Szczygie Mariusz

Laska nebeska

Spis treci
Cakiem zwyczajny powszedni dzie 9
Co ukry przed Polakami bufetowy z Borwkowej Gry 17
wirus niezomny 121
Hamburger z krwi Kafki 133
Faszywa poldwica 145

Laska nebeska
- z czeskiego w dosownym tumaczeniu mio niebiaska", ale poniewa nie musi mie nic
wsplnego z Bogiem, wol tumaczenie mio nie z tej ziemi". Jest to zwizek dwch sw, ktre
dziki swojemu brzmieniu i skojarzeniom mog wprowadzi Polaka w dobry nastrj, nawet gdy nie
wie, e chodzi o mio. Mam nadziej, e cay ten zbir tekstw, zwaszcza felietonw, stworzonych
niejako na marginesach czeskich ksiek, a zilustrowany zdjciami mojego ulubionego fotografa,
wprowadzi Pastwa w dobry nastrj.
Zreszt mam czasem wraenie, e po to wanie zostali wymyleni Czesi. eby wprowadza Polakw
w dobry nastrj.
7
CAKIEM ZWYCZAJNY POWSZEDNI DZIE
Pierwsza zwrotka koczy si fraz,
e ten zwyczajny dzie w tym bajkowym
miecie wicej czaru ma ni pikny sen
CZE 1

Byo to wiosn 2000 roku i wszystko, co przeywaem w Pradze, byo po raz pierwszy. Take pierwszy
koncert jazzowy, w klubie U Stare Pani, gdzie z recitalem wystpia prawdziwa stara pani - Vlasta
Pruchova. Miaa wtedy 74 lata, zmara sze lat pniej. piewaa gosem Murzyna z Nowego
Orleanu, ale subtelnie. W jej gosie sycha byo cae jej ycie. Kiedy zapiewaa Cry Me a River"
postanowiem, e wykonanie tej piosenki przez wokalist przed siedemdziesitk od tego momentu
bd uznawa za przestpstwo (Michaela Buble i Dian Krall ju trzymam w moim wizieniu).
Powiedziaa mi (trzy lata pniej, gdy ju mwiem po czesku), e jej gos brzmi tak od papierosw.
- A duo pani palia? - spytaem gupio, bo nie wiedziaem, co powiedzie. Skoro od papierosw, to
musiaa duo pali.
- W ogle nie paliam - odpara. - To od papierosw, ktrych nigdy nie paliam. piewaam w strasznie
zadymionych klubach w Chicago.
U Stare Pani wykonaa jeden z niewielu oryginalnych czeskich swingowych kawakw - Docela vedni
obyejny den" (Cakiem powszedni zwyczajny dzie), ktry wpad mi od razu w ucho. Piosenka
opowiada o nastroju miasta o wp do szstej wieczorem,
11
kiedy zaczynaj wieci neony, a pierwsza zwrotka koczy si fraz, e ten zwyczajny dzie w tym
bajkowym miecie wicej czaru ma ni pikny sen.
I wanie o tym s zdjcia Frantika Dostaa.
May album z jego zdjciami by pierwsz ksik, ktr kupiem w Czechach (fotograficzn, bo nie
znaem jzyka). Mia tytu Praha zezadu" czyli Praga od tyu".
Fotograf Dosta jest w wieku moich rodzicw, urodzi si w 1938 r., by mistrzem kraju wskoku wzwy
(1954), nie skoczy adnej szkoy fotograficznej i jak podkrela - by dzieckiem ulicy. Do emerytury
pracowa jako konstruktor tokarek.
Poniewa polscy czytelnicy nie mieli z jego zdjciami do czynienia, pomylaem, e idealnie wpisz si
w moje teksty oraz e s najlepsz ilustracj nastroju, w ktry moe nas wprawi brzmienie dwch
sw z tytuu tej ksiki. A poniewa nie znam bliej pana Dostaa - widzielimy si tylko raz na
targach ksiki w Pradze - poprosiem, eby dokoczy kilka rozpocztych zda.
Dokoczy, a ja cytuj bez poprawek:
- Kiedy id po ulicy...
- .. .uwaam, ebym nie wdepn w psie ajno. Ale i tak bardziej przygldam si ludziom, ktrzy
chcieliby gdzie znale zoty skarb. Tylko e ci ludzie szukaj skarbu po przeciwnej stronie wzgrza
ni ta, po ktrej to zoto naprawd jest. Za pomoc aparatu api tylko przelotne chwile, dlatego e s
one, w przeciwiestwie do wszystkich kosztownych rzeczy, najpikniejsze na wiecie. Przygldam si
na przykad mczynie, ktry w jednej rce trzyma laptopa, w drugiej niesie arbuza i chce sobie
kupi gazet. Wtedy czekam na swj moment, na to, co ten czowiek zrobi z arbuzem...

12
-Bez miechu nie ma...
- ., .ycia. To wanie on jest w stanie zastpi nawet lekarstwa zapisane przez lekarza. Czowiek jest
w o wiele lepszym pooeniu, gdy siedzi w drewnianej ruderze, w ktrej si wszyscy miej, ni gdy
tkwi w trzypitrowej willi, w ktrej wszyscy pacz. Szczery miech jest te wicej wart ni wszelkie
gadanie o demokracji. Dlatego e miech sprawia, e czowiek jest o wiele bardziej wolny. Poza tym
miech jest naszym oparciem i daje nam przewag nad gupot. Czowiek, ktry potrafi si mia
rwnie sam z siebie, jest w jeszcze lepszej sytuacji.
- Kiedy ludzie...
- ...tak si nie spieszyli i mieli dla siebie wicej czasu. Brak popiechu si celebrowao, a gdy ludzie
mijali si na ulicy, umieli si jeszcze sobie kania. Wyszukuj to, co byo kiedy, i ciesz si z radoci
odkrywania tych przelotnych, ale piknych i wesoych chwil, ktre prbuj na obrazkach przekaza
innym. Czowiek wcale nie musi przeywa wielkich rzeczy. Wystarczy obserwowa wiat wok
siebie oraz nauczy si cierpliwoci i pokory. W kocu pokora jest kluczem do wiata. Zarwno
kiedy, jak i dzi, pord palcej aktualnoci.
-Dzi...
- .. .obudziem si, a przez okno do mojego pokoju napywao wiee powietrze po nocnym deszczu.
Chciabym, eby dzi" byo te jutro, pojutrze, a nawet i za pi lat. Bowiem szacunek do ycia
narasta we mnie do ogromnych rozmiarw i wprawia mnie w nieprawdopodobne zdumienie. Potrafi
mnie nawet wygoni na ulic, abym te ja sam, na swojej wasnej skrze, poczu kolejne krople
deszczu...
14
- ycie jest...
- .. .darem, a czasem jest nie najlepsz wizytwk czowieka. Wtedy gdy tego ycia nie szanuje.
Swoimi zwyczajnymi obrazkami staram si zwraca do ludzi: Ludzie, zatrzymajcie si! Przecie to
jestecie wy, to wy si tak zachowujecie, to wy uganiacie si za czym niewanym. Ja chc wam tylko
sprawi rado". wiat i ycie wok nas nigdy nie bd doskonae, tak samo jak czowiek, ale rwnie
drobiazgami mona to ulepsza. Rwnie pomimo, e jestemy nieustannie karmieni idiotyzmami i
przy-gupi reklam, ktra zdoa ukatrupi nawet prawd. Zdoa nawet zgadzi samo ycie, gdy
czowiek w samochodzie rozbije si o przydrony billboard. Wychowaem si na ulicy i mam nadziej,
e za bardzo nie filozofuj, ale tak to czuj. Czasami z tego powodu nie jest mi do miechu, ale tak ju
wyglda to nieszczsne ycie. Czasami bywa pieskie. Cho waciwie pies nie zawsze jest taki zy...

CD UKRY PRZED POLAKAMI BUFETOWY

Z BORWKOWEJ CRY
Z ksigek zapamituj tylko pojedyncze
zdania i potem zaczynaj one y
w mojej gowie ju wasnym yciem
CZE5L 2
M ubieg sobot pan Zdenek Strnadel z umperku, korzystajc z piknej pogody, wyprawi si w
Gry Zote, gdzie na szczycie Borwkowej Gry wszed do wiey widokowej, skd rozpociera si
widok na polsk i czesk stron. Obok wiey, ju na terytorium Czech, znajduje si bufet, dalej tablica
upamitniajca Solidarno Polsko-Czesk i ksidza z pobliskiego Gieratowa, ktry Solidarno
popiera. W bufecie paci si zotymi i koronami, a na cianie widniej cytaty w obu jzykach.
Bufetowy Czech kadego dnia aktualizuje informacj, kto ma dzi w Czechach i Polsce imieniny.
Poniewa pan Zdenek by tam ju ktry raz, w ostatni sobot bufetowy zaprosi go na zaplecze i
pokaza tablic z dwujzycznym napisem, ktr na wielokrotne proby polskich turystw musia
cign ze ciany i schowa.
Pan Zdenek Strnadel spyta mnie w mailu, czy chc zna tre tego napisu. Jeli potwierdz, e jestem
gotowy dowiedzie si, co tak przeraa moich rodakw, to moe mi przysa.
Nie mogem doczeka si ujawnienia, c Polacy chc ukry sami przed sob.
Nastpnego dnia pan Zdenek przysa mi tre napisu (Pastwo jeszcze maj szans, eby odoy ten
felieton i nie czyta).
19
Jeli jestecie gotowi, to cytuj: DOPKI YJESZ, JEDZ I PIJ. PO MIERCI JU NIE BDZIESZ MIE
ADNEJ RADOCI".
Szukaem takiej wanie sceny czy anegdoty, ktra oddawaaby ducha czeskiej literatury. Moe
nieprecyzyjnie si wyraziem. Literatura czeska to przecie i literatura psychologiczna, i metafizyczna,
i wypoczynkowa, i patriotyczna, i eksperymentalna, i katolicka nawet. Trudno bez lku przed
wyksztaconymi bohe-mistami w dwch zdaniach nazwa jej ducha. Powiem wic inaczej: szukaem
czego, co oddaoby ducha czeskiej literatury - tak jak go czuj Polacy. Obrazka, ktry zawarby to,
czego w ksikach naszych ssiadw akniemy.
I pan Zdenek bardzo mi uatwi zadanie.
Literatura czeska kocha szczeg, ycie i zwykego czowieka. Uszlachetnia zwyczajne. Hrabal w
Obsugiwaem angielskiego krla" opisuje niejakiego Tond, ktry zzibnitym na mrozie
przekupkom niesie z hotelu gorce flaczki w garnku. Pisze o nim, e niesie garnek w taki sposb, jakby
nis w tych flaczkach wasne serce. Ludzkie serce we flaczkach, posiekane i przyrzdzone na cebulce
z papryk".

A propos serca, to u Oty Pavla w mierci piknych saren" nad Potokiem Skrzywaskim mieszka
emerytowany gajowy pan Karol Kalous, ktry mia serce tak dobre, e nikomu go nigdy nie okazywa.
Wracajc do napisu ukrytego za barem. To wysysanie uroku z pospolitoci ycia, widoczne zarwno w
czeskiej literaturze, jak i filmie, musi mie - moim zdaniem - rdo w braku Boga i braku perspektywy
wiecznej. Mamy jedno ycie, pozagrobowego nie bdzie, wic trzeba je maksymalnie wyzyska i
doceni. Wydaje mi si, e to wanie w czeskiej literaturze lubi Polacy.
21
Wiem, moe to zbytnie uoglnienie. Ale nawet Kafka nie umyka przed uoglnieniami, wyznajc na
przykad: Lubi Amerykanw, bo s zdrowi i optymistyczni". Bez uoglnie, prosz Pastwa, nasze
ycie byoby yciem na bagnie.
Powtrz wic, e literatura czeska jest o tym, co schowa bufetowy z Borwkowej Gry.
We wspomnianej ksice Obsugiwaem angielskiego krla" poznajemy zot zasad przetrwania. Po
pierwsze - nic nie widziae i nic nie syszae, po drugie - wszystko widziae i wszystko syszae. To
powie o sposobie na przeycie, innym ni sposb polski. A zarazem jedna z najodwaniejszych i
najbardziej szczerych czeskich ksiek. Bo jest o tym - jak w wywiadzie dla Gazety Wyborczej"
stwierdzi Jffi Menzel, ktry sfilmowa powie - e sawy nie przynosi Czechom to, e gdzie
panowali. Saw przynosi im to, e komu usugiwali.
Literatura czeska ma jeszcze jedn waciwo, ktra mi imponuje: szczero i odwag w
pokazywaniu narodu czeskiego z niezbyt chlubnej strony. Zawsze zastanawiam si, czy odwaga
Gombrowicza nie bya aby odwag stricte argentysk. Czy starczyoby mu jej, gdyby o swoim
drugorzdnym narodzie" pisa i drukowa w Warszawie? Czeskich pisarzy o gombrowiczow-skiej
odwadze drwienia byo wielu. Jednak drwili, pozostajc na miejscu, naraeni na konsekwencje.
Inna rozprawa o konformizmie, Palacz zwok" - powie La-dislava Fuksa z 1967 roku - opowiada o
dyrektorze krematorium panu Karolu Kopfrkinglu, ktry ze swoim gobim charakterem od
uwielbienia dla pacyfizmu przechodzi do uwielbienia dla hitleryzmu. A postanawia przesta by
Czechem i zostaje Niemcem. eby dostosowa si do wymaga nowych czasw (koniec
22
lat 30.), najpierw zabija swoj on pkrwi ydwk, a potem crk i syna. Pan Kopfrkingl, ktry
najczciej zwraca si do innych z umiechem, a jego ulubione sowa to czuo" i delikatno" w
rnych wariantach, mwi w duchu do ciaa ony: Uratowaem ci, droga, przed cierpieniem, ktre
by ci czekao. Jak ty by, aniele, z t swoj krwi cierpiaa w nowym, szczliwym, sprawiedliwym
wiecie".
Kady czowiek bdzie potworem, tylko trzeba mu da szans. To chce nam powiedzie Fuks, i to kilka
lat przed synnym eksperymentem Zimbardo.
Filmow adaptacj Palacza zwok" (czy to aby nie najlepszy film wiata?) pokazywano w Pradze na
przegldzie Psychofilm w sekcji, ktrej nazw przeczytaem z oczami jak pi zotych. Nazywaa si
Blaski i cienie konformizmu". Do gowy mi nie przyszo, e konformizm moe mie swoje blaski".

Jest pewna yciowa prawda, ktr poznaem, korzystajc z psychoterapii, za milionom Czechw
podpowiada j od stu lat ich wasna literatura. Prawd ow wyraa jedno zdanie: Jeli czego nie da
si ukry, naucz si o tym mwi".
Wydawnictwo Agora zaproponowao mi projekt, w ktrym do 17 ksiek z serii Literatura czeska"
miabym napisa 17 felietonw. Z ksiek zapamituj tylko pojedyncze zdania i potem zaczynaj one
y w mojej gowie ju wasnym yciem. Felietony te s wic tylko improwizacj na temat danej
ksiki, swoistym jam session, gdzie pojawiaj si czasem zupenie nieoczekiwane motywy.
O tym, jak ma pani l/ondrakni/ej nikogo nie obsugiwa
[BohumilHrabal, Obsugiwaem angielskiego krla" tum. Jan Stachowski]
Obsugiwaem angielskiego krla" opowiada o facecie, ktry nigdy nie mia przyjemnoci spotka si
z wasnym honorem. W kocu tak si z nim mija, e ujrza samego siebie, jak wisi na pierwszej
Jatami, i to nie powieszony przez kogo, tylko wasnorcznie.
Kiedy reyser Jffi Menzel sfilmowa t powie, wyzna, e nakrci film o ukadaniu si z
totalitaryzmem. Bo jak ju nadmieniaem, jego zdaniem to film o Czechach, ktrzy s urodzonymi
lokajami i staraj si przypodoba silniejszym. Poniewa posiadam du kolekcj Czechw, ktrzy
lokajami nie s, chciaem opowiedzie o jeszcze jednym. To mczyzna, ktry tak broni honoru swojej
ony, e w jego imieniu wypowiedzia nawet wojn.
Jego ona - piosenkarka Helena Vondrakova - kadego dnia dowiaduje si z tabloidw czego
nowego na wasny temat. Na przykad moe zobaczy siebie, jak wysiada z samochodu w penym
socu i bez makijau, z wyjtkowo widocznymi zmarszczkami, i czyta podpis, eby z wychodzeniem
na ulic daa sobie spokj (Babciu, ju do!"). Albo e zapacia za aresztowanego ma milionow
kaucj, podczas gdy w czasie rzekomego aresztowania obo24
je leeli na trawniku przed domem. Kiedy gwiazda miaa operacj na ginekologii, tabloidy dowodziy,
e maj prawo zajrze jej midzy nogi, bo chodzi o nasz Helenk"
M Heleny biznesmen Martin Micha wprawdzie nie czyta Derridy, ktry twierdzi, e jeli nie jest
przestrzegane prawo do tajemnicy, to yjemy w przestrzeni totalitarnej, ale czynnie totalitaryzmowi
si przeciwstawi. Zatrudni detektyww i resear-cherw. Zdoby potrzebne dowody i zaoy w
internecie Galeri Zakamacw (www.galerieprolhanych.cz).
Prezentuje tam wszystkich dziennikarzy tabloidw, ktrzy kamali na temat Vondrakovej, i robi to w
taki sam sposb, jak oni pokazuj jego on. Jeli dziennikarki maj nadwag, grube nogi, zawsze
tust cer i nieumyte wosy - fotografie zostay tak dobrane, eby te atrybuty byy widoczne. Na
przykadzie tej galerii mona uczy o klasycznych teoriach seksistowskich. Spjrzmy na twarz tej
kobiety, chocia nie wiadomo, co to waciwie jest..." - zastanawia si nad jedn z dziennikarek.
Wyciga na wierzch ich alkoholizm, obarstwo, nimfomani, zodziejstwo (ukrada dwa kurze udka").
O jednej z nich dowiadujemy si, e leaa ju pod wszystkim poza tramwajem.

Po lekturze strony natychmiast zgosili si ludzie, ktrzy chcieli podzieli si swoj wiedz o
dziennikarzach z galerii, na przykad takswkarz, ktremu jedna z redaktorek zwymiotowaa na
siedzenie w samochodzie.
W galerii widnieje dwch mczyzn. S (zdaniem Martina Michaa) par w yciu prywatnym i nie
obyo si bez informacji o potuczonych w ramach maeskich bjek talerzach. Jeden z nich jest
byym policjantem, ktry zosta dziennikarzem (w podstawwce nikt nie chcia siedzie z nim w
awce, bo zawsze
26
kogo namwi do czego zego, po czym natychmiast na niego donosi), drugi jest anorektykiem z
niespaconymi kredytami.
Tego mona si dowiedzie ze strony, ktra broni honoru kobiety. Teraz zrozumiaem, co znacz
sowa jednej z piosenek Heleny, e tylko czyn sprawia, e jeste mczyzn".
Niestety, z honorem pana Martina Michaa mam take kopot.
Kto czyta mj Gottland", zna posta Marty Kubiovej - piosenkarki, ktra do 1968 r. wystpowaa w
duecie z Helen, a jej Modlitwa dla Marty" staa si hymnem Sierpnia 1968, kiedy zaprzyjanione
armie najechay kraj. Pani Marta to symbol antykomunistycznego oporu, dziaaczka praw czowieka i,
jak si kto wietnie wyrazi, dowd na to, e brana rozrywkowa zatrudnia nie tylko pmzgi. Reim
zabroni jej wystpw na 20 lat, a wiele jej nagra radiowych z premedytacj skasowano. I dzi
Martin Micha, m jej koleanki, ktrej reim niczego nie zabroni, w powanej rozmowie dla
najwikszego sowackiego dziennika Sme" twierdzi, e nie wie, czy Kubiova czegokolwiek dla
swojego narodu dokonaa.
Udowodnia, e bolszewik nie jest w stanie upokorzy kadego" - precyzuje redaktor. Nie wiem, czy
akurat Kubiova i Havel s tymi waciwymi wzorami - mwi m Heleny Vondrakovej. - To bya jej
osobista decyzja, ja adnego dokonania dla narodu w tym nie widz".
Jak pastwo widz, z honorem sprawa nie jest prosta. Nawet bronic wasnego, bardzo atwo
podepta cudzy. A moe o to wanie chodzi?

O tym, e ycie mona przey jak wito

[Ota Pavel, mier piknych saren", tum. Andrzej Czcibor-PiotrowskiiJzefWaczkw]
1.
T ksik podarowaem ju 24 osobom. Wrd nich byli i policjant, i sprztaczka, i pani profesor, i
syn brata ciotecznego. Rok temu skoczy technikum. Kiedy zobaczy biblioteczk u mnie w domu, to
po wykonaniu klasyka gatunku (Przeczytae w-sz--y-s-t-k-i-e te ksiki?"), zwierzy si, e nie
przeczyta nigdy adnej. Ca szko przey na brykach. - Moe i bym przeczyta jak - powiedzia ale jedn z zabaw kolegw u mnie w szkole byo omieszanie kadego, kto prbuje czyta: ale cienias,
ale peda, ksik czyta!

- Dlaczego zacze czyta ksiki? - spyta mnie nagle i uwaam, e byo to najciekawsze pytanie,
jakie mi kto zada w yciu.
- Bo wydawao mi si, e one s mdrzejsze od ludzi, ktrych wtedy znaem.
- No to pole mi jak na pocztek.
No i tak jak innym, daem mu mier piknych saren", ten mj typ typw.
28

Obdarowani oddzwaniali oszoomieni. To najbardziej antydepresyjna ksika wiata" - powtarzali

(poza synem brata, bo on nie mia porwnania).
2.
Napisa j Ota Pavel - reporter sportowy. Syn yda i katoliczki, ktry nie trafi jak ojciec i dwaj bracia
do Auschwitz, bo by za may i przez roztargnienie ojca nieobrzezany. Tu przed wejciem Niemcw
do Czechosowacji mama zamwia bilety na statek do Kanady, ale tata postanowi, e nie opuszcz
czeskiej ziemi, tylko wyjad z Pragi do rodzinnego Busztegradu koo Kladna i tam przeczekaj wojn.
Jego nard tyle stuleci szuka swojej ojczyzny i kiedy jego rodzina znalaza j wreszcie na wasn rk,
miaaby j nagle opuci?
Ojciec Leo Popper by marzycielem i rekordzist wiata w ob-nonej sprzeday elektroluksw.
Uwielbia wod i wdkowanie, a swoje ycie umia przeywa jak wito. I o nim przede wszystkim
opowiada mier piknych saren" - wydawana najczciej razem z Jak spotkaem si z rybami". Bo
ryby to namitno ojca i braci. Ju na samym pocztku okupacji zabrano mojemu tatusiowi
busztegradzki staw. - Po co yd ma hodowa karpie - przekonywa go starosta. Dolny staw w
Busztegradzie ju od dawien dawna by mioci mojego tatusia, kocha si w nim jak w dziewczynie"
- zacz rozdzia Karpie dla Wehrmachtu".
Nie by to staw z szeleszczcym tatarakiem na brzegach, ale przyzwoity staw w rodku miasta.
Jednake tatu ju jako malec pywa po tym stawie w balii, tak jak przed nim pywali tam w balii
jego tatu, dziadek i pradziad, czyy go wic ze stawem
29
jakie wizi rodzinne". Chodzi jego brzegiem i karmi karpie jak kury kajzerkami z torebki.
3.
W ubieg sobot pojechaem specjalnie dla Pastwa do Busz-tegradu, eby obejrze muzeum
zmarego w wieku 43 lat Oty Pavla, a waciwie izb pamici, jak zorganizowano niedaleko domu
Popperw. W innym domu, bo w oryginalnym dzisiejsi waciciele pono nie chcieli traci pokoju
stoowego.

