Professional Documents
Culture Documents
Warszawa 2016
Wydanie I
Fotografia na okadce autorstwa Delfiny de la Ry pobrana
z serwisu Unsplash.com
Tumaczenie na postawie pierwszego wydania z 1934 roku,
wydanego nakadem 5 000 egzemplarzy z 59 barwnymi
ilustracjami przez Wydawnictwo Juliusza Springera
w Berlinie:
Katarzyna Bobrowicz
Skad i edycja:
Ryszard Bobrowicz
Katarzyna Bobrowicz
ISBN: 978-83-939967-4-2
Tumaczenie
zrealizowane
zostao
w
ramach
projektu
o
sygn.
DI2013
017643,
finansowanego
ze
rodkw
3. edycji programu Diamentowy Grant Ministerstwa Nauki
i Szkolnictwa Wyszego. Wydanie tumaczenia ma charakter
non-profit i odbywa si na licencji creative commons.
Spis treci
Przedmowa
Wstp
wiat-wok: przestrzenie
Przestrze dziaania
Przestrze czucia
Przestrze widzenia
Najdalsza paszczyzna
Czas postrzegany
Proste wiaty-wok
Ksztat i ruch jako znamiona postrzegane
Cel i plan
Obraz postrzegany i obraz czyniony
Znajoma cieka
Dom i terytorium
Towarzysz
Obraz poszukiwany i ton szukania
Magiczne wiaty-wok
Ten sam podmiot jako przedmiot
w rnych wiatach wok
Koniec
7
11
24
26
32
34
40
46
50
57
64
70
80
86
92
98
104
Komentarz do tekstu
Posowie
124
I
114
121
Przedmowa
10
Wstp4
Il. 1. Kleszcz.
11
12
13
[odruch - przyp. tum] zrozumie jako schwytanie pewnego
zewntrznego bodca przez receptor i wywoana przez bodziec
odpowiedz efektora istoty ywej. Bodziec jest przy tym przeksztacany w
pobudzenie nerwowe, ktre ma do pokonania kilka stacji lecych na linii
receptor-efektor. T dug drog okrela si jako acuch odruchowy.
14
15
bodcw:
w
narzdzie
postrzegania.
Jednostki
te odpowiadaj zewntrznym grupom bodcw, ktre
niczym pytania zwracaj si ku zwierzcemu podmiotowi.
Pozostaej poowy komrek mzgu organizm uywa jako
komrek dziaania, czy komrek impulsowych. Grupuje
je w jednostki, za pomoc ktrych kieruje ruchem
efektorw, ktre z kolei udzielaj odpowiedzi zwierzcego
podmiotu na wiat zewntrzny.
Jednostki
komrek
postrzegania
wypeniaj
mzgowe narzdy postrzegania, a jednostki komrek
dziaania stanowi zawarto mzgowych narzdw
dziaania.
Wyobramy sobie narzd postrzegania jako skupisko
rozmaitych wizek operatorw komrkowych. S oni
nonikiem specyficznych znakw postrzegania. Mimo
skupienia,
pozostaj
oddzielonymi
przestrzennie,
pojedynczymi
jednostkami.
Tak
samo
ich
znaki
postrzegania pozostan odizolowane, jeli nie bd miay
moliwoci czenia si w nowe jednostki poza
przestrzennie
ustalonymi
narzdami
postrzegania.
I ta moliwo rzeczywicie istnieje. Grupa komrek
postrzegania posiada swoje znaki postrzegania, a te cz
si poza narzdami postrzegania, mianowicie: poza ciaem
zwierzcia, w jednostki, ktre staj si waciwociami
przedmiotw lezcych poza zwierzciem. Ten fakt jest
nam dobrze znany. Wszystkie nasze ludzkie wraenia
zmysowe, ktre przedstawiaj waciwe nam znaki
postrzegania,
cz
si
we
waciwoci
rzeczy
zewntrznych, a waciwoci te su nam za znamiona
postrzegane7. Wraenie niebieski bdzie niebieskoci
nieba wraenie zielony bdzie zieleni trawnika
i tak dalej. W znamieniu postrzeganym niebieskoci
dostrzegamy niebo, a w znamieniu postrzeganym zieleni
dostrzegamy trawnik.
Dokadnie tak samo odbywa si to w narzdzie
16
17
18
19
20
21
regu powszechn. Idzie bowiem zawsze o przetrwanie gatunku,
niezalenie od tego, jak wiele pojedynczych osobnikw moe zgin.
Gdyby otoczenie nie byo dla gatunku pessymalne, gatunek ten
uzyskaby przewag nad wszystkimi innymi gatunkami dziki swym
optymalnym wiatom-wok.
d
22
23
wiat-wok: przestrzenie
24
25
Przestrze dziaania11
Kiedy z zamknitymi oczami swobodnie poruszamy
swoimi koczynami, zdajemy sobie dokadnie spraw
zarwno z kierunku, jak i obszaru tyche ruchw. Krelimy
sw rk drog w przestrzeni, ktr okreli mona
jako przestrze gry naszych ruchw lub krtko: jako nasz
przestrze dziaania. Wszystkie te drogi przemierzamy
najmniejszymi krokami, ktre moemy okreli jako
kroki skierowane12, poniewa dokadnie znamy kierunek
kadego pojedynczego kroku za spraw wraenia,
czy raczej: znaku kierunku13. Rozrniamy mianowicie
sze kierunkw, ktre w parach przeciwstawiaj si sobie
nawzajem: po prawej i po lewej, powyej i pod, przed i za.
Szczegowe
prby
wykazay,
e
najkrtszy
z wykonywalnych dla nas krokw, mierzony od palca
wskazujcego wycignitej rki, liczy okoo 2 cm.
