Professional Documents
Culture Documents
Uniwersytet Gdaski
1. Wprowadzenie
Niniejszy artyku stanowi prb analizy wystpowania przymiotnikw okrelajcych nazwy barw w kaszubskich utworach lirycznych, opublikowanych
w 30 numerach czasopisma kulturalnego Stegna z lat 20062013.
Za punkt odniesienia posuyy tu badania Brenta Berlina i Paula Kaya1,
ktrzy okrelili, czym s podstawowe nazw barw, oraz badania Danuty Stanulewicz2, bdce pierwsz prb wyrnienia zbioru nazw barw podstawowych w jzyku kaszubskim.
Materia leksykalny niniejszego studium stanowi sownictwo z 49 wierszy, oraz kontekst, w ktrym dane sowo si pojawio. W pozostaych 212
utworach lirycznych nie zarejestrowano nazewnictwa znajdujcego si
w krgu zainteresowa tych bada.
1.1. Stegna kaszubskojzyczny dodatek literacki
do miesicznika Pomerania
Pomerania to czasopismo spoeczno-kulturalne wydawane od 1969 roku
w Gdasku przez Zarzd Gwny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego3.
Pomimo e wikszo tekstw opublikowanych w Pomeranii jest polskojzyczna, jzyk kaszubski, a szczeglnie utwory literackie w nim pisane,
B. Berlin, P. Kay, Basic Color Terms: Their Universality and Evolution, Berkeley 1969.
D. Stanulewicz, Sownictwo barw w jzyku kaszubskim prba ustalenia zbioru nazw
podstawowych, Acta Cassubiana 2009, nr XI, s. 128-139.
3 Historia miesicznika Pomerania, <http://www.miesiecznikpomerania.pl/historia>,
dostp: 03.04.2014.
2
136
137
138
B. Sychta, Sownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I-VII, Wrocaw 1967-
1976.
12 [J. Treder] Sownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, [w:] Jzyk kaszubski. Poradnik encyklopedyczny, red. J. Treder, wyd. 2. poprawione i poszerzone, Gdask 2006,
s. 236.
13 K. Handke, Nazwy barw w Sowniku gwar kaszubskich Bernarda Sychty, [w:] Nazwy
i dialekty Pomorza dawniej i dzi 4, red. R. Wosiak-liwa, Gdask 2001, s. 23-41. Powyszy
wykaz nazw (z uwagami) podaje: D. Stanulewicz, op. cit., s. 130-131.
14 J. Trepczyk, Sownik polsko-kaszubski, oprac. J. Treder, t. I, II, Gdask 1994.
139
140
229), szmaragdowi (szmaragdowy, GO, II, 1081; TR, II, 234), sliwkwi
(liwkowy, GO, II, 1102; TR, II, 242), trwiasti (trawiasty, GO, II,
1148), turksowi, (turkusowy, GO, II, 1167; TR, II, 267), wiszniowi (winiowy, GO, II, 1299; TR, II, 322), wskwi (woskowy, GO, II, 1317;
TR, II, 328), zelony (zielony, GO, II, 1564), zocsti (zocisty, GO, II,
1572), zoti (zoty, GO, II, 1574), ti (ty, GO, II, 1624).
Warto zauway, e wiele nazw barw wystpujcych w Sowniku gwar
kaszubskich B. Sychty jest przykadem autentycznego sownictwa kaszubskiego, odwoujcego si do realiw ludowych, np. maslany, lenisti,
wskwi, mwiasti, ososowi, wrzosowi. Natomiast w pozostaych sownikach nazwy barw wykraczaj poza ludowo, niejednokrotnie s wzorowanym na polszczynie tworem leksykografa, np. amarantowi, jindig, lazurowi, turksowi.