Na biurku, przewiezionym z praskiego mieszkania pisarza, pod szkem wci ley napisana jego rk
kartka: Chciabym mie w yciu tyle pienidzy, eby mi zostao zawsze na kwiaty na moje biurko
(stycze 1970)".
Wrd wielu zdj - zdjcie z olimpiady w Innsbrucku, ktr w 1964 roku jako sprawozdawca
sportowy relacjonowa: trzech mczyzn w zimowych czapkach idzie ulic, widzimy ich od tyu, jeden
z nich z torb sportow w doni oglda si niepewnie za siebie. I podpis ony: Ota w Innsbrucku by
przekonany, e zobaczy Martina Bormana, i bardzo chcia pomc w jego ujciu. Czu si
przeladowany i wci si odwraca, eby sprawdzi, kto za nim idzie". Kilka dni po wykonaniu tego
zdjcia Pavel uciek sprzed autokaru, ktrym ekipa reprezentantw miaa wraca do Czechosowacji.
Zatrzymano go, gdy podpali stodo za Innsbruckiem, bo chcia uratowa miasto.
Potem dwa zdjcia i jedna kolejka do ksigarni. Bya tak duga, e trzeba byo j sfotografowa na
dwa razy. To kolejka po jego pierwsz ksik z reportaami o sportowcach - tak wzruszajcymi, e
przy ich czytaniu pono pakali nawet sami opisywani - i podpis, e zdjcia kolejki zrobiono, eby
wysa
31
mu je do szpitala jako element terapii. Tam dosta od psychiatry zeszyt i dugopis - i tak wszed do
literatury. Mwi potem, e dziki pisaniu znw stawa si chopcem, bezpiecznym przy boku taty.
Umie si cieszy. Ze wszystkiego. Nie oczekiwa, e w przyszoci zdarzy si co, co bdzie
prawdziwe. Moliwe bowiem, e prawdziwe przychodzi wanie teraz, a w przyszoci nic
pikniejszego ju nie nadejdzie" - zanotowaem sobie cytat ze ciany z fotografiami, bo najlepiej
oddaje on ducha czeskiej literatury. Pomylaem te, e najbardziej antydepresyjn ksik wiata
mg napisa tylko wizie depresji.
4.
Wyszedem z muzeum, eby pozna Busztegrad bliej. Wia chodny, niemiy wiatr. Szybko odkryem,
e literatura przybraa w tym miasteczku form autentycznego ycia. A ono spenio moje
oczekiwania. Przy dolnym stawie staa tablica informujca, e stawy zostay stworzone dla
przyjemnoci obywateli. Byo wczesne popoudnie, midzy stawami na grobli trwa festyn pod
hasem Midzy stawami". Graa muzyka, ludzie byli pogodni mimo ciemnych chmur, sprzedawano
ryby i kiebasy, a mczyzna o wygldzie rzenika, ktry prowadzi zabaw, nagle powiedzia przez
mikrofon do publicznoci:
- Czuj si zaszczycony, e mog powita... - zatrzymaem si zaciekawiony, jak person przedstawi
konferansjer, pomylaem, e pewnie miejscowe wadze, ale on dokoczy zdanie tak zaskakujco,
uywajc takiego zdrobnienia na okrelenie gocia, ktry go zaszczyca, e powitanie to wydao mi si
najbardziej seksownym zdaniem, jakie usyszaem z ust mczyzny: - ...sonko! - dokoczy.
32
Bo zza chmury wanie owietlio nas jasnote wiato.
Ludzie po zjedzeniu ryb i kiebas podali do otwartej dwa dni wczeniej Kawiarni dla Wczeniej
Urodzonych (przy domu starcw), a ja zaczem obchodzi dolny staw, w ktrym Leo Popper pywa

w balii, i oddala si od tumu na grobli. Z naprzeciwka sza pani po pidziesitce w czarnym

skrzanym paszczu, pchajc dziecicy wzek.
- Dzie dobry - powitaa mnie. Odpowiedziaem tym samym i poszedem dalej. Jednak jej dziwne
zachowanie nie dawao mi spokoju, postanowiem wic zawrci.
- Przepraszam, ale dlaczego powiedziaa mi pani Dzie dobry"?
- Dlatego, e nie jestem tutejsza - odpara.
- Naprawd? - spytaem zbity z tropu.
- Przyjechaam rano z Pragi do crki i zicia - wyjania rzeczowo.
- No ale skoro pani nie jest tutejsza - nie dawaem za wygran - to po co mwi pani ludziom Dzie
dobry"?
- No bo ja wanie chc by tutejsza.
Doszlimy do zicia w roboczych i poplamionych bia farb ogrodniczkach (mimo niedzieli), a e
stalimy moe osiem metrw od domu Oty Pavla, zapytaem go, dlaczego w oknie na pierwszym
pitrze do framugi przyczepione jest lusterko wsteczne od samochodu. - eby zodzieje mogli si w
nim przeglda - powiedzia wesoo zi.
Kiedy czekaem na przystanku na autobus do Pragi, przestudiowaem plakat informujcy, e w
ssiedniej miejscowoci Tu-chomefice (cay powiat ma raptem 1109 mieszkacw), przy ulicy Do
Poczty 104, odbdzie si show transwestytw Daisy Dee
33
i Chi Chi Tornado, ale konieczna jest rezerwacja pod numerem komrkowym. Pomylaem wtedy, e
te chciabym by tutejszy jak Ota Pavel i jego tata Leo Popper, ale za trzy minuty mia ju by
autobus.

D tym, jah przey, nie wymiotujc

[Jaroslav Haiek, Przygody dobrego wojaka Szwejka, tom I i II", prze. Pawe Hulka-Laskowski]
To byo ju po dowcipie, ktry dobrze ilustruje kad epok. (Facet wymiotuje na placu Wacawa w
Pradze pod samym pomnikiem witego. Wymiotuje, wymiotuje, a drugi go patrzy na niego
zachwycony. Tamten skoczy rzyga, wtedy ten zachwycony podchodzi, podaje mu rk i mwi w
uniesieniu: Chciaem tylko powiedzie, e ja si z panem bardzo, ale to bardzo zgadzam!").
Midzy tym dowcipem a nastpnym czytelniczka z czwartego rzdu zadaa mi powane pytanie.
Spytaa (omwi pytanie tak, jak je zapamitaem), dlaczego - skoro Czesi s tak weseli, przyjemni i
wci szukaj swojej sawetnej pohody" - wielu z nich potrafio tak okrutnie zachowywa si w
komunizmie, a przez wasn bierno akceptowali pode rzeczy. Co przecie obficie opisuje ich
literatura, a i ja sam w Gottlandzie".

Nie umiaem od razu precyzyjnie odpowiedzie, cho wiedziaem, e trzeba by powoa si na

wielkiego czeskiego filozofa.
Nazywa si Jzef Szwejk.
Najwaciwsz odpowied podaje jeden z moich ulubionych autorw, publicysta i eseista Josef
Jedlicka, przedstawiciel tej grupy mylicieli czeskich, ktra uwaa, e szwejkizm to postawa
35
filozoficzna. Wiemy, e Szwejk nie szanuje niczego poza samym yciem. Najwyej ceni to, co ycie
czyni jeszcze przyjemniejszym. Dlatego za ycie jest w stanie zapaci kad cen. Ale jednoczenie
jest czowiekiem - i tu wyobraam sobie, e Jedlicka podnosi w gr palec - dla ktrego nie ma nic
witego, dla ktrego ryzyko nie ma adnej wagi. Bo za to, e mu w ogle dadz y, chtnie zgodzi
si na wszystko.
I wanie takich ludzi potrzebuj totalitaryzmy. Za moliwo przeycia Szwejk jest w stanie zapaci
take tym, e czasem przymknie oko na nikczemnoci.
Ale nie jest nasz win, e jestemy narodem Szwejkw - Jedlicka dodaje zaraz. - Nasz win byoby,
gdybymy narodem Szwejkw chcieli by i zosta na zawsze".
Droga Czytelniczko, pewnie to nie jest jeszcze wystarczajca odpowied. Dodam wic, e idee
komunizmu zaczy by wcielane w Czechosowacji dopiero w 1948 roku, ogromna cz narodu
przyja je w dobrej wierze i uwaaa, e twardo trzeba stawa w ich obronie. Za obrona czego, co
si naprawd kocha, moe atwo zamieni si w fanatyzm.
Wrmy do witego celu Szwejka - przey za kad cen". Niedawno w wieku prawie 101 lat zmar
czeski reyser Otakar Vavra. Do ostatniej niemal chwili wykada w praskiej szkole filmowej. By
uznanym twrc we wszystkich ustrojach. Ju przed wojn jako dwudziestokilkulatek za swoje filmy
dostawa nagrody. Do Komunistycznej Partii Czechosowacji wstpi w 1945 r. - trzy lata przed
cakowitym przejciem przez ni wadzy - a wystpi z niej dopiero w 1989 r. Zaraz po upadku
komunizmu pewna dziennikarka zapytaa go wic, jak on - ktry krci za przedwojennej demokracji,
krci za Hitlera, krci za Stalina,
37
krci w odwily, krci za neostalinowskiej normalizacji i wanie ma krci w kapitalizmie - patrzy
teraz, w 1990 roku, na przyszo kraju.
Myl - odpar - e to, co mwi nasz prezydent Vaclav Ha vel, jest trafne. Ludziom bdzie bardzo
trudno pokona swj podwiadome nawyki z systemu totalitarnego". I chyba wiedzia, co mwi.
Kiedy w 1996 r. wyda swoje wspomnienia, wiadomie bd te nie, w trzecim zdaniu napisa co, co
chyba wietnie tumaczy jego yciow metod: yem, wycznie patrzc przed siebie"
Kiedy w 2004 r. prezydent Vaclav Klaus odznaczy Orderem Lwa Biaego legendarnego czeskiego
lotnika z czasw II wojny wiatowej z Royal Air Force, po 1948 r. poddanego przeladowaniom przez
komunistw generaa Fajtla, na tej samej uroczystoci takim samym orderem odznaczy reysera

Vavr. Wiele komentarzy na ten temat natychmiast zaludni Szwejk. Przekaz pana prezydenta jest
prosty - pisano - czowiek odwany skoczy tak samo jak cwaniak, ktry umia si przystosowa.
Szwejk ma jednak w czeskim spoeczestwie ca armi przeciwnikw.
Kilka lat temu zatelefonowa do mnie kolega poeta zdegustowany tym, e wanie obejrza w telewizji
talk-show z Otakarem Vavr. Pono reyser wyjawi, e prawdziwe bohaterstwo to dostosowa si do
wszystkich reimw i przey. To wymaga inteligencji, sprytu, a przede wszystkim odwagi.
Odwana teoria! Chciaem spyta o to pana Vavr i zadzwoniem do jego ony. Powiedziaa, e m
jest na wykadach, ale
38
chtnie odpowie na pytania, tylko musz mu za to zapaci. W przeliczeniu - 300 z.
Wyjaniem, e le bym si z tym czu, poza tym moja gazeta nie paci za rozmowy. Gdybym zapaci,
mgbym straci prac.
- Nic na to nie poradz - odpara. - M te musi jako przey.

D tym, e lepiej nie szwejkowa, zwaszcza po mierci

[Jaroslav Haek, Przygody dobrego wojaka Szwejka", t. III i IV, tum. Pawe Hulka-Laskowski]
Spotka mnie Petr, mj kolega Czech mieszkajcy w Warszawie, i od razu na mnie nakrzycza, e
napisaem ostatni felieton, jakby Szwejk by dla jego narodu nieskoczenie wany.
- Ja go nie znosz - wyjani - i wanie dlatego go nie czytaem.
Jak wida, posta literack mona ukara, nie czytajc jej. I takich jak Petr jest wielu. Opozycja
antyszwejkowa w czeskim spoeczestwie jest stokro liczniejsza ni kiedy opozycja
antykomunistyczna.
Nie daj si przekona, e Szwejk to naturalna reakcja sabych na silniejszych. e Szwejk to
zwycistwo nad machin wojenn poprzez obalenie jej powagi za pomoc miechu. adna prba
uszlachcenia Szwejka nie ma dla takiego opozycjonisty sensu. Nie cierpi on bowiem tego pgwka"
za to, e przyprawi wszystkim Czechom gb.
Tylko e nawet jeli Czech przygd Szwejka nie czyta, musi zderzy si ze vejkarn, vejkovaniem i
vejkovinami. To rne czeskie nazwy na groteskowe sytuacje jak ze Szwejka" i zachowania podobne
do jego zachowa.
40
Jzef Szwejk wyprowadzi si ju ze swojej ksiki na dobre Pisze o tym czeska antropolog Hana
ervinkova (Widmo Szwejka i profesjonalizm czeskiej armii"). Przytacza przykady tego, jak prasa i
wadza, zaniepokojone z reputacj czeskiego wojska, przyzywaj imidobrego wojaka.
Szwejkowanie przeszkadza wej do NATO!"; Albo bdziemy odbierani jako rozjemcy, jak nasi

onierze SFOR w Boni, albo moemy by uznani za Szwejkw!"; Musimy pokaza wiatu, e ju nie
jestemy Szwejkami!" (to ostatnie zdanie wypowiedzia nawet sam prezydent Havel w drug rocznic
wstpienia Czech do NATO). W tym ksztacie Szwejk jest laleczk wudu" - zauwaa Hana ervinkova.
Na pocztku wrzenia 2011 r. w katastrofie lotniczej w Rosji zgino trzech wybitnych czeskich
hokeistw. Grali w rosyjskiej druynie Lokomotiw Jarosaw. mier wywoaa ogromne emocje.
Pojawi si zaraz pomys, eby wystawi ich w trumnach na rynku staromiejskim w Pradze. Nie
zgodziy si rodziny, wic ustawiono tam setki zniczy, zdj i hokejowych symboli. Tumy adoroway
to miejsce w dzie i w nocy, skandujc nazwiska zmarych.
Hokej to czeska religia. Gdy Czesi zostali hokejowym mistrzem wiata, od skokw z radoci na
stadionie zrodzio si haso Kto nie skacze, nie jest Czechem!". We wrzeniu, po mierci trzech
zawodnikw, zostao przez tum na praskim rynku zamienione na Kto nie pacze, nie jest Czechem".
Ivan Hamik, redaktor naczelny tygodnika Reflex", tak si tym zdenerwowa, e w swoim pimie
rzuci na pierwszej stronie: Idcie ju w choler z tym Szwejkiem".
Nie jest win hokeja, e wzruszamy si tylko przy sporcie. Jest to problem nas, Czechw, e nic
innego u nas nie wywouje emo42
cii" - napisa. I da przykady - zabity czeski onierz w Afganistanie doczeka si klasycznej reakcji:
Mg tam nie jecha"; gdy tragicznie zginie polski prezydent i cay kraj go egna, Czesi natychmiast
powtarzaj: Szkoda, e nie lecia z nim Klaus".
Redaktor uwaa zbiorowe uniesienie po mierci hokeistw za kolejny odcinek niekoczcego si
serialu Jak nie umiemy nic normalnie przey". Znw sobie zaszwejkowalimy - stwierdza
rozgoryczony. Marzy, by ten serial mia wreszcie ostatni odcinek: Szwejk - symbol naszego
narodowego charakteru - umiera, a jego szcztki zostaj spalone. My wreszcie mwimy sobie, e by
to obrzydliwy typ z czerwonym nosem, i czcimy go wielk narodow styp. Bdzie to nasz ostatni
kicz".
Napisaem do redaktora, e nie bardzo rozumiem, jak wsplne przeywanie mierci mona nazwa
szwejkowaniem. Przecie my w Polsce take bardzo spektakularnie przeywalimy tragedi lotnicz
na placach i ulicach Warszawy. Co to ma wsplnego ze Szwejkiem?
Odpisa, e sowa szwejkowa" uywa si take w przypadku, gdy czowiek po prostu zachowuje si
idiotycznie. Bo jak inaczej, prosz pana, nazwa ten przesadzony pomiertny patos?
O mylach narodu czeskiego
[Jaroslav Papouek, Czarny Piotru", tum. Aleksandra Dbowska i Ryszard Horodyski]
Piotru ma 18 lat i wie, e bardzo ciko zatai przed otoczeniem to, co naprawd mylimy. Odbywa
praktyk jako sprzedawca w sklepie, ale le mu tam, a przede wszystkim nie umie dostosowa si do
panujcych norm.
- Piotrze! - przerazia si matka. - Przecie umiech nic ci nie kosztuje, a myle moesz sobie, co
chcesz - ostatnie sowa powiedziaa prawie szeptem.

- /a i tak myl sobie, co chc - powiedzia Piotr. - Zawsze!

- Tylko e okazujesz to, Piotrusiu. Kiedy nadarza si okazja, chopak mci si na rzeczywistoci,
ktrej nie umie zaakceptowa. Idzie na dworzec kolejowy, odnajduje tabliczk DLA MCZYZN,
wchodzi do kabiny i pisze na cianie: SRAM NA SKLEP 23 V 1946 r. P.V. Ta wizyta Piotra w ubikacji
przynosi mu ten drugi rodzaj ulgi w WC - ulg psychiczn.
Kiedy Gombrowicz znalaz si w kawiarnianej toalecie i przypadkowo namaca w kieszeni owek,
szum wody natychmiast mu zaszepta: Zrb to, zrb to". Pisarz nabazgra co niewybrednego,
wyszed z kawiarni i wmiesza si w tum. Nie udao mu si tego faktu zatai - ujawni go w
Dzienniku" Przyzna, e
44
wiele lat y w niewiedzy, jak bardzo taki akt pisania moe by elektryzujcy. I ledwie mog
powstrzyma si od wyrzutw, e tyle lat zmarnowaem, nie znajc rozkoszy rwnie taniej i
pozbawionej wszelkiego ryzyka".
Napisy klozetowe s zwierciadem narodw i doskonale pokazuj, co mamy wsplnego (gwnie
pragnienia seksualne), a czym si rnimy. Na przykad dwie filozofie ycia - polsk i rosyjsk najlepiej oddaje zestaw napisw z publicznego klozetu w Warszawie:
Napis po angielsku: Polacy, dlaczego nie sprztacie w swoich kiblach?"
Napis po polsku: Chcemy, ale nie moemy". Drugi napis po polsku: Moemy, ale nie chcemy". Pod
tym wszystkim napis po rosyjsku: Riebiata, o cziom wy goworitie?"
Ta puenta o pogardzie dla rzeczy przyziemnych przypomniaa mi si, kiedy w 1991 r. przewodniczka
w Ermitau z dum oznajmia mojej wycieczce, e nard radziecki jest na najwyszym stopniu
cywilizacyjnego rozwoju. Na co powiedziaem, e ta cywilizacja nie dotara jeszcze tylko do Ermitau,
bo w toaletach nie ma papieru i wszyscy wycieraj tyki najpierw rk, a potem o ciany, i e
przewodniczka moe to sobie obejrze (ja ju to widziaem). Nie zabia mnie chyba tylko dlatego, e
za chwil Zwizek Radziecki mia ju upada. Powiedziaa z dum: - Dla naszego narodu najwaniejsza
jest literatura i sztuka - i pokazaa rk obrazy.
Jeli chodzi o nard czeski, to gatunek literacki, jakim s napisy klozetowe, wynis on na wyyny.
Napisy te maj w Czechach swoich fanw, strony internetowe i fora. By moe bierze
46
si to z tego, e statystyczny Czech czciej chodzi do publicznej toalety ni statystyczny Polak.
Dlaczego? Proste: Czesi pij wicej ni my piwa i pij je przede wszystkim poza domem, musz wic
czciej korzysta z toalet. Czste obcowanie podpitych umysw z pisuarem sprawia, e w Czechach
napisy spotyka si nie tylko w kabinach, lecz take nad pisuarami.
Istnieje czeski napis, ktry zrobi midzynarodow karier
- trafi na wie Eiffla, do nowojorskiego metra i do radzieckiej stacji polarnej Mir na Antarktydzie.
Dotyczy profesora politechniki praskiej o nazwisku Servit. Profesor by tak zoliwy na egzaminach, e

studenci w latach 60. XX wieku zaczli masowo wypisywa w toaletach uczelni, a potem po caym
miecie: Ser-vit je vul" (Servit to dure).
Fenomen Servita polega na tym, e przez dziesiciolecia korespondowano z nim na cianach
(Servicie, przepraszamy ci, s wiksi durnie" itp.), a po mierci profesora wano napisu
przeniesiono na nastpnego wykadowc o tym nazwisku
- Zdenka Servita, kierownika katedry fizjologii. Kiedy ten podpisa w 1968 r. wymierzon w
kierownictwo partii komunistycznej petycj Dwa tysice sw" i usunito go za ten czyn ze
stanowiska, zaowocowao to napisem: Servita wyrzucili, bo ju nie jest durniem, Servitova".
Uwielbiany w Polsce pieniarz Jaromir Nohavica chtnie nawizuje do klozetw. Swj styl artystyczny
charakteryzuje jako ..pmisek anonimowych listw, piknego piewu w piwniczkach i gospodach,
nieyczliwych poajanek policjantw i napisw klozetowych". Opowiada kiedy na koncercie, e
siedzc na muszli, zobaczy przed sob napis, ktry go uwznioli i sprawi, e od razu lepiej pomyla
o ludziach. Napis brzmia: Kocham Marcela
47
Prousta". Uwzniolony Nohavica z nadziej spojrza w lewo
i przeczyta: Kada dupa mierdzi".
Wysoki z niskim, filozoficzny z trywialnym, ale zawsze dowcipny - taki jest styl czeskich napisw.
Mwi zarwno o utworach tworzonych przez klientw toalet, jak i przez personel, cho czsto mam
wraenie, e to klienci dla wsplnoty miechu tworz napisy, ktre udaj napisy personelu.
Moja zota sidemka czeskiej literatury wychodkowej wyglda tak:
1. Alkohol nie da wam odpowiedzi, ale pozwoli zapomnie pytanie" (toaleta mska w barze
praskim).
2. Najwiksz yciow mdroci jest zawczasu si rozezna: na kogo si wys..., a przed kim
sipos...!" (na cianie klozetu te sowa te byy wykropkowane).
3. Nie wrzucajcie petw do pisuaru. T rk, ktr je wycigam, nakadam wam take jedzenie"
(toaleta mska w knajpie U Vystfeleneho Oka na ikovie, ale take w innych knajpach Republiki
Czeskiej).
4. Nie wierz we wszystko, co mylisz" (dworzec w Brnie).
5. Nie wrzucajcie do pisuarw gum do ucia!", dopisek: W ten sposb trac na smaku".
6. Wiecie, dlaczego Bg stworzy jako pierwszego mczyzn? Bo wszystko zaczyna si od zera"
(toaleta w gimnazjum w Czeskiej Lipie).
I napis nr 7. Przypominam go sobie zawsze, kiedy trzeba mi szybkiej dawki miechu - z toalety w
restauracji nad stawem rybnym w Czeskich Budziejowicach-Borszowie: Szanowne panie, nie
wyrzucajcie tamponw przez okna, nasze kaczki si nimi dawi".
48

Jestem przekonany, e gdyby anonimowemu Czechowi przyszo napisa na cianie WC tre

niemieszn, straciby szacunek do samego siebie.
O tym, jak Havla lubiy wszy
[Vaclav Havel, Opera ebracza", tum. Andrzej Sawomir Jagodziski]
1.
Dramat Opera ebracza" (wariacja na temat The Beggars Opera" Gaya i Pepuscha z 1728 r.)
opowiada o rzeczywistoci, w ktrej jedyn zasad jest to, e nie ma adnych zasad.
Gdy wadze komunistycznej Czechosowacji zorientoway si, o czym jest nowa sztuka Vaclava Havla,
natychmiast zakazay jej wystawiania. Premiera w 1975 r. przygotowywana bya tajnie. Prby
odbyway si w rnych mieszkaniach, a przedstawienie odegrano w gospodzie pod Prag, gdzie
wszystkie okna zasonito materacami. aden dwik nie mg wydosta si na zewntrz. A i tak nie
uchronio to twrcw przed represjami Suby Bezpieczestwa.
Kiedy w 1983 r., po ponad trzech atach wizienia (za zainicjowanie opozycyjnej Karty 77 i zaoenie
Komitetu Obrony Niesprawiedliwie Przeladowanych), Havel zachorowa ciko na puca,
kierownictwo zakadu karnego postanowio kara go dodatkowo nieleczeniem. Winia warunkowo
wypuszczono po midzynarodowej interwencji. Na ppitrze klatki schodowej w jego kamienicy
usiad na krzele dyurny mundurowy. Kiedy ledzony obiekt" wychodzi z psem, mundurowy - pi
metrw za nim.
50
Legitymowa kadego, z kim .o." rozmawia. Gdy Havel kupowa buki, funkcjonariusz spisywa
nawet sprzedawczyni, przewanie t sam. Naprzeciw letniego domu Havla na Hradeku esbecja
zbudowaa swj letni dom, gdzie umieszczono sprzt podsuchowy.
W sierpniu 1985x .o." wybra si na tydzie samochodem z Pragi do Bratysawy. Widziaem
dokument o tej absurdalnej podry pt. Obywatel Vaclav Havel jedzie na wakacje" Za autem .o."
cay czas poda drugie, oba s przez tajniakw filmowane zza drzew. Kobiet, ktra z nim jechaa,
esbecy w poowie drogi porwali i wcisnli do powrotnego pocigu. Gdy Havel dojecha do Bratysawy,
zosta wezwany na przesuchanie, gdzie usysza, e ma opuci miasto i nie ma prawa tu przyjeda
przez 20 lat.
Obliczy, e w jego tygodniow wycieczk zaangaowanych byo 300 funkcjonariuszy tajnej policji.
Majster, ktry zajmowa si letnim domem Havlw, opowiada w filmie, e pod nieobecno
gospodarzy esbecy zalali betonem wszystkie rury odpywowe. Nie mona byo znale hydraulika,
ktry zgodziby si tam pojecha. Kiedy znalaz si jeden bohaterski hydraulik, majster przewiz go w
baganiku i wysadzi dopiero w stodole Havlw.
W filmie pada informacja, e w 1985 r. w Czechosowacji mieszkao 15 min obywateli. 17 tys.
pracowao w bezpiece. Kart 77 podpisao 1228 osb.
Jak wida, Havel by na wag zota.