Jak wida, kroki nie daj zbyt dokadnych miar
dla przestrzeni, w ktrej zostaj wykonane. O tej
niedokadnoci mona si atwo przekona, jeli si
sprbuje przy zamknitych oczach zczy oba palce
wskazujce swych rk. Wwczas okae si, e na og si
to nie udaje, a place mijaj si w odlegoci do 2 cm.
Doniolejsze znaczenie ma dla nas to, e raz
wyznaczone
drogi
bardzo
atwo
utrzymuj
si
w pamici. Dziki temu moemy pisa w ciemnoci.
Umiejtno t nazywa si kinestezj, przy czym nie
mwi nam to niczego nowego.
Przestrze
dziaania
nie
jest
jednak
pust
przestrzeni ruchu, zbudowan z tysica krzyujcych si
krokw skierowanych. Posiada i nadzoruje swj system
prostopadle ustawionych paszczyzn, to jest: znany
powszechnie ukad wsprzdnych, ktry daje podstaw
wszelkim definicjom przestrzeni.
26
27
28
29
30
przebywaa
poza
ulem,
zosta
on
przesunity
o 2 metry. Nastpnie okazao si, e pszczoy zbieraj si
na wieym powietrzu w tym miejscu, w ktrym wczeniej
znajdowa si otwr wylotu ich drzwi wejciowe. Dopiero
po piciu minutach pszczoy przesun si i wlec
do pniaka.
Prby te poszy dalej i wykazay, e pszczoy, ktre
pozbawiono czukw, natychmiast lec ku przesunitemu
pniakowi. Oznacza to, e tylko dopty, dopki pszczoy s
w posiadaniu czukw, dobrze orientuj si w przestrzeni
dziaania. Bez nich kieruj si wraeniami wzrokowymi
w swoim polu widzenia. Czuki musz rwnie w jaki
sposb przyjmowa rol kompasu dla drzwi wejciowych
w codziennym yciu: kompasu, ktry bezpiecznie wskazuje
im drog powrotn jako wraenia wizerunkowe15.
Uderzajce jest jeszcze inne, podobne odnalezienie
drogi do domu, zwane przez Anglikw homing,
u limakw morskich z rodziny Patellidae (il. 8). limak
yje na skalistym podou w strefie przypyww
i odpyww. Najwiksze okazy ryj sobie legowisko
31
Przestrze czucia16
Podstawow ceg przestrzeni czucia nie s miary
ruchu, jak kroki skierowane, lecz stale istniejce, to samo
miejsce. Rwnie i miejsce zawdzicza swoje bycie-tu
znakom postrzegania podmiotu i nie jest tworem
zbudowanym z substancji otoczenia. Dowd na to
przedstawiony zosta przez Weberaf. Kiedy (il. 9) szpice
cyrkla, oddalone od siebie o 1 cm, umieci si na karku
badanego, jeden szpic zostanie wyranie odrniony
od drugiego. Kady z nich znajduje si w innym miejscu.
Jeli teraz, bez zmiany odstpu, zejdzie si oboma
szpicami ku plecom, zbliaj si one coraz bardziej
w przestrzeni czucia osoby badanej, a sprowadz si
do wraenia, e oba le w tym samym miejscu.
32
33
Przestrze widzenia18
Przypuszczalnie cay obszar skry tych zwierzt,
ktre pozbawione s oczu i jak kleszcz posiadaj skr
wraliw na wiato, wytwarza znaki miejscowe zarwno
dla bodcw wietlnych, jak i bodcw czuciowych.
Miejsca widzenia i czucia zlewaj si w ich wiecie-wok.
Dopiero u zwierzt posiadajcych oczy przestrze
widzenia i przestrze czucia wyranie si od siebie rni.
W siatkwce oka gsto, jeden przy drugim, le malekie
obszary podstawowe, to jest: komrki wzrokowe. Kadej
jednej komrce wzrokowej odpowiada miejsce w wiecie-wok, gdzie, jak si okazao, kadej komrce wzrokowej
odpowiada znak miejscowy.
Il. 10 przedstawia przestrze widzenia leccego
owada. atwo jest poj, e, wskutek sferycznej budowy
oczu, wycinek wiata zewntrznego, ktry pada
na komrk wzrokow, powiksza si wraz z rosnc
odlegoci i coraz rozleglejsze czci wiata zewntrznego
34
Zmniejszanie
si
przedmiotw
nie
zachodzi
natomiast w przestrzeni czucia. I jest to punkt, w ktrym
przestrze widzenia i przestrze czucia nagle ze sob
wspzawodnicz. Kiedy wycignit rk chwyci si
35
36
37
38
39
Najdalsza paszczyzna
Przestrze
widzenia,
w
przeciwiestwie
do przestrzeni dziaania i przestrzeni czucia, otoczona jest
nieprzeniknionym
parawanem,
ktry
nazywamy
horyzontem bd najdalsz paszczyzn.
Soce, ksiyc i gwiazdy wdruj, bez rnicy
w gbi pomidzy sob, po tej samej najdalszej
paszczynie, ktra otacza wszystko to, co widzialne.
Pooenie najdalszej paszczyzny nie jest niewzruszone.
Wwczas, gdy po cikim tyfusie wybraem si na
pierwszy spacer na wieym powietrzu, najdalsza
paszczyzna wisiaa w odlegoci okoo 20 metrw przede
mn niczym barwna tapeta, na ktrej odwzorowane byy
wszystkie widzialne rzeczy. W odlegoci wikszej ni te 20
metrw nie byo przedmiotw dalszych i bliszych, lecz
tylko mniejsze i wiksze. Same samochody, ktre mnie
miny, skoro tylko docieray do najdalszej paszczyzny,
nie staway si ju dalsze, lecz tylko mniejsze.
