Marian Mazur

cybernetyka i charakter
1. CYBERNETYKA ............................................................................................................................. 2
2. KONWENCJE TERMINOLOGICZNE .......................................................................................... 21
3. TEORIA I EMPIRIA ...................................................................................................................... 26
4. SYSTEM ....................................................................................................................................... 38
5. SPRZENIE ............................................................................................................................... 55
6. STEROWANIE ............................................................................................................................. 90
7. INFORMACJA ............................................................................................................................ 106
8. WALKA O POZNANIE CZOWIEKA ......................................................................................... 133
9. CZOWIEK JAKO SYSTEM AUTONOMICZNY ........................................................................ 147
10. PSYCHIKA ............................................................................................................................... 157
11. MOC FIZJOLOGICZNA I SOCJOLOGICZNA.......................................................................... 203
12. ZACHOWANIE ......................................................................................................................... 219
13. CHARAKTER ........................................................................................................................... 243
14. POZIOM CHARAKTERU ......................................................................................................... 253
15. DYNAMIZM CHARAKTERU .................................................................................................... 262
16. SZEROKO CHARAKTERU ................................................................................................. 327
17. KONFIGURACJE CHARAKTEROLOGICZNE......................................................................... 342
Spis oznacze ................................................................................................................................ 386
INDEKS (w przygotowaniu) ............................................................................................................ 387
CYBERNETICS AND CHARACTER (Summary) ........................................................................... 388

http://autonom.edu.pl

Pastwowy Instytut Wydawniczy

Warszawa 1976

1. CYBERNETYKA
Przez tysiclecia nauka rozwijaa si w sposb jednolity i klarowny i oto, niemal nagle,
znalaza si obecnie na dramatycznym zakrcie. Jest on szczeglnie dramatyczny dla nas,
yjcych wspczenie i dziki temu mogcych ten proces obserwowa bd nawet w nim
uczestniczy, zwaszcza, e podobny zakrt ju si w dziejach nauki nie powtrzy. Rzecz
jasna, potomnych zaskoczy jeszcze niejedna rewolucja w nauce, ale nie bd to zmiany tak
generalne jak te o ktrych zamierzam tu powiedzie.
Ta niezwyka sytuacja sprawia, e w nauce dzisiejszej istnieje jeszcze nauka
wczorajsza, ale ju zaczyna istnie nauka jutrzejsza, co umoliwia ich konfrontacj.
Przypuszczajc, e zdoam zaintrygowa czytelnikw, przejd do wyjanienia, o co waciwie
chodzi.
Najpierw postaram si scharakteryzowa ow nauk wczorajsz, tradycyjn.
W odlegej staroytnoci nauka bya jedna, kady naukowiec mg j uprawia w
caoci, gdy zasb informacji stanowicy wczesn wiedz by niewielki. Jeszcze
Arystoteles mg napisa nie tylko swoj fizyk, ale i to, czemu sam nie nada nazwy (t
cz spucizny Arystotelesa, jako dotyczc spraw spoza fizyki, nazwano metafizyk), a
co gwnie dotyczyo zagadnie logiki i psychologii.
W miar przybywania nowych informacji dostarczanych przez nauk zacza
odgrywa rol okoliczno, e pojemno informacyjna mzgu ludzkiego, a wic i mzgu
naukowcw, jest ograniczona. Nie mogc ju opanowa caej wiedzy rozszerzonej przez
poprzednikw kady nastpny naukowiec musia ogranicza si do uprawiania tylko pewnej
czci nauki, przez to jednak przestawa by znawc pozostaej jej czci.
Prowadzio to do dzielenia si nauki na dziedziny, potem dziedzin na dziay, dziaw
na specjalnoci, i to coraz wsze, a nawet dochodzio do tego, e jeden naukowiec trawi cae
ycie na rozwizywaniu jednego tylko problemu lub nawet jednego tylko fragmentu jednego
problemu, stajc si specjalist, ktry wiedzia prawie wszystko o prawie niczym.
Jest to proces znany jako atomizacja nauki. Obecnie istniej tysice wskich
specjalnoci, ktrych nie sposb wyliczy i ktrych ju same tylko nazwy s przewanie nie
zrozumiae dla innych specjalistw. Poza tym poszczeglne specjalnoci wytworzyy sobie
odrbn terminologi, co przyczynio si do powstania barier jzykowych midzy nimi,
pogbiajcych podziay w nauce.
2

Jednake w wikszym jeszcze stopniu ni cigle wzrastajca liczba coraz to nowych

specjalnoci do stanu krytycznego doprowadzio nauk tradycyjn to, e dzieleniu nauki na
poszczeglne zakresy towarzyszyo traktowanie badanej rzeczywistoci, jak gdyby dzielia si
ona na odpowiadajce im poszczeglne zakresy; atomizacja nauki pocigna za sob
atomizacj rzeczywistoci.
W rezultacie nauka tradycyjna staa si sum odgraniczonych od siebie
monodyscyplin, wytwarzajcych sobie wasn terminologi, wasn metodologi i
traktujcych przypisany sobie zakres rzeczywistoci jako wasny teren, poza ktry samemu
si nie wychodzi i na ktry innych si nie wpuszcza.
Poszczeglne

monodyscypliny

ograniczay

si

do

problemw

m o n o d y s c y p l i n a r n y c h , tj. odnoszcych si wycznie do obiektw z terenu danej

monodyscypliny i rozwizywanych jej metodami. Naukowiec grzeszcy dyletantyzmem
stosowania metod wasnej monodyscypliny do obiektw spoza jej terenu bd
nowinkarstwem wprowadzania na jej teren metod z innych monodyscyplin ryzykowa
zamaniem sobie kariery. Ile to przykroci spotkao Pasteura ze strony fizjologw za to, e
zajmowa si bakteriami bdc chemikiem, albo Freuda ze strony psychologw za to, e
zajmowa si psychik bdc medykiem.
Niezalenie od monodyscyplin zajmujcych si konkretami rozwijay si dyscypliny
zajmujce si abstrakcjami, a mianowicie matematyka i logika.
W wielu monodyscyplinach, gwnie humanistycznych, posugiwanie si metodami
matematycznymi uchodzio za nieprzyzwoito, ale w takich monodyscyplinach, jak fizyka i
nauki techniczne, matematyka odgrywaa zawsze wielk rol.
Natomiast adnej roli w nauce tradycyjnej nie odgrywaa logika. Bya ona uprawiana
sama dla siebie, jako sztuka dla sztuki. Wszelkie rozumowania w monodyscyplinach
konkretnych opieray si nie na logice, lecz na zdrowym rozsdku. Jeeli by to rozsdek
zdrowy, to oczywicie pozostawa w zgodzie z logik, ale nie logika bya jego rdem,
lecz nawyki yciowego dowiadczenia. Co wicej, jeeli specjalista z jakiej monodyscypliny
uzna za wskazane postudiowa logik, to suszno jej twierdze ocenia na podstawie
wasnego zdrowego rozsdku, a nie na odwrt. W nauce tradycyjnej wiele konkretnych
osigni zawdziczano dobrej znajomoci matematyki, ale nie byo chyba ani jednego, ktre
kto zawdziczaby dobrej znajomoci logiki.
Nauka tradycyjna miaa wic struktur obejmujc w zasadzie dwa obszary
problemw:
3

 problemy abstrakcyjne (rozwizywane w matematyce),

problemy konkretne monodyscyplinarne (rozwizywane w poszczeglnych
monodyscyplinach).
Na tym obrazie nauki zaczy mniej wicej od poowy naszego stulecia gromadzi si
rysy, potem pknicia i wreszcie nastpiy eksplozje zwiastujce przeom.
Gdyby zapyta ludzi przywykych do struktury nauki wczorajszej, do kogo naley
produkowanie chleba, to niejeden z nich daby sobie gow uci, e do piekarzy. Ale to
nieprawda. Oprcz piekarzy naley ono do rolnikw dostarczajcych ziarna, mynarzy
mielcych je na mk, technikw konstruujcych piece piekarskie, chemikw zajmujcych si
fermentacj ciasta, lekarzy zajmujcych si zdrowotnoci pieczywa, nie mwic ju o tych,
co je rozwo i sprzedaj. Sowem, mamy tu do czynienia z koncentrycznym uderzeniem
wielu specjalnoci w ten przykadowy bochenek chleba.
Do niedawna mylano, a wielu i dzi jeszcze myli, e np. budowanie miast to sprawa
architektw, a za nowoczesny uchodzi pogld, e to sprawa urbanistw. Ale to take
nieprawda, bo oprcz domw i ulic trzeba zadba o fabryki, w ktrych mieszkacy bd
pracowa, o szkoy, w ktrych bd si uczy ich dzieci, o lecznice i apteki, o sklepy,
kawiarnie, kina i wiele innych rzeczy potrzebnych do ycia. Tak wic i w budowie miast
powinna by koncentracja wielu specjalnoci. Powinna by, ale bdzie dopiero w nauce
jutrzejszej, bo na razie jeszcze jej nie ma. Skutki s takie, e w nowobudowanych miastach
ludziom przeznacza si do ycia wielopitrowe szafy mieszkalne, z ktrych matki nie mog
wypuszcza dzieci, aby si pobawiy na dziedzicu, bo z dziesitego pitra nie sposb je
obserwowa ani zawoa, eby si zbytnio nie oddalay, ani usysze paczu, gdy sobie stuk
kolano, ani szybko dosta si do nich w razie potrzeby, a ulice przeznacza si dla
samochodw, ludzie za, aby przej do sklepu naprzeciwko, musz obchodzi dugie
ogrodzenia do najbliszego skrzyowania i wdrowa tam w d i w gr po schodach oraz w
tunelach.
S

to

przykady

problemw

multidyscyplinarnych,

ktrych

rozwizywanie wymaga wspdziaania specjalistw z rnych monodyscyplin.

Przykady skutkw braku wspdziaania mona by mnoy: rozwijanie motoryzacji
bez udziau lekarzy, ktrzy ochodziliby zapay technikw do zatruwania powietrza spalinami
i przeksztacania zielecw w parkingi, rozwijanie przemysu chemicznego bez udziau
przyrodnikw, ktrzy ostrzegliby przed dymami niszczcymi lasy i ciekami szerzcymi

mier w rzekach itd. Nazbierao si takich bdw tyle, e doprowadziy one do

powszechnego alarmu w ochronie naturalnego rodowiska czowieka.
Moe si tu nasun czytelnikom pytanie, dlaczego ta multidyscyplinarno okazaa
si potrzebna dopiero teraz i dlaczego obywano si bez niej przez wieki, niekoniecznie ze
zym skutkiem. Ot, aby nawiza do przykadu chleba, wiadomo na przykad, e chleb
upieczony przez wiejsk gospodyni w piecu ulepionym z gliny przez jej ma by tak
smakowity, e gdzie tam do niego wypiekom przemysowym uzyskiwanym przy udziale
agronomw, inynierw tudzie doktorw medycyny.
Zoyo si na to wiele przyczyn.
Po pierwsze, niemal a do naszych czasw nauka zajmowaa si wycznie
problemami poznawczymi, i to tak dalece, e poznawanie uwaano za istot nauki, zupenie
nie dostrzegajc problemw decyzyjnych. Decydowanie nie byo problematyk lecz
uprawnieniem. Monarcha kaza zbudowa paac, gdy mu si tak spodobao. Innemu na jego
miejscu mogoby si spodoba inaczej, na przykad kaza zbudowa cyrk. Zrozumienie
bdnoci takiego postpowania toruje sobie drog z najwikszym trudem i dzi jeszcze
ogromna wikszo decydentw pojmuje decydowanie arbitralnie, jako przywilej i nagrod
za zasugi, a nie jako jeden z rodzajw pracy polegajcy na rozwizywaniu problemw
decyzyjnych (z podaniem dowodu trafnoci), nie gorszy, ale i nie lepszy od innych rodzajw
pracy, a na pewno wymagajcy odpowiednich kwalifikacji.
Po drugie, w rozwizywaniu problemw poznawczych naukowcy, aby uzyskiwa
wyniki jednoznaczne i przez to umoliwiajce wykrywanie praw naukowych, dyli do
izolowania badanego wycinka rzeczywistoci od wszelkich okolicznoci ubocznych. Na
przykad synne prawo promieniowania zostao wykryte przez Plancka dla ciaa doskonale
czarnego (tj. pochaniajcego promieniowanie cakowicie, bez odbi od powierzchni ciaa).
Fizjologowie badajcy oddziaywanie okrelonych bakterii na zwierzta dowiadczalne
czyni to w warunkach sterylnych, tj. z usuniciem innych bakterii, itp. W przeciwiestwie do
tego problemy decyzyjne nie daj si izolowa wycinkowo. Nic nie wyjdzie z usprawnienia
warunkw pracy, gdy pracownik mao zarabia, ma gburowatego zwierzchnika, mczy si i
traci mnstwo czasu na dojazdy do pracy, ma ndzne mieszkanie, le mu si ukada ycie
rodzinne, nie ma rozrywek kulturalnych itp. od adnej z tych okolicznoci uciec si nie da.
Chory nie idzie do lekarza po to, eby mu wyleczono nerki, lecz eby mie zdrowy cay
organizm, nie cieszy go wcale perspektywa ze znanego dowcipu, e wprawdzie pacjent
zmar, ale operacja si udaa. Krtko mwic, w kadym problemie decyzyjnym, nawet
5

uchodzcym za may, wystpuje wiele nierozdzielnych czynnikw naraz. Rozwizanie

problemu z pominiciem jakich czynnikw jako nalecych do podwrka innych
specjalnoci nie jest adnym rozwizaniem.
Po trzecie, rozwj ycia spoecznego, bdcy warunkiem postpu, wzmaga
wspzaleno midzy obywatelami, gwnie z powodu koniecznoci podziau pracy. Jest
nie do pomylenia, eby w wielkim miecie kady robi sobie wszystko sam, na przykad
wypieka bochenek smakowitego wiejskiego chleba musi to robi piekarnia
przemysowa. Robi ona to jednak w wielkich ilociach, do tego za nie moe suy wiejski
piec, tyle e tysic razy wikszy, choby z tego powodu, e drobne rnice temperatur w
maym piecu, bez znaczenia dla jednego bochenka, stayby si wielkimi w wielkim piecu, w
wyniku czego jedne bochenki pozostayby surowe, inne za spaliyby si na wgiel. Jest to
dokadnie tak samo, jak gdyby kto, na wzr dzielnego sotysa wioskowego, chcia rzdzi
wielkim pastwem jak wielk wsi. Inaczej mwic, wielkich problemw decyzyjnych nie
rozwizuje si przez zwielokrotnienie rozwiza problemw maych.
Biorc wymienione wzgldy pod uwag mona powiedzie, e multidyscyplinarno
staje si dla spoeczestw warunkiem istnienia. Zrozumienie tego jest coraz bardziej
widoczne na caym wiecie.
Postulat multidyscyplinarnoci narzuca wspdziaajcym specjalistom z rnych
monodyscyplin konieczno porozumiewania si i uzgadniania spraw wsplnych, co sprzyja
konfrontacji terminologii, aparatury pojciowej, metodologii i problematyki poszczeglnych
monodyscyplin.
W ostatnich dziesicioleciach niejednokrotnie podawano w wtpliwo, czy
rzeczywicie w poszczeglnych monodyscyplinach chodzi o zupenie rne problemy.
Okazao si, e maj one ze sob bardzo wiele wsplnego. Wystpuj midzy nimi
podobiestwa, ktrych wskutek rnic terminologicznych i braku zainteresowania cudz
problematyk przedtem nie dostrzegano.
Stwierdzono na przykad, e drgania mechaniczne spryn s zjawiskiem
analogicznym do oscylacji prdu w obwodach elektrycznych, a fakt, e dla tych oscylacji byy
opracowane szczegowe wzory matematyczne, umoliwi ich natychmiastowe zastosowanie
do drga spryn cay trud sprowadzi si do dostrzeenia analogii i przepisania wzorw z
jednej terminologii na drug.
Fizjologowie posugujcy si terminem reaferencja oraz technicy posugujcy si
terminem sprzenie zwrotne nie zdawali sobie sprawy, e obydwa te terminy znacz jedno
6

i to samo, a wobec tego wzory matematyczne opracowane dla maszyn mog si odnosi
rwnie do organizmw. Okazao si te, e procesy regulacji, dokadnie badane tylko w
automatyce, s czym powszechnym, wystpuj one nie tylko w maszynach, lecz take w
organizmach i spoecznociach, przy czym wszdzie s oparte na tych samych zasadach.
Stwierdzenia takie stay si impulsem do przenoszenia gotowych rozwiza z jednych
monodyscyplin do innych, nastpnie za doprowadziy do zrozumienia potrzeby
rozwizywania problemw i n t e r d y s c y p l i n a r n y c h , tj. tak oglnych, e otrzymane
wyniki mogyby by wykorzystywane w wielu rnych monodyscyplinach. Std ju prosta
droga prowadzia do idei nauki interdyscyplinarnej, interdyscypliny. Jako tego rodzaju nauka
powstaa c y b e r n e t y k a , czyli nauka o sterowaniu.
Nie naley da si zwie definicji cybernetyki, a w szczeglnoci wystpujcemu w
niej terminowi sterowanie, mogcemu sprawia wraenie, e chodzi o jak ograniczon
spraw. Ju sam tylko fakt, e na sterowaniu opiera si funkcjonowanie maszyn, organizmw
i spoecznoci, wiadczy, jak rozlegy jest zakres cybernetyki. Jeeli wzi ponadto pod
uwag, e nie jest wcale konieczne, eby funkcjonowanie byo podyktowane czyim
interesem, to staje si jasne, e cybernetyka jest nauk o wszelkim dzianiu si, a wic o caej
rzeczywistoci. Gdyby kto zechcia, to nawet chwianie si gazi trconej skrzydem ptaka
albo padanie deszczu mona by rozpatrywa z cybernetycznego punktu widzenia.
Cybernetyka wprowadzia metody traktowania rzeczywistoci nadajce si do
stosowania w kadej monodyscyplinie konkretnej.
Towarzyszcym temu wkadem cybernetyki do nauki jest wprowadzenie oglnej
terminologii, umoliwiajcej porozumiewanie si midzy specjalistami z rnych
monodyscyplin.
Dziki tym cechom cybernetyka wypenia luk midzy monodyscyplinami
konkretnymi, z ktrymi czy j konkretno problematyki, a dyscyplinami abstrakcyjnymi, z
ktrymi czy j oglno problematyki.
Ma to doniose znaczenie praktyczne. Dotychczas wielu problemw konkretnych nie
dawao si rozwiza w sposb cisy, poniewa dotyczyy obiektw obfitujcych w
nieregularnoci uniemoliwiajce stosowanie matematyki, jak np. problemy zachowania si
ludzi i spoecznoci. Dziki cybernetyce mona je przeksztaci w problemy, w ktrych przez
wyodrbnienie czynnikw istotnych i pominicie nieistotnych uzyskuje si regularno
umoliwiajc rozwizywanie rodkami matematycznymi.

Do podstawowych osigni cybernetyki naley stwierdzenie, e do rozrnienia

wspzalenoci midzy rnymi zjawiskami mog wystarcza liczby. Po prostu liczby, bez
adnego przy nich miana (tzn. nie s to liczby czego). A c moe si dzia z samymi
liczbami? Liczby mog by wiksze, rwne lub mniejsze od innych liczb, mog wzrasta,
pozostawa bez zmiany lub male i to ju z grubsza wszystko. Okazuje si, e mog by
tysice i miliony rzeczy rnych, ale rnych wspzalenoci midzy tymi rnymi rzeczami
moe by tylko niewiele. Dziki temu mona si wypowiada o caej rzeczywistoci, jak
duga i szeroka, za pomoc bardzo skpego repertuaru poj mogcych odnosi si do
wszystkiego. Nic dziwnego, e do ujmowania rnych rzeczy musiao powsta mnstwo
rnych monodyscyplin, natomiast do ujmowania rnych wspzalenoci midzy tymi
rnymi rzeczami wystarcza jedna interdyscyplina. Z tego punktu widzenia mona wic
mwi, e cybernetyka przywraca jedno zatomizowanej nauki.
W wietle cybernetyki skomplikowana rzeczywisto przedstawia si prosto.
Naukowcom z zamierzchych czasw rzeczywisto take przedstawiaa si prosto. Tyle e
dawniej byo to wynikiem ubstwa nauki, obecnie za wynika z uchwycenia spraw istotnych.
Jest to jak rnica midzy prostactwem a prostot.
T prostot zawdzicza cybernetyka abstrahowaniu od waciwoci tworzywa. W
cybernetyce stawia si pytania: jak to dziaa?, a nie z czego to jest zrobione?. W gruncie
rzeczy wanie rnice tworzyw powodoway wyodrbnianie si rnych monodyscyplin.
Na przykad, midzy organizmami a automatami wystpuj daleko idce
podobiestwa w dziaaniu, ale medycyna i technika s oddzielnymi monodyscyplinami,
poniewa lekarze maj do czynienia z tworami organicznymi, inynierowie za z
nieorganicznymi. Gdyby w dyskusji midzy sob nie odwoywali si do tworzywa, lecz
mwili o funkcjonowaniu posugujc si terminologi cybernetyczn, nikt postronny nie
spostrzegby nawet, e rozmawiaj specjalici z rnych monodyscyplin. Oczywicie, jest to
moliwe przy dostatecznie duej oglnoci problemw gdy chodzi o szczegy, trzeba
bra pod uwag waciwoci tworzywa, a wic odwoywa si do odpowiednich
monodyscyplin.
Dziki swojej oglnoci cybernetyka pozwala w wielu problemach doj do
rozwizania znacznie szybciej, niby to byo moliwe w poszczeglnych monodyscyplinach
konkretnych.
Jeszcze wiksze znaczenie ma to, e cybernetyka umoliwia dostrzeganie i
rozwizywanie

problemw

oglnych,

jakie

w
8

poszczeglnych

monodyscyplinach

konkretnych, wskutek wskiego ich zakresu, nie mogyby by dostrzeone bd byyby dla
nich nierozwizalne. Wanie do tematyki tej ksiki nale problemy dotyczce charakteru,
ktrych psychologowie nie rozwizali, by moe nie zdajc sobie nawet sprawy, e na
gruncie psychologii rozwizanie ich jest niemoliwe.
W nauce nastpuj inne jeszcze zmiany. Okazao si, e poleganie na zdrowym
rozsdku, wystarczajce w problemach monodyscyplinarnych jako dotyczcych konkretw
fragmentarycznych, a wic na og atwo dostpnych dla wyobrani, nie jest wystarczajce w
problemach interdyscyplinarnych. Wprawdzie i te problemy dotycz konkretw, ale tak
rnorodnych i zoonych, e wyobraa sobie mona co najwyej tylko ich przykady.
Wymaga to posugiwania si oglnymi pojciami teoretycznymi, a nie mogc ju w
rozumowaniach nad nimi odwoywa si wycznie do zdrowego rozsdku, trzeba zawierzy
operacjom formalnym. Znaczy to, e suszno kocowego wyniku rozumowania ocenia si
na takiej zasadzie, e jeeli wszystkie operacje zostay wykonany poprawnie, to i otrzymany
wynik jest poprawny. Zdrowy rozsdek dochodzi do gosu dopiero przy sprawdzaniu, czy
rozmaite przykady pozostaj z tym wynikiem w zgodzie.
Z powyszych wzgldw rozwizywanie problemw interdyscyplinarnych wymaga
odwoywania si do pomocy matematyki. Jednake operacje matematyczne s przydatne
tylko do poj dajcych si wyrazi liczbowo, a tymczasem w wielu problemach
interdyscyplinarnych

zachodzi

potrzeba

posugiwania

si

pojciami

liczbowo

nie

wyraalnymi. W takich przypadkach ciso rozumowa mona uzyska tylko za pomoc

operacji logicznych. Za pomoc matematyki mona okaza suszno jakiego obliczenia, ale
nie mona okaza susznoci jakiego zdania (wypowiedzi), trzeba si w tym celu odwoa do
logiki.
W zwizku z tym powstao zapotrzebowanie na narzdzia logiczne do rozwizywania
problemw. Przyczynio si ono do powstania i rozwoju logiki matematycznej, ktra te, w
odrnieniu od logiki tradycyjnej, odseparowanej od pozostaych dyscyplin, staa si jednym
z istotnych czynnikw rozwoju nauki.
Tak wic struktura nauki jutrzejszej, nowoczesnej, zarysowuje si jako obejmujca
cztery obszary problemw:
problemy abstrakcyjne (rozwizywane w matematyce i logice)
problemy konkretne interdyscyplinarne (rozwizywane w cybernetyce)
problemy konkretne multidyscyplinarne (rozwizywane we wspdziaaniu
rnych monodyscyplin)
9

 problemy konkretne monodyscyplinarne (rozwizywane w poszczeglnych

monodyscyplinach).
Wymienione powyej obszary problemw s uporzdkowane w kierunku malejcej
oglnoci. Cybernetyka jest najoglniejsz nauk konkretn. Oglniejsze od cybernetyki s
ju tylko nauki abstrakcyjne, ale to dlatego e nie odrnia si w nich rzeczywistoci od
fikcji.
Rnice midzy struktur nauki tradycyjnej a struktur nauki nowoczesnej s
uwydatnione schematycznie na rys. 1.1.

Rys. 1.1 Schematyczne przedstawienie struktury nauki tradycyjnej i nowoczesnej

Streszczajc mona powiedzie, e zmiany dokonujce si w nauce obejmuj:

traktowanie rzeczywistoci w caoci zamiast we fragmentach (nastawienie na
potrzeby spoeczestwa),
uprawianie problematyki interdyscyplinarnej (cybernetyka),
uprawianie problematyki multidyscyplinarnej (wspdziaanie monodyscyplin),
rozszerzenie problematyki abstrakcyjnej (logika matematyczna).
We wszystkich tych zmianach widoczne jest denie do uoglniania problemw.
Aby wyjani najprociej, jakie korzyci zapewnia oglno traktowania problemw,
przypomn pewn star opowiastk.

10

Mody kalif, pomny ojcowskiej wskazwki, e aby dobrze rzdzi krajem, trzeba zna
ycie jego mieszkacw, zwoa wszystkich mdrcw, docenia bowiem rol nauki, i rozkaza
im rozjecha si w rne strony, bacznie wszystko obserwowa, a nastpnie zoy z tego
sprawozdanie. Mdrcy zabrali si ochoczo do pracy, a gdy po trzydziestu latach powrcili,
kady z nich wid po kilka wielbdw objuczonych mnstwem ksig. Kalif si przerazi:
Kiedy miabym to wszystko przeczyta? Jedcie jeszcze raz, ale ujmijcie spraw zwilej.
Po dwudziestu latach powrcio ich tylko paru, reszta bowiem pomara ze staroci, przy czym
kady trzyma przed sob zaledwie trzy ksiki. To ju znacznie lepiej powiedzia kalif
ale, widzicie, w moim wieku nawet tego nie zdybym przeczyta, jedcie wic po raz
trzeci, ale, na Allacha, streszczajcie si! Gdy po dziesiciu nastpnych latach wrci tylko
jeden zgrzybiay mdrzec, trzymajcy w rku tylko jedn cienk ksieczk, kalif, wwczas
ju umierajcy, umiechn si blado na widok uczonego i rzek sabncym gosem: Niestety
teraz nie bd mg przeczyta nawet tego naprawd krtkiego sprawozdania. Niemniej
chciabym si cho w jednym zdaniu dowiedzie, co si dzieje z moimi poddanymi.
Mdrzec zaczerpn tchu i powiedzia: Twoi poddani rodz si, yj i umieraj.
Ta opowiastka to bez maa traktat naukoznawczy. Unaocznia ona, e:
znikom uyteczno maj wyniki bada naukowych zarwno nadmiernie
szczegowe, jak i nadmiernie oglne, stan optymalny przypada gdzie porodku.
do uzyskania mao uytecznego wyniku szczegowego potrzeba ogromnie duo
czasu, a do uzyskania rwnie mao uytecznego oglnika wystarcza kilka minut, a
wic do stanu optymalnego szybciej i mniejszym trudem dochodzi si od
nadmiernej oglnoci ni od nadmiernej szczegowoci.
rozpoczynajc od szczegw trzeba je zbiera wszystkie, z gry bowiem nie
wiadomo, ktre oka si wartociowe, natomiast rozpoczynajc od oglnikw
szuka si tylko szczegw istotnych, odpowiadajcych okrelonym kryteriom
analizy.
Wzgldy te przemawiaj za uprawianiem nauki od strony twierdze oglnych,
nietrudno wic zrozumie, dlaczego tak wzrasta znaczenie problemw interdyscyplinarnych.
Wszystkie elementy nowoczesnej struktury nauki istniej ju obecnie, a jeeli mimo to
nazywam j jutrzejsz, to dlatego, e rodzi si ona w blach, wrd utrudnie wywoanych
oporami przeciw wszystkim czterem wymienionym powyej zmianom, moe wic upyn
jeszcze sporo czasu, zanim stanie si ona czym powszechnym.

11

rdem tych oporw s przede wszystkim nawyki wytworzone w tradycyjnej

strukturze nauki, zakorzenione przewiadczenie, e podzia nauki i odpowiadajcy mu podzia
rzeczywistoci jest czym normalnym.
Do utrwalenia tego przewiadczenia przyczynia si w nie maym stopniu szkolnictwo.
Po ukoczeniu szkoy ucze zapomina wikszoci nabywanych w niej wiadomoci, ale
zapamituje najsilniej, e wiedza dzieli si na przedmioty. Nic dziwnego, e potem uwaa
rzeczywisto za skadajc si z osobnych kawakw, a jako naukowiec obierze sobie zakres
dziaalnoci, ktry bdzie traktowa jako wasne podwrko, nie interesujc si ca reszt.
Dla ilustracji mona przytoczy fakt, e zarwno psychologowie, jak i technicy
zajmuj si pamici, lecz ani psychologowie nie zainteresowali si, jak technicy pojmuj
pami komputerw, ani technicy nie zainteresowali si wiedz psychologw o pamici
ludzkiej. Kada strona zlekcewaya mono dowiedzenia si czego od drugiej, a
przynajmniej przeprowadzenia porwna w celu stwierdzenia, czy uywajc takiego samego
terminu obie strony mwi o tym samym bd analogicznym. A ile poza tym byoby spraw
do wyjanienia Na przykad, pami ludzka i pami komputerowa bywaj zawodne czy
zawodnoci te maj podobne przyczyny i podobne objawy? Na jakich podstawach psycholog
przypisuje wyszo intelektualn jednemu czowiekowi nad drugim, a na jakich technik
uwaa jeden komputer za lepszy od drugiego? Czym istotnym rni si szkolenie czowieka
od programowania komputera? Co z techniki komputerowej warto byoby przenie do
psychologii, a co z psychologii do techniki?
Nic dziwnego, e gdy specjalici z rnych dyscyplin zostaj przycignici do
rozwizywania jakiego problemu multidyscyplinarnego, robi wszystko, eby go rozoy na
problemy monodyscyplinarne i zaj si kady swoim, nie interesujc si niczym wicej.
I c w tym zego? zdziwi si moe niejeden czytelnik. Warto specjalizacji
polega przecie na tym, eby kady robi to, co do niego naley, i robi to sprawnie.
To prawda, ale jest take prawd, e spoeczestwu wcale nie zaley na tym, eby
specjalici mieli co robi, lecz na tym, eby byy zaspokajane jego potrzeby.
I jest take prawd, e potrzeby spoeczestwa s przewanie problemami
multidyscyplinarnymi,

poniewa

dowolny

problem

multidyscyplinarny

wymaga

wspdziaania rnych monodyscyplin, wic w konsekwencji dowolna monodyscyplina musi

by przydatna do rnych problemw multidyscyplinarnych.
Jest to nie do pogodzenia z tradycyjn podwrkowoci w nauce. Nie znaczy to, e
podzia na monodyscypliny nie powinien istnie, lecz e nie powinien by separatystyczny.
12

W nauce tradycyjnej za wzorzec uchodzi specjalista zajmujcy si klasycznymi

problemami swojej monodyscypliny i rozwizujcy je klasycznymi jej metodami. W nauce
nowoczesnej na czoo wysuwa si typ specjalisty zachannego, ktry do swojego arsenau
badawczego ciga nowe metody i wynajduje nowe ich zastosowania bynajmniej przez to
nie przestajc by specjalist. Specjalist bowiem okrela problematyka, a nie metody ani
obiekty.
Na pewnym odczycie, przedstawiajc zrby mojej wwczas jeszcze nie opublikowanej
cybernetycznej teorii mylenia, uyem wyraenia emocje rolin. W dyskusji pewien
psycholog zabra gos mniej wicej w tym stylu: Przepraszam bardzo, jeeli tu si mwi o
czym takim jak emocje rolin, to jest to dla nas, psychologw, absolutnie nie do przyjcia
emocje moe mie czowiek, ale nie roliny.
Replikujc, zapytaem: dlaczego nie do przyjcia? Mwic o emocjach czowieka
psychologia niewtpliwie termin emocja jako definiuje, nic prostszego wic jak
skonfrontowa t definicj z funkcjonowaniem rolin, a wtedy si wyjani, czy maj one
emocje, czy nie. Po c stawia swojej dyscyplinie opotki z zapewnieniami, e poza nimi nic
ju nie ma. A moe z takiej konfrontacji wyniknoby co poytecznego rwnie dla wiedzy o
emocjach czowieka?

Spotyka si rwnie opory w stosunku do problematyki interdyscyplinarnej, a wic do

cybernetyki. Mona wymieni wiele ich rde.
Specjalici z poszczeglnych monodyscyplin s skonni do wyobraania sobie
obiektw swoich bada, a w wikszoci przypadkw mog je nawet obserwowa. Wskutek
tego oglne pojcia, wystpujce w cybernetyce, wydaj si im nie jasne, co budzi ich
niech.
U specjalistw przywykych do posugiwania si tylko opisowym jzykiem literackim,
jak to jest w wikszoci monodyscyplin, napotyka ju opory samo przejcie od pewnej
terminologii do innej, co przecie stanowi jedynie zmian w obrbie tej samej struktury
jzykowej, a c dopiero gdy chodzi o przyswojenie sobie zupenie innych, niezbdnych w
cybernetyce rodkw wyraania poj, jak np. wzory matematyczne i logiczne, schematy,
wykresy itp., do ktrych opanowania potrzeba pewnego trudu.
Tego rodzaju trudnoci nie maj oczywicie naukowcy uprawiajcy dyscypliny
formalne to od nich przecie cybernetyka przejmuje rodki operacji formalnych. Tym si
objania zainteresowanie problematyk cybernetyczn u matematykw i logikw, bez
13

porwnania wiksze ni u specjalistw z monodyscyplin konkretnych. W rezultacie znacznie

wicej

jest

prac naukowych

przeksztacajcych

ogln konkretno problematyki

cybernetycznej w ogln abstrakcyjno ni w szczegow konkretno.

Bywaj te opory emocjonalne. Gdy jakie problemy, nad ktrymi w rozmaitych
monodyscyplinach trudzono si bez wikszego lub adnego powodzenia, udaje si, i to bez
korzystania z zebranych tam danych, rozwizywa w cybernetyce szybko i celnie, naukowcy
z tych monodyscyplin maj niemie cho z gruntu (faszywe) odczucie, e przejmowanie
rozwiza cybernetycznych byoby rwnoznaczne z uznaniem maej wartoci wasnej
monodyscypliny i przekreleniem jej wieloletniego dorobku.
Jest to oczywiste nieporozumienie. Sukcesy cybernetyki s moliwe tylko w
problemach o dostatecznej oglnoci, do ktrych jak w opowiastce o kalifie
monodyscypliny musz si przedziera przez gszcz mozolnie gromadzonych szczegw,
podczas gdy w cybernetyce do rozwizania wiedzie krtka droga z przeciwnej strony, tj. od
twierdze najoglniejszych. Natomiast w problemach szczegowych monodyscypliny s
niezastpione. Mwic pogldowo, do miejsca pooonego wysoko na zboczu gry krtsza
droga wiedzie od szczytu gry ni od jej podna, a do miejsca nisko pooonego
przeciwnie.
Dla ilustracji posu si spraw odruchw warunkowych, stanowic przecie wielkie
osignicie fizjologii. Aby doj do ich koncepcji, fizjologowie potrzebowali dziesitkw lat,
a potem sporo jeszcze czasu na stwierdzenie, e jest nie jeden rodzaj odruchw
warunkowych, lecz dwa.
Tymczasem dla cybernetyki jest to sprawa elementarnie prosta, rozwizujca si w
cigu kwadransa, i to z takim wynikiem, e rodzajw odruchw warunkowych jest trzy, i
tylko trzy! Czwartego mona ju nie szuka, bo si go na pewno nie znajdzie. (Blisze
szczegy na ten temat znajdzie czytelnik w rozdziale 10).
Czyby to miao wiadczy o wyszoci cybernetyki nad fizjologi? Nic
podobnego. Pikantno sprawy tkwi w tym, e odruchy warunkowe nie s jednym z
problemw czstkowych fizjologii, lecz problemem niezmiernie oglnym, wykraczajcym
daleko poza ramy fizjologii. W niczym to nie zmniejsza zasug fizjologw, przeciwnie, naley
ich podziwia za osignicia w tym problemie, i to w czasach, gdy jeszcze nie istniaa
cybernetyka. Oglno ta jednak wyjania, dlaczego jest on tak atwy dla cybernetyki.
\Jednake staby si dla niej natychmiast trudny w razie zmniejszenia stopnia oglnoci. Na

14

temat, czym si rni odruchy warunkowe u psa i mrwki, cybernetyka nie da odpowiedzi,
moe j da tylko fizjologia.
Kto wobec jakich spraw odczuwa opory, ten z reguy nie stara si z nimi bliej
zapozna, tote wielu ludzi wypowiada si o cybernetyce znajc j tylko ze syszenia.
Ulubionym ich zajciem jest snucie domniema, czym jest cybernetyka. Jako nie przychodzi
im na myl, eby zapyta o to cybernetykw.
Oto lista faszywych pogldw na cybernetyk, z jakimi zdarzao mi si spotyka. S
to zapewnienia, e cybernetyka to:

dzia matematyki
nauka pomocnicza ekonomii
unowoczeniony mechanicyzm
technika komputerowa
udoskonalona automatyka
dzia teorii systemw
utechniczniona filozofia
nauka o nie skrystalizowanym zakresie

Rzecz jasna, wszystko to nie moe wstrzyma rozwoju cybernetyki jako istotnego
czonu nadchodzcej nauki jutrzejszej. Wida to w ywioowym rozwoju oglnych teorii
cybernetycznych, jak np. :

teoria systemw
teoria modelowania
teoria sprze
teoria regulacji
teoria informacji
teoria decyzji
teoria optymalizacji
teoria programowania
teoria gier
teoria organizacji

15

Na karb ywioowoci ich rozwoju naley zoy, e nieraz zakresy pewnych teorii
cybernetycznych zazbiaj si z zakresami innych, jedne bywaj czci drugich itp.
Wstrzs intelektualny spowodowany pojawieniem si cybernetyki, z natury rzeczy
przycign uwag dziennikarzy, ktrzy dookoa cybernetyki wytworzyli atmosfer sensacji,
rozpisujc si o mzgach elektronowych, sztucznych zwierztach itp., snujc wietlane
perspektywy i dajc nieodpowiedzialne zapowiedzi. Autorzy powieci fantastycznych
(science fiction) zaczli epatowa czytelnikw rzekomo cybernetycznymi terminami i
straszy ich koszmarnymi wizjami wiata, w ktrym zbuntowane maszyny zapanoway nad
ludzkoci.
Miao to swoje dobre strony chociaby w tym, e mnstwo ludzi dowiedziao si o
istnieniu cybernetyki, ale miao te i ze, kada bowiem przesada nieuchronnie prowadzi do
rozczarowa i caa sprawa zacza wyglda na szarlatastwo. Niedawno zdarzyo mi si w
powanym woskim dzienniku przeczyta artyku, ktrego autor wytyka cybernetyce, e nie
dotrzymaa swoich zapowiedzi. Pretensja faszywie zaadresowana adna nauka niczego
nie zapowiada ani nie obiecuje, naukowcy nie ponosz odpowiedzialnoci za obietnice
dziennikarzy. Warto doda, e w autor za niedotrzymanie zapowiedzi uwaa nie brak
osigni cybernetyki, lecz e s one za mae! Na przykad, przyznawa, e komputery
potrafi gra w szachy, ale graj sabiej od mistrzw szachowych. Przyznawa, e
skonstruowano protezy funkcjonalne (np. sztuczn rk, ktrej palce wykonuj czynnoci
dziki decyzji tylko pomylanej), ale s one bardzo kosztowne. Rwnie dobrze mona by
mie pretensje do fizykw, e nie ma jeszcze elektrowni atomowych do kieszonkowych
latarek.
Niepowane wystpienia podobnego rodzaju pozostawiy jednak pewien osad,
sprawiajcy, e co lkliwsi adepci metod cybernetycznych na miejsce kujcego w oczy
okrelenia

cybernetyczny

wprowadzali

bardziej

neutralnie

brzmice

okrelenie

systemowy. e to niby opieraj si nie na cybernetyce, lecz na czym zupenie innym, a

mianowicie na teorii systemw w lad za czym rozpowszechnio si wyraenie podejcie
systemowe. Wprowadzio to jedynie zamt u niezorientowanych, jaki zwykle powstaje, gdy
o tym samym mwi si za pomoc dwch rnych nazw, wywoujc przez to zudne
wraenie, e mwi si o dwch rnych rzeczach. Tymczasem teoria systemw jest jedn z
teorii cybernetycznych, tote przeciwstawianie jej cybernetyce ma tyle sensu, ile miaoby np.
przeciwstawianie teorii kwantw fizyce.

16

Nie od rzeczy bdzie te zaznaczy, e w samej cybernetyce, jak zreszt w kadej

innej dziedzinie, dziaaj ludzie rni, w tym rwnie tacy, ktrym si tylko wydaje, e
uprawiaj cybernetyk. Sprawia to, e nie wszystko, co si przedstawia jako cybernetyczne,
jest na jednakowym poziomie. Traktujc spraw z grubsza mona by wyrni nastpujce
cztery poziomy wartoci:
Na zerowym poziomie jest cybernetyka pseudonaukowa, pseudocybernetyka,
polegajca na przedstawianiu spraw niejasnych rodkami cybernetycznymi, np. schematami,
majcymi stwarza pozory, e dziki ujciu cybernetycznemu sprawy te zostay
wyjanione. Rzecz jasna, takie uprawianie cybernetyki jest pozbawione wartoci.
Czym innym natomiast jest cybernetyka dydaktyczna, polegajca na przedstawianiu
spraw jasnych rodkami cybernetycznymi. Wprawdzie wiedzy przez to nie przybywa, ale
ciso, zwizo i wyrazisto rodkw cybernetycznych znacznie uatwiaj przyswajanie
wiedzy istniejcej, co ma due znaczenie w dziaalnoci owiatowej.
Jednake nawet najdoskonalsze przedstawianie wiedzy istniejcej nie wystarcza w
dziaalnoci naukowej, polegajcej przecie na rozszerzaniu wiedzy przez wnoszenie nowych
informacji. Dotyczy to rwnie cybernetyki, przy czym nowe informacje powinny by
wskazane i udowodnione na gruncie teoretycznym samej cybernetyki.
Tego rodzaju wymagania spenia cybernetyka formalna, w ktrej do nowych
informacji dochodzi si w wyniku zastosowania operacji formalnych.
Nawet dojcie do wynikw znanych ju z rnych monodyscyplin jest
wprowadzeniem nowych informacji, jeeli zostay uzyskane w samej cybernetyce. Ich
warto naukowa ley w tym, e jako uzyskane niezalenie stanowi potwierdzenie odkry
monodyscyplin i stwarzaj im interdyscyplinarne podstawy.
Niemniej najcenniejsze s informacje zupenie nowe, dotychczas nie znane z adnej
monodyscypliny.
Przy swoich zaletach cybernetyka formalna ma te pewien niedostatek polegajcy na
tym, e pozwala ona na stwierdzenie moliwoci ale jeeli co moe by, to niekoniecznie
jest.
Niedostatek ten usuwa dopiero cybernetyka fizyczna, w ktrej oprcz formalnych
zwizkw logicznych, bierze si pod uwag prawa fizyczne. Cybernetyka fizyczna ujawnia
wic koniecznoci. Stwierdzenie koniecznoci jest zarazem stwierdzeniem rzeczywistoci
jeeli co musi by, to jest.

17

Rnice midzy cybernetyk formaln a cybernetyk fizyczn mona objani

nastpujcym prostym przykadem. Przypumy, e jako odbiorcy pewnej informacji
wchodz w gr dwie osoby. Wedug cybernetyki formalnej s cztery moliwoci, a
mianowicie, e informacj otrzymuj: 1) obie osoby, 2) tylko pierwsza, 3) tylko druga, 4)
adna. Natomiast wedug cybernetyki fizycznej liczba moliwoci moe si okaza mniejsza
wskutek tego, e do przenoszenia informacji niezbdne s energomaterialne komunikaty, a
ten sam komunikat nie moe by odebrany przez kilku odbiorcw naraz. Podobnie jak dwch
ludzi nie moe zje tego samego ciastka. Na przykad, przez lornetk moe co oglda
jedna lub druga osoba albo adna z nich, ale nie obie naraz. Fizyczne ograniczenia
moliwoci odgrywaj te istotn rol w procesach mylenia, jako e, zgodnie z prawem
zachowania energii, ta sama energia pynca w pewnym miejscu mzgu nie moe
jednoczenie pyn w innym miejscu.
Na zakoczenie, w celu zapobieenia nieporozumieniom i pomieszaniu poj,
chciabym wskaza na rnice midzy nauk a doktryn.
Naukowcw

interesuje

rzeczywisto,

jaka

jest.

Doktrynerw

interesuje

rzeczywisto, jaka powinna by.

Naukowcy chc, eby ich pogldy pasoway do rzeczywistoci. Doktrynerzy chc,
eby rzeczywisto pasowaa do ich pogldw.
Stwierdziwszy niezgodno midzy pogldami a dowodami naukowiec odrzuca
pogldy. Stwierdziwszy niezgodno midzy pogldami a dowodami doktryner odrzuca
dowody.
Naukowiec uwaa nauk za zawd, do ktrego czuj on zamiowanie. Doktryner
uwaa doktryn za misj, do ktrej czuje on posannictwo.
Naukowiec szuka prawdy i martwi si trudnociami w jej znajdowaniu. Doktryner
zna prawd od pocztku i cieszy si jej zupenoci.
Naukowiec ma mnstwo wtpliwoci, czy jest prawd to, co mwi nauka.
Doktryner nie ma najmniejszych wtpliwoci, e jest prawd to, co mwi doktryna.
Naukowiec uwaa to, co mwi nauka za bardzo nietrwae. Doktryner uwaa to, co
mwi doktryna, za wieczne.
Naukowcy d do uwydatniania rnic midzy nauk a doktryn. Doktrynerzy d
do zacierania rnic midzy nauk a doktryn.
Naukowiec nie chce, eby mu przypisywano doktrynerstwo. Doktryner chce, eby mu
przypisywano naukowo.
18

Naukowiec unika nawet pozorw doktrynerstwa. Doktryner zabiega choby o pozory

naukowoci.
Naukowiec stara si obala pogldy istniejce w nauce. Doktryner stara si
przeciwdziaa obalaniu pogldw istniejcych w doktrynie.
Naukowiec popiera krytykujcych nauk. Doktryner zwalcza krytykujcych doktryn.
Naukowiec uwaa twrc odmiennych idei za nowatora. Doktryner uwaa twrc
odmiennych idei za wroga.
Naukowiec uwaa za postp, gdy kto oderwie si od pogldw obowizujcych w
nauce. Doktryner uwaa za zdrad, gdy kto oderwie si od pogldw obowizujcych w
doktrynie.
Naukowiec uwaa, e jeeli co nie jest nowe, to nie jest wartociowe dla nauki, a
wobec tego nie zasuguje na zainteresowanie. Doktryner uwaa, e jeeli co jest nowe, to jest
szkodliwe dla doktryny, a wobec tego zasuguje na potpienie.
Naukowcy s dumni z tego, e w nauce w cigu tak krtkiego czasu tak wiele si
zmienio. Doktrynerzy s dumni z tego, e w doktrynie w cigu tak dugiego czasu nic si nie
zmienio.
Podaj to zestawienie rnic midzy nauk a doktryn dlatego, e cybernetyce ju
nieraz si oberwao od rnych doktryn pod zarzutem, e degraduje czowieka. Jak gdyby
lepsze zrozumienie czego mogo stanowi degradacj! Moe by chyba tylko wrcz
przeciwnie, jako e zrozumienie umoliwia zastpienie nieracjonalnych dziaa lub
bezradnoci przez dziaania racjonalne.
Niegdy uwaano pioruny za zjawisko nadprzyrodzone. Nauka zdegradowaa je
do wyadowa elektrycznych. Wskutek tego pioruny nie przestay przecie by tym, czym
zawsze byy, a wyjanienie ich natury dostarczyo nawet wskazwki, eby zamiast zanoszenia
modw do rozgniewanego bstwa pomyle raczej o instalowaniu piorunochronw.
W interpretacji fizjologw mio jest procesem opartym na dziaaniu gruczow, ale
przez to w najmniejszym nawet stopniu nie utracia ona atrakcyjnoci. Raczej zyskaa, dziki
zaleceniu, eby troch zadba o te gruczoy.
Ksiyc moe sobie by dla astronomw bry mineraw, ale przez to nie przestanie
by przyjacielem zakochanych podczas wieczornych spacerw.
Pisz o tym wszystkim, poniewa przedmiotem tej ksiki jest natura ludzka, a dokoa
czowieka namnoyo si wiele mitw, w tym rwnie pochodzcych z prywatnych,

19

jednoosobowych doktryn na temat wizji czowieczestwa, jakie miewaj poszczeglni

ludzie. Jeeli ta ksika cokolwiek degraduje, to co najwyej owe mity, a nie czowieka.

20

2. KONWENCJE TERMINOLOGICZNE
Jest zdumiewajce, jak wielu naukowcw ma skonno do semantyzacji problemw, tj. do
snucia rozwaa w poszukiwaniu odpowiedzi na pytania typu co to jest X?, nie zdajc
sobie sprawy, e w nauce pytania takie s bezprzedmiotowe, nie wolno wic ich stawia.
Czytelnikw

niedowierzajcych,

jakie

pytania

mog

by

nauce

niedopuszczalne, mog o tym przekona w bardzo prosty sposb. Przypumy, e kogo

zapytano: Co to jest quax? Aby odpowiedzie na to pytanie, zapytany musiaby je najpierw
zrozumie, do tego za celu musiaby zrozumie wyrazy uyte w pytaniu. Pierwsze trzy
wyrazy nie budz jego wtpliwoci, czwarty jednak jest dla niezrozumiay, wobec czego aby
si dowiedzie o co pytajcemu chodzi, zwraca si do niego z pytaniem: A co to jest quax?
Ale w ten sposb powtrzy tylko pytanie, ktre jemu samemu zadano. Jak wida, przy takich
pytaniach powstaje bdne koo. Nie zmienia postaci rzeczy, gdy pytajcym i pytanym jest
jedna i ta sama osoba.
Mgby kto wysun tu wtpliwo, skd w takim razie bior si w nauce takie
zdania, jak choby na przykad: Cybernetyka jest to nauka o sterowaniu. Najwidoczniej jest
to odpowied na pytanie: Co to jest cybernetyka? kto wic musia je najpierw zada.
Jest to zudzenie spowodowane nawykami jzykowymi. Przytoczone zdanie jest tylko
zwyczajow form zdania: Nauk o sterowaniu nazwano cybernetyk. Stanowi ono
odpowied na pytanie: Jak nazwa nauk o sterowaniu? Takie pytania s w nauce
dopuszczalne, ale te s one czym zupenie innym ni pytania: Co to jest?
Dochodzimy tu do sedna sprawy. Badajc okrelone zjawisko naukowiec musi je
opisa, aby rwnie inni mogli si dowiedzie, jakie wyniki daa jego praca. Im bardziej
skomplikowane jest zjawisko, tym duszego wymaga opisu, przy czym opis taki musiaby
by w caoci powtarzany we wszystkich miejscach publikacji naukowej, w ktrych autor si
na to zjawisko powouje. Byoby to niezwykle uciliwe, zwaszcza przy powoywaniu si
dziesitki lub setki razy, zarwno dla autora, jak i dla czytelnikw. Aby tego unikn autor
formuuje k o n w e n c j t e r m i n o l o g i c z n , czyli umawia si z czytelnikami, e
cay przydugi opis bdzie zastpowa dobranym przez siebie terminem w postaci krtkiego
wyraenia lub nawet jednego wyrazu. W taki sposb powstaje definicja owego terminu,
obowizujca autora w caej publikacji, a take czytelnikw chccych t publikacj
zrozumie.
21

Na przykad w fizyce stwierdzono, e oprcz takich poj jak energia i czas czsto
zachodzi potrzeba operowania ich stosunkiem. Aby unikn wypisywania snistych zda w
rodzaju: stosunek energii cakowitej do czasu jest rwny sumie stosunku energii uytecznej
do czasu i stosunku energii strat do czasu, wprowadzono konwencj terminologiczn, e
stosunek energii do czasu bdzie si okrela terminem moc, wyraajc j za pomoc
definicji: moc jest to stosunek energii do czasu. Dziki temu przykadowe zdanie
sprowadza si do znacznie sprawniejszej postaci: moc cakowita jest sum mocy uytecznej i
mocy strat.
Sprawy te s oczywiste w naukach cisych: przyrodniczych, technicznych, logice,
matematyce. Natomiast brakuje ich zrozumienia w naukach humanistycznych.
Nie doszo do tego w sposb przypadkowy. Nauki cise rozwijano od elementw
pierw zaobserwowano poszczeglne gwiazdy, nim zaczto zastanawia si nad Kosmosem,
pierw zastosowano kawaki drutu jako przewody elektryczne, nim zbudowano elektrowni,
rozwijanie geometrii zaczynano od wyodrbnienia takich elementw jak punkt, prosta i
paszczyzna. Jest naturalne, e przechodzc w tych naukach od elementw do struktur
skomplikowanych ponazywano je na podstawie konwencji terminologicznych. Natomiast w
naukach humanistycznych, pod niewtpliwym wpywem filozofw, postpowano przeciwnie,
zaczynajc od spraw zoonych bez oparcia na elementach: pierw zajmowano si jzykiem,
nim jego skadnikami, pierw widziano pastwa, spoeczestwa i narody, nim poszczeglnych
obywateli, pierw zajmowano si pamici, nim jej elementami itd. Nic dziwnego, e dla
mnstwa poj humanistycznych jedynym oparciem s okrelajce je sowa, zreszt przejte z
jzyka potocznego, i e tyle trudu wkada si w tych naukach w domniemywanie si znacze
tych sw.
aden specjalista z dyscyplin cisych nie snuje docieka, co te mog znaczy takie
sowa jak moc, ostrosup, interferencja, koagulacja itp., wie on bowiem doskonale na
podstawie konwencji terminologicznych, a nawet mgby z posugiwania si takimi sowami
zrezygnowa, poprzestajc na ich definicjach, bez najmniejszej szkody dla cisoci swoich
rozwaa, tylko sformuowania w jego publikacjach byyby dusze.
Natomiast publikacje humanistyczne obfituj w rozwaania na tematy, co to jest
tre, forma, pikno, prawda, wiadomo, szczcie, moralno itp.
Publikacja na temat, powiedzmy, moralnoci, rozpoczyna si od postawienia pytania: co to
jest moralno? po czym nastpuje przytoczenie i omwienie wypowiedzi dwudziestu
wczeniejszych autorw i dodanie wasnej. Nastpny autor bdzie mia ju do przytoczenia
22

dwadziecia jeden wypowiedzi oraz okazj do dodania dwudziestej drugiej, i tak odbywa si
rozwj literatury na ten temat. Wida, e staym elementem jest tu sowo moralno,
natomiast jakiej ono odpowiada rzeczywistoci, pozostaje spraw pynn. Jest to stawianie
sprawy na gowie zamiast bada fragment rzeczywistoci, w ktrym widzi si problem do
rozwizania, uzalenia si wybr przedmiotu bada od domniemanych znacze sw.
Wyglda na to, e gdyby pewne sowa nie istniay, to autorzy tacy nie mieliby co bada.
Tymczasem postp nauki polega przede wszystkim na wykrywaniu i badaniu zjawisk
dotychczas nieznanych, a wic przez nikogo jeszcze nie nazwanych.
Mgby kto wysun zastrzeenie, e konwencje terminologiczne bynajmniej nie
uwalniaj od sw i ich znacze, bo przecie definiujc jaki termin trzeba si te posugiwa
jakimi sowami. Teoretycznie zastrzeenie to jest suszne. Na przykad definicja:
cybernetyka jest to nauka o sterowaniu, moe by niewiele warta dla kogo, kto ma
wtpliwoci do uytego w niej terminu sterowanie. Do ich rozproszenia suy
wprowadzajca ten termin konwencja terminologiczna. Z kolei mona by wysun
wtpliwo co do zawartych w niej wyrazw, a to wymagaoby dalszych konwencji.
Powstaby w ten sposb acuch definicji, ktry mona by cign w nieskoczono, ale
praktycznie koczy si on na wyrazach, ktre ju nie powoduj nieporozumie. Na przykad
w odniesieniu do fikcyjnego pytania: co to jest quax?, nikt by nie zapyta o znaczenie sw:
co, to, jest, jedynie sowo quax uznaby za niezrozumiae.
Wprowadzajc do nauki terminy nie oparte na konwencjach terminologicznych, lecz
przejte z jzyka potocznego, rzekomo w znaczeniu, jakie w nim one maj, zapomina si, e
w jzyku potocznym powstay one bez definicji, na zasadzie statystycznej: syszc jakie
sowo wielokrotnie w takiej samej sytuacji nabywa si samemu nawyku uywania go, gdy
sytuacja ta bdzie si powtarza.
Znakomicie ilustruje to przygoda, jaka przydarzya si polskiemu szachicie
Makarczykowi na jednym z turniejw midzynarodowych. Pierwszego dnia siadajcy razem z
nim do obiadu jaki szachista powiedzia po niemiecku Mahlzeit (smacznego), na co
Makarczyk, ktry zupenie nie zna jzyka niemieckiego, sdzc e w szachista mu si
przedstawia, powiedzia Makarczyk. Gdy si to powtrzyo przez kilka dni z rzdu,
Makarczyk opowiedzia o dziwnym zachowaniu mistrza Mahlzeita polskim kolegom, ktrzy
zamiewajc si do rozpuku wyjanili mu cae nieporozumienie. Uradowany Makarczyk przy
obiedzie nastpnego dnia pierwszy powiedzia Mahlzeit, na co jego wspbiesiadnik

23

odpowiedzia Makarczyk, rewanujc mu si polskim, jak sdzi, odpowiednikiem

niemieckiego Mahlzeit.1
Wprawdzie w nauce tak jaskrawe nieporozumienia raczej si nie zdarzaj, ale faktem
jest, e naukowcy usiujcy dobra definicje na podstawie domniemanych znacze terminw
miewaj rne nawyki skojarzeniowe, co skania ich do zarzucania sobie wzajemnie
bdnoci wygaszanych definicji, a co gorsza, robi to nieraz w stosunku do konwencji
terminologicznych. Tymczasem adna konwencja terminologiczna nie moe by bdna,
nie polega bowiem na dobieraniu definicji, lecz na dobieraniu terminu.
Mona co najwyej wyrazi niezadowolenie, e jaki autor dobra termin niedogodny
(np. trudny do wymawiania) albo uywany ju w innym znaczeniu. Zreszt ten ostatni zarzut
jest o tyle saby, e poj wymagajcych nazwania jest o wiele wicej ni sw w jzyku,
czsto wic nie sposb unikn kolizji. Okoliczno ta jeszcze bardziej wzmaga rygor
stosowania konwencji terminologicznych w celu zapobiegania nieporozumieniom.
Podkrelam to poniewa w tej ksice wszystkie istotne terminy s oparte na
konwencjach terminologicznych. W zwizku z tym czytelnicy nie powinni sdzi, e
formuujc np. zdanie: emocja jest to oddziaywanie korelatora na homeostat, objaniam
termin emocja, przy czym nie wiadomo, czy mam racj, gdy inni autorzy podaj rne
inne objanienia. Jest wrcz przeciwnie tym, co mnie interesuje, jest oddziaywanie
korelatora na homeostat, nie mog wic od tego odstpi i zacz si interesowa czym
innym, natomiast potrzebowaem no to krtkiego terminu i wybr mj pad na wyraz
emocja. Rwnie dobrze mgbym wybra jaki inny wyraz, ale poprzestaem wanie na
tym w przewiadczeniu, e na tle istniejcych nawykw skojarzeniowych bdzie on dla
czytelnikw najlepiej przyswajalny.
Sprawom terminologicznym powiciem tu sporo uwagi, poniewa cybernetyka jest
nauk cis (co ma szczeglne znaczenie, gdy wkracza ona w problematyk humanistyczn),
obowizuje wic w niej zasada: najpierw zjawiska, potem terminologia, czyli opieranie
terminw na konwencjach terminologicznych, a nie na domniemaniach znacze sw.
Na zakoczenie chciabym nadmieni, e stawianie pyta typu co to jest X jest
dopuszczalne, gdy wspomniane na pocztku bdne koo zostaje rozerwane. Zachodzi to, gdy
jedna strona, pytajcy lub pytany zna odpowied, czyli gdy istnieje ju konwencja
terminologiczna, na ktr mona si powoa. Wchodz tu w gr dwa przypadki:

W. Limanowicz, Dykteryjki i ciekawostki szachowe, Warszawa 1971.

24

wykad(odpowied zna pytany, tj. wykadowca) oraz egzamin (odpowied zna pytajcy, tj.
egzaminator). Obydwa te przypadki nale jednak nie do nauki, lecz do owiaty, a
zastrzegem si, e pytania wspomnianego typu s niedopuszczalne w nauce.

25

3. TEORIA I EMPIRIA
W potocznych rozmowach ludzie z reguy wyraaj si o teorii z przeksem: To tylko teoria,
w praktyce bywa inaczej.
Naukowcy z monodyscyplin traktuj teori z wiksz estym, ale i oni przyznaj
rozstrzygajcy

gos

praktyce,

domagajc

si

sprawdzenia

zgodnoci

teorii

rzeczywistoci.
Do oceny, czy jest to pogld suszny, niezbdne s pewne wyjanienia w sprawie
pojmowania rzeczywistoci.
Jest to ulubiony temat filozofw i nawet spowodowa kontrowersj midzy takimi,
ktrych bd tu nazywa obiektywistami, twierdzcymi, e istnieje rzeczywisto
materialna, poznawalna, obiektywna (tzn. jej wasnoci s niezalene od tego czy je kto
poznaje, czy nie), a subiektywistami, twierdzcymi, e jest niepoznawalne, czy otacza nas
jaka rzeczywisto, czy nie, bo wszystko, co wiemy, stanowi jedynie subiektywne przeycia
psychiczne (duchowe).
Filozofowie to przemili ludzie, poruszajcy interesujce tematy i byskotliwie
formuujcy swoje pogldy, ale z rzadkimi wyjtkami nie s oni dobrymi partnerami do
dyskusji naukowej, poniewa maj te kilka przywar:
swoje pogldy wywodz z przyjtych przez siebie zaoe, w ktre domagaj si
uwierzenia natomiast nauka nie przyjmuje niczego na wiar,
swoje pogldy uwaaj za suszne, a pogldy przeciwnikw za bdne
natomiast w nauce uwaa si, e wszelkie pogldy s bdne, tylko rni si stopniem
bdnoci, i wobec tego nie dzieli si naukowcw na zwolennikw i przeciwnikw, lecz
sprawdza dowody wygaszanych twierdze.
Dodajmy do tego, e filozofowie bardzo lubi innych poucza, ale niestety, sami nie
lubi si doucza. Gdyby take i to lubili, to stwierdziliby, e ich spr o rzeczywisto
zosta cakiem cicho i spokojnie, cho z nakadem ogromnego trudu, rozstrzygnity w nauce,
najpierw, w sposb podstawowy, w metrologii, czyli nauce o mierzeniu, a potem, w sposb
finezyjny, w cybernetyce.
W duym skrcie sprawa przedstawia si nastpujco. Kady pomiar jest torem
oddziaywa sucych do przenoszenia informacji. Pocztkiem tego toru jest obiekt

26

mierzony. Kocem toru jest czowiek wykonujcy pomiar. Porodku jest ca aparatura
pomiarowa.
Co

mona

powiedzie

wyniku

pomiaru?

Czy

jest

on

stwierdzeniem

rzeczywistoci? Obiektywista powie, e tak. Subiektywista powie, e to tylko doznanie

czowieka odczytujcego wskazania miernika, aden dowd, czy poza samym doznaniem
cokolwiek istnieje. Jedna i druga odpowied jest godna typowego filozofa czerpicego swoje
pogldy z rozmyla w fotelu: ot, wykonawca pomiaru patrzy na wskazwk miernika i tylko
wiara we wasne zaoenia kae jednemu filozofowi twierdzi, e wykonawca pomiaru
stwierdza rzeczywisto, drugiemu za o tym powtpiewa.
Ale metrologowie, zamiast w cokolwiek wierzy lub nie wierzy, robili co innego, i
nie w fotelach, lecz w laboratoriach: wymieniali po kolei wszystkie elementy toru
pomiarowego, miernik zastpowali innym miernikiem, wykonawc pomiaru innym
wykonawc, a nawet metod pomiaru zupenie inn metod. I za kadym razem wyniki
okazyway si prawie takie same. Jedynym elementem nie wymienialnym by sam obiekt
pomiaru, skd wynika, e tylko z nim jest zwizany wynik pomiaru. A zatem obiekt ten
istnieje obiektywnie, a jego waciwoci s mierzalne, rzeczywisto jest poznawalna.
Uwany czytelnik niewtpliwie spostrzee, e nie powiedziaem, i wyniki byy takie
same, lecz prawie takie same, a skoro prawie, to jak to jest z poznawalnoci
rzeczywistoci?
Wanie o to prawie rzeczywisto jest niepoznawalna.
Nie naley sdzi, e si metrologowie z tym godzili. Wielkie instytuty o wiatowej
renomie zostay zmobilizowane do uzyskiwania jak najwikszego przyblienia si do
rzeczywistoci.
Moe si tu nasun pytanie, skd wiadomo, czy wyniku pomiarw s blisze, czy
dalsze od rzeczywistoci, skoro nikt nie wie, jaka ona jest.
Metrologowie te tego nie wiedz. Ale wiedz oni, e w torze pomiarowym grasuj
rozmaite czynniki znieksztacajce przenoszone informacje, i wobec tego wydali tym
czynnikom walk. Wykonuj aparatur pomiarow z najtrwalszych materiaw, poddawanych
najdokadniejszej obrbce. Umieszczaj j na podstawach odpornych na wstrzsy, w
pomieszczeniach o znikomo maych wahaniach temperatury, cinienia, wilgotnoci itp. Im
wicej takich stara dokadano, tym mniejsze byo owo prawie, tym mniejsze byy rnice
midzy wynikami pomiarw otrzymywanymi w rnych instytutach za pomoc rnych
metod pomiarowych i rnych miernikw. W odniesieniu do wielu mierzonych waciwoci
27

osignito ju rnice tak mae, e dla zwykych miertelnikw nie s one adnymi
rnicami.
Dla metrologw s to cigle rnice. Nawet o bardzo maej strefie niepoznawalnoci
nie mona twierdzi, e jej wcale niema, i wobec tego cigle jeszcze nie mona powiedzie,
jaka jest rzeczywisto. Dlatego te metrologowie nie mwi o rzeczywistoci, lecz o
poprawnoci. Za poprawny uwaaj oni wynik pomiaru uzyskany przy zastosowaniu
najlepszych rodkw, na jakie obecnie sta ludzko. W miar ich doskonalenia wyniki
poprawne s korygowane. Wanie wzgldem tych wynikw poprawnych s okrelane bdy
pomiarowe, wystpujce przy pomiarach mniej komfortowych. A przewaajca wikszo to
pomiary niekomfortowe, gdy walka o poszerzenie strefy poznawalnoci rzeczywistoci jest
imprez bardzo kosztown, na ktr mog sobie pozwala tylko mocarstwa.
Tyle zaatwia metrologia. Wygldao na to, e jej wysiki potwierdziy pogld
obiektywistw o poznawalnoci rzeczywistoci. Wprawdzie nikt rzeczywistoci nie pozna,
ale byo jasne, e jest ju do niej bardzo blisko i bdzie coraz bliej, jeli si na to powici
jeszcze wiksze fundusze. Z tym tylko zastrzeeniem, e do samej rzeczywistoci nie dobrnie
si nigdy, poniewa jest to niemoliwe, bdw pomiarowych nie uda si sprowadzi do
samego zera, ale to ju drobnostka.
Ten bd co bd optymistyczny stan rzeczy zmcia cybernetyka, zreszt w
towarzystwie fizyki. Konsternacj wywoao pytanie, co si waciwie mierzy podczas
pomiaru. Wybrany obiekt pomiaru? Niestety, nie.
Prosty przykad objani, o co tu chodzi. Przypumy, e zainteresowao nas, jaka jest
temperatura wewntrz pnia drzewa w soneczne popoudnie. Narzuca si prosta procedura:
wywierci w pniu otwr, wetkn w niego termometr rtciowy i odczyta temperatur na jego
podziace. Ale czy to bdzie temperatura drzewa? Przecie obiektem pomiaru miao by
drzewo cae, a tymczasem wykonujemy pomiar w drzewie z dziur i tkwicym w niej
termometrem. Wskutek tego rozpyw energii cieplnej pochodzcej z promieniowania soca
bdzie zmieniony, inna wic bdzie temperatura, ni gdyby dziury nie byo. Bez niej jednak
nie mona wprowadzi termometru do wntrza.
Przykad ten uwidocznia, e pomiar jest zarazem interwencj w obiekt mierzony.
Metrologia moe zapewni znakomite rodki pomiarowe, ale c z tego, skoro mierzy si
nimi nie to, co miao by zmierzone. Jestemy blisko rzeczywistoci, ale nie tej, o ktr
chodzi.

28

Ale to nie koniec zmartwie. Pie drzewa jest gruby, a termometr cienki,
znieksztacenie rozkadu temperatury bdzie niewielkie. Co bdzie jednak z pomiarem
temperatury w gazce niewiele grubszej ni sam termometr? Albo cieszej od niego, i nawet
otworu na termometr nie bdzie w czym wywierci? Trzeba bdzie postara si o bardzo
cienki termometr.
I tak dochodzi do wycigu midzy coraz mniejszym obiektem pomiaru a coraz
mniejszym miernikiem, ale siy w tym wycigu s nierwne, stron przegrywajc jest
miernik. Przyczyn jego poraki jest to, e musi on by o wiele mniejszy ni obiekt pomiaru,
jeeli wynik pomiaru ma stanowi jake takie poznanie rzeczywistoci. Tymczasem gdy obiekt
pomiaru zostanie zredukowany do rzdu elementarnych czstek materii, to rol miernika
mogyby odgrywa tylko inne czstki. Jest to sytuacja p na p, nie mierzy si ju
obiektu, lecz spk obiektu z miernikiem, o prawie zupenej poznawalnoci rzeczywistoci
nie moe tu by mowy.
Jednake rola proporcji rozmiarw obiektu i miernika to tylko przykad. Istotne jest to,
e pomiar jest interwencj w obiekt mierzony, tym wiksz, im wiksza jest wraliwo
obiektu na dziaania pomiarowe, tzn. im wiksze zmiany obiektu powoduje sam fakt pomiaru,
niezalenie od wyniku.
Dla przykadu, znajomi domu, w ktrym jest kilkuletnie dziecko, maj zwyczaj
zabawia je pytaniami w rodzaju: kogo bardziej kochasz, tatusia, czy mamusi?. Z punktu
widzenia tematyki tego rozdziau pytanie takie jest pomiarem, i to silnie interweniujcym w
obiekt mierzony. Normalnie bowiem dziecko nie dokonuje takich porwna, mona wic
uwaa, e jego uczucia do obojga rodzicw s jednakowe. Usyszawszy jednak to pytanie,
dowiaduje si z niego, e jednakowoci uczu nie ma, a pozostaje teraz wyjani, ktre
przewaaj. Jeeli jest to np. ulubiona crunia tatusia, ktra dopiero co dostaa od mamusi
klapsa za stuczenie filianki, to odpowied wypada na korzy tatusia. Jest to wynik pomiaru
odnoszcy si do rzeczywistoci, ale ju zmienionej, a nie tej, w ktrej pytanie zostao
zadane.
To tak jak gdyby kto potrafi do dokadnie sprawdzi ig, jak dua jest dziura, tyle
tylko, e jest to dziura, ktr przez sprawdzanie t ig zrobi.
Jeszcze jeden przykad. Gdyby zapyta kogokolwiek, czy okienna szyba jest ciaem
przezroczystym czy nieprzezroczystym, otrzymaoby si odpowied, e przezroczystym.
Zostaa ona udzielona na podstawie rozpowszechnionego mniemania, e wszelkie ciaa dziel
si na przezroczyste i nieprzezroczyste.
29

Natomiast z naukowego punktu widzenia wszystkie ciaa s przezroczyste. Za

przezroczysto uwaa si stosunek promieniowania przepuszczonego przez dane ciao do
promieniowania padajcego na nie. Z definicji tej wynika, e moliwe s dwa skrajne
przypadki, a mianowicie gdy promieniowanie jest cakowicie pochaniane przez ciao, nic
wic nie przedostaje si na drug jego stron (przezroczysto rwna 0), oraz gdy
promieniowanie jest w caoci przepuszczane (przezroczysto rwna 1). Istnieje wic zakres
przezroczystoci od 0 do 1 i midzy tymi granicami zawieraj si przezroczystoci wszelkich
cia.
Jeszcze waniejsze jest tu co innego. Aby zmierzy przezroczysto np. szyby
szklanej, trzeba zmierzy promieniowanie przepuszczane i promieniowanie padajce,
podzieli pierwszy wynik przez drugi i to, co si otrzyma, to wanie szukana
przezroczysto. Tylko e przedtem trzeba ustali pewien drobiazg: jakie promieniowanie
skierowa na szyb w celu wykonania pomiaru? Bo istniej rne rodzaje promieniowania:
wietlne, podczerwone, nadfioletowe itd. A w zalenoci od rodzaju promieniowania
otrzymuje si rne wyniki, np. przezroczysto szyby szklanej dla promieniowania
wietlnego moe wynosi ponad 0,9, a dla promieniowania podczerwonego mniej ni 0,5.
Ktry z tych wynikw jest poznaniem rzeczywistoci, skoro rdem rnic midzy nimi
jest wybr procedury pomiarowej?
A teraz wyobramy sobie, e osobne pomiary wykonuje dwch ludzi, z ktrych jeden
posuguje si wycznie promieniowaniem wietlnym, drugi za wycznie promieniowaniem
podczerwonym. Oczywicie, otrzymaj zupenie rne wyniki. No i jak to jest z
poznawalnoci obiektywnej rzeczywistoci, skoro wynik zaley od okolicznoci, kto
mierzy? Jak wida, to co mwi subiektywici o subiektywnoci poznania, nie jest znw
takie gupie.
Na kocu kadego toru pomiarowego jest zawsze poznajcy, czowiek (moe by te
np. zwierz), ktremu wynik pomiaru jest potrzebny. Im wiksz rol odgrywa on jako
skadnik tego toru, tj. im wiksza jest jego interwencja w poznawan rzeczywisto, tym
bardziej subiektywny jest wynik pomiaru. Tego subiektywizmu nie mona unikn, poniewa
niemoliwe jest poznawanie bez poznajcego. Tak samo jak niemoliwe jest jedzenie bez
jedzcego, z jego indywidualnym smakiem.
Ale tak to ju jest z filozofami, e racje maj czciowe, przedstawiaj je za jako
prawdy absolutne, a poniewa z pord wielu rozbienych prawd absolutnych jedna tylko

30

(lub adna) moe by prawdziwa, wic potworzyli oddzielne szkoy, z ktrych kada ma
tylko swoj jedn prawd absolutn, zwalczajc pozostae jako bdne.
Wszystko to ma przyczyn w tym, e filozofie zamiast uwanie ledzi rozwj
nowoczesnej nauki, yj we wasnym wiecie wyobrae sprzed stu lat lub wicej, kiedy to,
rwnie w wczesnej nauce widziano rzeczy dychotomicznie: jest nie ma, dobry
przewodnik elektrycznoci zy przewodnik elektrycznoci, ciao przezroczyste ciao
nieprzezroczyste, ruch spoczynek, zmienno stao itp. Nic dziwnego, e nie
wyobraali sobie, i mone by inaczej ni: poznawalny niepoznawalny.
Naukowe rozstrzygnicie sporu o poznawalnoci rzeczywistoci jest nastpujce.
Moliwe s dwa skrajne przypadki: jeden, gdy obiekt w aden sposb nie oddziauje na
poznajcego (niepoznawalno), a drugi, gdy wycznie obiekt oddziauje na poznajcego
(poznawalno zupena), tj. gdy nie wystpuj adne oddziaywania postronne ani te nie ma
interwencji poznajcego w poznawany obiekt. Midzy tymi skrajnociami zawieraj si rne
stopnie poznawalnoci, w zalenoci od tego, jakie obiekty, przez kogo i w jakich warunkach
s poznawane.

Rys. 3.1 Schemat teoretycznego i empirycznego poznawania rzeczywistoci

31

Po tych wyjanieniach na temat pojmowania rzeczywistoci przejdmy do omwienia

postpowania empirycznego i teoretycznego przy jej poznawaniu (rys. 3.1).
Aby uatwi porwnania, omawianie kadego etapu bdzie si odnosi zarwno do
postpowania empirycznego, jak i teoretycznego (z ilustrowaniem za pomoc elementw
prostego przykadu: okrelania zasigu dzia).

WIEDZA I METODY

Empiria jest to wiedza zawierajca informacje stanowice skojarzenia midzy faktami.

(W odniesieniu do przykadu: skojarzeniem jest informacja, e gdy strzelay dziaa, to potem
paday pociski.)
Metoda empiryczna polega na wywoywaniu okrelonego faktu w celu wywoania
skojarzonego z nim faktu. (W odniesieniu do przykadu: strzelanie z dzia, aby paday
pociski.)
Teoria jest to wiedza zawierajca informacje o zwizkach midzy faktami, czyli o
transformacjach jednych faktw w inne fakty. (W odniesieniu do przykadu: droga pocisku
jest zwizkiem midzy miejscem wylotu a miejscem spadnicia, czyli transformacj miejsca
wylotu w miejsce spadnicia.)
Metoda

teoretyczna

polega

na

wykorzystywaniu

informacji

zwizkach

(transformacjach), aby na podstawie informacji o pewnych faktach otrzyma informacje o

innych faktach. (W odniesieniu do przykadu: znajc miejsce wylotu i drog pocisku mona
okreli miejsce jego spadnicia.)

CEL I RODKI

Celem poznania jest zdobycie nowych informacji, trzeba wic dysponowa

potrzebnymi do tego rodkami.
W postpowaniu empirycznym potrzebne s rodki do wywoania faktw i
dokonywania pomiarw (obserwacji). (W odniesieniu do przykadu: potrzebne s dziaa i
pociski oraz miernik odlegoci.)

32

W postpowaniu teoretycznym potrzebne s informacje o faktach i ich

transformacjach do przeprowadzenia oblicze (rozwaa). (W odniesieniu do przykadu:
potrzebne s dane dotyczce wylotu pocisku i wzr matematyczny okrelajcy drog
pocisku.)

OBIEKTY I ZAOENIA

Przy szukaniu informacji o okrelonym zbiorze obiektw mona si ograniczy do

wybranego obiektu charakterystycznego, w zaoeniu, e uzyskane o nim informacje bd
zarazem informacjami o caym zbiorze.
W postpowaniu empirycznym szuka si informacji o prbce wybranej z caego
zbioru obiektw, w zaoeniu, e jest ona obiektem charakterystycznym. Jeeli zaoenie
takie jest trafne, to prbk uwaa si za reprezentatywn. (W odniesieniu do przykadu:
prbk stanowi wybrane dziaa i pociski.)
W postpowaniu teoretycznym szuka si informacji o modelu wybranym tak, eby
zawiera informacje istotne dla caego zbioru obiektw. Jeeli zaoenie takie jest trafne, to
model uwaa si za adekwatny. (W odniesieniu do przykadu: modelem jest wybrany wzr
matematyczny okrelajcy drog pocisku.)

OPERACJE I WYNIKI

Na obiekcie charakterystycznym wykonuje si operacje, na jakich polega

zastosowanie wybranej metody. Wynik tych operacji zawiera szukane informacje.
W postpowaniu empirycznym na prbce wykonuje si operacje manipulacyjne,
stanowice pomiar. Wynik pomiaru zawiera szukane informacje. (W odniesieniu do
przykadu: prbne strzelanie z pomiarem odlegoci padania pociskw.)
W postpowaniu teoretycznym na modelu wykonuje si operacje formalne,
stanowice obliczenie. Wynik obliczenia zawiera szukane informacje. (W odniesieniu do
przykadu: wykonanie dziaa matematycznych z obliczeniem odlegoci padania pociskw.)

WERYFIKACJA
33

Wtpliwy wynik zastosowanego postpowania weryfikuje si przez porwnanie go z

mniej wtpliwym wynikiem innego postpowania.
W postpowaniu empirycznym wtpliwy wynik pomiaru weryfikuje si przez
porwnanie go z mniej wtpliwym wynikiem obliczenia. (W odniesieniu do przykadu: w
razie wtpliwoci co do zmierzonej odlegoci padania pociskw dla porwnania wykonuje
si jej obliczenia.)
W postpowaniu teoretycznym wtpliwy wynik obliczenia weryfikuje si przez
porwnanie z mniej wtpliwym wynikiem pomiaru. (W odniesieniu do przykadu: w razie
wtpliwoci co do obliczonej odlegoci padania pociskw dla porwnania wykonuje si jej
pomiar.)

Jak wida, midzy postpowaniem empirycznym a postpowaniem teoretycznym

zachodzi wzajemna odpowiednio na wszystkich etapach.
Na tym tle staje si oczywiste, e danie zgodnoci teorii z rzeczywistoci jest
bdne, poniewa:
nie mona da zgodnoci czegokolwiek z rzeczywistoci, jest ona bowiem
zawsze nieznana,
natomiast mona da zgodnoci teorii z empiri, ale rwnie mona da
zgodnoci empirii z teori.
Rozstrzygnicie, czy teori weryfikowa empiri, czy te empiri teori, zaley od
tego, jaka to jest teoria i jaka empiria. Sab teori weryfikuje si mocn empiri, ale sab
empiri weryfikuje si mocn teori.
Aby wyjani, co to znaczy saba lub mocna empiria i teoria, odwoam si do
istotnej rnicy midzy empiri a teori, tj. do rnicy midzy skojarzeniem a zwizkiem
(transformacj).
Twierdzenia empiryczne maj posta: poniewa zaobserwowano, e wraz z faktem 1
wystpi fakt 2, wic jeeli znw wystpi fakt 1, to wystpi rwnie fakt 2.
Aby twierdzi, e wraz z faktem 1 wystpi fakt 2, empiryk musiaby je najpierw
skojarzy, tj. cho raz zaobserwowa, e wraz z faktem 1 wystpi fakt 2. Inaczej mwic,
empiryk moe przewidywa zdarzenie si czego, co si ju zdarzao.

34

Jeeli skojarzone fakty zdarzay si czsto, to prawdopodobiestwo, e znw si

zdarz, jest due jest to empiria mocna. Jeeli zdarzay si rzadko, to prawdopodobiestwo
ich ponownego wystpienia jest mae jest to empiria saba.
Twierdzenia teoretyczne maj posta: z okrelonej transformacji okrelonego faktu 1
wynika okrelony fakt 2.
Aby twierdzi, e wraz z faktem 1 wystpi fakt 2, teoretyk musi zna transformacj,
jakiej podlega fakt 1 dziki temu moe on przewidywa fakt 2, chocia go nigdy przedtem
nie zaobserwowa. Inaczej mwic, teoretyk moe przewidywa zdarzenie, ktrego zna
przyczyny.
Jeli transformacja brana pod uwag wywiera wikszy wpyw ni transformacje
pominite, to nastpi fakt niewiele rnicy si od przewidywanego - jest to teoria mocna.
Jeeli wywiera ona mniejszy wpyw ni transformacje pominite, to nastpi fakt znacznie
rnicy si od przewidywanego - jest to teoria saba.
Przykadem bardzo mocnej empirii jest skojarzenie faktu, e ma wysok temperatur,
z faktem, e pomie wieci nigdy nie zaobserwowano, eby byo inaczej. Dzi zjawisko
ma to niezawodn teori, od czasu gdy Planck sformuowa prawo Plancka, wyraone
skomplikowanym, ale bezspornym wzorem matematycznym. Wystarczy zna temperatur,
aby, stosujc ten wzr jako transformacj, przewidzie barw promieniowania. Niemniej jest
to teoria niezawodna tylko w odniesieniu do cia doskonale czarnych (tj. zdolnych
pochania promieniowanie cakowicie), natomiast przy jej zastosowaniu do innych cia
wystpuj pewne odchylenia (zreszt nieznaczne, w tych wic przypadkach, chocia nie jest
niezawodna, jest to teoria mocna). Przyczyn odchyle s trudno uchwytne transformacje
dodatkowe, nie uwzgldnione w prawie Plancka.
Nigdy nie udao si zbudowa maszyny mogcej pracowa bez pobierania energii
(perpetuum mobile), bya to wic empiria bardzo mocna. Wielu wynalazcw usiowao j
osabi, ale bezskutecznie. Wreszcie empiria ta zostaa wsparta przez niezawodn teori:
wykrycie prawa zachowania energii. Od tego czasu aden urzd patentowy nie przystpuje
nawet do czytania zgosze takich wynalazkw.
Rzecz jasna, nieracjonalne byoby weryfikowanie mocnej empirii sab teori bd
mocnej teorii sab empiri.
Na przykad nie miaoby sensu weryfikowanie tak niezawodnej teorii jak geometria,
empiria bowiem bdzie od niej zawsze sabsza. Najdokadniejsze nawet pomiary nie pozwol

35

zweryfikowa twierdzenia, e obwd koa jest razy wiksze od rednicy, choby z tego
powodu, e jest liczb niewymiern.
Sabymi teoriami s hipotezy. Sabo ich polega na tym, e stanowi propozycj
transformacji, o ktrych nie wiadomo, czy s waciwe i jedyne. Wyjanienia takich
wtpliwoci szuka si w weryfikacji empirycznej.
Tego rodzaju saboci wystpuje we wszelkich teoriach spoecznych, gdy
transformacje, jakimi podlega czowiek w spoeczestwie, s bardzo liczne i zbyt
nieokrelone, aeby mona je byo wykorzystywa do oblicze (stosunkowo najbardziej
uchwytne s transformacje ekonomiczne). W braku lepszego rozwizania wysuwa si pewne
transformacje jako gwne, ale to co jest gwne dla jednych, bywa mniej gwne dla innych,
i w rezultacie wszystko staje si kwesti wiary, a tam, gdzie jest wiara, nie ma nauki.
Jest z tym podobnie jak z zaklciami czarownika na zaegnanie suszy, ktrych
skutecznoci nie potwierdza ani empiria (bo po zaklciach deszcz pada albo nie, tak samo
bywao w latach, gdy nie byo zakl i czarownikw), ani teoria (bo nie mona byo znale
transformacji prowadzcej od zakl do padania deszczu). Pozostaje tylko szerzy wiar w
skuteczno zakl, uzasadniajc j tym, e mniej wicej w poowie przypadkw deszcz
przecie pada (zwaszcza gdy si t poow silnie podkrela, a o drugiej nie wspomina).
Czarownikw wprawdzie ju nie ma Ale czy ich naprawd nie ma?
Naley si wystrzega teorii opartych tylko na empiriach, nawet gdy s to empirie
bardzo mocne. O co tu chodzi wyjani, zmylon przeze mnie, ale wyrazist opowiastk.
Pewien europejski podrnik stwierdzi na maej egzotycznej wyspie, e wikszo tamtejszej
ludnoci nosi ubrania czarne, mniejszo za biae, a po powrocie ogosi sensacyjne
odkrycie: noszenie czarnego ubrania jest przyczyn trdu! Uzasadnienie? Bardzo proste i
oparte na niezwykle mocnej empirii: wszyscy ubrani na czarno byli chorzy na trd, natomiast
wszyscy ubrani na biao byli zdrowi. Nie wiedzia, e na tej wyspie wydano zarzdzenie
nakazujce trdowatym nosi czarne ubrania, a zdrowym biae, aby uatwi rozpoznawanie
jednych i drugich z daleka.
Podobnie mona by postawi teori, e najgroniejszym dla czowieka miejscem
jest ko, empiria bowiem poucza, e tam wanie najwicej ludzi umiera.
Mora z tego jest taki, e nawet bardzo mocna empiria moe by zgodna z zupenie
bdn teori. Stawiajc teori trzeba szuka transformacji jednych faktw w drugie, a nie
skojarze midzy tymi faktami. W teorii nie wolno uzasadnia niczego empiri. Teoria, w

36

ktrej cho jedno ogniwo dowodowe jest zaczerpnite z empirii (np. poniewa we
wszystkich znanych przypadkach stwierdzono, e), nie jest adn teori.
Dla kompletnoci naley tu rwnie wymieni rozmaite zbiory oglnikowe
wypowiedzi, nazywane rwnie beztrosko, co bezpodstawnie teoriami.
Biorc pod uwag rnice midzy empiri a teori mona przeprowadzi porwnania
midzy psychologi, jako monodyscyplin empiryczn, a cybernetyk, jako interdyscyplin
teoretyczn, z punktu widzenia ich stosunku do poznawania czowieka.
Psychologia istnieje jako wyodrbniona monodyscyplina ponad setk lat, wiadomo
wic, co osigna i czego w zasadzie mona jeszcze od niej oczekiwa. Uzasadnione jest
wic pytanie, co nowego w zakresie wiedzy o czowieku moe wnie cybernetyka, a czego
nie wniosa i wnie nie moe psychologia.
Cybernetyka moe wnie wiedz o ludzkim charakterze. Psychologia moe na ten
temat snu jedynie domniemania z objaww ludzkiego zachowania. Jest to jak rnica
midzy radiotechnikiem, ktry wie, jak moe dziaa radioodbiornik, a suchaczem audycji
radiowych, ktry na podstawie dwikw wydobywajcych si z radioodbiornika chciaby si
domyli, co si w nim dzieje.
Mechanizm psychiki, jako niedostpny dla obserwacji, znajduje si poza zakresem
psychologii. Cybernetyce jego dostpno nie jest potrzebna, poniewa zna ona zesp
przyczyn ludzkiego zachowania, zna je za dziki swojej interdyscyplinarnoci.

37

4. SYSTEM
Tradycyjna matematyka wytworzya nawyk traktowania rzeczywistoci w sposb cigy (jako
continuum). Na osi liczbowej z zaznaczonymi liczbami 0, 1, 2, 3 itd. mona sobie wyobraa
wszelkie liczby porednie midzy nimi. W rwnaniu matematycznym cigej zmianie
zmiennej niezalenej odpowiada ciga zmiana zmiennej zalenej. Mona to zobaczy, gdy
np. z upywem czasu wysoko supa rtci termometru woonego do nagrzewanej wody
wzrasta pynnie, wskazujc kolejno wszelkie porednie temperatury. Przy rozciganiu drutu
zmienia si pynnie jego dugo itp. Nie by to wcale sposb zy i nadal oddaje ogromne
usugi, zwaszcza w technice.
Okaza si on jednak nieprzydatny w problemach spoecznych, i to tak dalece, e
doprowadzio to do przewiadczenia, i zajmujce si nim dyscypliny s czym odrbnym od
dyscyplin cisych, posugujcych si pomiarami i obliczeniami. Z czasem specjalici z
dyscyplin spoecznych, robic cnot z wystpku, zaczli sobie nawet przyznawa co w
rodzaju taryfy ulgowej, zwalniajcej ich od naukowych rygorw cisoci sformuowa i
dowodzenia twierdze. Jednake bogostan ten zaczyna by spychany w przeszo przez
nadchodzc nauk jutrzejsz.
Jedn z radykalnych zmian wprowadzanych przez nowoczesn nauk jest traktowanie
rzeczywistoci w sposb niecigy, na ksztat mozaiki utworzonej z poszczeglnych klockw,
ukadajcych si w rozmaite konfiguracje.
Doszo do tego w wyniku dziaa z rnych stron naraz. Powstaa logika
matematyczna, a wraz z ni pojawiy si pojcia zbioru (elementw) i relacji (midzy
elementami). Zbir w logice matematycznej moe mie dowoln liczb elementw, nawet
nieskoczenie wielk, moe mie jeden element (zbir jednoelementowy) lub nie mie
adnego (zbir pusty), ale nie moe by zbioru zawierajcego np. ptora elementu.
Gdy z rozwojem techniki zajmowano si urzdzeniami coraz bardziej zoonymi,
zaczto odczuwa potrzeb wyodrbnienia ich czci ze wzgldu na ich zadania i wzajemne
powizania, niezalenie od tego, czy jaka cz jest tylko kawakiem drutu (jak np. antena),
czy wielk elektrowni.
I wreszcie cybernetyka z dzielenia rzeczywistoci na powizane ze sob elementy
uczynia metod. Okazaa si ona przydatna do rozwizywania problemw dowolnego
rodzaju, bez wzgldu na to, czy chodzi w nich o maszyny, organizmy, spoecznoci itd.
38

Wszystko to wywoao potrzeb posugiwania si oglnym pojciem czego, o czym

wiadomo, e skada si z jakich elementw i e te elementy s ze sob powizane jakimi
relacjami. Pojciu temu nadano nazw wedug nastpujcej konwencji terminologicznej:
s y s t e m jest to zbir elementw i zachodzcych midzy nimi relacji.
Jest to podstawowe pojcie cybernetyki, odgrywajce w niej tak istotn rol, e z
powodzeniem mona by okreli cybernetyk jako nauk o zachowaniu si systemw.
Poniewa cybernetyka jest nauk konkretn, wic elementami systemw s fragmenty
rzeczywistoci, relacjami za oddziaywania midzy nimi.
Jak wspomniano w rozdziale 1 cybernetyka zajmuje si rodzajami funkcjonowania, a
nie rodzajami tworzywa. Zgodnie z tym, w rozpatrywaniu systemu bierze si pod uwag
przede wszystkim relacje. Zbir relacji jest okrelany jako s t r u k t u r a systemu.
Pojcie systemu okazao si tak uyteczne, e spotyka si je rwnie w publikacjach
wielu monodyscyplin, przy czym ich autorzy czsto nie zdaj sobie nawet sprawy, e
odwouj si do cybernetycznej aparatury pojciowej.
Oprcz posugiwania si terminem system stosuje si schematy cybernetyczne, w
ktrych systemy s zwykle przedstawiane za pomoc prostoktw, a oddziaywania midzy
systemami za pomoc linii prostych lub amanych, zaopatrzone w strzaki wskazujce
kierunki oddziaywa.
Gdy system skada si z takich elementw, ktre same s systemami, kady z nich
okrela si jako p o d s y s t e m . Ponadto systemy mog by elementami innego systemu,
ktry wtedy okrela si jako n a d s y s t e m .
Te

konwencje

terminologiczne

bardzo

uatwiaj

przedstawianie

rozmaitych

skomplikowanych tworw jako nadsystemy zoone z systemw, ktre z kolei skadaj si z

podsystemw.
O tym, jaki fragment rzeczywistoci traktowa jako system i jakie w nim rozrnia
podsystemy, rozstrzyga oczywicie ten, komu to jest potrzebne do rozwizania okrelonego
problemu.
Czsto rozwaania dotycz tylko jednego systemu, nie naley jednak przy tym
zapomina, e jest on tylko fragmentem rzeczywistoci, ktrej caa reszta nadal przecie
istnieje. Znaczy to, e wyodrbnienie jednego systemu jest rwnoznaczne z podziaem caej
rzeczywistoci na dwa systemy, z ktrych jednym jest system rozpatrywany, drugim za
reszta rzeczywistoci, okrelana jako o t o c z e n i e

rozpatrywanego systemu. Na

schematach cybernetycznych nie zaznacza si otoczenia, uwaajc jego istnienie za

39

oczywiste. Konieczne jest jednak zaznaczanie za pomoc strzaek, jak na rys. 4.1
oddziaywa midzy systemem a jego otoczeniem.

Rys. 4.1 Schematyczne oznaczenie systemu

Oddziaywanie

otoczenia

na

rozpatrywany

system

okrela

si

jako

o d d z i a y w a n i e w e j c i o w e , miejsce za, w ktrym dochodzi ono do tego

systemu, jako w e j c i e .
Oddziaywanie rozpatrywanego systemu na jego otoczenie okrela si jako
o d d z i a y w a n i e w y j c i o w e , miejsce za, w ktrym wychodzi ono z systemu, jako
wyjcie.
Poza takimi oddziaywaniami odbywaj si take procesy wewntrzne sprawiajce, e
oddziaywania wejciowe zostaj przetworzone w oddziaywania wyjciowe. W zwizku z
tym mona traktowa kady system jako p r z e t w o r n i k o d d z i a y w a .
Na posugiwaniu si pojciem systemu polega m e t o d a

systemowa

rozwizywania problemw (potocznie nazywana ujciem systemowym lub podejciem

systemowym).
Jest ona niezwykle uyteczna, wymaga jednak przestrzegania nastpujcych rygorw:
Przede wszystkim system powinien by dostatecznie cile okrelony, aeby byo
wiadomo, co do niego naley, a co nie. Okrelenie systemu moe by nawet bardzo oglne,
ale nie moe by oglnikowe.
Okrelenie systemu powinno by niezmienne w caym toku rozwaa. Jest
niedopuszczalne, eby jakie elementy byy czasem traktowane jako nalece do systemu,
czasem za jako nie nalece.
Systemy powinny by rozczne. Znaczy to, e nie moe by elementw nalecych
do kilku systemw naraz. Przynaleno jakich elementw do jednego systemu musi by
rwnoznaczna z tym, e na pewno nie nale one do adnego innego systemu.
I wreszcie podzia systemu na podsystemy powinien by zupeny. Znaczy to, e nie
moe by elementw systemu nie nalecych do adnego z jego podsystemw.

40

Przy przestrzeganiu powyszych rygorw rozwizywanie problemw metod

systemow wymaga jedynie poprawnego stosowania operacji formalnych.
Metoda systemowa ma wiele doniosych zalet:
Po pierwsze co zreszt jest zalet wszelkich metod formalnych uniemoliwia
dowolnoci interpretacyjne w toku rozwizywania problemu. Swoboda interpretacyjna
istnieje tylko na pocztku, przy stawianiu zaoe, tj. przy ustalaniu, co jest nadsystemem
jakich systemw zoonych z jakich podsystemw oraz jakie midzy nimi wystpuj
powizania (struktura).
Po drugie, metoda systemowa nadaje si rwnie do rozwizywania problemw
dotyczcych tzw. systemw wielkich, tj. bdcych zbiorami bardzo wielu elementw, jak np.
funkcjonowanie organizmw, instytucji, miast, spoeczestw itp.
Metody teoretyczne oparte na zaoeniu cigoci zjawisk, znakomite w zastosowaniu
do procesw jednolitych, nie nadaj si do rozwizywania problemw obfitujcych w
komplikacje

nieregularnoci,

wymagaj

bowiem

wprowadzenia

tylu

zaoe

upraszczajcych, e wyniki oblicze zwykle nie znajduj potwierdzenia praktycznego.

Rwnie mao przydatne s metody empiryczne, gdy wobec ogromu komplikacji
prowadz do mozolnego gromadzenia mnstwa danych statystycznych, z ktrymi nie bardzo
wiadomo, co robi, gdy wywouj bardzo duo nieostrych skojarze, trudno wic w tak
mglistym obrazie wyrni ktre jako gwne, aby na nich si oprze.
Dlatego te w traktowaniu tego rodzaju problemw poprzestawano na wieszczeniu,
tj. wypowiadaniu oglnikowych pogldw i zapewnianiu o ich susznoci na podstawie
osobistych przewiadcze, z powoywaniem si na cudze wypowiedzi oparte na podobnych
przewiadczeniach, jak to i dzi jeszcze mona spotka w publikacjach na tematy historyczne,
polityczne, socjologiczne, psychologiczne, pedagogiczne itp.
Metoda systemowa pozwala unikn trudnoci zwizanych z metodami opartymi na
cigoci zjawisk, gdy traktuje ona rzeczywisto w sposb niecigy. W porwnaniu z
mglistoci skojarze przy stosowaniu metod empirycznych metoda systemowa odznacza si
niezwyk jasnoci, dzieli bowiem rzeczywisto na niewiele duych systemw o wyranych
oddziaywaniach i transformacjach. A jeli chodzi o wieszczenie, to metoda systemowa jest
jego zaprzeczeniem, opiera si bowiem, jak w nauce cisej przystao, na twierdzeniach i ich
dowodach.
Nie znaczy to bynajmniej, e metoda systemowa dokonuje cudw to, co jest
wtpliwe nie stanie si niewtpliwe przez zastosowaniu metody systemowej, tym
41

rzeczywisto okpi si nie da. Przeciwnie, metoda ta zwalcza cuda w nauce wymaganiem
wiadomego macierzystwa: wtpliwoci trzeba mie na pocztku i stawia problemy
jasno, zamiast na kocu przedstawia rzekome rozwizania mtnie sformuowanych
problemw i wmawia, e s oczywiste.
Po trzecie, w metodzie systemowej szczeglnie przejrzyste jest przedstawianie spraw
za pomoc schematw cybernetycznych, gdy daj si oglda w caoci (w odrnieniu od
kolejnego odczytywania wyrazw tekstu literackiego).
I po czwarte, metoda systemowa odznacza si zwizoci czsto tre wymagajca
wielostronicowych opisw daje si wyrazi za pomoc schematu narysowanego na maej
kartce.
Metoda systemowa jest szczeglnie przydatna w szukaniu zbioru moliwoci, daje
bowiem gwarancj zupenoci zbioru adna moliwo nie zostanie przeoczona. I w tym
wic ujawnia si przewaga teoretycznych metod cybernetyki nad metodami empirycznymi, w
ktrych jest zawsze niepewne, czy zaobserwowano wszystko, co jest, a adnych informacji
nie otrzymuje si o tym, co moe by.
Zastosowanie metody systemowej do szukania zbioru moliwoci zademonstruj na
przykadzie. Przypumy, e pewn maszyn obsuguje robotnik, ktremu pomocnik donosi
materiay. Od ilu okolicznoci zaley skuteczno ich pracy?
Niejeden czytelnik pomyli, e, no c, rne mog by okolicznoci, trudno
powiedzie ile. Poza tym, czy mona odpowiedzie na takie pytanie, nie wiedzc, o jak
prac chodzi?
Mona, i to dokadnie. Zastosowanie metody systemowej dostarcza informacji, e
takich okolicznoci jest siedem. Jest to widoczne ze schematu na rys. 4.2, przedstawiajcego
wszelkie moliwe powizania midzy maszyn, robotnikiem, pomocnikiem i otoczeniem.

42

Rys. 4.2 Schemat do przykadu na okrelenie zbioru moliwoci

Tak wic przystpujc do analizy sposobw zwikszania skutecznoci pracy, w tym

przykadzie naleaoby wzi pod uwag:
1) jak otoczenie oddziauje na maszyn (moe maszyna rdzewieje, zacina si w
skutek zanieczyszcze z powietrza),
2) jak robotnik oddziauje na maszyn (moe nie umie jej obsugiwa, robi to
niedokadnie, naraa j na uszkodzenia),
3) jak maszyna oddziauje na robotnika (moe mczy go jej haas, drani jej
wyziewy),
4) jak otoczenie oddziauje na robotnika (moe ma on niewygodne mieszkanie,
musi dojeda do pracy z daleka),
5) jak pomocnik oddziauje na robotnika (moe donosi materiay niedbale lub
zbyt powoli),
6) jak robotnik oddziauje na pomocnika (moe na niego pokrzykuje, namiewa
si z niego),
7) jak otoczenie oddziauje na pomocnika (moe on nie dosypia, le si odywia).
Tak tedy metoda systemowa dotrzymaa tego, czego dotrzyma powinna, w
omawianym zadaniu wskazaa wszystkie okolicznoci, jest ich siedem, ani jedna mniej, ani
wicej.
Mgby kto wtrci tutaj uwag, e w kadej z tych okolicznoci s wymienione
rozmaite sprawy do wyrywkowo, na przykad dlaczego mwi o niewygodnym mieszkaniu
robotnika i niedosypianiu pomocnika, a nie na odwrt, moe te ktry z nich jest onaty i
ona mu dokucza, wiele rnych okolicznoci mona by poruszy.
43

To wszystko prawda, ale to nie ma nic do rzeczy tylko z wasnej nadgorliwoci

(dlatego w nawiasach) wymieniem to i owo, bez adu i skadu, aby wywoa protesty
czytelnikw. Metodzie systemowej nie mona tu nic zarzuci, rozwizuje ona problemy
formalne z dokadnoci wynikajc z zaoe. Zaoenia za s dane w sformuowaniu
zadania, jest tam mowa tylko o trzech systemach (maszyna i dwaj pracownicy), metoda
systemowa wskazuje wic wszystkie oddziaywania midzy nimi, z uwzgldnieniem rwnie
oddziaywa otoczenia (nie wymienia jednak oddziaywa midzy maszyn a pomocnikiem,
bo w sformuowaniu zadania podano, e tylko donosi on materiay robotnikowi). Wchodzenie
w szczegy, co si na kade z tych oddziaywa skada, naley do tego, komu rozwizanie
zadania jest potrzebne, tego metoda systemowa nie obiecywaa.
Czy jednak nie mogaby wskaza np., e na prac robotnika moe mie wpyw jego
ona? Ale mogaby, trzeba tylko t on wprowadzi do treci zadania, np. przez dopisanie:
przy czym robotnik jest onaty. Bdzie ona stanowi czwarty system, w zwizku z czym
liczba okolicznoci wzronie z siedmiu do dziesiciu, dojd bowiem jeszcze trzy: 8) jak ona
oddziauje na robotnika, 9) jak robotnik oddziauje na on, 10) jak otoczenie oddziauje na
on.
Nie zwiksza to jednak zakresu moliwoci, od pocztku zbir ich by zupeny, a tylko
te trzy, ktre doszy, byy przedtem ukryte w okolicznoci nr 4, teraz za zostay z niej
wyodrbnione, zwiksza si wic tylko dokadno (szczegowo) rozwizania.
Metoda systemowa daje rozwizanie tak szczegowe, jakiego si od niej zada,
trzeba jej tylko takie danie postawi, wprowadzajc odpowiednie dane do treci zadania.
Przykad ten jest pouczajcy, uwydatnia bowiem istotne cechy metody systemowej:
zapewnia ona przejcie od zaoe, przez wykonanie operacji, do wyniku. Mwic krcej:
zapewnia transformacj zaoe w wynik. Jest jak mynek do kawy, ktry miele dobrze, ale
tylko to, co si do niego wsypie.
W omawianym zadaniu operacje polegaj na sporzdzeniu schematu, narysowaniu
wszystkich oddziaywa, a potem ich policzeniu.
Postpowanie to jest tak proste, poniewa wszystkie zaoenia zostay podane w
zadaniu. Gdyby jednak zadanie brzmiao: usprawni prac stanowiska nr 15, rozwizujcy
musiaby sam postawi zaoenia. W tym celu udaby si na miejsce, zobaczyby, ilu tam
pracuje robotnikw, na jakich maszynach, jak praca jest zorganizowana itd., po czym dopiero
zastanowiby si, na ile systemw cay ten nadsystem warto podzieli, aby otrzyma wynik z
dostateczn dokadnoci.
44

Bliszych wyjanie wymaga sprawa rozrnialnoci systemw.

Oddziaywanie wyjciowe systemu jest zalene od oddziaywania wejciowego i od
waciwoci tego systemu. Czy jeeli waciwoci systemu zmieni si, jest to wci ten sam
system, czy te przesta istnie, a zosta zastpiony przez inny system?
Jest to pytanie istotne, gdy w praktyce zmiany waciwoci systemw nie tylko
zachodz, ale s nawet nieuniknione, poniewa przetwarzanie oddziaywa polega na
przetwarzaniu energii, a droga przepywu energii ulega zmianom spowodowanym przez ten
przepyw. W rezultacie wic system przetwarza oddziaywania, ale i oddziaywania
przetwarzaj system.
Koryto rzeki jest systemem przetwarzajcym wod dopywajc w wod odpywajc,
ale i przepyw wody przetwarza koryto rzeki, bo je przecie obi. Maszyna przetwarza
surowce w wyroby, ale i sama jest przez to przetwarzana, gdy ulega zuyciu. Alkoholik
trawi alkohol, ale i alkohol trawi alkoholika, itd.
Gdyby, traktujc spraw rygorystycznie, uzna, e system istnieje, tzn. jest wci tym
samym systemem, dopki jego waciwoci pozostaj niezmienione, to w konsekwencji nie
mona byoby o adnym systemie mwi, e istnieje. Aby sobie z tym poradzi, trzeba si
umawia co do kryteriw identycznoci, okrelajcych zmiany, ktrych wystpowania nie
bdzie si uwaa za przeszkod w traktowaniu systemu jako pozostajcego nadal tym
samym systemem. Jest to dopuszczalne pod warunkiem, e si ustalonych kryteriw cile
potem przestrzega. Bywaj z tym kopoty, ale to ju cena prostoty metody systemowej.
Zaniedbywanie wymienionych wymaga moe prowadzi do bdw i nieporozumie.
Aby to pogldowo zilustrowa, nawi do mitu o wyprawie Tezeusza na Kret, gdzie
to ni Ariadny umoliwia mu znalezienie drogi powrotnej z labiryntu. Ale nie o t ni mi
chodzi, lecz o statek, na ktrym Tezeusz odby wspomnian wypraw. Zamy, e
wybierajc si w drog powrotn i uwoc ukochan Ariadn Tezeusz kaza na jej cze
wymalowa na statku napis Ariadna (co nie jest prawd, bo w micie tego nie byo, ale sam
mit take nie by prawd, wic nie mamy si czym martwi), tote tum kreteskich gapiw
przygldajcy si odjazdowi mwi, e odpywa Ariadna.
A dalej mogoby ju by rnie:
1) statek Tezeusza znis wypraw doskonale, a kiedy przypyn do Aten,
mwiono tam, e przypyna Ariadna;

45

2) statek Tezeusza zacz si psu po drodze, ale mistrzowie ciesielscy wymienili

nadwtlone deski na nowe, dziki czemu statek w naleytym stanie dopyn do
Aten, a tam mwiono, e przypyna Ariadna;
3) statek Tezeusza napotka burz i tak si rozklekota, e zawinito do
najbliszego portu, a tam wyjmujc po jednej desce i przenoszc w inne
miejsce zmontowano z nich statek, z zachowaniem pierwotnego napisu, po
czym ju bez przeszkd dopynito do Aten, gdzie ludzie powiedzieli, e
przypyna Ariadna;
4) statek Tezeusza przebywa drog w coraz gorszym stanie, a sta si wrakiem,
ktry Tezeusz kaza porzuci w najbliszym porcie i zbudowa nowy statek,
taki sam jak poprzedni i z takim samym napisem, i na nim dopyn do Aten,
gdzie ludzie mwili, e przypyna Ariadna;
5) W drodze Tezeusz przesiad si na zupenie inny statek, przemianowa go na
Ariadn, a gdy przyby do Aten, mwiono, e przypyna Ariadna
6) statek Tezeusza psu si w drodze coraz bardziej i w stanie szcztkowym
cudem dopyn do Aten, gdzie mwiono, e przypyna Ariadna
Nie s to oczywicie wszystkie moliwoci (innych sze mona by wyliczy dla
przypadkw, w ktrych Tezeusz kaza zmieni napis na jaki inny), ale poprzestamy na
wymienionych powyej. Za kadym razem w Atenach mwiono, e przypyna Ariadna.
Ale byy to przecie rne Ariadny. W ktrym wic wariancie przypyna do Aten ta sama
Ariadna, na ktrej Tezeusz wyruszy w drog powrotn?
Wikszo ludzi ma skonno wizania identycznoci z autentycznoci. W zwizku
z tym identyczno Ariadny uznano by za niewtpliw w wariancie 1, a take w wariancie
6, bo chocia statek przypyn zdezelowany, to jednak w tym, co z niego pozostao, wszystkie
deski byy te same co przy odjedzie. W wariancie 2 byyby niejakie wtpliwoci wobec
czciowej wymiany desek na inne. W wariancie 3 wszystkie deski pozostay te same, ale po
rozbirce statek przesta istnie, wic nie bardzo wiadomo, czy po ponownym zmontowaniu
by to nadal ten sam statek. W wariancie 4 powsta inny statek, cho bdcy kopi
pierwotnego. W wariancie 5 dopyn zupenie inny statek.
Witajcy powracajcego Tezeusza Ateczycy nic o adnych deskach nie wiedzieli,
wic mwic o przypyniciu Ariadny, kierowali si jedynie napisem, jaki widzieli na
statku.

46

Zupenie inaczej sprawa si przedstawia z punktu widzenia stosowalnoci metody

systemowej. Chodzi w niej przecie o zachowanie si systemu: oddziaywanie wyjciowe nie
zmieni si, jeeli nie zmieni si waciwoci systemu i oddziaywanie wejciowe. W
nawizaniu do przykadu, waciwoci statku pozostay nie zmienione w pierwszych czterech
wariantach, a okoliczno, czy deski byy te same, czy nie, jest bez znaczenia, zgodnie z
nastawieniem cybernetyki na okrelanie jak systemy si zachowuj, a nie z czego s
wykonane. Odmienne jest zachowanie wanie autentycznego statku z wariantu 6 (i
oczywicie statku z wariantu 5), z tego wic punktu widzenia jest to ju inny system.
Do zamtu w pojmowaniu identycznoci systemw przyczynia si te, nurtujca wielu
ludzi i wszystkich chyba filozofw, sprawa jani, jako e kady czowiek ma odczucie, i
przez cae ycie jest cigle tym samym ja, pomimo e wszystkie komrki w organizmie
podlegaj wymianie, i to wielokrotnej (nie ma wic w niej ani jednej tej samej deski), a i
waciwoci zmieniaj si znacznie z biegiem ycia. Omwienie tej sprawy znajduje si w
rozdziale 10.
Na razie powrmy do pytania, jak traktowa system o zmieniajcych si
waciwociach. Jest w gruncie rzeczy spraw tylko terminologiczn, czy uwaa, e jest to
nadal ten sam system, czy te cig kolejno nastpujcych po sobie systemw, pod warunkiem,
e przy okrelaniu oddziaywa wyjciowych bierze si pod uwag aktualne waciwoci
systemu.
Natomiast niebezpieczestwo tkwi w czym innym. To, co w cybernetyce traktuje si
oglnie za pomoc nazwy system, gdzie indziej bywa nazywane rozmaitymi nazwami
szczeglnymi, np. technik posuguje si nazwami poszczeglnych maszyn, fizjolog nazwami
poszczeglnych zwierzt, socjolog nazwami rodzajw instytucji, itd.
To nie tylko sprawa rnicy midzy nazw ogln a nazwami szczeglnymi. Syszc
zdanie: jest tu pi systemw, cybernetyk uzna je za niewystarczajce i zapyta: jakich
systemw?, oczekujc, e w odpowiedzi dowie si, jakie s ich waciwoci jako
przetwornikw oddziaywa oraz jakie maj wejcia i wyjcia, a nie zaznaczenie, e
waciwoci systemu si zmieniy, uznaby za bd. Dopiero takie informacje wyjaniaj, o co
chodzi bez nich termin system nie znaczyby dla niego wicej ni np. wyraz co.
Natomiast gdy chodzi o uywanie nazw szczeglnych, nikt takich rygorw nie
przestrzega. Na przykad, syszc zdanie: Byo tam picioro dzieci nikt si nie zdziwi:
Dzieci? jakich dzieci?. Wiadomo, co to jest dziecko. Nazwy maj swoje odpowiedniki w

47

rzeczywistoci, wystarczy wic posugiwa si nazwami, aeby wszystkim byo wiadomo, o

czym jest mowa.
Przewiadczenie to jest podoem magii sw na czym ona polega, objani za
pomoc zmylonej przeze mnie tym celu nastpujcej opowiastki.
Przed piciuset laty zaoono dwa uniwersytety, jeden w miecie Rogowie, drugi w
miecie Makowie, obsadzajc je wybitnymi uczonymi. Dalsze jednak losy tych uczelni
potoczyy si odmiennymi drogami.
Wkrtce po zaoeniu Uniwersytetu Rogowskiego jego kadra naukowa ulega
rozproszeniu po innych uniwersytetach, a na jej miejsce przyszli ludzie mierni, ktrzy
zostawili po sobie jeszcze gorszych nastpcw, tematycznie przerzucano si na coraz to nowe
kierunki, w adnym nic godnego uwagi nie osigajc, i tak pozostao do dzi.
Natomiast kadra Uniwersytetu Makowskiego zapocztkowaa niezwykle yw
dziaalno, ktr rozwijali rwnie znakomici nastpcy, przenosili si tam uczeni z innych
uniwersytetw, Uniwersytet Makowski cieszy si midzynarodow renom, i tak mino 480
lat. Wwczas rzd uzna, e Makw jest za maym miastem na tak uczelni, powinna si ona
mieci raczej w Tarnowie, dokd te przeniesiono prawie ca kadr i utworzono
Uniwersytet Tarnowski.
W rezultacie, obecnie mwi si o pisetletniej tradycji Uniwersytetu Rogowskiego,
chocia by on i jest niewiele wart i o jakiejkolwiek tradycji nie moe by mowy. Natomiast
nikt nie mwi o tradycji Uniwersytetu Tarnowskiego, bo c za tradycj moe mie
uniwersytet istniejcy zaledwie 20 lat, pomimo e on wanie ma tradycj, i to pisetletni.
Ten pogldowy przykad uwydatnia wanie magi sw. Zamiast bra pod uwag
system, rzeczywisto, bez wzgldu na to, czy bywa on okrelany tak czy inn nazw, bierze
si pod uwag nazw, bez wzgldu na to, czy okrela ona taki czy inny system. Zamiast
utrzymywania nazwy, dopki trwa system z trwania nazwy wnosi si o trwaniu systemu.
Takie traktowanie spraw jest bardzo rozpowszechnione, tote czsto prowadzi do
popeniania bdw, wynikajcych z pogldw lub decyzji uzalenionych od nazw zamiast od
systemw bd do popeniania naduy opartych na wprowadzaniu innych w bd przez
utrzymywanie nazwy, pomimo e system si zmieni, lub przez zmian nazwy, chocia
system pozosta nie zmieniony.
Ot, przypumy na przykad, e do fabryki Radiopol przybya ekipa organizatorw
w celu usprawnienia produkcji i wprowadzia szereg zmian: pewne dziay poczya w jeden,
a znw jaki dzia podzielia na kilka, zmienia obieg dokumentw itp., po czym odjechaa.
48

Gdy po paru latach okazao si, e produkcja wyranie si poprawia, owi organizatorzy
zatarli rce z zadowolenia, e ich reformy byy tak skuteczne. Tymczasem byy one wrcz
szkodliwe, a jako produkcji poprawia si dlatego, e w miar upywu czasu dyrekcja
fabryki wymienia nieodpowiednich pracownikw na wykwalifikowanych, pracujcych
bardzo dobrze, pomimo trudnoci spowodowanych bdnymi reformami. rdem
bezpodstawnego zadowolenia reformatorw byo to, e porwnali oni produkcj Radiopolu
sprzed reformy z produkcj Radiopolu po paru latach, tymczasem byy to dwa zupenie
rne systemy (bo o rnych podsystemach, tj. pracownikach, i o rnych oddziaywaniach,
tj. sposobach pracy), a tylko nazwa Radiopol bya ta sama.
Albo dziaacze sportowi przechwalaj si, e ich klub sportowy Grom, przed wojn
bardzo saby, po wojnie odnosi sukcesy jeden za drugim. Tymczasem w Gromie
powojennym nie ma ani jednego sportowca z Gromu przedwojennego, z ktrego w ogle
nic nie pozostao, s to wic dwa rne systemy, cho o takiej samej nazwie.
Albo te fabryka przetworw ywnociowych wypuszcza na rynek produkt pod nazw
mieszanka turystyczna, a potem stopniowo zastpuje w nim maso przez margaryn,
mietank przez zsiade mleko, czekolad przez kakao, nazwa jednak (tudzie) cena pozostaje
nie zmieniona, a dyrekcja fabryki udaje, e jest to take nie zmieniony produkt.
Zreszt atwiej utrzymywa lub zmienia nazwy ni zna i rozumie systemy, tote
historia dostarcza a nadto przykadw reformatorw, ktrym si wydawao, e gdy
ponazywali wszystko inaczej, to reformy zostay dokonane, oraz doktrynerw, ktrzy za
wierno doktrynie uwaali trzymanie si jej terminologii. Halte dich an Worte! radzi
Mefistofeles uczniowi Fausta, trapionemu wtpliwociami teologicznymi (w Faucie
Goethego).
Do naduy naley zaliczy metod etykietkow zwalczania niewygodnych
pogldw przez nadanie im etykietki, tj. nazwy majcej oznacza system jakoby
skompromitowany, a std ju prosta droga wiedzie do potpienia zaatakowanego pogldu.
Ludzie stosujcy t metod zawodowo maj zazwyczaj wypracowany zbir
etykietek na wszelkie, nawet sprzeczne, okazje, na przykad:

Pogld

Etykietka

Niczego nie zmieniajmy!

Konserwatyzm

Dokonajmy gruntownych zmian!

Reformizm

Postpujmy jednolicie!

Schematyzm
49

Uwzgldniajmy rne pogldy!

Eklektyzm

Traktujmy wszystkich jednakowo!

Egalitaryzm

Wyrniajmy uzdolnionych!

Elitaryzm

i tak dalej.

