1.

Wykad 2 (1 III)
Suma, produkt, przestrze ilorazowa.
Definicja 1. Suma i produkt przestrzeni wektorowych.
L
Q Vi . Jeli nie, jest nietrywialne zawieranie
Stwierdzenie
iI Vi =
iI
L
Q 2. Jeli I jest skoczony, to
iI Vi (
iI Vi
Definicja 3. Naturalne woenia i rzutowania.
Stwierdzenie 4. Wasno uniwersalna sumy i produktu.
Stwierdzenie
5. Niech Vi bd przestrzeniami wektorowymi i niech Bi bdzie baz Vi . Wwczas
L
jest baz iI Vi .

iI

Bi

Uwaga. W przypadku nieskoczonego produktu nie ma dobrego opisu bazy.

Definicja 6. Niech W V bdzie podprzestrzeni wektorow. Na V wprowadzamy relacj jeli
W . Jest to relacja rwnowanoci. Klas rwnowanoci tej relacji nazywamy warstw i oznaczamy
+ W . Zbir warstw ma okrelon struktur przestrzeni wektorowej; nazywamy j przestrzeni ilorazow i
oznaczamy V /W .
Definicja 7. Homomorfizm rzutowania p : V V /W .
Uwaga (*). Cig 0 W V V /W 0 jest dokadny, tj. obraz poprzedniego przeksztacenia jest
jdrem kolejnego.
Przykad 1. V /V = 0, V /0
= V , V W/V
= W.
Stwierdzenie 8. Wasno uniwersalna przestrzeni ilorazowej: dla kadego homomorfizmu f : V Y
takiego, e f |W = 0 istnieje dokadnie jedno f 0 : V /W Y takie, e f 0 p = f . Inaczej:


(W V )

Hom(V /W, Y ) = ker Hom(V, Y ) Hom(W, Y ) .

2. Wykad 3 (3 III)
Definicja 9. Niech f : V W bdzie homomorfizmem.
Jdro f to ker(f ) = { V : f () = 0}
Obraz f to im(f ) = { W : V f () = }
Kojdro f to coker(f ) = W/ im(f )
Koobraz f to coim(f ) = V / ker(f ).
Stwierdzenie 10. Obraz i koobraz s naturalnie izomorficzne.
Stwierdzenie 11. Dla f : V W istniej naturalnie cigi
V im(f ) W
oraz
f

0 ker(f ) V
W coker(f ) 0.
Stwierdzenie 12. Wasno uniwersalna jdra i kojdra.
Kategorie(*).
Definicja 13. Kategoria C skada si z:
rodziny obiektw Ob(C) (niekoniecznie jest to zbir),
dla kadej pary obiektw a, b Ob(C) dany jest zbir M orC (a, b) zwany zbiorem morfizmw z a do
b,
dla kadej trjki a, b, c Ob(C) dane jest dziaanie
M orC (a, b) M orC (b, c) 3 (f, g) 7 gf M orC (a, c)
zwane skadaniem morfizmw.
1

Spenione s nastpujce aksjomaty:

dla kadego obiektu a istnieje morfizm ida : a a, tzn. ida M orC (a, a) taki, e f ida = f , ida g = g.
skadanie jest czne.
Przykad 2. Przykady kategorii:

Kategoria zbiorw Set.

Kategoria przestrzeni wektorowych nad K VectK .
Kategoria grup Gr.
Jeli C jest kategori, to dla podrodziny obiektw X Ob(C) mona zdefiniowa podkategori pen
(obiekty: X, morfizmy: takie jak w C).
Kategoria odwrotna C op : Ob(C op ) = Ob(C), M orC op (a, b) = M orC (b, a).
Kategorie z jednym obiektem.
Mae kategorie.

Definicja 14. Obiekt pocztkowy i kocowy.

Definicja 15. Funktor z C do D to:
Dla kadego obiektu a C okrelony jest pewien obiekt F (a) D.
Dla kadego morfizmu f : a a0 okrelony jest morfizm F (f ) : F (a) F (a0 ).
speniajce nastpujce warunki:
aC F (ida ) = idF (a) ,
dla kadej pary skadalnych morfizmw f, g w C mamy F (gf ) = F (g)F (f ).
Przykad 3.
(a)
(b)
(c)
(d)
(e)

Funktor zapominania VectK Set.

Funktor wolny Set VectK .
Przestrze sprzona VectK Vectop
K.
Suma prosta VectK VectK VectK .
Hom : Vectop
K VectK VectK

Definicja 16. Diagram w kategorii C o ksztacie D to funktor D C.

Przykad 4.
(a)
(b)
(c)
(d)

Kategorie z jednym obiektem.

Push-out i pull-back.
N
3. Wykad 4 (8 III)

3.1. Granice w kategoriach.

Definicja 17. Niech D bdzie ma kategori, C dowoln kategori, a F : D C funktorem. Stokiem nad
F nazywamy obiekt x Ob(C) wraz z rodzin morfizmw {fa C[x, F (a)]}aOb(D) takich, e dla kadego
morfizmu D[a, a0 ] zachodzi fa0 = F ()fa . Kostokiem nad F nazywamy obiekt y Ob(C) wraz z rodzin
morfizmw {ga C[F (a), y]}aOb(D) takich, e dla kadego morfizmu D[a, a0 ] zachodzi ga = ga0 F ().
Definicja 18. Zamy, e D jest ma kategori, C dowoln kategori a F : D C funktorem. Granica
F (granica odwrotna), oznaczana lim(F ), to stoek (x, {fa }) nad F o nastpujcej wasnoci: dla kadego
stoka (x0 , {fa0 }) nad F istnieje dokadnie jeden morfizm u C[x0 , x] taki, e fa0 = fa u dla a Ob(D).
Kogranica (granica prosta) F to kostoek (y, {ga }aOb(D) ) nad F o nastpujcej wasnoci: dla kadego
kostoka (y 0 , {ga0 }) nad F istnieje dokadnie jeden morfizm v C[y, y 0 ] taki, e ga0 = vga dla kadego a
Ob(D).
Przykad 5. Suma prosta, produkt, jdro, kojdro.

3.2. Endomorfizmy. Niech K bdzie ustalonym ciaem, a V przestrzeni wektorow nad K o wymiarze n.
Oznaczmy End(V ) := Hom(V, V ).
Definicja 19. Macierz endomorfizmu : V V z bazie A nazywamy macierz M()A
A.
Dany endomorfizm moe mie rne macierze w rnych bazach. Jeli A, B bazy V , End(V ) to
A
A
B
B 1
B
M()B
M()A
B = M(idV )B M()A M(idV )A = (M(idV )A )
A M(idV )A

Definicja 20. Macierze A, B Mnn (K) s podobne jeli istnieje macierz odwracalna C Mnn (K) taka,
e A = C 1 BC. Endomorfizmy f, g End(V ) s sprzone, jeli istnieje automorfizm h taki, e f = h1 gh.
Stwierdzenie 21. Macierze s podobne wtedy i tylko wtedy, gdy s macierzami tego samego endomorfizmu.
Endomorfizmy s sprzone, jeli w pewnych bazach maj t sam macierz.
Cel: sklasyfikowa endomorfizmy z dokadnoci do sprzenia, lub rwnowanie, macierze z dokadnoci
do podobiestwa.
3.3. Niezmienniki endomorfizmw.
Definicja 22. Funkcj Mnn (K) X nazywamy niezmiennikiem endomorfizmu jeli jej wartoci s takie
same na macierzach podobnych. Kady niezmiennik endomorfizmu zadaje funkcj na End(V ), ktra nie
zaley od klasy sprzonoci endomorfizmu.
Definicja 23. Rzd.
Definicja 24. Wyznacznik.
Definicja 25. ladem macierzy A = (aij ) Mnn (K) nazywamy liczb tr A = a11 + + ann .
Stwierdzenie 26. Dla A, B Mnn zachodzi tr AB = tr BA.
Wniosek. lad jest niezmiennikiem endomorfizmu.
4. Wykad 5 (10 III)
4.1. Wektory wasne i wartoci wasne. Niech V bdzie n-wymiarow przestrzeni liniow nad ciaem
K, a : V V endomorfizmem.
Definicja 27. Niezerowy wektor V nazywamy wektorem wasnym endomorfizmu , jeli () =
dla pewnej wartoci K. Element nazywamy wartoci wasn wektora wasnego .
Definicja 28. Element K nazywamy wartoci wasn endomorfizmu jeli istnieje wektor wasny z
wartoci wasn . Przestrze
V() := { V : () = }
nazywamy podprzestrzeni wasna endomorfizmu odpowiadajca wartoci wasnej .
4.2. Jak znajdowa wektory wasne i wartoci wasne? wielomian charakterystyczny. Niech
A bdzie macierz w pewnej bazie.
Stwierdzenie 29. Nastpujce warunku s rwnowane:
K jest wartoci wasn ,
rk(A I) < n,
det(A I) = 0.
Definicja 30. Wielomianem charakterystycznym macierzy A Mnn (K) nazywamy wielomian
wA () = det(A I).
Stwierdzenie 31. Wielomian charakterystyczny jest niezmiennikiem endomorfizmu.
Stwierdzenie 32. Liczba K jest wartoci wasn wtedy i tylko wtedy, gdy jest pierwiastkiem
wielomianu charakterystycznego.
Stwierdzenie 33. Jeli K jest ciaem algebraicznie domknitym, to kady endomorfizm przestrzeni V posiada wektor wasny.

4.3. Wartoci wasne i wektory wasne przykady. W poniszych przykadach V jest przestrzeni
wymiaru n nad ciaem K, a A Mnn (K) jest macierz endomorfizmu : V V w pewnej bazie B
przestrzeni V .


1 2
Przykad 6. Niech K = R, A =
. Wwczas
1 4


1
2
wA () = det
= (1 )(4 ) + 2 = 2 5 + 6 = ( 2)( 3).
1
4
Wobec tego wartociami wasnymi macierzy A s liczby 2 i 3. eby znale wektory wasne rozwizujemy
jednorodne ukady rwna (A 2I)x = 0 i (A 3I)x = 0. Otrzymujemy

  
 
12
2
x1
1 2
x1
=
= 0 (x1 , x2 ) lin{(2, 1)}
1 4 2
x2
1 2
x2
oraz

  
13
2
x1
2
=
1 4 3
x2
1

 
2
x1
=0
1
x2

Wobec tego V(2) = lin{(2, 1)} oraz V(3) = lin{(1, 1)}.



0 1
Przykad 7. Niech K = R, A =
. Wwczas
1 0


wA () = det
1

(x1 , x2 ) lin{(1, 1)}.

= 2 + 1.

Wielomian charakterystyczny nie ma peirwiastkw, wic A nie ma wektorw ani wartoci wasnych.
Przykad 8. Niech A bdzie t sam macierz co w powyszym przykadzie, ale dla K = C. Wwczas
wA () = 2 + 1 ma dwa pierwiastki, wic dwie warotci wasne: i oraz i. Ponadto V(i) = lin{(1, i)},
V(i) = lin{(1, i)}.


0 1
Przykad 9. Niech K = R, A =
. Wwczas wA () = 2 ma jeden pierwiastek podwjny: 0, a
0 0
V(0) = lin{(1, 0)}.
4.4. Wielomian charakterystyczny wasnoci.
Stwierdzenie 34. Jeli macierze A, B s podobne, to ich wielomiany charakterystyczne s rwne.
Dowd.
wA () = det(A I) = det(C 1 BC I) = det(C 1 BC C 1 (I)C) =
det(C 1 (B I)C) = det(B I) = wB (). 
Wielomian charakterystyczny jest wic niezmiennikiem homomorfizmu.
Stwierdzenie 35. Niech A Mnn (K) i niech
wA () = cn n + cn1 n1 + + c1 1 + c0
bdzie wielomianem charakterystycznym. Wwczas
cn = (1)n ,
cn1 = (1)n1 tr(A),
c0 = det(A).
Wniosek. Wielomian charakterystyczny jest niezmiennikiem silniejszym (tj. odrnia wicej endomorfizmw)
ni lad i wyznacznik. Nie jest jednak silniejszy ni rzd endomorfizmu (patrz ostatni przykad).

4.5. Macierze diagonalizowalne. Zakadamy, e V jest n-wymiarow przestrzeni nad K, jest endomorfizmem V , a A jest macierz A w bazie B.
Definicja 36. Macierz A = (aij ) Mnn (K) jest diagonalna jeli aij = 0 dla i 6= j. Macierz A jest
diagonalizowalna jeli jest podobna do macierzy diagonalnej.
Stwierdzenie 37. Macierz A jest diagonalna wtedy i tylko wtedy, gdy B skada si z wektorw wasnych
endomorfizmu . Macierz A jest diagonalizowalna wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje baza V skadajca si z
wektorw wasnych .
Stwierdzenie 38. Jeli 1 , . . . , k V s wektorami wasnymi o parami rnych wartociach wasnych
1 , . . . , k , to ukad (i ) jest liniowo niezaleny.
Dowd. Indukcja po k. Jesli k = 1 to jasne. Zamy, e c1 1 + + ck k = 0. Mamy
(c1 1 + + ck k ) = 1 c1 1 + + k ck k
i zarazem
(c1 1 + + ck k ) = k c1 1 + + k ck k
bo c1 1 + + ck1 k1 = ck k jest wektorem wasnym z wartoci wasn k (lub zerem). Po odjciu
dostajemy
(1 k )c1 1 + + (k1 k )ck1 k1 = 0,
std z zaoenia indukcyjnego c1 = = ck1 = 0.

Stwierdzenie 39. Niech V 0 V bdzie podprzestrzeni rozpit przez wszystkie wektory wasne endomorfizmu i niech {1 , . . . , k } bdzie zbiorem wartoci wasnych endomorfizmu . Wwczas
V 0 = V(1 ) V(k ) .
Stwierdzenie 40. Niech 1 , . . . , k bd parami rnymi wartociami wasnymi . Wwczas macierz A jest
diagonalizowalna wtedy i tylko wtedy, gdy
n = dim(V(1 ) ) + dim(V(2 ) ) + + dim(V(k ) ).
Stwierdzenie 41. Jeli endomorfizm ma n rnych wartoci wasnych, to jego macierz jest diagonalizowalna.
Stwierdzenie 42. Macierz jest diagonalizowalna wtedy i tylko wtedy, gdy jej wymiar jest sum wymiarw
podprzestrzeni wasnych.

1 1 1
Przykad 10. Zdiagonalizowa macierz A = 2 0 1.
4 2 3
5. Wykad 6 (15 III)
5.1. Wielomiany a macierze.
Stwierdzenie 43. Dla dowolnej macierzy A Mnn (K) istnieje dokadnie jeden unormowany wielomian
A (x) K[x], zwany wielomianem minimalnym, taki, e jeli w(A) = 0, to A dzieli w.
Dowd. Jeli w(A) = v(A) = 0 i r(x) jest reszt z dzielenia w przez v, to r(A) = 0.

Twierdzenie 44 (Cayley-Hamilton). Dla kadej macierzy A Mnn (K) zachodzi wA (A) = 0.

Definicja 45. Macierz doczona macierzy A Mnn (K) to macierz B = (bij ) Mnn(K) taka, e
bij = (1)i+j det(Aji ), gdzie Aij jest macierz powstaa przez usunicie i-tego wiersza i j-tej kolumny z
macierzy A.
Stwierdzenie 46. Jeli B jest doczona do A, to AB = BA = det(A) I.

Dowd tw. C-H. Niech B Mnn (K[]) bdzie macierz doczon do I A (o wspczynnikach w K[]).
Mamy
(I A)B = det(I A)I = wA ()I.
Poniewa stopnie wielomianw w B nie przekraczaj n 1, mamy przedstawienie
B=

n1
X

i Bi ,

i=0

gdzie Bi Mnn (K). Mamy

wA ()I = (I A)B = (I A)

n1
X
i=0

i Bi =

n1
X
i=0

i+1 Bi

n1
X

i ABi

i=0

= n Bn1 +

n1
X

i (Bi1 ABi ) AB0 .

i=1
n

n1

Oznaczmy wA ()I = I +

cn1 I + + c1 I + c0 I. Wobec tego Bn1 = I, AB0 = c0 I oraz

Bi1 ABi = ci I

dla i {1, . . . , n 1}. Ostatecznie

wA (A) = An Bn1 + An1 (Bn2 ABn1 ) + An2 (Bn3 ABn2 ) + + A(B0 AB1 ) AB0 = 0.