2.
Ledwo obali komunizm, ju zaczli go ledzi nowi funkcjonariusze.
52
Kiedy prawie dziesi lat temu pojciami duchowy wymiar ycia spoecznego" i pokora wobec
tajemnicy ycia" prezydent Havel otwiera midzynarodowe spotkanie intelektualistw Forum 2000
w Pradze, najwikszy kolorowy dziennik przywita go tytuem: Panie Prezydencie, ma Pan syna (?)".
Chodzio o nielubne dziecko pewnej dziennikarki. Koczyo wanie 15 lat, a na imi miao Vaek.
Drugiego dnia gazeta ju oznajmiaa, e gdy chopiec by may, Havel podda si testom, ktre
wykluczyy go jako ojca. Wydrukowano nawet stosowny dokument. Trzeciego dnia serialu gazeta
zupenie oczyszczaa prezydenta, stwierdzajc, e matka dziecka to szantaystka.
Nie ma wtpliwoci, e redakcji fina tej sprawy by znany od pocztku, ale kampania musiaa by
rozpisana na tyle dni, ile trwao owo Forum 2000. Na zarzut hiestwa" redaktorzy odpowiadali, e
przecie wywiadczyli mu przysug i oczycili go z podejrze o nielubne dziecko.
Autorka ksiki Afery miosne pierwszej pary" (2000) usprawiedliwia swoje dzieo o kochankach
Dagmar i Vaclava Havlw tym, e nie jest adn tajemnic, i kobiety nie byy Havlowi obojtne", a
Dasza zakochiwaa si szybko i czsto". I to ju jej daje legitymacj do spisania katalogu skokw w
bok.
Autorka najnowszego czeskiego hitu (2011) ujawnia, e pozbawiony poowy prawego puca, w
ktrym rozwija si rak, poruszajcy si o kuli, izolowany niedawno przez pi miesicy, bo od
skomplikowanego zapalenia puc traci rwnowag, pami i siy, Havel mia z ni midzy lutym 2010
a lutym 2011 r. poza-maeski romans. Hit ma tytu Tajna ksika" (a powinien: Ndzna
operetka"), wyszed we wrzeniu, dzie przed 75. urodzinami eksprezydenta.
53
Ksik napisaa niewolnica prawdy. Nazywa si Irena Ober-mannova (49 lat), jest autork wydanego
u nas Dziennika szalonej matki", yje z pisania scenariusza do najpopularniejszej czeskiej
telenoweli. Wyznaa pismu Tyden", ktre tematowi powicio 13 stron (!), e oczywicie duo
mylaa o tym, czy moe kogo ksik skrzywdzi. I odpowiedziaa sobie: Ewentualnie tylko przez
par dni".
Ksika zaczyna si tak: S rzeczy, ktrych nie sposb napisa. Jak wytumaczy Najwikszemu
Czechowi, e deska sedeso-wa w mojej toalecie spada? A jak spotka w windzie ssiadw? Co oni
pomyl? e im si przywidzia Najwikszy Czech?" Potem jest ju dziennikiem pisarki i kochanki,
ktra notuje na przykad: 11 kwietnia. W gazetach czytam, jak jaki urzdnik pastwowy wyjania,
dlaczego Najwikszego Czecha nie zaproszono do podpisania wanej dla wiata petycji. Pono nie
zaprosili go, bo by chory. A wic nie by. Mog to powiadczy".
ona Havla ma tu ksyw Centrala", bo cigle dzwoni do niego i sprawdza, gdzie jest. Co Najwikszy
Czech powiedzia bezporednio przed stosunkiem - pomin.

Kiedy Obermannova czuje, e przeholowaa, wyjania, po co to wszystko pisze: Zmienie si w

pozbawion pci narodow maskotk, wiesz? A miae kiedy tak pikn opini wintucha.
Powinnam poprawi twj medialny wizerunek".
Pikny prezencik dla czowieka, ktry wanie uciek grabarzowi spod opaty - napisa tygodnik
Reflex". - Prawda to czy fikcja, ksika niele zamiesza Havlowi w yciu osobistym".
Pani Obermannova na pewno byaby zaskoczona, gdyby jej prac porwna z prac czechosowackich
funkcjonariuszy SB.
54
3.
Podobno wszy nie rozrniaj midzy ludmi, a kada krew jest dobra. Nie zgadzam si. Jestem
przekonany, e wszy najbardziej lubi krew bohaterw.

O amalgamatach, czyli czeskich Tatrach

[Ladislav Grosman, Sklep przy gwnej ulicy", przel. Cecylia Dmochowska]
Znany krytyk New Yorkera" Kenneth Tynan napisa, e po obejrzeniu filmu Sklep przy gwnej ulicy"
paka jeszcze po wyjciu z kina. Amerykaska prasa podkrelaa, e to film, ktry zdoby pierwszego
Oscara dla komunistycznej Europy (1966). Gwn rol zagraa w nim aktorka z Polski, dyrektorka
Teatru ydowskiego w Warszawie Ida Kamiska. (Nominowana w wieku 67 lat do Oscara, w
Hollywood wyrazia jedno yczenie: aby na limuzynie, ktra wioza j na uroczysto, zostaa
umieszczona nie tylko flaga czechosowacka, lecz take polska). Ten chyba pierwszy o wiatowej
sawie film z naszego regionu nakrcili na Sowacji Czech Elmar Kos i Sowak Jan Kadar.
Nowela Sklep przy gwnej ulicy" jest ksik napisan po czesku, jednak napisa j nie Czech, lecz
Sowak pochodzcy z ydowskiej rodziny. Do tego patriota, ktry w sierpniu 1944 r. walczy przeciwko
hitlerowcom w sowackim powstaniu narodowym. Niemniej po wojnie nie chcia y na Sowacji,
ktra bya dla niego cmentarzem ojca, matki i trojga rodzestwa. Nie mg pogodzi si z tym, e
sowaccy faszyci pod kierownictwem ksidza Tisy byli w kwestiach rasowych jeszcze bardziej
56
zawzici ni faszyci niemieccy. Najostrzejsze prawo dla ydw w Europie jest sowackie, mamy 270
paragrafw!" - chwaliy si bratysawskie L'udove noviny" Ladislav Grosman wyjecha wic po wojnie
do Pragi, ale przez lata pracowa tam w sowackim wydawnictwie.
Mao o Grosmanie materiaw. Udao mi si znale wspomnienie jego przyjaciela, ktry zachwyca
si, e Ladislav tworzy wietnie w obu jzykach i nigdy nie wiedziao si, czy jest pisarzem sowackim,
czy czeskim.
Jak to? - zdziwia si szczerze para czeskich emerytw. - By przecie pisarzem czechosowackim!

Swego czasu w Gazecie Wyborczej" wydrukowalimy informacj ze sowem Czechosowacy".

Natychmiast w internecie pojawi si gos: Czechosowacy? Kolejne dno 'dziennikar-stwa'
przebite". Inni wtrowali, e taki amalgamat sowny jest niedopuszczalny, a inteligentny czowiek
musi rozrnia obie narodowoci. I e nie spodziewali si takiego idiotyzmu w Wyborczej".
Kiedy ksik Zrb sobie raj" przed drukiem w Polsce daem do przeczytania mojej tumaczce na
czeski Helenie Stacho-vej, dama ta, czytajc akapit o zamachu na Heydricha, ktrego dokonali Czesi i
Sowak, napisaa mi uwag na marginesie: Nie omieszaj si i nie pisz Czesi i Sowak". Ile razy
mam podkrela, e bylimy Czechosowakami?!"
Pouczajcym nas, e taki twr nie istnieje, polskim czytelnikom wysaem wic linki do niezliczonych
czeskich stron, gdzie Czechosowacy wystpuj jako powana, istniejca, konkretna i historyczna
kategoria:
Czechosowacy podczas II wojny walczyli te na Filipinach
58
Przed 70 laty Czechosowacy zaczli sub w brytyjskim RAF;
Czechosowacy s dumni ze 127 medali;
Czechosowacy objechali skod kul ziemsk;
I tym podobne.
Jeszcze dla pewnoci miesic temu na spotkaniu autorskim w miasteczku Klatovy wykorzystaem to,
e przysza gwnie starsza publiczno, i spytaem, czy pojcie Czechosowacy" jest prawdziwe. Siedzimy tu przed panem - odpowiedzieli chrem. - Waciwie tu si miao duo szczcia - doda
kto. - Jak kto urodzi si Czechem, to by jakby od razu Sowakiem, a jak urodzi si Sowakiem, to
by te Czechem.
W czechosowackich wiadomociach telewizyjnych mwio si na przemian po czesku i sowacku.
Poniedziaek w caoci by w telewizji dniem sowackim. Dlatego dzi im Czech starszy, tym lepiej zna
sowacki, i odwrotnie. Na Sowacji, mimo rozwodu obu krajw w 1993 roku, przez ostatnie 18 lat do
zagranicznych filmw nie robio si sowackich napisw, jeli byy ju czeskie. Dzieciom kupowao si
czeskie bajki na DVD. Czsto nie tumaczyo si wiatowych bestsellerw, jeli byy ju
przetumaczone na czeski. Rynek! Tak jest taniej w picioipmilionowym kraju, gdzie do tego pewien
odsetek to Wgrzy - niezainteresowani czytaniem po sowacku, bo te same wiatowe ksiki s po
wgiersku.
Przemieszczanie si sowackich twrcw do Czech trwao cae dziesiciolecia. Tumaczyli to czsto
przypadkiem. Jednak w wielu z tych przypadkw mona podejrzewa, e bya to ucieczka od kultury
ludowej - w powszechnym mniemaniu nie narodzi si w niej nikt o sawnym intelekcie - do kultury o
europejskim znaczeniu. Kultury, ktra daje wiksze moliwoci. Wielu z nich
59

sczeszczyo si tak, e dzi nikt by nie powiedzia, e s Sowakami. Najjaniejsza czeska gwiazda
sceny, sowiaska Edith Piaf", czyli Hana Hegerova, jest Sowaczk, ale piewa po czesku i w notkach
o niej widnieje: piosenkarka czeska".
Dostaem niedawno wiadomo, e Sowacy chc przetumaczy moj ksik. Napisaem do
wydawnictwa, e to chyba pomyka - istnieje przecie po czesku. Mody wydawca wyjani, e oni s
now fal w sowackiej kulturze. Czas skoczy z Cze-chosowakami. Nie moe by tak, e po
sowacku wydaje si har-leuiny, a powane ksiki sowacka inteligencja czyta tylko po czesku.
Kiedy bohater mojego reportau, mody Czech, mwic, e szka kontaktowe to wynalazek czeski, a
spadochron - sowacki, przestrzega: - Wane, eby pan odrnia te dwie narodowoci.
Oczywicie, e odrniam. I nawet ostatnio udao mi si przekona jedno znajome maestwo, e
czeskie Tatry nie istniej.
Ale t jedn z najpikniejszych czechosowackich ksiek i jeden z najwybitniejszych
czechosowackich filmw serdecznie polecam.

D donosach z raju
[Zdenek Sverak, Butelki zwrotne",
przet. Tomasz Grabiski - literacka wersja scenariusza
filmu pod tym samym tytuem]
Codziennie dostaj jaki donos.
Na przykad: 11.10.2011: w padziernikowy weekend wybralimy si z przyjacik pospacerowa po
czeskich Jesenikach. Po dwukilometrowym spacerze trafilimy na CO, co w Polsce nie miaoby racji
bytu. W rodku lasu, przy grskim potoku, jest Leni Bar, co na ksztat turystycznej wiaty/chatki.
Obok awy, stoy i miejsce, gdzie wiecznie pali si ognisko. Przy potoku stoj zrobione z drewna
specjalne korytka, przez ktre przelewa si rdlana woda i chodzi: piwo, orzechwk, liwowic,
zeleny Bokov oraz inne nealkoholicke napoje, ktre umieszczone s w wyobionych drewnianych
pojemnikach. We wspomnianej chatce jest te turystyczna lodwka, w ktrej znajduje si kiebasa,
zestaw szklanych kieliszkw do nalewek oraz szklanych kufli do piwa...
I teraz rzecz najwaniejsza: to CO jest bezobsugowe, tzn. jest informacja, e piwo kosztuje 15 koron,
pozostae napitki 12 koron, kiebasa, kawa, herbata, sodycze dla dzieci tyle a tyle, i... jest skarbonka.
Wszystko opiera si na ludzkiej uczciwoci. Pierwsze nasze przemylenia: gdyby to byo u nas, co na
to sanepid, urzd
61
skarbowy etc. Cho w sumie to nic, bo jednego wieczoru pewnie w jaki dziwny sposb gdzie
rozeszoby si wszystko:)".

Takie mie donosy zawsze s podpisane. Ten podpisa pan Jacek Stanisawczyk. Mam ich wicej,
idealnie wpisuj si w oczekiwania tych, ktrzy za poudniow granic widz mentalny raj.
Poniewa pisz ten felieton na marginesie Butelek zwrotnych" w wersji filmowej i ksikowej, a
znam wiele osb, ktrym ten film przybliy kultur czesk w wersji pocieszajcej, czyli tej, jakiej
najbardziej podamy, pomylaem, e przybli dzi pastwu fenomen lenego baru, gdzie przecie
butelki graj istotn rol. (I s to butelki bardzo zwrotne, bo w ogle nie opuszczaj miejsca
sprzeday).
Ustaliem przez urzd lokalnego starosty, kto bar wymyli i prowadzi. Zadzwoniem, odebra pan
Vaclav Pavliek, ktry wyzna: - Ten bar, prosz pana, to aden powd do chluby. On wynika z
najgorszej cechy mojej osobowoci. Bo ja, prosz pana, jestem leniwy. Mnie by si nie chciao tam
sta w lesie cay dzie i te rumy sprzedawa. Pomylaem: a niech si samo sprzedaje. Tylko
wieczorem id zabra alkohol, bo przez noc nie moe tam sta. Jestem synem lenika, sam
skoczyem studia lene i mam ju 49 lat. Przyzna pan, e w tym wieku nie musz si ju przemcza.
- I nikt nic nie kradnie?
- Turysta leny czy grski to inny typ czowieka. Jeli zodziejstwo ma miejsce, prosz pana, to raczej
lumpy ze wsi kradn. Ale po pierwsze, mam telefony do nich i jak co zginie, zaraz dzwoni, a po
drugie, solidarno si narodzia z barem i caa wie pilnuje tych swoich zodziei, eby nic stamtd nie
zwdzili, bo honor psuj.
63
- Ale czy wszyscy na pewno pac? - dopytywaem.
- A czy pan by zapaci?
- Ja? Oczywicie, e tak!
- No widzi pan, na tym opieram swj sukces. Kady pyta, czy inni pac. Kady ma wtpliwoci co do
kogo innego, a nie co do siebie. No to skoro nikt nie wtpi w siebie, naley zaoy, e wszyscy s
uczciwi, i ufa ludziom.
Kiedy rozmow z panem Pavlikiem streciem moim rnym czeskim znajomym, zaraz mnie
upominali, ebym tylko nie idealizowa ich kraju i nie szerzy swoich czechofilskich prawd. Bo przecie
ich pastwo zera zodziejstwo i korupcja, wystarczy poczyta gazety. Owszem:
W depeszach amerykaskiej dyplomacji z 2009 roku, ujawnionych przez portal Wikileaks, Czechy s
przedstawiane jako najbardziej skorumpowany kraj Europy rodkowej"; W cigu ptora roku z
powodu podejrze o korupcj z rzdu odeszo ju trzech ministrw"; Miliarder Andrej Babi tworzy
parlamentarny ruch walki z korupcj, ale obawia si losu Chodorkow-skiego" itp.
Owszem - Republika Czeska w midzynarodowej klasyfikacji korupcji zajmuje niechlubne 53. miejsce
na wiecie. Ale Polska przeganiaj o 12 miejsc.
D urniE w Kredensie
[Ladislav Fuks, Palacz zwok", tum. Janusz Anderman i Tadeusz Lis]

Pisze Polka, e jej syn wzi lub z Czeszk. Zmara babcia synowej (w domu opieki, mimo e m
babci jeszcze y i mieszka z crk). Pogrzeb babci odby si dwa miesice po mierci, bo crki nie
miay czasu! Zmar ojciec synowej, pogrzebu nie byo, urn z jego prochami trzyma u siebie za szyb
w kredensie jego kochanka. Odebraam od moich wnuczt przyrzeczenie, e nie zrobi mi tego".
Pisze Czech, e ojciec trzyma swoj mam dwunasty rok obok komputera na biurku.
Pisze inny Czech, e znajoma trzyma prochy ma na pce, a poniewa by policjantem, na jego urn
naoya policyjn czapk.
Takie listy zaczem dostawa, kiedy w ksice Zrb sobie raj" napisaem o umieraniu w Czechach,
gdzie 70 procent pochwkw to kremacje. Poniewa po uzyskaniu niepodlegoci w 1918 roku
Koci katolicki (w aliansie z ck monarchi) zacz by uznawany za jedn z gwnych przyczyn za w
czeskiej historii, uciekano spod jego wpyww. Aby zmarych nie grzeba w katolickiej tradycji,
zaczto w caym kraju budowa kremato65
ria, a w Pradze wybudowano najwiksze w Europie. Powsta niemal masowy ruch popularyzacji
spopielania ciaa. Stowarzyszenie Przyjaci Kremacji stworzyo system wpat, dziki ktremu jego
czonkowie mieli pewno, e bd po mierci skremowa-ni, gdyby na przykad rodzina nie chciaa
tego zrobi.
Posta palacza zwok sta si figur bardzo czesk. Bohater powieci Fuksa pan Karol Kopfrkingl jest
wielbicielem kremacji, cieszy si, gdy ludzie uciekaj od ziemi do palenisk i popiou. Celem caego
mechanizmu - tumaczy - jest to, by czowiek przemieni si w proch, eby w spokoju i szybko wrci
tam, gdzie powsta".
Ale te powroty coraz bardziej si opniaj.
Wchodz na czeski portal o umieraniu.
Mirka pyta na forum, jak wytumaczy mamie, e pozostawienie urny z prochami taty w domu to nie
jest najlepszy pomys. Moe kto podpowie, jak z mam o tym rozmawia?
Jana uwaa, e mamie Mirki potrzeba czasu na rozstanie z mem. Nie naley nalega. Cae ycie
kogo kochaa i nagle nie ma go w domu? Moe na razie chodzenie na cmentarz jest dla mamy Mirki
zbyt cikie? Przyjdzie czas, e uzna, i m powinien mie ju spokj. S ludzie, ktrzy umiej
ukochan osob pooy na cmentarzu i zaakceptowa grb, ale nie wszyscy s tacy. Do tego trzeba
siy.
Sarka pisze, e jej ojciec zmar dwa lata temu i do niedawna jeszcze mieli go u siebie. Ich dom ma
ogrd i znalazoby si tam godne miejsce na urn. Mama dopiero po dwch latach zdecydowaa, e
nadszed ju czas na pochowanie ma, ale tutaj to wanie ona, crka, chciaaby tat sobie zostawi.
67
Mirka, ktra pytaa, jak mam przekona do pochowania taty, pisze te, e moe wyda si komu
zupenie pozbawiona wraliwoci, nie moe bowiem patrze na urn i nie jest w stanie jej dotkn.

Istne antypody:
- kto musi by psychicznie silny, eby uoy najbliszego czowieka w grobie, ale trzymanie go w
domu takiej siy ju nie wymaga;
- kto woli, eby zmary znalaz si w grobie, dlatego obawia si, e moe by odebrany jako
pozbawiony wraliwoci.
W tabloidzie Blesk" - zdjcie. ona znanego czeskiego psychiatry i seksuologa Miroslava Plzaka siedzi
obok stolika z urn w swoim mieszkaniu. Powiedziaa gazecie, e jeszcze nie wie, kiedy urn
pochowa. Na razie kupuje mowi re do wazonu i puszcza ulubion piosenk. Pokazuje
czytelnikom kartk, na ktrej maonek ju dwa lata przed mierci napisa, e nie yczy sobie adnej
formy pogrzebu. Ujawnia ten zapis celowo, eby nikt nie posdzi jej o to, e np. auje pienidzy na
pogrzeb. Gazeta spytaa innego znanego seksuologa o sposb pochwku, jakiego by sobie yczy, i on
take oznajmi, e nie chce adnego pogrzebu.
Tylko si nie oburzaj - pisze moja czeska wydawczyni Jarka Jiskrova. - Urn Jifiego miaam w domu
dwa tygodnie, w jego gabinecie, na jego biurku. Dopiero potem pochowaam go w rodzinnym grobie
pod Prag. Atmosfera w mieszkaniu si zmienia: czowiek ma ochot przywita si rano z urn,
rozmawia z ni. Ma poczucie, e partner jest obecny, to wraenie jest bardzo silne. Miaam wielki
problem, eby woy go do grobu. Jedyne, co mnie uspokoio, to wielki spokj na cmentarzu w tym
68
maym miasteczku, gdzie jest pochowany. Chyba czowiek to musi przey, eby zrozumia. I dlatego
pani Plzakov bardzo dobrze rozumiem".
Powiem Pastwu, e w pracy reportera najpikniejsze jest to, e nawet za miedz mona trafi na
antypody.
L
O SzoKujcyrn syndromie Kochankw
[Bohumil Hrabal, wito przebiniegu", tum. Jan Stachowski]
t
To ksika, w ktrej Hrabal opowiada o yciu ludzi w Kersku i okolicach, czterdzieci kilometrw od
Pragi, gdzie mia midzy drzewami swj letni dom. Opowiada o autentycznych osobach z
autentycznymi nazwiskami; uwaa si j za rodzaj pamitnika czy te reportau.
Gdybym mia j reklamowa, napisabym tak: Dla wszystkich, ktrzy nie lubi ycia i nie mog
znale na to tabletki, ta ksika moe by ostatni desk ratunku. Jeli nie, to z Bogiem". Bo powiem
szczerze, e ile razy wtpi w ycie i jego sens (w Bosk odpowied na moje zwtpienie zwtpiem
dawno), to uciekam si do czego w rodzaju zastpczego boga. Ot pocieszenie znajduj w samej
tylko myli, e istnieje wiat ksiek Hra-bala - wiat, w ktrym wszystko ma sens ze wzgldu na
swoje pikno, nawet okropnoci. To jest mj bg w zastpstwie.