Soczewka naszego oka ma takie samo zadanie, jak
soczewka
aparatu
fotograficznego,
a
mianowicie:
przedmioty znajdujce si przed okiem ostro odwzorowuj
si na siatkwce, ktra odpowiada wiatoczuej pytce.
Soczewka ludzkiego oka jest elastyczna i moe zosta
zakrzywiona dziki specyficznym miniom soczewki (co
ma taki sam skutek jak przesuwanie soczewki
w aparacie fotograficznym).
40
41
42
43
44
45
Czas postrzegany
46
47
Bedeutung der subjektiven Zeiteinheit des Momentes; H. W.
Lissmann, Die Umwelt des Kampffischen [przyp. red. z 1970 r.].
48
49
Proste wiaty-wok
50
51
52
53
54
by
cakowicie
odizolowane,
by
wszystkie
krgi
czynnociowe pracoway w zupenej wzajemnej izolacji.
Sam
kleszcz,
ktrego
przejawy
ycia,
jak
widzielimy, skadaj si przede wszystkim z trzech
odruchw, naley do rodzaju wyszego, poniewa krg
czynnociowy nie posuguje si tymi odizolowanymi
ukami odruchowymi, lecz posiada wsplny narzd
postrzegania. To z kolei stwarza moliwo, e w wieciewok kleszcza ssak, cho istnieje tylko jako bodziec kwasu
masowego, bodziec smaku i bodziec ciepa, moe
stanowi jedno.
Ta moliwo nie istnieje w wiecie-wok jeowca.
Jego
znamiona
postrzegane,
ktre
skadaj
si
ze
stopniowalnych
bodcw
nacisku
i
bodcw
chemicznych, tworz w peni izolowane miary.
Niektre jeowce odpowiadaj na kade przymienie
horyzontu poruszeniem igie, ktre, jak ukazuj ilustracje
19a i 19b, w ten sam sposb reaguj na chmur, okrt
i na rzeczywistego wroga, mianowicie: ryb. Takie
przedstawienie
wiata-wok
jeowca
jest
jednak
niedostatecznie jeszcze uproszczone. Nie przemawia to
za tym, e znami postrzegane mroku zostao
przeniesione przez jeowca w przestrze, gdy jeowiec
nie posiada przestrzeni widzenia; lecz dziaa tu cie,
jak najlejsze municie wacikiem po skrze wraliwej
na wiato. Oddanie tego na ilustracji byo technicznie
niemoliwe.
55
56
57
59
60
Cho
ddownice
adekwatnie
obchodz
si
z ksztatem lici, kieruj si nie ich ksztatem, lecz
zapachem. Taki ukad zostaje wyranie sprowokowany
tym, e narzdy postrzegania ddownicy s zbudowane
jeszcze zbyt prosto, by wytworzy znamiona postrzegane
ksztatu. Ten przykad pokazuje nam, jak natura potrafi
omin podobne trudnoci, ktre nam wydaj si
cakowicie niemoliwe do pokonania.
Z postrzeganiem ksztatu u ddownicy te nie byo
inaczej. Tym bardziej podnosi si pytanie: u ktrych
zwierzt mona po raz pierwszy w ich wiecie-wok liczy na znami postrzegane ksztatu?
61
62
63
Cel i plan
64
65
66
67
zaczyna
wciekle
szarowa
na wyimaginowanego oprawc.
dziobem
69
70
71
72
73
74
75
76
W
wiecie-wok
czowieka
tony
dziaania
przedmiotw w pokoju przedstawione zostaj: dla krzesa
przez barw siedzenia 31 (pomaraczowy), w przypadku
stou przez barw poywienia (rowy), a w przypadku
szklanek i talerzy przez odpowiednie barwy dziaania
(ty i czerwony = ton jedzenia i picia). Podoga przyjmuje
barw chodzenia, podczas gdy rega z ksikami (liliowy)
zawiera barw czytania, a katedra barw pisania
(niebieski). ciana ma barw przeszkody (zielony), a lampa
ton wiata.
W wiecie-wok psa te same, powracajce tony
77
78
79
Znajoma cieka
80
podstawowych
impulsw,
ktrych
potrzebujemy,
by wykona krok.
Krok, ktry wykonany zostanie przez rwnomierne
wychylenie nogi w ty i w przd, jest na tyle okrelony
u poszczeglnych ludzi i u wielu w przyblieniu tej samej
dugoci, e suy za powszechn miar dugoci
do czasw nowoytnych.
Kiedy mwi komu, e powinien przej sto krokw,
mam na myli to, e swoj nog powinien wyda
stukrotnie ten sam impuls ruchu. Wynikiem bdzie
w przyblieniu zawsze tak samo mierzona odlego.
Kiedy wielokrotnie pokonujemy t sam odlego,
impulsy wydane w toku chodzenia zapadaj nam jako
znaki kierunku w pami tak silnie, e mimowolnie
zatrzymujemy si w tym samym miejscu, nawet, jeli
w ogle nie zwrcilimy uwagi na optyczne znamiona
postrzegane.
Tym
samym
znaki
kierunki
maj
dla znajomej cieki znaczenie wybitne.
Z wielk ciekawoci ustalono, jak problem znajomej
cieki
funkcjonuje
w
wiecie-wok
zwierzcia.
W wiatach-wok rnych zwierzt wchowe znamiona
postrzegane
i
smakowe
znamiona
postrzegane
z pewnoci odgrywaj rozstrzygajc rol.