Kto, powiedzmy, w dyskusji nad owiat proponuje zredukowanie oglnego

nauczania matematyki do zakresu odpowiadajcego potrzebom wsplnym dla wszystkich
zawodw, oraz wyodrbnienie nauczania powyej tego zakresu tylko dla uczniw
zamierzajcych obra zawd wymagajcy gbszej znajomoci matematyki. Na to mu si
odpowiada, e jest rzecznikiem elitaryzmu. Nieopatrzny wnioskodawca czuje si
zgromiony i milknie albo wdaje si w dyskusj nad elitaryzmem, w ktrej bdzie mowa o
wszystkim, tylko nie o jego wniosku. Zamiast tego powinien by powiedzie: Prosz mi nie
zawraca gowy elitaryzmem, mnie chodzi o nauczanie matematyki. Do takiego jednak
postawienia sprawy potrzebna jest pewna wytrwao i znajomo metody etykietkowej,
tote wikszo ludzi daje si na ni nabra.
Jako przykad magii sw mona te wymieni przypadki stwierdzenia, e jaki
sawny obraz jest falsyfikatem przecie obraz, jako system przetwarzajcy jego ogldanie
w doznania estetyczne, pozostaje ten sam, a tylko jego nazwa zostaa zmieniona z orygina
na falsyfikat.
Warto wreszcie wspomnie o pseudosystemach, majcych nazwy, ktrym nie
odpowiadaj adne systemy. Mgby si kto zdziwi, w jaki sposb mogo doj do
utworzenia nazw bez stwierdzenia jakie rzeczywistoci, do ktrej okrelenia nazwy te
miayby suy. Bo te utworzono je w konfrontacji nie z rzeczywistoci, lecz z innymi
nazwami, najczciej przez ich zaprzeczenie. Tak na przykad, obok sowa materialny
utworzono

sowo

niematerialny,

obok

sowa

przyrodzony

utworzono

sowo

nadprzyrodzony itd. Wprowadzio to zamt pojciowy sugerujc, e oprcz systemw

okrelanych nazwami istota materialna, zjawisko przyrodzone istniej rwnie systemy
okrelane nazwami istota niematerialna, zjawisko nadprzyrodzone itp., cho s to tylko
same nazwy. Takie manipulowanie sowami byo oparte na przewiadczeniu, e kade sowo
ma pewien zakres znaczeniowy, wobec czego mona utworzy sowo dopeniajce na
okrelenie caej reszty z poza tego zakresu, np. skoro co jest proste, to wszystko inne jest
nieproste. Przewiadczenie to jest suszne, ale z wyjtkiem pewnej, niewielkiej zreszt,
liczby sw majcych znaczenia nieograniczone, wobec czego tworzenie dla nich jakich sw
50

dopeniajcych jest takim samym nonsensem, jak np. gdyby kto sowo wszystko chcia
dopeni sowem pozawszystko.

Do takich wanie sw nale materialny,

przyrodzony, fizyczny itp. S one potrzebne nie do odrnienia czego spoza ich
znacze, lecz czego o znaczeniu wszym. Na przykad, przedmioty mog by utworzone z
rozmaitych substancji, np. metalowe, gumowe, drewniane itp., w zwizku z czym mwi si
oglnie przedmiot materialny w celu zaznaczenia, e rodzaj substancji jest obojtny, a nie
dla odrnienia od rzekomo mogcych istnie przedmiotw niematerialnych.
Podobnie jest ze sowem fizyczny, o ktrym wielu ludzi sdzi, e jego dopenieniem
jest sowo niefizyczny, i ma skonno do odrniania go np. od psychiczny. Tymczasem
wszelkie procesy s fizyczne (jest potrzebna taka najoglniejsza nazwa), a w szczeglnoci
mona wrd nich wyrni procesy fizjologiczne, psychiczne, technologiczne itp.
Metoda systemowa jest tak uyteczna, e staa si nawet modna, w wyniku czego,
obok stosujcych j ze zrozumieniem i przestrzeganiem rygorw naukowych, nie brakuje te
usiujcych stwarza tylko pozory jej stosowania, zwykle przez narysowanie kilku
prostoktw na ksztat schematw cybernetycznych i wpisanie nazw o niejasnych
znaczeniach, bez adnych konsekwencji dla wywodw, tylko dla wywoania wraenia
nowoczesnoci ujcia. Jest to swoista blaga systemowa. Niewiedza, nawet przedstawiona
rodkami cybernetycznymi, nie przestaje by niewiedz.
Istnieje rozlegy obszar nieodpowiednioci nazw do systemw, w ktrym cigle
jeszcze jest nie do jasne, jak t nieodpowiednio traktowa, zwaszcza gdy chodzi o
stosunki prawne. rdem wtpliwoci s praktyczne trudnoci odrniania systemw
nalecych do pewnego nadsystemu od systemw nalecych do pewnej klasy systemw.
Dla przykadu, nazwa owoc moe oznacza system nalecy do nadsystemu
drzewo (do ktrego nale ponadto takie systemy, jak licie, pie, korzenie itd.) albo
system nalecy do klasy owoce (do ktrej nale np. jabka, gruszki, winie itd.). Rnica
midzy przynalenoci systemu do nadsystemu a przynalenoci systemu do klasy
systemw jest bardzo istotna. Polega ona na tym, e w nadsystemie kady jego system
skadowy pozostaje w okrelonych relacjach z innymi systemami przez to, e na nie
oddziauje i one na niego oddziauj, natomiast w klasie systemw relacje tego rodzaju (tj.
oddziaywanie) nie wystpuj. Nawizujc do przykadu, losy jabka zwisajcego z gazi
jaboni s zalene od tego, co si dzieje z korzeniami jaboni (przynaleno do nadsystemu
drzewo), natomiast nie maj praktycznie nic wsplnego z tym, e w jakim innym kraju
jaka gruszka zwisa z gazi gruszy (przynaleno do klasy owoce)
51

A teraz przyjrzyjmy si, jak to wyglda w odniesieniu do ludzi.

Inynier Kowalski wraz ze swoj on i dziemi tworz rodzin Kowalskich jest
to nadsystem, prawo bowiem wie te osoby midzy sob. Na przykad, Kowalski jest
zobowizany do pokrywania szkd wyrzdzonych przez jego dzieci i do spacania dugw
jego ony nie uchroni go od tego adne zawiadomienia prasowe w stylu za dugi mojej
ony nie odpowiadam (pewien m posun si nawet jeszcze dalej: za dugi mojej ony i
moje wasne nie odpowiadam).
Niezalenie od tego Kowalski ma wielu kolegw, ale to jest tylko klasa
inynierowie za dugi adnego z nich, z tytuu przynalenoci do tej klasy, Kowalski nie
bdzie odpowiada.
Wiele jest jednak sytuacji, w ktrych bynajmniej nie jest jasne, czy chodzi o
przynaleno do nadsystemu, czy te do klasy systemw.
Oto dwudziestoletni modzian, Jan Kowalski, awanturujc si w sklepie stuk szyb
wystawow, za co w kilka tygodni pniej zosta skazany na pokrycie strat i grzywn.
Waciwie z jakiej racji? Przecie Jan Kowalski wybijajcy szyb by usposobiony
awanturniczo, a Jan Kowalski oboony grzywn jest spokojny rne waciwoci, wic
rne systemy, dlaczego stosowa przykre oddziaywania na wejciu jednego systemu za
oddziaywania wyjciowe innego systemu?
Zgoda na to, e s to systemy rne, ale czy nalece do jednego nadsystemu Jan
Kowalski, czy te do jednej klasy systemw Jan Kowalski?
Za interpretacj kolejnych Janw Kowalskich jako jednego nadsystemu przemawia to,
e s ze sob powizani, bo kady nastpny powstaje z poprzedniego, dziki pamici maj
poczucie tego samego interesu yciowego itd., a wobec tego mona pociga cay nadsystem
Jan Kowalski do odpowiedzialnoci. W rezultacie za dwudziestoletniego Jana
Kowalskiego, ktry stuk szyb, bdzie musia zapaci grzywn ktry z nastpnych Janw
Kowalskich, konkretnie za ten ktry si okae uchwytny dla urzdowego poborcy.
Jeeli jednak upynie wiele czasu od dokonania karalnego czynu, interpretacja taka
stanie si coraz mniej uzasadniona. Na przykad midzy lekkomylnym sprawc,
dwudziestoletnim Janem Kowalskim, a powanym, onatym i dzieciatym czterdziestoletnim
Janem Kowalskim rnice w pojmowaniu interesu yciowego mog by ju tak due, e
jedyne, co ich jeszcze czy, to figurowanie ich podobizn w albumie fotograficznym, Jan
Kowalski jest to ju waciwie tylko przynaleno do klasy Jan Kowalski w rnych
okresach ycia, trudno za kara kogo jedynie za przynaleno do pewnej klasy systemw.
52

Wielu czytelnikw moe pomyle, e s to tylko igraszki sowne majce ukaza

rzekome gbie cybernetyki i jej metody systemowej przez komplikowanie spraw prostych.
Kowalski ponosi odpowiedzialno, poniewa jest to wci ten sam Kowalski.
Jednake w nowoczesnym prawodawstwie odrnia si przynaleno sprawcy do
nadsystemu od przynalenoci do klasy systemw, zwajc j lub rozszerzajc odpowiednio
do fluktuacji pogldw. Na przykad zweniem przynalenoci do nadsystemu jest
wyczenie odpowiedzialnoci dzieci, ludzi obkanych, ludzi cierpicych na zaniki pamici,
ludzi dziaajcych pod wpywem nie dajcych si kontrolowa odruchw fizjologicznych (np.
torturowanych), ludzi walczcych w obronie wasnego ycia (np. rozbitkw czepiajcych si
szcztka statku i spychajcych przy tym innych w wod) itp. Chwiejne byy pogldy, czy
wyczy nietrzewych za wyczaniem przemawia ich niepoczytalno, przeciw
wyczeniu za okoliczno, e nie powinni byli doprowadzi si do nietrzewoci. Wycza
si sprawcw przestpstw bardzo dawnych, chocia chwiejne s pogldy, czy wszystkie
przestpstwa powinny podlega przedawnieniu oraz jak dugiemu.
Z odczuciem, e czowiek to jednak klasa systemw, a nie jeden i ten sam system,
mona si spotka rwnie poza obrbem stosunkw prawnych. Czy nie zdarza si, na
przykad, e kto zobaczywszy ukochan po trzydziestoletniej przerwie w aden sposb nie
potrafi skojarzy obu postaci jako jednej i tej samej osoby dla jego uczu s to dwa rne
systemy. Do podobnych sytuacji odnosz si powiedzenia: sta si dla mnie zupenie obcym
czowiekiem, gdzie ja wtedy miaam oczy itp.
W powieci Na zachodzie bez zmian Remarque pisze o onierzu powracajcym z
pierwszej wojny wiatowej, e nie mg odnale w swojej wyobrani adnych zwizkw z
uczniem, ktrym by on sam przed zmobilizowaniem.
Sycylijska vendetta nakazywaa rodzinie, ktrej czonek zosta zabity przez czonka
innej rodziny, zabi w zamian czonka tej rodziny, niekoniecznie zabjc, mg to by jaki
jego krewniak, ktry si nawin.
I znw pytanie: czy sprawca zabjstwa i jego krewny, ktry za to zabjstwo zosta z
zemsty zabity, naleeli do jednego nadsystemu, czy te do jednej klasy systemw? Mciciele
uwaali, e do jednego nadsystemu, tj. do zwalczanej rodziny, ktrej czonkowie s ze sob
zwizani wsplnym interesem, wzajemnie si popieraj, zapewne razem uplanowali
zabjstwo, a przynajmniej je aprobowali, suszne jest wic, eby kady ponosi skutki
postpowania pozostaych. Natomiast zdaniem sdu jest to przynaleno do rodziny jako

53

jednej klasy systemw, kady czonek rodziny odpowiada za siebie, zabjstwo wic i zemsta
to oddzielne zbrodnie indywidualnych osb.
Podobna dwoisto interpretacji tkwi u podoa kadej represji zbiorowej. Wedug
prawa midzynarodowego mieszkacy okupowanego kraju nale do jednej klasy
narodowo, nie wolno wic stosowa represji do jednych za czyny drugich. Okupanci
natomiast traktuj to jako przynaleno do jednego nadsystemu nard, ktrego czonkowie
maj wsplny interes walki z okupantami, pomagaj sobie bezporednio, a co najmniej
porednio, a wic ujcie jednych jako zakadnikw moe okaza si skutecznym rodkiem do
powstrzymania innych od wrogich wystpie.
atwo zauway, e cybernetyczny mechanizm odpowiedzialnoci jednostkowej i
odpowiedzialnoci zbiorowej jest taki sam: za czyn nieuchwytnego ukara uchwytnego. W
odpowiedzialnoci jednostkowej chodzi o uchwycenie jednego z kolejnych systemw, a w
odpowiedzialnoci zbiorowej o uchwycenie jednego z jednoczesnych systemw.
Jest te godne uwagi, e wszelkie administracje interesuj si elementami czowieka
jako systemu, wyszukujc wrd nich najtrwalsze i przeciwdziaajc ich sztucznym zmianom:
szczegy rysopisu, linie papilarne (odcisk palca) itp. Czowiek jest dla nich tym samym
systemem przez cae ycie, bez wzgldu na zmiany jego waciwoci.
Natomiast doktryny (religijne, polityczne) interesuj si waciwociami czowieka
jako systemu, dc do ich zmiany. Czowiek, ktry z klasy grzesznicy zosta zaliczony do
klasy nawrceni, staje si dla nich innym systemem.
Sprawy tosamoci systemw i przynalenoci do klas systemw maj podstawowe
znaczenie dla znajomoci ludzkich charakterw i ich roli w stosunkach interpersonalnych.
Wielu ludzi doznaje cikich cierpie z powodu niemonoci rozstrzygnicia o swoim
postpowaniu wobec yciowego partnera: czowiek niby ten sam, a zachowanie inne ni
dawniej. Tymczasem sedno sprawy tkwi w tym, e albo ma on zmieniony charakter, i wobec
tego naley do innej klasy systemw ni dawniej albo ma on nadal taki sam charakter, ale
pocztkowo bdnie rozeznany (wskutek zudzenia charakterologicznego), czyli naley nie do
tej klasy systemw, do ktrej zosta pocztkowo zaliczony. Bdzie o tym mowa w rozdziale
17.

54

5. SPRZENIE
Powizanie midzy systemami polegajce na oddziaywaniach midzy nimi okrela si jako
sprzenie.
Sprzenie w ktrym jeden system oddziauje na drugi, stanowi s p r z e n i e
proste.

Rys. 5.1 Sprzenie proste

Rysunek 5.1 jest schematem sprzenia prostego, polegajcego na oddziaywaniu

systemu X na system Y.
Sprzenie, w ktrym dwa systemy oddziauj na siebie wzajemnie, stanowi
sprzenie zwrotne.

Rys. 5.2 Sprzenie zwrotne

Rysunek 5.2 jest schematem sprzenia zwrotnego polegajcego na oddziaywaniu

systemu X na system Y i oddziaywaniu systemu Y na system X.
Jest wiele rodzajw sprzenia zwrotnego. Zostay one zanalizowane i wyraone
wzorami matematycznymi, ktrych przytaczanie tutaj mijaoby si jednak z celem, poniewa
(abstrahujc od ich trudnoci przekraczajcej poziom szkolnej matematyki) dotycz procesw
cigych, co zapewnia przydatno tych wzorw gwnie do ujmowania procesw
technologicznych.
Tymczasem stosunki interpersonalne a one to nale do gwnych tematw tej
ksiki polegaj przewanie na oddziaywaniach skokowych, jak np. rozmowy i dyskusje,
ktrych uczestnicy wypowiadaj si przecie na przemian, procesy sdowe, w ktrych jedna
55

strona wnosi pozew, a druga dopiero po przegraniu sprawy wnosi odwoanie, itp. Stosunki te
przypominaj gr w bryda lub pokera, gdzie partnerzy licytuj kolejno, po usyszeniu
odzywki przeciwnika.
Dlatego te, zamiast odwoania si do istniejcej teorii sprze, zdecydowaem si na
opracowanie ujcia dostosowanego do oddziaywa skokowych. Strona matematyczna bardzo
si przy tym upraszcza, zupene jednak pominicie wzorw matematycznych jest tu
niemoliwe, poniewa wynikaj z nich wnioski, do ktrych nie mona byoby doj bez
pomocy matematyki.
Najpierw wprowadmy nastpujce konwencje terminologiczne:
B o d z i e c (S) jest to oddziaywanie wejciowe systemu.
R e a k c j a (R) jest to oddziaywanie wyjciowe systemu.
R e a k t y w n o (r) jest to stosunek reakcji systemu do bodca dziaajcego na ten
system:

r=

[5.1]

R
S

Na pierwszy rzut oka trudno byoby uwierzy, e z tego prostego rwnania

definicyjnego mona wywie dziesi istotnych twierdze dotyczcych zachowania si
systemw sprzonych.
Ze wzgldu na konieczno formalnego ujcia tych twierdze zostan wprowadzone
oznaczenia widoczne na rysunku 5.3, stanowicym schemat sprzenia midzy systemem X o
reaktywnoci rx a systemem Y o reaktywnoci ry, przy czym oddziaywanie wyjciowe x
(reakcja) systemu X jest zarazem oddziaywaniem wejciowym (bodziec) systemu Y, a
oddziaywanie wyjciowe y (reakcja) systemu Y jest zarazem oddziaywaniem wejciowym
(bodziec) systemu X.

Rys. 5.3 Sprzenie dwch systemw o okrelonych reaktywnociach

56

Dowoln reakcj kadego ze sprzonych systemw mona okreli na podstawie

rwnania

R = rS

[5.2]

wynikajcego z rwnania [5.1].

Rwnanie [5.2] wskazuje, e reakcja R systemu jest okrelona, gdy okrelona jest
reaktywno r tego systemu oraz dziaajcy na niego bodziec S. Inaczej mwic, system
transformuje bodziec w reakcj, przy czym transformacj stanowi mnoenie przez
reaktywno.
Do rozwaa przyjmiemy, e systemy te dziaaj na przemian, tj. gdy system X
transformuje bodziec w reakcj, wwczas w systemie Y nic si nie dzieje, a gdy z kolei
system Y transformuje bodziec w reakcj, wwczas w systemie X nic si nie dzieje, itd.
Dziki temu mona przedstawi przebieg sprzenia jako cig kolejnych cyklw, z ktrych
kady skada si z jednego dziaania systemu X i jednego dziaania systemu Y. Numerujc
kolejne cykle bdzie mona wyrnia poszczeglne dziaania obu systemw.
Cykl 1 obejmuje dowolne oddziaywanie systemu X, uznane za jego pierwsz reakcj
x1, oraz reakcj y1 systemu Y na bodziec x1, ktr na podstawie rwnania [5.2] mona
wyrazi rwnaniem:
y1 = ry x1

[5.3]

Cykl 2 obejmuje reakcj systemu X na bodziec y1

[5.4]

x2 = rx y1

oraz reakcj systemu Y na bodziec x2

[5. 5]

y 2 = ry x 2

W podobny sposb mona by okreli reakcje x3 i y3 (cykl 3) itd., ale nie wniosoby to
ju nic nowego dla uchwycenia zasad przebiegu sprze.
57

T w i e r d z e n i e 5.1 (o przyczynach reakcji)

Rwnanie [5.4] wskazuje, e reakcja x2 systemu X ma dwie przyczyny, z ktrych
jedn jest reaktywno rx systemu X, drug za jest reakcja y1 systemu Y, stanowica bodziec
dla systemu X.
Rwnanie [5.3] wskazuje, e reakcja y1 systemu Y ma dwie przyczyny, z ktrych
jedn jest reaktywno ry systemu Y, drug za jest reakcja x1 systemu X, stanowica bodziec
dla systemu Y.
Wynika

std

sprzonych

ze

twierdzenie,
sob

reakcja

systemw

jest

kadego

dwch

spowodowana

przez

reaktywno tego systemu i reakcj drugiego systemu.

Twierdzenie to uwydatnia, e z dwch bezporednich przyczyn reakcji systemu jedna
tkwi w tyme systemie (jest ni reaktywno tego systemu, czyli jego waciwoci), druga za
w pozostaym systemie (jest ni reakcja tego systemu, czyli jego zachowanie).
Jest to szczeglnie interesujce w odniesieniu do takich stosunkw interpersonalnych,
w ktrych za wynikajce z nich szkodliwe skutki partnerzy wzajemnie si obwiniaj.
Aby to dokadnie przeledzi, przypumy, e partner X usprawiedliwia swoj reakcj
x2 zachowaniem partnera Y. Znaczy to, e w rwnaniu [5.4] bierze on pod uwag tylko jedn
przyczyn, a mianowicie reakcj y1 partnera Y, natomiast pomija drug przyczyn, tj. wasn
reaktywno rx.
Jednake rwnie reakcja y1 partnera Y miaa dwie przyczyny widoczne w rwnaniu
[5.3], z ktrych partner X bierze pod uwag tylko jedn, a mianowicie reaktywno ry
partnera Y, natomiast pomija drug przyczyn, tj. wasn reakcj x1.
A

zatem

stronniczo

partnera

uczestniczcego

takich

stosunkach

interpersonalnych, np. w zatargu, ktni, walce itp. polega na tym, e za przyczyn ich
przebiegu uwaa on reaktywno przeciwnika, natomiast zaprzecza, jakoby przyczyn moga
by jego wasna reaktywno. Postawa taka jest wewntrznie sprzeczna, sprowadza si
bowiem do pogldu, e postpowanie czowieka zaley od jego reaktywnoci i zarazem nie
zaley od jego reaktywnoci zaley, gdy mowa o postpowaniu cudzym, nie zaley za,
gdy mowa o postpowaniu wasnym.
Jest to wyranie widoczne np. w propagandzie stron toczcych wojn. Wasne
postpowanie jest tam przedstawiane jako wymuszone czynami przeciwnika (prowokacjami,
atakami, okruciestwami itp.), a postpowanie przeciwnika jako podyktowane jego
58

waciwociami (agresywnoci, nienawici itp.). W ten sposb przeciwnik jest winien

wszystkiemu, tj. postpowaniu nie tylko swojemu, ale i cudzemu.
Podobnie osoby zwierzajce si z ycia w nieudanym maestwie wyliczaj
przykroci doznawane od wspmaonka i opowiadaj o jego zym charakterze, natomiast
nie wspominaj o swoim charakterze, a swoje postpowanie uwaaj za najzupeniej
normalne nie ma o czym mwi.
Natomiast w dobrze ukadajcych si stosunkach interpersonalnych kady partner jest
raczej skonny widzie wasn zasug, drugiemu nie ma on nic do zawdziczania.
Na przykad, gdy po wyczerpujcej, ale nie rozstrzygnitej wojnie nastpuje
zawieszenie broni, rozejm, pokj, kada strona przedstawia to jako wynik swojej pokojowej
polityki, do ktrej strona przeciwna bya zmuszona si dostosowa.
Gdy instytucja funkcjonuje sprawnie, jej dyrektor jest skonny przypisywa zasug
sobie, a gdy niesprawnie wini podwadnych.
Naprawd za jest tak, jak to wynika z omawianego twierdzenia: zachowanie
czowieka zaley od tego, jaki on sam jest, i od tego, jak si zachowuje jego partner.

T w i e r d z e n i e 5. 2 (o wpywie poprzednich reakcji)

Ze skojarzenia rwnania [5. 3] i [5. 4] otrzymuje si rwnanie
x 2 = rx ry x1

[5. 6]

a ze skojarzenia rwna [5. 4] i [5. 5] otrzymuje si rwnanie

y 2 = rx ry y1

[5.7]

Rwnania te wskazuj, e reakcja x2 systemu X zaley od jego poprzedniej reakcji x1

oraz e reakcja y2 systemu Y zaley od jego poprzedniej reakcji y1.
Wynika

std

sprzonych

twierdzenie,
systemw

reakcja

zaley

od

kadego
jego

dwch

poprzedniej

r e a k c j i . Biorc pod uwag, e dowolna reakcja systemu sprzonego zaley od jego

poprzedniej reakcji, ktra z kolei zaley od jeszcze wczeniejszej reakcji itd., dochodzi si do
wskazania pierwszej reakcji, od ktrej zacz si cay przebieg sprzenia.
59

Uwydatnia to rol, jak w stosunkach interpersonalnych odgrywa pierwszy krok.

Jest godne uwagi, e odczucie roli pierwszego kroku jest due w przypadkach, gdy
chodzi o zjednanie sobie partnera, mae za, gdy chodzi o walk z partnerem.
Na przykad dziewczyna wybierajca si na pierwsz w yciu randk, na pierwszy bal,
itp., przykada wielk wag do swojego wygldu, aby wywoa jak najlepsze pierwsze
wraenie, od ktrego by moe bdzie zalee jej przyszo. Na tym te tle rodz si
mioci od pierwszego wejrzenia.
Dlatego gdy randka zakoczy si niepowodzeniem, tj. brakiem zaproszenia na
nastpn, dziewczyna szuka bdu u siebie, wszystkiemu winien na pewno ten kwiatek
krzywo wpity we wosy.
Natomiast z zadziwiajc lekkomylnoci mowie wypowiadaj zoliwe uwagi pod
adresem swoich on albo ony pod adresem swoich mw, a potem dziwi si, e doszo do
ktni, i obwiniaj wspmaonka o ktliwo.
Rodziny mieszkajce we wsplnym mieszkaniu przewanie yj jak przysowiowy
pies z kotem, a tymczasem wszystko si zaczo od tego, e jedna wsplokatorka odstawia z
kuchenki gazowej garnek drugiej.
Na pojedynki wyzywano si o byle co, a potem nastpowa ju cig reakcji
nieuchronnych, czsto koczcy si tragicznie.
Wiele wojen zaczynao si daniem odstpienia skrawka terytorium, a koczyo si
spustoszeniem walczcych ze sob krajw. Oczywicie winna temu bya strona bronica
si, ktra zamiast pj na ustpstwa stawia opr. Zamiast wysuwania takich absurdalnych
oskare potem, naleao samemu pomyle przedtem, e wojn moe rozpocz nawet jedna
tylko strona, ale koczy j bd obie, bo taka ju jest cybernetyczna uroda sprze
zwrotnych.
Ilekro drobny fakt prowadzi do znacznych skutkw, dzieje si to zawsze dla tego, e
rozpoczyna on cay acuch sprzenia zwrotnego.
W zatargach dugotrwaych, do ktrych nierzadko dochodzi midzy ludmi
zmuszonymi do cigego przebywania ze sob przez wiele lat (dziaalno w tej samej grupie
zawodowej, praca w tej samej instytucji, maestwo itp.), zwykle obie strony wyrzucaj
sobie wzajemnie postpki niedawne, nie pamitajc ju, co byo owym pierwszym krokiem,
gdy by on wwczas faktem na pozr nie wyrniajcym si niczym szczeglnym, a
przecie od niego wanie wszystko si zaczo.

60

Zdarza si te, e gdy zwanieni ludzie po latach pogodz si ze sob, a nawet

zaprzyjani i ju bez urazy wspominaj dawne czasy, nie mog si oprze zdumieniu, jak
bahe fakty stay si pocztkiem wieloletniej wzmagajcej si wrogoci.
W poruszanych tu sprawach nie ma nic nadzwyczajnego o tyle, e i bez twierdze o
sprzeniach ludzie dochodzili do rozsdnych wnioskw, na podstawie rozlegego
dowiadczenia.
Teraz jednak przejd do sprawy, ktra daje do mylenia, jest bowiem daleka od
oczywistoci. Przyjrzyjmy si nastpujcym dwom typom sytuacji zachodzcych midzy
zwierzchnikami i podwadnymi, przedstawionymi poniej w postaci toku rozmyla
kontrahentw.

Sytuacja pierwsza:
Kierownik: Kowalski nie wyta si zbytnio w pracy, ale trzeba mu da jak
niewielk nagrod, moe go to zachci.
Kowalski: Kierownik to morowy chop, nie pomin mnie w nagrodach, chocia nie
uwaam, ebym na to zasugiwa. Trzeba si podcign, eby tego nie aowa, i po co inni
maj gada, e mnie faworyzuje.
Kierownik: Kowalski bardzo si poprawi, nastpnym razem trzeba mu bdzie da
wicej.
Kowalski: Kierownik umie doceni robot, przy takim to warto pracowa, bo
czowiek przynajmniej wie, e bdzie co z tego mia.
Kierownik: Okazuje si, e znam si na ludziach, wiedziaem, e z Kowalskiego
jeszcze co bdzie. Trzeba bdzie pomyle o awansie dla niego.

Sytuacja druga:
Kierownik: Kowalski nie wyta si zbytnio w pracy, nie dam mu nagrody, bo nie ma
za co.
Kowalski: Co on sobie myli, e ja za takie pienidze bd mu lepiej pracowa? Nie
ma gupich.
Kierownik: Kowalski jeszcze si bardziej opuci, trzeba go przenie do gorszej
pracy, moe go to nauczy rozumu. Kowalski: A to dra, uwzi si na mnie. Myli, e tym co
zwojuje? Bdzie widzia u mnie robot!

61

Kierownik: Okazuje si, e znam si na ludziach, od razu wiedziaem, e z

Kowalskiego nic nie bdzie. Trzeba go bdzie chyba zwolni.
I tak oto, pomimo przeciwstawnoci pocztkowych decyzji, w kadej z tych sytuacji
kierownik mg w kocu pochwali si znawstwem ludzi i umiejtnoci przewidywania
przyszo potwierdzia suszno jego decyzji! Tymczasem to nie adne przewidywanie, lecz
po prostu doczeka si tego, co sam swoim pierwszym krokiem wywoa.
Wskazuje to na zawodno decydowania metod prb i bdw, gdy ju sam wybr
pierwszej prby przesdza, co si bdzie dzia dalej.
Mona powiedzie, e umiejtno postpowania z ludmi polega gwnie na wyborze
waciwego pierwszego kroku, bo wtedy ma si jeszcze swobod wyboru. Potem swoboda
bdzie ju ograniczona.
Swoboda wyboru postpowania moe te by ograniczona przed zrobieniem wasnego
pierwszego kroku, przez znalezienie si w sytuacji spowodowanej cudzym pierwszym
krokiem.
Na przykad czowiek postawiony przed sdem ju przez sam ten fakt znalaz si w
sprzeniu, ktre si rozpoczo wczeniej uznaniem go za oskaronego. Ogranicza to jego
postpowanie

do

roli

tumaczcego

si,

odbiera

mu

inicjatyw,

uniemoliwia

kontratakowanie, przechodzenie do innych spraw, itp. Presja tego rodzaju sytuacji jest tak
silna, e znane s przypadki, gdy wymowny adwokat, znalazszy si na awie oskaronych,
jka si i plta, jak gdyby nie potrafi skleci jednego porzdnego zdania.
O podobnej presji sytuacji wiedz dobrze aktorzy. Gdy po podniesieniu kurtyny widz
na widowni jedynie garstk widzw, czuj si zobowizani do okazania im, e przedstawienie
nie jest a tak ze, jak mona by o tym wnosi z maej frekwencji i graj le. Tak
rozpocznie si sprzenie, na ktrego kocu okae si, e nieobecni mieli racj obawiajc si
marnej gry aktorw, bo rzeczywicie grali oni marnie, tyle e spowodowali to wanie ci
nieobecni.
Nawet mdrzec przemawiajcy na zgromadzeniu gupcw mwi gupio, bo gdyby
mwi mdrze, to przez suchaczy zostaby uznany za gupca, skoro mwi co innego, ni oni
myl. Tym si objania, dlaczego znakomite pomysy, starannie wypracowane i
przedyskutowane w gronie doborowych ludzi, przy przedstawianiu na szerokim forum
wypaday aonie i zostaway omieszone. Wielkie zgromadzenia nie su do tworzenia
nowych idei, lecz do powtarzania starych.

62

Zbyt szczegowe przepisy formalne o ochronie mienia spoecznego prawdopodobnie

wicej ludzi skoniy do popeniania przestpstw z tego zakresu, ni od nich powstrzymay.
Rzecz w tym, e czowiek majcy swobod decyzji kieruje si wasnym poczuciem
przyzwoitoci, natomiast postawiony wobec koniecznoci dokonywania manipulacji
podyktowanych przez przepisy spostrzega, e autorzy przepisw, nie mogc odrni, kto
jest, a kto nie jest przestpc, opracowali procedury obowizujce zarwno jednych jak i
drugich, w tym rwnie jego samego. Poniewa nie zwolnioby go od nich powoywanie si
na wasne poczucie przyzwoitoci, zaczyna on powtpiewa, czy jest ono komukolwiek
potrzebne i wobec tego, czy warto je nadal mie.

T w i e r d z e n i e 5. 3 (o wpywie reaktywnoci)
Z rwna [5.6] i [5.7] wynika

[5. 8]

x2
= rx ry
x1

[5.9]

y2
= rx ry
y1

Wskazuj one, e zarwno stosunek kolejnych reakcji systemu X jak i stosunek

kolejnych reakcji systemu Y jest zaleny od reaktywnoci obu tych systemw, cilej za, od
iloczynu tych reaktywnoci.
Wynika std twierdzenie, e z a c h o w a n i e
sprzonych

systemw

zaley

od

si

kadego

iloczynu

dwch

reaktywnoci

obu tych systemw.

W odniesieniu do stosunkw interpersonalnych znaczy to, e zachowanie kadego
partnera zaley od postaw obu partnerw naraz, nie za tylko jednego lub tylko drugiego.
Z przytoczonego twierdzenia wynika ponadto, e do zmiany stosunkw koniecznym
warunkiem jest zmiana postawy jednego z dwch partnerw.

63

Gwna trudno w naprawianiu le ukadajcych si stosunkw interpersonalnych

polega na ustaleniu, ktry partner miaby zmieni swoj postaw. Poniewa postawy ludzkie
cechuj si znaczn staoci, kady oczekuje raczej zmiany postawy swojego partnera.
Na przykad w zwanionym maestwie m od ony, a ona od ma domaga si
zmiany postpowania. Nawet w stosunkach erotycznych, jeeli nie s one w peni
satysfakcjonujce, kada strona wyobraa sobie, e byyby one lepsze, gdyby inaczej
postpowaa druga strona.
W stosunkach majcych posta walki kada strona usiuje zmieni postaw drugiej
strony przez jej gnbienie, nkanie, represje, wyczerpywanie si. Obserwuje si to w
zatargach wsplokatorw, procesach sdowych, wojnach itp.

T w i e r d z e n i e 5. 4 (o przeciwstawnych zmianach reaktywnoci)

Rwnania [5. 8] i [5.9] nie przestan by suszne, jeeli prawe ich strony pomnoy, a
jednoczenie podzieli przez dowoln liczb k

ry
x2
= krx
x1
k
ry
y2
= krx
y1
k

W takiej postaci rwnania te wskazuj, e stosunek kolejnych reakcji kadego z

dwch sprzonych systemw pozostanie bez zmiany, gdy reaktywno jednego systemu tyle
razy wzronie, ile razy zmaleje reaktywno drugiego systemu.
Wynika std twierdzenie, e z a c h o w a n i e
sprzonych

systemw

reaktywnoci

jednego

nie

zmieni

systemu,

si
si

jeeli

kadego
pomimo
przy

tym

dwch
zmiany
nastpi

odwrotna zmiana reaktywnoci drugiego systemu.

W odniesieniu do stosunkw interpersonalnych znaczy to, e nawet jeeli jeden
partner zmieni swoj postaw, aby w ten sposb wpyn na przebieg stosunkw, to drugi
partner moe temu przeciwdziaa przez odwrotn zmian swojej postawy.
Moliwoci takiego przeciwdziaania, nieograniczone z matematycznego punktu
widzenia, s jednak ograniczone wzgldami fizycznymi. Rzecz w tym, e gdy reaktywno
jednego systemu maleje dc do zera, reaktywno drugiego systemu musi wzrasta do
64

nieskoczonoci, jeeli iloczyn obu tych reaktywnoci miaby pozostawa niezmienny.

Znaczy to, e jeden system reaguje coraz sabiej na coraz silniejsze bodce, drugi za coraz
silniej na coraz sabsze bodce. Jednake do coraz sabszych reakcji potrzeba coraz mniej
energii, natomiast do coraz silniejszych reakcji potrzeba coraz wicej energii. Proces taki
zmierza do stanu granicznego, w ktrym jeden system wcale nie wydaje energii, drugi za
musiaby wydawa jej nieskoczenie wiele. Do niewydawania energii jest zdolny kady
system, natomiast aden system nie moe wydawa nieskoczenie wiele energii, bo tyle jej w
nim nie ma, a nawet nie moe wydawa skoczonej iloci energii, ale tak duej, e
spowodowaoby to zniszczenie systemu wskutek nadmiernej koncentracji energii. Wynika
std, e gdy reaktywno jednego systemu maleje, to drugi system moe przeciwdziaa tylko
do granicy wasnej wytrzymaoci.
Odnosi si to rwnie do stosunkw interpersonalnych. Najlepsz tego ilustracj s
przypadki odchodzcej mioci. Oto przesycony kochanek zaczyna odczuwa romans jako
zbytnio absorbujcy, ale nie myli o zerwaniu, tyle tylko e bdziemy si rzadziej widywa.
Inaczej mwic, jego reakcje na czuoci kochanki bd sabsze, a to jest rwnoznaczne ze
zmniejszeniem jego reaktywnoci. Przy niezmienionej reaktywnoci partnerki iloczyn
reaktywnoci obojga musiaby zmale. Co w takiej sytuacji robi partnerka? Zaskakujce, ale
prawdziwe: zaczyna walczy o utrzymanie dotychczasowego iloczynu reaktywnoci.
Praktycznie wyglda to tak, e na stygnce zapay partnera reaguje ona wzmoeniem
wasnych uczu. Gdy spotkania s rzadsze, bo dla niego stay si mniej cenne, dla niej s
jeszcze tskniej oczekiwanym ewenementem. Gdy on po miosnym seansie zerka ukradkiem
na zegarek, jej wcale nie spieszno, chciaaby spotkania wyduy. Jest to nic innego jak
zwikszanie wasnej reaktywnoci wobec zmniejszonej reaktywnoci partnera, dziki czemu
iloczyn reaktywnoci bdzie utrzymany i wszystko pozostanie jak dawniej. Ale kochanek nie
chce, eby byo jak dawniej, lecz eby byo troch mniej, dy wic do spotka jeszcze
rzadszych i krtszych, na co jego partnerka reaguje jeszcze wikszym przypywem uczu,
troskliwoci przyjmowanej ze zdawkowym podzikowaniem, tkliwoci sabo odwzajemnianej
itp. Tak wic jego reaktywno cigle maleje, a jej reaktywno cigle wzrasta, i w rezultacie
iloczyn reaktywnoci pozostaje bez zmiany. Nie moe to jednak trwa wiecznie, jemu atwo,
gdy brak uczu nie powoduje zuywania energii, u niej natomiast uczucia osigaj stopie
aru angaujcy ca energi organizmu, nazywa si to spalaniem w mioci. Mona si o
tym dowiedzie od sawnych pa, ktrym co takiego przypado w udziale, a ktre potrafiy
to opisa. Jako przykad mona tu wymieni Listy panny de Lespinasse. Wszelako najwyszy
65

nawet ar uczu pomnoony przez zero uczu partnera daje w wyniku jedynie zero, czyli e
odchodzcej mioci nie da si przytrzyma. Nie przytrzymaa je take panna de Lespinasse,
ale dziki swoim Listom wesza przynajmniej do literatury. To samo mona powiedzie o
Mariannie d'Alcoforado.
Ofiary takiego kataklizmu, nie mogc uczyni najwyszego aru swoich uczu jeszcze
wyszym, staraj si przynajmniej podnie nieco ponad zero uczucia partnerw, std apele
do niewdzicznikw, eby zechcieli cho par sw powiedzie (a raczej napisa, gdy ju
odeszli w sin dal) o swoich uczuciach, dlaczego milcz, trudno przecie uwierzy, eby
byli zupenie nieczuli wobec tak wielkiej mioci, i tak dalej w tym stylu. Ale to sprawy nie
uratuje, bo jej uratowa nie moe taka jest natura sprzenia zwrotnego i wpyw prawa
zachowania energii.
A czy porzucana ma co innego do wyboru? Oczywicie, e ma. Zamiast godzi si z
tym, e jest porzucana, powinna zachowa si jak porzucajca. Na sugesti rzadszych spotka
zareagowa jeszcze rzadszymi, i to coraz rzadszymi. Spowoduje to jedn z dwch
moliwoci. Albo partner odczuje, e to on jest porzucany i on sam, a nie partnerka, zacznie
walczy o iloczyn reaktywnoci, gorejc od powrotnego aru uczu, a o to wanie chodzi.
Albo te odczuje ulg, e rozstanie okazao si atwiejsze ni przypuszcza, i caa sprawa
ulegnie szybko likwidacji, co jest moliwoci gorsz od pierwszej, ale bez porwnania
lepsz od spalania si w mioci, w beznadziejnej walce o szataski iloczyn reaktywnoci.
Omawiane twierdzenie, wyjaniajce pozorn dysproporcj midzy ubytkiem
reaktywnoci jednego partnera a przyrostem reaktywnoci drugiego partnera, pozwala te
zrozumie, dlaczego na zobojtnienie rzdzcych reakcje rzdzonych s gwatowne (bunt,
rewolucja), a na zobojtnienie rzdzonych reakcje rzdzcych s gwatowne (represje, terror).

T w i e r d z e n i e 5. 5 (o samosprzeniu)
Z definicji reaktywnoci jako stosunku reakcji (oddziaywania wyjciowego) do
bodca (oddziaywania wejciowego) wynika, e reaktywno jest rwna 1, gdy
oddziaywanie wyjciowe nie rni si od oddziaywania wejciowego, czyli gdy system
przetwarza oddziaywania w sposb nie wywoujcy adnej ich zmiany, a wic stanowi
jedynie p r z e n o n i k oddziaywa.
A zatem gdy jeden ze sprzonych systemw, np. system Y, ma reaktywno ry = 1, to
jego reakcja y1 nie rni si od dziaajcego na niego bodca x1, tzn. y1 = x1.

66

Uwzgldniajc te okolicznoci w rwnaniach [5. 6] i [5.7] otrzymuje si:

x 2 = rx x1
y 2 = rx x1

Znaczy to, e reakcje systemu X zale tylko od jego wasnej reaktywnoci i jego
poprzednich reakcji, a reakcje systemu Y zale tylko od reaktywnoci systemu X i jego
reakcji.
W rezultacie sprzenie systemu X a systemem Y staje si sprzeniem systemu X z
sob samym, czyli s a m o s p r z e n i e m .
Rola systemu Y sprowadza si tu do przenoszenia oddziaywania z wyjcia systemu X
na jego wejcie (rys. 5. 4 a). Rwnie dobrze mona uwaa system Y po prostu za poczenie
wyjcia systemu X z jego wejciem (rys. 5. 4 b)

Rys. 5.4 Schematy samosprzenia

Wynika std twierdzenie, e j e e l i j e d e n z d w c h s p r z o n y c h

systemw

jest

przenonikiem

oddziaywa,

systemem samosprzonym.
67

to

drugi

jest

Samosprzenie bez udziau innych osb ma posta samokontroli. W najprostszych

przypadkach samokontrola opiera si na bezporedniej obserwacji: patrzenie na list w trakcie
jego pisania, doznawanie smaku potraw podczas ich spoywania, suchanie wasnej gry na
fortepianie itp.
Gdy bezporednia obserwacja jest utrudniona lub niemoliwa, moe wchodzi w gr
posugiwanie si narzdziami odgrywajcymi rol przenonikw oddziaywa, np. lustrem
przy ubieraniu si.
W stosunkach interpersonalnych samosprzenie wystpuje, gdy partner dokonuje
obserwacji i przekazuje je obserwowanemu, np. gdy jedna przyjacika prosi drug, eby jej
powiedziaa, jak wygldam z tyu, gdy pomocnik kierowcy cofajcego ciarwk
informuje go, czy nie najeda na przeszkod, itp.
Jest rwnie samo sprzeniem, gdy partnerem jest potakiwacz (ang. yes-man, niem.
Ja-Mann) mwicy to, czego sobie od niego ycz, eby mwi (np. eby zaprzecza, e krl
jest nagi).

T w i e r d z e n i e 5. 6 (o braku sprzenia)
Z rwnania [5. 4] wynika, e x2 = 0,
gdy rx = 0 albo
gdy y1 = 0.

Z kolei z rwnania [5. 3] wynika, e y1 = 0,

gdy ry = 0 albo
gdy x1 = 0.
Znaczy to, e reakcja systemu X jest rwna zeru, gdy:
reaktywno systemu X jest rwna zeru albo
reaktywno systemu Y jest rwna zeru, albo
poprzednia reakcja systemu X jest rwna zeru.
68

Te trzy warunki odnosz si do sytuacji, gdy reakcja kadego z dwch sprzonych

systemw jest zarazem bodcem dla drugiego systemu. Gdy jednak uwzgldni, e reakcja
jednego systemu moe okaza si oddziaywaniem, ktre wskutek jakiej przeszkody nie
dotrze do drugiego systemu, wwczas dojd jeszcze dwa warunki:
bodziec systemu Y jest rwny zeru albo
bodziec systemu X jest rwny zeru.
Wynika

std

twierdzenie,

sprzenie

midzy

dwoma

systemami nie powstanie, gdy reaktywno ktregokolwiek

systemu

jest

rwna zeru

lub

ktrekolwiek

oddziaywanie

midzy nimi bdzie rwne zeru.

Mona to wyranie zilustrowa nastpujcym schematycznie ujtym przykadem
interpersonalnym: do ktni midzy osobnikiem X a osobnikiem Y nie dojdzie, jeeli:
1) osobnik X nic nie powiedzia,
2) osobnik X co powiedzia, ale osobnik Y tego nie usysza,
3) osobnik Y usysza, ale okaza si na to niewraliwy, wic nic nie odpowiedzia,
4) osobnik Y okaza si wraliwy i wskutek tego odpowiedzia, ale osobnik X tego
nie usysza,
5) osobnik X usysza odpowied, ale okaza si niewraliwy, wic na ni nie
zareagowa.
W ten sposb obieg moliwoci zosta zamknity, kontynuowanie go byoby ju tylko
ich powtarzaniem.
W odniesieniu do stosunkw interpersonalnych jest wic pi sposobw
niedopuszczania do sprze.
Pierwszy sposb polega na unikaniu pierwszego kroku (o czym bya te mowa w
zwizku z twierdzeniem [5. 2], niezaczepianiu nikogo, nieprowokowaniu, niezauwaaniu
istnienia okrelonych osobnikw. Sposb ten nalea do repertuaru zachowania arystokratw
(splendid isolation), do zalece dla dobrze wychowanych panienek (nie zawieraj
przygodnych znajomoci), a czsto bywa stosowany przez obraonych (nie rozmawiamy z
sob).
Drugi sposb polega na zatajaniu wasnego postpowania przed okrelonymi osobami.
Rodzice ukrywaj osobiste ycie przed dziemi. M ukrywa przed on, e idzie wieczorem
na konferencj, ktra nie jest konferencj, lub e wyjeda subowo z sekretark, ktra dla

69

niego jest nie tylko sekretark. Rzdzcy dokadaj stara, eby o ich bdnych decyzjach nie
dowiedzia si og.
Trzeci sposb polega na zmniejszaniu do zera reaktywnoci ludzi, ktrych reakcje nie
daj si opanowa w inny sposb. Do tego celu zastosowano ju wiele sposobw otpiania, z
umiercaniem wcznie.
Czwarty sposb polega na niedopuszczaniu do siebie bodcw bdcych
niepodanymi reakcjami innych ludzi. Mona by straci apetyt przy ucztowaniu widzc
wlepiony w siebie wzrok godomorw, tote uprzywilejowani zawsze woleli trzyma si z
dala od nieuprzywilejowanych, aby nie sysze ich narzeka i nie mci sobie dobrego
samopoczucia niepotrzebnymi wzruszeniami cudz niedol. Std wanie skonno
uprzywilejowanych do osobnego zamieszkiwania w strzeonych zamkach, paacach i willach,
do lokomocji w lektykach, karocach i limuzynach, oraz do uciszania niezadowolonych przez
tumienie protestw i demonstracji. Zastosowanie tego sposobu wystpuje te, gdy m nie
reagujcy na pretensje ony nawet nie sucha, co ona mwi, albo gdy urzd nie odpowiada na
kierowane do niego zaalenia, bo wcale ich nie czyta. Jak w ludowym okreleniu: Mwi
dziad do obrazu, a obraz do niego ani razu.
I wreszcie pity sposb to wasna niewraliwo na reakcje innych, znieczulica
(kamienne serce), bezwstyd w uporze, e czarne jest biae, wbrew wszelkiej oczywistoci
(miedziane czoo), brak poczucia elementarnej przyzwoitoci.
Sposb ten suy rwnie samoobronie sabych, czego tylu przykadw dostarczyo
zobojtnienie mczennikw na spotykajcy ich los. W yciu potocznym ludzie doznajcy
przykroci od dokuczliwych kolegw, zwierzchnikw, ssiadw spotykaj si czsto z
yczliw rad przyjaci, eby si takimi postpkami nie przejmowali i nie zwracali na nie
uwagi.

Omawiane twierdzenie wskazuje rwnie, e uzalenienie jednych ludzi od innych

moe tylko by wzajemne albo adne, to znaczy e albo jest sprzenie zwrotne, albo w ogle
nie ma sprzenia.
Na tym tle warto wspomnie, e od niepamitnych czasw wadcy rozmaitego
autoramentu wyobraali sobie sprawowanie wadzy jako stosunki, w ktrych rzdzcy s
niezaleni od rzdzonych, natomiast rzdzeni s zaleni od rzdzcych. Inaczej mwic,
traktowali wadz jako sprzenie proste rzdzcy wydaj rozkazy, a rzdzeni je

70

wykonuj. Co jak sprzenie garncarza z glin, ktra przybierze taki ksztat, jaki garncarz jej
nada.
Byo to zudzenie, ktre rozproszya dopiero cybernetyka. Dc do okrelonej zmiany
w otoczeniu trzeba na otoczenie oddziaywa (sprzenie proste), ale z tym jest nieodcznie
zwizane stwierdzanie, czy ta zmiana w otoczeniu rzeczywicie nastpuje, do tego za trzeba
si samemu znajdowa pod wpywem oddziaywa otoczenia (sprzenie proste), i w ten
sposb powstaje obieg oddziaywa (sprzenie zwrotne). Nawet krajc chleb nie mona si
gapi gdziekolwiek, trzeba uwaa, co si dzieje, w przeciwnym bowiem razie mona sobie
odkraja palec.
Sprzenie zwrotne jest jeszcze wyraniej widoczne, gdy oddziaywanie na otoczenie
wywouje w nim akumulacj energii, ktra moe si okaza niebezpieczna dla dziaajcego.
Niejeden ju kierowca zosta umiercony przez wasny rozpdzony samochd.
Co najwyej mona dy do samosprzenia (twierdzenie 5.5), tj. do sprzenia
zwrotnego z systemem o reaktywnoci rwnej 1. Jednake nie zawsze si to udaje nawet w
odniesieniu do materiaw i narzdzi, a c dopiero mwi o ludziach, majcych przecie
wasne interesy. Wspomniani poprzednio potakiwacze przejawiaj reaktywno rwn 1,
gdy ley to w ich interesie czego przykadem s pretorianie sowicie opacani przez
rzymskich cezarw albo gdy zdoano w nich wmwi, e ley to w ich interesie, czego
ilustracj jest niesychany rozwj propagandy stosowanej przez wszystkie rzdy wiata.
Aby uniezaleni si od rzdzonych cakowicie, trzeba byoby ich pozabija
(zmniejszenie reaktywnoci do zera), jak to czyniono w obozach zagady, ale nie
sprowadzioby to sprzenia zwrotnego do sprzenia prostego, lecz zgodnie z
omawianym twierdzeniem do braku wszelkiego sprzenia, jako e nieboszczykom nie
mona wydawa rozkazw.
Wadcy, ktrzy zrozumieli niemoliwo rzdzenia na zasadzie sprzenia prostego,
obrali taktyk majc ich do tego przynajmniej przybliy, a polegajc na tym, eby
oddziaywa na spoeczestwo jako cao, natomiast w przeciwnym kierunku dopuszcza
tylko oddziaywania poszczeglnych obywateli z osobna, traktujc kade solidarne ich
ugrupowanie jako spisek.

T w i e r d z e n i e 5.7 (o jednakowoci zmian reakcji)

Z rwna [5.8] i [5.9] wynika, e jeeli iloczyn rx ry jest stay, to

71

x2 y 2
=
x1
y1

czyli e stosunek kolejnych reakcji systemu X jest taki sam jak stosunek kolejnych
reakcji systemu Y.
Wynika std twierdzenie, e z m i a n y r e a k c j i d w c h s p r z o n y c h
ze

sob

systemw

staych

reaktywnociach

jednakowe.
W odniesieniu do stosunkw interpersonalnych znaczy to, e zmiany reakcji dwch
osb, z ktrych kada utrzymuje sta postaw, s jednakowe.
Wielu czytelnikom moe si to wyda trudne do uwierzenia przecie dwie osoby
mog mie zupenie rne postawy, jake wic reakcje ich miayby si zmienia jednakowo?
Matematyka jednak nie pozostawia co do tego najmniejszych wtpliwoci zarwno
przejcie od poprzedniej reakcji x1 do nastpnej x2 systemu X jak i przejcie od poprzedniej
reakcji y1 do nastpnej reakcji y2 systemu Y jest okrelone tym samym iloczynem
reaktywnoci rx ry , zgodnie z rwnaniami [5. 8] i [5.9]. Reaktywno rx moe si bardzo
rni od reaktywnoci ry, i od tego jest zaleny iloczyn, ale bdzie on taki sam dla systemu X
jak i dla systemu Y.
Aby to lepiej unaoczni, rozpatrzmy prosty przykad liczbowy. Przypumy, e
system X zawsze podwaja reakcje systemu Y, czyli rx = 2, a system Y zawsze potraja reakcje
systemu X, czyli ry = 3.
Jeeli pocztkowym oddziaywaniem systemu X jest na przykad x1 = 1, to reakcj
systemu Y bdzie y1 = 3 1 = 3, na co reakcj systemu X bdzie x2 = 2 3 = 6. Z kolei nastpi
reakcja systemu X: x3 = 2 18 = 36 oraz reakcja systemu Y: y3 = 3 36 =108 itd.
Biorc pod uwag kolejne reakcje systemu X: 1, 6, 36 itd. atwo zauway, e kada
nastpna jest 6 razy wiksza od poprzedniej, ale to samo dotyczy kolejnych reakcji systemu
Y:3, 18, 108 itd. Nie moe by inaczej, skoro iloczyn reaktywnoci rx ry = 2 3 = 6, a z
rwna [5. 6] i [5.7] wynika, e z pomnoenia poprzednich reakcji systemw X i Y przez
iloczyn ich reaktywnoci otrzymuje si nastpne reakcje tych systemw.
Aby zapobiec nieporozumieniom, podkrelam, e twierdzenie to mwi nie o
jednakowoci reakcji, lecz o jednakowoci zmian reakcji. Na przykad w awanturze midzy
dwiema osobami reakcjami na uderzenia mog by wyzwiska, czyli zachowanie si innego

72

rodzaju, ale wzmaganie si jednych i drugich bdzie jednakowe, dopki ktra ze stron nie
zmieni swojej postawy.
Na potwierdzenie tego mona wskaza wiele przykadw. Wilk biegnie coraz
szybciej, aby dogoni zajca, ale i zajc biegnie coraz szybciej, by uj pogoni. Przy
obleganiu twierdzy wzrasta zarwno zacieko ataku, jak i obrony. Ze wzrostem
okruciestwa ciemiycieli wzrasta nienawi ciemionych. Gdy chwieje si dka, chwieje
si rwnie stojcy w niej eglarz, a gdy chwieje si eglarz, chwieje si rwnie dka, i w
rezultacie eglarz i dka chwiej si w jednakowym rytmie.
Wszystko to jest suszne pod warunkiem staoci obu reaktywnoci. Gdy jedna z nich
si zmieni, zmieni si rwnie sprzenie, np. gdy zajc si zmczy i zginie albo wilk si
zmczy i wobec tego zajc ocaleje, gdy oblegajcy zdobd twierdz albo odstpi od
oblenia itd.
Przy analizowaniu sprze omawiane twierdzenie pozwala ograniczy si do
wyznaczenia przebiegu reakcji tylko jednego (ktregokolwiek) ze sprzonych systemw.

T w i e r d z e n i e 5. 8 (o bezwymiarowoci iloczynu reaktywnoci)

Jeeli oddziaywania x wyraaj si w jednostkach miary [x], a oddziaywania y w
jednostkach miary [y], to zgodnie z rwnaniem [5.1] reaktywno systemu X, dla ktrego
oddziaywania y s bodcami, a oddziaywania x reakcjami, wyraa si w jednostkach miary

[rx ] = [x]
[y]

a reaktywno systemu Y, dla ktrego oddziaywania x s bodcami, a oddziaywania

y reakcjami, wyraa si w jednostkach miary

[r ] = [[xy]]
y

Wobec tego iloczyn reaktywnoci wyraa si w jednostkach miary

73

 [x ] [ y ]
= 1
ry =
[ y ] [x ]
e i l o c z y n
reaktywnoci

[r
Wynika

std

twierdzenie,

dwch

sprzonych systemw wyraa si liczb niemianowan.

Inaczej mwic, iloczyn reaktywnoci jest wielkoci bezwymiarow, bez wzgldu na
to, w jakich jednostkach miary wyraaj si oddziaywania.
Wobec tego, zgodnie z rwnaniami [5. 8] i [5. 9], przebieg stosunkw reakcji kadego
sprzonego systemu wyraa si tylko liczbami, bez adnych jednostek miary. Dziki temu
mona

porwnywa

sprzenia

midzy

dowolnymi

systemami

dowolnych

oddziaywaniach. Okoliczno ta jest wyrazem interdyscyplinarnoci cybernetyki, sprawia

bowiem, e twierdzenia cybernetyczne mog mie zastosowanie w dowolnej dyscyplinie.
Na przykad w handlu wystpuje sprzenie midzy dostawc a odbiorc, przy czym
dostawca jest skonny sprzedawa okrelon ilo towaru za okrelon ilo pienidzy, jest
wic systemem, ktrego reaktywno wyraa si stosunkiem kilogramw do zotwek,
odbiorca za jest skonny wypaca okrelon ilo pienidzy za okrelon ilo towaru, jest
wic systemem, ktrego reaktywno wyraa si stosunkiem zotwek do kilogramw.
Iloczyn tych reaktywnoci

(kilogramy / zotwki) (zotwki / kilogramy)

jest jednak tylko liczb wynikajc z podzielenia kilogramw przez kilogramy i

zotwek przez zotwki.
Podobnie mona powiedzie, e np. w mioci suchanie miych sw skania jednego
partnera do pieszczot, drugiego za doznawanie pieszczot skania do wypowiadania miych
sw, przy czym iloczyn ich reaktywnoci

pieszczoty / mie sowa = mie sowa / pieszczoty

jest take tylko liczb wynikajc z podzielenia pieszczot przez pieszczoty i miych
sw przez mie sowa.
Drugi z tych przykadw moe si komu wydawa humorystyczny, ale niesusznie,
uwydatnia on bowiem spraw nader istotn. Chodzi o to, e nawet gdy w stosunkach
interpersonalnych wystpuj oddziaywania, dla ktrych trudno byoby znale jakie
74

jednostki miary, nie stanowi to przeszkody w cisym ujmowaniu sprze, gdy o ich
przebiegu nie rozstrzygaj reaktywnoci wzite z osobna, lecz iloczyn reaktywnoci, a do
jego okrelenia nie s potrzebne adne jednostki miary, jest on bowiem tylko liczb.

T w i e r d z e n i e 5.9 (o sprzeniach dodatnich i ujemnych)

Z matematycznego punktu widzenia iloczyn reaktywnoci systemw sprzonych
moe by liczb dodatni

rx ry > 0
albo liczb ujemn

rx ry < 0.
Jest te moliwe, e iloczyn reaktywnoci jest rwny zeru, ale, zgodnie z
twierdzeniem 5. 6, nie ma wwczas sprzenia.

Poniewa, zgodnie z rwnaniami [5. 6] i [5.7], nastpn reakcj systemu sprzonego

okrela si poprzez pomnoenie poprzedniej jego reakcji przez iloczyn reaktywnoci obu
sprzonych systemw, wic jeeli iloczyn reaktywnoci jest dodatni, to po dodatniej reakcji
nastpna bdzie rwnie dodatnia, a po ujemnej reakcji nastpna bdzie rwnie ujemna. Na
przykad przy iloczynie reaktywnoci rx ry = 2, po dodatniej reakcji x1 =1 nastpi dodatnie
reakcje x2 = 2, x3 = 4, x4 = 8 itd., natomiast po ujemnej reakcji x1 = 1 nastpiyby ujemne
reakcje x1 = 2, x2 = 4, x3 = 8 itd.
Jeeli iloczyn reaktywnoci jest ujemny, to po reakcji dodatniej nastpi ujemna, a po
reakcji ujemnej nastpi dodatnia. Na przykad przy iloczynie reaktywnoci rx ry = 2 po
reakcji x1 = 1 nastpi reakcje x2 = 2, x3 = 4, x4 = 8 itd., natomiast po reakcji x1 = 1
nastpiyby reakcje x2 = 2, x3 = 4, x4 = 8 itd.
Przebiegi reakcji, ktre wzrastaj, pozostaj niezmienione lub malej, ale zawsze
pozostaj dodatnie bd zawsze ujemne, bdziemy okrela jako m o n o t o n i c z n y , a
przebieg reakcji, ktre s na przemian dodatnie i ujemne, jako o s c y l a c y j n y .
Wynika std twierdzenie, e j e e l i
ze

sob

systemw

jest

iloczyn

dodatni,
75

to

dwch

sprzonych

przebieg

reakcji

kadego
iloczyn

tych

reakcji

systemw
jest

jest

ujemny,

monotoniczny,
to

przebieg

reakcji

jeeli
jest

oscylacyjny.
W zwizku z tym mona rozrnia sprzenie zwrotne nastpujcych rodzajw:
sprzenie

dodatnie,

ktrym

iloczyn

reaktywnoci

dwch

sprzonych systemw jest dodatni;

s p r z e n i e u j e m n e , w ktrym iloczyn reaktywnoci dwch sprzonych
systemw jest ujemny;
Zgodnie z przytoczonym twierdzeniem przebieg reakcji w sprzeniu dodatnim jest
monotoniczny, a w sprzeniu ujemnym jest oscylacyjny.
Rzecz jasna, iloczyn reaktywnoci jest dodatni, gdy obie reaktywnoci s dodatnie
albo gdy obie s ujemne, natomiast jest on ujemny, gdy jedna z reaktywnoci jest dodatnia,
druga za jest ujemna.
Reaktywno systemu jest dodatnia, gdy zwikszenie bodca powoduje zwikszenie
reakcji, ujemna za gdy zwikszenie bodca powoduje zmniejszenie reakcji. Znajc
reaktywno sprzonych systemw mona okreli, czy sprzenie bdzie dodatnie czy
ujemne, i na tej podstawie przewidywa jego przebieg.
Dla przykadu rozpatrzmy sytuacj, gdy w burcie statku na morzu powstaa wyrwa,
przez ktr wlewa si woda. Poniewa im wicej wody wlewa si do wntrza statku, tym
wiksze bdzie jego zanurzenie, wic statek jest systemem o reaktywnoci dodatniej, a
poniewa im wiksze jest zanurzenie statku, tym wicej wlewa si wody, wic i morze jest tu
systemem o reaktywnoci dodatniej. Na tej podstawie mona powiedzie, e sprzenie
midzy tymi systemami bdzie dodatnie: statek bdzie si coraz bardziej zanurza, i coraz
wicej bdzie si do niego wlewa wody, a do zatonicia statku.
Inny przykad. Im wicej energii bdzie dopywa do pieca przemysowego i
przemienia si w nim w ciepo, tym wysza bdzie temperatura w piecu, a zatem piec jest
systemem o reaktywnoci dodatniej. Im wysza bdzie temperatura w piecu, tym bardziej
regulator temperatury, w ktry ten piec jest wyposaony, zmniejszy dopyw energii, regulator
jest wic systemem o reaktywnoci ujemnej. A zatem proces grzejny w piecu wyposaonym
w regulator temperatury jest oparty na sprzeniu ujemnym. W rezultacie jest to proces
oscylacyjny: dopyw energii na przemian wzrasta i maleje oraz temperatura na przemian
wzrasta i maleje.
W zakresie stosunkw interpersonalnych mona przytoczy nastpujce przykady.
76

Nauczyciel stawiajcy tym wysze oceny, im pilniej ucze pracuje, jest systemem o
reaktywnoci dodatniej. Ucze pracujcy tym pilniej, im wysze oceny otrzymuje od
nauczyciela, rwnie jest systemem o reaktywnoci dodatniej. W tym przypadku sprzenie
midzy nauczycielem a uczniem jest wic dodatnie. W rezultacie ucze bdzie coraz
pilniejszy, a nauczyciel bdzie mu stawia coraz wysze oceny, a do osignicia puapu
moliwoci.
Natomiast ucze, ktrego pilno wzrasta pod wpywem zych ocen, a maleje pod
wpywem dobrych (spoczywanie na laurach), jest systemem o reaktywnoci ujemnej. W
tym wic przypadku sprzenie midzy nauczycielem a uczniem bdzie ujemne. W rezultacie
powstanie oscylacja: pilno ucznia to wzrasta, to maleje, a i oceny stawiane przez
nauczyciela s to wysze, to nisze.

T w i e r d z e n i e 5.10 (o sprzeniach zbienych i rozbienych)

Niezalenie od tego, czy liczba okrelajca iloczyn reaktywnoci jest dodatnia czy
ujemna, moe ona by wiksza od 1
| rx ry |> 1

albo rwna 1
| rx ry |= 1

albo mniejsza od 1

| rx ry |< 1
Poniewa, zgodnie z rwnaniami [5.6] i [5.7] nastpn reakcj systemu sprzonego
okrela si mnoc poprzedni jego reakcj przez iloczyn reaktywnoci obu sprzonych
systemw, wic jeeli iloczyn reaktywnoci jest wikszy od 1, to druga reakcja bdzie
wiksza od pierwszej, trzecia bdzie wiksza od drugiej itp. Na przykad przy iloczynie
reaktywnoci | rx ry |= 2 , po reakcji x1 = 1 nastpi reakcje x 2 = 2 , x3 = 4 , x 4 = 8 itd.
Jeeli iloczyn reaktywnoci jest rwny 1, to nastpne reakcje systemu nie bd
wiksze ani mniejsze od poprzednich.

77

Jeeli iloczyn reaktywnoci jest mniejszy od 1, to druga reakcja bdzie mniejsza od

pierwszej, trzecia bdzie mniejsza od drugiej itd. Na przykad, przy iloczynie reaktywnoci
| rx ry |=

1
1
1
1
, po reakcji x1 = 1 nastpi reakcje x 2 = , x3 = , x 4 = itd.
2
4
8
2

Wynika std twierdzenie, e j e e l i

wikszy od
dc
jest

do

rwny

1,

to

reakcje

systemu

nieskoczonoci;
1,

to

reakcje

iloczyn

sprzonego

jeeli

systemu

reaktywnoci

iloczyn
nie

jest

wzrastaj

reaktywnoci

wzrastaj

ani

nie

malej; jeeli iloczyn reaktywnoci jest mniejszy od 1, to

reakcje systemu malej dc do zera.
W zwizku z tym mona rozrni sprzenia zwrotne nastpujcych rodzajw:

sprzenie

r o z b i e n e , w ktrym iloczyn reaktywnoci dwch

sprzonych systemw jest wikszy od 1;

sprzenie

ustalone,

ktrym

iloczyn

reaktywnoci

dwch

sprzonych systemw jest rwny 1;

s p r z e n i e z b i e n e , w ktrym iloczyn reaktywnoci dwch sprzonych

systemw jest mniejszy od 1;
Rzecz jasna, iloczyn reaktywnoci jest wikszy od 1, gdy:
kada z nich jest wiksza od 1, albo
jedna jest rwna 1, ale druga jest wiksza od 1, albo
jedna jest mniejsza od 1, ale druga jest o wiele wiksza do 1.
Iloczyn reaktywnoci jest rwny 1, gdy:
kada z nich jest rwna 1, albo
jedna jest wiksza od 1, ale druga jest w takim samym stosunku mniejsza od 1.
Iloczyn reaktywnoci jest mniejszy od 1, gdy:
kada z nich jest mniejsza od 1, albo
jedna jest rwna 1, ale druga jest mniejsza od 1, albo
jedna jest wiksza od 1, ale druga jest o wiele mniejsza od 1.
Gdy iloczyn reaktywnoci jest niewiele wikszy od 1, wwczas sprzenie jest sabo
rozbiene, tj. reakcje wzrastaj powoli (pasko). Natomiast gdy iloczyn reaktywnoci jest
znacznie wikszy od 1, wwczas sprzenie jest silnie rozbiene, tj. reakcje wzrastaj szybko
(stromo).

78

Teoretycznie, reakcje w sprzeniu rozbienym wzrastaj do nieskoczonoci,

praktycznie za do stanu, gdy zabraknie energii do dalszego wzmagania si reakcji.
Gdy iloczyn reaktywnoci jest niewiele mniejszy od 1, wwczas sprzenie jest sabo
zbiene, tj. reakcje malej powoli (pasko). Natomiast gdy iloczyn reaktywnoci jest znacznie
mniejszy od 1, wwczas sprzenie jest silnie zbiene, tj. reakcje malej szybko (stromo).
Teoretycznie reakcje w sprzeniu zbienym zanikaj do zera po czasie nieskoczenie
dugim (po nieskoczenie wielu cyklach), praktycznie za wtedy, gdy kolejna reakcja bdzie
oddziaywaniem niepodzielnie maym i wobec tego ju w nastpnym cyklu zmaleje do zera.
Pogldow

ilustracj

tego

moe

by

przykad

korespondencji.

Zazwyczaj

korespondujce ze sob osoby pisz tyle, na ile pozwala format papieru listowego, jest to
wic sprzenie ustalone, z niewielkimi odchyleniami. Gdyby kady korespondent trzyma si
zasady, eby na otrzymany list odpowiada listem dwukrotnie duszym ( rx = 2 , ry = 2 , wic
rx ry = 4 ), to byoby to sprzenie silnie rozbiene ( x1 = 4 str.,

x 2 = 16 str., x3 = 64 str.,

x 4 = 256 str., itd.), ju po kilkukrotnej wymianie listw stayby si one tomami, a potem
bibliotekami, i wreszcie dalsze zwikszanie ich objtoci staoby si praktycznie niemoliwe.
Gdyby korespondenci odpowiadali listami tylko o 1 procent duszymi, to byoby to
sprzenie sabo rozbiene skutek byby taki sam, tyle e po znacznie duszej wymianie
korespondencji.
Natomiast gdyby korespondenci przyjli zasad, eby na otrzymany list odpowiada
listem o poow krtszym ( rx =

1
1
1
, ry = , wic rx ry = ), to byoby to sprzenie silnie
2
2
4

zbiene ( x1 = 4 str., x 2 = 1 str., x3 =

1
1
str., x 4 =
str., itd.) ju po kilkukrotnej wymianie
4
16

listw stayby si one pojedynczymi zdaniami, a potem tylko wyrazami, i po prostu ktry list
pozostaby ju bez odpowiedzi. Gdyby korespondenci odpowiadali listami tylko o 1 procent
krtszymi, to byoby to sprzenie sabo zbiene korespondencja ustaaby rwnie, tyle e
po wielokrotnej wymianie listw.

SYSTEMATYKA SPRZE ZWROTNYCH

Biorc pod uwag, e sprzenie zwrotne moe by dodatnie lub ujemne oraz e kade
z nich moe by rozbiene, ustalone lub zbiene, otrzymuje si 6 rodzajw sprze.

79

Sprzenie

dodatnie

rozbiene

wystpuje

midzy

dwoma

systemami, gdy iloczyn ich reaktywnoci jest dodatni, wikszy od 1. Wskutek tego reakcje
kadego systemu s monotonicznie wzmagajce si
S p r z e n i e d o d a t n i e u s t a l o n e wystpuje midzy dwoma systemami,
gdy iloczyn ich reaktywnoci jest dodatni, rwny 1. Wskutek tego reakcje kadego systemu
s monotonicznie niezmienne.
S p r z e n i e d o d a t n i e z b i e n e wystpuje midzy dwoma systemami,
gdy iloczyn ich reaktywnoci jest dodatni, mniejszy od 1. Wskutek tego reakcje kadego
systemu s monotonicznie zanikajce.
S p r z e n i e u j e m n e r o z b i e n e wystpuje midzy dwoma systemami,
gdy iloczyn ich reaktywnoci jest ujemny, wikszy od 1. Wskutek tego reakcje kadego
systemu s oscylacyjnie wzmagajce si.
Sprzenie

ujemne

u s t a l o n e wystpuje midzy dwoma systemami,

gdy iloczyn ich reaktywnoci jest ujemny, rwny 1. Wskutek tego reakcje kadego systemu
s oscylacyjnie niezmienne.
S p r z e n i e u j e m n e z b i e n e wystpuje midzy dwoma systemami, gdy
iloczyn ich reaktywnoci jest ujemny, mniejszy od 1. Wskutek tego reakcje kadego systemu
s oscylacyjnie zanikajce.
S to sprzenia elementarne, mogce si skada na rozmaite sprzenia zoone.
Dla wikszej przejrzystoci przebiegu reakcji wedug wymienionych sprze zostan
przedstawione wykrelnie, na podstawie poniszych oblicze przykadowych.
Sprzenie dodatnie rozbiene, przy rx ry = 2

x1 = 1 , x 2 = 2 , x3 = 4 , x 4 = 8 itd.
Sprzenia dodatnie ustalone, przy rx ry = 1

x1 = 1 , x 2 = 1 , x3 = 1 , x 4 = 1 itd.

Sprzenie dodatnie zbiene, przy rx ry =

1
2

80

x1 = 1 , x 2 =

1
1
1
, x3 = , x 4 = itd.
2
4
8

Rys. 5.5 Sprzenie dodatnie (przykad liczbowy)

a) rozbiene, b) ustalone, c) zbiene

Wyniki tych oblicze przedstawione s na rys 5.5

Sprzenie ujemne rozbiene, przy rx ry = 2

x1 = 1 , x 2 = 2 , x3 = 4 , x 4 = 8 itd.

Sprzenie ujemne ustalone, przy rx ry = 1

x1 = 1 , x 2 = 1 , x3 = 1 , x 4 = 1 itd.
Sprzenie ujemne zbiene, przy rx ry =

1
2

1
1
1
x1 = 1 , x 2 = , x3 = , x 4 = itd.
2
4
8

81

Wyniki tych oblicze s przedstawione na rys. 5.6.

Rys. 5.6 Sprzenie ujemne (przykad liczbowy)

a) rozbiene, b) ustalone, c) zbiene

Przebiegi reakcji s objanione poniszymi przykadami praktycznymi:

Im wysza jest temperatura poncego drewna, tym wicej wydobywa si z niego
gazw palnych, drewno jest tu wic systemem o reaktywnoci dodatniej. Im wicej jest tych
gazw, tym wysza jest temperatura pomienia, wic i pomie jest systemem o reaktywnoci
dodatniej. A zatem poar jest procesem opartym na sprzeniu dodatnim. Dopki ilo
wydobywajcych si gazw jest tak dua, e ich spalanie powoduje wzrost temperatury,
dopty iloczyn reaktywnoci jest wikszy od 1, jest to wic sprzenie dodatnie rozbiene.
Zgodnie z twierdzeniem 5.10, coraz wicej bdzie si wydobywa gazw i coraz wysza
bdzie temperatura, poar si wzmaga. Zasb gazw palnych w drewnie nie jest jednak
nieograniczony, z czasem wydobywajca si z niego ilo ich bdzie wystarcza tylko do
82

pokrywania ubytku temperatury (spowodowanego odpywem ciepa do otoczenia), sprzenie

wic stanie si dodatnie ustalone, poar przestaje si wzmaga. Gdy wydobywajcych si
gazw bdzie przybywa mniej, sprzenie stanie si dodatnie zbiene, poar zaczyna
wygasa.
We wszelkich postaciach walki kada strona stara si zadawa stronie przeciwnej
wiksze straty, ni sama doznaje, czyli jest systemem o reaktywnoci dodatniej wikszej od 1,
wobec czego iloczyn reaktywnoci jest rwnie dodatni wikszy od 1. A zatem walka jest
oparta na sprzeniu dodatnim rozbienym. Reakcje, pocztkowo sabe, bd si coraz
bardziej wzmaga, a do wyczerpania zasobw energii (jeeli wczeniej nie nastpi
zmniejszenie reaktywnoci bd interwencja jakiego innego systemu z zewntrz). Istotnie,
ktnia zaczyna si od zoliwych uwag, ktre przeksztacaj si w wyzwiska, a potem
przeradza si w bjk, koczc si niezdolnoci jednej ze stron do dalszej walki. Proces
pieniaczy, wszczty z powodu zaorania miedzy, koczy si pjciem obydwu stron z torbami.
Wojna, zapocztkowana incydentem granicznym, w kocowej fazie zmierza ku totalnemu
zniszczeniu.
W przeduajcej si wyczerpujcej wojnie obie walczce strony dochodz zwykle do
przekonania, e kontynuowanie wojny staje si nieopacalne, jako pocigajce za sob
olbrzymie straty, znacznie przekraczajce korzyci z ewentualnego zwycistwa. Strona, ktra
to sobie pierwsza uwiadomia, strzee si przed podjciem krokw pojednawczych w
obawie, e zostanie to poczytane za oznak sabnicia (zmniejszenie reaktywnoci) i skoni
stron przeciwn do wzmoenia zacitoci (zwikszenie reaktywnoci). Aby tego unikn,
trzeba si wpierw upewni, e i przeciwna strona jest ju nastawiona pojednawczo.
Jednoczesno okazania pojednawczoci mona uzyska przez odwoanie si do pomocy
porednika, ktry kadej stronie z osobna zadaje pytanie w rodzaju: gdyby oni zgodzili si
na..., to czy wy rwnie zgodzilibycie si na... Moe si wydawa dziwne, e za sukces
takiego porednictwa uwaa si uzyskanie ustpstw nieraz bardzo drobnych, jak np.
krtkotrwae zawieszenie ognia, wymiana rannych itp., ale sukcesem s tu nie rozmiary
ustpstw, lecz ich obustronno nawet mae zmniejszenie obu reaktywnoci zapewnia
zmniejszenie si ilorazu reaktywnoci, a w konsekwencji powstanie sprzenia dodatniego
zbienego, wprawdzie dopiero sabo zbienego, ale ju nie rozbienego.
Spekulanci d do uzyskania moliwie najwyszych cen za towary, stanowi wic
system o reaktywnoci dodatniej wikszej od 1. Rzd, ktry podnosi pace odpowiednio do
wzrostu cen spekulacyjnych (zwikszajc w tym celu emisj pienidzy) jest systemem o
83

reaktywnoci dodatniej rwnej 1. Wobec tego iloczyn reaktywnoci iloczyn reaktywnoci jest
dodatni wikszy od 1, a zatem inflacja jest procesem opartym na sprzeniu dodatnim
rozbienym: ceny i pace, pocztkowo nieznacznie wzrastajce, w krtkim czasie zaczynaj
si wyraa astronomicznymi liczbami. Aby do tego nie dopuci rzd zwalcza spekulantw.
Midzy podobajcymi si wzajemnie osobami spragnionymi mioci (reaktywnoci
dodatnie znacznie wiksze od 1, wic rwnie iloczyn ich dodatni znacznie wikszy od 1)
powstaje sprzenie dodatnie silnie rozbiene, sprawiajce, e od paru zachcajcych sw
szybko dochodzi si do romansu. Proces ten przebiega duej, gdy jedna strona nie przejawia
inicjatywy, lecz tylko akceptuje inicjatywy drugiej strony (reaktywno dodatnia rwna 1,
wic iloczyn reaktywnoci dodatni, ale mniejszy ni w poprzednim przykadzie), wobec
czego sprzenie jest dodanie, ale sabiej rozbiene. Gdy reakcje kadej strony wywouj
sabsze reakcje drugiej strony (reaktywnoci dodatnie, mniejsze od 1, wobec czego iloczyn
reaktywnoci dodatni mniejszy od 1), wtedy sprzenie jest dodatnie zbiene, uczucia
zaczynaj wygasa.
Gdy przypadkowa fala nagle przechyli nieco dk, stojcy w niej eglarz, aby nie
utraci rwnowagi, przechyli si w przeciwnym kierunku, jest wic systemem o reaktywnoci
ujemnej. Z kolei dka przechyli si w tym samym kierunku co eglarz, jest wic systemem o
reaktywnoci dodatniej. Poniewa iloczyn reaktywnoci jest ujemny, wystpi sprzenie
ujemne, sprawiajce, e dka i eglarz bd si przechyla to w jednym, to w drugim
kierunku (koysanie). dka przechyla si w takim stopniu jak stojcy w niej eglarz, jest
wic systemem o reaktywnoci dodatniej rwnej 1. Jeeli przechylenia eglarza w
przeciwnym kierunku bd wiksze od przechyle dki (reaktywno ujemna wiksza od 1),
to iloczyn reaktywnoci bdzie ujemny wikszy od 1, wobec czego wystpi sprzenie
ujemne rozbiene, przechylenia eglarza i dki bd coraz wiksze (rozkoysanie), a do
stanu, gdy dka si wywrci, a eglarz wpadnie w wod. Jeeli przechylenia eglarza w
przeciwn stron bd rwne przechyleniom dki (reaktywno ujemna rwna 1), to iloczyn
reaktywnoci bdzie ujemny rwny 1, wic sprzenie bdzie ujemne ustalone, eglarz i
dka bd si koysa rwnomiernie. Natomiast jeeli przechylenia eglarza w przeciwn
stron bd mniejsze od przechyle dki (reaktywno ujemna mniejsza od 1), to iloczyn
reaktywnoci bdzie ujemny mniejszy od 1, wic sprzenie bdzie ujemne zbiene,
koysanie eglarza i dki bdzie coraz sabsze, a w kocu ustanie.
Samochd zbacza z drogi w stopniu wynikajcym z obrotu kierownicy, jest wic
systemem o reaktywnoci dodatniej rwnej 1. Nietrzewy kierowca, z reguy reagujcy z
84

opnieniem, stara si naprawi bd obracajc kierownic w przeciwnym kierunku o

przesadnie duy kt, jest wic systemem o reaktywnoci ujemnej wikszej od 1. Poniewa
iloczyn reaktywnoci jest ujemny wikszy od 1, wic powstaje sprzenie ujemne rozbiene.
W rezultacie samochd zatacza coraz wiksze uki na przemian w lewo i w prawo, a
wreszcie jazda koczy si wywrceniem samochodu w rowie lub rozbiciem o przydrone
drzewo. Przebieg jest mniej drastyczny, gdy taki kierowca obraca kierownic w przeciwnym
kierunku tylko o kt odpowiadajcy odchyleniu kierunku samochodu jest on wtedy
systemem o reaktywnoci ujemnej rwnej 1. Wobec tego iloczyn reaktywnoci jest ujemny
rwny 1, powstaje wic sprzenie ujemne ustalone: samochd trzyma si drogi zataczajc
regularne uki w lewo i w prawo (taczy). Normalny kierowca reaguje obrotem kierownicy
w przeciwnym kierunku o kt zmniejszony, jest wic systemem o reaktywnoci ujemnej
mniejszej od 1. Iloczyn reaktywnoci jest wwczas ujemny mniejszy od 1, powstaje wic
sprzenie ujemne zbiene, a u sprawnego kierowcy nawet silnie zbiene. W rezultacie
samochd paroma zanikajcymi ukami zostaje sprowadzony na lini prost.
Podobne przebiegi wystpuj w stosunkach interpersonalnych, np. midzy
zwierzchnikami a podwadnymi, rodzicami a dziemi itp. Podwadny cile wypeniajcy
polecenia jest systemem o reaktywnoci dodatniej rwnej 1. Zwierzchnik przesadnie
przeciwstawiajcy si wszystkiemu, popadajcy z jednej ostatecznoci w drug (przeginanie
pay) jest systemem o reaktywnoci ujemnej wikszej od 1. Iloczyn reaktywnoci jest wtedy
ujemny wikszy od 1, powstaje wic sprzenie ujemne rozbiene, czego rezultatem jest
oscylacja coraz silniejszych reakcji zwierzchnika i podwadnego. Na przykad crka przybraa
skromn sukienk modn ozdob, za co otrzymaa od matki surow nagan, do ktrej si
zastosowaa i zacza nosi najbrzydsz star sukienk, wobec czego matka, uznawszy, e
przeholowaa w naganie, kupia crce bardzo strojn sukni. Ucze pomagajcy
nauczycielowi przy utrzymywaniu porzdku w gabinecie fizycznym co w nim samowolnie
poprzestawia, za co ostro zosta upomniany, wobec czego przesta si owym gabinetem
zajmowa, a wtedy zreflektowany nauczyciel da mu swobod zajmowania si tym, czym
zechce. W przytoczonych przykadach jest godne uwagi, e wychowawcy zapewnili pniej
wychowankom znacznie wicej ni to, za co pocztkowo udzielali nagany.
Nadmierna rygorystyczno kierownictwa prowadzi do tego, e pracownicy nie tylko
przestan przejawia jakkolwiek inicjatyw, lecz nawet posusznie bd si przyczynia do
powstawania strat spowodowanych bdnymi decyzjami kierownictwa, np. do produkowania
towarw nie znajdujcych nabywcw. W celu odwrcenia szkd spowodowanych nadmiern
85

rygorystycznoci trzeba j potem nie tylko zagodzi, lecz nawet pobudza stumion
inicjatyw nagrodami. Wystpuje tu sprzenie ujemne rozbiene.
Spord sprze ujemnych najpowszechniej spotykane jest sprzenie ujemne
ustalone. Organizmom zapewnia ono stabilizacj funkcjonowania w zmiennych warunkach
otoczenia. W technice jest ono umylnie wprowadzane, stanowi bowiem podstaw regulacji
w zautomatyzowanych procesach technologicznych, ktrym zapewnia stao przebiegu.
Ilustracj tego moe by choby wspomniany ju przykad regulacji temperatury w piecu
przemysowym.
Jako podstawa zarzdzania (metoda kar i nagrd, kija i marchewki) sprzenie
ujemne ustalone jest odpowiednie w procesach spoecznych wymagajcych staoci (np. nie
ten pocig jest dobry, ktry przybywa najszybciej, lecz ten, ktry przybywa punktualnie, nie
za wczenie i nie za pno).
W stosunku do caoci ycia spoecznego jest ono nie wystarczajce, zapewnia
bowiem stabilizacj, ale nie zapewnia postpu. Rewolucja naukowo-techniczna wymaga
oparcia na sprzeniu dodatnim rozbienym: coraz wiksze zarobki za coraz wiksze poytki.
Groszowe skpstwo wobec twrcw nowych idei, wynalazcw, racjonalizatorw,
organizatorw, w imi nienaruszania rwnowagi rynkowej, prowadzi do sprzenia
ujemnego ustalonego, ktrego skutkiem jest stagnacja, oscylujca w pobliu pewnego
poziomu gospodarki.
Przebieg reakcji w sprzeniu ujemnym ustalonym, zarwno w urzdzeniach
technicznych, jak i w stosunkach spoecznych, zaley od czuoci systemu o reaktywnoci
ujemnej dziaajcego jako regulator. Jeeli regulator jest tak czuy, e reaguje nawet na
bardzo drobne odchylenia, to regulacja jest bardzo dokadna (prawie zupena stao
przebiegu), przy czym wystarczaj do tego mae oddziaywania, ale oscylacje s bardzo
czste i wskutek tego powoduj silne zmczenie obu sprzonych systemw. Natomiast jeeli
regulator jest tak mao czuy, e reaguje dopiero na due odchylenia, to regulacja jest
niedokadna, przy czym oscylacje s rzadkie, ale oddziaywania s due, co take powoduje
silne zmczenie obu systemw. Midzy tymi dwiema skrajnociami istnieje wic pewne
optimum dokadnoci regulacji.
W zastosowaniu do stosunkw interpersonalnych twierdzenia o sprzeniach
wymagaj pewnych komentarzy.
Przede wszystkim pojcie reaktywnoci nie jest jednoznaczne w odniesieniu do
okrelonego czowieka, tzn. nie mona by powiedzie np., e Kowalski ma reaktywno
86

ujemn albo e Kowalski ma du reaktywno, bez podania rodzajw bodcw. Kto

moe mie zupenie inn reaktywno w odniesieniu do pewnych bodcw ni do innych.
Podobnie jest ze zmiennoci reaktywnoci, rn dla rnych bodcw. Naley jednak bra
pod uwag moliwo wystpowania niezalenego od rodzaju bodcw skadnika
reaktywnoci staego, dodatniego lub ujemnego, wikszego lub mniejszego, z ktrym sumuje
si skadnik zaleny od rodzaju bodcw. Ilustracj istnienia np. duego skadnika
reaktywnoci, niezalenego od rodzaju bodcw, mog by ludzie skonni wszystko
wyolbrzymia (robi z igy widy).
Poza tym reaktywno nie podlega wartociowaniu jako dobra czy za. Jak to
wyranie wynika z twierdze o sprzeniach, zachowanie ludzkie w stosunkach
interpersonalnych zaley od reaktywnoci obu partnerw. Wynika std postulat dobrania si
partnerw. Kto potpiany za zy charakter na podstawie zachowania si w stosunku do
pewnego partnera moe zachowywa si zupenie inaczej w stosunku do innego partnera. Ma
to szczeglnie doniose znaczenie dla doboru maeskiego. Zy m albo za ona
okazywali si pniej cakiem dobrzy w maestwie z kim innym.
Komentarze te nie stanowi adnych twierdze, lecz ukazanie penego pola
moliwoci, ostrzeenie przed nagminnie spotykanymi zapewnieniami na sowo honoru
autorw o waciwociach czowieka.
Moe si tu nasun czytelnikom pytanie, jak warto dla zrozumienia ludzkiego
charakteru ma podana w tym rozdziale wiedza o sprzeniach, skoro wszystko jest w niej
moliwe: reaktywno moe by staa lub zmienna, dodatnia lub ujemna, dua lub maa, mie
skadniki zalene i niezalene od rodzaju bodcw. Czy nie przypomina to owego wieniaka,
ktry, zapytany o drog przez turyst na rozstaju w odludnym terenie, odrzek: Nie powiem
wam tak ani tak, bo gdybym wam powiedzia tak albo tak, to bycie zrobili tak albo tak, wic
wam nie powiem tak, ani tak.
Przede wszystkim reaktywno nie jest cech ludzkiego charakteru, lecz cech
ludzkiego zachowania, zalen m. in. od charakteru o samym charakterze bdzie mowa
znacznie dalej. Tutaj jest mowa o tym, jakie bdzie to zachowanie w okrelonych sytuacjach,
a nie dlaczego. Inaczej mwic, jest to wiedza o faktycznej, a nie o motywacyjnej stronie
stosunkw interpersonalnych.
Warto wiedzy o samym sprzeniu jest taka, jak maj wszelkie warunkowe
twierdzenia naukowe, tj. majce posta zdania: jeeli..., to.... Dziki temu, znajc (obojtnie
skd) reaktywno partnerw w stosunkach interpersonalnych mona przewidywa jak si
87

bd one rozwija. O tym przecie warto wiedzie ju na pocztku, a nie dopiero

poniewczasie.
Komu, kto spotka si z zaskakujc reakcj partnera, przyda si te wynikajce z
wiedzy o sprzeniach zalecenie upewnienia si, jak rol odegra bodziec, a jak
reaktywno, bo moe to by cenn wskazwk w dalszych stosunkach z tym partnerem.
Mgby kto wysun jeszcze zarzut, e matematyczna regularno twierdze o
sprzeniach, odpowiednia w technice, gdzie wszystko jest do dokadnie ksztatowalne, jest
mao przydatna w praktyce spoecznej, najeonej nieregularnociami, ycie ma
niespodzianki.
Jest to zarzut, jaki mona by postawi caej nauce. Czy widzia kto w naturze ksztaty
tak regularne, jakimi zajmuje si geometria? Teren adnego kraju nawet w przyblieniu nie
odpowiada geometrycznemu pojciu paszczyzny, a adna gra nie jest stokiem ani
ostrosupem a jednak geografowie na geometrii oparli pomiary triangulacyjne, z jak
najlepszym skutkiem. Wedug zapewnie fizyki woda musi pyn od wyszego poziomu do
niszego, np. z gr do morza, a czy nikt nie widzia licia w zaomku rzeki pyncego w
przeciwnym kierunku? Jednake na rzekach buduje si zapory, dowierzajc fizykom, e rzeka
nie zacznie pyn w kierunku od morza do gr.
Trudnoci w naukach spoecznych, niegdy uzasadniane brakiem regularnoci
ludzkiego postpowania, przyczyniy si do stworzenia taryfy ulgowej dla tych nauk, w
odrnieniu od nauk cisych, tj. stay si legitymacj do popeniania niecisoci.
Tymczasem jednak w caej nauce wiele si zmienio, legitymacja ta utracia wano, nie
sposb wypowiada si o ludziach i spoecznociach za pomoc aparatury pojciowej z
opisowych wypracowaniach szkolnych, na podstawie osobistych przewiadcze, za jedyne
dowody uwaajc cytowanie podobnych przewiadcze innych autorw.
Zdaj sobie spraw, e pomimo wszelkich zastosowanych tu przeze mnie uatwie
terminologia sprze bdzie trudno strawna dla czytelnikw trzymajcych si z dala od
cybernetyki. Niemniej gorco im zalecam przyswojenie jej sobie w stopniu umoliwiajcym
swobodne mylenie sprzeniowe o sobie i wszystkim, co ich otacza. Doprawdy, to bardzo
uatwia ycie, pozwala lepiej zrozumie jego mechanizm.
Jest chyba zachcajce, e za pomoc tej samej szczupej terminologii sprze mona
tu byo mwi o tylu rozmaitych rzeczach, jak wychowanie, ktnia, rzdzenie, sd, teatr,
przepisy prawne, wojna, mio, pogo wilka za zajcem, tonicie statku, regulacja
temperatury, jazda samochodem, poar, inflacja, korespondencja i in. Nawet nie trzeba do
88

tego by znawc cybernetyki, podobnie jak do znajomoci zasad higieny nie trzeba by
koniecznie lekarzem.

89

6. STEROWANIE
Ile jest rodzajw problemw?
Sdz, e niejednego czytelnika pytanie to przerazi. Skde mona wiedzie, ile jest
rodzajw problemw? Z tyloma problemami ludzie si borykaj, a nowych cigle
przybywa
Metod systemow mona jednak stwierdzi, e jest tylko sze rodzajw problemw
i ani jednego wicej. A oto uzasadnienie:
Wobec dowolnego systemu moemy przyj jedn z dwch postaw:
albo pozostawi system w spokoju i tylko mu si przyglda, aby si o nim jak
najwicej dowiedzie, a wwczas bdziemy mie do rozwizania p r o b l e m y
poznawcze;
albo te przeksztaci system w inny system, a wwczas bdziemy mie do
rozwizania p r o b l e m y d e c y z y j n e ;
Inaczej mwic, moemy w system nie ingerowa albo ingerowa, a poniewa jest to
podzia logicznie zupeny, wic adnych innych problemw poza obiema wymienionymi ich
grupami nie ma i by nie moe.

Zajmijmy si najpierw grup problemw poznawczych.

1. E k s p l o r a c j a
Aby si zabra do poznawania systemu, musimy si najpierw upewni, czy on istnieje,
w przeciwnym bowiem razie trudzilibymy si niepotrzebnie i tracili czas. Jest to obawa
najzupeniej uzasadniona, istnieje przecie wiele sw, ktre nic nie znacz, gdy zostay
wymylone bez stwierdzenia jakiegokolwiek fragmentu rzeczywistoci, dla ktrego miayby
suy jako jego nazwa. Bya o tym mowa w zwizku z pseudosystemami w rozdziale 4.
Klasyczny jest ju przykad owych redniowiecznych mnichw trapicych si
problemem, ile aniow moe si zmieci na kocu szpilki, bez upewnienia si, czy system
anio w ogle istnieje.
Co podobnego przydarzyo si nawet naukowcom, i to z dyscypliny tak cisej jak
fizyka, gdy postawili sobie problem zbadania waciwoci eteru kosmicznego, a po latach
zbdnych trudw obwiecili, e aden eter kosmiczny nie istnieje. Na manowce
zaprowadzio ich rozumowanie, e skoro promieniowanie rozprzestrzenia si bez przeszkody
90

w prni, to znaczy, e prnia ma waciwo przepuszczania promieniowania, ale prnia

to tyle co nic, nic za nie moe mie jakichkolwiek waciwoci, wobec czego musi to by
jednak co i nazwali to owym eterem.
A zatem pierwszym rodzajem problemw poznawczych jest eksploracja, tj.
poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: czy system istnieje?. W jzyku potocznym jest to
pytanie: co jest? (wraz ze wszystkimi odmianami tego czasownika: co byo? co moe by?
itp.)
Problemy takie ludzie rozwizywali przez ciekawo (ale co tam jest?) szukajc
guza wdrowali, gdzie ich jeszcze nie byo, wczyli si po dunglach, wypywali na dalekie
morza, kopali w ziemi, rozgldali si po niebie, a w rezultacie odkrywali odlege ldy,
nieznane gatunki zwierzt i rolin, rne mineray, wiele gwiazd itp.
Rozwizywanie problemw eksploracyjnych to stwierdzanie faktw.
2. Klasyfikacja
Po stwierdzeniu, e system istnieje, przychodzi kolej na pytanie: z jakich elementw
system si skada? albo prozaiczniej co jest jakie?.
Problemy takie s rozwizywane, gdy za odkrywcami id opisywacze ci chc
wiedzie, pod jakim wzgldem co do czego jest podobne, a pod jakim si rni, oprcz tego
za, co jest w rodku, wic krajali, co tylko mogli, amali, rozupywali, rozkadali w drobny
mak, a Demokryt nawet powiedzia, e najdrobniejszym elementem jest atom i jego si ju
rozbi nie da, ale mia racj niedugo, zaledwie okoo dwch tysicy lat, do czasw
Rutherforda. Podstawowe zajcie w tej grupie problemw, to mierzenie wszystkiego, co si
mierzy daje, oraz systematyzacja, typologia, klasyfikacja.
Rozwizywanie problemw klasyfikacyjnych to stwierdzanie waciwoci.
3. E k s p l i k a c j a
Gdy wiadomo ju, jakie s elementy systemu, pozostaje dowiedzie si, jakie
wystpuj midzy nimi oddziaywania, czyli co od czego jak zaley?.
S to problemy dla dociekliwych, ktrzy chcieliby nie tylko wiedzie, ale i rozumie,
wyjani, dlaczego jest tak, a nie inaczej, co si zmieni, gdy zmieni si co innego, zna
przyczyny rnych skutkw i skutki rnych przyczyn.
Problemy takie okazay si szczeglnie trudne do rozwizania. Mona zna bardzo
dokadnie skadniki czego, a jednak nie wiedzie, jaka jest zaleno jednych od drugich,
tote wykrywanie praw przyrody idzie opornie. Barw i temperatur pomienia ludzie mieli
sposobno pozna, kiedy pierwszy raz widzieli ponce drzewo, w ktre uderzy piorun, ale z
91

dowiedzeniem si, e jest midzy nimi zaleno, trzeba byo poczeka na Plancka. Ziemi
ludzie mogli oglda w kadej chwili, a soce w kady bezchmurny dzie, ale co si
wzgldem czego porusza powiedzia im dopiero Kopernik, a o tym, dlaczego jabka spadaj
na ziemi, a ksiyc nie, dowiedzieli si od Newtona.
Rozwizywanie problemw eksplikacyjnych to stwierdzanie zwizkw.
I to w grupie problemw poznawczych ju wszystko. Kady problem poznawczy, jaki
ktokolwiek zechciaby jeszcze wymyli, bdzie nalea do ktrej z trzech wymienionych
grup. Nie moe by inaczej, gdy poznanie elementw i relacji jest poznaniem caego
systemu.

Przejdmy teraz do grupy problemw decyzyjnych.

4. P o s t u l a c j a
Zanim zabierzemy si do przeksztacania systemu w inny, musimy sobie najpierw
powiedzie, w jaki. Mamy tu wic do czynienia z rodzajem problemw decyzyjnych
polegajcych na poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie: jaki system ma powsta? lub
prociej: co osign?. Kto musi to okrela, da, postulowa, a poniewa osiganie
czegokolwiek jest podyktowane jakimi potrzebami, wic powinien to zrobi sam
potrzebujcy, albo kto w jego imieniu.
Rozwizywanie problemw postulacyjnych to wskazywanie celw.
5. O p t y m a l i z a c j a
Po wskazaniu, jaki system ma powsta, przychodzi kolej na pytanie: jak doprowadzi
do powstania systemu?, czyli po prostu: jak osign?.
W problemach takich chodzi wic o wybranie skutecznego postpowania, czyli o
wskazanie decyzji, ktrej podjcie zapewnioby osignicie celu.
W przypadkach gdy do dyspozycji jest wiele rwnorzdnych sposobw postpowania,
podejmowanie decyzji jest zadaniem atwym, wystarczy zastosowa ktrykolwiek. Na
przykad: majc do zapisania czyj numer telefonu nikt si nawet nie zastanawia, czy zrobi
to pirem, dugopisem lub owkiem, bierze to, co jest pod rk.
Sprawa staje si trudniejsza, gdy sposobw jest mao, ale moe wystarczy nawet
jeden, jeeli jest znany i dostpny, jak to jest, na przykad, ze sposobem stosowanym, gdy si
chce mie dzieci.
Natomiast ogromne trudnoci powstaj,

gdy nie wida adnego sposobu

postpowania. Gdy chodzi o cele doniose, nie szczdzi si kosztw i trudu, aby znale cho
92

jeden sposb, np. w poszukiwaniu lekw na choroby uchodzce za nieuleczalne. Gdy chodzi
o cele bez wikszego znaczenia, nie wkada si zbytniego wysiku. Jeeli znajdzie si jaki
sposb, to dobrze, a jeeli nie, to nie bdzie nieszczcia. Na przykad nie znaleziono
dotychczas sposobu przeciwdziaania ysieniu, ale ostatecznie Juliusz Cezar by ysy jak
kolano i wcale mu to nie przeszkodzio zdoby wadz i Kleopatr. Szczciem w
nieszczciu jest, gdy nie mogc znale adnego sposobu znajdzie si przynajmniej dowd,
e aden sposb nie istnieje tak byo np. z udowodnieniem, e zbudowanie perpetuum
mobile jest niemoliwe. Nie jest to sukces, dobrze bowiem byoby mie maszyn mogc
pracowa bez pobierania energii, ale nie bdzie si ju traci czasu i pienidzy na prby jej
wynalezienia.
Przeciwiestwem poprzednich s problemy, gdy sposobw nie brakuje, a kopoty s z
celami. Chodzi o problemy maksymalnego wykorzystania posiadanych moliwoci. Na
przykad, jaki wybra zawd? w jakiej instytucji szuka zatrudnienia? w jakiej miejscowoci
si osiedli? na co przeznaczy pienidze? itp.
Jednak waciwa optymalizacja obejmuje wszystko to razem. Jest wskazany cel do
osignicia, trzeba okreli wszystkie sposoby postpowania mogce do tego celu prowadzi,
rozezna skutki uboczne kadego z nich i na tej podstawie wskaza decyzj optymaln, tj.
postpowanie prowadzce do celu z zapewnieniem najkorzystniejszych skutkw ubocznych
(stanowicych kryterium optymalizacji). Jako przykad mona wymieni zbudowanie czego
najmniejszym kosztem albo w najkrtszym czasie, albo przy najmniejszym zuyciu
materiaw itp.
Rozwizywanie problemw optymalizacyjnych to wskazywanie sposobw.
6. R e a l i z a c j a
Gdy wiadomo ju, jaki cel i w jaki sposb ma by osignity, jedyne, co pozostaje, to
osign ten cel, tj. zastosowa prowadzcy do niego sposb. Potrzebne s do tego jakie
rodki, zasoby: energia, czyja praca, jakie materiay, narzdzia. Trzeba te zasoby okreli,
odpowiadajc na pytanie: z czego osign?.
Nie jest to pytanie o rodzaj rodkw na to daa ju odpowied optymalizacja
lecz o konkretne rodki. Na przykad optymalizatorzy mog sobie mwi, e na przewody
elektryczne najlepiej nadaje si mied, ale do realizacji cenna ta rada nie wystarcza; aby si
do niej zastosowa, t mied trzeba mie. Nie wystarcza te powiedzie, e do realizacji
potrzebni s wykonawcy o okrelonych kwalifikacjach, trzeba ponadto, eby tacy wykonawcy
istnieli i zgadzali si podj trud realizacji.
93

O ile od postulatorw zaley, jakie cele bd wskazywane, a od optymalizatorw

zale sposoby ich osigania, to od realizatorw zaley, czy bd mogy by osigane.
Od czasw niewolnictwa utrzyma si nawyk mylenia, e wykonawcy o niczym nie
decyduj, lecz otrzymuj decyzje do wykonania. Jest to bd nawet wykonawca pracy
niewolniczej podejmowa decyzje realizacji, dokonywa bowiem wyboru midzy realizacj a
naraeniem si na represj. Wynik tego wyboru by z reguy tak oczywisty, e nikomu nie
przychodzio na myl, e jest to w ogle jaki wybr postpowania. W kadym razie nie
przychodzio na myl niewolnikom, a pniejszym wykonawcom starano si tak bardzo
wpaja posuszestwo, e a uczyniono z niego cnot.
Rozwizywaniem problemw realizacyjnych jest wykonywanie.
I to ju wszelkie problemy decyzyjne, adnych innych nikt nie wymyli. Mona to
atwo uzasadni postulacja okrela nowy system, jaki ma dopiero powsta, optymalizacja
okrela majc do niego prowadzi transformacj, realizacja za okrela stary, istniejcy
dotychczas system, ktry na by poddany tej transformacji, aby powsta nowy system. Mamy
wic tu do czynienia z nadsystemem, ktrego elementami s stary i nowy system,
transformacja za jest zachodzc midzy nimi relacj, nic wic ju nie pozostaje do
okrelenia.
Nie naley miesza ingerencji ze zmiennoci, tj. sdzi, e w problemach
poznawczych systemy si nie zmieniaj, skoro w nie si nie ingeruje, a w problemach
decyzyjnych systemy si zmieniaj, bo si w nie ingeruje. Bywaj, i to czsto, problemy
poznawcze, w ktrych systemy si zmieniaj i nic nie przeszkadza im zmienia si nadal, oraz
problemy decyzyjne, w ktrych ingerencja jest potrzebna po to, eby wanie nie zmieniay
si systemy, ktre by si bez tej ingerencji zmieniay. Tak jest np. w problemach regulacji.
Mona tu rwnie wymieni systemy, ktre si nadal zmieniaj, pomimo, e si w nie
ingeruje po to, eby si nie zmieniay. Tak jest np. w walce ze staroci.
Na chwa cybernetyki, a metody systemowej w szczeglnoci, sprbujmy sobie
wyobrazi, jak wygldaaby systematyka rodzajw problemw sporzdzona metod
obserwacyjn, empiryczn.
Trzeba byoby szpera po wszystkich dyscyplinach, zarejestrowa wszystkie
wystpujce tam problemy i stara si je jako pogrupowa. Zajoby to lata, dziesitki lat
metoda systemowa zaatwia spraw w godzin.

94

Metoda empiryczna nie dawaaby adnej pewnoci, czy si czego nie przeoczyo albo
czy si co nowego nie pojawi w przyszoci. Metoda systemowa, jako teoretyczna,
gwarantuje zupeno zbioru moliwoci, bez adnej luki.
Przy grupowaniu zaobserwowanych problemw nasuwayby si rozmaite kryteria
podziau, w tym wiele nieostrych, pewne problemy pasowayby do kilku kryteriw naraz,
inne do adnego. W metodzie systemowej nie ma miejsca na takie wtpliwoci, zapewnia ona
systematyk rozczn, problem nalecy do jednej grupy na pewno nie naley do adnej
innej.
Dla przejrzystoci podaj wszystkie grupy problemw w zestawieniu na s. 105.

Dowolne zjawisko mona uwaa za transformacj starego systemu w nowy system,

albo rwnie dobrze za jeden system zmieniajcy si od jednego stany (stary podsystem)
do drugiego stanu (nowy podsystem). Bdziemy go tu okrela jako inny system dla
95

odrnienia od sprzonego z nim systemu rozpatrywanego, rozwizujcego problemy

(poznawcze bd decyzyjne) dotyczce owego innego systemu.
Oddziaywanie innego systemu na system rozpatrywany umoliwia obserwacj
(innego systemu przez system rozpatrywany).
Oddziaywanie systemu rozpatrywanego na inny system umoliwia modyfikacj
(innego systemu przez system rozpatrywany).
Na razie nie ma tu jeszcze adnych problemw, a tylko opis zachowania obu
systemw.
Problemy pojawi si dopiero z wymaganiem:
eby dziki obserwacji jednego stanu zbdna bya obserwacja drugiego stanu
(problemy poznawcze),
eby dziki modyfikacji jednego stanu zbdna bya modyfikacja drugiego stanu
(problemy decyzyjne).
Dla przykadu, w ogrodzie mona zaobserwowa oderwanie si jabka od gazi i
mona zaobserwowa jabko lece na ziemi. Dziki rozwizaniu problemu poznawczego
wystarczy zaobserwowa oderwanie si jabka, aby wiedzie (bez patrzenia), e bdzie ono
lee na ziemi.
Podobnie mona zmodyfikowa jabko tak, eby przestao wisie na gazi (strci) i
mona zmodyfikowa jabko tak, eby upado na ziemi (rzuci). Dziki rozwizaniu
problemu decyzyjnego wystarczy strci jabko, aby osign (bez rzucania) leenie jabka na
ziemi.
Pomimo e problemy poznawcze i decyzyjne tak wyranie rni si od siebie, s one
od siebie nieodczne. Aby co pozna, trzeba w tym celu co zrobi, a wic decydowa. I na
odwrt, aby co osign, trzeba do tego co wiedzie, a wic pozna. Decydowanie pomaga
poznawa, a poznawanie pomaga decydowa.
Jak z tego wida, nauka, jako dziaalno polegajca na rozwizywaniu problemw,
jest jedna. Byo potwornym w skutkach nieporozumieniem, e przez tysice lat do nauki
zaliczano wycznie problemy poznawcze, pozostawiajc problemy decyzyjne w rkach ludzi,
ktrzy nie mieli pojcia o ich rozwizywaniu, a nawet nie wiedzieli, e to s problemy.
Jeszcze i dzi ogromna wikszo ludzi podejmujcych decyzje nie orientuje si, e decyzja,
jako rozwizywanie problemu decyzyjnego, wymaga dowodu trafnoci.
O ile w problemach poznawczych chodzi o zmiany w innym systemie, do ktrych
prowadzi okrelone zachowanie systemu rozpatrywanego to w problemach decyzyjnych
96

chodzi o zachowanie systemu rozpatrywanego, jakie prowadzi do okrelonych zmian w

innym systemie. W celu udogodnienia terminologii dotyczcej takiego zachowania systemu
rozpatrywanego wprowadzimy nastpujc konwencj terminologiczn:
S t e r o w a n i e jest to zachowanie systemu prowadzce do okrelonych zmian w
innym systemie.
A teraz pytanie, gdzie w podanym zestawieniu rodzajw problemw znajduje si
problematyka sterowania?
Jest ona przede wszystkim w grupie 5 optymalizacja, ale niewiele jeszcze lat temu
trzeba byoby na takie pytanie odpowiedzie, e nigdzie. To znaczy, stosujc metod
systemow, gdyby ju bya znana, zawsze mona byoby pokaza optymalizacj w
systematyce rodzajw problemw, tylko nie mona byoby pokaza optymalizatorw, nie
byo takiej grupy specjalistw.
Sprawa ta ma gbokie dno. Rzecz w tym, e w epoce niewolnictwa (doprawdy, co za
pouczajca epoka!) wadcom nawet si nie nio, e s trzy rodzaje problemw decyzyjnych,
a cakiem na jawie uwaali, e wadza jest niepodzielna. I nic dziwnego, skoro realizatorami
byli niewolnicy, ci za pracowali z przymusu, nie mieli nic do gadania, a pozostae dwa
rodzaje problemw decyzyjnych skupiay si w rkach wadcy, ktry by si nawet szczerze
zdziwi, e s to dwa rodzaje. Zreszt wielu wadcw zdziwioby si i teraz to jedna z tych
spraw, ktrym drog toruje dopiero nauka jutrzejsza.
Tak te pozostao, gdy po przymuszaniu niewolnikw nastpio przymuszanie
wolnych wykonawcw, a decydowanie nadal uwaano za co jednolitego. Zreszt jake byo
odrnia optymalizacj od postulacji, skoro nikomu nie zaleao na decyzjach optymalnych,
bo chocia wikszo podejmowanych decyzji urgaa swoj bdnoci temu, co dzi
nazywamy optymalizacj, powodujc niesamowite marnotrawstwo si, to jednak wadca
marnowa przecie siy nie swoje, lecz rzeszy wykonawcw, wic jego to nie bolao. Do
podejmowania decyzji nie trzeba byo by mdrym, lecz uprawnionym, popenianie bdw
cudzym kosztem byo przywilejem. Wcale nie naleao do rzadkoci, e wadz obejmowa
dwudziestoletni pgwek tylko z tej racji, e przedtem na tronie zasiada jego tatu.
Zdarzali si co prawda wadcy, ktrzy czujc przez skr, e z decydowaniem nie
wszystko jest takie proste, jak si ich poprzednikom wydawao, stwarzali sobie surogat
optymalizatorw przez powoywanie doradcw. Nigdy jednak nie oznaczao to oddawania w
ich rce decyzji optymalizacyjnych, skde znowu, mogli oni doradza to i owo, ale co z tego
jest dobre, a co nie, najlepiej wiedzia sam wadca, jako e wadcy wszystko wiedzieli
97

najlepiej: jak dowodzi wojskiem, jak budowa miasta, jak wychowywa modzie, jaka
religia jest prawdziwa (cuius regio, eius religio) i jaka sztuka jest moralnie zdrowa. Trzeba
te doda, e nawet tak wynaturzona idea optymalizacji rozpywaa si w nico, gdy
wpywowi niedoradcy spostrzegli, jak niewpywowi doradcy staj si wpywowymi, tote aby
uniemoliwi takie przepywanie wpyww, doprowadzali z reguy do zinstytucjonalizowania
doradztwa. Oznaczao to, e czonkiem rady przybocznej, rady starszych, senatu, czy jak one
si tam jeszcze nazyway, mona byo zosta tylko z uprawnienia, a nie z rozumu, i w ten
sposb bd cicy na postulatorach przenosi si na optymalizatorw.
Niemniej z czasem dokonywa si wyom w czeniu optymalizacji z postulacj, cile
za: dwa wyomy, obydwa nieodwracalne i obydwa spowodowane przez nauk.
Pierwszy z nich postpowa powoli, niedostrzegalnie, przez wieki, i polega na tym, e
pewne specjalnoci staway si coraz trudniejsze, a w kocu stay si tak trudne, e aden
wadca nie tylko nie mg do nich wtyka swoich trzech groszy, ale nawet nie rozumiaby, o
czym mowa. Takimi dyscyplinami stay si przede wszystkim medycyna i technika.
Oczywicie, nawet nie bdc samemu lekarzem lub inynierem, mona w stosunku do
tych dyscyplin uprawia postulacj, np. da zwalczania chorb zawodowych lub budowania
automatw, ale optymalizacja w tych dyscyplinach ju od dawna jest w rkach specjalistw.
Nie mona sobie wyobrazi premiera czy prezydenta dyktujcego chirurgom, jak wykonywa
operacj nerek, albo inynierom, jak konstruowa regulatory elektroniczne.
Jednake wyom ten bynajmniej nie doprowadzi do wyodrbnienia pitej grupy
problemw. Nie istniaa ona nadal, a to, co powinna bya zawiera, byo rozparcelowane
midzy postulatorw i realizatorw. Linia podziau bya do wyrana: wadcy pogodzili si z
oddaniem wykonawcom decyzji optymalizacyjnych najeonych trudnociami fachowymi,
wywoujcych skutki wczesne i wyranie okrelonych co do odpowiedzialnoci za te skutki.
Sobie zatrzymywali decyzje optymalizacyjne atwe, o skutkach odlegych, praktycznie
nieodpowiedzialne.
Na przykad, aby mc wykona swoj pierwsz operacj, chirurg musi ju mie za
sob lata niezwykle trudnych studiw, skutki operacji bd widoczne zaraz, a bd przy niej
popeniony ma wyranie okrelonego sprawc. Natomiast zmiana programu nauczania, np.
historii, to produkt nieobowizujcych wypowiedzi konferencyjnych, na ktrych wygaszanie
mone sobie pozwoli ktokolwiek, skutki zmiany ujawni si najwczeniej za dziesi lat,
gdy z kilkunastoletniego ucznia bdzie pocztkujcy zawodowiec, a gdy si ujawni, to kt
potrafi stwierdzi, e ich przyczyn bya ta wanie zmiana programu nauczania. Nic
98

dziwnego, e o strukturze szkolnictwa z beztrosk atwoci decydowali urzdnicy

administracyjni od wszystkiego.
Rzecz paradoksalna, pozostawienie lekarzom i inynierom decyzji optymalizacyjnych
bynajmniej nie zostao potraktowane jako przekazanie im czci wadzy zostao im to
zaliczone do obowizkw pracowniczych jako podstawa do pocigania do odpowiedzialnoci
za niepowodzenia.
W sumie nie zmienio to uwiconego podziau na zwierzchnikw (postulatorw) i
podwadnych (realizatorw), lecz tylko przyczynio si do zmiany proporcji w rozdziale
decyzji optymalizacyjnych na cz przypadajc zwierzchnikom (jako przywilej) i cz
przypadajc podwadnym (jako trud).
Drugi wyom nastpi pno, ale w skali dziejowej mia przebieg byskawiczny i
naruszy tradycyjny podzia: zwierzchnik podwadny. By to wyom dokonany przez
cybernetyk, czemu trudno si dziwi, przecie to nauka o sterowaniu, w ktrej centrum
znajduje si problematyka optymalizacji, przedtem bezdomna i sublokatorska. O ile dawniej
do postulowanego celu dobierano doranie i po amatorsku sposb jego osignicia, to
cybernetyka wypracowaa teoretyczne zasady postpowania i okazaa ich uniwersalno, co
potwierdzio si w praktyce po wynalezieniu komputerw. Procedury optymalizacyjne
wymagaj znakomitego opanowania matematyki, statystyki, programowania, nie moe by
nawet mowy o przydzielaniu ich troch postulatorom, a troch realizatorom, bo ani jedni, ani
drudzy nie zrozumieli by z nich ani sowa. Zreszt sw w nich niewiele, prawie wszystko to
symbole logiczne i wzory matematyczne.
Dopiero to wanie doprowadzio do wyodrbnienia problematyki optymalizacyjnej
oznaczonej numerem 5 w podanej powyej systematyce problemw, i do wytworzenia si
zawodowej grupy optymalizatorw, ekspertw wypracowujcych decyzje optymalne,
gwnie w elektronicznych orodkach obliczeniowych, odpowiednio do zgoszonej postulacji.
Tak zmian w strukturze problematyki decyzyjnej nie tylko tolerowano, lecz nawet
wyranie jej sprzyjano, przeznaczajc coraz wiksze fundusze na instalowanie komputerw i
rozwj orodkw obliczeniowych, gwnie do opracowywania decyzji gospodarczych.
Zaczy si przy tym nawarstwia rozmaite nieporozumienia. Tak na przykad
wyobraano sobie, e zamiast ludzi decyzje bd podejmowa komputery, a poniewa s to
maszyny przetwarzajce informacje w sposb pod wieloma wzgldami doskonalszy (znaczna
pojemno pamici komputerw, dua niezawodno operacji, a przede wszystkim

99

imponujca ich szybko), ni to moe robi mzg ludzki, wic i decyzje takie bd zapewne
znacznie trafniejsze.
Byy w tym co najmniej dwa nieporozumienia.
Po pierwsze, komputery nie podejmuj adnych decyzji. Wskazywana przez nie
decyzja wynika z ich zaprogramowania i dostarczania danych wejciowych, a jedno i drugie
jest dzieem ludzi. Skoro jednak komputery potrafi przetwarza wielkie iloci informacji, a
te informacje musz im by dostarczane przez ludzi, to rwnie ci ludzie musz by zdolni do
obejmowania wielkich iloci informacji. Jest to tak samo, jak gdyby kto chcia zwycia
dziki sporzdzeniu bardzo wielkiej szabli, zapominajc, e jego rka powinna by zdolna do
jej udwignicia. Gwnym zyskiem z zastosowania komputerw jest szybko otrzymywania
wyniku, ale jeeli dostarczy si im dane ubogie albo niepewne, albo faszywe, to chocia
szybko, otrzyma si decyzje dalekie od trafnoci.
Po drugie, nawet na epoce komputerw zaciy nawyk traktowania decyzji jako
czego jednolitego, bez zrozumienia, e czym innym s decyzje postulacyjne, czym innym
za decyzje optymalizacyjne. Komputery mog suy tylko do wypracowywania decyzji
optymalizacyjnych, jest to sprawa programu operacji wprowadzonych do komputera przez
optymalizatorw. Natomiast decyzje postulacyjne to sprawa danych dotyczcych celu i
sytuacji, w jakiej cel ma by osignity, ale nie jest to zadanie dla optymalizatorw z ich
wspaniaymi komputerami, lecz dla postulatorw. Bdnych decyzji postulacyjnych nie
naprawi nawet najdoskonalsze decyzje optymalizacyjne.
Na przykad, gdy rozkaz wysadzenia mostu w najkrtszym czasie saperzy wykonaj
bardzo sprawnie, to co z tego za korzy, jeeli rozkaz by bdny, bo spowodowa odcicie
cofajcych si wasnych oddziaw? lepiej ju byoby, gdyby saperzy wykonali go w
sposb nieoptymalny, z opnieniem. Albo na c zda si optymalna budowa fabryki, ktrej
wyroby nie znajduj nabywcw, gdy nie odpowiadaj ich potrzebom?
Nic dziwnego, e po okresie zauroczenia komputerami daway si sysze
utyskiwania, e nie speniy pokadanych w nich nadziei. Tymczasem nie speniy one tego,
czego spenia nie miay, tj. naprawia bdnych decyzji w ogle, a w istocie decyzji
postulacyjnych.