Wikszo przymiotnikw bdcych nazwami barw, ktre mona odnale w sownikach kaszubskich, jest zbliona do ich polskich odpowiednikw. Wyjtki stanowi, z nazw barw niepodstawowych, np. leksemy: drdzany (rdzawy), derywowany od drdza rdza (GO, II, 796; TR, II, 135)
i tworzone innymi sufiksami ni w polszczynie: lenisti (powy; podobny
w kolorze do wkien lnu), lsati (rudy), derywowany od ls lis (GO, I,
873; TR, I, 288). W przypadku niektrych podstawowych barw mona
w sownikach odnotowa dwie propozycje, w tym jedn zblion do powszechnie uywanego polskiego sowa. Ma to zwizek z faktem, e kaszubszczyzna rozwijaa si niemal przez 10 wiekw rwnolegle z jzykiem
polskim, wic dostao si do niej sporo polonizmw17. Znajduj si w niej
take wyrazy, istniejce w polszczynie dawnej, a wspczenie w niej nieuywane.
Danuta Stanulewicz przeprowadzia badania wrd 32 uytkownikw jzyka kaszubskiego, majce na celu ustalenie zbioru podstawowych nazw
barw w tym jzyku18. W przypadku przymiotnikw fioletowi i lilewi, czciej podawany przez badanych by ten pierwszy19. W odniesieniu do przymiotnikw bruny i bronzowi, starsze sowniki (tj. Sychty i Trepczyka) przypisuj temu pierwszemu znaczenie brunatny, za u Gobka wystpuje ju
on jako brzowy. W badaniach D. Stanulewicz a 28 osb wymienio bruny, z kolei bronzowi (ktry de facto odnotowuje jedynie sownik Trepczyka)
141
nie pojawi si ani razu20. Ponadto badania dowiody, e w przypadku nazywania koloru niebieskiego uytkownicy jzyka kaszubskiego czciej posuguj si okreleniem mdri21, znanym rwnie w dawnej polszczynie od
XV wieku22. Jednake leksem niebiesczi pojawi si a 18 razy, z czego a
jedenacie osb wymienio jednoczenie mdri i niebiesczi23. W przytoczonych tutaj sownikach brakuje nazwy jednej barwy z grupy podstawowych.
Jest to odpowiednik polskiego przymiotnika pomaraczowy. W sownikach
mona znale jedynie rzeczownik apfelzyna pomaracza (GO, II, 520;
TR, II, 55), bdcy przykadem typowego zapoyczenia z jzyka niemieckiego (od Apfelsine)24. Jednake w jzyku kaszubskim istnieje przymiotnik
apfelzynowi (pomaraczowy), bdcy derywatem od powyej przedstawionego rzeczownika. Jako nazw barwy odnotowuje go np. internetowy
kaszubski Wikisownik25. Leksem apfelzynowi rwnie by przedmiotem
omawianych bada Danuty Stanulewicz. Tylko jedna z 32 osb podaa t
nazw. Dla porwnania przymiotnik pmaraczowi (rwnie nienotowany
w kaszubskich sownikach) wystpi a 13 razy26.
2. Nazwy barw w kaszubskich utworach lirycznych
Jak ju zostao wspomniane we wstpie, jako materia badawczy posuyo
49 utworw poetyckich (wierszy i pieni) autorstwa w wikszoci wspczesnych kaszubskich twrcw. S wrd nich wiersze poetw: m.in. Jana Piepki, Stefana Fikusa i Leona Gobka, wiersz uczestniczki konkursu recytatorskiego B nie zabc mw starkw27, Justyny Grlikowskiej, oraz przekady poezji: Stepana Rudanskiego (z jzyka ukraiskiego), Roberta Burnsa
(z jzyka angielskiego) i Jzefa Cikiego (z jzyka polskiego).
20
Ibid.
Podobnie jak w jzyku czeskim, gdzie wystpuje przymiotnik modry. Zob.
D. Stanulewicz, A. Pawowski, Kashubian colour vocabulary, [w:] New Directions in Colour
Studies, red. C.P. Biggam, C.A. Hough, C.J. Kay, D.R. Simmons, Amsterdam Philadelphia
2011, s. 108.
22 W. Bory, Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Krakw 2006, s. 335.
23 D. Stanulewicz, op. cit., s. 135.
24 [J. Treder] Zapoyczenia, [w:] Jzyk kaszubski. Poradnik , s. 277-278.