Stwierdzenie 47. Wielomian minimalny dzieli wielomian charakterystyczny.
5.2. Podprzestrzenie niezmiennicze. Niech f bdzie endomorfizmem przestrzeni V wymiaru n nad ciaem K.
Definicja 48. Podprzestrze W V jest f -niezmiennicza jeli (W ) W . W szczeglnoci f |W jest
endomorfizmem przestrzeni W .
Definicja 49. Rozkad V = W1 Wk jest f -niezmienniczy jeli wszystkie podprzestrzenie Wi s
f -niezmiennicze.
Stwierdzenie 50. Jeli W V jest f -niezmiennicza. Niech B = (1 , . . . , n ) bdzie baz V tak, e
(1 , . . . , m ) jest baz przestrzeni W . Wwczas


L M
B
M ()B =
,
0 N
gdzie L jest macierz f |W w bazie (1 , . . . , m ).
Stwierdzenie 51. Jeli rozkad V = W1 Wk jest f -niezmienniczy, a B = (1 , . . . , n ) jest sum baz
przestrzeni Wi , to M ()B
B jest diagonalna.
Definicja 52. Mwimy, e V jest f -nierozkadalna jeli nie istnieje nietrywialny rozkad f -niezmienniczy
przestrzeni V .
Stwierdzenie 53. Niech End(V ). Wwczas istnieje -niezmienniczy rozkad
V = W1 Wk
taki, e Wi jest f |Wi -nierozkadalna.
Definicja 54. Podprzestrzeni pierwiastkow endomorfizmu f End(V ) wartoci wasnej K nazywamy
przestrze
[
V =
ker(f id)n .
n>0

6. Wykad 7 (17 III)

6.1. Twierdzenie Jordana.
Twierdzenie 55. Niech
K bdzie ciaem algebraicznie domknitym,
V bdzie n-wymiarow przestrzeni liniow nad K,
f End(V ).
Jeli V jest f -nierozkadalna, to f = g + idV , gdzie g : V V jest endomorfizmem takim, e g n1 6= 0,
g n = 0.
Stwierdzenie 56. Jeli g End(V ) spenia warunki g n1
V jest g-nierozkadalna,
istnieje baza V w ktrej g jest zadane macierz

0 1 0 ...
0 0 1 . . .

J = ... ... ...

0 0 0 . . .
0 0 0 ...

6= 0, g n = 0, gdzie n = dim(V ), to

0
0
..
.
0
0

0
0

.. .
.

1
0

Dowd. Zauwamy, e im(g k ) im(g k1 ). Jeli dim(im g k ) = dim(im g k1 ), to im g k = im g k1 i wwczas

im g l = im g k dla l k. Oznaczmy Zk = im g k ; mamy dim(Zk ) = n k dla k n. Niech 1 bdzie wektorem
rozpinajcym Zn1 . Istnieje 2 takie, e g(2 ) = 1 , itd. Tak konstruujemy baz (i ), atwo sprawdzi, e
macierz w bazie jest odpowiednia. Teraz zamy,
e V = W1 W2 jest g-niezmienniczym rozkadem. Jedna
P
z nich musi zawiera wektor postaci n + i<n ci i , wic musi by rwna V .

Definicja 57. Suma prosta macierzy.
Definicja 58. Klatk Jordana nazywamy macierz postaci J + I. Macierz Jordana nazywamy macierz,
ktra jest sum prost klatek Jordana. Baz Jordana endomorfizmu f End(V ) nazywamy baz, w ktrej
macierz f jest macierz Jordana.
Twierdzenie 59 (Jordan raz jeszcze). Dla kadego endomorfizmu przestrzeni wektorowej nad ciaem algebraicznie istnieje baza Jordana.
6.2. Dowd tw. Jordana.
Lemat 60 (N). Niech V VectK , f End(V ), V . Zamy, e f n () = 0 i f n1 () 6= 0. Wwczas
ukad (, f (), . . . , f n1 ()) jest liniowo niezaleny.
Dowd. Indukcja ze wzgldu do n. Jeli n = 1, to z zaoenia = f 0 () 6= 0, wic () jest ukadem liniowo
niezalenym. Zamy, e n > 1 oraz e c0 + c1 f () + + cn1 f n1 () = 0 dla pewnego cigu liczb
c0 . . . , cn1 K. Mamy
0 = f (0) = f (c0 + c1 f () + + cn1 f n1 ()) = c0 f () + c1 f 2 () + + cn1 f n ()
= c0 f () + c1 f 2 () + + cn2 f n1 ()
wic z zaoenia indukcyjnego dla wektora f () dostajemy c0 = = cn2 = 0. Ale std cn1 f n1 () = 0,
wic rwnie cn1 .

Lemat 61 (K). Niech V VectK , f End(V ). Zamy, e dim(V ) = n, f n = 0, f n1 6= 0. Wwczas w
pewnej bazie macierz f jest klatka Jordana typu (0, n); w szczeglnoci dim ker(f ) = 1.
Dowd. Istnieje V takie, e f n1 () 6= 0 (i oczywicie f n () = 0). Z powyszego lematu (, . . . , f n1 ())
jest baz V . atwo zauway, e macierz f w tej bazie to klatka Jordana typu (0, n).

Lemat 62 (S). Niech V VectK , f End(V ). Jeli V = V1 Vk jest f -niezmienniczym rozkadem,
to
ker f = (V1 ker(f )) (Vk ker(f )).

Dowd. Zawieranie jest jasne. W drug stron korzystamy z niezmienniczoci rozkadu.

Twierdzenie 63. Niech K ciao algebraicznie domknite, V VectK , dim(V ) = n, f End(V ).

Zamy, e
V jest f -nierozkadalna,
0 jest wartoci wasn f .
Wwczas f n = 0, f n1 (0).
Dowd. A. Indukcja ze wzgldu na n. Dla n = 1 mamy f = 0, bo 0 jest wartoci wasn, wic teza jest
speniona.
B. Zamy, e n > 1. Poniewa ker(f ) 6= 0, to dim(im(f )) < n. Niech
im(f ) = V1 Vk
bdzie f -niezmienniczym rozkadem na skadniki f -nierozkadalne. Oznaczmy ni = dim(Vi ).
C. Po przenumerowaniu skadnikw moemy zakada, e 0 jest wartoci wasn skadnikw V1 , . . . , Vs , a
nie jest wartoci wasn skadnikw Vs+1 , . . . , Vk .
D. Dla kadego i = 1, . . . , s wybierzmy wektor i Vi taki, e f ni (i ) = 0 oraz f ni 1 (i ) 6= 0 istnieje
on z zaoenia indukcyjnego dla przestrzeni Vi . Nastpnie wybierzmy wektor i V taki, e f (i ) = i
(istnieje, bo i im(f )). Oznaczmy Vi0 = lin(Vi {i }). Oczywicie f (Vi0 ) Vi Vi0 , wic Vi0 jest
f -niezmiennicza.
E. Niech W V bdzie podprzestrzeni tak, e
ker(f ) = (ker(f ) im(f )) W.
Oczywicie W jest f -niezmiennicza (bo W ker(f ) ).
F. Udowodnimy, e V = lin(V10 Vs0 Vs+1 Vk W ). Niech V . Wwczas f () ma jednoznaczny
rozkad
f () = 1 + + k ,
gdzie i Vi . Dla i s mamy przestawienie i = ci i + f (i ), gdzie i Vi (korzystamy z faktu, e
(i , f (i ), . . . , f ni 1 (i )) jest baz Vi ). Niech teraz
0 := (c1 1 + 1 ) + + (cs s + s ) + (f |Vs+1 )1 (s+1 ) + + (f |Vk )1 (k ).
Jest to dobra definicja, bo z zaoenia f |Vi jest odwracalne. Ponadto mamy
f (0 ) =

s
X

(f (ci i ) + f (i )) +

k
X

f ((f |Vi )1 (i )) =

i=1

i=s+1

i=1
0

k
s
X
X
i = f ()
(ci i + f (i )) +
i=s+1

Wobec tego f ( ) = 0, czyli lin({ } ker(f )). Ostatecznie

[
[
lin( Vi0
Vi im(f ) W ).
is

i>s

G. Zauwamy, e
X
X
dim(Vi0 ) +
dim(Vi ) + dim(W ) = dim(im(f )) + s + dim(ker(f )) dim(ker(f ) im(f )).
i>s

is

Z lematu (S) powyej mamy

im(f ) ker(f ) = (V1 ker(f )) (Vk ker(f )).
Ponadto dim(Vi ker(f )) = 1 dla i s (z lematu (K)) i dim(Vi ker(f )) = 0 dla i > s (bo f |Vi jest
izomorfizmem). Wobec tego dim(ker(f ) im(f )) = s. Ostatecznie
X
X
dim(Vi0 ) +
dim(Vi ) + dim(W ) = dim(im(f )) + dim(ker(f )) = n.
is

i>s

Z poprzedniego punktu moemy wic wywnioskowa, e istnieje f -niezminniczy rozkad.

V = V10 Vs0 Vs+1 Vk W.
H. Wobec zaoenia, e V jest f -nierozkadalna tylko jeden ze skadnikw jest niezerowy. Mamy trzy przypadki:

V = W . Ale wtedy dim(W ) > 1 i f |W = 0, wic W = V nie byaby nierozkadalna.

V = Vi . Ale wtedy 0 nie jest wartoci wasn V .
V = Vi0 = lin(Vi {i }). Wtedy f n = 0 i f n1 (i ) = f n2 (i ) 6= 0. Teza indukcyjna jest wic
speniona.


7. Wykad 8 (22 III)

7.1. Wnioski z tw. Jordana.
Stwierdzenie 64. Niech K ciao algebraicznie domknite, V VectK , dim(V ) = n, f End(V ).
Zamy, e V jest f -nierozkadalna. Wwczas istnieje baza, w ktrej macierz f jest klatk Jordana.
Dowd. Niech K bdzie wartoci wasn f . Wwczas 0 jest wartoci wasn g = f id. atwo
zauway, e f -nierozkadano i g-nierozkadalno s rwnowane, wic V jest g-nierozkadalna. Wobec
tego g n = 0, g n1 6= 0, a wic macierz g w pewnej bazie jest klatka Jordana typu (0, n). W tej samej bazie
macierz f jest klatka Jordana typu (, n).

Wniosek. Jeli K jest ciaem algebraicznie domknitym, V przestrzeni nad K, a f : V V endomorfizmem.
Wwczas w pewnej bazie macierz f jest macierz Jordana.
Twierdzenie 65. Niech V VectK , K dowolne ciao, f End(V ). Jeli wf rokada si na iloczyn
czynnikw liniowych, to V ma baz Jordana.
Dowd jest analogiczny do dowodu tw. Jordana dla ciaa algebraicznie domknitego. Naley zauway, e
zaoenie rozkadalnoci wielomianu charakterystycznego implikuje istnienie wartoci wasnej oraz skorzysta
z poniszego lematu, ktry gwarantuje dziaanie indukcji:
Lemat 66. Wielomian wf dzieli si przez wf |im(f ) .
Dowd. Niech 1 , . . . , n bdzie baz V tak, e 1 , . . . , s jest baz im(f ). Wwczas macierz f w bazie B
ma posta


A B
,
0 0
wic wf = wA wC , gdzie wA jest macierz fim(f ) .

Podobiestwo macierzy Jordana.

Stwierdzenie 67. Niech f bdzie endomorfizmem przestrzeni liniowej V , ktrego macierz w pewnej bazie
jest macierz Jordana. Wwczas liczba klatek typu (, k) w tej macierzy wynosi
dim(ker((f id)k )) dim(ker((f id)k1 )).
Dowd. Wystarczy sprawdzi, e jeli macierz f jest klatka Jordana typu (, n), to

0 jeli 6= ,
k
dim(ker((f id) )) = k jeli = i k n,

n jeli = i k n.
Wniosek. Macierze Jordana A i B s podobne wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadego K i k > 0 obie
macierze zawieraj t sam ilo klatek Jordana typu (, k).
Dowd. Jeli macierze zawieraj tak sam ilo klatek danego typu, mona uzyska jedn z drugiej przez
przenumerowanie bazy. Jeli iloci s rne, wartoci wyrae powyej s rne, a s one niezmiennikami
endomorfizmu.


10

7.2. Podprzestrzenie pierwiastkowe. Niech V bdzie przestrzeni liniow nad ciaem K wymiaru n, a
f endomorfizmem V .
Definicja 68. Podprzestrzeni pierwiastkow endomorfizmu f dla wartoci wasnej K nazywamy podprzestrze
[

:=
ker((f id)k ).
V()
k1

Stwierdzenie 69. Zamy, e ciao K jest algebraicznie domknite, i e 1 , . . . , s K s rnymi wartociami wasnymi. Wwczas istnieje rozkad

V = V(
V(
.
1)
s)

Dowd. Przez macierz Jordana.

Twierdzenie Jordana dla R.
Definicja 70. Uoglnion klatk Jordana nazywamy macierz

A I 0 ... 0
0 A I . . . 0

0 0 A . . . 0

.. .. .. . .
.
. . .
. ..

0 0 0 . . . A
0 0 0 ... 0




1 0
a b
gdzie I =
,I=
, a, b R.
0 1
b a

0
0

.. ,
.

I
A

Twierdzenie 71. Jeli V jest f -nierozkadaln przestrzeni liniow nad R, to macierz f jest w pewnej bazie
klatk Jordana zwyk lub uoglnion.
7.3. Zastosowanie twierdzenia Jordana liczenie potg macierzy.
8. Wykad 9 (31 III)
8.1. Przestrzenie afiniczne.
Definicja 72. Przestrzeni afiniczn nad ciaem K nazywamy trjk (A, TA , +), gdzie
A jest niepustym zbiorem,
TA jest przestrzeni liniow nad ciaem K,
+ jest dziaaniem A TA 3 (p, ) 7 p + A,
i spenione s nastpujce warunki:
p + 0 = p dla p A,
(p + ) + = p + ( + ) dla p A, , TA ,
dla kadych p, q A istnieje dokadnie jeden wektor TA taki, e p + = q.
Elementy A nazywamy punktami, elementy TA wektorami, a przestrze TA przestrzeni styczn do przestrzeni
afinicznej A. Ostatni aksjomat pozwala na zdefiniowanie dziaania : A A TA , ktre parze punktw
p, q przyporzdkowuje dokadnie jeden wektor (p q) taki, e q + (p q) = p.
Stwierdzenie 73. Niech A bdzie przestrzeni afiniczn i niech p, q, r A, TA . Wwczas
(p q) = (q p),
(q p) + (r q) = (r p),
(p + ) q = + (p q) = p (q + ()).

11

8.2. Przykady przestrzeni afinicznych.

Przykad 11. Niech V bdzie przestrzeni liniow. Przestrze afiniczn (V, V, +) nazywamy kanoniczn
przestrzeni afiniczn nad V . Szczeglny przypadek: przestrze kartezjaska K n .
Przykad 12. Niech V VectK , W V , [] V /W . Przestrze ( + W, W, +) jest przestrzeni afiniczn.
Przykad 13. Niech R bdzie ukadem rwna liniowych, niekoniecznie jednorodnym. Wwczas przestrze
(SR , VR , +), gdzie
SR jest zbiorem rozwiza ukadu R,
VR jest przestrzeni rozwiza ukadu jednorodnego odpowiadajcego R
jest przestrzeni afiniczn rozwiza ukadu R.
Definicja 74. Niech A Aff K , p A. Odwzorowanie
p : TA 3 7 p + A
nazywamy map o rodku w punkcie p; z definicji jest to bijekcja.
8.3. Podprzestrzenie afiniczne.
Definicja 75. Podprzestrzeni afiniczn przestrzeni afinicznej A nazywamy przestrze afiniczn B tak, e
B A oraz TB TA .
Uwaga. Przestrze styczna TB jest wyznaczona jednoznacznie przez zbir punktw B dokadniej TB =
{q p : p, q B}.
Przykad 14. Niech A bdzie przestrzeni afiniczn, p A oraz V TA podprzestrzeni liniow. Wwczas
(p + V, V, +|p+V ), gdzie p + V = {p + : V } jest podprzestrzeni afiniczn A. Kada podprzestrze
afiniczna jest tej postaci.
Stwierdzenie 76. Jeli B, C A s podprzestrzeniami afinicznymi, to B C jest albo zbiorem pustym,
albo podprzestrzeni afiniczn A. Ponadto TBC = TB TC .
8.4. Przeksztacenia afiniczne.
Definicja 77. Niech A, B bd przestrzeniami afinicznymi. Przeksztaceniem afinicznym z A do B nazywamy
par (f, Tf ), gdzie f : A B jest funkcj, Tf : TA TB przeksztaceniem liniowym i speniony jest warunek
f (p + ) = f (p) + Tf () dla p A, TA .
Definicja 78. Niech f : A B bdzie przeksztaceniem afinicznym.
Obrazem f nazywamy przestrze afiniczn im(f ) = f (A), gdzie Tim(f ) = im(Tf ).
Przeciwobrazem punktu q im(f ) nazywamy przestrze afiniczn f 1 (q), gdzie Tf 1 (q) = ker(Tf ).
8.5. Kombinacje afiniczne.
Stwierdzenie 79. Niech pi A, ci K dla 1 i k. Jeli
p+

k
X

ci = 1, to wyraenie

ci (pi p)

i=1

nie zaley od wyboru punktu p A.

