http://rcin.org.

pl

http://rcin.org.pl

(Odbitka z miesicznika

Rozwaga).

Uwagi
Pewnego
Oficera
nad uznan potrzeb urzdzenia ydw
w naszym kraiu i nad niektremi Pisem
kami w tem przedmiocie teraz z druku
wyszemi.
'T L H 7 ~

WARSZAWA

1917.
Rzecz napisana przez Waleryana ukasiskiego
Poprzedzi przedmow Henryk Szynkman.

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

hV

(Odbitka z miesicznika R ozw aga).

Uwagi
Pewnego
Oficera
nad uznan potrzeb urzdzenia ydw
w naszym kraiu i nad niektremi Pisem
kami w tem przedmiocie teraz z druku
wyszemi.
INSTYTUT

" T lH iJ ''

B-ADAKl LITERACKICH PAf.

B I B L I O T E K A
00 350 W arszawa, ul. N ow y

Tl

Tei. 2s~68-s3

WARSZAWA

1917.
Rzecz napisana przez Waleryana ukasiskiego
Poprzedzi przedmow Henryk Szynkman.

http://rcin.org.pl

Geprft und freigegeben durch die Kais. Deut. Presseabteilung,

------------------------ Warschau, den 26jIII 1917. -----------------------Druk. A. P^czalskiego i Syna, Erywaiiska 2|4.

http://rcin.org.pl

Autorem broszury niniejszej jest W aleryan ukasiski, major wojsk

polskich, zaoyciel Towarzystwa P atriotycznego a potem dugoletni
wizie stanu.
Urodzony w W arszawie 14 kwietnia 1786 r. wzrasta w dobie
najwikszych przej ojczyzny.
W roku 1807 zacign si, jako furyer, pod sztandary narodowe
a ju w rok pniej awansowa na podporucznika.
Cofajc si wraz z ksiciem Jzefem po bitwie raszyskiej do Galicyi, w czasie pochodu otrzyma nominacy na porucznika.
W roku 1809 wszed w stopniu kapitana do pierwszego puku pie
choty galicyjsko-francuskiej.
W krytycznym roku 1815 nie opuci Naczelnego Wodza: przeby
kampani sask i, podczas obrony Drezna, dosta si do niewoli.
Po roku wrci ukasiski do Krlestwa, by wstpi do nowoformujcych si kadrw wojska polskiego pod rosyjsk kuratel i obj
kapitastwo puku czw artakw .
Dwa lata nieustannej pracy koszarowej i obozowej, przebytej
wrd tyraskich, krpujcych wszelkie indywidualne poczynania, rz
dw wielkiego ksicia K onstantego Pawowicza przyniosy dotychcza
sowemu kapitanowi awans na majora.

*) Z powodu wielkiej rzadkoci bibljograficznej w mowie bdcej bro

szury, i w ysoce interesujcej osob istoci autora, podajemy jej przedruk w ca
oci. Redakcya miesicznika Rozwaga".