Przez dziesiciolecia wielu amerykaskich badaczy
w tysicach szeregw prb, w ktrych rne zwierzta
musiay orientowa si w labiryntach, usiowao ustali,
jak szybko kade jedno zwierz byo w stanie nauczy si
znajomej cieki. Nie dostrzegli jednak problemu znajomej
cieki, o ktry tu idzie. Ani nie badali wzrokowych,
czuciowych,
wchowych
znamion
postrzeganych,
ani zastosowania ukadu wsprzdnych przez zwierz
- nigdy nie zauwayli, e prawo i lewo stanowio dla niego
pewien problem. Nie rozwayli te nigdy pytania o ilo
krokw, poniewa nie zauwayli, e i u zwierzt krok moe
suy za miar odlegoci.
81
82
83
84
85
Dom i terytorium
Problem
domu
i terytorium pozostaje
cile
zwizany
ze znajomymi ciekami.
Za punkt wyjcia
najlepiej
jest
obra
badanie
z
udziaem
ciernikw.
Samczyk
ciernika buduje sobie
gniazdo, ktrego wejcie
Il. 36. Dom i terytorium ciernika.
zostaje
dobrze
oznakowane kolorowymi nimi optycznym znamieniem
drogi dla modych? W gniedzie mode rosn pod opiek
ojca. To gniazdo jest jego domem. Ilustracja 36 pokazuje
akwarium, w ktrego przeciwlegych ktach dwa cierniki
wybudoway swoje gniazda. Niewidzialna granica przecina
akwarium i dzieli je na dwa obszary, z ktrych kady
przynaley do jednego gniazda. Ten przynalecy
do gniazda obszar stanowi terytorium ciernika, ktrego
z energi i sukcesem broni nawet przed wikszymi
ciernikami. W obrbie swojego terytorium ciernik jest
zawsze zwycizc.
Terytorium jest czysto problemem wiata-wok,
gdy stanowi wytwr wycznie subiektywny, na ktrego
86
87
88
skierowanych.
Tym
samym
dotykowe
znamiona
postrzegane, ktre wi si z krokami skierowanymi, jak
u wszystkich lepych zwierzt, odgrywaj pewn znaczc
rol. Mona przyj, e znamiona postrzegane kierunku
i kroki skierowane stapiaj si jako podoe pewnego
przestrzennego schematu. Jeli jego system przej lub
czci tego systemu zostan zniszczone, kret jest
w stanie wznie z pomoc wewntrznych schematw
nowy system, podobny do starego.
Pszczoy rwnie buduj sobie dom, lecz obszar
okalajcy pie, w ktrym poszukuj swoje pokarmu, jest co
prawda ich polem oww, ale nie terytorium, ktrego broni
si przed obcymi intruzami. Z kolei u srok mwi mona
zarwno o domu, jak i terytorium, poniewa buduj swoje
gniazdo wewntrz obszaru, na ktrym nie znios adnych
obcych srok.
Prawdopodobnie w przypadku wielu zwierzt odnosi
si wraenie, e swojego terytorium broni przed
podobnymi sobie i tak tworz swoje terytorium. Kady
dowolny obszar przypominaby, jeli chciaoby si we
wrysowa obszary terytoriw, map polityczn, na ktrej
granice ustalone zostayby przez atak i obron. W wielu
wypadkach okazaoby si te, e nie ma ju wolnego
terenu, ktry byby dostpny, lecz wszdzie terytoria
przylegaj do siebie.
Bardzo osobliwa jest obserwacja, w ktrej pomidzy
gniazdem wielu ptakw drapienych i ich polem oww
zaznacza si strefa neutralna, w ktrej nie zabijaj adnej
ofiary. Ornitolodzy maj zapewne racj, e ten podzia
wiatw-wok
stworzony
zosta
przez
natur,
by powstrzyma ptaki drapiene od zabicia swych pisklt.
Jeli, jak si wyraa, piskl staje si pisklciem opierzonym
i spdza swe dni w pobliu gniazda rodzicielskiego,
skaczc z gazi na ga, istnieje due ryzyko, e zostanie
mylnie zabite przez wasnych rodzicw. Spdza wic swoje
89
90
91
Towarzysz
ywe
jest
w
mojej
pamici
wspomnienie
zmierzwionego kacztka, ktre byo wysiadywane wraz
z piskltami indyczymi i tak przywizao si do indyczej
rodziny,
e
nigdy
nie
wchodzio
do
wody
i skrupulatnie unikao innych maych kaczek, ktre
wychodziy z wody wiee i czyciutkie.
Niedugo potem przyniesiono mi zupenie jeszcze
mod dzik kaczk, ktra podaa za mn krok w krok.
Siadem: kada swoj gow na mojej stopie. Odnosiem
wraenie, e to moje kozaki byy tym, co przycigao j
z wielk si, bowiem od czasu do czasu biegaa te
za czarnym jamnikiem. Wycignem z tego nastpujcy
wniosek: czarny, poruszajcy si przedmiot wystarcza, by
zastpi jej obraz matki i pozwala jej opuci okolice
matczynego gniazda, by odzyska utracon przynaleno
do rodziny.
Dzi wtpliwe wydaje mi si to, czy tak si dzieje.
Od tego czasu przekonaem si o tym, e naley zdjte
wieo z pieca pisklta ggawy natychmiast umieci
w torbie i dostarczy gsiej rodzinie, aby chtnie
przyczyy si do osobnikw swojego gatunku. Jeli
przebywaj nieco duej w towarzystwie ludzi, odrzucaj
wszelkie zwizki ze swoimi pobratymcami.