P
P
Dowd. Niech q A, =
ci (pi p), =
ci (pi q). Trzeba pokaza, e p+ = q +, czyli p+ = q,
czyli q p = . Mamy
=

k
X
i=1

ci (pi p)

k
X
i=1

ci (pi q) =

k
X
i=1

ci ((pi p) (pi q)) =

k
X

ci (q p) = q p.

i=1

Definicja 80. Kombinacj

afiniczn punktw p1 , . . . , pk w przestrzeni afinicznej A o wspczynnikach
P
c1 , . . . , ck , ci K,
ci = 1 nazywamy wyraenie
c1 p1 + + ck pk := p + (c1 (p1 p) + + ck (pk p)) A.

12

8.6. Przestrze rozpita.

Definicja 81. Niech A bdzie przestrzeni afiniczn i X A dowolnym podzbiorem. Przestrzeni rozpit
przez zbir X nazywamy podprzestrze afiniczn A dan przez
( k
)
k
X
X
af(X) =
ci pi A : ci K, pi X,
ci = 1 .
i=1

i=1

Taf(X) = lin{q p : p, q X}.

Stwierdzenie 82. Powysza definicja jest poprawna.
Dowd. Wystarczy pokaza, e dla kadych p, q P
af(X) istniejeP
Taf(X) takie, e p + = q (jednoznaczno wynika bezposrednio z definicji). Mamy p = i ci pi i q = j dj qj , gdzie pi X, qj X. Wybierzmy
r X. Mamy
X
X
X
p+
ci (r pi ) +
dj (qj r) = r +
dj (qj r) = q.

i

Stwierdzenie 83. af(X) jest przeciciem wszystkich przestrzeni liniowych zawierajcych X.

9. Wykad 10 (5 IV)
9.1. Afiniczna niezaleno.
Definicja 84. Ukad punktw p0 , . . . , pk A nazywamy afinicznie zalenym, jeli istnieje 0 i k takie,
e pi jest kombinacj afiniczn punktw p0 , . . . , pi1 , pi+1 , . . . , pk . Ukad nazywamy afinicznie niezalenym,
jeli nie jest afinicznie zaleny.
Stwierdzenie 85. Niech A Aff K , p0 , . . . , pk A. Wwczas ukad (p0 , . . . , pk ) jest afinicznie niezaleny
wttw ukad (p1 p0 , p2 p0 , . . . , pk p0 ) jest liniowo niezaleny.
Dowd. Zamy, e p0 , . . . , pk jest afinicznie zaleny. Wwczas
X
X
ps =
ci p i = p s +
ci (pi ps )
i6=s

i6=s

wic
0=

ci (pi ps ) =

i6=s

ci (pi p0 ) ci (ps p0 ) = (ps p0 ) +

i6=s

ci (pi p0 ),

i6=0,s

mamy wic kombinacj liniow z niezerowym wspczynnikiem (1 lub ci ). Jeli ukad (pi p0 ) jest liniowo
zaleny, to
k
X
ci (pi p0 ) = 0
i=1

dla pewnych c1 , . . . , ck nie wszystkich rwnych 0. Jeli 0 6= s =

p0 = p0 +

k
X
ci
i=1

(pi p0 ) =

Pk

i=1 ci ,

k
X
ci
i=1

to mamy

pi ,

Pk
czyli punkt p0 jest kombinacj afiniczn pozostaych punktw. Jeli i=1 ci = 0, to wybierzmy j {1, . . . , k}
takie, e cj 6= 0. W tym przypadku
X ci
X ci
= 1,
(pj p0 ) =
(pi p0 )
cj
cj
i6=j

i6=j

wic mamy
pj = p0 + (pj p0 ) = p0 +

X
i6=j

X ci
ci
(pi p0 ) =
pi .
cj
cj
i6=j

13

Stwierdzenie 86. Niech A Aff K i niech p0 , . . . , pk A bdzie ukadem afinicznie niezalenym. Wwczas
jeli
k
k
X
X
p=
ci pi =
di pi
i=0

dla

ci =

i=0

di = 1, to ci = di dla kadego i {0, . . . , k}.

Dowd. Mamy
p = p0 +

k
X

ck (pi p0 ) = p0 +

i=1

k
X

dk (pi p0 ).

i=1

Z liniowej niezalenoci mamy ci = di .

9.2. Baza wektorowa.

Definicja 87. Baz wektorow przestrzeni afinicznej A nazywamy cig (o; 1 , . . . , n ), gdzie o A oraz
(i )ni=1 jest baz TA .
Stwierdzenie
P 88. Jeli (o; 1 , . . . , n ) jest baz A, to kady punkt p A mona jednoznacznie zapisa w
postaci o+ ci (p)i . atwo zauway, e ci (p) = i (1
o (p)) funkcje ci nazywamy wsprzdnymi punktu
p w bazie (o; 1 , . . . , n ).
Stwierdzenie 89. Istnieje jednoznaczna odpowiednio pomidzy bazami wektorowymi A a izomorfizmami
f : K n A.
Dowd. Baza (o; 1 , . . . , n ) wyznacza przeksztacenie dane wzorem (x1 , . . . , xn ) 7 o + x1 1 + + xn n , a
izomorfizm f : K n A baz (f (0); f (e1 ) f (0), . . . , f (en ) f (0)).

Wniosek. Kada skoczenie wymiarowa przestrze afiniczna jest izomorficzna z przestrzeni kartezjask.
9.3. Baza punktowa.
Definicja 90. Cig punktw (p0 , . . . , pn ) nazywamy baz punktow jeli jest afinicznie niezaleny oraz
zachodzi af({p0 , . . . , pn }) = A.
Stwierdzenie 91. Nastpujce warunki s rwnowane:
(p0 , . . . , pn ) jest baz,
jest maksymalnym zbiorem afinicznie niezalenym,
jest minimalnym zbiorem rozpinajcym.
Stwierdzenie
P 92. Jeli
P (p0 , . . . , pn ) jest baz punktow A, to kady punkt p A mona jednoznacznie
zapisa jako
ti pi ,
ti = 1.
Dowd. Istnienie wynika z rozpinania, a jednoznaczno ze stwierdzenia powyej, bo jeli p A oraz
p=

n
X
i=0

to
p0 +

n
X

ti pi =

n
X

t0i pi ,

i=0

ti (pi p0 ) = p0 +

i=1

n
X

t0i (pi p0 )

i=1

wic ti = t0i z niezalenoci ukadw (pi p0 ), i = 1, . . . , n.

Stwierdzenie 93. Istnieje jednoznaczna odpowiednio pomidzy bazami punktowymi n-wymiarowej przestrzeni afinicznej A, a izomorfizmami afinicznymi S n A, gdzie
S n = {(t0 , . . . , tn ) K n+1 :

n
X

ti = 1}.

i=0

Dowd. Jeli f : S n A jest izomorfizmem, to odpowiada mu baza pi = f (0, . . . , 0, 1, 0, . . . , 0), gdzie jedynka
jest na i-tym miejscu. Bazie (pi ) odpowiada przeksztacenie afiniczne f ((t0 , . . . , tn )) = t0 p0 + + tn pn . 

14

Stwierdzenie 94. Kadej bazie wektorowej odpowiada baza punktowa i na odwrt:

B = (o; 1 , . . . , n ) 7 (o, o + 1 , . . . , o + n ) = P
(p0 , p1 , . . . , pn ) 7 (p0 ; p1 p0 , . . . , pn p0 ).
atwo zauway, e jeli
P punkt w bazie wektorowej B ma wsprzdne (c1 , . . . , cn ), to jego wsprzdne w bazie
punktowej P to (1 ci , c1 , . . . , cn ). Na odwrt, punkt (t0 , t1 , . . . , tn ) ma wsprzdne (t1 , . . . , tn ).
10. Wykad 11 (7 IV)
10.1. Opis przeksztace afinicznych.
Stwierdzenie 95. Niech A bdzie przestrzeni afiniczn z baz wektorow (o; 1 , . . . , n ), a B baz (o0 ; 1 , . . . , m ).
Wwczas kade przeksztacenie afiniczne f : A B ma posta
x 7 Ax + b,
gdzie A =

( ,..., )
M (Tf )(11 ,...,mn )

Mmn (K), b = f (o)(1 ,...,m ) Mm1 (K).

Stwierdzenie 96. Niech A, B maj bazy punktowe (p0 , . . . , pn ), (q0 , . . . , qm ) odpowiednio. Wwczas dowolne
przeksztacenie f : A B dane jest wzorem
t 7 At
Pm+1
gdzie A M(m+1)(n+1) (K) oraz i=1 aij = 1.
Definicja 97. Niech A, B bd przestrzeniami afinicznymi nad ciaem K. Przestrze przeksztace afinicznych z A do B to trjka (Aff (A, B), Aff (A, TB ), +), gdzie
Aff (A, B) jest zbiorem przeksztace afinicznych A B,
Aff (A, TB ) jest zbiorem przeksztace afinicznych TA B. Ma on naturaln struktur przestrzeni
wektorowej,
dodawanie jest dodawaniem funkcji.
Oczywicie dim(Aff (A, B)) = (dim(A) + 1) dim(B).
10.2. Opis podprzestrzeni afinicznych. Niech B A bdzie podprzestrzeni afiniczn. Istniej dwa
podstawowe sposoby opisu B:
przez parametryzacj wedug bazy punktowej lub wektorowej, tj. jako obraz przeksztacenia afinicznego.
przez przez ukad rwna (by moe niejednorodny), tj. jako przeciwobraz pewnego punktu przy
przeksztaceniu afinicznym.
10.3. Geometria. Zakadamy, e K = R.
Definicja 98. Mwimy, e dwie podprzestrzenie afiniczne B1 , B2 A s rwnolege jeli TB1 TB2 lub
TB2 TB1 . Przestrzenie B1 i B2 s silnie rwnolege, jeli TB1 = TB2 .
Twierdzenie 99 (Tales). Zamy, e bo = (ao) oraz do = (co). Wwczas lin{ac} = lin{bd}
wtedy i tylko wtedy, gdy = lub gdy o, a, b, c, d le na wsplnej prostej.
Twierdzenie 100 (Menelaos). Niech a, b, c A bd niewspliniowymi punktami. Wybierzmy punkty p, q, r
lece odpowiednio na prostych af(b, c), af(c, a) i af(a, b). Istniej jednoznaczne przedstawienia
p = tb + (1 t)c, q = uc + (1 u)a, r = va + (1 v)b.
Wwczas punkty p, q, r s wspliniowe wtedy i tylko wtedy, gdy tuv = (1 t)(1 u)(1 v).
Dowd. Kad prost w af(a, b, c) mona opisa rwnaniem
L = {(s1 a + s2 b + s3 c) A : c1 s1 + c2 s2 + c3 s3 = 0},
gdzie c1 , c2 , c3 R s nie wszystkie rwne zeru. Jeli prosta L przechodzi przez punkty p, q, r, to liczby
c1 , c2 , c3 musz spenia ukad rwna

tc2
+ (1 t)c3 = 0

(1 u)c1
+
uc3
= 0

vc1
+ (1 v)c2
= 0,

15

ktry ma niezerowe rozwizanie wtedy i tylko wtedy, gdy wyznacznik jego macierzy jest niezerowy, a wic
gdy tuv + (1 t)(1 u)(1 v) = 0.

11. Wykad 13 (19 IV)
11.1. Zbiory wypuke. Niech A bdzie przestrzeni afiniczn nad ciaem R.
Definicja 101. Podzbir X A jest wypuky jeli zachodzi warunek:
x, y X

t [0, 1] tx + (1 t)y X.

Rwnowanie mona wymaga, e kada kombinacja wypuka (tj. afiniczna ze wspczynnikami pomidzy 0
a 1) punktw z X naley do X.
Stwierdzenie 102. Przecicie dowolnej rodziny zbiorw wypukych jest zbiorem wypukym.
Definicja 103. Niech Y A bdzie dowolnym podzbiorem. Najmniejszy zbir wypuky zawierajcy Y
nazywamy uwypukleniem zbioru Y i oznaczamy conv(Y ).
Stwierdzenie 104. Niech Y A. Nastpujce warunki s rwnowane:
X=T
conv(Y ),
X = {Z : Y Z i Z jest wypuky},
P
X = {t0 y0 + + tk yk A : yi Y , ti [0, 1] oraz
ti = 1}.
Stwierdzenie 105. Obrazy i przeciwobrazy zbiorw wypukych przy przeksztaceniach afinicznych s wypuke.
Przykad 15. Podprzestrze afiniczna.
Przykad 16. Pprzestrzeni w A nazywamy dowolny zbir postaci f 1 ([0, +)), gdzie f : A R jest
niestaym przeksztaceniem afinicznym.
Definicja 106. k-wymiarowym sympleksem nazywamy uwypuklenie (k+1) punktw afinicznie niezalenych.
Stwierdzenie 107. Wszystkie k-wymiarowe sympleksy s afinicznie rwnowane.
Stwierdzenie 108. Niech (p0 , . . . , pk ) bdzie sympleksem w Rn i niech (pk+1 , . . . , pn ) bdzie uzupenieniem
do bazy punktowej. Wwczas
( n
)
X
[p0 , . . . , pk ] =
ti pi : t0 , . . . , tk [0, 1], tk+1 = = tn = 0 .
i=0

Wszystkie przestrzenie afiniczne s skoczenie wymiarowe nad ciaem R.

Twierdzenie 109. conv(Y ) jest sum sympleksw o wierzchokach w Y .
Lemat 110. Niech A bdzie n-wymiarow przestrzeni afiniczn nad R, = [P ] A sympleksem o
wierzchokach P = {p0 , . . . , pn }, a B A podprzestrzeni afiniczn wymiaru k. Zamy, e B 6= .
Wwczas istnieje podzbir (n + 1 k)elementowy podzbir Q P taki, e [Q] B 6= .
Dowd. Jeli k = 0, to stwierdzenie jest trywialne, wic zaoymy, e k > 0. Indukcja po n. Jeli n = 1, to
jest odcinkiem, k = 1 implikuje B = A, wic B zawiera zarwno p0 jak i p1 . Zamy, e n > 1. Niech
L B bdzie dowoln prost tak, e L 6= . Zbir L jest wypuky, domknity i ograniczony, a wic
jest punktem lub odcinkiem. Niech p bdzie kocem tego odcinka (lub punktem). Wwczas
n
X
p=
ti p i ,
i=0

gdzie ti [0, 1],

Niech

ti = 1. Poniewa p ley na brzegu sympleksu, ktra ze wsprzdnych ti jest zerowa.

P 0 = {i {0, . . . , n} : pi 6= 0}.
Oznaczmy przez (m + 1) bdzie liczb elementw zbioru P 0 . Wwczas:
p 0 , gdzie 0 = [P 0 ],
B 0 = B af(P 0 ) jest podprzestrzeni wymiaru d k + m n.

16

B 0 0 6= .
Z zaoenia indukcyjnego dla sympleksu 0 i podprzestrzeni B 0 w przestrzeni af(P 0 ) istnieje (m + 1 d)elementowy podzbir Q0 P 0 taki, e [Q0 ] B 0 6= . Poniewa
m + 1 d m + 1 (k + m n) = n + 1 k
moemy uzupeni Q0 do (n + 1 k)-elementowego zbioru Q, dla ktrego rwnie zachodzi [Q] B 0 6= ,
a wic rwnie [Q] B 6= .

