Adam uczyski

Uniwersytet Gdaski

NAZWY BARW W POEZJI KASZUBSKIEJ

OPUBLIKOWANEJ NA AMACH
KWARTALNIKA STEGNA

1. Wprowadzenie
Niniejszy artyku stanowi prb analizy wystpowania przymiotnikw okrelajcych nazwy barw w kaszubskich utworach lirycznych, opublikowanych
w 30 numerach czasopisma kulturalnego Stegna z lat 20062013.
Za punkt odniesienia posuyy tu badania Brenta Berlina i Paula Kaya1,
ktrzy okrelili, czym s podstawowe nazw barw, oraz badania Danuty Stanulewicz2, bdce pierwsz prb wyrnienia zbioru nazw barw podstawowych w jzyku kaszubskim.
Materia leksykalny niniejszego studium stanowi sownictwo z 49 wierszy, oraz kontekst, w ktrym dane sowo si pojawio. W pozostaych 212
utworach lirycznych nie zarejestrowano nazewnictwa znajdujcego si
w krgu zainteresowa tych bada.
1.1. Stegna kaszubskojzyczny dodatek literacki
do miesicznika Pomerania
Pomerania to czasopismo spoeczno-kulturalne wydawane od 1969 roku
w Gdasku przez Zarzd Gwny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego3.
Pomimo e wikszo tekstw opublikowanych w Pomeranii jest polskojzyczna, jzyk kaszubski, a szczeglnie utwory literackie w nim pisane,

B. Berlin, P. Kay, Basic Color Terms: Their Universality and Evolution, Berkeley 1969.
D. Stanulewicz, Sownictwo barw w jzyku kaszubskim prba ustalenia zbioru nazw
podstawowych, Acta Cassubiana 2009, nr XI, s. 128-139.
3 Historia miesicznika Pomerania, <http://www.miesiecznikpomerania.pl/historia>,
dostp: 03.04.2014.
2

136

Barwa w jzyku, literaturze i kulturze V

zawsze by nieodcznym elementem pisma4. We wrzeniu 2006 r. ukaza si

pierwszy numer Stegny bezpatnego dodatku do Pomeranii, redagowanego cakowicie w jzyku kaszubskim przez Dariusza Majkowskiego.
Pod tytuem periodyku widnia dopisek kaszbscz lteraccz pismiono,
albowiem pocztkowo Stegna miaa by pismem typowo krytycznoliterackim5. Potwierdzaj to sowa redaktora naczelnego, zamieszczone w pierwszym numerze: Nalzesz tuw tekst rozmajitch sdzcw, tak modg,
jak i ksk staszg pklenig I jesz prosb do wsztczich, co maj napisn jaczs dokz i nigdze jich nie wdel. Nie trzimta jich zataconch dzes
gbk. Stegna je prawie p to, eb Waje sowa mg dolecec do Kaszbw i zdrzec wid6.
Zgodnie z zapowiedzi i apelem Dariusza Majkowskiego Stegna zamieszczaa niemao tekstw beletrystycznych, w tym poetyckich. Ukazyway si tu zatem wiersze takich autorw, jak m.in. Ewa Warmowska, Tomasz
Fopke, Adam Hebel, Tomasz Urbaski, Hanna Makurat, Karolina Serkowska, Ida Czaja, Gracjana Potrykus, Roman Drzedon, Artur Jaboski, ukasz Jaboski, Zbigniew Joskowski, Stanisaw Bartelik i Jerzy Stachurski,
a take proza, w tym tumaczone na jzyk kaszubski arcydziea literatury
wiatowej, jak m.in. Hamlet, Romeo i Julia czy Ania z Zielonego Wzgrza.
Pniej pismo, poza tekstami beletrystycznymi, zaczo rwnie publikowa
utwory muzyczne, wywiady z twrcami, a take sylwetki dawnych oraz
wspczesnych kaszubskich artystw. Pismo jest stale wydawane i ukazuje
si jako dodatek do Pomeranii co 3 miesice.
1.2. Podstawowe nazwy barw krtka charakterystyka
teorii Berlina i Kaya
Przeomow prac naukow zwizan z semantyk barw jest dzieo Basic
Color Terms: Their Universality and Evolution, opublikowane w 1969 roku
przez amerykaskich lingwistw-antropologw Brenta Berlina i Paula Kaya.
Autorzy zaprezentowali w nim wyniki bada przeprowadzonych na 98 jzykach. Ustalili, e istnieje zestaw jedenastu podstawowych nazw barw, z ktrych kady jzyk wykorzystuje minimalnie dwie. W jzyku polskim kolory
4 K. Serkowska, Jzyk kaszubski w miesiczniku Pomerania w latach 1963-2011, Biuletin Radzzn Kaszbsczg Jzka / Biuletyn Rady Jzyka Kaszubskiego 2011,
s. 248.
5 A. Jaboski, cieka do literatury, Pomerania 2006, nr 9, s. 4.
6 D. Majkwsczi, d redakcji, Stegna 2006, nr 1, s. 3.