Otwieram te ksiki na chybi trafi i zawsze znajduj co piknego (nie tylko zdanie, e jak si
czowiek uchleje, to w Kersku te
70
jest Kilimandaro"). Choby zdanie znalezione przed chwil w opowiastce Pan Iontek" ze wita
przebiniegu", gdzie pan Iontek namawia Hrabala, eby umar. Ale namawia go tak piknie, e a si
chce umrze. Wie pan - mwi Iontek - ja wygaszam mowy pogrzebowe i byoby mi strasznie mio, e
jakby pan umar albo si zabi, albo by pana zabili, gdybym to ja wygosi t mow".
Musz przyzna, e poza Hrabalem na mj lk przed mierci i brak sensu skutecznym chwilowym
znieczuleniem s te koty. Kiedy widz kota, dziecinniej natychmiast bez wzgldu na okolicznoci. A
jak si jest dzieckiem, to ma si daleko do mierci. I w tym zbliam si do pana Hrabala, bo bez kotw
te nie czu si dobrze.
Jest w wicie przebiniegu" rozdzia Koty i ludzie", ktrego dwie bohaterki Lucynka i Paulina lubiy
sypia w gospodzie pod piecem, gdzie wzdychay, przecigay si, a caa gospoda bya dla nich jakby
matk, przebieray apkami, drepczc w powietrzu, z ktrego ssay sodkie, nieistniejce mleko w
postaci papierosowego dymu".
Prawie do samej mierci Hrabal jedzi codziennie ze swojego bloku w Pradze do Kerska, eby
nakarmi koty i pisa. Przy nich przeywa co, co nazwa szokujcym syndromem kochankw", i jak
twierdzi jego biograf Toma Maza, koty byy przez wiele lat po mierci ony jedynym powodem jego
ycia. Potrafi uchlewa si i sika w kcie na korytarzu swojego bloku w Pradze, ale podkrela, e
musi rano by w dobrym stanie, aby wsi do autobusu i zawie kotom jedzenie, a potem rozdzieli
je jak dzieciom.
eby obejrze w Kersku sawne koty Hrabala, a waciwie ich wnuki, kilka lat temu zorganizowano
tam nawet wycieczk z Polski za 1200 z od osoby.
71
2.
Kady autor ma kilka takich pere, ktre s pikne, lecz nie pasuj do adnego naszyjnika. Przez dugi
czas nie wie, na jakim sznurku mgby je zawiesi. Te mam takie zdanie per, ktre nigdy mi do
niczego nie pasowao, a do tego kobieta, ktra je wygosia, zastrzega, e ujawni je mog dopiero po
jej mierci.
Chodzi o czesk poetk Viol Fischerov. Kiedy ptora roku temu praskie targi ksiki odwiedzia
Wisawa Szymborska, do poprowadzenia rozmowy szukano poety na poziomie noblistki i wybr pad
na Viol. Znalimy si i raz przy winie opowiadaa mi o swoim yciu, oznaczajc kade wspomnienie
odpowiedni naklejk: O tym moesz napisa po mojej mierci"; O tym moesz napisa za mojego
ycia"; O tym nie moesz pisa nawet po mojej mierci" (oczywicie zamierzam dotrzyma
warunkw).
Viola Fischerova (by moe najwiksza czeska poetka XX wieku) zmara przed rokiem. No i z grupy O
tym moesz napisa po mojej mierci" mam zdanie, ktre nie pasowao mi do niczego, a nagle dzi, z
okazji tego felietonu, bardzo nadaje si do zacytowania:

- Bo wiesz, ja miaam romans z Hrabalem, ale ten seks z nim to bya mczarnia, poniewa jak on kad
si na mnie, to na niego wchodzio zaraz to stado kotw i musiaam ich wszystkich wytrzyma na
sobie.
72
D gospodzie penej idiotw
[Bohumil Hrabal, Pereki na dnie", tum. Jan Stachowski, Edward Madany, Cecylia Dmochowska,
Andrzej Czcibor-Piotrowski]
1.
Kultura czeska, prosz Pastwa, nie ma wikszego szkodnika ni Hrabal.
Bohumil Hrabal wprowadzi do czeskiej literatury czowieka, z ktrego sowa wylewaj si cay czas,
nie tylko przy piwie. Jest zajty swoim wewntrznym monologiem, z ktrym chodzi po wiecie jak
paw z piknym ogonem" - tak charakteryzowa swojego bohatera. Nazwa go pabitel. Pabeni to takie
gadanie, ktre wszystkich wprawia w poczucie, e nawet obrzydliwe ycie jest cudowne. (Ten rys
naiwnoci w twrczoci pisarza jest wprost nieznony).
Pabitele - czyli cae bogosawione towarzystwo pijcych piwo" - to ludzie, ktrzy poruszaj si na
granicy miesznoci. Do tego prawie zawsze wyraaj si niegramatycznie. Wymykaj si
stereotypom, a jednoczenie wrd czytelnikw ksiek Hraba-la na caym wiecie tworz stereotyp
Czecha jako przygupa.
Odpychajce sowo. Odpychajca koncepcja. A jeszcze bardziej odpychajcy mit. Pabeni jest
przesiknite jowialnoci, czesk gospod, tradycj Szwejka. Aspiruje do niezwykoci i bezczelnie
maskuje swoj przecitno i miako zarazem.
74
Proci ludzie - te jego pereki na dnie" czy te dziwacy z perek na dnie" - na czele z wzorcem
wszystkich pabiteli, czyli stryjem pisarza Pepinem, przechadzaj si niemal po wszystkich jego
tekstach. Groteskowo znieksztaceni (jak w klipie Join z bain"), ale zawsze godni podziwu, bo
pereki najlepiej byszcz, gdy wpadn do piwa.
Pabitela nie interesuje nic wzniosego. Nie wstanie od stou, eby si buntowa, bo tkwi w piwnym
bogostanie. Pabitel widzi wasny nos, ktry wisi nad kuflem piwa, a jeli czuje jakie zapachy, to
gwnie wo gotowanej kapusty - zapach Europy rodkowej Jednak Hrabal pabitela zawsze
uszlachetni, zawsze nada mu znaczenie, choby zdaniem: Kto chce y w Europie rodkowej, musi
by troch wstawiony".
Odpychajcy jest dla mnie ten Hrabalowski koncentrat knaj-pianej ludowoci, ktry pijackie
pieprzenie opiewa jako kategori estetyczno-filozoficzn, bo przecie kady czowiek jest na swj
sposb pikny tylko {ym nie wie"A w VnA^adl lataJa w powie" trzu nie kufle, tylko obrazy jak ze snu.
Ulubiona za czynno bohaterw Hrabala, czyli ponadprzecitne obarstwo, zamienia si - jak
powiedzia jaki wielbiciel ksiki Obsugiwaem angielskiego krla" - w groteskowe pikno

zwyczajnych ludzi. Naprawd odpychajcy s ci bohaterowie, ktrzy potrafi si wsuchiwa w

filozoficzne mowy, eby zaraz potem zrzyga si na st.
Z jego ksiek sypi si zdrobnienia rzeczownikw gastronomicznych, jakby miay z gry pozyska
sympati czytelnika dla wszechobecnego uzalenienia od picia i jedzenia: knajpeczka, gospodusia",
misko", szyneczka", piweczko", piwunio"...
Przyjemnie wiedzie, e prezydent Klaus te ma o Hrabalu swoje zdanie.
75
Uwaa, e jego literatura, opiewajca ludzi z marginesu spoecznego, jest upozowana i faszywa.
2.
W ten sposb poznali Pastwo, spisan przeze mnie z prasy w Czechach i usyszan od znajomych,
ca armi argumentw umniejszajcych najwikszego czeskiego pisarza. Dziki Bogu, tych, ktrzy go
kochaj, jest wicej. Dlatego teraz prosz przeczyta ten felieton jeszcze raz, zamieniajc wyraenia i
sowa na inne:
szkodnik" na skarb";
wprost nieznony" na wci atrakcyjny dla nowych pokole czytelnikw";
przygup" na filozof codziennoci";
odpychajcy" na pikny";
bezczelnie maskuje" na z talentem miesza";
przecitno" na zwyczajno";
miako" na magi";
pijackie pieprzenie" na rozmowy prostych ludzi";
Klaus" na Havel",
ludzi z marginesu spoecznego" na niesformatowanych";
upozowana" na powabna";
faszywa" na szczera".
I w tytule tego felietonu: sowo idioci" na oryginay".
Bo wszystko, co wyej napisaem na temat pabiteli NAM SI PODOBA.
Jeszcze a propos zrzygania si na st po filozoficznej mowie. Ideaem literatury byo dla Hrabala
brylant pooy obok
77

trypra". I jak zauway niedawno jeden z czeskich eseistw, ktry zastanawia si, co przetrwao
pitnacie lat po mierci pisarza: wiat jest peen przeciwiestw, ale tylko kto, kto je z obu stron do
siebie dopuci i zaakceptuje, moe y w peni i swobodnie".
D KurczaKu a la Havel
[Jih Brdeka, Lemoniadowy Joe", przei. Cecylia Dmochowska]
Chciaem napisa, e Lemoniadowy Joe" to opowie o tym, e szklanka lemoniady moe by
oceanem namitnoci. Ta parodia powieci kowbojskiej wychodzia w czeskim czasopimie Ahoj"
podczas wojny. Zabawna ksika o kowboju idealicie, ktry walczy o abstynencj, wzbudzia sensacj
w okupowanych przez hitlerowcw Czechach i ju samo to wydaje si czystym
surrealizmem.
Chciaem napisa, e crka autora, rysownika Jifiego Brdeki, wyjania mi w licie, e tata o miechu
nigdy nic specjalnego nie mwi, ale nalea do pokolenia, ktre yo miechem, bo przecie czasy
byy bardzo cikie".
Chciaem zacytowa okupacyjne czeskie porzekado: Kto si mieje, pokazuje zby".
Chciaem przytoczy napis z podziemnego plakatu, ktry w latach 80. powicono jednemu z
najbardziej represjonowanych w CSRS antykomunistw (Ivanowi Martinowi Jirousowi). Kiedy siedzia
w najciszym wizieniu, koledzy z wolnoci poprosili, eby w grypsie napisa jedno zdanie, ktre
miaoby widnie na plakacie. I Pastwo sobie wyobra, nie napisa nic o ojczynie, nic o zym
komunizmie, walce. Napisa: Wane, aby nie znika rado".
79
Chciaem zacytowa dla odmiany komunist, i to najwikszego komunist w czeskiej historii - Juliusza
Fucika, ktry w swoim testamencie z 1943 r zanim stracili go nazici, zdy napisa: I jeszcze raz
powtarzam: ylimy dla radoci". Mg napisa, e za wolno szlimy do walki", przecie podczas
hitlerowskiej okupacji czeski ruch oporu istnia, ale Fufk napisa: Za rado szlimy do walki i za ni
umieramy". Dlatego niech smutek nigdy nie czy si z naszym imieniem" - zakoczy.
Chciaem pochwali si nowymi odkryciami. Dostaem od przyjaciela album o czechosowackim i
polskim plakacie filmowym, gdzie film Sklep przy gwnej ulicy" na polskim plakacie to dramat
psychologiczny", na czechosowackim - tragikomedia". Film Mio blondynki" polski plakat okrela
jako synny dramat psychologiczny", plakat czechosowacki - jako komedi filmow". Plakat do
filmu Morgiana" Juraja Herza w czechosowackiej wersji ma kobiet rozemian, w polskiej przeraon, z trupi czaszk na gowie.
Chciaem zacytowa przedwojenny reporta Wakowicza (Fabryka miechu"), w ktrym przytacza
on polskie przysowia ze sowem zabawa" i uciecha" (raptem siedem), a wikszo z tych przysw
ma dla zabawy tylko sowa potpienia. Nie, to nie zabory s win braku umiejtnoci zbiorowego
weselenia si - napisa Wakowicz. - Ja sdz, e to brak mieszczastwa, grne tony wprowadzone
przez kultur szlacheck, narzucany przez t kultur snobizm i pojcie zabawy jako stanu ekstra?...".
Chciaem... Do czasu, kiedy dowiedziaem si o mierci Vac-lava Havla.

Wczoraj odby si pogrzeb Najwikszego Czecha, na ktry pojechaem jako wysannik Gazety".
Wydao mi si, e nie
80
wypada dzi pisa o czeskim miechu, mimo e to felieton wok ksiki Jifiego Brdeki.
Wydawao mi si tak tylko przez chwil. Omielio mnie, kiedy zaczem oglda czesk telewizj. W
T24 - wywiad z poet Frantikiem Novotnym. -Havel - powiedzia - tak jak my wszyscy uwaa, e zo
pokonamy humorem.
Przegldam internet. Kto upubliczni przemwienie Havla, kiedy jako nowy prezydent objeda w
1990 r. wiksze miasta kraju i trafi do Pardubic. Przemawia obok pomnika Lenina, ktry sta do
Havla tyem. - Widz tu elaznego pana, patrzcego w inn stron ni ta, gdzie ja stoj. Moe mnie
nie lubi, ale ju nic nie da si z tym zrobi - powiedzia prezydent i rozmieszy tum. Zaznaczy te: To, co powiedziaem w Hradcu Kralove, mwi i tu, w Pardubicach, poniewa ostrzegano mnie, e
jakakolwiek asymetria moe wywoa wybuch wojny" (aplauz). Tak rodzia si ludzka twarz polityki.
Potem karier robio zdanie Havla, ktre czsto powtarza: Prawda i mio musz zwyciy nad
kamstwem i nienawici".
Na innym kanale ogldam ostatni scen z filmu Odejcia" - debiutu reyserskiego Havla, ktry
nakrci w wieku 74 lat. Ju po napisach kocowych widzimy wod w sadzawce i nagle z toni wyania
si gowa Havla, ktry mwi do widzw: Dzikuj, e wyczylicie telefony komrkowe. Prawda i
mio musz zwyciy nad kamstwem i nienawici. Wczcie swoje telefony" - i chowa si pod
wod.
A jak scenk wymyli na rozpoczcie swojej sztuki Festyn"! Hugo gra sam ze sob w szachy. Za
kadym razem, gdy ojciec pyta go, jak mu idzie, mwi, e fatalnie. Potem pyta go o to samo matka Hugo odpowiada, e wietnie.
82
Koleanka havloloka Ela Zimna przypomina mi, jak na promocji swojej ksiki udawa, e pomyli
przemwienia, i zacz czyta podzikowanie za przyznanie mu doktoratu honoris causa albo
powitanie krlowej.
Dziesi lat temu pan Krzysztof Zajdel, nauczyciel z Wil-kszyna, dosta od urzdujcego prezydenta
Havla przepis na kurczaka.
Postanowi wyda ksik 101 potraw znanych osobistoci z Polski i ze wiata" i zacz pisa do
rnych saw. Sam pan wie, jak to jest, kiedy pisze kto z wiejskiej szkki do osoby znanej" - wyzna,
kiedy poprosiem o szczegy. Napisaem do prezydenta Rosji, Ukrainy, Biaorusi, bo moim
marzeniem byo pokazanie, e jestemy normalnymi ludmi, e przy stole wszyscy mog usi. Z tych
osb jedynie prezydent Czech mi odpisa. Taki np. ju nie prezydent, ale znany aktor Pierce Bros-nan
odpisa (to znaczy jaki jego sekretarz), e mog kupi koszulk z jego portretem lub zdjcie (za jak
znaczn kwot), a autograf aktora dostan w specjalistycznych sklepach".
Kurczaka a la Havel (ktrego prezydent sam wymyli) przygotowuje si tak: ptaka dzielimy na cztery
czci, nacieramy smalcem i solimy. Pieczemy w piekarniku 20-30 minut. Z szyjki i skrzydeek

gotujemy odrobin bulionu. Bulion mieszamy ze szklank biaego wina, dwiema ykami miodu,
dwiema ykami sosu sojowego, majerankiem, oregano, pieprzem, weget i yeczk mielonego
imbiru. Do tak powstaego sosu dodajemy posiekane dwie papryczki chilli. Sosem polewamy
podpieczonego kurczaka i wkadamy znw do piekarnika, eby si dopiek.
Cech Havla, ktr w badaniu opinii sprzed kilku dni wymienia najwicej Czechw, jest m.in. ludzki".
Dlatego nie
83
dziwi mnie, co mwi do tumw w Pradze bard Vladimir Mer-ta. W niedzielny wieczr, kilka godzin
po wiadomoci o mierci Vaclava Havla, prowadzi na praskiej wyspie Kampa zaimprowizowany
wieczr na cze zmarego. Przyjaciele! - powiedzia. - Nie bdcie smutni. Najlepiej pooy si obok
kochajcej kobiety i tak zabi al".
O yciu w bajce
[Vladislav Vanura, Kapryne lato", tum. Jzef Waczkw]
Przed tygodniem z woskiego czasopisma dostaem pytanie z prob o odpowied mailem. (eby
Pastwo wiedzieli, ile do autora, ktry raptem dwa tytuy wyda w kilku krajach, przychodzi pyta...
Ostatnio z Ukrainy: Czy moe pan powiedzie, kiedy Ukraina stanie si Europ?"; z Czech: Dlaczego
my, Czesi, mamy chodny stosunek do swoich bohaterw?"; z Hiszpanii: Jaka jest przyszo
Europy?" Powiem szczerze: gdybym by gupszy, tobym odpowiada na wszystkie).
Natomiast pytanie z woskiego Qui Touring" bardzo mnie ucieszyo, bo jest osobiste, a na sobie si
znam lepiej ni na Europie: Dlaczego zdecydowa si pan pisa o ludziach, a nie o miejscach?".
Odpisaem, e nie ma niczego ciekawszego ni drugi czowiek, a miejsca zawsze tworz ludzie. W
Moskwie s ogromne odlegoci, ulice s szerokie jak 20 ulic w Rzymie, drzwi do stacji metra tak
wielkie, e ledwo je mona otworzy, a jak kto puci, to mog czowieka przewrci. Czuem, e
Moskwa mnie gwaci. To mwi co o ludziach i wtedy mnie ciekawi ci ludzie. Jeli w Czechach kade
miasteczko chce wyglda, jakby byo z bajki, te co to mwi o tamtejszych ludziach. I ja wtedy jako
reporter chc tych ludzi pozna.
85
Krokovy Vary z Kaprynego lata" Vladislava Vanury to wanie czeskie miasteczko z bajki", tyle e
literackie: uzdrowisko dziewitej klasy o nieodpowiednim zachmurzeniu", miasto o wtpliwej
wartoci i dobrej zdrowotnoci". A rozmwki, ktre tu si toczy, mierdz niemal cakowit
przecitnoci swego rodowiska".
Ale... Vladislav Vanura by eksperymentatorem i w tej rozkosznej opowieci o namitnociach, ktr
przeczytacie w dwie godziny z poczuciem zanurzenia si w bitej mietanie, zagra sobie stylem dotd
niespotykanym. Ot by rok 1926 i pisarz stworzy parodi powieci drobnomieszczaskiej. Zaprzg
swoich bohaterw do cudnych barokowych dialogw. O najwikszych banaach mwi tu stylem
uprzejmym i wyszukanym.

Akcja dzieje si w cigu trzech czerwcowych dni i burmistrz, eby skonstatowa, e nadchodzi
czerwiec i zaczyna si sezon, mwi na przykad: Nasza staroytna osada w popiechu i szlachetnym
wspzawodnictwie dobija do mety, do czerwca, szstego miesica roku, nie spniwszy si i
spokojnie czekajc swojego terminu..." A jak konstatuj godzin 10.00! Czy nie cieszy pana ta
dziesita godzina, co wanie spada ze starodawnej wiey bazyliki witego Wawrzyca?".
Czeskie i morawskie miasteczka z bajki" istniej nie tylko w literaturze. Jeli kto ich nie zna, to
proponuj wycieczk, jak kiedy odbyem rowerem: Jiin - Ceske Budejovice - dar nad Sazavou Valtice - Lednice - Mikulov.
W trakcie takich wakacji od razu zapragniecie ycia w miasteczku na ludzk miar. Cho przyznam, e
i w Pradze sysz, e jest to miasto, ktre suy czowiekowi. Zawiera w sobie wszystko, co trzeba:
centrum historyczne, mae miasteczka, wsie,
87
wiejski sad, osiedla typowe dla uzdrowisk i oczywicie blokowiska. Rozmawiaem z kilkoma polskimi
ekspatami, ktrzy bardzo si starali, by korporacje przeniosy ich z Londynu, Moskwy czy Nowego
Jorku wanie do Pragi. - Bo w tej Pradze - przekonywali - jest jako swojsko i prowincjonalnie.
Na przykad na klatkach schodowych czowiek czuje si sympatycznie, bo wszyscy jak w maym
miasteczku mwi sobie Dzie dobry". Nawet gdy si nie znaj.
Pomieszkiwaem w Pradze w 17 mieszkaniach (na stae mieszkam w Warszawie). Rzeczywicie
wszdzie kady mi mwi Dzie dobry" jako pierwszy. I staruszki, ktre nie rozpoznaway mojej
twarzy, i nawet wyrostki z opuszczonym krokiem, ktre sprawiay wraenie, jakby Dzie dobry" nie
naleao do ich jzyka, ale do ktrego z azjatyckich. A jednak nie, Dobry den..." wyrzucali spod
kapturw.
Wci nie wiem, gdzie jest rdo tego zachowania. U nas, w Warszawie, Dzie dobry" na klatce
schodowej powie moe co drugi czowiek, i to tylko wtedy, gdy si osobicie znamy.
Ale w Czechach panuje wrcz jaki terror Dzie dobry". Oni od Dobry den..." zaczynaj nawet SMSy!
W jednej z czeskich gazet zaapelowaem wic, e jeli kto zna psychologiczne powody takiego
zachowania, chtnie o nich przeczytam. Drobnomieszczastwo? Obawa o to, co o nas ludzie
powiedz? Lepiej pozdrawia, bo dziki temu bdzie si lepiej y? Zagadnem o to pisark Market
Pilatov (niedawno wysza u nas jej ksika te oczy prowadz do domu", ktr polecam, bo jest o
tsknocie do Czech). Odpara, e chodzi o dobre wychowanie: - Matki nam wmawiaj, e mamy
kadego pozdrowi, nawet gdy go widzimy na schodach pierwszy raz w yciu.
88
Ale czy nas, Polakw, matki nie wychowuj do grzecznoci?
- Mnie si ten zwyczaj bardzo podoba - odparem Markecie
- chocia mam przeczucie, e czai si za nim co gbszego ni uprzejmo. Postawa czeska: by
grzecznym dla wszystkich? Postawa polska: nie by grzecznym dla wszystkich?