We
wszystkich
tych
wypadkach
idzie
o przeobraenie obrazw postrzeganych, ktre szczeglnie
92
93
Konrad Lorenz (ur. 1903), znany zoolog i badacz zachowania [przyp. red. z 1970
r.].
m
94
95
96
97
98
99
W
mojej
Teorii
ycia 34 opublikowaem
przedrukowan tu ilustracj 43, ktra ukazuje rne drogi,
jakimi ludzkie znaki przechodz w siebie nawzajem. Jeli
postawimy przed ludmi dzwon i pozwolimy mu
rozbrzmiewa, pojawi si w ich wiecie jako rdo bodca,
dochodzce do ich ucha za spraw fal powietrza (procesy
fizyczne). W uchu fale powietrza przeobraaj si
w pobudzenia nerwowe, ktre trafiaj do narzdu
postrzegania w mzgu (procesy fizjologiczne). Tak
komrki postrzegania wypeniaj si ich znakami
postrzegania i rzutuj znami postrzegane w wiat-wok
(proces psychoidalny).
100
101
102
103
Magiczne wiaty-wok
Zewszd
niewtpliwie
wyziera
fundamentalny
rozdwik pomidzy otoczeniem, ktre my, ludzie,
widzimy rozpite wok zwierzt i sami wok nich
budujemy, a wiatami-wok, wypenionymi ich rzeczami
postrzeganymi. Dotychczas zwykle wiaty-wok byy
wytworem znakw postrzegania, budzonych przez bodce
zewntrzne. Regu t uczyniy wyjtki zarwno obrazu
poszukiwanego, jak i toru znajomej cieki oraz okrelania
terytorium. Wyjtki te w adnym razie nie zostaj
wyprowadzone
z
bodcw
zewntrznych,
lecz
przedstawiaj wytwory cakowicie subiektywne.
Te
subiektywne
wytwory
utwierdziy
si
w odpowiedzi ma powtarzajce si, osobiste dowiadczenia
podmiotu.
Jeli oto pjdziemy dalej, napotkamy na wiatywok, w ktrych objawiaj si wraenia bardzo silne,
acz widzialne jedynie dla podmiotu, ktre nie pozostaj
zwizane z adnymi dowiadczeniami czy nawet
jednorazowymi przeyciami. Podobne wiaty-wok
nazywamy magicznymi.
O tym, jak gboko w wiatach-magicznych
pogrone jest wiele dzieci, wiadczy moe nastpujcy
przykad:
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
115
116
117
w odlegych rozgazieniach
wij swe gniazda, db wydaje
konieczny ton oparcia38.
Rnie urzdzone s te,
zgodne z rnymi tonami
dziaania, obrazy postrzegane
licznych mieszkacw dbu.
Kady
wiat-wok
wycina
z dbu pewn okrelon cz,
ktrej waciwoci odpowiednio
tworz
w
jego
krgu
czynnociowym tak noniki
znamion postrzeganych, jak
i noniki znamion czynionych.
W wiecie-wok mrwki (il.
56) caa reszta dbu znika pod
118
119
We wszystkich spord setek rnych wiatw-wok swoich mieszkacw db odgrywa jako przedmiot
najbardziej znamienn rol, raz dziki tym, raz dziki
innym czciom. Raz te same czci s due, a raz mae.
Raz jego drewno jest twarde, raz mikkie. Raz zapewnia on
schronienie, raz stanowi zagroenie.
Jeli chciaoby si podsumowa wszystkie sprzeczne
waciwoci, ktre db przejawia jako przedmiot,
pogryby si w chaosie. A przecie wszystkie czci s
jednym w spojonym podmiocie, ktry wszystkie wiaty-wok dwiga i pielgnuje nie rozpoznaje wiatw-wok tych wszystkich podmiotw i na zawsze pozostaj
one nierozpoznawalne.
120
Koniec
121
122
123
Komentarze do tekstu
Niniejszy rozdzia zawiera szereg poj, ktre pocztkowo
wydadz si Czytelnikowi zawie, a teoria skomplikowana na tyle,
e rozway zarzucenie dalszej lektury; warto si jednak nie
zniechca, poniewa wszystko to, co chwilowo wyda si
niejasne, moe i niepotrzebne, wkrtce nabierze sensu.
4
124
Oryg. Merkzeichen, od merken-postrzega, der Zeichen-znak,
przetumaczony zostaje jako znak postrzegania. Jest to bowiem
co, co tkwi w podmiocie, zdolno jego komrek postrzegania
i
jednoczenie
co
komplementarnego
do
znamienia
postrzeganego, ktrego nonikiem jest przedmiot. Postrzeganie
i dziaanie to umiejtnoci podmiotu i std nie pytamy jaki
znak? znak postrzegany, ale znak jakiej czynnoci?
znak postrzegania. Dodatkowo, "znak w jzyku polskim,
w oparciu o internetowe wydanie SJP PWN, ma m. in. nastpujce
znaczenia: 1. ksztat, ktremu przypisuje si okrelone
znaczenie; 2. dwik, spojrzenie, gest itp. sucy do
przekazania informacji; 3. dowd, oznaka czego; 4. fakt
interpretowany jako zapowied czego; 5. lad pozostawiony
przez co (Wydawnictwo Naukowe PWN SA, 1997-2014).
5
125
dawa. To, co dane wok zostaje prawdopodobnie najlepiej
oddane za pomoc wyrazu otoczenie.
oryg. Dasein. Cho Dasein pojawia si pniej w dzieach
Martina Heideggera, zostaje terminem zarezerwowanym
wycznie dla czowieka i w wykraczaniu poza wasne Dasein
upatruje si rnicy midzy czowiekiem a zwierzciem. Tu
Dasein zostaje przetumaczone jako bycie-tu, poniewa o to
wanie idzie, o bycie-tu podmiotu stwarzajcego swj wiat.
Niezalenie od tego, czy jest to podmiot-czowiek czy podmiotzwierz.
10
11
oryg. Wirkraum.
12
oryg. Richtungsschritte.
13
oryg. Richtungszeichen.
14
oryg. Haustr.
15
oryg. Gesichtseindrcke.
16
oryg. Tastraum.
