You are on page 1of 11

29/06/2015

AvaliaoPsicolgicaModelodoscincograndesfatoresdapersonalidade:anlisedepesquisas

AvaliaoPsicolgica

ServiosPersonalizados

versoimpressaISSN16770471

artigo

Aval.psicol.vol.10no.1PortoAlegreabr.2011

pdfemPortugus

ArtigoemXML

Modelodoscincograndesfatoresda
personalidade:anlisedepesquisas

Refernciasdoartigo
Comocitaresteartigo
Traduoautomtica
Compartilhar

BigFivefactormodel:Researchanalysis

Mais
Mais
Permalink

IzabellaBritoSilva1TatianadeCssiaNakano
PontifciaUniversidadeCatlicadeCampinas

RESUMO
EmvirtudedaimportnciadomodelodosCincoGrandesFatoresparaavaliaodapersonalidade,opresente
estudoteveporobjetivorealizarumlevantamentodepesquisasfeitasnoBrasilacercadessemodelonasbases
dedadosScieloePEPSICenasquatroediesdoCongressoBrasileirodeAvaliaoPsicolgica.Ostrabalhos
mostramumcrescenteaumentononmerodepublicaessobreatemtica,comconcentraodepesquisas
desenvolvidasnasregiesSuleSudeste,representadasprincipalmenteporpesquisadoresligadosUFRGSea
USF.Amaiorpartedostrabalhosapresentaduplaautoria,tendosidodesenvolvidocomamostrasdejovense
adultos,fazendousoprincipalmentedaEFN,EFExeEFScomoinstrumentos.
Palavraschave:PersonalidadeTraostpicosAvaliaodapersonalidade.
ABSTRACT
GiventheimportanceoftheBigFivemodelforpersonalityassessment,thisstudyaimedtosurveyresearch
doneinBrazilaboutthismodelinthedatabasesScieloandPEPSICandthefoureditionsoftheBrazilian
CongressofPsychologicalAssessment.Theresearchesshowasteadyincreaseinthenumberofpublicationson
thesubject,withaconcentrationofresearchesdevelopedinthesouthandsoutheast,mainlyrepresentedby
researchersfromUFRGSandUSF.Moststudiesshowdualauthorship,havingbeendevelopedwithsamplesof
youngstersandadults,makingusemainlyofEFN,EFExandEFSasinstruments.
Keywords:PersonalityTypicaltraitsPersonalityassessment.

Introduo
ApersonalidadeumconstrutodapsicologiaquesempretevedestaquenareadaAvaliaoPsicolgica,
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167704712011000100006&script=sci_arttext

1/11

29/06/2015

AvaliaoPsicolgicaModelodoscincograndesfatoresdapersonalidade:anlisedepesquisas

motivopeloqualtemsidofontedegrandenmerodeestudosedebatestericosemetodolgicos.Deacordo
comPrinzie,Dekovic,Reijntjes,StamseBelsky(2009),apesquisadapersonalidadeganhounovompetoe
direoapartirdoestabelecimentodeumconsensoacercadasuaestrutura,pormeiodomodelofatorialda
personalidadebaseadonoscincofatores.Aimportnciadessemodeloseembasaprincipalmentenofatode,
segundoosautores,tersidoaplicadoemdiversasamostras,emdiversasculturasepormeiodenumerosas
fontesdeinformao(incluindoautoavaliao,avaliaoporpareseavaliaesclnicas),tendodemonstrado
suaadequaonosdiferentesusos.
Apalavrapersonalidadedizrespeitoapadresdecomportamentoeatitudesquesotpicasdeumdeterminado
indivduo,deformaqueostraosdepersonalidadedifeririamdeumindivduoparaoutro,sendo,entretanto,
relativamenteconstantesemcadapessoaeestveis(Rebollo&Harris,2006).NessesentidoAllport(1966)
caracterizaapersonalidadecomo"aorganizaodinmica,noindivduo,dossistemaspsicofsicosque
determinamseucomportamentoeseuspensamentoscaractersticos"(p.50).JdeacordocomTrentini,Hutz,
Bandeira,Teixeira,GonalvezeThomazoni(2009),apersonalidadeserefeririascaractersticasdos
indivduos,sendonicaeodistinguindodosdemaisapartirdepadresconsistentesdesentimentos,
pensamentosecomportamentos.
Emborahajaumavariedadededefiniesparaesseconstruto,aavaliaodapersonalidadeirdependerda
teoriaadotadapelopesquisador,demaneiraqueaformacomoasteoriasconceituamotermoacabapordefinir
asprincipaiscaractersticasdecadaposioterica.Umdosmodelosmaisdifundidosparadescrevera
estruturadapersonalidadedentrodateoriadostraos,sobretudodapersonalidadeadultadopontodevista
psicomtrico,omodelodosCincoGrandesFatoresdapersonalidade,tambmconhecidocomoBigFive,
consideradoumateoriaexplicativaepreditivadapersonalidadehumanaedesuasrelaescomaconduta