Jednej z moliwych odpowiedzi na temat Czechw dostarczy mi przenikliwy Polak: - adne dobre
wychowanie. Czesi musz si wszystkim kania, bo s strachliwi. Na wszelki wypadek bd miy dla
kadego, bo nie wiesz, czy ten czowiek nie jest dla ciebie zagroeniem. Przypodobaj si wszystkim.
Oni to maj w genach.
Jednej z moliwych odpowiedzi na temat Polakw dostarczy mi przenikliwy Czech: - Tumaczy
naley to polskim wielko-pastwem i poczuciem wyszoci. Polak jest dumny: nie bd si wszystkim
naokoo kania i przed nimi ponia. Niech mi si oni pierwsi kaniaj!
A moe niepotrzebnie doszukuj si sidmego dna?
O symulacji grzecznoci
Sidmego dna pomogli mi doszuka si czytelnicy. Kiedy opublikowaem ten felieton w Gazecie",
nadeszy glosy, e mwienie Dzie dobry" to niekoniecznie logo Czechw (jak wyrazia si pani Julita
Rukert). Wielu pisao o Niemcach, ktrzy mwi Dzie dobry" na kadym kroku, a to te - jak Polacy
- nard panw". Tak samo Hiszpanie; pan Stasiek pracowa tam 700 dni i zawiadcza, e w windach
zawsze mwi sobie Dzie dobry".
Wiem, drodzy Pastwo, wiem to od samego pocztku. Chciaem tylko pokaza, e jeden pan" czuje
si jak nadpan" i uwaa, e zwalnia go to z uprzejmoci. I wtedy to ju nie pan, tylko cham. Jak
zauwaya pani Zofia Grzelak, poziom mwienia Dzie dobry" w Czechach wiadczy o tym, e nie
trzeba arystokracji, eby ludzie byli dobrze wychowani.
Pastwo Kurzawowie, ktrych crka wysza za Czecha, napisali, e czeska rodzina zapytaa ich kiedy,
dlaczego w caej Europie na granicy pastw s tablice, np. Niemcy", Francja", Dania", Republika
Czeska" itd., a na polskiej granicy widniej tablice Pastwo Polskie". Pytano nas, dlaczego na tablicy
nie jest napisane po prostu Polska". Wedug Czechw wynika to z dumy Polakw, e to nie tylko
sama Polska, ale Pastwo Polskie. Chyba to
90
mia te na myli Przenikliwy Czech, na ktrego opini Pan si powoa, nazywajc to
wielkopastwem".
Nie od dzi wiadomo, e Czech to taki sowiaski ydek, a wic ugrzeczniony faszywiec, interesowny
podlizuch, a take... (tu wpisa inne cechy stanowice o nikczemnoci obu nacji). W dodatku niemal
od stu lat wiemy, e - cytuj z pamici
- GANZE TSCHECHISCHE VOLKIST EINE GROSSE SIMU-LANTENBANDE (wszyscy Czesi to wielka banda
symulantw). Zatem i symulacja grzecznoci nie przychodzi mu z trudem"
- ironicznie rozwizuje zagadk pan Piotr Ambroziewicz, nawizujc do wypowiedzi Przenikliwego
Polaka".
A Polak - dodaje - to szczera, poczciwa dusza. Poniewa nie yczy dobrze nikomu poza sob, wic po
jak choler ma oszukiwa i udawa uczucie, ktrego w nim nie ma?"
Dwie opowieci zwrciy moj uwag i zacytuj je w caoci: Byam w Pradze w poowie padziernika
2011 roku u crki, ktra wtedy tam pracowaa. Wynaja pokj u dziewczyny, ktr poznaa przez

internet. Ja oczywicie te tam na tydzie mojego pobytu zamieszkaam.Codziennie sama

wychodziam z mieszkania, eby zwiedza Prag. Jakie byo moje zdziwienie, kiedy kada spotkana
osoba na klatce czy w windzie mwia mi Dzie dobry. Tak jak Pan napisa, wiek nie mia znaczenia,
ani odlego, w jakiej si znajdowaam. Po dwch takich dniach zorientowaam si, e u nich tak jest,
i sama te zaczam si wszystkim kania. Kto tylko si nawin, ja staraam si by szybsza i Dobry
den. To wspaniae uczucie dla mnie tak si zachowywa. Niewane, z jakich pobudek tak robi.
Uwaam, e to pode twierdzi, e ze strachu. Staram si to stosowa u siebie w klatce, gdzie
mieszkam od 21 lat. Przykro to
92
przyzna, ale z marnym skutkiem. Mam 53 lata. Modym mwi Cze, starszym Dzie dobry.
Myl, e Polakami kieruje to, o czym Pan napisa. Widz to niestety po moim mu. Sam 26 lat
pywa jako marynarz i pozna wiele ludzkich zachowa. Opowiada zawsze, jacy to uprzejmi ludzie
mieszkaj na Zachodzie. Jak widzc go, nawet kilka razy dziennie, w czasie pracy na statku mwi
Cze w rnej formie. Dodam, e pracowa jako cheff, a nie kapitan, wic nie o rang chodzio.
Biada nad tym, e u nas tak nie jest. Ale kiedy powiedziaam: Zacznij od siebie i tak si zachowuj*,
oj, co to, to nie! Nie ma
mowy!
Tak wic, Panie Mariuszu, nawet kiedy idziemy razem, ja si kaniam, a on nie. Ssiedzi przyzwyczaili
si, e to ja im si kaniam zawsze pierwsza i kiedy si spotykamy, czekaj na moje" Dzie dobry.
Patrzc na ich miny, odnosz wraenie, e te uwaaj, e z jakiego powodu to ja powinnam ju
zawsze mwi im to Dzie dobry pierwsza. Czuj si wani albo ich to nobilituje w jaki sposb. Dla
mnie nie ma to adnego znaczenia, robi swoje dla mojego dobrego samopoczucia. Dlatego tak mnie
praanie rozczulili i poczuam si jak jedna z nich. Bardzo auj, e moja crka zrezygnowaa z pracy i
mieszkania w Pradze, bo ja bardzo chtnie bym tam do niej jedzia. Ma moliwo powrotu, dlatego
modl si (w cudzysowie), e kiedy zmieni decyzj i tam wrci. Na razie woli ciepe kraje, gdzie nie
ma zim takich jak u nas, np. Karaiby, gdzie pojechaa teraz. Ja lubi Czechw, swojsko si tam czuj,
dogada si mona, trafi atwo. Troch jak u siebie, ale adniej i lepiej. Tam mam poczucie
bezpieczestwa, poniewa nie znam jzykw, to w innych krajach jestem zdana na moj crk.
Dlatego w Pradze byam
93
taka dumna z siebie, e byam samodzielna, i zwiedzaam do 18.00 miasto sama, kiedy ona bya w
pracy. Viola M. z odzi.
Drugi list opowiada o kim podobnym do ma pani Violi:
Mam 56 lat, jestem sklepikarzem, od wielu lat prowadzcym sklep budowlany w Gdasku. W sklepie
potrzebny jest pomocnik. Przez lata przewino si ich mnstwo. Ktrego lata zacz mi pomaga
przy sprzeday 18-letni ucze liceum, daleki krewny. Znaem go dosy pobienie, wsplna praca miaa
midzy innymi nieco nas zbliy. Micha, chopak wielkiej postury, przemieszczajcy si po sklepie z
szybkoci zaprzeczajc posiadanej masie, wzbudza mj niepokj o bezpieczestwo farb uoonych
na pkach. Mj sklep jest dosy znany w dzielnicy i w sezonie odwiedza go duo klientw. W

pewnym momencie zauwayem, e Micha do kadego wchodzcego klienta mwi pierwszy Dzie
dobry, a do wychodzcego pierwszy wypowiada Do widzenia.
Z pocztku nie reagowaem, po pewnym czasie zaczem si jednak nad tym zastanawia. Tym
bardziej e musz przyzna, i takie wyprzedzajce powitanie i poegnanie nie byo dotd moim
zwyczajem.
Przeszo mi przez myl, e Micha si moe wygupia czy co takiego. Mody, inteligentny czowiek
robi jakie jaja. Po kilku godzinach nie wytrzymaem i zapytaem o przyczyn wyprzedzajcego Dzie
dobry.
Odpowiedzia bez zastanowienia, e to grzecznie i e zawsze tak robi. Po prostu.
Naprawd mnie wtedy zadziwi i zmusi do zastanowienia.
94
Byo to dobrych kilka lat temu.
Panie Redaktorze, ten mody czowiek na zawsze zmieni moje zachowanie. Od tamtej pory kadego
klienta wchodzcego do sklepu, bez wzgldu na to, czy jest mi znany, czy nie, wyprzedzam
powitaniem. Weszo mi to w nawyk i nie wyobraam sobie, eby byo inaczej. Powiem Panu jeszcze
jedn rzecz. Wielokrotnie klienci z sympati mi mwi, e s zdziwieni, e w sklepie wita ich pierwszy
sprzedawca. Ba, niektrzy si alili, e mimo stara i mylenia o tym nie s w stanie mnie wyprzedzi
w wypowiedzeniu tej sympatycznej formuy.
Wynika z tego, e kto powinien nam o tym powiedzie, jeeli nie zrobili tego rodzice. Nigdy nie
zapytaem si Michaa, kto go tego nauczy. Micha bardzo dobrze sobie radzi, pracujc jako
kierownik w duym, sieciowym markecie. Czsto o tym zdarzeniu z przyjemnoci opowiadam na
spotkaniach towarzyskich i dzisiaj ciesz si, e mogem si z Panem tym wydarzeniem podzieli.
Zbigniew W.
O pomyce w felietonie 0 bajce
Pikne cytaty z Kaprynego lata" pochodz z genialnego tumaczenia Zdzisawa Hierowskiego,
rocznik 1911, ktry zmar 44 lata temu. By redaktorem naczelnym kwartalnika lsk Literacki" i
warto jego nazwisko odnotowa, bo eksperyment Vanury jest trudny jak cholera. Jednak Agora
wydaa wersj w tumaczeniu Jzefa Waczkowa. Od Hierowskiego dzielio go pokolenie.
Nie wiem, dlaczego mj mzg faktu wydania przekadu Waczkowa pocztkowo nie przyj. Ale skoro
tak si ju stao, postanowiem nie poprawia poprzedniego felietonu, tylko wzbogaci czytelnikw
obiema polskimi interpretacjami Vanury. Bo w przypadku jzyka tej noweli mona mwi raczej o
interpretacjach, a nie o prostym przekadzie.
Mog Pastwo porwna prac dwch tumaczy, bo poka teraz cytaty, uyte w poprzednim
felietonie, take w wykonaniu Jzefa Waczkowa; dla sprawiedliwoci raz zaczn od Hierowskiego, raz
od Waczkowa:
Hierowski: miasto o wtpliwej wartoci i dobrej zdrowotnoci"; Waczkw: miasto chybionej
architektury i niechybnego zdrowia".

Waczkw: zalatuj przecitnoci niemal absolutn"; Hierowski: rozmwki mierdz niemal

cakowit przecitnoci swego rodowiska".
96
Hierowski: Nasza staroytna osada w popiechu i szlachetnym wspzawodnictwie dobija do mety,
do czerwca, szstego miesica roku, nie spniwszy si i spokojnie czekajc swojego terminu";
Waczkw: Nasza osada pord krztaniny i szlachetnej rywalizacji bez najmniejszych opnie, jak
ula co do godziny wkracza w czerwiec z nastaniem szstego miesica roku".
Waczkw: Czy nie raduje nas tych dziesi uderze, ktre oto spywaj ze staroytnej wiey bazyliki
witego Wawrzyca?"; Hierowski: Czy nie cieszy pana ta dziesita godzina, co wanie spada ze
starodawnej wiey bazyliki witego Wawrzyca?"
Z pewnym mionikiem literatury przeprowadzilimy kiedy mecz midzy Hierowskim a Waczkowem kady stawia punkt temu, ktrego zdanie mu si bardziej podoba. Jeli maj Pastwo na tak zabaw
ochot, dodam troszk materiau. Rozgrywa Hierowski:
Patrzcie, oto ga si korony drzew...". A Waczkw: Prosz, oto listowie...".
Hierowski: Niekiedy przychodzi czas na robienie gupstw"; Waczkw: Jest niekiedy czas i na
pustoty".
Waczkw: Kiedy literatura pikna wyjdzie poza burdy i burdele?"; Hierowski: Kiedy literatura
pikna wyjdzie nareszcie z bajzlw?"
Hierowski: Kiedy usysz o szlachetnych cierpieniach duszy, kiedy co wyczytam o konfliktach
wewntrznych?"; Waczkw: Kiedy znowu usysz o szlachetnych cierpieniach duchowych, kiedy
doczytam si, e kto turbuje si z sob samym?"
97
Tumaczka moich ksiek na czeski pani Helena Stachova uwaa, e Kapryne lato" jest genialnie
nieprzekadalne". Va-nura uy wyrazw, ktre byy archaiczne w jego czasach, a dzi archaiczne s i
wyrazy, ktre jego czasy uznaway za wspczesne. Nie jest jasne (przynajmniej dla mnie), dlaczego
Jzef Wacz-kw przetumaczy dzieo ju przetumaczone (nie dowiem si, bo tumacz zmar osiem lat
temu). S momenty, kiedy ewidentnie nowel uwspczenia, a s takie, gdzie archaizuje.
A jak ju tak piknie taplamy si w kulturze literackiej, to warto wiedzie, e Kapryne lato" zawiera
sawne zdanie, ktre umie powtrzy chyba kady wyksztacony Czech. I powtarza, gdy lato sprawia
mu zawd. Zdanie to u Hierowskiego brzmi: Ten rodzaj lata wydaje mi si troch niefortunny", a u
Waczko-wa: Ta posta lata wydaje mi si niezbyt szczliwa".
Wybr zostawiam Pastwu, a dla mwicych po czesku orygina: Tento zpusob leta zda se mi
ponekud nefastnym".
D czuoci i butach
[Bohumil Hrabal, Pocigi pod specjalnym nadzorem", tum. Andrzej Czcibor-Piotrowski]

1.
Odtwrc gwnej roli w filmie Pocigi pod specjalnym nadzorem" zatwierdza sam Hrabal. Vaclav
Neckaf - lat 22 - okaza si jak wyjty z gowy pisarza. Kiedy reyser Pocigw..." Jif i Menzel zobaczy
go po raz pierwszy, ten may i chudy brzydal wzbudzi w nim takie wspczucie, e chcia mu zaraz da
pi koron.
W rezultacie debiutant, ktrego nigdy nie przyjto do szkoy filmowej (prbowa cztery razy), zagra
gwn rol w filmie, ktry Ameryka nagrodzia Oscarem. Co wicej - w filmie, ktry na chwil przed
kocem XX wieku i chwil po trafi do wiatowych zestawie najlepszych filmw stulecia. Pono
Dustin Hoffman zdecydowa si na przyjcie roli w Absolwencie" dopiero wtedy, gdy zobaczy
Neckafa w Pocigach...".
Tak w 1966 r. wystartowaa kariera aktora i piosenkarza, ktrego Menzel obsadzi potem w
Skowronkach na uwizi" (filmie aresztowanym na 20 lat) i ktremu jury festiwalu Sopot '78
przyznao pierwsz nagrod za wykonanie piosenki Ten chleb je tvuj i muj". Momentami by tak
popularny jak Kare Gott, czyli czeski Zoty Sowik i wszechidol. A kiedy u boku Heleny Vondrakovej
100
Vaclav zagra ksicia w filmowej bajce Bardzo smutna ksiniczka", narody czeski i sowacki na lata
otoczyy go czuoci.
2.
Jesieni 2001 r. szedem do jego willi z poczuciem, e id do legendy rodkowoeuropejskiej kultury
(niemal takiej jak legenda Kare Gott").
Kiedy stanem na progu salonu, Neckaf legenda zatrzyma mnie i powiedzia co, co zachwiao moim
poczuciem godnoci tak, e omal si nie przewrciem.
- Prosz cign buty - powiedzia.
- Ale bardzo dobrze je wytarem.
- Najlepiej bdzie, jak pan cignie.
- Ale ja w obcym domu czuj si bez butw jak rycerz bez zbroi - wycignem jeden ze swoich
koronnych argumentw, ktry okazuje si skuteczny w walce toczonej z gospodarzami
w przedpokojach.
- Myl, e najlepiej bdzie, jak pan cignie - upiera si.
Ten drobnomieszczaski szacunek dla rzeczy i ten brak szacunku dla gocia (tak ocenia to kiedy
profesor Szyszkowska), ta nobilitacja podogi wyniesiona ze spoecznoci wiejskich wychowanych na
klepiskach (tak mi powiedzia o tym zwyczaju reyser Zanussi) spowodoway, e si spiem. Uyem
wic najciszej broni, jak miaem.
Najwikszy kaliber wymaga oddechu. Westchnem wic

i powiedziaem:
- A u Karela Gotta butw si nie ciga.
Vaclav Neckaf spojrza na mnie, jakbym mia mu da te pi
koron.
101
- To bardzo prosz... Prosz wej w butach.
O Karelu Gotcie jedna z jego kochanek powiedziaa, e po przyjciu z kolacji z nowo poznan kobiet
do domu zawsze zachowuje si jak Polak. Czyli nie ciga od razu butw.
To oczywicie mit o jakiej naszej wielkopaskoci. Jak wszyscy wiemy - wycznie mit. Kiedy raz
redaktork Klusakov z Czeskiego Radia przepuciem w drzwiach, to od razu na antenie powiedziaa
rozczulona: - Polacy s tacy nobl... (sowo pochodzi od nblesse" i w socjalistycznej Czechosowacji
byo negatywnym okreleniem tych, ktrzy nie nale do klasy robotniczej. Oczywicie mio byo to
usysze synowi robotnikw pochodzenia chopskiego).
Rnimy si od Czechw znacznie i czsto o tym pisz, lecz zwyczaj cigania butw, kiedy idziemy do
kogo z wizyt, nasze narody zblia jak aden. I gdyby tylko odbyway si w Republice Czeskiej
chrzciny lub pierwsze komunie tak huczne jak w Polsce, to na pewno na zdjciach z tych przyj te
widnieliby mczyni w garniturach, pod krawatem i w samych skarpetkach.
Zaznacz jednak, e dopuszczam dwa wyjtki. Sam z wasnej woli cigam buty w dwch rodzajach
domw: tam, gdzie s malekie dzieci pezajce po podogach, i w domach starszych ludzi, dla
ktrych sprztanie jest czynnoci ponad ich siy.
3.
Zostamy jeszcze przy Vaclavie Neckarze. Nasza rozmowa bya bardzo sympatyczna, da mi ciekawy
materia do rozdziau ycie jest mczyzn" w ksice Gottland" i nie szczdzi wspomnie.
Jaki czas pniej te wspomnienia mu zniky.
102
Dziewi lat temu podczas trasy koncertowej dosta wylewu krwi do mzgu. Zapomnia, jak si mwi,
najbardziej nie mg sobie poradzi z szykiem wyrazw. Przez osiem lat pracowa z logoped, dzi jest
dumny, e z setek swoich piosenek zna na pami 20.
Twrcy hitu czeskich kin - animowanego dramatu Alois Ne-bel" (nie mogem oderwa wzroku!) wpadli na pomys, e piosenk do ich filmu zapiewa wanie Neckaf. Staa si hitem jesieni (cho
opowiada o pasterce), a jej dwa klipy na YouTubie maj w tej chwili prawie 2 min 200 tys. odson.
Zdanie, e to kawaek, ktry potrafi wzruszy i zatwardziaego chopa", czytaem chyba we
wszystkich gazetach.
Kiedy ju przeczytacie Pocigi..." i obejrzycie modziutkiego Neckaf a w filmie Menzla, poszukajcie go
na YouTubie, wpisujc sowo pulnocni" (pulnoni oznacza pasterk). Entuzjastycznym komentarzom

pod klipem nie ma koca, a kto napisa, e wanie tu wida rnic midzy panem Gottem a
Neckafem, bo pana Neckafa sucha te dzisiejsza modzie". Rzeczywicie jak na Czechy to rodzaj
kulturowego cudu: piosenka o wizycie w kociele, gdzie wisi tylko cie krzya, zapiewana przez
starszego pana, w dodatku bez glamouru, czyli tzw. wygldu, spenia potrzeby wszystkich generacji.
Comebackowi 68-letniego artysty Czesi przygldaj si z czuoci. Ja te obejrzaem Pulnoni" z
czuoci i nawet mi si gupio zrobio, e chciaem mu tak z butami wej do wntrza.
O hemoroidach w Kulturze literackiej
[Micha Viewegh, Wychowanie dziewczt w Czechach", tum. Jan Stachowski]
1.
Najpopularniejszy pisarz w Czechach Micha Viewegh w intymnym dzienniku z 2005 roku (pisanym
oczywicie w celu natychmiastowej publikacji) przybliy czytelnikom midzy innymi swoje
hemoroidy. 24.04.05 zapisa: Problemy mojego odbytu znw daj o sobie zna; dziaa na nie tylko
ma z kortykostero-idami" - a ja wpadem w zachwyt.
12.07.05 zapisa: Kiedy pragnem bardziej mskiego zarostu na twarzy, idealnie biaych zbw i
gadkiej cery, dzi marz o sprawnym ukadzie trawiennym i otworze odbytowym bez pkni", a ja
byem zachwycony.
16.08.05 zapisa: Z maowin usznych rosn mi ju trzy ciemne wosy, ktre musz sobie wyrywa; w
poowie lat 90. miaem tylko jeden wos", a ja byem zachwycony nadal.
22.09.05 zapisa, e zobaczy telewizyjn reklam tabloidu Aha": Viewegh ma kochank!*- krzyczy
strona tytuowa, a gos lektora dodaje: Czy Viewegh opuci swoj ciarn on?*. Syszay to dwa,
moe trzy miliony ludzi. Nie jestem w stanie tego scierpie" - wyzna, bo cao bya wymylonym od
104
pocztku do koca kamstwem, ktre zaskary do sdu. I w tym przypadku te nie posiadaem si z
zachwytu.
Kiedy urodzia mu si pierwsza crka z drugiego maestwa, w innym tabloidzie ukazao si zdjcie z
porodu, na ktrym widniaa w caej okazaoci naga ona Viewegha - tym take byem
zachwycony.
Gdy przypomnia sobie, e pokazywa to zdjcie koledze reyserowi na jakim bankiecie i
najprawdopodobniej wtedy papa-razzo zza jego ramienia je sfotografowa, nadal trwaem
w zachwycie.
Viewegh czuje si oszukany, poniony i nie wie ju, jak ma chroni swoich najbliszych" - powiedziaa
w telewizji redaktorka Klusakova, a ja cigle byem zachwycony.
Zacz walk z wiatrakami i pozwa gazet do sdu, cho wiedzia, e odszkodowania si nie doczeka.
Porozumia si wic ze swoimi znajomymi i zbiera podpisy artystw, ktrzy wsppracy z tabloidami
odmawiaj" - dodaa redaktorka, a ja wci przeywaem zachwyt.

Gdy dowiedziaem si z prasy, e Micha Viewegh postanowi nie udziela adnych wywiadw
tabloidom i trwa w tym postanowieniu, byem zachwycony jeszcze bardziej.
Wyjani w dzienniku, e skoro postanowi nie dawa wywiadw, musia to sobie jako
zrekompensowa. Jestem tak uzaleniony od rozmw na wasny temat, e ten dziennik jest czym w
rodzaju programu metadonowego" - zapisa z dawk waciwej sobie autoironii. Dziennik sprzeda si
wietnie, kady czytelnik by ciekawy osobistych przey ulubionego pisarza, nawet jak byy to czasem
przeycia okooodbytnicze (a moe zwaszcza). Publika, ktra najchtniej zajrzaaby idolowi do d..., co
105
piknie zostao zilustrowane w filmie Priscilla, krlowa pustyni", gdzie fan ABBY wozi w fiolce kup
ABBY" (a dokadnie Ag-nethy), dostaa od pisarza najprawdopodobniej to, czego najbardziej pragna.
Kiedy wic pi lat pniej Micha Viewegh wyda nastpny dziennik (z 2010 roku), jedna z krytyk
miaa tytu: Viewegh nie znosi tabloidw, wic stworzy sobie wasny". Przyznaem recenzentowi
racj - i wci byem bardzo zachwycony.
Czym?
Tym, e kultura czeska okazaa si wielk kultur. Jedn z nielicznych, w ktrej pisarz moe sta si
celebryt, a tabloidy potraktuj go jak rwnego gwiazdom seriali.
Bo ludzie naprawd musz czyta ksiki, eby tabloidom chciao si fotografowa nowo narodzone
dziecko pisarza.
2.
.
Czesi czytaj najwicej w Europie. Polsk dzieli przepa od europejskich liderw w czytelnictwie: od
Czech, gdzie ksiki czyta prawie 80 proc. spoeczestwa, i od Francji, gdzie czyta 70 proc. U nas ponad poowa nie czyta nie tylko adnych ksiek, ale nawet krtkich tekstw. Nic dziwnego.
Kiedy spojrzymy w przeszo, pamitajmy, e czeskie odrodzenie narodowe stawiao nie na
powstania zbrojne, ale na ksiki. To nard filologw" - mia powiedzie o Czechach Mickiewicz.
Kiedy w XIX wieku ojcowie odrodzeniowcy tworzyli na nowo nowoczesny czeski jzyk, literatura bya
tu podstawowym narzdziem. Za habsburskiej niewoli jzyk upad, a przetrwa gwnie dziki wsi;
mieszczastwo i inteligencja uyway prze106
wanie niemieckiego. Kwestia wolnoci wewntrznej zacza by w pewnym momencie tosama z
kwesti wyksztacenia.
Kiedy Czeszka (bo to ona czyta wicej) bierze do rki najgupsz nawet, wypoczynkow ksik, ma
wraenie, e trzyma w doni co odwitnego. Twarda okadka, czsto tasiemka do zakadania stron,
czasem tasiemka jest nawet w kolorze liter na okadce, wreszcie obwoluta - jako przejaw szacunku
dla ksiki. Gdy czytelniczka trzyma w rku czesk Grochol (a wanie czeska Grochola jest
mczyzn i nosi nazwisko Viewegh), ma mie wraenie, e to ksika dla niej wana.