17
oryg. Lokalzeichen.
18
oryg. Sehraum.
19
oryg. Momentzeichen.
20
oryg. Reflexperson.
21
oryg. Reflexrepublik.
22
oryg. Merkbild.
23
oryg. Werkbild.
126
24
oryg. Schutzton.
25
oryg. Wohnton.
26
oryg. Freton.
27
oryg. Sitzton.
28
oryg. Wirkton.
29
oryg. Prgelton.
30
oryg. Hinderniston.
32
oryg. Suchbild.
33
oryg. Suchton.
34
oryg. Lebenslehre.
35
oryg. Nutzton.
36
oryg. Gefahrton.
37
oryg. Kletterton.
38
oryg. Tragton.
127
Odwoania
Uexkll, J. v., & Kriszat, G. (1970). Streifzge durch die
Umwelten von Tieren und Menschen. Bedeutungslehre. Frankfurt
n. Menem, Germany: S. Fischer Verlag.
Wydawnictwo Naukowe PWN SA. (1997-2014). Sownik
jzyka polskiego: znak. Abgerufen am 03. Stycze 2016 von
Sownik jzyka polskiego: http://sjp.pwn.pl/sjp/znak;2546874
Wydawnictwo Naukowe PWN SA. (1997-2014). Sownik
jzyka polskiego: znami. Abgerufen am 3. Stycze 2016 von
Sownik jzyka polskiego: http://sjp.pwn.pl/szukaj/znami.html
128
Posowie
I
Pokj.
Beowe ciany, przymione wiato. Klatki dla
ptakw: drewniane i metalowe, mae i due, biae i czarne.
W tle sycha intro hitu popularnego boysbandu, na cianie
migocze cie sylwetki taczcego do rytmu czowieka.
Porodku sceny, na skraju oparcia szaroburego fotela, tkwi
jeszcze jeden tancerz. Unosi lew nog, tupie praw, znw
unosi lew i znw tupie praw. Powtarza swj krok
kilkakrotnie i jednoczenie przesuwa si w lewo. Teraz
naprzemiennie odrywa od podoa nogi i kiwa si
do rytmu. To dygnie gow, to wykona ni semk, to
znw wyda dwik, a po kilku sekundach popisu odwrci
si od widza, by zaprezentowa autorsk odson
moonwalku Michaela Jacksona.
Everybody wci rozbrzmiewa na scenie, a popisy
nie ustaj. Przeciwnie tancerz wykonuje nowe kroki
i wkrtce docza do niego towarzysz z ssiedniej klatki.
Cao trwa cztery minuty i dwadziecia sekund.
Od 15 padziernika 2007 roku, kiedy to opublikowana
zostaa w serwisie Youtube, przycigna niemal sze
milionw widzw. Sze milionw, czyli dwukrotnie mniej
ni
najpopularniejszy
teledysk
Davida
Bowie'go
do piosenki Let's dance i mniej wicej tyle, ile teledysk
Eltona Johna do znanego I'm still standing. Sze
milionw, a wic: niemao.
II
III
IV
konstruowane
przez
zwierzta.
Kada
jednostka,
na podstawie dostpnych jej narzdzi, stwarza swj
wasny wiat-wok, autorsk wersj otaczajcego j
wiata. Jako e wiat ten nie jest dostpny naszym
zmysom, nie zostaje przez nas odkryty. Co wicej, z braku
natychmiastowych dowodw, wielokrotnie podwaamy
jego istnienie, a podobne przekonanie sprawia, e nigdy
nie bdziemy w stanie w niego wkroczy. Oto na zawsze
znikaj dla nas niezliczone rzeczywistoci postrzegane
i czynione przez biegajce, pezajce czy fruwajce
podmioty,
one
same
za
uwizione
zostan
w nieuchwytnych bakach swoich percepcji.
II
Karol Linneusz, w swojej klasyfikacji organizmw,
wyodrbni dwa krlestwa. Krlestwo Rolin oraz
Krlestwo Zwierzt. Obok nazwy gatunkowej kadego
zwierzcia umieci cech charakterystyczn, lecz prcz
zwierzt do drugiego zakwalifikowa rwnie czowieka.
Nie znalaz dla niego odrbnej cechy, wic pozostawi
osobliwy dopisek: nosce te ipsum, to jest: poznaj samego
siebie (Agamben, 2003).
Wydaje si, e jego wezwanie do dzi wywiera
ogromny wpyw na nasze dziaania. Niejeden oszala,
usiujc wnikn w gb siebie czy te nie mogc sprosta
wyzwaniom, ktre stawia przed nim jego wasny wiat.
Istnieje jednak, jak sdz, cie szansy na to,
e droga do lepszego poznania samego siebie wiedzie
przez wiaty zwierzce. Konstruowane s bowiem
na podstawie tej samej rzeczywistoci, na ktrej my
opieramy swoje jej wizje. Mimo odmiennoci narzdzi, po
ktre siga czowiek i zwierz, co wci ich czy. Co
gbszego ni fizjologia czy odruchy: taniec i piew,
oszukiwanie i pami, kanibalizm i samorozpoznanie. Co
VI
VII
Il. 2. Jajko.
Jest to jajko.
Mczyzna wycofany to nasz przewodnik. Na temat
jego rozmwcy niewiele wiadomo. By z pewnoci
filozofem, lecz jego imi pozostaje nieznane. Nie ma to na
szczcie zbyt wielkiego znaczenia dla treci rozmowy:
go mimo to zdoa przekona Jakoba, e teoria Darwina
w samych ju zaoeniach mija si z prawd i wskae
na niezbity dowd lecy na blacie.
VIII
IX
XI
XII
III
Wrmy do Baera i Uexklla. Obaj czerpali z Wolffa.