http://rcin.org.pl

Ju przedtem, bo zapewne w czasie tworzenia formacyi galicyjskofrancuskiej, nalea ukasiski do tajnych stowarzysze.
Stow arzyszenia te czerpay sw ideologi z hase wielkiej rewolucyi francuskiej, dyy one do rwnoci obywatelskiej i zniesienia wa
dzy monarchicznej.
Rozumia ukasiski, e zaoenie organizacyi tajnej o hasach na
rodowych mogoby znale siln podstaw i oparcie wrd szerokich
k wojskowych i cywilnych.
Na tych to zasadach przystpi do organizowania Wolnomularstwa
Narodowego. Niesnaski wewntrzne doprowadziy wkrtce t organizacy do upadku.
ukasiski nie porzuci jednak dziaalnoci konspiratorskiej. Dnia
1 maja 1821 roku powstao z jego inicyatywy Towarzystwo Patryotyczne" o charakterze bardziej narodowym od poprzedniego a opiera
jce si ideowo na konstytucyi 5-go maja.
P raca najwiksza, bo organizowanie sfer wojskowych, przypada
ukasiskiemu.
Byy to czasy ow ocnej dziaalnoci Nowosilcowa.
Zadenuncyowany i stawiony 'przed oblicze wielkiego ksicia, wy
dosta si ukasiski szczliwie z gronego pooenia.
P od koniec roku 1821 zaszed wypadek, ktry by zwiastunem
cierpie, jakie mu przypa miay w udziale.
Trzej winiowie z twierdzy zamojskiej przedsiwzili ucieczk,
ktra si nie powioda; oficerw winnych niedopatrzenia winiw od
dano pod sd, W ktrego skadzie znajdowa si i ukasiski. Wyrok
zapad agodny.
Postpowanie sdu wywoao wybuch wciekoci wielkiego ksi
cia. Sdy wojenne byy w jego sumieniu nie wymiarem sprawiedliwo
ci prawnej ale groniejszym wymiarem jego woli, kady za sdzia
opierajcy si jego woli, uwaany by za uchybiajcego subordynacyi,
bo, zamiast winnego, sdzi rozkazy zwierzchnikw,
Natychmiast po tym wypadku usunity zosta ukasiski ze suby
czynnej.
Aresztowany 25 padziernika 1822 roku i stawiony przed Sd W o
jenny, skazany zosta, jako winny dowiedzionego usiowania zbrodni
stanu, na dziewi lat cikiego wizienia.
Po nieudanej ucieczce z twierdzy zamojskiej, przeniesiony zosta
do W arszawy, a po wybuchu powstania uprowadzony i osadzony w pod
ziemiach sekretnego zamku" twierdzy schliisselburskiej.
W mrocznych murach zamku, mimo dawno upynionego terminu kary,
przesiedzia ukasiski lat trzydzieci siedem!

http://rcin.org.pl

Ogem, od chwili uwizienia, przeby w katowniach moskiewskich

lat czterdzieci sze!
Imi jego stao si w Polsce symbolem Cierpienia.
Naprno doszukiwa si bdziemy w tem jedynem dzieku uka
siskiego gbszej analizy stosunkw spoecznych znajdziemy natomiast
rozumn myl obywatelsk i niezaleno pogldw.
Sprawa ydowska od roku 1815 znajdowaa si w cigiem napr
eniu.
W Ksistwie W arszawskiem, mimo obowizujcj wszystkich suby
wojskowej, udao si ydom zamieni ten obowizek na wykup
opat pienin. W lutym 1817 roku, pora pierwszy pocignito y
dw do obowizkowej suby w wojsku polskiem.
Jednoczenie w roku 1818 sprawa ydowska miaa by, w caej
rozcigoci, rozpatrzona na pierwszym sejmie Krlestwa.
W powodzi broszur nawczas w tej sprawie wydanych Uwagi*
ukasiskiego niepolednie zajmuj miejsce. Reform ydw wie on
cile z reform owiecenia wocian.
Ponad wszystko jednak stawia ukasiski yczenie obowizkowej,
powszechnej suby wojskowej dla ydw.
ukasiski wyda sw broszur bezimiennie, powodowa si pra
wdopodobnie wzgldami subowemi poddajc bowiem krytyce pogldy
gieneraa W incentego Krasiskiego, nie chcia da swym kolegom zego
przykadu krytykowania zwierzchnikw. Autorstwo ukasiskiego stw ier
dzaj jednak takie powagi jak Estrejcher, w swej Bibliografii* i Askenazy w pomnikowej monografii o ukasiskim.

Henryk Szynkman.

______

. ' .

http://rcin.org.pl

SAMUELOWI BOGUMIOWI

L I N D E MU
Rektorowi Liceum Warszawskiego, Czonkowi Kommisyi Rzdowey
Wyzna i Owiecenia Publicznego i t. d.