(Garcia,2006).Tamanhaasuaimportnciaque,segundoestimativadeCupermaneIckes(2009),havia,ato
anode2006,1.672publicaesreferentesaoBigFiveembasesdedadosinternacionais.
OmodelodosCincoGrandesFatorestemsuaorigememumconjuntodepesquisassobrepersonalidade,
advindosdeteoriasfatoriaisedetraosdepersonalidade.NuneseHutz(2002)afirmamqueumdospioneiros
nodesenvolvimentodomodelodosCGFfoiMcDougallque,nadcadade30,sugeriuqueaanlisedalinguagem
deumapopulaoajudariaaentenderasuapersonalidade,propondoummodelonaqualelapoderiaser
analisadaapartirdecincofatoresindependentes.Apsessetrabalho,McDougallinspiroupesquisassobreo
modelo,comoosestudosdeFiske(1949),Borgatta(1964),eTupeseChristal(1992).
SegundoNunes,HutzeNunes(2010),omodelotemsidoextensamenteestudadoporpossibilitarumadescrio
dapersonalidadedeformasimples,eleganteeeconmica,jqueoutrosmodelosfatoriaisdapersonalidadeso
maioresemaiscomplexos.NessesentidoPervineJohn(2004)citam,porexemplo,omodelodeCattellque
apresentaat16traosdistintos,eomodelodeAllport,oqualsugereaexistnciadetraospeculiaresacada
pessoa,deformaaconsiderarapossibilidadedeumnmeroinfindveldetraos.Dentrodessaconstatao,
ummodelocompostoporcincofatoresrepresentaumavanoconceitualeempriconocampodapersonalidade,
vistoquepesquisastmdemonstradoquequandoseavaliamosprincipaisinstrumentosdepersonalidade,
independentementedateoriaqueosembasam,oempregodaanlisefatorialtemindicadosolues
compatveiscomomodelodosCincoGrandesFatores(Hutz,Nunes,Silveira,Serra,Anton&Wieczorek,1998
Nunes,Hutz&Giacomoni,2009).Osautorescitamcomoexemploestudoscomosprincipaisquestionriose
inventriosdeavaliaodapersonalidade:o16PF,OMMPI,aescaladeNecessidadesdeMurray,oCaliforniaQ
Set,asescalasdeComrey,entreoutros.DeacordocomGarcia(2006),emboraaindaexistamdivergncias
quantodenominaodosfatores,umconsensofoialcanadoemrelaoaocontedodasdimenses,
independentementedopas,instrumentoutilizadoedapessoaqueavaliada.
Ostraosdepersonalidadepodemserusadospararesumir,prevereexplicaracondutadeumindivduo,de
formaaindicarqueaexplicaoparaocomportamentodapessoaserencontradanela,enonasituao,
sugerindo,assim,algumtipodeprocessooumecanismointernoqueproduzaocomportamento.Embora
consideradosparteconstante,devidoaofatoderepresentaremumatendncia,deformaasepoderafirmara
presenadetraosoutendnciasdapersonalidade,ostraosnosoimutveis(Pacheco&Sisto,2003).Os
traosdepersonalidadeseriamcaractersticaspsicolgicasquerepresentamtendnciasrelativamenteestveis
naformadepensar,sentireatuarcomaspessoas,caracterizando,contudo,possibilidadesdemudanas,como
produtodasinteraesdaspessoascomseumeiosocial(Sisto&Oliveira,2007).Essavisotambm
compartilhadaporCostaeMcCrae(1998)aoafirmaremqueostraospodemsofrerinflunciadeaspectos
motivacionais,afetivos,comportamentaiseatitudinais.
Dessaforma,AnastasieUrbina(2000)afirmamqueestudoscomanlisefatorialepersonalidade,baseadana
teoriadoTrao,comearamaserdesenvolvidosnadcadade40,mostrandoseusresultadosqueseriam
necessriasentrequatroedezesseisdimensesbsicasparadescreveraestruturadapersonalidade.Porm,as
autorasinformamqueumaimportantemudananessavisoocorreporvoltadadcadade60,ocasioemque
umamplolequedepesquisascomeaaconvergirnaideiadequeamaioriadasabordagensdetraocomunsda
personalidadepoderiaserdescritaporapenascincodimensesdapersonalidade.Essemodelopassouaser
chamadodeModelodosCincoGrandesFatores(CGF),ouBigFive.Nessaperspectiva,estemodelorepresenta
umdosprogressosmaisimportantesnoestudodapersonalidadenosltimosanos,vistoquefazusodeum
modelogeraldetaxonomiaqueempregaamplosfatores(formados,porsuavez,porvriascaractersticas),
paradescreveraestruturadapersonalidade(Pimentel&Donnell,2008).
Ocrescenteinteresseporessemodelonacomunidadecientficasedemrazodagrandeevidnciadesua
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167704712011000100006&script=sci_arttext