Kiedy wchodzi si do bardzo popularnej sieci sklepw Levne Knihy (tania ksika), mona by
zaskoczonym, bowiem mnstwo ksiek, wydawanych wanie dla tej sieci, oprcz przystpnej ceny
ma pikne twarde okadki. Dla mnie to wyglda tak, jakby w McDo-naldzie istniaa moliwo
jedzenia srebrnymi sztucami.
Kiedy mwimy o czeskim piwie, nie uwiadamiamy sobie, e czeska literatura tworzya si w knajpie.
Tam gdzie kady przy piwie musia co opowiedzie, kady stara si opowiedzie ciekawiej ni
poprzednik. Tu bym szuka rde ich kultury narracji i przyczyn jej sukcesw.
Kiedy Czesi pisz o swoim czytelnictwie, podkrelaj, e s czempionami w dziedzinie bibliotek
domowych i e wiele domw ma trzypokoleniowe biblioteki. (rednia liczba ksiek w czeskim domu
to 246, tylko 2 proc. Czechw nie ma w domu adnej ksiki). Dzi co drugi Czech korzysta z biblioteki
publicznej, bo czeskie ksiki w ostatnich latach bardzo droej.
Kiedy w nowo powstaej Czechosowacji ustawa o bibliotekach publicznych bya jedn z pierwszych,
nad ktr pracowano, i zostaa uchwalona ju latem 1919 r., w Polsce projektw takiej
107
ustawy powstao kilka. Podpowiedz do egzaminu: Czy w okresie midzywojennym zostaa w Polsce
uchwalona ustawa o bibliotekach publicznych? Odpowied: Nie.
To, co przydarzyo si Michalovi Vieweghowi, jest wic - wbrew pozorom - wielkim triumfem sowa
drukowanego. Jest przykadem mioci do literatury.
(We Francji tabloidy te ledz swojego pisarza. Tam zajmuj si Houellebekiem, o ktrym na
przykad informuj, e chtnie jedzi na wieczory autorskie do Rosji, bo lubi rosyjskie prostytutki).
I tak, Drodzy Pastwo, przyszo mi za pomoc prasy bulwarowej zagldajcej do majtek zawiadcza
o wartociach.
O mczyznach z grupy
[Kare Capek, Krakatit", tum. Emilia Witwicka]
Na terenie Czech wyprodukowano Boga. Maszyny zwane kar-buratorami zaczy masowo wytwarza
Absolut. Jednym otworem Perfect Carburator wypluwa mechaniczn" energi, a drugim otworem bosk istot, ktra rozazia si po wiecie i zaraaa ludzi witoci. Absolutu w pewnym momencie
byo ju tak duo, e postanowiono bombardowa nim Angli.
W Pradze drutem kolczastym odgradzano cae zakaone ulice z powodu cikich objaww
religiomanii. Ludzie stawali si dobrzy i nie musieli pracowa, poniewa Absolut pracowa za nich. Jak
ju raz rzuci si na produkcj, to produkowa nieprawdopodobne iloci, nie troszczc si o popyt,
poda i dystrybucj. Tarza si w wydajnoci. Nastaa wic na wiecie nieograniczona obfito
wszystkiego, czego ludziom potrzeba. Ale ludziom potrzeba wszystkiego, tylko nie nieograniczonej
obfitoci.
Zauwaono, e Absolut potrafi przypodoba si ludowi i wszdzie przybiera mentalno danego kraju.
W cesarstwie niemieckim Absolut natychmiast sta si pastwowy, w Polsce dziaa jak jaki gatunek

alkoholu, a w Czechach na przykad zachowywa si jak indywidualista. Kady mia tam swj Absolut
na wasn rk.
109
O tym mniej wicej traktuje pierwsza powie Karla apka Fabryka absolutu" (1922 r.). Jej gwny
bohater, producent Absolutu pan Bondy, doszed w kocu do wniosku, e Bg jest zbyt wielki. Kady
sobie z niego odmierzy par metrw i zdaje si mu, e to ju cay Bg. Przyswoi sobie tak ma
zaderk czy drzazeczk i zdaje mu si, e ma caego Boga". Co wicej - wcieka si na tych, co maj
inny kawaek. I eby samego siebie przekona, e ma ca prawd, musi pozabija tych innych".
Dlatego epidemia Absolutu koczy si w powieci wojn.
Zarczam Pastwu, e Kare apek jest najnowoczeniejszym pisarzem europejskim pierwszej poowy
XX wieku. Kiedy jego sztuka RUR" przesza z sukcesem przez teatry wiata, ten przej z niej do
wszystkich niemal swoich jzykw jedno sowo. Stao si ono najnowoczeniejszym sowem pierwszej
poowy XX wieku i brzmi: robot".
apek zachowuje si jak ministerstwo zdrowia wobec papierosw - na kadej paczce ostrzega. W
dramacie RUR" (1920) ostrzega ludzko przed produkcj sztucznego czowieka na skal masow. W
sztuce Sprawa Makropulos" (1922) ostrzega przed przeduaniem ycia w nieskoczono. W
sensacyjnej powieci Krakatit" (1924) ostrzega przed produkcj broni atomowej, ktra moe
wymkn si czowiekowi z rk, zwaszcza gdy padnie ofiar chciwoci. W Inwazji jaszczurw" (1936)
ostrzega przed jaszczurami, czyli faszyzmem... I tym podobnie.
Mwio si, e apek nie ma szans na Nobla, bo Akademia Szwedzka uwaa, e pisze zbyt
przeraajce rzeczy.
Gdy zaprzyjani si z prezydentem i filozofem Tomaem Garrigue Masarykiem i na podstawie
wsplnych rozmw napisa wan dla Czechw ksik Rozmowy z TGM", uznano go
110
w Czechach za swego rodzaju kapana demokracji i uosobienie
idei wiatego pastwa.
Jednak z postaw apka miaa problemy i lewica, i prawica. Katolicy i komunici wymawiali mu, e
kademu przyznaje jego racj (co dla obu stron byo oczywicie nieznone). W jego opowiadaniu Piat
na przykad potrafi powiedzie, e kady wspuczestniczy w prawdzie. I ten, kto mwi tak", i ten,
kto
mwi nie".
Trzy lata przed mierci ten pisarz przeczu dosta w spadku posiado Str z urokliwym stawem.
Dokoczy tam ca mas swoich ksiek, osobicie sadzi kwiaty i kosi trawnik. Myl, e przeczucia
podyktoway mu, aby pod koniec ycia zbudowa te mur. Wok caego gospodarstwa cignie si
wic do dzisiaj wysoki mur.
Trzy miesice przed jego mierci Czechosowacja zostaa sprzedana w Monachium i podzielona. Do
gosu doszli faszyci i take apek sta si ich tarcz. (Katolicy i przeciwnicy Masary-ka atakowali go z

tak zacitoci jak zwykle, ale teraz sprzyja im klimat). Furtk w jego murze kto oblewa gnojwk.
Kto przeciga na przykad cienki drut przez drog, eby pisarz si przewrci. Przez mur natomiast
przerzucano anonimy: Zalicza si pan do tych wazidupcw, szczliwych, e wchaj smrd z
prezydenckiej kuchni na Zamku. Do tych, ktrzy niszczyli swj nard judzeniem i pisaniem...".
Jestem lekarzem wojskowym. Mczyni dziel si wedug mnie na trzy grupy: A, B i C" - pisa (w
prasie) sympatyk generaa Franco, wielki katolicki pisarz Jaroslav Durych. I oznajmia: kada z tych
grup ma swoj moralno", a Kare apek nigdy nie suy w wojsku, od zawsze naley do grupy C".
(To prawda
111
- pisarz mia cae ycie problemy z krgosupem). Najwikszym grzechem przeciwko czeskoci nie
jest wcale powie Haska o Szwejku. Jest co jeszcze gorszego. To jest moralno C".
Kare apek umar w Boe Narodzenie 1938 roku i - jak napisaa Milena Jesenska - by to zbyt
skromny i niemiay czowiek, eby umrze na zamane serce. Umar na zapalenie puc. W 70.
rocznic jego mierci w gazecie, gdzie pisarz pisa przez lata (Lidove noviny"), ukazaa si na Wigili
2008 r. Katolicka proba do Karla apka o wybaczenie". Napisa j teolog i profesor historii literatury
Martin C. Putna (rocznik 1968), inicjator Czeskiej Akademii Chrzecijaskiej i byy dyrektor Biblioteki
Vaclava Havla. Prob napisa w imieniu katolickich pisarzy sprzed 70 lat, ktrzy zarzucali dzieu
Capka, e jest mao chrzecijaskie i byli zgorszeni, e ten tak popularny pisarz nie uznawa Kocioa
Rzymskokatolickiego za jedynego posiadacza prawdy. Jednoczenie nie zauwayli nigdy, jak gboko
chrzecijaskie jest u Capka pojcie czowieka.
Szanowny Panie apek - zakoczy Putna - czescy katolicy Pana epoki wobec Pana zawinili. Ich
duchowym spadkobiercom jest przykro. Prosz o wybaczenie".
Wielu dzisiejszych czeskich katolikw poparo te przeprosiny. Cho znaleli si i tacy (nawet z tytuami
profesorw), ktrzy natychmiast przypomnieli, e s to przeprosiny czowieka od lat walczcego o
zalegalizowanie sodomii". Czyby?
Ot teolog i zaoyciel chrzecijaskiej akademii Martin C. Putna bez skrpowania mwi w telewizji,
e jest homoseksualist i razem ze swoim mem szed w Gay Pride. Do tego nieli transparent
Katolickie peday..."
D samazaspaKajeniu
[Josef Skvorecky, Batalion czogw", tum. Andrzej Sawomir Jagodziski]
Wejcie na msz pogrzebow Vaclava Havla do Katedry w. Wita na Hradczanach graniczyo z cudem.
Obliczono, e w wityni zmieci si na siedzco tylko tysic osb, i to byo maksimum moliwoci,
jakie zaoferowano wiatu, ktry oczywicie cay chcia by w rodku. Samych redakcji chtnych
relacjonowa uroczystoci zgosio si ze wszystkich kontynentw 700. Niestety, zgod na udzia we
mszy dostao tylko 30 dziennikarzy. Kazano nam przyj rano, trzy godziny przed pogrzebem. Po
zgoszeniu si zostalimy poproszeni, eby si napi i skorzysta z toalety, bo kiedy wejdziemy do
katedry, nie bdzie mona z niej wyj co najmniej przez kilka godzin. Potem powdrowalimy za
nasz przewodniczk, ktra jednak nie poprowadzia nas do gwnego wejcia, ale wielkim kluczem

otworzya malekie drzwi w bocznym murze katedry. Pochylilimy gowy i zaczlimy wspina si po
krtych schodkach. Stanlimy na chrze. Dokadnie nad wejciem, a pod sawnym witraem
Stworzenie wiata" Frantika Kysela z 1928 roku w ksztacie rozety o rednicy prawie 11 metrw,
ktry tak chtnie fotografuj turyci.
113
Chr nie jest udostpniany do zwiedzania, wic przez kilka sekund miaem poczucie wyjtkowoci.
Stamtd mielimy obserwowa obrzd.
Jednak w kilka sekund wiedziaem: uciekam! - Poddaj si - powiedziaem naszej opiekunce, a
poczucie wyjtkowoci mogem odda za darmo, a nawet dopaci.
- Ju nie mona wyj - odpara zrozpaczona. - Drzwi s zamknite, na dole panuje podwyszony stan
gotowoci, bo wjedaj prezydenci. Nikt niepowoany nie moe przebywa w strefie zero. Pastwo
naprawd s wrd wybranych! - chciaa mnie pocieszy.
Spojrzaem jeszcze raz na to, co zastalimy. Murek balkonu by tak zabrudzony stuletnim pyem, e
panie i panowie w eleganckich paszczach natychmiast si wysmolili i zaczli je energicznie
otrzepywa. Pod cian stao i leao kilka krzese, ktre cierki nie widziay chyba od czasw
Franciszka Jzefa. Jedna z dziennikarek wytara krzeso gazet i nawet usiada, lecz za minut na nim
podskoczya, a za chwil zacza skaka po caym chrze. Nie moglimy wytrzyma z chodu - w
rodku byo o wiele zimniej ni na zewntrz (+3 st. C), a do mszy zostaa jeszcze godzina. Skakalimy
za chwil wszyscy, 30 osb zamknitych u witego Wita zaczo taniec witego Wita.
Najgorsze, e nie byo prawie nic wida. Odlego z chru do otarza, przed ktrym sta katafalk,
sprawia, e Billem Clintonem czy Alainem Delonem mg by kady, kto pojawi si na horyzoncie.
(Nie wiem, czy Kafka wszed kiedykolwiek na ten chr, ale bardzo celna jest jego obserwacja z
Procesu", e ogrom katedry zdawa si dosiga wanie samej granicy tego, co czowiek jeszcze
znie moe"). Nie sdziem jednak,
114
e kiedy msza si rozpocznie, przytrafi nam si rzecz jeszcze gorsza ni nicniewidzenie.
Okazao si bowiem, e nic take nie sycha. Kiedy po czesku przemawia prezydent Klaus, mielimy
wraenie, e to po chisku przemawia nuncjusz. Sprawozdawcy ze wiatowego wydarzenia, ktrzy nic
nie widz i nic nie sysz! Prosz sobie wyobrazi trzydziestu osobnikw w dugich paszczach
zamknitych na balkonie, ktrzy przez prawie cztery godziny skacz, truchtaj i rozcieraj sobie ciao.
A w oddali szumi uroczysty i wany obrzd.
- 400 euro za przelot z Warszawy, eby da si uwizi w katedrze... - szepnem maostkowo po
dwch godzinach jakiemu czeskiemu koledze.
Zmartwi si strasznie. Przybliy do mnie swoj twarz i zacz agodnie przemawia: - Bardzo pana
prosz, eby pan tego tak nie odbiera. Vaclav Havel by dramatopisarzem i przedstawicielem teatru
absurdu, prosz sobie wic wyobrazi, e to on sam przygotowa dla nas t sytuacj. A najlepiej kolega Czech przybra jeszcze bardziej proszcy wyraz twarzy - niech pan sobie cay czas wyobraa, e
to Havel nas tu reyseruje. Prosz poczu si jego aktorem, od razu dozna pan ulgi.

Doznaem od razu.
Powiem nawet wicej, jeli reyserowa nas duch dramatopi-sarza, to nagle podsun mi natrtn
myl: czy prezydent Wasa, ktry jest w gorszej sytuacji ni ja, bo siedzi trzeci godzin na dole w
awce i nie moe si rusza, ma aby kalesony? (Bo e nie ma ich Alain Delon, jako byem pewny).
Po co to wszystko pisz, i to przy okazji nowego wydania ksiki Josefa kvoreckiego Batalion
czogw"?
116
Pzyjaciel Vaclava Havla umar dwa tygodnie po nim. W czeskiej prasie po mierci kvoreckiego
zaczto przypomina wypowiedzi pisarza. I mimo e jego miniaturowa i hec-na autobiografia
Przypadki niefortunnego saksofonisty tenorowego" bya moim elementarzem czechosowackiej
historii; mimo e jego Batalion czogw" nazywany jest Szwejkiem do kwadratu, a mj znajomy
przeczyta go 11 lat temu i do dzisiaj si mieje; i mimo e to jeden z trzech najbardziej znanych na
wiecie czeskich pisarzy - z pewnym przypomnianym wanie pogldem Josefa kvoreckiego nie mog
si
zgodzi.
Twierdzi bowiem, e charakter narodowy to bzdura. Nic takiego nie istnieje, charaktery maj ludzie,
a nie narody.
Trudno mi si z tym zgodzi. Czesi bowiem przejawiaj w swoim zachowaniu pewien dominujcy rys.
Ot w kadych okolicznociach d do kompensacji, czyli samozaspokojenia". To sformuowanie
ze sownika erotyki przej rzebiarz David erny, ktry twierdzi, e Czesi jako nard w kadej sytuacji
psychicznej d do samozaspokojenia. Wmwi sobie, e wszystko jest dobre, co go wkurza, bo
wtedy nie dotykaj prawdy. erny zaprojektowa nawet (cho nigdy nie zrealizowa) rzeb
gigantycznego onanisty ze wzwiedzionym czonkiem, ktrego chcia posadzi na dachu Teatru
Narodowego w Pradze, ktry to teatr - symbol odrodzenia narodowego - zosta zbudowany z datkw
obywateli pod hasem Nard sobie".
Owo samozaspokojenie typowe dla Czechw rozumiem tak,
e z kadej wady bd wysysa zalet tak dugo, a si uspokoj.
Znale rwnowag, nawet dziki erzacowi. Wydoby choby
spod ziemi dobr stron zdarze... - moe to cecha tego, kto
117
chce przey za wszelk cen? Najprawdopodobniej to jedyne wyjcie, eby przystosowa si do
niekomfortowej sytuacji.
Nie maj morza, wic maj ksiki pod tytuem: Powietrze to nasze morze" oraz Staw to take
morze". Due wraenie zrobi na mnie surrealistyczny film w reyserii Jana Gogoli Nard sobie albo
czeskie morze w 18 przypywach", gdzie aktorka w bkitnej powiewnej szacie wybiega na alej

Narodow, krzyczc: Wszdzie jest morze! Wszdzie jest morze!" i przekonuje przechodniw: Pan
jest fal i pan te jest fal...".
A najpikniejszy przypadek samozaspokojenia znalazem w opowiadaniu Oty Filipa Pokalane
poczcie". Wystpuje tam nieudacznik Hugon - kandydat na pisarza, ktry za komuny z braku talentu
i ze strachu przed Sub Bezpieczestwa nic nie pisze. Na kocu opowiadania pada zdanie, ktre
naley wedug mnie do najwaniejszych zda w czeskiej kulturze.
Nie pisz, milcz - przyznaje Hugon - ale milcz z godnoci i niebezpiecznie!"
PS
Relacj z pogrzebu Havla napisaem do Gazety Wyborczej" tylko dziki telewizji informacyjnej CT24
w hotelu, dokd pojechaem natychmiast po pogrzebie. Szczliwie wielokrotnie powtarzano
fragmenty mszy i miaem z czego spisa. Jeszcze raz potwierdzia si teoria Carlo Pontiego
(producenta filmowego i ma Sophii Loren), e telewizja powoduje rzeczy straszne, ale bez niej
bylibymy lepi i gusi.
WIRUS NIEZOMNY
Czowiek, ktry nie chcia, eby znika rado
Cz 3
W felietonie Kurczak a la Havel" wspomniaem o Ivanie Martinie Jirousie, ktry poproszony o haso
na nielegalny plakat ze swoj twarz, zaproponowa zdanie: Wane, aby nie znika rado". By
pierwszym z wielkiej literackiej trjki (Ha-vel, kvorecky), ktra w 2011 roku rozstaa si z nami na
zawsze. Ciaa kolejnych wietnych ludzi postanowiy same si unicestwi, produkujc komrki
rakowe.
1.
Wiersze, ktre napisa w wizieniu, przemyci zza krat za pomoc pocaunku. Pono on sam (w innej
wersji tego mitu zrobi to jego kolega z celi) przewieziony z zakadu karnego na rozpraw nagle na
korytarzu sdu pocaowa koleank, ktra przysza na jego proces, i jzykiem wcisn jej do ust
zwinite zapiski.
Kiedy zmar, czeska prasa ogosia, e w wieku 67 lat odszed bohater". Ale poniewa to sowo w
Czechach moe odrzuca, dodano, e take poeta" i pijak".
W jego yciorysie wraenie robi zapis lat, w ktrych by wiziony za swoje pogldy: 1973-1974,19761977,1977-1979,1981--1985,1989. cznie - osiem i p roku.
123
Ivan Martin Jirous: historyk sztuki, eseista, literat, opozycjonista. Kierownik artystyczny legendarnej
grupy The Plastic People of the Universe, zwany powszechnie Magorem, co po polsku bywa
tumaczone jako wirus lub Szajbus. Siedzia w najciszym czechosowackim kryminale, wic autorka
cyklu Rozmw na koniec wieku" spytaa go o represje: - Czsto oprcz szykan suby wiziennej
aresztowanych spotykaj szykany wspwiniw, choby zmuszanie do praktyk homoseksualnych...

Magor nie uleg ewentualnym mieszczaskim oczekiwaniom czytelnikw Lidovych Novin".