A. uczyski: Nazwy barw w poezji kaszubskiej

137

te okrelaj przymiotniki: biay, czarny, czerwony, zielony, ty, niebieski,

brzowy, fioletowy, pomaraczowy, rowy i szary. Co wicej, wedug zaprezentowanej teorii owe nazwy miay pojawia si w sownictwie danych
jzykw w okrelonym porzdku. Jeli dany jzyk dysponowa zaledwie
dwoma okreleniami barw, to miay to by nazwy bieli (jasnoci) i czerni
(ciemnoci). Nastpne w kolejnoci s ekwiwalenty przymiotnikw: czerwony, zielony i ty. Szstym kolorem jest niebieski, sidmym brzowy, za
czterema ostatnimi nazwy barwy fioletowej, rowej, pomaraczowej
i szarej7.
Badacze okrelili rwnie cztery gwne kryteria, ktre musi speni podstawowa nazwa barwy:
(a) podstawowe nazwy barw s utworzone z prostych jednostek znaczeniowych (np. tawy lekko ty, jasnoniebieski niebieski z jasnym odcieniem czy lilar rowy z odcieniem liliowym nie
speniaj tego warunku);
(b) nazwa podstawowa nie moe nazywa odcienia innej barwy (np.
przymiotniki granatowy i bkitny tego warunku nie speniaj, gdy
nazywaj odcienie koloru niebieskiego);
(c) nazwa podstawowa nie moe wiza si wycznie z okrelon klas
obiektw (tego kryterium np. nie speniaj wszystkie nazwy kolorw
wosw bd umaszczenia koni);
(d) nazwa musi by rozpowszechniona wrd uytkownikw danego jzyka. W badaniach znajomoci nazw kolorw przymiotniki te s
wymieniane w pierwszej kolejnoci8.
Przytoczona tu w bardzo duym skrcie teoria Berlina i Kaya wywoaa
rewolucj w badaniach terminologii barw. Nawizywa do niej niemal kady
badacz zajmujcy si t problematyk, w tym badacze zajmujcy si polskim
leksykonem barw9. Berlin i Kay kilkakrotnie ulepszali swoj teori, zmieniajc niektre istotne nawet szczegy10.

B. Berlin, P. Kay, op. cit., za: D. Stanulewicz, op. cit., s. 128.

Ibid., s. 129.
9 Zob. np. R. Tokarski, Semantyka barw we wspczesnej polszczynie, Lublin 2004,
s. 19-20.
10 Szerzej na ten temat: W. Michera, Wprowadzenie do antropologii barw. Cz 1, Etnografia Polska 1987, nr XXXI, z. 1, s. 90-109.
8

Barwa w jzyku, literaturze i kulturze V

138

1.3. Sownictwo barw w kaszubszczynie

Omawianie kaszubskiej leksyki barw naley zacz od rde sownikowych. Najobszerniejszym sownikiem jzyka kaszubskiego jest dzieo ks.
Bernarda Sychty Sownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, liczcy
7 tomw wydanych w latach 1967197611. Leksykon jest zbiorem autentycznego sownictwa ludowego, zawiera 61 tys. wyrazw, a take spenia
rol swoistej encyklopedii kultury ludowej, gdy mona w nim znale
fragmenty tekstw etnograficznych, pieni ludowych, zagadki i anegdoty12.
Nazwy barw, wystpujce w tym sowniku, zebraa Kwiryna Handke. S to
nastpujce przymiotniki : bii (biay), bruny (brunatny), bri, (bury),
czrny (czarny), czerwny (czerwony), lenisti (podobny w kolorze do
wkien lnu, jasny, powy), lilewi (fioletowy), lniany (lniany), ososowi (ososiowy), maslany (malany, kremowy), mwiasti (o kolorze
podobnym do mewy), mlczny (mleczny), mdri (modry), gnisti
(ognisty), rzechwi (przypominajcy kolor orzecha), piwiasti (piwny),
ppielati (popielaty), rewi lub rowi (rowy, rumiany), rawi
(wpadajcy w kolor rowy, lekko zarumieniony), rudi (rudy), swi
(siwy), srbrzny (srebrny), szadi (oblepiony szronem), szari (szary,
popielaty), trwiasti (podobny do koloru trawy), wskwi (woskowy),
wrzosowi (fioletowy), zelony (zielony), zoti (majcy barw zota), ti
(ty)13.
Innym obszernym wydawnictwem leksykograficznym, zawierajcym
leksyk literack, tworzon w ramach powstajcego kaszubskiego jzyka
literackiego, jest Sownik polsko-kaszubski autorstwa Jana Trepczyka, ktry
skada si z dwch tomw i liczy sobie ok. 60 tys. polskich hase wyrazowych wraz z kaszubskimi odpowiednikami14. Najnowszy Wielki sownik
polsko-kaszubski, majcy obj w zamierzeniu autora kaszubsk leksyk
ludow i literack, jest cay czas przygotowywany przez Eugeniusza Gobka. We wrzeniu 2013 roku ukaza si pierwszy tom tego dziea, zawierajcy
11

B. Sychta, Sownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I-VII, Wrocaw 1967-

1976.
12 [J. Treder] Sownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, [w:] Jzyk kaszubski. Poradnik encyklopedyczny, red. J. Treder, wyd. 2. poprawione i poszerzone, Gdask 2006,
s. 236.
13 K. Handke, Nazwy barw w Sowniku gwar kaszubskich Bernarda Sychty, [w:] Nazwy
i dialekty Pomorza dawniej i dzi 4, red. R. Wosiak-liwa, Gdask 2001, s. 23-41. Powyszy
wykaz nazw (z uwagami) podaje: D. Stanulewicz, op. cit., s. 130-131.
14 J. Trepczyk, Sownik polsko-kaszubski, oprac. J. Treder, t. I, II, Gdask 1994.