2/11

29/06/2015

AvaliaoPsicolgicaModelodoscincograndesfatoresdapersonalidade:anlisedepesquisas

universalidadeeaplicabilidadeemdiferentescontextos,umavezque,aofazerusodaanlisefatorial,que
identificadaporserpeculiarecombaseemprica,apesquisacomomodelodosCGFdapersonalidadepermite
queseusresultadossejammaisfidedignosevaliosos(Nunes&Hutz,2002).Emboraestemodelotenhase
desenvolvidoluzdasmetodologiasempiricistasenodeumateoriaemsi,eletemsemostradocapazde
explicarosresultadosobtidosemtestescriadoscombaseemdiversosmodelostericosdepersonalidadeeem
diferentesculturas,jtendosidoreplicadoemalemo,japons,chins,hebraico,nosEUA,emPortugal,entre
outras(Nunes&Hutz,2002).Apesardeserummodelorelativamenterecente,embasoudiversaspesquisas
transculturaisquecorroboraramsuauniversalidade(Silva,Sclottfeldt,Rozemberg,Santos&Lel,2007).
McCraeeCosta(1997)referemtalfatoexistnciadeumconjuntodecaractersticasbiolgicasdenossa
espcie,representadasportraos,oupoderepresentarsimplesmenteumaconsequnciapsicolgicadas
experinciashumanascompartilhadasdavidaemgrupo.
NoBrasil,oscincofatoresbsicosdessemodelotmsidochamadosdeExtroverso,Neuroticismo,
Socializao,RealizaoeAberturaexperincia,emboraaliteraturainternacionaltenhaapontadoalgumas
divergnciasemrelaoaosnomes.ComoexemplopodemoscitarosapontamentosdeUrquijo(2001),ao
afirmarquealgunsautorespreferemdenominaralgunsdessesfatorescomoagradabilidade,escrupulosidadee
estabilidadeemocional,odeMcCrae(1993),aocomentarqueofatoraberturaexperinciatemsidochamado
tambmdeintelecto,eaindaodeNunes,HutzeGiacomoni(2009),aoafirmaremqueofatorsocializao
tambmtemsidochamadodeamabilidadeeofatorrealizao,deconscienciosidade.Emboraexistam
discrepnciasnaformacomosochamadosalgunsfatores,asdefiniessoconsensuaiseapontampara
caractersticassemelhantes.Assim,NuneseHutz(2002)definiramExtroversocomosendoaquantidadeea
intensidadedasinteraesinterpessoaispreferidas,nveldeatividade,necessidadedeestimulaoe
capacidadedealegrarse.Socializaosecaracterizariaporserumadimensointerpessoalqueserefereaos
tiposdeinteraesqueumapessoaapresenta.Realizaoseriaofatorquerepresentaograudeorganizao,
persistncia,controleemotivaoparaalcanarobjetivos,aopassoqueosoutrosfatores,Neuroticismoe
Abertura,referemseaonvelcrnicodeajustamentoemocionaleinstabilidadeeaoscomportamentos
exploratriosereconhecimentodaimportnciadeternovasexperincias,respectivamente.
ParaavaliaodapersonalidadenessemodeloexistematualmentecincoescalasaprovadasnoSistemade
AvaliaodosTestesPsicolgicos(Satepsi)doConselhoFederaldePsicologia.Trsdelasavaliamosfatores
separadamente:aEscalaFatorialdeAjustamentoEmocional/Neuroticismo(Hutz&Nunes,2001),aEscala
FatorialdeSocializao(Nunes&Hutz,2007b)eaEscalaFatorialdeExtroverso(Nunes&Hutz,2007a),ao
passoqueoutrasduascontemplamoscincofatores:RevisedNEOPersonalityInventory(NEOPIR),cujaverso
brasileirafoidesenvolvidaporFloresMendoza(2008),eaBateriaFatorialdePersonalidade,deautoriade
Nunes,HutzeNunes(2010).DeacordocomTrentiniecolaboradores(2009),algunsoutrosinstrumentos
relacionadosaomodelodosCGFdevero,embreve,estardisponveisnoBrasil,comoporexemploaEscalade
AberturaaExperincias,validadaporVasconceloseHutz(2008),eoInventriodosCincoGrandesFatoresda
PersonalidadeRevisadoICFP/R,desenvolvidopeloLabPamUnB.Acriaodessesinstrumentospermitirque
maisestudossejamfeitosnessarea,enriquecendoocampodaAvaliaodaPersonalidade.
Diantedadiversidadedeteoriaseinstrumentosdisponveisparaavaliaodapersonalidade,estudosquevisem
anlisedaproduocientficasetornamimportantes,umavezquepermitemaclarificaodosenfoquesque
tmsidodadosnosestudos,vistoquepossibilitamaclassificaodosassuntosquevmrecebendomaior
destaqueentreospesquisadoresdeumarea,otipodeinvestigaoquevemsendoprivilegiada,bemcomoa
qualidadeeefetividadedessasinvestigaes(Witter,1999).OutrasvantagenssoapontadasporMiseLetas
(1996)aoafirmaremqueconheceroatualestadodeproduocientficasobredeterminadotemapermitea
identificaodelacunasquenecessitamdemaioresinvestigaes,acaracterizaodeinstrumentosmais
utilizadoseoconhecimentodosconceitoschavequevmpermeandoasinvestigaescientficas,deformaque
trabalhossobreproduocientficapossuem,portanto,granderelevncia,poisfornecemummapeamentodas
contribuies,necessidadesedficitsdaproduoemumadeterminadarea(Lustoza,Oliveira&Mello,2010),
Pelosmotivosexpostos,opresentetrabalhotevecomoobjetivoolevantamentoeanlisedaproduocientfica
nacionalrelacionadaaomodelodosCincoGrandesFatoresdaPersonalidade.
Asbasesdedadosvirtuaissohojeumagrandefontededisponibilizaodeartigoscompletose,tendoem
vistaafacilidadedeacesso,essaprticafavoreceaamplitudededivulgaodosestudoscientficos(Barroso,
2010).Aoindexardiversosperidicoscientficos,dissertaes,tesesecaptulosdelivrosemfontesvirtuais,
visandogarantiracessoinformaodeformarpidaeprecisaemespaovirtual,ospesquisadoresacabam
porgarantiravisibilidadeeoacessouniversalliteraturacientfica(Joly&cols.,2004),deformaaconsistir,
segundoaautora,emfonteprivilegiadanarealizaodeavaliaodaproduocientficaemdeterminadarea.
AmaiorpartedosestudosdemetacinciasobreapsicologianoBrasiltmutilizadocomofontesdepesquisaos
resumosdecongressos,basesdedadosvirtuaiseperidicosimpressos,almdedissertaeseteses(Bariani,
Buin,Barros&Escher,2004Santos,Oliveira,Joly&Suehiro,2003Witter,2003).Dentreesses,Barroso
(2010)afirmaseremasanlisesderesumosdeapresentaesdecongressoasmaisfrequentes,opes
amparadasdevido,principalmente,aquestesapontadasporYamamoto,SouzaeYamamoto(1999):70%dos
peridicoslatinoamericanosnoestoincludosembasesdedadosindexadas,resultandoembaixavisibilidade,
somadoaumconjuntodeaspectosproblemticoscomoairregularidadenapublicaoedistribuiodas
revistas,almdafaltadenormatizaodosartigos.Contudo,osmesmosautoreschamamaatenoparao
fatodequeasanlisesdosartigospublicadosemperidicossomaisindicadasdoqueanlisesdepublicaes
deanaisdecongressos,quandoserealizamestudossobreaproduocientfica,umavezquepermitemo
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167704712011000100006&script=sci_arttext

3/11

29/06/2015

AvaliaoPsicolgicaModelodoscincograndesfatoresdapersonalidade:anlisedepesquisas

acessocompletoaotrabalho,vistoquenemsempreasinformaesdosresumossosuficientes.Poresses
motivos,trabalhosdosdoistiposforamconsideradosnestaanlise.
Diantedaimportnciaapontadapelosautores,dautilizaodebasesdedadosdeperidicosederesumosde
congressosnosestudosquevisamanlisedaproduocientfica,acoletadosdadosdestapesquisafoi
desenvolvidaemduasbasesconsideradasbastantecompletasparaacessoproduocientficanacional
(Scielo,quecontempla242peridicos,ePepsic,quecontempla81peridicos),confirmandoaopinioexposta
porNoronhaeFernandes(2008),dequeessasduasseconstituemnasbasesmaisconhecidaspelos
pesquisadoresecomolocalondeseencontraamaiorpartedaspublicaesrealizadas.Adicionalmente,o
CongressoBrasileirodeAvaliaoPsicolgicafoiselecionadopelofatodeseconstituirnomaisimportante
eventobrasileirodarea.
Considerandoseaimportnciadedestacarastendnciasdaspesquisasbrasileirassobreavaliaoda
personalidadequevmsendodesenvolvidasdentrodoModeloCGFe,peranteaconstataodaimportncia
reconhecidadestemodeloearecenticidadenautilizaodomesmonoBrasil,opresenteestudotempor
objetivopesquisareidentificaraspectosrelevantesdaproduocientficabrasileiraacercadomodelodosCGF
dapersonalidade,natentativadedestacaroquevemsendopublicadonaliteraturacientficanacional,
considerandoseaspublicaesdosltimosdezanos.