- W celi - odpar - siedziao nas 30, z czego 29 robio te rzeczy. Przecie to nie s adne szykany. Co
maj ci ludzie zrobi, jeli siedz tam 25 lat? Klawiszki nie wypieprzysz... To tak samo, jakby
powiedziaa, e represje s wtedy, gdy pi ze sob maestwo. Przecie ta biedna ona w wikszoci
przypadkw te zachwycona nie jest - zakoczy. W antologii Czeski underground" (wydanej w
Polsce przez ATUT w 2008 r.) znalaz si nawet wierszyk na ten temat, przetumaczony udanie przez
Joann Derdowsk:
le elegie si spisuje
Gdy wok ss sobie chuje,
a kady rym jest nazbyt paski
by odda, jak robi sobie laski [...]
Nie uleg wyobraeniom, jak powinien zachowywa si i wysawia laureat wielkiej Nagrody im.
Jaroslava Seiferta za poetyckie dzieo. Na dugi wywiad w telewizji przyszed dwa lata temu bez
dolnych zbw, a dyplom, ktry inni laureaci tej na125
grody wstawiaj w zote ramy, przybi czterema gwodmi nad drzwiami kuchni. I to nie w swoim
mieszkaniu.
Nie uleg roli wraliwego poety. Poet by rano, a kiedy koczy si dzie, Magor w knajpach rozbiera
si do pasa i wali w mord kadego, kto mu si nie podoba. Lubi te rozebra si od pasa. Gdy
pierwszy raz po upadku komuny zaproszono go - sawnego dysydenta antykomunist - do czytania na
gos wierszy w sawnym paacu Lucerna, czyta je w towarzystwie striptizerki. Rozbieraa si w rytm
wierszy. Organizatorzy zaprosili j pono celowo, eby uniemoliwi Magorowi jego ewentualny
striptiz.
Nie uleg Kocioowi. Deklarowa, e jest wierzcym rzymskim katolikiem i zostanie nim do mierci.
Mwiono o nim nie tylko jako o najwikszym poecie wspczesnych Czech, ale te poecie religijnym.
Sensem kultury - pisa - nie jest uczestnictwo w duchowym topie hitw zdziczaego wiata. Sens
kultury jest albo religijny, albo aden". Taka publiczna deklaracja bardzo znanej osoby jest dla
Kocioa w zsekularyzowanych Czechach na wag zota. Jednak Magor zaraz wymyka si temu
Kocioowi z rk. Mwi: - Ksiom katolickim zakazabym wygaszania kaza, poniewa co, co mnie
najbardziej wkurwia, to jest interpretacja czytanej przed chwil Ewangelii, kiedy ksidz p godziny
wyjania tym gupim owieczkom, co to wszystko znaczy. Przecie tym umniejsza si Ewangeliom i
ewangelistom, ktrzy napisali je tak kretysko, e musowo teraz jaki typ z Li-tomierzyc musi
wyjani to wiernym.
Nie uleg chrzecijaskiej terminologii i nie uywa jej. W wielu wywiadach tumaczy, e wszystkim
kieruje gsienica. (- Tak mwi na Pana Boga). Dziennikarze gupieli, dopytywali np., czy
126

chodzi o to, e niebiaskie ptactwo ywi si gsienicami. Odpowiada, e nie. Po prostu gsienica si
przepoczwarza i wychodzi z niej pikny motyl. To jest symbol Trjcy witej: gsienica, po-czwarka, a
potem motyl". Jeli takie tumaczenie nie wystarczao, a nie wystarczao, zaczyna recytowa wiersz:
ach Boe, gsienico moja, jak si wyklujesz bdziesz mej mioci bliej?
Nie ulega dominujcej mentalnoci ju od dziecka. W miasteczku Humpolec, gdzie si urodzi, ani
wadze miasta, ani lokalna liga kobiet nie day mu w 1963 r. pozytywnej opinii jako kandydatowi na
studia wysze. Bo chodzi w czarnym swetrze, ma dugie wosy i nic nie robi". Mimo to skoczy
histori sztuki. Szybko zaprzyjani si z Plastikowymi. Sta si ich szefem, a potem teoretykiem caej
undergroundowej kultury. Na koncertach wieszali wdzone ledzie, eby na publiczno kapa olej,
wiecili pochodniami, zabijali koguta i piewali, e wszystkie gupie mzgi s na socu, nasz
aksamitny nard yje w podziemiu". Milicjanci, ktrzy rozpdzali ich koncerty i wielokrotnie
masakrowali publiczno, powtarzali: Przecie to nie s ludzie". Nic z tego, co robimy, nie moe si
podoba przedstawicielom kultury oficjalnej - pisa Magor - poniewa nie moe to zosta uyte do
stworzenia iluzji, e sprawy maj si dobrze".
Nie uleg autorytetom i polemizowa z nimi natychmiast, bo uwaam si za tego, kto tworzy
niepokj". Kiedy myliciel, historyk
127
literatury i antykomunista prof. Vaclav erny, odsunity przez reim na boczny tor i uwaany przez
opozycje za wielki umys tamtej epoki, wypowiedzia si na temat undergroundu, e jest on pogard i
nie wytworzy w sobie rda jakiegokolwiek szacunku, Magor to kontrowa: Szacunek w
undergroundzie ju istnieje: szacunek dla drugiego czowieka. U ludzi starszej kultury czsto pojawia
si podwiadomie wartociujca miara: powiedz mi, kim jeste, a ja ci powiem, ile jeste warty. W
undergroundzie z niczym takim si nie spotkaem".
Nie uleg wyobraeniom, jak powinien zachowywa si bliski przyjaciel prezydenta. Gdy lecia z
Vaclavem Havlem do Nowego Jorku, przemyci ze sob do samolotu n. Woy go pono do aktwki
prezydenta, ktremu nie sprawdza si bagau. Podczas lotu wszed do kokpitu, przystawi n
pilotowi do szyi i krzykn: Do Nowego Jorku!".
Nie uleg strachowi. Kiedy tylko wyszed w 1977 r. z kryminau, natychmiast podpisa opozycyjn
Kart 77, za ktrej poparcie w najlepszym wypadku grozio wyrzucenie z pracy i skierowanie do
czyszczenia klozetw, a represje spotykay ca rodzin podpisujcego, cznie z zakazem studiw dla
dzieci na zawsze. Jeszcze p roku temu po 38 latach Sd Najwyszy uniewinni Magora z pierwszej
jego kary 8 miesicy pozbawienia wolnoci za to, e w 1973 r. zjad w knajpie kawaek komunistycznej
gazety Rude pravo" i piewa: Tak kiedy poremy bolszewikw!" - Zawsze zachowywaem si
swobodnie - wyjani sdowi w 2011 r. - bez wzgldu na ryzyko, ktre ta swoboda powodowaa.
Nie uleg zudzeniu, e strachu mona si pozby. Opowiada, e zawsze si ba: - Kiedy kto z
undergroundu mwi, e
128

nie czuje strachu, wtedy natychmiast przerywaem z nim wspprac, bo to oznaczao, e jest
donosicielem. Strach nieodcznie naley do czowieka. Kady czowiek jest tchrzem, ale wane jest,
jak to tchrzostwo pokona.
Nie uleg chciwoci, wic na staro, po upadku komunizmu, y czsto poniej minimum socjalnego.
Jednak zawsze podkrela, e za lata wizienia nigdy nie wemie odszkodowania, bo siedzia za
wolno, a nie za pienidze.
Nie uleg demonowi lustracji, a mg, bo sam bez skazy, mia wok siebie ca mas donosicieli. Raz
przeczyta list Cibulki (odpowiednik naszej listy Wildsteina). - Znalazem tam wielu przyjaci przyznawa - ale jest dla mnie jasne, jak atwo czowiek mg si tam dosta. Esbecy upadliby na
gow, gdyby nie wcisnli w nas nikogo ze swoich. Jedynym rozwizaniem byo nie zajmowa si tym.
Czowiek ulegnie takiej agentomanii i na koniec podejrzewa ju kadego. Po prostu konspirowalimy
ze wiadomoci, e kto o tym doniesie.
Nie uleg dziennikarce (Renata Kalenska), ktra przeprowadzaa z nim wywiad o wizieniu. Wioza go
samochodem przez p kraju. Do jego chaupy, gdzie hodowa trzy kozy; ktrym wozi zebrane w
Pradze nadgnie pomaracze i czerstwe buki. Pozwala jej jecha tylko kawaek i zaraz musieli
zatrzyma si na piwo i rum, bo owiadcza, e dalej nie jedzie. Tumaczy, e najlepsze wiersze
przychodz do niego midzy szst a sidm wdk w barze Pod piewaczkami. I przecie Charles
Baudelaire w wierszu Upijajcie si" zaleca, e aby nie czu straszliwego brzemienia czasu, trzeba by
zawsze pijanym. Winem, poezj lub cnot, tym, co wam odpowiada. Ale upijajcie si". - Ja w
zasadzie nie jestem adnym
130
alkoholikiem - podkrela wirus. - Pij z powodw zawodowych, bo tak mnie nauczy Charles
Baudelaire.
2.
Jako reporter popeniem znw niewybaczalny grzech. Nazywam go grzechem zaniechania. Ot
pracujc nad Gottlandem", byem z Magorem umwiony na wywiad. Miaem przyj przed
wystpem reaktywowanych pod koniec lat 90. Plastikowych do zadymionego klubu w Pradze, gdzie zapowiedzia - napijemy
si i porozmawiamy.
Nie lubi zbytnio ani dymu, ani piwa, ani zapachu piwa, ani haasu, jaki robi pijcy. A na pijanych
ludzi mam alergi od dziecka. Co, co byo naturalnym rodowiskiem Hrabala, w re-alu mnie tak
odrzuca, e jeli nie pisz akurat przewodnika po knajpach na ikovie, to do nich nie chodz.
Ju nawet wyszedem z domu, ale po wewntrznej walce do Magora nie doszedem. Myl, e w ten
sposb francuski piesek straci na zawsze okazj kontaktu z czowiekiem z krwi i koci.
HAMBURGER Z KRWI
KAFKI
Miaem Ver S.ju tylko dla siebie,

nikt mi nie mg jej ukra. Bya uwiziona

raz na zawsze jak owad w bursztynie
CZ 4
1

Kiedy napisaem Gottland", szybko usmayem hamburgera. Mia by nieduy, w miar mikki i do
szybkiego spoycia. Podany w kadym kraju (powtarzalno jako wita McZasada) powinien by
strawny dla kadego. Nie wszyscy autorzy wiedz, e po wydaniu ksiki wysmaenie hamburgera
jest spraw najpilniejsz.
- Moe i napisae wartociow rzecz, moe i uye tam sw typu Kafka", ale pamitaj, e ksika to
show-biznes - tumaczy mi kolega z telewizji. - Musisz mie trzy gotowe, efektowne zdania, o czym ta
ksika jest. Takie, ktre bd zrozumiae wszdzie, w kadej kulturze.
Mj hamburger wyglda wic tak:
Napisaem ksik o tym, e kto lub co zamienia ludzi w robaki - i jak oni na to reaguj. Od totalnej
zgody i schizofrenicznego wrcz przystosowania a po ucieczk z ycia i samobjstwo". Tyle.
Jeli spotkanie autorskie miao miejsce w nowoczesnej ksigarni Mediolanu czy te w alternatywnym
klubie Moskwy, uprzedzaem mojego hamburgera ma wyrafinowan przysta-weczk. Brzmiaa:
Nawizujc do Przemiany Franza Kafki...".
Wskutek tego zaraz zaczynao si mwi o duchu Franza Kafki, ktry przecie przenika cao...". A
do tego w ksice jest
135
rozdzia o wci yjcej w Pradze 84-letniej siostrzenicy Kafki, crce jego ulubionej siostry Ottli.
Kiedy praskie knajpy imituj knajpy, w ktrych bywa Kafka, i wygldaj tak, jakby przed chwil z nich
wyszed, cho powstay po 2000 roku; i kiedy dom, w ktrym si urodzi, nie istnieje, ale inny go
bezkarnie udaje - ona jedna, napisaem, nie jest imitacj. Pani Nieimitacja mieszka na pitym pitrze
kamienicy na Starwce.
Udao mi si dotrze do przedpokoju Very S. w 2004 roku. Nie chciaa rozmawia. (Znajoma czeska
dokumentalistka powiedziaa mi, e to bardzo pochliwa istota). Nigdy nie udzielia wywiadu. Nawet
Amerykanie nie byli w stanie kupi jej wyzna. Kiedy tak staem przed ni, przestpujc z nogi na
nog i proszc o rozmow, odpowiedziaa: - Prosz napisa do mnie list, o czym chciaby pan
rozmawia, odpowiem w stosownym terminie.
Gdy mimo to udao mi si wypowiedzie jedno pytanie (Jak si pani czuje w XXI wieku?"), znw
odpara: - Prosz napisa do mnie list, odpowiem w stosownym terminie.
Cho nie miaem wywiadu, ta puenta bya boska.

Z wizyty urodzia si formuka, ktra zaspokajaa jakie podwiadomie pragnienie: siostrzenica Kafki
nie moe by zwyczajn kobiet, powinna by postaci z Kafki. Odmawiajc rozmowy i proszc o
napisanie listu, idealnie wpisaa si w kafkowski paradygmat - daremne wyczekiwanie.
Kiedy ksik wydaem poza Polsk, we wszystkich krajach Vera S. suya wydawcom (ale i mojej
dumie) jako maleki klejnot. W materiaach prasowych podkrelano, e na kartach ksiki
Gottland pojawia si te tajemnicza posta siostrzenicy Kafki, ktr autor odwiedza w jej domu".
Dla ksiki
136
o Czechach i Czechosowacji (zwaszcza gdy komunistyczna Czechosowacja jest dowodem, e Kafka
by pisarzem realistycznym), a wic dla takiej ksiki opowie o yjcej enigmatycznej siostrzenicy
bya bezcenna.
Jak Pastwo widz, nawet odmawiajc rozmowy, robia mi prezent.
A wic zamknem i opakowaem Ver S. w kilkadziesit zda. Zacza funkcjonowa (w mojej gowie
i w anegdotach, ktre opowiadaem na spotkaniach autorskich) jako opowiadanie zamknite.
Po tamtej wizycie przez lata spogldaem na jej dom z jakim podnieceniem. Czasem dzwoniem
domofonem, nikt si nie odzywa. Najpierw sdziem, e ze wzgldu na wiek pani Vera znalaza si w
jakim orodku opieki. Po kilku latach wydao mi si naturalne, e musiaa umrze, co mnie dziwnie
uspokoio. Miaem bowiem Ver S. ju tylko dla siebie, nikt mi nie mg jej ukra. Bya uwiziona raz
na zawsze jak owad w bursztynie. A bursztyn by mj!
Jednak adne opowiadanie, prosz Pastwa, jeli jest prawdziwe, nie moe by zamknite. Take to
opowiedziane tysic razy.
Vera S. yje i w wieku 90 lat udzielia pierwszego wielkiego wywiadu.
Ale nie mnie!
W dodatku udzielia go, palc papierosa.
(Powiedziaa, e pali od 81 lat, czyli od dziewitego roku ycia).
To w Czechach wydarzenie. Czeski tygodnik Reflex", ktry rozmow wydrukowa, zacz j od tego,
e maj t rozmow, podczas gdy mnie nie udao si z Ver Saudkov porozmawia.
138
2.
Z zazdroci (pozytywn) czytam, co powiedziaa w Reflexie". Przeczytaa wszystkie ksiki Kafki.
Zawsze przy lekturze ma do siebie pretensje, e do niej jego ksika nie trafia albo e widzi tam co
innego, ni napisa Kafka. - le si z tym czuj, e go nie rozumiem - zwierza si. - Waciwie nie
spotkaam czeskiego czytelnika, ktry by z zachwytu nad Kafk zwariowa. Szalestwo wok niego w
ogle mi nie odpowiada.

Przed laty, na jakiej konferencji - dodaje - podszed do mnie nieznany mczyzna, pooy mi rk na
ramieniu i jkajc si, powiedzia: Prosz pozwoli, e dotkn pani ramienia, w ktrym kry ta
krew! Krew Kafki!". Zrobio mi si niedobrze i stamtd uciekam. Kiedy jeden badacz mnie cakiem
powanie pyta, czy Kafka nie trzyma moczu.
- Co mu pani powiedziaa? - spytaa dziennikarka.
- Nic mi o tym nie wiadomo. W naszej rodzinie na taki temat si nie rozmawiao. Zainteresowanie
kafkologw towarzyszy mi przez cae ycie. I prosz wierzy, nie jest to przyjemne.
- Moe jego ksiki czytaa chocia pani mama?
- Nie wiem. Mama nie bya wielkim mionikiem ksiek. Dziadek Hermann Kafka ksiek swojego
syna w ogle nie uznawa: skrobaniem porzdny chop si nie utrzyma". Kiedy Franz mu przynis
swoj pierwsz ksik, dziadek rzuci: Po mi na nocny stolik". To byo potem w naszej rodzinie
kultowe zdanie.
Kolejne rodzinne powiedzenie brzmiao: Nicht vor dem Va-ter" - Tylko nie ojcu". Ze oceny, rozbite
kolano, wszystko si mogo sta, ale Tylko nie ojcu...". Babcia Julia dbaa o to, aby dziadka nic nie
rozzocio.
139
- Pani syn ponownie przetumaczy na czeski List do ojca" Kafki. Wybra przy tym nagwek
Najmilszy tatusiu" zamiast poprzedniego Drogi ojcze".
- Kafkolodzy z tego powodu si pieklili. Vojtech to przeoy waciwie, bo z tego, co ja pamitam, to u
Kafkw zawsze si mwio Vater" albo tatu". Ojcze" nikt by nie powiedzia. Mwio si jak w
innych praskich ydowskich rodzinach - po czesku z niemieckimi wyrazami.
Vera Saudkova uwaa, e mie szczcie to umrze we wasnym ku. Tak umar dziadek, czyli ojciec
Franza, tak umara jego matka. Ich trzy crki Elli, Valli i Ottla zginy w obozie.
- Pani i pani siostr uratowao to, e miaycie aryjskiego ojca - nadmienia dziennikarka i nastpuje
poruszajca opowie, jak siostra Kafki, eby jej m mg nadal by urzdnikiem, zaproponowaa na
pocztku okupacji rozwd. Gdy tylko kto puka do drzwi, chowaa si za szaf. Kiedy zgina w
Auschwitz, dostay od niej naraz kilka listw. Pisaa w nich zawsze: Pozdrwcie pann Ua ua". To byl
kryptonim taty, ktry gdy byy z siostr mae, bawi si z nimi w Indian. Bardzo jej zaleao, eby ojciec
nie mia poczucia winy.
Z wywiadu ewidentnie wynika, e dla Very Saudkovej wiek XXI jest o wiele lepszy ni XX.
3.
Szczciar, ktrej siostrzenica Kafki udzielia wywiadu, jest Hana Beneova; autorka wietnego
reporterskiego serialu Czeskie losy". Mwi, e uzyskanie wywiadu byo zaskakujco proste.
141

Poprosia Ver Saudkov o rozmow, ta odmwia, jak wszystkim. Ale Hana wysaa pani Verze list,
gdzie napisaa, o czym dokadnie chciaaby rozmawia. Po kilku dniach (w stosownym terminie)
przysza odpowied, e starsza pani si zgadza.
Hano Beneova, jeste wielka! Przecie Vera S. powiedziaa mi wyranie: - Bardzo prosz w tej
sprawie napisa do mnie list. Odpowiem w stosownym terminie.
Ale Bg nie podpowiedzia mi: Icek, ty daj mnie szans, ty kup los.

FASZYWA
POLDWICA*)
*) Faszyw poldwic nazywa si
kawaek tzw. tylnego misa wou,
ktry udaje poldwic waciw
CZ 5

Odsona 1:
Jara Cimrman we mgle
W Muzeum Narodowym w Pradze skoczya si wanie wystawa dzie najwikszego czeskiego
geniusza, a prawdopodobnie jednego z najwikszych geniuszw wiata - Jary Cimrmana. Otwarto j
w wito narodowe, w dzie patrona Czech - w. Wacawa. W kraju, w ktrym panuje niech do
zadcia, taka symboliczna data co znaczy. Cimrman by bowiem umysem renesansowym,
porwnywalnym tylko z Leonardem da Vinci. (To jedyny mj pacjent, ktry potrafi wywoa we
mnie kompleks" - Zygmunt Freud).
Wystawa w Narodowym pokazywaa uamek twrczoci Cimrmana - wynalazki. Wiele z nich
wspczeni czescy inynierowie odtworzyli na podstawie szkicw, ktre odnajdowano przypadkiem
od 1965 roku zamurowane w cianach.
Kiedy usiowaem wej na t wystaw, musiaem stoczy bj z tumem. Szczerze mwic, udao mi
si woy gow midzy cinite ciaa Brytyjki i Francuza i zobaczy przez chwil jedno z dzie. Bya
to genialna wprost wtyczka do prdu. (Wielu cimrmanologw dowodzi, e Jara Cimrman pomg
Edisonowi
147
wynale arwk; inni, choby polski znawca J.C. Pawe Leszczyski, przychylaj si do wersji, e
Czech na zlecenie Edisona wyrobi gwint do arwki; z tego powodu powszechnie na arwki
mwiono w Czechosowacji jarwki"). Genialna wtyczka, ktr zobaczyem w muzeum,

przeznaczona jest dla samobjcw. Zamiast kabla ma rczk z metalu, gwarantuje wic
natychmiastow mier. Wyglda tak:
Micka wf c*cwrti
Mao kto wie, e Jara Cimrman by pionierem internetu. Kiedy w 1889 roku Amerykanin Strowger
wynalaz central telefoniczn, Cimrman niewiele pniej kupi tani namiot cyrkowy, ktry przemieni
w naukowe centrum telekomunikacyjne. Zatrudni do tego 12 emerytowanych profesorw szk
rednich. Kadego z nich posadzi w namiocie przy telefonie i paci za odpowiadanie dzwonicym na
pytania z jego dziedziny. Namiot dziaa cztery lata, do momentu, a siedmiu profesorw zaatakowa
wirus.
Jara Cimrman - wynalazca, dramatopisarz, eksperymentator teatru, kompozytor, dentysta, filozof,
narciarz, globtroter (zdo148
by biegun pnocny), przyjaciel i nauczyciel Alberta Einsteina - w Polsce nie jest szeroko znany.
Zanim postanowiem przeama polskie milczenie na jego temat, chciaem zorientowa si, dlaczego
nasi bohemici nigdy nie powicili mu popularyzatorskiego studium. Rozmawiaem o tym z wieloma
Czechami, ktrzy byli zgodni: zazdro. Zreszt, dowodzili, zjada ona te wiele innych narodw. Kiedy
nieprzygotowany odbiorca zetknie si ze spucizn Cimrmana, przeywa szok, a potem fal zawici.
Na przykad wielu powtpiewa w zdobycie przez Cimrmana bieguna pnocnego: twierdz, e
uciekajc przed wygodniaym plemieniem Mlaskw, omin biegun o siedem metrw. Trudno chyba
im pogodzi si z tym, e Czesi - ten niezbyt liczny nard - wydali na wiat kogo, kto przygniata
swoim dorobkiem najzdolniejszych Polakw, Niemcw czy Rosjan.
A propos tych ostatnich - zauwayem, e w kanonicznej monografii o Antonim Czechowie autorstwa
Ren Sliwowskiego nie ma informacji (wypada celowo?) o znamiennym spotkaniu obu twrcw,
dziki ktremu Czechow napisa Trzy siostry".
Byo tak: Czechow siedzia w swojej altanie i pisa. - Antoni Pawowiczu, a co to piszecie? - zagadn
Jara Cimrman, ktry wanie przechodzi obok. - Dwie siostry" - odpowiedzia pisarz. - Nie za mao? spyta geniusz i poszed dalej. Zacznijmy jednak od yciorysu.
Jara Cimrman urodzi si w Wiedniu, w latach 1840-1893, jako syn czeskiego krawca Leopolda
Cimrmana i austriackiej aktorki Marlen Jelinek-Cimrman (konflikt rodzicw spowodowa, e chodzi
jednoczenie do czeskiej i niemieckiej szkoy).
Sam wybra narodowo czesk i z ni si utosamia. Jako genialnie piszce dziecko wysya listy
protestacyjne do zaborcy,
149
czyli cesarza monarchii habsburskiej Franciszka Jzefa. Cesarz jednak nigdy na nie nie odpowiedzia.
Prawdopodobnie dlatego, e may Jara prosi go o to, eby umar lub abdykowa w jakim atwym do
zapamitania roku.