Stwierdzenie 111. Zamy, e C = af(p0 , . . . , pn ), p conv(p0 , . . . , pn ) i dim(C) = n k. Wwczas p
mona zapisa jako kombinacj wypuk nie wicej ni (n k + 1) spord punktw p0 , . . . , pn .
Dowd. Mona zaoy, e k > n. Niech A bdzie przestrzeni afiniczn o bazie punktowej q0 , . . . , qn i niech
f : A C bdzie przeksztaceniem afinicznym zadanym przez wartoci na bazie punktowej: f (qi ) = pi .
Oznaczmy B = f 1 (p) oraz = [{q0 , . . . , qn }] A. Wwczas:
dim(B) = n (n k) =P
k (bo f jest na),
P
B 6= (bo jeli p =
ti pi i ti [0, 1], to f ( ti qi ) = p).
Ze stwierdzenia powyej istnieje (n + 1 k)-elementowy podzbir J {0, . . . , n} taki, e q [{qi }iJ ] B.
Std
X
X
X
p = f (q) = f (
ti qi ) =
ti f (qi ) =
ti pi .
iJ

iJ

iJ

jest przedstawieniem p w postaci kombinacji (n + 1 k) punktw pi .

Stwierdzenie 112. Niech Y A, p conv(Y ). Wwczas p conv(Y 0 ) dla pewnego afinicznie niezalenego
podzbioru Y 0 Y .
Pn
Dowd. Indukcja ze wzgldu na wymiar A. Dla dim(A) = 1 stwierdzenie zachodzi. Niech p = i=0 ti pi ,
pi Y bdzie kombinacj wypuk dla ktrej n jest moliwie najmniejsze. Niech m = dim(af(p0 , . . . , pn )). Z
powyszego stwierdzenia dla C = af(p0 , . . . , pn ) wynika, e p mona przedstawi jako kombinacj afiniczn
m + 1 punktw spord p0 , . . . , pn . Z minimalnoci przedstawienia m = n, a wic zbir {p0 , . . . , pn } jest
afinicznie niezaleny.

Wniosek. conv(Y ) =

kN

p0 ,...,pk X

[{p0 , . . . , pk }].

Dowd. Zawieranie jest oczywiste, a wynika ze Stwierdzenia.

Stwierdzenie 113. Niech X A bdzie podzbiorem domknitym, wypukym i ograniczonym. Wwczas X

jest czci wspln podprzestrzeni zawierajcych Y .
Dowd. Mona zaoy, e A = Rn . Wystarczy wykaza, e dla kadego y = (y1 , . . . , yn ) 6 X istnieje funkcja
afiniczna f : Rn R taka, e f (y) < 0 oraz f (X) 0. Przez
Pn przesunicie mona zaoy, e y = 0. Niech
d : Rn R bdzie funkcj dan wzorem d(x1 , . . . , xn ) = i=1 x2i . Poniewa
Pnd jest ciga
Pnto osiga warto
najmniejsz w pewnym punkcie a = (a1 , . . . , an ). Niech f (x1 , . . . , xn ) = k=1 ai xi i=1 a2i . Oczywicie
f (0) < 0 oraz f (a) = 0. Zamy, e b X takie, e f (b) < 0. Ale odcinek [a, b] zawiera si w X i posiada
punkt bliszy 0 ni a.

Definicja 114. Punkt x X nalecy do zbioru wypukego nazywamy wierzchokiem X jeli x 6 conv(X \
{x}).
Stwierdzenie 115. Domkniety i ograniczony zbir wypuky jest uwypukleniem zbioru swoich wierzchokw.
Dowd. Bez dowodu. Indukcja po wymiarach. Wystarczy udowodni, e punkt brzegowy naley do podprzestrzeni podpierajcej.


17

12. Wykad 14 (21 IV)

12.1. Wielociany.
Definicja 116. Wielocianem nazywamy uwypuklenie skoczonego zbioru punktw.
Definicja 117. Wielocianem nazywamy ograniczone przecicie skoczonej liczby pprzestrzeni.
Uwaga. Rwnowano tych definicji elementarne, ale nie cakiem atwe.
Definicja 118. Wymiarem wielocianu W nazywamy wymiar przestrzeni af(W ).
Definicja 119. Niech W A bdzie wielocianem. cian wielocianu W nazywamy wielocian P =
W f 1 (0) o ile f : A R jest funkcj afiniczn tak, e W f 1 ([0, )).
Stwierdzenie 120. Zbir cian posiada czciowy porzdek przez zawieranie.
Przykad 17. Przykady wielocianw:
Wielocian 0-wymiarowy to punkt, 1-wymiarowy to odcinek.
Wielocian 2-wymiarowy to n-kt.
Sympleks.
Szecian i uoglnienia.
Omiocian i uoglnienia.
Ostrosup.
Granastosup.
Wielocian funkcyjny.
Stwierdzenie 121 (Wasnoci wielocianw).
Cz wsplna wielocianu i podprzestrzeni afinicznej jest wielocianem.
Cz wsplna dwch wielocianw jest wielocianem.
Suma Minkowskiego dwch wielocianw jest wielocianem.
Obraz wielocianu przy przeksztaceniu afinicznym jest wielocianem.
Produkt wielocianw.
Definicja 122. Niech 0 W Rd bdzie wielocianem. Wielocian dualny P definiujemy przez
P = {x (Rd ) : x(P ) 1} (Rd ) .
Przykad 18. Dualno szecianu i omiocianu.
12.2. Funkcjonay i przestrzenie sprzone. Niech K bdzie ustalonym ciaem.
Definicja 123. Funkcjonaem liniowym na przestrzeni liniowej V nazywamy homomorfizm f : V K.
Zbir wszystkich funkcjonaw tworzy przestrze liniow nazywan przestrzeni sprzon do V i oznaczan
V .
Stwierdzenie 124. Jeli dim(V ) < , to dim(V ) = dim(V ). W szczeglnoci przestrzenie V i V s
izomorficzne.
Definicja 125. Niech (i )iI bdzie baz V . Wwczas dla kadego i I istnieje dokadnie jeden funkcjona
i V taki, e i (i ) = 1, i (j ) = 0 dla i 6= j. Ukad (i )iI V nazywamy ukadem sprzonym.
Stwierdzenie 126. Ukad sprzony jest liniowo niezaleny.
P

Dowd. Zamy, e
iI ci i = 0 (oczywicie prawie wszystkie ci s zerowe). Waluacja na wektorach
bazowych pokazuje, e wszystkie wspczynniki s zerowe.

Stwierdzenie 127. Jeli wymiar V jest nieskoczony, to wymiar V rwnie jest nieskoczony ale ukad
sprzony do bazy nie jest baz (a nawet V i V nie s izomorficzne).
Stwierdzenie 128 (Baza sprzona to ukad wsprzdnych). Niech V i niech (i )iI bdzie baz V .
Wwczas
X
=
i () i .
iI

18

Dowd. Niech =

jI

cj j . Mamy

i () i =

iI

X
X
X
i
cj j i =
i (ci i ) i =
ci i = .

iI

jI

iI

iI

Definicja 129. Homomorfizmem sprzonym do homomorfizmu F : V W nazywamy homomorfizm

F : W V dany wzorem
F (f )() = f (F ()).
dla V . Inaczej: F (f ) = f F .
Stwierdzenie 130. Jeli F : V W jest monomorfizmem, to F jest epimorfizmem. Jeli F : V W jest
epimorfizmem, to F jest monomorfizmem.
Dowd. Niech F bdzie monomorfizmem i niech f V . Wybierzmy baz {i }iI przestrzeni V . Ukad
{F (i )}iI jest liniowo niezaleny, wic mona go rozszerzy wektorami {j }jJ do bazy W . Niech g(F (i )) =
f (i ) i niech g(j ) = 0. Wwczas F (g) = f . Jeli F jest epimorfizmem i g W niezerowym funkcjonaem,
to istnieje W takie, e g() = 0, oraz V takie, e F () = . Wic F (g)() = g(F ()) 6= 0.

Stwierdzenie 131. Jeli F : V W i G : W X homomorfizmy, to (G F ) = F G .
Dowd. Niech h X . Mamy
(F G )(h) = F (G (h)) = F (h G) = h G F = (G F ) (h).

Stwierdzenie 132. Niech (i )ni=1 bdzie baz przestrzeni V . Wwczas f V ma w bazie (i )ni=1 wsprzdne (f (i ))ni=1 .
Pn
Dowd. Trzeba pokaza, e f = i=1 f (i )i . Dla kadego wektora bazowego i mamy

n
X

f (j )j (i ) = f (i ).

j=1

Stwierdzenie 133. Niech V VectK . Homomorfizm I : V V dany wzorem I()(f ) = f () jest

monomorfizmem, a jeli dim(V ) < to nawet izomorfizmem.
Dowd. Wystarczy zauway, e dla 0 6= V istnieje f V takie, e f () 6= 0.

Stwierdzenie 134. Niech dim(V ) < , niech (i )ni=1 bdzie baz V , a (i ) jej podwjnym sprzeniem.
Wwczas i = I(i ).
Dowd. A definicji I(i )(j ) = j (i ) = ij = i (j ).

Stwierdzenie 135. Niech F Hom(V, W ) i niech A = (i )ni=1 , B(j )m

j=1 bd bazami V i W odpowiednio.
Oznaczmy A = (i )ni=1 , B = (i )m
.
Wwczas
j=1

B
M(F )A
B = M(F )A .

Dowd. Niech M(F )B

A = (mij ), M(F )B = (mji ). Mamy mij = i (j ) oraz

mji = j (i ) = I(j )(i ) = i (j ) = mij .

Definicja 136. Niech V VectK . Waluacj nazywamy przeksztacenie
V V 3 (, f ) 7 f () K.
Jest to szczeglny przypadek przeksztacenia
ev : V Hom(V, W ) W.
Przeksztacenie to nie jest liniowe.

19

13. Wykad 15 (26 IV)

13.1. Przeksztacenia dwuliniowe.
Definicja 137. Niech V, W, X VectK . Przeksztacenie f : V W X nazywamy dwuliniowym, jeli:
Dla kadego V przeksztacenie W 3 7 f (, ) X jest liniowe.
Dla kadego W przeksztacenie V 3 7 f (, ) X jest liniowe.
Oglnie: jeli {Vi }iI
Q jest rodzin przestrzeni liniowych (zakadamy, e I jest skoczony) i X VectK , to
przeksztacenie f : iI Vi X jest wieloliniowe, jeli dla kadego j I i dla kadych i Vi , i I \ {j}
przeksztacenie
Vj 3 j 7 f ((i )iI ) X
jest liniowe.
Przykad 19 (Przykady przeksztace dwuliniowych).
(1) Mnoenie K V V .
(2) Jeli V VectK , to waluacja V V K jest dwuliniowa.
(3) Jeli V, W VectK , to waluacja V Hom(V, W ) W jest dwuliniowa.
(4) Jeli V, W, X VectK , to przeksztaenie zoenia Hom(V, W ) Hom(W, X) Hom(V, X) jest
dwuliniowe.
(5) Jeli V, W VectK , to przeksztacenie
V W 3 (f, ) 7 ( 7 f ()) Hom(V, W )
jest dwuliniowe.
(6) Iloczyn skalarny.
(7) Iloczyn wektorowy
R3 R3 3 (x1 , y1 , z1 ) (x2 , y2 , z2 ) 7 (y1 z2 y2 z1 , z1 x2 z2 x1 , x1 y2 x2 y1 ).
Stwierdzenie 138. Niech (i )iI bdzie baz V , a (j )jJ baz W . Wwczas dla kadego ukadu wektorw
(i,j ) przestrzeni X istnieje dokadnie jedno przeksztacenie dwuliniowe f : V W X takie, e f (i , j ) =
i,j .
13.2. Iloczyn tensorowy.
Stwierdzenie 139 (Wasno uniwersalna iloczynu tensorowego). Niech V, W VectK . Istnieje przestrze
wektorowa V W oraz przeksztacenie dwuliniowe : V W V W o wasnoci uniwersalnej: dla kadego
przeksztacenia dwuliniowego f : V W X istnieje dokadnie jedno przeksztacenie liniowe f : V W X
takie, e f = f .
Dowd. Konstrukcja: niech Z bdzie przestrzeni o bazie V W . Zdefiniujmy zbir R Z
R ={(1 + 2 , ) (1 , ) (2 , )}i V,W {(c, ) c(, )}cK,V,W
{(, 1 + 2 ) (, 1 ) (, 2 )}V,j W {(, c) c(, )}cK,V,W .
Niech teraz V W := Z/ lin(R) i niech (, ) = (, ) lin(R). Jeli f : V W X jest przeksztaceniem
dwuliniowym, to niech f 0 : Z X bdzie dane wzorem f 0 ((, )) = f (, ) jest to jedyne przeksztacenie
takie, e f = f 0 (V W Z). Oczywicie f |R = 0 (z dwuliniowoci), wic otrzymujemy dokadnie jedno
przeksztacenie ilorazowe
f : V W 3 (, ) lin(R) 7 f (, ) X.

Definicja 140. Przestrze V W nazywamy iloczynem tensorowym przestrzeni V i W , a element (, )
lin(R) oznaczamy przez .
Stwierdzenie 141. Dla , 1 , 2 V , , 1 , 2 W oraz c K mamy
(1 + 2 ) = 1 + 2 ,

(c) = c( )

(1 + 2 ) = 1 + 2 ,

1 + 2 .

Dowd. Rwnoci zachodz w Z z dokadnoci do R.

20

Stwierdzenie 142. Niech V, W VectK . Jeli (i )iI jest baz V , a (j )jJ baz W , to (i j )iI,jJ
jest baz V W .
Dowd. Niech i I, j J i rozwamy przeksztacenie dwuliniowe
fij : V W 3 (, ) 7 i () j () K.
Niech fij : V W K bdzie odpowiednim homomorfizmem V W K. Oczywicie
(
1 dla i = k, j = l,
fij (k l ) =
0 w przeciwnym przypadku.
Wobec tego i j nie jest kombinacj liniow pozostaych wektorw, czyli ukad
P (i j )iI,jJ
P jest liniowo
niezaleny. Z drugiej strony, V W = lin{ : V, W }. Jeli = iI ci i , = jJ dj j , to

!
X
X
XX
=
ci i
dj j =
ci dj (i j ).

iI

jJ

iI jJ

14. Wykad 16 (28 IV)

14.1. Wasnoci iloczynu tensorowego.
Stwierdzenie 143. Niech V, W, X VectK .
(a) K V
=V,
(b) V W
=W V,
(c) V (W X)
= (V W ) X,
(d) V (W X)
= (V W ) (V X).
Dowd. Niech
F : K V 3 c 7 c V,
G : V 3 7 1 K V.
Przeksztacenie F jest liniowe, bo
F ((c + c0 ) ) = (c + c0 ) = c + c0 = F (c ) + F (c0 ),
F (dc ) = (dc) = d(c) = dF (c ),
podobnie dla drugiej wsprzdnej i dla G. Zoenia: F (G()) = F (1 ) = ,
G(F (c )) = G(c) = 1 c = c(1 ) = c .
Podobnie dla pozostaych tosamoci. Alternatywnie rachunek na bazach.
Stwierdzenie 144. Jeli V, W

VectfKin ,

to (V W )
=V W .

Dowd. Jeli (i )iI , (j )jJ bazy V i W odpowiednio, to jest odpowiednio (i j )

= i j .

Stwierdzenie 145. Niech V, W VectK . Przeksztacenie : V W Hom(V, W ) dane wzorem

(f )() = f ()
jest monomorfizmem. Jeli W jest skoczenie wymiarowa, to jest izomorfizmem.
Dowd. Niech V W bdzie
niezerowym elementem i niech (j )jJ bdzie baz W . Istnieje jednoP
znaczne przedstawienie = jJ fj j i pewien element fk V jest niezerowy. Niech V bdzie
takie, e fk () 6= 0. Wtedy
X
X
()() = (
fj j )() =
fj ()j 6= 0,
jJ

jJ

bo na k-tej wsprzdnej wspczynnik jest niezerowy.