A. uczyski: Nazwy barw w poezji kaszubskiej

139

hasa rozpoczynajce si na litery od A do K15. W ramach internetowego

Kaszubskiego Portalu Edukacyjnego dostpna jest wersja robocza caego
leksykonu, datowana na 22 maja 2011 roku16. Sowniki te (wzite razem)
notuj a 59 nazw barw. S to: amarantowi (amarantowy, GO, I, 21; TR,
I, 22), ametistowi (ametystowy, GO, I, 23; TR, I, 23), beowi (beowy,
GO, I, 88), bii (biay, GO, I, 89; TR, I, 49), brdowi (bordowy GO,
I, 114), bronzowi (brzowy, TR, I, 61), bruny (brunatny, TR, I, 63; brzowy GO, I, 121), brzoskwiniowi (brzoskwiniowy, GO, I, 131; TR, I,
65), brsztinowi (bursztynowy, GO, I, 140; TR, I, 68) , bri, (bury,
GO, I, 141; TR, I, 68), ceglasti (ceglasty GO, I, 152), cytrnowi (cytrynowy, GO, I, 216; TR, I, 92) , czrny (czarny, GO, I, 219; TR, I,
93), czerwny (czerwony, GO, I, 227; TR, I, 96), drdzany (rdzawy
GO, II, 796; TR, II, 135), fioletowi (fioletowy, GO, I, 405), granatowi
(granatowy GO, I, 469; TR, I, 147 ), jindig (indygo, GO, I, 527; TR,
I, 208), kanarkwi (kanarkowy, GO, I, 593), kasztanowi (kasztanowy,
GO, I, 618; TR, I, 233), kawwi (kawowy, GO, I, 622; TR, I, 233),
krmwi (kremowy, GO, I, 760; TR, I, 263), lazurowi (lazurowy, GO,
I, 842), lenisti, (powy, GO, II, 438; TR, II, 39), lsati (rudy, GO, II,
886; TR, II, 166), lilar, (lilar, GO, I, 868) lilewi (fioletowy, GO, I,
405; TR, I, 162), lniany (lniany, GO, I, 878; TR, I, 289), ososowi, (ososiowy, GO, I, 919; TR, I, 298), maslany (malany, GO, I, 973; TR, I,
310), mszati (myszaty, GO, I, 1097; TR, I, 334), miodowi (miodowy,
GO, I, 1042; TR, I, 322), mlczny (mleczny, GO, I, 1051; TR, I, 323),
mdri (modry, GO, I, 1066; TR, I, 336), mrelowi (morelowy, GO, I,
1074), mrsczi (morski, GO, I, 1074; TR, I, 329), niebiesczi (niebieski,
GO, II, 102; TR, I, 362), gnisti (ognisty, GO, II, 281; TR, I, 422),
oliwkwi (oliwkowy, GO, II, 303; TR, I, 428), rzechwi (orzechowy,
GO, II, 326; TR, I, 436), piskwi (piaskowy, GO, II, 401; TR, II, 17),
piwiasti (piwny, GO, II, 422; TR, II, 24), piwnijowi (piwoniowy,
GO, II, 423), ppielati (popielaty, GO, II, 537; TR, II, 59), prprowi
lub prprny (purpurowy, GO, II, 781; TR, II, 128), rewi lub rowi
(rowy, GO, II, 884), swi (siwy, GO, II, 940; TR, II, 185), strzbrny
(srebrny, GO, II, 1012; TR, II, 210), szari (szary, GO, II, 1064; TR, II,
E. Gbk, Wielki sownik polsko-kaszubski, tom I, A-K, Gdask 2012.
E. Gbk, Sownik polsko-kaszubski / Sowrz plsk-kaszbsczi, wersja niepena, t. I,
II, Skarbnica Kaszubska, Kaszubski Portal Edukacyjny, <http://www.skarbnicakaszubska.pl/
index.php?option=com_content&view=article&id=23:slownik-polsko-kaszubski-start&catid=
44:s-gobka&Itemid=384>, dostp: 03.04.2014.
15
16

Barwa w jzyku, literaturze i kulturze V

140

229), szmaragdowi (szmaragdowy, GO, II, 1081; TR, II, 234), sliwkwi
(liwkowy, GO, II, 1102; TR, II, 242), trwiasti (trawiasty, GO, II,
1148), turksowi, (turkusowy, GO, II, 1167; TR, II, 267), wiszniowi (winiowy, GO, II, 1299; TR, II, 322), wskwi (woskowy, GO, II, 1317;
TR, II, 328), zelony (zielony, GO, II, 1564), zocsti (zocisty, GO, II,
1572), zoti (zoty, GO, II, 1574), ti (ty, GO, II, 1624).
Warto zauway, e wiele nazw barw wystpujcych w Sowniku gwar
kaszubskich B. Sychty jest przykadem autentycznego sownictwa kaszubskiego, odwoujcego si do realiw ludowych, np. maslany, lenisti,
wskwi, mwiasti, ososowi, wrzosowi. Natomiast w pozostaych sownikach nazwy barw wykraczaj poza ludowo, niejednokrotnie s wzorowanym na polszczynie tworem leksykografa, np. amarantowi, jindig, lazurowi, turksowi.
Wikszo przymiotnikw bdcych nazwami barw, ktre mona odnale w sownikach kaszubskich, jest zbliona do ich polskich odpowiednikw. Wyjtki stanowi, z nazw barw niepodstawowych, np. leksemy: drdzany (rdzawy), derywowany od drdza rdza (GO, II, 796; TR, II, 135)
i tworzone innymi sufiksami ni w polszczynie: lenisti (powy; podobny
w kolorze do wkien lnu), lsati (rudy), derywowany od ls lis (GO, I,
873; TR, I, 288). W przypadku niektrych podstawowych barw mona
w sownikach odnotowa dwie propozycje, w tym jedn zblion do powszechnie uywanego polskiego sowa. Ma to zwizek z faktem, e kaszubszczyzna rozwijaa si niemal przez 10 wiekw rwnolegle z jzykiem
polskim, wic dostao si do niej sporo polonizmw17. Znajduj si w niej
take wyrazy, istniejce w polszczynie dawnej, a wspczenie w niej nieuywane.
Danuta Stanulewicz przeprowadzia badania wrd 32 uytkownikw jzyka kaszubskiego, majce na celu ustalenie zbioru podstawowych nazw
barw w tym jzyku18. W przypadku przymiotnikw fioletowi i lilewi, czciej podawany przez badanych by ten pierwszy19. W odniesieniu do przymiotnikw bruny i bronzowi, starsze sowniki (tj. Sychty i Trepczyka) przypisuj temu pierwszemu znaczenie brunatny, za u Gobka wystpuje ju
on jako brzowy. W badaniach D. Stanulewicz a 28 osb wymienio bruny, z kolei bronzowi (ktry de facto odnotowuje jedynie sownik Trepczyka)

[J. Treder] Polonizm, [w:] Jzyk kaszubski. Poradnik , s. 202-203.