Mtodo
DoislevantamentosdepesquisasacercadomodelodosCincoGrandesFatoresdaPersonalidadeforam
realizados.Noprimeiroobjetivouseanalisarosartigospublicadossobreestemodeloemduasimportantes
basesdedadoseletrnicas,ScieloePepsic.Aescolhadasbasesdedadossedeuemrazodaimportnciade
ambasparaoacessoproduocientficaemPsicologiaereasafins,medianteapublicaodeperidicosem
formatoeletrnicoesuadisponibilizaogratuitanainternet.Umsegundolevantamento,visando
complementaodostrabalhosencontradosnasbasesperidicas(vistoquenemtodosostrabalhos
apresentadoschegamefetivamentepublicao)teveporobjetivoaanlisedaspesquisasqueforam
apresentadassobreestemodelonasquatroediesdoCongressoBrasileirodeAvaliaoPsicolgica(2003,
2005,2007e2009),deformaaampliaronmerodetrabalhosavaliados.
Nolevantamentodasduasbasesdedados,abuscafoirealizadaapartirdosdescritores"avaliaopsicolgica",
"avaliaodapersonalidade","modelodoscincograndesfatoresdapersonalidade","personalidade","BigFive"
e"traosdepersonalidade",presentestantonotemaquantonaspalavraschaveounosresumosconstantesem
duasbasesdedados(ScientificElectronicLibraryOnlineSCIELOePeridicosEletrnicosemPsicologia
PEPSIC),entreosanos2001e2010.Dessaforma,foramselecionados25trabalhosquesereferiamaomodelo
dosCincoGrandesFatores,sendoexcludososdemais,deformaqueoartigomaisantigodatade2001eo
maisrecente,de2009.Dentreos25artigos,doisencontravamseduplicadosnasduasbasesdedados,ouseja,
doisartigosforamencontradostantonoScieloquantonoPepsic,sendoporestemotivocontabilizadosuma
nicavez,deformaqueaofinalforamutilizados23trabalhos,14provenientesdabasededadosPepsice9da
basededadosScielo.
Nasegundabusca,realizadanasquatroediesdocongresso,olevantamentodostrabalhosfoifeitopormeio
dosdescritores"personalidade","modelodoscincograndesfatoresdapersonalidade","BigFive"e"traosda
personalidade".Apsesselevantamentoforamselecionadosapenasostrabalhosquetinhamcomobaseo
modelodosCGFdapersonalidade,tendoseencontradoumtotalde30trabalhosnasquatroediesdoevento.
Assim,osartigosetrabalhosforamanalisadosdeacordocomosseguintescritrios:anodepublicao,autoria
(nmerodeautoresporartigoequantidadedeartigosporautor),filiaoinstitucional,regiodoBrasilaque
pertenceopesquisador,instrumentoutilizadoetipodeamostra.

ResultadoeDiscusso
Comafinalidadedevisualizarocaminhoquevemsendopercorridonainvestigaodatemtica,oprimeiro
dadoanalisadoreferiuseaoanodepublicao/apresentaodostrabalhos.Osresultadossofornecidosna
Tabela1.

http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167704712011000100006&script=sci_arttext

4/11

29/06/2015

AvaliaoPsicolgicaModelodoscincograndesfatoresdapersonalidade:anlisedepesquisas

Deacordocomatabelapodemosverificarque,emrelaoaoanodepublicao,amaiorconcentraode
trabalhosencontrasesituadanoanode2009,com47,8%dosartigospublicadose51,6%detrabalhos
apresentadosnocongresso,emboradesde2005possasernotadouminteressecrescentepelatemticanos
congressosedesde2006naspublicaes.NaTabela1aindapodesenotarque,emrelaoaostrabalhos
apresentadosnoscongressos,seunmerotemaumentadoacadaediodoevento,corroborandoointeresse
crescentepelatemtica,tambmencontradonaanlisedosartigosconstantesnasduasbasesdedados.
Percebese,ainda,aexistnciadealgunsanosemquenenhumapublicaofoiencontradanasbasesdedados
(2002,2004e2005).Interessantementeessedadonosmostraque,emboraoprimeiroinstrumentobrasileiro
paraavaliaodapersonalidadebaseadonomodeloCGF(aEscalaFatorialdeNeuroticismo)tenhasido
publicadonoanode2001,coincidindocomoanoemqueseconstataoaparecimentodaprimeirapublicao
encontrada,estefatoparecenotersuscitadoinicialmenteacuriosidadedospesquisadoresvistoquenosanos
seguintesnosoencontradosartigosembasadosnomodelodosCGF,comexceodoanode2003emqueum
trabalhofoipublicado.Emcontrapartida,oaumentononmerodepesquisas,principalmentenoanode2009,
podesercompreendidodiantedofatoqueoutrosinstrumentossomenteforampublicadosnoBrasilapsoano
de2007(EscalaFatorialdeSocializaoeEscalaFatorialdeExtroversoem2007eoNeoPiRem2009).Nota
setambmqueosdemaisinstrumentos,aindaemfasedeestudos,citadosporTrentiniecolaboradores(2009),
comeamaaparecernaliteraturanesseperodo,tomandose,muitasvezes,comocritriodevalidaoos
instrumentaisjdisponveis.
Outraimportanteconstataorefereseaofatodeque,seconsiderarmosqueapresentepesquisaenglobouum
perodoreferenteadezanosdepublicao,ofatodeterencontradosomente23artigossobreatemticano
Brasil(mdiade2,3artigosporano)mostraqueamesmaaindatemsidopoucoexplorada,emborasetenha
notadoumaumentonointeressedospesquisadores.Constataseaindaque,emboraesseaumentosejanotvel,
umadiferenanasproduesnasediesdocongressoedasbasesdedadospodeserpercebida,oquenosfaz
refletirsobreaquestodequenemtudoqueapresentadoepesquisadonomeiocientficoefetivamentechega
publicao.Poressemotivo,provavelmente,muitasquestesemuitaslacunasaindapermanecemem
relaoavaliaodapersonalidadenomodelodosCGF,emboraessaspossamestarsendoinvestigadas.
Nessesentido,umareflexosefaznecessria.Umapossvellimitaodosresultadosencontradospodeestar
diretamenteligadaseleodosdescritoresutilizados.Umahipteseaserconsideradarefereseaumamaior
amplitudedostermosqueforamutilizadosnasbuscas,deformaqueasuaampliaoeainserodenovos
descritorespoderiatercontribudoparaoaumentononmerodetrabalhosavaliados,deformaqueumanova
busca,maisampla,recomendada.
Osegundodadoanalisadonostrabalhosreferiusequestodaautoria,tendoseinvestigadoafiliao
institucionaldosautores.Olevantamentodessetipodedadojustificasediantedofatoqueelesauxiliamna
compreensodadistribuiodointeressepelatemticaemnossopas,aoapontarpossveisconcentraesou
distribuies.OsdadospodemservisualizadosnaTabela2.