25 Wolny, wielojzyczny Wikisownik, <http://pl.wiktionary.org/wiki/Indeks:Kaszubski__Kolory> [dostp: 03.04.2014].
26 D. Stanulewicz, op. cit., s. 136.
27 Coroczny konkurs odbywajcy si w powiecie puckim, przeznaczony dla uczniw
szk podstawowych oraz gimnazjw, w ktrym uczestnicy musz m.in. zaprezentowa utwr
wasnego autorstwa.
21
142
Wyniki bada zaprezentowano zgodnie z podziaem nazw barw zaproponowanym przez Brenta Berlina i Paula Kaya.
2.1. Nazwy barw podstawowych
W przebadanych wierszach prawie wszystkie nazwy barw podstawowych
pojawiy si przynajmniej raz. Wyjtek stanowi barwa rowa. W adnym
utworze nie odnotowano sw rewi, rowi lub rawi.
Najczciej wystpujce podstawowe nazwy barw to bii i czrny, co
znajduje potwierdzenie w wynikach bada Danuty Stanulewicz, gdzie obie
nazwy, jako jedyne, zostay podane przez wszystkich uczestnikw ankiety28.
W badanym materiale odnotowano 21 wystpie nazwy barwy biaej oraz 12
wystpie nazwy barwy czarnej.
Nazwa barwy biaej ma zazwyczaj pozytywne konotacje, jak np.: Czej
jesz jezora mionw ni mia, tu b Kaszb sn bi29 (Kiedy
jeszcze jeziora imion nie miay, tu byy Kaszuby pikne i biae), albo:
Cai swiat je bii. I jeg szter stron t s bi. To je mja bi
mdltwa. Mja parafia biosc30 (Cay wiat jest biay. I jego cztery
strony te s biae. To jest moja biaa modlitwa. Moja parafia biaoci).
W obu przykadach kolor biay jawi si jako symbol czystoci i dobra.
Mona napotka rwnie wiele odniesie barwy biaej do zimy, ktre odnotowano gwnie w wierszach publikowanych w grudniowych numerach
Stegny, np. bi zma le s smieje31 (biaa zima si mieje), bi
gwizdczi pchwg snieg32 (biae gwiazdki puchowego niegu),
Bi gwizdka33 (biaa gwiazdka), bii jak snig34 (biay jak nieg).
Biay kolor pojawi si rwnie w odniesieniu do czowieka: bie cz35
(biae oczy), wiele ldzy m tacz bie zb36 (wielu ludzi ma takie
biae zby), bich wosach37 (biaych wosach).
28
143
144
145
146
bieski dom), Sen je pmalowny w t i mdr kwiat78 (Sen jest pomalowany w te i niebieskie kwiaty).
W tym miejscu warto wspomnie o podziale nazw barw podstawowych
na prymarne oraz sekundarne, wprowadzonym nieco pniej do teorii Berlina i Kaya. Do prymarnych zaliczaj si: biay, czarny, czerwony, zielony,
ty i niebieski. Z kolei sekundarne to: brzowy, fioletowy, pomaraczowy,
rowy i szary79. Jak wida na powyszych przykadach prawie wszystkie
prymarne podstawowe nazwy barw byy do czsto spotykane w badanym
zbiorze kaszubskich wierszy. Wyjtek stanowi barwa ta. Pomimo e
w szeroko tu omawianych badaniach Danuty Stanulewicz nazwa tej barwy
miaa du (ponad 90%) frekwencj wystpie80, w wierszach opublikowanych na amach Stegny bya rzadko spotykana. Wystpia tylko dwa razy
w utworze Jerzego Stachurskiego Ave Marija (ktry, jako jeden z nielicznych, charakteryzuje si duym nagromadzeniem sownictwa zwizanego
z barwami): Sen je pmalowny w t i mdr kwiat (Sen jest pomalowany w te i niebieskie kwiaty), Na ti d mlczw ce81 (Na
tej od mleczw ce).