Teraz zaomy, e J jest skoczony i zdefiniujmy przeksztacenie
X
: Hom(V, W ) 3 F 7
(j F ) j V W.
jJ

21

Dla V mamy

X
X
X
((f ))() = (j F ) j () =
((j F ) j )() =
j (F ()) j = F (),
jJ

jJ

jJ

wic ((F )) = F , wic jest epimorfizmem.

n
Stwierdzenie 146. Niech V, W VectfKin , (i )m
i=1 , (j )j=1 bazy V i W odpowiednio, F Hom(V, W ).
B
Wwczas jeli M (F )A = (mij ), to F odpowiada element
m X
n
X

mji (i j ) V W.

i=1 j=1

Dowd. Niech bdzie odwrotnoci z poprzedniego dowodu. Mamy

n
n X
m
n X
m
X
X
X
(F ) =
(j F ) j =
((j F )(i ) i ) j =
(mji i ) j .
j=1

j=1 i=1

j=1 i=1

Definicja 147. Jeli F : V W i G : V 0 W 0 s liniowe, to przeksztacenie

F G : V V 0 W W0
dane wzorem
(F G)( ) = F () G()
jest liniowe. Nazywamy je iloczynem tensorowym przeksztace F i G.
15. Wykad 17 (5 V)
15.1. Iloczyn skalarny. Niech K = R.
Definicja 148. Iloczynem skalarnym na przestrzeni liniowej V nazywamy przeksztacenie
h, i : V V R
ktre jest:
dwuliniowe,
symetryczne, tj. h, i = h, i,
dodatnio okrelone, tj. h, i > 0 dla 6= 0.
Przykad 20. Dla V = Rn
h(x1 , . . . , xn ), (y1 , . . . , yn )i = x1 y1 + + xn yn
jest iloczynem skalarnym. Oglniej
h(x1 , . . . , xn ), (y1 , . . . , yn )i = c1 x1 y1 + + cn xn yn
jest iloczynem skalarnym jeli ci > 0.
Stwierdzenie 149. Kady iloczyn skalarny na Rn jest postaci
X
h(x1 , . . . , xn ), (y1 , . . . , yn )i =
cij xi yj ,
i,j

gdzie cij R, cij = cji , ale nie kady ukad liczb cij wyznacza iloczyn skalarny.
Definicja 150. Przestrze liniow z ustalonym iloczynem skalarnym nazywamy przestrzeni unitarn.
p
Definicja 151. Dugoci wektora V nazywamy kk := h, i.
Definicja 152. Mwimy, e wektory , s prostopade, jeli h, i = 0.
Stwierdzenie 153. W przestrzeni unitarnej zachodz
h, i kk kk (nierwno Schwartza),
k + k kk + kk (nierwno trjkta),
kk2 + kk2 = k + k2 (twierdzenie Pitagorasa).

22

Dowd. Mamy
0 ht + , t + i = kk2 t2 + 2h, it + kk2
wic
0 = 4h, i2 4kk2 kk2 ,
co dowodzi nierwnoci Schwartza. Dalej
k + k2 = h + , + i = kk2 + 2h, i + kk2 kk2 + 2kk kk + kk2 = (kk + kk)2


dowodzi nierwnoci trjkta. Twierdzenie Pitagorasa jest oczywiste.

Definicja 154. Ktem pomidzy wektorami , V nazywamy liczb [0, ] tak, e
cos =

h, i
.
kk kk

Definicja jest poprawna, bo nierwno Schwartza gwarantuje, e iloraz naley do przedziau [1, 1].
15.2. Bazy ortogonalne i ortonormalne. Niech V bdzie przestrzeni unitarn wymiaru n.
Definicja 155. Ukad wektorw 1 , . . . , k V jest prostopady jeli i j dla i 6= j. Baz zoon z
wektorw prostopadych nazywamy baz ortogonaln.
Stwierdzenie 156. Prostopady ukad niezerowych wektorw jest liniowo niezaleny.
Pk
Dowd. Zamy, e 1 = i=2 ci i . Wwczas
0 6= h1 , 1 i = h1 ,

k
X

ci i i = 0,

i=2

wic 1 nie moe by kombinacj liniow pozostaych wektorw.

Definicja 157. Baz (1 , . . . , n ) przestrzeni V nazywamy:

baz ortogonaln, jesli i j dla i 6= j,
baz ortonormaln, jeli dodatkowo ki k = 1 dla 1 i n.
Stwierdzenie 158. Jeli (i )ni=1 jest baz ortogonaln, to
n
X
h, i i
i .
h
i , i i
i=1
Pn
Dla bazy ortonormalnej rwno upraszcza si do = i=1 h, i ii .
Pn
Dowd. Niech = i=1 ci i . Mamy

n
n
X
X
h, k i = h
ci i , k i =
ci hi , k i = ck hk , k i.
i=1

i=1

Stwierdzenie 159. Niech (i )ni=1 bdzie baz ortonormaln V . Wwczas, dla , 0 V mamy
h, 0 i =

n
X
h, i i h0 , i i
i=1

Dowd. Mamy
n
n
n X
n
X
X
X
h, 0 i = h h, i ii ,
h0 , j ij i =
hh, i ii , h0 , j ij ii
i=1

j=1

i=1 j=1

n X
n
n
X
X
h, i ih0 , j ihi , j i =
h, i ih0 , j i. 
i=1 j=1

i=1

23

Twierdzenie 160 (Ortogormalizacja Grama-Schmidta). Niech (i )ni=1 bdzie baz V . Wwczas ukad wektorw (i )ni=1 zadany wzorem indukcyjnym
k = k

k1
X
i=1

hk , i i
i
hi , i i

jest baz ortogonaln przestrzeni V . Co wicej, dla kadego k ukad (i )ki=1 jest baz ortogonaln przestrzeni
Vk := lin({i }ki=1 ).
Dowd. Dowd przez indukcj. Dla k = 1 teza jest oczywista. Dla k > 1 mamy
lin({i }ki=1 ) = lin(Vk1 {k }) = lin(Vk1 {k }) = Vk ,
co dowodzi, e (i )ki=1 jest baz Vk . Ponadto, dla dowolnego j < k mamy
hk , j i = hk

k1
X
i=1

k1

X hk , i i
hk , i i
hk , j i
i , j i = hk , j i
hi , j i = hk , j i
hj , j i = 0,
hi , i i
h
,

i
hj , j i
i i
i=1


wic ta baza jest ortogonalna.

Uwaga. Przez przeskalowanie wektorw moemy uzyska baz ortonormaln.
Wniosek. Kada skoczenie wektorowa przestrze unitarna posiada baz ortonormaln.

Stwierdzenie 161. Niech V , V 0 bd przestrzeniami unitarnym wymiaru n. Wwczas istnieje izomorfizm

V V 0 , ktry zachowuje iloczyn skalarny.
Dowd. Wystarczy wybra bazy ortonormalne i izomorfizm, ktry przeprowadza jedn na drug.

15.3. Podprzestrzenie prostopade.

Definicja 162. Niech X V bdzie dowolnym podzbiorem. Podprzestrze prostopada do X to
X := { V : X h, i = 0}.
atwo sprawdzi, e jest to podprzestrze wektorowa.
Stwierdzenie 163. Dla podzbioru X V mamy X = lin(X) .
Stwierdzenie 164. Niech W V bdzie podprzestrzeni. Wwczas
W W = V ,

W = (W ) .
Dowd. Jeli W W , to h, i = 0, wic = 0. Std W W = {0}. Niech (i )m
i=1 bdzie baz
ortonormaln W . Wwczas dla dowolnego V niech
0 =

m
X

h, i ii .

i=1

Oczywicie 0 W , ponadto dla kadego 1 j m mamy

h 0 , j i = h, j i h

m
X
h, i ii , j i = h, j i hh, j ij , j i = 0,
i=1

({i }ki=1 )

wic
dla kadego W

= W . Std = 0 + ( 0 ) W + W , a wic V = W W 0 . Jeli W , to

mamy h, i = 0, wic W (W ) . Z drugiej strony,

dim((W ) ) = dim(V ) dim(W ) = dim(V ) (dim(V ) dim(W )) = dim(W ),

wic musi zachodzi rwno.

Definicja 165. Rzutem prostopadym na W nazywamy rzut na W wzdu W . Podobnie symetri prostopad wzgldem W nazywamy symetri wzgldem W wzdu W .

24

16. Wykad 18 (10 V)

16.1. Wyznacznik Grama. Niech V bdzie przestrzeni unitarn wymiaru n, K = R.
Definicja 166. Niech (i )ki=1 bdzie ukadem wektorw w przestrzeni unitarnej V . Macierz Grama ukadu
(i ) nazywamy macierz G(1 , . . . , k ) = gij , gdzie gij = hi , j i. Wyznacznikiem Grama tego ukadu
nazywamy liczb
W (1 , . . . , k ) = det G(1 , . . . , k ).
Stwierdzenie 167. Niech (j )nj=1 bdzie baz ortonormaln V i niech (i )ki=1 bedzie ukadem wektorw.
Wwczas
G(1 , . . . , k ) = AT A,
gdzie A = (aji ) Mnk (R), aji = j (i ) = hj , i i.
Dowd. Niech AT A = [crs ]r,s=1,...,k . Mamy
crs =

n
X

art ats =

n
X

t=1

ht , r i ht , s i = hr , s i.

t=1

Stwierdzenie 168. Niech (i )ni=1 bdzie baz przestrzeni V . Wwczas

h, i = xT G(1 , . . . , n )y,
gdzie x = (x1 , . . . , xn )T , y = (y1 , . . . , yn )T s wspczynnikami wektorw , 0 w bazie (i ).
Dowd. Oznaczmy G(1 , . . . , n ) = (gij ). Mamy
h, 0 i = h

n
X
i=1

xi i ,

n
X
j=1

yj j i =

n
n X
X

xi yj hi , j i =

n
n X
X

xi gij yj = xT G(1 , . . . , n )y.

i=1 j=1

i=1 j=1

Stwierdzenie 169. Baza jest ortogonalna wtedy i tylko wtedy, gdy jej macierz Grama jest diagonalna. Baza
jest ortonormalna wtedy i tylko wtedy, gdy jej macierz Grama jest jednostkowa.

Stwierdzenie 170. Niech B = (i ))i = 1n , B 0 = (i0 ))i = 1n bd bazami przestrzeni unitarnej V . Wwczas
0

T
0
0
B
G(1 , . . . , n ) = (M (id)B
B ) G(1 , . . . , n )M (id)B .
0

Dowd. Niech , 0 V i niech x, x0 bd przedstawieniami i 0 w bazie B. Oczywicie M (id)B

B x,
0
0
B0 0
M (id)B x s przedstawieniami i w bazie B . Mamy
h, 0 i = xT G(1 , . . . , n )x
i jednoczenie
0

T
0
0
B
T
B T
0
0
B
h, 0 i = (M (id)B
B x) G(1 , . . . , n )M (id)B x = x (M (id)B ) G(1 , . . . , n )M (id)B x,

co dowodzi tezy.

Stwierdzenie 171. Macierz A Mnn (R) jest macierz Grama pewnej bazy wtedy i tylko wtedy, gdy
A = B T B dla pewnej macierzy odwracalnej B Mnn (R).
Dowd. Niech B = (i )ni=1 bdzie baz ortonormaln. Jeli A jest macierz Grama bazy A = (1 , . . . , n ),
to
T
B
A = G(1 , . . . , n ) = (M (id)B
A ) M (id)A .
Jeli A = B T B, to A jest macierz Grama bazy (B 1 1 , . . . , B 1 n ).

Stwierdzenie 172. Dla dowolnego ukadu wektorw (1 , . . . , k ) jego wyznacznik Grama jest nieujemny,
przy czym G(1 , . . . , k ) > 0 wtedy i tylko wtedy, gdy ukad jest liniowo niezaleny.
Dowd. Jeli k = n , to
G(1 , . . . , k ) = det(AT A) = det(A)2 ,
gdzie A jest macierz wprzdnych wektorw i . W oglnym przypadku rozpatrujemy ukad wektorw na
przestrzeni lin(1 , . . . , k ).


25

Definicja 173. k-tym wiodcym minorem gwnym macierzy A nazywamy macierz A(k) Mkk (R) powsta z A przez skrelenie ostatnich wierszy i kolumn.
Twierdzenie 174 (Kryterium Sylvestera). Macierz A jest macierz Grama pewnego liniowo niezalenego
ukadu wektorw wtedy i tylko wtedy, gdy:
jest symetryczna,
wszystkie wiodce minory gwne maj dodatnie wyznaczniki.
Dowd. Warunki s konieczne, bo jeli A = G(1 , . . . , k ), to A(j) = G(1 , . . . , j ). Zamy, e A = (aij )
jest symetryczn macierz o dodatnich wyznacznikach minorw wiodcych. Dowd indukcyjny po k liczbie
wektorw w ukadzie. Jeli k = 1 prosto, wic zamy, e k > 1. Z zaoenia indukcyjnego A(k1) jest
macierz Grama pewnego ukadu wektorw (1 , . . . , k1 ), wic istnieje macierz B M(k1)(k1) (R) taka,
1 )T AB
1 , gdzie
e A(k1) = B T B. Rozwamy macierz C = (B


= B 0 .
B
0 1
Zauwamy, e C jest postaci

c1
..
.

ck1
ck

I
C=

c1 . . . ck1
2
2
oraz det(C) = ck c1 ck1 . Oznaczmy

c1

I
..
D=
c = . ,
0
ck1


c
.
1

Wtedy
T

D CD =

I
cT


0
I
1
cT

c
ck


I
0

c
1


=

I
0

0
ck kck2


I
=
0


0
.
det(C)

Ostatecznie
T CB
=B
T (D1 )T K T KD1 B
= (KD1 B)
T (KD1 B),

A=B
gdzie

K=

I
0


p 0
.
det(C)

16.2. Izometrie i macierze ortogonalne.

Definicja 175. Niech V, W bd przestrzeniami unitarnymi. Mwimy, e homomorfizm f : V W zachowuje iloczyn skalarny (lub rwnowanie, jest homomorfizmem unitarnym) jeli
,V h, iV = hf (), f ()iW .
Izomorfizm, ktry jest homomorfizmem unitarnym nazywamy automorfizmem unitarnym lub izometri.
Stwierdzenie 176. Jeli homomorfizm f : V W zachowuje dugo wektorw (tzn. kkV = kf ()kW )
dla V ), to jest homomorfizmem unitarnym.
Dowd. Mamy
h, i = 21 (k + k2 kk2 kk2 ) = 12 (kf () + f ()k2 kf ()k2 kf ()k2 ) = hf (), f ()i.

Uwaga. Kady homomorfizm unitarny jest monomorfizmem.

Stwierdzenie 177. Automorfizm f : V V jest izometri wtedy i tylko wtedy, gdy przeprowadza pewn
(lub kad) baz ortonormaln na baz ortonormaln.

Definicja 178. Macierz A Mnn (R) jest ortogonalna jeli AT A = I.
Stwierdzenie 179. Automorfizm f : V V jest izometri wtedy i tylko wtedy, gdy jego macierz A w bazie
ortonormalnej jest ortogonalna.

26

Dowd. Niech , V , x, y przedstawienia w bazie. Mamy

hf (), f ()i = (Ax)T IAy = xT AT Ay,

h, i = xT y,

i powysze wyraenia s rwne dla wszystkich , jeli AT A = I.

Stwierdzenie 180. Niech A Mnn (R) bdzie macierz ortogonaln i niech x1 , . . . , xn bd wektorami
stojcymi w kolumnach. Wwczas (xi )T xj = ij .
Dowd. Wystarczy obliczy ei AT Aej .

Przykad 21 (Przykady izometrii). Symetria prostopada, obrt.

Stwierdzenie 181. Kada izometria R2 jest albo symetri prostopad, albo obrotem.
Dowd. Macierz

A=
jest ortogonalna wtedy i tylko wtedy, gdy


a c
a
AT A =
b d
c

a
c


b
d

  2
b
a + c2
=
d
ab + cd

 
ab + cd
1
=
b 2 d2
0


0
,
1

mamy wic a2 + c2 = b2 + d2 = 1, ab + cd = 0. Z pierwszego rwnania istniej , R takie, e a = cos ,

c = sin , d = cos , b = sin . Z drugiego rwnania
ab + cd = cos sin + sin cos = sin( + ) = 0,
wic + 0 mod . Jeli + 0 mod 2, to b = sin = c, d = a, a jeli + mod 2, to
b = c i d = a. Wobec tego




cos
sin
cos sin
A=
, lub A =
.
sin cos
sin cos
Druga macierz jest macierz obrotu o kt . Macierz symetrii wzgldem prostej generowanej przez wektor
(cos , sin ) to



  2
 

cos sin2 2 sin cos
cos sin
1 0
cos
sin
cos 2
sin
=
=
,
sin
cos
0 1
sin cos
sin() cos(2)
2 sin cos cos2 sin
wic dla = 2 otrzymujemy pierwsz macierz.

Stwierdzenie 182. Jeli f : V V jest izometri i f (W ) = W dla pewnej podprzestrzeni, to f (W ) =

W , a wic f = f |W fW .
Dowd. f zachowuje iloczyn skalarny, wic te przestrze prostopad.