Natomiast

dobrze

speniaj

swoje

waciwe

zadanie,

jakim

jest

rozwizywanie problemw optymalizacyjnych, oczywicie naleycie postawionych. To tylko

prysna iluzja, e to, co ludzie spartacz w grupie 4, komputery naprawi w grupie 5.
Przypomina si tu anegdota o dyrektorze wielkiego przedsibiorstwa, ktry kupi
nowy zegarek, poniewa stary si zepsu i zdaniem zegarmistrza nie nadawa si ju do
100

naprawy. Dyrektor w, dla artu, postanowi sprawdzi orzeczenie zegarmistrza za pomoc

niedawno zakupionego nowoczesnego komputera. Ku jego zdumieniu orzeczenie komputera
brzmiao: Nowy zegarek wyrzuci uywa starego. Peen obaw, czy aby nie kupi wadliwie
skonstruowanego komputera, dyrektor poleci zbada, dlaczego komputer daje cigle tak
sam, niewtpliwie bdn odpowied. Jak si okazao, wynikna ona z porwnania nowego
zegarka, ktry spnia si dwie sekundy na tydzie, a wic nigdy nie wskazywa waciwego
czasu, ze starym nie chodzcym zegarkiem ktry wskazywa waciwy czas dwa razy na
dob, czyli czternaci razy na tydzie, by wic wyranie lepszy. Wynika std mora, e
komputery nie zwalniaj ludzi od mylenia.
Przejdmy obecnie do bliszego omwienia procesw sterowania.
Na podstawie definicji sterowania mona sformuowa nastpujce definicje
pochodne:
system

sterujcy

jest to system, ktrego dziaanie prowadzi do

okrelonych zmian w innym systemie,

s y s t e m s t e r o w a n y jest to system, w ktrym do okrelonych zmian
prowadzi dziaanie innego systemu,
tor

s t e r o w n i c z y jest to system, za ktrego porednictwem system

sterujcy oddziauje na system sterowany, bd za ktrego porednictwem

system sterowany oddziauje na system sterujcy.
o b w d s t e r o w n i c z y jest to obwd sprzenia zwrotnego utworzony z
systemu sterujcego, systemu sterowanego i torw sterowniczych.
Przedstawiajc system sterujcy i system sterowniczy za pomoc prostoktw, a tory
sterownicze za pomoc linii otrzymuje si schemat obwodu sterowniczego widoczny na rys.
6.1.

Rys. 6.1 Obwd sterowniczy

101

Nasuwa si pytanie, czym jest system sterujcy z punktu widzenia rodzajw

problemw decyzyjnych postulatorem? optymalizatorem? realizatorem?
Jest on wszystkim tym naraz, jako e do sterowania konieczne jest okrelenie zmian,
jakie w systemie sterowanym sterowanie ma spowodowa (postulacja), oraz zastosowanie
sposobu ich spowodowania (optymalizacja) i rodkw do ich spowodowania (realizacja).
O tym, e miejsce problematyki sterowania jest przede wszystkim w optymalizacji,
wspomniaem poprzednio dlatego, e w rozpatrywaniu wyodrbnionych procesw sterowania
zakada si, i postulacja ju nastpia, a realizacja jest zapewniona, wobec czego sterowanie
staje si tylko problemem optymalizacji.
Niemniej postulacja i realizacja s nieodczne od sterowania, powinny wic by
brane pod uwag. Rola ich uwydatnia si wyraniej, gdy postulowane cele bywaj
rnorodne, a wskutek wykorzystywania rodkw realizacji do jednego celu moe ich
zabrakn do innego (np. gdy systemem sterujcym jest spoeczestwo, jako zbir ludzi o
rozmaitych, a nieraz rozbienych interesach, systemem sterowanym za, cae otoczenie, a nie
jego niewielkie fragmenty).
W takich przypadkach trudnoci realizacji mog spowodowa zmian postulacji, a
wskutek tego zmieni si optymalizacja, Podobnie, trudnoci optymalizacji mog spowodowa
zmian postulacji, a przez to zmian wykorzystania rodkw realizacji.
W konsekwencji struktura systemu sterujcego musi by taka, eby wystpoway
cztery sprzenia:
sprzenie midzy optymalizatorem a otoczeniem (zapewniajce obserwacj
otoczenia i sposoby modyfikacji otoczenia),
sprzenie midzy optymalizatorem a postulatorem (zapewniajce wspzaleno
sposobw z celami),
sprzenie midzy realizatorem a postulatorem (zapewniajce wspzaleno
rodkw z celami),
sprzenie midzy realizatorem a otoczeniem (zapewniajce zasilanie z otoczenia i
rodki modyfikacji otoczenia).
Struktura systemu sterujcego speniajca powysze wymagania jest przedstawiona na
rys. 6.2.

102

Rys. 6.2 Struktura systemu sterujcego

W schemacie tym jest godne uwagi, e optymalizacja i realizacja s procesami

wsprzdnymi w stosunku do postulacji. Znaczy to, e nie tylko sposoby i rodki s zalene
od celw, a cele s zalene od sposobw i rodkw, lecz za porednictwem postulacji, take
sposoby s zalene od rodkw, a rodki od sposobw.
Tak na przykad, materiay dobiera si do projektw budowy, ale i projekty budowy
dobiera si do materiaw. Posiadane wojsko dostosowuje si do planw wojennych, ale i
plany wojenne dostosowuje si do posiadanego wojska. Leki dostosowuje si do sposobw
leczenia, ale i sposoby leczenia dostosowuje si do lekw itp.
Odmienny od omawianego schematu, a do rozpowszechniony, jest pogld, e
prawidowa organizacja przedsiwzi wymaga kolejnoci: cel projekt wykonanie.
Pogld ten opiera si na milczcym lub niewiadomym zaoeniu, e sposobw i rodkw jest
pod dostatkiem, trzeba mie tylko dobre chci, eby si nimi posuy, do celw dobierajc
sposoby, a potem do sposobw rodki.
Klarowno sterowania bywa te zacierana przez naruszanie rygoru, eby traktowa
systemy z punktu widzenia ich funkcji jako przetworniki oddziaywa, a nie ze wzgldu na to,
czy stanowi oddzielne obiekty, np. poszczeglne osoby. Rygor ten znaczy, e jeeli pewien
czowiek wystpuje w kilku rolach, to na schemacie sterowania powinien figurowa w postaci
tylu systemw. I na odwrt, jeeli kilku ludzi wystpuje we wsplnej roli, to na schemacie
powinni figurowa oni jako jeden system.
atwo zauway, e moliwe s trzy sytuacje, w ktrych jeden czowiek spenia dwie
funkcje sterownicze, oraz jedna sytuacja, w ktrej jeden czowiek spenia wszystkie trzy
funkcje sterownicze. Sytuacje te mona wyrazi nastpujco:
103

 wiem co i jak osign (poczenie funkcji postulatora i optymalizatora), ale niech

to zrobi kto inny,
wiem co osign i mog to zrobi (poczenie funkcji postulatora i realizatora),
ale niech kto inny powie jak,
wiem jak co osign i mog to zrobi (poczenie funkcji optymalizatora i
realizatora), ale nich kto inny powie co,
wiem co i jak osign i mog to zrobi (poczenie funkcji postulatora,
optymalizatora i realizatora).
Tymczasem z cybernetycznego punktu widzenia, niezalenie od liczby osb, w kadej
z powyszych sytuacji wystpuj trzy systemy, tj. postulator, optymalizator i realizator.
Jednym z gwnych i najczciej popenianych bdw w cybernetycznych
dociekaniach na temat ludzkiego zachowania jest branie pod uwag tego, co wiadomo o
ludziach, a tymczasem w cybernetyce wolno si powoywa tylko na to, co wiadomo o
systemach.
Abstrahowanie od wiedzy o czowieku jest szczeglnie wymagane w tej ksice, bo
przecie chodzi w niej dopiero o poznanie czowieka, i to wycznie na podstawach
cybernetycznych.
Wprawdzie poruszam obszernie sprawy ludzkie na podstawie wiedzy pochodzcej
skdind, ale wycznie w przykadach, nigdy w twierdzeniach, jak to wyranie wida, na
przykad, w rozdziale 5. W przeciwnym razie bya by ta ksika jedynie uprawianiem
cybernetyki

dydaktycznej,

tj.

wyraaniem

znanej

rzeczywistoci

terminologii

cybernetycznej.
Mona si te spotka z definicjami sterowania sugerujcymi, e nawet gdy proces
sterowania odbywa si w urzdzeniach technicznych, to jednak przynajmniej do stawiania
celw sterowania niezbdny jest czowiek.
Jest to niesuszne w cybernetyce niedopuszczalne jest takie ograniczenie. Naley
okrela funkcjonowanie systemu nie przesdzajc, jakim obiektem jest ten system.
Koczc rozwaania w tym rozdziale, mona powiedzie e w wskim znaczeniu
problematyka sterowania naley do grupy problemw dotyczcych sposobw postpowania,
tj. problemw optymalizacyjnych, ale wie si ona bezporednio z postulacj celw
postpowania i ich realizacj. Ponadto decyzje dotyczce wyboru postpowania wymagaj
znajomoci zwizkw stwierdzonych w problemach eksplikacyjnych, ale s to zwizki
midzy

waciwociami

stwierdzanymi

problemach
104

klasyfikacyjnych,

ktrych

rozwizywanie wymaga uprzedniej eksploracji. Tak wic okazuje si, e sterowanie to

problematyka osadzona w otoczce wszelkich rodzajw problemw.
Z jakiejkolwiek wic strony patrze, jest widoczne, e cybernetyka jest nauk
interdyscyplinarn obejmujc ca rzeczywisto.

105

7. INFORMACJA
Wyraz informacja jest od wiekw w powszechnym uyciu w znaczeniu... O wanie
wyraz ten by zrozumiay, dopki nie zaczto pyta o jego znaczenie.
A do niedawna nikt nie pyta, poniewa nikomu nie byo to do szczcia potrzebne. I
bez tego kady wiedzia, e wiele potrzebnych mu informacji moe znale w gazetach,
ksikach, encyklopediach, sownikach, mapach, listach, a nawet w instytucjach noszcych w
swojej nazwie wyraz informacja, jak np. informacja dworcowa, informacja turystyczna,
informacja

telefoniczna

itp.

Informacje

otrzymuje

si

te

zawiadomieniach,

owiadczeniach, ostrzeeniach, jest wymiana informacji, zdobywanie informacji, s ludzie

lepiej i gorzej poinformowani. Kady te, proszony o udzielenie informacji, rozumie, o co
chodzi.
To rozumienie, o co chodzi, gdy mowa o informacji, okazao si jednak zudzeniem,
mono otrzymywania informacji o takim mnstwie rnych rzeczy przesonia ludziom
brak informacji o tym, czym jest sama informacja.
Nie zauwaono tego braku jedynie dlatego, e potrzeba posugiwania si wyrazem
informacja zachodzia dotychczas w sytuacjach tak wyranie odrniajcych si od innych,
e nikt nie mg mie wtpliwoci, kiedy mona go uy, a kiedy nie.
Wyobramy sobie, e jestemy w gocinie u kacyka plemienia afrykaskiego
mwicego jzykiem, z ktrego nie rozumiemy ani sowa. Zauwaylimy tylko, e ilekro
wprowadza nas do szaasu jakiej rodziny, wypowiada sowo bwamba, na co
odpowiadano mu rwnie bwamba. Ktrego razu, u wejcia do kolejnego szaasu,
najwidoczniej przypomnia sobie, e ma co pilnego do zaatwienia, bo wskaza nam na migi,
ebymy do tego szaasu weszli bez niego. Co powiemy wchodzc? Oczywicie bwamba!
Na takiej samej zasadzie dziecko uczy si, e mama to ta przemia pani, ktra daje
mu zazna rozkoszy ssania piersi, a dopiero po latach, z narastajcym uwiadomieniem
seksualnym, bdzie mogo dowiedzie si definicji tego najbardziej wzruszajcego wyrazu.
Co w tym rodzaju przydarzyo si rwnie wyrazowi informacja, z t jedynie rnic, e
nawet po latach nie mona byo si dowiedzie jego definicji. Zreszt nie wiadomo, czy
ktokolwiek zapytaby o ni, gdyby nie pojawienie si cybernetyki, dla ktrej informacja jest
jednym z gwnych poj. W cybernetyce nie mona byo poprzesta na posugiwaniu si
wyrazem informacja na dotychczasowych zasadach, tj. w typowych sytuacjach
106

zdarzajcych si midzy ludmi, cybernetyka bowiem wysuna mnstwo sytuacji

nietypowych: porozumiewanie si midzy czowiekiem a zwierzciem, midzy
czowiekiem a maszyn, midzy zwierztami, midzy maszynami.
Pyta niekoniecznie znaczy jednak znale odpowied.
Istniejca ju ponad dwadziecia lat teoria informacji ma nazw mylc jest to
ilociowa teoria informacji, jej podstawowym pojciem jest ilo informacji, a nie
informacja.
Zreszt nic innego nie twierdzi jej twrca, Shannon, ktry nadajc jej nazw
matematyczna teoria komunikacji wyranie okreli, e zadaniem komunikacji jest
odtwarza w pewnym miejscu komunikat, ktry w innym miejscu zosta wybrany do
przekazania, i zastrzeg si, e jego teoria nie dotyczy treci komunikatw.
Wielu jednak interpretatorw chciao widzie w tej teorii nawet to, czego w niej nie
ma. Uwaali oni, e skoro wiadomo, czym jest ilo informacji, to tym samym wiadomo,
czym jest informacja, a nawet znaleli si tacy, ktrzy te pojcia zaczli beztrosko
utosamia, uywajc wyrae w rodzaju: dua informacja, rednia informacja itp.
Ostroniejsi ograniczyli si do wyraenia nadziei, e majc oparcie w definicji ilo
informacji dojdzie si chyba do definicji informacji. Postawa taka doprowadzia do istnego
zalewu publikacji, ktrych autorzy usiowali wyjani, czym jest informacja. Z takim
rezultatem, e jak stwierdzaj autorzy opracowa monograficznych, nadal tego nie wiadomo,
e jest to pojcie bardzo trudne do uchwycenia, e na jego temat jest jeszcze wiele
niejasnoci, e nasuwaj si wtpliwoci, czy termin informacja znaczy w teorii informacji
to samo co przy jego praktycznym uywaniu itd.
Cay zamt wynikn z popenienia podstawowego bdu, o ktrym jest mowa w
rozdziale 2.
Shannon postpi w sposb wzorowy: wprowadzi nazw ilo informacji na
podstawie konwencji terminologicznej, i to najzupeniej cisej, bo opartej na wzorze
matematycznym. Rwnie dobrze mg wprowadzi jakkolwiek inn nazw, a jego teoria ani
o wos nie staa by si przez to mniej suszna.
Natomiast jej interpretatorzy postpowali przeciwnie: snuli domniemania na temat
znaczenia wyrazu informacja, szukali odpowiedzi na bezprzedmiotowe pytanie: co to jest
informacja?.
Dlatego te, nie znajdujc w caej obfitej literaturze z zakresu teorii informacji
niczego, co mogo by mi si przyda do rozszyfrowania psychiki ludzkiej, musiaem postpi
107

po swojemu, tzn. zacz od analizy zjawisk, aby w jej wyniku doj do postawienia
odpowiednich konwencji terminologicznych, nie przesdzajc z gry, czy i do ktrej uznam
za stosowne zaproponowa wyraz informacja.
A zjawiska, z ograniczeniem do spraw niezbdnych dla tematyki tej ksiki,
przedstawiaj si nastpujco.
Biorc pod uwag proces sterowniczy oparty na sprzeniu zwrotnym dwch
systemw X i Y rozpatrzmy, co si dzieje w torze sterowniczym, za ktrego porednictwem
system X oddziauje na system Y (rys. 7.1).

Rys. 7.1 Tor sterowniczy

Za obiekt rozwaa mona by rwnie obra tor, za ktrego porednictwem system Y

oddziauje na system X, ale nie wniosoby to niczego wicej, tote mona ograniczy
rozwaania do jednego z dwch torw.
Poniewa sterowanie jest procesem konkretnym, wic oddziaywanie systemu X na
system Y musi by cigiem stanw fizycznych w torze sterowniczym.
W odrnieniu od procesw wykonawczych, w ktrych stany fizyczne traktuje si z
energetycznego punktu widzenia, tj. ze wzgldu na wystpowanie si w procesach
sterowniczych traktuje si stany fizyczne ze strukturalnego punktu widzenia, tj. ze wzgldu na
wystpowanie rnic midzy tymi stanami. W zwizku z tym wprowadzimy konwencj
terminologiczn, wedug ktrej k o m u n i k a t jest to stan fizyczny rnicy si w okrelony
sposb od innego stanu fizycznego w torze sterowniczym.
Mona wic powiedzie, e oddziaywanie w torze sterowniczym opiera si na
komunikatach. Liczba komunikatw zaley od tego, ile ich jest w dowolnym miejscu toru
(zbir poprzeczny komunikatw) i ile jest takich miejsc (zbir wzduny komunikatw).
Aby uatwi sobie nazywanie komunikatw w rnych miejscach toru, wprowadzimy
nastpujc konwencj terminologiczn:
o r y g i n a jest to komunikat nalecy do poprzecznego zbioru komunikatw na
pocztku toru sterowniczego,
o b r a z jest to komunikat nalecy do poprzecznego zbioru komunikatw na
kocu toru sterowniczego,
108

 interkomunikat

jest to komunikat nalecy do poprzecznego zbioru

komunikatw w dowolnym miejscu porednim midzy pocztkiem a kocem toru

sterowniczego.
W najprostszym przypadku tor sterowniczy skada si z dwch oryginaw i dwch
obrazw (rys. 7. 2).
W torze tym mona wyrni dwa zbiory poprzeczne komunikatw: zbir oryginaw
x1, x2 oraz zbir obrazw y1, y2, a take dwa zbiory wzdune komunikatw: zbir
zawierajcy orygina x1 i obraz y1, oraz zbir zawierajcy orygina x2 i obraz y2.
Mona w nim ponadto rozrni dwie transformacje poprzeczne, a mianowicie
transformacj Ix (oryginau x1 w orygina x2) i transformacj Iy (obrazu y1 w obraz y2), oraz
dwie transformacje wzdune, a mianowicie transformacj Q1 (oryginau x1 w obraz y1) i
transformacj Q2 (oryginau x2 w obraz y2).
Transformacja Ix stanowi zmian zachodzc na wyjciu systemu X i na t zmian
powinien reagowa system Y, sprzony z systemem X. W rzeczywistoci jednak system Y
reaguje na zmian zachodzc na swoim wasnym wejciu, tj. na transformacj Iy.

Rys. 7. 2 Schemat informowania

Gdyby transformacja Iy rnia si od transformacji Ix, znaczyoby to, e tor

sterowniczy znieksztaca sterowanie, skoro system Y reaguje na co innego, ni powinien.
Znieksztacenia nie bdzie, jeeli transformacje wzdune Q1 i Q2 bd tak dobrane, eby
transformacje poprzeczne Ix i Iy byy jednakowe. Wwczas system Y, reagujc na zmiany na
wasnym wejciu, bdzie si zachowywa tak samo, jak gdyby reagowa na zmiany
zachodzce na wyjciu systemu X.
W takim przypadku zamiast na oryginaach sterowanie moe by z takim samym
skutkiem oparte na obrazach.
Aby unikn uciliwoci posugiwania si dugimi wyraeniami: transformacja
(poprzeczna bd wzduna) komunikatw w torze sterowniczym wprowadzimy nastpujce
konwencje terminologiczne:
109

 informacja

jest to transformacja poprzeczna komunikatw w torze

sterowniczym,
k o d jest to transformacja wzduna komunikatw w torze sterowniczym.
Informacja, jako transformacja jednego komunikatu w drugi (np. oryginau w inny
orygina bd obrazu w inny obraz), jest zwizkiem midzy dwoma komunikatami i w takim
sensie mona mwi, e informacja jest zawarta w tych komunikatach (oryginaach,
obrazach).
Biorc to pod uwag mona wprowadzi ponadto konwencj terminologiczn:
informowanie

jest transformacja informacji zawartej w oryginaach w

informacj zawart w obrazach.

Przy takiej terminologii zdanie zamieszczone powyej miaoby brzmienie, e proces
sterowniczy nie bdzie znieksztacony, jeeli kody bd tak dobrane, eby informacje na
pocztku i na kocu toru sterowniczego byy jednakowe.
Rzecz jasna, obranie wyrazw informacja i kod nie ma adnego wpywu na dalsze
rozwaania bd one dotyczy transformacji komunikatw, nawet gdyby ponazywa je
inaczej.
Jedynym zmartwieniem moe by to, czy takie przywaszczenie wyrazu informacja
nie wprowadzi zamtu, jakiego mona by si spodziewa, jeeli w praktyce wyraz ten jest
uywany w sposb nie pasujcy do pojcia transformacji.
Aby si o tym przekona, rozpatrzmy par przykadw praktycznych.
O odlegoci midzy Warszaw a Krakowem szukamy informacji na mapie. Ale co
jest t informacj? Widzimy na mapie odcinek o dugoci 1cm, na ktrym jest napisane 100
km, oraz stwierdzamy, e odcinek czcy punkty oznaczone napisami Warszawa i
Krakw ma dugo 3cm. Nie same jednak dugoci tych odcinkw nas interesuj, lecz ich
stosunek, wyraajcy si liczb 3, z niego bowiem wynika, e szukana odlego w terenie
wynosi 3 100 km = 300 km. Stosunek dugoci odcinkw na mapie jest wic dla nas
informacj o stosunku odlegoci w terenie. Podobnie zreszt, gdyby to komu byo
potrzebne, stosunek odlegoci w terenie byby informacj o stosunku dugoci odcinkw na
mapie.
Ale stosunek dwch dugoci to tyle co transformacja jednej dugoci w drug, a
zatem przyjta konwencja terminologiczna nadaje si do praktyki.
Przychodzc do sklepu po 2 kg cukru patrzymy na wychylenie wskazwki wagi
uchylnej, na ktrej nam cukier odwaaj. Powinni bymy przy tym stwierdzi, e wskazwka
110

jest wychylona o kt dwukrotnie wikszy, gdy na wadze znajduje si cukier, od kta, o jaki
wychyla si wskazwka, gdy na wadze pooy odwanik 1 kg. Dlaczego patrzymy na kt
wychylenia wskazwki wagi, a nie na cukier? Przecie kupujemy cukier, a nie kt. Dlatego e
nam nie o same kty chodzi, lecz stosunek ktw jako informacj o stosunku odwaanej iloci
cukru do iloci 1 kg. Zreszt konstruktorzy wag uwolnili nas od trudu mierzenia ktw,
potraktowali je jako interkomunikaty, ktre nastpnie przekodowali w liczby 1, 2, 3, itd.,
wypisane na tarczy wagi. Odczytujc liczb 2, przy ktrej zatrzymaa si wskazwka wagi, i
wiedzc, e 2 to dwukrotnie wicej ni 1, jestemy upewnieni, e otrzymujemy ilo cukru
dwukrotnie wiksz ni 1 kg, czyli wanie dane 2 kg.
W przykadzie tym wystpuj trzy zbiory poprzeczne komunikatw: ilo cukru
(oryginay), kty wychylenia wskazwki wagi (interkomunikaty) i liczby napisane na tarczy
wagi (obrazy), ale jedno jest w nich wsplne: dwukrotno jako transformacja jednego
komunikatu w drugi komunikat tego samego zbioru poprzecznego. Dwukrotno ta jest
wanie informacj, ktr otrzymujemy patrzc na wskazwk wagi i ktr uwaamy zarazem
za informacj dotyczc iloci cukru. Z powodzeniem te zamiast liczby 2 mogoby by
napisane na tarczy wagi sowo dwa.
Podobnie, zamiast sprawdza wasnymi oczami rozmiary budynku fabrycznego, ktry
gdzie wybudowano, moemy nabra o nich wyobraenia patrzc na zdjcie fotograficzne
tego budynku lub czytajc jego opis w gazecie.
W tym miejscu czytelnik moe si sprzeciwi. Transformacja poszczeglnych
odcinkw terenu w poszczeglne odcinki mapy to sprawa jasna. Podobnie transformacja
iloci cukru w kty wychylenia wskazwki wagi. Jake jednak mona mwi o transformacji
rozmiarw budynku fabrycznego w opis, skadajcy si ze sw i zda, ktre przecie nie
stanowi odpowiednikw poszczeglnych fragmentw budynku? Sowa to nie obrazki
przedmiotw, sowa trzeba rozumie!
Sprzeciw ten byby suszny, ale czytelnik powinien uzbroi si w cierpliwo,
dojdziemy take do rozumienia.

Z fizycznego punktu widzenia mona rozrnia:

komunikaty

czynne

(zjawiska), ktre istniej tylko dopki trwa

przepyw energii, ale mog wytworzy nastpne komunikaty w torze

sterowniczym.

111

 k o m u n i k a t y b i e r n e (lady zjawisk), ktre istniej bez przepywu energii,

ale same nie mog wytworzy nastpnych komunikatw.
Jest zrozumiae, e proces sterowniczy moe si odbywa tylko dziki komunikatom
czynnym, tj. zwizanym z przepywem energii powodujcym, e zmiana na pocztku toru
(transformacja w oryginaach) wywouje zmian w najbliszym zbiorze interkomunikatw,
ktra z kolei wywouje zmian w nastpnym zbiorze interkomunikatw, itd., a do koca toru
(transformacja w obrazach). Taka wdrwka transformacji w kierunku od pocztku do koca
toru sterowniczego stanowi przenoszenie informacji.
Jeeli jednak po drodze dopyw energii ustanie, to komunikaty czynne znikn i co
najwyej mog po nich pozosta komunikaty bierne, jako lady zjawisk, na ktrych polegay
komunikaty czynne. Aby komunikaty bierne przyczyniy si do ponownego powstania
komunikatw czynnych, konieczny jest ponowny dopyw energii.
Na przykad pomiar napicia elektrycznego zwykym woltomierzem wskazwkowym
polega na komunikatach czynnych. Pojawienie si napicia wywouje siy powodujce
wychylenie wskazwki woltomierza. Energia ruchu wskazwki moe by wykorzystana w
dalszym przebiegu sterowania, np. do pobudzenia przekanika, ktry z kolei uruchomi silnik
itd. Jest to jednak moliwe, dopki trwa pomiar, tj. dopki utrzymuje si mierzone napicie, z
chwil bowiem zaniku napicia wskazwka woltomierza powrci do pooenia zerowego,
czyli zniknie komunikat czynny. Poniewa wskazwka nie pozostawia po sobie ladw, nie
pozostanie te aden komunikat bierny.
Gdyby jednak pomiar odbywa si za pomoc woltomierza rejestracyjnego, to z
zanikiem napicia wskazwka woltomierza powrciaby wprawdzie do pooenia zerowego,
czyli zniknby komunikat czynny, ale pozostaby wykres napicia, a wic komunikat bierny.
Mgby on by wykorzystywany w dalszym przebiegu sterowania po przetransformowaniu w
komunikat czynny, np. przez zastosowanie komrki fotoelektrycznej.
Drukowanie ksiki jest transformowaniem komunikatw czynnych w bierne.
Wydrukowana ksika jest zbiorem komunikatw biernych. Czytanie ksiki jest
transformowaniem komunikatw biernych w komunikaty czynne.
Przemawianie jest transformowaniem komunikatw czynnych, ktre znikaj bez
ladw z przebrzmiewaniem dwikw, chyba e zostay zarejestrowane, np. w zapisie
magnetofonowym,

ktry

stanowi

zbir

komunikatw

biernych.

Moe

on

by

przetransformowany w zbir komunikatw czynnych, gdy tama magnetofonowa zostanie

wprawiona w ruch w urzdzeniu odtwarzajcym.
112

Transformowanie komunikatw, jako proces fizyczny, musi polega na przepywie

energii, w zwizku z czym musi wystpowa rnica potencjaw wywoujca przepyw
okrelonej iloci energii w okrelonym czasie, tj. przepyw mocy okrelonej stosunkiem
energii do czasu.
Przypumy, e w elemencie a jakiej substancji wystpuje wyszy potencja Va, a w
elemencie b niszy potencja Vb, przy czym wskutek rnicy potencjaw Va Vb pynie z
elementu a do elementu b moc K.
Wprowadmy konwencj terminologiczn, wedug ktrej p r z e w o d n o G jest
to stosunek mocy do rnicy potencjaw:

G=

[7.1]

K
V a Vb

Z powyszego rwnania wynika:

[7. 2]

V a = Vb +

K
G

Jeeli uwaa potencjay Va, Vb za komunikaty, to informacja I zawarta w parze tych

komunikatw jest transformacj jednego z nich w drugi, a z rwnania [7.2] wynika, e
transformacj t jest dodanie stosunku

[7.3]

K
, wobec czego
G

I =+

K
G

Jak wida, na informacj skadaj si trzy czynniki:

przewodno drogi przepywu energii,
moc przepywu energii po tej drodze,
113

 znak + wskazujcy, e informacja jest transformacj polegajc na zwikszeniu

potencjau

pocztkowego

nadwyk

okrelon

stosunkiem

mocy

do

przewodnoci.
Jeeli potencja Va a obniy si do potencjau Vb, czyli oba komunikaty stan si
jednakowe, to jak wynika z rwnania [7.2]:

K
=0
G

a z rwnania [7.3]:
I =0

co oznacza, e pojawienie si takiego samego komunikatu jak ju istniejcy, nie wnosi

nic nowego.

Poza tym

K
= 0 , wtedy gdy K = 0, czyli gdy moc przestaje pyn.
G

Przewodno G jest w tym przypadku jedyn wielkoci, ktra moe pozosta jako
nierwna zeru. Jeeli przy tym ulega ona zmianie wskutek przepywu energii, to zmiana ta
bdzie jedynym ladem tego przepywu energii, a wic i ladem zanikej informacji. W
zwizku z tym przewodno bdzie dalej okrelana jako r e j e s t r a t

informacji.

Przewodno midzy okrelonymi elementami substancji jest oczywicie niezalena od

przewodnoci midzy jakimikolwiek innymi elementami, czyli inaczej mwic, rejestraty
rnych informacji s niezalene od siebie.
Natomiast przepyw mocy na okrelonej drodze moe by powizany (skorelowany) z
przepywami mocy na innych drogach (przy rozpywie mocy z jednej drogi rozgaziajcej si
na kilka drg lub spywie mocy z kilku drg w jedn). Moc pynca midzy elementami o
rnych potencjaach bdzie okrelana jako k o r e l a t informacji.
A zatem moliwe s dwie sytuacje:
albo istnieje tylko rejestrat informacji, tj. przewodno midzy dwoma elementami
substancji (elementy te s komunikatami biernymi),

114

 albo oprcz rejestratu informacji istnieje rwnie korelat informacji, tj. moc
pynca midzy elementami o rnych potencjaach (potencjay te s
komunikatami czynnymi).
Na przykad pyta gramofonowa jest zbiorem rejestratw, ktrymi s przewodnoci
rowkw powstaych przy nagrywaniu pyty. Przy odgrywaniu pyty powstaj ponadto
korelaty w postaci nastpstwa dwikw.
Mwic lapidarnie, rnica midzy rejestratem a korelatem jest jak rnica midzy
ksztatem pustej szklanki a ksztatem wody w tej szklance. Jeeli ksztat ten jest interesujc
nas informacj, to ksztat pustej szklanki jest jej rejestratem, a ksztat wlanej tam wody jest
korelatem. Szklanka moe by pusta (sam rejestrat) albo napeniona (rejestrat wraz z
korelatem).
Z rwnania [7.3] wynika szereg istotnych wnioskw:
Po pierwsze, informacja I nie zmieni si, jeeli pomnoy przewodno G przez
pewien wspczynnik, a zarazem pomnoy moc K przez taki sam wspczynnik. Znaczy to,
e taka sama informacja wystpuje w przypadku, gdy maa jest przewodno (may rejestrat) i
maa moc (may korelat), jak i w przypadku, gdy dua jest przewodno (duy rejestrat) i
dua moc (duy korelat).
Jednake im wiksza jest moc pynca na pewnej drodze, tym wiksza jest rwnie
moc pynca w ewentualnych odgazieniach od tej drogi. Znaczy to, e chocia przy duej
przewodnoci i duej mocy informacja pozostaje taka sama, to jednak silniejszy jest jej
wpyw na inne informacje, powizane z ni drogami rozpywu mocy.
Po drugie, informacja I nie zmieni si, jeeli jedn drog przepywu mocy K, majc
przewodno G, zastpi kilkoma drogami, ktrych suma przewodnoci jest rwna
przewodnoci G. Poniewa dla kadej z tych drg z osobna rwnanie [7.3] musi by
spenione, tj. moc musi by proporcjonalna do przewodnoci, wic rozpyw mocy bdzie
odpowiada rozkadowi przewodnoci. Znaczy to, e zmiana konfiguracji rejestratw pociga
za sob tak sam zmian konfiguracji korelatorw.
Po trzecie, informacja I nie zmieni si, jeeli nastpi zmiana rodzaju mocy K i
przewodnoci G, byleby stosunek ich pozostawa nie zmieniony. Znaczy to, e w
wystpowaniu informacji nie odgrywa adnej roli rodzaj substancji i zachodzcych w niej
zjawisk (nonikw informacji).
Powysze wnioski bd potrzebne do rozwaa nad pamici.
Obecnie natomiast chciabym je wykorzysta do omwienia pewnych spraw oglnych.
115

Przede wszystkim staje si zrozumiae, e moliwe jest przenoszenie informacji za

porednictwem rozmaitych zjawisk.
Na przykad w rozmowie telefonicznej przechodzi si od zjawisk akustycznych
(dwiki mwione), poprzez zjawiska mechaniczne (w mikrofonie), zjawiska elektryczne (w
linii telefonicznej), zjawiska mechaniczne (w suchawce), do zjawisk akustycznych (dwiki
syszane), i wszdzie po drodze informacja pozostaje taka sama.
Podobnie zrozumiaa jest moliwo kopiowania informacji poprzez kopiowanie
rejestratw i korelatw.
Na przykad rne egzemplarze gazety s takimi samymi zbiorami rejestratw, dziki
czemu mona z dowolnego egzemplarza uzyska takie same informacje.
Rne egzemplarze z tego samego nagrania pyty gramofonowej s takimi samymi
zbiorami rejestratw, ktre mona transformowa w takie same zbiory korelatw. Dziki
temu gos piewaka mona sysze z dowolnej pyty z jego nagranie, jest on takim samym
zbiorem korelatw jak gos piewaka syszany bezporednio.
Oczywicie informacje nie pozostan takie same, gdy przepyw mocy (korelaty) jest
zakcany przez czynniki postronne, np. gdy przy odgrywaniu pyty gramofonowej
przyspiesza lub opnia jej ruch obrotowy.
Moliwe jest te modelowanie informacji oparte na utrzymywaniu takiego samego
stosunku mocy do przewodnoci w celu zapewnienia jednakowoci informacji.
Na przykad na tej podstawie prowadzi si badania miniaturowych modeli wielkich
urzdze (statkw, samolotw, itp.), znacznie mniej kopotliwe i tasze, ni gdyby je
przeprowadzano bezporednio na tych urzdzeniach.
Nie ma te przeszkd w modelowaniu zjawisk pewnego rodzaju za pomoc zjawisk
innego rodzaju. Na przykad takie same informacje s zawarte w rozpywie ciepa po drogach
o okrelonej przewodnoci cieplnej, jak w rozpywie prdw elektrycznych w sieci
przewodw o okrelonej przewodnoci elektrycznej, jak w rozpywie wody w sieci rur o
okrelonej przewodnoci mechanicznej, itp. wiatowy rozgos zdoby model Beukena,
bdcy elektrycznym analizatorem przepywu ciepa, ktry znalaz zastosowanie take do
bada przepywu wielkich iloci wody morskiej, a nawet do bada rozpywu trucizn w
organizmie.
W pogldach na istot informacji nieraz jeszcze odzywa si przesd dualizmu.
Dawniej by to dualizm: ciao i dusza, potem dualizm: materia i duch, w nowszych
czasach dualizm: fizyczne i psychiczne, a co w tym rodzaju spotyka si nawet w
116

cybernetyce w postaci dualizmu: energomateria i informacja. Nie kto inny przecie, lecz
sam twrca cybernetyki, Wiener, wypowiedzia gone, wielokrotnie przytaczane zdanie:
Informacja to informacja, nie materia ani energia.
Jako argument majcy przemawia za odrbnoci informacji przytacza si te, e w
odrnieniu od przedmiotw energomaterialnych, aby komu udzieli informacji, nie trzeba
jej odbiera komu innemu.
To jednak wcale nie jest tak. Tego rodzaju pogldy, w postaci zapewnie na sowo
honoru autorw, mona byo wygasza, dopki informacja bya wyrazem o
nieokrelonym znaczeniu, stwarzajc pole do dowolnych domniema.
Jake jednak mwi o odrbnoci informacji od materii (substancji) i energii, skoro
informacja istnieje, dopki istnieje jej rejestrat i korelat? A rejestrat to przewodno
substancji, korelat za to moc przepywu energii, przy czym jedno i drugie podlega prawu
zachowania, tzn. chcc mie rejestraty i korelaty w jednym miejscu nie mona ich mie w
innym miejscu.
Jeeli kto ma ksik lub pyt gramofonow (rejestraty), to nie ma jej kto inny.
Kiedy pani w strojnym kapeluszu odbiera energi promieniowania (korelaty) patrzc na ekran
kinowy, wtedy nie odbiera jej ten, komu kapelusz zasania widok. Moe odchyli si w bok i
wtedy bdzie odbiera energi promieniowania, ale nie t, ktr odbiera pani w kapeluszu.
Skoro za odbiera inn porcj energii, to odbiera rwnie inn informacj. Aby si o tym
przekona, wystarczy usi skonie do ekranu, gdy miejsca frontowe s zajte. Wtedy okae
si, e postacie widoczne na ekranie to ludzie dziwnie szczupli.
Dwie osoby nie mog odbiera tej samej informacji. W najlepszym razie mog
odbiera dwie osobne informacje tak do siebie podobne, e mona je uwaa za takie same.
Ale takie same nie znaczy te same.
I czym si to rni od faktu, e dwie osoby nie mog zje tego samego ciastka, ale
mog zje dwa osobne ciastka tak do siebie podobne, e mona je uwaa za takie same?
Mona wprawdzie kopiowa informacje, ale wymaga to osobnych rejestratw i
korelatw, czyli osobnej substancji i energii. Tak samo jednak na miejsce zniszczonego
samochodu mona mie taki sam, ale wykonany z osobnej substancji i kosztem osobnej
energii. Jaka wic rnica?
Do przesdw na temat informacji naley take pogld, e jeeli jaki proces jest
energetyczny, to nie jest informacyjny, i na odwrt.

117

Tymczasem kady proces jest zarazem energetyczny (poniewa wystpuj w nim siy)
i informacyjny (poniewa wystpuj w nim rnice). Energetyczno i informacyjno to
tylko dwa punkty widzenia, dobierane zalenie od potrzeby. Mwimy, e proces jest
energetyczny, gdy chodzi nam o to, eby zostaa wykonana dana praca. O tym samym
procesie mwimy, e jest informacyjny, gdy chodzi nam o sterowanie, tj. o dan zmian
struktury.
Na przykad z energetycznego punktu widzenia pomiar polega na tym, e pod
wpywem zmian wielkoci mierzonej wystpuj siy wywoujce ruch wskazwki miernika.
Natomiast z informacyjnego punktu widzenia pomiar polega na tym, e pooenia wskazwki
s rne, odpowiednio do wartoci wielkoci mierzonej.
Energia jest zuywana zarwno w procesach wykonawczych, jak i sterowniczych, ale
w procesach wykonawczych celem jest wykonanie pracy, co wymaga zuycia okrelonej
iloci energii, dy si wic do uniknicia nadwyki (tj. strat energii) ponad teoretycznie
niezbdne zuycie energii. Natomiast w procesach sterowniczych celem nie jest praca, lecz
informowanie, na co najchtniej nie zuyoby si adnej energii, gdyby to tylko byo
moliwe.
Z tego punktu widzenia czym innym jest zuywanie energii na zasilanie arwki
(proces wykonawczy), czym innym za zuywanie energii na zamykanie i otwieranie
wycznika (proces sterowniczy) w celu zawiecenia lub zgaszenia tej arwki.
Praktycznie za energetyczne uwaa si procesy, w ktrych wystpuje dostatecznie
duo energii, a mao informacji, natomiast za informacyjne uwaa si procesy, w ktrych
wystpuje duo informacji, a mao energii.
Gdy nie ma przewagi energii lub informacji, interpretacja moe by zupenie dowolna.
Na przykad szturchnicie okciem w zatoczonym tramwaju moe rwnie dobrze by
wywieraniem siy w celu odsunicia pasaera tarasujcego drog, jak i komunikatem
informacji odsu si.
Po tych wyjanieniach na temat roli energii w sterowaniu powrmy do schematu
sterowania z rys. 7.2, ale z pewnym uzupenieniem.
Wyobramy sobie, e na wyjciu systemu X nastpi wzrost potencjau z x1 na x2
(oryginay), co spowodowao na wejciu systemu Y wzrost potencjau z y1 na y2 (obrazy).
Mamy tu do czynienia z informowaniem, w ktrym informacj Ix na pocztku toru
sterowniczego jest transformacja x1 w x2, a informacj Iy na kocu toru jest transformacja y1

118

w y2. Kodami s transformacje x1 w y1 oraz x2 w y2. W opisie tym nie ma nic nowego w
porwnaniu z tym, o czym bya mowa w zwizku z rys. 7.2.

Rys. 7.3 Schemat informowania poczonego z parainformowaniem

Ale teraz przypumy (rys. 7.3), e w systemie X istnieje pewna droga o przewodnoci
Gx, przy czym na jednym kocu tej drogi wystpuje potencja x2 powodujcy przepyw mocy
Kx, w wyniku czego na drugim kocu tej drogi pojawia si pewien potencja x3. Mamy tu
wiec do czynienia z transformacj oryginau x2 w orygina x3, czyli z informacj, ktrej
rejestratem jest przewodno Gx, a korelatem moc Kx. Informacj t oznaczymy przez pIx, dla
odrnienia od informacji Ix, stanowicej transformacj oryginau x1 w orygina x2.
Podobnie przypumy, e w systemie Y istnieje pewna droga o przewodnoci Gy, przy
czym na jednym kocu tej drogi wystpuje potencja y2 powodujcy przepyw mocy Ky, w
wyniku czego na drugim kocu tej drogi pojawia si pewien potencja y3. Mamy tu wic do
czynienia z transformacj obrazu y2 w obraz y3, czyli z informacj, ktrej rejestratem jest
przewodno Gy, a korelatem moc Ky. Informacj t oznaczamy przez pIy, dla odrnienia od
informacji Iy, stanowicej transformacj obrazu y1 w obraz y2.
I tak oto mamy co w rodzaju cudu informacyjnego. Bo e system Y bdzie mia
informacj o systemie X w przypadku jednakowoci informacji Ix i Iy, to jest zrozumiae,
skoro para oryginaw x1 i x2 jest transformowana (kodowana) w par obrazw y1, y2. Ale
ponadto system Y bdzie mia informacj o systemie X w przypadku jednakowoci informacji
pIx i pIy, chocia z pary oryginaw x2, x3 tylko orygina x2 jest transformowany (kodowany)
w obraz y2, natomiast orygina x3 wcale nie jest transformowany w obraz y3!

119

Dla odrnienia od zwykego sposobu informowania wprowadzimy nastpujce

konwencje terminologiczne:
p a r a o r y g i n a jest to orygina nie transformowany w obraz,
p a r a o b r a z jest to obraz nie bdcy wynikiem transformowania oryginau,
p a r a i n f o r m a c j a jest to informacja zawarta w oryginaach, z ktrych jeden
jest paraoryginaem, bd zawarta w obrazach, z ktrych jeden jest paraobrazem,
p a r a i n f o r m o w a n i e m jest to informowanie oparte na parainformacjach.
Poniewa cudw nie ma nawet w cybernetyce, wic skutkom braku transformowania
paraoryginau w paraobraz musi zapobiega co innego. Tym czym jest istnienie rejestratw
w postaci przewodnoci Gx i Gy, to wanie dziki nim mog powstawa korelaty
parainformacji, gdy pojawi si komunikaty w postaci potencjaw.
Zaleno od pojawienia si takich komunikatw sprawia, e parainformowanie nie
jest samodzielnym sposobem informowania, moe ono istnie tylko na przyczepk do
zwykego informowania.
Inaczej mwic, chodzi o istnienie skojarze towarzyszcych informowaniu, ale
trzeba w tym rozrni skojarzenia rejestracyjne od skojarze korelacyjnych, wystpuj
bowiem trzy moliwoci:
brak skojarze (tak jest przy informowaniu),
skojarzenia rejestracyjne (moliwo parainformowania),
skojarzenia

rejestracyjne

wraz

ze

skojarzeniami

korelacyjnymi

(parainformowanie).
Pytanie, czy mona wskaza jakie przykady parainformowania, byoby do
niepowane.

Waciwsze

byoby

pytanie,

czy

mona

nie

wskaza

przykadw

parainformowania! Bo parainformowanie jest procesem tak czstym, e trzeba si wysila

chcc wskaza informowanie bez udziau parainformowania, zwaszcza gdy chodzi o
porozumiewanie si ludzi.
Aby jednak zapobiec przypuszczeniu, jakoby parainformowanie byo wycznym
atrybutem ludzkiej psychiki, przytocz najpierw dla porwnania dwa przykady, z ktrych
jeden dotyczy urzdze technicznych, drugi za osb.
W

pierwszej

kolumnie

zestawienia

porwnawczego

parainformowanie

jest

przedstawione w terminologii cybernetycznej.

W drugiej kolumnie podany jest przykad stacji elektrycznych (np. elektrowni i jej
podstacji) poczonych ze sob lini przewodow, dziki czemu wczenie linii pod napicie
120

w jednej stacji sprawia, e napicie pojawia si rwnie w drugiej stacji. Obecno napicia
jest sygnalizowana wiatem (z reguy czerwonym) arwek przyczonych do linii na obu jej
kocach.
W trzeciej kolumnie podany jest przykad porozumienia dwch osb na temat ktra
godzina?

W systemie X jest orygina x1

Stacja X jest bez napicia.
W systemie Y jest obraz y1
Stacja Y jest bez napicia
W systemie X powsta orygina x2 W stacji X wczono
napicie.
Orygina x2 jest kodowany w
Napicie w stacji X
obraz y2
powoduje, e jest napicie
w stacji Y.
Napicie w stacji X
Orygina x2 wywouje
paraorygina x3
powoduje, e jest wiato w
stacji X.
Obraz y2 wywouje paraobraz y3 Napicie w stacji Y
powoduje, e jest wiato w
stacji Y.
W rezultacie s parainformacje pIx W rezultacie w stacjach X i
oraz pIy, chocia paraorygina x3 Y jest wiato, chocia
nie jest kodowany w paraobraz y3 wiato w stacji X nie
powoduje wiata w stacji
Y.

Osobnik X nic nie mwi.

Osobnik Y nic nie syszy.
Osobnik X mwi: jest
sma.
Od osobnika X osobnik Y
syszy: jest sma.
Osobnik X mwic: jest
sma, myli: godzina.
Osobnik Y syszc: jest
sma myli: godzina.
W rezultacie osobnicy X i Y
wiedz, e chodzi o
godzin, chocia osobnik
X tego nie powiedzia
osobnikowi Y.

W przykadzie stacji wystpuje informowanie: pojawienie si napicia w stacji Y jest

informacj, e pojawio si napicie w stacji X, oraz parainformowanie: pojawienie si
czerwonego wiata w stacji Y jest parainformacj, e pojawio si czerwone wiato w stacji
X. Parainformowanie jest tu moliwe dziki istnieniu rejestratw w postaci przewodnoci
pocze arwek z lini. Dopki na linii nie ma napicia, s to tylko rejestraty, o niczym nie
informujce. Z chwil pojawienia si napicia powstaj rwnie korelaty w postaci mocy
pyncej od linii do arwek, i dziki temu pojawiaj si parainformacje.
Podobnie w przykadzie porozumiewajcych si osobnikw wystpuje informowanie:
usyszenie zdania jest sma jest dla osobnika Y informacj, e osobnik X wypowiedzia
zdanie jest sma oraz parainformowanie: skojarzeniem z wyrazem godzina, jest dla
osobnika Y parainformacj, e u osobnika X wystpuje skojarzenie z wyrazem godzina.
Parainformowanie jest tu moliwe dziki istnieniu rejestratw skojarze w pamici obu
osobnikw. Dopki nic si nie dzieje, rejestraty te nie odgrywaj roli w zachowaniu obydwu.

121

Dopiero wypowiedzenie i usyszenie zdania jest sma wie si z powstaniem korelatw

umoliwiajcych parainformowanie.
Przykadem stacji elektrycznych posuyem si ze wzgldu na jego wyrazisto, ale
jest on o tyle sztuczny, e personel takich stacji traktuje wiecenie lampy sygnaowej jako
informacj o wczeniu linii pod napicie, a nie jako informacj o wieceniu innej lampy
sygnaowej, chocia z teoretycznego punktu widzenia nic nie staoby temu na przeszkodzie.
Natomiast pospolitym przykadem technicznym parainformowania jest korzystanie z
zegarkw. Przecie przychodzc na umwione spotkanie i nie zastajc jeszcze partnera
spogldamy na zegarek po to, eby si dowiedzie, co teraz wskazuje jego zegarek, gdy od
tego bdzie zalee ocena, czy mamy do czynienia z partnerem niesolidnym (lub
zatrzymanym niespodziewan przeszkod), czy te sami przyszlimy za wczenie.
Jest to parainformowanie, poniewa wskazania naszego zegarka nie s wywoane
przez wskazania zegarka partnera.
S jednak instalacje, w ktrych elektryczny zegar centralny napdza zegary lokalne
(np. w biurach, na dworcach itp.). Wwczas spogldanie na zegar lokalny, aby si
dowiedzie, co wskazuje zegar centralny, jest tylko informowaniem.
Co do porozumiewania si ludzi za pomoc zda niepenych mona wskaza wiele
przypadkw, w ktrych opuszcza si w mowie potocznej pewne silnie skojarzone wyrazy
traktujc je jako paraoryginay w nadziei, e u odbiorcy pojawi si one jako paraobrazy,
dziki czemu porozumiewanie bdzie zapewnione. W poniszych przykadach opuszczane
wyrazy s podane w nawiasach:
Byo to w (tysic) dziewiset osiemnastym (roku).
Naczelny (redaktor) jeszcze nie przyszed.
Ja ju duej nie mog (tego wytrzyma).
Rzodkiewki s ju (do nabycia) po trzy (zote) pidziesit (groszy).
Szczeglnym zastosowania parainformowania s aluzje. To, czego nie chce si
wyrazi przez informowanie (np. aby nie zosta pocignitym do odpowiedzialnoci za
okrelenia obraliwe albo nie dopuci, eby niepowoani zrozumieli, o co chodzi), przenosi
si na parainformowanie. W tym celu w informowaniu uywa si sformuowa tak
dobranych, eby wywoyway podane parainformacje.
Na przykad komentarz do czyjego awansu, e awansowany zawdzicza go
kwalifikacjom specjalnym, moe by aluzj do korzystania przeze z protekcji przy braku
rzeczywistych kwalifikacji.
122

Jako przykad aluzji mona wskaza scen z opery Tosca, gdy Scarpia, zapewniajc
Tosk, e Cavaradossi zostanie rozstrzelany tylko pozornie, wydaje polecenie, eby Spoletta
zaatwi spraw, tak jak byo z hrabi Palmieri. I Scarpia, i Spoletta wiedzieli, e Palmari
zosta rozstrzelany naprawd, czyli porozumiewali si przez parainformowanie, podczas gdy
Tosca potraktowaa zapewnienia Scarpii jako informowanie.
Ale co tam aluzje w gruncie rzeczy posugiwanie si wszelkimi wyrazami,
znakami, gestami jest oparte na parainformacjach i suy wywoywaniu parainformacji.
Przecie mwi si st, bo z tym wyrazem kojarzy si mebel o czterech nogach, a
syszc wyraz st kojarzy si z nim taki wanie mebel.
Tak wic zakres parainformowania zaley od skojarze u nadawcy i odbiorcy. Pewne
skojarzenia wystpuj u wszystkich ludzi lub prawie wszystkich ludzi, inne tylko u
wyksztaconych, jeszcze inne tylko u niektrych, a do takich, na ktre mona liczy tylko u
jednego jedynego partnera.
Poniewa informacja Ix jest transformacj oryginau x1 w orygina x2, a parainformacja
pIx jest transformacj oryginau x2 w paraorygina x3, wic w rezultacie otrzymuje si
transformacj oryginau x1 w paraorygina x3 (to samo odnosi si do informacji Iy i
parainformacji pIy).
Jak wida, orygina x2 odgrywa w tym rol porednika. Wobec tego moe nim by
cokolwiek, pod warunkiem, e bdzie temu towarzyszy skojarzenie prowadzce do nie
zmienionego paraoryginau x3.
Tym si objania, e chocia na wiecie s setki jzykw, ludzie mog si
porozumiewa.
Wszystkie jzyki maj to wsplne, e wystpuj w nich litery, wyrazy i zdania. Ze
wzgldw wspomnianych powyej nie jest to jednak wcale konieczne, lecz tylko okazao si
bardzo racjonalne, jeli wzi pod uwag, jakie mnstwo informacji mona przekazywa za
pomoc niespena trzydziestu liter alfabetu!
Do porozumiewania si przez parainformowanie konieczne jest spenienie trzech
warunkw:
Pierwszym warunkiem jest istnienie informowania. Poniewa paraoryginay i
paraobrazy powstaj z transformacji oryginaw i obrazw, wic najpierw musz si te
oryginay i obrazy pojawi.
Moliwe jest informowanie bez parainformowania, natomiast niemoliwe jest
parainformowanie bez informowania.
123

Na przykad, gdy matka z gbi pokoju pyta dziecko wygldajce przez okno, co
dzieje si na ulicy, a dziecko odpowiada, e wanie zgaso wiato zielone, a zawiecio
czerwone albo e policjant wycign rk w bok, to w takim przypadku dziecko mwi o
informowaniu, w ktrym jest ono odbiorc informacji. Natomiast gdyby odpowiedziao, e
wanie zostao zakazane przejcie przez jezdni, to wtedy mwioby o swoich
parainformacjach. Natomiast niemoliwe byoby, eby dziecko powiedziao o zakazie
przejcia, nie widzc zmiany barwy wiata, ruchu rki policjanta czy choby nagego
zatrzymania si przechodniw.
Drugim warunkiem jest istnienie rejestratw parainformacji (skojarze).
Dlatego te wystpuj trudnoci porozumienia midzy tubylcem a cudzoziemcem
sabo znajcym jzyk miejscowy, midzy specjalistami z rnych dyscyplin posugujcych
si odmienn terminologi, midzy dorosymi a dzieckiem (ktremu jeszcze brakuje wielu
rejestratw w pamici) lub starcem o osabionej pamici (ktremu ju brakuje wielu
rejestratw).
Trzecim warunkiem jest jednakowo parainformacji u nadawcy i odbiorcy.
Rol jednakowoci parainformacji dostrzega si najlepiej, gdy jej zabraknie.
Na przykad przyjaciele spotykajcy si po dwudziestu latach przebywania w
odmiennych rodowiskach stwierdzaj nie bez zdziwienia, e waciwie, poza wspominkami
z dawnego wsplnego ycia, nie maj o czym mwi, nie rozumiej si.
Bez parainformacji informacje byyby tylko wydawane i odbierane. Dziki
parainformacjom informacje s rozumiane.
Parainformowanie oparte na jednakowych parainformacjach u nadawcy i odbiorcy
informacji stanowi porozumienie.
Parainformowanie oparte na niejednakowych parainformacjach u nadawcy i odbiorcy
informacji stanowi nieporozumienie.
Streszczajc wic, parainformowanie jest tym, co si potocznie okrela jako
rozumienie, znaczenie, tre, sens wszelkich komunikatw.
Odwieczny spr estetw o form i tre dziea sztuki jest nieporozumieniem (i
niewtpliwie dlatego jest tak dugotrway), polegajcym na nierozrnianiu informowania i
parainformowania. Forma to zbir informacji zawartych w obrazach powstajcych u odbiorcy
przy ogldaniu dziea sztuki jako zbioru oryginaw. Tre to zbir parainformacji zawartych
w zwizkach obrazw z paraobrazami. Inaczej mwic, form s spostrzeenia odbiorcy
dziea sztuki, treci za jego skojarzenia z tymi spostrzeeniami.
124

Oczywicie zarwno spostrzeenia, jak i skojarzenia s indywidualnymi cechami

odbiorcy.
Poniewa ludzie jako osobniki nalece do tego samego gatunku organizmw maj
prawie jednakow struktur organw zmysowych, wic te ich spostrzeenia s prawie
jednakowe, tote od biedy mona mwi, e forma jako zbir obrazw u odbiorcy nie rni
si od formy jako zbioru oryginaw, czyli e dzieo sztuki ma pewn form, nawet wtedy
gdy nikt go nie obserwuje.
Natomiast zupenie inaczej jest ze skojarzeniami. Mona mwi zaledwie, i to w
grubym przyblieniu, o podobiestwie pewnych skojarze typowych.
Stawiajc spraw ostrzej gdy czytelnik mwi, e zdanie jest sensowne, wiadczy to
jedynie o tym, e parainformacje autora i czytelnika s jednakowe, dziki czemu moliwe jest
porozumienie. Podobnie gdy czytelnik mwi, e zdanie jest bezsensowne, wiadczy to
jedynie, e parainformacje czytelnika bardzo si rni od parainformacji autora. Ocena zda
pod wzgldem sensu jest wzgldna to samo zdanie moe by sensowne dla jednego
czytelnika, a bezsensowne dla innego. W sporze na ten temat mog si oni co najwyej
odwoywa do innych osb, ale ze strony odwoujcego si jest to poszukiwaniem osb o
takich samych parainformacjach jak jego wasne, czyli sprawa sprowadza si do swoistego
gosowania: za miarodajny uwaa si pogld przewaajcej wikszoci. Wikszo tak
znajduje si na og w sprawach, w ktrych do jednakowoci parainformacji doprowadzia
jednolito programw szkolnych, tote gwnym argumentem w sporach o sensowno jest
zwykle odwoywanie si do znormalizowanego wyksztacenia, przy czym dyskutanci nie
zauwaaj, e oparta na tym ocena sensownoci bynajmniej nie staje si obiektywna.
W sprawach spoza ujednoliconych skojarze, argumentem staje si odwoanie do
znawcw w przewiadczeniu, e ich pogld jest zobowizujcy. W zakresie sztuki jednak nie
moe by znawcw dekretujcych, co jest suszne, a co niesuszne. Sztuka bowiem to nie
fabryka, a emocje estetyczne to nie lodwka, w ktrej konstruowaniu wikszy gos ma
inynier ni robotnik dowocy materiay, jest to bowiem produkt zbiorowy, ktry na
uwzgldnieniu zdania specjalisty tylko zyska, i przeznaczony dla innych, podczas gdy
doznawanie dziea sztuki jest spraw indywidualn i wasn kadego odbiorcy. Znawcy mog
wskazywa, zwraca uwag, proponowa, ale odrzucenie propozycji przez odbiorc nie
wiadczy o nim le ani dobrze, lecz tylko e propozycja mu nie odpowiada, i to jest
rozstrzygajce.

125

Tak jest zreszt z wszelkimi uczuciami. Znawcy mog twierdzi, e Jan jest gupi
enic si z brzydk Zosi zamiast z adn Marysi, lecz w tych sprawach nie chodzi o to,
eby Jan by mdry, lecz eby by szczliwy. To za zaley od jego osobistych cech, nikt
go w tym nie wyrczy, nic mu te nie pomoe ani nie zaszkodzi fakt, e inni bywaj
szczliwi lub nieszczliwi z innych powodw. Dokadnie tak samo jest z doznaniami
estetycznymi.
Poza pewnym podkadem skojarze podobnych u poszczeglnych ludzi istnieje tak
wiele skojarze odmiennych, e wszelka dyskusja zmierzajca do uzgodnienia pogldw staje
si beznadziejna.
W tym stanie rzeczy staje si jasne, e tre nie jest tym, co jakie dzieo ma, lecz
tym, co poszczeglni odbiorcy mu przypisuj, a to co mu przypisuj, jest oparte na ich
wasnych skojarzeniach. Mwienie, e dzieo sztuki ma nie tylko form, ale i tre, jest
naduyciem terminologicznym. Co by si te natychmiast ujawnio, gdyby przy uywaniu
terminw trzymano si konwencji terminologicznych, a nie domniema znacze sw.
Przypisywanie treci samemu dzieu ma rdo w wyobraeniach, e istniej
jednakowi normalni odbiorcy, wobec czego ten komu tre dziea przedstawia si
odmiennie, ujawnia e jest nienormalny i wobec tego moe nie by brany pod uwag, a
tre dziea pozostaje taka, jak dzieo to zawiera.
Nieporozumienie to jest podoem godnej ubolewania nietolerancji wobec kucharek
zaczytujcych si w melodramatycznych kiczach. To co jest kiczem dla krytyka
literackiego, moe by arcydzieem dla kucharki, przy czym nie ma adnych podstaw do
twierdzenia, e pogld krytyka jest czym obiektywnym ani e powinien by obowizujcy
dla innych. Z punktu widzenia twrcy kucharka jest nawet lepszym odbiorc, poniewa
wzrusza si jego dzieem, podczas gdy krytyk tylko grymasi. Nie bez powodu Mickiewicz
toczy boje z krytykami i recenzentami warszawskimi i marzy, eby te ksigi zbdziy
pod strzechy, a Sienkiewicz ani jednym sowem repliki nie zaszczyci lawiny potpie jego
Trylogii.
Nieraz usiuje si narzuca pogldy w sprawach sztuki powoujc si na
wychowawcz rol sztuki. Mona na to odpowiedzie, e maestwo te oddziauje
wychowawczo, ale to nie powd, eby kto, zamiast z kobiet kochan, mia si eni z tak,
ktra go bdzie wychowywa.

126

Upowszechnienie owiaty i wzrost poziomu wyksztacenia sprawiaj, e u odbiorcw

dzie sztuki mona coraz bardziej liczy na rozlege skojarzenia. Nic wic dziwnego, e
parainformacje odgrywaj w sztuce coraz wiksz rol.
Dawne dziea sztuki odznaczay si dokadnoci przedstawiania, o czym atwo si
przekona obserwujc szczegowo anatomiczn staroytnych posgw i redniowiecznych
portretw. Ideaem twrcw tych dzie byo wic moliwie wierne informowanie (sztuka
komunikatywna).
Z czasem zaczto od tego odchodzi, rezygnujc z nadmiernej szczegowoci. Braki
szczegw mia sobie odbiorca wypeni wasn wyobrani, a wic parainformacjami.
W sztuce najnowszej autorzy czsto unikaj podawania jakichkolwiek informacji
konkretnych, starajc si za pomoc informacji abstrakcyjnych pobudzi odbiorc do snucia
wasnych myli, czyli w ogromnym stopniu odwouj si do jego parainformacji.
Na parainformacjach opiera si te odczuwanie humoru. Opowiadajc dowcip podaje
si takie informacje i w takiej kolejnoci, eby u suchacza wizay si one z
parainformacjami odmiennymi od tych, na ktre zostanie on naprowadzony nagle na kocu
opowiadania.
Opowiadanie dowcipw wywouje efekt humorystyczny przy odpowiednich
parainformacjach suchaczy, w zwizku z czym mona rozrnia dowcipy prowokujce
przewidziane parainformacje tylko u osb nieinteligentnych (dowcipy paskie) bd tylko u
osb bardzo inteligentnych (dowcipy wyrafinowane), bd te u osb znajcych pewne
szczeglne fakty (dowcipy dla wtajemniczonych).
Dowcip moe by chybiony wobec suchaczy o nieodpowiednich parainformacjach.
Suchaczom takim opowiadajcy s skonni zarzuca brak poczucia humoru. Czsto si to
zdarza, gdy sytuacja wystpujca w dowcipie mogaby dotyczy samego suchacza. Dlatego
te zamiast wesooci nieraz wystpuje rozdranienie, np. u lekarzy syszcych dowcipy o
niedbalstwie w swoim zawodzie, u politykw syszcych dowcipy o bdach swojego
stronnictwa, u cudzoziemcw syszcych dowcipy o przywarach swoich rodakw itp.
I wreszcie naley wspomnie o dowcipach nieumiejtnie opowiadanych. Podanie
informacji wykraczajcych poza niezbdne minimum lub przestawienie kolejnoci
potrzebnych informacji moe u suchacza przedwczenie wywoa waciwe parainformacje,
niweczc przez to zamierzone zaskoczenie (umiercenie dowcipu).
Jednym z chwytw stosowanych przez humorystw jest traktowanie zda w sposb
dosowny, czyli tak jak gdyby chodzio o zawarte w nich informacje, chocia dziki
127

parainformacjom jest dla kadego oczywiste, e chodzi o co innego. Jako przykad mona tu
przytoczy arty Sowizdrzaa.
Rol parainformacji znakomicie uwydatnia nastpujca anegdota:
Pewien kapitan statku handlowego nie znosi swego zastpcy i szykanowa go przy
kadej sposobnoci. W czasie postoju statku w jakim egzotycznym porcie zastpca kapitana,
majc dzie wolny od suby, zszed na ld i przypadkowo spotkawszy tam dawno nie
widzianego koleg uda si z nim do pobliskiej traktierni, gdzie obydwaj wspominali dawne
czasy, sporo przy tym popijajc. Kiedy pora bya wraca na statek, zastpca kapitana
spostrzeg, e chodzenie sprawia mu powane trudnoci, i z przeraeniem myla, jaka bdzie
reakcja kapitana. Jego przyjaciel doradzi mu, eby wysa do kapitana przez ktrego ze
swoich marynarzy wczcych si po porcie kartk z prob o usprawiedliwienie jego
powrotu w takim stanie. Odpowied kapitana bya pozytywna, wobec czego zastpca
kapitana, wyspawszy si w swojej kajucie, stawi si na dyur nie przeczuwajc nic zego. Ku
swojemu zdumieniu znalaz w dzienniku nastpujcy zapis dokonany przez kapitana:
Podczas mojego dyuru zastpca kapitana znajdowa si w stanie nietrzewym. Pobieg
czym prdzej do kapitana z pretensj, powoujc si na jego zgod, i to otrzyman na pimie.
Wiem, wiem odpowiedzia kapitan ale doprawdy nie rozumiem, o co panu chodzi.
Przecie to, co napisaem w dzienniku, jest zgodne z prawd, a przy tym nie ma tam
najmniejszego zarzutu pod pana adresem. Nastpnego dnia kapitan znalaz w dzienniku
nastpujcy zapis swojego zastpcy: Podczas mojego dyuru kapitan statku by trzewy.
Zoliwo kapitana i zemsta jego zastpcy polegay na odwoywaniu si do
parainformacji osb mogcych przeczyta zapisy w dzienniku. Zauwamy, e zapis zastpcy
kapitana, rozpatrywany bez parainformacji, zawiera informacje pochlebne dla kapitana.
Parainformowanie jest oszczdniejsze od informowania, odpada bowiem konieczno
transformowania paraoryginaw w paraobrazy, ale jest ono zarazem mniej pewne, poniewa
paraoryginay i paraobrazy s od siebie niezalene i wobec tego mog jednoczenie
wystpowa albo nie.
W

zwizku

tym

warto

dokona

przegldu

rodzajw

informowania

parainformowania z punktu widzenia ich znieksztace.

I n f o r m o w a n i e w i e r n e (transinformowanie) jest zapewnione, gdy:
oryginay s zarazem obrazami (np. list nadany staje si listem otrzymanym),
oryginay s takie same jak obrazy (np. dokument i jego kopia),
oryginay s analogiczne do obrazw (np. teren i jego mapa),
128

 oryginay s znieksztacone w komunikaty porednie, ktre nastpnie s odwrotnie

znieksztacane w obrazy (np. zaszyfrowanie tekstu i jego odszyfrowanie).
Informowaie

znieksztacone

mo

by

informowaniem

pozornym

lub

informowaniem faszywym.
I n f o r m o w a n i e p o z o r n e (pseudoinformowanie) powstaje, gdy cigi kodw,
cho zupene, s nieoddzielne, tj. maj pewne komunikaty wsplne, przy czym moe to by:
informowanie r o z w l e k e (pseudoinformowanie symulacyjne), w przypadku
transformacji jednego oryginau w kilka obrazw (np. gdy kto mwi, e
zbudowano wiele zakadw przemysowych, fabryk i wytwrni, jest to obfito
informacji pozorna, poniewa wszystkie te nazwy oznaczaj jedno i to samo),
informowanie

oglnikowe

(pseudoinformowanie

dysymulacyjne),

przypadku transformacji kilku oryginaw w jeden obraz (np. gdy kto, zamiast
weszli mczyzna i kobieta, mwi: weszy dwie osoby niby prawda, ale
zuboona),
informowanie n i e j a s n e (pseudoinformowanie konfuzyjne), w przypadku
transformacji jednego oryginau w kilka obrazw, z ktrych jeden jest wynikiem
transformacji kilku oryginaw (np. uywanie wyraenia materia wyjciowy
czasem w znaczeniu materiau poddawanego obrbce, czasem za w znaczeniu
materiau otrzymywanego w wyniku obrbki).
I n f o r m o w a n i e f a s z y w e (dezinformowanie), powstaje, gdy cigi kodw s
niezupene, cho oddzielne, przy czym moe to by:
z m y l a n i e (dezinformowanie symulacyjne), gdy obrazy nie s wynikiem
transformacji adnego oryginau (np. wymienianie w spisie towaru nie istniejcego
w magazynie).
zatajanie

(dezinformowanie

dysymulacyjne),

gdy

oryginay

nie

transformowane w aden obraz (np. nie wymienienie w spisie towaru istniejcego

w magazynie),
p r z e k r c a n i e (dezinformowanie konfuzyjne), gdy pewne obrazy nie s
wynikiem transformacji adnego oryginau, a pewne oryginay nie s
transformowane w aden obraz (np. wymienienie w spisie pewnego towaru
zamiast innego).
Podobne rozrnienia odnosz si do parainformowania.

129

Domniemywanie

t r a f n e (paratransinformowanie) jest zapewnione, gdy

parainformacje u odbiorcy s takie same jak u nadawcy (np. zrozumienie aluzji).

Domniemywanie

nietrafne

(paradezinformowanie) wystpuje, gdy

parainformacje u odbiorcy i nadawcy s niejednakowe, przy czym moe to by:

domniemywanie

bezpodstawne

(paradezinformowanie

symulacyjne), gdy parainformacje s u odbiorcy, a nie ma ich u nadawcy (np.

dopatrzenie si aluzji, ktrej nie byo),
domniemywanie

niedomylne

(paradezinformowanie

dysymulacyjne), gdy parainformacje s u nadawcy, a nie ma ich u odbiorcy (np.

niedopatrzenie si aluzji, ktra bya),
d o m n i e m y w a n i e o p a c z n e (paradezinformowanie konfuzyjne), gdy u
odbiorcy s inne parainformacje ni u nadawcy (np. dopatrzenie si aluzji innej,
ni bya).
Podobnie jak w wyodrbnionym torze sterowniczym moliwa jest transformacja
jednego komunikatu w inny, tak samo moliwa jest transformacja zbioru komunikatw
jednego toru sterowniczego w zbir komunikatw innego toru sterowniczego (przy
traktowaniu obu tych torw jako nalecych do pewnego nadrzdnego toru sterowniczego),
co jest rwnoznaczne z transformacj informacji z jednego toru w informacj z innego toru.
Poniewa jednak kada transformacja poprzeczna jest informacj, wic w omawianym
przypadku mamy do czynienia z m e t a i n f o r m a c j , czyli informacj o informacjach, i z
m e t a i n f o r m o w a n i e m , czyli informowaniem o informowaniu.
Tak samo jak informowanie, rwnie i metainformowanie moe by wierne
(metatransinformowanie),

albo

pozorne

(metapseudoinformowanie),

albo

faszywe

(metadezinformowanie). Podobnie te jak parainformowanie, tak samo i metainformowanie

moe

stanowi

domniemywanie

trafne

(metaparatransinformowanie)

lub

nietrafne

(metaparadezinformowanie) ze wszystkimi odmianami.

Omawianie ich wszystkich nie byoby tutaj moliwe, tote ogranicz si do paru
typowych spraw z zakresu metainformowania.
Wynik pomiaru jest informacj, ale ocena tego wyniku (np. dokadnoci) jest
metainformacj, dotyczy bowiem porwnania otrzymanego wyniku z innym wynikiem, np.
uzyskiwanym za pomoc miernika wzorcowego.
Metadecydowaniem jest decydowanie o sposobach decydowania.
Metadyskutowaniem jest dyskutowanie o sposobach dyskutowania.
130

Metanauczaniem jest nauczanie sposobw nauczania itp.

Nazywanie kogo oszczerc jest metadezinformowaniem, jeeli nie przytacza si jego
wypowiedzi.
Jeeli w kodeksie mwi si o karalnoci okrelonych czynw, jest to informowanie.
Natomiast

jeeli

mwi

si

tam

karalnoci

czynw

szkodliwych,

jest

to

metadezinformowanie, poniewa oznacza, e czyn bdzie przez kogo oceniany pod

wzgldem szkodliwoci (czyli nastpi porwnanie informacji o czynie popenionym z
informacj o czynach dopuszczalnych), a przy tym nie wymienia si kryteriw oceny
szkodliwoci, jakie bd zastosowane. Rozwj prawa zmierza do coraz wikszego
eliminowania metadezinformowania. W przeciwnym razie cay kodeks karny mona by
zredukowa do dwch paragrafw: 1. Przestpstwa s karalne. 2. Co byo przestpstwem,
oceni prokurator.
Rozrnienie midzy informowaniem

metainformowaniem

umoliwia te

uchwycenie rnicy midzy faszem a kamstwem. Faszem jest dezinformowanie,

kamstwem za metadezinformowanie przedstawiajce to dezinformowanie jako trans
informowanie. Inaczej mwic, kamstwem jest przedstawianie faszu jako prawdy. Przed
zarzutem kamstwa chroni metatransinformowanie przedstawiajce dezinformowanie jako
dezinformowanie, czyli przedstawianie faszu jako faszu.
Na przykad jest faszem, gdy autor powieci historycznej podaje zmylone przez
siebie rozmowy midzy przedstawianymi postaciami historycznymi, ale przed zarzutem
kamstwa chroni go wyraz powie umieszczony pod tytuem ksiki.
Z tego punktu widzenia do niefortunne jest sdowe wyraenie kara za faszywe
zeznania powinno by si mwi raczej o karze za kamliwe zeznania, gdy rdem
faszywych zezna mog by rwnie omyki, zudzenia itp., czemu zeznajcy nie zaprzecza.
Jaki to wszystko ma zwizek z klasyczn (ilociow) teori informacji? Przede
wszystkim taki, e tego wszystkiego w niej nie ma. Samo tylko odegnanie si od
uwzgldniania treci informacji wyczyo z owej teorii cay obszar parainformowania.
Pozostaje jednak odpowiedzie na pytanie dotyczce ilociowego okrelenia
informacji. Poszczeglne informacje, jako transformacje poprzeczne komunikatw, mona
liczy, moe by wic interesujce, w jakim stosunku wynik takiego liczenia pozostawaby do
iloci informacji okrelanej w dotychczasowej teorii informacji.

131

Spraw tych nie mog jednak tutaj roztrzsa, gdy wymagaoby to duszych
wywodw2, a przede wszystkim dlatego, e nie jest to potrzebne do tematyki niniejszej
ksiki.
Ogranicz si wic tylko do zaznaczenia, e w zalenoci od celu, w jakim si
informacji szuka, trzeba rozrnia dwa ich rodzaje: informacje o p i s u j c e zbir
komunikatw oraz informacje i d e n t y f i k u j c e jaki komunikat w zbiorze.
Na przykad inna jest liczba informacji potrzebnych studentowi, wybierajcemu si na
egzamin z geografii,

do opisania acuch grskiego pod wzgldem wysokoci

poszczeglnych gr, inna za do zidentyfikowania, o wysoko ktrej gry egzaminator go

zapyta.
Ot dotychczasowa teoria informacji zajmuje si tylko iloci informacji w
zagadnieniach identyfikacji.
Liczc informacje jako transformacje poprzeczne komunikatw, mona okreli
zarwno liczb informacji opisujcych, jak i liczb informacji identyfikujcych. Wzory na
liczb informacji identyfikujcych s tosame ze wzorami podawanymi we wspomnianej
teorii.
O ilociowym traktowaniu wspominam dlatego, eby czytelnicy, ktrym zdarzyo si
zetkn z teori informacji w jej dotychczasowej postaci, wiedzieli, czego si trzyma przy
lekturze tego rozdziau, a przede wszystkim eby si nie dopatrywali sprzecznoci, bo jej nie
ma.
Natomiast dla tematyki tej ksiki istotne znaczenie maj sprawy energetycznego
traktowania informacji i parainformacji. Zwizek z liczeniem informacji (opisujcych) bd
mie tylko rozwaania w rozdziale 14.

Zainteresowany czytelnik moe je znale w mojej ksice Jakociowa teoria informacji, Warszawa 1970

132

8. WALKA O POZNANIE CZOWIEKA

Wspomniany ju paradoks, e w zdobywaniu informacji o wszystkim zabrako informacji o
samej informacji, nie jest jedyny w tym rodzaju. Podobnie czowiek, poznajc wszystko
dokoa, najwiksze trudnoci napotyka w poznawaniu siebie.
Dzi w dobie cybernetyki, wiemy, e chocia informacje mog by przetwarzane z
zawrotn szybkoci, w komputerach jeszcze nawet szybciej ni w mzgu, a zuywana na to
energia moe by bardzo maa, to jednak ani ta szybko nie moe by nieskoczenie wielka,
ani ta energia nie moe by nieskoczenie maa. Do niedawna, a c dopiero przed tysicami
lat, nikt nie mia o tym najmniejszego pojcia, nic wic dziwnego, e mylenie wydawao si
zjawiskiem w ogle nie wymagajcym czasu i energii, tote zostao uznane za
niematerialne, a std ju prosta droga prowadzia do wyodrbnienia ducha i ciaa oraz
podziau wiata na materialny i niematerialny. Kiedy si wystartuje z faszywego punktu,
nie ma ju waciwie granic w snuciu werbalnych spekulacji i komponowaniu rozmaitych
mitologii.
Normalnie w rozwizywaniu problemw nauka napotyka mniejsze czy wiksze
trudnoci, ktre wczeniej czy pniej udaje si ku zadowoleniu wszystkich pokona, mroki
niewiedzy zostaj nowymi odkryciami w pewnym stopniu rozproszone, bdy sprostowane,
pustosowie usunite, a mity przeniesione do rezerwatw w krainie sztuki.
Ale problematyka poznawania czowieka bya daleka od normalnej, pitrzyy si w
niej bowiem trudnoci trojakiego rodzaju.
Po pierwsze, sam obiekt poznawania by niezadowolony z tego, co odkrywaa o nim
nauka. Z takich samych powodw, z jakich kady woli fasze w swoim portrecie
namalowanym przez malarza-pochlebc od prawd zawartych w zdjciu fotograficznym
sporzdzonym przez rentgenologa. Mity byy przyjemniejsze ni wiedza.
Po drugie, czowiek by obiektem zainteresowa nie tylko nauki, ale i rozmaitych
doktryn. W walce wic o poznawanie czowieka oprcz naukowcw uczestniczyli take
doktrynerzy. Bya to jednak dziwna walka. Zazwyczaj walk tocz ze sob dwie strony, tam
za walczono jednostronnie: naukowcy walczyli z problemami, a doktrynerzy z naukowcami.
Tylko problemy nie walczyy z nikim, bo problemy potrafi co najwyej stawia bierny opr.
Doktrynerzy nie walczyli z problemami, poniewa nie uwaali, eby jakie problemy
poznawania ludzkiej natury istniay. Czym jest czowiek, jaki jest, i co powinien robi, a
133

czego nie robi, zawsze byo dla doktrynerw jasne, pozostawao jedynie wszystkich o tym
poucza. Zmartwienie o stron dowodow mieli doktrynerzy z gowy, dajc, eby to, co
mwi, byo przez pouczanych przyjmowane na wiar, a nie dowierzajcych tpic jako
wrogw jednej prawdziwej doktryny.
Bdc naukowcem acno mona byo by zaliczonym do tej kategorii, jako e
naukowcy to niedowiarki, na wszystko dali dowodw. Widzieli problemy nawet tam, gdzie
ich widzie nie powinni, a co gorsza, nieraz je rozwizywali, nie interesujc si przy tym, czy
wyniki pasoway do doktryn.
Nie mogy za pasowa, gdy doktrynerzy zapewniali, e w wiat niematerialny
wpywa na materialny, duch rzdzi ciaem, to on w nim wanie myli. Tymczasem gdyby
jaki duch oddziaywa na ciao, to wywoane tym skutki byyby miar oddziaywa, a
std wynikaoby, e niematerialny duch ma jednak cakiem materialne waciwoci. To tak
samo, jak gdyby kto chcia wymyli geometri, ktrej podstawowym pojciem byoby
kwadratowe koo.
Tego rodzaju sprzecznoci doktrynerzy objaniali maluczkim jako tajemnice,
ktrych nauka, ograniczona do wiata materialnego, zrozumie nie moe.
Sprzecznoci nie tylko nie odbieray doktrynerom dobrego samopoczucia, lecz
przeciwnie, okazyway si bardzo uyteczne, gdy, zalenie od potrzeby, pozwalay
akcentowa czasem koowo, a czasem kwadratowo, dziki czemu wszystko, co si
chciao, mona byo przedstawia jako zgodne z doktryn.
Zdawaoby si, e gdy jaka doktryna bya mtna, to powinno spowodowa to jej
upadek. Nic podobnego! Pewien stopie mtnoci by zalet doktryny, bo wtedy zachodzia
potrzeba jej wyjaniania, nauczania, strzeenia czystoci itp., a wszystko to uzasadniao
potrzeb istnienia licznej kadry doktrynerw dla dobra i na koszt nauczanych. Jedyny przy
tym warunek to doprowadzenie do stanu, w ktrym doktryna stawaa si obowizujca.
Dlaczego to jednak doktrynerzy decydowali o naukowcach, a nie naukowcy o
doktrynerach? Aby to zrozumie, trzeba sign do zamierzchej przeszoci i wyobrazi
sobie wczesn sytuacj. Z jednej strony, naukowcy wiedzieli o czowieku bardzo mao,
prawie nic, a tych, ktrzy wiedzieli cho troch, byo niewielu. Z drugiej strony, doktrynerzy
na kade pytanie mieli gotow odpowied, wszystko potrafili wyjani i przewidzie, a przy
tym a si roio od wszelkiego rodzaju magw, czarownikw, szamanw, arcykapanw i
prorokw. Kt wic w tej sytuacji mg mie wikszy wpyw, naukowcy czy doktrynerzy?

134

Nic dziwnego, e doktrynerzy mieli ludziom nie tylko duo do rozpowiadania, ale i do
rozkazywania, mogli wic decydowa, czym si naukowcom wolno zajmowa, rozstrzyga,
jakie twierdzenia naukowe s suszne, a nawet jak np. kapani staroegipscy sami sobie
pozwala na uprawianie nauki, wykorzystujc otrzymywane wyniki do wspierania doktryny i
strzegc ich przed przenikaniem poza krg wtajemniczonych. Przede wszystkim jednak mogli
obwarowa sam doktryn nie tylko nie wolno byo jej kwestionowa, lecz choby
roztrzsa, a nawet zbytnio poznawa. Celem doktryn byo bowiem dekretowanie ludzi, przy
czym niekoniecznie chodzio o wadz w sensie administracyjnym, czsto tytularnym wadc
bywa figurant, sterowany przez doktrynerw. Kada wadza naley przecie nie do tych,
ktrzy ogaszaj decyzje, lecz do tych, ktrzy je podejmuj.
Co te doktrynerzy mieli ludziom do powiedzenia o ludzkiej naturze? Rzecz jasna,
maluczkim, tj. przez siebie rzdzonym.
Najatwiej odpowiedzie na pytanie, czego nie mieli do powiedzenia nie mwili
im, jak przesta by rzdzonymi.
Ale co im mwili?
S trzy sposoby postpowania jedca z koniem: z gry, z boku i z dou.
Sposb z gry: jeste koniem i nic tego nie odmieni, zawsze bd siedzia ci na
grzbiecie, bd wic koniem posusznym, bo w przeciwnym razie dostaniesz batem.
Sposb z boku: nie ma midzy nami rnicy, obaj dymy w tym samym kierunku, i
tylko aby lepiej pilnowa naszej wsplnej drogi, siedz ci na grzbiecie.
Sposb z dou: wiat naley do koni, jam tylko twoim sug, ktrego wybrae do
siedzenia ci na grzbiecie, nieprawda? Wprawdzie tego nie potwierdzasz, ale wystarcza, e ja
to owiadczam w twoim imieniu.
Wszystkie te trzy sposoby po kolei byy stosowane, a czsto wszystkie naraz lub w
kratk, zalenie od okolicznoci.
Konkretnie, chodzio o to, eby rzdzeni nadal pozostawali rzdzonymi i byli z tego
zadowoleni.
Do tego celu suyo wpajanie im obowizkw w zakresie pracowitoci,
posuszestwa, prawdomwnoci i moralnoci, a do ich egzekwowania potrzebne byo
szerzenie i podtrzymywanie przewiadczenia, e czowiek jako istota obdarzona woln
wol ma spenia wszystko, czego si od niego wymaga, a jeeli tego nie robi, to znaczy e
nie chce i zasuguje na ukaranie, a jeeli si buntuje, to jest optany przez zego ducha,
powinien by wic poddany zabiegom wychowawczym oraz, w razie ich nieskutecznoci,
135

odpowiednio dotkliwej obrbce. e powinien promienie szczciem jako pan stworzenia i

wybraniec bogw, ktrzy mu nawet uyczyli swojego wygldu, tyle e w miniaturze, kazali
kocha swoich delegatw i wyposayli go w dusz niemierteln, ktra po cikim yciu
swego posiadacza odbierze za to nagrod przechodzc ze wiata udrk do krainy wiecznego
zapomnienia, bd ponowi doczesn wdrwk z awansem do lepszych warunkw dla nowej
cielesnej powoki, bd te bdzie w zawiatach doznawa wiekuistej szczliwoci rne
doktryny rne rzeczy obiecyway, a nic atwiejszego ni dawanie obietnic niesprawdzalnych
i nic nie kosztujcych.
Tak wic sodzono czowiekowi sytuacj, wmawiajc we, e stanowi ppek wiata,
czyli honorujc go antropocentryzmem. Zrobiono z czowieka twr cudowny, aby mona
byo z nim wyprawia cuda.
Dopki nauka bya saba, nic nie mcio antropocentrycznego adu, oprawionego w
starannie wypracowan doktrynaln terminologi. Toczyy si wprawdzie walki midzy
rozmaitymi doktrynami, ale nie o antropocentryzm. Nikt przecie nie podcina gazi na ktrej
siedzi.
Pierwszym jego zagroeniem ze strony nauki byo odkrycie dokonane przez
Kopernika. Wprawdzie dotyczyo ono astronomii i nie miao w yciu codziennym
praktycznego znaczenia, jako e wschody i zachody soca odbywaj si tak, jak si przedtem
odbyway, bez wzgldu na do, czy ich przyczyn jest obracanie si Ziemi dookoa Soca, czy
obracanie si Soca dookoa Ziemi, ale podwayo mniemanie o wyjtkowej roli czowieka
we wszechwiecie przez okazanie, e jego siedziba to tylko planeta kr wok wielkiej
gwiazdy, i to w towarzystwie paru innych planet. To wanie sprawio, e teoria Kopernika,
uznana od razu przez innych naukowcw, gdy wyjaniaa wiele spraw dotychczas
niezrozumiaych, bya jeszcze przez parset lat potpiana przez doktrynerw, ktrym zmcia
tak klarowny, zdawaoby si, obraz kosmosu z czowiekiem porodku.
Z czasem liczba nieprzejednanych malaa, a dzisiaj trudno sobie nawet wyobrazi,
eby ktokolwiek mg jeszcze oponowa przeciwnie, wituje si pisetlecie dziea
Kopernika na caym wiecie.
Ale te, cho wstrzsno ono antropocentryzmem, to jednak go nie obalio. Jego
zwolennicy, pogodziwszy si z naukowymi faktami, nie widzieli przeszkd, dlaczego by
czowiek nie mia odgrywa swojej nadprzyrodzon moc wyznaczonej mu roli na Ziemi
wdrujcej zamiast tkwicej w jednym miejscu.

136

Nadszed jednak nastpny cios w postaci teorii ewolucji Darwina. Potraktowanie

czowieka jako ogniwa procesu doskonalenia si gatunkw opartego na przystosowywaniu si
do warunkw ycia w otoczeniu, jako jednego z gatunkw zwierzt, ktremu udao si
przetrwa, nie obalao wprawdzie wyjtkowoci czowieka, ale j sprowadzao do
wyjtkowoci lepiej przystosowanego. Ot, w kbicym si wiecie organizmw poerajcych
si, aby samemu przey, czowiek zdoby sytuacj, w ktrej znacznie czciej bywa
poerajcym ni poeranym. Dy nawet do tego, eby nigdy nie by poeranym, co te, cho
niezupenie, powiodo si, dziki likwidacji ludoerstwa i wytpieniu dostpnych zwierzt
drapienych oraz znacznym sukcesom w walce z chorobotwrczymi mikroorganizmami,
utrudnionej wobec wielkiej jej liczebnoci i mikroskopijnych rozmiarw.
Wiedz o czowieku teoria ewolucji oczyszczaa z mitw o nadprzyrodzonych
duchowych jego waciwociach, ukazujc brak istotnej granicy midzy czowiekiem a
zwierzciem,

tote

niesychanemu

oburzeniu,

jakie

wywoaa

rodowiskach

pozanaukowych, towarzyszyy zacieke wysiki zmierzajce do udowodnienia, e granica taka

istnieje.
Wskazywano wic, e tylko czowiek jest zdolny do celowego dziaania, jest bowiem
istot rozumn, a zwierzta nie, a gdy twierdzenie to zostao obalone niewtpliwymi
przykadami celowego zachowania si rnych zwierzt, twierdzono ju tylko, e zwierztom
umoliwia to ich instynkt, natomiast czowiek ma ponadto rozum, ale bya to ju tylko
gra sw3.
Wysuwano te argument, e tylko ludzie potrafi si ze sob porozumiewa, czego
dowodem jest ich mowa, zosta on jednak obalony, gdy w wyniku bada naukowych okazao
si, e porozumiewaj si ze sob nawet takie zwierzta, ktrych nikt by o to nie podejrzewa,
np. pozornie bezadne fruwanie pszcz jest informowaniem innych o miejscach, w ktrych
znajduj si kwiaty obfitujce w miodotwrcze substancje.
Najduej przetrwao twierdzenie, e w odrnieniu od czowieka zwierzta nie
potrafi si posugiwa narzdziami ani tym bardziej ich wytwarza. Pierwsza jego cz
okazaa si nieprawdziwa, chociaby wobec faktu, e mapy potrafi strca orzechy
kokosowe z drzewa kijem, niedawno za zaobserwowano w Tanzanii pewien rodzaj spw

Mona sobie wyobrazi, jakim szokiem byoby sto lat temu studium profesor Elbiety Fonberg, Nerwice

przesdy a nauka, Warszawa 1974, omawiajce wystpowanie u zwierzt takich zjawisk, jak depresja,
dziwactwa, histeria, halucynacje, fobie, homoseksualizm, sadyzm, masochizm, fetyszyzm, prostytucja itp.

137

wyerajcych strusie jaja po uprzednim rozbiciu ich twardej skorupy za pomoc kamieni
zrzucanych z dzioba, przy czym, nawiasem mwic, inne ptaki przygldaj si tej operacji w
oczekiwaniu, e jajo si rozprynie i przy tej okazji same bd si mogy take poywi.
Druga cz twierdzenia jest nieprawdziwa o tyle, e jak o tym dawno wiadomo, zwierzta
potrafi budowa swoje siedziby (gniazda, mrowiska, ule, tamy itp.). Natomiast prawd jest,
e zwierzta nie konstruuj tworw skomplikowanych, ale dopiero cybernetyka wyjania
dlaczego. Bdzie o tym mowa w rozdziale 14.
W wyniku tych sporw postawa antropocentryczna ulega pewnej redukcji, a
mianowicie uznano, e z fizjologicznego punktu widzenia nie ma istotnej granicy midzy
czowiekiem a zwierztami, czowiek jest po prostu jednym ze ssakw, natomiast istnieje
granica, jeli chodzi o procesy psychiczne, co uzasadniano argumentem, e czowiek jest
zdolny do nieustajcego postpu, podczas gdy zwierzta zachowuj si wci tak samo jak
ich poprzednie pokolenia. Kategoryczno tego twierdzenia zostaa najpierw osabione
wskazaniem na fakt, e nie tylko zwierzta, ale i ludzie dzicy na najprymitywniejszym
szczeblu rozwoju dzi jeszcze pozostaj na tym szczeblu z pokolenia na pokolenie. W ten
sposb argument o zdolnoci do postpu obraca si przeciw antropocentryzmowi, gdy
zamiast rnicy midzy zwierztami a czowiekiem uwydatnia rnic midzy czowiekiem
pierwotnym a czowiekiem cywilizowanym. Aby co z tego ocali, wysunito zagodzone
twierdzenie, e chocia trudno mwi o postpie u ludzi pierwotnych, to jednak, w
odrnieniu od zwierzt, nigdy nie przejawiajcych adnego postpu, sta si on przecie
moliwy u czowieka w sprzyjajcych warunkach, a to wiadczy o jego szczeglnych
waciwociach. Przy tym nie zauwaono nawet, e wzmianka o sprzyjajcych warunkach jest
argumentem z arsenau teorii ewolucji.
Nastpnym podstawieniem nogi antropocentryzmowi staa si teoria odruchw
warunkowych Pawowa, ktrego eksperymenty okazay zdolno uczenia si u zwierzt i
ujawniy jego mechanizm. Nie by to jednak cios rozstrzygajcy, i antropocentryci znw
mogli uchwyci si somki nadziei. Bo oto eksperymenty Pawowa nie wyjaniy
wszystkiego, jeli chodzi o czowieka, lecz tylko sprawy najprostsze.
Ze sprzeciwem doktrynerw spotkaa si teoria Freuda, gdy dostarczaa argumentw
przeciw

rygorystycznym

naciskom

na

postpowanie

czowieka,

ujawniajc

rol

podwiadomoci, ksztatowanej przez przeycia nawet z okresu wczesnego dziecistwa.

I wreszcie przyszo antropocentryzmowi dozna ciosu chyba jeszcze wikszego ni po
ogoszeniu teorii ewolucji, tym razem zadanego przez cybernetyk. Ciko im byo przey
138

zestawienie czowieka ze zwierztami, ale zestawienie czowieka z maszynami przekraczao

ich granice wytrzymaoci, tote na cybernetyk posypa si grad potpie, a nawet w
niektrych krajach zakazano jej uprawiania. Trwao to co prawda tylko kilka lat, ale te
sytuacja bya inna ni za czasw Darwina. O susznoci teorii ewolucji mona byo tylko
przekonywa, powoujc si na dowody z przeszoci zbyt odlegej, eby mona je byo
dokadnie sprawdzi

natomiast

cybernetyczne maszyny,

rozwizujce zadania

matematyczne i logiczne, tumaczce z jednego jzyka na inny, komponujce melodie i teksty

poetyckie, grajce w szachy itp. mona byo zobaczy na wasne oczy. Poza tym teoria
ewolucji to jedynie sprawa satysfakcji ze zrozumienia przemian organizmw w skali
milionw lat, natomiast maszyny cybernetyczne to technika, przemys, automatyka, z
korzyciami wymiernymi i osigalnymi zaraz, a nie za milion lat, jeszcze za nie byo takiego
kraju, ktry by zrezygnowa z takich korzyci dla piknych oczu antropocentrystw.
Po odpywie fali antycybernetycznej sprzeciwy doktrynerw straciy na sile. Nauka
staa si zbyt potn rzek, aeby mona byo zawrci jej bieg, a poza tym jest coraz
trudniejsza do zrozumienia dla postronnych, atakowa jej twierdze nie da si ju za pomoc
zwykych inteligenckich zasobw pojciowych.

Na pocztku rozdziau wspomniaem o trojakiego rodzaju trudnociach. Trzeci rodzaj

stanowiy trudnoci zwizane z samym problemem.
Mwic o stosunku doktrynerw do naukowcw zaznaczyem, e byo wiele doktryn,
ale to nie znaczy, e nauka bya czym jednolitym. Nie moga by, bo przecie miaa
struktur monodyscyplinarn.
Spord wielu dyscyplin zajmujcych si ludzkimi sprawami dwie zajmuj si
bezporednio zachowaniem czowieka: fizjologia (neurofizjologia) i psychologia.
Fizjologia podchodzi do tego zagadnienia od strony energomaterialnej, badajc
elementy ludzkiego organizmu, a w szczeglnoci systemu nerwowego, zwaszcza mzgu.
Fizjologowie posunli si daleko w rozeznaniu budowy nerww, ich lokalizacji i
funkcjonowania.
Natomiast psychologia podchodzi od strony informacyjnej. Badajc objawy ludzkiego
zachowania psychologowie wysnuli wiele wnioskw na temat ludzkiej pamici, uczu,
motyww postpowania itp.
Dziaalno fizjologw i psychologw nasuwa porwnanie z dwiema druynami
robotnikw kopicymi tunel, kada ze swojego kraca, w nadziei, e kiedy si spotkaj i
139

tunel bdzie gotowy do przejazdw z kraca w kraniec. Wydawao si, e do takiego

spotkania dojdzie niebawem, jeszcze par ruchw opaty z jednej i drugiej strony, a tunel
zostanie przebity. Nadzieje te jednak nie tylko si nie speniy, ale nawet mona mie
wtpliwoci, czy si kiedykolwiek speni na podstawie osigni tych dwch dyscyplin. Jak
dotychczas istnieje midzy nimi nieprzebyta luka.
Luk t stanowi sprawa przemiany procesw energomaterialnych w informacyjne.
Fizjologowie potrafi ju do dokadnie mierzy potencjay elektryczne w rnych
miejscach mzgu (nawiasem mwic s to potencjay rzdu tysicznych czci wolta
okoliczno pomagajca zrozumie, dlaczego procesom psychicznym przypisywano
niematerialno w czasach, gdy absolutnie nic nie wiedziano o zjawiskach elektrycznych w
mzgu, a gdyby nawet wiedziano, to nie byo najmniejszych moliwoci mierzenia ich z tak
dokadnoci), bada je w rozmaitych stanach organizmu, okrela zwizki midzy funkcjami
poszczeglnych czci mzgu, ale nie wida, w jaki sposb mogliby doj do wyjanienia,
wskutek czego ludzie d do zdobycia np. wadzy lub majtku.
Psychologowie zebrali obszerne dane, jak ludzie postpuj, a zwaszcza co o swoim
postpowaniu mwi, i na tej podstawie wyodrbnili pewne typy zachowa, ale nie wida, w
jaki sposb mogliby doj do odpowiedzi na postawione powyej pytanie, tj. do wyjanienia,
wskutek czego pewni ludzie d do zdobycia wadzy lub majtku. Odpowiedzi na takie
pytanie nie jest przecie samo stwierdzeniu takich de.
Krtko mwic, tym niedosinym rodkiem, nie zbadan luk, jest rdo
motywacji. Fizjologowie s blisko rda, ale nie motywacji. Psychologowie s blisko
motywacji, ale nie u rda. rdem s procesy energomaterialne w organizmie, motywacj
za procesy informacyjne, ale jakie jest przejcie od jednych do drugich?
Wydaje si, e w tym zakresie fizjologia zdoaa osign wicej ni psychologia, i
nietrudno zrozumie dlaczego.
Fizjologowie majc do czynienia z energomaterialnymi elementami, z wic z
uchwytnymi konkretami, mog je bada z zachowaniem wszelkich rygorw cisoci
wymaganych w naukach przyrodniczych. Wyniki osignite przez jednych fizjologw mog
by sprawdzane przez innych. Dowolnoci indywidualnych interpretacji s niemal
wykluczone od badacza da si dowodw, a nie mniema. Wszystko to sprawia, e
fizjologia jest dyscyplin o duej jednolitoci, umoliwiajcej sensowne zadawanie pyta w
rodzaju: a co o tym mwi fizjologowie? Jest godne uwagi, e najtrwalszy wkad do
wiedzy o czowieku i jego psychice pochodzi od fizjologw, jak np. Hipokrates i Galenus
140

(temperamenty), Pawow (odruchy warunkowe), Freud (podwiadomo), Kretschmer

(konstytucyjne typy ludzkie i odpowiadajce im typy zachowa).
W przeciwiestwie do tego psychologia jest dyscyplin skadajc si gwnie z
domniema, a poniewa domniemania jednych niekoniecznie s podzielane przez innych,
wic powstaway rozmaite szkoy, przypominajce szkoy filozoficzne i czsto bdce
pod ich wpywem. Niemal z reguy byy one ze sob skcone, jedna drugiej zarzucaa
bdno, czego jednym z przejaww bya skonno do przybierania nazwy psychologia
(np. psychologia behawiorystyczna, psychologia postaci itp.), pomimo e w istocie nie byy to
adne psychologie, lecz tylko wyodrbnione punkty widzenia lub metody, a jedynym
sensownym sposobem ich traktowania jest ocena, do rozwizywania jakich zagadnie ktre
si bardziej nadaj. Pytania: co o tym sdz psychologowie?, nie mona by postawi bez
dodania ktrzy, a w razie kwestionowania jaki twierdze psychologii syszy si w
odpowiedzi, e to nie ta psychologia, tylko jaka przestarzaa, w kadym razie nie taka,
jak uprawia psycholog, z ktrym si rozmawia.
Ten stan rzeczy znajduje potwierdzenie nawet w fakcie, e Freud stworzy szko,
co zdawaoby si wiadczy, e i w fizjologii zdarzay si szkoy, ale nie wiadczy, gdy
odrbno Freuda wynikaa std, e, chocia by lekarzem, najbardziej psychologizowa, tj.
snu domniemania (i za to by atakowany), czyli popenia grzechy charakterystyczne dla
psychologw, a nie dla fizjologw.
Trzeba jednak przyzna, e problematyka psychologiczna jest trudniejsza od
fizjologicznej. Elementy organizmu s tak bardzo podobne u wszystkich ludzi, e zbadawszy
neurony czy synapsy fizjolog nie musi si martwi, e wyniki jego bada by moe odnosz
si do Kowalskiego, ale nie odnosz si do Piotrowskiego, maj one znaczenie uniwersalne.
Natomiast objawy informacyjne ludzkiego zachowania s tak indywidualne, tj. zale od tak
wielu czynnikw, e gdy psycholog zbada np. motywacj Kowalskiego, to wyniki tych bada
mog nie mie adnego zastosowania do Piotrowskiego.
Aby twierdzenia psychologii mogy mie walor oglniejszy, trzeba by dotrze do tych
czynnikw i zbada, ktry jak rol odgrywa. Dlatego za jedno z najnowszych osigni
metodologicznych psychologii uchodzi analiza czynnikowa, za ktrej pomoc szuka si
zwizkw statystycznych midzy rozmaitymi czynnikami ludzkiego postpowania.
Jakkolwiek wykryto na tej drodze zwizki wystpujce nieco czciej od innych
(czego na oko, bez analizy czynnikowej, nie daoby si wykry), to jednak s to jedynie

141

zwizki midzy objawami, nie wyjaniajce przyczyn, a poza tym nawet najczciej
stwierdzane zwizki niekoniecznie s istotne.
Objani to w sposb nieco anegdotyczny. Przypumy, e jaki urzdnik postanowi
zbada, od czego zaley jako dwiku radioodbiornikw, i w tym celu poklasyfikowa je w
duym magazynie wedug rozmiarw, ksztatw i barwy obudowy, a w wyniku stwierdzi, e
najlepsze odbiorniki s przewanie czarne. Rzecz jasna, byby to zwizek zupenie nieistotny.
Do znalezienia zwizkw istotnych potrzeba tu nie analizy czynnikowej, lecz radiotechnika
jako specjalisty znajcego zasady funkcjonowania radioodbiornikw i dziki temu
wiedzcego, na co popatrze.
Ostatnio do problematyki poznania zachowania czowieka zostaa przyzwana
cybernetyka. Nie mwi, e si wczya, lecz zostaa przyzwana, gdy zarwno fizjologowie,
jak i psychologowie traktuj cybernetyk od strony narzdziowej, tj. spodziewaj si, e
cybernetyka przyczyni si do udoskonalenia ich wasnych metod.
W fizjologii, a nawet oglniej, w biologii, nastpio to w znacznym zakresie i nawet
znalazo wyraz w powstaniu takich dyscyplin, jak biocybernetyka, bionika itp. Rola
cybernetyki polega tam na dobieraniu modeli cybernetycznych i matematyzacji (za pomoc
wzorw adaptowanych do tych modeli) wyodrbnionych funkcji elementw organizmu. W tej
roli cybernetyka nie wnosi odkrywczych informacji, lecz tylko zapewnia wiksz
przejrzysto dotychczasowej wiedzy i umoliwia stosowanie oblicze.
W psychologii cybernetyka znajduje niewielki oddwik. Tylko niektrzy
psychologowie odwouj si do cybernetyki, ale robi to deklaratywnie, to si tylko nazywa
ujciem

cybernetycznym,

cybernetycznych,

jak

cybernetyzowanych

np.

polega
system,

publikacjach

za

na

wtrcaniu

sprzenie
s

zwrotne

mieszank

kilku
itp.

terminw

oglnych
Zdania

terminw
w

takich

psychologicznych

cybernetycznych.
Nie jest to bynajmniej wynikiem jakiego niedbalstwa tych autorw, lecz
konsekwencj faktu, e terminy psychologiczne s przewanie niezdefiniowanymi wyrazami
zaczerpnitymi z jzyka potocznego (np. pami, mylenie, wiadomo, uwaga itp.), i
dopiero po wprowadzeniu ich do psychologii usiuje si nada im jakie definicje, zreszt
zwykle wrd nie koczcych si sporw midzy psychologami o odmiennych upodobaniach.
Na skutek takiego naruszania rygoru nauk cisych, eby terminy wprowadza na podstawie
konwencji terminologicznych odnoszcych si do okrelonej rzeczywistoci, a nie na odwrt,
cierpi waciwie caa psychologia.
142

W tym stanie rzeczy wprowadzanie niektrych terminw cybernetycznych pogarsza

tylko spraw, prowadzi bowiem do naruszenia jeszcze jednego rygoru, a mianowicie eby w
wypowiedziach cybernetycznych wszystkie terminy, bez wyjtku, byy cybernetyczne, tzn.
daway si stosowa do dowolnych systemw bez wzgldu na tworzywo (np. zarwno do
organizmw, jak i do maszyn). Nietrudno zauway, e terminy psychologiczne, z
nielicznymi wyjtkami, nie speniaj tego wymagania. Nic wic dziwnego, e psychologowie,
nawet majcy najlepsze chci do korzystania z cybernetyki, nie mog si oby bez wielu
terminw psychologicznych. Niemonoci tej nie mona objania specyficznoci
psychologii, rzekomo nie znajdujcej odpowiednikw w terminologii cybernetycznej.
Chocia bowiem psychologia jest specyficzna, to jednak cybernetyka jako nauka
interdyscyplinarna jest niespecyficzna, dziki czemu kada monodyscyplina moe znale w
cybernetyce wszystko potrzebne na dostatecznym poziomie oglnoci. To tak samo jak gdyby
kto powoywa si na specyficzno psychologii jako argument przeciw korzystaniu z
wzorw matematycznych. Trudno tkwi nie w specyficznoci psychologii, lecz w
nieokrelonoci definicyjnej jej terminw. Tymczasem na granicy Cyberlandii stoj stranicy
sprawdzajcy w paszporcie kadego terminu, czy jest w nim wpisana porzdna definicja.
Do tematyki tej ksiki s to sprawy marginesowe. Nawet gdyby psychologowie
posugiwali si narzdziami cybernetycznymi z wszelkimi rygorami, nie zaatwioby to
sprawy owej luki midzy fizjologi a psychologi, nie daoby odpowiedzi na pytanie, co jest
w rodku.
W miar analizowania tej sprawy stawao si dla mnie coraz bardziej oczywiste, e na
to pytanie nie otrzyma si odpowiedzi ani od fizjologw, ani od psychologw, chociaby
zbrojnych w cybernetyk, lecz od samej cybernetyki. Skoro bowiem problem dotyczy
przejcia od procesw energomaterialnych do procesw informacyjnych, to jest to problem
sterowania z uwzgldnieniem roli energii i informacji, a wic problem czysto cybernetyczny.
W ten sposb problem znalaz si na moim wasnym warsztacie. Zabierajc si do
niego wyeliminowaem przede wszystkim wszelkie imitowanie organizmu za pomoc modeli
cybernetycznych, poniewa postpowanie takie jest naraone na liczne zarzuty, jak to si
zreszt okazao przy rozmaitych prbach podobnego rodzaju.
W koniecznoci modele musz by uproszczone, co je ogranicza do spraw uwaanych
za istotne, a wtedy powstaj spory na temat, co jest istotne, a co nie.
Przede wszystkim jednak, aby o organizmie wnosi z jego modelu, musi midzy nimi
istnie analogia. Chcc si na ni powoywa, trzeba jej najpierw dowie, a do tego celu
143

konieczna jest znajomo struktury organizmu w zakresie, w ktrym chce si j dopiero

pozna na podstawie modelu. To jest bdne koo pies gryzcy wasny ogon.
Metoda analogii bywa wprawdzie z powodzeniem stosowana, ale tylko w
przypadkach uzasadnionych cigoci zalenoci, co na podstawie ich znajomoci w
pewnym zakresie pozwala je okrela przez ekstrapolacj w innym zakresie. Tymczasem
poszukiwanie rda motywacji nie ma z takim postpowaniem nic wsplnego.
W najlepszym razie rozwizania oparte na modelach cybernetycznych miayby w
mniejszym czy wikszym stopniu posta propozycji, byyby wic podatne na zarzuty
podwaajce, stajc si przedmiotem nierozstrzygalnych przekomarza, konfrontacji
pogldw, w ktrej kada strona pozostaje przy swoim. Krtko mwic, zmierzaem do
znalezienia rozwizania niepodwaalnego.
Co wicej, nawet niepodwaalne rozwizanie uznabym za nie wystarczajce, gdyby
dotyczyo tylko czowieka w oglnoci, jako gatunku organizmw. Moim zamierzeniem byo
rozszyfrowanie rda motywacji z dokadnoci pozwalajc rozrnia poszczeglnych
ludzi midzy sob i wyjania, dlaczego maj rne charaktery.
W kocu rozwizanie okazao si prostsze, ni si spodziewaem, ale o tym bdzie
mowa dalej.
W jaki sposb je znalazem?
Grupa naukowcw uprawiajcych formologi, tj. dyscyplin zajmujc si
empirycznym badaniem ksztatw, wyodrbnia grup przedmiotw o ksztatach, ktre
nazwali okrgymi, jak np. ksztat przekroju pnia drzewnego, grzyba, jaja, koa
wagonowego itp. Ku swemu niezadowoleniu stwierdzili przy tym, e przyjte przez nich
okrelenie jest nie do precyzyjne, bo oto brzegi przekroju pnia drzewnego s zygzakowate z
powodu nierwnoci kory, a znw okrgo jajka jest inna wzdu ni w poprzek itp.
Najbardziej zainteresoway ich koa wagonowe, jako odznaczajce si powierzchni najmniej
chropowat w stosunku do swoich rozmiarw, w zwizku z czym postanowili zbada, czy nie
udaoby si znale jakie przyblionej zasady okrelajcej ksztat k wagonowych i im
podobnych.
Kiedy kto wyrazi zdziwienie, dlaczego nie zajrzeli do jakiegokolwiek podrcznika
geometrii, z ktrego mogliby si dowiedzie o figurze geometrycznej zwanej koem,
formologowie zabrali si do lektury, ale byli rozczarowani. Nie zwlekajc wybrali si do
matematykw, aby im wyrazi swoje oburzenie: Przecie to co wypisujecie, to czysta fikcja,

144

koo geometryczne w rzeczywistoci nie istnieje! Moe i nie istnieje, nie wiemy
odpowiedzieli matematycy ale my si tym nie interesujemy.
Nastpnie formologowie udali si do fabryki wagonw, aby porozmawia z
technologami: Jak dochodzicie do takiego ksztatu k wagonowych, jaki one maj? To
proste wyjanili technologowie rysuje si koo w sposb znany z geometrii i wedug
tego wykonuje si koa wagonowe. Na to formologowie: Przecie koa wagonowe nie maj
ksztatu

koa

geometrycznego,

widzielimy

pod

mikroskopem.

Technologowie

zniecierpliwieli si: Ale powinny mie!

Oczywicie adni formologowie nie istnieli, wymyliem ich w celu uwydatnienia
samej idei.
Idea ta brzmi: Zasady sterowania si ludzkiego organizmu s takie, jakie by powinny.
Znaczy to, e jeeli okreli si teoretycznie, jakie by musz te zasady, to tym samym
bdzie wiadomo, jakie one s. Bdzie to wiadomo pomimo niedostpnoci rda motywacji
do bada i dobierania jaki modeli i trapienia si wtpliwociami, czy uda si je dobra
choby w przyblieniu trafnie.
Jak wida, jest to odwrcenie sprawy. Wszystkie dotychczasowe spory na temat
rozmaitych teorii toczyy si wok postulatu, eby teoria pasowaa do rzeczywistoci
(cilej, do empirii). Zamiast tego jest postulat, eby rzeczywisto pasowaa do teorii.
Podobnie jak w opowieci o formologach: matematycy nie szukali takiej koncepcji koa,
ktra by pasowaa do ksztatu k wagonowych, lecz przeciwnie, to technologowie szukaj
takiej obrbki k wagonowych, eby ich ksztat pasowa do koa geometrycznego. Fakt, e
im si to niezupenie dokadnie udaje, nie dyskwalifikuje celowoci takiego postpowania. To
samo mona powiedzie, jeeli mechanizm funkcjonowania czowieka niezupenie dokadnie
pasuje do klarownoci zasad, wedug jakich funkcjonowanie to powinno si odbywa.
Spodziewam si tu protestw, e czowiek to nie koo wagonowe, ktre ma ksztat
bardzo zbliony do koowego, poniewa do tego d konstruktorzy, czowieka si nie
konstruuje, czowiek ju jest.
Wanie to, e czowiek jest, wiadczy, e jest zbudowany wedug zasad potrzebnych
do jego przetrwania w otoczeniu. Gdyby byo inaczej, ludzko ju by wygina, a raczej
nigdy by nie powstaa.
Z kolei nasuwa si pytanie, jakie s te zasady. Oczywicie takie, wedug jakich
musiaby by zbudowany system, eby jego dziaania przeciwstawiay si zagroeniom jego
trwania w otoczeniu.
145

Znaczy to jednak, e przy formuowaniu takich zasad staje si obojtne, czy chodzi o
czowieka (lub inne organizmy), czy o maszyn. Chodzi oglnie o system funkcjonujcy
autonomicznie dziki tym zasadom. Wykrycie ich nie jest wic monodyscyplinarnym
problemem fizjologii, psychologii lub techniki, lecz problemem interdyscyplinarnym,
cybernetycznym.

146

9. CZOWIEK JAKO SYSTEM AUTONOMICZNY

Zapomnijmy na razie o czowieku, a zbudujmy najpierw system autonomiczny.4 To znaczy
wystarczy, gdy okrelimy, jak powinien by zbudowany.
Ma to by system zdolny do moliwie dugiego trwania w otoczeniu, co w
terminologii cybernetycznej moe by zdefiniowane nastpujco
S y s t e m a u t o n o m i c z n y jest to system majcy:
zdolno sterowania oraz
zdolno przeciwdziaania utracie zdolnoci sterowania.
Wobec tego system autonomiczny musi zawiera, jako podsystemy, odpowiednie
organy, a przede wszystkim:
e f e k t o r y , czyli organy do oddziaywania na otoczenie.
Do efektorw powinny dopywa informacje okrelajce, ktre z moliwych
oddziaywa maj nastpi, do tego za potrzebny jest tor informacyjny zawierajcy:
r e c e p t o r y , czyli organy do pobierania informacji z otoczenia, oraz
k o r e l a t o r , czyli organ do przetwarzania i przechowywania informacji.
Do efektorw powinna rwnie dopywa energia umoliwiajca wykonywanie pracy
niezbdnej w oddziaywaniach, do tego za potrzebny jest tor energetyczny zawierajcy:
a l i m e n t a t o r y , czyli organy do pobierania energii z otoczenia, oraz
a k u m u l a t o r , czyli organ do przetwarzania i przechowywania energii.
I wreszcie system autonomiczny musi zawiera:
h o m e o s t a t , czyli organ do przeciwdziaania przepywom informacji i energii
zmniejszajcych mono oddziaywania systemu na otoczenie.
Schemat systemu autonomicznego jest przedstawiony na rys 9.1.
Receptory, alimentatory i efektory s organami zapewniajcymi styczno systemu
autonomicznego z otoczeniem, przy czym receptory i alimentatory s wejciami systemu,
efektory za jego wyjciami. Granica midzy systemem autonomicznym a otoczeniem jest
zaznaczona symbolicznie lini kreskow na rys 9.1.

Termin system autonomiczny jest rwnoznaczny z wprowadzonym przeze mnie dawniej terminem

ukad samodzielny, stosowanym w mojej ksice Cybernetyczna teoria ukadw samodzielnych, Warszawa
1966.

147

Korelator,

akumulator

homeostat

wewntrznymi

organami

systemu

autonomicznego.
Zdobywania informacji w otoczeniu polega na wykrywaniu rnic pomidzy
oddziaywaniami elementw otoczenia na receptory. Do wykrycia okrelonego oddziaywania
jest potrzebny receptor wraliwy na taki wanie rodzaj oddziaywania, a nie wraliwy na inne
rodzaje oddziaywa. Im wicej jest receptorw, z ktrych kady jest wraliwy na inny rodzaj
bodcw, tym wicej informacji system autonomiczny moe zdobywa, a wic tym
skuteczniej si sterowa.

Rys. 9.1 System autonomiczny

Wrd receptorw mona by rozrnia receptory zewntrzne (eksteroceptory),

suce do pobierania informacji o stanie otoczenia, oraz receptory wewntrzne
(interoceptory), suce do pobierania informacji o stanie samego systemu. Rozrnienie to
nie wniosoby do rozwaa nic istotnego, tote zostao w schemacie pominite.
Do okrelonego oddziaywania na otoczenie jest potrzebny efektor przydatny do
takiego wanie rodzaju oddziaywania. Im wicej jest efektorw, z ktrych kady jest
przydatny do innego rodzaju oddziaywania, tym wicej moliwoci oddziaywania na
otoczenie ma system autonomiczny, a wic tym skuteczniej moe si sterowa.
Gromadzenie informacji w korelatorze i gromadzenie energii w akumulatorze
umoliwia wykorzystywanie ich niezalenie od czasu pobierania.
O ile zadania wszystkich organw wystpujcych w torze informacyjnym i torze
energetycznym s do oczywiste, to rola homeostatu wymaga bliszych objanie.