http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167704712011000100006&script=sci_arttext

5/11

29/06/2015

AvaliaoPsicolgicaModelodoscincograndesfatoresdapersonalidade:anlisedepesquisas

Umaprimeiraressalvaficaporcontade,emrazodealgunstrabalhosenvolveremmaisdeumautor,o
nmerototalcontabilizadoultrapassaronmerodetrabalhosavaliados.Oquesepodever,deacordocoma
Tabela2,umnmerorepresentativodepublicaesdeartigosporpesquisadoresvinculadosUniversidade
SoFrancisco(23,58%dostrabalhos),seguidapelaUniversidadeFederaldoRioGrandedoSul(17,82%).Nos
trabalhosoriundosdoscongressos,amesmaconcentraonaUFRGSocorre(18,70%).Contudo,nessetipode
modalidadedecomunicaoaUnBtambmsedestacanonmerodetrabalhosapresentados(13,95%),seguida
daUSF(11,64%).Essaconcentraopodeserinterpretadaquandoseconstataqueosautoresdamaiorparte
dasescalaspublicadassobreomodelodosCGFencontramsevinculadosaessasinstituies.
Notase,ainda,umnmerorazoveldeinstituiesnasquaissepodemencontrarpesquisadoresinteressados
natemtica,vistoque21diferentesinstituiessoencontradasquandoseverificouessetipodeinformao
juntoaostrabalhosapresentadosnocongressoe18nosartigosanalisados,demonstrandoqueosCincoGrandes
FatoresdaPersonalidadetmsidobastantedifundidoseutilizadosemnossopasnaavaliaoda
personalidade,conformeapontamNunes,HutzeNunes(2010)aoafirmaremqueessemodelotemsidousado
emdiversasreas,comoaPsicologiaEducacional,Organizacional,OrientaoVocacional,Clnica,etc.,eem
diferentesregiesdoBrasil,conformevalidaodosinstrumentos,dentreelesaEFN,BFP,eoutros.Como
consequnciadolevantamentodafiliaoinstitucionaldosautores,umterceirolevantamento,dasregiesdo
pasaqueestespertencemfoirealizado.Essaanlisedemonstrouquearegiobrasileiraquemaisapresentou
pesquisadoresquepublicaramartigoseapresentarampesquisasdentrodatemticadosCGFdapersonalidade
aregioSudeste(queconcentra45,1%dosartigose37,6%dostrabalhosemcongresso),seguidadaregioSul
(35,4%e33,4%respectivamente).
UmdadoquechamaaatenorefereseaofatodearegioNortenoapareceremnenhumresultado,assim
comoofatodearegioNordesteaparecercompoucapublicaodeartigos(1artigo).Dentreos23artigos,
somenteumcontoucomparticipaoestrangeira,sendoumacoautoriadeumpesquisadordaUniversidadedo
Quebec.EssaconstataoconfirmaafaladeMarques(2010),segundooqualaparticipaomaisefetivaem
redesinternacionaissejaessencialparaqueosartigosproduzidospelospesquisadoresbrasileirostenhammais
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167704712011000100006&script=sci_arttext