Stwierdzenie 183. Kad izometri V , dim(V ) = n, mona zapisa jako zoenie co najwyej n symetrii
wzgldem podprzestrzeni kowymiaru 1.
Dowd. Dowd indukcyjny. Dla n = 1 istniej tylko dwie izometrie identyczno i v 7 v. Niech n > 1
i niech V bdzie dowolnym wektorem. Jeli f () = , to oznaczmy W = {} , W = lin(). Na
mocy zaoenia indukcyjnego f |W = s1 sk , gdzie si s symetriami wzgldem podprzestrzeni W1 , . . . , Wk ,
wic f jest zoeniem symetrii wzgldem Wi + lin(). Jeli f () 6= , to niech g bdzie zoeniem symetrii
prostopadej wzgldem lin( f ()) . Wtedy g() = , wic g jest zoeniem co najwyej n 1 symetrii,
a wic f jest zoeniem co najwyej n symetrii.

Definicja 184. Zbir G z dziaaniem G G 3 (g, h) 7 gh G nazywamy grup, jeli:
g,h,kG (gh)k = g(hk) (czno)
eG gG eg = g = ge (element neutralny)
g GhG gh = hg = e (element odwrotny).
Stwierdzenie 185. Macierze odwracalne n n nad ciaem K z dziaaniem mnoenia stanowi grup
GL(n, K). Macierze unitarne n n nad R stanowi grup O(n).

27

17. Wykad 19 (12 V)

17.1. Przeksztacenia samosprzone. Niech V bdzie przestrzeni unitarn wymiaru n.
Definicja 186. Automorfizm f : V V nazywamy samosprzonym, jeli dla dowolnych , V mamy
h, f ()i = hf (), i.
Stwierdzenie 187. Niech B bdzie baz ortonormaln. Automorfizm f : V V jest samosprzony wtedy
i tylko wtedy, gdy jego macierz w bazie B jest symetryczna.
Dowd. Jeli A macierz f i x, y Mn1 (R), to
xT (Ay) = (Ax)T y = xT AT y.

Stwierdzenie 188. Niech f : V V bdzie automorfizmem samosprzonym. Wwczas

jeli V jest wektorem wasnym, to f ({} ) {} ,
jeli , V s wektorami wasnymi o rnych wartociach wasnych, to .
Dowd. Jeli h, i = 0, to
h, f ()i = hf (), i = h, i = 0.
Jeli f () = , f () = i 6= , to
h, i = hf (), i = h, f ()i = h, i,
a wic h, i = 0.

Stwierdzenie 189. Wszystkie wartoci wasne automorfizmu samospronego s rzeczywiste.

Dowd. Niech A = (aij ) bdzie macierz symetryczn o wspczynnikach rzeczywistych i niech z = (z1 , . . . , zn )
bdzie zespolonym wektorem wasnym o wartoci wasnej c C. Mamy Az = cz, a wic dla kadego j
n
X

aij zi = czj

i=1
n
X
i=1

aii zi zi +

n
X

aij zi zj = c|zj |2

i=1

aij (zi zj +
zj zj ) = c

i<j

n X
n
X

aij zi zj =

j=1 i=1
n
X

|zj |2

j=1

n
X

c|zj |2

j=1

n
n
X
X
X
|zj |2 R. 
aii zi zi +
aij (zi zj + zj zj )
c=
i=1

i<j

j=1

Stwierdzenie 190. Jeli f jest samosprzonym automorfizmem V , to istnieje baza ortonormalna V zoona
z wektorw wasnych.
Dowd. Automorfizm f posiada wektor wasny z rzeczywist wartoci wasn. Ponadto podprzestrze
{} jest f -niezmiennicza i f{} jest samosprzonym automorfizmem {} . Z zaoenia indukcyjnego
posiada baz ortonormaln 1 , . . . , n1 zoon z wektorw wasnych. Wobec tego (kk1 , 1 , . . . , n1 )
jest szukan baz.

Wniosek. Rzeczywista macierz symetryczna jest diagonalizowalna.
Przestrzenie euklidesowe.
Definicja 191. Przestrzeni euklidesow nazywamy przestrze afiniczn A nad R z iloczynem skalarnym
na TA .
Niech A bdzie przestrzeni euklidesow.
Definicja 192. Odlego punktw x, y A to %(x, y) = ky xk.
Definicja 193. Przestrzeni metryczn nazywamy zbir X z okrelon funkcj % : X X R0 tak, e:
x = y %(x, y) = 0,
%(x, y) = %(y, x),
%(x, z) %(x, y) + %(y, z).
%(x, y) nazywamy odlegoci punktw x, y.
Stwierdzenie 194. Przestrze euklidesowa jest przestrzeni metryczn.

28

Definicja 195. Niech B A bdzie podprzestrzeni afiniczn.

Rzutem prostopadym na B nazywamy przeksztacenie afiniczne B : A A takie, e B (x) B
oraz (b (x) x) TB .
Symetri prostopad wzgldem B nazywamy przeksztacenie afiniczne B : A A takie, e 12 (x +
B (x)) B oraz (b (x) x) TB .
Definicja 196. Ukadem bazowym ortogonalnym (odpowiednio: ortogonalnym) nazywamy cig (p; 1 , . . . , n ),
gdzie p A oraz (1 , . . . , n ) jest baz ortogonaln (odpowiednio: ortogonaln) przestrzeni TA
Stwierdzenie 197. Wzory na symetri i rzut w bazie ortogonalnej.
Definicja 198. Niech x A i niech B A bdzie podprzestrzeni. Odlegoci punktu x od podprzestrzeni
B nazywamy odlego rzutu B (x) od x.
Stwierdzenie 199. Jeli y B, to %(x, y) %(x, B).


Dowd. Z tw. Pitagorasa.

18. Wykad 20 (17 V)
18.1. Miara pewnych podzbiorw przestrzeni euklidesowych.

Definicja 200. Niech S(p0 , . . . , pn ) oznacza sympleks o wierzchokach pi . Miar sympleksu (n-wymiarow)
nazywamy
p
1
n (S(p0 , . . . , pn )) = n!
det G(p1 p0 , . . . , pn p0 ).
Niech R(p; 1 , . . . , n ) bdzie rwnolegocianem. Miar rwnolegocianu nazywamy
p
n (R(p; 1 , . . . , n )) = det G(1 , . . . , n ).
Stwierdzenie 201. Niech R(p; 1 , . . . , n ) bdzie rwnolegocianem i niech bdzie rzutem n na {1 , . . . n1 } .
Wwczas
n (R(p; 1 , . . . , n )) = kkn (R(p; 1 , . . . , n1 )).
Dowd. Zapisujemy n = + i liczymy wyznacznik.

Stwierdzenie 202. Niech p0 , . . . , pn bdzie ukadem punktw w przestrzeni euklidesowej. Wwczas

n (S(p0 , . . . , pn1 , pn )) =

1
n kk

n1 (S(p0 , . . . , pn1 ))

Orientacja i iloczyn wektorowy.

Definicja 203. Mwimy, e dwie bazy B i B 0 w przestrzeni wektorowej nad R s
0
zgodnie zorientowane jeli det M (id)B
B > 0,
0
przeciwnie zorientowane jeli det M (id)B
B < 0.
Stwierdzenie 204. Zgodna orientacja jest relacj rwnowanoci na zbiorze wszystkich baz. Posiada ona
dwie klasy abstrakcji.
Definicja 205.
Orientacj przestrzeni wektorowej nad R nazywamy klasy rwnowanoci baz zorientowanych.
Mwimy, e przestrze jest zorientowana, jeli zostaa wybrana jej orientacja.
Baza przestrzeni zorientowanej jest zorientowana dodatnio jeli naley do wybranej klasy rwnowanoci, a jest zorientowana ujemnie w przeciwnym przypadku.
Izomorfizm przestrzeni zorientowanych zachowuje orientacj jeli przeprowadza bazy dodatnio zorientowane na bazy dodatnio zorientowane.
Definicja 206. Niech V bdzie przestrzeni unitarn zorientowan wymiaru n. Iloczynem wektorowym
ukadu wektorw 1 , . . . , n1 nazywamy wektor V taki, e:
Jeli ukad (1 , . . . , n1 ) jest liniowo zaleny, to = 0.
Jeli ukad (1 , . . . , n1 ) jest liniowo niezaleny, to

lin(
p1 , . . . , n1 ) ,
kk = det G(1 , . . . , n1 )

29

Baza (1 , . . . , n1 , ) jest dodatnio zorientowana.

Oznaczamy = 1 n1 .
Stwierdzenie 207. Iloczyn wektorowy jest odwzorowaniem antysymetrycznym (n 1)-liniowym.
Dowd. Sprawdzimy liniowo na (n 1)-szej wsprzdnej. Ustalamy 1 , . . . , n2 V ; trzeba pokaza, e
funkcja f : V V ,
f () = 1 n2
jest przeksztaceniem liniowym. Oznaczmy W = lin(1 , . . . , n2 ). Jeli dim(W ) < n 2, to f () = 0 dla
kadego V , zamy wic, e dim(W ) = n 2. Niech (1 , 2 ) bdzie baz ortonormaln W tak, e
(1 , . . . , n1 , 1 , 2 ) jest dodatnio zorientowana. Wwczas f (1 ) = r2 , gdzie
p
p
p
r = det G(1 , . . . , n2 , 1 ) = k1 k det G(1 , . . . , n2 ) = det G(1 , . . . , n2 ),
oraz f (2 ) = r1 , bo
p
p
det G(1 , . . . , n2 , 1 ) = det G(1 , . . . , n2 , 2 ) = |r|
oraz bazy (1 , . . . , n2 , 1 , 2 ) i (1 , . . . , n2 , 2 , 1 ) maj przeciwn orientacj. Dowolny wektor V
mona zapisa w postaci = + c1 1 + c2 2 , gdzie W . Pozostaje sprawdzi, e
f ( + c1 1 + c2 2 ) = rc2 1 + rc1 2 .
Wektor c2 1 + c1 2 jest prostopady do W oraz do + rc1 1 + rc2 2 . Ponadto
q
p
p
det G(1 , . . . , n2 , + c1 1 + c2 2 ) = kc1 1 +c2 2 k det G(1 , . . . , n2 ) = r c21 + c22 = krc2 1 +rc1 2 k,
czyli dugo wektora jest odpowiednia. Macierz zmiany bazy z (1 , . . . , n2 , 1 , 2 ) do bazy (1 , . . . , n2 , +
c1 1 + c2 2 , rc2 1 + rc1 2 ) ma posta

1
0

..
..

I
.
.

n2
0

0 . . . 0
c1
rc2
0 ... 0
c2
rc1
Jej wyznacznik jest rwny r(c21 + c22 ), a wic dodatni.
0


0

Stwierdzenie 208. Jeli (a, b, c) i (a , b , c ) to wsprzdne wektorw , w bazie ortonormalnej, to

0 = (bc0 b0 c, ca0 c0 a, ab0 a0 b).
Dowd. Wystaczy obliczy ei ej dla wektorw bazowych.

19. Wykad 21 (19 V)

19.1. Przestrzenie unitarne zespolone. Niech V bdzie przestrzeni wektorow nad C wymiaru n.
Definicja 209. Form hermitowsk na V nazywamy funkcj h, i : V V C speniajc nastpujce
warunki:
h, i = h, i (skonie symetryczna),
hc, i = ch, i,
h1 + 2 , i = h1 , i + h2 , i (liniowo na pierwszej wsprzdnej),
h, i = 0 wttw = 0 (niezdegenowanie),
h, i R+ (dodatnia okrelono).
Stwierdzenie 210. Forma hermitowska jest ptoraliniowa, tj. liniowa na pierwszej wsprzdnej i antyliniowa na drugiej:
h, ci = hc, i = ch, i = ch, i.
Przykad 22 (Standardowa forma hermitowska na Cn ). Okrelmy na Cn form wzorem
h(z1 , . . . , zn ), (z10 , . . . , zn0 )i = z1 z10 + + zn zn0 .

30

Stwierdzenie 211. Kada forma hermitowska na Cn jest dana wzorem

hx, yi = xT A
y,
T

gdzie A Mnn (C) jest macierz tak, e A = A.

Definicja 212. Macierz A Mnn (C) tak, e AT = A nazywamy macierz hermitowsk.
Definicja 213. Przestrzeni unitarn zespolon nazywamy przestrze wektorow nad ciaem C z zadan
form hermitowsk.
Definicja 214. Niech V bdzie przestrzeni unitarn zespolon.
p
Dugo wektora V to kk := h, i.
Kta pomidzy wektorami nie definiujemy.
Wektory , s prostopade ( ) jeli h, i.
Jeli W V , to W = { V : W } jest podprzestrzeni wektorow zwan ortogonalnym
dopenieniem W .
Baz (1 , . . . , n ) przestrzeni V nazywamy ortogonaln, jeli hi , j i = 0 dla i 6= j.
Baz (1 , . . . , n ) przestrzeni V nazywamy ortonormaln, jeli hi , j i = ij .
Stwierdzenie 215. Jeli (1 , . . . , n ) to baza ortonormalna V , to dla V mamy
n
X
=
h, i ii .
i=1

Uwaga. Kolejno w iloczynie skalarnym we wzorze powyej jest istotna.

Stwierdzenie 216 (Ortonormalizacja Grama-Schidta). Jeli (1 , . . . , n ) jest baz V , to (1 , . . . , n ) zadane
wzorem indukcyjnym
k1
X
0
hk , i i,
k = k0
k0 = k
kk k
i=1
jest baz ortonormaln.
Definicja 217. Odwzorowanie f : V W , gdzie V, W VectC nazywamy antyhomomorfizmem jeli
f ( + ) = f () + f () dla , V ,
f (c) = cf () dla c C, V .
Definicja 218. Odwzorowanie F : V V zadane wzorem
F ()() = h, i
jest nazywane antyizomorfizmem Frecheta-Riesza.
19.2. Odwzorowania unitarne. Niech V bdzie przestrzeni unitarn zespolon wymiaru n.
Definicja 219. Homomorfizm f : V W nazywamy homomorfizmem unitarnym jeli hf (), f ()i = h, i
dla , V .
Stwierdzenie 220. Kady homomorfizm unitarny jest monomorfizmem.
Definicja 221. Macierz A Mnn (C) nazywamy macierz unitarn jeli AT A = I.
Stwierdzenie 222.
(a) Macierz automorfizmu unitarnego w bazie ortonormalnej jest macierz unitarn.
AB te s unitarne.
(b) Jeli A, B s macierzami unitarnymi, to A1 , A,
(c) Wyznacznik macierzy unitarnej ma modu 1.
(d) Wiersze (kolumny) macierzy unitarnej stanowi baz ortonormaln.
Stwierdzenie 223. Jesli A M22 (C) jest macierz unitarn, to


a b
A=k
b a

dla pewnych liczb a, b, |a|2 + |b|2 = 1, k C, |k| = 1.

31

Dowd. Bezporedni rachunek. Zamy, e det A = 1. Niech



a c
A=
.
b d
Wektor (a, b) ma dugo 1, wic a2 + b2 = 1. Wektory (a, b) i (c, d) s prostopade, wic
h(c, d), (a, b)i = a
c + bd = 0.
To rwnanie ma rozwizania postaci c = bz, d = a
z dla z C. Ponadto
1 = ad bc = a
az + bbz = z,
wic z = 1. W oglnym przypadku rozwaamy macierz k 1 A, gdzie k jest pierwiastkiem z wyznacznika
A.

Definicja 224. Grup unitarn rangi n U (n) nazywamy grup macierzy unitarnych n n. Specjaln grup
unitarn SU (n) nazywamy grup macierzy unitarnych o wyznaczniku 1.
wiczenie: znale przeksztacenie SU (2) SO(3) ktre zachowuje mnoenie i nie jest identycznoci.
20. Wykad 22 (24 V)
20.1. Formy dwuliniowe. Niech K bdzie ciaem charakterystyki rnej od 2, a V przestrzeni wektorow
nad K wymiaru n.
Definicja 225. Form dwuliniow nad V nazywamy odwzorowanie dwuliniowe V V K, tzn. takie, e
f (, ) i f (, ) to funkcjonay liniowe. Formy dwuliniowe tworz przestrze wektorow.
Uwaga. Forma dwuliniowa to przeksztacenie liniowe V V lub V V K lub element V V .
Stwierdzenie 226. Kada forma dwuliniowa na K n ma posta
f ((x1 , . . . , xn ), (y1 , . . . , yn )) =

n
n X
X

aij xi yj ,

i=1 j=1

gdzie aij K. Rwnowanie,

f (x, y) = xT Ay
dla A = (aij ) Mnn (K). Macierz A nazywana jest te macierz Grama formy f .
T
B
Stwierdzenie 227. Jeli A jest macierz formy f w bazie B, to (M (id)B
B0 ) AM (id)B0 jest macierz formy
0
f w bazie B .