148

Sterowanie si systemu autonomicznego w otoczeniu opiera si na sprzeniu

zwrotnym, czego wynikiem jest wystpowanie zmian nie tylko w otoczeniu, lecz take w
samym systemie. Zmiany w systemie autonomicznym nie powinny by ani tak mae, ani tak
due, eby utraci on zdolno sterowania. Niebezpieczestwo utraty zdolnoci sterowania
jest najmniejsze, gdy stan systemu autonomicznego jest najbardziej odlegy od obu tych
granic. Stan taki jest okrelany r w n o w a g a f u n k c j o n a l n a .
Zadaniem homeostatu jest wanie utrzymywanie systemu autonomicznego w
rwnowadze funkcjonalnej.
Utrzymywanie rwnowagi funkcjonalnej jest rwnoznaczne z usuwaniem jej
zakce.
Na powstawanie i usuwanie zakce rwnowagi funkcjonalnej skadaj si
nastpujce procesy:
Im wiksza zmiana nastpi w otoczeniu, tym wiksze bdzie jego oddziaywanie na
system autonomiczny, czyli, za porednictwem receptorw i alimentatorw, tym wiksze
bdzie oddziaywanie na wejciu korelatora i akumulatora oraz na ich wyjciu, a wic
rwnie na wejciu homeostatu. A zatem zakceniem rwnowagi funkcjonalnej jest
porednio oddziaywanie otoczenia na system autonomiczny, bezporednio za oddziaywanie
korelatora i akumulatora na homeostat. Homeostat, jako organ wewntrzny, nie ma stycznoci
z otoczeniem, tote zakceniem jest dla niego to, co si dzieje w korelatorze i akumulatorze,
i wobec tego moe on usuwa zakcenie tylko przez oddziaywanie na korelator i
akumulator. Jeeli wic oddziaywanie korelatora i akumulatora na homeostat wzrasta, to
oddziaywanie homeostatu na korelator i akumulator musi male (i na odwrt). Wskutek tego
oddziaywanie korelatora i akumulatora na homeostat rwnie maleje, i w ten sposb
rwnowaga funkcjonalna zostaje przywrcona.
Tak wic korelator i akumulator maj reaktywno dodatni, homeostat za
reaktywno ujemn (rozdzia 5), wobec czego sprzenie midzy homeostatem a
korelatorem jest ujemne.
Sprzenie to nie moe jednak by zbiene, gdy wtedy ustaoby sterowanie, ani
rozbiene, gdy doprowadzioby do utraty zdolnoci sterowania i zniszczenie systemu. A
zatem moe to by tylko sprzenie ujemne ustalone, praktycznie za zblione do ustalonego.
Poniewa wiele rnych procesw moe si odbywa jednoczenie, wic homeostat
musi by organem zoonym z wielu obwodw sprze powizanych ze sob, dziki czemu

149

powstawaniu sprze rozbienych w jednych obwodach przeciwdziaaj sprzenia zbiene

w innych, i na odwrt.
Tak wic, oscylujc midzy niedomiarami a nadmiarami, homeostat funkcjonuje jako
stabilizator procesw odbywajcych si w systemie autonomicznym.
Istotne w dziaaniu homeostatu jest to, e wprowadza ono do zachowania si systemu
autonomicznego rozrnienie midzy tym, co zakca rwnowag funkcjonaln systemu
autonomicznego, a tym, co j przywraca, czyli mwic jzykiem potocznym midzy
podanym a niepodanym, midzy uytecznym a szkodliwym, midzy dobrym a zym
itp.
Funkcjonowanie homeostatu przyczynia si do najskuteczniejszego sterowania si
systemu, a wic i do moliwie najduszej egzystencji systemu autonomicznego.
Mona powiedzie, e dziki funkcjonowaniu homeostatu system autonomiczny
steruje si we wasnym interesie.
W rezultacie wic oprcz definicji systemu autonomicznego podanej w konwencji
terminologicznej na pocztku tego rozdziau mona by wymieni rozmaite definicje
pochodne, np. e system autonomiczny to:
system zdolny do utrzymywania si w rwnowadze funkcjonalnej,
system dcy do utrzymywania swojej egzystencji,
system funkcjonujcy we wasnym interesie, itp.
To, e podsystemw (organw), z ktrych skada si system autonomiczny, powinno
by sze rodzajw, i to takich, jakie zostay powyej wymienione, oraz e powinny by
powizane ze sob wanie tak, jak przedstawiono na schemacie, wynika z definicji systemu
autonomicznego i z przesanek logicznych, a nie z obserwacji rzeczywistoci. (Dla uniknicia
nieporozumie podkrelam, e ta definicja systemu autonomicznego nie obejmuje prokreacji,
tj. wytwarzania przez systemy autonomiczne innych systemw autonomicznych, rodzenia
jednych systemw przez inne.)
Jest to wic nic innego jak zdanie warunkowe, e jeeli jaki system ma tak struktur,
jak powyej opisana, to spenia on wymagania definicji i wobec tego moe by uwaany za
system autonomiczny. Nie przesdza to wic sprawy, czy takie systemy w rzeczywistoci
istniej ani te czy za pomoc rodkw obecnie rozporzdzalnych mona by takie systemy
tworzy.
Teraz jednak przychodzi kolej na pytanie: czy czowiek jest systemem
autonomicznym?
150

Odpowied na takie pytanie jest zobowizujca jeeli miaaby ona brzmie tak,
to z wszelkimi konsekwencjami, tzn. rwnaaby si uznaniu wszelkich twierdze dotyczcych
systemu autonomicznego za odnoszce si rwnie do czowieka. Zgodnie z zasad, e
twierdzenie oglne odnosi si rwnie do wszystkich przypadkw szczeglnych. (Ale nie na
odwrt twierdzenie dotyczce przypadku szczeglnego niekoniecznie jest suszne
oglnie.)
Dla ilustracji: kade twierdzenie dotyczce prostokta odnosi si rwnie do
kwadratu, jako szczeglnego przypadku prostokta, np. e przektne s sobie rwne.
Natomiast nie kade twierdzenie dotyczce kwadratu odnosi si do wszelkich prostoktw,
np. e przektne s do siebie prostopade.
Jest to sprawa nader istotna, jak si to okae przy wnioskowaniu o ludzkiej psychice,
motywacji i charakterze na podstawie twierdze dotyczcych systemu autonomicznego.
Majc to na uwadze moemy przej do rozwaa nad czowiekiem.
Za uznaniem czowieka za system autonomiczny przemawiaj wszelkie postacie
definicji takiego systemu, a mianowicie:
czowiek ma zdolno sterowania si i zdolno przeciwdziaania utracie zdolnoci
sterowania,
czowiek jest zdolny do utrzymywania si w rwnowadze funkcjonalnej pomimo
zmian zachodzcych w otoczeniu,
czowiek dy do utrzymywania swojej egzystencji,
czowiek funkcjonuje we wasnym interesie.
W tym miejscu pragn przestrzec czytelnikw przed uleganiem nawykom jzykowym
wywoujcym skonno do utosamiania np. wasnego interesu z egoizmem, daniem za
wszystko zapaty itp. Uywane przeze mnie okrelenia naley rozumie tak, jak to zostao
objanione przy ich wprowadzaniu.
Nie naley take porwnywa czowieka z systemem autonomicznym, gdy byo by
to rwnie bezsensowne co np. porwnywanie kwadratu z prostoktem, dziecka z
czowiekiem, szafy z meblem itp. Czowiek jest pojciem wszym ni system autonomiczny,
i wobec tego moe by jedynie mowa o przynalenoci (lub nieprzynalenoci) czowieka do
kategorii systemw autonomicznych.
Za przynalenoci przemawia rwnie okoliczno, e czowiek zawiera wszystkie
organy, jakie musi mie system autonomiczny.

151

Wprawdzie czytelnik przywyky do ogldania budowy czowieka w atlasie

anatomicznym nie dopatrzy si jej podobiestwa do schematu z rys. 9.1, ale te nie jest to
schemat czonw ludzkiego organizmu, lecz jego funkcji energetycznych i informacyjnych, i
z tego tylko punktu widzenia naley traktowa organy zaznaczone na schemacie nieistotne
jest, jak one wygldaj, lecz co robi. Poza tym czon i organ nie s pojciami do siebie
przystajcymi, moliwe jest bowiem, e jaki organ jest zespoem czonw albo e jaki czon
spenia funkcj rnych organw. Na przykad dla anatoma jzyk to co innego ni wargi,
natomiast dla cybernetyka jedno i drugie to alimentatory, kiedy su do pobierania energii
(pokarmu), ale efektory, kiedy su do wydawania informacji (mwienia). Jak wida,
rozbienoci terminologiczne nie na tym polegaj, e anatomowie i cybernetycy mwi o tym
samym rnymi nazwami, lecz na tym, e jedni mwi o czym innym ni drudzy.
Wszystkie funkcje systemu autonomicznego s speniane w organizmie ludzkim:
oddziaywanie na otoczenie, pobieranie informacji i energii z otoczenia, przetwarzanie ich i
przechowywanie, utrzymywanie si w rwnowadze funkcjonalnej.
Jeszcze kilkadziesit lat temu niezupenie jasna bya sprawa utrzymywania si
organizmu w rwnowadze funkcjonalnej, ale od czasu gdy Cannon wprowadzi pojcie
homeostazy (w 1929 r.), stao si ono jednym z podstawowych poj fizjologii, skd
nastpnie zostao przejte i uoglnione przez cybernetyk (gdzie Ashby zbudowa nawet
techniczny model homeostazy i nada mu nazw homeostat).
Jako przykad homeostazy organizmu mona wskaza przeciwdziaanie przegrzaniu
si, np.

grocemu

wskutek silnego

promieniowania sonecznego. W procesach

energetycznych polega ono na wspdziaaniu takich zjawisk, jak, np. wzmoone dziaanie
gruczow potowych (parowanie wody wydobywajcej si na powierzchni skry przyczynia
si do odprowadzania ciepa z organizmu), pojawienie si pigmentu w skrze (opalenizna
utrudnia wnikanie energii promienistej), pragnienie (spoywanie napojw wyrwnuje ubytek
wody w organizmie i umoliwia dalsze pocenie si), brak apetytu (przeciwdziaanie spoyciu
produktw wysokokalorycznych). W procesach informacyjnych wystpuje wspdziaanie
takich decyzji, jak np. eby skry si w cieniu, znale si w przewiewnym miejscu,
ochodzi si kpiel, itp.
I wreszcie argumentem za przynalenoci czowieka do kategorii systemw
autonomicznych moe by rozwj techniki. Czytelnik zdziwi si zapewne, w jaki sposb o
naturze ludzkiej moe wiadczy rozwj maszyn. A jednak dziwne, ale prawdziwe.

152

Nawet najprostsze narzdzie, jak np. n, motek czy choby uscha ga

zastosowana jako kij do strcania owocw z drzewa, jest systemem, w ktrym wystpuje tor
informacyjny oraz tor energetyczny. Na przykad uchwyt noa jest receptorem, otrzymujcym
od czowieka informacje wyznaczajce kierunek cicia, a zarazem alimentatorem
otrzymujcym od czowieka energi potrzebn do cicia. Ostrze noa jest efektorem
wykonujcym cicie, odpowiednio do otrzymywanych informacji i energii.
W bardziej skomplikowanych narzdziach tor informacyjny i tor energetyczny zostay
rozdzielone. Jako przykad mona tu wymieni rower: receptorem jest w nim kierownica
otrzymujca od czowieka informacje wyznaczajce kierunek jazdy, alimentatorem s peday
otrzymujce od czowieka energi napdow, efektorem za s koa zapewniajce
czowiekowi lokomocj odpowiednio do informacji doprowadzanych do kierownicy i energii
doprowadzanej do pedaw.
Dostarczanie informacji i energii do narzdzia wymaga od czowieka ponoszenia
pewnych trudw. Przykrzejszy z nich jest zwykle trud dostarczania energii. Aby si od niego
uwolni, wprowadzono alimentatory pobierajce energi z otoczenia, jak np. agle, skrzyda
wiatrakw, opatki k wodnych, itp. Wykorzystywanie sztucznych rde energii, jak np.
energia rozprania si pary wodnej (koty parowe), energia elektryczna (elektrownie),
wymagao dostosowania efektorw i w zwizku z tym przybray one posta silnikw
(parowych, elektrycznych). W taki sposb powstaa mechanizacja.
Alimentatory nie mog jednak pobiera energii z otoczenia, wtedy kiedy jej w ich
zasigu nie ma. Na przykad agle i skrzyda wiatraka nie mog pobiera energii, gdy wiatr
nie wieje, opatki koa wodnego nie mog pobiera energii, gdy wysech strumie, na ktrym
koo to jest zainstalowane.
Chcc takim trudnoci zaradzi, wprowadzono akumulatory, aby gromadzi w nich
energi, gdy w otoczeniu znajduje si ona w nadmiarze, a pobiera z nich energi, gdy jej w
otoczeniu brakuje. Przy dostatecznie duej pojemnoci akumulatora dziaanie efektorw jest
uniezalenione od fluktuacji energii w otoczeniu.
Na przykad zbiornik paliwa w samochodzie jest akumulatorem energii chemicznej,
umoliwiajcym jazd przez pewien czas bez pobierania paliwa z zewntrz. Akumulatorem
energii mechanicznej jest np. napita spryna, rozpdzone koo zamachowe, butla
spronego powietrza, sztuczne jezioro do zasilania elektrowni wodnej. Akumulatorami
energii elektrycznej s ogniwa elektrochemiczne (to, co si okrela w technice jako
akumulatory elektryczne, jest jednym z rodzajw takich ogniw).
153

Nadal jednak czowiek musia dostarcza informacji w procesach sterowania, np.

wyznaczajc kierunek ruchu statku czy samochodu.
W zwizku z tym nasuna si myl, eby zastpi receptory takimi, ktre same
pobierayby informacje z otoczenia, i w zwizku z tym pojawiy si czujniki (np. prdkoci,
temperatury, cinienia itp.)
Aby uniezaleni sterowanie od czasu pobierania informacji, wprowadzono
korelatory, w postaci urzdze rejestrujcych (np. za pomoc kart perforowanych). Z czasem
zaczto konstruowa tak znakomite korelatory, jakimi pod wzgldem obfitoci informacji
oraz zdolnoci ich przechowywania i szybkiego przetwarzania s komputery.
Do wczenie wprowadzono te najprostsze homeostaty, w postaci regulatorw
zmniejszajcych zbyt due oddziaywania, a zwikszajcych zbyt mae. W taki sposb
powstaa automatyzacja.
W rezultacie czowiek uwolni si od wszystkich zada, z wyjtkiem nastawiania
regulatorw. Zadanie to jednak pozostao czowiekowi nie z powodu niemonoci pozbycia
si rwnie i jego, lecz dlatego, e w ten sposb czowiek moe nadzorowa, eby urzdzenia
techniczne dziaay w jego interesie. Na przykad regulator sam utrzymuje sta temperatur,
ale jest nastawiany przez czowieka na utrzymywanie takiej temperatury, jaka mu jako
uytkownikowi jest potrzebna.
Dziki

takiemu

nadzorowi

nawet

najbardziej

zautomatyzowane

urzdzenie

funkcjonuje w interesie czowieka jako jego uytkownika.

Z technicznego jednak punktu widzenia nic nie stoi na przeszkodzie, eby dziaanie
regulatorw w automacie uzaleni nie od ycze jego waciciela, lecz od bezpieczestwa
samego automatu. Wtedy nie byby to ju automat, lecz maszyna autonomiczna (autonom),
funkcjonujca we wasnym interesie, a nie w interesie czowieka.
Ale co to wszystko ma wsplnego z poznaniem czowieka?
Ano to, e gdyby czowiek, przekazujc swoje funkcje maszynie, uczyni z niej w
kocu system autonomiczny, ktremu nie miaby on ju wicej do przekazania, to znaczy to,
e sam czowiek jest take systemem autonomicznym! Na takiej zasadzie, e jeeli pewien
obraz z Luwru podzieli na kwadraty i kopiowa kwadrat po kwadracie na innym ptnie, a
po skopiowaniu ostatniego kwadratu wyszed z tego portret Mona Lizy, to z tego wynika, e i
kopiowany obraz z Luwru jest portretem Mona Lizy.
Na tle tych rozwaa widoczna staje si jaowo sporw na klasyczny ju temat
czowiek a maszyna, na przykad, czy maszyna moe myle, czy nie moe. Byy one
154

jaowe, poniewa chciano je rozstrzyga bez uprzedniego wprowadzenia kryteriw

rozstrzygania. Bez takich kryteriw adna argumentacja ktrejkolwiek strony niczego
udowodni nie moe.
Jako prbk takiego impasu mona wymieni komputery grajce w szachy.
Psychologowie mwili, e nie jest to odpowiednik czowieka grajcego w szachy, gdy
komputer bezmylnie wykonuje posunicia wynikajce z programu, jaki zosta do niego
wprowadzony, szachista za myli nad wyborem posuni. Na to technicy odpowiadali, e
szachista rwnie jest zaprogramowany przez kogo, kto go nauczy gra w szachy. Zdaniem
psychologw to nie to samo, bo szachista potrafi od razu odrni posunicia wyranie ze i
nie traci czasu na dalsze zastanawianie si nad nimi, podczas gdy komputer nie odrnia
posuni zych od dobrych i przeprowadza operacje nad wszystkimi po kolei. Wwczas
technicy zmodyfikowali program w taki sposb, e i komputer pomija posunicia wyranie
ze. Dla psychologw by to tylko przykad sprawnoci mylowej czowieka jako autora
udoskonalonego programu.
Konstruktorzy komputerw uwaaj, e przez wypracowywanie coraz bardziej
wyrafinowanych programw czyni dziaanie komputera coraz podobniejszym do mylenia
czowieka. Psychologowie uwaaj, e dziaanie komputera jest bezmylne, a w najlepszym
razie moe by niejak imitacj mylenia, bo myle moe tylko czowiek. To co dla
technikw jest porwnaniem midzy czowiekiem a komputerem, dla psychologw jest
porwnaniem midzy czowiekiem bez komputera a czowiekiem z komputerem.
Tak wic, bez wzgldu na argumenty obu stron spr nie wyszed poza stadium
pocztkowe, by dreptaniem w miejscu. I nie mogo by inaczej, wprawdzie bowiem w
kadym sporze wystpuj niezgodnoci pogldw, jednake aby spr by sensowny,
konieczna jest zgodno w ustaleniu, co jest przedmiotem sporu. W istocie spierano si tylko,
czy co nazwa myleniem czy nie, bez ustalenia zakresu owego co.
Usunicie nieporozumie jest niemoliwe bez odwoania si do cybernetyki jako
nauki oglniejszej ni psychologia i technika, podobnie jak system jest pojciem
oglniejszym ni czowiek i maszyna. Dziki temu wszystko, cokolwiek psychologowie lub
technicy zechc rozpatrywa, znajdzie si na pewno w polu widzenia cybernetyki. Jeeli wic
okrelony proces zostanie w cybernetyce nazwany myleniem (systemu), to wtedy
przyjdzie kolej na stawianie sensownych pyta czy czowiek myli? oraz czy maszyna
myli?. Twierdzenia cybernetyczne s bowiem niezalene od pogldw psychologw i

155

technikw, podobnie jak twierdzenia matematyczne s niezalene od pogldw ksigowych i

innych uytkownikw matematyki.
Postpowanie wedug takich wanie zasad ujawnio, e czowiek jest systemem
autonomicznym, a maszyna moe by zbudowana jako system autonomiczny. Jest to jednak
co zupenie innego ni przekomarzania si, czy komputer funkcjonuje podobnie jak
czowiek, czy moe by uwaany za jego model itp.
Mwic lapidarnie, inna jest suszno twierdzenia, e zarwno st, jak i szafa s
meblami, ni twierdzenia, e st i szafa s do siebie podobne albo e jedno jest modelem
drugiego.
System autonomiczny nie jest modelem czowieka ani modelem maszyny. Natomiast
czowiek jest, a maszyna moe by szczeglnym przypadkiem systemu autonomicznego.

156

10. PSYCHIKA
Schemat rys. 9.1 uwydatnia dwa symetryczne obszary oddziaywa w systemie
autonomicznym:
obszar informacyjny, obejmujcy tor informacyjny receptorykorelatorefektory
i sprzenie korelatora z homeostatem (grna powka schematu).
obszar energetyczny, obejmujcy tor energetyczny alimentatoryakumulator
efektory i sprzenie akumulatora z homeostatem (dolna powka schematu).
Przedmiotem rozwaa w tym rozdziale jest p s y c h i k a , czyli og procesw w
obszarze informacyjnym systemu autonomicznego.
Termin psychika, podobnie jak wszystkie inne w tej ksice, jest tu uywany na
podstawie konwencji terminologicznej.
Obszar informacyjny systemu autonomicznego jest wyodrbniony na rys. 10.1.

Rys.10.1 Obszar informacyjny systemu autonomicznego

Wszelkie procesy w korelatorze wymagaj przepywu energii. Jest to energia

sterownicza, ktra dla zaznaczenia, e chodzi o k o r e l a c j , tj. o procesy zachodzce
wycznie w samym korelatorze, bdzie dalej okrelana jako e n e r g i a k o r e l a c y j n a .
Zgodnie z tym bd uywane nastpujce terminy:
m o c k o r e l a c y j n a (K), czyli stosunek energii korelacyjnej do czasu,
p r z e w o d n o k o r e l a c y j n a (G), czyli przewodno drogi przepywu
mocy korelacyjnej.

157

Z uwagi na to, e korelator ma dwa wejcia i dwa wyjcia (cilej mwic, dwie grupy
wej i dwie grupy wyj) oraz e jego funkcjonowanie jako przetwornika oddziaywa jest
rwnoznaczne z procesem, w ktrym potencjay wejciowe powoduj przepyw energii,
wskutek czego powstaj potencjay wyjciowe, trzeba rozrnia nastpujce cztery
potencjay:
p o t e n c j a r e c e p t o r o w y (Vr), wprowadzany przez receptor do korelatora,
p o t e n c j a e f e k t o r o w y (Ve), wprowadzany przez korelator do efektora,
potencja

perturbacyjny

(Vp), wprowadzany przez korelator do

homeostatu,
potencja

h o m e o s t a t y c z n y (Vh), wprowadzany przez homeostat do

korelatora.
Bez wzgldu na to, jak skomplikowane pod wzgldem szczegw bywaj twory
naturalne lub sztuczne, musz one spenia oglne zasady fizyczne. Na przykad prd
elektryczny pynie zawsze od wyszego potencjau do niszego zarwno w wielkiej
elektrowni lub centrali telefonicznej, jak w bezksztatnej bryle ziemi, elektrolicie lub
zjonizowanym gazie. Ciecze pyn od wyszego poziomu do niszego, gazy pyn od
wyszego cinienia do niszego, ciepo pynie od wyszej temperatury do niszej, itp., bez
wzgldu na to, gdzie si to odbywa. Poza tym, gdy ciecz pynie jak rur, to nie pynie ona
inn rur, a gdy gdzie ma jej pyn wicej, to gdzie indziej musi jej pyn mniej, bo nie ma
cudw. To samo mona powiedzie o wszelkich substancjach i wszelkich rodzajach energii
zgodnie z prawem zachowania masy i prawem zachowania energii.
Dlatego te bdzie poniej mowa o przemianach substancji i przepywach energii w
oglnoci, natomiast nie bdzie mowy o szczeglnych rodzajach substancji ani szczeglnych
rodzajach energii. Chodzi o zasady, a nie o szczegy, zasady bowiem odnosz si do
wszystkiego, szczegy za tylko to poszczeglnych przypadkw.
Zasady dziaania nawet tak skomplikowanego korelatora, jakim jest mzg, zwaszcza
ludzki, musz by takie same, jakie byyby w korelatorze w postaci bezksztatnej bryy
substancji, do ktrej doprowadzano by potencjay w dowolnych punktach, uznanych za
wejcia, aby stwierdzi, jakie powstan potencjay w innych punktach, uznanych za wyjcia.
Istotne jest tylko, eby korelator, may lub wielki, prosty lub skomplikowany, spenia
zadania, jakie kady z samej definicji powinien spenia, a mianowicie:
uzyskiwa informacje,
przechowywa uzyskiwane informacje,
158

 przetwarza uzyskiwane informacje,

wykorzystywa przetwarzane informacje.
Celem poniszych rozwaa jest okrelenie warunkw, jakim kady korelator musi
odpowiada ze wzgldu na wymienione zadania.
Za podstaw rozwaa przyjmiemy, e korelator jest utworzony z jakiej substancji,
ktra bdzie okrelana jako r o d o w i s k o

k o r e l a c y j n e , oraz e rodowisko to

skada si z jakich elementw, ktre bd okrelane jako e l e m e n t y k o r e l a c y j n e .

Aby wyjani najprociej, na czym musi polega u z y s k i w a n i e i n f o r m a c j i
o otoczeniu, przypumy, e gdy w otoczeniu nic si nie dzieje (stan bezbodcowy So), wtedy
potencja w rodowisku korelacyjnym pozostaje nie zmieniony (potencja odniesienia Vo),
natomiast gdy w otoczeniu nastpi jaka zmiana (bodziec S), powoduje ona (za
porednictwem receptora wraliwego na taki bodziec), e w pewnym elemencie korelacyjnym
potencja bdzie zwikszony (potencja receptorowy Vr).
Wystpuje tu wic tor sterowniczy, w ktrym stany otoczenia s oryginaami, a stany
rodowiska korelacyjnego s obrazami, przy czym gdy w otoczeniu wystpuje transformacja
stanu bezbodcowego So w bodziec S, wtedy w rodowisku korelacyjnym wystpuje
transformacja potencjau odniesienia Vo w potencja receptorowy Vr. Poniewa s to
transformacje poprzeczne w rozpatrywanym torze, wic zgodnie z definicj informacji
(rozdzia 7) s one informacjami, z ktrych pierwsza jest zawarta w oryginaach, druga za
w obrazach. Zwizek takich informacji stanowi informowanie systemu autonomicznego o
otoczeniu.
Czytelnikowi mog si tu nasun dwie wtpliwoci: po pierwsze, dlaczego w
stosunku do otoczenia mwiem o jakiej zmianie (bodcu), a w stosunku do rodowiska
korelacyjnego konkretnie o zmianie potencjau, a po drugie, jeeli dwa rne bodce
wystpujce kolejno wywoaj taki sam potencja receptorowy, to w jaki sposb nastpi w
korelatorze rozrnienie, kiedy otrzymana informacja dotyczy jednego, a kiedy drugiego
bodca.
Wyjanienie pierwszej wtpliwoci jest takie, e kade zjawisko wymaga przepywu
energii, a do przepywu energii konieczna jest rnica potencjaw, i wobec tego wszelka
zmiana musi polega na rnicy potencjaw, nie tylko w korelatorze, lecz i w otoczeniu.
Jednake w otoczeniu mog to by zmiany rozmaitych potencjaw, w zalenoci od rodzaju
zjawiska, np. zmiana cinienia jest czym innym ni zmiana temperatury, tote napisaem
oglnie o jakiej zmianie. Natomiast w korelatorze moe wystpowa rnica potencjaw
159

tylko jednego rodzaju, w zalenoci od rodzaju zjawisk, na jakich opiera si dziaanie danego
korelatora, np. w korelatorze elektrycznym musi to by zawsze rnica potencjaw
elektrycznych, bez wzgldu na rodzaj bodcw. Rnorodno zmian w otoczeniu musi by
sprowadzona do jednorodnoci zmian w korelatorze (za porednictwem receptorw). Na
przykad: rozkaz: podnie rk wydany ustnie jest bodcem akustycznym, a wydany na
pimie jest bodcem optycznym, a przecie wykona go ta sama rka i w wyniku takich
samych zjawisk, do ktrych wic obie postacie rozkazu musz by uprzednio sprowadzone.
Receptory musz funkcjonowa jak taksatorzy wyceniajcy towary, dziki czemu ksigowi
mog rozrnia i sumowa ich warto wedug jednolitej miary, tj. w pienidzach.
Co si tyczy drugiej wtpliwoci, to oprcz okolicznoci, czy dwa potencjay
receptorowe, wywoane przez dwa rne bodce, s jednakowe czy te jeden jest mniejszy
lub wikszy od drugiego, istotne jest w ktrym miejscu, tj. w ktrym elemencie korelacyjnym
powsta jeden potencja, a w ktrym drugi, bo od tego przecie zale kierunki rozpywu
mocy korelacyjnej, to za rozstrzyga, do ktrych efektorw dopynie najwiksza moc
korelacyjna, powodujc, e reakcje systemu autonomicznego bd takie, a nie inne.
Z kolei wymaga wyjanienia na, czym musi polega p r z e c h o w y w a n i e
i n f o r m a c j i w korelatorze.
Na podstawie wzoru oglnego [7.2] mona napisa rwnanie transformacji potencjau
odniesienia Vo w potencja receptorowy Vr

[10.1]

Vr = Vo +

Ko
Go

przy czym G0 jest pocztkow przewodnoci drogi czcej elementy korelacyjne, w

ktrych wystpuj potencjay Vo i Vr, natomiast K0 jest pocztkow moc pync po tej
drodze.

160

Dla oryginaw So i S w otoczeniu potencjay Vo i Vr w korelatorze s obrazami, w

ktrych, jako transformacja obrazu Vo w obraz Vr widoczna w rwnaniu [10.1], zawarta jest
informacja

[10.2]

I =+

Ko
Go

stanowica wynik informowania systemu autonomicznego o pojawieniu si bodca S

w otoczeniu znajdujcym si poprzednio w stanie bezbodcowym So.
Gdy po pewnym czasie zniknie bodziec S, a wobec tego zniknie rwnie potencja
receptorowy Vr, czyli zrwna si z potencjaem odniesienia V0, to, jak wynika z rwnania
[10.1], musi usta przepyw mocy korelacyjnej (K0 = 0).
Jeeli przy tym przewodno korelacyjna G0 pozostanie bez zmiany, to stan korelatora
po znikniciu bodca nie bdzie si niczym rni od stanu korelatora przed powstaniem tego
bodca. W takim przypadku system autonomiczny nie mgby si sterowa na podstawie
zdarze przeszych, poniewa nie miaby o nich informacji (brak pamici).
Dlatego te korelator powinien by utworzony z takiej substancji, ktrej przewodno
zmienia si podczas trwania bodca, aby jej zmiana pozostaa po znikniciu bodca jako jego
lad. Znaczy to, e przewodno drogi przepywu mocy korelacyjnej powinna si zmieni
wskutek tego przepywu.
Zmiana nie moe polega na zmniejszaniu si przewodnoci, wwczas bowiem
zmalaaby moc korelacyjna. Przy powtarzaniu si bodca przewodno i moc korelacyjna
malayby coraz bardziej dc do zera. W rezultacie system nie mgby reagowa na adne
bodce, czyli utraciby w zupenoci zdolno sterowania. A zatem wskutek przepywu mocy
korelacyjnej przewodno drogi przepywu musi wzrasta, a nie male.
Ze wzrostem przewodnoci podczas trwania bodca bdzie rwnie wzrasta moc
korelacyjna, co spowoduje dalszy wzrost przewodnoci oraz dalszy wzrost mocy
korelacyjnej, itd. Powstajce w ten sposb sprzenie zwrotne dodatnie nie moe by
rozbiene, tzn. nie moe prowadzi do coraz wikszych przyrostw przewodnoci i mocy
korelacyjnej, poniewa nieograniczone wzrastanie mocy korelacyjnej doprowadzioby
161

wreszcie do zniszczenia rodowiska korelacyjnego, a wic i w tym przypadku system

autonomiczny utraciby zdolno sterowania.
Wobec tego wchodzi w gr jedynie moliwo, eby korelator by utworzony z takiej
substancji, w ktrej przyrosty przewodnoci i mocy korelacyjnej podczas trwania bodca bd
coraz mniejsze, czyli powstanie sprzenie dodatnie zbiene, w wyniku czego przewodno i
moc korelacyjna bd dy do pewnych wartoci granicznych Gg i Kg.
Teoretycznie stan graniczny przewodnoci i mocy korelacyjnej mgby by osignity
po nieskoczenie dugim czasie trwania bodca. Praktycznie mona uwaa, e nastpuje on
wtedy, gdy dalszy wzrost przewodnoci i mocy korelacyjnej staje si niedostrzegalnie may.
Czas ten zaley od stromoci przebiegu ich narastania, a wic od rodzaju rodowiska
korelacyjnego.
Tak czy inaczej, przewodno korelacyjna G i moc korelacyjna K wzrastaj podczas
trwania bodca a do wartoci, przy ktrej nastpi zniknicie bodca.
Oglnie wic informacja wprowadzania do korelatora wyraa si wzorem

I =+

[10.3]

K
G

w ktrym przewodno korelacyjna G jest aktualnym rejestratem bodca (cilej,

rejestratem informacji o pojawieniu si bodca), a moc korelacyjna K jest aktualnym
korelatem bodca (cilej, korelatem informacji o pojawieniu si bodca).
Narastanie przewodnoci korelacyjnej bdzie okrelane jako r e j e s t r a c j a
informacji.
Z chwil zniknicia bodca znika rwnie korelat bodca, a pozostaje tylko rejestrat
tego bodca.
Wszelka zmiana w jednym miejscu jakiejkolwiek substancji wywouje rnic midzy
struktur tej substancji w tym miejscu a jej struktur w innych miejscach. Rnica ta
wywouje siy prowadzce do jej usuwania (proces samowyrwnawczy). Szybko
wyrwnywania rnic struktury zaley od rodzaju substancji, gwnie od jej konsystencji
najwiksza jest ta szybko w gazach, mniejsza w cieczach, najmniejsza za w substancjach
staych. W taki sposb wyrwnuj si np. rnice napre, wilgotnoci, itp. Jako pogldowy

162

przykad mona przytoczy, e wz jadcy botnist drog pozostawia za sob koleiny, ktre
z czasem staj si coraz pytsze.
Podobnie rnice przewodnoci korelacyjnej musz male z upywem czasu wskutek
procesw samowyrwnawczych, rejestraty staj si coraz mniejsze, czyli nastpuje
d e r e j e s t r a c j a informacji, jak to uwidaczniaj wykresy na rys. 10.2.

Rys. 10.2 Rejestracja i derejestracja

Vr potencja receptorowy
K moc korelacyjna (korelaty)
G przewodno korelacyjna (rejestraty)
t czas

Tak wic powstawaniu i znikaniu bodcw towarzyszy powstawanie i znikanie

potencjaw receptorowych i korelatw oraz procesy rejestracji i derejestracji.
W komputerach wzrost przewodnoci jest bardzo stromy i ju przy jednorazowym
pojawieniu si bodca prowadzi do stanu przewodnoci granicznej, po czym stan ten
utrzymuje si niemal bez zmian przez czas praktycznie biorc nieograniczony. Inaczej
mwic, komputer zapamituje informacje od razu i ju ich nie zapomina. Do usunicia
rejestratw z komputera potrzebne s sztuczne zabiegi (np. odmagnesowanie tamy
magnetycznej).
163

Natomiast w mzgu wzrost przewodnoci jest mniej stromy, tote do osignicia

przewodnoci granicznej lub choby zblionej do granicznej potrzebne s bodce
powtarzajce si wielokrotnie lub bodce bardzo silne. W przerwach midzy bodcami
przewodno powoli maleje. Inaczej mwic, w organizmie zapamitywanie odbywa si
wolniej ni w komputerze, przy czym po kadym bodcu rozpoczyna si zapominanie, ale
powtrne bodce powoduj przypominanie.

Rys. 10.3 Identyczny rejestrat (Gt) spowodowany przez a) bodziec dawny, lecz silny, b) bodziec
wielokrotnie powtarzany, c) bodziec saby, lecz wiey

Na rysunku 10.3 pokazano sytuacj, gdy taka sama przewodno, a wic taki sam
rejestrat, moe powsta w rozmaity sposb, np. wskutek bodca jednorazowego i dawnego,
ale bardzo silnego (krzywa a), wskutek powtarzania si bodcw (krzywa b), wskutek bodca
jednorazowego i sabego, ale wieego (krzywa c).
Wynika std, e w dowolnej chwili mzg, jako korelator o rejestracji niezbyt szybkiej
i do wyranej derejestracji, zawiera najwicej rejestratw bodcw najsilniejszych,
najczstszych i najwieszych, najmniej za rejestratw bodcw najsabszych, najrzadszych i
najdawniejszych.
Wszystkie te okolicznoci s dla czowieka, jako systemu autonomicznego bardzo
korzystne, a mianowicie:
korzystniej jest pamita bodce silne, ktrych powtrzenie si moe wywrze
znaczny wpyw na egzystencj czowieka, ni bodce sabe, ktrych wpyw jest znikomy lub
aden,
korzystniej jest pamita bodce wielokrotne, ktre wobec tego mog si czsto
zdarza rwnie w przyszoci, ni bodce rzadkie, ktre zdarzyy si zaledwie kilka razy lub
nawet tylko raz i mog si ju nigdy nie powtrzy,
164

 korzystniej jest pamita bodce wiee, ktre wobec tego moe jeszcze trwaj, ni
bodce dawne, a wic dotyczce sytuacji minionych.
Naley zauway, e wymienione okolicznoci nie wynikaj bynajmniej z poczucia
celowoci, tzn. nie powstaj dlatego, e czowiek (lub inny organizm) zrozumia, jaki jest ich
wpyw, i wobec tego postanowi najsilniej zapamitywa bodce najsilniejsze, najczstsze i
najwiesze, a zapomina bodce najsabsze, najrzadsze i najdawniejsze. Wynikaj one z
fizycznej natury rejestracji bodcw. Na przykad, chocia nikt tego nie postanawia, wikszy
lad na szynach pozostanie po przejedzie pocigu cikiego ni lekkiego, po przejedzie
wielokrotnym ni jednorazowym, po przejedzie sprzed chwili ni sprzed stu lat.
Natomiast moe by mowa o celowoci zapamitywania i zapominania z punktu
widzenia ewolucji organizmw. Podobnie jak to, e do przetrwania we wrogim otoczeniu
najbardziej byy zdolne organizmy przystosowane pod wzgldem energetycznym, np. zwinne,
szybko si poruszajce, atwo si ukrywajce dziki maym rozmiarom itp., tak samo do
przetrwania

najbardziej

zdolne

byy

organizmy

przystosowane

pod

wzgldem

informacyjnym, a mianowicie najlepiej pamitajce o niebezpieczestwach wielkich,

czstych i wieych.
Oczywicie moe si okaza, e w danej chwili powtrzy si zdarzenie jednorazowe, a
nie zdarzenie wielokrotne, e duy wpyw na egzystencj czowieka wywrze bodziec saby, a
nie bodziec silny, albo e trwajca sytuacja nagle ustanie, a powtrzy si sytuacja z odlegej
przeszoci, ale prawdopodobiestwo takich przypadkw jest bardzo mae. Tymczasem jedno
zdarzenie rzadko tylko rozstrzyga o przetrwaniu jednego osobnika, jeszcze rzadziej o
przetrwaniu caej istniejcej ich populacji, a praktycznie nigdy o przetrwaniu ich gatunku.
Oddziaywanie systemu autonomicznego na otoczenie polega na reakcjach efektorw,
aby jednak reakcje mogy wystpowa, konieczny jest dopyw mocy korelacyjnej do
efektorw. Znaczy to, e sterowanie si systemu autonomicznego wymaga istnienia
korelatw. Rejestraty odgrywaj w tym rol poredni, s bowiem niezbdne do powstawania
korelatw, ale same rejestraty, bez korelatw, nie umoliwiyby sterowania si systemu
autonomicznego.
Przyczyn braku korelatw moe by:
derejestracja,

czyli

zmniejszenie

si

przewodnoci

korelacyjnej

powodujce zanikanie rejestratw,

d e t r a k c j a , czyli zanikanie mocy korelacyjnej lub jej odpyw do innych
miejsc.
165

Odpowiednio do tych przyczyn moliwe s dwa sposoby przywracania korelatw:

r e j e s t r a c j a p o n o w n a , czyli powtrne wytworzenie rejestratw, ktre
ulegy derejestracji,
r e t r a k c j a , czyli powtrne doprowadzenie mocy korelacyjnej do miejsca, w
ktrym nastpia detrakcja.
Rozrnienie to ujawnia dwuznaczno potocznego wyrazu zapominanie,
uywanego w znaczeniu zarwno derejestracji (zanikania rejestratw) jak i w znaczeniu
detrakcji (zanikania korelatw). Na przykad gdy kto po wykupieniu biletu autobusowego
przeczyta jego numer i nawet go zapamita, to po dziesiciu latach ju go sobie nie
przypomni, bo przez ten czas przyrosty przewodnoci w mzgu wywoane czytaniem numeru
zdyy si wyrwna, czyli nastpia derejestracja, a skoro nie ma ju rejestratw, to nie
bdzie rwnie korelatw tej dawno otrzymanej informacji.
Natomiast gdy kto przemawiajcy na zebraniu zosta nagle odwoany do telefonu, a
po powrocie nie pamita, o czym mwi przed t przerw, to nie wystpia u niego
derejestracja, gdy w cigu kilku minut rejestraty nie zdyyby zanikn, lecz detrakcja to
tylko moc korelacyjna odpyna na inne drogi, zwizane z wtrcon rozmow telefoniczn, i
nie powrcia na poprzednie. Typowym przejawem detrakcji jest te roztargnienie polega
ono na tym, e przy wielkim skupieniu uwagi na jednej sprawie nastpuje spyw mocy
korelacyjnej na zwizane z ni drogi o duej przewodnoci korelacyjnej, a wskutek tego
brakuje mocy korelacyjnej na wszystkich pozostaych drogach, co przejawia si jako
zapominanie nawet o elementarnych sprawach yciowych. Nic dziwnego, e powstao tak
wiele anegdot o roztargnieniu wybitnych uczonych, nie przestajcych ani chwile myle o
swoich problemach, jak choby anegdota o Newtonie, ktry przygotowujc sobie niadanie
gotowa w wodzie zegarek, patrzc na trzymane w rku jajko. Albo anegdota o idcym ulic
profesorze, ktry na pytanie napotkanego studenta, dlaczego niesie trzy parasole,
odpowiedzia, e ma do zaatwienia sprawy w dwch miejscach.
Podobnie dwuznaczny jest wyraz przypominanie, uywany w znaczeniu rejestracji
ponownej (przywracanie rejestratw) oraz w znaczeniu retrakcji (przywracanie korelatw).
Na przykad, aby przypomnie sobie zapomniany ju numer biletu, trzeba go znw zobaczy,
tzn. jeszcze raz wywoa rejestraty. Natomiast aby przypomnie sobie wtek przerwanego
przemwienia, nie potrzeba ponownej rejestracji, gdy rejestraty nadal istniej, lecz retrakcji,
tj. przywrcenia korelatw przez sprowadzenie mocy korelacyjnej na dawne drogi.
Zazwyczaj udaje si to przez powrt do pocztkowego tematu i rekonstrukcje dalszego cigu.
166

Nieraz wystarczy zaniecha wszelkich wysikw przypominania, a w dalszej swobodnej

rozmowie na rozmaite tematy nasunie si wreszcie zapomniana sprawa.
Wskutek nierozrniania rejestratw i korelatw powstao w psychologii wiele
problemw pozornych.
Mona tu wymieni, na przykad, nastpujc argumentacj. Gdyby pami polegaa
na odksztaceniach (ladach) w mzgu, to zapominanie wystpujce podczas gbokiego snu
lub omdlenia musiaoby polega na znikniciu tych odksztace, z ponownym ich
pojawieniem si po obudzeniu. Skoro jednak po obudzeniu pamita si to, co si pamitao
przed zaniciem, to jak to si dzieje, e ponowne odksztacenia pojawiaj si od razu i s
takie same, jakie byy przed ich znikniciem?
Tymczasem sprawa jest jasna na czas nieprzytomnoci znikaj jedynie korelaty,
pozostaj za rejestraty, dziki czemu po obudzeniu mog ponownie powsta takie korelaty,
jakie byy przed zaniciem. To samo jak z wod i szklank woda w szklance ma taki sam
ksztat jak szklanka, i znw bdzie go miaa, gdy si j ze szklanki wyleje, a potem wleje
ponownie.
Wyjania to rwnie, dlaczego czowiek obudzony uwaa si za tego samego ja, za
ktrego uwaa si przed zaniciem.
Na to poczucie nie ma te wpywu odbywajca si w organizmie wymiana komrek,
gdy od niej rozkad przewodnoci, stanowicych rejestraty, nie zaley. Podobnie jak w sieci
wodocigowej nie zmienia si przewodno rur wymienianych na nowe.
Mona tu przytoczy take problem, dlaczego pomimo zniknicia bodca moliwe jest
jego pamitanie przez pewien czas, jak gdyby bodziec trwa nadal.
Pamitanie dopiero co zanikego bodca usiowano objani hipotez, e istnieje
pami krtkotrwaa, polegajca na obiegu impulsw, wzbudzonego przez bodziec i
utrzymujcego si jeszcze przez pewien czas po ustaniu bodca. Hipoteza ta zostaa obalona
za pomoc eksperymentu, w ktrym okazao si, e nawet przez zupene obezkrwienie mzgu
nie udao si usun ladw pamiciowych.
Nic dziwnego przez usunicie korelatw nie mona usun rejestratw. Szklanka
nie traci swojego ksztatu przez to, e si wod z niej wyleje.
Niegdy wyobraao sobie, e pami noworodka nie zawiera adnych informacji, jest
jak nie zapisana tablica (tabula rasa), w ktrej dopiero kolejne przeycia pozostawiaj
swoje lady.

167

Pogld

ten

ju

dawno

jest

zarzucony jako

bdny.

Istnienie

informacji

odziedziczonych, do ktrych doczaj si informacje uzyskiwane z biegiem ycia, jest

bezsporne.
Wspominam o tej starej sprawie jedynie dlatego, e na podstawach cybernetycznych
(gdyby cybernetyka ju wtedy istniaa) mona byoby od razu powiedzie, e adna tabula
rasa nie wchodzi w gr, poniewa fizycznie jest niemoliwe takie rozmieszczenie wielu
elementw w korelatorze, eby midzy kadym z nich a dowolnym innym przewodno bya
jednakowa. Tak samo jak w geometrii niemoliwe jest takie rozmieszczenie wielu punktw,
eby odlegoci midzy dowolnymi punktami byy jednakowe (na paszczynie jest to
moliwe tylko dla trzech punktw, tj. w trjkcie rwnobocznym, w przestrzeni za tylko dla
czterech punktw, tj. w czworocianie foremnym).
Skoro wic przewodnoci midzy rnymi punktami korelatora musz by z
koniecznoci rne, to znajduj si wrd nich przewodnoci wiksze od innych, ale to
przecie nic innego jak rejestraty informacji istniejce w korelatorze od samego pocztku jego
utworzenia.
Takie rejestraty pocztkowe, odziedziczone, s dla czowieka korzystne, umoliwiaj
bowiem np. odczuwanie blu bez uprzedniego uczenia si, dziki czemu organizmy bardzo
mode maj szans uniknicia natychmiastowej zguby, zanim pniejsze dowiadczenia
yciowe wytworz im dodatkowe rejestraty ostrzegawcze.
Po omwieniu uzyskiwania i przechowywania informacji naley wyjani, na czym
musi polega p r z e c h o w y w a n i e i n f o r m a c j i w k o r e l a t o r z e .
Pod wpywem techniki rozpowszechni si nawyk, eby wszelkie przepywy traktowa
jako skanalizowane: prd elektryczny pynie w przewodach, ciecze i gazy w rurach, itp., a
odchylenia od tego uwaa za defekty (przerwy w izolacji elektrycznej, nieszczelno rur),
wymagajce zwalczania. Tak samo traktuje si przepyw informacji w komputerach.
Podobny nawyk zaciy na dziaalnoci fizjologw, trzymajcych si uporczywie
myli, e w funkcjonowaniu mzgu istotn rol odgrywa tylko unerwienie, a caa reszta
(gleja) jest czym w rodzaju substancji wypeniajcej, w ktrej unerwienie jest osadzone.
Dlatego te wykrycie odruchw warunkowych, zostao przyjte jako rewelacja, chocia w
istocie bya to koncepcja jak najbardziej naturalna to raczej kanalizacja jest czym
niezwykym.
Skanalizowanie przepywu jest tylko skrajnym szczeglnym przypadkiem i wobec
tego nieprzydatnym do wysuwania wnioskw oglnych. Dlatego wic rwnie ponisze
168

rozwaania bd dotyczy korelatora w najoglniejszej postaci, tj. jako rodowiska

przestrzennego (bezksztatnej bryy), w ktrym na pocztkowy rozkad przewodnoci
nawarstwiaj si z upywem czasu przyrosty przewodnoci spowodowane pojawieniem si
rozmaitych bodcw, wywoujcych potencjay receptorowe w rozmaitych elementach
korelacyjnych i zwizane z tym przepywy mocy korelacyjnej.
Wyobramy sobie, e pewien bodziec S1, za porednictwem receptora wraliwego na
taki rodzaj bodcw, wywoa potencja receptorowy w elemencie 1, czego wynikiem by
rozpyw mocy korelacyjnej od elementu 1 w rnych kierunkach, w tym za po drodze od
elementu 1 do elementu 2.
Po znikniciu bodca S1 inny bodziec S2, za porednictwem innego receptora,
wywoa potencja receptorowy w elemencie 2, czego wynikiem by rozpyw mocy
korelacyjnej od elementu 2 w rnych kierunkach, w tym za po drodze od elementu 2 do
elementu 1.
Gdy bodce S1 i S2 powtrz si, to poniewa przewodno drogi czcej elementy 1
i 2 wzrosa poprzednio bardziej (wskutek dwukrotnego przepywu mocy korelacyjnej po tej
drodze) ni przewodno innych drg, wic ponowne rozpywy mocy korelacyjnej od tych
elementw w wikszym ni przedtem stopniu bd skierowane po tej wanie drodze, co
spowoduje jeszcze wikszy przyrost jej przewodnoci.
Krtko mwic, gdy jakie bodce spowoduj przyrost przewodnoci drogi czcej
dwa elementy korelacyjne, to powtarzanie si tych bodcw tym bardziej bdzie si
przyczynia do wzrostu jej przewodnoci.
Powstawanie drogi o zwikszonej przewodnoci midzy elementami korelacyjnymi
stanowi s k o j a r z e n i e tych elementw, a porednio rwnie potencjaw wystpujcych
w tych elementach (np. skojarzenie potencjaw receptorowych), organw zwizanych z tymi
potencjaami (np. skojarzenie receptorw) oraz przyczyn wystpowania tych potencjaw (np.
skojarzenie bodcw). Przewodno korelacyjna takiej drogi stanowi r e j e s t r a t
s k o j a r z e n i a , a moc korelacyjna pynca po takiej drodze stanowi k o r e l a t
skojarzenia.
Uwzgldniajc wszystkie cztery potencjay mona rozrni osiem skojarze.
Wyczajc do pniejszego omwienia pi skojarze, wynikajcych ze sprzenia
korelatora z homeostatem, ogranicz si tutaj do trzech skojarze, mogcych powstawa
midzy potencjaami receptorowymi i efektorowymi:
skojarzenia potencjaw receptorowych (bodziec bodziec),
169

 skojarzenie potencjau receptorowego z potencjaem efektorowym (bodziec

reakcja),
skojarzenie potencjaw efektorowych (reakcja reakcja).
atwo zauway, e wyczerpuje to wszelkie moliwoci skojarze wymienionych
potencjaw.
W teorii odruchw warunkowych najpierw zwrcono uwag na skojarzenie bodcw
(odruch klasyczny). Przykadem s tu synne dowiadczenia Pawowa, w ktrych przez
podawanie psu misa, czemu towarzyszy gos dzwonka, wytworzono u psa skojarzenie tych
dwch bodcw, wskutek czego samo dzwonienie wystarczyo, eby pies zachowywa si
tak, jak gdyby pokazywano mu miso.
Z cybernetycznego punktu widzenia wystpuj tu dwie sytuacje. W jednej moc
korelacyjna pynie od elementu 1, w ktrym bodziec S1 wywouje potencja receptorowy, do
efektora, wywoujc jego reakcj R. W drugiej moc korelacyjna pynie od elementu 2, w
ktrym bodziec S2 wywouje potencja receptorowy, do elementu 1, a std do tego samego
efektora. Poniewa bodziec S1 jest skojarzony z bodcem S2, czyli przewodno midzy
elementami 1 i 2 jest dua, wic moc korelacyjna w drugiej sytuacji jest prawie tak dua jak
w pierwszej sytuacji. Wobec tego reakcja R nastpi zarwno wtedy, gdy pojawi si bodziec
S1, jak i wtedy, gdy zamiast niego pojawi si skojarzony z nim bodziec S2.
W fizjologii wyrniono te skojarzenie midzy bodcem a reakcj (odruch
instrumentalny). Znanym tego przykadem jest dowiadczenie ze szczurem, ktry biegajc
po klatce naciska przypadkowo dwigni, wprowadzajc do klatki kawaek soniny, a gdy
si to wielokrotnie powtrzy, powstaje u szczura skojarzenie midzy bodcem a reakcj,
sprawiajce, e ilekro odczuwa on gd, biegnie od razu do dwigni i naciska j.
Z cybernetycznego punktu widzenia wystpuj tu serie reakcji, przy czym w
poszczeglnych seriach reakcje s rozmaite, ale w kocu kadej serii wystpuje taka sama
reakcja R (nacinicie pedau). Reakcja ta jest wic najczstsza, a wobec tego przewodno
drogi przepywu mocy wywoujcych te reakcj wzrasta. Zmienia to nastpne rozpywy mocy
korelacyjnej tak, e coraz wiksza moc korelacyjna przepywa po tej drodze, przyczyniajc
si jeszcze bardziej do wzrostu jej przewodnoci. Prowadzi to coraz szybciej do stanu, gdy
moc korelacyjna przepywa gwnie t drog, za kadym razem wywoujc ju tylko reakcj
R.
Natomiast, jak si wydaje, nie zwrcono uwagi na skojarzenie reakcji. Tymczasem
odruchy takiego rodzaju istniej, np. u kierowcy takswki, ktry na polecenie pasaera, eby
170

skrci w prawo, obraca kierownic w prawo, ale zarazem sygnalizuje to kierunkowskazem.

Pocztkujcy kierowcy nieraz zapominaj o obowizku takiej sygnalizacji, z czasem jednak
wytwarza si tak silne skojarzenie tych dwch reakcji, e zmieniajc kierunek jazdy kierowca
sygnalizuje to odruchowo.
Cybernetycznie mona taki rodzaj odruchw objani tym, e gdy wskutek pojawienia
si bodca moc korelacyjna dopywa do okrelonego efektora, wwczas dopynie ona rwnie
do innego efektora, jeeli przewodno drogi czcej obydwa efektory jest dua
(skojarzenie). Wskutek tego oprcz reakcji na bodziec wystpi rwnie reakcja z ni
skojarzona.
Czsto si podkrela, e skojarzenia powstaj przy jednoczesnym wystpowaniu
bodcw. Nie jest to jednak konieczne, kady bodziec z osobna wywouje rozpyw mocy
korelacyjnej i wzrost przewodnoci korelacyjnej drg przepywu, tote droga czca punkty,
w ktrych powstan potencjay rejestracyjne dwch rnych bodcw, bdzie mie
zwikszon przewodno niezalenie od tego, czy te bodce pojawiy si jednoczenie, czy
kolejno.
W taki wanie sposb powstaj domniemania co do przyczyn i skutkw, zarwno gdy
chodzi o pogldy naukowe, jak i rozmaite przesdy. Badacz, analizujc wyniki obserwacji
naukowych, kojarzy je nie tylko z faktami towarzyszcymi, lecz i poprzedzajcymi te
obserwacje. Gdy w par miesicy po ukazaniu si komety wybuchnie wojna, przesdni s
skonni traktowa ukazanie si komety jako zapowied wojny. Gdy w jakiej wsi nagle umrze
dziecko, atwo u nieowieconych mieszkacw o przewiadczenie, e urzeka je obca
starucha, ktra przechodzia tamtdy poprzedniego dnia. Na podstawie skojarze bodcw
niejednoczesnych odbywaa si wikszo samosdw nad czarownicami. Tu rwnie jest
rdo wielu pomyek sdowych, do ktrych doszo w myl starorzymskiej maksymy, e
pniejsze jest skutkiem wczeniejszego (post hoc, ergo proper hoc).
Im silniejsze s bodce, tym wikszy bdzie wzrost przewodnoci i tym mniejsz rol
odgrywa odstp czasu midzy bodcami oraz wielokrotno ich powtarzania. Na przykad
pidziesicioletniemu czowiekowi huk eksplozji bomby lotniczej moe si skojarzy z
grzmotem pobliskiego pioruna, ktry sysza tylko raz, bdc dziesicioletnim chopcem.
Psychologowie nieraz wskazuj jako na niezwyke zjawisko, e kto ulega zudzeniu,
jakoby mu si przypominao pewne zdarzenie niegdy przeyte, chocia skdind wie na
pewno, e tak nie byo ani by nie mogo (np. zudzenie przy zwiedzaniu zaktka obcego,
pierwszy raz w yciu widzianego miasta, jakoby si tu ju niegdy byo). Nie ma w tym
171

jednak nic niezwykego. Rejestraty nawarstwiaj si w mzgu w rnych czasach, ale gdy
powstan, istniej w nim jednoczenie i mog by ze sob skojarzone wskutek rozmaitych
przepyww mocy korelacyjnej, chocia dotycz faktw, ktre w przeszoci wystpiy nie w
tym samym czasie ani nie w tym samym miejscu.
Jeszcze wyraniejszym przykadem podobnych zudze s przypadki, gdy kto
odczuwa bl w nodze amputowanej kilka lat temu. Rzecz w tym, e noga wprawdzie od
dawna nie istnieje, ale nadal istniej rejestraty w mzgu, stanowic drogi o duej
przewodnoci korelacyjnej, po ktrych moe przepywa moc korelacyjna i wywoywa
podobne skutki jak wtedy, gdy noga jeszcze istniaa. Raczej byoby dziwne, gdyby miao by
inaczej. To, e odczucia takiego rodzaju spotyka si rzadko, naley przypisa daleko
posunitej derejestracji z upywem lat.
Powstawanie skojarze umoliwia procesy parainformacyjne (rozdzia 7).
Tak na przykad w wyniku eksperymentw z podawaniem psu misa i dzwonieniem
wytworzone skojarzenie zaczo u psa odgrywa rol parainformacji, dziki ktrej sam gos
dzwonka oznacza dla psa zapowied, e bdzie miso.
W twrczoci artystycznej i naukowej oryginalno dziea sztuki czy koncepcji
naukowej polega jedynie na nowoci samych skojarze midzy znanymi ju twrcy
bodcami. Tak na przykad powieciopisarz wyposaa bohatera swojej powieci w znane
sobie cechy zebrane z rnych osb. Nawet w powieciach fantastycznych nie spotykane w
przyrodzie istoty lub nie zbudowane w technice maszyny s zbiorami skojarze midzy
znanymi powieciopisarzowi elementami, jak np. ksztaty, barwy itp. Podobnie odkrycie
prawidowoci w zjawiskach bdcych przedmiotem bada naukowych jest wynikiem
nowego skojarzenia znanych uczonemu elementw.
Z czego bynajmniej nie wynika, e atwo jest by twrczym lub odkrywczym.
I wreszcie pozostaje wyjani, na czym musi polega w y k o r z y s t y w a n i e
i n f o r m a c j i w korelatorze. Rzecz jasna, chodzi o ich wykorzystywanie do oddziaywania
na otoczenie w interesie systemu autonomicznego.
Oddziaywanie na otoczenie wymaga wykonywania pewnej pracy przez efektory, a
potrzebna do tego energia wykonawcza musi dopywa do efektorw z akumulatora. Oprcz
tego musi dopywa do efektorw energia sterownicza z korelatora, potrzebna do
przenoszenia informacji wyznaczajcych, ktry efektor ma zareagowa, czyli do
spowodowania odpowiedniej zmiany jego struktury. Podobnie jak np. potrzebna jest energia

172

wykonawcza do wiecenia lampy elektrycznej oraz energia sterownicza do zamknicia

wycznika, co jest zmian struktury wyznaczajc, ktra lampa ma wieci.
Chocia energia sterownicza moe by znacznie mniejsza od energii wykonawczej, to
jednak musi ona pozostawa do niej w pewnej proporcji. Im wiksza bowiem jest energia
wykonawcza, tym bardziej wytrzymaa musi by konstrukcja efektora i tym wiksze musz
by rozmiary jego elementw. Sterowanie polega wprawdzie tylko na zmianie struktury
efektora, np. na zmianie wzajemnego rozmieszczenia jego elementw, ale im wiksze s te
elementy, tym wiksza jest potrzebna energia sterownicza.
Dlatego np. do sterowania przepywu wody wodocigowej w mieszkaniu wystarcza
lekkie pokrcenie maego kurka, natomiast do sterowanie przepywu wody w eglownym
kanale konieczne s potne luzy, ktrych podnoszenie wymaga duej energii, chocia jest
to tylko energia sterownicza.
Jest wic zrozumiae, e potencja efektorowy musi by dostatecznie duy, a
mianowicie reakcja efektora nastpi dopiero wtedy, gdy potencja efektorowy przekroczy
prg czuoci efektora, czyli bdzie wikszy ni jego p o t e n c j a d e c y z y j n y (Vd), tj.
najmniejszy potencja

efektorowy wystarczajcy do

spowodowania,

eby energia

wykonawcza dopywaa do tego efektora.

Moc korelacyjna, rozpywajca si w korelatorze we wszystkich kierunkach, dopywa
rwnie do wszystkich efektorw, ale dopki wywouje ona potencjay efektorowe mniejsze
od potencjaw decyzyjnych poszczeglnych efektorw, nie nastpi reakcja adnego efektora.
Dopiero gdy potencja efektorowy na ktrym efektorze przekroczy jego potencja
decyzyjny, nastpi reakcja tego efektora.
Przekroczenie potencjau efektorowego bdzie okrelane jako d e c y z j a .
Taki musi by proces fizyczny sprawiajcy, e w zalenoci od tego, co si dzieje w
korelatorze, pewne efektory zareaguj, a inne nie.
Z kolei to, co si dzieje w korelatorze, zaley od dziaania homeostatu.
Zadaniem homeostatu jest utrzymywanie rwnowagi funkcjonalnej systemu
autonomicznego, ale takie stawianie sprawy nie wyjania istoty funkcjonowania homeostatu,
ktry przecie nie zna si na takich mdrych rzeczach jak system autonomiczny i jego
rwnowaga funkcjonalna ani nie przejmuje si zadaniem jej utrzymywania. Homeostat to
tylko organ zachowujcy si w okrelony sposb w okrelonych warunkach, jedynie wynik
jego zachowania jest taki, e system autonomiczny utrzymuje si w rwnowadze

173

funkcjonalnej. Pozostaje wic wyjani, na czym polega zachowanie homeostatu, podobnie

jak zostao wyjanione zachowanie efektorw w zwizku z powstawaniem decyzji.
Homeostat, jak kady organ, moe reagowa tylko na to, co si dzieje z nim samym.
Moe utrzymywa rwnowag systemu autonomicznego tylko przez to, e utrzymuje wasn
rwnowag. Moe przeciwdziaa zakceniom rwnowagi systemu autonomicznego tylko
przez to, e przeciwdziaa zakceniom wasnej rwnowagi, na zmiany na swoim wejciu
reagujc zmianami na swoim wyjciu.
W szczeglnoci, w razie zwikszenia si mocy korelacyjnej wzrasta potencja
perturbacyjny, na co homeostat reaguje zmniejszeniem potencjau homeostatycznego, a w
konsekwencji zmniejszeniem mocy korelacyjnej i potencjau perturbacyjnego, i w ten sposb
rwnowaga zostaje przywrcona.
Podobnie, w razie zmniejszenia si mocy korelacyjnej maleje potencja perturbacyjny,
na co homeostat reaguje zwikszeniem potencjau homeostatycznego, a w konsekwencji
zwikszeniem mocy korelacyjnej, i w tym wic przypadku rwnowaga zostaje przywrcona.
Istotn rol odgrywa to, e potencja perturbacyjny Vp zmienia si podobnie jak
potencja homeostatyczny Vh (tj. jeeli Vh wzrasta, to i Vp wzrasta, a jeeli Vh maleje, to i Vp
maleje), natomiast potencja homeostatyczny Vh zmienia si odwrotnie ni potencja
perturbacyjny Vp (tj. jeeli Vp wzrasta, to Vh maleje, a jeeli Vp maleje, to Vh wzrasta), czyli
wystpuje sprzenie ujemne.
A zatem moc korelacyjna K zaley od sumy potencjaw Vr + Vh i od przewodnoci
korelacyjnej G.
Analogicznie do rwnania [10.1] mona napisa

Vr + Vh = Vo +

K
G

skd, przyjmujc potencja odniesienia jako Vo = 0 (tzn. traktujc sum potencjaw

Vr + Vh jako nadwyk ponad potencja Vo), otrzymuje si

Vr + Vh =

174

K
G

a wobec tego

[10.4]

K = [Vr + Vh ] G

Poniewa od mocy korelacyjnej K zale potencjay efektorowe Ve i potencja

perturbacyjny Vp, a moc korelacyjna K zaley od potencjau homeostatycznego Vh, wic std
wynika, e homeostat, reagujc na zmiany potencjau Vp, wpywa zarazem na potencjay
efektorowe Ve, a przez to na powstawanie reakcji i ich rodzaj. Znaczy to, e przez
utrzymywanie wasnej rwnowagi homeostat wpywa na zachowanie caego systemu
autonomicznego.
Mwic pogldowo, jest to taka sytuacja, jak gdyby do wielkiego jeziora, do ktrego
woda dopywa jedn rzek, a odpywa drug, dobudowano dwa kanay regulacyjne, z ktrych
jednym odprowadza si wod, gdy przez jezioro przepywa jej za duo, drugim za
doprowadza wod, gdy przepywa jej za mao. Rzecz jasna, woda z rzeki dopywowej i z
kanau dopywowego tworzyyby jeden wsplny przepyw, rozgaziajcy si nastpnie
midzy rzek odpywow i kana odpywowy.
Jeeli rwnowag homeostatu uwaa za stan normalny, w ktrym wystpuje
normalny potencja homeostatyczny i normalny potencja homeostatyczny, to brakiem
rwnowagi jest wystpowanie rnic midzy aktualnymi a normalnymi potencjaami,
przywracaniem za rwnowagi jest zmniejszanie si tych rnic.
W zwizku z tym wprowadzimy nastpujce konwencje terminologiczne.

E m o c j a jest to oddziaywanie korelatora na homeostat. W szczeglnoci moe to

by:
a w e r s j a (emocja awersyjna), czyli emocja polegajca na wzrastaniu potencjau
perturbacyjnego,
a t r a k c j a (emocja atrakcyjna), czyli emocja polegajca na zmniejszaniu si
potencjau perturbacyjnego.

R e f l e k s j a jest to oddziaywanie homeostatu na korelator.

W szczeglnoci moe to by:

175

 dezaprobata

(refleksja dezaprobacyjna), czyli refleksja polegajca na

zmniejszaniu si potencjau homeostatycznego,

a p r o b a t a (refleksja aprobacyjna), czyli refleksja polegajca na wzrastaniu
potencjau homeostatycznego.
Dla ilustracji zastosowania tych poj w zwizku z dziaaniem homeostatu przytocz
prosty przykad. Kady czowiek ma wasne poczucie normalnego toku spotka towarzyskich.
Ma je rwnie Kowalski, ktry wanie uczestniczy w rozmowie towarzyskiej, majcej jego
zdaniem przebieg normalny. A teraz rozpatrzymy dwie nastpujce sytuacje.
Sytuacja pierwsza. Do towarzystwa przybyo kilka osb bardzo gadatliwych. Dla
Kowalskiego jest to odchylenie od stanu normalnego. Nadmiar syszanych sw wywouje u
niego wzrost potencjau perturbacyjnego (awersja), na co jego homeostat reaguje
zmniejszeniem potencjau homeostatycznego (dezaprobata), moc korelacyjna maleje,
ograniczajc reakcje Kowalskiego. W rezultacie wic Kowalski milknie. W ten sposb
poprawi swj stan w kierunku rwnowagi, ale rwnie i stan rozmowy towarzyskiej, w
ktrej nadmiar sw zmniejszy swoim milczeniem.
Sytuacja druga. Po pewnym czasie gadatliwi si wynieli ku uldze Kowalskiego, jego
potencja perturbacyjny maleje (atrakcja), a potencja homeostatyczny wzrasta (aprobata),
wskutek czego rwnie moc korelacyjna wzrasta, wzmagajc reakcje Kowalskiego. W
rezultacie staje si on bardziej rozmowny. W ten sposb poprawi swj stan w kierunku
rwnowagi, ale rwnie i stan rozmowy towarzyskiej, w ktrej niedomiar sw zmniejszy
poprzez swoj zwikszon rozmowno.
Wnikliwy czytelnik moe wysun zarzut, e okreliem przybyszw niepochlebnie
jako gadatliwych, przesdzajc przez to oczywisto powstania awersji u Kowalskiego.
Tymczasem to, co jest gadulstwem dla jednych, moe nim nie by dla innych. Jak wic si
dzieje, e to samo wywouje u kogo atrakcj, a u kogo innego awersj?
Wyjanienie tej sprawy jest proste. Podobnie jak potencjay efektorowe, tak samo
potencja perturbacyjny zaley od korelatw (rozpyw mocy korelacyjnej), ktre z kolei
zale od rejestratw (rozkad przewodnoci korelacyjnej), te za mog by rne u
poszczeglnych osb.
Istotne w tym przykadzie jest okazanie, e zwikszanie si i zmniejszanie
rozmownoci Kowalskiego jest procesem majcym podstawy fizyczne. Tak samo
zachowywaaby si maszyna autonomiczna.

176

Rzecz jasna, nie jest obojtne, z kim si rozmawia i o czym, ale s to dodatkowe
okolicznoci, take majce podstawy fizyczne, o czym bdzie mowa poniej przy omawianiu
rozmaitych rodzajw motywacji.
Przebieg oddziaywania homeostatu na korelator zaley od sytuacji istniejcej w tym
czasie w korelatorze. Aby to rozpatrzy, przypumy, e w pewnej chwili pojawia si wiey
bodziec (tj. nie bdcy dokadnym powtrzeniem adnego z dawniejszych bodcw), pod
wpywem ktrego powstaje potencja receptorowy w okrelonym elemencie korelacyjnym
(zwizanym z receptorem, ktry wykry ten bodziec). Potencja ten wywouje rozpyw mocy
korelacyjnej od tego elementu w rozmaitych kierunkach. Rozpyw mocy korelacyjnej
powoduje wzrost przewodnoci wok wspomnianego elementu korelacyjnego, co z kolei
przyczynia si do wzrostu mocy korelacyjnej, a wic dalszego wzrostu przewodnoci, itd., o
czym bya ju mowa poprzednio. W ten sposb powstaje rejestrat informacji o pojawieniu si
wieego bodca (rozkad zwikszonej przewodnoci korelacyjnej) oraz korelat informacji o
pojawieniu si wieego bodca (rozpyw mocy korelacyjnej).
Korelat informacji o pojawieniu si bodca bdzie dalej okrelany jako w r a e n i e .
Rejestrat informacji o pojawieniu si bodca bdzie dalej okrelany jako r e j e s t r a t
wraenia.
Jednake wiey bodziec zasta ju w korelatorze pewien rozkad przewodnoci
korelacyjnej, na ktry zoyy si rejestraty rozmaitych dawniejszych bodcw i ich
skojarze, oraz pewien rozpyw mocy korelacyjnej, na ktry skadaj si korelaty
dawniejszych bodcw i ich skojarze.
Rozpyw mocy korelacyjnej spowodowany przez wiey bodziec nakada si na
zastany rozpyw mocy korelacyjnej, tworzc czny rozpyw mocy korelacyjnej, ktry bdzie
dalej okrelany jako w y o b r a e n i e . Rwnie rozkad przewodnoci spowodowany przez
wiey bodziec nakada si na zastany rozkad przewodnoci, tworzc czny rozkad
przewodnoci

korelacyjnej,

ktry

bdzie

dalej

okrelany

jako

rejestrat

wyobraenia.
Mwic pogldowo, jest to podobnie jak w sytuacji, gdy po botnistej, zalewanej
deszczem drodze, z na wp zatartymi kolejnymi pozostawionymi przez poprzednie wozy,
przejeda jeszcze jeden wz. Pozostawia on za sob wiee koleiny, ale bdce
uzupenieniem poprzednich, a przy tym woda deszczowa pynie nie tylko wieymi
koleinami, lecz take dawnymi, w rezultacie wic powstaje czny rozkad kolein i czny

177

rozpyw wody. wiee koleiny, pocztkowo do wyrane, z czasem wyrniaj si coraz

mniej.
Jest zrozumiae, e o wyodrbnionych wraeniach moe by mowa tylko w
odniesieniu do bodcw nie majcych jeszcze skojarze w korelatorze lub te jeeli
rejestraty skojarze ju istniej tylko bezporednio po pojawieniu si bodca, zanim
rejestraty skojarze zd przyczyni si do powstania korelatw, czyli zanim moc
korelacyjna popynie po drogach o zwikszonej przewodnoci, jak stanowi te rejestraty.
Pniej wraenia stan si nierozrnialnymi skadnikami wyobrae.
Mona to zilustrowa prostym przykadem. Patrzc na cytryn mamy wraenie tej
plamy o owalnym ksztacie, poniewa w tym przypadku receptory wzrokowe wykrywaj
bodce wynikajce z barwy i ksztatu cytryny. Takie samo jest wraenie przy patrzeniu na
cytryn namalowan, np. na obrazie typu martwa natura. W przeszoci jednak nie tylko
widzielimy wiele cytryn, ale rwnie poznalimy ich smak, a rejestraty powstaych przy tym
skojarze przetrway do obecnej chwili. Moc korelacyjna powstajca przy aktualnym
patrzeniu na cytryn rozpywa si rwnie po drogach o zwikszonej przewodnoci
korelacyjnej, stanowicych rejestraty owych skojarze, czyli powstaj korelaty skojarze,
stanowice wyobraenie cytryny, a w tym take jej smaku.
Do powstawania korelatw skojarze potrzebne jest nie tylko istnienie rejestratw
skojarze, lecz take pojawienie si potencjaw powodujcych przepyw energii
korelacyjnej, ale w odniesieniu do podanego przykadu bynajmniej nie musz to by
potencjay receptorowe wynikajc z patrzenia na cytryn tak sam rol mog spenia
potencjay receptorowe wynikajce z usyszenia wyrazu cytryna, a nawet pojawienie si
potencjau homeostatycznego wywoujcego przepyw mocy korelacyjnej w obszarze
rejestratw skojarze dotyczcych cytryn. Wyobraenie cytryny moe wic powsta nie tylko
pod wpywem widoku cytryny, czyli w zwizku z jej wraeniem, lecz take pod wpywem
refleksji.
Mona rozrnia wyobrani odtwrcz, jako powstawanie wyobrae na
podstawie rejestratw skojarze wynikych z dawnych wrae, oraz wyobrani twrcz,
jako powstawanie wyobrae na podstawie skojarze wieo powstajcych wskutek
przepyww mocy korelacyjnych po zupenie nowych drogach o zwikszonej przewodnoci
korelacyjnej.
Szczeglnym przypadkiem z zakresu wyobrani odtwrczej jest uoglnianie poj,
polegajce na tym, e gdy w nastpujcych po sobie zbiorach bodcw pewne bodce zawsze
178

si powtarzaj, inne za pojawiaj si tylko jednorazowo (lub bardzo rzadko), to bodce

powtarzajce si wytworz silne i trwae rejestraty, podczas gdy sabe rejestraty bodcw
jednorazowych szybko zanikn. Z czasem wic bd mogy powstawa tylko korelaty
informacji o bodcach zawsze si powtarzajcych, czyli wyobraenia pozbawione
wystpujcych sporadycznie szczegw. W taki sposb powstaje wyobraenie stou w
oglnoci (idea stou), nie obejmujce faktu, e w nodze jednego z tysicy widzianych
stow bya odupana drzazga.
Jak ju poprzednio zaznaczono, midzy czterema potencjaami wystpujcymi w
korelatorze jest moliwych osiem skojarze, z ktrych trzy, nie zwizane z istnieniem
homeostatu, zostay ju przedtem omwione.
Oto pi pozostaych skojarze:
skojarzenie

potencjau

homeostatycznego

potencjaem

receptorowym

(refleksjawraenia),
skojarzenie potencjau homeostatycznego z potencjaem efektorowym (refleksja
decyzja),
skojarzenie potencjau receptorowego z potencjaem perturbacyjnym (wraenia
emocja),
skojarzenie potencjau efektorowego z potencjaem perturbacyjnym (decyzja
emocja)
skojarzenie

potencjau

homeostatycznego

potencjaem

perturbacyjnym

(refleksjaemocja).
Od skojarze, jako drg o zwikszonej przewodnoci korelacyjnej, zaley rozpyw
mocy korelacyjnej, a wic rwnie powstawanie decyzji i reakcji, czyli zachowanie si
systemu autonomicznego odpowiednio do zmian potencjaw w korelatorze.
W oglnoci wic przebieg korelacji jest taki, e od wej korelatora, w ktrych
wystpuje potencja receptorowy Vr i potencja homeostatyczny Vh wywoana przez te
potencjay moc korelacyjna K pynie, odpowiednio do rozkadu przewodnoci korelacyjnej G,
do wyj korelatora, w ktrych wywouje ona potencja efektorowy Ve i potencja
perturbacyjny Vp (rys. 10.4). Inaczej mwic, wraenia i refleksje wywouj wyobraenia,
ktre z kolei wywouj decyzje i emocje.

179

Rys. 10.4 Oglny schemat korelacji

Wszelkie skojarzenia mona pogrupowa wedug nastpujcego rozrnienia: wejcie

z wejciem, wejcie z wyjciem, wyjcie z wyjciem, jak to uwidacznia zestawienie na rys.
10.5.

Rys. 10.5 Rodzaje skojarze

180

Na blisze omwienie zasuguje wpyw poszczeglnych rodzajw skojarze na

decyzje, a wic i na reakcje (w nawiasach s podane odnone potencjay). Podane poniej
przykady s dobrane dla uatwienie porwna.

Skojarzenia wejciewyjcie.
1) Jeeli wraenie (Vr) bodca jest wystarczajce do spowodowania decyzji i reakcji,
to skojarzone z nim wraenie (V'r) innego bodca moe si rwnie okaza wystarczajce do
spowodowania takiej samej decyzji i reakcji.
Na przykad gdy zaatakowany przechodzie zaciska odruchowo pi, to ju samo
pojawienie si typowych okolicznoci poprzedzajcych atak (np. groby sowne) moe
spowodowa ten odruch.
2) Jeeli wraenie (Vr) bodca jest wystarczajce do spowodowania decyzji i reakcji,
to refleksja (Vh) prowadzca do wyobraenia tego bodca moe si rwnie okaza
wystarczajca do spowodowania takiej samej decyzji i reakcji.
Na przykad, gdy kto na samo tylko wyobraenie, e mgby zosta zaatakowany,
zaciska odruchowo pi.

Skojarzenie wejciewyjcie.
3) Wraenie (Vr) bodca powoduje skojarzon z nim decyzj (Ve) i reakcj.
Na przykad kto, kto wielokrotnie unika ciosu noem przez uderzenie pici
napastnika, przy nastpnej okazji zaciska odruchowo pi.
4) Refleksja (Vh) wywouje skojarzon z ni decyzj (Ve) i reakcj.
Na przykad kto wyobraajc sobie, jak zacinie pi, rzeczywicie j zaciska. Do
typowych przykadw mona te zaliczy, gdy kto obmylajcy sobie wane przemwienie
odruchowo mwi na gos sam do siebie.
5) Wraenie (Vr) bodca powoduje skojarzon z nim emocj (Vp).
Na przykad kto wielokrotnie obity odczuwa lk przy nastpnym zaatakowaniu.
6) Refleksja (Vh) wywouje skojarzon z ni emocj (Vp).
Na przykad kto wielokrotnie obity odczuwa lk na samo wyobraenie, e mgby
znw zosta zaatakowany. Typowym przykadem jest te trema na myl o zbliajcym si
wystpie.

181

Skojarzenia wyjcie wyjcie.

7) Jeeli wraenie bodca jest wystarczajce do spowodowanie decyzji (Ve) i reakcji,
to moe si okaza wystarczajce rwnie do spowodowania skojarzonej z ni decyzji (V'e) i
reakcji.
Na przykad gdy kto w bjce na pici z reguy odstawia nog do tyu, aby si nie
zachwia, robi to pniej odruchowo przy zaciskaniu pici.
8) Jeeli wraenie bodca jest wystarczajce do spowodowania decyzji (Ve) i reakcji,
to moe si okaza wystarczajce do spowodowania skojarzonej z ni emocji (Vp).
Na przykad kto, komu wielokrotnie zdarzao si odstraszy napastnikw lask, czuje
si pewny siebie, gdy przy nastpnym zaatakowaniu trzyma w rku lask.
Jak wida, w korelatorze zawierajcym tylko jeden receptor i jeden efektor moliwych
jest sze rodzajw skojarze (wobec odliczenia skojarzenia 1, wystpujcego midzy dwoma
receptorami, oraz skojarzenia 7, wystpujcego midzy dwoma efektorami), co daje
kilkadziesit moliwoci wystpowania po kilka rodzajw skojarze naraz. Przy
uwzgldnieniu ponadto, e liczby elementw korelacyjnych, a wic odpowiednio rwnie
receptorw i efektorw, mog by wielkie (dla porwnania: liczba komrek nerwowych w
mzgu jest okoo miliona razy wiksza u czowieka ni u owadw), liczba moliwych
kombinacji skojarze moe by ogromna.
Pozwala to oceni dysproporcj midzy niewielk liczb moliwych zachowa
regulatora technicznego wyposaonego w jeden receptor i jeden efektor a nieprzewidywaln
praktycznie mnogoci moliwych zachowa czowieka. Na tym tle staj si zrozumiae
przyczyny trudnoci i niepowodze konstruowania cybernetycznych modeli czowieka,
opartych na zwikszaniu liczby torw oddziaywa, majcych konstrukcj zaczerpnit z
automatyki. Do dziaania takich modeli prbowano wprowadza przypadkowo w
mniemaniu, e przez to zachowanie si takich modeli stanie si rwnie nieprzewidywalne, a
wic bdzie podobne do zachowania ludzkiego. Jest to oczywiste nieporozumienie, czym
innym bowiem jest nieprzewidywalno wynikajca z nieznajomoci przypadkowego stanu
modelu, czym innym za nieprzewidywalno wynikajca z mnogoci moliwych dziaa
czowieka, bynajmniej nie przypadkowych, lecz ukierunkowanych w jego wasnym interesie,
a wic podlegajcych okrelonych zasadom.
Aby te zasady uwydatni, wyodrbnimy te procesy korelacyjne, w ktrych odgrywa
rol homeostat, dziki ktremu system autonomiczny moe si sterowa we wasnym
interesie. W zwizku z tym wprowadzimy nastpujc konwencj terminologiczn.
182

M o t y w a c j a jest to zaleno potencjau efektorowego od dziaania homeostatu.

Inaczej mwic, jest to zaleno decyzji od emocji i refleksji.
Powysza definicja wycza z pojcia motywacji odrbne wystpowanie skojarze 1,
3 i 7, jako nie zwizanych z dziaaniem homeostatu, oraz skojarzenia 6, jako nie zwizanego z
decyzjami.
atwo zauway, e spord pozostaych czterech skojarzenia 2 i 4 wspieraj decyzj
(tj. przyczyniaj si do powstawania decyzji), natomiast skojarzenia 5 i 8 blokuj decyzj (tj.
przeciwdziaaj powstawaniu decyzji). Pozwala to wyrni dwie nastpujce moliwoci
skrajne.
M o t y w a c j a o f e n s y w n a jest to motywacja, w ktrej dziaanie homeostatu
wspiera decyzj.

Rys. 10.6 Motywacje silne

a) motywacja ofensywna (aprobata wraenia i aprobata decyzji)
b) motywacja defensywna (awersja wraenia i awersja decyzji)

Schemat motywacji ofensywnej jest przedstawiony na rys. 10.6a. Nawet jeeli moc
korelacyjna, pynca na drodze od Vr do Ve wskutek pojawienia si bodca S, jest nie
wystarczajca do spowodowania reakcji R, to jednak reakcja ta moe nastpi dziki
dopywom mocy korelacyjnej na drodze od Vh do Vr (skojarzenie refleksjawraenie) oraz
na drodze od Vh do Ve (skojarzenie refleksjadecyzja).
Inaczej mwic, nawet sabe wraenie, ale wzmocnione wyobraeniami wywoanymi
przez refleksj w postaci aprobaty wraenia i decyzji, moe spowodowa decyzj i reakcj.

183

Jest to przypadek silnej motywacji ofensywnej, w odrnieniu od przypadkw, gdy

wystpuje tylko jeden z tych dwch dopyww mocy korelacyjnej (tj. tylko aprobata wraenia
lub tylko aprobata decyzji) i okazuje si wystarczajcy do spowodowania reakcji.
Jeeli do spowodowania decyzji wystarcza sama tylko aprobata wraenia lub sama
aprobata decyzji, to nie jest wszystko jedno, ktra z nich wystpuje. Rnica polega na tym,
e pod wpywem aprobaty okrelonego wraenia, a wic okrelonego bodca, mog
powstawa rne decyzje (jeeli od tego samego receptora kilka drg o dostatecznej
przewodnoci prowadzi do rnych efektorw) natomiast aprobata okrelonej decyzji moe
wywoywa okrelon reakcj pod wpywem rnych wrae, a wic rnych bodcw
(jeeli do tego samego efektora kilka drg o dostatecznej przewodnoci prowadzi od rnych
receptorw).

Przejawem motywacji opartej na skojarzeniach r e f l e k s j a w r a e n i e jest

zachowanie wynikajce z upodobania do doznawania okrelonych wrae, wywoywanych
przez bodce rzeczywiste (np. gastronomiczne, turystyczne itp.), lub zmylone (np. w
powieciach, filmach itp.), a nawet bdce tworami wasnej wyobrani.
Zachwyt stwarza gotowo do rozmaitych decyzji i reakcji. Wiadomo, e piknym
kobietom mczyni chtnie wywiadczaj rozmaite przysugi, od ustpienia miejsca w
tramwaju do naraenia si na niebezpieczestwo (w obronie czci kobiety wzmocnionej
urod). Rwnie kobiety, ktrym dostarcza si odpowiednich wrae, s skonniejsze do
wielu rzeczy i nawet szatan doradza Faustowi obdarowanie Magorzaty klejnotami.
Pod wpywem silnych wrae kibice sportowi s zdolni do najdzikszych wybrykw.
To samo mona powiedzie o nastolatkach na wystpach idolw beatowych.
Do tego rodzaju motywacji naley te upodobanie do przey erotycznych po ciemku
ograniczone tym wraenia s wzbogacane wasnymi wyobraeniami, upikszajcymi
rzeczywisto, a przez to bardziej podniecajcymi.
Dostarczanie atrakcyjnych wrae jest powszechnie stosowanym rodkiem do
zmikczania ludzi, tj. do wywoywania u nich postpowania, do jakiego w innych
okolicznociach byliby mniej skonni.
Tak na przykad atwiej z opornym kontrahentem ubi interes przy dobrej kolacji, a i
call girls zostay wymylone do podobnych celw.

184

Przejawem motywacji opartej na skojarzeniach r e f l e k s j a d e c y z j a jest

zachowanie wynikajce z upodobania do decydowania.
Czsto ludzie, ktrym ich zawd nie daje moliwoci decydowania, sami sobie takie
moliwoci stwarzaj, przewanie przez zajmowanie si sprawami bez znaczenia, dziki
czemu nikt im tego nie zabrania. Mona tu wymieni ludzi grywajcych z zapaem w bryda,
uprawiajcych wasny ogrdek, zajmujcych si majsterkowaniem lub jakimkolwiek innym
hobby.
Istniej te dziaacze z zamiowania, znajdujcy upodobanie w organizowaniu
czegokolwiek, wycieczki krajoznawczej albo zbirki na cele dobroczynne, przedstawienia
amatorskiego albo czyjego jubileuszu, byleby o czym decydowa to urodzeni prezesi
jednoosobowych zarzdw.
S amatorzy jedenia samochodem, pomimo e to jest im niepotrzebne ani do
zaatwiania jakichkolwiek spraw, ani do ogldania nowych widokw, a tylko stanowi rdo
satysfakcji z kierowania tym pojazdem.
Filatelici zabiegaj o zdobycie znaczka brakujcego im do skompletowania serii,
chocia to do niczego nie suy poza satysfakcj z samego osignicia celu. Podobnie jest z
wszelkimi innymi kolekcjonerami (nie odnosi si to do ludzi handlujcych kolekcjami, ci
bowiem niczego nie zbieraj, do nabytych kolekcji nie maj adnego przywizania i z
atwoci si ich pozbywaj z odpowiednim zyskiem).
Naley tu rwnie wymieni donuanw pasjonujcych si pokonywaniem trudnoci
uwodzenia, bez wikszego zainteresowania samymi obiektami tych zabiegw.

M o t y w a c j a d e f e n s y w n a jest to motywacja, w ktrej dziaanie homeostatu

blokuje decyzj.

185

Rys. 10.6 Motywacje silne

a) motywacja ofensywna (aprobata wraenia i aprobata decyzji)
b) motywacja defensywna (awersja wraenia i awersja decyzji)

Schemat motywacji defensywnej jest przedstawiony na rys. 10.6b. Nawet gdyby moc
korelacyjna, pynca na drodze od Vr do Ve wskutek pojawienia si bodca S, bya
wystarczajca do spowodowania reakcji R, to jednak reakcja ta moe zosta uniemoliwiona
przez odpywy mocy korelacyjnej na drodze od Vr do Vp (skojarzenie wraenieemocja)
oraz na drodze od Ve do Vp (skojarzenie decyzjaemocja).
Inaczej mwic, nawet silne wraenie, ale osabione wyobraeniami wywoujcymi
emocj w postaci awersji wraenia i decyzji, moe nie spowodowa decyzji i reakcji.
Jest to przypadek silnej motywacji defensywnej, w odrnieniu od przypadkw, gdy
wystpuje tylko jeden z tych dwch odpyww mocy korelacyjnej (tj. tylko awersja wraenia
lub tylko awersja decyzji) i okazuje si wystarczajcy do uniemoliwienia reakcji.
Jeeli do uniemoliwienia decyzji wystarcza sama tylko awersja wraenia lub sama
awersja decyzji, to nie jest wszystko jedno, ktra z nich wystpuje. Rnica polega na tym, e
pod wpywem awersji okrelonego wraenia, a wic i okrelonego bodca mog zosta
uniemoliwione rne decyzje i reakcje, natomiast awersja okrelonej decyzji moe
uniemoliwi spowodowanie okrelonej reakcji przez rne wraenia, a wic przez rne
bodce.

Przejawem motywacji opartej na skojarzeniach w r a e n i e e m o c j a

jest

zachowanie wynikajce z odrazy do doznawania okrelonych wrae, wywoywanych

zarwno przez bodce rzeczywiste, jak i zmylone, a nawet bdce tworami wasnej
186

wyobrani (np. widok czowieka przejedanego przez pocig rzeczywicie lub na filmie, a
nawet samo wyobraenie takiej sceny).
Wstrt zmniejsza gotowo do rozmaitych decyzji i reakcji. Przeknicie najlepszych
potraw moe si okaza niemoliwe, gdy s podane na talerzu zabrudzonym resztkami
czyjego jedzenia. Interesant potraktowany opryskliwie przez urzdnika moe si okaza
niezdolny do naleytego przedstawienia swojej sprawy. Traci si ochot do dziaalnoci w
miejscach odwieajcych jakie urazy, np. przypominajcych przeyte tam upokorzenia, itp.
Typowym jest zjawisko obezwadniajcego wpywu przeraenia. W klasycznej, znanej
z wielu filmw, sytuacji znieruchomienie ofiary na widok mordercy, z wolna zbliajcego si
z noem w rku wydaje si nielogiczne wobec braku wtpliwoci co do morderczych
zamiarw napastnika w interesie ofiary jest dokonanie jakiejkolwiek prby obrony, ucieczki
lub alarmu, jako e nawet znikomo maa szansa jest lepsza od adnej. Tymczasem rce i nogi
ofiary s jak sparaliowane, a z krtani nie wydobywa si aden gos. Sprawa staje si jasna,
gdy wzi pod uwag, e wielkie przeraenie powoduje wielki wzrost potencjau
perturbacyjnego,

na

co

homeostat

reaguje

wielkim

zmniejszeniem

potencjau

homeostatycznego i takim odpywem mocy korelacyjnej z drogi prowadzcej do efektorw,

e jej tam prawie nic nie zostaje, a wic jakiekolwiek decyzje i reakcje staj si niemoliwe.
Do przejaww motywacji omawianego rodzaju nale rwnie przypadki, gdy osoby,
w ktrych wychowaniu dominowao tabu seksualne, odczuwaj silne skrpowanie spotykajc
si z aluzjami erotycznymi, a nawet z wypowiedziami nie majcymi z tym nic wsplnego, ale
kojarzcymi si z wasnymi wyobraeniami natury erotycznej.

Przejawem motywacji opartej na skojarzeniach d e c y z j a e m o c j a

jest

zachowanie wynikajce z niechci do decydowanie w okrelonych sprawach.

Tak na przykad, bywaj osoby nie znoszce organizowania czegokolwiek albo
zaatwiania spraw w urzdach, albo procesowania si, albo zajmowania si zakupami
wymagajcymi dokonywania wyboru lub targowania si, itp. Postawione wobec koniecznoci
podejmowania decyzji w takich sprawach zwykle odkadaj to na pniej, a sytuacja tak si
zmieni, e nie bdzie ju o czym decydowa. Jest to zrozumiae wobec wzrostu potencjau
perturbacyjnego maleje potencja homeostatyczny, powodujc zmniejszenie przepywu mocy
korelacyjnej do efektorw.

187

M o t y w a c j a c h w i e j n a jest to motywacja czciowo ofensywna, a czciowo

defensywna.
Motywacja taka prowadzi do decyzji albo nie, w zalenoci od tego, czy w wyniku
dziaania homeostatu dopyw mocy korelacyjnej przewysza nad odpywem, czy te odpyw
nad dopywem. Wynik moe wic by zaleny od drobnych okolicznoci.
W

szczeglnoci

motywacja

chwiejna

moe

by

ofensywno

d e f e n s y w n a , tj. polegajca na wystpowaniu aprobaty wraenia z awersj decyzji, albo

d e f e n s y w n o o f e n s y w n a , tj. polegajca na wystpowaniu awersji wraenia z
aprobat decyzji (rys. 10.7).

Rys. 10.7.Motywacje chwiejne

a) motywacja ofensywnodefensywna (aprobata wraenia i awersja decyzji)
b) motywacja defensywnoofensywna (awersja wraenia i aprobata decyzji)

Przykadem moe by sytuacja, gdy od nieprzyjemnej osoby otrzymuje si

zaproszenie do przyjemnej czynnoci, albo sytuacja, gdy od przyjemnej osoby otrzymuje si
zaproszenie do nieprzyjemnych czynnoci.
W motywacji chwiejnej zachodzi przeciwstawno awersji i aprobaty, jest to jednak
jeden proces motywacyjny, ktry musi si zakoczy powstaniem lub niepowstaniem decyzji.
Znaczy to, e motywacja chwiejna musi si przeksztaci w sab motywacj ofensywn lub
w sab motywacj defensywn.
Od motywacji chwiejnej naley odrnia wystpowanie dwch (lub wicej)
motywacji naraz.

188

R o z t e r k a 5 jest to wystpowanie wielu motywacji prowadzcych do wzajemnie

wyczajcych si sytuacji.
Nastpienie jednej ze wzajemnie wyczajcych si sytuacji jest rozstrzygniciem
rozterki.
Rozterki mog by trojakiego rodzaju:
midzy motywacjami ofensywnymi, wybr wikszego dobra,
midzy motywacjami defensywnymi, wybr mniejszego za,
midzy motywacjami chwiejnymi, dobro i zo albo nic.
W kadym z tych przypadkw moe wystpowa wiele motywacji, ale dla
uproszczenia rozwaa ograniczymy si do dwch motywacji.
Rozterka midzy dwiema motywacjami ofensywnymi polega na tym, e wskutek
istnienia dwch drg skojarzeniowych, ktrymi dopywa moc korelacyjna, dziaanie
homeostatu wspiera dwie rne decyzje. Jest to wic rozterka midzy dwiema aprobatami.
Rozstrzygnicie rozterki nastpuje, gdy rozpyw mocy korelacyjnej spowoduje wzrost
potencjau efektorowego wystarczajcy do powstania jednej z tych decyzji. Rozterka
pozostaje nie rozstrzygnita, gdy moc korelacyjna, pomimo e byaby wystarczajca do
spowodowania kadej decyzji z osobna, rozpywa si na dwie drogi tak, e na adnej nie
wystarcza do spowodowania decyzji.
Praktycznie rozterka taka powstaje wobec monoci wyboru midzy dwiema
sytuacjami, z ktrych kada byaby lepsza od sytuacji obecnej. Nierozstrzygnicie rozterki
prowadzi do pozostawienia obecnej sytuacji bez zmiany.
Jako przykady mona wskaza dokonywanie wyboru midzy dwoma prezentami,
midzy dwiema propozycjami objcia wyszego stanowiska, midzy dwoma atrakcyjnymi
zaproszeniami itp.
Znan ilustracj literack rozterki nie rozstrzygnitej jest bajka Ezopa o ole, ktry
zgin z godu, nie zdoawszy dokona wyboru midzy owsem a sianem.
Rozterka midzy dwiema motywacjami defensywnymi polega na tym, e wskutek
istnienia dwch drg skojarzeniowych, ktrymi odpywa moc korelacyjna, dziaanie
homeostatu blokuje dwie rne decyzje, prowadzce do dwch rnych sytuacji, chocia
jedna z tych sytuacji musi nastpi. Jest to wic rozterka midzy dwiema awersjami.

Psychologowie nazywaj rozterki konfliktami, ale termin ten wydaje si odpowiedniejszy do okrelenia

wzajemnego przeciwdziaania dwch systemw autonomicznych (np. dwch osb o sprzecznych interesach).

189

Rozstrzygnicie rozterki nastpuje, gdy rozpyw mocy korelacyjnej spowoduje wzrost

potencjau efektorowego wystarczajcy do powstania jednej z tych decyzji, czyli gdy jedna z
motywacji defensywnych przeksztaci si w motywacj ofensywn. Rozterka pozostaje nie
rozstrzygnita, gdy moc korelacyjna nie wystarcza do spowodowania adnej decyzji.
Praktycznie rozterka taka powstaje wobec koniecznoci wyboru midzy dwiema
sytuacjami, z ktrych kada bdzie gorsza od sytuacji obecnej. Nierozstrzygnicie rozterki
prowadzi do wymuszonej zmiany obecnej sytuacji.
Na przykad u skazanego na grzywn z zamian na areszt wystpuj dwie motywacje
defensywne, a mianowicie nie chce on ani zapaci, ani przebywa w areszcie, ale stoi wobec
koniecznoci wyboru, gdy obecna sytuacja nie moe by utrzymana. Jeeli dla skazanego
grzywna jest drobnym wydatkiem, areszt za du kompromitacj, to bdzie on wola
zapaci, co oznacza przeksztacenie si motywacji defensywnej niezapacenia w motywacj
ofensywn zapacenia. W razie nierozstrzygnicia rozterki moe zosta sprowadzony przez
policj do aresztu, czyli z dwch zych sytuacji nastpiaby gorsza, i wanie aby do tego nie
dopuci, skazany wybiera sytuacj mniej z, decydujc si na zapacenie grzywny.
Rozterka midzy dwiema motywacjami chwiejnymi rnie si od poprzednich tym, e
w kadej motywacji chwiejnej wystpuje dopyw i odpyw mocy korelacyjnej, i w zalenoci
od przewagi jednego nad drugim jest to motywacja sabo ofensywna bd motywacja sabo
defensywna. W zwizku z tym od drobnych okolicznoci moe zalee, czy rozterka midzy
motywacjami chwiejnymi przeksztaci si w rozterk midzy motywacjami sabo
ofensywnymi czy te sabo defensywnymi oraz jakie bdzie rozstrzygnicie. W obu tych
przypadkach rozterka staje si jedn z omwionych poprzednio.
Rnica midzy dwiema motywacjami chwiejnymi jest wyraniejsza, gdy jedna z nich
jest przeciwiestwem drugiej, jeli bowiem ktra z nich jest ofensywna, to pozostaa jest na
pewno defensywna. Jest to rwnoznaczne z przeksztaceniem si rozterki midzy dwiema
motywacjami chwiejnymi w dwie osobne rozterki, z ktrych kada zachodzi midzy jedn z
motywacji chwiejnych z jej przeciwiestwem.
Praktycznie rozterki takie powstaj wobec koniecznoci wyboru midzy sytuacj,
ktra od sytuacji obecnej bdzie pod pewnym wzgldem lepsza, a pod innym gorsza, a
sytuacj obecn. Z faktu, e rezygnacja, tj. poprzestanie na sytuacji obecnej, stanowi jedn z
moliwoci, wynika, e w takich rozterkach zawsze wystpuje rozstrzygnicie.
Typowym przykadem rozterek midzy motywacjami chwiejnymi jest dokonywanie
wyboru przy zakupach. W celu bliszego objanienia tego rodzaju rozterek przypumy, e
190

klient sklepu radiotechnicznego zastanawia si, czy naby radioodbiornik dwuzakresowy za

1000 z czy te trzyzakresowy za 2000 z. Jest to rozterka midzy motywacjami chwiejnymi,
w kadej z nich bowiem wystpuje aprobata uzyskania radioodbiornika oraz nieodczna od
niej awersja wydania pienidzy. Dla klienta moe przy tym nie by pewne, czy obie te
motywacje oka si ofensywne, czy defensywne, czy te jedna z nich stanie si ofensywna,
druga za defensywna. Do wyjanienia tej wtpliwoci klient dochodzi przez rozstrzygnicie
rozterki, czy np. naby radioodbiornik trzyzakresowy za 2000 z, czy postpi przeciwnie, tj.
nie uzyska tego radioodbiornika i nie ponie wydatku, czyli zrezygnowa. Zrezygnuje,
jeeli uzna, e kwota 2000 z ma dla niego wiksz warto ni wspomniany radioodbiornik.
Oceniwszy w podobny sposb drugi radioodbiornik klient bdzie wiedzia, czy stoi on przed
wyborem midzy dwoma korzystnymi zakupami, czy midzy dwoma niekorzystnymi, czy te
midzy korzystnym a niekorzystnym. Tylko pierwsza z tych rozterek moe by trudna do
rozstrzygnicia, druga nie jest rozterk (chyba e klient byby z jakich przyczyn zmuszony
naby jeden z radioodbiornikw), trzecia za rozstrzygnaby si na korzy zakupu
korzystnego.
Wszystkie rodzaje rozterek maj to wsplnego ze sob, e albo rozpyw mocy
korelacyjnej stanie si w jakiej chwili wystarczajcy do powstania jakiej decyzji i reakcji
zmieniajcej sytuacj, albo pozostanie niewystarczajcy do spowodowania jakiejkolwiek
decyzji i reakcji, a wobec tego sytuacja pozostanie niezmieniona (dopki nie nastpi jej
zmiana z innych przyczyn).
Przed rozstrzygniciem moe te nastpi likwidacja rozterki wskutek zmiany
sytuacji, na przykad, gdy kto tak dugo waha si, czy kupi antyczny mebel za wysok
cen, a tymczasem kupi go kto inny.
Opisany mechanizm motywacji pozwala zrozumie bdno rozpowszechnionego
mniemania, jakoby rozstrzyganie rozterek opierao si na porwnaniu moliwych wynikw,
zwaszcza dajcych si okreli liczbowo, i nieuchronnie prowadzio do decyzji
zapewniajcych lepsze wyniki. Takiego zdania byli np. dawni ekonomici, uwaajcy, e
czowiek to homo oeconomicus, ktry majc mono nabycia takiego samego towaru po
rnych cenach, dokona zakupu tam, gdzie cena jest najnisza. Dzi wiadomo, e
niekoniecznie tak si dzieje. Nabywcy s skonni przepaca towary, gdy s uprzejmiej
obsugiwani, gdy sprzedawczyni jest przystojna, gdy nie trzeba dugo czeka, gdy sklep jest
elegantszy, gdy nie trzeba daleko chodzi, gdy mona dokona zakupu w dogodniejszej

191

porze, gdy chodzi o poparcie rodakw (np. midzy emigrantami), gdy przy zakupie mona
sobie pogada, gdy mona dokonywa zakupw na kredyt, itp.
Rozstrzygnicie rozterek wynika z rozpyww mocy korelacyjnej, co w wielu
przypadkach moe si pokrywa z ocen moliwych sytuacji, ale bynajmniej nie musi, i to
nawet gdy oceny daj si ujmowa liczbowo, a wic s atwo porwnywalne.
Jako przykad mona tu wskaza rozterk, czy gra na loterii, czy nie. W celu jej
rozstrzygnicia mona by obliczy prawdopodobiestwo wygranej, a wwczas okazaoby si,
e statystycznie traktowany uczestnik otrzymuje mniej ni wpaca, ponosi wic strat,
stanowic zysk monopolu loteryjnego (gdzie zreszt opracowano regulamin, aby tak wanie
byo). W rzeczywistoci rozterka ta rozstrzyga si na podstawie porwnania mocy
korelacyjnych, a poniewa motywacja ofensywna zwizana z nadziej sporej wygranej czsto
przewaa nad motywacj defensywn zwizan z pewnoci utraty drobnej kwoty na kupno
losu loteryjnego, wic dlatego tak wiele osb grywa na loterii, przynajmniej do czasu gdy
czste przegrane wywouj rejestraty skojarze, ktre doprowadz do przewagi motywacji
defensywnej nad ofensywn, tj. do zaprzestanie gry.
Rozpatrzmy inny przykad. Meloman zastanawia si przed kas teatru operowego, czy
zapaci 50 zotych za bilet na Lohengrina. Cena biletu jest dokadnie wymierna liczbowo, ale
jak wyceni spodziewany zysk z obecnoci na przedstawieniu, aby stwierdzi, czy jest on
mniejszy, czy wikszy od ceny biletu? To, e pomimo niemonoci liczbowego dokonania
oceny rozterka tego rodzaju jest rozstrzygalna, wynika choby z faktu, e jedni kupuj bilety,
a inni rezygnuj. Mona by te przeprowadzi prosty eksperyment, z ktrego wyniknoby, e
zapytany o to Kowalski bez wahania wyraziby gotowo kupna biletu za 2 zote i bez
wahania odmwiby zapacenia za bilet 2000 zotych. Nie wahaby si rwnie przy
propozycjach 5 zotych i 500 zotych. Przy dalszym zblianiu granic okazaoby si, e np.
przy kwotach 40 zotych i 60 zotych Kowalski zaczyna si ju waha. Znaczy to, e dla
niego przedstawienie Lohengrina jest wymierne, tyle tylko e nie z dokadnoci do jednej
zotwki, lecz z dwudziestozotowym przedziaem niepewnoci. Ale to nie jest wymierno w
pienidzach, lecz w mocy korelacyjnej. Na c bowiem Kowalski czeka, wpatrujc si w
cennik i afisz operowy? Czeka na to, e przy czytaniu np. nazwisk piewakw i dyrygenta
odczuje co zachcajcego bd zniechcajcego, co przeway rozstrzygnicie jego rozterki
w jedn lub w drug stron. Jest to jednak nic innego (chocia Kowalski nie zdaje sobie z
tego sprawy) jak oczekiwanie, e przy jakim kolejnym przepywie mocy korelacyjnej
rozkad potencjaw efektorowych spowoduje przekroczenie potencjau decyzyjnego jakich
192

efektorw: rki, ktra signie po pienidze do portfela, albo ng, ktrych poruszenia oddal
go od kasy.
Jest godne uwagi, e rola energii w rozstrzyganiu rozterek w organizmie wydaje si
znajdowa potwierdzenie w tak czsto spotykanych wyraeniach potocznych, jak np. e
komu na myl o czym serce mocniej zabio, albo czu, jak gdyby go co cigno.
Typowym przykadem jest sytuacja, gdy crce nie mogcej zdecydowa si na wybr ma
matka mwi, eby postpia, jak ci serce dyktuje ta rozsdna rada zmierza do
stwierdzenia, ktry z kandydatw wywouje u niezdecydowanej dziewczyny wikszy
przepyw mocy korelacyjnej.
Gdy ze wzrostem mocy korelacyjnej wzrastaj potencjay receptorowe i niewiele ju
brakuje do przekroczenia potencjaw decyzyjnych jakich efektorw, powstanie decyzji jest
bliskie, ale moe si oddala, jeeli tymczasem potencjay efektorowe na tych efektorach
zmalej, a zaczn wzrasta potencjay efektorowe na innych efektorach, i wobec tego zacznie
si zblia inna decyzja, itd.
Takie fluktuacje mocy korelacyjnej i potencjaw efektorowych mog wreszcie
spowodowa, e zostan przekroczone potencjay decyzyjne takich efektorw, ktrych
reakcje bynajmniej nie s najkorzystniejsze, czyli powstanie d e c y z j a p o c h o p n a .
Do nagego wzrostu mocy korelacyjnej wywoujcego decyzj pochopn moe doj
pod wpywem silnych wrae lub wyobrae, a nawet sabych, jeeli pojawiy si w chwili,
gdy w rozpywie mocy korelacyjnej niewiele brakowao do spowodowania jakiej decyzji i
wywoay dodatkowy wzrost mocy korelacyjnej, ktry ju wystarczy do spowodowania tej
decyzji.
Tak na przykad z powodu bahych incydentw zniewaali si ludzie honoru, a z
kolei za zniewagi wyzywali si na pojedynki, i w rezultacie nic nie znaczce przyczyny
mogy z dnia na dzie spowodowa tragiczne skutki.
Do decyzji pochopnych atwo dochodzi np. midzy wspmaonkami stale
podranionymi, najzwyklejsze pytanie moe wywoa uszczypliw odpowied, ktra z kolei
spowoduje ktni.
Z reguy pochopne s decyzje, do ktrych dochodzi w popiechu, w gniewie, w
podnieceniu, pod wpywem dranicych wspomnie, pod wpywem namowy z uyciem
argumentw trafiajcych w czu strun, pod wpywem wyobrae niewaciwych przy
braku waciwych, itp.

193

Zrozumienie mechanizmu decydowania pozwala sformuowa zasad, e d e c y z j e

s

zawsze

takie,

do

jakich

najwczeniej

powstay

wystarczajce warunki.
Znajomo tej zasady najbardziej jest potrzebna prawnikom, na miejsce wynalezionej
przez nich absurdalnej zasady, e nikt nie moe si tumaczy nieznajomoci prawa. Wydaje
im si, e gdy przepisy znalazy si w kodeksie, wszystko inne jest tylko zmartwieniem
przestpcw. Nie potrafi zrozumie, e kultura polega nie na tym, eby byy odwszalnie,
lecz na tym, eby byy niepotrzebne.
Mwic wyraniej, spoeczestwo nie tego przecie potrzebuje, eby przestpcy
ponosili kary sprawiedliwie wymierzone wedug cennika przestpstw, jakim jest w istocie
kodeks karny, lecz eby nie zostawali przestpcami, do tego za jest niezbdne, eby zanim
nimi zostali, zapoznali si i przejli konsekwencjami przestpstwa dla dalszego ycia swoich
ofiar i swojego wasnego.
A jakiego przejcia mona oczekiwa u kogokolwiek czytajcego wzmiank w
gazecie, e jacy zodzieje zostali skazani na ile tam lat wizienia. Nawet przeczytanie
caego kodeksu od deski do deski nie mogoby wywrze innego skutku ni znudzenie. Aby
si przej jak spraw, nie wystarczy o niej si dowiedzie, trzeba j sobie wyobrazi, a
poniewa przestpstwa popeniaj przewanie ludzie o maej wyobrani, trzeba im sprawy
pokazywa.
Ze zrozumieniem tej prawdy zdarzyo mi si spotka tylko raz, i to nie u prawnikw,
lecz u artystw.
Mam na myli pewien angielski film, zaczynajcy si od tego, e na komend policji
przyprowadzono dziewczyn, aresztowan za awanturowanie si na ulicy wraz z grup nieco
starszych od niej obuzw. Na pytania zadawane przez policjantk dziewczyna odpowiadaa
kpinami. Wtedy policjantka zaprowadzia j do przylegej sali, gdzie po chwili zacza si
projekcja filmu. Ten film w filmie przedstawia koleje podobnej dziewczyny i podobnego
gangu obuzw najpierw byy wybryki, potem drobne kradziee w sklepach, potem
rabunki w kioskach, itd., a do morderstwa rabunkowego, w ktrym bohaterka policyjnego
filmu tylko staa na stray, ale to wystarczyo do skazania jej za wspudzia w morderstwie.
W miar ogldania tego filmu aresztantka tracia hardo i ochot do kpin. Ale w tym
policyjnym filmie nie byo w ogle mowy o przepisach prawnych, natomiast by tam
pokazany mechanizm postpujcej degrengolady a do yciowej ruiny, zwyczajny, a przez to
tym bardziej wstrzsajcy.
194

Po projekcji filmowa policjantka nie straszya dziewczyny ani nie prawia moraw,
wystarczyo, e jej uwiadomia, jak wyglda dalszy cig takiej drogi, gdy si z niej nie
zejdzie na pocztku.
Wida tu rnic midzy dowiedzeniem si o czym a przejciem si czym. Owa
dziewczyna nie dowiedziaa si, co by j czekao, gdy jej przyszo niewtpliwie byaby
pod wieloma wzgldami odmienna, ale przeja si sensem tego, co zobaczya.
Prawnikom, jak przedtem psychologom, wydaje si, e reakcje czowieka zale od
bodcw i e wobec tego wystarczy zadba o bodce (ogoszenie przepisw), aby wywoa
podane reakcje (zachowanie zgodne z przepisami).
Tymczasem gwny acuch zalenoci jest nastpujcy: reakcje zale od decyzji,
decyzje zale od wyobrae decyzji, wyobraenia decyzji zale od refleksji, refleksje zale
od emocji, emocje zale od wyobrae bodcw, wyobraenia bodcw zale od wrae, a
dopiero wraenia zale od bodcw.
W dwch miejscach tego acucha wystpuj wyobraenia. S to wyobraenia
obejmujce informacje poznawcze (wyobraenia bodcw) oraz wyobraenia obejmujce
informacje decyzyjne (wyobraenia decyzji), czyli informacje o tym, jakie sytuacje bywaj i
co si w nich robi. Jeeli tych wyobrae jest niewiele, to i cay acuch jest niewiele wart.
Trosk o wyobraenia w sprawach wkraczajcych w zakres prawa pozostawiaj
prawnicy innym, nie wiadomo komu, to znaczy nikomu, grunt, e si sami od niej uwolnili.
W sferach prawniczych przebkuje si niekiedy o potrzebie popularyzacji prawa, ale gdyby
si nawet j realizowao, to nie byoby to wcale to, co jest potrzebne naprawd.
Aby nie by goosownym, sign do przykadu pierwszego z brzegu. Niemoda ju
kobieta ma ma pijaka, ktrego ulubionym zajciem jest bicie jej i dzieci. Gdy ona udaje si
pod opiek prawa, dowiaduje si, e s to sprawy rodzinne, nie mona w nie ingerowa.
Gdyby m j ciko okaleczy a to co innego, wtedy prawnicy zajrz do cennika
przestpstw i wyl brutala na rok lub dwa do wizienia. Tylko si nie zatroszcz o to, e na
ten czas rodzina utraci ywiciela, a po jego powrocie bdzie doznawa mciwego traktowania
za zoenie skargi i zeznania w sdzie. Gdy katowana kobieta chwyci wreszcie za cokolwiek,
co znajdzie si pod rk, i upnie drania w eb, niech modli si przy tym, eby mu si nie staa
jaka krzywda, bo wtedy sama znajdzie si przed sdem jako oskarona, a prokurator bdzie
wywodzi, e przekroczya granice obrony koniecznej jak gdyby walka z rozbestwionym
pijakiem bya czym w rodzaju polemiki na uniwersyteckim seminarium prawniczym, gdzie
zwaywszy wszelkie pro i contra ustala si w kocu, e dopuszczalnym narzdziem obrony
195

mogaby by najmniejsza z doniczek, i tak rzucona, eby nabia na czole co najwyej guza
redniej wielkoci. W caym aparacie prawa nie znajdzie si natomiast ani sowa odpowiedzi,
co si w podobnych sytuacjach robi powinno. A w yciu tylko takie odpowiedzi s
potrzebne.
Tej kobiecie (a zapewne i jej mowi) przydaoby si obejrzenie, w por, filmu
przedstawiajcego perypetie podobnej kobiety w podobnych sytuacjach i koczcego si
autorytatywnym stwierdzeniem: postpia pani jak naleao. Filmu, ktrego nie ma.

Spord skojarze uwidocznionych na rys. 10.5 wymagaj take omwienia

skojarzenia 3 i 6.
M o t y w a c j a z e r o w a wystpuje w powstawaniu decyzji wycznie wskutek
skojarzenia potencjau receptorowego z potencjaem efektorowym (skojarzenie wraenia z
decyzj).
Jest to omwiony ju poprzednio jeden z trzech przypadkw skojarze mogcych
przyczynia si do powstawania reakcji bez udziau homeostatu, zilustrowany przykadem
szczura w klatce, u ktrego wytworzy si odruch warunkowy (instrumentalny) naciskania
pedau w celu zdobycia kawaka soniny. Oczywicie, samo wytwarzanie takiego odruchu
wymaga udziau homeostatu i opiera si na motywacji ofensywnej. Od czasu jednak gdy
skojarzenie si utrwali, czyli powstanie jego rejestrat w postaci duej przewodnoci drogi od
Vr do Vp, dalsze pojawienie si bodca wywouje przepyw duej mocy korelacyjnej po tej
drodze, wystarczajcy do spowodowania decyzji i reakcji.
Skojarzenie tego rodzaju zostao tutaj przypomniane w celu okazania, e mona je
rwnie traktowa z punku widzenia motywacji. Jest to mianowicie brak motywacji, gdy
wraenie wywouje skojarzon z nim decyzj, zanim dziaanie homeostatu zdy odegra
jakkolwiek rol, czyli bez udziau emocji i refleksji.
Motywacja zerowa ma wyrany sens praktyczny w sytuacjach, gdy okrelona reakcja
na okrelony bodziec powinna nastpi jak najszybciej, a wic bez straty czasu na
powstawanie emocji i refleksji, zreszt niepotrzebnych, gdy odegray one ju swoj rol przy
wytwarzaniu skojarzenia.
Jako przykad motywacji zerowej mona przytoczy odruchowe zadawanie ciosw
przez szermierzy lub piciarzy w sytuacjach, do ktrych zostali wytrenowani.
Motywacja zerowa zasuguje na wzmiank, rwnie z tego wzgldu, e na deniu do
niej opiera si wdraanie ludzi do lepego posuszestwa, dryl, tresura wychowawcza,
196

ktrej ideaem jest takie urobienie czowieka, eby dziaa jak dzwonek elektryczny gdy
si nacinie przycisk, dzwonek ma dzwoni.
Podobn postaw spotyka si rwnie w stosunkach prawnych, w postaci wymaga
przestrzegania przepisw, nawet gdy s szkodliwe. Jest to rwnoznaczne z wyczeniem
emocji i refleksji, a wic motywacji. Przepisy, zamiast rodkiem do celu, stay si celem same
dla siebie. Nic dziwnego, e w rozwoju tak pojmowanego prawa nie uwaano za potrzebne
troszczy si o wyobraenia, o ktrych bya mowa powyej.
Rzecz jasna, chodzi nie o anulowanie wszelkich przepisw, lecz o rozdzielenie
odpowiedzialnoci, aby za szkody wynike ze stosowania przepisw odpowiada ten, kto ich
przestrzegania wymaga (dotychczas nikt za to nie odpowiada), a za szkody wynike z
niestosowania przepisw odpowiada ten, kto ich nie przestrzega (dotychczas odpowiada si
za nieprzestrzeganie przepisw, choby nieszkodliwe, a nawet gdy jest poyteczne, stanowi to
co najwyej okoliczno agodzc). Utarte od wiekw traktowanie prawa sprowadza si do
tego, e ludzie nieodpowiedzialni za nic narzucaj przepisy ludziom odpowiedzialnym za
wszystko.
M o t y w a c j a j a o w a wystpuje w korelacji opartej wycznie na skojarzeniu
potencjau homeostatycznego z potencjaem perturbacyjnym (skojarzenie refleksji z emocj).
Przy braku jakichkolwiek bodcw wystpuje stan rwnowagi potencja
homeostatyczny Vh i potencja perturbacyjny Vp s stae, a ich rnica powoduje stay
przepyw mocy korelacyjnej (na drodze Vh do Vp).
Dziki temu, e w takim stanie wystpuj okrelone potencjay Vh i Vp, moliwe jest
ich zwikszanie si bd zmniejszanie, w zalenoci od wystpowania bodcw
powodujcych rozpyw mocy korelacyjnej po rnych drogach skojarzeniowych, a w
konsekwencji wspieranie pewnych decyzji i przeciwdziaanie innym. Tak wic motywacja
jaowa jest podstawowym skadnikiem innych rodzajw motywacji (oczywicie z wyjtkiem
motywacji zerowej jako niezalenej od dziaania homeostatu).
Poniewa warunkiem funkcjonowania korelatora w interesie systemu autonomicznego
jest udzia homeostatu, wic dogodnie jest wyrni terminologicznie procesy korelacyjne, w
ktrych warunek ten jest speniany.
W tym celu wprowadzimy konwencje terminologiczne:
w i a d o m o jest to przepyw mocy korelacyjnej spowodowany rnic
potencjau homeostatycznego i potencjau perturbacyjnego,

197

 m y l e n i e jest to przepyw mocy korelacyjnej zaleny od dziaania homeostatu

i od wystpujcych bodcw.
W odrnieniu od mylenia, wiadomo jest stanem emocji i refleksji wystpujcym
niezalenie od bodcw. wiadomo jest wic podstawowym skadnikiem mylenia.
Przy takich konwencjach poza zakresem mylenia pozostaj odruchy wszystkich
trzech rodzajw, tj. oparte na skojarzeniach midzy wraeniami (a wic midzy bodcami),
midzy decyzjami (a wic midzy reakcjami), oraz midzy wraeniem a decyzj (a wic
midzy bodcem a reakcj). Pomimo wystpowania wiadomoci, nie bierze ona w nich
udziau, poniewa wskutek duej przewodnoci drogi skojarzenia powstaje przepyw duej
mocy korelacyjnej na tej drodze i wywouje decyzj, zanim homeostat zdy na to oddziaa,
tj. zanim nastpi emocja i refleksja. Nastpi one ju po powstaniu decyzji.
Inaczej mwic, pierw nastpuje odruch ni pomylenie o nim.
Wynika std rwnie, e jeeli oddziaanie homeostatu nastpi przed reakcj, ale ju
po decyzji, to nie zapobiegnie reakcji, czyli bdzie to r e f l e k s j a s p n i o n a .
Tym si objania zjawisko, e czynno odruchowa zostaje wykonana, chocia
zdyo si ju pomyle o jej zbdnoci podczas jej wykonywania, tj. ju po powstaniu
decyzji odruchowej. Na przykad czowiek wobec nagego ciosu w twarz zasania si
odruchowo doni, chocia zdy si ju zorientowa, e cios ten by artem i zosta tylko
zapocztkowany.
Poza zakresem mylenia pozostaj rwnie procesy korelacyjne tak sabe, e ich
wpyw nie przekracza progu czuoci homeostatu, tj. nie wywouje zmiany potencjau
perturbacyjnego (brak emocji).
Jako przykad mona wymieni prby stosowania reklamy kinowej przez
wprowadzenie do filmu fabularnego bardzo krtkich odcinkw tamy filmowej,
przedstawiajcych reklamowany produkt. Obraz tego produktu, wskutek krtkoci czasu
trwania, nie by zauwaany przez widza, ale pozostawia w jego mzgu rejestrat wprawdzie
bardzo saby, ale stopniowo wzmacniany przez wielokrotne powtarzanie obrazu co pewien
czas. Dziki temu widz, nie zdajc sobie z tego sprawy, mg mie pniej predylekcj do
wybierania tego produktu przy zakupach. Taki sposb reklamy zosta zakazany ze wzgldu na
niedopuszczalno reklamowania ludziom czegokolwiek bez ich wiedzy.
Istota omawianego zjawiska tkwi w tym, e nawet przy sabym bodcu zagszczenie
mocy korelacyjnej dookoa elementu korelacyjnego, w ktrym pojawi si potencja
receptorowy pod wpywem tego bodca, moe by wystarczajce do wytworzenia wyranego
198

rejestratu, podczas gdy z dala od tego elementu zagszczenie mocy korelacyjnej jest coraz
mniejsze i moe nie wystarczy do przekroczenia progu czuoci homeostatu, a wic
wywoania zmiany potencjau perturbacyjnego.
Jednake cho zbyt sabe procesy korelacyjne nie wywouj emocji, tj. pozostaj poza
wiadomoci (podwiadomo), mog przez stopniowe zwikszanie rejestratw wpywa
na procesy odbywajce si z udziaem wiadomoci.
W procesach korelacji mona wyrni rozmaite przypadki szczeglne, jak np.:
obiegi korelacji powtarzajce si stale na jednej i tej samej drodze (mania),
obiegi korelacji sprowadzajce si z rnych drg stale do jednej i tej samej drogi
(obsesja),
obiegi korelacji powtarzajce si w obrbie kilku drg (rozpamitywanie),
obiegi korelacji powtarzajce si w obrbie wielu drg (rozmylanie),
obiegi korelacji po niezwykych drogach (fantazjowanie), przy maej mocy
korelacyjnej (marzenia) lub przy duej mocy korelacyjnej (halucynacje),
zesp korelatw w dowolnej chwili obiegu korelacji (pogld),
zesp korelatw, ktre po wielu obiegach korelacji na rnych drogach zaczynaj
si powtarza bez zmiany (przewiadczenie).
Na szczegln uwag zasuguj dwa nastpujce przypadki:
gdy rozporzdzalne iloci energii korelacyjnej s mae, mog one wystarcza tylko
na przepyw po niewielu spord drg skojarze, wobec czego dopiero po wielu
obiegach korelacji na coraz to innych drogach moe nastpi stan najbliszy
rwnowagi, nie powodujcy dalszych oddziaywa homeostatu, czyli inaczej
mwic, do ustalonego przewiadczenia prowadzi nastpstwo wielu rnych
pogldw (mylenie logiczne).
gdy rozporzdzalne iloci energii korelacyjnej s due, mog one wystarcza na
jednoczesny przepyw po wszelkich drogach znacznego obszaru skojarze, wobec
czego stan najbliszy rwnowagi moe nastpi ju po jednym obiegu korelacji,
czyli inaczej mwic, ju pierwszy pogld staje si przewiadczeniem (mylenie
intuicyjne).
Moliwe jest rwnie takie rozrnienie, e:
jeeli efektory reaguj szybciej ni homeostat, to w procesach korelacji decyzje i
reakcje bd przewaa nad emocjami i refleksjami, tj. wicej bdzie dziaania ni
mylenia (ekstrawertyzm).
199

 jeeli homeostat reaguje szybciej ni efektory, to w procesach korelacji emocje i

refleksje bd przewaa nad decyzjami i reakcjami, tj. wicej bdzie mylenia ni
dziaania (introwertyzm).
Wielu ludzi wyobraao sobie, e wszelki czyn jest kocem drogi, ktrej pocztkiem
jest myl, i trapio si pytaniem, w ktrym miejscu ten pocztek wystpuje. Niepotrzebnie,
gdy takie pocztkowe miejsce nie istnieje mylenie zachodzi w obiegu sprzenia
korelatora z homeostatem, a w obiegu, podobnie jak w kole, nie ma punktu pierwszego.
Powszechnym

nawykiem

jest

te

przypisywanie zdolnoci

mylenia tylko

czowiekowi. Cybernetyka jednak nie uznaje takich ogranicze, gdy dotycz one tworzywa,
a nie funkcji. Definiujc jakikolwiek proces trzeba poda, na czym on polega, a z tego ju
wyniknie, w jakich systemach definicja jest speniona.
Streszczajc, mona przedstawi czynniki funkcjonowania psychiki systemu
autonomicznego, a wic rwnie czowieka, jak na rys. 10.8:
bodziec S z otoczenia wywouje w korelatorze potencja receptorowy Vr,
homeostat wprowadza do korelatora potencja homeostatyczny Vh,
w korelatorze istnieje rozkad przewodnoci korelacyjnej G,
odpowiednio do potencjaw Vr i Vh oraz przewodnoci G powstaje rozpyw mocy
korelacyjnej K,
moc korelacyjna K wywouje potencja efektorowy Ve na efektorze oraz zmian
potencjau perturbacyjnego Vp na wejciu homeostatu,
zmiana

potencjau

perturbacyjnego

Vp

wywouje

zmian

potencjau

homeostatycznego Vh,
zmiana potencjau homeostatycznego Vh wywouje zmian mocy korelacyjnej K,
zmiana mocy korelacyjnej K wywouje zmian potencjau efektorowego Ve, przy
czym, jeeli to jest zwikszenie potencjau efektorowego Ve ponad potencja
decyzyjne Vd efektora, to
nastpuje reakcja R zmieniajca sytuacj w otoczeniu (co moe stanowi nowy
bodziec i spowodowa nastpny cykl oddziaywa).