Szczupe to Dzieko, ktre w wolnych godzinach od mo

ich zwyczaynych zatrudnie napisaem, omielam si Tobie
Zacny Mu przypisa. Daleki bdc od mniemania aby ten
niedoyrzay owoc mey pracy mg by dobrze od Publiczno
ci przyity; nie upatrywaem przeto inney dla siebie korzy
ci, oprcz tey, e mi daie sposobno owiadczenia Ci pu
blicznie mego rzetelnego szacunku i powaania; ktrey od
momentu poznania Twey Osoby niecierpliwie pragnem.

Autor.

U WA G I
Nad potrzeb urzdzenia ydw, i nad niektremi
pisemkami w tern przedmiocie wydanemi.

Nie byem nigdy Autorem adnego pisma. Zatrudniony cigem

wypenianiem obowizkw mego powoania, nie mogem nabyd tych nie
ktrych i to bardzo oglnych, we wzgldzie Prawodawstwa i Administracvi kraiowey Wiadomoci. Z takiem to usposobieniem, omielam si

http://rcin.org.pl

poda tu moie Uwagi w przedmiocie

Urzdzenie ydw w naszm kraiu.

tak waznm iakim iest dzisiay

C ztery pisemka w tern wzgldzie s mi znaiome, ktre oznaczone

liczb tu umieszczam; (abym w cigu moich Uwag o nich mwic nie
potrzebowa wymienia ich z tytuu) a te s:
1-sze.

Aperu

sur

lesjuifs

de

Pologne.

2-gie. S p o s b n a y d w , c z y l i s k u t k i
dne z r o b i e n i a
z nich ludzi u c z c i w y c h
3-cie.

ydach

przez

4-te. O r e f o r m i e l u d u
rona Wyszyskiego.

niezawo
i t. d.

J. G.
Izraela,

przez

Izefa

Ba

Kade z tych, mimo rnoci zda Autorw ma swoie waciwe

zalety, chocia wszystkie nie s wolne od znacznych uchybie; a nie
ktre naw et nosz cech bezzasadnoci.
Gdybym chcia zaraz na w stpie wytkn wszystkie te uchybienia,
tedy wypadaoby kade pisemko szczegowo rozbiera, co nie tylko
zrobioby moie pismo dugiem i nudnm, ale nadto oddalioby mnie
od gwnego celu iaki sobie zamierzyem dania tylko oglnych
uwag.
Te s Wic istotne powody, ktre nie pozwalaic mi obszernego
tumaczenia si, zmuszai mnie nieiako do wyraenia w krtkoci mego
zdania, co o w artoci kadego pisemka sdzi mogem.
1-sze. Iest krtkim wyitkiem znanego nam Dziea pod tytu
em R o z p r a w a o y d a c h przez uczonego naszego Polaka
T. Czackiego, z wielu pism pracowicie zebranego. Uwagi nawet
do ulepszenia stanu tego ludu suy maice, s w tm dziele
czerpane. Takie wyitki mog byd czsto uyteczne, gdyby ten
co ie wydaie stara si one z swey strony czemsi interesuicem
zbogaci. I tak nie od rzeczy byoby, gdyby Autor chcia nam
odkry epok, w ktrey ydzi nasi stry polski na ten iakiego dzi
uywai zamienili; i zkd Wzili wzory do tego? (ktre podug
twierdzenia niektrych, mieli przyi z Portugalii).
2-gie. Uwaam
mego pisma okae.

zupenie niedorzecznm, iak si to w cigu

3-cie. Autor z godn podziwienia miaoci wystpuie na

scen i chocia nie proszony gosi si Arbitrem dwch pierwszych.
Nieprzekonawszy nas wprzd czyli Urzdzenie ydw iest podo
bne do wykonania, podaie zaraz swoie do tego proiekta. Mi
dzy temi proiektami dwa zdai si byd niestosow ne: N a y -

http://rcin.org.pl

p r z d , e radzi Reform Religii, ktra powinna byd nietykaln.