Wrd sekundarnych podstawowych nazw barw najczciej mona byo
odnotowa okrelenia odnoszce si do koloru szarego: Mi szari ldze82
(Mali szarzy ludzie), Szari smtk kmdnch dniw83 (Szary smutek
mglistych dni), z szarch jak zajce dni84 (z szarych jak zajce dni),
Zamknij swje cz. B widza ju chba za wiele. Szar. Czerwion.
A ter bestr85 (Zamknij swoje oczy. Bo widziay ju chyba za wiele. Szare. Czerwone. A teraz bystre).
W przypadku barwy brzowej znw warto odwoa si do wynikw bada przeprowadzonych przez D. Stanulewicz, w ktrych przymiotnik bruny
by niemale jednogonie podawany przez uczestnikw jako odnoszcy si
do koloru brzowego w kaszubszczynie. adna z przebadanych osb nie
wymienia polonizmu bronzowi bd brzowi. Tymczasem w utworze Zbigniewa Joskowskiego da do rodny zemi mona odnotowa jczzno,
78
Ibid.
P. Kay, C.K. McDaniel, The linguistic significance of the meanings of basic color
terms, Language, 1978, nr 54, s. 626, za: D. Stanulewicz, op. cit., s. 130.
80 D. Stanulewicz, op. cit., s. 134.
81 J. Stachrsczi, Ave Marija, Stegna 2013, nr 1, s. 6.
82 J. Stachrsczi, Pies Perle, Stegna 2006, nr 1, s. 28.
83 J. Cczi, Pdarnk d losu, Stegna 2012, nr 1, s. 33.
84 J. Stachrsczi, Mdltwa na pst, Stegna 2013, nr 1, s. 3.
85 T. rbasczi, Klibinka, Stegna 2010, nr 4, s. 11.
79
147
chtrna w swich rkach trzimsz szich dzejw ksdi brzow86. (Ojczyzno, ktra w swych rkach trzymasz dawnych dziejw ksigi brzowe). Nie
ma wic adnej wtpliwoci, e chodzi o nazw barwy, a nie brzu jako
materiau. W pozostaych dwch przypadkach ju pojawia si bruny: Twja
letk brun skra nosy na se znanczi tego lata87 (Twoja lekko brzowa
skra nosi na sobie znamiona tego lata), kl nieg je grzib bruny88 (obok
niego jest grzyb brzowy).
Zbir nazw barw podstawowych w badanej poezji kaszubskiej zamykaj
kolory fioletowy i pomaraczowy. Badani przez D. Stanulewicz uytkownicy jzyka kaszubskiego podawali czciej skaszubione wersje polskich
przymiotnikw, tj. fioletowi i pmaraczowi, rzadziej okrelenia lilewi
i apfelzynowi. W omawianej poezji jest odwrotnie. W przypadku nazw tych
konkretnych barw, autorzy unikali uywania polonizmw. Nazwa barwy
fioletowej pojawia si dwa razy: lilew kwitczi89 (fioletowe kwiatki),
wrzos lilew90 (fioletowe wrzosy). Nazwa barwy pomaraczowej zostaa uyta raz: Drcyma rkama sygaj za cygaret. Schi z grzu lp
scykaj apfelzynowi filter91 (Drcymi rkoma sigam po papierosa. Suche
od gniewu wargi ciskaj pomaraczowy filtr).
2.2. Nazwy barw niepodstawowych
Zbir pozostaych nazw barw okaza si bardzo skromny w przebadanym
materiale i praktycznie ograniczy si tylko do leksemw zoti i strzbrzny,
ktre rwnie w badaniach Danuty Stanulewicz przewaay nad innymi nazwami barw niepodstawowych92.
Nazwa barwy zotej wystpia w kaszubskich utworach lirycznych 5 razy.
Jej zastosowanie jest rnorodne: Miesdz zoty w sztce rka93 (Zoty
ksiyc w ksztacie roka), chlbk, zot zb switi dr Bi94 (chlebek, zote zboe wity dar Boy), Skarbie w sucu zoti95 (Skarbie
148
149
101
150