200

Rys. 10.8 Czynniki funkcjonowania psychiki

W opisie tym pominito wzajemny wpyw mocy korelacyjnej K i przewodnoci

korelacyjnej G.
Jak wida, jest to dalekie od traktowanie zachowania ludzkiego jako zalenoci
reakcji od bodca.
By moe jacy czytelnicy s skonni posdza mnie o umylne podobieranie takich
nazw, jak emocja, refleksja, wraenie, wyobraenie, mylenie itp., w celu
stworzenia jzykowych pozorw, jak to system autonomiczny dobrze pasuje do czowieka.
Nic bdniejszego to nie system autonomiczny pasuje do czowieka, lecz czowiek
pasuje do systemu autonomicznego!
Podobnie jak rwnoci przektnych kwadrat nie zawdzicza faktowi, e jest
kwadratem, lecz faktowi, e jest jednym z prostoktw, tak samo czowiek potrafi
rozeznawa otoczenie i wpywa na nie w swoim interesie, a wic doznawa wrae bodcw
i reagowa na nie odpowiednio do swoich emocji i refleksji, nie dziki temu, e jest
czowiekiem, lecz dziki temu, e jest jednym z systemw autonomicznych.
Przecie wszystko, co tu napisaem, pochodzi nie z wiedzy o czowieku, lecz z
cybernetyki, poczwszy od definicji systemu autonomicznego poprzez cay tok rozumowania,
e aby system mia zdolno sterowania i przeciwstawia si jej utracie, musi odbywa si w
nim regulacja, a wic musz wystpowa cztery grupy potencjaw, musz zachodzi
oddziaywania, musz istnie drogi oddziaywa itd., a wszystko to dla dowolnych rodzajw
substancji i dowolnych rodzajw energii. Czowiek jest w tym jedynie pewnym konkretnym
przypadkiem, wiedza o nim za tylko materiaem ilustracyjnym.
Bez wspomnianych powyej terminw mgbym si w zupenoci oby, jak to dopiero
co uczyniem w opisie rys. 10.8. S one potrzebne nie mnie, lecz czytelnikom, gdy
zapewniaj im lepsz czytelno tej ksiki. To ustpstwo na rzecz nawykw jzykowych nie
201

jest bynajmniej ustpstwem ze cisoci, jako e wszystkie te terminy zostay wprowadzone

na podstawie konwencji terminologicznych.

202

11. MOC FIZJOLOGICZNA I SOCJOLOGICZNA

Z kolei rozpatrzymy obszar energetyczny systemu autonomicznego (rys. 11.1). Obszar ten
obejmuje pobieranie energii z otoczenia przez alimentatory, przetwarzanie i akumulowanie
energii w akumulatorze przy wspdziaania homeostatu oraz wydawanie energii do otoczenia
za porednictwem efektorw.

Rys. 11.1 Obszar energetyczny systemu autonomicznego

Z punktu widzenia sterowania si systemu autonomicznego w otoczeniu istotne jest to,

e przetwarzanie okrelonej iloci energii z otoczenia w okrelonym czasie, czyli
przetwarzanie okrelonej mocy, umoliwia wykonywanie pracy potrzebnej do wywoania
zmian w otoczeniu, przyczyniajcych si do utrzymywania rwnowagi funkcjonalnej systemu
autonomicznego. Natomiast jest obojtne, gdzie si przetwarzanie tej mocy odbywa, a wobec
tego mog wchodzi w gr:
m o c f i z j o l o g i c z n a , przetwarzana w samym systemie autonomicznym, oraz
m o c s o c j o l o g i c z n a , przetwarzana w otoczeniu systemu autonomicznego.

203

W definicjach tych okrelenia fizjologiczny i socjologiczny, potocznie odnoszone

do organizmw, zostay rozszerzone na wszelkie systemy autonomiczne.
Pojcie mocy socjologicznej nie jest tu adn przenoni literack. Jest to rwnie
dobra moc jak ta, o ktrej mwi si w szkolnej fizyce i daaby si wyrazi w watach lub
kilowatach, okrelana jest bowiem stosunkiem energii do czasu. Na przykad czowiek
nioscy walizk z parteru na czwarte pitro wykorzystuje do tego swoj moc fizjologiczn.
Zamiast tego moe on wykorzysta swoj moc socjologiczn, np. opacajc usug tragarza
albo nakazujc jej wykonanie, albo dokonujc przewozu wind. Mono dokonania wysiku,
mono poniesienia wydatku pieninego, mono wydania rozkazu, mono posuenia
si wind s sobie rwnowane, okrelaj si bowiem tak sam prac, ktra zgodnie ze
znanym wzorem fizycznym jest rwna iloczynowi ciaru przez drog jako przemieszczenia.
Jeeli w wymienionych przypadkach czas wykonania pracy jest jednakowy, to
wykorzystywana w nich moc jest jednakowa.
rdem mocy socjologicznej czowieka moe by posiadanie zasobw przyrody,
mineray, roliny, zwierzta), maszyn, pienidzy, wadzy, rodziny, przyjaci, kredytu,
uprawnie, ubezpiecze itp.

Przetwarzanie mocy fizjologicznej, jak we wszelkich procesach przetwarzania energii,

ma przebieg zaleny od rozkadu potencjaw i rozkadu przewodnoci drg przepywu
energii. Rozkad potencjaw powstajcy w akumulatorze przy doprowadzaniu do niego
energii z otoczenia za porednictwem alimentatorw, jest modyfikowany sprzeniem
zwrotnym midzy akumulatorem i homeostatem.
Akumulator oddziauje na homeostat wprowadzajc do niego potencja, ktry bdzie
tu okrelany jako o b c i e n i e , przy czym moe to by:
p r z e c i e n i e , czyli zwikszenie obcienia,
o d c i e n i e , czyli zmniejszenie obcienia.
Homeostat oddziauje na akumulator wprowadzajc do niego potencja, ktry bdzie
okrelany jako n a p r e n i e , przy czym moe to by:
s p r e n i e , czyli zwikszenie naprenia,
o d p r e n i e , czyli zmniejszenie naprenia.
Dziki akumulacji energii w akumulatorze moc pobierana i moc wydawana nie musz
by sobie rwne. Gdy moc pobierana jest wiksza od mocy wydawanej, nadmiar energii jest

204

akumulowany. Gdy moc wydawana jest wiksza od mocy pobieranej, niedomiar energii jest
pokrywany z zasobu energii akumulowanej.
Rzecz jasna, im wiksza jest pojemno akumulatora (tj. najwiksza moliwa ilo
energii akumulowanej), tym wiksza jest zdolno systemu autonomicznego do sterowania
si w otoczeniu, tym duej bowiem system moe wydawa energi bez jednoczesnego
pobierania jej z otoczenia.
To wanie dziki akumulacji energii czowiek moe kiedy indziej je, a kiedy indziej
pracowa.
Naprenie jest potencjaem wpywajcym na akumulowanie energii, przy czym
sprenie zwiksza, a odprenie zmniejsza przetwarzanie energii akumulowanej w energi
przydatn do wydawania przez system autonomiczny.
Obcienie jest potencjaem powstajcym pod wpywem czerpania energii
akumulowanej, przy czym przecienie powstaje wskutek wzrastajcego, a odcienie
wskutek malejcego wydawania energii przez system autonomiczny.
Aby prawo zachowania energii (energia wydawana jest rwna energii pobieranej) mc
odnosi rwnie do mocy (moc wydawana jest rwna mocy pobieranej) bdziemy operowa
mocami rednimi, dla okresw czasu, w ktrych zmieniona ilo energii akumulowanej
zostaje przywrcona do pierwotnego stanu.
Na przykad dla organizmu ludzkiego za taki okres czasu mona uwaa dob, w
cigu niej bowiem ubytek energii akumulowanej spowodowany wysikami zostaje
wyrwnany dziki poywieniu. W odniesieniu do redniej mocy dobowej mona wic mwi,
e moc wydawana jest rwna mocy pobieranej.
Przetwarzanie mocy fizjologicznej jest moliwe, dopki utrzymuje si struktura
systemu autonomicznego, jest wic zalene od trwaoci tworzywa tego systemu. Z kolei
trwao tworzywa jest uzaleniona od utrzymywania si w nim okrelonej koncentracji tej
energii, ktrej doprowadzenie przyczynio si do powstania systemu autonomicznego.
Potencja (cilej mwic, rozkad potencjau) spowodowany koncentracj energii w
tworzywie

bdzie

dalej

okrelany

jako

jako

tworzywa

(a)

systemu

autonomicznego.
Masa tworzywa bdzie okrelana jako i l o
autonomicznego.

205

tworzywa

(c) systemu

Przyjmujc w uproszczeniu, e moc przetwarzana przez system autonomiczny, czyli

jego moc fizjologiczna (P) jest proporcjonalna do jakoci (a) i iloci (c) jego tworzywa,
mona napisa
P =vac

[11.1]

przy czym wspczynnikiem proporcjonalnoci jest m o c

j e d n o s t k o w a (v),

czyli moc przypadajca na jednostk potencjau (a) i jednostk masy (c).

Poniewa wszelka rnica potencjaw powoduje przepyw energii od miejsca o
wyszym potencjale do miejsca o niszym potencjale, wic koncentracja energii w miejscu o
wyszym potencjale maleje, a wskutek tego maleje rwnie rnica potencjaw, co
powoduje, e rwnie przepyw energii maleje itd. Powstaje proces samowyrwnawczy, w
ktrym rnica potencjaw maleje coraz wolniej, dc do zera, gdy czas dy do
nieskoczonoci, a zarazem zanika koncentracja energii.
Procesy samowyrwnawcze s powszechnym zjawiskiem fizycznym. Wystpuj one
we wszystkich systemach (a wic rwnie w systemach autonomicznych, np. w organizmach)
i

dla

wszelkich

rodzajw

energii

(np.

wyrwnywanie

si

poziomw

cieczy,

samowyadowywanie si ogniw elektrycznych, stygnicie cia nagrzanych, wyrwnywanie si

ste roztworw itp.).
W idealnym przypadku zmiana (ubytek) potencjau w danej chwili jest proporcjonalna
do potencjau wystpujcego w teje chwili. Na tej podstawie wyprowadzono znany wzr
okrelajcy przebieg potencjau w procesie wyrwnawczym
[11.2]

V = V0 e zt

przy czym
V potencja aktualny,
V0 potencja pocztkowy,
z wspczynnik zanikania,
t czas,
e podstawa logarytmw naturalnych.
Stosujc rwnanie [11.2] do jakoci tworzywa systemu autonomicznego otrzymuje si
[11.3]

a = a 0 e At

a aktualna jako tworzywa,

a0 pocztkowa jako tworzywa,
A wspczynnik starzenia,
t czas,
206

e podstawa logarytmw naturalnych.

Rys. 11.2 Przebieg starzenia

Wspczynnik starzenia A jest wspczynnikiem zanikania potencjau stanowicego

jako tworzywa systemu autonomicznego.
Na rys. 11.2 przedstawiono przebieg zalenoci wyraonej rwnaniem [11.3] przy
okrelonym wspczynniku starzenia A.
Poniewa zmniejszenie si jakoci tworzywa systemu autonomicznego, czyli
s t a r z e n i e , prowadzi do zmniejszenia si mocy fizjologicznej systemu autonomicznego, a
przez to do zmniejszenia si jego zdolnoci do sterowania si, wic stanowi zakcenie
rwnowagi funkcjonalnej i wobec tego wywouje przeciwdziaanie homeostatu.
Zgodnie z rwnaniem [11.1] jedynym rodkiem przeciwdziaania zmniejszaniu si
jakoci tworzywa (a) jest zwikszenie iloci tworzywa (c), czyli r o z b u d o w a systemu
autonomicznego.
Jest to jak z inflacj gdy pienidze trac na wartoci, trzeba ich mie coraz wicej.
Przystpujc do rozwaa nad rozbudow systemu autonomicznego, przypumy
najpierw, e jest to r o z b u d o w a r w n o m i e r n a , czyli e na zmniejszanie si jakoci
tworzywa przy staym wspczynniku starzenia homeostat reaguje zwikszaniem iloci
tworzywa przy staym wspczynniku rozbudowy, co wyraa si rwnaniem
[11.4]

c = c g 1 e Ct
207

przy czym:
c aktualna ilo tworzywa,
cg graniczna ilo tworzywa,
C wspczynnik rozbudowy,
t czas,
e podstawa logarytmw naturalnych.
Wspczynnik rozbudowy C jest wspczynnikiem zanikania rnicy midzy
graniczn (cg) i aktualn (c) iloci tworzywa systemu autonomicznego.
Istotnie, biorc pod uwag, e rnica aktualna cg c jest pocztkowo rwna cg (gdy
pocztkowo c = 0), moe analogicznie do wzoru [11.2] napisa

c g c = c g e Ct
a std wynika wzr [11.4].
W oglnoci wspczynnik rozbudowy C moe si rni od wspczynnika starzenia
A, tj. homeostat moe powodowa przebieg rozbudowy szybszy lub wolniejszy od przebiegu
starzenia.
Aby uwydatni t okoliczno, wprowadzimy w s p c z y n n i k d y n a m i z m u
okrelony wzorem
[11.5]

n=

C
A

a wobec tego
[11.6]

C = n A

Biorc pod uwag rwnanie [11.6] mona przeksztaci rwnanie [11.4] do postaci
[11.7]

c = c g 1 e nAt

W szczeglnym przypadku przebieg rozbudowy rwnomiernej moe by dokadnym

przeciwiestwem przebiegu starzenia, co znaczy e C = A, czyli n = 1. Rozbudowa
rwnomierna o wspczynniku dynamizmu n = 1 bdzie okrelana jako r o z b u d o w a
rwnomierna zrwnowaona.
W odrnieniu od tego szczeglnego przypadku, rozbudowa rwnomierna przebiega
szybciej ni starzenie, gdy wspczynnik rozbudowy C jest wikszy od wspczynnika
starzenia A (czyli gdy wspczynnik dynamizmu n jest wikszy od 1), wolniej za, gdy
wspczynnik rozbudowy C jest mniejszy od wspczynnika starzenia A (czyli, gdy
wspczynnik dynamizmu n jest mniejszy od 1).

208

Rys. 11.3 Przebieg rozbudowy

Na rys 11. 3 przedstawiono za pomoc krzywej (c)n=1 przebieg rozbudowy

rwnomiernej zrwnowaonej. Ponadto dla porwnania podano przykadowo za pomoc
krzywej (c)n=2 przebieg rozbudowy rwnomiernej, gdy wspczynnik rozbudowy C jest
dwukrotnie wikszy od wspczynnika starzenia A, oraz za pomoc krzywej (c)n=0,5 przebieg
rozbudowy rwnomiernej, gdy wspczynnik rozbudowy C jest dwukrotnie mniejszy od
wspczynnika starzenia A.
Po uwzgldnieniu rwna [11.3] i [11.7] rwnanie [11.1] przebiera posta
[11.8]

P = v a 0 c g e At 1 e nAt

Na rys. 11.4 przedstawiono za pomoc krzywej (P)n=1 przebieg mocy fizjologicznej P

przy rozbudowie rwnomiernej zrwnowaonej.

209

Rys. 11.4 Przebieg mocy fizjologicznej i mocy jaowej

Jak wynika z rwnania [11.8], moc fizjologiczna P systemu autonomicznego

pocztkowo wzrasta, potem osiga maksimum, nastpnie za maleje dc do zera, gdy czas
dy do nieskoczonoci.
Czyby miao to znaczy, e czowiek, z racji swojej przynalenoci do systemw
autonomicznych, mgby cho przy coraz mniejszej mocy fizjologicznej y wiecznie?
Do wyjanienia tej sprawy mona doj biorc pod uwag, e wszelkim procesom
przetwarzania energii w dowolnym systemie towarzysz straty energii do otoczenia
spowodowane rnic potencjaw midzy systemem a jego otoczeniem. Na pokrywanie strat
energii do otoczenia musi wic zuywa si cz przetwarzanej mocy okrelana dalej jako
m o c j a o w a (P0).
Na przykad silnik zuywajcy pewn moc na napdzania obrabiarki zuywa przy tym
moc jaow na napdzanie samego siebie, tj. na pokrywanie strat energii spowodowanych
tarciem midzy elementami wirujcego silnika itp. Powstajca wskutek tego energia cieplna
odpywa do otoczenia. Moc jaow silnik zuywa nawet wtedy, gdy wiruje bez napdzania
adnej maszyny.
W organizmach moc jaowa zuywa si na tzw. przemian podstawow materii,
warunkujc pozostawanie organizmu przy yciu. Tak na przykad u czowieka moc jaowa
zuywa si na utrzymanie staej temperatury ciaa, oddychanie, prac serca, itp. nawet gdy
spoczywa on nieruchomo na ku, niczym si nie zajmujc.
Podobne zjawisko mona zaobserwowa rwnie w systemach spoecznych. Na
przykad instytucje majce obsugiwa interesantw musz stale ponosi koszty utrzymania
swojego personelu, konserwacj budynkw itp., nawet gdy przejciowo adnych interesantw
nie ma s to koszty zapewniajce gotowo instytucji do obsugi interesantw, gdy si
zgosz.
Jest zrozumiae, e moc jaowa musi by tym wiksza, im wiksza jest ilo tworzywa
systemu autonomicznego, co mona wyrazi rwnaniem
[11.9]

P0 = w c

przy czym wspczynnikiem proporcjonalnoci jest s t r a t n o (w), czyli moc

jaowa przypadajca na jednostk tworzywa systemu autonomicznego.
Dla ilustracji mona przytoczy, e wedug danych z fizjologii stratno organizmu
ludzkiego wynosi okoo 1 kilokalorii na godzin i kilogram. Znaczy to, e czowiek wacy
210

np. 60 kilogramw zuywa moc jaow okoo 60 kilokalorii na godzin, czyli w zaokrgleniu
okoo 1500 kilokalorii na dob.
Na rys. 11.4 przedstawiono za pomoc krzywej (P0)n=1 przebieg mocy jaowej przy
rozbudowie rwnomiernej zrwnowaonej.
atwo zauway, e poniewa w tym przypadku moc jaowa stale wzrasta, a moc
fizjologiczna po przejciu przez maksimum maleje, wic musi doj do zrwnania si tych
mocy po pewnym czasie tz, okrelonym przez punkt przecicia krzywej mocy jaowej z
krzyw mocy fizjologicznej (rys. 11.4). Jest to stan, w ktrym caa moc fizjologiczna zuywa
si jako moc jaowa. Po przekroczeniu tego czasu moc fizjologiczna nie wystarczaaby nawet
na pokrywanie mocy jaowej. Wskutek tego system nie mgby duej utrzyma struktury
zapewniajcej mu zdolno sterowania si i przestaby istnie jako system autonomiczny.
Czas, po ktrym moc fizjologiczna nie wystarczaaby ju na pokrywanie mocy jaowej,
bdzie okrelany jako c z a s e g z y s t e n c j i (tz) systemu autonomicznego.
Konieczno pokrywania mocy jaowej sprawia, e do sterowania si w otoczeniu nie
moe by zuywana caa moc fizjologiczna systemu autonomicznego, lecz tylko jago m o c
d y s p o z y c y j n a (Pd), stanowica rnic midzy ca moc fizjologiczn i moc jaow
[11.10]

Pd = P P0

Jest to tak samo jak z zarobkami dysponuje si nie caoci zarobku, lecz tylko
tym, co z niego pozostaje po potrceniu podatku.
Na rys. 11.5 przedstawiono za pomoc krzywej (Pd)n=1 przebieg mocy dyspozycyjnej
przy rozbudowie rwnomiernej zrwnowaonej.

Rys. 11.5 Przebieg mocy dyspozycyjnej

211

Jak wida, moc dyspozycyjna po przejciu przez maksimum maleje do zera w czasie
tz, czyli w kocu egzystencji systemu autonomicznego.
Maksimum mocy dyspozycyjnej wystpuje wczeniej ni maksimum mocy
fizjologicznej. Wynika to z okolicznoci, e zbliajc si do maksimum moc fizjologiczna
przestaje wzrasta, podczas gdy moc jaowa cigle wzrasta, a wic ich rnica, tj. moc
dyspozycyjna, ju maleje, czyli mina swoje maksimum.
Znaczy to, e rozbudowa rwnomierna systemu autonomicznego, korzystna
pocztkowo, tj. dopki jako tworzywa jest dua, staje si niekorzystna, gdy jako
tworzywa jest ju maa.
Wobec tego nasuwa si wniosek, e wiksz zdolno sterowania bdzie mie taki
systemu autonomiczny, ktry najpierw rozbudowuje si moliwie szybko, pniej za
przestaje si rozbudowywa. Rozbudowa taka bdzie okrelana jako r o z b u d o w a
nierwnomierna.
Na

rys

11.3

przedstawiono

za

pomoc

krzywej

przebieg

rozbudowy

nierwnomiernej.
Na rys 11.4 przedstawiono za pomoc krzywej P przebieg mocy fizjologicznej,
wyznaczonej zgodnie z rwnaniem [11.1] na podstawie iloczynw jakoci tworzywa a (z rys.
11.2) przez ilo tworzywa c (z rys. 11.3), i przez niezmienion moc jednostkow v.
Ponadto na rys. 11.4 przedstawiono za pomoc krzywej P0 przebieg mocy jaowej,
wyznaczony zgodnie z rwnaniem [11.9] na podstawie iloczynw iloci tworzywa c (z rys.
11.3) przez niezmienion stratno w.
I wreszcie na rys. 11.5 przedstawiono za pomoc krzywej Pd przebieg mocy
dyspozycyjnej, wyznaczony zgodnie z rwnaniem [11.10] na podstawie rnic midzy moc
fizjologiczn P i moc jaow P0 (z rys. 11.4).
Utrzymujc bez zmiany moc jednostkow i stratno oraz dobierajc jako tworzywa
tak, eby maksymalna moc fizjologiczna bya dla rozbudowy nierwnomiernej taka sama jak
dla rozbudowy zrwnowaonej, uwydatniono wpyw zmiany samego tylko ksztatu krzywej
rozbudowy.
Jak wida z rys. 11.5, maksimum mocy dyspozycyjnej jest wiksze przy rozbudowie
nierwnomiernej ni przy rozbudowie zrwnowaonej, a ponadto wystpuje wczeniej.

212

Analizujc podobnie przebiegi rozbudowy nierwnomiernej o coraz wikszej

szybkoci pocztkowej mona okaza, e maksimum mocy dyspozycyjnej bdzie coraz
wiksze i coraz wczeniejsze.
W granicznym przypadku dochodzi si do takiego przebiegu rozbudowy, w ktrym
okrelona ilo tworzywa powstaje od razu i ju si nie zmienia. Wwczas moc jaowa
rwnie si nie zmienia. Caa moc systemu zaley tylko od jakoci tworzywa, ma wic
przebieg analogiczny do przebiegu starzenia, tote jest najwiksza na pocztku, a potem ju
tylko maleje, a do zrwnania si z moc jaow, co oznacza kres egzystencji systemu.
Podobnie moc dyspozycyjna jest najwiksza na pocztku, po czym maleje a do zera.
W praktyce wanie w taki sposb funkcjonuj zwyke maszyny. Po ich
skonstruowaniu zostaj oddane do uytku, moc ich maleje w miar starzenia, a gdy zmaleje w
stopniu uniemoliwiajcym ich funkcjonowanie nawet bez wykonywania uytecznej pracy,
przestaj by maszynami, s ju tylko zbiorem zuytych elementw.
Rozbudowy takiej, chocia zapewniaaby najwiksz moc dyspozycyjn, nie mog
mie organizmy, gdy s systemami autonomicznymi, ktre powstaj z systemw
poprzednich (rodzicielskich) i z ktrych powstaj systemy nastpne (potomne). Do prokreacji,
tj. wytworzenia systemu potomnego, system rodzicielski wykorzystuje cz wasnego
tworzywa, ktra musi nastpnie sama si rozbudowywa jako osobny system autonomiczny.
Jednake rozbudowa systemu wymaga pewnego czasu, szybko jej nie jest wiksza, ni to
jest moliwe dla danego rodzaju tworzywa.
Sprawy prokreacji sprbujemy zinterpretowa liczbowo w odniesieniu do organizmu
ludzkiego.
Wytwarzanie systemu potomnego wymaga zuywania okrelonej iloci energii w
okrelonym czasie, czyli okrelonej mocy. Moc t musi pokrywa system rodzicielski ze
swojej mocy dyspozycyjnej, a wobec tego moe on mie zdolno prokreacyjn tylko w
takim okresie czasu, w ktrym moc dyspozycyjna jest dostatecznie dua. Oznaczmy pocztek
tego okresu jako czas t1, koniec za jako czas t2.
Zdolno prokreacyjna wystpuje u ludzi gwnie w wieku od t1 = 20 lat do t2 = 40 lat,
wobec czego stosunek czasw granicznych t1 : t2 wynosi okoo 1 : 2.
Jeeli wic na rys. 11.5 poprowadzi tak prost poziom, eby punkty tej przecicia z
krzyw Pd wyznaczay czas t1 i t2, ktrych stosunek wynosi 1 : 2, to punkt przecicia tej
prostej z osi Pd wykresu wyznacza moc dyspozycyjn, jak co najmniej musi mie organizm

213

ludzki w okresie zdolnoci prokreacyjnej. Z wykresu tego mona wysnu nastpujce

wnioski.
Po pierwsze, gdy chodzi o rozmnaanie natura stawia czowiekowi wysokie
wymagania co do mocy: co najmniej okoo 95% maksymalnej mocy dyspozycyjnej.
Po drugie, czowiek osiga maksymaln moc dyspozycyjn w wieku (tm) okoo 28 lat.
Po trzecie, moc dyspozycyjna czowieka ma maksimum bardzo paskie, czyli niewiele
si zmienia w okresie zdolnoci prokreacyjnej (nic dziwnego, e w tym okresie czowiek ma
poczucie niezmiennoci si yciowych).
Po czwarte, ycie ludzkie (czas tz) moe trwa okoo 160 lat.
Rzeczywicie zdarzaj si ludzie dugowieczni, yjcy sto kilkadziesit lat. Przyczyn
rzadkoci takich przypadkw mona upatrywa w nierwnomiernoci obcienia organizmu:
organ, ktry zawiedzie najpierw, pocignie za sob zniszczenie caego organizmu, chociaby
inne organy mogy funkcjonowa znacznie duej. Mona by powiedzie, e walka ze
mierci jest nie tyle walk o przeduenie ycia ludzkiego, ile o jego nieskracanie.
Wprawdzie przebieg rozbudowy przedstawiony krzyw c na rys. 11.3 jest tylko
przykadowy, atwo si jednak mona przekona, e pierwsze trzy wnioski pozostaj bez
istotnych zmian rwnie przy innych pocztkowych szybkociach rozbudowy oraz przy
zaoeniu duszego okresu zdolnoci reprodukcyjnej np. od 18 do 54 lat (stosunek 1 : 3).
Pewien rozrzut wynikw liczbowych, zaleny od doboru krzywej c, mgby
wystpowa tylko w odniesieniu do wniosku czwartego (moliwa dugo ycia ludzkiego),
tote spord rozmaitych przebiegw krzywa c na rys. 11.3 zostaa wybrana jako stosunkowo
najlepiej odpowiadajca okolicznoci, e wedug danych statystycznych masa ciaa czowieka
w wieku 15 lat jest okoo trzykrotnie wiksza ni w wieku 5 lat podobny stosunek jest
wanie zachowany w przebiegu krzywej c. Poza tym moc jaowa czowieka dorosego
wynosi 1500 kilokalorii na dob (o czym bya ju powyej mowa), a przy wykonywaniu
przecitnej pracy zuywa si moc okoo 3000 kilokalorii na dob (a wic cznie okoo 4500
kilokalorii na dob), czyli e moc jaowa czowieka stanowi okoo jednej trzeciej jego mocy
fizjologicznej i tak te w przyblieniu przedstawia si stosunek tych mocy dla
szczytowego okresu ycia, rys. 11.4.
Powysze dane liczbowe maj jako pochodzce spoza cybernetyki jedynie
znaczenie ilustracyjne, a zostay przytoczone w przypuszczeniu, e czytelnikw moe
interesowa konfrontacja danych empirycznych z rozwaaniami teoretycznymi nad obszarem
energetycznym czowieka traktowanego jako system autonomiczny.
214

Natomiast istotne znaczenie teoretyczne maj nastpujce okolicznoci. Jak wida na

rys. 11.3, krzywa rozbudowy nierwnomiernej c przecina si z krzyw rozbudowy
rwnomiernej zrwnowaonej (c)n=1 w punkcie, ktremu odpowiada pewien czas tn=1. Znaczy
to, e wtedy system o rozbudowie nierwnomiernej c osiga taki sam stan, jaki osignby
przy rozbudowie rwnomiernej zrwnowaonej (c)n=1.
Podobnie punktom przecicia krzywej c z krzywymi (c)n=2 oraz (c)n=0,5 odpowiadaj
czasy tn=2 oraz tn=0,5, co oznacza, e system o rozbudowie nierwnomiernej osignby w
czasie tn=2 taki stan jak przy rozbudowie rwnomiernej o wspczynniku dynamizmu n = 2, a
w czasie tn=0, 5 taki stan przy rozbudowie rwnomiernej o wspczynniku dynamizmu n = 0,5.
Zauwamy, e coraz wikszym czasom odpowiadaj punkty przecicia z krzywymi
rozbudowy rwnomiernej o coraz mniejszym wspczynniku dynamizmu.
Gdyby narysowa rwnie krzywe rozbudowy rwnomiernej o dowolnych innych
wspczynnikach dynamizmu, to o krzywej rozbudowy nierwnomiernej c mona by
powiedzie, e skada si ona z tych samych punktw przecicia z krzywymi rozbudowy
rwnomiernej.
Znaczy to, e rozbudowa nierwnomierna jest w istocie rozbudow o zmiennym
wspczynniku dynamizmu, malejcym z upywem czasu.
Szczeglne znaczenie ma w tym czas tn=1, gdy rozdziela on czas egzystencji (tz)
systemu autonomicznego o rozbudowie nierwnomiernej na nastpujce dwa okresy.
W pierwszym okresie, od pocztku egzystencji (t = 0) do czasu tn=1, wspczynnik
dynamizmu n jest wikszy od 1, co oznacza, e wspczynnik rozbudowy C jest wikszy od
wspczynnika starzenia A. Jak wida z rys. 11.5, w okresie tym moc dyspozycyjna przy
rozbudowie

nierwnomiernej

jest

wiksza

ni

przy

rozbudowie

rwnomiernej

zrwnowaonej.
W drugim okresie, od czasu tn=1 do koca egzystencji (tz) systemu autonomicznego,
wspczynnik dynamizmu n jest mniejszy od 1, co oznacza, e wspczynnik rozbudowy C
jest mniejszy od wspczynnika starzenia A. Jak wida z rys. 11.5 w okresie tym moc
dyspozycyjna przy rozbudowie nierwnomiernej jest mniejsza ni przy rozbudowie
rwnomiernej zrwnowaonej.
Okolicznoci te maj zasadnicze znaczenie w zagadnieniach charakteru, o czym
bdzie mowa w rozdziale 15.
Na zakoczenie rozwaa na temat mocy systemu autonomicznego pozostaje
wyjani, na co zuywa si moc dyspozycyjna.
215

Rzecz jasna, do pokrywania mocy jaowej potrzebna jest energia pobierana przez
system z otoczenia. Jednake jej pobieranie wymaga wykonywania okrelonej pracy w
okrelonym czasie, na co musi by zuywana cz mocy dyspozycyjnej, okrelana dalej jako
m o c r o b o c z a (Pr).
Z kolei, do pokrywania mocy roboczej rwnie potrzebna jest energia pobierana z
otoczenia.
A zatem moc robocza musi wystarczajco dua, aeby umoliwia wykonywanie
pracy pobierania energii potrzebnej do pokrywania nie tylko mocy jaowej, ale i samej mocy
roboczej.
Na przykad, czowiek utrzymujcy si z wasnej pracy musi otrzymywa w
poywieniu nie tylko energi na pokrywanie przemiany podstawowej (moc jaowa), ale i na
wykonywan przez siebie prac (moc robocza).
Podobnie przedsibiorstwo przemysowe musi mie co najmniej tak du produkcj,
eby otrzymywane z niej przychody umoliwiy pokrywanie kosztw oglnych oraz kosztw
samej produkcji.
Tak wic warunkiem egzystencji systemu autonomicznego jest, eby moc
fizjologiczna bya co najmniej rwna sumie mocy jaowej i mocy roboczej.
Reszta mocy dyspozycyjnej, pozostajca po pokryciu mocy roboczej, czyli m o c
s w o b o d n a (Ps), moe by zuywana dowolnie.
Zgodnie z rwnaniem [11.10] moc fizjologiczna jest sum mocy jaowej i mocy
dyspozycyjnej
[11.11]

P = P0 + Pd

przy czym moc dyspozycyjna jest sum mocy roboczej i mocy swobodnej
[11.12]

Pd = Pr + Ps

Ostatecznie wic moc fizjologiczna jest sum mocy jaowej, mocy roboczej i mocy
swobodnej
[11.13]

P = P0 + Pr + Ps

Istotne w rozrnieniu tych skadnikw mocy fizjologicznej jest to, e moc jaowa P0
jest zalena od stanu systemu autonomicznego, a moc robocza Pr od sytuacji w otoczeniu,
natomiast moc swobodna Ps moe by wykorzystywana do zmiany sytuacji w otoczeniu na
lepsz, dziki czemu do zapewniania takiej samej mocy jaowej P0 bdzie wystarcza
mniejsza moc robocza Pr. Wwczas z mocy dyspozycyjnej Pd bdzie pozostawa moc
216

swobodna Ps i umoliwia dalsz popraw sytuacji, a przez to dalsze zmniejszanie mocy

roboczej Pr, itd.
Inaczej mwic, moc swobodna umoliwia zdobywanie mocy socjologicznej, ktrej
wykorzystywanie prowadzi do zmniejszenia mocy roboczej, a przez to do zwikszenia mocy
swobodnej, itd.
Mamy tu do czynienia ze sprzeniem zwrotnym dodatnim midzy systemem
autonomicznym (moc swobodna) a otoczeniem (moc socjologiczna). Im wiksza jest moc
swobodna, tym wiksz pozwala zdobywa moc socjologiczn, ktra z kolei (przez
zastpowanie mocy roboczej) przyczynia si do zwikszania mocy swobodnej, itd. W
rezultacie moe to prowadzi do stanu, w ktrym caa moc robocza zostaje zastpiona przez
moc socjologiczn, wobec czego caa moc dyspozycyjna staje si moc swobodn.
Zakres, w jakim z energetycznego punktu widzenia system autonomiczny moe si
sterowa w otoczeniu, mona okreli wprowadzajc w s p c z y n n i k s w o b o d y (s),
wyraajcy si stosunkiem mocy swobodnej do mocy dyspozycyjnej
[11.14]

s=

Ps
Pd

s=

Ps
Pr + Ps

czyli
[11.15]

Ze wzorw tych wynika, e wspczynnik swobody moe si zawiera w granicach od

0 do 1.
Dolna granica wspczynnika swobody (s = 0), tj. brak swobody, wystpuje przy
braku mocy swobodnej (Ps = 0). Caa moc dyspozycyjna zuywa si wycznie na prac
niezbdn do zapewnienia mocy jaowej (Pd = Pr).
Na przykad, w takiej sytuacji jest wyrobnik zarabiajcy tylko na utrzymanie, tj. tylko
tyle, eby mg wyy i mie siy do pracy, bez monoci dokonania zmiany warunkw
swojej egzystencji. Jest to sytuacja niewolnicza.
Grna granica wspczynnika swobody (s = 1), tj. swoboda zupena, wystpuje przy
zbdnoci mocy roboczej (Pr = 0). Caa moc dyspozycyjna stanowi moc swobodn (Pd = Ps), a
moc jaowa jest zapewniona dziki posiadanej mocy socjologicznej.
Na przykad, w takiej sytuacji jest posiadacz procentowego kapitau, umoliwiajcego
mu zaspokojenie wszelkich potrzeb bez wykonywania pracy.

217

Tak wic wbrew powierzchownemu mniemaniu, e im wicej si czego wydaje,

tym mniej si tego ma wystpuje tu paradoks: wydawanie mocy swobodnej moe
powodowa jej wzrastanie!
Oczywicie, cuda si nie dziej, przyrost mocy swobodnej musi mie pokrycie. Ma je
te w nadwyce zdobywanej mocy socjologicznej ponad moc swobodn zuywan na jej
zdobywanie.
To wanie na takiej zasadzie pienidze rodz pienidze, zwycistwa prowadz do
zwycistw, a postp tworzy postp.
Innym paradoksem jest, e ani przy braku swobody (s = 0) ani przy swobodzie
zupenej (s = 1) nie mona zmiena warunkw swojej egzystencji. Przy braku swobody nie
ma czym (Ps = 0), a przy swobodzie zupenej nie ma czego (Pr = 0). Tak wic ulega stagnacji
zarwno niewolnik, jak i jego pan.
Optimum wystpuje porodku, gdzie jest o co walczy (o zmniejszenie mocy
roboczej) i czym (moc swobodn). Nikt wtedy nie jest niewolnikiem ani panem.
I jeszcze jedno: posiadajc moc socjologiczn mona ni zastpowa moc robocz,
natomiast nie mona ni zastpowa mocy jaowej, gdy zuywanie mocy jaowej jest
procesem wewntrznym systemu autonomicznego. Jest poniekd pocieszajce, e nawet
najwikszy majtek nie uchroni bogacza ani najwiksza potga posiadanej wadzy nie uchroni
tyrana od zakoczenia egzystencji, gdy krzywa jego mocy fizjologicznej przetnie si z krzyw
mocy jaowej.

218

12. ZACHOWANIE
Po omwieniu obszarw informacyjnego i energetycznego mona przej do rozpatrzenia
wpyww

procesw

informacyjnych

energetycznych

na

zachowanie

systemu

autonomicznego, a wic i na zachowanie czowieka.

Z okolicznoci, e homeostat jest organem wsplnym dla obu obszarw, wynika, e za
jego porednictwem procesy informacyjne wywieraj wpyw na procesy energetyczne, a
procesy energetyczne wywieraj wpyw na procesy informacyjne, rys. 12.1.

Rys. 12.1 Wspzaleno procesw informacyjnych i energetycznych w systemie autonomicznym

W szczeglnoci znaczy to, e:

refleksja jest zalena nie tylko od emocji, lecz i od obcienia,
naprenie jest zalene nie tylko od obcienia, lecz i od emocji,
emocja wpywa nie tylko na refleksj, lecz i na naprenie,
219

 obcienie wpywa nie tylko na naprenie, lecz i na refleksj.

Poniewa moc korelacyjna zaley od oddziaywa informacyjnych otoczenia i od
dziaania homeostatu, a moc fizjologiczna zaley od oddziaywa energetycznych otoczenia i
od dziaania homeostatu, przy czym dziaanie homeostatu zaley zarwno od mocy
korelacyjnej, jak i od mocy fizjologicznej, wic w rezultacie moc korelacyjna zaley od
oddziaywa informacyjnych i energetycznych otoczenia, i podobnie moc fizjologiczna
zaley od oddziaywa informacyjnych i energetycznych otoczenia.
Od mocy korelacyjnej, a w szczeglnoci od spowodowanych przez ni decyzji,
zaley, w ktrych efektorach wystpi reakcje (rodzaj reakcji). Od mocy fizjologicznej, a w
szczeglnoci od mocy dyspozycyjnej jako jej skadnika, zaley, jak silne bd te reakcje
(natenie reakcji).
Wynika std, e decyzje (rodzaj reakcji) zale zarwno od oddziaywa
informacyjnych, jak i energetycznych otoczenia, oraz e moc dyspozycyjna (natenie
reakcji) zaley zarwno od oddziaywa informacyjnych, jak i energetycznych otoczenia.
Znaczy to, e reakcje zale od bodcw i od zasilania, ale nie w taki sposb, e
rodzaj reakcji zaley do bodcw, a natenie reakcji od zasilania, lecz w taki, e rodzaj
reakcji zaley od bodcw i zasilania oraz natenie reakcji zaley od bodcw i zasilania.
Krtko mwic, wszelkie reakcje systemu autonomicznego stanowi zachowanie si
caego systemu.
Zgodnie z tym, wszelkie reakcje systemu autonomicznego stanowi zachowanie si
caego organizmu.
Wszystko to byoby jasne od dawna, gdyby tworzc wiedz o czowieku zaczynano od
oglnego pojcia systemu, przechodzc nastpnie do wszego pojcia systemu
autonomicznego, z czego wyniknoby, jakie waciwoci musi mie czowiek jako jeden z
systemw autonomicznych.
Tworzono j jednak postpujc w kierunku przeciwnym: najpierw gromadzc
szczegy, a potem dc do uoglnie. Szczegw zebrano mnstwo, ale nie mogc
pokona trudnoci w skadaniu ich w spjn cao zdano si na filozoficzne fantazjowanie.
Zamiast dochodzi do naukowego poznania czowieka, przekomarzano si o znaczenie sw
wprowadzonych bez naleytego oparcia definicyjnego, a wobec nierozstrzygalnoci sporw
bdcych nie tyle konfrontacjami argumentw, ile wyzna wiary, uczyniono czowieka
obiektem rozmaitych wiatopogldw, tj. postanowie, co uwaa za suszne. Zamiast
formuowania twierdze

przedstawiania

dowodw uprawiano
220

wieszczenie,

tj.

bezdowodowe zapewnianie, co najwyej wspierane cytowaniem wypowiedzi rozmaitych

wczeniejszych wieszczw, rzekomo autorytatywnych.
Spord nonsensw, jakie w cigu tysicleci wypowiedziano na temat czowieka,
najbardziej uporczywym okazao si zapewnienie o dwoistoci ludzkiej natury: dusza
ciao, duchowy materialny, itp.
Stao si to rdem naiwnych pogldw, e u zwierzt wystpuj tylko funkcje
somatyczne, cielesne, u czowieka za ponadto funkcje umysowe, duchowe, e funkcje
trawienne, seksualne itp. nale do cielesnych, a wic u czowieka s przejawem
zwierzcej natury, degradujcym jego natur duchow, i wobec tego powinny by przez
ni zwalczane, np. przez umartwianie, sublimacj itp.
Nawet w medycynie pogld o wzajemnym powizaniu procesw psychicznych i
somatycznych (psychosoma) napotyka wielkie opory, a i dzi jeszcze mona spotka jego
przeciwnikw.
W przeciwiestwie do doktrynalnych uprzedze zdrowy rozsdek nieraz odgadywa
intuicyjnie zwizek midzy informacyjnymi i energetycznymi procesami u czowieka.
wiadcz o tym choby takie przysowia, jak mens sana in corpore sano, przez odek do
serca, miech to zdrowie itp.
Dawno te zauwaono, e dobre samopoczucie sprzyja dobremu trawieniu, a dobre
trawienie sprzyja dobremu samopoczuciu. e w rozdranieniu le si trawi, a przy zym
trawieniu ulega si rozdranieniu. e przestrach zapiera oddech. e osabienie zmniejsza
zdolnoci mylenia i decydowania. e wyobraenia erotyczne pobudzaj dziaanie gruczow
seksualnych, a wzmoone dziaanie gruczow seksualnych pobudza wyobraenia erotyczne
itd.
Wzajemne oddziaywanie procesw informacyjnych i energetycznych jest okrelone
przez zasady wspdziaania homeostatu z korelatorem i akumulatorem, a mianowicie e:
homeostat odwraca oddziaywanie (jeeli potencja wejciowy wzrasta, to potencja
wyjciowy maleje, a jeeli potencja wejciowy maleje, to potencja wyjciowy
wzrasta),
korelator i akumulator przenosz oddziaywania (jeeli potencja wejciowy wzrasta,
to i potencja wyjciowy wzrasta, a jeeli potencja wejciowy maleje, to i potencja
wyjciowy maleje),
homeostat oddziaywuje na korelator i akumulator jednakowo (tj. wprowadza do obu
naraz potencjay zwikszone bd do obu naraz potencjay zmniejszone).
221

Biorc pod uwag powysze zasady oraz oddziaywania zaznaczone na rys. 12.1
mona rozrni cztery nastpujce przypadki:
atrakcja (inf.) powoduje aprobat (inf.) i przyspieszenie decyzji (inf.) oraz sprenie
(en.) i wzmoenie reakcji (en.),
awersja (inf.) powoduje dezaprobat (inf.) i powstrzymanie decyzji (inf.) oraz
odprenie (en.) i osabienie reakcji (en.),
odcienie (en.) powoduje sprenie (en.) i wzmoenie reakcji (en.) oraz aprobat
(inf.) i przyspieszenie decyzji (inf.),
przecienie (en.) powoduje odprenie (en.) i osabienie reakcji (en.) oraz
dezaprobat (inf.) i powstrzymanie decyzji (inf.).
W jzyku potocznym mona to wyrazi nastpujco:
Przyjemno wywouje zadowolenie i ochot oraz przypyw si i wzmoenie dziaania.
Na przykad, satysfakcja ze zdobywania przewagi w walce wzmaga wol walki i mobilizuje
dalsze siy.
Przykro wywouje niezadowolenie i zniechcenie, oraz znuenie i osabienie
dziaania. Na przykad czowiek przeraony traci zdolno podejmowania decyzji (czuje
pustk w gowie) i siy do jakiegokolwiek dziaania (nogi si pod nim uginaj).
Wytchnienie wywouje przypyw si i gotowo do dziaania, oraz zadowolenie i
ochot. Na przykad czowiek wypoczty przejawia inicjatyw w wyszukiwaniu sobie zaj.
Wysiek wywouje znuenie i osabienie dziaania oraz niezadowolenie i zniechcenie.
Na przykad czowiek wyczerpany obojtnieje na wszystko i przestaje stawia opr.
Oglnie wic mwic, zakcenie rwnowagi funkcjonalnej (awersja lub przecienie)
wywouj niezdecydowanie i bezsilno, natomiast odkcenia (atrakcja lub odcienie)
sprzyjaj podejmowaniu decyzji i ponoszeniu trudw.
Rzecz jasna, przejawia si to w stopniu wzmoonym, gdy naraz wystpuj zakcenia
informacyjne (awersja) i energetyczne (przecienie) bd naraz odkcenia informacyjne
(atrakcja) i energetyczne (odcienie).
Porednie s przypadki, gdy naraz wystpuj zakcenia informacyjne (awersja) i
odkcenia energetyczne (odcienie), bd odkcenia informacyjne (atrakcja) i zakcenia
energetyczne (przecienie). Mona to zilustrowa przykadem czowieka, ktrego spotyka
przyjemno, gdy jest zmczony, albo ktrego spotyka przykro, gdy przejawia gotowo do
dziaania.
Moliwe jest przy tym, e odkcenie przewysza nad zakceniem lub odwrotnie.
222

By moe, kto byby skonny powtpiewa o susznoci powyszych rozrnie,

wskazujc, e przykro niekoniecznie osabia dziaanie, moe bowiem je te powodowa,
np. gdy czowiek zagroony niebezpieczestwem, zamiast sta jak wryty, rzuca si do walki
lub do ucieczki.
Taki argument byby nieporozumieniem. Zagroony walczy lub ucieka, poniewa
widzi w tym moliwo ratunku, a wyobraenie to jest dla niego atrakcyjne i wobec tego
spotyka si z aprobat, wywouje przypyw si i prowadzi do dziaania zgodnie z
wymienionymi powyej zasadami.
Porwnujc rys.12.1 z rys. 6.2 nietrudno spostrzec, e przedstawiaj one jednakowe
schematy. Znaczy to, e funkcjonowanie systemu autonomicznego obejmuje rozwizywanie
problemw decyzyjnych wszystkich trzech rodzajw.
Homeostat spenia rol postulatora. Problem: co osign?. Rozwizanie:
rwnowag funkcjonaln.
Korelator spenia rol optymalizatora. Problem: jak osign?. Rozwizanie:
rozpywem mocy korelacyjnej.
Akumulator spenia rol realizatora. Problem: czym osign?. Rozwizanie:
wydawaniem mocy dyspozycyjnej.
Problemy rozwizywane przez korelator i akumulator s uzalenione od problemu
homeostatu okrelenie, jak osign i czym osign, zaley od okrelenia, co osign.
Sensowno tej zalenoci znajduje wyraz w sprzeniu korelatora i akumulatora z
homeostatem. Dziki temu sprzeniu homeostat kontroluje rozwizania pojawiajce si w
korelatorze, przy czym rozwizaniom naruszajcym rwnowag (awersja) przeciwdziaa
(dezaprobata), a rozwizania przywracajce rwnowag (atrakcja) popiera (aprobata).
Podobnie homeostat kontroluje rozwizania pojawiajce si w akumulatorze, przy czym
rozwizaniom naruszajcym rwnowag (przecienie) przeciwdziaa (odprenie), a
rozwizania przywracajce rwnowag (odcienie) popiera (sprenie).
Wobec nierozcznoci procesw informacyjnych i energetycznych w systemie
autonomicznym wszelkie zakcenia rwnowagi wywieraj wpyw na funkcjonowanie caego
systemu, a ich usuwanie zaley take od funkcjonowania caego systemu. Wynika std, e do
sterowania si systemu autonomicznego niezbdne jest spenianie wszystkich poniszych
wymaga:
mono pobierania informacji,
mono wydawania informacji,
223

 mono pobierania energii,

mono wydawania energii.
Ujawnia si tu bdno i szkodliwo pogldu dobrych panw, sdzcych, e
wystarcza, gdy ludzi maj co je i co robi, natomiast nie potrzeba im nic wiedzie i o
niczym decydowa, bo od tego s panowie.
Ju w zamierzchej przeszoci do zasady ujarzmiania ludzi naleao:
ograniczanie wiedzy,
ograniczanie wypowiedzi i decyzji,
ograniczanie konsumpcji,
ograniczanie dziaalnoci.
Ograniczenia informacyjne byy ostrzejsze ni ograniczenia energetyczne, jako e
niewolnicy byli potrzebni do wykonywania pracy, trzeba byo wic zapewnia im niezbdne
do tego siy (moc robocza), natomiast wiedz i decydowanie panowie pozostawiali dla siebie,
udzielajc niewolnikom tylko informacji koniecznych ze wzgldu na prac i utrzymywanie
ich w posuszestwie.
Do selekcjonowania udzielanych informacji dorabiano pnej uzasadnienie, jakoby to
dla dobra informowanych chodzio o ustrzeenie ich od szkodliwego wpywu szataskich,
heretyckich i wrogich podszeptw. Sprzyjaa temu doktryna ducha, wedug ktrej procesy
informacyjne

byy

czym

zupenie

oddzielnym

od

procesw

energetycznych

(niematerialne).
Tymczasem procesy informacyjne i energetyczne s tak cile ze sob powizane, e
jakiekolwiek braki w zakresie jednych lub drugich upoledzaj czowieka.
Argument o selekcjonowaniu informacji ze wzgldu na dobro, szkodliwo itp. to
oczywicie hipokryzja. Podobnie jak czowiek odywiany papk, aby nie zaszkodzi jego
zdolnoci trawienia, utraciby w kocu t zdolno, tak samo pod wpywem papki
informacyjnej utraciby zdolno mylenia. Istot funkcjonowania czowieka, jako systemu
autonomicznego, stanowi bowiem nie samo istnienie rwnowagi funkcjonalnej, lecz denie
do jej utrzymywania, bo tylko dziki temu utrzymuje si sprawno organw sterowniczych:
akumulatora, homeostatu i korelatora. Praktycznie znaczy to, e optimum funkcjonowania
czowieka wystpuje nie wtedy, kiedy wszystko jest strawne, bezpieczne i suszne, lecz
wtedy, gdy to funkcjonowanie polega na nieustannym stwierdzaniu rnic midzy
strawnoci a niestrawnoci, midzy bezpieczestwem a niebezpieczestwem, midzy

224

susznoci a niesusznoci. Do tego za konieczna jest styczno z tym, co niestrawne,

niebezpieczne i niesuszne.
Poniewa zarwno atrakcja, jak i odcienie skaniaj czowieka do decydowania i
dziaania, wic nic dziwnego, e od dawna pilnowano, eby atrakcja i odcienie
ujarzmionych nie byy zbyt due. Wobec tego, e najsilniejsz atrakcj s doznania seksualne,
a najwiksze odcienia uzyskuje si przez zdobycie wadzy, ze szczegln zaciekoci
starano si zniechci ludzi do seksu i polityki. Jednake metody stosowane do tych dwch
celw musiay by odmienne, a to z nastpujcych wzgldw.
Wadza podlega prawu, ktre mona by okreli jako prawo zachowania wadzy, co
znaczy, e jeeli j kto ma, to nie ma jej kto inny, a jeeli kto ma jej wicej, to kto inny ma
jej o tyle mniej.
Seks natomiast nie podlega podobnemu prawu aby doznawa przyjemnoci
seksualnych, nie potrzeba pozbawia ich kogokolwiek innego. Raczej przeciwnie, mona je
jeszcze bardziej zwikszy przez zapewnianie ich rwnie swoim partnerom.
Rnica ta jest zrozumiaa przecie wadza to rodzaj mocy (socjologicznej), a moc
podlega prawu zachowania energii. Natomiast doznania seksualne to atrakcje, czyli zjawiska
natury informacyjnej, informacje za s niezalene od liczby zawierajcych je komunikatw,
jednemu czowiekowi nie ubdzie informacji przez to, e takie informacje bdzie mie wielu
innych ludzi.
Inna rnica polega na tym, e wadza, jako moc socjologiczna, ma rdo w
otoczeniu, moe wic by okrelonemu czowiekowi uniedostpniona, podczas gdy doznania
seksualne, jako emocja, maj rdo w organizmie doznajcego, s wic od czowieka
nieodczne.
Rnice te sprawiaj, e przedstawiajc cigoty do zdobywania wadzy i do
doznawania emocji seksualnych jako niesychanie zdrone, wadz windowano w gr,
seks za spychano w d.
Wadz legitymowano moliwie wysokim pochodzeniem: od Boga, z przyrodzonego
porzdku, z woli narodu itp. Seks pochodzi z samego dou: od szatana, z instynktu
zwierzcego, z ludzkiej uomnoci itp.
Wadza to wyniesienie na szczyt, majestat, ceremonialne szaty i wspaniao paacw.
Seks to upadek na dno, wstrtny grzech nieczystoci, ohyda golizny w ciemnych
zakamarkach.

225

W ten sposb wpajano mniemanie, e wadza, jak soce co dzie wiecce, jest
zawsze obecna, ale niedosina, natomiast seks tak jakby nie istnia, to mrok, w ktry nie
naley si wpatrywa.
O wadzy i seksie wolno byo mwi tylko oglnikowo (o wadzy tylko z zachwytem,
o seksie tylko z pogard), wywlekanie szczegw to tabu.
Mogoby si wydawa, e dzi jest to ju nieaktualne, bo prasa caego wiata pisze
najwicej o polityce, a seksofala wezbraa w niebywaym stopniu. Nie naley jednak ulega
zudzeniom to, co istotne, jest przemilczane.

Jednym z gwnych problemw dotyczcych ludzkiego zachowania jest pytanie, w

jakim stopniu zachowanie to moe by uzalenione od wpywu otoczenia, a w szczeglnoci
od wpywu ludzi z otoczenia.
Problem ten sta si od dawna terenem cierania si rnych pogldw doktrynalnych,
od zapewniania, e czowiek ma woln wol, stanowic atrybut niezalenego ducha, po
przewiadczenia, e czowieka mona dowolnie uksztatowa, przez zastosowanie
odpowiednich zabiegw wychowawczych.
Takie bezdefinicyjne i bezdowodowe pogldy prowadziy do zaartych sporw, ktre
niczego nie wyjaniay i okazyway si szczeglnie jaowe, gdy w gr wchodzia
odpowiedzialno za ludzkie postpki. Na podstawie pierwszego z tych pogldw naleaoby
obcia odpowiedzialnoci wycznie samego sprawc, na podstawie drugiego za
wycznie wychowawcw sprawcy, ale nie byo chyba gorliwszych wychowawcw ni
wyznawcy wolnej woli, ani surowszych sdziw ni zwolennicy ksztatowania czowieka
przez wychowanie. Absurdalny spr rozstrzyga si prosto w konkretach: gdy chodzio o
poddawanie ludzi wychowawczym zabiegom, okazywali si oni cakowicie urabialni, a gdy
chodzio o podcignicie ich do odpowiedzialnoci, nagle odzyskiwali woln wol.
Tego rodzaju niekonsekwencje s najbardziej widoczne w szkolnictwie. Przy
ukadaniu programw szkolnych traktuje si je jako czynnik rozstrzygajcy o tym, jaka
bdzie modzie koczca szko, tote komisje programowe drobiazgowo roztrzsaj, co w
kadym przedmiocie nauczania doda, zmieni lub skreli. Sama modzie jest przy tym
traktowana jak surowiec, z ktrego otrzyma si wyroby zalene od zastosowanej obrbki.
Podczas szkolenia okazuje si, e sprawa jest zoona obok postawy nauczyciela odgrywa
jednak rol rwnie postawa ucznia, stosuje si wic rozmaite rodki majce skoni ucznia
do wspdziaania. I wreszcie, gdy dochodzi do egzaminowania, okazuje si, e wszystkiemu
226

jest winien tylko ucze. Spraw traktuje si tak, jak gdyby tylko starania ucznia rozstrzygay
o jego wiedzy (przecie gdyby tak byo naprawd, to nauczyciele byliby niepotrzebni). Jest
kapitalne, e w razie ujemnych wynikw wsplnego trudu ucznia i nauczyciela represje w
stosunku do jednego z tych wsplnikw wymierza drugi wsplnik!
Sprawie monoci wpywania na ludzkie zachowanie przyjrzyjmy si w wietle
cybernetycznej aparatury pojciowej. Dla uproszczenia terminologii bdziemy rozrnia
czowieka dcego do utrzymania niezalenoci swojego zachowania, oraz kontrahenta
dcego do wywierania wpywu na to zachowanie.
Biorc pod uwag, e bodce mog by dla czowieka atrakcyjne lub awersyjne, oraz
e reakcje czowieka mog by dla jego kontrahenta bodcami atrakcyjnymi lub awersyjnymi,
otrzymuje si cztery moliwe sytuacje.
Dwie spord tych sytuacji s bezkonfliktowe:
gdy bodce atrakcyjne dla czowieka wywouj u niego reakcje bdce bodcami
atrakcyjnymi dla kontrahenta (obaj sprzyjaj takim sytuacjom),
gdy bodce awersyjne dla czowieka wywouj u niego reakcje bdce bodcami
awersyjnymi dla kontrahenta (obaj unikaj takich sytuacji).
Dwie pozostae sytuacje s konfliktowe:
gdy bodce atrakcyjne dla czowieka wywouj u niego reakcje bdce bodcami
awersyjnymi dla kontrahenta (czowiek szuka takich bodcw, a kontrahent mu to
utrudnia),
gdy bodce awersyjne dla czowieka wywouj u niego reakcje bdce bodcami
atrakcyjnymi dla kontrahenta (czowiek unika takich sytuacji, a kontrahent mu je
narzuca).
Mona ponadto wymieni sytuacje, w ktrych wystpuj bodce obojtne, ale s to
sytuacje oczywicie bezkonfliktowe, jako oparte na sprzeniach, w ktrych reaktywno
jednego systemu lub obydwch jest rwna 1 (potakiwacz, twierdzenie 5.5). Czowiek nie
sprzeciwia si zmianie bodcw ani jego kontrahent nie dy do wpywania na bodce
czowieka, ktrego reakcje s dla kontrahenta bodcami obojtnymi.
Bezkonfliktowe s take sytuacje, ktre mogyby by konfliktowe, ale nie s,
poniewa o zachowaniu czowieka kontrahent nie otrzymuje informacji, tzn. reakcje
czowieka nie s bodcami dla kontrahenta (brak sprzenia, twierdzenie 5.6) i wobec tego
nie wywouj u niego awersji (czego oczy nie widz, tego sercu nie al). Jest to przypadek,
gdy konfliktowi z kontrahentem zapobiega nieobserwowalno zachowania czowieka.
227

Praktycznie do skutecznych rodkw zapewniania nieobserwalnoci naley oddalenie, nic

wic dziwnego, e podwadni s zadowoleni, gdy ich zwierzchnik lub oni sami udaj si w
podr subow, e mowie szukajcy przygd erotycznych wykorzystuj do tego celu
pobyt poza domem (swj albo ony), itp.
Bliej natomiast zajmijmy si sytuacjami konfliktowymi. Konflikt polega na tym, e
kontrahent dy do spowodowania okrelonych zmian reakcji czowieka, ktry si temu
przeciwstawia.
Na oddziaywania wejciowe czowieka skadaj si bodce, okrelane potencjaami
receptorowymi Vr i zasilanie okrelone moc fizjologiczn P.
Na oddziaywania wyjciowe czowieka skadaj si reakcje, ktrych rodzaj jest
okrelony decyzjami wynikajcymi z rozpywu mocy korelacyjnej K, natenie za jest
okrelone moc dyspozycyjn Pd.
Zgodnie z rwnaniami [10.4], [11.11], [11.12] midzy wymienionymi czynnikami
wystpuj nastpujce zwizki:
K = [Vr + Vh ]G
P = P0 + Pd
Pd = Pr + Ps

Znaczy to, e zachowanie czowieka okrelaj czynniki informacyjne, prowadzce do

decyzji odpowiednio do rozpywu mocy korelacyjnej K:
aktualne bodce (wyraajce si potencjaami receptorowymi Vr),
wasny interes (wyraajcy si potencjaem homeostatycznym Vh),
stan pamici (wyraajcy si rozkadem przewodnoci korelacyjnej G)
oraz czynniki energetyczne, stanowice skadniki mocy fizjologicznej P:
potrzeby organizmu (wyraajce si moc jaow P0),
sytuacja w otoczeniu (wyraajca si moc robocz Pr),
wpyw na otoczenie (wyraajcy si moc swobodn Ps).
Jeeli oddziaywanie kontrahenta na czowieka ogranicza si do czynnikw
informacyjnych, to w gr wchodzi tylko wpywanie na aktualne bodce (Vr), przez
doprowadzanie dodatkowych bodcw w celu spowodowania atrakcji przewaajcych nad
awersjami (zachcanie) bd awersji przewaajcych nad atrakcjami (zniechcanie), a przez
228

to spowodowanie aprobaty na miejsce dezaprobaty bd dezaprobaty na miejsce aprobaty. W

przypadku osignicia tego celu sytuacja staje si bezkonfliktowa. Jest to przypadek ustania
konfliktu w wyniku perswazji. Przykadem moe tu by zachwalanie nagrd za przykre
wyrzeczenia lub straszenie karami za przyjemne doznania.
Gdy perswazja okazuje si nieskuteczna, kontrahent dy do tego, eby doprowadzane
przeze bodce dodatkowe byy jedynymi, tj. do ich narzucania i usuwania wszelkich innych.
Po doprowadzeniu do takiego stanu mgby ju bez przeszkd wpaja w czowieka
przewiadczenie, e powinien robi to, co mu si nakazuje, a nie robi tego, co mu si
zakazuje, oraz e przykroci nakazywanych wyrzecze nie s przykrociami, a przyjemnoci
zakazywanych dozna nie s przyjemnociami. By to zawsze idea wszelkich
wychowawcw, ktrzy swoje niepowodzenia przypisywali tylko temu, e takiego ideau nie
zdoali osign, ale gdyby osignli, wychowaliby czowieka wzorowego.
Tymczasem zawd, jaki ich spotyka, mia zupenie inne przyczyny.
Rzecz w tym, e same bodce nie przesdzaj zachowania, poniewa decyzje zale
nie tylko od potencjau receptorowego, lecz take od potencjau homeostatycznego i od
przewodnoci korelacyjnej, czyli e oprcz bodcw odgrywa rol wasny interes czowieka i
stan jego pamici.
Z okolicznoci, e moc korelacyjna, a wic i decyzje, zaley od sumy potencjaw Vr
+ Vh wynika, e nawet jeeli bodziec narzucony jest silny (duy potencja receptorowy Vr),
ale wywouje awersj (zwikszenie potencjau perturbacyjnego Vp), to oddziaywanie
homeostatu przejawi si jako dezaprobata (zmniejszenie potencjau homeostatycznego Vh), a
w rezultacie suma potencjaw Vr + Vh moe si okaza niewielka. Tak wic bodce
narzucone staj si nieskuteczne, gdy s sprzeczne z interesem czowieka.
W przypadku odwrotnym jeeli nawet saby bodziec (may potencja receptorowy
Vr) wywouje atrakcj, to oddziaywanie homeostatu przejawi si jako aprobata (zwikszenie
potencjau homeostatycznego Vh), a w rezultacie suma potencjaw Vr + Vh moe si okaza
wystarczajca do spowodowania decyzji pod wpywem tego sabego bodca. I w tym
przypadku bodziec zostaje potraktowany zgodnie z interesem czowieka.
Poza tym przy zmniejszonej sumie potencjaw Vr + Vh moc korelacyjna jest maa, a
wic i spowodowany przez ni przyrost przewodnoci korelacyjnej jest may, czyli powstaj
mae rejestraty szybko ulegajce derejestracji.
Na przykad wiadomo, e uczniowie opuszczajcy szko zdumiewajco szybko
zapominaj wszystko, czego ich nauczono w nielubianych przedmiotach.
229

Fakt, e bodziec narzucony wywouje awersj, oznacza, e przewodnoci korelacyjna

drogi od potencjau receptorowego Vr do potencjau perturbacyjnego Vp jest dua. Gdy
bodziec taki pojawi si ponownie, przewodno ta wzronie, a wobec tego wzronie potencja
perturbacyjny, czyli awersja bdzie wiksza.
Wskutek braku znajomoci takich zjawisk nauczycielom wydaje si, e powtarzajc
ustawicznie te same informacje sprawi, e uczniowie je polubi. Tymczasem skutek jest taki,
e dzie literackich przerabianych w szkole nikt pniej nie bierze do rki, zostaj
obrzydzone na zawsze.
Jedyn skuteczn drog skaniania ludzi do wskazanych im dziaa jest stosowanie
bodcw zgodnych z ich interesem, a przez to wywoujcych atrakcj i aprobat.
Std te bierze si rozpowszechniona praktyka wpywania na ludzkie zachowanie za
pomoc szczytnych hase, wprawdzie zbyt oglnikowych i wobec tego niewiele znaczcych,
ale odwoujcych si do powszechnie uznawanych wartoci (dua przewodno korelacyjna) i
dziki temu mogcych wywoywa aprobat.
Trudno jednak o wywoanie aprobaty, gdy przychodzi do konkretw, w ktrych da
si, eby okrelony czowiek dziaa wbrew wasnemu interesowi.
Jeeli oddziaywanie kontrahenta na czowieka ogranicza si do czynnikw
energetycznych, to w gr wchodzi tylko zmniejszenie mocy fizjologicznej lub mocy
socjologicznej czowieka w celu osabienia jego reakcji.
Zmniejszenie mocy fizjologicznej czowieka polega na ograniczeniu mu zasilania.
Poniewa do utrzymania si przy yciu czowieka musi zuywa moc jaow (P0), wic
zmniejszenie mocy fizjologicznej (P) prowadzi do zmniejszenia mocy dyspozycyjnej (Pd), a
przez to przy niezmienionej mocy roboczej (Pr) do zmniejszenia mocy swobodnej (Ps).
Jeeli moc dyspozycyjna zmaleje tak, e w caoci bdzie na ni zuywana moc robocza, to
moc swobodna zmaleje do zera (ujarzmianie przez godzenie).
Zmniejszanie mocy socjologicznej czowieka polega na pogarszaniu mu sytuacji w
otoczeniu, wskutek czego aby mc zuywa moc jaow musi on zwiksza swoj moc
robocz. Jeeli moc robocza wzronie tak, e bdzie na ni zuywana caa moc dyspozycyjna,
to moc robocza zmaleje do zera (ujarzmianie przez nadmiern prac).
Jak wida w obu przypadkach dochodzi do utraty mocy swobodnej. Nic dziwnego, e
do ujarzmiania ludzi wymylono obozy wyczerpujce ich zarwno godem, jak i cikimi
robotami.

230

Dalsze zmniejszanie mocy fizjologicznej lub mocy socjologicznej sprawia, e moc

dyspozycyjna nie wystarcza na pokrywanie niezbdnej mocy roboczej, a wskutek tego
rwnie mocy jaowej, czowiek wic nie utrzyma si przy yciu (zagada).
Oczywicie moliwe jest wpywanie na zachowanie czowieka przez czne
oddziaywanie na czynniki informacyjne i energetyczne. Jest to poczenie perswazji z
represj. Perswazja suy do usuwania reakcji czowieka awersyjnych dla kontrahenta i
wywoywania reakcji atrakcyjnych przez spowodowanie zmiany decyzji czowieka, a przez to
rodzaju reakcji. Represja suy do usuwania reakcji czowieka awersyjnych dla kontrahenta
przez spowodowanie zmniejszenia natenia reakcji do zera.
Gdy obok, lub zamiast, perswazji pojawia si represja, czowiek wykorzystuje
posiadan moc fizjologiczn i socjologiczn do przeciwstawiania si odbieraniu mu bodcw
atrakcyjnych i narzucaniu bodcw awersyjnych oraz zmniejszeniu mu mocy swobodnej, a
wwczas dochodzi do konfrontacji mocy midzy nim a kontrahentem.
Gdy moc fizjologiczna lub socjologiczna czowieka jest dostatecznie dua, wwczas
kontrahent nie zdoa wymusi zmiany jego zachowania. Dlatego np. ojcowie musieli
rezygnowa z wydawania zakazw usamodzielnionym synom, krlowie z tumienia rewolty
silniejszych od nich buntownikw, inkwizytorzy z nawracania heretykw zbyt potnych itp.
Tak wic, do wymuszania zachowania czowieka kontrahent musi by od niego
mocniejszy.
Najagodniejszym sposobem wpywania na zachowanie czowieka jest pozostawienie
mu mocy swobodnej z moliwoci zdobywania mocy socjologicznej (nie za duej!) pod
warunkiem wykorzystywania jej do wskazanych mu celw (zachowanie podane,
wynagradzanie uytecznego). Jest to przyczynianie czowiekowi bodcw atrakcyjnych za
to, e jego reakcje s atrakcyjne dla kontrahenta. Jako przykad mona wymieni
podwadnych uczynionych porednimi zwierzchnikami innych podwadnych.
Pewnym ograniczeniem jest pozostawienie czowiekowi mocy swobodnej bez
monoci zdobywania mocy socjologicznej (zachowanie dopuszczalne, tolerowanie
nieszkodliwego). Jest to nieograniczenie czowiekowi bodcw atrakcyjnych za to, e jego
reakcje s obojtne (nieawersyjne) dla kontrahenta. Przykadem s tu ludzie, ktrym pozwala
si robi, co chc, zajmowa si sportem, uprawia turystyk, piewa w chrze amatorskim,
kolekcjonowa motyle byleby nie obrastali w si.
Daleko idcym ograniczeniem jest pozostawienie czowiekowi mocy swobodnej bez
monoci jakiegokolwiek jej wykorzystywania (zachowanie tumione, obezwadnienie
231

niebezpiecznego). Jest to niedopuszczanie bodcw w celu niedopuszczania awersyjnych

reakcji. W takiej sytuacji s np. ludzie ukarani pozbawieniem wolnoci. Brak ujcia dla mocy
swobodnej stanowi dla nich szykan, tote za ulg uwaaj wykonywanie jakiejkolwiek
pracy.
Jednake obezwadnienie czowieka pod wzgldem natenia reakcji nie jest
rwnoznaczne z obezwadnieniem pod wzgldem rodzaju reakcji. Wybr rodzaju reakcji
(decyzja) jest procesem informacyjnym, wystarczaj do tego bardzo mae iloci energii (moc
korelacyjna). Dlatego te zmniejszenie mocy swobodnej nawet w poblie zera nie spowoduje
u czowieka zmiany rozrniania midzy atrakcjami a awersjami, np. zmiany pogldw. Jest
to okolicznoci istotna w przypadkach, gdy taka zmiana jest atrakcj dla kontrahenta, ktry
wobec tego dy do jej spowodowania (zachowanie wymuszane, drczenie opornego).
Do typowych przykadw naley wydobywanie zezna przez zadawanie blu za
pomoc tortur, w przewidywaniu drczycieli, e naruszajc tak silnie rwnowag
funkcjonaln drczonego wywoaj u niego awersj znacznie wiksz ni awersja wobec
stawianych mu da. Innymi sowy, nie mogc skoni go do aprobaty zej sytuacji
(spenienie da) jako sprzecznej z jego interesem, dyli do postawienia go w sytuacji
jeszcze gorszej (tortury), od ktrej wybranie zej sytuacji byo wybawieniem.
Historia obfituje w niezliczone przykady zbrodni popenionych przez stosowanie tej
metody do ludzi, od ktrych dano wyrzeczenia si przekona, zdradzenia sojusznikw,
przyznania si do niedopenionych czynw itp.
W niczym te inwencja nie bya tak bogata, jak w okruciestwie tortur
uniemoliwianie snu, zawieszanie gow w d, wyrywanie paznokci, wyamywanie rk,
zgniatanie koci, to tylko prbki rozlegego repertuaru osigni z tego zakresu.
W porwnaniu z tym chosta bya raczej umiarkowanym rodkiem nakaniania do
posuszestwa, ale za to powszechnie stosowanym: w domu rodzinnym, szkole, wojsku, nie
mwic ju o wizieniu. Bicie suyo do ukazywania ludziom, jakim szczciem jest by
ulegym bez bicia.
Niemniej, znane s przykady ludzi, ktrzy nie ulegli torturom i ponieli mier, gdy w
celu zamania oporu wzmagano zakcenia rwnowagi funkcjonalnej do stanu, w ktrym
homeostat ju nie zdoa jej utrzyma.
Streszczajc: zachowanie czowieka zaley od tego, co si dzieje w jego organizmie i
w otoczeniu. W zwizku z tym istnieje rozlega skala moliwych zachowa, ktrej jednym

232

kracem jest zupena zaleno od otoczenia, drugim za kracem zupena niezaleno od

otoczenia.
Aby zapobiec ewentualnym nieporozumieniom co do dziaania homeostatu w interesie
czowieka, jako systemu autonomicznego, warto powiedzie jeszcze par sw na ten temat.
Czytelnicy mogliby wysun argument, e przecie ludzkie zachowanie bywa rwnie
bezinteresowne, c wic dzieje si wtedy z homeostatem i jego dziaaniem w interesie
czowieka? Zwaszcza gdy chodzi o zachowanie czowieka przeciwko jego wasnemu
interesowi, czego przykadem s altruici skadajcy dary na cele dobroczynne, rodzice
odejmujcy sobie od ust dla swoich dzieci, bohaterscy onierze podejmujcy si ochotniczo
zada grocych im nieuchronnie mierci, mczennicy gotowi raczej zgin ni zaprze si
swoich ideaw, ofiarnicy dobrowolnie nioscy pomoc trdowatym, wrd ktrych nie maj
nic do zyskania, a wszystko do stracenia, czy wreszcie samobjcy mniej lkajcy si mierci
ni kompromitacji. I czy wobec tego dziaaniem homeostatu mona wyjani kade ludzkie
zachowanie?
Wtpliwoci tego rodzaju mog si nasuwa tylko przy potocznym rozumieniu
interesu czowieka, a mianowicie e ycie, zdrowie, posiadanie pienidzy itp. s zgodne z
jego interesem, a ich utrata niezgodna.
Tymczasem homeostat, jak to ju wielokrotnie podkrelaem, to tylko organ
regulujcy, ktry, dziaajc na zasadzie sprzenia zwrotnego ujemnego, utrzymuje wasn
rwnowag, tzn. na wzrost wasnego potencjau wejciowego reaguje zmniejszeniem
wasnego potencjau wyjciowego, i na odwrt.
Konsekwencj tego moe by utrzymywanie caego organizmu w rwnowadze
funkcjonalnej, ale niekoniecznie musi by, bo oprcz dziaania homeostatu wchodzi w gr
rwnie dziaanie akumulatora i korelatora.
Sprenie spowodowane przez homeostat na nic si nie zda wobec niebezpieczestwa,
jeeli wydawana przez akumulator moc dyspozycyjna jest za maa do zwalczenia tego
niebezpieczestwa.
Reagujc dezaprobat na wyobraenie awersyjne homeostat zapobiegnie szkodliwej
decyzji, ale czy na pewno byaby ona szkodliwa? Wyobraenia awersyjne powstaj dziki
rejestratom informacji o szkodach, ktrych czowiek sam dozna w przeszoci lub dowiedzia
si o cudzych, ale sytuacja w otoczeniu moga si tymczasem zmieni w sposb sprawiajcy,
e decyzja dawniej szkodliwa byaby teraz poyteczna. Jeeli nie ma rejestratu informacji o

233

tej zmianie sytuacji, to w rezultacie homeostat zapobiegnie decyzji poytecznej, zamiast j

przypieszy.
W zwizku z tym, e przepyw mocy korelacyjnej wymaga pewnego czasu, moe si
zdarzy, e potencja efektorowy przekroczy potencja decyzyjny nieco wczeniej, ni wzrost
potencjau perturbacyjnego spowoduje zmniejszenie potencjau homeostatycznego. Inaczej
mwic, szkodliwa decyzja moe nastpi dlatego, e homeostat nie zdy jej zapobiec
(decyzja pochopna) poniewa jej wyobraenie spowodowao awersj spnion. Mona
wyrni nawet ludzi, u ktrych decyzje przewanie wyprzedzaj emocje (ludzie reakcyjni,
cechujcy si yciem zewntrznym, ekstrawertycy), oraz ludzi, u ktrych emocje
przewanie wyprzedzaj decyzje i powoduj refleksje opniajce lub uniemoliwiajce
decyzje (ludzie refleksyjni, cechujcy si yciem wewntrznym, introwertycy).
Nawet rejestraty wrodzone, np. umoliwiajce odczuwanie blu, mog by przyczyn
decyzji szkodliwych, ktrym homeostat nie zapobiegnie. Tak na przykad u dziecka ukucie
strzykawk wywouje awersj i dezaprobat, wskutek czego protestuje ono przeciw dalszym
zabiegom tego rodzaju, co stanowi decyzj szkodliw. Dopiero nabywane z czasem
dodatkowe rejestraty sprawiaj, e atrakcyjne wyobraenie wyzdrowienia wywouje aprobat,
przewaajc nad dezaprobat blu.
Jedni ludzie unikaj wizyt u dentysty jak dugo si da, inni zgaszaj si bez wahania
dla kontroli stanu uzbienia. Jedni ludzie s skonni wydawa wszystkie zarobione pienidze,
inni za robi oszczdnoci. Jedni obywatele uwaaj, e naley wicej konsumowa, a mniej
inwestowa, inni za na odwrt.
Jedni ludzie s skonni opaca si szantaystom za milczenie, inni za zachowuj si
jak owa aktorka filmowa, ktra na list szantaysty z daniem zapaty 5000 dolarw i grob,
e w przeciwnym razie opublikuj pikantne szczegy z pani ycia, odpowiedziaa: jeeli
zapaci mi pan 500 dolarw, to dodam par szczegw, ktrych pan na pewno nie zna.
U wszystkich jednak dziaanie homeostatu prowadzi do utrzymywania jego wasnej
rwnowagi. Ponadto prowadzi ono do utrzymywania rwnowagi organizmu, ale tylko w
zakresie wynikajcym z aktualnych wyobrae i wywoywanych przez nie emocji.
Mona by powiedzie, e homeostat jest jak sdzia wyrokujcy na podstawie akt
sdowych, chocia moe si okaza, e zawieraj one informacje faszywe lub niekompletne.
Nawet u samobjcy homeostat dziaa w jego interesie, uwalnia go bowiem od
przemonej awersji, nie dajcej si usun w aden inny sposb przy aktualnym stanie
wyobrae, czyli przy aktualnym rozpywie mocy korelacyjnej.
234

Znane przypadki, gdy odratowany samobjca ponawia prby spenienia swojego

zamiaru, staj si zrozumiae, gdy si zway, e przez samo odratowanie nie zmieniono mu
rozpywu mocy korelacyjnej, awersja wic trwa i wobec tego homeostat dy nadal do
usunicia jej jako zakcenia. Ze strony ratujcych konieczne jest wic spowodowanie istotnej
zmiany rozpywu mocy korelacyjnej u odratowanego, a mianowicie usunicie przypywu
mocy korelacyjnej z drg o przewodnociach stanowicych rejestraty awersyjne, tj.
prowadzce od potencjaw receptorowych do potencjaw perturbacyjnego.
Jak o tym bya mowa w rozdziale 10, jest to moliwe w dwojaki sposb: przez
derejestracj, tj. zmniejszenie si przewodnoci korelacyjnej (zapominanie derejestracyjne),
albo przez detrakcj, tj. skierowanie przepywu mocy korelacyjnej na inne drogi (zapominanie
detrakcyjne przez wytworzenie emocji konkurencyjnych).
Jednake derejestracja jest procesem wymagajcym duszego czasu, detrakcja
natomiast jest utrudniona, gdy pozostae drogi maj niewielk przewodno korelacyjn,
wobec czego kady bodziec sprawi, e moc korelacyjna bdzie pync gwnie po drogach o
duych przewodnociach, te za s wanie rejestratami awersyjnymi.
Typowe dla samobjcw rozpamitywanie pogarsza tylko spraw, gdy wielokrotne
przepywy mocy korelacyjnej po tych samych drogach zwikszaj ich przewodno i wskutek
tego same wzrastaj, a wic awersyjne rejestraty i korelaty (wyobraenia) jeszcze bardziej si
wzmagaj.
Tak wic, chcc pomc niedoszemu samobjcy trzeba czuwa nad nim przez czas
zapomnienia, bd te wyszuka lub wytworzy emocje konkurencyjne, odwodzc od
dotychczasowych myli.
Na przykad, lekarstwem na zawiedzion mio bywa zaabsorbowanie lubian prac
zawodow, wspczucie dla cudzej niedoli itp. Nie bywa nim natomiast mio do kogo
innego, gdy wymagaaby przepywu mocy korelacyjnej gwnie po tych samych drogach o
duych przewodnociach stanowicych rejestraty mioci zawiedzionej. Nastpna mio
moe powsta dopiero po wyganiciu poprzedniej.
Obydwa wymienione sposoby byy od dawna stosowane do likwidowania
niepodanej mioci. Dlatego wanie rodzina panicza, ktry zakocha si w wiejskiej
dziewczynie, zamiast dyskutowa z nim o mezaliansie wysyaa go co prdzej zagranic
(mnogo atrakcyjnych wrae, a wic liczenie na detrakcj) i to na rok lub dwa (upyw
czasu, a wic liczenie na derejestracj).

235

Obecnie przejdziemy do rozwaa nad zwizkiem midzy dziaaniem homeostatu a

interesem czowieka znajdujcego si w stanie rwnowagi funkcjonalnej.
Przypumy, e w sprzeniu systemu autonomicznego z otoczeniem nic si nie
dzieje. Nie ma pobierania ani wydawania energii, a moc jaowa jest pokrywana z zasobu
energii akumulowanej, istnieje wic zwizane z tym naprenie i obcienie. Nie ma te
bodcw ani decyzji, a tylko wystpuje potencja homeostatyczny i potencja perturbacyjny
oraz przepyw mocy korelacyjnej na drodze od pierwszego z tych potencjaw do drugiego.
Poniewa przepyw moc korelacyjnej utrzymuje wzajemne oddziaywanie korelatora i
homeostatu, tzn. wystpuje wiadomo, a potencja homeostatyczny i potencja
perturbacyjny nie ulegaj zmianom, wic jest to wiadomo refleksyjnie i emocjonalnie
obojtna (wiadomo samego istnienia).
Jak wskazano w rozdziale 9, zadaniem homeostatu jest utrzymywanie rwnowagi
funkcjonalnej jako stanu moliwie odlegego od przemian nieodwracalnych tworzywa.
Wiadomo jednak z fizyki, e moliwo powstawania przemian nieodwracalnych tworzywa
(zmczenie materiau) jest tym wiksza, im silniejszym jest ono poddawane
oddziaywaniom i im duszy jest czas ich trwania. Dlatego te dla homeostatu staj si
zakceniami zarwno silne oddziaywania krtkotrwae, jak i sabe oddziaywania
dugotrwae. Znaczy to, e homeostat bdzie przeciwdziaa nie tylko nadmiernym, lecz take
przewlekym potencjaom wejciowym, tj. emocjom i obcieniom.
Z upywem czasu emocja (potencja perturbacyjny), obojtna w dotychczasowym
stanie rwnowagi, zacznie odgrywa rol awersji (pomimo e jest cigle ten sam potencja
perturbacyjny), na co homeostat zareaguje dezaprobat, tj. zmniejszeniem potencjau
homeostatycznego. Wskutek tego zmaleje moc korelacyjna i potencja perturbacyjny.
Podobnie obcienie zacznie odgrywa rol przecienia, na co homeostat zareaguje
odpreniem, tj. zmniejszeniem naprenia, a wskutek tego zmaleje obcienie. W ten sposb
nastpi odsunicie stanu systemu od niebezpieczestwa przemian nieodwracalnych. Emocja,
po jej zmniejszeniu, przestanie by awersj, a obcienie, po jego zmniejszeniu, przestanie
by przecieniem.
Znaczy to, e na miejsce dotychczasowego nastpi nowy, obniony stan rwnowagi,
cechujcy si mniejsz refleksj i emocj oraz mniejszym napreniem i obcieniem. Inaczej
mwic, bdzie to stan osabionej czujnoci na bodce i osabionej gotowoci do dziaania.
Poniewa z potencjaami receptorowymi, wprowadzanymi przez ewentualne bodce,
sumuje si zmniejszony potencja homeostatyczny, wic przepyw mocy korelacyjnej, take
236

wskutek tego zmniejszony, bdzie obejmowa mniej rejestratw, co oznacza ograniczenie

wiadomoci.
Ale i nowy stan rwnowagi nie moe trwa zbyt dugo, poniewa z przyczyn
omwionych powyej zaczoby to z dalszym upywem czasu prowadzi do przemian
nieodwracalnych tworzywa, na co homeostat zareaguje dalszym obnieniem rwnowagi, a
wic dalszym osabieniem czujnoci na bodce i gotowoci do dziaania.
Jest to w istocie cigy proces obniania rwnowagi, a do stanu minimalnego,
ktrego trwanie ju nie grozi nieodwracalnymi przemianami tworzywa.
Jaki bdzie ten stan minimalny w konkretnych przypadkach, zaley od aktualnego
stanu tworzywa. Im blisza staa si moliwo przemian nieodwracalnych (wskutek
poprzednich duych przepyww mocy korelacyjnej i mocy dyspozycyjnej), tym niszy musi
nastpi stan minimalny rwnowagi, aby groba ich powstania ustaa.
Poniewa proces

obniania rwnowagi

odbywa si w zakresie przemian

odwracalnych, wic z upywem czasu tworzywo systemu powrci do poprzedniego stanu, tj.
nastpi jego regeneracja. W miar jej postpowania bdzie narasta refleksja i naprenie, a
wskutek tego rwnie emocja i obcienie, a wszystko powrci do zwykego stanu
rwnowagi.
W odniesieniu do organizmu s to zjawiska zasypiania, snu i przebudzenia.
Dopki trwa wiadomo (tj. przepyw mocy korelacyjnej na drodze od Vh do Vp),
homeostat zapobiega przyszym niebezpieczestwom, chocia jest organem, ktry niczego nie
przewiduje, tzn. nie odrnia przyszoci od teraniejszoci i przeszoci, dziaa bowiem
tylko pod wpywem stanw teraniejszych, jakimi s korelaty (wyobraenia), zapobiega za
dziki temu, e ju zapowied zakcenia sama jest zakceniem, usuwanym przez homeostat.
Uyteczno wszelkiego rodzaju informacji ostrzegajcych czowieka przed
niebezpieczestwem polega na tym, e sama informacja jest ju niebezpieczestwem, tyle e
mniejszym, prbk niebezpieczestwa. Bezporednio dla homeostatu prbk tak jest wzrost
potencjau perturbacyjnego (awersja).
Jednake prbki niebezpieczestwa, same bdc niebezpieczestwami, s take
szkodliwe czujno kosztuje, a gdy za dugo trwa, szkody spowodowane prbkami
niebezpieczestw staj si w kocu nie mniejszym niebezpieczestwem ni to, ktremu
czujno miaa zapobiega. Wtedy korzystniej jest zmniejsza czujno, a wreszcie nawet
zupenie z niej zrezygnowa, do czasu naprawienia szkd ju przez ni wyrzdzonych.

237

Homeostat zachowuje si jak zmczony dyrektor, ktry wycza telefon i niech si dzieje co
chce, nie ma mnie dla nikogo.
Jest te zrozumiae, e im gbszy jest sen (im niszy stan rwnowagi, a wic mniejsza
moc korelacyjna), tym bardziej wyobraenia s ograniczone tylko do skojarze majcych
due rejestraty, a mianowicie do skojarze midzy bodcami bardzo silnymi, cho dawnymi,
bodcami bardzo czsto powtarzanymi, oraz bodcami wprawdzie sabymi, ale bardzo
wieymi.
O ile w zwykym stanie rwnowagi (czuwanie) najwicej jest rejestratw bodcw
wieych, co daje poczucie teraniejszoci, to w obnionym stanie rwnowagi (sen)
odgrywaj rol tylko due rejestraty bodcw zarwno dawnych, jak i wieych, zanika wic
poczucie rnicy midzy teraniejszoci a przeszoci. Tym si objania, e w marzeniach
sennych wystpuj naraz wyobraenia przey z rnych czasw, jak gdyby odbyway si
rwnoczenie, np. wyobraenie osb dawno zmarych, ale poruszajcych si, jak gdyby
jeszcze yy, mwicych o zdarzeniach, ktre za ich ycia jeszcze nie nastpiy, itp. Gdy kto
mwi, e mia dziwny sen, bo nio mu si, e by wodzem indiaskim mierzcym z uku
do biaego jeca o nienawistnej twarzy, to nie jest to bynajmniej dziwne, a tylko wczoraj
oglda film o Indianach (bodce wiee), poza tym za ma dokuczliwego szefa (bodce
powtarzane), ktremu nie moe nic zrobi na jawie, wic odgrywa si na nim przynajmniej
we nie. nio mu si to, a nie co innego, poniewa takie byy jego aktualne najwiksze
rejestraty. Z analizy treci snw psychoanalitycy zrobili nawet metod wykrywania, co trapi
ich pacjentw.
Nie ma te nic niezwykego w tym, e po obudzeniu pamita si pewne sny, a innych
nie. Poniewa w obnionym stanie rwnowagi wystpuje zmniejszony potencja
homeostatyczy, wic powoduje przepyw maej mocy korelacyjnej, tote marzenia senne
wywouj rejestraty mae, ktre wskutek tego mog ulec derejestracji jeszcze przed
przebudzeniem (np. rejestraty snw przeraajcych, zwykle powodujcych przebudzenie),
mog przetrwa do przebudzenia, i wtedy sen zostaje zapamitany.
Proces obnienia rwnowagi moe te odby si bardzo szybko, gdy pojawi si silny
bodziec powodujcy tak due zwikszenie potencjau perturbacyjnego, e nastpujcy
wskutek tego zanik potencjau homeostatycznego spowoduje przerwanie przepywu mocy
korelacyjnej. Oczywicie nastpuje przy tym rwnie zanik naprenia. Dlatego czowiek
uderzony pak w gow traci przytomno i zwala si bezwadnie jak koda.

238

Naley zauway, e chocia obnianie rwnowagi przez homeostat ley w interesie

organizmu, chroni go bowiem przed nieodwracalnymi przemianami tworzywa, a wic przed
utrat zdolnoci do sterowania, rwnoznaczn z przerwaniem egzystencji to jednak z
drugiej strony jest sprzeczne z tym interesem, pozbawia bowiem organizm czujnoci wobec
mogcych go zniszczy wrogw i gotowoci do walki z nimi w swej obronie.
Statystycznie jednak jest to dla organizmu korzystne, poniewa przewleke trwanie
czujnoci spowodowaoby zniszczenie organizmu na pewno, natomiast przy braku czujnoci
podczas snu wrogowie pojawi si albo nie. Szanse staj si jeszcze wiksze, gdy na sen
wybiera si miejsce trudno dla wrogw dostpne lub trudno rozpoznawalne. Dlatego ludzie
zamykaj si w swoich mieszkaniach, zwierzta za ukadaj si do snu w norach itp. Te
dodatkowe szanse to jednak ju nie zasuga homeostatu, lecz korelatora ze znajdujcymi si w
nim rejestratami skojarze.
Krtko mwic, dziaanie homeostatu powodujce obnianie rwnowagi jest
rwnoznaczne z dawaniem pierwszestwa bezpieczestwu wewntrznemu systemu
autonomicznego przed bezpieczestwem zewntrznym. Aby walczy o swoje istnienie, trzeba
przede wszystkim istnie.
Podkrelam, e racjonalno takiego dziaania homeostatu jest statystyczna. W
niektrych przypadkach korzystniejsze mogoby si przecie okaza dopuszczenie do
przemian

nieodwracalnych

tworzywa,

wprawdzie trwale upoledzajcych

zdolno

sterowania si, ale jej nie niszczcych, ni utrata czujnoci wobec wrogw ju czyhajcych na
zgub zasypiajcego organizmu. W wikszoci przypadkw jednak okazuje si, e danie
pierwszestwa regeneracji tworzywa zapewnia wiksze szanse przetrwania organizmu.
Racjonalnoci takiej homeostat nie zaplanowa, dziaa on tak, jak dziaa, gdy taka jest
uroda sprzenia zwrotnego ujemnego.
Przypomina to omawian ju spraw (rozdzia 10) statystycznej racjonalnoci
duszego trwania rejestratw bodcw silnych ni sabych, bodcw powtarzajcych si ni
jednokrotnych, bodcw wieych ni dawnych, czego nie zaplanowa korelator s to
tylko zmiany przewodnoci wskutek przepywu energii i upywu czasu, zachodzce nie tylko
w organizmach.
Jak wida, s to sprawy dajce si objani na podstawach fizycznych, bez
przypisywania czowiekowi jakich tajemniczych waciwoci.
Przewiadczenie o niepojmowalnoci natury czowieka na gruncie praw fizycznych i
zwizane z tym skonnoci do odwoywania si do mistycznych pierwiastkw cudownoci
239

powstay i utrwalay si wskutek tego, e ludzie chcieli zrozumie siebie jeszcze wtedy, kiedy
nie mieli niezbdnej do tego wiedzy. Stawiali pytania, nie majc narzdzi do uzyskania
odpowiedzi. Podobnie jak od dawna pragnli lata, chocia nie mieli pojcia o budowaniu
samolotw.
Z czasem zaczli gromadzi wiedz o czowieku i nagromadzili jej wiele, ale
odpowiedzi na swoje pytania nie uzyskali, poniewa bya to wiedza nie taka, jaka bya do
tego potrzebna, a i pytania byy stawiane nie takie, jak trzeba. Pytano mianowicie jaki jest
czowiek, zamiast jakim czowiek musi by. Przy postawieniu waciwych pyta
stwierdzono by, e w celu zrozumienia czowieka trzeba zajmowa si nie czowiekiem, lecz
tworem od niego oglniejszym. Z postulatw, jakie ten oglniejszy twr musiaby spenia,
wyniknoby, e musi je spenia kady twr szczeglny, a w tym rwnie czowiek. Do tego
jednak trzeba byo poczeka na cybernetyk.
Braki potrzebnej wiedzy ujawniy si wyranie w dwch sprawach.
Jedn z nich by dylemat w postaci sporu o determinizm i indeterminizm. Z jednej
strony postpy fizyki coraz bardziej ujawniay, e okrelone przyczyny wywouj okrelone
skutki, co prowadzio do pojmowania czowieka jako tworu podlegajcego prawom
fizycznym i wobec tego zachowujcego si odpowiednio do oddziaywa otoczenia
(determinizm). Z drugiej strony powszechne byo przewiadczenie, e czowiek na woln
wol, dziki czemu moe si oddziaywaniom otoczenia przeciwstawia i dokonywa
wyboru swojego postpowania (indeterminizm).
Cay ten spr by nieporozumieniem, polegajcym na nieodrnianiu rozpatrywania
oddziaywania otoczenia na system od rozpatrywania oddziaywania otoczenia na jeden z
podsystemw systemu z przeoczeniem oddziaywania na ten podsystem ze strony innego
podsystemu tego systemu.
Jest to tak, jak gdyby kto sdzi, e zgodnie z prawami fizyki wlewanie wody musi
spowodowa podnoszenie si poziomu w zbiorniku (czyli, e jest determinizm), a kto inny
twierdzi, e nie wiadomo, czy tak si stanie (czyli, e jest indeterminizm).
Tymczasem, jeeli zbiornik jest wyposaony w regulator poziomu, o czym obaj
polemici nie wiedz, to pierwszy z nich ma racj, e poziom wody bdzie zgodny z prawami
fizyki, ale nie ma racji, e poziom na pewno si podniesie, drugi natomiast ma racj, e nie
wiadomo co si z poziomem stanie, ale nie ma racji przypisujc to indeterminizmowi, gdy
dziaanie regulatora take podlega prawom fizyki.

240

Gdy pasaer samochodu zada od kierowcy, eby skrci w prawo, to danie takie
zostanie spenione albo nie, zalenie od decyzji kierowcy. danie bowiem jest
oddziaywaniem na korelator kierowcy, ale oprcz tego wchodzi w gr oddziaywanie
homeostatu kierowcy na jego korelator. Decyzja za zaley od rozpywu mocy korelacyjnej,
ktra z kolei zgodnie ze wzorem [10.4] zaley nie tylko od potencjau receptorowego
(bodziec), ale i od potencjau homeostatycznego (refleksja).
Wyjanieniem tym zwolennik indeterminizmu nie byby usatysfakcjonowany i
uyby argumentu, e kierowca zrobi wprawdzie to co sobie postanowi, ale mgby rwnie
dobrze postanowi co innego, i wanie ta swoboda wyboru sprawia, e zachowanie kierowcy
jest indeterministyczne. Jest to jednak argument bdny refleksje kierowcy s takie, jakie
w danej sytuacji wynikaj ze struktury homeostatu. Czowiek moe w rnych sytuacjach
mie rne refleksje, ale nie moe sobie wybra, jak mie refleksj. Aby wybiera sobie
refleksje, zanim powstan, czowiek musiaby by wyposaony w organ dokonujcy takiego
wyboru, ale wynik wyboru byby zaleny od struktury tego organu, to za nie rnioby si
niczym istotnym od zalenoci refleksji od homeostatu wspomnianej powyej.
Oczywicie, mona by cign dalej rozwaania stawiajc pytanie, od czego zaley
struktura homeostatu, korelatora i akumulatora, na co byaby odpowied, e od wszystkich
dotychczasowych oddziaywa otoczenia, od rodzicw, po ktrych si te struktury
odziedziczyo, od rodzicw tych rodzicw itd., a do stwierdzenia, e zachowanie kierowcy
wobec dania pasaera jest wynikiem dziejw wszechwiata, ale pomimo rozlegoci tak
daleko sigajcych przyczyn nigdzie nie byoby najmniejszego nawet miejsca na niezaleno
skutkw od przyczyn.
Kiedy zacza si rozwija fizyka probabilistyczna, ktra zakwestionowaa
niezawodno praw fizycznych i sprowadzia je do roli twierdze o prawdopodobiestwach
stanw fizycznych, zwolennicy indeterminizmu potraktowali to jako argument, e skoro
nawet w materii nieoywionej nie ma nic pewnego, deterministycznego, to tym bardziej
wiadczy to o indeterminizmie czowieka. Argument ten jednak polega na pomieszaniu
rzeczywistoci z metodami jej badania. To nie rzeczywisto jest probabilistyczna, lecz tylko
nasza o niej wiedza. Nie wiedzc, ktry los wygra na loterii, moemy mwi o
prawdopodobiestwie gwnej wygranej, a przecie, pomimo e jest ono bardzo mae, jaki
los t gwn wygran wygrywa, bo przy losowaniu czyja rka wanie po niego signa, w
sposb jak najbardziej deterministyczny.

241

Drug spraw, na ktrej zaciyy braki wiedzy, bya koncepcja pojmowania

czowieka

na

ksztat

mechanizmu

funkcjonujcego

na

zasadzie

wspdziaania

poszczeglnych elementw. Spotkaa si ona ze zym przyjciem, zwaszcza u wyznawcw

antropocentryzmu (ktrzy j okrelili lekcewaco jako mechanicyzm), chocia bowiem
sama idea wspdziaania elementw bya wartociowa, to jednak razia prymitywizmem
pojmowania mechanizmu, jako czego w rodzaju skomplikowanego zegara.
Dopiero cybernetyka postawia spraw na waciwym gruncie, przez odwoanie si do
procesw regulacji.
Okoliczno, e homeostat ma okrelon struktur, z ktrej wynika okrelone
zachowanie czowieka, nie zmienia faktu, e jest on regulatorem, std za wynika jego
zdolno do wzmacniania pewnych oddziaywa otoczenia oraz osabiania innych, czego
wynikiem jest utrzymywanie rwnowagi funkcjonalnej organizmu, a przez to utrzymywanie
jego

egzystencji

pomimo

nie

sprzyjajcych

temu

oddziaywa

otoczenia,

czyli

funkcjonowanie organizmu we wasnym interesie.

Jest prawd, e czowiek moe chcie rnych rzeczy, ale w rnych sytuacjach. W
okrelonej sytuacji czowiek chce tego, co wynika z jego aktualnej struktury. Gdyby o stanie
czowieka i o stanie otoczenia wszystko byo dokadnie wiadome, to mona byoby rwnie
dokadnie przewidzie, czego dany czowiek w okrelonej sytuacji bdzie chcia i jak si w
niej zachowa.
Takie stawianie sprawy skania niektrych do wysuwania argumentu, e gdyby
zachowanie czowieka byo dokadnie przewidywalne, to byoby to rwnoznaczne ze
zwolnieniem go z wszelkiej odpowiedzialnoci za postpki, bo przecie i tak stanie si to, co
si sta ma. W argumencie tym wystpuje pomieszanie zalenoci skutkw od przyczyn
(determinizm) z niezalenoci skutkw od przyczyn (fatalizm). Odpowiedzialno nie
jest abstrakcj danie odpowiedzialnoci, zagroenie represjami, pocignicie do
odpowiedzialnoci itd., s to wszystko bodce oddziaywujce na korelator czowieka i
wywoujce w nim rejestraty. Dla homeostatu jest to ju inny stan ni przed pojawieniem si
tych bodcw, inne wic bdzie dziaanie homeostatu, a wskutek tego inne bdzie
zachowanie czowieka. Zwolnienie si od odpowiedzialnoci byoby takim samym cudem jak
owiadczenie przyczynom, e s zwolnione od wywoywania skutkw.

242

13. CHARAKTER
Wszystko,

co

autonomicznych,

tu
a

dotychczas
wic

zostao

ludzi,

powiedziane,

zwierzt,

rolin,

dotyczy
a

take

wszelkich
autonomw

systemw
(maszyn

autonomicznych), cho nie s jeszcze budowane. Rozwaania byy ilustrowane przykadami

spraw ludzkich, poniewa czowiek jest gwnym tematem tej ksiki, i pozostanie do koca.
W dalszych jednak rozdziaach bdzie mowa nie o tym, co jest wszystkim systemom
autonomicznym wsplne, lecz o tym, co je midzy sob rni. W szczeglnoci bdzie
chodzi o rnice midzy ludmi.
Przedtem chciabym tylko krtk wzmiank powici systemom autonomicznym
odmiennym od czowieka.
Doktrynalne uprzedzenia odmawiay psychiki zwierztom, pomimo e pies cieszy si
na widok swego pana, boi si kija, bywa rozdraniony itp., co zauwaono ju tak dawno, jak
dawno istniej ludzie i psy. Objawy takie wyjaniano nic nie wyjaniajcymi zapewnieniami,
e to tylko instynkt, co miao znaczy, e to jest co innego ni u czowieka, oponentw za
potpiano za antropomorfizacj zwierzt.
Zaciyo to nawet na rozwoju nauki psychologia zwierzt powstaa stosunkowo
pno, a jej rozwj pozostaje daleko w tyle za rozwojem psychologii ludzi (w czym zreszt
odgrywa rol okoliczno, e psychologom zwierzta si nie zwierzaj). Nieliczne s gosy
wiatych psychologw, e metody badania psychiki ludzkiej powinny by wzorowane na
metodach badania psychiki zwierzcej jako obiektywnych.
Do dzi powszechne s opory wobec pogldu, e zwierzta myl, maj wyobrani,
wiadomo itp., a co najwyej dopuszcza si pewne ustpstwa w stosunku do zwierzt
wyszych, zreszt bez zdefiniowania kryteriw ich wyszoci. Podobny pogld w
odniesieniu do rolin byby uznany za wrcz absurdalny.
Dopiero w ostatnich czasach nauka dokonaa odkry z zakresu procesw
informacyjnych u takich zwierzt, jak np. nietoperze (wykrywanie przeszkd w ciemnoci),
pszcz (informowanie si o rozmieszczeniu pl kwiatowych) itp., a jeszcze pniej u rolin
(pami, lk przed grocym niebezpieczestwem itp.).
Na marginesie tych doniosych odkry, tak rewelacyjnych wobec utartych mniema,
warto zauway, e jednak do utrwalenia si tych mniema doszo wskutek tego, i poznanie
naukowe postpowao w kierunku od szczegw do uoglnie. Postpujc w kierunku
243

przeciwnym dawno by ju uznano, e kady organizm musi funkcjonowa jako systemu

autonomiczny, a wwczas z niedowierzaniem spotykaoby si nie przypuszczenie, e roliny
maj np. pami, lecz przypuszczenie, e jej nie maj.
O maszynach autonomicznych wspomniaem powyej, e nie s jeszcze budowane.
Dzieje si tak bynajmniej nie dlatego, jakoby to miao by szczeglnie trudne. Wprawdzie
maszyny

autonomicznej

nie

mona

byoby

skonstruowa

na

podstawie

wiedzy

psychologicznej, gdy dyscyplina ta posuguje si terminami nie majcymi oparcia w fizyce,

ale w cybernetycznej aparaturze pojciowej takie terminy fizyczne, jak potencja,
przewodno, moc itp., daj wystarczajce do tego podstawy, bo przecie s to terminy
stanowice chleb powszedni konstruktorw urzdze technicznych. Sedno sprawy tkwi w
tym, e czowiek jako uytkownik potrzebuje maszyn funkcjonujcych w jego interesie, a nie
w ich wasnym. Z punktu widzenia interesu uytkownika skonstruowanie maszyny
autonomicznej byoby rwnoznaczne z daniem jej prawa do bdu jak gdyby czowiek
za mao jeszcze mia kopotw ze zwykymi automatami, ktrym takiego prawa nie da.
Zreszt jake oczekiwa, eby automaty dziaay jak ludzie, skoro tak czsto wymaga si,
eby ludzie dziaali jak automaty.
Ewentualno eksploatowania technicznych systemw autonomicznych nie jest
bynajmniej fantazj typu science fiction. Przecie ju od dawna czowiek eksploatuje
organiczne systemy autonomiczne, jakimi s np. konie, i chocia funkcjonuj one we
wasnym interesie, czowiek jako wychodzi na swoje. Ale ma przy tym kopoty i dlatego
zastpuje konie traktorami.
Po tej dygresji na temat zwierzt, rolin i maszyn powrmy jednak do czowieka.
Do wyrazw bardzo rozpowszechnionych w jzyku potocznym naley wyraz
charakter, uywany zwykle przy objanianiu przyczyn czyjego postpowania.
W psychologii wyraz ten jest rzadko uywany i w rnych znaczeniach jedni
rozumiej przez charakter wrodzone cechy psychiczne, inni cechy gwne, a jeszcze inni
utosamiaj go z osobowoci.
W rozmaitych te znaczeniach uywaj psychologowie wyrazu osobowo. Oto
prbki definicji osobowoci z literatury psychologicznej:
cao osobistych cech psychicznych,
struktura cech psychicznych,
og sposobw zachowania si jednostki, ktry jest dla niej charakterystyczny,

244

 zorganizowany systemu funkcjonujcy jako cao lub jedno nawykw,

skonnoci i uczu, ktre charakteryzuj jakiegokolwiek czonka grupy i
wyrniaj go od innych czonkw grupy,
ukad podstawowych ideaw i zasad wartoci uksztatowanych w biegu ycia,
podstawowa tre pogldu na wiat,
suma utrwalonych odruchw warunkowych,
spoecznie uksztatowany sposb wiadomego istnienia jednostki, na ktry
skadaj si oparte na poznaniu rzeczywistoci cele, dziaalno realizacyjna,
ustosunkowania do innych ludzi i mechanizmy samoregulacyjne zabarwione w
swej dynamice temperamentalnymi waciwociami organizmu,
zwizek ukadu podstawowych cech psychicznych z kultur,
podstawowy styl postpowania,
zbir podstawowych pragnie instynktowych,
dynamiczna organizacja w obrbie jednostki tych systemw psychofizycznych,
ktre wyznaczaj jej swoisty sposb przystosowywania si do rodowiska,
przystosowanie cech psychicznych do warunkw ycia,
odrbno indywidualna osoby w zakresie cech psychicznych,
zorganizowana struktura cech indywidualnych i sposobw zachowania, ktra
decyduje o specyficznych sposobach przystosowania si danej jednostki do jej
rodowiska,
cechy, rodzaje przystosowania i sposoby zachowania charakteryzujce jednostk i
jej ustosunkowanie do innych w jej rodowisku,
zdolno do wykonywania dziaa wiadomych,
najbardziej znamienna dla danej osoby integracja jej struktur psychicznych, a w
szczeglnoci jej sposobw postpowania, postaw, zainteresowa, uzdolnie,
sprawnoci, to znaczy caa osoba, tak jak inni j widz.
Jak wida, jedynym wsplnym elementem tej definicji jest wyraz osobowo.
Ta mnogo definicji bywa wysuwana jako argument, jakim to trudnym pojciem jest
osobowo, skoro nikomu nie udao si dotychczas naleycie go zdefiniowa. Tymczasem
jest to tylko trzymanie si wyrazu osobowo i snucie domniema, co te takiego miaby on
znaczy, jak gdyby tkwia w nim jaka ukryta tre, ktr trzeba wykry. Autorzy tych
definicji nie zauwaaj, e zamiast nauki uprawiaj leksykografi.
245

Przytoczyem powysze definicje w celu zaznaczenia, e to, co bd mwi w

dalszych rozdziaach na temat charakteru, nie ma nic wsplnego z takim sposobem
postpowania.
Nie wyraz charakter jest w tym istotny, lecz to, co na podstawie konwencji
terminologicznej oznaczyem tym wyrazem, cho mgbym innym. Mwiem ju o takich
sprawach w rozdziale 2, ale ich przypomnienie uwaam tu za potrzebne, aby zapobiec
nieporozumieniom mogcym powsta pod wpywem takich czy innych nawykw jzykowych
zwizanych z wymienionym wyrazem.
Spord waciwoci kadego systemu autonomicznego mona wyrni waciwoci
odgrywajce rol w zachodzcych w nim procesach sterowniczych, czyli w a c i w o c i
sterownicze.
Oprcz tego mona wyrni waciwoci niezalene od oddziaywa otoczenia (z
wyjtkiem oddziaywa niszczcych), czyli w a c i w o c i

s z t y w n e . Pojcie to

obejmuje waciwoci stae oraz waciwoci zmieniajce si niezalenie od otoczenia.

Wobec odrbnoci tych dwch wyrnie mona podzieli wszystkie waciwoci na
nastpujce cztery grupy:
waciwoci niesterownicze i niesztywne (np. rumiece),
waciwoci niesterownicze, ale sztywne (np. kolor oczu, linie papilarne),
waciwoci sterownicze, ale niesztywne (np. stan pamici),
waciwoci sterownicze i sztywne (np. liczba organw ruchowych).
Rzecz jasna, w rozwaaniach nad zachowaniem najbardziej istotna jest ostatnia grupa
waciwoci. W zwizku z tym wprowadzimy nastpujc konwencj terminologiczn:
C h a r a k t e r jest to zesp sztywnych waciwoci sterowniczych.
Sztywne

waciwoci

sterownicze

bd

okrelane

jako

parametry

charakteru.
Jest zrozumiae, e pojcie charakteru moe si odnosi do kadego systemu
autonomicznego, a wic nie tylko do czowieka, lecz take do zwierzt, rolin i maszyn
autonomicznych. Zgodnie jednak z zapowiedzi, przedmiotem dalszych rozwaa bdzie
charakter ludzki.
Na tle dotychczasowych rozwaa o funkcjonowaniu systemu autonomicznego jasne
jest te, e w stosunku do adnego czowieka nie mona stawia pytania, czy ma on pewien
parametr charakteru, czy nie. Byoby to pytanie bezprzedmiotowe, kady bowiem czowiek
ma wszystkie organy nalece do struktury systemu autonomicznego, a w zwizku z tym
246

wszystkie parametry charakteru. Rnice midzy poszczeglnymi ludmi mog wic polega
tylko na ilociowych rnicach midzy parametrami tego samego rodzaju. Podobnie jak dwaj
ludzie rni si nie tym, e jeden ma wzrost a drugi nie ma, lecz tym e wzrost jednego jest
wikszy ni drugiego.
Teoretycznie wartoci liczbowe parametrw mog by dowolne, praktycznie jednak
musz si zawiera w pewnym ograniczonym rozrzucie. Przyczyna ogranicze tkwi w tym,
e osobniki o nadmiernie maych lub nadmiernie duych parametrach nie mog si skutecznie
sterowa w istniejcym otoczeniu, musz wic wczenie zgin, a wskutek tego takie
nadmierne parametry nie mog by dziedziczone przez nastpne pokolenie. W zwizku z tym,
dla kadego parametru rozrzut wartoci liczbowych musi by taki, e pewna warto
przecitna wystpuje u najwikszej liczby osobnikw, im dalej za od tej przecitnej, tym
mniej osobnikw, a poniej pewnej maej wartoci i powyej duej wartoci nie znajdzie si
ani jeden osobnik. Podobnie jak ze wzrostem: przewaajca wikszo osb dorosych ma
wzrost w zakresie 160 190cm, osoby o wzrocie okoo 140cm oraz 210cm spotyka si
bardzo rzadko, a osb o wzrocie np. 30cm i 300cm nie spotyka si wcale.
Wynika

std,

ludzkie

charaktery

mona

uporzdkowa

wedug

skali

poszczeglnych parametrw, przy czym najliczniejsze bd charaktery porednie, a najmniej

liczne bd charaktery skrajne w obu kierunkach skali.
Charakter stanowi podstaw selekcji bodcw z otoczenia: bodce zgodne z
charakterem s atrakcyjne i wywouj aprobat, a bodce sprzeczne z charakterem s
awersyjne i wywouj dezaprobat.
Wskutek rnic charakteru bodce, ktre s atrakcyjne dla czowieka o jakim
charakterze, mog by awersyjne dla czowieka o innym charakterze.
To samo, co o poszczeglnych bodcach, mona powiedzie o zbiorach podobnych
bodcw pojawiajcych si w wyniku istnienia okrelonych sytuacji, a mianowicie mona
rozrni sytuacje zgodne i sytuacje niezgodne z charakterem.
Sytuacje zgodne z charakterem jednego czowieka mog by niezgodne z charakterem
innego czowieka.
Podobnie, wskutek zmian parametrw charakteru z biegiem ycia, sytuacje zgodne z
aktualnym charakterem czowieka mog by niezgodne z jego pniejszym charakterem, a
sytuacje niezgodne z jego aktualnym charakterem mog by zgodne z jego pniejszym
charakterem.

247

We wzajemnym oddziaywaniu ludzi o rnych charakterach mona mwi o

zgodnoci bd niezgodnoci ich charakterw.
Gdy sytuacja zaczyna by zgodna z charakterem, wywouje to atrakcj, prowadzc
do aprobaty i decyzji przypieszajcej tak zmian sytuacji oraz do sprenia zwikszajcego
moc dyspozycyjn wydawan na reakcj przypieszajc t zmian sytuacji.
Gdy sytuacja przestaje by zgodna z charakterem, wywouje to awersj, prowadzc
do dezaprobaty i decyzji nie podtrzymujcej takiej zmiany sytuacji oraz do odprenia
zmniejszajcego moc dyspozycyjn.
Wyobraenie przywrcenia zgodnoci sytuacji z charakterem wywouje atrakcj,
prowadzc do aprobaty i decyzji zmierzajcej do takiej zmiany oraz do sprenia
zwikszajcego moc dyspozycyjn.
Z traktowania sztywnych waciwoci sterowniczych jako parametrw charakteru
wynika wiele twierdze, spord ktrych podstawowe jest twierdzenie: c h a r a k t e r j e s t
nieprzerabialny.
Prawdziwo teoretyczna powyszego twierdzenia jest niepodwaalna, jako e jest
ono tylko konsekwencj przyjtej definicji parametrw charakteru. Podobnie jak prawdziwe
jest np. twierdzenie, e trjkt ma trzy kty.
Byaby to sprawa banalna, gdyby na tym si koczyo. Dochodzi do tego jednak
rwnie prawdziwo praktyczna wymienionego twierdzenia, wynikajca z faktu, e sztywne
waciwoci sterownicze rzeczywicie wystpuj u czowieka. To za wynika std, e bez
takich waciwoci niezalenych od otoczenia system autonomiczny, a wic i czowiek, nie
byby zdolny do sterowania si we wasnym interesie, a to przecie stanowi istot systemu
autonomicznego.
Na podstawie omawianego twierdzenia o charakterze mona sformuowa rozmaite
twierdzenia tosame, pochodne lub czstkowe, jak na przykad:
Nie mona zmieni wasnego charakteru.
Rozmylania nad wasnym charakterem nie prowadz do jego zmiany, same bowiem z
niego wanie wynikaj.
Rozterki na temat, jaki powinno si mie charakter, s bezprzedmiotowe.
Obwinianie si o swj charakter prowadzi tylko do zmczenia.
Obietnice zmiany wasnego charakteru s niemoliwe do dotrzymania.
Nie mona zmeni cudzego charakteru.
Nie mona nikogo namwi, eby zmieni swj charakter.
248

Nie mona nikogo zmusi, eby zmieni swj charakter.