Obaj nie podwaali istnienia ewolucji i aden nie wspar
ujcia Lamarcka, to jest: nie gosi rozwoju organw
uywanych najczciej i uwstecznienia czy zaniku tych,
ktre okazuj si mniej uyteczne.
Dlaczego wic aden nie akceptuje w peni pomysw
Darwina?
Koci niezgody jest selekcja naturalna, ktra
zdaniem Darwina ley u podstaw procesu ewolucji. To nie
ewolucja sama w sobie budzi najwikszy opr, bo wisi ju
XIII
XIV
XV
IV
Kleszcz, cho lepy i guchy, komunikuje si
z zewntrzem: postrzega i dziaa. Jego wiat skada si
z przedmiotw, na ktre moe wpywa za spraw swoich
reakcji. Znamiona postrzegane i znamiona czynione:
bodce i efekty. I odpowiednio znaki postrzegania
i dziaania, o ile znamiona nios w danej chwili pewne
znaczenie dla zwierzcia. Zapach kwasu masowego oraz
ciepo to zawsze znamiona postrzegane. Status znaku
uzyskuj wwczas, gdy zwierz skieruje na nie uwag.
Obowizuje jednak cile okrelona kolejno. Pierwszym
znakiem stanie si zapach, drugim ciepo, trzecim za brak
XVI
XVII
XVIII
do
agresywnych
atakw.
Dopiero
przy
wikszej
czstotliwoci bojownik zobaczy swoje odbicie.
Inny otrzyma nastpujcy trening: schwyci pokarm
jedynie wwczas, gdy w zasigu wzroku wirowa bdzie
szary dysk. Po treningu nastpi test, w ktrym pojawi si
dysk z czarno-biaymi sektorami. Pocztkowo krci si
powoli i zowrogo zarazem, jako ostrzeenie przed
pochopn reakcj. Jeli teraz ryba zbliy si do pokarmu,
porazi j prd.
Dysk bdzie wirowa coraz szybciej. Biel zacznie
zlewa si z czerni, czer z biel, a obie pogr si
w szaroci. W pewnym momencie ryba straci sw pewno
i podpynie do pokarmu: gdy dwubarwne sektory nastpi
po sobie w cigu pidziesitej czci sekundy.
Ryba, szybka i zwinna w naszych oczach, nie
przeywa zatem swojego ruchu tak, jak si nam wydaje.
Jeli odtworzymy jej ruch w odpowiednim dla nas tempie,
zwolni w naszych oczach.
Wemy pod uwag przykad przeciwny.
Akwarium z wod. Na wodzie gumowa pika,
na pice limak winniczek. Muszla limaka w ucisku
klamry. Klamra nie krpuje ruchu, lecz nie pozwala
opuci piki.
Pierwsza faza badania: stop limaka dotykamy
laseczk.
Zero reakcji.
W cigu nastpnej sekundy powtarzamy ruch jeden
do trzech razy.
limak zmienia kierunek ruchu. Zawrci, by unikn
przeszkody.
W cigu nastpnej sekundy powtarzamy ruch
przynajmniej cztery razy.
limak wspina si na laseczk. Wyda si nieruchoma.
Przejcie pomidzy ruchem i bezruchem nastpi
gdzie midzy tempem trzech a czterech razy na sekund.
XIX
V
askawy
Czytelnik,
ktry
przetrwa
lektur
poprzednich rozwaa, zasuguje na szereg wyjanie.
Pozna ju nieco osob Autora Pasay i pewn liczb
mniej
uytecznych
faktw,
lecz
prawdopodobnie
towarzysz mu pewne wtpliwoci co do kwestii
tumaczenia poszczeglnych poj.
Na pierwszej stronie wydania z roku 1934, powyej
tytuu,
wydawca
umieci
dwuczonowy
napis.
Verstndliche Wissenschaft, to jest: Zrozumiaa Nauka
(Uexkll & Kriszat, Streifzge durch die Umwelten von
Tieren und Menschen. Ein Bilderbuch unsichtbarer Welten.
1934).
Pasae byy dwudziestym pierwszym tomem,
wydrukowanym przez wydawnictwo Juliusa Springera w
ramach teje serii. Serii znamienitej, skoro tom pierwszy w
roku 1927 nalea do Karla von Frischa i jego,
wspomnianego powyej w przypisach, Aus dem Leben
der Bienen, czyli Z ycia pszcz.
Poniej nazwy serii oraz tytuu widnieje podtytu. Ein
Bilderbuch
unsichtbarer
Welten,
to
jest:
Ksika
z obrazkami niewidzialnych wiatw.
Jaki jest wic zamys autorw i wydawcy wwczas,
w
1934
roku,
kiedy
pi
tysicy
egzemplarzy
z pidziesicioma dziewicioma barwnymi ilustracjami,
wchodzi na rynek czytelniczy?
Nauka zawarta w Pasaach przedstawiona
zostaje w sposb zrozumiay dla czytelnika, ktry
niekoniecznie zaopatrzony jest w specjalistyczne narzdzia
filozofii, biologii, etologii czy jakiejkolwiek innej dziedziny
XX
nauki.
Jest
to
czytelnik
ciekawy
wiata.
Nie samodzielny naukowiec, nie doktorant, nawet nie
student. Ktokolwiek, kto postanawia zapozna si z treci
ksiki, wadajcy przy tym jzykiem niemieckim.
Ksika zawiera ilustracje niewidzialnych wiatw.