6/11

29/06/2015

AvaliaoPsicolgicaModelodoscincograndesfatoresdapersonalidade:anlisedepesquisas

impacto,vistoqueainserodapesquisabrasileiranocenriomundialencontrasemuitoabaixododesejvel
edopossvel,oquesedeveprincipalmentequestodoidioma.DeacordocomCapelle(citadoporMarques,
2010,p.3)"osartigosbrasileirosconstituem2,12%daspublicaesmundiaisem2008,masrecebemmenos
citaesqueamdiamundial.Comparadocomoutrospaseshaindaescassointercmbioacadmico".
Odadoreferenteconcentraodepesquisaemalgumasregiesrefleteasituaogeraldapesquisaem
psicologianopas,vistoque,segundodadosdaCoordenadoriadeApoioPesquisaCapes
(www.capes.org.br),oBrasilcontahojecom104cursosdepsgraduaoempsicologia,distribudosem64
programas.Dentreeles,27instituiessesituamnaregiosudeste,9naregiosul,6naregiocentrooeste,
11naregionordestee4naregionorte.Umaanlisedosndicespresentesnaspesquisasbrasileiras,
realizadaporMarques(2010),corroboraaconstataoencontradanestetrabalho,desuperioridadedaregio
sudestenonmerodepesquisasepublicaesbrasileiras,situaoquereflete,deumaformageral,asituao
dapesquisanopas.Oautorapontou,porexemplo,queoEstadodeSoPaulo,sozinho,forma48%dos
doutoresbrasileiros,concentra30%dosqueestoematividadedepesquisaeproduz50%dosartigos
publicadosemrevistasindexadas,deformaqueosdadosrevelamadisparidadecomqueaspesquisasso
realizadasemnossopas.Assim,umaconstataointeressantedeveseaobaixonmerodepublicaesfeitas
porpesquisadoresdaregionordeste,umavezque,emnmerosdeprogramasdepsgraduao,essaregio
atingeosegundolugar,emboraacabesendoresponsvelporpequenaparceladostrabalhos.Umapossvel
hipteseexplicativaamparasenacrenadequeessesprogramasnoapresentemlinhasdepesquisaque
abranjamainvestigaodapersonalidade,demaneiraquenovoslevantamentospossamindicarseessa
situaorefereseespecificamentetemticadosCincoGrandesFatoresdaPersonalidadeousepodeser
generalizadaparaaPsicologiadeumaformageral.
Novamente,onmerodeautoresporregiodopasultrapassaonmerodeartigosavaliados,vistoquealguns
trabalhosforamdesenvolvidospormaisdeumautor.Essainformaoacercadonmerodeautorespor
trabalhonosmostraqueamaioriadosartigospublicadosnasbasesdedadosenostrabalhosdocongressofoi
escritopor2autores(47,82%,e46,66%,respectivamente),sendo6onmeromximodeautoresnosartigos
e9autoresnostrabalhosdocongresso,porm,comessesacontecendocomumaporcentagempequena
(8,64%,e6,66%,respectivamente).Chamaaatenoofatodequenenhumartigocomumnicoautorfoi
encontradoesomenteumtrabalhocomumnicoautorfoiapresentadonocongresso.
Emrelaoquestodaautoriamltipla,osautoresacreditamqueofatodotrabalhoserdesenvolvidopor
maisdeumautorpodetornaromesmomaisenriquecido,pordoismotivos.Oprimeiroserefere
complementaodepontosdevista,eosegundopossibilidadedecolaboraodeautoresdediferentes
regiesdopas,deformaapermitirodesenvolvimentodepesquisasquecontemplemumaamostramais
diversificadadapopulaobrasileira.Nessesentido,aspesquisascomomodelodosCGFpodem,inclusive,ser
empregadascomoobjetivodeconfirmaravalidadedomodeloperanteadiversidadeculturalquecompea
realidadedonossopas.NoronhaeVendramini(2003)apontamanecessidadedequeaspesquisas
desenvolvidas,principalmenteaquelasvoltadasaodesenvolvimentodenovosinstrumentos,sejamamparadas
por"padresnacionaisdeconstruoestabelecidosfuturamente,deformaqueasnecessidadesdopasea
diversidadeculturalaquiexistentepossamsercontempladas"(p.181),vistoque,segundoHutzeBandeira
(2003),"tipicamenteasamostrasdepadronizaoselimitamcidadenaqualopesquisadortrabalha,no
refletindodeformaprecisaasoutrasregiesdopas"(p.268).
Estasituao,aindadeacordocomHutzeBandeira(2003),emboralentamente,estsendomodificadapelo
estabelecimentodeparceriasecooperaoentreosdiversoslaboratriosdepesquisa,deformaapermitir
pesquisascomamostrasdevriosestados.Emboraaindanosejamamostrasrepresentativasdapopulao
brasileira,estaprticatemseconstitudocomoumpassoimportantenamelhoriadaqualidadedos
instrumentospsicolgicos.
Diantedessasconstataes,acaracterizaodasamostrasquevmsendoutilizadasnaspesquisassobreoCGF
foirealizadaeindicouqueosadultostmsidootipodeamostramaisenfocadanasduaspesquisas,
representando50,0%dototaldeartigose66,7%dostrabalhosapresentadosemcongresso,juntamentecomos
jovensdeidadeentre13e18anos(47,0%,e27,3%,respectivamente).Aanlisedosdadosaindanosmostra
queestudosquetenhamcomofocoainvestigaodapersonalidadedecrianaseidososnomodeloCGFso
praticamenteinexistentes,tendosidoencontradosomenteumartigoedoistrabalhosnocongressocuja
pesquisatenhasidodesenvolvidacomcrianas,aopassoqueosidososnoconstituramnenhumaamostranos
estudoscitados,apontandoumalacunaparafuturosestudos.
Umadashiptesesexplicativasseamparanaconstataodequeamaioriadosinstrumentaisbrasileiros
encontrasevalidadaparausoemjovenseadultos,nosetendo,atomomento,nenhuminstrumento
especficoparacrianas(emborapesquisasvenhamsendofeitascomuminstrumento,conformepodeser
visualizadonaTabela3).Essaperceporeflete,deumaformageral,asituaogeraldaAvaliaoPsicolgica,
umavezqueamaioriadosinstrumentosdisponveisseconcentranaavaliaodeadolescenteseadultos,
conformeapontamentorealizadoporHutzeBandeira(2003):

http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167704712011000100006&script=sci_arttext

7/11

29/06/2015

AvaliaoPsicolgicaModelodoscincograndesfatoresdapersonalidade:anlisedepesquisas

Humademandaconstanteporpartedospesquisadoresainstrumentosvlidosquepermitama
realizaodecoletadedadosconfiveis,especialmentecomcrianaseadolescentes.(p.270)
Porfim,considerandoqueamaiorpartedostrabalhosencontradoscaracterizaramsecomotrabalhos
empricos,olevantamentodosinstrumentosutilizadosnessaspesquisasfoirealizadoepodeservisualizadana
Tabela4.Paraefeitodeanliseforamconsideradossomenteosinstrumentosqueseembasamnomodelodos
CincoGrandesFatores.Valeenfatizarquevriosestudosfizeramusodemaisdeuminstrumentonasua
metodologia,deformaqueasomaultrapassaonmerodetrabalhosavaliados.

Assim,notasepelaTabela4queoinstrumentomaisutilizadopelosautoresaEFN(31,0%dosartigose
26,4%dostrabalhosnocongresso).EssamaiorfrequnciadousodaEFNpodedeverseaofatodequeesteo
instrumentomaisantigonoBrasildesenvolvidosobestemodelo,tendosidopublicadoem2001.Grandenmero
depesquisastambmforamrealizadasfazendousodaEFS(17,2%dosartigos,e13,2%dostrabalhosdo
congresso)edaEFEx(20,6%dosartigose19,8%dostrabalhosnocongresso).Umaconsideraoimportante
serefereaofatodequeessesinstrumentosutilizadosemmaiornmerodetrabalhoseramosnicos,no
momentodolevantamento,aestarempublicadoseautorizadosparausopeloConselhoFederaldePsicologia,
comexceodoNEOPIR,cujaausnciadepesquisaspodeestarrelacionadaaofatodequeopresente
levantamentoconsiderouostrabalhospublicadosatoanode2009,eaadaptaobrasileirasomentefoi
publicadaem2008,situaoqueprovavelmentenopossibilitoutempohbilparapublicaesdepesquisasque
fizessemusodesseinstrumental.
Tornaseimportantesalientarquealgunsinstrumentosaindanopublicadosvmsendoinvestigados(Escala
FatorialdeRealizao,BigFiveQuestionnaireforChildren,InventriodosCGFdaPersonalidade,BigFive
AdjetivosMarcadoresdaPersonalidadeeEscaladeAberturaExperincia),demonstrandoque,embreve,os
pesquisadorespoderocontarcommaisinstrumentosnasuaprticaavaliativa.Chamaaatenoofatoqueum
dessesinstrumentos,aBateriaFatorialdePersonalidade,emboraaindanotivessesidolanadanaocasioda
ltimaedioavaliadadocongresso,foiresponsvelporumaporcentagemsignificativadetrabalhos
apresentados(19,8%).