Definicja 228. Mwimy, e macierze A, B s kongruentne jeli istnieje macierz odwracalna C taka, e
A = C T BC.
Definicja 229. Mwimy, e forma f jest nieosobliwa (lub niezdegenerowana) jeli speniony jest jeden z
rwnowanych warunkw:
macierz formy jest odwracalna (to nie zaley od bazy),
dla kadego 0 6= V istnieje V takie, e f (, ) 6= 0,
stowarzyszone przeksztacenie V V jest odwracalne.
Definicja 230. Rzdem formy dwuliniowej f oznaczanym rk(f ) nazywamy:
Rzd macierzy formy.
Rzd przeksztacenia V V .
Forma jest nieosobliwa wttw jej rzd jest rwny wymiarowi macierzy.

32

20.2. Formy symetryczne i antysymetryczne.

Definicja 231. Form dwuliniow nazywamy
symetryczn jeli f (, ) = f (, ),
antysymetryczn jeli f (, ) = f (, ).
Stwierdzenie 232. Kada forma dwuliniowa jest sum formy symetrycznej i antysymetrycznej.
Dowd. Mamy f (, ) = s(, ) + t(, ), gdzie
s(, ) = 12 (f (, ) + f (, )) + 21 (f (, ) f (, )).
Analogiczny argument z przedstawieniem macierzy w postaci sumy macierzy symetrycznej i antysymetrycznej.

Definicja 233. Funkcj q : V K nazywamy form kwadratow jeli istnieje forma dwuliniowa f taka, e
q() = f (, ).
Stwierdzenie 234. Jeli q jest form kwadratow, to istnieje dokadnie jedna forma symetryczna f taka,
e q() = f (, ).
Dowd. Z dwuliniowoci
q( + ) = f ( + , + ) = q() + q() + 2f (, ),
wic f jest wyznaczone przez q.

Niech teraz V bdzie przestrzeni z okrelon form symetryczn f .

Definicja 235. Wektor nazywamy izotropowym jeli f (, ) = 0.
Definicja 236. Przestrze prostopada do W V to
W := { V : W f (, ) = 0}.
Definicja 237. Podprzestrze dualna W d V do podprzestrzeni W V to
W d = { V : (W ) = 0}.
Jeli dim W = k, to dim W d = n k.
Stwierdzenie 238. Niech f : V V bdzie homomorfizmem stowarzyszonym z form f . Wwczas
W = (f)1 (W d ).
Dowd. Mamy
W W f (, ) = 0 W f()() = 0 f() W d (f)1 (W d ).

Stwierdzenie 239. Niech W V bdzie podprzestrzeni. Wwczas f |W jest nieosobliwa, wtedy i tylko
wtedy, gdy W W = V .
Dowd. Zauway, e jeli f |W jest osobliwa, to istnieje W W . Jeli f |W jest nieosobliwa, to f|W :
W V jest monomorfizmem i W d f(W ) = 0 (bo inaczej f |W byaby osobliwa), wic z porwnania
wymiarw wynika, e V = f(W ) W d . Przeksztacenie

f
p1
g:V
V
= f(W ) W d f(W )
jest epimorfizmem, wic n k = dim(ker(g)) = dim((f)1 (W d )) = dim(W ). Wic V = W W d .

Stwierdzenie 240. Kady ortogonalny ukad nieizotropowych wektorw jest liniowo niezaleny.
Dowd. Liczymy wartoci formy na kombinacji nieizotropowych wektorw i pewnym wektorze z tego ukadu.

Twierdzenie 241. Kada forma symetryczna ma baz prostopad.
Dowd. Indukcja po wymiarze. Dla n = 1 oczywiste. Jeli f ma wektor nieizotropowy (tj. f (, ) 6= 0) to
mamy rozkad lin() lin() . Jeli wszystkie wektory s izotropowe, to f = 0.


33

Wniosek. Kada forma symetryczna jest okrelona w pewnej bazie macierz diagonaln.
Stwierdzenie 242. Jeli K = C, to macierz formy w pewnej bazie dana jest macierz diag(1, . . . , 1, 0, . . . , 0).
Jeli K = R, to macierz formy jest w pewnej bazie macierz
diag(1, . . . , 1, 1, . . . , 1, 0, . . . , 0).
Stwierdzenie 243. Rzd formy jest niezmiennikiem izomorfizmu. Wniosek: istnieje n+1 nieizomorfizmych
form kwadratowych na Cn , istnieje n + 1 klas kongruencji macierzy Mnn (C).
Definicja 244. Niech K = R. Sygnatur formy symetrycznej nazywamy sum elementw na przektnej w
postaci 0, 1, 1.
Twierdzenie 245 (Sylvestera o bezwadnoci). Sygnatura jest niezmiennikiem izomorfizmu.
Dowd. Niech V, V 0 bd rzeczywistymi przestrzeniami wektorowymi nad R z formami symetrycznymi f :
V V R, f 0 : V 0 V 0 R oraz izomorfizm F : V V 0 zachowujcy formy symetryczne. Wybierzmy
bazy prostopade (i )ni=1 , (i0 )ni=1 na V i V 0 odpowiednio i niech V = L0 L+ L , V 0 = L00 L0+ L0
bd rozkadami na podprzestrzenie generowane przez odpowiednio izotropowe, dodatnie i ujemne wektory
baz. Wiemy, e dim(L0 ) = dim(L00 ) (bo rzdy s rwne). Zamy, e dim(L+ ) > dim(L0+ ). Przeksztacenie
proj
F
L+ V
V0
= L00 L0+ L0 L0+

ma nietrywialne jdro, wic istnieje niezerowy element L+ taki, e F () L0 L . Ostatecznie

f (, ) > 0 i f 0 (F (), F ()) 0 sprzeczno.

Stwierdzenie 246. Kada forma symetryczna nad R jest wyznaczona jednoznacznie przez rzd i sygnatur.
Twierdzenie 247. Twierdzenie Witta.
21. Wykad 23 (31 V)
21.1. Przestrzenie symplektyczne. Niech V bdzie przestrzeni wektorow z zadan form antysymetryczn.
Przykad 23. Jeli dim(V ) = 1, to f = 0. Jeli dim(V ) = 2, to f = 0 lub ma posta
f ((x1 , x2 ), (y1 , y2 )) = x1 y2 x2 y1 .
Stwierdzenie 248. Niech V bdzie przestrzeni z form antysymetryczn. Istnieje baza w ktrej forma ma
posta

0 I 0
I 0 0
0 0 0
Dowd. Dowd przez indukcj. Jeli istnieje wektor V taki, e f (, V ) = 0, to wybieramy podprzestrze
W V tak, e W lin() i niech i bdzie baz symplektyczn W . Wtedy (i ){} jest baz symplektyczn
V . Jeli zdegenerowany wektor nie istnieje, wybierzmy dowolne 6= 0 i 0 takie, e f (, 0 ) = 1. Oczywicie
, 0 nie s wspliniowe, wic dim(, 0 ) = 2. Niech , (0 ) s to podprzestrzenie wymiaru n 1 i nie
s sobie rwne, wic dim(W ) = n 2, gdzie W = (0 ) . atwo sprawdzi, e W lin(, 0 ). Moemy
wic wzi baz symplektyczn W i doczy i 0 .

Definicja 249. Przestrze wektorow V z zadan niezdegenerowan form dwuliniow antysymetryczn
f : V V K nazywamy przestrzeni symplektyczn.
21.2. Diagonalizacja form kwadratowych. Niech f : V V K bdzie form symetryczn, a q : V K
odpowiadajc jej form kwadratow. Wybierzmy baz (i )ni=1 i niech A = (aij ) bdzie macierz Grama
formy f .
Stwierdzenie 250. Jeli B = (i )ni=1 jest baz ortogonaln zoon z wektorw wasnych przeksztacenia
zadanego macierz A, to macierz Grama w bazie B jest diagonalna.

34

Dowd. Wiemy, e i s wektorami wasnymi przeksztacenia

f

7i

i
V
V
V,

wic f (i , j ) = f(i )(j ) = ci (j ) = 0 dla i 6= j.

Stwierdzenie 251 (Ortogonalizacja G-S). Niech (i )ni=1 bdzie baz. Niech i bdzie baz zadan wzorem
indukcyjnym
k1
X
k = k
f (k , i )f (i , i )1 i .
i=1

Wwczas w bazie i forma ma macierz diagonaln o ile nie zdarzy si, e q(i ) = 0. W oglnoci naley
zadba o to, aby najpierw bra wektory nieizotropowe.
Stwierdzenie 252 (Sprowadzenie formy kwadratowej do sumy kwadratw). Zamy, e q dane jest wzorem
q(x1 , . . . , xn ) =

n X
n
X

aij xi xj

i=1 j=1

Istnieje podstawienie yi = hi (x1 , . . . , xn ) takie, e

q(y1 , . . . , yn ) =

n
X

bi yi2 .

i=1

Dowd. Dowd indukcyjny. Rozwaamy dwa przypadki. Jeli pewna warto na przektnej jest niezerowa,
moemy zaoy, e a11 6= 0. Mamy
q(x1 , . . . , xn ) = a11 x21 + 2x1 (a12 x2 + + a1n xn ) + q 0 (x2 , . . . , xn ),
gdzie q 0 jest pewn form kwadratow od n 1 zmiennych. Dalej
2

a1n
a12
x2 + +
xn + q 00 (x2 , . . . , xn )
q(x1 , . . . , qn ) = a11 x1 +
a11
a11
dla pewnej innej formy q 00 . Po podstawieniu
1
(a12 x2 + + a1n xn ),
y1 = x1 +
a11

y2 = x2 , . . . , yn = xn

mamy q(y1 , . . . , yn ) = a11 y12 + q 00 (y2 , . . . , yn ). Nastpnie stosujemy analogiczn redukcj dla formy q 00 .
Drugi przypadek: wszystkie aii s rwne 0. Wtedy albo A = 0 i mona wybra dowoln baz, albo mona
zaoy, e a12 = a21 6= 0, a11 = a22 = 0. Wtedy
q(x1 , . . . , xn ) = 2a12 x1 x2 + x1 l1 (x3 , . . . , xn ) + x2 l2 (x3 , . . . , xn ) + q 0 (x3 , . . . , xn )
Podstawiamy x1 = y1 + y2 , x2 = y1 y2 , xi = yi dla i 3. Wtedy
q(y1 , . . . , yn ) = 2a12 y12 2a12 y22 + q 00 (y1 , . . . , yn ),
przy czym w q 00 nie wystpuj y12 ani y22 . Mone wic do tej formy zastosowa sposb 1.

22. Wykad 24 (2 VI)

22.1. Potgi symetryczne i zewntrzne. Niech K ciao charaktektystyki rnej od 2.
Stwierdzenie 253. Niech f bdzie form dwuliniow na V . Wwczas f mona traktowa jak homomorfizm
f : V V K.
Jeli forma f jest symetryczna wttw f ( ) = 0 dla , V .
Jeli forma f jest antysymetryczna wttw f ( ) = 0 dla V .
Definicja 254. Potg symetryczn (drug) przestrzeni V nazywamy przestrze
S 2 (V ) = V V / lin{ }.
Potg zewntrzn (drug) przestrzeni V nazywamy przestrze
2 (V ) = V V / lin{ }.

35

Stwierdzenie 255. Formy symetryczne na V odpowiadaj homomorfizmom S 2 (V ) K, a formy antysymetryczne homomorfizmom 2 (V ) K.

Stwierdzenie 256. Jeli (i )ni=1 jest baz V , to
Baz S 2 (V ) stanowi tensory i i oraz i j + j i dla i < j, a wic dim(S 2 (V )) =
Baz 2 (V ) stanowi tensory i j j i dla i < j, a wic dim(2 (V )) = (n1)n
.
2
2
2

Mamy rozkad V V = S (V ) (V ).

n(n+1)
.
2

22.2. Formy wieloliniowe. Zamy, e K jest ciaem charakterystyki 0.

Definicja 257. Form k-liniow nazywamy przeksztacenie f : V k K.
Definicja 258. Forma k-liniowa jest symetryczna jeli zachodza rwnowane warunki:
f (x1 , . . . , xi1 , xi , xi+1 , . . . , xj1 , xj , xj+1 , . . . , xk ) = f (x1 , . . . , xi1 , xj , xi+1 , . . . , xj1 , xi , xj+1 , . . . , xk )
f (x1 , . . . , xk ) = f (x(1) , . . . , x(k) ) dla dowolnej permutacji n .
Definicja 259. Forma k-liniowa f jest antysymetryczna jeli zachodza rwnowane warunki:
f (x1 , . . . , xi1 , xi , xi+1 , . . . , xj1 , xj , xj+1 , . . . , xk ) = f (x1 , . . . , xi1 , xj , xi+1 , . . . , xj1 , xi , xj+1 , . . . , xk )
f (x1 , . . . , xk ) = || f (x(1) , . . . , x(n) ) dla dowolnej permutacji k .
f (x1 , . . . , xk ) = 0 jeli xi = xj dla i 6= j.
Stwierdzenie 260. Jeli f jest symetryczna, to
f (x1 xi xj xk x1 xj xi xk ) = 0.
Jeli f jest antysymetryczna, to
f (x1 xi xi xk ) = 0.
Definicja 261. k-t potg symetryczn V nazywamy
S k (V ) = V k /tensory z zamienionymi wsprzdnymi.
n-t potg zewntrzn V nazywamy
k (V ) = V k /tensory z powtrzeniami.
Stwierdzenie 262. Formy k-liniowe symetryczne to funkcjonay na S k (V ). Formy k-liniowe antysymetryczne to funkcjonay na k (V ).
Definicja 263. Symetryzacja s : V k S k (V )
s(1 k ) =

1 X
(1) (k)
k!
k

Stwierdzenie 264. Niech (i ) bdzie baz przestrzeni V . Przestrze S n (V ) jest generowana przez tensory
postaci
i1 ik
dla i1 ik . Przestrze n (V ) jest generowana przez tensory
i1 ik
dla i1 < < ik .
Uwaga. Oznaczenie tensory w potdze zewntrznej oznaczamy
1 k ,
a przestawienie dwch wsprzdnych powoduje zmian znaku.
Wniosek. Jeli dim(V ) = n, to


dim(S k (V )) = n+k1
,
k


n
k
dim( (V )) = k .

36

22.3. Przykady form k-liniowych.

Przykad 24. Iloczyn wektorowy: n1 (V ) V .
Przykad 25. Wyznacznik: n (V ) K.
23. Wykad 25 (7 VI)
23.1. Wielomiany. Niech K bdzie dowolnym ciaem.
Definicja 265. Wielomianem na zmiennych x1 , . . . , xn nazywamy wyraenie postaci
X
ai1 ,...,in xi11 . . . xinn ,
i1 ,...,in 0

gdzie ai1 ,...,in s elementami K prawie wszystkimi rwnymi 0.

Definicja 266. Suma i iloczyn wielomianw.
Definicja 267. Oznaczenie: K[x1 , . . . , xn ].
Definicja 268. Stopie wielomianu.
Definicja 269. Funkcja wielomianowa zadana przez wielomian.
Stwierdzenie 270. Jeli ciao jest nieskoczone, to funkcja wielomianowa jest wyznaczona jednoznacznie
przez wielomian.
Dowd. Wystarczy wykaza, e jeli W (c1 , . . . , cn ) = 0 dla wszystkich (c1 , . . . , cn ) K n , to W = 0. Dla
n = 1 z twierdzenia Bezout, dalej indukcja z wyodrbnieniem zmiennej.

Algebry.
Definicja 271. Algebr nad ciaem K nazywamy przestrze wektorow A nad K wraz z zadanym mnoeniem
:AAA
ktre jest czne, tzn.
( ( )) = (( ) ).
Mona to zapisa jako rwno ( id) = (id ).
Bdziemy zapisywa ( ) = .
Definicja 272. Mwimy, e algebra A ma jedynk, jei istnieje element 1 A taki, e 1 = = 1.
Definicja 273. Algebra A jest przemienna jeli zachodzi jeden z rwnowanych warunkw:
,A = ,
,A ( ) = ( ),
= : A A A, gdzie : A A A A zamienia kolejno.
Przykad 26. Rozszerzenia cia.
Przykad 27. K[x1 , . . . , xn ].
Przykad 28. End(V ) ' Mnn (K).
Definicja 274. Monoidem nazywamy zbir z cznym dziaaniem i jedynk. Monoid jest przemienny, jeli
to dziaanie jest przemienne.
Definicja 275. Jeli M jest monoidem, to
K[M ] = {f : M K : f prawie wszdzie rwna 0}
z dodawaniem (f + g)(m) = f (m) + g(m) i mnoeniem
X
(f g)(m) =

f (m1 )g(m2 )

m1 m2 =m

jest algebr nad K (przemienn o ile M jest przemienny).