Szerzej na ten temat : D. Stanulewicz, op. cit., s. 133-134.
19 Ibid., s. 134.
17
18

A. uczyski: Nazwy barw w poezji kaszubskiej

141

nie pojawi si ani razu20. Ponadto badania dowiody, e w przypadku nazywania koloru niebieskiego uytkownicy jzyka kaszubskiego czciej posuguj si okreleniem mdri21, znanym rwnie w dawnej polszczynie od
XV wieku22. Jednake leksem niebiesczi pojawi si a 18 razy, z czego a
jedenacie osb wymienio jednoczenie mdri i niebiesczi23. W przytoczonych tutaj sownikach brakuje nazwy jednej barwy z grupy podstawowych.
Jest to odpowiednik polskiego przymiotnika pomaraczowy. W sownikach
mona znale jedynie rzeczownik apfelzyna pomaracza (GO, II, 520;
TR, II, 55), bdcy przykadem typowego zapoyczenia z jzyka niemieckiego (od Apfelsine)24. Jednake w jzyku kaszubskim istnieje przymiotnik
apfelzynowi (pomaraczowy), bdcy derywatem od powyej przedstawionego rzeczownika. Jako nazw barwy odnotowuje go np. internetowy
kaszubski Wikisownik25. Leksem apfelzynowi rwnie by przedmiotem
omawianych bada Danuty Stanulewicz. Tylko jedna z 32 osb podaa t
nazw. Dla porwnania przymiotnik pmaraczowi (rwnie nienotowany
w kaszubskich sownikach) wystpi a 13 razy26.
2. Nazwy barw w kaszubskich utworach lirycznych
Jak ju zostao wspomniane we wstpie, jako materia badawczy posuyo
49 utworw poetyckich (wierszy i pieni) autorstwa w wikszoci wspczesnych kaszubskich twrcw. S wrd nich wiersze poetw: m.in. Jana Piepki, Stefana Fikusa i Leona Gobka, wiersz uczestniczki konkursu recytatorskiego B nie zabc mw starkw27, Justyny Grlikowskiej, oraz przekady poezji: Stepana Rudanskiego (z jzyka ukraiskiego), Roberta Burnsa
(z jzyka angielskiego) i Jzefa Cikiego (z jzyka polskiego).

20

Ibid.
Podobnie jak w jzyku czeskim, gdzie wystpuje przymiotnik modry. Zob.
D. Stanulewicz, A. Pawowski, Kashubian colour vocabulary, [w:] New Directions in Colour
Studies, red. C.P. Biggam, C.A. Hough, C.J. Kay, D.R. Simmons, Amsterdam Philadelphia
2011, s. 108.
22 W. Bory, Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Krakw 2006, s. 335.
23 D. Stanulewicz, op. cit., s. 135.
24 [J. Treder] Zapoyczenia, [w:] Jzyk kaszubski. Poradnik , s. 277-278.
25 Wolny, wielojzyczny Wikisownik, <http://pl.wiktionary.org/wiki/Indeks:Kaszubski__Kolory> [dostp: 03.04.2014].
26 D. Stanulewicz, op. cit., s. 136.
27 Coroczny konkurs odbywajcy si w powiecie puckim, przeznaczony dla uczniw
szk podstawowych oraz gimnazjw, w ktrym uczestnicy musz m.in. zaprezentowa utwr
wasnego autorstwa.
21

Barwa w jzyku, literaturze i kulturze V

142

Wyniki bada zaprezentowano zgodnie z podziaem nazw barw zaproponowanym przez Brenta Berlina i Paula Kaya.
2.1. Nazwy barw podstawowych
W przebadanych wierszach prawie wszystkie nazwy barw podstawowych
pojawiy si przynajmniej raz. Wyjtek stanowi barwa rowa. W adnym
utworze nie odnotowano sw rewi, rowi lub rawi.
Najczciej wystpujce podstawowe nazwy barw to bii i czrny, co
znajduje potwierdzenie w wynikach bada Danuty Stanulewicz, gdzie obie
nazwy, jako jedyne, zostay podane przez wszystkich uczestnikw ankiety28.
W badanym materiale odnotowano 21 wystpie nazwy barwy biaej oraz 12
wystpie nazwy barwy czarnej.
Nazwa barwy biaej ma zazwyczaj pozytywne konotacje, jak np.: Czej
jesz jezora mionw ni mia, tu b Kaszb sn bi29 (Kiedy
jeszcze jeziora imion nie miay, tu byy Kaszuby pikne i biae), albo:
Cai swiat je bii. I jeg szter stron t s bi. To je mja bi
mdltwa. Mja parafia biosc30 (Cay wiat jest biay. I jego cztery
strony te s biae. To jest moja biaa modlitwa. Moja parafia biaoci).
W obu przykadach kolor biay jawi si jako symbol czystoci i dobra.
Mona napotka rwnie wiele odniesie barwy biaej do zimy, ktre odnotowano gwnie w wierszach publikowanych w grudniowych numerach
Stegny, np. bi zma le s smieje31 (biaa zima si mieje), bi
gwizdczi pchwg snieg32 (biae gwiazdki puchowego niegu),
Bi gwizdka33 (biaa gwiazdka), bii jak snig34 (biay jak nieg).
Biay kolor pojawi si rwnie w odniesieniu do czowieka: bie cz35
(biae oczy), wiele ldzy m tacz bie zb36 (wielu ludzi ma takie
biae zby), bich wosach37 (biaych wosach).