ConsideraesFinais
Considerandoqueaanlisedaproduocientficaofereceumparmetrodequalidadeacercadoconhecimento
quevemsendoproduzidoemdeterminadatemtica,osresultadosoriundosdesselevantamentodeartigos
publicadosnasbasesdedadosScieloePepsicedostrabalhosapresentadosnasquatroediesdoCongresso
BrasileirodeAvaliaoPsicolgicamostraramqueoModelodosCincoGrandesFatoresdaPersonalidadevem
ganhandoespaonaspesquisasbrasileirassobrepersonalidadedadooaumento,nosltimosdezanos,no
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167704712011000100006&script=sci_arttext

8/11

29/06/2015

AvaliaoPsicolgicaModelodoscincograndesfatoresdapersonalidade:anlisedepesquisas

nmerodetrabalhosencontradossobreatemtica.Entretanto,secompararmosonmerodepesquisassobre
personalidadenasmesmasbasesconsultadas,veremosque,emrelaoaoscongressos,deumtotalde335
trabalhosqueinvestigavamapersonalidade,somente30deles(8,9%)embasavamsenomodelodosCGF.A
mesmasituaoencontradanasbasesdedados,nasquaisumabuscaapartirdodescritor"personalidade"
retorna,noScielo,umtotalde108artigos,e,aoanalisarquantosdessesutilizamoCGFcomobase,verificase
quesomente9,ouseja,8,3%soembasadosnessateoria.EmrelaoaoPepsic,145soencontradossobre
personalidadedeumaformageral,sendo14deles(9,6%)dentrodessemodelo.Osresultadosapontamparao
fatodequeprovavelmentemuitasquestesemuitaslacunasaindapermanecememrelaoavaliaoda
personalidadenomodelodosCGF,compreensveisdiantedaconstataodequeesseummodeloque
comeouaserinvestigadorecentementenoBrasil(comaprimeirapublicaoencontradanessapesquisaem
1998).
Apesardesuaspesquisasaindaseremincipientes,osachadostmdemonstradoavalidadedasuautilizaona
populaobrasileira,emamostrasdiversificadasefazendousodeinstrumentalvariado,emboraestudos
envolvendoamostradeidososecrianasforampraticamenteinexistentes.Talfatopodesercompreendido
diantedaconstataodequeamaioriadosinstrumentaisbrasileirosencontrasevalidadaparausoemjovense
adultos,nosetendo,atomomento,nenhuminstrumentoespecficoparacrianas,deformaaapontar
lacunasparafuturosestudos,comoodesenvolvimentodepesquisasqueenvolvamampliaodaamostra,
tendocomofocoapersonalidadedeidososecrianas,aavaliaodavalidadedomodeloemdiferentesetapas
davidadoindivduo,entreoutros.Nessesentido,combasenoavanodosestudos,principalmenteaqueles
voltadosvalidaodeinstrumentosbaseadosnestemodelo,serpossvelampliareaprimoraraavaliaoda
personalidadenoBrasil,justificandoasuaimportncia.
Considerandosequeolevantamentodaspesquisasrestringiuseaduasbasesdedadoseaostrabalhos
apresentadosemumcongresso,aampliaodasfontesconsultadasrecomendadaparaquesepossa
visualizardeumaformamaisamplaaproduocientficaempersonalidade,maisespecificamentenomodelo
dosCGF.Emboraasbasesconsultadasapresentemindexadasasrevistasbrasileirasmaisimportantesnarea
depsicologia,certamentealgunstrabalhosnacionaisrepresentativosdareadapersonalidadepodemtersido
excludos,deformaqueumaampliaodessetrabalhorecomendadaafimdequeoutrasbasespossamser
consultadas(citandoseoexemplodaBVSPsi),almdabuscaembasesdetesesedissertaes,paraqueum
panoramamaiscompletopossasertraado.

Referncias
Allport,G.W.(1966).Personalidadepadresedesenvolvimento.SoPaulo:HerderEditoradaUniversidadede
SoPaulo.
Anastasi,A.&Urbina,S.(2000).Testagempsicolgica.7ed.PortoAlegre:ArtesMdicas.
Barroso,S.M.(2010).Avaliaopsicolgica:anlisedaspublicaesdisponveisnaSciELOeBVSPsi.Fractal:
RevistadePsicologia,22(1),141154.
Bariani,I.C.D.,Buin,E.,Barros,R.C.&Escher,C.A.(2004).Psicologiaescolareeducacionalnoensino
superior:anlisedaproduocientfica.PsicologiaEscolareEducacional,8,1727.
Costa,P.T.&McCrae,R.R.(1988).Fromcatalogtoclassification:MurraysneedsandtheFiveFactorModel.
JournalofPersonalityandSocialPsychology,55(2),255265.
Cuperman,R.&Ickes,W.(2009).BigFivepredictorsofbehaviorandperceptionsininitialdyadicinteractions:
personalitysimilarityhelpsextravertsandintroverts,buthurts"disagreeables".JournalofPersonalityand
SocialPsychology,97(4),667684.
FloresMendoza,C.(2008).InventriodePersonalidadeNEORevisadoNEOPIRManual.SoPaulo:Vetor.
Garcia,L.F.(2006).Teoriaspsicomtricasdapersonalidade.EmC.E.FloresMendoza&R.Colom(Orgs.),
Introduopsicologiadasdiferenasindividuais(pp.219242).PortoAlegre:Artmed.
Hutz,C.S.&Bandeira,D.R.(2003).AvaliaopsicolgicanoBrasil:situaoatualedesafiosparaofuturo.
EmO.H.Yamamoto,&V.V.Gouveia.Construindoapsicologiabrasileira:Desafiosdacinciaeprtica
psicolgica(pp.261277).SoPaulo:CasadoPsiclogo.
Hutz,C.S.&Nunes,C.H.S.S.(2001).EscalaFatorialdeNeuroticismo.SoPaulo:CasadoPsiclogo.
Hutz,C.S.Nunes,C.H.S.S.Silveira,A.D.Serra,J.Anton,M.&Wieczorek,L.S.(1998).Odesenvolvimento
demarcadoresparaaavaliaodapersonalidadenomodelodosCincoGrandesFatores.Psicologia:Reflexoe
Crtica,11,395409.
Joly,M.C.R.A.,Martins,R.X.,AbreuM.C.,Souza,P.R.R.&Cozza,H.F.P.(2004).Anlisedaproduo
cientficaemavaliaopsicolgicainformatizada.PortoAlegre:AvaliaoPsicolgica,3(2),p.121129.
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167704712011000100006&script=sci_arttext