P o w t r e , e przez zakadanie osobnych Miast i Wsiw ydow
skich, miaby zamiar odosobnienia tego Narodu.
4-te. Bdc gfuntownieyszem od pierwszych trzech, na szcze
gln zasuguie zalet; z tego iednak wzgldu naywicey, e radzi
zachowa z tem ludem umiarkowane postpowanie. Spostrzegam
tylko, e Autor utrzymuic rno Sekt i Nauk ydowskich za
szkodliwe, zapomnia o tem i ten tylko iedynie zostaie nam
sposb do osabienia ich przywizania iakie do swey W iary zacho
wuj, gdy bdziemy mogli wznieci midzy nimi rne opisanie
Religiyne.
Teraz przystpuj do moich Uwag.
ydzi s szkodliwi kraiowi, a nawet, mog sta si niebezpiecznemi, to iu jest prawd zupenie dowiedzion. Trzeba nam tylko prze
kona si ieszcze, czyli Ci mog kiedy sta si uytecznemi, bo nacby si zdao zadawa sobie niepotrzebn prac, ieeli to iest podo
bnie prawd co iu niektrzy utrzymywa zdai si: e wszystkie
usiowania czynne dotd w tem ceul, byy nadaremnemi.
Autor 1-go Pisemka mwi: e ledwie mie odway si poda nie
ktre myli nad sposobami, mogcemi ich przeistoczy na Obywatelw
uytecznych Kraiowi. Autor za 2-go Dzieka uporczywie twierdzi:
e Reforma ydw w adnem Wzgldzie iest nie podobna, i na popar
cie tego omiu wiekw czasu. Wszystko cokolwiek czytamy i syszemy
o tem Narodzie, poczone znacznem naszem codziennem dowiadcze
niem, tak cech rzetelnoci zdaie si nadawa temu twierdzeniu, e
iako majce za sob wszystkie dowody, iu ani na moment wtpliwem zo
staw a nie powinno. W przd iednak nieli wydamy ostateczny wyrok,
ogaszajcy ten Nard niegodnym naszego starania, przeyrzyimy ieszcze
raz wszystkie dowody iakie nam zoono, i zapewniymy si czyli te s
iu dostateczne do ukoczenia tak waney sprawy. Z mnstwa dowo
dw przeciwko temu Narodowi przytoczonych, przekonywamy si, e
czonki onego s prawdziw zaraz naszych spoeczestw; lecz niepokazano nam dotd adnego ladu, czyli te Rzdy dopeniy wzgldem
tego ludu swey powinnoci, to iest: czyli staray si usilnie o iego po
praw? ieeli tak byo, lud ten nie zasuguie na to abymy si niem
zatrudniali: ieeli nie? wic wszystkie zarzuty s ponne. Zawiemy
ieszcze na moment nasz decyzy: niech nam wprzd przeciwna strona
odpowiedzie zechce na to pytanie? Czy znayduie si iaki kray w Eu
ropie, W ktrem by przdsiwzit bya system atyczna, i zgodna z du
chem tolerancyi Religiyney Reforma ydw, i e ta bdc przynaymniey
przez ieden wiek z cierpliwoci i bez przerwy wykonywan, adnych

http://rcin.org.pl

korzystnych nie przyniosa odmian?