Trud przerabiania cudzego charakteru jest daremny.
Obwinianie innych za ich charakter jest bezpodstawne.
Potpianie innych za ich skrajny charakter jest bezsensowne, jest on bowiem rwnie
naturalny jak kady inny, a tylko rzadko spotykany.
Jedyne, co mona zrobi z cudzym charakterem, to przyj go do wiadomoci.
Dzieci maj charakter tak samo jak doroli, a nie puste miejsce na wytworzenie im
dopiero jakiego charakteru. Dzieci to ludzie, a nie kandydaci na ludzi.
Charakter nieuchronnie zmienia si samorzutnie.
Nie mona zapobiec zmienianiu si charakteru.
Zmienianie si charakteru jest przewidywalne.
Nie mona nagi wasnego charakteru do sytuacji.
W celu usunicia niezgodnoci midzy charakterem a sytuacj trzeba zmieni
sytuacj.
Rozeznanie wasnego charakteru uatwia zmian sytuacji na zgodn z charakterem.
W stosunkach interpersonalnych charakter adnego partnera nie jest dobry ani zy, a
tylko charaktery partnerw s zgodne lub niezgodne.
Wasny charakter, niezgodny z charakterem partnera, moe by zgodny z charakterem
innego partnera.
Niezgodno charakterw moe male bd wzrasta z upywem czasu w zalenoci
od tego, jakie s aktualne charaktery partnerw.
Do przewidywania zmian charakterw obu partnerw trzeba mie rozeznanie tych
charakterw.
W celu usunicia niezgodnoci charakterw trzeba znale sobie innego partnera, tym
razem o zgodnym charakterze.
Przy

niezgodnoci

charakterw

rozeznanie

charakteru

partnera

nie

usuwa

niezgodnoci, ale przynajmniej pozwala zrozumie jej przyczyny. Nie uzyskujc

zadowolenia, odzyskuje si jednak spokj.
Przy niezgodnoci charakterw walka z charakterem partnera nie usuwa niezgodnoci,
a tylko j silniej uwydatnia.
Zamiast daremnie narzeka na charakter partnera i usiowa go przerabia, trzeba si
byo dobra z partnerem o zgodnym charakterze.

249

Przy lekturze powyszych twierdze moe czytelnikw nurtowa, czy czasem nie
prowadz one do uwolnienia si czowieka od odpowiedzialnoci za wasne zachowanie
argumentem, e ja mam ju taki charakter.
Bdno takiego wniosku byaby atwa do okazania we wszystkich twierdzeniach
jest mowa o charakterze, a nie o zachowaniu. Charakter to jedynie sztywne waciwoci
sterownicze, podczas gdy zachowanie zaley ponadto od niesztywnych waciwoci
sterowniczych, do nich za odpowiedzialno moe si jak najbardziej odnosi. Jak w bajce
Kryowa, w ktrej wieniacy pobili wilka nie za to, e drapieny, lecz za to, e im owc
poar.
Chciabym te zapobiec nieporozumieniom mogcym powsta w zwizku z
okreleniem zgodno charakterw. Nie jest ono rwnoznaczne z jednakowoci lub
podobiestwem charakterw, bo moe te oznacza np. przeciwiestwo. Z parametrw
charakteru wynikaj preferencje potrzeb okrelonego czowieka, a wic zgodno
charakterw zachodzi wtedy, gdy kady partner znajduje to, co jest mu najpotrzebniejsze u
drugiego partnera, ale ich potrzeby nie musz by jednakowe. Podobnie jak ze sprzedawc i
nabywc wzajemnie si potrzebuj, cho kady do czego innego.
Z preferencji potrzeb okrelonych parametrami charakteru wynika odpowied na
pytanie numer jeden kadego czowieka: jak y?
Starali si na to pytanie odpowiedzie filozofowie poszukujc definicji szczcia,
ale bya to pogo za chimer, bo aeby czowieka uszczliwia, trzeba przedtem wiedzie,
jaki ten czowiek jest. Zamiast tego filozofowie fantazjowali na temat czowieka w
oglnoci, a definicji szczcia dali tyle, e z jednakim skutkiem mogliby nie da adnej.
Kowalski bowiem chce wiedzie, co uszczliwi jego. Nie chce zna definicji
szczcia, lecz definicj szczcia Kowalskiego. Nie bdzie jej jednak zna, jeeli nie
bdzie zna siebie. A tymczasem c on wie o sobie osobistego?
Gdyby Kowalskiego o to zapyta, odpowiedziaby na przykad, e lubi muzyk, nie
lubi matematyki, chciaby mieszka w duym miecie, woli chodzi do kina ni do teatru, nie
czytuje poezji, stara si spdza urlop w grach, uwaa, e za mao zarabia, bardziej mu
smakuj gruszki ni jabka i tak dalej. Gdyby poszed do lekarza, dowiedziayby si, e
powinien wicej przebywa na wieym powietrzu, a mniej uywa alkoholu. Od psychologa
dowiedziaby si, e ma nieco zwolnione reakcje, do dobr pami, przecitny iloraz
inteligencji, i co w tym rodzaju. W sumie jest to sporo informacji, ale c z nich wynika, gdy
chodzi o sens ycia Kowalskiego?
250

Kowalski czuje, e to, co go niepokoi, tkwi chyba w czym innym ale w czym?
Napotykajc w gazecie przepowiednie astrologiczne ukradkiem odczytuje, co tam pod jego
dat urodzenia mistrz wiedzy tajemnej dla niego napisa. Ukradkiem, bo zastany przez kogo
przy tej lekturze wstydziby si przyzna, e szuka w niej dla siebie jakich punktw
zaczepienia. Zreszt jest z reguy rozczarowany, bo jeli w horoskopie co si zgadza, to dla
Kowalskiego nic nowego, a jeli si nie zgadza, Kowalski mwi, e to nie do niego si
odnosi, w obu wic przypadkach poytek aden.
W niektrych tygodnikach mona od czasu do czasu znale testy, na ktre czytelnicy
maj odpowiedzie, aby si czego o sobie dowiedzie, ale redakcja zaznacza, e to tylko
zabawa. I susznie, bo zwykle polega ona na tym, e gdy czytelnik odpowie tak na przykad
na pytania w rodzaju: czy unikasz podejmowania wanych decyzji trzynastego?, czy
zawracasz z drogi, ktr ci przybieg czarny kot? itp., to po zsumowaniu punktw
przypisanych odpowiedziom znajduje w tabelce orzeczenie: jeste przesdny. Ano, prawda.
Tylko e tyle to Kowalskiemu byo wiadome i bez takich testw.
Kowalski rozczytuje si w ksikach w gatunku O sztuce ycia, Jak osign
powodzenie itp., z ktrych dowiaduje si przewanie o poytkach uprzejmoci, uczynnoci i
innych cnt podobnego rodzaju. W stylu znanego wierszyka: Jeli by szczliw chcesz, to
si nieszczcia strze.
Mniej do miechu s natomiast przypadki, gdy ludzie zbkani, cierpicy, zagubieni w
sytuacjach, z ktrych adne wyjcie nie jest dobre, pisz rozpaczliwe listy do czasopism
prowadzcych dzia porad yciowych. Spowiadaj si w nich z przegranego ycia, pytaj, co
z niego daoby si jeszcze uratowa i jak. Przedstawiaj swe osobiste rozterki proszc o ich
rozstrzygnicie. Otrzymuj odpowiedzi podyktowane yczliwoci i zdrowym rozsdkiem,
zwykle sprowadzajce si do zwizej argumentacji za i przeciw, z konkluzj, e wyboru
powinien dokona sam pytajcy. Ale tego wanie on nie potrafi zbyt mao zna siebie.
Instytucj umoliwiajc czowiekowi najdokadniejsze poznanie siebie samego
powinna by szkoa. Niestety, szkoa nie tylko tego zadania nie spenia, lecz przeciwnie,
wszystko jest w niej skierowane na uniemoliwianie osignicia takiego celu. Przecie
ideaem szkoy jest uniformizacja :wszyscy uczniowie maj naby jednakowych wiadomoci
z kadego przedmiotu bez wzgldu na zdolnoci i zamiowania, wszyscy maj zachowywa
si jednakowo, by jednakowo pilni, pracowici, posuszni, jednakowi jak sztachety w
parkowym ogrodzeniu. ycie zacznie si dla nich dopiero po ukoczeniu szkoy wejd do
niego zasobni w mnstwo zbdnych informacji, a przy tym straszliwie bezradni, gdy nie
251

nauczono ich poznawania siebie i decydowania o sobie. I takim to ludziom przyjdzie zaraz na
progu tego ycia podejmowa dwie najwaniejsze decyzje osobiste: o wyborze zawodu i o
wyborze partnera do maestwa.
S normy spoeczne, ktre Kowalskiemu wpajaj ich rzecznicy: rodzice, nauczyciele,
dyrektorzy, sdziowie, kapani, moralici itp., ale, po pierwsze s to tylko nakazy i zakazy,
po drugie odnosz si do wszystkich jednakowo, i po trzecie nie ze wzgldu na interes
Kowalskiego zostay wprowadzone, lecz ze wzgldu na interes spoeczestwa.
W sumie wic czowiek otrzymuje informacje wane, ale nie o sobie, oraz informacje
o sobie, ale mao wane. Wane informacje o sobie musi on sam zdoby, ale jake ma to
zrobi, skoro nie wie nawet, co to znaczy.
Najkorzystniejszy dla czowieka jest stan, gdy sytuacja jest zgodna z jego
charakterem. Czy kto, osignwszy taki stan, zechce go okrela jako szczcie,
zadowolenie z ycia, czy jeszcze inaczej, jest spraw terminologiczn bez znaczenia.
Niezalenie od tego, jak si go nazwie, jest to stan optymalny, lepszego wic nikt nie
wymyli.
Szczeglnym elementem sytuacji s inni ludzie, skd wynika postulat, eby spord
nich wyrni takich ludzi, z ktrymi stosunki bd oparte na zgodnoci charakterw. Kto nie
znajdzie takich partnerw, ten jest skazany na samotno, nawet yjc w milionowym
miecie, czyli na jedn z najgorszych sytuacji yciowych, bo bardzo odlegych od
wspomnianego stanu optymalnego.
Zgodno sytuacji z wasnym charakterem jest rwnoznaczna ze zgodnoci sytuacji
ze wszystkimi parametrami wasnego charakteru.
O poszczeglnych parametrach charakteru bdzie mowa w nastpnych rozdziaach.

252

14. POZIOM CHARAKTERU

Do sterowania, jako oddziaywania na okrelony system, trzeba mie informacje opisujce ten
system. Nasuwa si pytanie, ile informacji potrzeba do opisania systemu.
Biorc pod uwag definicj, wedug ktrej informacja jest to transformacja jednego
komunikatu w inny komunikat (rozdzia 7), mona sformuowa twierdzenie, e liczba
informacji opisujcych system jest rwna liczbie elementw (traktowanych jako komunikaty)
tego systemu.
Jest to zrozumiae jeden (ktrykolwiek) z elementw systemu mona okreli przez
transformacj komunikatu odniesienia spoza systemu (bd przez transformacj polegajc na
uznaniu tego elementu za komunikat odniesienia, czego przykadem s typowe zdania z
geometrii: dany jest punkt, dany jest kt itp.), drugi element mona okreli przez
transformacj pierwszego, trzeci przez transformacj drugiego, itd. Jest oczywiste, e takich
transformacji (a wic informacji opisujcych) bdzie tyle, ile jest elementw w opisywanym
systemie.
Dla ilustracji przypumy, e chodzi o okrelenie systemu w postaci acucha
grskiego skadajcego si z trzech gr X, Y, Z, przez opisanie ich wysokoci. Poniewa
elementw jest trzy, wic wystarcz trzy informacje opisujce, np.:
gra X ma wysoko 1000 m nad poziomem morza (transformacja poziomu morza
jako komunikatu odniesienia w wysoko gry X.),
gra Y jest o 2000 m wysza od gry X (transformacja wysokoci gry X w
wysoko gry Y),
gra Z jest o 1500 m wysza od gry Y (transformacja wysokoci gry Y w
wysoko gry Z).
Aby ukaza zastosowanie wymienionego twierdzenia do procesw informacyjnych w
korelatorze, przypumy, e w pewnym jego miejscu wystpuje potencja receptorowy Vr,
ktry w innym miejscu wywouje potencja efektorowy Vr. Poniewa wchodz tu w gr dwa
miejsca wystpowania potencjaw, wic do opisu tego procesu potrzebne s dwie
informacje. Jedn z nich jest transformacja braku potencjau w potencja Vr (w wyniku
transformacji bezbodcowego stanu otoczenia w bodziec), drug za jest transformacja
potencjau Vr w potencja Ve.

253

Biorc pod uwag elementy korelacyjne (rozdzia 10) jako miejsca, w ktrych mog
wystpowa potencjay, mona powiedzie, e liczba informacji opisujcych proces
informacyjny w korelatorze jest rwna liczbie elementw korelacyjnych uczestniczcych w
tym procesie.
Elementy korelacyjne uczestnicz w procesie informacyjnym przez to, e rejestraty
skojarze midzy nimi s przewodnociami korelacyjnymi umoliwiajcymi przepyw mocy
korelacyjnej.
Im wiksza jest liczba skojarzonych elementw, tym wiksza liczba informacji moe
wystpowa w korelatorze, czyli tym bardziej zrnicowane bdzie rozeznanie sytuacji w
otoczeniu (bodce) i oddziaywanie na otoczenie (reakcje), czyli tym skuteczniejsze bdzie
sterowanie si systemu autonomicznego. W zwizku z tym wprowadzimy konwencj
terminologiczn:
Poziom

charakteru

(N)

jest

to

liczba

skojarzonych

elementw

korelacyjnych systemu autonomicznego.

Stan korelatora okrelaj nastpujce czynniki:
l i c z b a e l e m e n t w k o r e l a c y j n y c h (E) znajdujcych si w caym
korelatorze,
przewodnoci

korelacyjne

jednostkowe

(g) substancji

korelatora, tj. przewodnoci korelacyjne przypadajce na jednostk dugoci drg czcych

elementy korelacyjne,

odstpy

k o r e l a c y j n e (k),

tj.

odlegoci

midzy

elementami

korelacyjnymi.
Zgodnie z zasadami fizyki przewodno drogi przypywu jest tym wiksza, im
wiksza jest przewodno jednostkowa tej drogi i im mniejsza jest dugo tej drogi, co
wyraa si wzorem, ktry w zastosowaniu do przewodnoci korelacyjnej bdzie mie posta

[14.1]

G=

254

g
k

Jest zrozumiae, e w korelatorze o duej liczbie elementw korelacyjnych moe

powsta wicej rejestratw, a wic wyszy bdzie poziom charakteru. Liczba elementw
korelacyjnych (E) bdzie okrelana jako p o j e m n o korelatora.
Ze wzoru [14.1] wynika, e w korelatorze utworzonym z substancji, w ktrej przepyw
okrelonej mocy korelacyjnej wywouje wikszy przyrost przewodnoci jednostkowej (delta
g), a wic i wikszy przyrost przewodnoci korelacyjnej drg przepywu, liczba dostatecznie
duych rejestratw bdzie wiksza (gdy nawet sabe bodce mog je spowodowa), a wobec
tego wyszy bdzie poziom charakteru. Stosunek przyrostu przewodnoci jednostkowej do
wywoujcej go mocy korelacyjnej (g/K) bdzie okrelany jako r e j e s t r a c y j n o
korelatora.
Ponadto ze wzoru [14.1] wynika, e im mniejszy jest odstp korelacyjny (k), tym
wiksza jest przewodno korelacyjna (G), a wobec tego nawet may jej przyrost moe
wystarczy do wytworzenia dostatecznie duego rejestratu. Wynika std, e w korelatorze, w
ktrym wystpuje lokalne zagszczenie elementw korelacyjnych, czyli redni odstp
korelacyjny (kr) w caym korelatorze jest wikszy od odstpw korelacyjnych (k) w obszarze
zagszczenia, liczba dostatecznie duych rejestratw bdzie wiksza (gdy mog je
spowodowa nawet sabe bodce zwizane z zagszczonymi elementami korelacyjnymi), a
wobec tego wyszy bdzie poziom charakteru. Inaczej mwic, korelator taki silnie
uwydatnia rejestraty skojarze bodcw szczeglnego rodzaju. Stosunek redniego odstpu
korelacyjnego do poszczeglnych odstpw korelacyjnych (k r/k) bdzie okrelany jako
p r e f e r e n c y j n o korelatora.
Przy wielu rejestratach moliwe jest powstawanie wielu korelatw (wyobrae), co
ma nastpujce konsekwencje:
im wiksza jest pojemno korelatora, tym wiksza jest zdolno systemu
autonomicznego do wytwarzania wielu rnorodnych wyobrae bdzie ona okrelana
jako inteligencja,
im wiksza jest rejestracyjno korelatora, tym wiksza jest zdolno systemu
autonomicznego do wytwarzania wyobrae wszelkiego rodzaju bdzie ona okrelana jako
pojtno.
im wiksza jest preferencyjno korelatora, tym wiksza jest zdolno systemu
autonomicznego do wytwarzania wyobrae szczeglnego rodzaju bdzie ona okrelana
jako t a l e n t .

255

Inteligencja,

pojtno

talent

bd

okrelane

jako

waciwoci

i n t e l e k t u a l n e , a cay ich zesp jako i n t e l e k t .

Poniewa omawiane waciwoci intelektualne s oparte na niezalenych od siebie
waciwociach korelatora, wic przez ich kombinacj mona wyodrbni poszczeglne
rodzaje intelektu.
Ograniczajc si do rozrniania tylko maego i duego stopnia kadej waciwoci
intelektualnej, otrzymuje si osiem nastpujcych rodzajw intelektu:
1. niska inteligencja, maa pojtno, brak talentu (debilizm),
2. wysoka inteligencja, maa pojtno, brak talentu oglna inteligencja),
3. niska inteligencja, dua pojtno, brak talentu (dobra pami),
4. niska inteligencja, maa pojtno, talent ( pomysowo),
5. wysoka inteligencja, dua pojtno, brak talentu ( erudycja),
6. wysoka inteligencja, maa pojtno, talent (mozolne doskonalenie),
7. niska inteligencja, dua pojtno, talent (intuicyjna celno),
8. wysoka inteligencja, dua pojtno, talent ( genialno).
Sytuacja jest zgodna z poziomem charakteru, jeeli jest zgodna z kadym jego
czynnikiem.
W zwizku z tym mona rozrni sze przypadkw, w ktrych sytuacja jest
niezgodna z poziomem charakteru, a mianowicie:
gdy czowiekowi inteligentnemu uniemoliwia si przetwarzanie wielu informacji,
gdy czowieka nieinteligentnego zmusza si do przetwarzania wielu informacji,
gdy czowiekowi pojtnemu uniemoliwia si szybkie przetwarzanie informacji,
gdy czowieka niepojtnego zmusza si do szybkiego przetwarzania informacji,
gdy czowiekowi utalentowanemu uniemoliwia si przetwarzanie informacji z
zakresu jego talentu,
gdy czowieka nieutalentowanego zmusza si do przetwarzania informacji w
szczeglnym zakresie.
Tym si objania, dlaczego:
intelektualista nie znosi adnych tabu,
czowieka ograniczonego przygniataj komplikacje,
pojtny ucze miertelnie si nudzi wysuchujc cigego powtarzania prostych
rzeczy,
tpy ucze nie moe nady za tokiem nauczania,
256

 cierpi artysta, ktremu nie pozwala si uprawia jego sztuki,

mczy si niemuzykalny, ktrego zmuszaj do uczenia si gry na fortepianie.
Dodajmy, e jednolite nauczanie szkolne stwarza sytuacje zgodne z poziomem
charakteru tylko uczniom przecitnie inteligentnym, przecitnie pojtnym i przecitnie
zdolnym do wszystkiego po trochu.

Spord wszystkich organizmw czowiek ma najwiksz liczb elementw

korelacyjnych, rzdu kilkunastu miliardw, a w konsekwencji najwyszy poziom. Dla
porwnania liczba elementw korelacyjnych u owadw jest rzdu kilkunastu tysicy, a
wic milion razy mniejsza.
Tak wysoki poziom zapewnia czowiekowi najwiksz liczb informacji w rozeznaniu
otoczenia (bodce) i oddziaywaniu na otoczenie (reakcje), to za pozwala mu na zdobywanie
moliwie najwikszej mocy socjologicznej. W walce ze zwierztami, nawet o znacznie
wikszej mocy fizjologicznej ni jego wasna, czowiek mg je pokonywa dziki przewadze
swojej mocy socjologicznej.
Odwoujc si do pojcia poziomu mona te oceni znany argument, e tylko
czowiek jest zdolny do dziaalnoci twrczej, wytwarzania skomplikowanych narzdzi itp.
(co miao wiadczy, e czowiek oprcz pierwiastkw zwierzcych ma ponadto
pierwiastki duchowe, ktrych zwierzta nie maj).
Nie mona stworzy nic nowego inaczej ni przez przeksztacenie starego. Przy
okrelonej liczbie elementw jedyne, co moe powsta nowego, to takie ich skojarzenia,
jakich dotychczas nie byo. Gdyby te elementy skojarzy we wszelkie moliwe sposoby, to
nie mogoby ju powsta ani jedno nowe skojarzenie. Im wiksza jest liczba elementw, tym
dalej jest do wyczerpania wszystkich skojarze, a wic tym atwiej jest o to, e do znanych
skojarze dojd nowe (twrczo). W porwnaniu z moliwociami nowych skojarze
midzy miliardami elementw korelacyjnych czowieka moliwoci nowych skojarze u
konika polnego, majcego milion razy mniej elementw korelacyjnych, s znikome, dla
czowieka praktycznie niezauwaalne.
Rnice poziomw midzy czowiekiem a zwierztami s ilociowe, a tylko
filozofowie ze swoj skonnoci do stawiania spraw na zasadzie jest nie ma ulegli
zudzeniu, biorc wielk liczb nowych moliwoci czowieka za nieograniczenie wielk, a
ma liczb nowych moliwoci zwierzt za rwn zeru.

257

Do rnic poziomw sprowadza si te wiele spraw objanianych dotychczas

rozmaitymi nieistotnymi wzgldami, bd dla ktrych nie znajdowano wyjanienia.
Spraw tego rodzaju jest, na przykad, poszukiwanie podstaw rozrniania midzy
arcydzieem a kiczem.
Oczywicie zapewnianie, e co jest arcydzieem, bo jest pikne, a co innego jest
kiczem, bo jest brzydkie, jest tyle warte, co rwnie czsto spotykane zapewnienie, e co jest
pikne, bo jest arcydzieem, a co innego jest brzydkie, bo jest kiczem.
Sedno sprawy tkwi w tym, e w dziele autora o wysokim poziomie zastosowane
rodki wyrazu zostay wybrane z rozlegego ich repertuaru, a w dziele autora o niskim
poziomie ze skpego. Na przykad, gdy mistrz i pacykarz maluj obraz dziewczyny o
niebieskich oczach, mistrz podejmuje decyzj wyboru jednego z wielu subtelnych odcieni
bkitu,

pacykarz

za

tylko

decyzj

wyboru

koloru

jasnoniebieskiego

albo

ciemnoniebieskiego. Mistrzowi bowiem rne odcienie kojarz si z rnymi wyobraeniami,

a pacykarzowi prawie z adnymi.
Ale skd wiadomo, z iloma wyobraeniami co si autorowi kojarzy? Mona to
rozpozna z jego dziea.
Aby to objani pogldowo, przypumy, e np. na pytanie o dugo jakiej rury kto
odpowiada, e ma 5 metrw, a kto inny, e 500 centymetrw. Niby to samo, ale
pierwsza odpowied znaczy nie 4 metry ani nie 6 metrw, druga za nie 499 centymetrw
ani nie 501 centymetrw. Druga odpowied zostaa wybrana z repertuaru moliwoci 100
razy rozleglejszego ni pierwsza.
Podobnie szczegy dziea sztuki mog wskazywa na rozlego repertuaru, z ktrego
zostay wybrane. atwo to rozpozna prbujc zmieni jakich szczeg. W utworach
Chopina opuszczenie tylko jednej nuty lub zastpienie jej przez inn daje si od razu odczu
jako skaleczenie utworu.
Oczywicie, rozpoznanie poziomu autora zaley od tego, jaki poziom ma odbiorca.
Aby zapobiec nieporozumieniom podkrelam, e o poziomie autora wiadczy liczba
szczegw w jego repertuarze moliwoci, a nie liczba szczegw, ktre z niego wybra.
Przeciwnie, im mniej ich wybierze bez szkody dla odczucia peni repertuaru u odbiorcy, tym
doskonalsze jest dzieo. Tym si objania, dlaczego Aria na strunie G Bacha wzbudza
wikszy podziw ni nie jedna obfitujca w efekty symfonia na setk instrumentw.
Inn spraw wic si z poziomem s oceny moralne.

258

Na przykad zarzutu obrazy moralnoci nie stawia si dzieom sztuki, a zwaszcza

arcydzieom. wiadczy to, e negatywne oceny moralne s tym sabsze, im wyszy poziom
autora ujawnia si w jego dziele.
Rol poziomu wida te wyranie w ocenach moralnych zabijania.
Zabicie czowieka to zbrodnia, za ktr zabjca zapaci wasnym yciem, a co
najmniej wieloletnim wizieniem. Zabicie abdzia to tylko okruciestwo, sprawca zostanie
ukarany grzywn. Zabicie muchy to ju tylko przykry widok. Rzodkiewk za wyrywa si z
ziemi nie zaprztajc sobie gowy mylami, e przerywa si jakie ycie. Jak wida, im niszy
jest poziom umiercanego organizmu, tym mniejsze s skrupuy moralne. Jest te znamienne,
e gdy jaki nard zabiera si do podbicia innego, zaczyna od zapewniania, e jest on
niszy.
Tak to czowiek nobilituje si wysokim poziomem wasnym i rozgrzesza niskim
poziomem cudzym.
Pozostaje do omwienia sprawa zmiennoci poziomu charakteru z upywem czasu.
Wprawdzie poziom charakteru zaley od czynnikw sztywnych, jakimi s: liczba
elementw korelacyjnych (E), pocztkowa przewodno korelacyjna jednostkowa (g0) oraz
odstpy korelacyjne (k), ale sterowanie si systemu autonomicznego zaley od elementw
skojarzonych (i dlatego na tym zostaa oparta konwencja terminologiczna poziomu
charakteru), a nie od wszystkich istniejcych elementw korelacyjnych. Oznacza to
konieczno uwzgldniania wzrostu przewodnoci korelacyjnej jednostkowej jako podstawy
powstawania rejestratw skojarze midzy pojawiajcymi si bodcami.
Teoretycznie poziom charakteru moe si zawiera midzy N = 0 (adne elementy
korelacyjne nie s skojarzone) a N = E (wszystkie elementy korelacyjne s skojarzone).
Praktycznie jednak ani dolna granica poziomu charakteru nie moe by tak niska, ani
grna jego granica nie moe by tak wysoka.
Dolna granica poziomu charakteru nie moe by N = 0, poniewa fizycznie
niemoliwe jest takie rozmieszczenie wielkiej liczby elementw, eby przewodno midzy
kadymi dwoma elementami bya taka sama. Dlatego te, wbrew dawnemu pogldowi, e
pami noworodka jest jak nie zapisana karta (tabula rasa), jego korelator musi mie od
pocztku nierwnomierny rozkad przewodnoci, w ktrym wiksze przewodnoci bd
stanowi skojarzenia bodcw ju istniejce, chocia aden z tych bodcw jeszcze si ani
razu nie pojawi. Jakie to s skojarzenia, nie jest w organizmach kwesti przypadku, lecz
ewolucji organizmy o mao przydatnych skojarzeniach pocztkowych wyginy, utrzymay
259

si

za

organizmy

skojarzeniach

pocztkowych

dotyczcych

bezporednich

niebezpieczestw (gd, bl, zimno itp.) oraz reakcji na te niebezpieczestwa (krzyk, ruchy
rk i ng itp.). Tak wic ycie organizmu zaczyna si od pewnego poziomu pocztkowego
N0.
Grn granic poziomu charakteru nie moe by N = E, poniewa rejestracji bodcw
wieych zachodzi derejestracja bodcw dawnych, co znaczy, e skojarze przybywa, ale i
ubywa. W miar starzenia jako tworzywa maleje, w zwizku z czym koncentracja energii
przy powstawaniu rejestratw staje si coraz trudniejsza, natomiast dekoncentracja energii
staje si coraz atwiejsza. Inaczej mwic, pocztkowo rejestracja przewaa nad derejestracj
(liczba skojarze wzrasta), potem dochodzi do ich wyrwnania (liczba skojarze utrzymuje
si bez zmiany), a w kocu derejestracja coraz bardziej przewaa nad rejestracj (liczba
skojarze maleje).
Mwic jzykiem potocznym, w pocztkowym okresie ycia wicej si zapamituje
ni zapomina, potem osiga si puap moliwoci, tj. zapamituje si tyle, ile si zapomina, a
w kocowym okresie ycia coraz mniej si zapamituje, a coraz wicej si zapomina.
Znaczy to, e poziom charakteru wzrasta od poziomu pocztkowego (N0) do poziomu
maksymalnego (Nm), po czym maleje do poziomu kocowego (Nz), wystpujcego w kocu
egzystencji (tz).
Oprcz waciwoci samego korelatora na przebieg zmian poziomu charakteru ma
wpyw take czsto pojawiania si bodcw. Jeeli bodcw jest mao, to waciwoci
rejestracyjne korelatora nie na wiele si zdadz, skoro nie ma co rejestrowa. Z drugiej strony
okoliczno, e derejestracja przeciwdziaa rejestracji w procesie wzrastania poziomu, nasuwa
wniosek, eby ograniczonych moliwoci podnoszenia poziomu nie marnowa przez
utrwalanie rejestratw informacji do niczego nieprzydatnych. Pozwala to zrozumie bdy
popeniane w nauczaniu szkolnym.
Dawniej, gdy wiedza bya znacznie ubosza i rozrastaa si powoli, starano si
adowa w programy nauczania wszelkie wiadomoci z kadego przedmiotu.
Doprowadzio to do tak niesamowitego rozdcia czasu zaj uczniowskich, e a
nasuwa si wtpliwo, czy wadzom szkolnym cokolwiek wiadomo o postulacie
omiogodzinnego dnia pracy, dawno wywalczonym przez robotnikw (wysuwanym
rwnie w obronie modocianych!), a dzi uwaanym nawet za nadmierny.
W kadym razie nie wzgld na przecienie uczniw, lecz po prostu wyczerpanie
wszelkich rezerw czasowych sprawia, e dzi, aby jeszcze rozszerzy jakie przedmioty
260

nauczania, trzeba zwa inne, tote ukadanie programw nauczania przybrao posta
przekomarzania si, w ktrym rzecznik kadego przedmiotu zapewnia, e objte nim
wiadomoci s niezbdne, a co najmniej bardzo wane.
Tymczasem bardziej ni nieprzekraczalno czasu, czynnikiem ograniczajcym
nauczanie jest nieprzekraczalno pojemnoci informacyjnej mzgu ludzkiego (czego
wyranym, cho niedocenianym przejawem jest zapominanie wikszoci szkolnych
wiadomoci). Wobec wynikajcej std koniecznoci oszczdzania rejestratw trzeba mie na
uwadze, e od rejestratu jednej informacji szczegowej cenniejszy jest rejestrat jednej
informacji oglnej, mogcej mie zastosowanie do wielkiej liczby szczegw (rozdzia 1).
Miar racjonalnego wyksztacenia jest wic nie tyle znajomo szczegw, ile znajomo
zwizkw oglnych i oparta na niej umiejtno wyrabiania sobie pogldw w
poszczeglnych sprawach.

261

15. DYNAMIZM CHARAKTERU

W odrnieniu od rozdziau 14, w ktrym poziom charakteru zosta wprowadzony jako
parametr charakteru dotyczcy przetwarzania informacji, w tym rozdziale zajmiemy si
waciwociami sterowniczymi dotyczcymi przetwarzania energii.
Wzr [11.10] wyraajcy moc dyspozycyjn

Pd = P Po

po uwzgldnieniu rwna [11.1] i [11.9] przybiera posta

[15.1]

Pd = [va w]c

a po uwzgldnieniu ponadto rwna [11. 3] i [11.7] przeksztaca si we wzr

[15. 2]

][

Pd = c g va0 e At w 1 e nAt

Z powyszego wzoru wynika, e moc dyspozycyjna (Pd) jest tym wiksza:

im wiksza jest pocztkowa jako tworzywa (a0),
im wiksza jest graniczna ilo tworzywa (cg),
im wiksza jest moc jednostkowa (v),
262

 im mniejszy jest wspczynnik starzenia (A),

im mniejsza jest stratno (w).

Jak o tym bya mowa w rozdziale 11, na starzenie systemu autonomicznego jego
homeostat moe reagowa tylko przez rozbudow systemu, przy czym warunkiem osignicia
mocy dyspozycyjnej najwikszej z moliwych (rys. 11. 5) jest rozbudowa o przebiegu
pocztkowo najszybszym, a nastpnie coraz powolniejszym. Wyraa si to cigym
zmniejszaniem wspczynnika dynamizmu n (rys. 11. 3).
Wspczynnik dynamizmu, jako waciwo okrelajca sterowanie si systemu
autonomicznego wobec zmian wasnego tworzywa, mgby by traktowany jako parametr
charakteru.
Waciwoci a0, cg, v s czynnikami wzmagajcymi, a waciwoci A, w czynnikami
osabiajcymi wpyw wspczynnika dynamizmu n.
Jak wynika ze wzoru [11. 5]

n=

C
A

wartoci wspczynnika dynamizmu n mniejsze od 1 zawieraj si w granicach od 0

do1 (np. dla wspczynnika rozbudowy C, mniejszego od wspczynnika starzenia A 2krotnie, 4-krotnie, 8-krotnie itd., wspczynnik dynamizmu n wynosi 1/2, 1/4, 1/8 itd.),
natomiast wartoci wspczynnika dynamizmu n wiksze od 1 zawieraj si w granicach od 1
do nieskoczonoci (np. dla wspczynnika rozbudowy C, wikszego od wspczynnika
starzenia A 2-krotnie, 4-krotnie, 8-krotnie itd., wspczynnik dynamizmu wynosi 2, 4, 8 itd.).
Ten brak symetrii midzy zakresem wartoci n mniejszych od 1 a zakresem wartoci n
wikszych od 1, wystpujcy pomimo symetrii midzy zakresem wartoci C mniejszych od A
a zakresem wartoci C wikszych od A, moe przy sporzdzaniu wykresw sprawia mylne
wraenie, jakoby pierwszy z zakresw wartoci n by znikomo may w porwnaniu do
drugiego. Aby tej niedogodnoci unikn, bdziemy zamiast stosunkiem C/A posugiwa si
jego logarytmem. W zwizku z tym wprowadzimy nastpujc konwencj terminologiczn:
Dynamizm

c h a r a k t e r u (D) jest to logarytm stosunku wspczynnika

rozbudowy do wspczynnika starzenia systemu autonomicznego

263

D = log

[15. 3]

C
A

Oczywicie, ze skojarzenia rwna [11. 5] i [15. 3] wynika

D = log n

[15. 4]

W odrnieniu od wspczynnika dynamizmu n, dynamizm D ma symetryczny

rozkad wartoci przy symetrii rozkadu wartoci wspczynnika rozbudowy C. Na przykad
dla wspczynnika rozbudowy C, mniejszego od wspczynnika starzenia A 2-krotnie, 4krotnie, 8-krotnie itd., dynamizm D obliczony wedug logarytmy dwjkowego wynosi 1,
2, 3 itd. Dla wspczynnika rozbudowy C, wikszego od wspczynnika starzenia A 2krotnie, 4-krotnie, 8-krotnie itd., dynamizm D wynosi +1, +2, +3 itd.
Jedynie dla powyszego obliczenia przykadowego logarytm w rwnaniach [15. 3] i
[15. 4] zosta potraktowany jako dwjkowy.
W dalszych rozwaaniach zasada logarytmw nie bdzie okrelana, poniewa
liczbowe okrelenie dynamizmu jest w nich potrzebne tylko w przypadku, gdy C = A, a wic
gdy n = 1, czyli D = 0, w czym zasada logarytmw nie odgrywa roli.
Poniewa wspczynnik dynamizmu zmienia si z upywem czasu, wic oczywicie
dynamizm jest zmiennym parametrem charakteru.
Jest zrozumiae, e dynamizm charakteru w tym samym czasie, tj. u ludzi w tym
samym wieku, moe by rny, w granicach rozrzutu.
Na skali dynamizmu mona rozrnia wyranie rozgraniczone zakresy dynamizmu:
endodynamizm, czyli dynamizm ujemny (D < 0), wystpujcy gdy wspczynnik
rozbudowy jest mniejszy od wspczynnika starzenia (C < A), tj. gdy wspczynnik
dynamizmu jest mniejszy od 1 (n < 1),

264

 statyzm, czyli dynamizm zerowy (D = 0), jako dynamizm graniczny midzy dynamizmem
ujemnym i dynamizmem dodatnim, wystpujcy gdy wspczynnik rozbudowy jest rwny
wspczynnikowi starzenia (C = A), tj. gdy wspczynnik dynamizmu jest rwny 1 (n = 1).
egzodynamizm, czyli dynamizm dodatni (D > 0), wystpujcy gdy wspczynnik rozbudowy
jest wikszy od wspczynnika starzenia (C > A), tj. gdy wspczynnik dynamizmu jest
wikszy od 1 (n > 1).
Zgodnie z waciwociami rozrzutu, im wikszy jest dynamizm (ujemny lub dodatni),
tym mniejsza liczba ludzi (h) ma okrelony nim charakter.
Endodynamizm bdzie oznaczany liter A, w nawizaniu do okolicznoci, e
wystpuje on wtedy, gdy przewaa wspczynnik starzenia A (nad wspczynnikiem
rozbudowy C). Natomiast egzodynamizm bdzie oznaczany liter C, w nawizaniu do
okolicznoci, e wystpuje on wtedy, gdy przewaa wspczynnik rozbudowy C (nad
wspczynnikiem starzenia A).
Statyzm, stanowicy granic midzy endodynamizmem i egzodynamizmem, bdzie
oznaczany liter B.
Jakkolwiek dynamizm charakteru moe przybiera rozmaite wartoci liczbowe,
okrelajce charakter poszczeglnych ludzi na skali dynamizmu, to jednak dogodniej jest
operowa zakresami dynamizmu, poniewa zapewnia to wiksz przejrzysto i jest
dogodniejsze terminologicznie. Zakresy dynamizmu bd okrelane jako k l a s y
d y n a m i z m u c h a r a k t e r u lub krcej jako k l a s y c h a r a k t e r u .
Zgodnie z tym, rozrnienie dynamizmu ujemnego i dynamizmu dodatniego mona
uwaa za podzia dynamizmu na dwie klasy: klas A (endodynamizm) i klas C
(egzodynamizm).

Rys. 15. 1 Podzia dynamizmu charakteru na 2 klasy

Rzecz jasna, okrelenie dynamizmu jako ujemny bd dodatni jest tylko

matematycznym sposobem mwienia o miejscu na skali wartoci liczbowych. Nie ma ono nic
265

wsplnego z potocznym pojmowaniem okrelenia ujemny jako naganny, godny potpienia,

a okrelenie dodatni jako chwalebny, zasugujcy na uznanie.
Poza przypadkami, gdy zachodzi potrzeba oglnych sformuowa, podzia dynamizmu
na dwie klasy jest niezbyt dogodny, poniewa nie wyodrbnia ludzi o dynamizmie wprawdzie
ujemnym bd dodatnim, ale tak bliskim zerowego, e jego ujemno lub dodatnio jest
praktycznie bez znaczenie.

Rys. 15. 2 Podzia dynamizmu na 3 klasy

Niedogodno t usuwa podzia dynamizmu na trzy klasy (rys. 15. 2):

endodynamizm (A), czyli wyrany dynamizm ujemny,
statyzm (B), czyli dynamizm bliski zerowego,
egzodynamizm(C), czyli wyrany dynamizm dodatni.
W przypadkach gdy rwnie i ten podzia jest nie wystarczajcy, mona wprowadzi
dodatkowo dwie klasy porednie, przez co powstaje podzia dynamizmu na pi klas (rys. 15.
3):

Rys. 15. 3 Podzia dynamizmu na 5 klas

endodynamizm (A), czyli bardzo wyrany dynamizm ujemny.

endostatyzm (AB), czyli do wyrany dynamizm ujemny,
statyzm (B), czyli dynamizm bliski zerowego,
egzostatyzm (BC), czyli do wyrany dynamizm dodatni,
266

 egzodynamizm (C), czyli bardzo wyrany dynamizm dodatni.

W razie potrzeby mona wprowadza dalsze rozrnienia np. wyodrbnia skrajny
endodynamizm, skrajny egzodynamizm, statyzm z odcieniem endodynamicznym,
statyzm z odcieniem egzodynamicznym itp.
Chocia podzia na klasy charakteru moe si wydawa ilociowo nieprecyzyjny, to
jednak jest on bardziej uyteczny ni operowanie wartociami liczbowymi dynamizmu.
Przecie podobnie do oceny wzrostu ludzkiego przewanie wystarczaj okrelenia niski,
redni, wysoki, pomimo e mierzenie wzrostu nie nastrcza trudnoci, mona by go wic
wyraa w centymetrach, a nawet w milimetrach. A jednak okrelenie, e kto jest np.
wysokiego wzrostu, zapewnia czsto lepsz orientacj ni podanie, e chodzi np. o wzrost
1847 milimetrw.
Aby zakoczy sprawy terminologiczne dotyczce dynamizmu, dodajmy jeszcze, e
odpowiednio do dynamizmu swojego charakteru ludzie bd okrelani jako endodynamicy,
endostatycy, statycy, egzostatycy, egzodynamicy. W razie koniecznoci rozrniania, e czy
chodzi o charakter mczyzn czy kobiet, bd uywane takie terminy, jak: endodynamik
endodynamiczka, statyk statyczka itd.
Obecnie przejdziemy do omwienia konsekwencji, jakie dla funkcjonowania
czowieka pociga za sob wystpowanie okrelonego dynamizmu charakteru.
Z rys. 11.3 i 11.5 wida, e:
gdy wspczynnik dynamizmu jest wikszy od 1, czyli dynamizm jest dodatni, wtedy moc
dyspozycyjna jest wiksza ni przy rozbudowie rwnomiernej zrwnowaonej,
gdy wspczynnik dynamizmu jest rwny 1, czyli dynamizm jest zerowy, wtedy moc
dyspozycyjna jest taka sama jak przy rozbudowie rwnomiernej zrwnowaonej,
gdy wspczynnik dynamizmu jest mniejszy od 1, czyli dynamizm jest ujemny, wtedy moc
dyspozycyjna jest mniejsza ni przy rozbudowie rwnomiernej zrwnowaonej.
Inaczej mwic, w porwnaniu z rozbudow rwnomiern zrwnowaon, tj.
stanowic dokadne przeciwdziaanie starzeniu:
przy dynamizmie dodatnim wystpuje nadmiar mocy dyspozycyjnej,
przy dynamizmie zerowym nie ma nadmiaru ani niedomiaru mocy dyspozycyjnej,
przy dynamizmie ujemnym wystpuje niedomiar mocy dyspozycyjnej.
Praktycznie znaczy to, e w okresie dynamizmu dodatniego organizm, dziki
nadmiarowi mocy dyspozycyjnej, moe nie tylko utrzymywa si przy yciu, ale ponadto
stworzy sobie w otoczeniu lepsze warunki (moc socjologiczna), dziki czemu, w okresie
267

dynamizmu ujemnego, bdzie mg najduej przetrwa, pomimo niedomiaru mocy

dyspozycyjnej.
Oczywicie jest to nadmiar lub niedomiar dla homeostatu. Moe si okaza np. e
przy maej mocy dyspozycyjnej dziaanie homeostatu bdzie takie, jak gdyby by jej nadmiar,
przy duej za jak gdyby by jej niedomiar. W zwizku z tym trzeba znw przypomnie, e
homeostat nie ma adnych zamierze, ani celw jest on tylko regulatorem, w ktrym
wskutek wystpowania potencjaw wejciowych powstaj potencjay wyjciowe na zasadzie
sprzenia zwrotnego ujemnego. Konkretnie mwic, na obcienie (spowodowane przez
wydawan moc dyspozycyjn) homeostat reaguje napreniem (wpywajcym na wydawan
moc dyspozycyjn) wikszym lub mniejszym zalenie od waciwoci homeostatu. Mog one
by rne u poszczeglnych ludzi, w granicach rozrzutu, a nawet u tego samego czowieka
zmieniaj si z upywem czasu, co wyraa si zmiennoci dynamizmu jego charakteru.
Przypumy, e na obcienie spowodowane wydawaniem mocy dyspozycyjnej
homeostat reaguje napreniem takim samym, jakie wanie spowodowao wydawanie tej
mocy dyspozycyjnej. Wobec braku zmiany naprenia moc dyspozycyjna i obcienie
rwnie pozostaj niezmienione, jest to wic stan rwnowagi.
Jeeli w tym stanie moc dyspozycyjna jest taka, jaka bya przy rozbudowie
rwnomiernej zrwnowaonej, to wobec niewystpowania nadmiaru lub niedomiaru mocy
dyspozycyjnej dynamizm jest zerowy (statyzm). Przy mocy dyspozycyjnej mniejszej ni w
stanie rwnowagi, a wic i mniejszym obcieniu (odcienie), homeostat zwikszy
naprenie (sprenie), wskutek czego nastpi wzrost mocy dyspozycyjnej, i rwnowaga
zostanie przywrcona. Podobnie przy mocy dyspozycyjnej wikszej ni w stanie rwnowagi,
a wic i wikszym obcieniu (przecienie), homeostat zmniejszy naprenie (odprenie),
wskutek czego nastpi zmniejszenie mocy dyspozycyjnej i rwnowaga zostanie przywrcona.
Przypumy teraz, e moc dyspozycyjna i obcienie s takie same, jak poprzednio
opisane, ale homeostat jest inny, reagujcy wikszym napreniem. Doprowadzi to do stanu
rwnowagi, w ktrym naprenie, moc dyspozycyjna i obcienie bd wiksze ni w stanie
rwnowagi wystpujcym przy statymie. Znaczy to, e przy takim homeostacie wystpuje
nadmiar mocy dyspozycyjnej (w porwnaniu z moc dyspozycyjn, jaka byaby przy
rozbudowie rwnomiernej zrwnowaonej), a wic dynamizm jest dodatni (egzodynamizm).
Przy jeszcze innym homeostacie, reagujcym mniejszym napreniem, nastpi stan
rwnowagi, w ktrym naprenie, moc dyspozycyjna i obcienie bd mniejsze ni w stanie
rwnowagi wystpujcym przy statyzmie. Znaczy to, e przy takim homeostacie wystpuje
268

niedomiar mocy dyspozycyjnej (w porwnaniu z moc dyspozycyjn, jaka byaby przy

rozbudowie rwnomiernej zrwnowaonej), a wic dynamizm jest ujemny (endodynamizm).
Krtko mwic, obcienie, ktre dla statyka jest obcieniem wystpujcym w stanie
rwnowagi, dla egzodynamika jest odcieniem, i dlatego wywouje ono sprenie, a dla
endodynamika jest przecieniem, i dlatego wywouje ono odprenie. Praktycznie znaczy to,
e wysiek odczuwany przez statyka jako normalny egzodynamik odczuwa jako zbyt lekki,
endodynamik za jako zbyt ciki.
Wynika std, e spord rnych obcie wystpujcych przy wydawaniu rnych
mocy dyspozycyjnych na sterowanie si w otoczeniu, wikszo bdzie dla egzodynamikw
stanowi odcienie, natomiast dla endodynamikw wikszo bdzie stanowi przecienie.
Wobec tego u egzodynamikw czste bd sprenia, u endodynamikw za czste bd
odprenia.
Zgodnie z rozwaaniami w rozdziale 12, w ktrym ukazano nierozczno procesw
informacyjnych i energetycznych w funkcjonowaniu systemu autonomomicznego, spreniu
towarzyszy aprobata, odpreniu za dezaprobata. Wobec tego u egzodynamikw czste bd
aprobaty, u endodynamikw za czste bd dezaprobaty.
Aprobaty jako zwikszenie potencjau homeostatycznego Vh wywouj rozpyw duej
mocy korelacyjnej, wskutek czego szybko nastpuje przekroczenie potencjau decyzyjnego
Vd wielu efektorw naraz, reakcje wic powstaj szybko i s obfite (tj. zoone z reakcji wielu
rnych efektorw). Poza tym, im czstsze s aprobaty, tym czstsze s decyzje, a wic i
reakcje. I wreszcie, poniewa aprobaty towarzysz spreniom, sprenia za powoduj
wydawanie mocy dyspozycyjnej, wic reakcje okrelone co do rodzaju przez powstajce
decyzje bd miay przy tym due natenie.
Natomiast przy dezaprobatach (zmniejszenie potencjau homeostatycznego Vh) moc
korelacyjna jest maa, wic dopiero pojawienie si jakiego szczeglnie silnego bodca (duy
potencja receptorowy Vr) moe si okaza zaledwie wystarczajce do przekroczenia
potencjau decyzyjnego Vd niektrych efektorw, reakcje wic powstaj powoli i s skpe (tj.
zoone z reakcji niewielu poszczeglnych efektorw). Im czstsze s dezaprobaty, tym
rzadsze s decyzje, a wic i reakcje. Poniewa dezaprobaty towarzysz odpreniom,
zmniejszajcym wydawanie mocy dyspozycyjnej, wic gdy nawet dochodzi do reakcji, maj
one mae natenie.
A zatem, reakcje egzodynamikw s szybkie, obfite, czste i silne, podczas gdy
reakcje endodynamikw s powolne, skpe, rzadkie i sabe.
269

U egzodynamikw, wskutek czstych rozpyww mocy korelacyjnych wywoywanych

czstymi aprobatami, powstaj rejestraty skojarze midzy wraeniami wielu rozmaitych
bodcw, w tym wielu przypadkowych, czego konsekwencj jest dua rnorodno decyzji,
a wic i wydawanych informacji. Wrd wielu bodcw zdarza si wiele atrakcyjnych, ktre
jeszcze bardziej zwikszaj aprobaty, wywoujc przez to szczeglnie silne rejestraty
skojarze midzy wraeniami bodcw atrakcyjnych. Przyczyniaj si one do powstawania
silnych korelatw (wyobrae) takich skojarze. Tak wic egzodynamicy wydajc na swoje
reakcje wiele energii, ktrej rdem jest ich moc fizjologiczna, wydaj przy tym wiele
informacji wewntrznych, ktrych rdem jest zasb korelatorw (wyobraenia).
U endodynamikw wskutek rzadkich rozpyww mocy korelacyjnej wywoywanych
rzadkimi aprobatami, powstaj rejestraty skojarze midzy wraeniami niewielu rnych
bodcw, czego konsekwencj jest maa rnorodno decyzji, a wic wydawanych
informacji. Wydajc na swoje reakcje tylko niewiele energii, przy powstawaniu tylko
niewielu decyzji, wrd ktrych niewiele wic zdarzaoby si trafnych, nie mogliby si
skutecznie sterowa w otoczeniu. Mog jednak niedomiar energii pokrywa z mocy
socjologicznej, a trafno decyzji zwiksza przez zastpowanie bodcw przypadkowych
bodcami sprowokowanymi, zwaszcza awersyjnymi, ktre zwikszajc dezaprobaty
zapobiegaj decyzj szkodliwym. Dlatego te endodynamicy zuywaj energi na
zdobywanie mocy socjologicznej oraz informacji zewntrznych, ktrych rdem jest
otoczenie.
Podstawowy

przejaw

dynamizmu

c h a r a k t e r u mona wic

sformuowa nastpujco:
C) egzodynamikw cechuje rozpraszanie,
B) statykw cechuje utrzymywanie,
A) endodynamikw cechuje gromadzenie.
Oglne

przejawy

dynamizmu

c h a r a k t e r u s zestawione w

tablicy 15.1.:

Tab. 15.1 OGLNE PRZEJAWY DYNAMIZMU CHARAKTERU

Egzodynamizm (C)

Endodynamizm (A)

Nadmiar mocy dyspozycyjnej

Niedomiar mocy dyspozycyjnej

Czste sprenia

Czste odprenia

Czste aprobaty

Czste dezaprobaty
270

Czste procesy korelacyjne

Rzadkie procesy korelacyjne

Szybkie reakcje

Powolne reakcje

Obfite reakcje

Skpe reakcje

Czste reakcje

Rzadkie reakcje

Silne reakcje

Sabe reakcje

Skojarzenia atrakcyjnych wrae

Skojarzenia awersyjnych decyzji

Wydawanie informacji wewntrznych

Zdobywanie informacji zewntrznych

Wydawanie mocy fizjologicznej

Zdobywanie mocy socjologicznej

Takie okrelenie jak czste lub rzadkie, silne lub sabe itp. s tu uywane w
porwnaniu do przejaww statyzmu. Jeli chodzi o informacje, to statycy wydaj ich tyle, ile
zdobywaj, tote informacje wewntrzne nie rni si u nich od zewntrznych. Nastawienie
statykw na wydawanie mocy fizjologicznej jest takie samo, jak na jej pobieranie, a w
zwizku z tym moc socjologiczna jest im teoretycznie nie potrzebna, praktycznie za
zdobywaj jej tylko tyle, ile wydaj dla wyrwnywania fluktuacji mocy fizjologicznej.
Poniewa wszystko, co jest suszne oglnie, jest rwnie suszne we wszystkich
przypadkach szczeglnych (rozdzia 9), wic oglne przejawy dynamizmu charakteru musz
wystpowa we wszystkich szczeglnych przypadkach ludzkiego zachowania. Przy ich
omawianiu bdzie stosowane rozrnienie piciu klas charakteru, w kolejnoci C BC B
AB A, zgodnie z okolicznoci, e z biegiem ycia dynamizm charakteru zmienia si w
takiej wanie kolejnoci.
Zaleno poszczeglnych przejaww dynamizmu bdzie formuowana w podanych
poniej twierdzeniach za pomoc wyrae:
im mniejszy jest wspczynnik dynamizmu (n), co oznacza zmiany dynamizmu
w kierunku C BC B AB A (dla tego samego czowieka znaczy to: z biegiem
ycia, ale nie posuyem si tym dla czytelnikw bardziej zrozumiaym sformuowaniem,
gdy twierdzenia odnosz si take do rnic dynamizmu midzy poszczeglnymi ludmi).
im wikszy jest dynamizm (D), co oznacza rnice wzgldem dynamizmu
zerowego (statyzm) niezalenie od tego, czy dynamizm jest dodatni (egzodynamizm), czy
ujemny (endodynamizm) jest to potrzebne w przypadkach, gdy przejaw dynamizmu jest
najwikszy (bd najmniejszy) u statykw.

271

Podane poniej twierdzenia nie wymagaj osobnych dowodw, wynikaj bowiem z

twierdze oglnych (tablica 15.1). W pewnych twierdzeniach wida to w sposb oczywisty,
w innych podane s pewne wzmianki uzasadniajce.
Jako ogln wskazwk mona poda, e wobec licznych skojarze atrakcyjnych
wrae zachowanie egzodynamikw jest oparte na motywacji ofensywnej (rys. 10.6a), czyli
wynika z wyobrae bodcw, jest to wic zachowanie wskutek czego, poniewa,
dlatego, e. Natomiast wobec skojarze awersyjnych decyzji zachowanie endodynamikw
jest oparte na motywacji defensywnej (rys. 10.6b), czyli wynika z wyobrae reakcji, jest to
wic zachowanie w jakim celu, aby, dlatego eby.
Zachowanie egzodynamika jest uleganiem przyjemnym bodcom, natomiast
zachowanie endodynamika jest unikaniem przykrych reakcji. Rnice te sprawiaj, e na skali
dynamizmu, w kierunku od egzodynamizmu do endodynamizmu, motywacja przechodzi od
ofensywnej do defensywnej, przy czym rnorodno zachowania maleje. Bezporednio
ujmuj t spraw twierdzenie 15.7, ale w istocie przewija si ona przez wszystkie twierdzenia
szczegowe. Zreszt nie moe by inaczej, skoro twierdzenia te s tylko wariacjami na temat
twierdzenia podstawowego.
Celowo zamieszczenia twierdze szczegowych tkwi w tym, e odnosz si one do
rozmaitych realiw ycia ludzkiego i wobec tego zostay sformuowane w sposb moliwie
zbliony do jzyka potocznego.
Po kadym z tych twierdze jest podana interpretacja przejawu, ktrego twierdzenie
dotyczy, prowadzca od jednego koca skali dynamizmu do drugiego (cilej mwic, od
jednej granicy rozrzutu do drugiej), tj. od egzodynamizmu (C), poprzez egzostatyzm (BC),
statyzm (B), endostatyzm (AB) do endodynamizmu (A).
Szczegowe przejawy dynamizmu charakteru, wyodrbnione wedug poniszych 35
twierdze, s zestawione w tablicy 15.2.

Twierdzenie 15.1 (o ukierunkowaniu ycia). Im mniejszy jest wspczynnik

dynamizmu, tym mniejsze jest rozpraszanie, a tym wiksze jest gromadzenie.
Jest to powtrzenie twierdzenia o podstawowym przejawie dynamizmu, ale z
rozrnieniem piciu klas charakteru.
C) Egzodynamik wszystko rozprasza, nic nie gromadzi.
BC) Egzostatyk duo rozprasza, mao gromadzi.
B) Statyk tyle rozprasza, ile gromadzi.
272

AB) Endostatyk mao rozprasza, duo gromadzi.

A) Endodynamik nic nie rozprasza, wszystko gromadzi.

Twierdzenie 15.2 (o intensywnoci ycia). Im mniejszy jest wspczynnik

dynamizmu, tym mniejsz role w zachowaniu odgrywaj atrakcje, a tym wiksz awersje.
C) Egzodynamik szuka przyjemnoci bez wzgldu na mogce potem nastpi
przykroci (za wszelk cen), jest ywioowy (yjmy intensywnie, to si wicej
nayjemy).
BC) Egzostatyk szuka przyjemnoci, nawet jeeli pocignie to za sob due
przykroci, byleby nie byy za due (niezbyt drogo), lubi ycie urozmaicone.
B) Statyk dla doznawania przyjemnoci jest gotw na umiarkowane przykroci (tyle,
ile to warte).
AB) Endostatyk dla doznawania przyjemnoci jest gotw narazi si tylko na
niewielkie przykroci (tanio), lubi y wygodnie.
A) Endodynamik dla doznawania przyjemnoci nie chce si naraa na adne
przykroci (za adn cen), chce y spokojnie, bezpiecznie (yjmy dugo, to si wicej
nayjemy).

Twierdzenie 15.3 (o stosunku do zasad). Im wikszy jest dynamizm, tym mniejsze jest
przywizanie do zasad.
C) Wielka rnorodno i zmienno wyobrae sprawia, e egzodynamik jest
kapryny, nie ma przywizania do adnych zasad, nie nagina swojego postpowania do
niczyich wymaga.
BC) Egzostatyka cechuje indywidualizm, uznaje on oglne zasady z odchyleniami
zalenymi od jego osobistych upodoba.
B) Statyk jest pryncypialny, trzyma si okrelonych zasad postpowania.
Przywizanie statykw do zasad wynika ze sterowania si ich organizmu na rwnowano
mocy pobieranej i mocy wydawanej, a w konsekwencji na rwnowano odcie i
przecie, odpre i spre, atrakcji i awersji, aprobat i dezaprobat za poniesiony trud
naley si przyjemno, a przyjemno musi by odpracowana, wymiarowi winy powinien
odpowiada wymiar kary, za zasug naley si nagroda itp.
AB) Endostatyk jest elastyczny, uznaje oglne zasady z uchyleniami zalenymi od
potrzeb.
273

A) Endodynamik jest arbitralny, nie uznaje adnych zasad. Nawet gdy innym narzuca
jakie zasady dla wasnej korzyci, sam si ich nie trzyma.

Twierdzenie 15.4 (o pragnieniach). Im mniejszy jest wspczynnik dynamizmu, tym

silniejsze jest pragnienie naporu na otoczenie.
C) U egzodynamika nie ma naporu na otocznie, pragnie on tylko atrakcyjnych przey
i snucia wasnych wyobrae. Jeeli egzodynamik wpywa na otocznie, to tylko samym
swoim istnieniem, przez to, e inni pragn jego wpywu doznawa. Nie prorocy szukali
suchaczy, lecz suchacze skupiali si przy nich, ciekawi ich wizji przyszoci. Nie twrcy
(pisarze, malarze, kompozytorzy itp.) szukaj publicznoci, lecz publiczno szuka twrcw,
oczekujc ich nowych dzie.
BC) Egzostatyk pragnie wzbudza podziw osobistymi cechami, zwraca uwag swoim
wygldem, umiejtnociami, dowcipem itp., i wywiera napr na innych tylko o tyle, eby
umoliwiali mu demonstrowanie si przed nimi. Takie pragnienie maj np. artyci (aktorzy,
piewacy, wirtuozi itp.).
B) Statyk pragnie sprawiedliwoci, rzetelnoci, regularnoci itp., oraz wymaga tego od
innych.
AB) Endostatyk pragnie skutecznoci dziaa do wskazanego mu celu i napiera na
innych, eby si jego wymaganiom podporzdkowywali. Takie pragnienie maj kierownicy
powierzonych im przedsiwzi.
A) Endodynamik pragnie wasnej korzyci, potgi, i wywiera na innych napr
potrzebny do odbierania im mocy socjologicznej (majtku, wadzy). Takie pragnienie maj
przedsibiorcy

starajcy

si

doprowadzi

konkurentw

do

bankructwa,

politycy

przygotowujcy zamach stanu, zabr cudzego terytorium itp.

Twierdzenie 15.5 (o upodobaniach). Im mniejszy jest wspczynnik dynamizmu, tym

mniejsze jest upodobanie do wydawania informacji, a tym wiksze do zdobywania mocy
socjologicznej.
C) Egzodynamik ma upodobanie do wydawania informacji, wypowiadania si,
przedstawiania swoich wyobrae (przey wewntrznych), nie lubi natomiast zajmowa
si zdobywaniem mocy socjologicznej. W historii typowym zjawiskiem s twrcy, ktrzy
oddawali swoje arcydziea za bezcen i yli w ndzy, jeeli nie znalaz si kto, kto zadba o
ich interesy. Za kufel piwa lub kawaek misa na obiad zasta oddany niejeden obraz, o ktry
274

pniej ubiegay si sawne galerie. Genialne poematy byway drukowane za honoraria

groszowe lub adne.
BC) Egzostatyk ma upodobanie do popisywania si swoj indywidualnoci. O moc
socjologiczn (np. honoraria) zabiega tylko o tyle, o ile mu to uatwia popisywanie si (np.
eleganckim strojem).
B) Statyk ma upodobanie do porzdku, wynikajce z przywizania do zasad, jest to
wic upodobanie do porzdku dla samego porzdku (w odrnieniu od egzostatyka,
rezygnujcego z porzdku wywoujcego monotoni, i od endostatyka, rezygnujcego z
porzdku zmniejszajcego uyteczno). Wskutek przywizania do zasad statyk lubi np. eby
ksiki byy ustawione wedug jednakowych formatw albo wedug jednakowych kolorw
oprawy itp. co jest nie do przyjcia dla egzostatyka, u ktrego wywouje znudzenie, ani dla
endostatyka, ktremu utrudnia znalezienie potrzebnej ksiki (endodynamicy i egzodynamicy
w ogle nie dbaj o porzdek). Utrzymywanie porzdku jest zwizane zarwno z
wydawaniem informacji, w postaci okrelenia zasady uporzdkowania, jak i ze zdobywaniem
mocy socjologicznej, w celu zmuszenia innych do przestrzegania tej zasady.
AB) Endostatyk ma upodobanie do dziaania. Wydawanie informacji wystpuje tu
przez okrelanie, jakie dziaania maj by wykonane, przede wszystkim jednak potrzebna jest
moc socjologiczna w postaci uprawnienia do nakazywania wykonywania tych dziaa i
stosowania represji do odmawiajcych ich wykonania.
A) Endodynamik ma upodobanie do zdobywania mocy socjologicznej, przy czym nie
chodzi mu o czynnoci zdobywania (s one dziaaniem i stanowi przedmiot upodobania
endostatykw), lecz korzyci. Jakie dziaania do tego doprowadziy, jest endodynamikowi
obojtne. Zdobyte informacje zachowuje tylko dla siebie. Wydaje informacje skpe, w postaci
rozkazw.

Twierdzenie 15.6 (o dziaalnoci). Im mniejszy jest wspczynnik dynamizmu, tym

mniej dziaalnoci jest tworzeniem, a tym wicej wadaniem.
C) Dziaalno egzodynamika jest wycznie tworzeniem, przedstawianiem jego
wasnych wyobrae. Tworzeniem jest np. zwierzanie si z marze, wyznania miosne,
pisanie wierszy, malowanie obrazw itp.
BC) Dziaalno egzostatyka jest interpretowaniem. Jest ono tworzeniem w takim
zakresie, w jakim Egzostatyk uzupenia cudze wyobraenia wasnymi wyobraeniami
(tworzenie z cudzej inspiracji). Dziaalno takiego rodzaju uprawia aktor lub wirtuoz
275

nadajcy granemu utworowi swoje osobiste pitno, krytyk zaopatrujcy recenzowane dzieo
sztuki komentarzami przedstawiajcymi jego wasne odczucia, reyser lub araner poddajcy
cudze utwory uzupenieniom, przerbkom. Interpretowaniem jest ponadto wszelka zabawa.
B) Dziaalno statyka jest porzdkowaniem. Wystpuje ono nawet w takich
sytuacjach, jak np., gdy suchacz sprawdza w myli, czy wirtuoz gra dokadnie tak, jak to
okrelaj nuty kompozytora, albo gdy robotnik nadaje bryle metalu dokadnie taki ksztat, jak
to okrela rysunek konstruktora. Jeeli ponadto wzi pod uwag, e statyzm jest klas
charakteru, a wic e od matematycznego statyzmu w znaczeniu dynamizmu zerowego (D =
0) wystpuj odchylenia w postaci odcieni egzostatyzmu i endostatyzmu, to jest zrozumiae,
e statycy maj pewien udzia w tworzeniu (rozrywka w granicach przyzwoitoci) i wadaniu
(praca w granicach obowizku). Na przykad jest tworzeniem, gdy suchacz koncertu
uzupenia sobie informacje przekazywane przez wirtuoza wasnymi wyobraeniami. Podobnie
jest wadaniem, gdy robotnik sam podejmuje decyzje o swoich szczegowych czynnociach.
Udzia tworzenia w rozrywce oraz wadania w pracy wykonawczej jest przewanie
niedoceniany. Niesusznie, gdy gwnie od tworzenia (parainformacji por. rozdzia 7) u
odbiorcw zaley powodzenie dzie sztuki, a od wadania u wykonawcw zaley powodzenie
wyrobw przemysowych.
AB) Dziaalno endostatyka jest organizowaniem. Wydaje on przy tym informacje
(tworzenie) w postaci decyzji okrelajcych potrzebne dziaania, a gwn rol odgrywa
doprowadzenie do ich wykonania (wadanie) dziki otrzymanej mocy socjologicznej. W
dziaalnoci endostatyka istotne jest to, e jego decyzje s tylko uzupenieniem decyzji
mocodawcy, jest to wic wadanie uzalenione od cudzego wadania (wadanie z cudzej
nominacji). Na przekad oficer ma prawo rozkazywa swoim podkomendnym w bitwie, ale
prawo to otrzyma od tego, kto rozkaza prowadzi wojn. Organizowaniem jest te wszelka
gra.
A) Dziaalnoci endodynamika jest wycznie wadaniem, tzn. podejmowaniem
decyzji nie wymagajcych otrzymania prawa do decydowania. Wadanie polega na stawianiu
celw i wymuszaniu ich osignicia.
Doskona ilustracj omawianych tu przejaww endostatyzmu i endodynamizmu
mona znale w Magbecie Szekspira. Przepowiednie czarownic, od dawna stanowice
przedmiot najrozmaitszych interpretacji eseistw literackich, to w istocie myli samego
Makbeta stanowice deklaracj jego endostatycznego charakteru. Makbet aspiruje do wadzy
z nominacji, po szczeblach awansowania: tan Glamis (ktrym jest obecnie), potem rwnie
276

tan Kawdor (ktrym ma szans zosta w nagrod za pokonanie buntownika zajmujcego

dotychczas to stanowisko), i wreszcie krl! Nominacj na tana Kwador wnet otrzyma od
Magbeta, ale od kogo otrzyma nominacj na krla? Dla endodynamicznej Lady Magbet jest
jasne, e wadz si zdobywa i tylko gupiec nie wykorzystaby okazji zamordowania
Dunkana. Nie pasuje to jednak do charakteru Dunkana, ktry koniecznie chce, eby wadz
da mu kto, nie wiadomo kto, los: Jeeli los chce, bym zosta krlem, niech los mnie
koronuje, bez mojej pomocy. (Tumaczenie autora). Nie wida jednak, eby los chcia, bo
wanie Dunkan ogasza nastpc swojego syna. W tej sytuacji, przynaglony przez on,
Magbet godzi si na zamordowanie Dunkana, ale, jak na endostatyka przystao, wolaby zaj
si tylko zorganizowaniem sprawy, a tymczasem musi to obrzydliwe zadanie wykona
osobicie. Pniej bdzie tylko organizowa zabijanie wielu ludzi cudzymi rkami.
Poniewczasie Lady Magbet rozszyfrowaa jego charakter, mwic e chciaby poczy
zaszczyty i wito, tj. endodynamizm ze statyzmem. Makbet ma dosy endodynamizmu,
aeby chcie by krlem, ale i dosy statyzmu, eby odczuwa lk z powodu zamania zasad:
By tym, czym jest, jest to niczym nie by, jelibym nie mg by tym bez obawy.
Natomiast przez Lady Magbet przemawia czysty endodynamizm: C std, choby si
wydao? Przecie nikt nas, wadcw, przed sd nie postawi.6 Nie ze skruchy te ani
wyrzutw sumienia odruchowo wycieraa rce z nie istniejcych ladw krwi, a w kocu
popenia samobjstwo, lecz z powodu daremnoci zbrodni wobec zrozumienia, e charakter
Magbeta ju taki pozostanie i cignie oboje z tronu pod topr katowski. Gdyby to ona sama
miaa krlewsk wadz, sprawy wygldayby inaczej, daaby sobie z Magbetem rad,
czynic ze sprawnego pomocnika, a w najgorszym razie wyprawiajc go w zawiaty, po
czym nie przyszoby jej nawet na myl, eby oglda sobie rce w poszukiwaniu plam krwi.
Bo endostatyk moe by tylko pomocnikiem endodynamika, nigdy szefem.

Twierdzenie 15.7 (o motywacji zachowania). Im mniejszy jest wspczynnik

dynamizmu, tym mniejsz rol w motywacji zachowania odgrywaj wraenia, a tym wiksz
decyzje.
C) Egzodynamik reaguje na bodce niemal natychmiast, jego zachowanie jest
spontaniczne, wynikajce tylko z wrae, niekontrolowane ostrzegawczymi skojarzeniami
awersyjnych decyzji. Dlatego te egzodynamicy czsto si spotykaj z zarzutem

Tumaczenie autora

277

nielogicznoci postpowania i z narzekaniem, e nie mona zrozumie o co im chodzi.

Tymczasem egzodynamikom o nic nie chodzi, oni tylko uzewntrzniaj wszystko, co
przeywaj w wyobrani i niemal jednoczenie z przeywaniem (natchnienie). Tym si
objaniaj wypowiedzi wybitnych twrcw, e odczuwali wewntrzny przymus tworzenia.
BC) Zachowanie egzostatyka cechuje efektowno (elegancja, esprit). Reakcje
egzostatykw, chocia nie natychmiastowe jak u egzodynamikw, s jednak szybkie (szybka
orientacja, Schlagfertigkeit).
B) W zachowaniu statyka wpyw wrae i wpyw decyzji rwnowa si, stanowic
podstaw przywizania statyka do zasad. Zachowanie statyka cechuje systematyczno,
solidno (mona na nim polega). Przed uchyleniami przed wpywem silnych wrae
atrakcyjnych chroni statyka skojarzenia awersyjnych decyzji, ktre wywoujc dostatecznie
silne dezaprobaty sprowadzaj go na drog wiernoci zasadom.
AB) U endostatyka liczniejsze s skojarzenia awersyjnych decyzji ni skojarzenia
atrakcyjnych wrae, tote w jego zachowaniu du rol odgrywa eliminowanie decyzji
szkodliwych. Dlatego te zachowanie endostatyka cechuje si efektywnoci, skutecznoci
dziaa w deniu do osignicia wskazanego mu celu.
A) U endodynamika skojarzenia awersyjnych decyzji s niemal wyczne, tote w
jego zachowaniu wraenia nie odgrywaj roli, a decyzje szkodliwe s silnie eliminowane.
Dlatego te zachowanie endodynamika cechuje si celowoci (interesowno).

Twierdzenie 15. 8 (o rnorodnoci zachowania). Im mniejszy jest wspczynnik

dynamizmu, tym mniejsza jest rnorodno zachowania.
C) Liczne skojarzenia wrae u egzodynamikw sprawiaj, e ludzie z otoczenia
egzodynamika maj trudnoci z przewidywaniem jego zachowania. W kadej chwieli moe
nastpi taka jego reakcja, z jak si dotychczas nie spotkali. Rnorodno zachowania
egzodynamika jest nie tylko dua, ale nie wiadomo nawet, jak dua. Repertuar moliwych
reakcji egzodynamika sprawia wraenie niewyczerpywalnego, jest jak studnia, o ktrej nie
wiadomo, gdzie jest dno, zachowanie egzodynamika cechuje gbia. U egzodynamika
fascynuje innych wanie to, e jest on dla nich niepoznawalny. Nigdy nie wiadomo, jakie
jeszcze zaskakujce dzieo stworzy wybitny twrca.

Podobna fascynacja otacza

egzodynamiczne kobiety, ktre trzeba cigle poznawa na nowo, chocia ich zachowanie
jest zupenie naturalne, s one tylko sob.

278

BC) Rnorodno zachowania egzostatykw jest niemaa, ale mieci si w zakresie

poznawalnoci stanowicym styl egzostatyka, ktrym wyrnia si on z otocznia. Nie
wiadomo, czym egzostatyk zechce si jeszcze popisywa, ale wiadomo, e bdzie to na
pewno w jego stylu.
B) U statyka rnorodno zachowania sprowadza si do repertuaru moliwoci, jaki
dopuszcza norma, stanowica wyznawan przez niego zasad. Nie znaczy to wcale, e statyk
rezygnuje czciowo z rnorodnoci swojego zachowania, aeby normie stao si zado.
Nie ma on z czego rezygnowa, gdy tak wanie uznaje norm, jaka pasuje do
rnorodnoci jego zachowania. Przy wikszej rnorodnoci uznawaby tak norm, ktra
by do niej pasowaa. To statycy stworzyli normy, a nie normy statykw. Czowiek, ktremu
usiuje si narzuci norm, majc ograniczy rnorodno jego zachowania, nie ograniczy
swojej rnorodnoci, natomiast nie uzna normy.
AB) Repertuar moliwoci zachowania endostatyka jest jeszcze mniejszy ni u
statykw, poniewa endostatyka interesuj tylko moliwoci zapewniajce mu skuteczno
dziaa. Inne moliwoci, nawet gdy s dopuszczalne, nie wchodz w gr. Rnorodno
zachowania endostatyka okrela nie norma, lecz metoda. Dopiero w ramach metody
wystpuje u endostatyka rnorodno sposobw jej stosowania.
A) Rnorodno zachowania endodynamika sprowadza si w istocie do jednej tylko
moliwoci. Jest ni ekspansja, denie do gromadzenia mocy socjologicznej, reszta go nie
interesuje. Zachowanie endodynamika cechuje jednolito wszystko i wszystkich chciaby
jej podporzdkowywa.

Twierdzenie 15.9 (o przekonaniach). Im wikszy jest dynamizm, tym wiksza jest

zmienno przekona.
C) Rnorodno zachowania egzodynamika jest tak dua, e nie mieci si w
adnych przekonaniach. Egzodynamik nie ma adnych przekona, tak samo i z takich samych
przyczyn, z jakich nie uznaje adnych zasad. Nie mona liczy u egzodynamika nawet na
stao pogldw w zwykych, codziennych sprawach. Kupiony przedmiot moe si
egzodynamikowi przysta podoba tu po wyjciu ze sklepu. Potraw, ktrej mu si przed
chwil zachciao, moe odsun nawet jej nie tknwszy.
BC) Egzostatyka cechuje chwiejno przekona, tzn. jego pogldy w poszczeglnych
sprawach mog si zmienia, ale ich rnorodno zawiera si w zakresie jego upodoba.

279

B) Statyka cechuje stao pogldw, wierno przekonaniom. Zmiana przekona jako

odstpstwo od wyznawanych zasad, stanowi w oczach statyka zdrad, a ten, kto si jej
dopuci (renegat), zasuguje na potpienie i pogard. Gdy on sam zmieni przekonania, jest
to dla niego przeyciem na skal yciow, po cikich zmaganiach z samym sob, przy czym
u statyka jest to zawsze zmiana na inne przekonania (a nie na brak przekona), przy czym
staje si on szczeglnie arliwym wyznawc nowych przekona (gorliwo neofity).
AB) Endostatyka cechuje adaptacyjno przekona, tzn. ma on przywizanie do metod
zapewniajcych mu skuteczno dziaa, a nie do celw dziaa, i wobec tego moe si
przystosowywa do rnych przekona, w ktrych jego metody s przydatne. Dowdca
pretorianw, skutecznie tumicy rozruchy ludnoci buntujcej si przeciw imperatorowi,
robi to rwnie skutecznie na rzecz nastpnego imperatora, ktry by wrogiem poprzedniego i
usun go od wadzy. Nie martwia dowdcy pretorianw zmiana na stanowisku imperatora
zmartwiby si dopiero wtedy, gdyby jego metody okazay si nowemu imperatorowi
niepotrzebne.
A) Endodynamika cechuje koniunkturalno przekona, tzn. bdzie on deklarowa
takie przekonania, jakie w zmienionej sytuacji pozwalaj mu nadal gromadzi moc
socjologiczn (pecunia non olet). Aby nie zaszkodzio mu to w opinii statykw, ktrzy
zmiennoci przekona, zwaszcza koniunkturalnej, bardzo nie lubi, endodynamik deklaruje
swoje przekonania w sposb pasujcy do pryncypialnoci statykw, a zarazem tak
oglnikowy, eby przy kadej zmianie mg je interpretowa, jak zechce, i wypiera si,
jakoby si cokolwiek w jego pogldach zmienio. Szczytem mistrzostwa endodynamikw jest
zmienia pogldy na wprost przeciwne, a mimo to nadal zapewnia o ich staoci. Jak
powiedzia Machiavelli: Ksie nie powinien dotrzymywa przyrzecze, a jednak ma
uchodzi za lojalnego.

Twierdzenie 15. 10 (o moralnoci). Im wikszy jest dynamizm, tym mniejsze s

skrupuy moralne.
Skrupuy moralne mona objani jako zjawisko polegajce na tym, e gdy decyzja
jest bliska (potencja efektorowy Vr wzrasta, ale jeszcze nie przekroczy potencjau
decyzyjnego Vd), wwczas wyobraenie sprzecznoci tej decyzji z zasadami moralnymi
wywouje awersj i dezaprobat mogc powstrzyma decyzj (potencja homeostatyczny Vh
zmaleje powodujc, e potencja efektorowy Vr zmaleje i wobec tego nie przekroczy ju
potencjau decyzyjnego Vd). Gdy awersja jest dua (silne skrupuy), nastpuje wyrane
280

powstrzymanie decyzji. Gdy awersja jest maa (sabe skrupuy), decyzja zostaje wprawdzie
powstrzymana, ale pojawienie si dodatkowej atrakcji moe przeway, powodujc decyzj.
C) U egzodynamika decyzja powstaje, gdy wraenia s atrakcyjne, a nie powstaje, gdy
wraenia s awersyjne. Nie ma natomiast u niego skojarze awersyjnych decyzji, co sprawia,
e gdy decyzja jest ju bliska, to zaraz nastpi (powstrzyma j mogoby tylko zniknicie
atrakcyjnych wrae). Znaczy to, e egzodynamik nie miewa skrupuw moralnych w jego
procesach korelacyjnych nie ma takiej moliwoci. Egzodynamik pozostaje zawsze w zgodzie
z wasn moralnoci, tj. samo istnienie uwaa on za dobro nie podlegajce wtpliwoci
(kocha ycie). Poniewa egzodynamik wszystko (tj. informacje i energi) rozprasza, a nic
nie gromadzi, nikomu nic nie odbiera i wobec tego nikogo nie krzywdzi, wic do skrupuw
moralnych nie widziaby nawet powodu.
BC) Egzostatyka cechuje estetyzm moralny, jego zdaniem wszystko, co pikne, jest
dopuszczalne, a za pikne uwaa to, co odpowiada jego upodobaniom.
B) Statyka cechuje rygoryzm moralny. Za dopuszczalne statyk uwaa tylko to, co
mieci si w granicach okrelonych przez normy moralne.
AB) Endostatyka cechuje praktycyzm moralny. Za dopuszczalne endostatyk uwaa to,
co jest skuteczne w osiganiu wyznaczonych mu celw.
A) Endodynamik jest amoralny, nie odczuwa adnych skrupuw w deniu do
wasnej potgi, wszelkie rodki do tego celu uwaa za dopuszczalne (cel uwica rodki).

Twierdzenie 15. 11 (o poczuciu prawa). Im wikszy jest dynamizm, tym sabsze jest
poczucie prawa.
Okoliczno, e przepisy prawne ograniczaj rnorodno ludzkich dziaa oraz e
jednolito przepisw wynika nie tylko z denia pracodawcw do traktowania ludzi jako
rwnych wobec prawa, lecz take z niemonoci przewidzenia wszystkich przypadkw
szczeglnych lub z niechci do zadania sobie trudu ich przewidywania, prowadzi do
konfliktw z prawem, w ktrych poczucie prawa moe by rne, zalenie od dynamizmu
charakteru.
C) Dla egzodynamika prawo stanowi ograniczajc ingerencj zewntrznego wiata w
jego znacznie bardziej rnorodny wiat wyobrani, ktry przez t ingerencj zostaje
okaleczony. Dlatego te egzodynamik traktuje swoje ycie jako co, do czego prawo nie moe
siga (poza prawem). Tak to odczuwaj poeci odsaniajcy gbi swojej psychiki, mistycy
wieszczcy wizj wiata doskonaego, zakochane dziewczta.
281

BC) Egzostatycy maj poczucie susznoci prawa, z wyjtkiem przypadkw, gdy

prawo nie uwzgldnia jakiej ich osobistej cechy, drobnej z oglnego punktu widzenia, ale
dla nich istotnej. Nie mogc spowodowa zmiany prawa, staraj si w takich przypadkach od
niego uchyli (przepis powinien by dla czowieka, a nie czowiek dla przepisu).
B) Statykw cechuje legalizm, uwaaj oni prawo za suszne dlatego, e jest prawem,
wyrazem zasad. Sama zgodno z prawem jest dla statyka rdem satysfakcji (dura lex, sed
lex), bez wnikania w przyczyny powstawania takich czy innych przepisw i skutki ich
stosowania. Przy bezkompromisowym posuszestwie prawu statyk nie uwaa jednak za
prawo takiego prawa, ktre pozostaje w sprzecznoci z wyznawanymi przeze zasadami.
Dlatego pierwsi chrzecijanie nie uznawali praw Rzymu, patriotyczni czonkowie narodu
podbitego nie uznaj prawa narzuconego przez okupanta itp.
AB) Endostatycy maj poczucie susznoci prawa, z wyjtkiem przypadkw, gdy
prawo nie uwzgldnia jakiej szczeglnej sytuacji, w ktrej jego stosowanie przynosi szkod.
Poniewa jest to sprzeczne z ich poczuciem skutecznoci, a szkoda powstaaby, nawet gdyby
prawo miao zosta poprawione, gdy jego poprawienie przyszoby za pno, wic w takich
przypadkach endostatycy staraj si prawo omija (raczej zrezygnowa z przepisu ni z
uytecznoci).
A) Endodynamicy traktuj prawo jak narzdzie, ktrego czuj si dysponentami,
mogcymi dowolnie decydowa, do kogo prawo ma by stosowane, a do kogo nie,
wyczajc przy tym stosowanie prawa do siebie samych (ponad prawem).

Twierdzenie 15. 12 (o wyobraeniu wiata). Im wikszy jest dynamizm, tym dalsze od

rzeczywistoci jest wyobraenie wiata.
C) Egzodynamik tworzy sobie w wyobrani wasny wspaniay wiat. Jest to
wprawdzie wiat urojony, dla niego jest on jednak bardziej rzeczywisty od wiata
rzeczywistego. Jak dla Balzaka, ktry odwiedziwszy chor ciotk w szpitalu, po wysuchaniu
opowieci o jej dolegliwociach powiedzia: ale wrmy do rzeczywistoci (tzn. do pisania
Komedii ludzkiej). Chocia egzodynamicy to fantaci yjcy w urojonym wiecie, to jednak
tylko oni potrafi stworzy urojony wiat, do ktrego potem wiat rzeczywisty dziwnie jako
zaczyna by podobny. Oto w urojonych czasach, kiedy co si popsuo w pastwie
duskim, take urojonym, zgin w tragicznym pojedynku urojony krlewicz Hamlet.
Bardzo si tym przej urojony Kowalski, naoczny wiadek pojedynku. Ale rzeczywisty

282

Kowalski take si przej tragedi Hamleta, gdy j wczoraj oglda w teatrze. Rzeczywisty
Kowalski zareagowa tak samo jak Kowalski urojony, sta si do niego podobny.
BC) Egzostatyk wyobraa sobie wiat rzeczywisty, ale upikszony. Co innego jednak
wyobraa sobie wiat upikszony, a co innego rzeczywicie go upiksza. W tym egzostatyk
nie wychodzi poza otoczk wasnej osoby upiksza siebie, tj. swj wygld, strj, sposb
bycia.
B) Statyk nie zamyla zmienia rzeczywistego wiata, pragnie go tylko dokadnie
pozna, aby si upewni, e funkcjonuje on w sposb prawidowy, wedug nienaruszalnych
zasad. Cieszy si, e odkryto ju tyle praw fizycznych, i z trudem rozstaje si z
przewiadczeniem o ich idealnej cisoci. Statyk chce widzie wszystko na wasne oczy,
dotkn, sprawdzi. Gdy rzd ogasza, e w cigu roku dochd narodowy wzronie o 5%,
statyk chce zobaczy te 5% na swojej licie pacy. Aby sprawdzi pogosk o wzrocie
produkcji misa, statyk zaglda nie do gazety, lecz do sklepu misnego. Obszar rozeznania
statyka ma granice tam, gdzie kocz si jego moliwoci obserwacji i dziaania, czyli w
gruncie rzeczy obejmuje teren zamieszkania i zatrudnienia, za to jednak jest mu znany w
stopniu najbliszym rzeczywistoci. Wszystko, co znajduje si poza tym obszarem, jest
statykowi nie znane. Aby temu zaradzi, statyk odwouje si do swojej wiary w zasady, co si
przejawia w postaci stosowania szablonw. Na swoim terenie statyk nie utosamia swojego
ssiada, ktry jest listonoszem, ma pracowit on, siedmioletniego synka i picioletni
creczk, z innym swoim ssiadem, ktry pracuje w elektrowni i jest bezdzietnym wdowcem.
Ilekro jednak statykowi przypada wyj poza swj teren, zaraz pojawia si szablon. Na
przykad skarg, jak wnis do sdu, bdzie rozpatrywa Sdzia, ktry wyda sprawiedliwy
wyrok.. Gdyby skarga zostaa wniesiona do innego sdu, to i tam rozpatrzyby j Sdzia i
wydaby sprawiedliwy wyrok. Jeden i drugi to Sdzia-szablon, bo poza wasnym obszarem
statyk nie potrafi sobie wyobrazi, e jego skarg rozpatruje sdzia-czowiek, ktry nie
wyspa si, gdy do pnej nocy gra w karty, i jest w zym humorze, bo przy niadaniu ona
robia mu wymwki, tote wydaje wyrok nie wnikajc zbytnio w szczegy, byle prdzej i
inaczej niby to zrobi inny sdzia-czowiek. Inny szablon to Nauczyciel, Dyrektor, Minister
itp.
AB) Endostatyk wyobraa sobie wiat rzeczywisty, ale usprawniony. Co innego
jednak wyobraa sobie wiat usprawniony, a co innego rzeczywicie go usprawni.
Poniewa trudno obj wyobrani bardzo wiele szczegw, wic endostatyk nie wychodzi
poza tak czstk wiata, jakiej usprawnienie mu powierzono. Jest to wicej ni obszar
283

statyka, ale te rozeznanie szczegw jest mniej dokadne. Mona to zilustrowa przykadem
z wojskowoci: porucznik melduje, e w patrolu poleg kapral Kowalski; major melduje o
stracie 2 oficerw i 37 szeregowych, bez nazwisk; u generaa jest mowa o stracie 4000 ludzi,
bez nazwisk i stopni, w liczbach zaokrglonych.
A) Endodynamik wyobraa sobie wiat nie istniejcy, ale ktry bdzie istnia wiat
przeze opanowany, do ktrego jednak wiat rzeczywisty dziwnie jako nie chce by
podobny. wiat opanowany przez Napoleona mia by rzdzony przez jego dynasti
okazaa si ona tylko jednoosobowa. wiat opanowany przez Hitlera mia istnie 1000 lat
zabrako 988 lat.

Twierdzenie 15.13 (o odbieraniu informacji). Im mniejszy jest wspczynnik

dynamizmu, tym wikszy jest krytycyzm wobec otrzymywanych informacji.
C) Egzodynamika cechuje atwowierno, skonno do ulegania przyjemnym
zudzeniom co do znaczenia otrzymywanych informacji.
BC) Egzostatyka cechuje pobieno odbioru informacji, uwypuklaj mu si
informacje odpowiadajce jego upodobaniom.
B) Statyka cechuje ufno, skonno do dosownego rozumienia otrzymywanych
informacji.
AB)

Endostatyka

cechuje

podejrzliwo,

uwypuklaj

mu

si

informacje

odpowiadajce jego obawom.

A) Endodynamika cechuje nieufno do otrzymywanych informacji, wietrzenie we
wszystkim podstpu.

Twierdzenie 15. 14 (o wspomnieniach). Im mniejszy jest wspczynnik dynamizmu,

tym dawniejszy i bardziej awersyjny jest przedmiot wspomnie.
C) Egzodynamik nie wspomina przeszoci, lecz zwierza si bieco z natoku
wasnych myli. Jeeli ich kto nie zanotuje, to przepadn na zawsze, bo egzodynamik ju ich
sobie nie zdoa przypomnie. Znane s przykady pisarzy i kompozytorw, ktrzy po
zaginiciu nie opublikowanego rkopisu nie potrafili go pniej odtworzy, w wyniku ich
usiowa powsta nowy utwr. Poniewa myli egzodynamika s wytworem wyobrani
stanowicej cay jego wiat, wic te ma on skonno do wypowiadania ich w imieniu caego
wiata jako prawdy wszechludzkie. Zakochana dziewczyna nie mwi o szczegach swoich
uczu, lecz deklamuje o mioci w ogle (mio jest pikna). Zawiedziona nie mwi, e do
284

wiatru wystawi j Kowalski, lecz e mczyni s podli. Kobieto, puchu marny

uoglnia poeta, chocia jego rozgoryczenie miao jedn konkretn sprawczyni.
BC) Przedmiotem wspomnie egzostatykw s niedawne sukcesy, cilej za mwic,
niedawno odwieone wraenia sukcesw. Tym si objania, e we wspomnieniach nawet
wybitnych egzostatykw (wirtuozw, piewakw) tak czsto wystpuje dysproporcja midzy
bahoci wspominanych zdarze a przypisywanym im znaczeniem. Mona si tam
szczegowo dowiedzie o burzach oklaskw, otrzymanych koszach kwiatw, recenzjach i
ustnych pochwaach, a nie znale nawet wzmianki o tym, e jednoczenie toczya si wojna
wiatowa. Z podobnym zjawiskiem mona si spotka w pamitnikach pensjonarek, z takich
samych przyczyn charakterologicznych. Zgodnie te ze swoim charakterem egzostatycy
wspominaj gwnie swoje sukcesy, krtko za zbywaj lub zgoa pomijaj niepowodzenia.
B) Wspomnienia statykw s relacjami faktw z okrelonego czasu. Cechuj si one
dbaoci o dokadno i szczegowo relacji. Jest w nich mowa zarwno o sukcesach, jak i
niepowodzeniach, bez wyolbrzymiania i pomniejszania. Statycy podkrelaj przede
wszystkim dugotrwao swojej dziaalnoci, wyliczaj ile lat i gdzie przepracowali, byli na
wojnie, przetrwali w maestwie, mieszkali itp. Trwanie jest dla nich wyrazem speniania si
jakiej zasady, ktra narzucaa niezmienno i do ktrej przez tak dugi czas potrafili si
dostosowa. Sam dugotrwao (wieloletni pracownik, trzydzieci lat suby,
dwudziestopiciolecie maestwa, zamieszkiwanie w stolicy od urodzenia) traktuj jako
co chwalebnego, bez wzgldu na to, czy bya ona pasmem sukcesw, czy niepowodze.
Zgodnie te ze swoim przywizaniem do zasad statycy w swoich wspomnieniach trzymaj si
cile chronologii, jako e czas upywa regularnie. Przykadem mog tu by pamitniki
wojenne, w ktrych autorzy opisuj, co robili pierwszego dnia wojny, drugiego, trzeciego itd.,
przy czym nie omieszkaj zanotowa, e w jakim kolejnym dniu nic wanego si nie
dziao, jak w raporcie z dyuru. Statyk nie robi z siebie centralnej postaci wspomnie, pisze
o sobie tak, jak o innych ludziach, a jeeli nawet o sobie pisze wicej, to po prostu dlatego, e
o sobie wicej wie. Trzeba wreszcie doda, e statycy rzadko pisz wspomnienia, gdy nie
lubi eksponowa swojej osoby. Nagabywani, odpowiadaj, e w ich yciu nie byo nic
takiego, co mogoby interesowa innych. Niekiedy zacht stanowi dla nich prasowe
konkursy na pamitniki okrelonych grup spoecznych (zawodowych, regionalnych itp.).
AB) Endostatycy wspominaj gwnie trudnoci rozmaitych akcji, jakie przyszo im
organizowa. Opisuj szczegowo, jak si do tego zabierali, czego si nie udao im
przeprowadzi lub unikn, i dlaczego. Natomiast bez rozwodzenia si wspominaj o
285

zadaniach, z ktrymi atwo sobie poradzili. Opowiadaj te, w jakich okolicznociach

otrzymali pierwsze zadanie i jak zdoali si z nim upora, oraz o tym, jak powierzano im
zadania coraz trudniejsze. Mona tu wymieni wspomnienia dowdcw wojskowych,
ministrw, ambasadorw, menaderw przemysowych itp. Poniewa do prowadzenia
jakiejkolwiek akcji potrzebny jest zesp pomocnikw, endostatycy ujmuj swoje
wspomnienia tak, jak gdyby mieli si wypowiada nie tylko w swoim imieniu, ale i swoich
wsppracownikw, tote przewanie uywaj formy my (opracowalimy plan dziaania,
przystpilimy do realizacji) oraz wyrae w rodzaju nasz oddzia, nasza instytucja itp.
O swoich osobistych sprawach endostatyk wspomina niechtnie, ze skrpowaniem, krtko i
zwykle tylko wtedy, gdy uwaa to za niezbdne w zwizku z opisywanymi akcjami (np. e z
powodu choroby by z nich wyczony na pewien czas).
A) Silne skojarzenia awersyjnych decyzji sprawiaj, e endodynamicy wspominaj
niemal wycznie swoje niepowodzenia, znacznie lepiej pamitaj to, czego im brakowao,
ni to, co osignli. Zwyciscy wodzowie pisz w swoich pamitnikach przede wszystkim o
tym, jak bliscy byli klski, wzbogaceni przedsibiorcy o tym, jak bliscy byli bankructwa,
milionerzy przesadnie podkrelaj, e zaczynali jako uliczni sprzedawcy gazet lub czyciciele
butw. Pamitniki endodynamikw to historia ich bdnych decyzji (najwikszym moim
bdem byo...) i katastrof, ktre zagraay budowie ich maego czy duego imperium
politycznego, przemysowego, bankowego itp., a z ktrych znaleli drog ocalenia (albo nie i
dlaczego). Endodynamik pisze wspomnienia tak, jak gdyby jako autor by jedynie
obserwatorem kogo innego, kim zrzdzeniem losu okaza si on sam. U wielu z nich jest to
widoczne nawet w strukturze zda. Juliusz Cezar w swoich Pamitnikach o wojnie galickiej
nie pisze przeprowadziem si przez rzek, lecz Cezar przeprowadzi si przez rzek.
Podobnie pisa o sobie genera de Gaulle. Treci wspomnie endodynamikw s zdarzenia,
jakie odegray rol, gdy zdobywali majtek, dochodzili do wadzy itp., nie ma tam natomiast
mowy o ich przeyciach wewntrznych, uczuciach. Pozostaje to w zgodzie z pisaniem
pamitnikw z pozycji obserwatora, ktry moe zna zdarzenia, ale nie uczucia.
Endodynamicy ocigaj si z pisaniem wspomnie, a zwaszcza z ich opublikowaniem, nieraz
zastrzegaj w testamencie termin, po jakim mog by opublikowane. Z reguy wspomnienia
endodynamikw dotycz spraw ju nieaktualnych, definitywnie zamknitych. Zabierajc si
do ich pisania endodynamik podejmuje swoje ostatnie wielkie dzieo: wystawienie pomnika
budowanej potdze, w nadziei, e jeeli nie przetrwa sama potga, to przetrwa przynajmniej

286

jej pomnik. Zreszt nie bez racji, jak o tym wiadcz piramidy egipskich faraonw (budowa
wasnego grobowca to take rodzaj pamitnika).

Twierdzenie 15. 15 (o pamitaniu uraz). Im mniejszy jest wspczynnik dynamizmu,

tym duej pamitane s urazy.
C) Poniewa egzodynamik ma niemal wycznie skojarzenia atrakcyjne, wic
doznanie przykroci, nawet drobnej, jest dla niego szokiem, ktry jednak bardzo szybko
przemija, z braku oparcia w skojarzeniach awersyjnych. Dlatego te egzodynamik nie pamita
uraz. Do kogo, kto mu sprawi przykro, moe w chwil pniej odnosi si tak, jak gdyby
nic nie zaszo. W tej atwoci wybaczania nie ma u egzodynamika nic wydelibrowanego, jego
zachowanie jest zupenie naturalne. Rzecz jasna, egzodynamik nigdy nie wystpuje do sdu
ze skargami o obraz. W czasach gdy modne byy pojedynki, egzodynamicy nigdy si nie
pojedynkowali, i to bynajmniej nie z tchrzostwa, lecz poniewa nie rozumieliby, dlaczego
mieliby to robi.
BC) Egzostatyk pamita urazy krtko, ale w cigu tego krtkiego czasu reaguje ywo,
traktujc to jak wystp majcy zwrci na niego uwag otoczenia. Dlatego te zatarg
egzostatykw przybiera posta widowiska, w ktrym kada strona widzi okazj do popisu, i
wypowiada sowa, ktre nie tyle maj dokuczy przeciwnikowi, ile wywoa uznanie u osb
postronnych (ale mu doci). W braku takich widzw egzostatycy s skonni do
pochopnego wytaczania procesw sdowych, obiecujc tam sobie teatr z liczniejsz
publicznoci, ale zanim sprawa znajdzie si na wokandzie, emocje zd opa, tote
rozprawa przebiega nudno i szybko si koczy ku zadowoleniu stron. Natomiast wietnym
polem do popisw dla egzostatykw byy pojedynki, jaki dzi mona oglda na filmach z
bohaterami paszcza i szpady, w teatrze za na przedstawieniach sztuki Rostanda Cyrano de
Bergerac. Poniewa chodzio tylko o popis, a do tego celu byo obojtne, czy si jest
obraajcym, czy obraonym, wic te egzostatycy pojedynkowali si z byle powodu, a nawet
prowokowali pojedynki pod jakimkolwiek pretekstem.
B) Statyk pamita urazy a do czasu uzyskania zadouczynienia, przy czym
dokadnie wywaa, jakie zadouczynienie uznaby za wystarczajce. Dlatego te w
procesach sdowych o obraz statyk bdcy stron obraon przykada wielk wag do
stylizacji przeproszenia, jakie wyrokiem sdu obraajcy ma ogosi w prasie. Pojedynki byy
dla statykw spraw normy spoecznej, ktrej wyrazem by kodeks honorowy szczegowo
okrelajcy rodzaje obrazy (I, II, III stopnia) oraz zasady postpowania strony obraonej,
287

strony obraajcej i sekundantw, wyboru broni, ustalania odlegoci itp. Przywizanie

statykw do zasad nie pozwalao im dostrzec, jak niepowana bya powaga, z jak te sprawy
traktowali. Zapewne traktowaliby je tak do dzi, gdyby pojedynkw nie zlikwidowali
endodynamicy, od kardynaa Richelieu poczynajc. Do wyrwnywania uraz pozostay
statykom sale sdowe, gdzie ich pryncypialno znalaza swoj patologi w pieniactwie
wprawdzie przewlekym, ale od pojedynkw bezpieczniejszym.
AB) Endostatyk reaguje na obraz krtko, jednym zdaniem i gosem wyranie
ciszonym, z czego obraajcy nie ma si co cieszy, gdy endostatycy pamitaj urazy przez
dugi czas. Dadz to obraajcemu kiedy odczu, ale w sposb poredni, nie wskazujcy, e
chodzi o rewan, moe on si tego tylko domyla. Jednake endostatycy nie s mciwi,
chodzi im jedynie o to, eby nikt im nie psu organizacyjnego traktowania spraw
wywoywaniem niepotrzebnych awersji, a tego, kto to zrobi, odsuwaj od tych spraw.
Endostatyk nie wnosi do sdu skargi o obraz, uwaajc, e bez wzgldu na wynik nie ma on
tam nic do zyskania, a jedno na pewno do stracenia, mianowicie przy swojej skonnoci do
organizowania dziaa innych ludzi znalazby si w sali sdowej tylko jako jedna ze stron, a
wic w sytuacji nie zgodnej z jego charakterem. Podobny stosunek mieli endostatycy do
pojedynkw zamiast naraa si na ryzyko sytuacji, z ktrej nic uytecznego wynikn nie
mogo, wpywowy endostatyk postaraby si raczej, eby jego dny pojedynku adwersarz
zosta szybko wyprawiony na wojn albo w dug i dalek podr.
A) Endodynamik reaguje na obraz milczeniem (zowrogim), a urazy nigdy nie
zapomina, bo przecie ma on skojarzenia niemal wycznie awersyjne. Nie zapomni si
rwnie zemci, gdy nadarzy si sposobno, choby musia na ni czeka, a e jest
cierpliwy, wic si zapewne doczeka. Oczywici, endodynamicy nigdy si o takie rzeczy nie
procesuj. Nigdy si te nie pojedynkowali zarwno z lku o swoje ycie, jak i z braku
okazji, jako e przy pilnowaniu swoich interesw, a nie honorowych subtelnoci, nie zdarzyo
im si popada w zwady mogce prowadzi do pojedynkw. Jeeli mieli do kogo pretensj,
to nie o towarzyskie gafy, lecz o szkodzenie im w zdobywaniu wadzy lub majtku, a gdy
przy tym zaleao im na czyjej mierci, wynajmowali raczej skrytobjcw i wreszcie, po c
mieliby si pojedynkowa ostatecznie mona si bi o pienidze, ale o honor? Pienidzy
pojedynki nie daway, a honor to dla endodynamikw pojcie beztreciwe.

Twierdzenie 15. 16 (o obfitoci informowania). Im mniejszy jest wspczynnik

dynamizmu, tym mniej jest wydawanych informacji.
288

C) Egzodynamik jest wielomwny, mwi wszystko, co mu przychodzi na myl i co

zdy powiedzie.
BC) Egzostatyk ozdabia wydawane informacje rozmaitymi dodatkami, jest rozmowny,
mwi wicej, ni wie.
B) Statyk informuje zwile, nic nie dodajc ani nie ujmujc, mwi tyle, ile wie.
AB) Endostatyk jest lakoniczny, udziela tylko niezbdnych informacji, mwi mniej,
ni wie.
A) Endodynamik ma skonno do milczenia, stara si wydawa jak najmniej
informacji, wiele wie, a nie mwi prawie nic.

Twierdzenie 15. 17 (o wiernoci informowania). Im wikszy jest dynamizm, tym

mniej wierne s wydawane informacje.
C) To, co egzodynamik mwi, pochodzi z jego wyobrani, a nie z rzeczywistoci.
Egzodynamik zmyla, fantazjuje (dezinformowanie symulacyjne).
BC) Informacje o rzeczywistoci egzostatyk uzupenia informacjami z wasnej
wyobrani, odpowiadajcymi jego upodobaniom (podmalowuje rzeczywisto), koloryzuje,
uprawia

komedianctwo,

zgrywa

si

(transinformowanie

wzbogacone

przez

dezinformowanie symulacyjne).
B)

Statyk

jest

prawdomwny,

informuje

wiernie

rzeczywistoci

(transinformowanie).
AB) Informacje o rzeczywistoci endostatyk poddaje selekcji, niektre z nich
przemilczajc,

informuje

niedomwieniami

(transinformowanie

zuboone

przez

dezinformowanie dysymulacyjne).
A) Endodynamik nie ujawnia posiadanych informacji, zataja, ukrywa rzeczywisty stan
rzeczy (dezinformowanie dysymulacyjne).

Twierdzenie 15. 18 (o objawianiu uczu). Im mniejszy jest wspczynnik dynamizmu,

tym mniej wyrane jest objawianie uczu.
Okrelenie wyrany odnosi si do szybkoci, obfitoci, czstoci i natenia reakcji
(tablica 15. 1). Przez uczucia rozumie si tutaj wszelkie procesy korelacyjne, przez ich
objawianie za wszelkie reakcje, np. w postaci mowy, mimiki, gestykulacji itp.
C) Egzodynamika cechuje euforia, objawia on swoje uczucia bardzo wyranie (caym
sob)
289

BC) Egzostatyka cechuje egzaltacja, objawy jego uczu s uwydatnione. Egzostatyk

okazuje wicej, ni czuje.
B) Statyka cechuje szczero, odpowiednio objaww do uczu. Statyk okazuje to, co
czuje.
AB) Endostatyka cechuje powcigliwo, objawy jego uczu s ograniczone.
Endostatyk okazuje mniej, ni czuje.
A) Endodynamika cechuje opanowanie, objawy jego uczu s niedostrzegalne.
Endodynamik nie okazuje tego, co czuje.

Twierdzenie 15. 19 (o mimice). Im mniejszy jest wspczynnik dynamizmu, tym

mniej wyrazista jest mimika.
Powysze twierdzenie jest tylko szczeglnym przypadkiem twierdzenia 15. 18.
Mimika zasuguje na wyodrbnienie ze wzgldu na to, e dua rnorodno wyrazu twarzy
umoliwia wydawanie wielu informacji.
C) Twarz egzodynamika jest przejmujca (uduchowiona). Jest paradoksalne, e
chocia uczucia egzodynamika objawiaj si tak wyranie, zwaszcza w jego twarzy, to
jednak sprawia on wraenie zagadkowe. Wyjanienie tego zjawiska jest takie samo jak
podane przy omawianiu gbi egzodynamikw (twierdzenie 15. 8). Twarzy egzodynamika
przykuwa uwag i pobudza do kontemplacji, poniewa nie sposb jej rozszyfrowa. Jest jak
twarz Wenus z Milo, ktra umiecha si albo nie, zalenie od domniema patrzcego. Takie
byy twarze wielkich prorokw, poetw, aktorek filmowych (wamp) i kurtyzan (kobieta
fatalna). Co w tobie jest? wykrzykiwali prostolinijni statycy szarpic w desperacji swoje
egzodynamiczne dziewczyny i wpatrujc si w ich twarze, a w kocu dochodzili do pogldu,
e kobiety s zagadkami. Kawaler des Grieux mia podobne trudnoci w zrozumieniu
Manon Lescaut (Prvost, Historia Manon Lescaut i kawalera des Grieux).
BC) Twarz egzostatyka jest wyrazista, o rysach pogbiajcych si z czasem wskutek
wzmoonych reakcji.
B) Twarz statyka jest otwarta (bez tajemnic).
AB) Twarz endostatyka jest skupiona, oszczdna w wyrazie.
A) Twarz endodynamika jest nieprzenikniona, nic w niej nie drgnie ani na wiadomo
o sukcesie, ani o niepowodzeniu.

290

Twierdzenie 15. 20 (o decydowaniu). Im mniejszy jest wspczynnik dynamizmu, tym

dokadniejsze jest decydowanie.
Przez dokadno decydowania rozumie si tutaj liczb wariantw decyzji,
rozpatrywanych z uwzgldnieniem skutkw kadego wariantu.
C) Egzodynamika cechuje nieopatrzno. Nie rozpatruje on adnych wariantw
decyzji ani nie przewiduje ich skutkw. Objania si to tym, e wskutek czstych i silnych
aprobat moc korelacyjna staje si od razu tak dua, e jej pierwszy przepyw wystarcza do
spowodowania decyzji i reakcji. Egzodynamik postpuje impulsywnie.
BC) Egzostatyka cechuje lekkomylno. Decyzje powstaj u niego w wyniku wyboru
spord niewielu wariantw. Egzostatyk robi przewidywania tylko na najblisz przyszo, a
co do dalszej jest przewiadczony, e nastpi skutki odpowiadajce jego yczeniom (wishful
thinking). Gdy si to nie potwierdzi, egzostatyk jest bezradny (kt to mg przewidzie?).
Postpowanie egzostatyka jest improwizacj.
B) Statyka cechuje prostolinijno. Podejmuje on decyzje na podstawie jakiej zasady
(np. prawdomwno, obowizek, solidarno itp.). Podobnie te przewiduje skutki na
podstawie jakiej zasady, np. e dotychczasowy stan bdzie trwa nadal (zasada ekstrapolacji)
albo te jeeli zdarzenie nastpi w pewnej sytuacji, to podobne zdarzenie nastpi w podobnej
sytuacji (zasada analogii), itp. Jako podstawa postpowania statykowi najbardziej odpowiada
harmonogram okrelajcy, co i kiedy powinien zrobi.
AB) Endostatyka cechuje przezorno. Podejmuje on decyzje po rozwaeniu wielu
wariantw, biorc pod uwag rwnie skutki niepomylne. Jako podstaw postpowania
endostatyk traktuje plan przedstawiajcy organizacyjne zwizki midzy dziaaniami.
A) Endodynamika cechuje przebiego, chytro. Przy podejmowaniu decyzji stara
si on rozpatrzy wszystkie warianty, a zwaszcza wszystkie niepomylne. Podstaw
postpowania endodynamika jest program, wymieniajcy cele do osignicia. Wskutek
rzadkich i sabych aprobat endodynamicy maj skonno do odpowiadania najpierw nie
lub do powstrzymywania si od decyzji wobec przedkadanych im sugestii, inicjatyw, prb
lub propozycji, zanim upewni si, e wyraenie zgody przysporzy im korzyci, a co najmniej
nie przyczyni im adnej straty.

Twierdzenie 15. 21 (o poczuciu niebezpieczestwa). Im mniejszy jest wspczynnik

dynamizmu, tym wiksze jest poczucie niebezpieczestwa.

291

C) Egzodynamika cechuje naiwno, brak poczucia niebezpieczestwa. Egzodynamik

atwo si naraa na niebezpieczestwo, poniewa nie zdaje sobie z niego sprawy. Wynika to u
egzodynamika z braku skojarze awersyjnych decyzji.
BC) Egzostatyk nie docenia niebezpieczestwa, tote zachowuje si wobec niego
ryzykancko, z brawur, niebezpieczn sytuacj uwaa za pole do popisu.
B) Statyk przejawia odwag, gdy naraenie si na niebezpieczestwo wynika z
wyznawanej przeze zasady, jak np. obowizek, karno, patriotyzm itp. Ocena
niebezpieczestwa nie odgrywa w tym roli trzymajc si zasady statyk ma poczucie, e
postpuje prawidowo, robi, co do niego naley, i to wyczerpuje spraw.
AB) Endostatyk przecenia niebezpieczestwo, tote zachowuje si wobec niego
ostronie. Na tym tle wystpuje paradoks weteranw. Gdy jaki kraj przystpuje do wojny
w dwadziecia lat po poprzedniej, to wydawaoby si, e bardzo si do tego przydadz dawni
dwudziestoletni onierze, bdcy obecnie czterdziestoletnimi weteranami, maj bowiem
dowiadczenie wojenne, a s jeszcze w wieku zdolnoci bojowej. Pogld taki nigdy si w
praktyce nie potwierdzi, co prbowano objani tym, e u weteranw utrwalio si uczucie
lku nabyte w poprzedniej wojnie i uczynio z nich onierzy niepenowartociowych.
Tymczasem istota tego zjawiska tkwi w tym, e po upywie dwudziestu lat dawni brawurowi
egzostatycy i odwani statycy stali si ostronymi endostatykami, u ktrych ostrono jest
przejawem dynamizmu charakteru.
A) Endodynamik wyolbrzymia niebezpieczestwo, tote odczuwa przed nim paniczny
lk i stara si mu za wszelk cen zapobiec. Wynika to u niego z licznoci skojarze
awersyjnych decyzji.

Twierdzenie 15. 22 (o poczuciu czasu). Im mniejszy jest wspczynnik dynamizmu,

tym krtszy wydaje si czas.
Wynika to std, e im mniejszy jest wspczynnik dynamizmu, tym mniejsza jest
czsto procesw korelacyjnych (tablica 15. 1) w porwnaniu z czstoci bodcw
pojawiajcych si z otoczenia, powstaje wic poczucie, e w otoczeniu tym wicej si dzieje,
czyli e czas tym szybciej pynie.
C) U egzodynamikw czsto procesw korelacyjnych jest bardzo dua, wobec
czego czsto bodcw z otoczenia jest bardzo maa, tote egzodynamicy maj poczucie
czasu jako pyncego o wiele za wolno. Cechuje ich niecierpliwo, nie znosz czekania (nic
si nie dzieje, czas stoi w miejscu). Dotyczy to wrae atrakcyjnych, poniewa
292

egzodynamicy maj liczne ich skojarzenia. Egzodynamicy chc rozprasza natychmiast, a

gromadzi nie chc nigdy. Praktycznie znaczy to, e egzodynamicy chc mie duo
przyjemnoci, i to zaraz, natomiast nie chc podejmowa adnych zada. Pragn, aeby ich
yczenia byy natychmiast speniane, a dane im obietnice natychmiast dotrzymywane.
BC) U egzodynamikw czsto procesw korelacyjnych jest mniejsza ni u
egzodynamikw, tote nie uskaraj si, e nic si nie dzieje i e czas stoi w miejscu, lecz
tylko e jest nudno i e im si czas duy. S mniej niecierpliwi od egzodynamikw, wol
raczej troch poczeka ni dopuci, eby zbytni popiech mia im zepsu spodziewan
atrakcj. Poza tym przewaga skojarze midzy wraeniami nad skojarzeniami midzy
decyzjami jest u nich take mniejsza, tote nie uchylaj si od decydowania, lecz daj
pierwszestwo doznawaniu wrae. Egzostatycy chc rozprasza wicej i wczeniej, a
gromadzi mniej i pniej. Praktycznie znaczy to, e zadaniami wol si zajmowa dopiero
po rozrywkach (najpierw przyjemno, potem obowizek). Gdy zadanie polega na
przeprowadzeniu duszej akcji, egzostatyk interesuje si tylko jej pocztkiem. To, e zaczyna
si dzia co nowego, jest dla niego urozmaiceniem, reszty nie jest ciekawy, raczej
zainteresuje si pocztkiem jakiej nastpnej akcji.
B) Statycy maj normatywne poczucie czasu, oparte na zegarze i kalendarzu, chc,
eby zarwno rozrywki, jak i zadania trway tyle czasu, ile zostao zapowiedziane, ustalone w
przepisach itp. Jednym ani drugim nie daj pierwszestwa ani ich nie odkadaj, wszystko ma
by w swoim czasie. Gdy chodzi o jak akcj, statyk nie interesuje si jej pocztkiem ani
kocem, lecz jej tokiem, oczekujc, e bdzie ona przebiega zgodnie z ustalon zasad (np. z
harmonogramem). Typowym przykadem s biurokratyczni urzdnicy, ktrych w stosowaniu
przepisw nie obchodzi ich uzasadnienie (pocztek) ani te skutki ich stosowania (koniec).
Statycy uwielbiaj rwnie punktualno jako co wartociowego samo przez si (a nie jako
czynnik usprawniajcy organizacj). I wreszcie wynalazkiem statykw s jubileusze czas
nie ma prawa upywa w okresach dowolnych, musz to by okresy odpowiadajce zasadom
porzdku liczbowego, wyraajce si liczbami okrgymi, jak np 10 lat, 20 lat, 50 lat, 100 lat
itp. Takie normy s dla statykw waniejsze ni fakty, z ktrych powodu naleaoby kogo
uhonorowa. Co prawda, ma to swoje dobre strony, jako e chwalebne fakty zdarzaj si nie
kademu, a dziesiciolecia wszystkim.
AB) Wskutek przewagi skojarze decyzji nad skojarzeniami wrae endostatycy daj
pierwszestwo decydowaniu przed doznawaniem wrae, a wskutek do maej czstoci
procesw korelacyjnych wydaje im si, e czas pynie do szybko. Endostatycy chc
293

rozprasza mniej i pniej, a gromadzi wicej i wczeniej. Praktycznie znaczy to, e

zadaniami

wol

si

zajmowa

przed

rozrywkami

(najpierw

obowizek,

potem

przyjemno). S do cierpliwi, wol raczej dopuci do zwoki ni do wadliwego

wykonania zadania. Przy przeprowadzaniu jakiej akcji interesuj si jej kocem jako
sprawdzianem skutecznoci zastosowanych metod.
A) Poniewa u endodynamikw czsto procesw korelacyjnych jest bardzo maa,
wic maj oni poczucie czasu jako pyncego zbyt szybko. Na czekanie nie narzekaj, gdy
wydaje im si krtkie (jak ten czas leci). Endodynamikw cechuje wic cierpliwo.
Dotyczy to gwnie decyzji, gdy endodynamicy maj liczne ich skojarzenia. Endodynamicy
nie chc nic rozprasza, chc wszystko gromadzi, ale bez popiechu. Potrafi opracowywa
programy nawet na cae pokolenia dla endodynamikw s to krtkie okresy czasu.
Zapatrzeni wycznie w cel, nie stawiaj sobie cisych terminw istotne jest dla nich, eby
go w ogle osign. Endodynamiczni wadcy, zamierzajce zagarn cudze terytorium,
potrafi latami czeka, a si nadarzy sprzyjajca sytuacja. Endodynamicy nie interesuj si
pocztkiem, tokiem ani kocem jakiejkolwiek akcji, lecz tylko jej konsekwencjami.