W 2008 r. odnalaza si ostatnia sztuka patriotyczna Cimrma-na. Podczas likwidacji cukrowni w

Dymokurach, gdzie Cimrman przez pewien czas by nauczycielem w szkole podstawowej, znaleziono
rkopis. Tekst nosi tytu Czeskie niebo", bo wanie w niebie zbiera si senat zoony z najwikszych
postaci czeskiej historii. Ograniczenie produkcji cukru w Republice Czeskiej przynioso przynajmniej
jeden sodki efekt" - pisaa prasa. W uwagach dla reysera Cimrman pisze wprost, e aby odcign
uwag od anty-habsburskiej wymowy sztuki, reyserzy powinni rozway wystawianie jej pod
tytuem Chwaa cesarzowi!"
Mieszkacy Dymokur s za dumni z pomocy, jak dramaturg od nich otrzyma. Ot eby mie 27
kopii sztuki naraz, Cimrman dyktowa j wszystkim 27 uczniom. Jeszcze do niedawna yli ostatni,
ktrzy chwalili si, e byli tzw. yw kopiark Cimrmana.
Ojciec Jary, czeski patriota, pochodzi z Liptakova i przez cae ycie nie mg o tym zapomnie.
Zygmunt Freud, ktry szy w jego wiedeskiej pracowni zimowe palto, zdiagnozowa u Leopolda
nerwic natrctw, a waciwie jej odmian, ktr wprowadzi potem do nauki jako telepatriotyzm.
Krawiec podczas szycia mia przywidzenia, e jest maym chopcem i w rodzinnym Lip-takovie prbuje
cukierkw z miodu. Wkada wtedy bezwiednie do ust metalowe guziki, po czym ssa je i poyka. Jego
organizm nie umia ich strawi, w rezultacie usunito mu operacyjnie 87 guzikw. (Po pozbawieniu
odka ciaru ojciec naby obsesji,
150
e jest za lekki i uleci w powietrze; z tego problemu take leczy
go Freud).
Wrmy jednak do rozrzutu lat urodzenia Jary Cimrmana. Polski badacz Pawe Leszczyski skania si
do teorii, e wynika on z manii geniusza. Jedn z jego obsesji - pisze Leszczyski za cimrmanologami
czeskimi - byo nieustanne niszczenie i faszowanie jakichkolwiek informacji na swj temat,
poczwszy od fotografii, a skoczywszy na oficjalnych dokumentach. Cimrman chcia w ten sposb
zapobiec tworzeniu swojej legendy, uznajc przede wszystkim wag czynw, a nie suchych
faktw i dat".
Prawdopodobnie zacieranie ladw doprowadzio do tego, e nie jest znany niemal aden wizerunek
Jary Cimrmana. Istnieje jego autopopiersie z kamienia, na ktrym zaniky ju rysy twarzy, poniewa
przez dziesitki lat rzeba suya jako manekin w zakadzie kapeluszniczym. Na popiersie wkadano
filcowe kapelusze i formowano je gorc par.
Zachowao si za to jedno jedyne zdjcie przyszego geniusza
- ma na nim okoo roku.
Widzimy go tu z siostr bliniaczk, ale, niestety, nie wiadomo, ktre z dzieci to Jara.
Zauwamy, e jedno z nich unosi lew do z przegitym nadgarstkiem - i na tej podstawie sdzi si,
e jest to dziewczynka. Niemniej kiedy pojawia si pogoska, e Jara Cimrman by take
homoseksualist, uznaje
*

151
si moliwo, e dziecko z przegitym nadgarstkiem jest pci mskiej.
Sporo pisao si o traumie, ktr Jara przey w modoci. Rodzice do 16. roku ycia ukrywali przed
nim, e jest chopcem, bo chcieli, eby donosi ubrania po starszej siostrze.
Wracajc do dat urodzenia. Istnieje te inna teoria. Dziki niej w Czechach przez wiele lat
obchodzono setn rocznic urodzin geniusza. Do tej wersji skania si polska badaczka Magdalena
Domaradzka. Oto fragment wykadu na temat Cimrmana w Pradze, w 1992 roku, jaki Domaradzka
cytuje w swojej pracy:
Rwnie w tym roku obchodzimy setn rocznic urodzin Jary Cimrmana. Dziki proboszczowi IV
parafii w Wiedniu Franzowi Huschkowi, ktry wikszoci zapisw w ksigach dokonywa w stanie
nietrzewym, nie da si z pewnoci powiedzie, czy maonkom Marlenie i Leopoldowi Cimrmanom
urodzi si synek mronej nocy w lutym roku 1857, 1864, 1867, czy 1892. Zapisy sugeruj nawet rok
1893. A wic i w przyszym roku minie 100 lat od dnia jego narodzin".
Nie wiadomo, kiedy Cimrman umar. Przyjmuje si, e znikn w pewnym momencie, ale nikt nie wie,
w jaki sposb, kiedy i gdzie.
Po sensacyjnym odnalezieniu jego spucizny w 1966 roku (teoretyk muzyki dr Hedvabny chcia
zbudowa w swoim domu w Liptakovie kominek i znalaz w cianie skrzyni z dramatami, partyturami
i szkicami Cimrmana) wystawiono pierwsz sztuk Akt". Od razu byo wiadomo, e jest to czeski
dramaturg wszech czasw. Najlepiej wyrazi to scenarzysta i aktor Butelek zwrotnych" i Koli"
Zdenek Sverak: Mona w to wtpi. Mona si z tym nie zgadza, ale to jedyne, co przeciwko temu
da si zrobi".
152
Od 1992 roku dziaa w Pradze Teatr Jary Cimrmana na i-kowie (www.zdjc.cz), ktry wystawia 15 z
29 odnalezionych sztuk mistrza. Kolejki po bilety ustawiaj si tam od sidmej rano. W cigu
dziesiciu lat udao mi si obejrze tylko jedno przedstawienie, co - jak mnie przekonywaa jedna z
bojowni-czek o bilety - i tak jest sukcesem.
Poniewa nie wiadomo, od kiedy Cimrman nie yje, mona zaoy, e przez nikogo nierozpoznany
mg widzie pierwsze wystawienia swoich sztuk w komunistycznej Czechosowacji.
Od czasu kiedy po raz pierwszy publicznie zaprezentowano dokonania czeskiego geniusza (w synnym
programie radiowym nadawanym na ywo z bezalkoholowej winiarni Pod Pajkiem w Pradze), jego
sztuki stay si modne i s modne do dzisiaj. W Polsce przez ostatnich 20 lat nie pisao i nie mwio
si o tym za wiele ze wzgldu na estym, jak cieszy si w naszych elitach intelektualnych dramaturg
Vaclav Havel. Dramaturgia Cimrmana to teatr midzy operetk a Ibsenem. Kto nazwa jego sztuki
bajkami deformowanymi przez logik i dowiadczenie dorosych". Ma na koncie wicej
rnorodnych dokona dramaturgicznych ni Havel, bo i monumentalne dziea historyczne,
i farsy, i musicale.

Jedna ze sztuk wiadczy - zdaniem znawcw - o tym, e Jara Cimrman doy jednak sdziwego wieku.
W dramacie liwka" - z podtytuem Sceniczny sklerotykon" - wikszo postaci to ludzie bardzo
starzy, dialogi s po raz pierwszy rwane i niedokoczone, jakby opuszczay fabularne koryto rzeki,
tworzc lepe laguny, z ktrych nie ma ju powrotu. Wszyscy s zgodni, e tylko bardzo dojrzay
twrca mg tak idealnie pokaza, jakie pitno staro odciska na mzgu. Cimrman przedstawia dwie
153
komplementarne wady umysu starego czowieka: nie ma on ju zdolnoci utrzymania myli i za nic
nie opuci tej myli, ktr ma. Obserwujc potencja intelektualny aktorw, Cimrman stworzy synny
w Czechach i Austrii Dekalog Aktora. Oto pierwsze cztery przykazania:
1. Pamitaj, e na scenie nazywasz si inaczej ni w yciu. Dobrze jest zna imiona pozostaych
postaci.
2. Emocje wyraaj raczej tyem do publicznoci. I miech, i pacz najlepiej wyrazisz ruchem ramion.
3. Za przedmioty rzucane na scen nie dzikuj.
4. Przy podpowiedziach suflera nie powtarzaj wszystkich zda, niektre s dla twoich kolegw.
Jako wizjoner teatru Jara Cimrman doprowadzi do najciekawszego eksperymentu w teatrze
europejskim I poowy XX wieku. (Streszczam za doc. Jifim Sebankiem, ktry omawia go na IV Salonie
Jary Cimrmana w 1970 r.). Czech mia ambicj pokaza w teatrze monumentalny kalejdoskop historii,
zaczynajcy si od bitwy pod Termopilami, z powstaniem bokserw w Chinach na fina. Widowisko
usytuowa w amfiteatrze o dugoci omiu kilometrw. Tak wielkiej sceny widz nie mg zobaczy
nawet przy uyciu lornetki, dlatego za zezwoleniem ck kolei scenografi przedstawienia ustawi
wzdu trakcji midzy Tfeeti-cami a Vrkutami, gdzie pocigi zwalniay bieg, a pasaerowie z okien i
dachw wagonw obserwowali akcj. Kiedy pocig wraca, widzowie mieli wyjtkow moliwo
ogldania przedstawienia od koca do pocztku.
wczesna prasa pisze, e w trakcie najbardziej sensacyjnych scen kolej odnotowaa wiele
przypadkw uycia hamulcw bezpieczestwa i z tego powodu szybko wycofaa si z koprodukcji.
154
Cimrman w latach 90. XIX wieku zbudowa od podstaw teatr lalkowy w Paragwaju. Przy tej okazji
wynalaz tzw. oywione drewno.
Podczas swojej pracy politycznej z paragwajsk biedot napotka problem, jak wytumaczy jej
pojcie rzd marionetkowy". Zacz wic rzebi lalki z drewna. C, lekcje Cimrmana nie
satysfakcjonoway naiwnych widzw: Ministrowie przecie nie s tak mali!" - krzyczeli. Z dnia na
dzie rzebi wic wiksze lalki, a w kocu kupi w fabryce odziey Perez kilka manekinw
wystawowych. Biedota przywitaa te figury z zachwytem. Niestety, po kilku przedstawieniach
Marionetkowej junty" on i jego pomocnicy byli tak wyczerpani poruszaniem manekinw, e doszo
do przeomu. Przeom w wstrzsn teatrem lalkowym jako takim. Ot Cimrman zastpi manekiny
ywymi aktorami i wanie na nich zaczto mwi oywione drewno". Aktorzy ci byli bez talentu,
cho prowadzeni linkami za rk, poruszali si take o wasnych siach. Dlatego te Cimrman mg
zastpi prowadzcych lalki pprowadzcymi, ktrzy pracowali za poow pensji.

Od lat co jaki czas odnajduj si nowe dziea Cimrmana i warto zauway, e jeli teksty
dramatyczne maj tytuy przecitne, bez polotu, to nazwy jego utworw muzycznych zawsze skrz si
od humoru, np. Jazzuici" (chora), Fokstrotyl" (fokstrot), Faszywa poldwica" (uwertura
dysharmoniczna), Majonez" (polonez), Przenikliwy biszkopt" (sonata na dwa flety i piszczak).
Pojechaem niedawno do Pragi na wykad o dokonaniach operowych fary Cimrmana.
Do jego pierwszego kontaktu ze wiatem opery doszo w 1882 roku, kiedy dla Theater an der Wien
przygotowa forte156
pianow wind. Skrci tym i uatwi szeciu tragarzom codzienne transportowanie fortepianu z sali
prb w suterenie na scen i z powrotem po schodach. Strasznie niszczyo to instrument. Rok pniej
napisa ju dla tego teatru pierwszy kuplet.
Oper Proso" stworzy na polu pod Warszaw. We wrzeniu 1895 roku ze swoim przyjacielem hrabi
Ferdynandem Zeppelinem wylecieli sterowcem do Brukseli. Jednak nieprzyjazny wiatr zepchn ich a
do Polski. Zeppelin unikn zderzenia z drzewami, ldujc na wieym ciernisku. Przez to paszcz
sterowca uleg wielokrotnej perforacji. Poniewa przy wychodzeniu z kosza Jara zwichn nog,
hrabia zalepia dziury, a Jara Cimrman wykorzysta przerw do napisania siedmiogodzinnego fresku
operowego Proso", ktry zaczyna si od sceny, kiedy pod Glasgow na pustkowiu, w biednej serbskiej
rodzinie, rodzi si bogaty hrabia Nikoli.
Dr Jan Hrabeta przedstawi podczas wykadu specyficzny Cimrmanowski sposb zapisu nut. Ot
kompozytor nie uywa papieru nutowego. Przez pewien czas interpretowano to wysok cen
liniowanego papieru w tamtych czasach. Jara kreli na papierze gadkim, a piciolini mia
wyrysowan na ruchomej podkadce, ktr kad pod arkusz. Z biegiem czasu znawcy ustalili, e
powodem nie bya wysoka cena, ale kwestia transpozycji. Jednym prostym ruchem przesuwa
podkadk w d lub w gr i ju mia utwr przetransponowany, co uatwiao prac muzykom.
Cimrman, w odrnieniu od wszystkich wczesnych kompozytorw, nie wykorzystywa w uwerturach
ani pobocznych, ani tym bardziej gwnych motyww melodycznych. Na przykad w uwerturze do
operetki Knajpa na polance" nie znajdziemy ani jednej muzycznej myli. Cimrman pracuje tu
wycznie z mu157
zycznymi pauzami. Tak wic stwarza atmosfer pen napicia; stopniuje j nieustannym
przeplataniem elementu oczekiwania i elementu rozczarowania. Jest to przykad jego sawnych
kompozycji frustracyjnych". _
Po takiej uwerturze niezaspokojony suchacz tym apczywiej wita pene muzycznie czci samej
operetki.
W tym kontekcie blednie pniejsze (o wiele dekad!) dokonanie Johna Cagea, ktry w 1952 roku
stworzy sawny utwr 4'33" znany jako cztery i p minuty ciszy" - utwr bez jednego dwiku.

Nie wszystkie pomysy czeskiego geniusza byy jednak udane. Jako librecista chcia osign
doskonao absolutn, dlatego niepokoia go kwestia rymu. Rymy dokadne, takie jak ycie - mycie"
czy braa - daa", uznawa za prymy.
Suchacz - wedug Cimrmana - mia prawo do cakowitego wspbrzmienia. To doprowadzio
kompozytora do teorii rymu absolutnego. Jej fundamentem jest twierdzenie, e rym absolutny
mona stworzy wycznie przez powtrzenie sowa. Jak w jego operze Janowice Wglarzowe":
Kochaem dziewcz pikne Oczy miaa bardzo pikne Wosy miaa bardzo jasne Co dla ludzi byo
jasne Kiedy rano si obudzia Wtedy si ju obudzia
C, wymagajcy suchacz - jak zauway prof. Pavel Von-druka - nie obroni si przed poczuciem, e
doskonao rymu
158
osignito tu ze szkod dla treci. Za to niewtpliwym wkadem Jary Cimrmana w histori fotografii
wiatowej jest absolutnie oryginalna idea zdjcia, na ktrym nic nie wida.
Pecha mia wynalazek zgoszony w londyskim Patent Office - bar dla psw. Bary te produ- . kowala
firma kamieniarska 5 Stones and Sons. W wyniku g zoliwoci przechodniw | szybko zostay
usunite. Ludzie bowiem w nocy masowo nalewali do nich alkohol.
Miejsce na t skromn prezentacj geniusza wszech czasw si koczy. Odnotuj jeszcze, e nie bez
powodu odsonito niedawno w Sudetach, w miasteczku Tnavald pomnik Cimrmana, na ktrym nie
mona go zobaczy. Jest to bowiem Jara Cimrman we mgle".
Odsona 2Jara Cimrman w realu
Nie ma Czecha, ktry by nie wiedzia, kim jest Jara Cimrman, chocia nie istnieje i nigdy nie istnia. To
geniusz wymylony. Jednak nard czeski otacza go kultem.
Oto sze elementw, bez ktrych trudno zrozumie ten fenomen:
Po pierwsze: gar prawdy.
Teatr Jary Cimrmana na ikowie rzeczywicie dziaa, a kolejki po bilety rzeczywicie ustawiaj si od
rana. Wystawa w Muzeum Narodowym naprawd si odbya i naprawd zostaa otwarta w dzie
patrona Czech. Patriotyczny spektakl Czeskie niebo" (rkopis rzekomo znaleziony w cukrowni) mia
premier dokadnie w 90. rocznic powstania Czechosowacji, w 2008 roku. W 2009 roku ukazao si
pene wydanie wszystkich dramatw Jary Cimrmana i wykadw o nim (z ktrego zaczerpnem cz
powyszych informacji). W 2010 roku bardzo efektownie (i drogo) wydano faksymilia odnalezionych
dokumentw i zapiskw geniusza.
Cimrman ma swoje ulice w Brnie, w Oomucu i w czterech innych miejscowociach. Jest te
nabrzee Jary Cimrmana w Lip-niku, ktry w ogle nie ley nad wod.
160

W 2005 roku Czesi wybierali Najwikszego Czecha w oglnonarodowym konkursie na licencji BBC.
Telewidzowie mogli gosowa, na kogo chc. W pfinale okazao si, e wygrywa Jara Cimrman.
Telewizja czeska wydaa owiadczenie, e zgodnie z zasadami konkursu nie moe w nim startowa
osoba nieistniejca. Liczba atakw, gosw krytycznych i listw, jakie musiaa po tym na siebie
przyj, bya niespotykana. Najwaniejsze, e Jara Cimrman istnieje w naszych gowach" - pisali
widzowie.
BBC Worldwide oznajmio, e konkurs ma na celu dyskusj, co jest fundamentem wielkoci i jak si
do tego fundamentu ma spucizna danego bohatera narodowego oraz jego cechy. A posta
wymylona nie ma wasnych cech - ma tylko cechy, ktre kto dla niej wymyli. Cimrmana usunito
wic z dalszej rywalizacji. (Konkurs wygra cesarz Karol IV, ktry wygra take plebiscyt niemiecki).
To naprawd unikat - napisa w Lidovych novinach" Vladi-mir Just, znany eseista i krytyk teatralny modelem identyfikacyjnym z historii jest dla wielu Czechw mistyfikacja literacka.
- Najwikszy Czech to fikcja - powtrzy zadowolony kioskarz, u ktrego kupowaem t gazet. -1 co z
tego? Zawsze, prosz pana, kluczylimy, szwejkowalimy. Cimrman jest dla nas dobry, bo nie musimy
styka si z prawd. A upieranie si przy prawdzie od czasw Habsburgw nie wychodzio u nas
nikomu na dobre.
Po drugie: pomys.
Oszustom", czyli twrcom Jary Cimrmana, do gowy nie przyszo, e ich pomys wytrzyma z
sukcesem ponad 40 lat. Byli przekonani, e ju druga sztuka, jak napisz w imieniu Cimrmana,
162
bdzie ostatni. Kiedy w programie radiowym - podczas transmisji" z nieistniejcej bezalkoholowej
winiarni Pod Pajkiem w 1966 roku - ogosili, e oto odnaleli pozostaoci po wielkim geniuszu, wielu
dao si nabra.
Ladislav Smoljak (zmary niedawno reyser filmowy i aktor, obok Zdenka Sveraka jeden z gwnych
twrcw fenomenu) tumaczy, e wszystkie arty i informacje o Cimrmanie powinny by zawsze
balansowaniem na granicy wiarygodnoci.
Dowcipy te nazywa dowcipami z opnion eksplozj. Niewinne zdania, ktre udaj zdania
normalne, wlizguj si do gowy widza i eksploduj dopiero w nim". Czytamy o geniuszu i trzeba
sekundy, dwch, ebymy zapali, e przecie w biednej serbskiej rodzinie nie moe urodzi si
bogaty hrabia Nikoli.
Jifi ebanek, jeden ze wsppomysodawcw, ktrego drogi ze Smoljakiem i Sverakiem rozeszy si
do szybko, preferowa - jak mwi Smoljak - zbyt czarny humor. Rozgasza na przykad, e geniusz
powoli pozbawia si swoich organw wewntrznych i w kocu chodzi po wiecie jako pusta cielesna
skrzynka. Za Cimrman, uwaali koledzy, nie moe przy pierwszym wraeniu wydawa si
nieprawdopodobny.
Po trzecie: mistyfikacja jako gatunek narodowy (uyj pojcia
krytyka Justa).

W 2009 roku rzebiarz David Cerny wystawi w Brukseli gon instalacj Entropa" na temat
narodowych stereotypw w Europie. Rzd czeski zapaci za udzia 27 europejskich artystw w tym
projekcie, ale szybko okazao si, e cae dzieo powstao w pracowni Czecha, za twrcy, ich
yciorysy i strony internetowe zostay sfingowane.
163
W 2003 roku dwch filmowcw stworzyo wielk kampani reklamow nieistniejcego supermarketu
Czeski Sen i nakrcio antykonsumpcjonistyczny w swojej wymowie film o Czechach, ktrzy dali si
nabra na reklam.
W 1911 roku Jaroslav Haek (pi lat przed powstaniem da-daizmu) stworzy fikcyjn Parti
Umiarkowanego Postpu (w Granicach Prawa). Partia miaa udawane mityngi wyborcze i fikcyjnych
kandydatw. Przemwienia, odezwy i dokumenty partii to cay tom ksiki, z rozpraw
przewodniczcego Haska Najwikszy pisarz czeski Jaroslav Haek" na czele.
W 1817 r. czeski badacz Vaclav Hanka sfabrykowa, a potem znalaz" w miecie Dwr Krlowej nad
ab rkopis z XII wieku. Opiewano w nim wierszem zwycistwa Czechw nad rnymi najedcami.
(Potem cudownie znalaz si jeszcze nastpny rkopis). Oba posuyy do budowania tosamoci nie
tylko czeskiej, lecz take sowiaskiej, miay by dowodem, e nard czeski wczenie osign wysoki
stopie kulturowego i literackiego rozwoju. Ponad sto lat trwaa walka przeciwnikw i zwolennikw
rkopisw. Kto omieli si uzna je za falsyfikat, natychmiast by izolowany spoecznie, opuszczony i
szykanowany. Anatema spotkaa sawnego czeskiego ksidza, patriot i jzykoznawc Josefa
Dobrovskiego. Napisa bowiem: Nie mamy prawa szczyci si skaman histori. Wystarczy nam to,
co w niej jest prawdziwe. Kamstwa zostawmy tym, ktrzy oprcz nich nie maj nic innego".
Po czwarte: popyt.
W pierwszym zdaniu wanej czeskiej ksiki eseisty Josefa Jedlicki Czeskie typy albo popyt na
naszego bohatera" (1992) czytamy, e czeska literatura nie ma adnego bohatera z prawdziwego
164
zdarzenia. Mona j przeora na wszystkie sposoby, a nikogo w typie Rolanda, Parsifala, Robin
Hooda, Tarasa Bulby czy Don Kichota si nie znajdzie. Oczywicie istnia w. Wacaw, Hus czy ika,
ale s to postacie historyczne, a szukamy kogo, w kogo mona wla standardowe wsplne
wyobraenie bohatera. Cimrman jest wic, by moe, wynikiem frustracji. Po pite: znaczenie Jary
Cimrmana.
Celnie wyrazia to najbardziej znana w wiecie czeska doku-mentalistka Helena Tfetikova.
Jako wiea absolwentka szkoy redniej z komunistycznej Czechosowacji wyjechaa do luksusowej
willi na przedmieciach Bonn jako opiekunka do dzieci. Przeya szok, gdy po raz pierwszy w yciu
zobaczya zmywark do naczy. Chciaa swoim gospodarzom opowiedzie o yciu kulturalnym Pragi,
o filmach
i spektaklach.

Pierwsze nieporozumienie nastao - napisaa niedawno w swoim blogu - kiedy usiowaam

opowiedzie o niealkoholowej winiarni Pod Pajkiem i objawieniu naszego narodowego geniusza Jary
Cimrmana. Nie mogli zrozumie, dlaczego tak osob adorujemy, podziwiamy i z czego si miejemy.
Wtedy wanie poczuam swoj samotno. Po pewnym czasie dosza niech do miejsca, w ktrym
si znajdowaam. adna zmywarka nie moga wypeni poczucia pustki, nudy, braku inspiracji
i nieporozumienia".
Do tego przyszed sierpie 1968 roku, wojska Ukadu Warszawskiego najechay Czechosowacj.
Gospodarze zaproponowali, eby Helena zostaa w Niemczech na stae. Nie, stokro nie - mwiam
sobie. W kraju, gdzie do kadego dania musi by inna serweta, gdzie myli si, e najwikszym
przejawem ludzkiego
165
ducha jest auto marki Mercedes, a nie rozumie si Cimrmana, y nie bd! W luksusowej kuchni
ogldaam telewizj i widziaam radzieckie czogi na ulicach Pragi. Za kad cen do domu! Mog z
czystym sumieniem potwierdzi, e geniusz Jary Cimrmana swoim magnetyzmem przycign mnie z
powrotem do ojczyzny".
Niedawno korespondent czeskiego radia w Warszawie Petr Vavrouka spyta, dlaczego tyle mwimy
w Polsce o patriotyzmie. Obserwowa ubiegoroczne kampanie wyborcze w Czechach i w Polsce. - W
Polsce - powiedzia - kady polityk z kadej opcji mwi o patriotyzmie. W Czechach - aden. Czego
wy, Polacy, tak si boicie?
By moe, prosz pastwa, uwielbienie dla Jary Cimrmana - w kulturze, gdzie tak mao mwi si o
mioci do ojczyzny i niechtnie to uczucie nazywa - to forma patriotyzmu.
Po szste: jedna odpowied.
Pytam Czechw o ich geniusza przy rnych okazjach. - Jak moecie wierzy w kogo, kto nie istnieje?
- Ale to zupenie tak jak u was w katolickiej Polsce, prawda?
Po co wymylono Czechw?" pyta Mariusz Szczygie i odpowiada: eby wprowadzi Polakw w
dobry nastrj." Reporter Gazety Wyborczej", czechofil, autor przeoonych na kilkanacie jzykw
ksiek Gottland" i Zrb sobie raj", w Lasce nebeskiej" ujawnia twarz felietonisty. S to wycieczki z
czeskiej literatury do ycia. Z ksiek przyznaje - zapamituj tylko pojedyncze zdania i potem
zaczynaj one y w mojej gowie wasnym yciem".