Przypumy wreszcie, e iest
w istocie ieden kray takowy w Europie, gdzie podobne dowiadczenie
zostao bezskutecznem : trzeba iu zaraz wierzy temu niepodobiestwu
i u nas? niemona ieszcze ledzi przyczyn opnienia w mieyscowych
przeszkodach, uporze poiedynczych osb, niezrcznoci Urzdnikw
i tern podobnych zawadach. C hcc wic rzetelnie przekona nas
0 tern, wypada koniecznie stawi nam przed oczy dwa lub trzy kraie,
1 obok tego gruntownie dowie, e w kadem z nich postpowanie
Rzdu byo dostateczne, a skutki wszdzie zawodne, w tenczas do
piero bdziemy mogli miao utrzymywa; e dowiadczenia w rnych
kraiach czynione, ka nam wierzy o niepodobiestwie polepszenia
stanu ydw .
W Pimie Pana Riihs w roku 1815 z okazyi domagania si przez
ydw niemieckich prawa Obywatelskiego wydanm, spostrzegam nie
ktre Uwagi, zdaice si nas rwnie przekonywa o niepodobiestwie
zrobienia ydw lepszemi; i na tm to zasadza si wyrane odmwienie
im Prawa Obywatelskiego.
W yliczaic Autor wszystkie przyczyny sprzeciwiajce si temu
przedsiwziciu, przytacza razem zdanie Pana Dohm utrzymuicego: e
przywary w charakterze ydowskiego ludu dostrzeone, s skutkiem
dugiego ich ucisku; ale takowe zaraz zbiiaic mwi: e ydzi nie byli
uciemiani w Niemczech, bo zostawali pod opiek Cesarzw , ktrzy
ich sw powag od wszelkiego zasaniali przeladowania. A naostatek
chcc aby iego twierdzenie adney nie podlegao wtpliwoci, odwouie
si do naszego Kraiu temi sowami: Dlaczeg ydzi w Polsce osie
dli, gdzie tyle uywali swobd, gdzie nie byli ciemieni ale kraiowcw
uciskali, nie przetworzyli si w Obywateli czynnych i przychylnych?
Dlaczego zostai w stanie naygrubszey niewiadomoci w tym Kraiu,
gdzie Wszelka wolno bya im zabezpieczona? W ychwalaic Pan Riihs
swobody ydw Niemieckich, bdcych pod opiek Cesarzw, zapom
nia widz na moment, e Ci W adzcy, zowicy si Nastpcami C esa
rzw Dawnego Rzymu, czsto byli sami tak sabi, e ze wszystkiemi
swemi wielkiemi pretensyam i iakie do panowania nad caym wiatem
sobie przywaszczali, nie byli czasem mocni oprze si sile iednego ze
swoich W azalw, iake wic tacy M onarchowie, niczego prcz Tytuu
nie posiadajcy, mogli zasania ten Nard od ucisku; kiedy nam dobrze
wiadomo, e go sami odzierali, lub te innym za zrobion wprzd ugod
odziera pozwalali. Polska wic podug wyznania Pana Riihs, iest tem
Kraiem iedynem w Europie, gdzie ydzi powinni byli sta si uytecznemi. Ot wic zbliylimy si do tego mieysca, z ktrego wszystkie
przyczyny wygodnie widzie i ledzi bdziemy mogli.