Twierdzenie 15. 23 (o poczuciu terenu). Im mniejszy jest wspczynnik dynamizmu,

tym mniejszy wydaje si teren.
Wynika std, e im mniejszy jest wspczynnik dynamizmu, tym wiksze jest
gromadzenie mocy socjologicznej, a wic tym wikszy teren jest potrzebny jako jej rdo.
C) Egzodynamik nie gromadzi mocy socjologicznej, aden wic teren nie jest mu
potrzebny. Poniewa caym jego wiatem jest jego wasna wyobrania, wic gdziekolwiek
egzodynamik si znajdzie, pozostanie w swoim wiecie. Tym si objania, e tak wielu
twrcw tworzyo w rnych krajach, nie osiedlajc si w adnym na stae. Z podobn
atwoci tramp wdruje, gdzie oczy ponios. Jako niezaleny od terenu, egzodynamik nie
ma domu nigdzie.
BC) U egzostatyka gromadzenie mocy socjologicznej odgrywa rol mniejsz ni
wydawanie informacji. Do zdobywania mocy socjologicznej suy egzostatykowi
wywoywanie podziwu dla jego wyrniajcych si cech indywidualnych. Oprcz wyobrani
jest mu wic potrzebna indywidualna otoczka: wygld, sposb bycia. Praktycznie znaczy to,
e oprcz wasnego ciaa potrzebuje on pewnych akcesoriw, jak kosmetyki, stroje, wasne
narzdzia do popisw (jak np. skrzypce dla skrzypka, cho np. pianista z koniecznoci musi
posugiwa si fortepianem, jaki zastanie w miejscu wystpw). Akcesoria s atwo
294

przenone, tote egzostatykowi jest rwnie atwo przenosi si z miejsca na miejsce, a przy
tym pozostawa w swoim wiecie, jakim jest jego osoba wraz z otoczk. Terenem
potrzebnym egzostatykowi do ycia w tym jego wiecie jest miejsce, w ktrym staje on przed
publicznoci. Moe on korzysta z tego terenu, dopki jest kim wyrniajcym si, ale
gdyby chcia z niego korzysta zbyt dugo, przestaby si wyrnia zaczby si przecie
powtarza. Musi wwczas opuci ten teren i znale sobie jaki inny, take na pewien tylko
czas. Ilustracj tego jest atwo, z jak artyci (aktorzy, piewacy, wirtuozi) przenosz si z
teatru do teatru, z estrady na estrad, z miasta do miasta, z kraju do kraju, prowadzc
hotelowy tryb ycia. W odrnieniu od egzodynamikw cakowicie niezalenych od terenu,
egzostatycy s wprawdzie niezaleni od konkretnego terenu, ale s zaleni od rodzaju
terenw. Kompozytor mgby skomponowa koncert fortepianowy nawet na Antarktydzie,
ale pianista moe ten koncert odegra tylko tam, gdzie jest filharmonia i suchacze.
Egzostatyk nie ma domu prawie nigdzie.
B) Przywizanie statyka do zasad sprawia, e moe on y i zdobywa moc
socjologiczn tylko tam, gdzie wyznawane przez niego zasady s przestrzegane i gdzie ma on
mono wymaga, eby byy przestrzegane. Jest to moliwe tylko w staym, statykowi
dobrze znanym terenie i wrd dobrze znanych mu ludzi. Dlatego te wiatem statyka jest
mieszkanie, ale nie mieszkanie jakiekolwiek, lecz Dom, w ktrym panuje porzdek wedug
wymaga statyka, te same meble stoj zawsze na swoich miejscach, a z ci sami domownicy o
ustalonej porze budz si, zbieraj si do posiku i ukadaj si do snu. Przedueniem tego
wiata jest miejsce pracy, w ktrym take obowizuj zasady, miejsce, do ktrego statyk
wychodzi z Domu i z ktrego wraca do Domu. Zmiana miejsca pracy, przeprowadzka do
innego mieszkania, do innego miasta, do innego kraju to dla statyka trzsienie ziemi w
nowym miejscu trzeba bdzie poznawa tamtejsze zasady i na nowo wprowadza swoje,
trzeba bdzie si zadomowi, a zanim to nastpi, upynie sporo czasu. Statyk jest przywizany
do swojego terenu. Statyk to domator. Ma swj dom tam, gdzie jest jego Dom.
AB) Dom, jak go pojmuje statyk, to dla endostatyka za mao. W domu, jak to lubi
statyk, mona utrzymywa porzdek, ale nie ma tam adnych akcji do organizowania, co tak
odpowiada endostatykowi. Poza tym endostatyk chce zdobywa wiksz moc socjologiczn,
a do tego nie wystarcza wykonywanie nakazanych czynnoci wedug okrelonych zasad.
Dlatego wiatem endostatyka jest instytucja, w ktrej organizuje si przedsiwzicia i
dysponuje si moc socjologiczn umoliwiajc decydowanie o dziaaniach ludzi
wspdziaajcych w tych przedsiwziciach, czyli kierowanie nimi. Dom jest dla endostatyka
295

terenem zbyt maym, tym mniejszym, im wikszy jest teren instytucji. Gdy instytucja jest
rozlega, jeden dom moe endostatykowi nie wystarcza. Wtedy stworzy on sobie jeszcze
drugi dom albo trzeci, i w kadym z nich bdzie si czu u siebie, na swoim terenie.
Endostatyk ma wiele domw.
A) Za swj uwaa endodynamik taki teren, jaki zdoa opanowa i jaki chciaby
jeszcze opanowa, a poniewa jego denie do gromadzenia mocy socjologicznej jest
bezgraniczne, wic i swj teren widzi on bez granic. wiatem endodynamika jest cay wiat.
Statyczni obywatele jakiego kraju, o ktrym wypowiada si endodynamiczny szef innego
kraju udzielajc nagan lub stawiajc dania, oburzaj si na to, jako na zamanie zasady,
ingerencj w sprawy obcego pastwa. Endodynamik tego nie rozumie przecie to obce
pastwo znajduje si na wiecie, a cay wiat jest jego, endodynamika, terenem. Natomiast
gdyby kto chcia udziela nagan i stawia dania jemu samemu, to wtedy co innego, to ju
byaby ingerencja w sprawy obcego pastwa. Poniewa endodynamikw nie brakuje w
adnym kraju, a kady z nich zdoby ju jak moc socjologiczn i chce zdoby jeszcze
wiksz, przy czym kady uwaa cay wiat za swj teren, wic te cay wiat jest terenem
nieustannej walki endodynamikw o moc socjologiczn. Nie naley tego utosamia z walk
szefw pastw. Jeeli na czele jakiego pastwa stoi statyk, to nie uczestniczy on w walce.
Natomiast uczestniczy w niej endodynamik, ktry jest np. wacicielem fabryki zegarkw,
eksportujcej swoje wyroby do rnych krajw, majcych tam swoje filie, agencje itp. Jest te
zrozumiae, e statyczne pojcie domu dla endodynamika nie istnieje. W kadym miejscu na
wiecie endodynamik czuje si na swoim terenie, jeli tylko znajduje si tam dziki
posiadanej mocy socjologicznej. Endodynamik ma dom wszdzie. Niechtnie jednak
wszdzie przebywa, poniewa jego przesadne poczucie niebezpieczestwa (twierdzenie 15.
21) skania go do otaczania si murami i stranikami do staego przebywania endodynamik
ma nie dom, lecz zamek. Na przykad taki, jaki mona zobaczy w filmie Obywatel
Kane.

Twierdzenie 15. 24 (o stosunku do panowania). Im mniejszy jest wspczynnik

dynamizmu, tym silniejsze jest denie do panowania.
C) Egzodynamik nie chce nad nikim panowa ani te nie chce, eby nad nim kto
panowa, chce by swobodny, nienawidzi przemocy.

296

BC) Egzostatyk przeciwstawia si tylko rygorom panowania uniemoliwiajcym mu

przejawianie osobistych upodoba, demonstruje przeciw takim rygorom, samowolnie si od
nich uchyla (krnbrno), przeszkadza przemocy.
B) Statyk uznaje panowanie jako czynnik utrzymywania adu, jest zdyscyplinowany.
Statyk pochwala przemoc zmierzajc do wymuszenia speniania obowizkw, potpia za
przemoc zmierzajc do naruszania uprawnie.
AB) Endostatyk sprzyja panowaniu umoliwiajcemu organizowanie ludzkich dziaa,
pomaga stosowaniu przemocy.
A) Endodynamik pragnie panowa (autokratyzm), uzalenia innych od siebie i
obezwadnia ich przez stosowanie przemocy (ucisk).

Twierdzenie 15.25 (o stosunku do organizacji). Im mniejszy jest wspczynnik

dynamizmu, tym wikszy zakres obejmuje denie do organizacji.
C) Egzodynamik jest nieorganizacyjny, nie znosi organizowania czegokolwiek, nawet
wasnych spraw, ani te poddawanie jego samego rygorom organizacyjnym. Z zapaem zrobi
wszystko z wasnej ochoty, nic z przymusu.
BC) Egzostatyk odczuwa potrzeb organizacji wasnych spraw, byleby nie krpowaa
jego upodoba, chciaby jednak, eby organizowania podejmowa si kto inny. Jest przy tym
wraliwy na mankamenty organizacji, atwo je wykrywa i chtnie krytykuje, celnie
formuujc ironiczne uwagi i zarzuty. Zdarzajce si pomysy krytykowanych, eby wobec
tego powierzy organizacj jemu samemu, s tylko polemicznym chwytem, odmachniciem
si wobec krytyka, egzostatyk bowiem gwatownie si od zada organizacyjnych odegnuje,
co im zreszt wychodzi na dobre, gdy egzostatyk do takich zada si nie nadaje i rozoyby
wadliw organizacj do reszty. W najlepszym razie usunby to, co jest mankamentem dla
niego, wprowadzajc w zamian wiele rzeczy, ktre byyby mankamentami dla innych.
Ilustracj tego s prby organizowania imprez przez samych aktorw zamiast wsplnie
troszczy si o powodzenie imprezy, kady z nich troszczy si o powodzenie wasne i
oczywicie nic z tego nie wychodzi.
B) Statyk ceni organizacj jako ostoj adu. Zarwno w obowizkach, jak i
rozrywkach statyk chce widzie, kiedy i gdzie ma przebywa i co robi. W organizacji
przedsiwzi najlepiej odpowiada mu rola wykonawcy. Statyk, ktremu z uwagi na jego
obowizkowo i staranno powierzono kierowanie prac grupy ludzi do przeprowadzania
jakich

akcji,

zawodzi,

gdy

nieregularno
297

poszczeglnych

akcji,

konieczno

podejmowania decyzji o ich rozpoczciu i zakoczeniu itp., narusza jego przywizanie do

zasad i wywouje bezradno. Statyk jest natomiast niezastpiony jako kierownik w
wypadkach, gdy zadania jego podwadnych i jego samego s cile okrelone, powtarzaj si i
wymagaj zgodnoci z niezmiennymi zasadami, jak to jest np. w ksigowoci.
AB) Endostatyk lubi organizowanie dla samego organizowania, jest typowym
organizatorem. Sam nie postawi celu przedsiwzicia, ale potrafi je zorganizowa, jeeli kto
mu to powierzy do okrelonego celu i udzieli potrzebnych do tego uprawnie. Dla ilustracji
mona wskaza posta angielskiego oficera z filmu Most na rzece Kwai (wedug powieci
Pierre Boulle'a, Le pont sur la rivire Kwai), ktry bdc jecem japoskim znakomicie
organizuje

budow

drewnianego

mostu

kolejowego,

nieudolnie

rozpoczt

przez

Japoczykw, a po dokonaniu tego dziea popada we wcieko na widok komandosw

przybyych, aby ten most zniszczy, i w jego obronie ginie w walce z nimi (w powieci most
ocala, w filmie zostaje wysadzony w powietrze wraz z przejedajcym po nim wojskowym
pocigiem japoskim). Broni mostu jako efektu swojej sprawnoci organizacyjnej, chocia
bya to zarazem obrona celu, jaki chcia osign nieprzyjaciel.
A) Endodynamik wprawdzie nie organizuje, ale stawia cel organizacji, co zwiksza jej
zakres, w porwnaniu z zakresem, jaki zostaby ustalony przezendostatyka. Endostatyk
bowiem dobiera taki zakres organizacji, jaki moe obj jego sprawno organizacyjna,
podczas gdy endodynamik z tym si nie liczy. Istotny jest dla niego cel do osignicia, a
jeeli jest to cel rozlegy, to organizacja musi by do niego dostosowana, nie na odwrt.

Twierdzenie 15.26 (o stosunku do przyrody). Im mniejszy jest wspczynnik

dynamizmu, tym wiksza jest skonno do opanowywania przyrody.
C) Swoje umiowanie ycia egzodynamicy rozcigaj na ca przyrod. Mierzi ich
okruciestwo wobec wszystkiego, co yje.
BC) Dla egzostatykw przyroda jest rdem pikna i czynnikiem uprzyjemniajcym
ycie (np. dungla kwiaty), dostarczajcym niezwykych widokw (np. gry, morze), przygd
(np. dungla) i rozrywek (np. polowanie).
B) Statykw interesuj zasady funkcjonowania przyrody, prawa przyrody (a nawet
staraj si j poprawia, gdy wydaje im si nie do regularna, np. strzygc krzewy na
ksztat kul lub stokw, nadajc geometryczne desenie kwietnikom itp.).
AB) Endostatykw interesuje przyroda z punktu widzenia uytecznoci jako teren
eksploatacji, ale bez niszczenia przyrody.
298

A) Endodynamikom chodzi o ujarzmienie przyrody, bezwzgldnie i bezgranicznie,

jeeli przynosi to zysk (np. wyrb drewna a do zamienienia lasw w pustyni, zdobywanie
tranu a do wytpienia wielorybw itp.).

Twierdzenie 15.27 (o stosunku do posiadania). Im mniejszy jest wspczynnik

dynamizmu, tym silniejsze jest denie do zwikszenia stanu posiadania.
C) Egzodynamika cechuje rozrzutno. Egzodynamik lubi wydawa pienidze, a nie
lubi ich zdobywa. Gdyby wygra pienidze na loterii, to by mu przeleciay midzy
palcami.
BC) Egzostatyka cechuje szczodro (gest). Egzostatyk bardziej lubi wydawa
pienidze ni zdobywa. Zarabia pienidze z koniecznoci chce mie, aby wydawa.
Gdyby wygra pienidze na loterii, to wydaby je na upikszenie siebie.
B) Statyka cechuje oszczdno, denie do utrzymywania stanu posiadania. Statyk
dba o rwnowag midzy wydawaniem a zarabianiem pienidzy, chce wydawa tyle, ile
zarabia. Gdyby wygra pienidze na loterii, to staraby si je przechowa w bezpiecznym
miejscu.
AB) Endostatyka cechuje skpstwo (w w kieszeni). Endostatyk bardziej lubi
zdobywa pienidze ni wydawa. Wydaje pienidze z koniecznoci chce zarabia, aby
mie. Gdyby wygra pienidze na loterii, to postaraby si o korzystn ich lokat.
A) Endodynamika cechuje zachanno. Endodynamik lubi zdobywa pienidze, a nie
lubi ich wydawa. Gdyby wygra pienidze na loterii, staraby si z nich stworzy nowe
rdo pienidzy.
W historii fortun rodzinnych zdarzay si takie sekwencje pokole:
A) endodynamik zdoby,
AB) endostatyk rozwija,
B) statyk utrzymywa,
BC) egzostatyk zaniedbywa,
C) egzodynamik roztrwoni,

Twierdzenie 15. 28 (o rodkach oddziaywania). Im mniejszy jest wspczynnik

dynamizmu, tym mniejszy udzia w oddziaywaniu maj rodki informacyjne, a tym wikszy
energetyczne.

299

C) Oddziaywania egzodynamikw s wycznie informacyjne i polegaj na

objawianiu uczu, nawet bez uycia sw (miech, krzyk, pacz). Oddziaywa
energetycznych nie ma u egzodynamikw, nie walcz oni nawet we wasnej obronie, a
wskutek bezbronnoci staj si ofiarami przemocy, mczennikami. Typowe, czsto
pokazywane w melodramatycznych filmach, s sytuacje, gdy anielska kobieta, typu
uciniona niewinno, wobec zbliajcego si brutala trwa w bezruchu, nie prbuje si
broni ani ucieka, a jeeli pojawi si dzielny obroca i wda si w wyczerpujc walk, nie
prbuje mu pomc przez upnicie napastnika z tyu jakimkolwiek twardym przedmiotem,
tylko patrzy w osupieniu na przebieg walki, ze wzrastajcym przeraeniem, gdy obroca
zdaje si ulega przewadze przeciwnika.
BC) Oddziaywania egzostatykw s gwnie informacyjne i polegaj na
protestowaniu. Oddziaywania energetyczne s uzupenieniem oddziaywa informacyjnych i
polegaj na demonstrowaniu (psucie, niszczenie) w celu zwrcenia uwagi na protesty. Jako
przykad mona wskaza sytuacje, gdy zirytowana ona tucze talerze o podog dla
podkrelenia swego niezadowolenia z postpowania ma.
B) Oddziaywania statykw s zarwno informacyjne, jak i energetyczne.
Oddziaywania informacyjne polegaj na przekonywaniu za pomoc argumentw uwaanych
przez statykw za suszne. Oddziaywania energetyczne polegaj na stosowaniu represji za
pomoc kar uwaanych przez statykw za suszne. Typowym przykadem oddziaywa
statykw jest procedura sdowa.
AB) Oddziaywania endostatykw s gwnie energetyczne i polegaj na wywieraniu
presji. Oddziaywania informacyjne s uzupenieniem oddziaywa energetycznych i polegaj
na zastraszaniu. Jako przykad mona wymieni branie zakadnikw na okupowanym terenie i
ogaszanie, e zostan rozstrzelani w razie powtrzenia si aktw sabotau.
A) Oddziaywania endodynamikw s energetyczne i polegaj na stosowaniu
przemocy (zadawanie cierpie, umiercanie). Oddziaywa informacyjnych nie ma u
endodynamikw, nie uzasadniaj oni swoich aktw gwatu (z tyranami nie ma dyskusji), a
nawet staraj si ich dokonywa po kryjomu. Nie wykorzystuj do tego wasnej mocy
fizjologicznej (siy fizycznej), przewanie maej (m. in. wskutek tego, e endodynamizm
pojawia si w pniejszym wieku), lecz moc socjologiczn, zwykle du, umoliwiajc im
wydawanie rozkazw siepaczom, ktrych moc fizjologiczna posuy do wykonania czarnej
roboty. Przykadem moe tu by Hitler, ktry spowodowa mier milionw ludzi, chocia
osobicie nikogo nie zamordowa.
300

Twierdzenie 15. 29 (o nawizywaniu kontaktw). Im mniejszy jest wspczynnik

dynamizmu, tym mniejsza jest zdolno nawizywania kontaktu z innymi ludmi.
C) Poniewa egzodynamik odznacza si bezporednioci w objawianiu uczu, wic
nawizywanie kontaktu z innymi ludmi przychodzi mu bez trudnoci (jak gdyby znali si
od urodzenia). W zwizku z tym rwnie w sprawach erotycznych egzodynamik zachowuje
si z wielk naturalnoci. Nie lubi erotografii7 i to z trzech powodw. Po pierwsze, jest ona
zbyt uboga w porwnaniu z wielk rnorodnoci wyobrae egzodynamika. Po drugie, jego
pragnieniem jest informowa innych o swoich wyobraeniach, a nie by przez nich
informowanym. Po trzecie, erotografia nie wywiera na niego dziaania podniecajcego, tj.
przeamujcego opory wewntrzne, gdy egzodynamik nie ma adnych oporw, lecz
przeciwnie, swoj bezporednioci zachowania przeamuje opory innych. Egzodynamik nie
ma uczucia wstydu seksualnego (cho moe mie silne uczucie wstrtu do partnera, ale to
zupenie co innego). Egzodynamicy seksualnie niewydolni uciekaj w mistycyzm, wiat
duchowy itp.
BC) Egzostatyk jest miay, zaczepny, tote nawizywanie kontaktu z ludmi
przychodzi mu atwo (towarzysko). Jest to jednak kontakt z ludmi nalecymi do
ograniczonego grona, grupy, elity itp. W sprawach erotycznych cechy egzostatyka
przejawiaj si jako kokieteria, frywolno. Do erotografii egzostatyk odnosi si lekcewaco
jako do sztucznego pokazywania frywolnoci, ktr on sam ma w rzeczywistoci.
Egzostatycy seksualnie niewydolni uciekaj w sublimacj, czyst sztuk itp.
B) Kontakty statyka z ludmi opieraj si na wzajemnoci (partnerstwo). S to
ludzie z najbliszego krgu, wyznajcy takie same zasady i znajdujcy si w podobnej
sytuacji yciowej. Kontakty statyka bywaj wic rodzinne, przyjacielskie, koleeskie,
ssiedzkie itp. Do zwierze jest skonny tylko w pewnych granicach uwaajc, e s sprawy
osobiste, o ktrych mwi nie naley, nie lubi te, gdy kto zwierzajcy si jemu granice te
przekracza. Podobnie cechuje statyka przyzwoito seksualna, stosowanie si do norm
obyczajowych, traktowanie seksu jako zadania do spenienia (obowizki maeskie).
Statykowi brakuje inwencji erotycznej, tote uwaa on, e seksu trzeba si nauczy, i w tym

Wyrazem "erotografia" okrelam tu wszelkie dziea o treci erotycznej, bez rozrnienia, ktre z nich s

dziaami sztuki, a ktre pornografi, gdy rozrnienie takie dotyczy poziomu, a nie dynamizmu charakteru.

301

celu wertuje podrczniki lekarskie. Statycy seksualnie niewydolni uciekaj we wzmoon

prac zawodow, wychowawcz itp.
AB) Endostatyka cechuje niemiao wobec innych ludzi, gdy chodzi o objawianie
uczu, tote jego kontakty z ludmi s utrudnione. Nieraz lata znajomoci z kim upywaj,
zanim endostatyk okae si zdolny do zwierze, i to w ograniczonym zakresie. Przejawia si
to u niego rwnie w sprawach erotycznych. Wynikajcemu z jego charakteru nastawieniu na
sprawne dziaanie towarzyszy, pod wpywem skojarze awersyjnych decyzji, obawa przed
krytyk, ironi, rodzca niemiao erotyczn, wobec ktrej stara si on eksponowa
operatywno w organizowaniu kontaktw, ale reszta zaley ju od inwencji partnera.
Endostatyk interesuje si erotografi, pomaga mu to bowiem zmniejszy niemiao.
Endostatycy seksualnie niewydolni staj si rzecznikami surowoci obyczajw, stwarzajc
sobie tym pozory usprawiedliwienia (e to niby surowo obyczajw im take ogranicza
aktywno seksualn).
A) Endodynamika cechuje skrpowanie, brak zdolnoci nawizywania kontaktw.
Endodynamik czuje si jak opancerzony, nie potrafi sobie wyobrazi, e mgby komu
powiedzie o sobie co prywatnego, obnay swoje wntrze. Jego liczne skojarzenia
awersyjnych decyzji s rdem nieustannego lku, e cokolwiek powie, okae si decyzj
bdn, szkodliw. Dlatego te niemono porozumienia si w sprawach erotycznych
endodynamik stara si skompensowa swoj du moc socjologiczn, spodziewajc si, e
dziki niej uda mu si skoni upatrzonego partnera seksualnego do inicjatywy w
nawizywaniu porozumienia (obdarowywanie drog biuteri, zapewnianie luksusowych
warunkw ycia) lub wprost zmusi do ulegoci bez adnych ceregieli (historia obfituje w
fakty i legendy o tyranach dajcych usug seksualnych od urodziwych kobiet w zamian za
darowanie ycia i uwolnienie ukochanego narzeczonego lub ma). Endodynamik bardzo lubi
wyuzdane sceny erotograficzne, poniewa pomagaj mu w zwalczaniu wasnego
skrpowania. Endodynamicy seksualnie niewydolni staj si heroldami tpienia rozpusty
drakoskimi rodkami, stwarzajc sobie tym pozory usprawiedliwienia (e to niby zakaz
rozpusty im take uniemoliwia aktywno seksualn).

Twierdzenie 15. 30 (o reakcji na krytyk). Im mniejszy jest wspczynnik dynamizmu,

tym silniejsza jest reakcja na krytyk.
Przez krytyk rozumie si postawienie susznego zarzutu bdnoci informacji lub
decyzji (jak np. faszywe owiadczenie, niedotrzymanie obietnicy itp.)
302

C) Egzodynamik reaguje na krytyk zdziwieniem (ja tak powiedziaem?),

zachowuje si rozbrajajco, zapewnia, e mia najlepsze chci, zreszt moe byo tak, a moe
inaczej. Gdy si go przypiera do muru (no wic: byo tak, czy nie byo?), czuje si
nieszczliwy, bo naprawd nie pamita, wyobraenia za czsto mu si zmieniaj.
BC) Poniewa egzostatyk ma skonno do krytykowania innych w sposb majcy
wywoa uznanie i podziw otoczenia, wic gdy sam zostanie skrytykowany, jest zakopotany
(zbity z tropu) moliwoci utraty uznania, o ktre zabiega. Dlatego te, aby ratowa
sytuacj, nie odpowiada na krytyk, lecz gorczkowo poszukuje zarzutw, jakie mona by
postawi krytykujcemu. W ten sposb sprawa staje si wzajemnym krytykowaniem,
pojedynkiem sownym. atwo to zaobserwowa np. w polemikach felietonistw.
B) Statyk reaguje na krytyk zawstydzeniem, e zama zasad. Danie sowa to dla
statyka kanon, a zamanie sowa to niegodziwo. Gdy statyk uczyni lub, np. wstpienia
do klasztoru, jeeli bliska mu osoba wyzdrowieje, to lub w musia by speniony, choby
to byo niepotrzebnym nikomu absurdem. Statyk, ktry wybrawszy si do znajomego usysza
od jego domownikw, e go nie ma w domu, a pniej skdind dowiedzia si, e jednak
by w domu, uwaa to za wystarczajcy powd do zerwania znajomoci. Stwierdzenie
zamania zasady jest dla statyka rwnoznaczne z utrat dobrej opinii i narzuca konieczno
ekspiacji. Zdarzaj si przypadki, w ktrych statyk nie widzi adnej moliwoci ekspiacji, i
wobec tego uwaa, e jedyne, co mu pozostaje, to popeni samobjstwo. Tak postpi
pewien ambasador, ktry w imieniu swojego rzdu przyrzek pomoc wojskow krajowi
akredytacji, ale potem okazao si, e rzd nie dotrzyma tego przyrzeczenia.
Charakterologicznie sprawa przedstawia si tak, e w ambasador by statykiem, a
tymczasem stanowisko ambasadora moe zajmowa tylko endostatyk (nie statyk, bo
zadaniem ambasadora jest postpowa zgodnie z dyrektywami, a nie z zasadami, ani te
endodynamik, bo ten zaczby prowadzi wasn polityk zamiast polityki swojego rzdu).
AB) Endostatyk reaguje na krytyk achniciem. Jako czowiekowi nawykemu do
stawiania da ludziom, ktrych dziaania organizuje, trudno mu strawi, e to jego samego
poddaje si krytyce i da wyjanie. Dlatego te zamiast uzna suszno krytyki stara si
traktowa krytykujcego jak podwadnego, z gry.
A) Endodynamik reaguje na krytyk wciekoci (obraza majestatu). Jej przyczyn
jest to, e skojarzenia awersyjne silnie ograniczaj endodynamikowi wybr decyzji (bo
prawie kada wywouje u niego awersj i wskutek tego zostaje powstrzymana), a gdy
wreszcie podj decyzj, ukazano mu jej bdno, tzn. e i ona jest awersyjna, czego sam
303

endodynamik przedtem nie spostrzeg. Wobec zarzutu kamstwa lub niedotrzymywania

obietnicy endodynamik zachowuje miedziane czoo i tylko dyszy dz pozbycia si
krytyka (uciszenie).

Twierdzenie 15. 31 (o zjednywaniu ludzi). Im wikszy jest dynamizm, tym mniejsza

jest rola susznoci w zjednywaniu ludzi.
C) Egzodynamik zjednuje sobie innych przez wprawianie ich w zachwyt, wywoanie
uwielbienia swoim urokiem, tym e jest wanie taki, jaki jest. Nie musi wic nic robi,
przekonywa, odwoywa si do dobrego serca, wystarcza, e pojawi si w polu widzenia
kontrahenta. Tym wanie mistycy przycigali zwolennikw, a kobiety fatalne wielbicieli.
BC) Egzostatyk zjednuje sobie ludzi swoim wdzikiem, dziki ktremu moe si im
podoba. Wdzik to ju wicej ni samo istnienie, jak u egzodynamikw, to efektowny
sposb bycia, byskotliwy sposb mwienia, dowcip, elegancja ubioru, zachowanie w sposb
zbliony do wystpu. Na tym polega oddziaywanie demagogw i kokietek.
B) Statyk zjednuje sobie ludzi prawoci, przez udowadnianie, e jego sprawa jest
suszna. Statyczny interesant, majcy do zaatwienia spraw w urzdzie, odwouje si do
poczucia sprawiedliwoci urzdnika, powouje si na przepisy prawne i zasady, z ktrych ma
wynika, co mu si od urzdu naley. Statyk argumentuje, przy czym za argument uwaa
powoanie si na uznawane przeze zasady.
AB) Endostatyk zjednuje sobie ludzi operatywnoci, przez namawianie ich do
przyjcia jego punktu widzenia jako uytecznego. Argumentacja endostatyka ma posta
objaniania kontrahentowi, na czym ta uyteczno polega. Tak postpuj agitatorzy,
reklamici i komiwojaerowie.
A) Endodynamik zjednuje sobie ludzi swoj moc socjologiczn, potg, dziki ktrej
moe im udzieli korzyci. Endodynamik nie przekonuje, lecz tylko czyni aluzj, e
spenienie jego ycze kontrahentowi si opaci, a ju kontrahent sam powinien sobie to
przetumaczy na jzyk bardziej zrozumiay. Tak wyglda zaatwianie spraw za pomoc
przekupstwa.

Twierdzenie 15. 32 (o dyskusji). Im wikszy jest dynamizm, tym mniejsza jest rola
susznoci w dyskusji.
Przez dyskusj rozumie si tu wymian informacji w celu dojcia do zgodnego
pogldu.
304

C) Dyskusja midzy egzodynamikami jest w ogle niemoliwa o jakiejkolwiek

zgodnoci pogldw midzy nimi nie moe by mowy, skoro kady z nich ma wasny wiat
wyobrani, a w dodatku u kadego z nich pogldy nieustannie si zmieniaj. Jeden
egzodynamik nie znosi nawet obecnoci drugiego. Staroytni prorocy zawsze nauczali, tzn.
snuli swoje wizje wobec przejtych nimi suchaczy, ale nigdy w obecnoci innych prorokw,
a ju w adnym razie nie chcieli by przez nich nauczani. wieci moe tylko jedno soce,
ekstaza audytorium jest niepodzielna. Zamiast dyskusji moe wchodzi w gr tylko monolog.
BC) Dyskusja midzy egzostatykami polega na tym, e kady zabiera gos, kiedy chce
(mwmy wszyscy naraz, to si prdzej wypowiemy) i traktuje to jak wystp. Miejsce
argumentu zajmuje kalambur, paradoks, zrczny bon mot, ironiczny Zwischenruf, nie o
przekonywanie audytorium chodzi, lecz o wywoanie podziwu, o aplauz. Tak wygldaj
zebrania aktorw.
B) Dyskusja statykw polega na formuowaniu pogldw z powoaniem si na zasady
majce wiadczy o susznoci tym pogldw. Prowadzi ona do zgodnoci pogldw, gdy
dyskutanci uznaj takie same zasady tak przebiega dyskusja matematykw. W razie
rozbienoci zasad jedynym wynikiem dyskusji jest konfrontacja pogldw, w ktrej kady
dyskutant pozostaje przy swoim tak przebiegaj dyskusje wyznawcw rozbienych
doktryn. Dyskusja staje si jaowym przekomarzaniem, gdy dyskutanci posuguj si takimi
samymi wyrazami, ale przypisuj im rne znaczenia podcigajc je pod rozbiene zasady.
Wszyscy mwi niby o tym samym, a jednak kady o czym innym, zarzucajc sobie
wzajemnie bdno pogldw typowym tego przykadem s spory filozoficzne. Mona
te wyodrbni dyskusj szkolarsk, w ktrej argumentacj jest powoywanie si na
autorytety, tj. zaoycieli rozmaitych szk. Dyskusja taka sprowadza si do cytowania
ich wypowiedzi oraz wytykania sobie niedokadnoci cytatw albo bdno ich interpretacji.
AB) Dyskusja endostatykw polega na tym, e kady z nich mniej mwi, a wicej
sucha, ale nie po to, eby dowiedzie si, co mwca mwi, lecz po to, eby si zorientowa,
co si za tym kryje. Endostatyk bowiem nie dzieli dyskutantw na majcych i nie majcych
racji, lecz na sojusznikw i przeciwnikw. Dyskutujcy endostatycy to typowi delegaci
przybywajcy na zebranie z dyrektywami swoich mocodawcw. Zaoponowaliby nawet
wobec wypowiedzi, e dwa razy dwa jest cztery, gdyby uznali, e jest to niezgodne z
otrzymanymi dyrektywami. Tak przebiega zebranie organizacji midzynarodowych.
A) Dyskusje endodynamikw polegaj na tym, e nikt nic nie mwi. I nic dziwnego,
bo przecie endodynamicy chc gromadzi informacje, a nie wydawa. Jedyne, co
305

endodynamik miaby do powiedzenia, to ujawnienie, e zmierza do zwikszenia swojej mocy

socjologicznej (wadzy, majtku), ale po co to mwi, skoro pozostali endodynamicy
doskonale o tym wiedz i sami maj takie zamiary. Tym czego mog jeszcze nie wiedzie s
tylko szczegy, konkretne dane, w czym mianowicie kady z nich widzi aktualnie swj
interes. aden jednak nie kwapi si do udzielania informacji na ten temat, bo ju samo tylko
ujawnienie wasnego interesu moe si okaza zym interesem. Jeeli wic do zebrania
endodynamikw w ogle dochodzi, to tylko z takiego wzgldu, e chcc si czego o cudzych
interesach dowiedzie, trzeba w zamian powiedzie co o wasnych. Oczywicie, jak
najmniej, dlatego te te milczce dyskusje polegaj na owijaniu w bawen, niewiele
mwicych oglnikach, dajcych si rozmaicie rozumie aluzjach itp., a kocz si
stwierdzeniem rozbienoci lub zgodnoci interesw. Tak przebiegaj spotkania na
szczycie. Godne uwagi s rwnie spotkania endodynamikw, z ktrych jeden jest szefem
pozostaych. Musi on ich cign za jzyk, np. wymagajc wypowiedzi od wszystkich po
kolei. Uzyska wypowiedzi lakoniczne i wieloznaczne, z ktrych bdzie usiowa
wywnioskowa, czy moe ktry nosi si z zamiarem zastpienia go na stanowisku szefa.
Sam wypowiada si na kocu, albo wcale. Suchaj i nie mw nic8 pouczay wiedmy
Magbeta, jak by krlem.

Twierdzenie 15. 33 (o prezentach). Im mniejszy jest wspczynnik dynamizmu, tym

mniejsza jest skono do dawania i otrzymywania prezentw.
C) U egzodynamikw dawanie prezentw siga tak daleko, e w istocie staje si
rozdawaniem, pod byle impulsem. Gwiazda filmowa niezadowolona z nowej kosztownej
sukni, ktra nagle przestaa si jej podoba, moe j ofiarowa pierwszej z brzegu
dziewczynie, np. pokojwce z hotelu. Rwnie z przyjmowaniem prezentw egzodynamicy
nie robi ceregieli, po prostu zaciera si u nich poczucie, e co jest czyj wasnoci. Jak w
operetce Jana Straussa Zemsta nietoperza, gdzie egzodynamiczna pokojwka pod
nieobecno pani domu ubiera si najspokojniej w jej suknie i idzie na bal. Do typowych
nale te sytuacje, gdy yjcy w niedostatku starszy aktor, ktremu w zwizku z tym
urzdzono benefis, zaraz po tym zaprasza kolegw na pijatyk, na ktr wydaje wszystkie
pienidze. Egzodynamik potrafi te bez zaenowania domaga si prezentw, np. zwrci si
w barze do obcego czowieka, eby mu postawi wdk.

Tumaczenie autora

306

BC) Egzostatycy chtnie daj i bior drobne upominki, gdy nadarzy si okazja, choby
tylko pozorna. Dobieraj prezenty nie tyle uyteczne, ile gustowne, i pragn, eby takie
wanie sprawiay wraenie.
B) Statycy daj prezenty temu, komu wypada da, i bior je od tego, od kogo wypada
wzi. Przestrzegaj regu okrelajcych, co si nadaje na prezent, a co nie, w zalenoci od
osoby dajcego, od osoby biorcego oraz od sytuacji. To zreszt sami statycy wypracowali te
reguy. Szczeglnie dokadnie okrelili, jakie na prezenty nadaj si rodzaje kwiatw, jakich
kolorw, w jakiej iloci, w jakim opakowaniu. Dawanie i przyjmowanie prezentw to dla
statykw satysfakcja z uczynienia zado zasadom. W zwizku z tym wielk trosk statykw
jest te rewanowanie si. Otrzymawszy prezent nie zapominaj o daniu swojego w
odpowiednim czasie. Gdy za ich prezent zrewanowano si im prezentem wikszym, martwi
si, e widocznie popenili gaf dajc prezent mniejszy, ni naleao, i na odwrt.
AB) Enostatycy s niezbyt chtni do dawania i brania prezentw. Daj prezenty
ludziom wybranym z rozmysem, przewanie uyteczne i do cenne, przy czym pragn, eby
to przez obdarowanego zostao docenione. W taki te sposb traktuj prezenty, ktre sami
otrzymuj. Gdy endostatyk, jako kierownik jakiej instytucji, ma otrzyma prezent od
podwadnych, przykada on wag do tego, eby wrczenie odbyo si w formie wyranie
wskazujcej, e jest to prezent podwadnych dla kierownika. Podwadnych, a nie
podwadnego! Dlatego te utaro si, e z prezentem przychodzi co najmniej kilkuosobowa
delegacja (w adnym razie jednoosobowa), a jeden z jej czonkw wygasza stosowne
przemwienie, krtkie, ale nie pozostawiajce wtpliwoci hierarchicznych, kto tu jest kto.
Jednoosobowa delegacja nie wchodzi w gr, poniewa stwarzaoby to sytuacj o pozorach
rwnoci, jeden jednemu, a endostatycy nie lubi, eby zapominano, na jakim szczeblu
hierarchii si znajduj.
A) Endodynamicy nie lubi dawa prezentw, a gdy ju to robi, to dlatego e widz
w tym korzy albo te jest to forma zapaty za uzyskane przedtem usugi. Znane s
przykady milionerw przeznaczajcych wysokie dotacje na cele charytatywne, ale nie
zapominajcych przy tym odliczy tej kwoty z opodatkowania. Zakadajc fundacj naukow
domagaj si, eby nosia ich nazwisko, robi to bowiem dobre wraenie pomagajce w
interesach. Endodynamicy nie daj bezinteresownie.
Kapitalnie uj to Shaw (Kandyda) w postpowaniu przedsibiorcy Burgessa. Oto
fragment dialogu midzy nim a jego ziciem, pastorem Morellem:

307

Burgess: Trzy lata temu przez ciebie nie dostaem kontraktu. A kiedy pod wpywem
naturalnego wzburzenia napisaem ci par przykrych sw, nastawie moj crk przeciwko
mnie. Ale ja ci przebaczam, James
Morell: Co za bezwstydno!
Burgess: Czy to przystoi tak mwi kapanowi? Zwaszcza tobie?
Morell: Nie, nie przystoi. Uyem niewaciwego sowa. Powinienem by powiedzie:
do diaba z tak bezwstydnoci. Tak by ci powiedzia wity Pawe i kady uczciwy kapan.
Mylisz, e zapomniaem tej twojej oferty na dostaw odziey do przytuku?
Burgess: Dziaaem w interesie patnikw, James. Bya to oferta najnisza. Nie moesz
temu zaprzeczy.
Morell: Tak, najnisza, poniewa szwaczkom pacie nisze wynagrodzenia ni inni
pracodawcy, wynagrodzenia godowe, gorzej ni godowe. Jak miesz, czowieku,
przychodzi tu i proponowa mi przebaczenie
Burgess: Spokojnie, James, spokojnie, spokojnie! Niepotrzebnie si denerwujesz.
Przyznaem, e byem w bdzie.
Morell: Przyznae?Nic mi o tym nie wiadomo.
Burgess: Oczywicie, e przyznaem. Przyznaj to teraz. Przepraszam ci za list, jaki
ci napisaem. Czy to nie dosy?
Morell: To jest nic. Czy podwyszye wynagrodzenia?
Burgess: Tak.
Morell: Co?!
Burgess: Staem si wzorowym pracodawcom. Nie zatrudniam ju kobiet.
Zainstalowaem maszyny. aden robotnik nie dostaje mniej ni sze pensw za godzin, a
wykwalifikowani dostaj stawki zwizkowe.
Morell: Czy moliwe! No c, wiksza jest rado w niebie z powodu jednego
nawrconego grzesznika Mj drogi Burgess, najserdeczniej prosz ci o wybaczenie mi, e
mylaem le o tobie. A teraz, czy nie czujesz si lepiej po takiej zmianie? Wyznaj, jeste
szczliwszy. Wida, e jeste szczliwszy.
Burgess: Moe i tak. Chyba tak, skoro to widzisz. W kadym razie magistrat podpisa
umow. Ta cholerna banda wcibskich durniw nie chciaa ze mn gada, dopki nie zaczn
paci przyzwoitych wynagrodze.
Morell: A wic to dlatego podwyszye wynagrodzenia?
Burgess: A dlaczeg innego miabym to zrobi?
308

Ubstwo wyobrae endodynamikw sprawia, e zdecydowawszy si na danie

prezentu endodynamik nie rozmyla nad wyborem jego rodzaju, lecz po prosu daje pienidze
(czek).
Endodynamicy nie lubi te przyjmowa prezentw, dawanych z inicjatywy
ofiarodawcy, nie chc bowiem, eby ich stawiano w pozycji sabszego, potrzebujcego
pomocy. Potrafi natomiast bra bez skrupuw prezenty, ktre sami wymuszaj na sabszych
w celu podkrelenia ich uzalenienia od siebie. Wanie dlatego wasale przynosili dary swoim
feudaom

Twierdzenie 15. 34 (o stroju). Im mniejszy jest wspczynnik dynamizmu, tym

mniejsze jest przywizanie do wasnego wygldu.
C) Egzodynamicy, jako ludzie noszcy cay swj wiat w sobie, i pragncy go
udostpnia wszystkim, najchtniej chodziliby nago. Bez oporw rozbieraj si nie tylko w
sytuacjach intymnych, ale i publicznych (w ktrych to jest dopuszczalne w zupenoci lub z
niewielkimi ograniczeniami), np. na play, w konkursach urody, przy pozowaniu malarzom i
rzebiarzom (modelki), w balecie (tancerki), przy wystpowaniu w filmowych scenach
erotycznych, w scenach strip-tease itp. W swej istocie skonno do obnaania ciaa, w
przewiadczeniu o jego piknie, jest takim samym przejawem egzodynamizmu, jak skonno
do obnaania swojej wyobrani w przewiadczeniu o jej piknie. Kady egzodynamik obnaa
to, co mu si wydaje najpikniejsze.
BC) Egzostatycy nie s przewiadczeni o swoim piknie, oni chc tylko atrakcyjnie
wyglda, a poniewa natura niewszystkich i niejednakowo obdarza wdzikami, wic
niektre trzeba raczej ukrywa, inne za sztucznie podkrela i tak oto pojawia si sprawa
stroju. Egzostatycy pragn wyrnia si indywidualn elegancj, strojem zwracajcym
uwag oryginalnoci, choby miaa ona polega tylko na ekstrawagancji (niegdy czarne
peleryny modych poetw, dugie wosy dzisiejszych gitarzystw itp.). Gwiazdy filmowe
zamawiajc stroje, zastrzegaj sobie ich wykonanie w jednym tylko egzemplarzu (model).
Dla stroju, ktry sta si powszechnie modny (spospolitowa si) egzostatycy trac
zainteresowanie i szukaj sobie czego nowego.
B) Dla statykw strj, jak wszystko inne, musi by zgodny z ustalonymi zasadami,
przepisowy. Strojem statykw jest uniform w najoglniejszym tego sowa znaczeniu moe
nim by mundur, garnitur, kostium itp., obowizujcy w danym rodowisku lub przyjty
powszechnie jako panujca moda. W odrnieniu od egzostatykw, ktrych przeraa, e kto
309

inny mgby si ubra tak samo jak oni, statykw razi, gdy kto si wyamuje z powszechnej
jednolitoci strojw.
AB) Endostatycy stosuj si tylko do oglnych zasad, jakim strj powinien
odpowiada. Do szczegw nie maj zainteresowania, a nie chcc wyglda cudacznie,
poprzestaj na szczegach uniwersalnych, ktre przetrwaj wszelkie zmiany mody. Aby
unikn decydowania o wyborze fasonu kadego nowego ubrania, dbaj o to, eby mie
ubranie solidne, w dobrym gatunku, a dziki temu trwae. Bd wiec mogli je nosi dugo,
zanim si problem ubrania znw pojawi. Nieobojtne s im jedynie szczegy uwidaczniajce
ich rang hierarchiczn. Dlatego generaowie i marszakowie napoleoscy paradowali ze
wszystkimi odznakami i orderami, podczas gdy sam Napoleon nosi prost szar kapot.
A) Endodynamicy nie przywizuj adnej wagi do swojego ubrania. Chc, eby
ubranie niczym ich nie absorbowao, a wic eby byo wygodne. Chodziliby w nim przez cae
ycie, gdyby kto inny nie zadba o ich garderob, a i to niewiele pomaga, bo nawet nowe
ubranie prosto spod igy nosz tak, e wyglda jak stare i zaniedbane. Tylko z wielkiej
koniecznoci poddaj si rygorom ubraniowym, ale na wasn koronacj nie sposb przyj w
byle czym. Rzecz jasna, nie uznaj adnej mody. Co nie przeszkadza, e np. jako waciciele
wielkich domw mody mog wiele zarabia na modzie dla innych.

Twierdzenie 15. 35 (o ceremonialnoci). Im mniejszy jest wspczynnik dynamizmu,

tym wiksza jest wymagana ceremonialno.
C) Egzodynamik zachowuje si w sposb naturalny i tego samego oczekuje od innych,
nie odczuwa potrzeby ceremonii, rytuau, konwenansw. Przykadem moe by zachowanie
si cyganerii artystycznej, ubierajcej si niedbale, odwiedzajcej si bez zaproszenia w
nieprawdopodobnych porach dnia i nocy itp. Brakiem manier doprowadza swoj
arystokratyczn matk do rozpaczy bezceremonialny profesor Higgins (Shaw, Pigmalion).
Egzodynamik dobrze si czuje w atmosferze uwielbienia, ale nie robi nic, aby je wywoa.
BC) Egzostatyk uznaje ceremonia stylowy, wyraajcy si w elegancji z
indywidualnymi akcentami, ale nie wymaga go od innych. Przeciwnie, chciaby si nim od
innych wyrnia. Na przykad, wirtuoz wychodzcy na estrad we fraku wcale nie oczekuje,
e we frakach bd wszyscy mczyni na widowni ani nawet czonkowie orkiestry. Chciaby
si on ponadto odrnia od innych wirtuozw, ale z tym sprawa jest trudniejsza, bo ich
obowizuje taki sam ceremonia. Jedyne, co mu pozostaje, to wyrnia si wietnym krojem
fraka, elegancj jego noszenia. W lepszej sytuacji s artystki (pianistki, piewaczki), bo
310

chocia kada wkada dug sukni, to jednak indywidualnych szczegw moe by wiele.
Egzostatycy lubi sucha komplementw, z ktrych szczeglnie im miymi s burzliwe
oklaski ale to ju do ceremoniau nie naley, komplementy mog by albo nie, zalenie od
decyzji komplementujcych.
B) Statycy, z ich przywizaniem do zasad, nie lubi zostawia pola do dowolnoci,
tote istn obsesj sta si u nich ceremonia towarzyski. Cae pokolenia statykw
wypracowyway savoir vivre, okrelajcy, z kim si najpierw przywita, kogo przed sob
przepuci, z kim rozmawia stojc, oraz tysice innych rzeczy. Drobne nawet naruszenia
tego kodeksu urastaj do rzdu wydarze mogcych zakci stosunki rodzinne,
przyjacielskie koleeskie i ssiedzkie. Komplementy nie weszy do ceremoniau statykw,
ale za to znalazy si w nim konwencjonalne grzecznoci (podzikowania, gratulacje,
kondolencje itp.), ktrych zaniedbanie lub spnienie jest ceremonialnym uchybieniem.
AB) Nie naley jednak sdzi, e statycy wyczerpali wszystkie moliwoci.
Przecignli ich endostatycy, ktrzy stworzyli ceremonia hierarchiczny, majcy ponadto
uwydatnia, kto jest kim. Od dawna ostoj takiej ceremonialnoci by korpus oficerski, ze
szczegow formalizacj tytuowania, meldowania si itp., nawet poza sub, np. w kasynie
oficerskim, gdzie nie wolno byo rozmawia, gdy komendant opowiada stare dowcipy.
Ceremonia hierarchiczny, cho mniej sztywny, istnieje take poza wojskiem, np. w
uniwersytetach, szpitalach, urzdach. Naley doda, e endostatyk przykada wag do
honorowania go rwnie w sytuacjach nie objtych ceremoniaem.
A) Szczytowym osigniciem by jednak ceremonia dworski (etykieta), stworzony
przez endodynamicznych monarchw. Sami bywali wprawdzie bezceremonialni, ale od
podwadnych wymagali rewerencji w formach okrelonych w najdrobniejszych szczegach.
Opanowanie sztuki skadania ukonu dworskiego wymagao dugotrwaego wiczenia.
Dodajmy, e wymuszajc czoobitno endodynamik nie zwraca uwagi na czoobitnych, lecz
na tych, ktrzy nimi by nie chc. Dyktuj mu to jego skojarzenia awersyjnych decyzji.

SZCZEGOWE PRZEJAWY DYNAMIZMU CHARAKTERU (Tabl. 15.2)

Rodzaj
dynamizmu
Nr Klasa
tw charakteru

Egzodynamizm

Egzostatyzm

Statyzm

Endostatyzm Endodynamizm

BC

AB

Ukierunkowanie
Rozpraszanie
1
ycia

Przewaga
Rwnowaga
rozpraszania
gromadzenia
nad
i rozpraszania
gromadzeniem
311

Przewaga
gromadzenia
Gromadzenie
nad
rozpraszaniem

Intensywno
ycia
Stosunek do
3
zasad
4 Pragnienie
5 Upodobanie

ywioowo

Rozmaito

Kapryno
Przeywanie
Wypowiedzi

6 Dziaalno

Tworzenie

Motywacja
zachowania
Rnorodno
8
zachowania
9 Przekonania
10 Moralno
7

11 Poczucie prawa

Miarowo

Wygodno

Spokojno

Indywidualizm Pryncypialno

Elastyczno

Arbitralno

Podziw
Popisy

Uyteczno
Dziaania

Korzy
Zdobycze

Sprawiedliwo
Porzdek
Praca
Interpretowanie
Porzdkowanie
Zabawa
Rozrywka

Organizowanie
Wadanie
Gra

Spontaniczno

Efektowno

Systematyczno Efektywno

Celowo

Gbia

Styl

Norma

Ekspansja

Metoda

Dowolno
Chwiejno
Wierno
Adaptacja
Koniunkturalno
Moralno wasna Estetyzm
Rygoryzm
Praktycyzm
Amoralno
Uchylanie si od
Omijanie prawa
Ponadprawno
Pozaprawno
prawa
Legalizm
utrudniajcego
krzywdzcego
wiat
wiat
wiat urojony
wiat prawidowy
wiat opanowany
upikszony
usprawniony

Wyobraenie
wiata
Odbieranie
13
informacji
Przedmiot
14
wspomnie

atwowierno

Pobieno

Dosowno

Podejrzliwo Nieufno

Aktualne przeycia

Niedawne
sukcesy

Dugotrwao

Dawne poraki

15 Pamitanie uraz

Nie pamita

Pamita krtko

Pamita do czasu
Pamita dugo Nie zapomina
zadouczynienia

Wielomwno

Ozdobno

Zwizo

12

Obfito
informowania
Wierno
17
informowania
18 Objawianie uczu
16

19 Mimika

Zmylanie
Fantazjowanie
Euforia

Nieaktualne
zagroenia

Lakoniczno Milkliwo
Zatajanie
Skrywanie
Powcigliwo Opanowanie
Twarz
Twarz skupiona
nieprzenikniona
Przezorno
Przebiego
(plan)
(program)

Koloryzowanie Prawdomwno Niedomwienia

Egzaltacja

Szczero

Twarz przejmujca Twarz wyrazista Twarz otwarta

Decydowanie
Nieopatrzno
Lekkomylno Prostolinijno
(improwizacja) (harmonogram
(przewidywanie) (impulsywno)
Poczucie
Naiwno
Ryzykanctwo Odwaga
Ostrono
21
niebezpieczestwa
Niecierpliwo Punktualno
Cierpliwo
22 Poczucie czasu Niezwoczno
Wasny wygld Dom
Instytucja
23 Poczucie terenu Wasna osoba
Stosunek do
Swoboda
Opr
ZdyscyplinowanieNapr
24
panowania
Stosunek do
Krytyka
ad
Poprawa
Nieorganizacyjno
25
organizacji
organizacji
organizacyjny
organizacji
Stosunek do
Eksploatacja
ycie przyrody
Pikno przyrody Prawa przyrody
26
przyrody
przyrody
Stosunek do
Rozrzutno
Szczodro
Oszczdno
Skpstwo
27
posiadania
Oddziaywnie:
Objawianie uczu; Protestowanie Argumentowanie Zastraszanie
28
informacyjne;
20

312

Zapobiegliwo
Bezterminowo
wiat
Przemoc
Wykorzystanie
organizacji
Ujarzmianie
przyrody
Zachanno
Bezzasadno

energetyczne
Nawizywanie
29
kontaktw
Reakcja na
30
krytyk

Bezbronno

DemonstrowanieKaranie

Bezporednio

miao

Zdziwienie

Zakopotanie

Urok
31 Zjednywanie ludzi Wywoywanie
uwielbienia
32 Dyskusja

Monolog

33 Prezenty
34 Strj

Rozdawanie
Nago

35 Ceremonialno

Naturalno

Presja

Gwat

Przyzwoito

Niemiao

Skrpowanie

Zawstydzenie

achnicie

Wcieko

Operatywno
Okazywanie
uytecznoci
Trzymanie si
Popisy mwcw Deklaracje zasad
dyrektyw
Okazyjne
Rewanowane
Uroczyste
Oryginalny
Przepisowy
Praktyczny
Ceremonia
Ceremonia
Ceremonia
stylowy
towarzyski
hierarchiczny

Wdzik
Podobanie si

Prawo
Udowadnianie
susznoci

Potga
Udzielanie
korzyci
Milczenie
Wymuszane
Obojtny
Ceremonia
dworski

Tablica 15. 2 uwydatnia dwie istotne prawidowoci charakterologiczne.

W kierunku pionowym podane s przejawy dynamizmu dla poszczeglnych klas
charakteru. Dziki temu zaobserwowanie jakiego przejawu u okrelonego czowieka
pozwala okreli jego klas charakteru, a na tej podstawie wnosi o pozostaych przejawach
bez koniecznoci ich zaobserwowania. Teoretycznie do wyznaczenia dynamizmu charakteru
moe posuy stwierdzenie ktregokolwiek przejawu, praktycznie jednak dogodniej jest bra
pod uwag przejawy najatwiej i najpewniej stwierdzane. Na przykad zamiast wypytywania
kogo, jak sobie wyobraa wiat, albo obserwowania, czy przez dwadziecia lat nie zmieni
przekona, prociej jest zobaczy, jak si ubiera, jak mwi, jak dyskutuje, jak mieszka itp.
W kierunku poziomym, od strony lewej ku prawej, podane s przejawy dynamizmu
zmieniajcego si z biegiem ycia. Dziki temu, znajomo aktualnej klasy charakteru
okrelonego czowieka pozwala przewidzie, jak bdzie si przejawia dynamizm jego
charakteru z upywem czasu.
Pozostaje wyjani, czy mona polega na informacjach podanych w tablicy 15. 2 i w
poprzedzajcych j twierdzeniach, a mianowicie, czy dla okrelonej klasy charakteru
rzeczywicie wystpuj wszystkie wymienione przejawy dynamizmu.
Moemy si o tym przekona. Wedug przedstawionej tu teorii dynamizm charakteru z
biegiem ycia zmienia si w kierunku od egzodynamizmu do endodynamizmu, skd wynika,
e dzieci powinny mie charakter egzodynamiczny (C), a w szczeglnoci, e:
1. wszystko rozpraszaj, nic nie gromadz,
2. szukaj przyjemnoci bez wzgldu na mogce potem nastpi przykroci, s
ywioowe,

313

3. s kapryne, nie maj przywizania do adnych zasad, nie naginaj swojego

postpowania do niczyich wymaga,
4. pragn atrakcyjnych przey i snucia wasnych wyobrae,
5. lubi wypowiada si o swoich wyobraeniach i przeyciach,
6. lubi marzy i opowiada swoje marzenia,
7. zachowuj si spontanicznie, reaguj natychmiast,
8. trudno przewidzie, jak zachowaj si za chwil, cigle spotyka si u nich co
nowego,
9. pogldy zmieniaj si im nieustannie, ledwie czego im si zechce, a zaraz im
si odechce,
10. nie maj skrupuw moralnych, za dobre uwaaj wszystko, co sprawia im
przyjemno,
11. nie znosz nakazw i zakazw,
12. urojenia swojej wyobrani traktuj, jak gdyby to bya rzeczywisto,
13. s atwowierne,
14. nie wspominaj przeszoci, zwierzaj si z tego, co w danej chwili myl,
15. s bardzo wraliwe na przykroci, ale szybko o nich zapominaj,
16. mwi bardzo duo, ile tylko zd powiedzie,
17. zmylaj, fantazjuj,
18. silnie objawiaj swoje uczucia, sowami, gestami, wyrazem twarzy,
19. maj twarze przejmujce, zagadkowe, sprawiajce wraenie, e chocia tyle si
na nich objawia, to nie jest to jeszcze wszystko,
20. s nieopatrzne, nie przewiduj skutkw tego, co robi, postpuj impulsywnie,
21. s naiwne, nie zdaj sobie sprawy z niebezpieczestwa,
22. s

niecierpliwe,

na

przyjemnoci

nie

lubi

czeka,

domagaj

si

natychmiastowego spenienia obietnic,

23. nie przywizuj si do terenu, lubi zmiany miejsca pobytu,
24. lubi swobod, nienawidz przemocy,
25. s nieorganizacyjne, nie lubi rygorw,
26. przeraa je okruciestwo,
27. s rozrzutne, pienidze si ich nie trzymaj,
28. s skore do miechu, krzyku, paczu, wobec przemocy zachowuj si
bezbronnie,
314

29. s bezporednie, objawiaj swoje uczucia kademu,

30. s rozbrajajce, zdyy ju dawno zapomnie tego, o co teraz ma si do nich
pretensj,
31. s urocze przez to, e s takie, jaki s, przez samo swoje istnienie,
32. lubi same mwi, nie lubi sucha,
33. rozdaj wszystko swoje i bez zaenowania bior cudze,
34. bez skrpowania si obnaaj,
35. zachowuj si naturalnie, nie lubi ceremonii.
Jak wida, wszystko si tu zgadza z empiryczn, tak ju dzi rozleg, wiedz o
dzieciach a przecie wymienione przejawy nie z wiedzy o dzieciach si wywodz, lecz z
analizy procesw korelacyjnych, i nie tylko do dzieci si odnosz, lecz do wszystkich
egzodynamikw, nawet trzydziestoletnich.
Ale to nie teoria si zgadza z empiri, lecz empiria z teori. Podobnie jak z
jednakowoci ksztatu walca geometrycznego i waka wykonanego przez tokarza nie wynika,
e geometria jest dobra, lecz e wykonanie waka jest dobre. Geometria bowiem jest dobra
niezalenie od tego, jak wykonywane s waki i czy w ogle s wykonywane.
Dzieci s egzodynamikami dlatego, e jest niemoliwe, eby nimi nie byy.
Dojcie do koncepcji dynamizmu charakteru i zanalizowanie jego przejaww byo
jednak moliwe tylko na gruncie cybernetyki przez ukazanie zwizkw midzy procesami
informacyjnymi i energetycznymi w sterowaniu si organizmu jako systemu autonomicznego.
Nie wida drogi, na jakiej miaoby to by moliwe na gruncie psychologii lub fizjologii.
Pojcie dynamizmu nie ma tam nawet odpowiednika terminologicznego o przyblionym
choby znaczeniu.
Czy liczba 35 twierdze o szczeglnych przejawach dynamizmu to duo czy mao? To
zaley od punku widzenia. Mona powiedzie, e jest ich o 34 za duo, bo wystarczyoby
tylko twierdzenie 15.1, z ktrego pozostae si wywodz. Tym si te objania, e wrd nich
s twierdzenia o treci zblionej bd wynikajce jedne z drugich. Z drugiej strony mona
rwnie powiedzie, e daoby si sformuowa jeszcze wicej twierdze, biorc pod uwag
rozmaite sytuacje szczeglne.
Na przykad mona doda twierdzenie o zeznaniach wiadkw w sdzie: im wikszy
jest dynamizm, tym mniej miarodajne s zeznania, i wskaza, e:
C) egzodynamik to wiadek fantazjujcy, ktry wszystko widzia, z przejciem
opowiadajcy szczegowo czyst fikcj zrodzon w jego wyobrani,
315

BC) egzostatyk to wiadek koloryzujcy, ktry traktuje swoje zeznania jako popis i
aby nie zawie oczekiwa widzw w togach, doda sporo zmylonych szczegw o
sensacyjnym posmaku,
B) statyk to wiadek, ktry wiedziony prawdomwnoci wiernie zezna wszystko, co
wie, chocia tylko dziesita cz ma jaki taki zwizek ze spraw,
AB) endostatyk to wiadek ostrony, pomijajcy szczegy, ktrych ujawnienie
mogoby doprowadzi do wyroku, jego zdaniem, niepodanego,
A) endodynamik to wiadek, ktry nic nie widzia, bo swoimi zeznaniami nie ma
nic do zyskania, a tylko moe co straci, np. narazi si na zemst rodziny oskaronego, wic
co za interes ujawni, e si co wie, i by potem cignitym za jzyk dalszymi pytaniami, od
ktrych coraz trudniej bdzie si wykrci.
Przytoczyem tu dodatkowy przykad jedynie w celu okazania, e istotne nie jest
gromadzenie coraz bardziej szczegowych twierdze, lecz przyswojenie sobie mylenia
charakterologicznego umoliwiajcego analizowanie dowolnych sytuacji.
Jednake gdyby czytelnik, naladujc list przejaww sporzdzon w odniesieniu do
dzieci, chcia sporzdzi podobn list dotyczc starcw, to nie byaby ona ju tak
jednoznaczna.
Rzecz w tym, e w granicach rozrzutu przebieg rozbudowy moe by rny, u jednych
ludzi mniej, a u innych bardziej stromy. Aby okaza, jaki to ma wpyw na dynamizm
charakteru, przypomnijmy rysunek 11. 3, na ktrym widoczny jest punkt przecicia krzywej c
(rozbudowa nierwnomierna) z krzyw (c)n=1 (rozbudowa rwnomierna zrwnowaona).
Jeeli krzywa rozbudowy nierwnomiernej bdzie przebiega powyej krzywej c, to
przetnie si z krzyw (c)n=1 w punkcie pooonym bardziej na prawo, czyli wspczynnik
dynamizmu n stanie si rwny 1 pniej ni przy rozbudowie wedug krzywej c. Wystpuje
tu

opnienie

charakteru,

tzn.

dynamizm

pozostaje

dugo

dodatni

(egzodynamizm, egzostatyzm), pno pojawia si dynamizm zerowy (statyzm), a po nim

krtko trwa dynamizm ujemny (endostatyzm, endodynamizm).
Jeeli natomiast krzywa rozbudowy nierwnomiernej bdzie przebiega poniej
krzywej c, to przetnie si z krzyw (c)n=1 w punkcie pooonym bardziej na lewo, czyli
wspczynnik dynamizmu n stanie si rwny 1 wczeniej ni przy rozbudowie wedug
krzywej c. Wystpuje tu p r z y p i e s z e n i e c h a r a k t e r u , tzn. dynamizm pozostaje
krtko dodatni (egzodynamizm, egzostatyzm), wczenie pojawia si dynamizm zerowy
(statyzm), dugo wic dynamizm bdzie ujemny (endostatyzm, endodynamizm).
316

Znaczy to, e oprcz ludzi o przecitnym przebiegu zmian dynamizmu bywaj te

ludzie, ktrych charakter przechodzi przez statyzm ju we wczesnej modoci i ktrzy wobec
tego ju w rednim wieku staj si endodynamikami, a oprcz tego ludzie, ktrych charakter
przechodzi przez statyzm dopiero w pnym wieku i ktrzy wobec tego mog ju nie doy
fazy endodynamizmu, a nawet wyranego endostatyzmu.
A zatem, w odrnieniu od maych dzieci, majcych z reguy charakter
egzodynamiczny, wrd ludzi w starszym wieku mog znajdowa si zarwno statycy, jak
rwnie endostatycy i endodynamicy, a nawet i tacy, ktrzy s jeszcze egzostatykami.
Dlatego wanie nie mona ujmowa charakteru starszych ludzi jednolicie, przez wypisanie
szczeglnych przejaww z tablicy 15.2, np. podanych tam dla endostatyzmu bd
endodynamizmu. Oczywicie nie przeszkadza to okreli charakter kadego czowieka z
osobna. Nie mona tylko z charakteru starszych ludzi uczyni jednolitego sprawdzianu
zgodnoci z teori, jak to byo moliwe w odniesieniu do dzieci.
Mona jednak poczyni pewne spostrzeenia typu statycznego, np. e wikszo
modziey to egzostatycy, e wikszo ludzi w rednim wieku to statycy, oraz e wikszo
ludzi starszych to endostatycy.
Czytelnikw moe zainteresowa, w jakim przecitnie wieku wystpuj poszczeglne
rodzaje dynamizmu. Przyjmujc dla uproszczenia, e stosunek okresu nastpnej klasy do
okresu poprzedniej klasy pozostaje jednakowy oraz e statyzm (dynamizm zerowy) przypada
na wiek 50 lat (czas tn=1 na rys. 11. 5), otrzymuje si przecitny przebieg dynamizmu wedug
zakresw wieku dla poszczeglnych klas charakteru:
C) egzodynamizm: w wieku 015 lat,
BC) egzostatyzm: w wieku 1536 lat,
B) statyzm: w wieku 3665 lat,
AB) endostatyzm: w wieku 65105 lat.
Znaczy to, e przecitnie ludzie dochodz z biegiem ycia do endostatyzmu.
Uwzgldniajc rozrzut przebiegw dynamizmu sprbujmy naszkicowa przykadowo
przebiegi rnice si o jedn klas charakteru od dynamizmu zerowego z powyszego
przebiegu przecitnego.
Zgodnie z tym, dla ludzi o przypieszonym charakterze przyjmiemy, e w wieku 50 lat
s oni ju endostatykami, co odpowiada nastpujcemu przebiegowi dynamizmu:
C) egzodynamizm: w wieku 010 lat,
BC) egzostatyzm: w wieku 1023 lat,
317

B) statyzm: w wieku 2340 lat,

AB) endostatyzm: w wieku 4061 lat,
A) endodynamizm: w wieku 6187 lat.
Znaczy to, e tacy ludzie przechodz przez wszystkie klasy charakteru, a nawet, po
okresie endodynamizmu, staj si ostrymi endodynamikami.
Dla ludzi o opnionym charakterze przyjmiemy, e w wieku 50 lat s oni dopiero
egzostatykami, co odpowiada nastpujcemu przebiegowi dynamizmu:
C) egzodynamizm: w wieku 027 lat,
BC) egzostatyzm: w wieku 27...80 lat,
Znaczy to, e tacy ludzi nie dochodz nawet do statyzmu.
Oczywicie, jest to obliczenie tylko orientacyjne, a poza tym moliwe s przecie
przebiegi porednie midzy powyej wskazanymi, a nawet jeszcze bardziej od nich skrajne.
Uwydatnia ono jednak rodzaje przebiegw dynamizmu, umoliwiajc lepsze zrozumienie
indywidualnych rnic charakteru. Na przykad, staje si zrozumiae, e przypieszony
przebieg dynamizmu predestynuje ludzi do kariery wodzowskiej, a opniony przebieg
charakteru do kariery artystycznej.
Pojcie opnienia charakteru powstaje w zgodzie z potocznym okreleniem, e kto
jest duym dzieckiem, a pojcie przypieszenia charakteru pozostaje w zgodzie z
okreleniem,

kto

jest

wczenie

dojrzay.

Zrozumiae

jest

te

odczucie

nieprawdopodobiestwa, eby dziecko mogo mie charakter starca albo eby starzec mg
mie charakter dziecka.
W adnym razie nie naley sdzi, e istnieje wiek, w ktrym koczy si jedna klasa
charakteru, a zaczyna nastpna (podobnie jak nie mona twierdzi, e w okrelonym wieku
czowiek przestaje by niskiego wzrostu, z zaczyna by redniego wzrostu.). Skala
dynamizmu jest ciga, a podzia jej na pi klas charakteru jest jedynie uproszczonym
sposobem mwienia.
O ile jednak podzia ycia na okresy jest spraw bez wikszego znaczenia, to sam fakt,
e dynamizm charakteru zmienia si, i to w kierunku od egzodynamizmu do endodynamizmu,
ma nadar istotne konsekwencje.
W myl oglnej tezy o zgodnoci sytuacji z charakterem (rozdzia 13) do zadowolenia
czowieka z ycia potrzebna jest zgodno sytuacji z dynamizmem jego charakteru, a
poniewa dynamizm zmienia si z biegiem ycia, wic i sytuacja powinna si zmienia
odpowiednio do zmian dynamizmu.
318

Przyjrzyjmy si, jak to wyglda w rzeczywistoci, poczwszy od wieku dziecicego.

Dziecko jako egzodynamik, potrzebuje doznawania mnstwa bodcw wnoszcych
informacje o rzeczywistym wiecie, aby na podstawie ich skojarze tworzy w wyobrani
wasny wiat urojony.
Tymczasem traktowanie dzieci jest zupenym tego przeciwiestwem. Zamiast
dostarcza dzieciom informacji o rzeczywistoci opowiada si im bajki. Zamiast pozostawi
dzieciom swobod fantazjowania aduje si w nie rzekomo fantastyczne i rzekomo
artystyczne elaboraty bajkopisw. Ju dawno pisarze nie majcy nic do powiedzenia w
literaturze z prawdziwego zdarzenia zrobili sobie zajcie zarobkowe z produkowania
literatury dla dzieci, a ostatnio powsta cay przemys wydawniczy i filmowy do
zamiecania dziecicej wyobrani.
Stworzono fikcyjny wiat zaludniony wiedmami, czarnoksinikami i krasnoludkami
oraz zagany wiat zwierzt, w ktrym nie istnieje walka o byt, jest natomiast wystawianie
cenzurek: zy wilk, chytry lis, pracowita mrwka, lekkomylny konik polny
chocia wilk poerajcy zajca nie jest bardziej zy ni zajc poerajcy traw, a koniki
polne utrzymuj si w przyrodzie nie gorzej ni mrwki. Czworonone zwierzaki w
dziecicych ubrankach chodz na dwch nogach, wiosuj na odziach, jed samochodami,
strzelaj z pistoletw.
Ale to jeszcze nic w porwnaniu z tym, co si w tym fikcyjnym wiecie wyprawia z
prawami fizyki. Nie obowizuje w nim prawo cienia ani prawo zachowania energii, ani
adne inne. Dzieci przedstawiane w filmach dla dzieci spadaj z wysokich ska, po czym
biegn dalej, jak gdyby nic si nie stao. Wpadaj do rzeki i nie ton. Przygniecione wielkimi
gazami wypezaj spod nich bez trudnoci. Rozbijaj pdzcy samochd o drzewo bez adnej
dla siebie szkody itd. Niebezpieczestwo okazuje si tylko zabawne.
To usypianie czujnoci dzieci staj si rdem nieszcz, rodzc beztrosk w
zabawianiu si zapakami, manipulowaniu niewypaami, wychylaniu si z okna, przebieganiu
przez jezdni, czepianiu si tramwajw itp. Jest ono rdem bezradnoci dzieci w takich
sytuacjach, jak np. gdy dziecko zabdzi na ulicy, gdy kto obcy zwabia dziecko do siebie,
gdy dziecko si skaleczy albo oparzy, gdy zapalia si firanka, gdy domownik zasab lub
straci przytomno itd. Zamiast o tym, jak i kiedy zaalarmowa ssiadw, policj, pogotowie
ratunkowe, stra poarn, dziecko jest wyposaone w informacje o chatce z piernikw, w
ktrej Magosia ocalia Jasia przed upieczeniem przez czarownic.

319

Na list absurdw naley te wpisa sposb mwienia do dzieci. Filmowe pieski

mwi szczekliwie, z ludzka po psiemu. Ptaki mwi w sposb, o ktrym nie wiadomo, czy
to szczebiot ptasi imitowany przez dzieci, czy szczebiot dziecicy imitowany przez ptaki.
Najwidoczniej bajkopisy sdz, e mwic do dzieci trzeba naladowa ich naiwnie brzmice
gosy i sowa, a postacie na filmach kreskowych i na ksikowych ilustracjach rysowa w
sposb naladujcy nieporadno rysunkw dziecicych. Czy bajkopisy zaczliby sztucznie
jka si rozmawiajc z jka? Albo robi bdy ortograficzne piszc list do czowieka
niewyksztaconego?
W pewnym serialu filmowym dla dzieci kreskowy puchacz penicy funkcj
konferansjera kapa dziobem recytujc: gazetki lenej numer mam. Dlaczego puchacz, a
nie czowiek, dorosy i mwicy bez kapania? Dlaczego gazetki lenej, a nie aktualnego
dziennika? Czy tym, co dzieci najbardziej interesuje, jest faszywy las z faszywym
puchaczem i z faszyw mow? Dopiero gdy dziecko stucze lustro lub zegarek, wtedy u
dorosych koniec z jzykowym mizdrzeniem si do dzieci, zaczynaj do nich mwi
normalnie i ju na temat realiw. Wywouje to u dzieci awersj do dorosych mwicych
jzykiem normalnym, bo to zawsze oznacza, e nastpi przykroci.
Czym si dzieci naprawd interesuj, mona byo zobaczy na dokumentalnym filmie
krtkometraowym o objazdowym nauczycielu wtajemniczajcym kilkuletnie dzieci w
rozkosze malarstwa. Niczego im nie narzuca, pozwala im maza plamy na arkuszach
papieru domi maczanymi w farbach, doradza, gdy by o co pytany. Gdy dzieci miay ju
do tego taszyzmu, zaczy malowa w sposb majcy co przedstawia, a na zakoczenie
pobytu nauczyciela odbya si wystawa dziecicych obrazw. Tu pytanie do czytelnikw:
jakie tematy zostay obrane przez dzieci jako tre obrazw?
Obrazy te miay tylko jeden temat: twarze ludzi dorosych! Oto jest wiat nccy
wyobrani dzieci.
Ale wiat dorosych jest dla nich hermetycznie zamknity. Dzieci nic nie wiedz o
pracy zawodowej rodzicw, zarobkach, wydatkach, nic nie wiedz o yciu uczuciowym
rodzicw. W obecnoci dzieci nie omawia si spraw istotnych. Gdy przychodz znajomi,
dzieci si wydala (idcie si pobawi), a jeeli nie ma dokd, rodzice maj si na bacznoci
wobec tematw poruszanych przez goci (nie przy dzieciach). Od dzieci wymaga si
mwienia prawdy bez wzajemnoci.
Gdy dzieci same inicjuj zabaw, bawi si w tatusia i mamusi, w pana doktora,
w policjantw i zodziei, w sklep i inne okruchy podpatrzonej rzeczywistoci.
320

Dzieci traktuje si tak, jak gdyby wiat rzeczywisty nie istnia. Jego namiastk maj
by rozmaite bajdy ciotki Adelajdy.
Dzieci, jak wszyscy egzodynamicy, pragn fantazjowa, ale na podstawie skojarze
midzy elementami zaczerpnitymi z rzeczywistoci. Tymczasem bajkopisy dostarczaj
dzieciom elementw fikcyjnych i usiuj je w fantazjowaniu wyrcza.
Gdy dziecku si marzy, e jego kot lata nad domem, urojenie to jest procesem
tworzenia. Natomiast gdy dziecko widzi latajcego kota na filmie, nie tylko samo niczego nie
tworzy, ale ma do czynienia z mistyfikacj cudzego tworzenia, gdy autorom aden kot si
nie marzy, lecz tylko zosta przez nich wybrany jako temat w wyniku spekulacji, co by tu
jeszcze niewyeksploatowanego rzuci na rynek w celu wyudzenia pienidzy od
nierozsdnych rodzicw. wiat przedstawiany przez bajkopisw jest nie tylko sfaszowany,
ale nawet jego faszowanie jest faszywe.
Caa ta twrczo jest te faszywie zaadresowana. Wyobrania dzieci jest bowiem
tak bujna, jak nigdy potem ju nie bdzie. Po kilkudziesiciu latach zostan z niej tylko
mizerne szcztki, rwnie u dorosych bajkopisw, i z takimi to szcztkami zwracaj si oni
do dzieci, mistrzw fantazjowania! Jest to taki sam bezsens, jak gdyby kto chcia skrapia
fontann.
By moe zechce kto wysun argument empiryczny: wiadomo przecie, e dzieci
lubi bajki i nawet si o nie dopominaj, a powszechno tego zjawiska wiadczy, e mamy
do czynienia z mocn empiri.
Tymczasem nic z tego nie jest prawd. Dzieci lubi bajki, ale komponowane przez
siebie, lubi je opowiada, a nie eby im je opowiadano. Dopominaj si o bajki nie dlatego,
e to s bajki, lecz dlatego, e chc, eby si co dziao, potrzebuj bowiem elementw do
fantazjowania, a tylko bajki im si udostpnia.
Rzekomo mocna empiria jest tylko faszyw interpretacj. Natomiast mocna jest
teoria, niepodwaalne bowiem jest w niej twierdzenie, e ycie rozpoczyna si od
egzodynamizmu, oraz twierdzenie, e egzodynamizm przejawia si pragnieniem wydawania
informacji.
Powszechno bdnego pogldu na rol bajek bierze si std, e doroli uwaaj si
za wycznie kompetentnych do oceny, co dla dzieci jest dobre. Kiedy niedawno kto wpad
na pomys, eby o to zapyta same dzieci za pomoc ankiety, na pytanie czy lubisz oglda
filmy kreskowe dla dzieci?, otrzymano odpowiedzi, dla ktrych reprezentatywna bya

321

wypowied dziewicioletniego chopca, e nie lubi, bo to s gupoty. Chopiec ten zasuy

na miejsce w historii.
Dziecko to czowiek o okrelonym charakterze. Trzeba dzieci traktowa powanie,
poniewa one take traktuj wszystko powanie.
O ile w okresie dziecistwa charakter jest wycznie egzodynamiczny, z prawie
nieuchwytnymi rnicami, to w okresie modoci zaczyna si on coraz bardziej rnicowa.
Na pocztku tego okresu oprcz opnionych egzodynamikw spotyka si egzostatykw,
pniej za rwnie przypieszonych statykw. Nie rozumiejc, e maj do czynienia z
rnymi charakterami, nauczyciele traktuj to jak rnice zachowania i staraj si je usuwa
przez ksztatowanie charakteru, tzn. przerabianie wszystkich uczniw na statykw, a
postpuj tak, poniewa sami s statykami. Wydaje im si, e dopiero przywizanie do zasad
czyni czowieka wartociowym.
Poniewa wczeniej czy pniej nauczyciele swj cel osigali, wic utrwalio si w
nich przewiadczenie, e by to skutek ich wychowawczych zabiegw. Nie przychodzio im
na myl, e przywizanie do zasad jest faz ewolucji charakteru, ktra sama nadejdzie (nie
pchaj rzeki, sama pynie), i ktra sama przeminie, bez wzgldu na to, czy si to gani, czy
pochwala. adna sia nie doprowadzi do wpojenia jakichkolwiek zasad egzodynamikowi, a
wic czowiekowi, ktry jeszcze nie jest statykiem, ani endodynamikowi, ktry ju nie jest
statykiem.
Za podstawow zasad do wpajania statyczni nauczyciele uwaaj utrzymywanie
porzdku, a jednakowo za jego idea. Jednakowo to przeciwiestwo rnorodnoci, a
rnorodno to przejaw egzodynamizmu, tote wchodzc do szkoy dziecko staje si
przedmiotem

uporczywej

walki

statyzmu

egzodynamizmem.

Nauczyciele

lubi

jednobarwno okadek zeszytw szkolnych uczniowie wol rnobarwno. Nauczyciele

aplikuj uczniom gimnastyk jako zajcie, w ktrym wszyscy maj wykonywa jednakowe
ruchy na komend uczniowie wol zabawy ruchowe, w ktrych kady robi co innego i na
co ma ochot. Nauczyciele chc, eby uczniowie nosili mundurki szkolne uczniowie
unikaj tego, jak tylko mog, w czym s czsto wspierani przez rodzicw, niechtnych
cigym wydatkom na nowe mundurki, jako e modzie szybko wyrasta ze starych.
Nauczyciele maj na to argument, e obowizek noszenia mundurkw zapobiega rywalizacji
midzy strojnymi uczennicami (bo gwnie o dziewczta w tym argumencie chodzi) z
zamonych rodzin a ich biedniejszymi koleankami. Ale to tylko hipokryzja, przecie nie o
usuwanie rnic spoecznych tu idzie, lecz tylko o to, eby w szkole nie byo ich wida.
322

Przypomina to takie szpitale, w ktrych biae drzwi s w pobliu klamki powleczone szar
farb w celu utrzymania czystoci, chocia jest to tylko utrzymywanie niedostrzegalnoci
brudu.
Powaniejsz jednak spraw ni jednakowo wygldu jest to, e ideaem de
nauczycielskich jest dobry ucze, pilny, posuszny. Jest w tym niezrozumienie, e do
szkoy chodzi si po to, eby sta si tam wyksztaconym dorosym, a nie dobrym uczniem.
Podobnie jak na kurs samochodowy chodzi si po to, eby sta si kierowc, a nie dobrym
kursantem. Dlatego wanie za kierownic samochodu wiczebnego siedzi kursant, a nie jego
instruktor. To kursant podejmuje decyzj, instruktor za udziela mu uwag i na wszelki
wypadek trzyma nog na dodatkowym hamulcu. Tymczasem w zwykej szkole ucze nie ma
nic do decydowania, ma tylko wchania wiadomoci, nauczyciel ustawia si do niego jak do
podwadnego i za szczyt szczcia uwaa zrobienie z niego podwadnego wzorowego, czyli
uksztatowanie jego charakteru. Kursant samochodowy wiedziaby, co zrobi, gdyby jego
zechciano w podobny sposb traktowa. Ucze natomiast nie wie, e jest nabierany. Gdyby
nawet wiedzia, to nie umiaby na to zareagowa. A gdyby umia, to by nie zareagowa, bo
naraziby si na represje.
Charakter nie jest do ksztatowania, lecz do doskonalenia, przez stwarzanie sytuacji
zgodnych z charakterem. Aby jednak doskonali charakter ucznia, nauczyciel musiaby ten
charakter najpierw rozezna, a umiejtno tego rodzaju powinna by podstawow
kwalifikacj do uprawiania zawodu nauczycielskiego. A tymczasem c nauczyciele wiedz o
charakterze swoich uczniw? Gdy maj do czynienia z charakterem przypieszonym, tj. z
wczesnym statyzmem, uwaaj to za sukces swoich metod wychowawczych. Gdy maj do
czynienia z charakterem opnionym, tj. z cigle jeszcze trwajcym egzodynamizmem,
mwi e ucze jest trudny, wpisuj mu negatywne oceny ze sprawowania, monituj go za
krnbrno i nawouj, eby si poprawi. Dowiedziawszy si po latach, e si wreszcie
ustatkowa, bd si oddawa zudzeniom, e to dalekosiny wpyw ich nauczycielskich
stara.
Przerabianie dynamizmu czyjego charakteru to strata czasu i energii, a jeeli jest
uporczywe, to prowadzi do walki (daremnej) i nienawici (gbokiej). Dynamizmu charakteru
nie mona te nikomu wyperswadowa, gdy do perswazji ustawia si on tak wanie, jak to
wynika z jego dynamizmu charakteru. Aby skorzysta z perswazji, musiaby sobie wymieni
homeostat na inny. Kot miauczy, a pies szczeka powiedzia Hamlet.
Historia i sztuka obfituj w postacie o wyrazistym dynamizmie.
323

Jako przykady historyczne egzodynamikw mona przytoczy takie postacie jak:

Alcybiades, Horacy, Owidiusz, Kaligula, Neron, Salome, Messalina, Heine, Proust, Joyce.
Statykami byli: Sokrates, Arystydes, Cincinnatus, Seneka.
Przykady endodynamikw: Cezar, Cromwell, Elbieta I, Richelieu, Napoleon,
Telleyrand.
Oczywicie, przy okrelaniu dynamizmu charakteru postaci historycznych naley mie
na uwadze, e rozporzdzalne o nich informacje bywaj znieksztacone, niepewne lub
niepene. Na przykad trudno byoby si wypowiada na temat charakteru Ksantypy, o ktrej
s tylko anegdotyczne okruchy informacji.
Natomiast dokadniej daje si okreli dynamizm postaci literackich, wyposaonych w
szczegy przez ich twrcw. Zastrzeenie, e chodzi o postacie fikcyjne, ktrym autorzy
mog nadawa cechy dowolne, byoby niesuszne w odniesieniu do bohaterw dzie
powszechnie i od dawna uznawanych (przez odbiorcw, a nie przez krytykw sztuki),
powodzenie takich dzie bowiem wiadczy, e charaktery w nich przedstawione s przez
odbiorcw odczuwane jako spjne (prawdziwe).
Tak na przykad, niewtpliwie egzodynamiczny charakter ma Carmen (z opery
Carmen Bizeta). Wprawdzie pierwowzr literacki tej postaci stworzy Mrime, a do opery
przykroi go librecista, ale dopiero muzyka Bizeta uwydatnia jej egzodynamizm. Natomiast
Micaela to oczywicie statyczka.
Literack egzodynamiczk jest take Manon (Prvost, Historia Manon Lescaut i
kawalera des Grieux).
Statykami s Winicjusz i Liga, egzostatykiem za arbiter elegantiarium Petroniusz
(Sienkiewicz,

Quo

vadis?).

Statycy

jednak,

jako

majcy

charakter

najmniej

zindywidualizowany, rzadko bywaj gwnymi postaciami literackimi. Przewanie stanowi

tylko to dla bohaterw miotanych namitnociami, wystpujc jako zawodowi wyraziciele
zasad i norm (nauczyciele, kapani, sdziowie, notariusze, ksigowi, kasjerzy, urzdnicy itp.).
Powodzenie, z jakim u Anglikw spotka si Sherlock Holmes (Conan Doyle'a), u
Francuzw za Arsnne Lupine (Leblanca) wynika, rzecz jasna, nie std, e pierwszy z nich
by detektywem, a drugi wamywaczem (choby dentelmenem-wamywaczem), lecz std,
e pierwszy by endostatykiem, podobajcym si czytelnikom cenicym skuteczno
organizacyjn osigan prostymi rodkami, drugi za egzostatykiem, podobajcym si
czytelnikom lubicym elegancj i efektowne popisy.

324

Jest godne uwagi, e gdy twrcy literackich charakterw wyposaaj je w cechy, z

ktrych nie wszystkie s spjne, czytelnicy odczuwaj je od razu jako nie przekonujce.
Dla przykadu, gdy pani Warren (Shaw, Profesja pani Warren), wacicielka domw
publicznych, usprawiedliwia swoje zajcie prawem czowieka do tego, eby nie y w ndzy,
jest to deklaracja charakteru endostatycznego. Nic dziwnego, e statyczny rys tego charakteru
znajduje aprobat w statycznym charakterze pryncypialnej crki. Gdy jednak matka na
danie zaprzestania haniebnego procederu odpowiada odmownie, bo ja lubi t robot,
okazuje si, e ma ona charakter endodynamiczny, a to ju jest nie do pogodzenia z czystym
statyzmem crki charakterologicznie obie panie nie maj ze sob nic wsplnego, drogi ich
musz si rozej. Wszystko to zostao przedstawione wietnie. Dopiero na kocu sztuki
pojawia si maa niespjno charakteru crki, zapowiadajcej usamodzielnienie si przez
zaoenie wasnego biura handlowego. Do tego jednak musiaaby by endostatyczk jako
statyczka nadaje si raczej do pracy w cudzym przedsibiorstwie lub w magistracie.
Wiele niespjnoci charakterologicznych spotyka si w interpretacjach roli Elizy
(Shaw, Pigmalion). Reyserowie maj skonno do traktowania tej postaci jak operetkowej
amantki, tj. do przypisywania jej charakteru egzostatycznego. Tymczasem cechy, w jaki
wyposay j sam autor, nie pozostawiaj wtpliwoci, e chodzi o charakter endostatyczny,
nawet z odcieniem przewagi endodynamizmu. Eliza to przecie bardzo przedsibiorcza
dziewczyna, umiejca organizowa swoje ycie: handluje kwiatami, ma ambicj wybicia si z
przedmiejskiego plebsu, decyduje si na pobieranie lekcji wymowy i wyoenie na to pewnej
sumy pienidzy, odnajduje adres profesora uniwersytetu i zgasza si do niego, traktujc
spraw jako transakcj. Pniej bdzie nawet groi Higginsowi robieniem mu konkurencji w
udzielaniu lekcji wymowy. Waciwe rozeznanie charakteru Elizy ma matka Higginsa,
sprzyjajca ich maestwu w przewiadczeniu, e Eliza wniesie czynnik organizacji w ycie
tego uroczego baaganiarza, ktry podj si edukacji Elizy tylko dla popisu. Wida to ju w
kocowej scenie sztuki, gdy Higgins pozostawia Elizie zadbanie o szczegy jego garderoby.
Wprawdzie Shaw zastrzega si, e nie dojdzie do tego maestwa, ale na szczcie czyni to
tylko w przypisach do swojej sztuki, prawdopodobnie chcc unikn posdzenia go o
napisanie melodramatu z banalnym happy endem. Ale publiczno czuje, na co si tam
zanosi.
Jest zrozumiae, e wyczucie charakterw u szerokiego ogu znajduje rwnie wyraz
w rozmaitych maksymach. S one nieraz rozbiene lub nawet sprzeczne ze sob, ale to

325

wskutek rnic dynamizmu charakteru osb lub spoecznoci, ktre te maksymy

sformuoway. Oto kilka przykadw.
Maksymy egzodynamikw: raz si yje, jako tam bdzie, carpe diem.
Maksymy statykw: jak sobie pocielisz, tak si wypisz, jak Kuba Bogu, tak Bg
Kubie, bez pracy nie ma koaczy, suum cuique, ora et labora, dura lex sed lex, Befehl ist
Befehl, Ordnung muss sein.
Maksymy endodynamikw: cel uwica rodki, wszystko dobre, co si dobrze
koczy, piesz powoli, qudquid agis prudenter agas et respice finem, safety first, catch as
catch can.
Biorc

pod

uwag

dynamizm

charakteru

mona

zrozumie

paradoksy

charakterologiczne, tj. rodzaje zachowania pozornie sprzeczne ze zdrowym rozsdkiem, a w

istocie powstajce wskutek rnic dynamizmu czowieka, ktrego zachowanie jest oceniane, i
czowieka, ktry to zachowanie ocenia.
Na przykad jest paradoksalne, e modzie szkolna nie lubi si uczy, chocia
naleaoby gromadzi wiedz na pocztku, aby mc z niej korzysta przez cae dugie ycie.
Zamiast tego ludzie pragn informowa za modu, a by informowani na staro (a kiedy
taki rozumny, wae do trumny jak powiedzia Boy-eleski). Wynika to z faktu, e na
pocztku jest si egzodynamikiem, a dopiero znacznie pniej pojawia si endodynamizm.
Mody ma niewiele, a i to trwoni (egzodynamizm!). Natomiast zasobny starzec chce
jeszcze wicej gromadzi, cho mu to jest niepotrzebne, postpuje jak przysowiowy dziadek
sadzcy jabonie, z ktrych na pewno nie zdy spoy ani jednego jabka (endodynamizm!).
Starych niemile zaskakuje, e gdy zdecyduj si askawie udostpni posiadane
informacje modym (np. swoim dorastajcym dzieciom), ci nie chc z tego korzysta.
Zaskoczenie starych jest wynikiem braku zrozumienia, e jako endodynamicy przechowuj
informacje ostrzegawcze dotyczce decyzji, podczas gdy modych jako egzodynamikw
interesuj zachcajce informacje dotyczce wrae.
Modym zawsze spieszno, cho cae ycie maj przed sob, a starzy s cierpliwi, cho
powinni by intensywnie uywa ycia, ktrego pozostaje im ju niewiele itp.
Jak wida, paradoksy takie daj si wyjani tylko na podstawach cybernetycznych.

326

16. SZEROKO CHARAKTERU

Kady regulator ma stref nieczuoci, w ktrej nie reaguje na zakcenia.
Dla ilustracji przypumy, e pewien regulator temperatury jest tak skonstruowany,
eby utrzymywa temperatur 800 stopni. Teoretycznie znaczy to, e gdy temperatura zmaleje
poniej 800 stopni, regulator zwikszy dopyw energii, a jeeli temperatura wzronie powyej
800 stopni, regulator zmniejszy dopyw energii. Praktycznie jednak regulator zwikszy
dopyw energii dopiero wtedy, gdy temperatura zmaleje np. poniej 780 stopni, a zmniejszy
dopyw energii dopiero wtedy, gdy temperatura wzronie powyej np. 820 stopni. W
przykadzie tym zakres temperatury od 780 do 820 stopni stanowi stref nieczuoci
regulatora wynoszc 40 stopni. Znaczy to, e na zmiany temperatury w strefie nieczuoci
regulator nie zareaguje, tj. nie zmniejszy ani nie zwikszy dopywu energii. Tak na przykad,
gdy temperatura z 800 stopni zmaleje do 784 stopni albo wzronie do 817 stopni, dla
regulatora bdzie to tak samo, jak gdyby nadal utrzymywaa si temperatura 800 stopni.
Przyczyn istnienia strefy nieczuoci jest okoliczno, e w dziaaniu regulatora
wystpuj opory, do ktrych pokonania potrzebne s dostatecznie due siy powstajce pod
wpywem zakcenia. Jeeli wic zakcenie jest tak mae, e wywoane nim siy nie
wystarczaj do pokonania tych oporw, to regulator nie zareaguje, czyli zachowa si tak, jak
gdyby zakcenia nie byo. Dopiero zakceniom wykraczajcym poza stref nieczuoci
regulator bdzie przeciwdziaa.
Skonstruowanie regulatora doskonaego usuwajcego wszelkie, nawet najmniejsze
zakcenia, jest niemoliwe, poniewa nie ma takich procesw regulacyjnych, w ktrych nie
wystpowayby adne opory. Jest to jak z noem, jest tym ostrzejszy, im ciesze ma ostrze,
std wynika, e n doskonay musiaby mie ostrze o gruboci rwnej zeru, czyli w ogle
nie istniejce (paradoks doskonaoci).
Regulatorem jest take homeostat, musi on wic mie stref nieczuoci. Dziki
dziaaniu homeostatu czowiek odrnia sytuacje zgodne z jego dynamizmem od sytuacji
niezgodnych z jego dynamizmem. Istnienie strefy nieczuoci homeostatu sprawia, e
charakter cechuje si pewnym zakresem dynamizmu. cilej wic biorc, czowiek odrnia
sytuacje zgodne z jego zakresem dynamizmu od sytuacji niezgodnych z jego zakresem
dynamizmu.

327

Znaczy to, e jeeli za dynamizm charakteru czowieka X uwaa taki dynamizm Dx,
e odpowiadajcy mu bodziec wywoa najwiksz aprobat, wskutek czego potencja
efektorowy Ve przekroczy potencja decyzyjny Vd, wywoujc decyzj (i reakcj), to kady
bodziec, odpowiadajcy innemu dynamizmowi, ale zawierajcemu si w zakresie dynamizmu
czowieka X, wywoa aprobat, wprawdzie mniejsz, ale wystarczajc do spowodowania
decyzji (i reakcji). Obserwujc wic reakcje czowieka X nie bdzie mona rozpozna, czy
zostay spowodowane przez bodce odpowiadajce dynamizmowi Dx, czy dynamizmowi
rnicemu si od niego. Bdzie mona tylko stwierdzi, e s to bodce odpowiadajce
zakresowi dynamizmu czowieka X. Jak to przedstawiono na rys. 16.1, czowiek o
dynamizmie Dx ma zakres dynamizmu od Dx1 do Dx2, tj. zakres, w ktrym potencja
efektorowy Ve przekracza potencja decyzyjny Vd.

Rys. 16.1 Zakres dynamizmu charakteru

Zamiast okrela zakres dynamizmu charakteru przez podawanie d y n a m i z m w

g r a n i c z n y c h dogodniej posugiwa si pojciem dynamizmu charakteru, o jakim bya
mowa w rozdziale 15, z uwzgldnieniem roli strefy nieczuoci. W zwizku z tym
wprowadzimy konwencj terminologiczn, wedug ktrej:
T o l e r a n c j a (T) jest to rnica midzy dynamizmami granicznymi zakresu
dynamizmu charakteru.
A zatem zakres dynamizmu charakteru jest okrelony przez dynamizm charakteru i
tolerancj. Podobnie jak zakres utrzymywania temperatury przez przykadowy regulator jest
okrelony przez temperatur regulowan 800 stopni i stref nieczuoci 40 stopni.
328

Dynamizm charakteru jest tu traktowany jako przypadajcy porodku zakresu

dynamizmu, a wic dzielcy tolerancj na poowy.
Na podstawie powyszego ujcia mona powiedzie, e dwaj ludzie X i Y maj
jednakowe zakresy dynamizmu, jeeli maj jednakowe dynamizmy (Dx = Dy) i jednakowe
tolerancje (Tx = Ty), rys. 16. 2a. Moliwe s przypadki, gdy dwaj ludzie maj jednakowe
dynamizmy, ale rne tolerancje (rys. 16. 2b), albo gdy maj rne dynamizmy, ale
jednakowe tolerancje (rys. 16. 2c) i wreszcie gdy rne s zarwno dynamizmy, jak i
tolerancje.
Gdyby tolerancja bya rwna zeru, to aden bodziec nie mgby spowodowa decyzji i
reakcji, czyli organizm byby niezdolny do sterowania si w otoczeniu. W nawizaniu do
przykadu noa doskonaego byoby to wanie ostrze o gruboci rwnej zeru.
Dziki tolerancji czowiek moe wyrnia sytuacje zgodne ze swoim charakterem
spord wszelkich moliwych sytuacji.

Rys. 16. 2 Dynamizm charakteru i tolerancja

a) jednakowe dynamizmy, jednakowe tolerancje
b) jednakowe dynamizmy, rne tolerancje
c) rne dynamizmy, jednakowe tolerancje

Mog jednak zdarza si rwnie przypadki, gdy nie ma sytuacji zgodnych z

charakterem okrelonego czowieka, lecz s tylko sytuacje mniej lub wicej niezgodne z jego
charakterem. Wwczas aprobat, a wic rwnie decyzj i reakcj, wywoa sytuacja najmniej
niezgodna z charakterem, pomimo e przypada ona poza zakresem dynamizmu, a wic i poza
granicami tolerancji. Mwic jzykiem potocznym, chodzi o przypadki, gdy czowiek
znajduje si w sytuacji przymusowej, z ktr si godzi, poniewa inne sytuacje s jeszcze
gorsze.
329

Im bardziej niezgodna z charakterem jest sytuacja, tym mniejsz wywouje aprobat.

W zwizku z tym mona wyrni pewien d y n a m i z m n i e p r z e k r a c z a l n y , poza
ktrym aprobata nie nastpuje, chociaby to prowadzio do utraty zdolnoci sterowania si,
czyli przerwania egzystencji. Mwic jzykiem potocznym chodzi o sytuacje, z ktrymi
czowiek si nie godzi, chociaby miao to spowodowa jego zgub. W celu uwzgldnienia
tego rodzaju przypadkw wprowadzimy konwencj terminologiczn, wedug ktrej:
P o d a t n o (M) jest to rnica midzy dynamizmem nieprzekraczalnym a
najbliszym dynamizmem granicznym zakresu dynamizmu charakteru.
Znaczy to, e majc swobod wyboru czowiek bdzie wybiera sytuacje przypadajce
w granicach tolerancji. Z sytuacjami przymusowymi bdzie si godzi w granicach swojej
podatnoci. Poza granicami podatnoci nie bdzie si godzi z adnymi sytuacjami, bez
wzgldu na konsekwencje.
A zatem tolerancja i podatno wyznaczaj najdalsze granice dynamizmu, w ktrych
moliwa jest a k c e p t a c j a b o d c w , tj. wystpowanie aprobaty wystarczajcej do
spowodowania decyzji i reakcji. W zwizku z tym mona wyodrbni parametr charakteru
okrelony nastpujc konwencj terminologiczn:
S z e r o k o c h a r a k t e r u (L) jest to suma tolerancji i podatnoci.

[16.1]

L =T +M

Szeroko charakteru pewnych ludzi moe by dua (szeroki charakter), innych za

maa (wski charakter), zalenie od tego, czy ich tolerancja jest dua (charakter tolerancyjny),
czy maa (charakter nietolerancyjny) oraz czy ich podatno jest dua (charakter podatny,
mikki), czy maa (charakter niepodatny, twardy).
Oto kilka przykadw objaniajcych te pojcia.
piewak majcy charakter egzostatyczny bliski egzodynamicznemu bdzie chcia
wystpowa jako solista. Natomiast piewak majcy charakter egzostatyczny bliski
statycznemu bdzie wola piewa jako chrzysta. piewak o charakterze porednim bdzie
wola wystpowa w zespole kilkuosobowym, przy czym jeeli ma dostatecznie du
tolerancj, to bdzie mu obojtne, czy jest to zesp np. dwuosobowy czy picioosobowy, a
330

jeeli ma dostatecznie du podatno, to da si nakoni rwnie do wystpowania w chrze,

chocia wykracza to poza jego tolerancj.
Endostatyk majcy charakter o przewadze endodynamizmu bdzie chcia mie
stanowisko o duym zakresie swobody decyzji. Endostatyk majcy charakter o przewadze
statyzmu bdzie wola stanowisko wykonawcy z pewnym tylko marginesem swobody
decydowania. Endostatyk o duej tolerancji przyjmie rwnie dobrze stanowisko o duym, jak
i o maym zakresie swobody decydowania.
Statyk o maej tolerancji i maej podatnoci jest rygorystyczny w przestrzeganiu
porzdku (pedant) i prawdomwnoci (weredyk).
Od uwizionego statyka o duej tolerancji mona atwo uzyska dane zeznania. Przy
maej tolerancji, ale duej podatnoci wystarczy do tego celu niewielki nacisk. Przy maej
tolerancji i maej podatnoci nie uzyska si od niego nic, nawet gdyby go zadrczono na
mier.
Granice podatnoci zarysowuj si szczeglnie wyranie u ludzi majcych du moc
jednostkow (v) i dlatego wkadajcych we wszystko wiele energii (witalno).
Oglnie mwic, czowiek o wskim charakterze prawie na nic si nie zgadza
(reaktywno bliska r = 0, brak partnerstwa). Czowiek o szerokim charakterze prawie na
wszystko si zgadza (reaktywno bliska r = 1, jako partner si nie liczy, potakiwacz).
Wobec wymuszania zachowania czowiek moe si opiera tym mniej skutecznie, im
mniejsz ma moc swobodn P s (a wic im mniejsz moc socjologiczn), czyli im wiksz
cz jego mocy fizjologicznej P stanowi suma mocy jaowej P0 i mocy roboczej Pr. W
zwizku z tym mona wyrazi szeroko charakteru za pomoc stosunku

[16.2]

L=

Po + Pr
P

Wzr [16.2] mona przeksztaci do postaci

[16.3]

L=

Po Pr
+
P P

331

a po uwzgldnieniu rwna [11.1] i [11.9]

[16. 4]

L=

P
w
+ r
va vac

Jak wida pierwszy skadnik wzoru [16. 4] jest okrelony wycznie przez waciwoci
organizmu jako systemu autonomicznego, stanowi wic skadnik szerokoci charakteru
niezaleny od otoczenia. Znaczy to, e w tym zakresie decyzje czowieka powstaj bez
wzgldu na to, czy go kto do nich przymusza, czy nie. Z porwnania rwna [16. 3] i [16. 4]
z rwnaniem [16.1] wynika, e omawiany skadnik stanowi tolerancj.
Wobec tego tolerancja wyraa si wzorem

[16. 5]

T=

Po
P

T=

w
va

czyli

[16. 6]

Natomiast drugi czon wzoru [16. 4] jest okrelony nie tylko przez waciwoci
organizmu jako systemu autonomicznego, lecz ponadto przez moc robocz Pr, stanowi wic
skadnik zaleny od otoczenia. Znaczy to, e w tym zakresie decyzje czowieka mog
powstawa pod wpywem przymusu. Z porwnania rwna [16. 3] i [16. 4] z rwnaniem
[16.1] wynika, e omawiany skadnik stanowi podatno.

332

Wobec tego podatno wyraa si wzorem

[16.7]

M=

Pr
P

M =

Pr
vac

czyli

[16. 8]

Szeroko charakteru wyraona wzorem [16. 2] jest szerokoci wzgldn,

okrelajc, jaka cz wszelkich moliwych bodcw prowadzi do decyzji i reakcji. W
przypadku braku mocy swobodnej (Ps = 0), tj. gdy caa moc fizjologiczna zuywa si na moc
jaow i moc robocz (P = P0 + Pr), szeroko charakteru wynosi L = 1 (czyli 100%). Znaczy
to, e dowolny bodziec spowoduje decyzj i reakcj. Przypadek taki zachodzi na pocztku i
na kocu ycia (brak mocy swobodnej).
Ze wzoru [16. 6] wynika, e tolerancja jest tym wiksza im mniejsza jest jako
tworzywa, i wobec tego jest najmniejsza na pocztku ycia ( T =

w
). W kocu ycia caa
va o

moc fizjologiczna jest zuywana jako moc jaowa (P = P0), wobec czego, zgodnie ze wzorem
[16. 5], tolerancja wynosi T = 1.
Okrelajc podatno, na podstawie wzoru [16.1], jako rnic szerokoci charakteru i
tolerancji otrzymuje si, e na pocztku ycia podatno wynosi M = 1

w
, na kocu za
va o

M = 0.
Tak wic ycie zaczyna si i koczy najwiksz szerokoci charakteru, na pocztku

ycia wynikajc z bezsilnoci (dua podatno), na kocu za ze zobojtnienia (dua

tolerancja).

333

Tym si objania, e dzieci s mao wyrozumiae, ale ulege. Z czasem wyrozumiao

ich wzrasta, a ulego maleje.
Starcy na ou mierci godz si z losem, przebaczaj wrogom, rozdaj majtek,
udzielaj bogosawiestw. Zarazem nie znosz jednak wywierania na nich jakiegokolwiek
nacisku, sporzdzajc testament z nikim go nie uzgadniaj, lecz dyktuj (ostatnia wola) i
zostawiaj go spadkobiercom jedynie do wykonania. Intuicyjne odczucie zerowej podatnoci
umierajcych jest tak silne, e nawet po ich mierci oniemiela pozostaych przy yciu,
nakazujc im uszanowanie woli zmarego bez deliberowania i sprzeciww, jak gdyby w
obawie, e to ogromnie rozdranioby nieboszczyka.
W cigu ycia podatno zmienia si w zalenoci od mocy roboczej, tj. od zmian
sytuacji w otoczeniu.
W przypadku gdy Pr = 0 (zbdno mocy roboczej wobec posiadania duej mocy
socjologicznej), podatno jest rwna zeru (M = 0), a wobec tego szeroko charakteru jest
rwna tolerancji (L = T). Zgodnie ze wzorem [11.15] jest to przypadek swobody zupenej (s =
1). Znaczy to, e czowiek wolny nie musi robi nic niezgodnego ze swoimi upodobaniami.
W przypadku gdy Ps = 0 (brak mocy swobodnej, a wic i mocy socjologicznej), caa
moc fizjologiczna jest zuywana na moc jaow i moc robocz (P = P0 + Pr), a wwczas,
zgodnie ze wzorem [16.1], szeroko charakteru wynosi L = 1. Zgodnie ze wzorem [11.15]
jest to przypadek braku swobody (s = 0). Znaczy to, e niewolnik nie moe by wybredny
musi akceptowa przymus (albo zgin).
Midzy tymi skrajnociami szeroko charakteru osiga minimum przy wzrastajcej
tolerancji w miar starzenia i malejcej podatnoci w miar zdobywania mocy socjologicznej,
rys. 16. 3.

Rys. 16. 3 Zmienno szerokoci charakteru (L), tolerancji (T) i podatnoci (M)

334

Tolerancja i podatno s niezalenymi od siebie skadnikami szerokoci charakteru,

wobec czego, jeeli ograniczy si do rozrniania maej i duej tolerancji oraz maej i duej
podatnoci, otrzymuje si cztery nastpujce typy charakteru z punktu widzenia jego
szerokoci (rys. 16. 4):
charakter tolerancyjny podatny,
charakter nietolerancyjny podatny,
charakter tolerancyjny niepodatny,
charakter nietolerancyjny niepodatny.

Rys. 16. 4 Szeroko charakteru

a) dua tolerancja, dua podatno
b) dua tolerancja, maa podatno
c) maa tolerancja, dua podatno
d) maa tolerancja, maa podatno

Jest interesujce, e Dumas w swoich Trzech muszkieterach przedstawi kolekcj

obejmujc wszystkie cztery typy: d'Artagnan jest tolerancyjny niepodatny, Aramis jest
tolerancyjny podatny, Athos jest nietolerancyjny niepodatny, Porthos za nietolerancyjny
podatny.
Wspycie ludzi tolerancyjnych podatnych jest bardzo atwe. Na przykad, dopki
zwierzchnik toleruje w pewnym zakresie niesubordynacj podwadnego, ktry ze swej strony
toleruje w pewnym zakresie naduycia wadzy zwierzchnika, wsppraca ich jest
335

bezkonfliktowa. Jeeli postpowanie jednego z nich wykracza poza zakres tolerancji

drugiego, wsppraca ich jest moliwa, gdy nacisk ze strony jednego znajdzie si w zakresie
podatnoci drugiego, np. gdy podwadny okae ustpliwo, aby nie utraci zatrudnienia, albo
gdy zwierzchnik okae ustpliwo, aby nie utraci pracownika trudnego do zastpienia.
Natomiast wspycie ludzi nietolerancyjnych niepodatnych jest bardzo trudne.
Na przykad, charakter nietolerancyjny niepodatny maj pedantyczni statycy.
Wspycie ich z nietolerancyjnymi niepodatnymi niestatykami jest terenem nieustannych
walk, w ktrych statycy narzekaj na najmniejsze odchylenia od wymaganego przez nich
porzdku, niestatycy za na dokuczliwo ich pretensji.
Kliniczny niemal obraz wskiego statyka przedstawi Wiktor Hugo w Ndznikach w
postaci inspektora policji Javerta. Posta ta to automat do wypeniania obowizkw. adnych
skonnoci do szukania wasnych korzyci lub chociaby do zastanawiania si nad celowoci
wykonywanej pracy (brak nawet ladw dynamizmu ujemnego), adnych skonnoci do
uciech lub chociaby do najsabszych wzrusze (brak nawet ladw dynamizmu dodatniego).
Statyk ten funkcjonowa cile wedug zasad (dynamizm zerowy) do czasu, gdy znalaz si w
konflikcie dwch zasad nie do pogodzenia: ukara Jeana Valjeana, ktry jest zbiegym
galernikiem, oraz wynagrodzi Jeana Valjeana, ktry uratowa mu ycie. W konflikcie tych
zasad postpowanie Javerta po raz pierwszy w jego yciu stao si chwiejne: ocalony przez
Jeana Valjeana zaraz go aresztowa, i zaraz potem zwolni. Jedno i drugie byo nie do
przyjcia, bo naruszao jak zasad, tote Javert popeni samobjstwo. Na to, eby y, mia
za wski charakter.
Potoczne okrelenia cech charakteru prowadz czsto do nieporozumie wskutek
nieodrniania dynamizmu charakteru od szerokoci charakteru. Tak na przykad, sia
charakteru w wytrwaym deniu do kariery jest przejawem endodynamizmu, co nie
wyklucza podatnoci w ustpowaniu przed przemoc. Natomiast sia charakteru w
nieustraszonej obronie wasnych przekona jest przejawem statyzmu przy maej podatnoci.
Uczciwo z obawy przed kar jest przejawem podatnoci, natomiast uczciwo wynikajca z
przestrzegania norm moralnych jest przejawem statyzmu. Tchrzostwo jest przejawem
podatnoci, ale gdy polityk porzuca spraw ostatecznie przegran, aby ratowa, co si jeszcze
uratowa daje, to jest to przejaw endodynamizmu. Upr pomimo perswazji jest przejawem
nietolerancji, natomiast upr pomimo represji jest przejawem niepodatnoci. Czym innym jest
bezkompromisowo ludzi niepodatnych, czym innym za bezkompromisowo ludzi
pryncypialnych (statykw).
336

Brak zrozumienia roli szerokoci charakteru i jej skadnikw jest te z reguy rdem
szkodliwych, a co najmniej zbdnych tar w stosunkach midzyludzkich opartych na
zalenoci jednych ludzi od drugich. Podoem tar jest to, e zwierzchnicy (niewiadomie)
traktuj podwadnych tak, jak gdyby mieli oni szeroko charakteru nieograniczon (L = 1) i
polegajc wycznie na podatnoci (L = M). Krtko mwic, w przewiadczeniu
zwierzchnikw do spowodowania okrelonego zachowania podwadnych konieczne jest
wywieranie na nich nacisku, przy czym przez zastosowanie dostatecznie duego nacisku
moliwe jest spowodowanie dowolnego ich zachowania.
Bdno takiego przewiadczenia polega na nierozrnianiu trzech rodzajw sytuacji.
Sytuacje mieszczce si w tolerancji czowieka s zgodne z jego charakterem, s to
wic sytuacje, do ktrych czowiek ten dy. Nale do nich: uprawianie umiowanego
zawodu,

studiowanie

ulubionej

dziedziny,

prowadzenie trybu

ycia zgodnego

upodobaniami, itp. Nakazywanie dziaa objtych takimi sytuacjami jest nonsensem, wszelki
nacisk jest tu zbdny, bo i bez niego czowiek podejmuje dziaania zgodne ze swoim
charakterem, i to nawet w zakresie wikszym od nakazywanego. Historia obfituje w
przykady ludzi, ktrzy dokonali znakomitych dzie, odkry, wynalazkw itp., chocia nikt
ich do tego nie zmusza ani nie zapaci jednego grosza.
Sytuacje mieszczce si w szerokoci charakteru czowieka, ale wykraczajce poza
zakres tolerancji, s niezgodne z jego charakterem, i tylko dziki podatnoci bywaj przez
niego akceptowane. W takich sytuacjach dziaania jego s zalene od wywieranego nacisku,
dostosowanego do stawianego oporu.
Sytuacje nie mieszczce si w szerokoci charakteru czowieka s sprzeczne z jego
charakterem. Do dziaa wywoujcych jego sprzeciw nie mona go zmusi, wszelki nacisk
jest bezskuteczny.
Zdawaoby si, e ludzie kierujcy prac innych za najbardziej podane bd uwaa
sytuacje pierwszego rodzaju, tj. zgodne z charakterem wykonawcw, a przez to nie
wymagajce stosowania nacisku. Tymczasem w rzeczywistoci jest wrcz przeciwnie.
Kierownicy nie znosz takich sytuacji, a o dostosowaniu pracy do charakteru pracownika nie
chc nawet sysze. Nietrudno zrozumie, dlaczego w pojciu kierownikw tam, gdzie nie
ma nacisku, nie ma kierowania, tam za, gdzie nie ma kierowania, zbdni s kierownicy, a
ktry kierownik chciaby si okaza zbdny?
Dlatego te, gdy podwadnemu praca sprawia przyjemno, jego zwierzchnik jest
niezadowolony i zaczyna przemyliwa, w jaki sposb podwadnemu prac uprzykrzy.
337

Sposobw takich jest sporo: stawianie nadmiernych wymaga, wtrcanie si do szczegw

pracy, poddawanie podwadnego drobiazgowej kontroli, stawianie nierealnie krtkich
terminw wykonania, albo wreszcie przeniesienie do pracy nieprzyjemnej. Wszystko to
zmierza do wywoania oporu ze strony podwadnego, a wtedy stosowanie nacisku staje si
uzasadnione, zwierzchnik odzyskuje dobre samopoczucie, okaza si bowiem niezbdny!
Tego rodzaju sprawy rysuj si wyranie rwnie w szkole. W publikacjach
pedagogicznych peno jest dobrych rad, jak zwikszy skuteczno nauczania, zaleca si tam
rozmaite metody pracy nauczycieli, metody pracy ucznia, oraz metody mierzenia
skutecznoci nauczania, spord ktrych najmieszniejsza jest metoda oparta na mierzeniu
czasu, po ktrym ucze zdoa opanowa wymagany zasb wiadomoci, przy czym im
krtszy jest ten czas, tym jakoby skuteczniejsza jest metoda nauczania.
Nie zdarzyo mi si jednak napotka adnej publikacji, w ktrej zwrcono by uwag
na zjawisko okrelane potocznie jako hobby. Rzecz w tym, e gdy kilkunastoletni chopiec
zapaa dz np. modelowania samolotw, wwczas zaczyna prenumerowa czasopismo
modelarskie, korespondowa z podobnie zwariowanymi rwienikami zagranicznymi
(ktrych adresy znajduje w czasopimie krajowym) i otrzymywa ich czasopisma w drodze
wymiany, a w domu, ku utrapieniu rodzicw, zakada co poredniego midzy laboratorium a
warsztatem. Po kilku latach takiej dziaalnoci zna on technologi obrbki metali, o ktrej
jego nauczyciel fizyki nie sysza, elektrotechnik, ktrej jego klasa jeszcze nie zacza si
uczy, elektronik, ktrej jego klasa nigdy nie bdzie si uczy, obcojzyczn terminologi,
nie znan jego nauczycielom jzykw obcych, i ma za sob skonstruowanie paru generatorw
wielkiej czstotliwoci, nowoczeniejszych ni znajdujce si w tym czasie w laboratoriach
politechnicznych.
Mierzenie czasu opanowywania wiadomoci okreliem jako mieszne, poniewa
hobbysta chce, eby czas ten by dugi, a nie krtki, on chce si delektowa tym, co robi, i
wanie dlatego robi to wietnie. Gdyby mu obrzydza ycie ponaglaniem, cisnby w kocu
ca robot w kt i staby si znw normalnym uczniem funkcjonujcym na zasadzie co
jest zadane na jutro?
Ucze-hobbysta nie ma lekkiego ycia, narusza bowiem wiele szkolnych kanonw. Po
pierwsze, traktuje przedmioty nauczania nierwnomiernie, jedne pobienie, inne za
dogbnie, ksztatujc sobie w ten sposb wstpnie swj przyszy zawd tymczasem
nauczyciele uwaaj, e powinien naby wiadomoci przewidziane programem nauczania, a
nie wiadomoci potrzebne do uprawiania zawodu. Po drugie, naraa si nauczycielom,
338

ktrych przedmioty traktuje pobienie, kady bowiem nauczyciel uwaa swj przedmiot za
wany (jeli nie najwaniejszy). Po trzecie, naraa si nauczycielom, ktrych przedmioty
traktuje dogbnie, stwarzajc sytuacj, w ktrej nie on od nauczyciela, lecz nauczyciel od
niego mgby si wiele nauczy nauczyciele nie lubi takich sytuacji (zwaszcza e zdaje z
nich sobie spraw caa klasa), poniewa uwaaj si za autorytatywn wyroczni dla uczniw
zamiast za sojusznikw pomagajcych im w przechodzeniu do wiata dorosych. Po czwarte
zajcia hobbysty sprawiaj mu ogromn przyjemno tymczasem zdaniem nauczycieli
ucze powinien pracowa, utrudzi si jak przy kopaniu roww, aby sobie zasuy na
miano pilnego i pracowitego. I po pite, hobbysta sam decyduje, czym si zajmowa wicej, a
czym mniej tymczasem nauczyciel uwaa si za zwierzchnika ucznia i dlatego chce go
nauczy, jak by posusznym, a nie jak decydowa.
Nic tedy dziwnego, e decyzje uczniw o wyborze zawodu s w ogromnej wikszoci
przypadkowe. Nie mona jednak zakama wasnego charakteru, tote owi przypadkowi
zawodowcy uprawiaj pniej podwjne ycie. W granicach podatnoci uprawiaj zawd
jako wyrobnicy, ktrych trzeba pilnowa i popdza, aby speniali swoje obowizki. W
granicach tolerancji stwarzaj sobie sytuacj zgodn ze swoim charakterem, uprawiajc
uboczn dziaalno jako dyletanci. Tam si pracuje, a tu si dopiero yje.
Na zakoczenie pozostaj jeszcze do omwienia chwilowe zmiany szerokoci
charakteru.
Nage zmniejszenie mocy socjologicznej jest zakceniem wywoujcym siln awersj
i przecienie, na co homeostat zareaguje dezaprobat i odpreniem (odcicie
podtrzymywania

stanu

zakcenia).

Spowoduje

to

zmniejszenie

chwilowej

mocy

fizjologicznej, a wic, zgodnie z rwnaniem [16.5] i [16.7], chwilowe zwikszenie tolerancji i

podatnoci.
Dziki takiemu zwikszeniu szerokoci charakteru dowolne wyobraenie usunicia
zakcenia wywoa atrakcj i sprenie, wskutek czego wzronie chwilowa moc fizjologiczna
(gotowo zwalczania zakcenia), zmaleje wic tolerancja i podatno. Gdy zmniejszenie
mocy socjologicznej nie daje si usun, zwikszona moc fizjologiczna trwa do wyczerpania
zasobu energii w akumulatorze, po czym zmaleje do pierwotnego stanu. Wskutek tego
tolerancja wzronie do pierwotnego stanu, natomiast podatno wzronie powyej
pierwotnego stanu, poniewa wobec trwaego zmniejszenia mocy socjologicznej nastpi
trwae zwikszenie mocy roboczej Pr, do ktrej, zgodnie z rwnaniem [16.7], podatno jest
proporcjonalna.
339

W rezultacie wic trwae zmniejszenie mocy socjologicznej spowoduje trwae

zwikszenie podatnoci.
Tym si objania, e wskutek nagego niepowodzenia, np. degradacji, straty
majtkowej itp., czowiek po pocztkowym szoku mobilizuje si przeciw doznanemu
ciosowi, przy czym wskutek zmniejszenia tolerancji traci ochot na wiele rzeczy, ktre go
zwykle interesoway, staje si niewyrozumiay dla innych, a wskutek zmniejszenia podatnoci
staje si agresywny i opryskliwy wobec ludzi, ktrzy go o co molestuj, upominaj si,
nalegaj. Gdy po takim przejciowym stanie nastpuje rezygnacja, pogodzenie si z losem,
wtedy powracaj dawne upodobania, dawna wyrozumiao (powrt pierwotnej tolerancji), a
przy tym pojawia si ustpliwo, lkliwo (trway przyrost podatnoci).
Zjawisko przejciowego zmniejszenia podatnoci mona zaobserwowa nawet w
przypadkach drobnych niepowodze. Doceniaj to przemylni petenci, ktrzy wybierajc si
do urzdnika na kierowniczym stanowisku, staraj si uprzednio wywiedzie, czy nie jest
zmczony po podry albo czy nie mia sprzeczki z on, nie chc bowiem trafi na
przejciowe zwenie charakteru urzdnika, ktry wskutek tego mgby okaza mniej
zrozumienia dla ich sprawy.
Przy nagym zwikszeniu mocy socjologicznej wszystko przebiega w sposb
odwrotny od powyej omwionego. Nastpuje przejciowe zmniejszenie chwilowej mocy
fizjologicznej, trwajce do naadowania akumulatora, oraz zwikszenie tolerancji i
podatnoci. Gdy zwikszenie mocy socjologicznej jest trwae, moc fizjologiczna wzrasta do
pierwotnego stanu. Wskutek tego tolerancja zmaleje do pierwotnego stanu, natomiast
podatno zmaleje poniej pierwotnego stanu, poniewa wobec trwaego zwikszenia mocy
socjologicznej nastpi trwae zmniejszenie mocy roboczej Pr.
W rezultacie wic trwae zwikszenie mocy socjologicznej spowoduje trwae
zmniejszenie podatnoci.
Tym si objania, e wskutek nagego powodzenia, jak np. nieoczekiwany awans,
otrzymanie duego spadku po nieznanym krewnym, gwna wygrana na loterii itp., czowiek
pocztkowo ma wielk ochot na niezwyke atrakcje, staje si bardzo wyrozumiay dla
innych, daje prezenty, urzdza przyjcia (wzrost tolerancji) oraz atwo spenia cudze
yczenia, ulega namowom, sabo opiera si daniom (wzrost podatnoci). Gdy po takim
przejciowym stanie nastpuje przystosowanie si do polepszonej sytuacji i uznanie jej za
normaln, wtedy ustaje ochota na nadzwyczajnoci i roztkliwianie si nad cudzymi
zmartwieniami (zmniejszenie tolerancji do pierwotnego stanu), a na miejsce nadmiernej
340

skonnoci do speniania cudzych ycze i da pojawia si nieustpliwo i nieuczynno

(trwae zmniejszenie podatnoci). Wiadomo na przykad, e nowobogaccy staj si hardzi, a
ludzie nagle wyniesieni do wysokich stanowisk przystaj poznawa kolegw z awy szkolnej
i zadawa si z posplstwem.
Ustalenie

si

zwikszonej

podatnoci

charakteru

pod

wpywem

trwaego

niepowodzenia przejawia si skonnoci do zwikszania niepowodzenia. Tak na przykad,

zlicytowany biedak dorzuca jeszcze par sprztw za odchodzcymi komornikami (wszystko
zabierzcie).
Ustalenie si zmniejszonej podatnoci charakteru pod wpywem trwaego powodzenia
przejawia si skonnoci do zwikszania powodzenia. Tak na przykad, czowiek nagle
wzbogacony zaczyna potem aowa szczodroci, jak okaza w przejciowym okresie
zwikszonej szerokoci charakteru, i przemyliwa, czy nie udaoby si cho czciowo
odebra rozdanych pochopnie darw.