28

D. Stanulewicz, op. cit., s. 134.

G. Ptrks, Remsu!, Stegna 2009, nr 1, s. 31.
30 J. Stachrsczi, Ave Marija, Stegna 2013, nr 1, s. 6.
31 S. Bartelk, Zma dzecm, Stegna 2006, nr 2, s. 27.
32 E. Warmwsk, Zmw jigr, Stegna 2008, nr 2, s. 19.
33 R. Drzdn, Zmw radosc, Stegna 2006, nr 2, s. 25.
34 E. Warmwsk, Marzbinka, Stegna 2008, nr 4, s. 20.
35 K. Serkwsk, Jak pznac?, Stegna 2009, nr 4, s. 24.
36 Ibid.
37 T. rbasczi, III (Wejle...), Stegna 2012, nr 3, s. 33.
29

A. uczyski: Nazwy barw w poezji kaszubskiej

143

Znaleziono jedno negatywne skojarzenie z barw bia, pojawia si ono

w wierszu ukasza Jaboskiego pt. Bl: Biosc szpitalng ka38 (biao szpitalnego ka). Ciekaw metafor zastosowa Roman Drzedon
w swoim wierszu Kmptrowi swiat (Komputerowy wiat): Bi magiczn krtka39 (Biaa magiczna kartka, rozumiana jako obraz wywietlany na ekranie monitora).
Wrd pozostaych zastosowa barwy biaej w badanym materiale, znalazy si wyraenia: bii kwiat40 (biay kwiat), bi anio41 (biae
anioy), Marzbink bi42 (Stokrotko biaa).
W odrnieniu od barwy biaej, wicej negatywnych konotacji mona
znale w powizaniu z barw czarn, np.: msl czrn43 (czarne myli), czrn bln44 (czarne chmury), Czrno mie s zrobio przed
czama45 (Zrobio mi si czarno przed oczami). Warto zauway, e
wszystkie te konotacje wystpuj rwnie w jzyku polskim.
Ponadto wystpuj podobne okrelenia ludzkiego wygldu, jak w przypadku barwy biaej: czrn cz46 (czarne oczy), Wos b czrn47
(Wosy byy czarne). Pojawiy si take okrelenia w odniesieniu do garderoby: T msz Ruchna czrn48 (Ty masz czarne szaty), Czrny kld49
(Czarna sukienka). Wrd pozostaych zastosowa barwy czarnej, odnotowano: Czrn gitar mm50 (Czarn gitar mam).
W poszczeglnych przebadanych utworach, nazwy barw czarnej i biaej
su zestawianiu ze sob przeciwiestw poprzez symbolik kontrastujcych
ze sob kolorw: W czrny dce bii ksc51 (W czarnej mgle biay
ksiyc), Bi niechc z czrn prosb52 (Biaa niech z czarn prob), Czrny smich z biim bjanim53 (Czarny miech z biaym stra. Jabosczi, Bl, Stegna 2006, nr 1, s. 26.
R. Drzdn, Kmptrowi swiat, Stegna 2006, nr 2, s. 25.
40 A. Hbel, Mwa, Stegna 2011, nr 4, s. 12.
41 J. Stachrsczi, Ave Marija, Stegna 2013, nr 1, s. 6.
42 E. Warmwsk, Marzbinka, Stegna 2008, nr 4, s. 20.
43 I. Czajin, Balada jezorze lbigscu, Stegna 2007, nr 3, s. 6.
44 E. Warmwsk, Redosc dl Zu, Stegna 2007, nr 2, s. 13.
45 K. Serkwsk, Miodnosc, Stegna 2010, nr 4, s. 10.
46 S. Rudansczi, Wiej, wietrze, na krajin, Stegna 2007, nr 1, s. 36
47 T. rbasczi, II (To b smiecoch mjich brztwie...), Stegna 2012, nr 3, s. 33.
48 T. rbasczi, I (Pjma dali...), Stegna 2012, nr 3, s. 32.
49 I. Czajin, Czrny kld, Stegna 2012, nr 2, s. 2.
50 H. Makrt, Gitara, Stegna 2008, nr 3, s. 36.
51 A. Hbel, *** (W czrny dce bii ksc), Stegna 2009, nr 2, s. 30.
52 K. Serkwsk, Hammamet, Stegna 2009, nr 4, s. 24.
53 Ibid.
38
39

Barwa w jzyku, literaturze i kulturze V

144

chem). Odnotowano rwnie czsto spotykany w jzyku polskim zwizek

frazeologiczny: czrno na biim54 (czarno na biaym).
Trzeci najczciej pojawiajc si nazw barwy w kaszubskiej poezji
opublikowanej na amach Stegny jest nazwa czerwieni, notowana w sumie
8 razy. Przy tej okazji pojawia si pewna rnica w zapisie. Rzadziej spotykany jest zapis czerwny, wzorowany na polskim. Odnotowano go tylko
2 razy: sl do Ce mj lst, pisny czerwnym tint55 (l do Ciebie mj
list, pisany czerwonym atramentem), krew czerwn56 (krew czerwon).
Czciej spotykanym zapisem jest z kolei czerwiony, pierwotny, bardziej
archaiczny: czerwion czitle czerwion nogawice57 (czerwone kiecki/sukienki i czerwone poczochy), Jak czerwion ra58 (Jak czerwona
ra), Twje lica czerwion mroz59 (Twoje lica czerwone mrozem),
Zamknij swje cz. B widza ju chba za wiele. Szar. Czerwion.
A ter bestr60 (Zamknij swoje oczy. Bo widziay ju chyba za wiele. Szare. Czerwone. A teraz bystre), Taczi stri. A taczi czerwiony. Sromtnik61
(Taki stary. A taki czerwony. Muchomor). Jak wida na powyszych przykadach, zastosowanie nazwy barwy czerwonej w badanych wierszach jest
rnorakie.
Nazwa barwy zielonej pojawiaa si w kaszubskiej poezji rwnie czsto,
bo a 7 razy. Suya autorom gwnie do opisu pikna przyrody: na zelony, mitczi ce62 (na zielonej, delikatnej ce), rzka wzr na mie zelonyma czama63 (rzeka patrzy na mnie zielonymi oczyma), Przez zelon
k64 (Przez zielon k), Chtos z ni zazdrzi w zelon cz majewch
trw65 (Kto z ni zajrzy w zielone oczy majowych traw). Niekiedy nazwa
barwy zielonej pojawia si w formie rzeczownikowej: zelonosc doka
i midz nama66 (zielono dokoa i midzy nami). Wrd pozostaych
przykadw uycia nazwy barwy zielonej w badanym materiale, znalazy