9/11

29/06/2015

AvaliaoPsicolgicaModelodoscincograndesfatoresdapersonalidade:anlisedepesquisas

Laak,J.T.(1996).LasCincoGrandesDimensionesdeLaPersonalidad.RevistadePsicologadeLaPUCP.14
(2),129171.
Lustoza,R.Z.,Oliveira,K.L.&Mello,B.N.(2010).Produocientficanocontextopsicanaltico.PsicoUSF,
15(2),161169.
Mis,L.&Leta,J.Operfildacinciabrasileira.RiodeJaneiro:UFRJ,1996.
Marques,F.(2010).AcontribuiodeSoPaulo.PesquisaFAPESP,171,2935.
McCrae,R.R.(1993).Opennestoexperienceasabasicdimensionofpersonality.Imagination,Cognitionand
Personality,13,3955.
McCrae,R.R.&Costa,P.T.,Jr.(1997).Personalitytraitstructureasahumanuniversal.American
Psychologist,52,509516.
Noronha,A.P.P.&Fernandes,D.C.(2008).Estresselaboral:Anlisedaproduocientficabrasileirana
SciELOeBVSPsi.Fractal,20(2),p.491501.
Noronha,A.P.P.&Vendramini,C.M.M.(2003).Parmetrospsicomtricos:Estudocomparativoentretestesde
intelignciaedepersonalidade.PsicologiaReflexoeCrtica,16(1),177182.
Nunes,C.H.S.S.&Hutz,C.S.(2002).OmodelodosCincoGrandesFatoresdePersonalidade.EmR.Primi
(Org.),Temasemavaliaopsicolgica(pp.4049).SoPaulo:CasadoPsiclogo.
Nunes,C.H.S.S.&Hutz,C.S.(2007a).EscalaFatorialdeExtroversoManualtcnico.SoPaulo:Casado
Psiclogo.
Nunes,C.H.S.S.&Hutz,C.S.(2007b).EscalaFatorialdeSocializaoManualtcnico.SoPaulo:Casado
Psiclogo.
Nunes,C.H.S.Hutz,C.S.&Giacomoni,C.H.(2009).Associaoentrebemestarsubjetivoepersonalidadeno
modelodoscincograndesfatores.Avaliao.Psicolgica,8(1),99108.
Nunes,C.H.S.S.Hutz,C.S.&Nunes,M.F.O.(2010).BateriaFatorialdePersonalidade(BFP):Manual
tcnico.SoPaulo:CasadoPsiclogo.
Pacheco,L.&Sisto,F.F.(2003).Aprendizagemporinteraoetraosdepersonalidade.PsicologiaEscolare
Educacional,7(1),6976.
Pervin,L.A.&John,O.P.(2004).Personalidade:Teoriaepesquisa.Trad.RonaldoCataldoCosta,8ed.Porto
Alegre:Artmed.
Pimentel,C.E.&Donnell,E.D.O.P.(2008).Arelaodaprefernciamusicalcomoscincograndesfatoresda
personalidade.PsicologiaCinciaeProfisso,28(4),696713.
Prinzie,P.Dekovic,M.Reijntjes,A.H.A.Stams,G.J.J.M.&Belsky,J.(2009).TheRelationsBetweenParents
BigFivePersonalityFactorsandParenting:AMetaAnalyticReview.JournalofPersonalityandSocial
Psychology,97(2),351362.
Rebollo,I.&Harris,J.R.(2006).Genes,ambienteepersonalidade.InC.E.FloresMendoza&R.Colom(Orgs.).
IntroduoPsicologiadasdiferenasindividuais(pp.300322).PortoAlegre:Artmed.
Santos,A.A.A.Oliveira,L.K.Joly,M.C.R.A.&Suehiro,A.C.B.(2003).ICongressoNacionalde"Psicologia
CinciaeProfisso":Oquetemsidofeitonapsicologiaeducacional.PsicologiaEscolareEducacional,7,135
144.
Silva,R.S.Schlottfeldt,G.,Rozenberg,M.P.Santos,M.T.&Lel,A.J.(2007).Replicabilidadedomodelodos
CincoGrandesFatoresemmedidasdepersonalidade.MosaicoEstudosemPsicologia,1(1),3749.
Sisto,F.F.&Oliveira,A.F.(2007).Traosdepersonalidadeeagressividade:Umestudodeevidnciade
validade.Psic,8(1),8999.
Trentini,C.M.,Hutz,C.S.,Bandeira,D.R.,Teixeira,M.A.P.,Gonalves,M.T.A.&ThomazoniA.R.(2009).
CorrelaesentreaEFNEscalaFatorialdeNeuroticismoeoIFPInventrioFatorialdePersonalidade.
AvaliaoPsicolgica,8(2),209217.
Urquijo,S.(2001).Modeloscircumplexosdapersonalidade.EmF.F.Sisto,E.T.B.Sbardelini&R.Primi.
(Orgs.),Contextosequestesdaavaliaopsicolgica(pp.3149).SoPaulo:CasadoPsiclogo.
Vasconcellos,S.J.L.&Hutz,C.S.(2008).Construoevalidaodeumaescaladeaberturaexperincia.
AvaliaoPsicolgica,7(2),135141.
Witter,G.P.(1999).Metacinciaeleitura.EmG.P.Witter(Org.),Leitura:Textosepesquisas.(pp.1322).
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167704712011000100006&script=sci_arttext

10/11

29/06/2015

AvaliaoPsicolgicaModelodoscincograndesfatoresdapersonalidade:anlisedepesquisas

Campinas:Alnea.
Witter,G.P.(2003).Professorestresse:Anlisedaproduocientfica.PsicologiaEscolareEducacional,7,33
46.
Yamamoto,O.H.,Souza,C.C.&Yamamoto,M.E.(1999).Aproduocientficanapsicologia:Umaanlisedos
peridicosbrasileirosde19901997.PsicologiaReflexoeCrtica,12,549565.

Recebidoemjunhode2010
Reformuladoemnovembrode2010
Aceitoemmaiode2011

Sobreosautores:
IzabellaBritoSilva:mestrandadocursodepsgraduaoemPsicologiadaPUCCampinas,bolsistaCapes.
TatianadeCssiaNakano:docentedoCursodePsGraduaoStrictoSensuemPsicologiadaPUCCampinas.

1Endereoparacorrespondncia:

R.Jasmim,750,Ed.RioTmisa,apto.114,BairroChcaraPrimavera,CampinasSP,CEP130875460.
Email:izabella_brito@hotmail.com

Todoocontedodesteperidico,excetoondeestidentificado,estlicenciadosobumaLicenaCreativeCommons

InstitutoBrasileirodeAvaliaoPsicolgica.UFRGS

R.AlexandreRodriguesBarbosa,45Centro
13215900ItatibaSPBrasil
revista@ibapnet.org.br

http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167704712011000100006&script=sci_arttext

11/11

You might also like