341

17. KONFIGURACJE CHARAKTEROLOGICZNE

Zesp rodzajw charakteru ludzi, midzy ktrymi wystpuje sprzenie, bdzie okrelany
jako k o n f i g u r a c j a c h a r a k t e r o l o g i c z n a .
Na przykad, odpowiednio do podziau dynamizmu na pi klas, mona mwi o
takich konfiguracjach, jak np. konfiguracja C BC, czyli egzodynamik egzostatyk,
konfiguracja B B, czyli statyk statyk itd.
Oddziaywania zmierzajce do spowodowania okrelonych emocji bd okrelane
jako t e n d e n c j e .
W zalenoci od rodzaju emocji mona rozrnia:
tendencje

p o z y t y w n e , czyli tendencje do spowodowania atrakcji

(powstajce gdy interesy partnerw s zgodne),

tendencje

n e g a t y w n e , czyli tendencje do spowodowania awersji

(powstajce gdy interesy partnerw s sprzeczne).

Biorc pod uwag emocje wasne i cudze mona uporzdkowa wszelkie tendencje w
kierunku wzrastajcych emocji cudzych i malejcych emocji wasnych, rys. 17.1.
Uporzdkowanie takie moe by oparte na skali cigej, ale ze wzgldw terminologicznych
dogodniej bdzie poprzesta na rozrnieniu piciu stopni tendencji, okrelonych podanymi
poniej konwencjami terminologicznymi.
Rozrniajc powodowanie atrakcji wasnych (branie) i cudzych (dawanie)
mona utworzy nastpujc skal tendencji pozytywnych:
a s p i r a c j a , czyli tendencja wycznie do wasnych atrakcji (tylko branie),
a m b i c j a , czyli tendencja do wasnych atrakcji przewaajcych nad cudzymi
(wicej brania ni dawania),
t r a n s a k c j a , czyli tendencja do wasnych atrakcji rwnych cudzym (tyle
dawania, ile brania),
s y m p a t i a , czyli tendencja do cudzych atrakcji przewaajcych nad wasnymi
(wicej dawania ni brania),
a f e k t , czyli tendencja wycznie do cudzych atrakcji (tylko dawanie).
Podobnie rozrniajc powodowanie awersji wasnych (tracenie) i cudzych
(niszczenie) mona utworzy nastpujc skal tendencji negatywnych:
z a z d r o , czyli tendencja wycznie do wasnych awersji (tylko tracenia),
342

 z a w i , czyli tendencja do wasnych awersji przewaajcych nad cudzymi

(wicej tracenia ni niszczenia),
o d w e t , czyli tendencja do cudzych awersji rwnych wasnym (tyle niszczenia,
ile tracenia),
a n t y p a t i a , czyli tendencja do cudzych awersji przewaajcych nad wasnymi
(wicej niszczenia ni tracenia),
n i e n a w i , czyli tendencja wycznie do cudzych awersji (tylko niszczenie).

Rys. 17. 1 Tendencje pozytywne i negatywne w zalenoci od poziomu i dynamizmu charakteru

Z podanego uporzdkowania tendencji wynikaj ponadto inne prawidowoci.

Najbardziej istotna spord nich jest prawidowo, e im wiksz rol odgrywa
powodowanie emocji cudzych, tym wiksza liczba informacji jest potrzeba do rozeznania
343

kontrahenta. W zwizku z tym mona rwnie powiedzie, e tendencje przedstawione na

rys. 17.1 s uporzdkowane w kierunku od oglnych do szczeglnych.
Przeledzimy to na poszczeglnych stopniach tendencji.
Aspiracje

tendencjami

najoglniejszymi,

nie

wymagajcymi

adnych

kontrahentw. Na przykad, gdy kto pragnie zosta sawnym kompozytorem, jego

kontrahentami s ludzie, ktrzy bd grywa jego utwory lub ich sucha, ale do swoich
pragnie nie musi on wcale zna tych ludzi. Podobnie czowiek zazdrosny o to, e inni s
sawni, cierpi sam (truje si) nie szkodzc innym ani ich nawet nie znajc (ma pretensje do
caego wiata).
Ambicje s tendencjami mniej oglnymi ni aspiracje, np. aby osign wicej ni
konkurent, trzeba mie przynajmniej rozeznanie, co chce on osign. Podobnie czowiek
zawistny, skonny wiele wycierpie, byleby cho troch zaszkodzi rywalowi, musi si
przynajmniej orientowa, co moe dla niego stanowi szkod.
Transakcje s tendencjami jeszcze mniej oglnymi, jako e w transakcjach trzeba
dokadnie zna warto podanego obiektu, skoro w zamian musi by dany ekwiwalent, a co
do kontrahenta trzeba mie rozeznanie, czy zgodzi si na wymian. W zwykym handlu
informacje tego rodzaju s powszechnie znane, np. wiadomo, ile kosztuje cukier oraz
dlaczego sklep chce go sprzeda, a nabywca kupi. W szczeglnych jednak transakcjach
trzeba informacje dopiero zbiera, gdy np. chodzi o cenny obraz, antyczny mebel, piercie z
brylantem itp., sprzedawca i nabywca zasigaj rady rzeczoznawcw co do jego wartoci, a
poza tym sprzedawca stara si rozezna, jak bardzo nabywcy zaley na kupnie, nabywca za,
jak bardzo sprzedawcy zaley na sprzeday. Podobnie czowiekowi mciwemu zaley na tym,
eby przeciwnik ucierpia tyle, co on sam, a wobec tego musi mie do dokadne informacje
pozwalajce mu wymierzy odwet.
Sympatie s tendencjami bardziej szczeglnymi od transakcji, gdy w gr wchodzi
kredyt, zaufanie. W zwykych transakcjach wymiana wartoci nastpuje z rki do rki, po
czym obie strony rozchodz si i od tej chwili nie musz o sobie nic wiedzie. W handlowych
transakcjach kredytowych nabywca najpierw otrzymuje podany obiekt, a sprzedawca
dopiero pniej otrzyma ekwiwalent, przy czym prawo przewiduje rodki przymusowe w
razie odmowy udzielenia ekwiwalentu przez nabywc. Niemniej sprzedawca nie jest wolny
od ryzyka, e nabywca nie bdzie w monoci udzielenia ekwiwalentu, np. wskutek
bankructwa, wypadkw losowych itp., tote nie udziela kredytu bez wywiedzenia si o
sytuacji nabywcy i bez zaufania do jego solidnoci. S to jednak tendencje niewiele rnice
344

si od zwykych transakcji. Natomiast w stosunkach interpersonalnych, w ktrych przepisy

prawne nie maj zastosowania, jedynym czynnikiem mogcym wchodzi w gr jest zaufanie.
Na przysugi ze strony kontrahenta mona liczy, jeeli przedtem jemu wywiadcza si
przysugi, tj. daje si wicej ni si otrzymuje, oraz jeeli ma si do niego zaufanie, e w
przyszoci bdzie skonny postpi podobnie. Aby jednak mie zaufanie do kontrahenta,
trzeba zna rodzaj jego charakteru. W rezultacie, bez umawiania si co do rewanu, czowiek
jest uczynny wobec partnera tylko ze wzgldu na jego charakter, a poniewa postpuje tak
odpowiednio do wasnego charakteru, wic sympatie s tendencjami opartymi na
konfiguracjach charakterologicznych. Podobnie w antypatiach, aby przyczyni przeciwnikowi
cierpie wikszych ni wasne i mc przewidywa typ jego zachowania, trzeba zna rodzaj
jego charakteru.
Afekty s najbardziej szczeglnymi tendencjami, skoro bowiem daje si wszystko za
nic, to nie jest to ju kredyt, lecz ofiara, powicenie, a do przewiadczenia, e kontrahent to
doceni i bdzie skonny odwzajemni, potrzebna jest znajomo indywidualnego charakteru
kontrahenta, a nie samego tylko rodzaju charakteru, jak to jest w sympatiach. Rzecz jasna,
afekty, jeszcze bardziej ni sympatie, s tendencjami opartymi na konfiguracjach
charakterologicznych. Podobnie nienawi, jako nastawienie wycznie na sprawianie
cierpie czowiekowi znienawidzonemu, wymaga szczegowej znajomoci jego charakteru.
Tym si objania, e np. apostoowie jednej ze zwalczajcych si doktryn maj z reguy
dokadn znajomo drugiej, nieraz dokadniejsz ni wasnej.
Gdy emocje s proporcjonalne do mocy socjologicznej, wwczas tendencje mona
okrela w sposb wymierny, mwic o braniu i dawaniu oraz traceniu i niszczeniu mocy
socjologicznej, np. pienidzy lub przedmiotw wycenionych w pienidzach (a nawet ludzi,
jak to jest przy porwnywaniu liczb onierzy zabitych po obu stronach w wyniku bitwy).
Przy braku proporcjonalnoci naley jednak mie na uwadze, e istotn rol w tendencjach
odgrywaj emocje. Na przykad, jeeli kto zgadza si sprzeda szczeglny przedmiot, a kto
inny zgadza si go kupi, za kwot okrelon przez rzeczoznawcw, to z punktu widzenia
mocy socjologicznej byaby to wymiana wartoci. Gdy jednak nabywca ogromnie si cieszy o
po jej dokonaniu, sprzedawc nurtuje myl, e zosta okpiony niepokoi go, e atrakcja
nabywcy okazaa si wiksza od jego wasnej. Moe z takich wanie sytuacji wywodzi si
zwyczaj opijania transakcji rwno doznawanych przy tym atrakcji ma zaguszy
nierwno atrakcji zwizanych z sam transakcj.

345

Z okolicznoci, e szczeglniejsze s tendencje wymagajce wicej informacji,

wynika, e tendencje oglniejsze s koniecznym, ale nie wystarczajcym warunkiem
tendencji szczeglniejszych.
W odniesieniu do tendencji pozytywnych mona na tej podstawie powiedzie np., e:
jeeli nie ma aspiracji, to nie ma ambicji (jeeli kto czego nie pragnie, to si o to
nie ubiega),
jeeli s aspiracje, to niekoniecznie s ambicje (jeeli kto czego pragnie, to
niekoniecznie si o to ubiega),
jeeli s ambicje, to na pewno s aspiracje (jeeli kto si o co ubiega, to na
pewno tego pragnie).
To samo mona powiedzie o nastpnych tendencjach pozytywnych, a do sympatii i
afektw:
jeeli nie ma sympatii, to nie ma afektu (jeeli kto nie jest uczynny, to nie jest
ofiarny),
jeeli jest sympatia, to niekoniecznie jest afekt (jeeli kto jest uczynny, to
niekoniecznie jest ofiarny),
jeeli jest afekt, to na pewno jest sympatia (jeeli kto jest ofiarny, to na pewno jest
uczynny)
Analogiczne wypowiedzi

mona sformuowa w odniesieniu

do

tendencji

negatywnych:
jeeli nie ma zazdroci, to nie ma zawici,
jeeli jest zazdro, to niekoniecznie jest zawi,
jeeli jest zawi, to na pewno jest zazdro itd.
Poniewa dowolna tendencja pozytywna oraz tendencja negatywna o takiej samej
szczegowoci nie rni si pod wzgldem informacji, a tylko pod wzgldem interesw, a
mianowicie tendencje pozytywne wystpuj u czowieka uwaajcego interes kontrahenta za
zgodny z wasnym, a tendencje negatywne wystpuj u czowieka uwaajcego interes
kontrahenta za sprzeczny z wasnym, wic samo tylko odwrcenie przewiadczenia o
zgodnoci bd sprzecznoci interesw wystarcza do przemiany tendencji pozytywnej w
negatywn lub negatywnej w pozytywn.
Tym si objaniaj nage przeskoki od antypatii do sympatii lub od sympatii do
antypatii itp.

346

Jako przykady mona przytoczy przypadki, gdy zwanieni ludzie nieoczekiwanie

dochodz do ugody, gdy po zakoczonej wojnie sojusznicy przemieniaj si w przeciwnikw,
a pokonani w sojusznikw, gdy po udanym zamachu stanu wsplnicy przemieniaj si w
rywali itp.
Literackim przykadem s losy doktora Stockmana (Ibsen, Wrg ludu), ktry by
pocztkowo popierany przez wszystkich, a pniej, gdy ujawnia si sprzeczno interesw,
ci sami ludzie potpili go jako wroga ludu.
Podobne to ma uczucie pustki powstajce zarwno po mierci osobistego przyjaciela,
jak i osobistego wroga w obu przypadkach pozostaje mnstwo informacji ju do niczego
nieprzydatnych.
Ponadto z okolicznoci, e szczeglniejsze tendencje wymagaj wicej informacji,
wynika, e im wyszy jest poziom charakteru (N) czowieka, tym szczeglniejsze tendencje
mog u niego powstawa, rys. 17.1 (grna cz rysunku przedstawia tendencje pozytywne,
dolna za tendencje negatywne). Tym si objania, e np. tendencje erotyczne ludzi
prymitywnych na og nie wykraczaj poza aspiracje (podanie), ambicje (ubieganie si) i
transakcje (rekompensata).
Ponadto na rys. 17.1 jest uwydatniona rola dynamizmu charakteru w tendencjach, a w
szczeglnoci okoliczno, e egzodynamizm (C) cechuje si przewag dawania nad braniem
(tracenia nad niszczeniem), endodynamizm (A) za przewag brania nad dawaniem
(niszczenia nad traceniem).
Oczywicie w tendencjach, w ktrych nic si nie daje bd nie bierze oraz
wszystko si bierze bd daje, rnice dynamizmu nie odgrywaj roli (poniewa nic lub
wszystko nie podlega stopniowaniu), tote krzywe A, B, C schodz si w jednym punkcie
przy aspiracjach i afektach, natomiast maj rne przebiegi przy porednich tendencjach.
Zgodnie z tym w ambicjach endodynamicy (np. politycy) staraj si zuywa jak najmniej si,
podczas gdy u egzodynamikw (np. poetw, kompozytorw) wysiek jest ogromny.
W szczeglnoci w transakcjach statycy s skoni dawa tyle, ile bior (rzetelno,
uczciwo), podczas gdy endodynamicy s skonni dawa mniej, ni bior (niedopacanie,
przechytrzanie), egzodynamicy za s skonni dawa wicej, ni bior (przepacanie,
trwonienie). Literack ilustracj wpywu egzodynamizmu moe by scena (Rostand, Cyrano
de Bergerac), w ktrej Cyrano po przepdzeniu wdrownych aktorw rzuci im na osod
sakiewk zota, po czym okazao si, e nie ma ani grosza na kolacj. Gdy jego przyjaciel
wyrzuca mu t jego zbdn hojno, Cyrano powiedzia: ale co za gest!.
347

Jeeli chodzi o sympati, to jak wida na rys. 17.1 proporcje dawania i brania s u
endodynamikw mniej wicej takie, jak u statykw w transakcjach, co oznacza, e ze strony
endodynamikw jest ju przejawem sympatii, gdy postpuj z kim przyzwoicie, nie usiujc
go wykorzysta. Okoliczno, e w proporcjach dawania i brania wystpuje u
endodynamikw dua rnica midzy sympatiami i afektami, objania niezrozumiae na
pozr przypadki, gdy wyrachowani biznesmeni nieoczekiwanie okazuj si zdolni do
gbokich, zupenie bezinteresownych uczu. Literackim tego przykadem moe by Soames
(Galsworthy, Saga rodu Forsayte'w), ywicy takie uczucie do swej crki.
W przeciwiestwie do endodynamikw sympatie egzodynamikw objawiaj si z tak
egzaltacj, e niewiele si rni od afektw. Wida to na rys. 17.1, gdzie odcinek wyraajcy
dawanie przy sympatiach egzodynamikw jest prawie takiej samej dugoci jak przy afektach.
Potwierdza si to np. w skonnoci uczennic do publicznego caowania si w usta na
powitanie i poegnanie.
Obecnie zajmiemy si bliej sympatiami i afektami ze wzgldu na konfiguracje
charakterologiczne.
Liczb moliwych konfiguracji mona okreli kad kojarzc klas charakteru z tak
sam klas i wszystkimi nastpnymi

CC
C BC
CB
C AB
CA

BC BC
BC B
BC AB
BC A

BB
B AB
BA

AB AB
AB A

AA

co daje w sumie 15 konfiguracji.

Jest to jedynie spis moliwoci, z ktrego jednak nie wynika, na czym miayby
polega sympatie i afekty oparte na poszczeglnych konfiguracjach dynamizmu. Ujawni si
to, jeli pogrupowa konfiguracje charakterologiczne w sposb podany w tab. 17.1

Tab. 17.1 KONFIGURACJE CHARAKTEROLOGICZNE

Klasy charakteru
jednakowe

nastpcze

przeciwne

solidarno

poddaczo

przywizanie

(przyja)

opiekuczo
348

(mio)

(adoracja
protekcja)
CC

CB

CA

BC BC

BC AB

BC AB

BB

BA

BB

AB AB
AA

Tablica 17.1 zawiera 11 konfiguracji, ale poniewa konfiguracje B B oraz BC

AB wystpuj dwukrotnie, wic w istocie jest to 9 konfiguracji. Brakuje 6 konfiguracji: C
BC, BC B, B AB, AB A, C AB, BC A, o ktrych bdzie mowa pniej.
W kadej grupie konfiguracji wymieniono sympatie, a w nawiasach pod nimi afekty.

Jednakowe klasy charakteru

Czowiek o okrelonym dynamizmie ma wiksze szanse stworzenia sobie sytuacji

zgodnej z jego charakterem, gdy wspdziaa z ludmi o takim samym dynamizmie, a wic
dcymi do takiej samej sytuacji. Szanse s wiksze dlatego, e sprzymierzeni ze sob ludzie
dcy do takiego samego celu dysponuj sum swoich mocy, atwiej wic im pokonywa
wsplne przeszkody, ni gdyby chcia to robi kady z osobna.
Sympatia czowieka okrelonej klasy charakteru do typu ludzi takiej samej klasy
charakteru bdzie okrelana jako s o l i d a r n o .
Afekt czowieka okrelonej klasy charakteru do wybranego czowieka takiej samej
klasy charakteru bdzie okrelany jako p r z y j a .

Konfiguracja C C
Solidarno egzodynamikw jest saba, poniewa kady z nich yje w swoim wiecie
wyobrani i tylko o nim chciaby mwi, nie suchajc o cudzych, tote jedyn podstaw
solidarnoci egzodynamikw jest wsplna niech do narzucanych im zasad i przemocy.
Dlatego dzieci wol przebywa ze sob bez udziau dorosych czynic wyjtek dla
dorosych egzodynamikw, nie o wiek bowiem chodzi, lecz o klas charakteru. Gdy w
rodzinie jest jaki wuj-figlarz, dzieci nie mog si doczeka nastpnej jego wizyty.
Solidarno egzodynamikw atwo si zaamuje, gdy jeden z nich jest wyrniany
(beniaminek).
349

Podobnie przyjanie egzodynamikw zawizuj si dla izolacji od ludzi o innym

dynamizmie.
Spotyka si je najczciej midzy egozdynamicznymi dziewcztami, ktrych wielkie
podobiestwo charakterw uatwia im zrozumienie si (w porwnaniu z brakiem zrozumienia
ze strony innych osb), skaniajc do cigego przebywania ze sob i wzajemnych zwierze.
Jednake gdy pojawi si chopiec, ktry zainteresuje si jedn z przyjaciek, przyja ich
pryska natychmiast.
Maestwo egzodynamikw sprawia wraenie, e jest to maestwo dwojga dzieci.
Atmosfera zmienia si w nim pod wpywem byle kaprysu. Zarobione pienidze rozchodz si
nie wiadomo kiedy. W mieszkaniu panuje rozgardiasz. O byle co powstaj zatargi i mijaj
rwnie szybko, jak powstay. Pocigu erotycznego egzodynamicy do siebie nie maj, ale do
zblie czsto midzy nimi dochodzi, oboje bowiem szukaj silnych przey, a poniewa nie
odczuwaj zahamowa, wic szybko dochodz do porozumienia, nie tracc czasu na
stopniowe dawkowanie wrae i wzajemne omielanie si. Nie ma u nich wsplnego
przeywania seksu, kademu chodzi tylko o wasne przeycia, partner jest tylko narzdziem,
ale krzywda mu si nie dzieje, bo i on traktuje spraw tak samo. Symetria taka nie tylko nie
utrwala maestwa, lecz przeciwnie, przyczynia si do jego rozkadu, jako e repertuar
podniet erotycznych ze strony partnera jest ograniczony, zaczynaj si powtarza, nastpuje
nasycenie, dla urozmaicenia wic trzeba sobie poszuka nowego partnera, co te
egzodynamicy robi bez adnych skrupuw. O zamiarze odejcia zawiadamiaj si krtko i
wzowato, bez aluzyjnych wstpw, zreszt nie byyby potrzebne, gdy druga strona nie
bdzie rozpacza, a nawet ktrego dnia mogaby postpi podobnie. Typowym przykadem
s maestwa midzy gwiazdami filmowymi, znane z atwoci i czstoci rozwodw, co w
opinii statykw jest przejawem rozwizoci rodowiska, a w rzeczywistoci ma podoe
charakterologiczne.
Dla egzodynamikw rozwd to nie aden dramat, to tylko przetasowanie partnerw.
Jeeli ma to posmak skandalu, to tym lepiej, bo si co nowego dzieje, zainteresowanie
otoczenia skupia si na bohaterach rozwodu, znajduj si oni w centrum uwagi, na czym
egzodynamikom tak bardzo zaley, e chtnie nawet wyolbrzymiaj sensacyjno i
skandaliczno caego ewenementu, aby zachci pras do jego rozdmuchania.
Maestwa egzodynamikw przewanie nie chc mie dzieci, egzodynamicy bowiem
nie lubi si nikim opiekowa, to raczej oni sami potrzebuj opieki.

350

Rozkadowym czynnikiem w maestwie egzodynamikw jest take pragnienie

cigania uwagi wycznie na siebie maestwo ich to nie duet, lecz dwoje solistw
yciowych. Dopki powodzenie obojga jest jednakowe, utrzymuje si rwnowaga, ale gdy
zostanie zachwiana, jeden egzodynamiczny partner nie chce pozostawa w cieniu drugiego, i
maestwo ich musi si rozpa. Nakanianie ich do cierpliwoci, wyrozumiaoci itp. jest
zupenie bezcelowe.

Konfiguracja BC BC
Podstaw solidarnoci egzostatykw jest statyczny odcie ich charakteru sprawiajcy,
e podporzdkowuj si przynajmniej jakiej oglnej zasadzie, jak np. styl panujcy w
rodowisku, wsplnota zawodowa itp. Natomiast do odchyle od solidarnoci skania
egzostatykw pragnienie wyrniania si ze rodowiska, ch popisywania si, podkrelanie
wasnej indywidualnoci. Poniewa egzostatyzm wystpuje gwnie w okresie ycia
poprzedzajcym wiek redni i u ludzi o upodobaniach artystycznych, wic te typowym
przykadem solidarnoci egzostatykw jest koleestwo spotykane u starszej modziey,
muzykw orkiestrowych, chrzystw, statystw teatralnych itp.
Przyjanie egzostatykw nie zrywaj si za lada podmuchem, jak u egzodynamikw,
ale nie s te zbyt trwae zazwyczaj wygasaj wraz z ustaniem kontaktu zawodowego lub
rodowiskowego.
Maestwo egzostatykw mona by okreli jako maestwo studenckie jest
urozmaicone, ale le zorganizowane. Potykajc si o liczne braki i bezradno wobec
nieprzemylanych wydarze, maestwo egzostatykw jest wystawione na prby, ktrych
moe nie przetrwa, gdy ktra strona si zaamie (mam tego do). Jeeli jednak nie
rozpadnie si we wczesnym okresie, to ma coraz wiksze szanse, eby sta si maestwem
zupenie szczliwym, gdy z upywem czasu egzostatycy staj si statykami, tworzc
konfiguracj charakterologiczn maestwa udanego.

Konfiguracja B B
Solidarno statykw jest silna, statycy bowiem popieraj innych statykw
wyznajcych takie same zasady, oraz zrzeszaj si w organizacjach opartych na takich
zasadach, i sucych do ich utwierdzania.
Przyjanie statykw s szczeglnie silne i trwae, co wynika z takich cech statykw,
jak wierno, szczero, rzetelno i przywizanie do dugotrwaoci. Sprawiaj one, e nawet
351

po wieloletniej przerwie w kontaktach zaprzyjanionych statykw przyja ich utrzymuje si

bez zmian.
Maestwa statykw s szczeglnie udane, opieraj si bowiem nie tylko na
przyjani, ale i na mioci, o czym bdzie mowa w zwizku z konfiguracjami przeciwnych
klas charakteru.

Konfiguracja AB AB
Podstaw solidarnoci endostatykw jest statyczny odcie ich charakteru sprawiajcy,
e podporzdkowuj si oni potrzebie tworzenia organizacji do osigania wyznaczonych im
celw. Natomiast do odchyle od solidarnoci skania endostatykw pragnienie zdobycia dla
siebie wyszego stanowiska lub odgrywania wikszej roli. Typowym tego przykadem jest
ograniczona solidarno czonkw grup kierowniczych.
Przyja endostatykw przybiera zwykle posta spki. Odcie statyczny ich charteru
zapewnia im rzetelno wspdziaania, a odcie endodynamiczny przejawia si jako
przedsibiorczo.
Podobnie te maestwo endostatykw mona by okreli jako maesk spk
dwojga zapobiegliwych osb, ktre za swoje wsplne zadanie uwaaj stworzenie sobie
dobrobytu i uzyskanie wikszego znaczenia. Czsto maestwa endostatykw s oparte na
wsplnocie zawodowej, jak np. maestwa lekarskie, adwokackie, sklepikarskie itp.Z
upywem lat, w miar jak endostatycy staj si endodynamikami, wspdziaanie maonkw
zaczyna si psu, wzajemne zaufanie maleje, pojawia si skonno do decydowania bez
uzgadniania z partnerem, dochodzi do zatargw, a potem do rozdzielania rde
zarobkowania. Z upywem czasu maestwo endostatykw moe si tylko pogarsza.

Konfiguracja A A
Solidarno endodynamikw jest saba. Kademu z nich zaley jedynie na wasnej
mocy socjologicznej i tylko lk przed jej utrat skania ich do solidarnoci midzy sob,
przeciw konkurentom.
Przyja midzy endodynamikami zawizuje si nieatwo, i co najwyej tylko w
pocztkowym okresie zdobywania mocy socjologicznej. Po jej zdobyciu koczy si przyja,
a zaczyna rywalizacja. Tam gdzie moc socjologiczna jest niepodzielna, np. wadza, o jej
opanowaniu musi rozstrzygn walka midzy byymi wsplnikami. Taki by koniec przyjani
Cezara i Pompejusza.
352

Maestwo endodynamikw to niemal traktat midzypastwowy: kada strona

pilnuje kurczowo swoich interesw, dy do podporzdkowania sobie drugiej strony, a co
najmniej do uniemoliwienia jej zdobycia przewagi. Jest to nieustanna rywalizacja o wadz.
Najczciej te maonkowie ju przy zawieraniu maestwa zabezpieczaj swj wkad
majtkowy za pomoc intercyzy, a w czasie trwania maestwa pilnuj bacznie swojego
stanu posiadania.
O wzajemnym pocigu erotycznym w takich maestwach nie moe by nawet
mowy. Dzieci rodz si w wyniku decyzji, np. eby mie spadkobiercw wadzy lub majtku.
Maestwa endodynamikw s najbardziej nieudane, jak tylko sobie mona wyobrazi,
zwaszcza e z upywem czasu nic si nie naprawi, a wszystko pogorszy. Pragnienie
postawienia na swoim, robienie na zo, mciwo itp., sprawiaj, e maestwo
endodynamikw staje si koszmarem, jego rozpad jest nieuchronny. Niekoniecznie jednak
maestwa takie kocz si rozwodem, gdy jeeli byy zawarte dla interesu, np. w celu
poczenia dwch dynastii, skoligacenia dwch arystokratycznych rodw, przeksztacenia
spki w przedsibiorstwo rodzinne itp., to rozwd mgby spowodowa tak rozlege szkody,
e spotkaby si ze sprzeciwem wszystkich osb, ktrych interesy byyby zagroone. Ju
samo to, e rozwd miaby posmak skandalu, mogoby spowodowa daleko idce straty. W
tym stanie rzeczy wyrachowanie endodynamikw zniechca ich do formalnego zrywania
maestwa, chyba w ostatecznoci. Do tego naley doda takie wzgldy, jak np. e maonek
wystpujcy o rozwd zosta by uznany w opinii otoczenia za stron sabsz, tego za
endodynamicy nie znosz. Poza tym gdyby jedna strona wystpia z inicjatyw rozwodu,
druga strona zaprotestowaaby przeciwko temu z samej przekory i robiaby niekoczce si
trudnoci. Wszystko to sprawia, e przewanie maestwo endodynamikw rozpada si
raczej tylko wewntrznie przy formalnych pozorach jego trwania. Ustala si z czasem tryb
ycia, w ktrym maonkowie istniej niezalenie od siebie, nie rozmawiaj ze sob, nawet
si wzajemnie nie zauwaaj. Stosunkowo najszczliwsze jest rozwizanie, gdy midzy
maonkami dojdzie do porozumienia, e nie uwaaj si ju za maestwo, nie maj do
siebie adnych pretensji, nie bd sobie robi adnych przykroci, a zachowaj cakowit
swobod osobistego postpowania, nie wyczajc spraw erotycznych.

Przeciwne klasy charakteru

W konfiguracjach przeciwnych (kontrastowych) klas charakteru czowiek o

okrelonym dynamizmie znajduje u partnera o przeciwnym dynamizmie akurat to, czego
353

jemu samemu brakuje, i na odwrt, u niego partner moe znale to, czego mu brakuje.
Inaczej mwic, bierze si od partnera to, czego si potrzebuje i co partner ma do dawania,
samemu za daje si wanie to, czego partner potrzebuje. Dziki temu obie strony znajduj
sytuacje zgodne z ich charakterami. Konfiguracje przeciwnych klas charakterw s wic dla
kadego czowieka tak dobre, e nie pozostaje mu ju nic wicej do yczenia. Mwic
jzykiem potocznym, mog dawa poczucie szczcia.
Sympatia czowieka okrelonej klasy charakteru do typu ludzi przeciwnej klasy
charakteru bdzie okrelana jako p r z y w i z a n i e .
Afekt czowieka okrelonej klasy charakteru do wybranego czowieka przeciwnej
klasy charakteru bdzie okrelany jako m i o .
Wymienione nazwy naley rozumie odpowiednio do podanych definicji, abstrahujc
od jzyka potocznego, gdzie znaczenia ich s bardzo rozcigliwe, co przewanie prowadzi do
nieporozumie. Dotyczy to zwaszcza wyrazu mio, uywanego beztrosko do okrelania
procesw psychicznych nie majcych ze sob nic wsplnego, zwizanych z obiektami take
nie majcymi ze sob nic wsplnego, jak np. partnerzy erotyczni, rodzice, dzieci, rodzestwo,
przyjaciele, ojczyzna, sztuka, zawd, prawda, przyroda, i co tam jeszcze. Mona nawet
spotka pseudonaukowe publikacje, ktrych autorzy zupenie na serio analizuj rne
rodzaje mioci nie zdajc sobie sprawy, e podstaw ich dywagacji jest zamt panujcy w
jzyku potocznym.
Obfito atrakcji, wystpujca w kontrastowych konfiguracjach charakterologicznych,
wywouje u osb zakochanych czstsze aprobaty i sprenia, a przez to czstsze przyrosty
mocy korelacyjnej i mocy dyspozycyjnej. Zachowaniu tych osb nadaje to (por. tablica 15.1)
objawy pozornego cofnicia si charakteru w kierunku egzodynamizmu (pozornego, gdy
rdem tych objaww u jednego z partnerw jest zachowanie drugiego partnera z jego
odejciem znikaj te wspomniane objawy). Nic dziwnego, e zakochani zachowuj si jak
odmodzeni. Nie bez powodu wic powsta aforyzm, e jest si szczliwym, dopki si jest
modym, a jest si modym, dopki si jest zakochanym.

Konfiguracja C A
Okoliczno, e zwykle egzodynamizm wystpuje we wczesnym okresie ycia,
endodynamizm za w pnym, jest przyczyn, e sympatie oparte na przeciwiestwie klas
charakteru powstaj midzy modymi kobietami i starszymi mczyznami oraz modymi
354

mczyznami i starszymi kobietami. O schadzkach ministrw z podniecajcymi call girls og

statykw dowiaduje si ze zgroz jako o skandalu towarzyskim, a co najmniej ze
zdziwieniem (tacy powani politycy z takimi dziwkami, kto by to pomyla), a tymczasem
s to sprawy majce wyrane to charakterologiczne. Endodynamik, ze swoj niemiaoci
erotyczn, nie ma kwalifikacji na donuana, wobec kobiet odczuwa skrpowanie, a
najmniejsza z ich strony zoliwa uwaga na temat jego mskiej sprawnoci (do czego maj
skonnoci ich endostatyczne, a tym bardziej endodynamiczne ony) cina lodem jego
miosne zapay. Potrzebuje on wicej kobiet zdolnych do rozbrojenia go z jego pancerza,
bezwstydnych, wyuzdanych, prowokacyjnych, i oczywicie szuka ich tam, gdzie je znale
moe. Objanianie takich sytuacji tym, e tylko bogaci mczyni mog sobie pozwoli na
urodziwe i dlatego kosztowne utrzymanki sprzedajce si za pienidze, biuteri lub
wystawne kolacje w nocnych klubach, jest punktem widzenia statykw, nie rozumiejcych, e
nikt tam nikogo nie kupuje ani nikt si nie sprzedaje, lecz tylko kada strona szuka tego,
czego potrzebuje, zgodnie z tak sam prawidowoci charakterologiczn jak ta, ktra
statykom i statyczkom kae szuka statycznych partnerw. Nie w wieku ani w pienidzach
sprawa, lecz w charakterach, bo np. statyczkom wcale nie zaley na kosztownociach, ani
nocnych lokalach, a endodynamiczki same potrafi robi interesy i zarabia sporo pienidzy,
aby je wydawa na egzodynamicznych, a wic modych gigolakw i playboyw. Takie
sprawy mog sprawia szokujce wraenie tylko dlatego, e statykw jest bardzo wielu i
wobec tego wydaje si im, e reprezentuj zdrowie moralne spoeczestwa, natomiast
doroli egzodynamicy i niezbyt starzy endodynamicy s bardzo nieliczni, a std pozr, e
stanowi margines spoeczny. Co najwyej mona by ocenia ich postpowanie w
zalenoci od tego, czy maj niski czy wysoki poziom charakteru, ale taki punkt widzenia
odnosi si rwnie do statykw. Warto rwnie doda, e omawiany rodzaj przywizania
wystpuje np. midzy egzodynamiczn crk i endodynamicznym ojcem, ktry spenia jej
kaprysy i obdarza drogimi prezentami, chocia nie ma to podoa erotycznego (bd ma nie
uwiadomione lub kamuflowane).
W mioci midzy egzodynamikami i endodynamikami strona egzodynamiczna wnosi
urod ycia, rnorodno, ktrej brakuje endodynamikom, a strona endodynamiczna
wnosi potg, ktra zapewnia bezpieczestwo bezbronnym egzodynamikom i pozwala im
kwitn. W historii zapisao si wiele mioci midzy endodynamicznymi kurtyzanami i
endodynamiczymi wadcami, obecnie za prasa czsto rozgasza romanse sawnych aktorek
(tylko egzodynamiczne aktorki staj si sawne) z potentatami finansowymi i politycznymi
355

(tylko endodynamicy staj si potentatami). Rzadsze (ale tylko dlatego, e rzadziej zdarzaj
si osobnicy o takich charakterach) byway mioci modych faworytw i czarujcych
mczyzn do endodynamicznych wadczy i kobiet interesu (business woman).
Maestwa midzy egzodynamikami i endododynamikami s zaprzeczeniem
domatorstwa. Dom jest tylko punktem oparcia, adresem, baz wypadow do ycia poza
domem dla endodynamicznego ma tam, gdzie jest rdo jego potgi, a dla
egzodynamiczej ony tam, gdzie moe ona byszcze. Oboje nie stosuj si do adnych regu,
nie zobowizuj si wzgldem siebie do punktualnoci, niekoniecznie schodz si na obiad.
ona nie interesuje si, skd m czerpie dochody, ani on nie interesuje si, jakimi zabiegami
podtrzymuje ona swoj urod. Zaniedbany wygld zaskoczyby ma rwnie silnie, jak j
zaskoczyby u niego brak pienidzy. Maestwa takie s bardzo spjne. Spjno ich jednak
nie ma nic wsplnego ze wzajemnymi zobowizaniami prawnymi wynikajcymi z zawarcia
maestwa. Wie ich ze sob to, e s sobie charakterologicznie niezbdni. Rwnowag w
maestwie zapewnia im przeciwiestwo charakterw, podobnie jak lina cigniona w
przeciwne strony pozostaje w miejscu, gdy siy s sobie rwne. Gdyby jeden partner na takim
maestwie pozwoli sobie na jaki odskok, drugi nie biegaby za nim, nie zaklinaby w imi
mioci, nie powoywaby si na zobowizania wiernoci, lecz postpiby podobnie jak
pierwszy, i rwnowaga zostaaby przywrcona.

Konfiguracja BC AB
Statystyczna czsto sprawia, e egzostatyczka uchodzi za typ prawdziwej kobiety,
wiernej, uczciwej, lojalnej (odcie statyczny), a zarazem penej wdziku, nieco lekkomylnej,
nadajcej yciu barw (odcie egzodynamiczny), a endostatyk uchodzi za typ
prawdziwego mczyzny, wiernego, uczciwego, lojalnego (odcie statyczny), a zarazem
dzielnego, przewidujcego, majcego uzdolnienia organizacyjne (odcie endodynamiczny).
Wsplno cech statycznych i przeciwiestwo pozostaych cech stwarzaj podstaw do
wzajemnego zainteresowania i przywizania.
Nic dziwnego, e mio prawdziwego mczyzny i prawdziwej kobiety staa si
wzorcowa w literaturze powieciowej, a zwaszcza w filmowych westernach.
Podobnie wzorcowe jest maestwo pary endostatyk egzostatyczka. Zakadaj
dom, wsplnie w nim pracuj, wychowuj dzieci na porzdnych obywateli, przy czym

356

endostatyczny m bierze na siebie ochron ony i dzieci przed niebezpieczestwem i trosk

o utrzymanie, ona za zdobi mu ycie i wnosi element tkliwoci.
Jest to szczliwe ycie dla obojga, ale zbyt mao interesujce dla literatury, tote
tematem rozlicznych powieci jest raczej okres wstpny, gdy on i ona si poznali i pokochali,
ale rozmaite przeciwnoci losu albo intrygi rywali i rywalek kazay im przey sporo przygd
i zwalcza pitrzce si trudnoci, zanim niezomna para stana na lubnym kobiercu. Tym
ewenementem koczyy si powieci, chocia ycie dopiero si zaczynao.
Rzadsza jest konfiguracja odwrotna: egzostatyk endostatyczka. Stron organizujc
jest kobieta, a stron popisujc mczyzna. Dla ilustracji mona przytoczy z literatury takie
pary jak Cyrano i Roksana (Rostand, Cyrano de Bergerac), Higgins i Eliza (Shaw,
Pigmalion), Kmicic i Oleka (Sienkiewicz, Potop).
Jest godne uwagi, e pary typu egzostatyk endostatyczka byy bardzo modne w
redniowieczu. wczesne endostatyczki to zimne (na pozr), dumne, nieprzystpne
ksiniczki na wydaniu, tsknice do mogcych je rozrusza egzostatykw, ktrych
wybieray sobie spord trubadurw komponujcych dla nich tkliwe pieni miosne albo
spord rycerzy popisujcych si przed nimi sprawnoci na turniejach.

Konfiguracja B B
Jest to taka sama konfiguracja charakterw, jak przy omawianiu solidarnoci
statykw, ale z tak rnic, e solidarno midzy statykami wynika z jednakowoci ich klas
charakteru, natomiast przywizanie midzy statykami wynika z przeciwiestwa klas
charakteru. W pierwszej chwili moe si wydawa dziwne, w jaki sposb jednakowe klasy
charakteru miayby stanowi przeciwiestwo. Sprawa ta staje si zrozumiaa, jeeli wzi pod
uwag, e dynamizm dodatni i dynamizm ujemny stanowi przeciwiestwo bez wzgldu na
to, czy s to dynamizmy jednakowo due czy jednakowo mae. Egzodynamizm (C), jako duy
dynamizm dodatni, jest przeciwiestwem endodynamizmu (A), jako tak samo duego
dynamizmu ujemnego. Zmniejszajc si dynamizm dodatni dochodzi do egzostatyzmu (BC),
ktrego przeciwiestwem jest endostatyzm (AB) otrzymywany przez zmniejszenie
dynamizmu ujemnego. Przeciwiestwo dynamizmw zostanie zachowane przy dalszym si
ich zmniejszaniu dynamizm dodatni i dynamizm ujemny bd si zblia coraz bardziej do
dynamizmu zerowego (statyzmu), a w kocu powstanie omawiana tu sytuacja, gdy
dynamizm dodatni sta si statyzmem, a take dynamizm ujemny sta si statyzmem. W
odrnieniu od solidarnoci statykw wynikajcej std, e statyk potrzebuje innych statykw
357

do zwikszenia cznej mocy, przywizanie statyka do innych statykw wynika z potrzeby

znalezienia ludzi o dynamizmie przeciwnym, ale dla charakteru statycznego przeciwiestwem
jest wanie charakter statyczny. Podobnie te jak egzodynamik znajduje to, czego mu
potrzeba w endodynamiku, a egzostatyk w endostatyku, i na odwrt, tak samo statyk znajduje
to, czego mu potrzeba w swoim przeciwiestwie, tj. wanie w statyku.
Do mioci statyk wnosi wierno, szczero, ufno itp., a to wanie znajduje w
drugim statyku.
Wynika std rozwizanie problemu, ktry dotychczas wielu ludzi na prno usiowao
rozwiza, a mianowicie, czy dobr maeski powinien by oparty na jednakowoci, czy na
przeciwiestwie charakterw. Abstrahujc od tego, e stawiano tak spraw bez okrelenia, co
si rozumie przez charakter, nie zdoano tego problemu rozwiza, poniewa zwolennicy
zarwno jednego, jak i drugiego pogldu mogli na jego poparcie przytoczy wiele
przekonujcych

przykadw

praktycznych.

Tymczasem

jasne

jest,

waciwym

rozwizaniem jest postulowanie przeciwiestwa klas charakteru, a dotychczasowe

wtpliwoci wynikay z nieporozumienia polegajcego na tym, e udane maestwo
statykw traktowano jako argument na rzecz jednakowoci charakterw, nie domylajc si,
e jest to argument na rzecz ich przeciwiestwa. Jest to bowiem taki szczeglny przypadek
przeciwiestwa, w ktrym zachodzi zarazem jednakowo.
Maestwo statykw ma wic trzy istotne cechy. Jedn z nich jest zgodno klas
charakteru, co nadaje maestwu cechy przyjani. Drug cech stanowi okoliczno, e s to
zarazem klasy przeciwne, stanowi wic podstaw mioci. Trzeci wreszcie cech stanowi
okoliczno, e statycy s pryncypialni, a w zwizku z tym za podstaw trwania maestwa
uwaaj nie trwanie uczu, lecz przyrzeczenie wiernoci zoone przy lubie. Dlatego te w
razie niewiernoci partnera statyk przybiera postaw sdziego, nie rozumiejc, e niewierno
zaczyna si nie od zdrady, lecz ju od gotowoci do niej i e by moe sam si do powstania
tej gotowoci przyczyni przez poleganie na przyrzeczeniach zamiast na podtrzymywaniu
uczu. Przewanie jednak ycie statycznych maestw jest stabilne i spokojne, bez
niespodzianek. Wzorowe postacie do takiego maestwa to Herman i Dorota (Goethe,
Herman i Dorota).

Nastpcze klasy charakteru

358

Istota sympatii opartych na konfiguracjach nastpczych klas charakteru staje si

zrozumiaa, jeeli wzi pod uwag, e z biegiem ycia charakter zmienia si w kierunku od
egzodynamizmu (C) do statyzmu (B), a nastpnie do endodynamizmu (A). S to wic
konfiguracje klas charakteru odnoszcych si do partnerw, z ktrych jeden partner ma taki
dynamizm, jaki u drugiego partnera dopiero nastpi (wyprzedzenie charakterologiczne), a
drugi partner ma taki charakter, jaki u pierwszego ju wczeniej wystpowa (nadanie
charakterologiczne). Sympatia czowieka do ludzi o dynamizmie wyprzedzajcym wynika
std, e mog mu oni uyczy dowiadczenia, ktrego zdyli ju naby, a ktre jemu
samemu niedugo bdzie przydatne. Sympatia czowieka do ludzi o dynamizmie nadajcym
wynika std, e niezadugo stan si oni jego nastpcami i bd mogli go wyrczy.
Sympatia czowieka okrelonej klasy charakteru do typu ludzi z wyprzedzajcej klasy
charakteru bdzie okrelana jako p o d d a c z o , a sympatia czowieka okrelonej klasy
charakteru

do

typu

ludzi

nadajcej

klasy

charakteru

bdzie

okrelana

jako

opiekuczo.
Afekt czowieka okrelonej klasy charakteru do wybranego czowieka wyprzedzajcej
klasy charakteru bdzie okrelany jako a d o r a c j a , a afekt czowieka okrelonej klasy
charakteru do wybranego czowieka nadajcej klasy charakteru bdzie okrelany jako
protekcja.

Konfiguracja C B
Poddaczo egzodynamikw wobec statykw wystpuje wtedy, gdy egzodynamicy
przyswajaj sobie zasady od statykw, na przykad dzieci od rodzicw, uczniowie od
nauczycieli. Towarzyszy temu opiekuczo statykw wobec egzodynamikw, na przykad
rodzicw wobec dzieci, nauczycieli wobec uczniw. Warunkiem wystpowania takich
sympatii jest, eby postpowanie jednego partnera stwarzao sytuacj zgodn z charakterem
drugiego, na przykad, eby wpajanie zasad dzieciom zmierzao do zwikszenia atrakcyjnoci
ich zainteresowa, a nie do ich zakazywania.
Podobne zwizki zachodz midzy afektami: adoracja u egzodynamiczego pupila u
statycznego protektora oraz protekcja u statyczego protektora dla egzodynamiczego pupila,
np. w sztuce (ucze i mistrz), sporcie (ucze i trener) itp.
O maestwie egzodynamika ze statyczk mona powiedzie, e jest maestwem
fircyka z domatork. M dba o swj wygld i w poszukiwaniu wadczej kobiety, na ktrej
mgby wywrze silne wraenie, znika co jaki czas z domu na donuaskie eskapady, z ona
359

oczekuje na jego powrt, zajmujc si domowymi porzdkami. Po jego powrocie ona

apeluje do jego rozsdku i poczucia przyzwoitoci, perswaduje mu, eby si zmieni,
chociaby przez wzgld na dzieci, na opini itp. M, zmczony i syty wrae, nic z tego
wszystkiego nie sucha, gdy jego jedynym pragnieniem w tej sytuacji jest dobrze si wyspa.
Na drugi dzie zachowuje si tak, jak gdyby nic nie zaszo a do nastpnego razu. Do
amorw ma on kochanki poza domem, a w domu on do prania mu bielizny i gotowania
obiadw.
Maestwo egzodynamika ze statyczk jest nieudane, ale stan ten poprawia si z
czasem. Statyczna ona stajc si endostatyczk zaczyna lepiej panowa nad sytuacj, co jej
przychodzi tym atwiej, e m tymczasem przeksztaca si w egzostatyka i zaczyna
odkrywa, e ony nie docenia. Mog oni sta si dobrym maestwem, jeeli znacznie
wczeniej nie okae si, e m z ktrej eskapady nie wrci wicej do domu.
Natomiast o maestwie statyka z egzodynamiczk mona powiedzie, e jest to
maestwo, w ktrym ona dusi si przy mu. ona chce byszcze, pragnie atrakcji,
trybu ycia, w ktrym jej uroda i elegancja byyby przedmiotem zainteresowania, wyrywa si
wic z domu mowskiego, ktry jej tego wszystkiego nie zapewnia klasyczna kobieta
niezrozumiana. A rzeczywicie m przy najlepszych nawet chciach m nie moe
zrozumie, o co jej waciwie chodzi, skoro zapewni jej dom, okrelon pozycj socjaln i
spokojne, zrwnowaone, ustabilizowane ycie. Jako czowiek pracowity, oszczdny i
przyzwoity uwaa on, e nic wicej nie mona od niego wymaga. ona przyznaje mu te
zalety, a mimo to czuje si nieszczliwa, niewyyta, co j ponosi.
Literatura zawiera mnstwo przykadw takich par: pan i pani Bovary (Pani Bovary
Flauberta), kawaler des Grieux i Manon Lescaut (Historia Manon Lescaut i kawalera des
Grieux Prvosta), don Jos i Carmen (opera Carmen Bizeta) i in.
Jakkolwiek maestwa statykw z egzodynamiczkami s nie udane, to jednak z
upywem czasu stan ten si poprawia, statyk bowiem staje si po latach endostatykiem,
egzodynamiczka za egzostatyczk, a to ju jest kontrastowa konfiguracja charakterologiczna,
dziki czemu maestwo moe si sta udane, jeli tylko przetrwa do tego czasu.

Konfiguracja BC AB
O ile w konfiguracji C B egzostatyk moe mie sympati do statyka za to, e
nauczy go zasad, a w konfiguracji B A statyk moe mie sympati do endodynamika za
to, e nauczy go z przyswojonych zasad korzysta, to konfiguracja AC AB nie sprzyja
360

powstawaniu poddaczoci ani jednego, ani drugiego rodzaju. Wynika to std, e zarwno u
egzostatyka, jak i u endostatyka wystpuje odcie statyczny, natomiast rnica midzy nimi
polega na odcieniu egzodynamicznym u egzostatyka oraz odcieniu endostatycznym u
endostatyka. Znaczy to, e endostatyk bdzie usiowa przerabia dynamizm egzostatyka na
przeciwny, a egzostatyk bdzie si temu opiera. Przykadem moe tu by sytuacja, gdy ojciec
uprawiajcy np. zawd inyniera usiuje nakania do obrania tego zawodu swojego syna
majcego upodobania artystyczne, czego rezultatem jest tylko rozdranienie obu, zamiast
sympatii poddaczych i opiekuczych.
Tym bardziej nie wchodzi w gr adoracja i protekcja.
Natomiast wchodzi w gr przywizanie i mio, gdy klasy charakteru BC i AC s
zarazem przeciwne bya o tym mowa w zwizku z konfiguracjami przeciwnych klas
charakteru.

Konfiguracja B A
Poddaczo u statykw i opiekuczo u endodynamikw s sympatiami
wystpujcymi w zwizku z przygotowaniem statyka do sukcesji po endodynamiku, gdy
nadejdzie na to pora.
Na podobnym tle mog rwnie wystpowa afekty adoracji i protekcji.
W maestwie statyka z endodynamiczk przedsibiorcza ona wyywa si w
dziaalnoci poza domem, ktrym zajmuje si z upodobaniem statyczny m, zreszt nie
zyskujcy sobie przez to uznania ony, wyraajcej si o nim lekcewaco, e si do niczego
innego nie nadaje. Nierzadko spotykaj go te przykroci ze strony ssiadw i znajomych,
wytykajcych mu babskie zajcia i uwaajcych go za pantoflarza. Stron rzdzc jest
oczywicie ona, zwaszcza gdy to ona zarabia na utrzymanie domu. Gdy stron zarobkujc
jest m, ona stale mu wytyka, e zadowala si prac na niskim stanowisku i mao zarabia,
podczas gdy tylu innych o podobnych kwalifikacjach dawno ju awansowao, kupio sobie
samochody, ma zasobnie urzdzone mieszkanie itp., i ponagla go do zrobienia jakiej kariery,
a poniewa nic z tego nie wychodzi, wic uwaa go za niedog, nie krpujc si z
wyraaniem tego pogldu w obecnoci innych osb. M znosi to potulnie, nie znajdujc
repliki, zdaje bowiem sobie spraw, e to, co ona mwi, jest zgodne z rzeczywistoci. Nie
rozumie on tylko, e nie ma w tym adnej jego winy, nikt bowiem nie moe wyskoczy ze
swej skry, tj. zmieni wasnego charakteru. Podobn postaw, jak wobec ony, zajmuje
m wobec otoczenia gdy trzeba zaatwi jak spraw w urzdzie, zwaszcza u osb na
361

wyszych stanowiskach, czuje si oniemielony i zwleka pod rozmaitymi pretekstami, np. e

to jest niepotrzebne albo niemoliwe, albo bezskuteczne, a w kocu do zaatwienia sprawy
wypycha on, ktra zreszt zaatwi j dobrze.
W maestwie endodynamika ze statyczk odgrywaj rol rnice poczucia terenu
(tablica 15. 2). Gdy przedsibiorczy m jest zajty mylami, jak pokona trudnoci
pojawiajce si w jego zamierzeniach, ona domatorka najchtniej porozmawiaaby o tym, e
dziecko spnio si do szkoy albo rozdaro poczoch. Wspinanie si ma po szczeblach
kariery ona uwaa za niepotrzebne i nie warte tylu zabiegw, przecie dobrze nam z tym co
mamy. Na odwrt, gdy ona podkrela swoje powicenie, z jakim wykonuje uciliwe
prace domowe, m dziwi si, e wkada ona tyle serca w sprawy pozbawione wikszego
znaczenia. ona jednak narzeka na prace domowe wcale nie dlatego, eby si ich pozby, lecz
eby uwydatni ich wano lekcewacemu je mowi. Gdy w celu zlikwidowania tego
tematu m zaleci zatrudnienie sucej, ona odpowie, e brakuje na to pienidzy, bo
utrzymanie domu drogo kosztuje. Gdy m dooy na to osobne pienidze, ona odpowie, e
znalezienie sucej jest niemoliwe. Nawet gdy suca si znajdzie, w niczym nie zmieni to
sytuacji, ona bdzie si nadal zapracowywa dowodzc, e nikt nie wykona pracy tak jak
ona sama. M nie rozumie, dlaczego ona si zapracowuje, a ona nie rozumie, dlaczego
m nie docenia jej pracy. M nie rozumie, dlaczego ona nie cieszy si jego sukcesami, a
ona nie rozumie, dlaczego mu na nich zaley. Podobno (wedug Zweiga), kiedy Cromwell
zosta dyktatorem, ona jego wolaa pozosta w ich dotychczasowym dworku, w ktrym
byo nam tak dobrze, ni przenie si do paacu w Londynie, na co Cromwell mia
odpowiedzie: w takim razie zosta w swoim maym szczciu, skoro nie dorosa do
wielkiego.
Maestwa endodynamik statyczka s nie tylko nieudane, ale z upywem czasu
stan ten si jeszcze si pogarsza. Niemniej s to maestwa do trwae, statyczna ona
bowiem spenia w yciu endodynamicznego ma cenn dla niego funkcj: uwalnia go od
troski o sprawy, w ktrych statycy s niezastpieni, jak np. prowadzenie domu, utrzymywanie
w nim adu, dbao o wychowanie dzieci, itp. Dlatego te endodynamiczny m postara si
raczej o egzodynamiczn kochank ni dopuci do rozwodu, ktry zdezorganizowaby mu
funkcjonujcy sprawnie mechanizm w pewnej strefie jego ycia.

Konfiguracje charakterologiczne: C BC, BC B, B AB, AB A, C AB,

BC A nie wymienione w tablicy 17.1, nie wymagaj szczegowego omawiania, gdy
362

stanowi tylko przypadki porednie midzy konfiguracjami ju omwionymi: konfiguracja C

BC jest porednia midzy C B, C C, konfiguracja BC B jest porednia midzy B
B i C B itp.
Na przykad, w konfiguracji B AB, w stosunku do partnera B partner AB ma
tendencje porednie midzy przyjani a protekcj (starszy kolega).
Charakter Makbeta (AB) i charakter jego ony (A) stanowi konfiguracje
charakterologiczn AB A, a wic poredni midzy konfiguracjami A A i B A.
Dlatego te Magbet jest traktowany przez on jako co poredniego midzy wsplnikiem (A)
a wykonawc (B).

Biorc pod uwag przejawy dynamizmu (rozdzia 15) mona sformuowa szereg
twierdze dotyczcych maestw statykw (B) z dynamikami (A lub C).
Maestwo statyka z dynamikiem jest zawsze nieudane.
O naprawienie nieudanego maestwa zabiega statyk, nigdy dynamik.
Statyk nie stara si zmieni wasnego postpowania, lecz postpowanie dynamika.
Do sukcesw zawodowych dynamika statyk odnosi si obojtnie, bardziej ceni wbicie
gwodzia w cian lub zrobienie porzdku w szafie.
Statyk cierpi z powodu niedoceniania jego pracowitoci przez dynamika.
Cechy charakteru dynamika statyk uwaa za wady, z ktrych chce go wyleczy.
Statyk atwiej wybacza jego postpowanie ni jego pogldy.
Ze strony dynamika statyk atwiej znosi krzywdy ni kamstwa.
Statyk ulega zudzeniu, e spowoduje zmian postpowania dynamika, gdy dowiedzie
prawdziwoci stawianych mu zarzutw.
Statyk bezskutecznie odwouje si do poczucia przyzwoitoci u dynamika.
Sceny maeskie rozpoczyna statyk wysuwaniem pretensji, koczy za dynamik
wyjciem z domu.
Statyk wyczekuje powrotw dynamika, o ktrych nigdy nie wie, kiedy nastpi.
Od dynamika statyk da wiernoci z obowizku, a nie z mioci.
Dynamik zdradza statyka nie dlatego, e mu si statyk nie podoba, lecz dlatego e mu
si podoba inny dynamik, o przeciwnym dynamizmie.
Statyk nie zdradza dynamika, nie dlatego, eby nie sprawia mu przykroci, lecz
dlatego, e nie lubi zdrady.

363

W rozpadajcym si maestwie statyka z dynamikiem tylko statyk zadba naleycie o

dzieci.
Przy rozejciu si maestwa statyka z dynamikiem stron odchodzc jest dynamik.
W dotychczasowych rozwaaniach konfiguracje charakterologiczne byy traktowane
oglnie, tylko z punku widzenia odpowiednioci midzy dynamizmami (klasami charakteru)
partnerw, przy czym rozrniono odpowiednioci charakterw polegajce na jednakowoci
lub rnicy czy te przeciwiestwie dynamizmw, zalenie od charakterologicznych potrzeb
partnerw.
Obecnie przejdziemy do omwienia szczegw zwizanych z szerokoci charakteru
oraz jej skadnikami, tj. tolerancj i podatnoci.
W zwizku z tym bd rozrniane:
dobranie

c h a r a k t e r w , czyli konfiguracja charakterologiczna, w ktrej

wystpuje odpowiednio tolerancji partnerw,

dopasowanie

c h a r a k t e r w , czyli konfiguracja charakterologiczna, w

ktrej braki w doborze charakterw s wypeniane przez podatnoci partnerw.

Dobranie i dopasowanie charakterw moe by zupene lub tylko czciowe, a nawet
adne (niedobranie, niedopasowanie). Ilustruje to rys. 17.2, na ktrym zakres dobrania
charakterw zosta uwydatniony przez zakreskowanie, a zakres dopasowania charakterw
przez wykropkowanie.

364

Rys. 17.2 Dobranie i dopasowanie charakterw

Rys. 17.2a przedstawia konfiguracj charakterologiczn, w ktrej penemu zakresowi

tolerancji jednego partnera odpowiada peny zakres tolerancji drugiego partnera. Jest to
zupene dobranie charakterw. Podatnoci partnerw nie odgrywaj tu adnej roli, poniewa
wszystko, co robi jeden partner, spotyka si z aprobat drugiego, bez wywierania
jakiegokolwiek nacisku. Inaczej mwic, aden partner nie musi by ustpliwy wobec
upodoba pozostaego partnera, gdy s to upodobania odpowiadajce jego wasnym.
Rys. 17.2b przedstawia konfiguracj charakterologiczn, w ktrej cz tolerancji
jednego partnera odpowiada tolerancji drugiego partnera, a pozostaa cz odpowiada jego
podatnoci. Jest to wic czciowe dobranie charakterw przy zupenym dopasowaniu.
Inaczej mwic jest to przypadek, gdy jednemu partnerowi odpowiadaj pewne upodobania
drugiego partnera, a wobec pozostaych jest ustpliwy.
Rys. 17.2c przedstawia konfiguracj charakterologiczn, w ktrej cz tolerancji
jednego partnera odpowiada tolerancji drugiego partnera, inna cz odpowiada jego
podatnoci, a pozostaa cz nie ma odpowiednika. Jest to wic czciowe dobranie
365

charakteru przy czciowym dopasowaniu. Inaczej mwic, jest to przypadek, gdy jednemu
partnerowi odpowiadaj pewne upodobania drugiego partnera, wobec innych jego upodoba
jest ustpliwy, a wobec pozostaych jest nieustpliwy.
We wszystkich powyszych przypadkach wystpuje odpowiednio dynamizmw
(klas charakterw), a jednak, jak wida, nie zapewnia to jeszcze zupenego dobrania lub
choby tylko dopasowania charakterw.
Jeszcze gorzej sprawy wygldaj, gdy nie ma odpowiednioci dynamizmw, tj., gdy
tolerancje partnerw s wzgldem siebie przesunite. Wwczas na pewno nie ma zupenego
dobrania charakterw, a co najwyej moe by ich dopasowanie, o czym jest mowa poniej.
Rys. 17.2d przedstawia konfiguracj charakterologiczn, w ktrej tolerancje partnerw
odpowiadaj sobie czciowo, a w pozostaych czciach odpowiadaj podatnoci
partnerw. Jest to wic czciowe dobranie charakterw przy zupenym dopasowaniu
obustronnym. Inaczej mwic, jest to przypadek, gdy partnerom odpowiadaj pewne ich
upodobania, a wobec pozostaych s wzajemnie ustpliwi.
Rys. 17.2e przedstawia konfiguracj charakterologiczn, w ktrej tolerancje partnerw
czciowo sobie odpowiadaj, czciowo odpowiadaj ich podatnociom, a w pozostaych
czciach nie maj odpowiednikw. Jest to wic czciowe dobranie charakterw przy
czciowym dopasowaniu obustronnym. Inaczej mwic, jest to przypadek, gdy partnerom
odpowiadaj pewne ich upodobania, wobec innych upodoba s wzajemnie ustpliwi, a
wobec pozostaych s nieustpliwi.
Rys. 17.2f przedstawia konfiguracj charakterologiczn, w ktrej tolerancje partnerw
nie odpowiadaj sobie, ale czciowo odpowiadaj ich podatnociom. Jest to wic
niedobranie charakterw przy czciowym dopasowaniu obustronnym. Inaczej mwic, jest
to przypadek, gdy adnemu partnerowi nie odpowiadaj upodobania pozostaego partnera,
przy czym wobec pewnych upodoba partnerzy s wzajemnie ustpliwi, wobec pozostaych
za s nieustpliwi.
Rys. 17.2g przedstawia konfiguracj charakterologiczn, w ktrej tolerancje partnerw
nie odpowiadaj sobie, jest to wic zupene niedobranie charakterw. Gdyby partnerzy mieli
przy tym mae podatnoci, byoby to rwnie niedopasowanie charakterw. Jedynie przy
duych podatnociach mogoby wystpowa czciowe dopasowanie, tzn. dopiero daleko
idca ustpliwo jednego partnera zapewniaaby niewielki margines zgodnoci z
upodobaniami drugiego partnera.

366

Tak wic, im mniejsza jest odpowiednio dynamizmw oraz im mniejsza jest

tolerancja jednego partnera od tolerancji drugiego partnera, tym mniejsze jest dobranie
partnerw. Im mniejsze s podatnoci partnerw, tym mniejsza jest moliwo dopasowania
charakterw.
W odrnieniu od dobrania charakterw, zawsze wywoujcych zadowolenie
partnerw, dopasowanie charakterw jest tylko znone i to tym mniej, im wiksza cz
podatnoci jest potrzebna do zapewnienia dopasowania charakterw. Niedopasowanie
charakterw jest nie do zniesienia.
Nieznajomo pojcia szerokoci charakterw, a zwaszcza nieodrnianie tolerancji
od podatnoci, a wic i dobrania od dopasowania, jest rdem konfliktw powstajcych na
tle przewiadczenia, e czowiek jest z gumy, ktr mona dowolnie rozciga, jeeli
zastosuje si dostatecznie du si. Chce si niemoliwoci: wymuszenia tendencji
pozytywnych.
Na przykad, wymaga si, eby dzieci adoroway rodzicw, uczniowie nauczycieli,
podwadni zwierzchnikw itp., da si uznawania autorytetu. Albo uwaa si, e z racji
maestwa m powinien kocha on, a ona ma. Kto za nie czuje tego, co
powinien, ten najwidoczniej nie chce, zasuguje wic na potpienie. Niezliczone zbrodnie
zostay popenione przez uraonych wadcw i zdradzonych maonkw.
Tymczasem autorytet zdobywa si charakterem, a nie represjami. Adoracja, mio s
tendencjami, tendencje za wynikaj z konfiguracji charakterologicznych, z tolerancji, a nie z
podatnoci, tendencji nie mona wymusi. Dobranie charakterw jest albo go nie ma, a jeeli
go nie ma, to si go si nie spowoduje. Mona spowodowa co najwyej dopasowanie w
zakresie podatnoci. Ale dopasowanie to walka, tym ostrzejsza i tym trudniejsza do wygrania,
im bliej granicy podatnoci, a nie moliwa poza t granic.
Przy omawianiu rys. 17.2 nie wspomniano, czy chodzi o jednakowo, czy o
nastpczo, czy te o przeciwiestwo klas charakteru, gdy we wszystkich tych przypadkach
mona tak dobra ukad osi dynamizmu, eby sprawdzanie odpowiednioci charakterw
sprowadzao si do porwnywania odcinkw przedstawiajcych tolerancje, znajdujcych si
jeden nad drugim.
Gdy chodzi o jednakowo klas charakteru, osi dynamizmu powinny by skierowane
w t sam stron, jedna naprzeciw drugiej. Na rys. 17. 3a uwydatniono dobranie charakterw
w przypadku przyjani egzodynamikw (C C), statykw (B B) i endodynamikw (A
A).
367

Rys. 17. 3 Dobranie charakterw ze wzgldu na klasy charakteru

a) jednakowe, b) nastpcze, c) przeciwne

Gdy chodzi o nastpczo klas charakteru, osie dynamizmu powinny by skierowane

w t sam stron, przesunite wzgldem siebie. Na rys. 17. 3b uwydatniono dobranie
charakterw w przypadku protekcji i adoracji midzy statykiem i egzodynamikiem (B C)
oraz midzy endodynamikiem i statykiem (A B). Nawiasem mwic, rysunek ten
uwidocznia, e egzodynamik nie moe by niczyim protektorem (dlatego nikt nie oddaje si
pod opiek dziecka), a endodynamik niczyim adoratorem (dlatego nikt jeszcze nie widzia
religijnego bankiera).
Gdy chodzi o przeciwiestwo klas charakteru, osie dynamizmu powinny by
skierowane w przeciwne strony. Na rys. 17. 3c uwydatniono dobranie charakterw w
przypadku mioci midzy egzodynamikami i endodynamikami (C A, A C) oraz
midzy statykami (B B).
Z rys. 17. 3 mona wysun nastpujce wnioski co do wpywu czasu na dobranie
charakterw.
Poniewa z biegiem ycia charakter zmienia si w kierunku C B A, wic
przyja egzodynamikw (C C) staje si z czasem przyjani statykw (B B), a w
dalszej przyszoci przyjani endodynamikw (A A). Znaczy to, e dobranie charakterw
pod wzgldem jednakowoci klas charakteru utrzymuje si z upywem czasu.
Podobnie protekcja i adoracja midzy statykiem i egzodynamikiem (B C) staje si z
czasem protekcj i adoracj midzy endodynamikiem i statykiem (A B). Znaczy to, e
368

rwnie dobranie charakterw pod wzgldem nastpczoci klas charakteru utrzymuje si z

upywem czasu. Jako przykad mona wskaza, e z dobrych stosunkw midzy modymi
rodzicami a ich dziemi powstaj rwnie dobre stosunki midzy starszymi rodzicami a ich
dorosymi ju potomkami.
Natomiast inaczej jest z dobraniem charakterw pod wzgldem przeciwiestwa klas
charakteru. Jest ono przemijajce, gdy tolerancje partnerw przesuwaj si w przeciwnych
kierunkach.

Rys. 17. 4 Ewolucja dobrania charakterw pod wzgldem ich przeciwiestwa

369

Dokadniej wida to na rys. 17. 4, przedstawiajcym kolejne stany dobrania

charakterw pod wzgldem przeciwiestwa charakterw na przykadzie partnerw, z ktrych
na pocztku rozwaa (stan 1) jeden jest egzostatykiem, drugi za statykiem (konfiguracja BC
B). Z upywem czasu tolerancje tych partnerw coraz bardziej zachodz na siebie, a
nastpi przeciwiestwo tolerancji w penym ich zakresie, tj. zupene dobranie charakterw
(stan 3). Z dalszym jednak upywem czasu tolerancje rozsuwaj si, a zatem zakres
przeciwiestwa charakterw maleje i w kocu zanika, czyli nastpuje zupene niedobranie
charakterw (stan 7 i dalsze).
Tym si objania, dlaczego mio nie trwa wiecznie. Partnerzy w mioci s jak
patrzcy na siebie pasaerowie mijajcych si pocigw okna ich zbliaj si, a znajd si
naprzeciw siebie, a potem mog si ju tylko coraz bardziej oddala.
Na szczcie jest to proces do powolny. Jeli wzi pod uwag, e na przejcie do
nastpnej klasy charakteru, np. z BC do B, z B do AB itp., potrzeba przecitnie dwadziecia
kilka lat (rozdzia 15), to jest to wanie okres czasu, w ktrym przykadowi partnerzy z rys.
17. 4 przechodz od konfiguracji BC B (stan 1) do konfiguracji B AB (stan 5), czyli od
poowicznego dobrania charakterw (tj. opartego na poowie zakresu tolerancji), poprzez
zupene dobranie charakterw, znw do poowicznego dobrania charakterw. A przy tym na
poow tego okresu (od stanu 2 do stanu 4) przypada niemal zupene dobranie charakterw.
Jest w tym jednak puapka. Oto stan 2 i stan 4 (podobnie jak stan 1 i stan 5) cechuj
si takim samym stopniem dobrania charakterw, ale zachodzi midzy nimi zasadnicza
rnica jak midzy dwoma alpinistami znajdujcymi si na tej samej wysokoci, z ktrych
jeden idzie pod gr i moe znale si na szczycie, drugi za schodzi z gry i znajdzie si na
dole.
Chodzi o to, e stan 2 to j e s z c z e niezupenie dobranie charakterw zupene
dobranie charakterw dopiero nastpi. Ludzie, ktrzy pobieraj si przy podobnego rodzaju
konfiguracji charakterologicznej, czeka przyszo jeszcze lepsza.
Natomiast stan 4 to j u niezupene dobranie charakterw zupene dobranie
charakterw nie nastpi nigdy. Przeciwnie, dobranie charakterw bdzie tylko male. Ludzie,
ktrzy pobieraj si przy podobnego rodzaju konfiguracji charakterologicznej, czeka tylko
coraz gorsz przyszo, w ktrej bd usiowali zrozumie, dlaczego jest im tak le, skoro na
pocztku byo prawie dobrze.
A zatem w sprawach doboru maeskiego, oprcz rozeznania aktualnej sytuacji
charakterologicznej warto wiedzie, czy jest ona z a c h c a j c a , tj. bdzie prowadzi do
370

wzrastania dobrania charakterw, czy te z n i e c h c a j c a , tj. bdzie prowadzi do

zmniejszania si dobrania charakterw.
Jeli dla wszystkich 15 konfiguracji charakterologicznych przeledzimy zmiany w
sposb przedstawiony na rys. 17. 4, to otrzymuje si nastpujce wyniki:
w 3 konfiguracjach: C A, BC AB, B B wystpuje zupene dobranie
charakterw, ktre w przyszoci bdzie nieco male,
w 2 konfiguracjach: C AB, BC B wystpuje prawie zupene dobranie
charakterw, ktre stanie si zupene,
w 2 konfiguracjach: C B, BC BC wystpuje poowiczne dobranie
charakterw, ktre bdzie wzrasta i w pniejszym okresie stanie si zupene,
w 2 konfiguracjach: B A, AB AB wystpuje poowiczne dobranie
charakterw, ktre bdzie male i w pniejszym okresie stanie si niedobraniem,
w 2 konfiguracjach: BC A, B AB wystpuje prawie zupene dobranie
charakterw, ktre bdzie male coraz bardziej,
w 2 konfiguracjach wystpuje niedobranie (C BC) charakterw, ktre tylko
niewiele bdzie male,
w 2 konfiguracjach wystpuje niedobranie (A A) lub prawie niedobranie (AB
A) charakterw, ktre jeszcze bardziej bdzie wzrasta.
Wskutek braku znajomoci tych spraw osoby postronne czsto nakaniaj niezbyt
dobranych maonkw do wyrozumiaoci, kompromisw, wzajemnych ustpstw itp. Jest to
w istocie apelowanie do ich podatnoci i zmierza do wypenienia brakw dobrania
charakterw za pomoc dopasowania.
Dopasowanie jednak to nie to samo, co dobranie. Rady takie mog by przydatne
tylko w maestwach o wzrastajcym dobraniu, i to bynajmniej nie dlatego jakoby
dopasowanie mogo je uszczliwi, lecz dlatego e cierpliwo pozwoli im doczeka si
wikszego dobrania. Natomiast s one szkodliwe dla maestw o malejcym dobraniu,
poniewa wywouj mniemanie, e skoro zamiast spodziewanej poprawy nastpuje dalsze
pogarszanie, to najwidoczniej wysiki zmierzajce do naprawienia maestwa byy za sabe i
wobec tego powinny by wzmoone. Kiedy po latach ustpliwoci wasnej i wymuszania
ustpliwoci partnera nadejdzie wreszcie zrozumienie beznadziejnoci wysikw, jest ju
zwykle za pno na uoenie sobie ycia na nowo, z waciwszym partnerem. Zamiast tego
naleao rozsta si w por z partnerem, z ktrym konfiguracja charakterologiczna bya
zniechcajca.
371

Na osobn uwag zasuguj przypadki, w ktrych dobranie charakterw jest znaczne,

a jednak niewielkiego braku dobrania nie udaje si wypeni dopasowaniem, gdy partner o
mniejszej tolerancji ma przy tym bardzo ma podatno. Utrzymuje si wic marginesowy
zakres niedopasowania wywoujcy niedosyt u partnera o wikszej tolerancji. Niedosyt ten
znika, gdy pojawi si trzeci partner, zapewniajcy dobranie charakterw w tym zakresie.
Ilustruje to rys. 17. 5 u jednego partnera (Y), niezupenie usatysfakcjonowanego we
wspyciu z drugim partnerem (X), powstaje t e n d e n c j a

wyrwnawcza w

stosunku do trzeciego partnera (Z).

Rys. 17. 5 Tendencja wyrwnawcza

Wobec marginesowoci zakresu niedopasowania nie ma tam miejsca na tendencje

wyrwnawcze w postaci afektu lub chociaby sympatii, lecz co najwyej na transakcje
(utrzymywanie przyjaciki lub tylko ambicje (uwodzicielskie przygody), nie mwic ju
o poprzestaniu na aspiracjach (przynajmniej sobie pomarzy).
Jako do typowy przykad mona wymieni maestwo midzy statyczk o maej
podatnoci i statykiem o odcieniu endostatycznym. Nie znajdujc odcienia egzostatycznego w
charakterze swojej pryncypialnej i kategorycznej ony, m wyrwnuje sobie ten brak przez
szukanie towarzystwa egzostatyczek, wnoszcych w jego ycie nieco wesooci i
rozlunienia. Nie zamierzajc bynajmniej odej od ony, ktrej charakter jest dla niego
spraw gwn, nabiera swoje pocieszycielki na stary chwyt, e ona go nie rozumie,
dopki nie spostrzeg, e s dla niego tylko boczn drog. Bywao to nieraz tematem
powieci, sztuk teatralnych i filmw. Z dawniejszych filmw mona tu wymieni Boczn
drog (z Iren Dunne), a z nowszych Garsonier (z Shirley MacLane).
Tendencje wyrwnawcze bynajmniej nie musz mie posmaku erotycznego. Czsto
jest to zaledwie ch wyskoczenia do pobliskiego baru, aby si tam pomia z kolegami przy
piwie.
372

Poza tym tendencje wyrwnawcze s zjawiskiem charakterologicznym do

rozlegym, na przykad mog wystpowa na tle pracy zawodowej, przybierajc formy
amatorstwa. Mona tu wymieni lokalnych dziaaczy spoecznych (przy zawodowym braku
moliwoci organizowania niedosyt endostatyczny), uczestnikw lokalnych zespow
muzycznych lub teatralnych (przy zawodowym braku moliwoci popisywania si
niedosyt endostatyczny) itp. Wszelki dyletantyzm to nic innego jak tendencje wyrwnawcze
w stosunku do uprawianego zawodu. Przy duym niedobraniu dyletantyzm zaczyna odgrywa
wiksz rol ni zawd i nieraz staje si sam zawodem.
Ale rozwaania na temat dobrania i dopasowania charakterw w maestwie,
konfiguracjach zachcajcych i zniechcajcych tudzie tendencjach wyrwnawczych, to s
finezje, subtelnoci, wysza szkoa jazdy, w porwnaniu z odwieczn praktyk kojarzenia
maestw ze wzgldu na dania rodzicw, koligacje, interesy majtkowe, narodowo,
wyznanie, rodowisko i rozmaite inne rzeczy tylko nie ze wzgldu na charakter.
Aspirowanie do maestwa z mioci uchodzio u kojarzcych za objaw niedowierzania
kojarzonych (brak znajomoci ycia). Bo maestwa nie byy spraw osobist, lecz
podlegay kojarzeniu. Nic dziwnego, e w takich warunkach maestwo udane stanowio
przysowiowy umiech losu. Powszechnym zjawiskiem byy maestwa nieudane.
Zatajaniu prawdziwego stanu rzeczy suya swoista cenzura obyczajowa
uskaranie si na nieudane maestwo uchodzio za nietakt i nieprzyzwoito, a zerwanie
maestwa za skandal. Naleao cierpie w milczeniu, dla dobra dzieci, rodziny,
spoeczestwa i moralnoci. Powie Flauberta Pani Bovary zostaa potraktowana jako
niesmaczna, a Kochanek Lady Chatterley Lawrence'a jako nieobyczajna.
W miar przemian spoecznych interesy rodowe ustpoway miejsca walorom
osobistym, jak wyksztacenie, zawd, stanowisko, w czym chodzio przede wszystkim o
podstawy finansowe maestwa.
Zaczto nawet wspomina o roli charakteru, twierdzc odkrywczo, e do maestwa
trzeba mie dobry charakter. W najlepszym razie dodawano do tego takie szkolne zalety
jak: stateczny, solidny, dzielny, pracowity, uczynny, taktowny, miy, nieegoistyczny,
wyrozumiay itp. O jakimkolwiek indywidualizowaniu charakterw jako odpowiednich dla
jednych partnerw, a nieodpowiednich dla innych, nie byo mowy.
Ostatnio zaroio si od publikacji na temat roli urozmaiconych technik seksualnych
w maestwie, co byo by rozsdne, gdyby nie byo stawianiem wozu przed koniem, tj.
wyobraaniem sobie, e z zachowania seksualnego moe wynikn dobranie partnerw,
373

podczas gdy jest wrcz przeciwnie. W maestwie charakterologicznie udanym nawet

nieporadny seks jest atrakcyjny (gdy w przyszoci stanie si sprawniejszy, utraci ju urok
nowoci), a w maestwie charakterologicznie nieudanym nawet wyrafinowany (a raczej
zwaszcza wyrafinowany) seks wywouje tylko wstrt (eby si to jak najprdzej
skoczyo).
Autorom takich publikacji wydaje si, e udane maestwo moe powsta midzy
kadym i kad, jeli tylko bd wiedzie, gdzie partnera jak poechta. O wiele rzetelniejszej
wiedzy o tych sprawach dostarcza wyobrania powieciopisarzy, uwydatniajca role, jak
ludzkie charaktery odgrywaj nawet w ku. Aby byo mieszniej, co odwaniejszych
pisarzy okrzykuje si jako pornografw, a z powag traktuje si baamuctwa
pseudonaukowych seksuologw.
Jak dotychczas, w sprawach doboru maeskiego stosunkowo najwicej warte jest
zdroworozsdkowe zalecenie, eby polega na maestwie z mioci. Nie naley go jednak
przecenia, gdy odczuwanie cudzego charakteru jako atrakcyjnego nie jest rwnoznaczne z
jego rozeznaniem, moe bowiem by oparte na informacjach faszywych, przedstawiajcych
c h a r a k t e r p o z o r n y zamiast rzeczywistego.
Utosamianie charakteru pozornego z rzeczywistym bdzie okrelane jako
zudzenie charakterologiczne.
Stosujc metod systemow (rozdzia 4) w procesie rozpoznawania charakteru
jednego partnera przez drugiego mona potraktowa obu partnerw jako sprzone ze sob
systemy, w zwizku z czym w gr wchodz oddziaywania trojakiego rodzaju:1)
oddziaywanie partnera rozeznajcego na partnera rozeznawanego, 2) oddziaywanie partnera
rozeznawanego na partnera rozeznajcego, 3) oddziaywanie otoczenia na partnera
rozeznawanego. Biorc pod uwag wpyw kadego z tych oddziaywa otrzymuje si trzy
rodzaje zudze charakterologicznych.
Zudzenie charakterologiczne spowodowane oddziaywaniem partnera rozeznajcego
na partnera rozeznawanego bdzie okrelane jako o m y k a c h a r a k t e r o l o g i c z n a .
Podoem omyek charakterologicznych s potrzeby charakterologiczne partnera
rozeznajcego i wynikajce z nich tendencje, na ktrych podstawie odrnia on w
zachowaniu partnera rozeznawanego bodce atrakcyjne dla siebie od bodcw awersyjnych.
Prowadzi to do decyzji przyczyniajcych si do ponawiania sytuacji obfitujcych w bodce
atrakcyjne, a do unikania obfitujcych w bodce awersyjne. Wskutek tego u partnera
rozeznajcego powstaje wiele rejestratw informacji o atrakcyjnych cechach partnera
374

rozeznawanego, niewiele za o jego cechach awersyjnych. Cay wic zbir zarejestrowanych

informacji przedstawia charakter pozorny partnera rozeznawanego, lepszy od jego
charakteru rzeczywistego (w przypadku tendencji negatywnych jest odwrotnie: charakter
pozorny wroga jest gorszy od rzeczywistego). Krtko mwic, kady widzi u swego
partnera gwnie to, co widzie pragnie.
Na przykad dziecko pragnie adorowa, co wywouje u niego wyidealizowany obraz
matki protektorki, a pragnienie protegowania wywouje u matki wyidealizowany obraz jej
dziecka pupilka.
Podobnie partner rozeznajcy, nurtowany pragnieniami matrymonialnymi, widzi u
partnera rozeznawanego gwnie podane cechy charakteru, tj. przeciwne do jego wasnego
dynamizmu.

Na

przykad,

endodynamik

widzi

egzostatyka

przede

wszystkim

egzodynamizm i bdzie stara si stwarza sytuacje sprzyjajce przejawianiu si tego wanie

rysu charakteru, co w rezultacie utrwali mu wyobraenie egzodynamicznego charakteru
pozornego, zamiast egzostatycznego charakteru rzeczywistego. U tego egzostatyka, jako
partnera rozeznawanego, statyk widziaby przede wszystkim statyzm (przypominam, e
przeciwiestwem statyzmu jest wanie statyzm!) i stwarzaby sytuacje utrwalajce mu
wyobraenie statycznego charakteru pozornego zamiast egzostatycznego charakteru
rzeczywistego.

Zarwno

endodynamik,

jak

statyk

popeniliby

wic

omyki

charakterologiczne, spowodowane ich wasnym charakterem (i dlatego rnice si od siebie)

oraz wasnym postpowaniem wobec egzostatyka jako partnera rozeznawanego. Do
rozeznania jego charakteru rzeczywistego doszliby dopiero pniej, w rozmaitych sytuacjach
narzuconych przez okolicznoci zewntrzne (a ycie maeskie obfituje w takie sytuacje).
Nawiasem mwic, na omyce statyk wyszedby lepiej, endodynamik gorzej, jako e do
maestwa konfiguracja BC B jest zachcajca, a konfiguracja BC A jest
zniechcajca. Ale byaby to dopiero sprawa przyszoci.
Utrata zudzenia charakterologicznego jest bolesna, jako rwnoznaczna z utrat
przewiadczenia o zgodnoci midzy wasnym charakterem a sytuacj (rozdzia 13), tote nikt
nie jest skonny uwierzy, e popeni omyk. Zamiast tego sdzi, e partner znalaz si pod
czyim zym wpywem i wobec tego usiuje go wychowywa. Oczywicie, bez
powodzenia. Niestety, kocha si nie czowieka, lecz wasne o nim wyobraenie.

Omykom charakterologicznym w rozeznawaniu partnera zapobiegaj sytuacje

sigajce granic jego tolerancji, gdy tylko wtedy granice te mog si ujawni. Nie suyo
375

temu dobrze (a raczej nie miao suy!) klasyczne polowanie na ma (lub on),
zapewniajce swatanej parze warunki cieplarniane (ktrych kocowym akordem byo
wyprawienie jej w komfortow podr polubn). Tymczasem przeycie jednego zatargu lub
niebezpiecznego incydentu pozwala lepiej pozna charakter partnera ni pjcie sto razy do
teatru, kina lub na tace.
Nawiasem mwic, dziewczta, ktre pierwszy raz w yciu spotkay si u partnera z
daniem dowodu mioci, przeywaj dylemat, czy to danie speni, cho nie maj na to
jeszcze ochoty, czy te odmwi, ryzykujc utrat zraonego partnera. Tymczasem nie ma si
tu nad czym zastanawia oczywicie, odmwi! W interesie dziewczyny jest pozna
charakter partnera, tj. granice jego tolerancji, to za bdzie moliwe nie wtedy, gdy zacznie jej
rozsuwa kolana, lecz wtedy, gdy bdzie musia si od tego powstrzyma. Poza tym seks jest
dla dwojga chccych, a nie dla takich, z ktrych jedno szantauje drugie: jeeli si nie
zgodzisz, to egnaj!. I wreszcie, tego rodzaju szanta ze strony amatora dowodu mioci
sam jest dowodem, e z jego strony nie ma mioci ani nawet sympatii, a jest co najwyej
ambicja (przyjemno za troch zabiegania) lub tylko aspiracja (przyjemno bez zabiegania),
czyli co z samego dou drabiny tendencji akurat odwrotnie do tego, co si niemdrym
dziewcztom wydaje.
Znakomit ilustracj literack omyek charakterologicznych jest Cyrano de Bergerac
Rostanda. W wystpujcym tam trjkcie osb Cyrano jest egzostatykiem, Krystian
statykiem, Roksana za endostatyczk. Dobran par stanowi wic Cyrano i Roksana, ale
Roksana popenia dwie omyki charakterologiczne: Cyrana (taki dzielny!) uwaa za
endostatyka, a Krystiana (taki adny!) za egzostatyka nie dziw, e dla Cyrana ma przyja,
a dla Krystiana mio.
Kiedy Cyrano dla niej wanie popisuje si efektown szermierk, nie domylajca si
jego uczu Roksana (ktra jako endostatyczka lubi wszystko organizowa) zaraz sobie
uplanowaa, eby nakoni go do zapewnienia Krystianowi ochrony w wiatku zabijakw o
byle co wymachujcych szpad. Rzekomemu endostatykowi trafnie przeznacza rol
protektora rzekomego egzostatyka.
Omyka Roksany co do Krystiana o mao jej si nie ujawnia w synnej scenie
balkonowej. Gdy statyczny Krystian wyobraa sobie prostolinijnie, e skoro powiedzia
kocham ci, to ju nic nie stoi na przeszkodzie do namacalnego objawienia mioci.
Roksana przyhamowuje jego zapay pytaniem: to ju wszystko? Bo z endostatyczk tak
prosto nie pjdzie, do podniecenia erotycznego trzeba jej deklamowa o mioci,
376

perswazyjnie napiera, stopniowo rozbraja. Ale potrafi to tylko egzostatyk. Ukryty w cieniu
nocy Cyrano prbuje Krystianowi podpowiada (to ju lepiej kwituje z uznaniem
Roksana), a w kocu sam za niego wygasza miosne stylizacje. Chod przyzwala
wreszcie Krystianowi Roksana, naleycie ju rozgrzana do amorw. Co prawda, zamiast tego
przychodzi im zaj si ceremoni lubu, popiesznie zaaranowanego przez Roksan wobec
zakusw hrabiego de Guiche, ktry mszczc si za to, wysya zaraz modzieca na wojn z
Hiszpanami.
Roksana nie zrozumiaa swej omyki rwnie pniej, w obozie pod Arras, dokd
potrafia (endostatyzm!) przedosta si przez szeregi Hiszpanw, a w dodatku przywie
ywno dla oblonych. Natomiast zrozumia j Krystian, gdy Roksana wyrazia zachwyt
nad miosnymi listami od niego (w rzeczywistoci pisanymi przez Cyrana w imieniu
Krystiana, ale bez jego wiedzy). Nie mogc jej powiedzie prawdy, co byoby okrutne, ani
zatai, co byoby nieuczciwe, Krystian wybra mier w bitwie.
Upyno czternacie lat, w cigu ktrych Roksana ya wspomnieniami uczu do
ukochanego egzostatyka, odczytujc wielokrotnie jego listy, i nie majc pojcia, e by nim
tene Cyrano, ktry regularnie j odwiedza przynoszc wieci z miasta. Nagle zrozumiaa
swoje obie omyki naraz, gdy przy wspominkach o Krystianie, na jej yczenie, Cyrano zacz
czyta owe listy na gos. Czyta je jednak jak autor, a nie jak lektor, i bez patrzenia na listy,
bo ju byo mroczno, a zna je na pami.
Ale Roksana nie rzucia si mu na szyj, bo to ju nie bya taka sama Roksana ani taki
sam Cyrano. Czas zrobi swoje charakter Roksany przesun si od endostatyzmu do
endodynamizmu, a charakter Cyrana od egzostatyzmu ku statyzmowi (co znalazo wyraz w
pryncypialnoci, z jak pitnowa naduycia wielmow, i za co zosta miertelnie poraniony
przez najemnikw). W takiej konfiguracji charakterologicznej jest miejsce na uczucia
protekcyjne u Roksany i adoracyjne u Cyrana, i w takiej te tonacji sztuka si koczy.
Zudzenie charakterologiczne spowodowane oddziaywaniem partnera rozeznawanego
na partnera rozeznajcego bdzie okrelane jako m i s t y f i k a c j a c h a r a k t e r u .
Mistyfikacja charakterologiczna powstaje, gdy partner rozeznawany zachowuje si
tak, eby partner rozeznajcy, zamiast wyobraenia rzeczywistego charakteru partnera
rozeznawanego, wytworzy sobie wyobraenie okrelonego charakteru pozornego. Jest to
wic wprowadzanie partnera rozeznajcego w bd przez udawanie okrelonego charakteru.
Mona rozrnia udawanie charakteru zgodnego bd niezgodnego z potrzebami
charakterologicznymi partnera rozeznajcego.
377

Udawanie charakteru zgodnego z potrzebami charakterologicznymi partnera

rozeznajcego wywouje u niego atrakcj, tote bywa (czsto) spotykane jako nabieranie osb
o niezaspokojonych potrzebach charakterologicznych (np. samotnych, podstarzaych,
nieurodziwych itp.) w celu uzyskania od nich okrelonych korzyci.
Jako przykady mona wymieni pieczeniarzy nadskakujcych dnym pochlebstw
wadcom w celu uzyskania awansu, mode intrygantki udajce anioy dobroci wobec
bogatych starcw w celu uzyskania zapisu w testamencie itp.(nabieranie na adoracj).
Podobnie jest z uwodzicielami nccymi osamotnione kobiety perspektyw maestwa, aby
je wykorzysta do erotycznych przygd lub wyudza pienidze (nabieranie na mio).
Zmistyfikowani nie dowierzaj, gdy im kto otwiera oczy, ale gdy wreszcie uwierz,
nastpuje w nich ostry przerzut od tendencji pozytywnych do negatywnych (np. od mioci do
nienawici).
Udawanie charakteru niezgodnego z potrzebami charakterologicznymi partnera
rozeznajcego wywouje u niego awersj, tote bywa (rzadko) spotykane jako szlachetna
rezygnacja z wasnego dobra i powicenie dla cudzego. Tego rodzaju sprawy bywaj raczej
tematem literackich fikcji ni rzeczywistymi faktami.
Jako przykad mona wymieni Magorzat z Damy Kameliowej Dumasa (czyli
Violett z Traviaty Verdiego), ktra zgrywa si na ladacznic, aby si obrzydzi ukochanemu
(na prob jego ojca, a dla dobra jego siostry, ktrej jakoby romans brata mia uniemoliwi
szczliwe zampjcie).
Zudzenie charakterologiczne spowodowane oddziaywaniem otoczenia na partnera
rozeznawanego bdzie okrelane jako k o n f o r m i z a c j a c h a r a k t e r u .
Konformizacja charakterologiczna wystpuje, gdy zamiast wytwarzania sytuacji
zodnej z charakterem (rzeczywistym) czowieka, wytwarza si u niego charakter (pozorny)
zgodny z sytuacj.
Zjawisko to wymaga bliszego objanienia.
Jeeli w otoczeniu czowieka bywaj sytuacje rnorodne, to spowodowane tym
rejestraty skojarze atrakcyjnych bd uatwia powstawanie decyzji przyczyniajcych si do
ponawiania sytuacji zgodnych z charakterem tego czowieka, a rejestraty skojarze
awersyjnych bd utrudnia powstawanie decyzji prowadzcych do sytuacji niezgodnych z
jego charakterem. Dziki temu zachowanie czowieka bdzie ujawnia jego rzeczywisty
charakter.

378

Natomiast jeeli zawsze wystpuje tylko jeden rodzaj sytuacji, to spowodowane tym
rejestraty skojarze nie bd umoliwia odrniania sytuacji tego rodzaju od sytuacji innych
rodzajw (wskutek braku skojarzonych z nimi rejestratw), a wic i powstawania decyzji
dotyczcych takich sytuacji. Wobec tego bd powstawa tylko decyzje dotyczce jednego
rodzaju sytuacji tak, jak gdyby to byy jedyne decyzje, do jakich czowiek jest zdolny. Jego
zachowanie nie bdzie wic ujawnia charakteru rzeczywistego, lecz pewien charakter
pozorny, stwarzajc zudzenie, e taki wanie jest charakter rzeczywisty.
Takiemu zudzeniu, spowodowanemu przez otoczenie ulega zarwno partner
rozeznawany (tj. nie orientujcy si, e charakter, jaki sobie przypisuje, jest pozorny), jak i
partner rozeznajcy (tj. nie orientuje si, e charakter, jaki przypisuje partnerowi
rozeznawanemu, jest pozorny). Jest to wic osobny rodzaj zudzenia charakterologicznego,
nie polegajcy ani na omyce partnera rozeznajcego ani na mistyfikacji partnera
rozeznawanego.
Konformizacja charakterologiczna moe by zamierzona lub nie zamierzona (przez
ludzi z otoczenia partnera rozeznawanego).
Nie zamierzona konformizacja charakterologiczna powstaje u czowieka miewajcego
do czynienia tylko z jednym rodzajem sytuacji, dlatego, e otaczajcy go ludzie bywaj tylko
w tego rodzaju sytuacjach.
Do typowych przykadw nie zamierzonej konformizacji charakterologicznej naley
wybr niewaciwego zawodu pod wpywem przystosowania do rodowiska, przy braku
stycznoci z sytuacjami, w ktrych ukryty talent mgby si ujawni (np. gdy w rodowisku
rolniczym kto zostaje rolnikiem, chocia powinien by dyrygentem orkiestry symfonicznej).
Podobnie ludzie wychowani w rodowisku przestpczym (ebraczym, zodziejskim itp.) nie
wyobraaj sobie innego ycia ni przestpcze.
Do zamierzonej konformizacji charakterologicznej t r e s u r a

charakteru,

polegajca na oddziaywaniach na czowieka tak dobranych przez otaczajcych go ludzi, eby

mia do czynienia tylko z nakazanym przez nich rodzajem sytuacji (np. wychowanie
klasztorne, dryl wojskowy itp.).
Proces odwrotny do konformizacji charakterologicznej, tj. zniknicie charakteru
pozornego

ujawnienie

si

charakteru

rzeczywistego,

dekonformizacja charakteru.

379

bdzie

okrelany

jako

Dekonformizacja charakterologiczna nastpuje tym szybciej, im wiksze czowiek ma

moliwoci poznawania sytuacji odmiennych od nakazanych. Dlatego te do metod tresury
charakteru naley izolowanie ludzi od informacji zakazanych.
Osignicie zupenej izolacji czowieka od informacji zakazanych jest niemoliwe bez
odcicia go od oddziaywa zewntrznych, tote do metod tresury charakteru naley
umieszczanie ludzi w zamknitych pomieszczeniach (klasztor, koszary, wizienie itp.).
Wobec trudnoci izolacji czowieka od oddziaywa zewntrznych oraz niemonoci
usunicia oddziaywa wewntrznych (np. refleksja), do metod tresury charakteru naley
indoktrynacja, tj. wytwarzanie rejestratw atrakcyjnych skojarze z sytuacjami nakazanymi
(uwielbienie) i awersyjnych skojarze z sytuacjami zakazanymi (potpienie). Aby przy tym
utrudni tresowanym porwnywanie sytuacji nakazanych z zakazanymi (wobec ryzyka, e
sytuacje nakazane wywoaj u nich awersj, zakazane za atrakcj), dostarcza si im mnstwa
szczegowych informacji atrakcyjnych o sytuacjach nakazanych, a informacje awersyjne o
sytuacjach zakazanych redukuje si do powtarzania oglnikw majcych posta
odstrczajcych ocen (grzech, upadek, odstpstwo, zdrada, wrogowie itp.).
Najwiksz przeszkod w tresurze charakteru jest niemono informacyjnego
wpywania na dynamizm, ktry jako sztywny parametr charakteru wynikajcy z dziaania
homeostatu, a nie z dziaania korelatora, jest niezaleny od doprowadzanych informacji. Std
te bierze si typowe dla tresury charakteru zjawisko, e nie mogc dosign rda, tj.
charakteru czowieka, kadzie nacisk na objawy przez narzucanie szczegowych form
zachowania (liturgia), jak np. sposb mwienia (formuki, tytulatura), ubir (szaty,
mundury) itp. Jest to jak polowanie na uciekiniera ukrywajcego si w wielkim miecie
nie mogc go dopa, ustawia si nadzr nad wszystkimi wyjciami z miasta.
Poniewa nakazywanie pewnych sytuacji, a zakazywanie innych jest narzucaniem
okrelonych zasad, wic tresura charakteru moe polega wycznie na wytwarzaniu
pozornego statyzmu. Nic te dziwnego, e jej ideay to posuszestwo (wykonywanie
rozkazw), pracowito (uciliwe zajcia), prawdomwno (skadnie meldunkw).
Z punku widzenia dynamizmu charakteru mona wic rozrnia trzy przypadki
tresury charakteru: 1. tumienie egzodynamizmu (np. poczucia osobistej niezalenoci,
krytycyzmu, swobody erotycznej itp.), 2. modyfikowanie statyzmu przez forsowanie
pewnych zasad, a tumienie innych (np. nawracanie wyznawcw jednej doktryny na inn), 3.
tumienie endodynamizmu (np. denia do wadzy, majtku, itp.).

380

Natomiast w niezamierzonej konformizacji charakterologicznej moliwe s wszelkie

rodzaje charakteru pozornego (egzodynamiczny, statyczny, endodynamiczny).
Im wiksza jest rnica midzy charakterem rzeczywistym a charakterem pozornym, a
wic im powolniejsza bya konformizacja, tym raptowniejsza nastpuje dekonformizacja.
Aby zrozumie dlaczego tak musi by, naley wzi pod uwag, e do utrzymywania
si charakteru pozornego, znacznie rnicego si od charakteru rzeczywistego, konieczne s
due przewodnoci korelacyjne rejestratw skojarze atrakcyjnych i awersyjnych, ostro
oddzielajcych sytuacje nakazane od zakazanych. Do wytworzenia takich rejestratw
potrzebna jest wielka liczba odpowiednio dobranych, wielokrotnie powtarzanych bodcw
(konformizacja powolna). Jeeli w takim stanie charakteru pozornego zaczn si
przypadkowo bodce zgodne z charakterem rzeczywistym, to jako nalece do sytuacji
zakazanych wywouj awersj i dezaprobat. Znaczy to, e pod wpywem charakteru
pozornego czowiek, nie zdajc sobie z tego sprawy, sam utrudnia dekonformizacj swojego
charakteru.
Jednake charakter pozorny jest z koniecznoci niespjny, wystpuj w nim luki
(podobnie jak w zachowaniu czowieka, ktry udajc kogo innego nie potrafi odpowiada na
pytania nieprzewidziane, bo si tego nie wyuczy). Rejestraty bodcw zgodnych z
charakterem rzeczywistym, a trafiajce w luki charakteru pozornego, bd stanowi drog o
coraz wikszej przewodnoci, ktra wreszcie stanie si wiksza od przewodnoci drg
istniejcych w wyniku konformizacji. Zmieniony odpowiednio do tego rozpyw mocy
korelacyjnej bdzie odtd prowadzi do decyzji zgodnych z charakterem rzeczywistym, a nie
z charakterem pozornym. Dekonformizacja jest procesem nieodwracalnym, poniewa
charakter rzeczywisty jest spjny, bez luk, adna ponowna konformizacja nie jest ju
moliwa.
Chocia wic dekonformizacja jest procesem rwnie powolnym jak konformizacja, to
jednak do pewnego momentu jest on niedostrzegalny, a potem nawet jeden saby bodziec (np.
przypadkowo usyszane zdanie) wystarczy do spowodowania przewagi przepywu mocy
korelacyjnej zwizanego z charakterem rzeczywistym nad przepywem mocy korelacyjnej
zwizanym z charakterem pozornym (podobnie jak przy odwaaniu cieczy na wadze
laboratoryjnej nadchodzi wreszcie stan, w ktrym dodanie jednej kropli wicej wystarcza do
spowodowania, eby wskazwka wagi przesza z jednej strony pooenia zerowego na drug).
Stadium dekonformizacji, od ktrego poczwszy bd powstawa decyzje zgodne z

381

charakterem rzeczywistym zamiast z charakterem pozornym, bdzie okrelane jako

krystalizacja charakteru.
Pod

wzgldem

raptownoci

przypomina

to

proces

krystalizacji

roztworu

przesyconego, w ktrym pod wpywem znikomego wstrzsu cay nadmiar rozpuszczonej

substancji ulega strceniu w mgnieniu oka.
Mwic jzykiem potocznym, krystalizacja charakteru jest olnieniem, e przyczyn
mczcego oporu wobec coraz natarczywiej narzucajcych si decyzji nie bya bynajmniej
bdno tych decyzji, lecz bdno samej podstawy decydowania, jak stanowi charakter
pozorny, nakazujcy traktowa decyzje suszne, bo wynikajce z charakteru rzeczywistego,
jako bdne. Towarzyszy temu uczucie ogromnej ulgi, e od tej chwili wszystko motywuje si
jasno, prosto i spjnie, wiadomo nareszcie kim si jest, jaki rzeczywisty ma si charakter.
Ludzie, u ktrych nastpia krystalizacja charakteru, pomni przykrych stanw
przeywanych w okresie j poprzedzajcym i rozdranieni w poszukiwaniu rozwiza, ktre
potem okazay si tak oczywiste, s szczeglnie awersyjnie nastawieni do wszystkiego, co si
wizao z ich pozornym, ju nie istniejcym, charakterem. Tak na przykad ludzie, ktrzy
przeszli do innego zawodu odkrywszy w sobie do niego powoanie, nie chc mie nic wicej
wsplnego ze swoim dawnym zawodem. Ludzie, ktrzy uwolnili si od opresji tabu
seksualnego, staj si zacitymi wrogami pruderii. Ludzie, ktrzy zbuntowali si przeciw
swoim idolom, strcaj ich z piedestau peni nienawici itp.
Z rozrnienia trzech klas dynamizmu charakteru (egzodynamizm, statyzm,
endodynamizm) wynika pi moliwych rodzajw krystalizacji charakteru:
C B: z pozornego egzodynamizmu na rzeczywisty statyzm np. rezygnacja z
pogoni za saw (blichtr) i wycofanie si w domowe zacisze,
B C: z pozornego statyzmu na rzeczywisty egzodynamizm np. wyruszenie w
szeroki wiat w poszukiwaniu przyjemnych wrae (marnowaem ycie) i pozbycie si
wszelkich obowizkw,
B A: z pozornego statyzmu na rzeczywisty endodynamizm np. pozbycie si
skrupuw (dobre dla frajerw) w zdobywaniu wadzy lub majtku,
A B: z pozornego endodynamizmu na rzeczywisty statyzm np. rezygnacja z
wadzy i majtku (marno) i zajcie si skromn prac jako spenianiem obowizku.
Trafny obraz krystalizacji charakteru, z pozornego statyzmu na rzeczywisty
endodynamizm, przedstawia komedia Pagnola Pan Topaze, w ktrej prostolinijny nauczyciel,
pozbawiony pracy za krytyk machinacji waciciela szkoy, zetknwszy si (zaangaowany
382

jako sekretarz) ze rodowiskiem aferzystw przecign ich pod wzgldem sprytu oraz
zasigu organizowanych afer.
Podobnie

jak

ujawnienie

si

omyki

charakterologicznej

lub

mistyfikacji

charakterologicznej, krystalizacja charakteru stanowi radykaln zmian w stosunkach

interpersonalnych.

Okoliczno, e sprawy charakterologiczne czsto ilustruj postaciami literackimi,

moe nasuwa czytelnikom niejakie wtpliwoci, przecie twrcy tych postaci mogli
wyposay je w takie rysy charakteru, jakie chcieli, czy mona wic w kaprysach wyobrani
pisarzy upatrywa potwierdzenia teoretycznych wywodw? A moe po prostu powybieraem
tylko przykady przypadkowo z nimi zgodne, a pominem niezgodne?
Jest prawd, e pisarz moe rysowa swoich bohaterw, jak mu si podoba. Potem
jednak zabieraj gos czytelnicy, stajc si anonimowymi wspautorami.
Wspautorami c bowiem robi pisarz piszcy np. powie? Oczywicie wybiera z
nasuwajcych mu si wariantw te, ktre uzna za najtrafniejsze. Ale take czytelnik wybiera z
przeczytanych powieci te, ktre uzna za najtrafniejsze, i zaleca je innym, natomiast pomija
milczeniem lub odradza te, ktre uzna za nietrafne. Wszystkim powieciom udzielili
aprobaty ich autorzy, ale jeli jedne z nich s czytane z pokolenia na pokolenie, inne za
przepady w pomroce zapomnienia, to dlatego, e pierwszym udzielili aprobaty rwnie
czytelnicy, a drugim jej odmwili.
Kogo kto nie zna Hamleta, mona zapewnia, e wystpujce tam postacie s
charakterologicznie prawdziwe, ale mocnym uzasadnieniem takiego zapewnienia nie bdzie
argument, e stworzy je Szekspir, lecz argument, e od trzystu lat miliony ludzi, ze
wszystkich krajw wiata, tak je odczuwaj.
Kiedy wic powouj si na dziea powszechnie znane, to w istocie nie jest to
powoywaniem si na ich autorw, lecz na tych wszystkich czytelnikw, dziki ktrym s one
powszechnie znane. A to nie ma ju nic wsplnego z autorskimi dowolnociami w kreleniu
charakterw. Nie jest adnym przypadkiem, e charaktery postaci fikcyjnych, ale uznane
przez og za prawdziwe, pasuj do twierdze o charakterach.
Rwnie dobrze mona spraw odwrci: jeeli charaktery literackie s zgodne z
twierdzeniami, to mona oczekiwa, e bd odczuwane przez czytelnikw jako prawdziwe.
Mona by nawet utworzy skal wartoci dzie sztuki ze wzgldu na przedstawione w
nich ludzkie charaktery, na przykad:
383

1. niespjne ujcie charakterw (przypisywanie tej samej postaci cech nalecych

do

rnych

charakterw,

np.

troch

egzodynamicznych,

troch

endodynamicznych).
2. oglnikowe ujcie charakterw (ograniczenie si do cech typowych, np.
typowego statyka, typowego endodynamika itp.),
3. szczegowe ujcie charakterw (ukazanie odcieni charakteru zarysowujcych
granice tolerancji i podatnoci),
4. pene ujcie charakterw (z ukazaniem przebiegu przemian charakteru).
Tak na przykad, wedug powszechnej opinii czytelnikw, Kmicic jest postaci
bardziej interesujc ni Skrzetulski (Sienkiewicz, Trylogia), a Petroniusz bardziej
interesujcy ni Winicjusz (Sienkiewiecz, Quo vadis?). Nic dziwnego w postaci Kmicica i
Petroniusza s ukazane przemiany charakteru (od egzodynamizmu w kierunku statyzmu), a w
postaciach Skrzetulskiego i Winicjusza adnych przemian charakteru (statycznego) nie wida.
Nawiasem mwic, krystalizacja charakteru Winicjusza, typu B B (nawrcenie z
pogastwa na chrzecijastwo), jest nieprzekonujca, jako e Winicjuszowi chodzio o Ligi,
a nie o doktryny.
Twierdzenia charakterologiczne mog si te przyda reyserom i aktorom, nieraz
interpretujcym charaktery scenicznych postaci w sposb zgoa nieprawdopodobny.
Na przykad, w wszystkich znanych mi wystawieniach Hamleta, matka Hamleta by
grywana jako dostojnie snujca si po scenie nobliwa pani, dziwnie nie wraliwa na fakt, e
jej drugi m (endodynamik) jest morderc pierwszego (statyka). Tymczasem musi to by
egzodynamiczna dziwka w koronie, bo dopiero wtedy sprawa nabiera charakterologicznego
sensu

(parze

kochankw,

konfiguracji

charakterologicznej

endodynamik

egzodynamiczka, przeszkadza statyk, bdcy mem kochanki, a bratem kochanka przez

jego zamordowanie endodynamik zdoby upragnion wadz, a gdy si oeni z wdow, mogli
oboje robi odtd legalnie to, co dotychczas robili skrycie).
Za to posta Hamleta bywaa obiektem najrozmaitszych interpretacji: jako
swawolnego ironisty, sceptycznego filozofa, czowieka o sabej woli, zrcznego polityka,
ktry jednak zosta w kocu przechytrzony, a nawet w braku konceptu ukuto termin
hamletyzm, sugerujcy, e to jaka odrbna kategoria charakteru. Tymczasem tekst
Szekspira nie pozostawia cienia wtpliwoci, e Hamlet to wyrany egzostatyk za mao
mia

statyzmu,

aby

konsekwentnie

by

pryncypialnym

mcicielem,

za

mao

egzodynamizmu, aeby sobie tym nie zawraca gowy. Poza tym tylko egzostatyk moe si
384

popisywa takimi sztuczkami jak aluzyjne przedstawienie wdrownych aktorw, czy te

zamiana szpad w pojedynku z Laertesem.

Rzecz jasna, charaktery i ich konfiguracje odgrywaj istotn rol nie tylko w
stosunkach interpersonalnych, ale i w stosunkach spoecznych, obejmujcych wielkie zbiory
ludzi. Ale to nader rozlega problematyka.
Dlatego znw zacytuj sowa Hamleta: Mgbym wiele rzeczy powiedzie, gdybym
mia czas.

385

Spis oznacze
A wspczynnik starzenia

L szeroko charakteru

A endodynamizm

M podatno

a jako tworzywa

N poziom charakteru

a0 jako tworzywa pocztkowa

n wspczynnik dynamizmu

AB endostatyzm

P moc fizjologiczna

B statyzm

Pd moc dyspozycyjna

BC egzostatyzm

P0 moc jaowa

C wspczynnik rozbudowy

Pr moc robocza

C egzodynamizm

Ps moc swobodna

c ilo tworzywa

Q kod

cg ilo tworzywa graniczna

R reakcja

D dynamizm charakteru

r reaktywno

S bodziec

liczba

elementw

s wspczynnik swobody

korelacyjnych
G przewodno korelacyjna

T tolerancja

G0 przewodno korelacyjna

t czas

pocztkowa

tz czas egzystencji

Gg przewodno korelacyjna

V potencja

graniczna
g

Vd potencja decyzyjny

przewodno

korelacyjna

Ve potencja efektorowy

jednostkowa

Vh potencja homeostatyczny

I informacja

Vp potencja perturbacyjny

K moc korelacyjna

Vr potencja receptorowy

K0 moc korelacyjna pocztkowa

v moc jednostkowa

Kg moc korelacyjna graniczna

w stratno

k odstp korelacyjny

z wspczynnik zanikania

386

INDEKS (w przygotowaniu)
adaptacyjno, 283
adoracja, 365
akceptacja bodcw, 336

387

CYBERNETICS AND CHARACTER (Summary)

This book presents a cybernetic theory of human character.
In contrast to the common practice of observing individuals in order to generalize
human behaviour, the author's main idea is to consider the human being as a particular case of
a general concept (autonomous system"), and to make use of the principle saying that every
genera statement applies to all particular cases. For the sake of a better understanding of this
idea some methodological preliminaries are given.
1. Cybernetics
To begin with, the present state of science is analyzed. It is pointed out that, besides
abstract problems (logics and mathematics) and monodisciplinary problems (special
disciplines) of traditional science, modern science comprises multidisciplinary problems
(cooperation of special disciplines) and interdisciplinary problems (cybernetics).
Three ways of treating cybernetics are shown: 1) didactic cybernetics, for a clearer
presentation of known phenomena by modelling them, 2) formal cybernetics, searching for
new information by determination of possibilities, and 3) physical cybernetics, searching for
new information by determination of necessities ("if something must be, then it is"). Just the
last is applied in this book.
2. Terminological conventions
There are two ways of defining genera concepts: 1) by explanation of terms, and 2) by
terminological conventions. The author considers the first to be a bad habit provoking useless
arguments about the meaning of words, as if the choice of problems to be solved depended on
terms, instead of the reverse. Therefore all essential concepts in this book are defined by
terminological conventions.
3. Theoretical and empirical cognizance
The widespread opinion that every theory should be empirically verified is put into
uestion. It is pointed out that weak theoretical statements should be verified by strong
empirical statements whilst weak empirical statements should be verified by strong theoretical
statements. The cybernetic theory presented in this book is a strong one.
4. System
The cybernetic approach consists in considering investigated objects to be composed
of distinct elements, the set of interrelated elements being called "system". The rigours and
advantages of such an approach are elucidated.
388

5. Coupling
Many theorems concerning interactions between coupled systems are given. Their
practical application is profusely illustrated, especially by examples of interpersonal relations.
Those theorems reveal the falsity of many in'tuitive opinions about such matters.
6. Control
It is shown, on cybernetic grounds, that all possible problems can be divided into six
groups. The first three of them concern cognizance of: 1) facts, 2) properties, 3) relations,
whilst three others concern decision making on: 4) purposes, 5) methods, 6) means. Then,
"control" being defined as such behaviour of one system which provokes the predetermined
behaviour of another system, it is pointed out that in every control process there must be
mutual dependence of purposes on methods (informational agents) and means (energetical
agents).
7. Information
It is emphasized that in contrast to "amount of information" which is a theoretical
concept defined by a terminological convention, the term "information", unfortunately, is
used in the literatur on information theory in various meanings taken mainly from
nonscientific language or, uite improperly, as a synonym of "amount of information". In
order to define "information" by an appropriate convention, the control lin is considered to
comprise a set of physical states ("signals") in which longitudinal transformation ("code")
and transversal
physical natur of psychical phenomena: memory, emotions, reflections, intuition,
consciousness, thinking, motivation, decision making, etc.
11. Physiological and sociological energy
Internal (physiological) and external (sociological) energetical processes are
distinguished. It means that any work can be done either by the human organism itself (by
personal effort) or by other sources of energy (thanks to machines, money, subordinates,
relatives, friends etc).
Physiological energy consists of three components: 1) basie energy, serving to
maintain aptness to react, 2) working energy, serving to supply the organism with energy
transformable into physiological energy, and 3) free energy, serving to acuire sociological
energy in order to diminish working energy (amelioration of life conditions). It is
demonstrated that physiological energy during the lifetime of man must initially inerease,

389

reach maximum, and then decrease. The point of time at which physiological energy becomes
smaller than the basie energy is the end of existence.
12. Behaviour
On the basis of the preceding considerations it is demonstrated that human behaviour
with regard to kinds of reactions ("methods") depends on informational processes (emotions,
reflections), and with regard to intensities of reactions ("means") depends on energetical
processes (physiological energy, tensions), informational and energetical processes being
interconnected by internal regulation processes tending towards functional euilibrium
("purposes"). It explains why even weak stimuli can provoke strong reactions whilst strong
stimuli can be insufficient to provoke reactions, and how it happens that people sometimes act
against their interests (e.g. commit suicide). Also, there is a physical explanation of such
phenomena as loss of consciousness, sleep, and dreams.
13. Character
Control parameters are grouped into rigid ones (constant or changing independently)
and elastic ones. Ensemble of rigid control parameters is called "character" (it is no to be
confused with the psychological term "personality" relating to symptoms of human behaviour,
not its source). Rigidity of control parameters means that nobody's character can be changed
by compulsion or persuasion or even self-persuasion. Thus, in order to establish conformity
between one's character and one's situation the only possibility is to chf.age the situation, not
the character. The situation conforms to the character, if it conforms to all parameters of
character.
14. Level of character
Efficaeity of control (behaviour) depends on the number of recorded associations
("level of character"). In turn, this parameter of character depends: 1) on the number of
informational elements (factor of intelligence), 2) on the proximity of informational elements
(factor of talent), and 3) on the rat of conductance rise (factor of memory). Through a
combination of the Iow and high values of these factors a list of eight intellect types has been
compiled. The level of character is important in education, ethics, esthetics etc.
15. Dynamism of character
The most important parameter of character is "dynamism of character" determined by
the relation between dispersion and accumulation of energy. It is possible to establish a
continuous scal of dynamism, but, with regard to terminological convenience, it is divided
into five "character classes" comprising strong negative dynamism (endodynamism), feeble
390

negative dynamism (endostatism), zero dynamism (statism), feeble positive dynamism

(exostatism), and strong positive dynamism (exodynamism). From this point of view, about
forty theorems are formulated on various aspects of human behaviour such as life trends,
attitudes, ideas, feelings, desires, fancies, activities, motives, convictions, remembrances,
receiving and giving information, decision making, etc.
It is demonstrated that dynamism must inevitably change in time from positive to
negative. It means that children are exodynamic; this conclusion is confirmed by empirical
facts with astounding aceuracy. Taking in account that further evolution ;of dynamism can be
accelerated in some individuals and retarded in others, it is evident that in the first case they
reach the stage of endodynamism at an early age whereas in the second they remain exostatic
or static for a long time and never become endodynamic or even endostatic. These statements
can be particularly instructive to educators who, in fact, compel pupils to behave in the static
way in spite of their exostatic or even exodynamic character.
16. Broadness of character
As in regulating any uantity, there is a zon of dynamism in which stimuli are
accepted ("tolerance"). Over and above there is a zon in which stimuli can only be imposed
("softness"). Tolerance and softness are components of "broadness of character" determining
a zon beyond which stimuli are rejected. The broader the character of partners, the easier are
interpersonal relations. Nevertheless, it is essential to determine whether each partner has a
broad character owing to great tolerance (mutual satisfaction) or to great softness (mutual
concessions).
17. Characterological configurations
The author discusses the influence of character classes on tendencies in interpersonal
relations, the ensemble of character classes of partners being called "characterological
configuration". For any partner, four kinds of tendencies can be distinguished: 1) towards the
partner of the same character class (solidarity, friendship), 2) towards the partner of the senior
character class (submission, adoration), 3) towards the partner of the junior character class
(wardship, protection), 4) towards the partner of the opposite character class (attachment,
love). The fast characterological configuration is extremely important in matrimonial
matching. A list of all possible characterological configurations has been compiled.
The importance of knowing the partner's true character is emphasized. A warning is
given against characterological illusions due to: 1) error, 2) mistification, 3) imposition.

391

Finally, the rapid transformation of imposed character into a true one ("crystallisation of
character") is described.

392