K. Serkwsk, Miodnosc, Stegna 2010, nr 4, s. 10.

S. Fiks, Sl do Ce, Stegna 2010, nr 1, s. 28.
56 G. Ptrks, Remsu!, Stegna, nr 1, 2009, s. 31.
57 I. Czajin, Balada jezorze lbigscu, Stegna, nr 3, 2007, s. 7.
58 R. Burns, Jak czerwion ra, Stegna 2009, nr 2, s. 37.
59 A. Jabosczi, Arkn, Stegna 2012, nr 1, s. 20.
60 T. rbasczi, Klibinka, Stegna 2010, nr 4, s. 11.
61 R. Drzdn, (Sromta), Stegna 2006, nr 2, s. 25.
62 E. Warmwsk, Wiesoi swiat, Stegna 2008, nr 2, s. 19.
63 J. Stachrsczi, Zmartwchwstani, Stegna 2013, nr 1, s. 3.
64 J. Stachrsczi, *** (Pani Swinowsk), Stegna 2013, nr 1, s. 4.
65 J. Stachrsczi, Pies Perle(2), Stegna 2006, nr 2, s. 28.
66 E. Warmwsk, Dech ntr, Stegna 2007, nr 1, s. 22.
54
55

A. uczyski: Nazwy barw w poezji kaszubskiej

145

si: Zelony ndzeji farw67 (Zielony nadziei barw), ptka zelon

cz sprag btk68 (spotkay zielone oczy spragnione pokoju).
Kolejn barw, czsto przewijajc si przez kaszubskie wiersze i pieni,
jest barwa modra. W tym miejscu naley na chwil powrci do bada przeprowadzonych przez Danut Stanulewicz i wnioskw z nich pyncych. Naley przypomnie, e badania te dowiody, i w przypadku nazywania koloru niebieskiego uytkownicy jzyka kaszubskiego czciej posuguj si
starszym okreleniem mdri, lecz przymiotnik niebiesczi, wzorowany na
polskim, rwnie by czsto wymieniany przez uczestnikw jako nazwa
barwy. Omawiajc ten problem, badaczka odwoaa si do Kaszbsczg
sowrza normatiwng69 oraz do opinii wielu Kaszubw, z ktrych wynikao, e niebiesczi oznacza odnoszcy si do nieba, niebiaski70. Znajduje to
swoje potwierdzenie w przebadanych w niniejszym opracowaniu wierszach.
W adnym z 49 utworw poetyckich niebiesczi nie wystpowa jako nazwa
barwy, a odnosi si wanie do niebiaskoci, np.: W jasnym bok
zdrz Niebiesczg Pana71 (W jasnym oboku ujrza Niebiaskiego Pana), gwizd do mie pszczaj k. Mszl sobie ne gwsno ze swjch
niebiesczich gnizdkw72 (gwiazdy do mnie puszczaj oko. Myl sobie
one pewno ze swoich niebiaskich gniazdek).
Autorzy konsekwentnie uywali leksemu mdri, nazywajc barw (leksem ten odnotowano 6 razy): Na ceanie mdrg nieba73 (na oceanie
bkitnego nieba), Spiw mdr kropl74 (Spywa niebiesk kropl),
mdr, cch krjamn75 (niebiesk, cich i tajemnicz), J widz
Twj sztt mdro sklnicy farwie76 (Widz Twoj posta o niebiesko
lnicej barwie), Sn je Twja mdr chcz77 (Pikny jest Twj nie-

R. Drzdn, Ndzeja, Stegna 2007, nr 4, s. 20.

K. Serkwsk, Hammamet, Stegna 2009, nr 4, s. 24.
69 E. Gbk, Kaszbsczi sowrz normatiwny, Gdask 2005.
70 D. Stanulewicz, op. cit., s. 135. Warto zauway, e rwnie w dawnej polszczynie
przymiotnik niebieski, przede wszystkim odnosi si do nieba, o czym wiadcz takie wyraenia jak np. ptacy niebiescy, wystpujce w XVI-wiecznych przekadach Nowego Testamentu,
zob. cytaty w: Sownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa, Wrocaw Warszawa
Krakw Gdask d 1987, t. XVII, s. 96.
71 L. Gobek, Kaszbsczi biskp switi, Stegna 2008, nr 4, s. 29.
72 E. Warmwsk, Na dobranoc, Stegna 2008, nr 2, s. 20.
73 E. Warmwsk, Na ceanie nieba, Stegna 2007, nr 3, s. 14.
74 R. Drzdn, Zmw radosc, Stegna 2006, nr 2, s. 25.
75 J. Grlikwsk, Zdrzec na mrze, Stegna 2010, nr 1, s. 30.
76 J. Stachrsczi, Ave Marija, Stegna 2013, nr 1, s. 6.
77 Ibid.
67
68

