn kotew. Nono poczenia ruby kotwicej z belk i strefy jego poczenia nie powinny by mniejsze od nonoci
zakotwienia belki. Wymagania techniczne i nonoci zakotwie rozporowych i wklejanych s
podawane w aprobatach technicznych tych wyrobw.

78

Literatura
[1] Biegus A.: Nono graniczna stalowych konstrukcji prtowych. PWN, Warszawa Wrocaw, 1997.
[2] Biegus A.: Poczenia rubowe. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Wrocaw
1997.
[3] Biegus A.: Probabilistyczna analiza konstrukcji stalowych. PWN, Warszawa Wrocaw
1999.
[4] Biegus A.: Stalowe budynki halowe. Arkady, Warszawa 2003.
[5] Biegus A.: Zgodnie z Eurokodem 3. Cz 4: Wymiarowanie przekrojw. Builder nr
5/2009.
[6] Biegus A.: Zgodnie z Eurokodem 3. Cz 6: Wymiarowanie elementw. Builder nr
6/2009.
[7] Biegus A.: Obliczanie spoin wedug Eurokodu 3. Builder nr 11/2009.
[8] Biegus A.: Obliczanie nonoci rub wedug PN-EN 1993-1-8. Inynieria i Budownictwo
nr 3/2008.
[9] Giejowski M., Wierzbicki S., Kubiszyn W.: Projektowanie elementw zginanych wedug
PN-EN 1993-1-1 i PN-EN 1993-1-5. Inynieria i Budownictwo nr 3/2008.
[10] Giejowski M., Barszcz A., lczka L.: Oglne zasady projektowania stalowych ukadw ramowych wedug PN-EN 1993-1-1. Inynieria i Budownictwo nr 7/2008.
[11] Kozowski A., Stankiewicz B., Wojnar A.: Obliczanie elementw zginanych i ciskanych
wedug PN-EN 1993-1-1. Inynieria i Budownictwo nr 9/2008.
[12] Kozowski A., Pisarek Z., Wierzbicki S.: Projektowanie doczoowych pocze rubowych wedug PN-EN 1993-1-1 i PN-EN 1993-1-8. Inynieria i Budownictwo nr 4/2009.
[13] Kiebasa Z., Kozowski A., Kubiszyn W., Pisarek S., Reichhart A., Stankiewicz B.,

lczka L., Wojnar A.: Konstrukcje stalowe. Przykady oblicze wedug PN-EN 1993-1.
Cz pierwsza. Wybrane elementy i poczenia. Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej. Rzeszw 2009.
[14] Pakowski Sz.: Konstrukcje stalowe. Wybrane zagadnienia obliczania i projektowania,
PWN, Warszawa 2001.
[15] Pakowski S., Popioek K.: Zwichrzenie belek oglne zasady projektowania stalowych
ukadw ramowych wedug PN-EN 1993-1-1. Inynieria i Budownictwo nr 7/2008.
[16] PN-90/B- 03200 Konstrukcje stalowe. Obliczenia statyczne i projektowanie.
[17] PN-EN 1990: 2004. Podstawy projektowania konstrukcji.

79
[18] PN-EN 1993-1-1: 2006. Eurokod 3: Projektowanie konstrukcji stalowych. Cz 1-1:
Reguy oglne i reguy dla budynkw.
[19] PN-EN 1993-1-2: 2007. Eurokod 3: Projektowanie konstrukcji stalowych. Cz 1-2:
Reguy oglne Obliczanie konstrukcji z uwagi na warunki poarowe.
[20] PN-EN 1993-1-3: 2008. Eurokod 3: Projektowanie konstrukcji stalowych Cz 1-3:
Reguy oglne Reguy uzupeniajce dla konstrukcji z ksztatownikw i blach profilowanych na zimno.
[21] PN-EN 1993-1-4: 2007. Eurokod 3: Projektowanie konstrukcji stalowych Cz 1-4:
Reguy oglne Reguy uzupeniajce dla konstrukcji ze stali niedrzewnych.
[22] PN-EN 1993-1-5: 2008. Eurokod 3: Projektowanie konstrukcji stalowych. Cz 1-5:
Blachownice.
[23] PN-EN 1993-1-6: 2009. Eurokod 3: Projektowanie konstrukcji stalowych. Cz 1-6:
Wytrzymao i stateczno konstrukcji powokowych.
[24] PN-EN 1993-1-7: 2008. Eurokod 3: Projektowanie konstrukcji stalowych. Cz 1-7:
Konstrukcje pytowe.
[25] PN-EN 1993-1-8: 2006 Eurokod 3: Projektowanie konstrukcji stalowych. Cz 1-8:
Projektowanie wzw.
[26] PN-EN-1993-1-9: 2007. Eurokod 3: Projektowanie konstrukcji stalowych. Cz 1-9:
Zmczenie.
[27] PN-EN-1993-1-10: 2007. Eurokod 3: Projektowanie konstrukcji stalowych. Cz 1-10:
Dobr stali ze wzgldu na odporno na kruche pkanie i cigliwo midzywarstwow.
[28] PN-EN-1993-1-11: 2007. Eurokod 3: Projektowanie konstrukcji stalowych. Cz 1-11:
Konstrukcje cignowe.
[29] PN-EN-1993-1-12: 2007. Eurokod 3: Projektowanie konstrukcji stalowych. Cz 1-12:
Reguy dodatkowe rozszerzajce zakres stosowania EN 1993 o gatunki stali wysokiej wytrzymaoci do z S 700 wcznie.
[30] PN-EN 1090-2:2009. Wykonanie konstrukcji stalowych i aluminiowych. Cz 2: Wymagania techniczne dotyczce konstrukcji stalowych.
[31] Rykaluk K.: Konstrukcje stalowe. Podstawy i elementy. Dolnolskie Wydawnictwo
Edukacyjne, Wrocaw 2006.
[32] Timoshenko S. P., Gere J. M.: Teoria statecznoci sprystej. Arkady, Warszawa 1963.
[33] Winter G.: Strength of Thin Steel Compression Flange. Trans. ACSE, 1974, vol. 112.