Przykad 29. Dla monoidu Nn otrzymujemy piercie wielomianw of n zmiennych.

37

23.2. Wielomiany symetryczne.

Definicja 276. Wielomian W (x1 , . . . , xn ) jest symetryczny jeli dla dowolnej permutacji n mamy
W (x1 , . . . , xn ) = W (x(1) , . . . , n ).
Definicja 277. Elementarnym wielomianem symetrycznym stopnia k od n zmiennych nazywamy wielomian
X
xi1 . . . xik .
nk =
1i1 <<ik n

Przykad 30. Elementarne wielomiany symetryczne dla maych n.

Twierdzenie 278. Jeli W jest wielomianem symetrycznym od n zmiennych, to istnieje wielomian P taki,
e
W (x1 , . . . , xn ) = P (n1 , . . . , nn ).
Dowd. Indukcja wedug pary (n, s), gdzie n jest liczb zmiennych, a s jest stopniem wielomianu. Jeli
n = 1 to twierdzenie jest oczywiste. Zamy, e twierdzenie zachodzi dla dowolnych wielomianw, ktre
maj mniej zmiennych ni n lub n zmiennych, ale stopie mniejszy ni s. Z zaoenia indukcyjnego mamy
przedstawienie
n1
1
W (x1 , . . . , xn1 , 0) = Q(n1
, . . . , n1
).
Zdefinijmy P1 := P Q(n1 , . . . , nn1 ). Mona sprawdzi, e P1 (x1 , . . . , xn1 , 0) = 0. Z twierdzenia Darboux
P1 dzieli si przez xn , a poniewa jest symetryczny, to dzieli si przez nn . Wobec tego istnieje wielomian P2
taki, e
P = nn P2 + Q(n1 , . . . , nn1 ).
Wielomian P2 ma mniejszy stopie ni n , wic mona go przedstawi jako wielomian od wielomianw
symetrycznych.

Twierdzenie 279. Jeli Q(n1 , . . . , nn ) = 0, to Q = 0.


Dowd. Bez dowodu.

23.3. Wielomiany jednorodne.
Definicja 280. Wielomian w(x1 , . . . , xn ) =
stopnia k, jeli

ai1 ,...,in xa1 1 . . . xann nazywamy wielomianem jednorodnym

ai1 ,...,in 6= 0

n
X

ij = k.

j=1

Kady wielomian mona zapisa jednoznacznie jako sum

w(x1 , . . . , xk ) =

wk (x1 , . . . , xn ),

k=0

gdzie wk jest wielomianem jednorodnym stopnia k.

Stwierdzenie 281. Niech Pk K[x1 , . . . , xn ] to podprzestrze wielomianw jednorodnych stopnia k. Wwczas Pk jest podprzestrzeni wektorow. Ponadto:
P0 ' K,
P1 to przestrze funkcjonaw liniowych na K n (tj. P1
= (K n ) ),
n
2

P2 to przestrze form kwadratowych na K (P2 = (S (K n ))

= S 2 ((K n ) )).
Stwierdzenie 282. Niech V bdzie skoczenie wymiarow przestrzeni wektorow z baz (1 , . . . , n ). Wwczas istnieje izomorfizm
i1 razy

F : Pk 3

xi11

. . . xinn

in razy

}|
{
z
}|
{
z
7 1 1 n n S k (V )

38

23.4. Funkcje wielomianowe.

Definicja 283. Niech V bdzie przestrzeni wektorow z baz (1 , . . . , n ). Wwczas wielomian w
K[x1 , . . . , xn ] zadaje funkcj wielomianow
fw : V 3 7 w(1 (), . . . , n ()) K.
Zadaje to homomorfizm K[x1 , . . . , xn ] C(V, K), ktry jest monomorfizmem jeli ciao K jest nieskoczone.
Niech A bdzie przestrzeni afiniczn.
Definicja 284. Funkcj f : A K nazywamy funkcj wielomianow, jeli dla wybranego ukadu bazowego
(p; 1 , . . . , n ) istnieje wielomian w(x1 , . . . , xn ) taki, e


X
f p+
ci i = w(c1 , . . . , cn ).
Stopniem funkcji wielomianowej nazywamy najmniejszy moliwy stopie wielomianu w.
Definicja 285. Podzbir X A nazywamy hiperpowierzchni, jeli jest zbiorem zer pewnej funkcji wielomianowej. Podzbir jest algebraiczny jeli jest przeciciem hiperpowierzchni.
23.5. Klasyfikacja hiperpowierzchni stopnia 2. Niech A bdzie przestrzeni afiniczn wymiaru n.
Stwierdzenie 286. Hiperpowierzchnia stopnia 0 na A to albo caa przestrze, albo zbir pusty.
Stwierdzenie 287. Hiperpowierzchnia stopnia 1 to hiperpaszczyzna, zadana z pewnej bazie rwnaniem
x1 = 0.
Stwierdzenie 288. Kada hiperpowierzchnia stopnia 2 (kwadryka) na R2 jest afinicznie rwnowana jednemu z poniszych zbiorw:

zbir pusty x2 + y 2 + 1 = 0,
okrg (elipsa) x2 + y 2 1 = 0,
punkt x2 + y 2 = 0,
hiperbola x2 y 2 + 1 = 0,
dwie proste przecinajce si x2 y 2 = 0,
parabola x2 + y = 0,
dwie proste rwnolege x2 = 1,
prosta x2 = 0.

Dowd. Mamy
P = {(x, y) R2 : w(x, y) = ax2 + bxy + cy 2 + dx + ey + f = 0}
Rozpatrzmy trzy przypadki:
a 6= 0 lub c 6= 0. Moemy zaoy, e a 6= 0. Wykonujemy postawienie x = x
wielomian, w ktrym wspczynnik przy xy jest rwny 0.
a = c = 0, ale b 6= 0. Podstawiajc x = bx mona zaoy, e

b
2a y

i dostajemy

w(x, y) = xy + dx + ey + f.
Podstawiamy x = u + v, y = u v i dostajemy wielomian, ktrego cz 2-jednorodna nie zawiera
uv.
Ostatecznie mona zaoy, e w jest postaci
w(x, y) = ax2 + cy 2 + dx + ey + f.
Podstawiajc x = lx, y = my moemy uzyska a, c {1, 0, 1}. Jeli a 6= 0, to przy pomocy postawienia
d
dostajemy d = 0. Analogicznie, jeli c 6= 0, to moemy skasowa e. Mona te unormowa wyraz
x = x 2a
wolny doprowadzi do stanu w ktrym f {1, 0, 1}. Ostatecznie pozostaj przypadki jak wyej.


39

24. Wykad 26 (14 VI)

Stwierdzenie 289. Kad hiperpowierzchni stopnia 2 na K n mona opisa w pewnej bazie rwnianiem
a1 x21 + + ar x2r + xn = 0
lub
a1 x21 + + ar x2r + c = 0
gdzie a1 , . . . , ar 6= 0.
Dowd. Mamy
w(x1 , . . . , xn ) = q(x1 , . . . , xn ) + l(x1 , . . . , xn ) + c = 0,
gdzie q jest form kwadratow (wielomianem jednorodnym stopnia 2), a l funkcjonaem (wielomianem jednorodnym stopnia 1). Poniewa kad form mona zdiagonalizowa, mona zaoy, e q(x1 , . . . , xn ) =
ai
a1 x21 + + ar x2r . Po dokonaniu podstawie xi = xi 2b
, gdzie bi s wspczynnikami nowo uzyskanej formy
i
l moemy wyzerowa zmienne w czci liniowej. Otrzymujemy
w(x1 , . . . , xn ) = a1 x21 + + ar x2r + br+1 xr+1 + + bn xn + c = 0.
Jeli cz liniowa si zeruje, to otrzymalimy przypadek drugi, a jeli nie to podstawiamy xn = br+1 xr+1 +
+ bn xn + c, a zmienne xr+1 , . . . , xn1 dowolnie i dostajemy przypadek pierwszy.

Wniosek. Kad hiperpowierzchni stopnia 2 na Cn mona opisa jednym z rwna
x21 + + x2r = 0
x21 + + x2r + xn = 0
x21 + + x2r + 1 = 0
Kad hiperpowierzchni stopnia 2 na Rn mona opisa jednym z rwna
x21 + + x2r x2r+1 x2r+s = 0
x21 + + x2r x2r+1 x2r+s + xn = 0
x21 + + x2r x2r+1 x2r+s + 1 = 0
Stwierdzenie 290 (Klasyfikacja kwadryk na C2 ). Kada kwadryka na C2 jest opisana jednym z rwna:
x2 + y 2 + 1. Odpowiadaj jej trzy kwadryki rzeczywiste:
x2 + y 2 + 1 (elipsa urojona),
x2 + y 2 1 (elipsa),
x2 y 2 + 1 (hiperbola).
2
x + y 2 . Odpowiadaj jej dwie kwadryki rzeczywiste:
x2 + y 2 (punkt),
x2 y 2 (para prostych przecinajcych si)
2
x + y (parabola)
x2 + 1. Odpowiadaj jej dwie kwadryki rzeczywiste:
x2 + 1 (para prostych rwnolegych urojonych)
x2 1 (para prostych rwnolegych)
2
x = 0 (prosta)
Stwierdzenie 291 (Klasyfikacja kwadryk na C3 ). Kada kwadryka na C2 jest opisana jednym z rwna:
x2 + y 2 + z 2 + 1. Odpowiadaj jej nastpujce kwadryki rzeczywiste:
x2 + y 2 + z 2 + 1 (elipsa urojona),
x2 + y 2 + z 2 1 (elipsa),
x2 + y 2 z 2 + 1 (hiperboloida dwupowokowa),
x2 + y 2 z 2 1 (hiperboloida jednopowokowa),
2
x + y 2 + z 2 . Odpowiadaj jej nastpujce kwadryki rzeczywiste:
x2 + y 2 + z 2 (punkt)
x2 + y 2 z 2 (stoek)
2
x + y 2 + z. Odpowiadaj jej nastpujce kwadryki rzeczywiste:
x2 + y 2 + z (paraboloida eliptyczna)

40

x2 y 2 + z (paraboloida hiperboliczna)
x + y 2 + 1. Odpowiadaj jej nastpujce kwadryki rzeczywiste:
x2 + y 2 + 1 (walec urojony)
x2 + y 2 1 (walec eliptyczny)
x2 y 2 + 1 (walec hiperboliczny)
2
x + y 2 . Odpowiadaj jej nastpujce kwadryki rzeczywiste:
x2 + y 2 (prosta)
x2 y 2 (para paszczyzn przecinajcych si)
2
x + y.(walec paraboliczny)
x2 + 1. Odpowiadaj jej nastpujce kwadryki rzeczywiste:
x2 + 1 (prosta paszczyzn rwnolegych urojona)
x2 1 (para paszczyzn rwnolegych)
2
x = 0. (paszczyzna)
2

Definicja 292. Punkt p A nazywamy rodkiem symetrii podzbioru przestrzeni afinicznej X A jeli
p + X p X.
Stwierdzenie 293. Jeli f : A A jest automorfizmem afinicznym zachowujcym zbir X A i p jest
rodkiem symetrii, to f (p) te jest rodkiem symetrii.
Stwierdzenie 294. Niech K bdzie nieskoczonym ciaem charakterystyki rnej od 2. Zamy, e hiperpowierzchnia X A nie jest zawarta w adnej waciwej podprzestrzeni. Jeli
X = {a1 x21 + . . . ar x2r + c = 0},
i (s1 , . . . , sn ) jest rodkiem symetrii X, to s1 = = sr = 0. Jeli
X = {a1 x21 + . . . ar x2r + xn = 0},
to X nie ma rodka symetrii.
Dowd. Istnienie jest oczywiste. Zamy, e zachodzi przypadek 1 i (s1 , . . . , sn ) jest rodkiem symetrii. Jeli
(xi ) X, to
r
r
X
X
ai x2i = c =
ai (2si xi )2
i=1

i=1

wic
r
X

ai (4s2i 4si xi ) = 0

i=1

czyli wsprzdne (xi ) musz spenia pewn tosamo liniow ktra jest nietrywialna jeli si 6= 0 dla
pewnego si {1, . . . , r}.
W przypadku 2 niech s = (s1 , . . . , sn ) bdzie rodkiem symetrii. Jeli s X, to
r
X

ai s2i + sn = 0.

i=1

Sprawdzamy, e (s1 , s2 , . . . , sn ) X skd wynika, e (3s1 , s2 , . . . , sn ) X, wic 8s21 = 0. Analogicznie

pokazujemy, e s1 = = sr = 0, a wic rwnie sn = 0. Ale to nie jest rodek symetrii. Jeli (s1 , . . . , sn ) 6
X, to (s1 , . . . , sn1 , a1 s21 ar s2r ) X, ale punkt symetryczny ma wsprzdne
(s1 , . . . , sn1 , a1 s21 + + ar s2r + 2sn )
i jak mona sprawdzi nie naley do X.

24.1. Stokowe. Niech K = R.

Stwierdzenie 295. Dla kadej nieosobliwej hiperpowierzchni X R2 stopnia 2 istnieje woenie afiniczne
R2 R3 takie, e X jest przeciwobrazem standardowego stoka x2 + y 2 z 2 = 0.
Od tego momentu rozpatrujemy metryk na R2 .

41

Definicja 296. Niech a R2 , K R bdzie prost i e > 0. Stokow o ognisku a, kierownicy K i

mimorodzie e nazywamy zbir
S(a, K, e) = {p R2 : %(p, a) = e %(p, K)}.
Stwierdzenie 297. Dla a K stokowa jest zbiorem pustym dla e < 1, prost dla e = 1 i sum dwch
prostych dla e > 1.
Stwierdzenie 298. Dla a 6 K, to stokowa jest elips, jeli e < 1, parabol dla e = 1 i hiperbol dla e > 1.
Okrg jest zdegenerowanym przypadkiem elipsy dla kierownicy w nieskoczonoci.
Definicja 299. Kanoniczne rwnanie elipsy (a, b osie):
y2
x2
+
= 1.
a2
b2
Kanoniczne rwnanie hiperboli (a o rzeczywista, b o urojona):
x2
y2

= 1.
a2
b2
Kanoniczne rwnanie paraboli:
x2 = 2dy.
Stwierdzenie 300. Kad stokow mona zapisa w postaci kanonicznej w pewnym metrycznie rwnowanym ukadzie wsprzdnych.
Dowd. Bez straty oglnoci moemy zaoy, e K = {(u, y) : y R}, a = (v, 0), gdzie r = u v jest
odlegoci pomidzy ogniskiem a kierownic. Wwczas S(a, K, e) dana jest rwnaniem
(x v)2 + y 2 = e2 (x u)2
czyli
x2 (1 e2 ) + x(2v + 2e2 u) + y 2 = (e2 u2 v 2 ).
Zamy, e e 6= 1. Wwczas moemy dobra u, v tak, aby v = e2 u przy zachowaniu r. Konkretnie
u=

1
r,
1 e2

v=

e2
r.
1 e2

Dostajemy wtedy rwnanie


x (1 e ) + y = r e2
2

1
e4

(1 e2 )2
(1 e2 )2

Po podzieleniu przez praw stron otrzymujemy


2
1 e2
2
x
y2
re

|1 e2 |
re

= r2

e2
.
1 e2

!2
= 1,

przy czym znak przy y jest dodatni dla e < 1 i ujemny dla e > 1. Otrzymujemy rwnanie elipsy (hiperboli)
o osiach
e
e
a=r
, b = rp
.
2
1e
|1 e2 |
Dla e = 1 przyjmujemy u = 2r , v = 2r i dostajemy rwnanie
y 2 = 2rx.


2

Stwierdzenie 301. Kad form kwadratow na przestrzeni unitarnej R mona zdiagonalizowa przy pomocy unitarnej zmainy bazy.
Stwierdzenie 302. Kada hiperpowierzchnia stopnia 2 jest izometryczna z pewn stokow w postaci kanonicznej.