Barwa w jzyku, literaturze i kulturze V

146

bieski dom), Sen je pmalowny w t i mdr kwiat78 (Sen jest pomalowany w te i niebieskie kwiaty).
W tym miejscu warto wspomnie o podziale nazw barw podstawowych
na prymarne oraz sekundarne, wprowadzonym nieco pniej do teorii Berlina i Kaya. Do prymarnych zaliczaj si: biay, czarny, czerwony, zielony,
ty i niebieski. Z kolei sekundarne to: brzowy, fioletowy, pomaraczowy,
rowy i szary79. Jak wida na powyszych przykadach prawie wszystkie
prymarne podstawowe nazwy barw byy do czsto spotykane w badanym
zbiorze kaszubskich wierszy. Wyjtek stanowi barwa ta. Pomimo e
w szeroko tu omawianych badaniach Danuty Stanulewicz nazwa tej barwy
miaa du (ponad 90%) frekwencj wystpie80, w wierszach opublikowanych na amach Stegny bya rzadko spotykana. Wystpia tylko dwa razy
w utworze Jerzego Stachurskiego Ave Marija (ktry, jako jeden z nielicznych, charakteryzuje si duym nagromadzeniem sownictwa zwizanego
z barwami): Sen je pmalowny w t i mdr kwiat (Sen jest pomalowany w te i niebieskie kwiaty), Na ti d mlczw ce81 (Na
tej od mleczw ce).
Wrd sekundarnych podstawowych nazw barw najczciej mona byo
odnotowa okrelenia odnoszce si do koloru szarego: Mi szari ldze82
(Mali szarzy ludzie), Szari smtk kmdnch dniw83 (Szary smutek
mglistych dni), z szarch jak zajce dni84 (z szarych jak zajce dni),
Zamknij swje cz. B widza ju chba za wiele. Szar. Czerwion.
A ter bestr85 (Zamknij swoje oczy. Bo widziay ju chyba za wiele. Szare. Czerwone. A teraz bystre).
W przypadku barwy brzowej znw warto odwoa si do wynikw bada przeprowadzonych przez D. Stanulewicz, w ktrych przymiotnik bruny
by niemale jednogonie podawany przez uczestnikw jako odnoszcy si
do koloru brzowego w kaszubszczynie. adna z przebadanych osb nie
wymienia polonizmu bronzowi bd brzowi. Tymczasem w utworze Zbigniewa Joskowskiego da do rodny zemi mona odnotowa jczzno,
78

Ibid.
P. Kay, C.K. McDaniel, The linguistic significance of the meanings of basic color
terms, Language, 1978, nr 54, s. 626, za: D. Stanulewicz, op. cit., s. 130.
80 D. Stanulewicz, op. cit., s. 134.
81 J. Stachrsczi, Ave Marija, Stegna 2013, nr 1, s. 6.
82 J. Stachrsczi, Pies Perle, Stegna 2006, nr 1, s. 28.
83 J. Cczi, Pdarnk d losu, Stegna 2012, nr 1, s. 33.
84 J. Stachrsczi, Mdltwa na pst, Stegna 2013, nr 1, s. 3.
85 T. rbasczi, Klibinka, Stegna 2010, nr 4, s. 11.
79

A. uczyski: Nazwy barw w poezji kaszubskiej

147

chtrna w swich rkach trzimsz szich dzejw ksdi brzow86. (Ojczyzno, ktra w swych rkach trzymasz dawnych dziejw ksigi brzowe). Nie
ma wic adnej wtpliwoci, e chodzi o nazw barwy, a nie brzu jako
materiau. W pozostaych dwch przypadkach ju pojawia si bruny: Twja
letk brun skra nosy na se znanczi tego lata87 (Twoja lekko brzowa
skra nosi na sobie znamiona tego lata), kl nieg je grzib bruny88 (obok
niego jest grzyb brzowy).
Zbir nazw barw podstawowych w badanej poezji kaszubskiej zamykaj
kolory fioletowy i pomaraczowy. Badani przez D. Stanulewicz uytkownicy jzyka kaszubskiego podawali czciej skaszubione wersje polskich
przymiotnikw, tj. fioletowi i pmaraczowi, rzadziej okrelenia lilewi
i apfelzynowi. W omawianej poezji jest odwrotnie. W przypadku nazw tych
konkretnych barw, autorzy unikali uywania polonizmw. Nazwa barwy
fioletowej pojawia si dwa razy: lilew kwitczi89 (fioletowe kwiatki),
wrzos lilew90 (fioletowe wrzosy). Nazwa barwy pomaraczowej zostaa uyta raz: Drcyma rkama sygaj za cygaret. Schi z grzu lp
scykaj apfelzynowi filter91 (Drcymi rkoma sigam po papierosa. Suche
od gniewu wargi ciskaj pomaraczowy filtr).
2.2. Nazwy barw niepodstawowych
Zbir pozostaych nazw barw okaza si bardzo skromny w przebadanym
materiale i praktycznie ograniczy si tylko do leksemw zoti i strzbrzny,
ktre rwnie w badaniach Danuty Stanulewicz przewaay nad innymi nazwami barw niepodstawowych92.
Nazwa barwy zotej wystpia w kaszubskich utworach lirycznych 5 razy.
Jej zastosowanie jest rnorodne: Miesdz zoty w sztce rka93 (Zoty
ksiyc w ksztacie roka), chlbk, zot zb switi dr Bi94 (chlebek, zote zboe wity dar Boy), Skarbie w sucu zoti95 (Skarbie

Z. M. Joskwsczi, da do rodny zemi, Stegna 2007, nr 3, s. 22.

A. Jabosczi, Arkn, Stegna 2012, nr 1, s. 20.
88 T. Fpka, Balada gwizdze, Stegna, nr 4, 2011, s. 3.
89 E. Warmwsk, Macejka, Stegna 2008, nr 4, s. 20.
90 S. Bartelk, In illo tempore, Stegna 2011, nr 4, s. 10.
91 A. Jabosczi, Arkn, Stegna 2012, nr 1, s. 20.
92 D. Stanulewicz, op. cit., s. 138.
93 Z. Jskwsczi, Nocny trubadura, Stegna 2012, nr 1, s. 4.
94 Z. M. Joskwsczi, Na nieb czekm, Stegna, nr 3, 2007, s. 20.
95 J. Stachrsczi, Pies Perle, Stegna, nr 1, 2006, s. 28.
86
87