Jeli
trafnie
scharakteryzowalimy
potencjalnego
czytelnika, to prawdopodobnie ilustracje maj suy
przynajmniej dwm celom. Po pierwsze, by ten mg
atwiej wyobrazi sobie, jak wygldaj owe niewidzialne
wiaty, stwarzane przez ludzkie i zwierzce podmioty. Po
drugie, by opisy zjawisk, na podstawie ktrych nadano
posta wiatom cudzym, byy bardziej zrozumiae; wszak
wiadomo, e czowiek z natury najchtniej polega
na
zmyle
wzroku
i
przychylniej
spojrzy
na tekst wzbogacony obrazkami.
Uexkll opowiada, Kriszat opowieci przeobraa
w
obraz.
Pierwszy
sam
siebie
zmusza
do moliwie zrozumiaego przedstawienia eksperymentw
i obserwacji, bd co bd naukowych, Kriszat
odzwierciedla te przedstawienia, i tak wzajemnie ustalaj
ostateczn wizj, ktr przekazuj czytelnikowi.
Jak ju ustalilimy, czytelnik winien wada jzykiem
niemieckim, przynajmniej w stopniu, ktry bez przeszkd
pozwoli na zapoznanie si z tekstem Streifzge durch die
Umwelten von Tieren und Menschen. Streifzge oznacza
dosownie wdrwk, przechadzk, durch za
tumaczy wypada jako przez. Dosownie naleaoby
wic tytu przetumaczy jako Wdrwki przez wiaty
zwierzt i ludzi. Jednak Streifzge to rwnie przejcia,
przegldy, najazdy, dygresje.
Internetowe wydanie Sownika Jzyka Polskiego
PWN przejcie midzy budynkami i sklepami (WN PWN
SA, 1997-2014) nazywa pasaem. Wielki Sownik Jzyka
Polskiego, rwnie w wydaniu internetowym, dodaje:
ktre zwykle ma przeszklony dach (Instytut Jzyka
XXI
XXII
XXIII
VI
Wci niewyjanione pozostaj dwie kwestie:
przyczyny i celu, dla ktrych tumaczenie zostaje wydane.
Dziea Jakoba von Uexklla przetumaczone zostay
na kilka jzykw, z czego Streifzge ukazao si w wersji
anglo-,
francusko-,
portugalskooraz
holenderskojzycznej.
Teori Autora przywouj dziea z rnych dziedzin
nauki,
m.
in.
psychologii,
biologii,
filozofii
(fenomenologii).
adnej z tych dwch przyczyn nie mona jednak
uzna za wystarczajc. Wskazuj one wprawdzie,
e pewna grupa osb powicia uwag pewnej teorii,
XXIV
XXV
poytecznego wiczenia.
A przecie kady z nas, we wszystkich rodzajach
instytucji owiatowych, w jakich mia szans spdzi
pierwsze kilkanacie lat ycia, przyswoi t umiejtno.
W rnym zakresie i niemal zawsze w odniesieniu
do innych ludzi. Dowiedzia si, e niezalenie od koloru
skry,
jzyka,
uwarunkowa
kulturowych
czy wiatopogldu, drugi czowiek przejawia podobne
zdolnoci poznawcze, jak on sam. Otrzyma pewne
narzdzia, za pomoc ktrych moe zrozumie motywy
cudzego dziaania, postawi si w czyjej sytuacji; tak jak
chociaby Autor, ktry irytacj ekspedientki zrzuca
na
karb
niedostrzeenia
banknotu
lecego
na kontuarze.
Jednoczenie edukacja (przed)szkolna nie zaopatruje
nas w narzdzia, ktre pozwoliyby na wniknicie w wiaty
otaczajcych nas zwierzt. Jako dzieci czsto z natury
przejawiamy podobne umiejtnoci i nawizujemy z psem,
kur, krukiem czy wink relacje, ktrych nigdy pniej
nie powtarzamy w stosunku do adnego zwierzcia.
Tracimy gdzie zdolno do dostrojenia si do jego wiata,
pochonici przez swj wasny wiat-wok. Nie mamy ju
tak wiele lub wcale czasu na jego obserwacj, a utrat
wspomnianej zdolnoci uznajemy za kolejny przejaw
dojrzaoci czy dorosoci i wyjcia z opisanych w
Pasaach wiatw magicznych.
By moe tak rzeczywicie jest. Istnieje jednak cie
szansy na to, e koncentracja wycznie na wasnym
wiecie-wok i, ewentualnie, wiatach-wok innych
ludzi,
upoledza
nasze
umiejtnoci
w
zakresie
wchodzenia w wiaty-wok zwierzt.
To nic zego. Ani dobrego. Wartociowanie takiego
stanu rzeczy nie powinno mie miejsca, ale zdanie sobie
z niego sprawy moe kademu z nas przynie osobiste
korzyci. Zrozumienie, dlaczego mucha tak irytujco kry
XXVI
VII
Brak w niniejszym wydaniu opracowa i przedmw,
by pozostawi Czytelnikowi szans wejcia w rol kogo,
kto pierwszy raz, ze swoimi wasnymi dowiadczeniami,
ale nieskaony uprzednim opracowaniem teorii, siga
po t ksik. Z tego wzgldu cao rozwaa mniej lub
bardziej zwizanych z lektur zawarta zostaa w Posowiu.
Rzeczy interesuj podmiot o tyle, o ile mog by dla
uyteczne. To gwny wniosek, jaki dla Tumacza pynie
z lektury Pasay.... Kady wic czytelnik, w zalenoci
od owych dowiadcze wasnych, wyniesie z niej co
innego. Kto odniesie j do praw zwierzt, kto inny
zaprzgnie j do bada z pogranicza etologii i filozofii.
Dopty, dopki teoria jakkolwiek wpynie na czyj
dziaalno, dzieo Autora nie pozostanie zupenie
zapomniane. Znajomo zamysu wydania pierwszego
winna zapobiec wtaczaniu Autora w ramy wasnego
wiata-wok.
XXVII
Odwoania
XXVIII