Barwa w jzyku, literaturze i kulturze V

148

w socu zoty), Zot cnie na szji, zatopion w isk szmicy wd96

(Zote cienie na szyi, zatopione w bysku szumicej wody), oraz w formie
czasownikowej: zazoca s ka ca97 (zazocia si caa ka).
Nazw barwy srebrnej odnotowano dwa razy: Swicy miesdz na niebie. Strzbrnym parmini98 (wieci ksiyc na niebie. Srebrnym promieniem), cz miesdz wpn ju na strzbrznym bce99 (czy ksiyc ju
wypyn na srebrnej odzi).
Poza tym w wierszu Jana Piepki Chjn smtno szmi, przedstawiajcym kaszubski krajobraz przez pryzmat wojny, blu, straty oraz przemijania,
pojawia si leksem szadi: szad chjn smtno szmi100 (szade sosny
smtnie szumi). Trudno jednak ustali, czy autor chcia przez szadi nawiza do ponurej barwy tych drzew, oblepionych szronem, jak definiuje
w szstym (przedostatnim) znaczeniu ten przymiotnik sownik ks. Bernarda
Sychty (SY, V, 209), czy moe mia na myli rozczochrany (GO, II, 827)
bd kosmaty (TR, I, 258), czyli znaczenie, ktre wycznie przypisuj
temu sowu nowsze leksykony, Eugeniusza Gobka i Jana Trepczyka.
3. Podsumowanie
Niniejsze badania, przeprowadzone na pewnym fragmencie kaszubskiej
poezji, potwierdziy cz wnioskw, do ktrych dosza Danuta Stanulewicz
w swoim artykule.
Wykazay one, e najczciej uywanymi leksemami, okrelajcymi nazwy barw w kaszubszczynie s przymiotniki: bii, czrny, czerwny/
czerwiony, zelony i mdri, czyli wyrazy przywoujce prawie wszystkie
prymarne podstawowe nazwy barw. Wyjtkiem jest ti, ktry pojawi si
tylko dwa razy w badanym materiale, co mona wytumaczy do wysok
frekwencj barwy niepodstawowej, bdcej odcieniem ci. Chodzi tu
o przymiotnik zoti, a take czasownik zazocc. Posuyy one midzy innymi, do opisu obiektw, ktre mona charakteryzowa rwnie za pomoc
barwy tej, aczkolwiek brzmi to mniej poetycko, np. kolor zboa, ksiyca, promieni soca, jak rwnie w tym zdaniu: Zazoca s ka ca
(Zazocia si ka caa), bdcego fragmentem wiersza Ewy Warmowskiej
K. Serkwsk, Bez Ndzejno, Stegna, nr 1, 2012, s. 30.
E. Warmwsk, Krjamnota mlczw, Stegna, nr 4, 2008, s. 21.
98 S. Bartelk, Gloka, Stegna, nr 1, 2013, s. 28.
99 E. Warmwsk, Na dobranoc, Stegna, nr 2, 2008, s. 20.
100 J. Piepka, Chjn smtno szmi, Stegna, nr 4, 2011, s. 29.
96
97

A. uczyski: Nazwy barw w poezji kaszubskiej

149

Krjamnota mlczw (Tajemnica mleczw), czyli kwiatw o barwie tej.

Z niniejszych bada wynika rwnie, e kaszubscy poeci prawie w ogle
nie uywaj polonizmw w nazywaniu barw. Przymiotniki niebiesczi, fioletowi i pmaraczowi nie pojawiy si ani razu w funkcji nazw barw w analizowanym materiale jzykowym. Z kolei odnotowywane byy leksemy lilewi
i apfelzynowi, ktre w badaniach Danuty Stanulewicz pojawiay si rzadziej
ni przymiotniki zblione do powszechnie uywanych polskich sw. Jedyny
wyjtek stanowi tu Zbigniew Joskowski, ktry w utworze da do rodny
zemi uy polonizmu brzowi.
Przeanalizowany materia nie daje odpowiedzi na pytanie postawione
przez D. Stanulewicz, czy kaszubski zbir barw nie dy do wyksztacenia
drugiej podstawowej nazwy barwy niebieskiej, jak to si stao w rosyjskim
i ukraiskim, a take czciowo w polszczynie, gdzie bkitny jest na granicy podstawowych i niepodstawowych nazw barw101.
W kocu trudno powiedzie, czemu w adnym z badanych utworw poetyckich nie odnotowano kaszubskich przymiotnikw okrelajcych barw
row. Wskazuje to na konieczno zbadania szerszego materiau. Pozwolioby to rwnie lepiej zbada nazwy barw niepodstawowych, uywanych
przez wspczesnych autorw w swoich utworach lirycznych, jak i przyjrze
si, czy zjawisko uywania polskich zapoycze w odniesieniu do barw:
niebieskiej, brzowej, fioletowej i pomaraczowej faktycznie prawie nie
wystpuje; dwa przykady uycia przymiotnika lilewi i jeden przymiotnika
apfelzynowi to zbyt sabe dowody na czst ich obecno w kaszubszczynie
literackiej.

Objanienie stosowanych skrtw

GO E. Gbk, Sownik polsko-kaszubski / Sowrz plsk-kaszbsczi, wersja
niepena.
SY
B. Sychta, Sownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I-VII,
Wrocaw 1967-1976.
TR
J. Trepczyk, Sownik polsko-kaszubski, Gdask 1994.

101

D. Stanulewicz, op. cit., s. 139.

150

Barwa w jzyku, literaturze i kulturze V

W przypadku odwoa do sownikw w nawiasach, cyfra rzymska po przecinku

oznacza tom, natomiast liczba arabska po przecinku oznacza stron (np. TR, II,
165).