http://rcin.org.pl

Kazimierz W . nada stae Ustawy Narodowi, karci chciwo i sw a

wol monych, zasania od ucisku rolnika, a pragnc podnie Miasta
nada przywileie ydom. Nienawi nazwaa tego Dobroczyc Narodu,
drugim Aswerem, i Krlem chopw: Panowanie tego Wielkiego Mo
narchy przypomina nam dzisiay w kilku sowach C z a c k i : Kupiec
Chrzecianin nie sarka na Izraelit, a kiedy handel kwitn, Chrzecianin w Kociele, yd w szkole, bogosawi Niebu za iedn Oyczyzn, i za rwn sprawiedliwo. Umar Kazimierz W. saba tgo
rzdu. Bezpieczestwo i los ydw zalea od ich trafnoci, cnoty
i wad RzdcW; a czsto od maych przyczyn. N astpca Kazimierza
Ludwik, nie odziedziczy widokw Wuia, ogosi wypdzenie ydw.
Tem wic sposobem po zgonie Kazimierza, [zniweczono naypiknieysze
dzieo, a Rolnikom i ydom nie zostaa nadal inna pociecha, tylko zra
sza zami Grb lego, i wzywa opieki lego cienia.
Panowanie Zygmunta I-go stanowi drug wietn epok w dzieiach Narodu, posuchaymy ieszcze co mwi o tem C z a c k i : Geniusz
Zygmunta I-go umia oywia rwnie i ydw: znayduiemy ich D ru
k a r n ie wtenczas zaoone. Widzimy ich liczne dziea. Znayduiemy lady
oporu wadzy Duchowney aby nie uczyy si ydowskie dzieci z naszemi w iedney szkole. Upady -wtenczas uoone dobroczynne widoki, kiedy sami ydzi czu zaczli, i poyteczna Reforma w owie
c e n iu , iest pierw sz potrzeb .
Trzecia i naykrtsza Epoka naszey wietnoci iest panowanie S ta
nisawa Augusta, w ktrey Nard Polski przez ustanowienie Konstytucyi 5 Maia wystawi sobie bezprzykadny w dzieiach wiata Pomnik
godny podziwienia wspczesnych i uwielbienia potomnoci. W tem to
prawdziwem naszem odrodzeniu si, kiedy wszystkich mieszkacw tey
Ziemi chciano zrobi uytecznemi, nie przepomniano i o ydach, a U rz
dzenia polepszenie ich stanu za cel maice, nasz cech wspaniao
mylnoci i mdroci naszegu Narodu. Wiadomo nam wszystkim, iaki
by koniec tych wielkich usiowa, ktrych wspomnienie tyle nam iest
drogiem. Z tego co si tu mwio, atwo mona zrobi nastpuicy
wniosek: e Epoki wietnoci kraiu naszego, byy razem przychylne
owieceniu ydw i przeciwnie. C hcc wiedzie dlaczego Ci nie zo
stali u nas lepszemi, mona razem pyta si? dlaczego Polska tak
dugo zostawaa w bezrzdzie? czemu nasi rolnicy s nieowieceni
biedni i prniacy? dlaczego Miasta upady? wreszcie dla czego cay
Kray zostaie dotd w stanie prawdziwie dzikiem? S to skutki z iednych prawie pochodzce przyczyn.
Rozumiem, e iu dosy pokazaem, iak mao zatrudniano si tym
ludem aby go zrobi lepszym; teraz wypada nam wiedzie, czyli na

10

http://rcin.org.pl

rody przyiwszy do siebie tych nieszczliwych obchodziy si przynaymniey z niemi tak, aby ich pooenie mogo si nazwa znonym;
to iest: nie czynic im nic dobrego, czyli rwnie nie czynili im nic
zego? C hcc na to dokadnie odpowiedzie, a przy tem cis zacho
wa bezstronno uyi wic do tego powagi 2-ch Autorw, to iest
naszego Polaka Czackiego i Montesquieu; p i e r w s z y mwi w Dziele
R o z p r a w a o y d a c h , temi sow y: Skoczy ycie Iulian Cesarz;
iego zgon sta si zniszczeniem nadziei ydw. Odtd pod wadz
naywikszey czci Rzdw Chrzeciaskich, rzadko dowiadczali wy
ro zu m iaoci, czsto ucisku, a prawie zawsze pogardy.
D r u g i w dziele swoim o D u c h u P r a w w Ksidze 21, Roz
dziale 16 tak si tmaczy: Filozofia A rystotelesa przeniesiona na Z a
c h d , mocno si podobaa dowcipom subtelnym, ktre w czasach nieowiecenia za pikne uchodziy. Szklnicy zostawszy ni zmamieni,
przeili od tego Filozofa wykad o poyczaniu pienidzy, zmiszali to
z lichw i razem za niegodziwe poczytali. Przeszed wtedy handel do
Narodu okrytego niesaw, a nawet iu nie czyniono rnicy midzy
nim, a midzy naybezecnieyszemi lichwami, samokupstwem, wy
b iera n iem poborw i innemi niegodziwemi sposobami nabywania pieni
d z y ; ydw zbogaconych swemi obrotami, tym samm tyranstwem wa
d n i obdzierali Xita, co cieszyo lud nie czynic mu iednak naymniyszey ulgi. Z postpku zdarzonego w Anglii obiani si to, co
uczyniono w innych narodach. Gdy krl an kaza ydw do wizie
n i a pow trca, dla zabrania im maitku, bardzo ich maa znaydowaa
si liczba, ktrymby nie wybito oka. leden z nich, ktremu siedm
zbw wyrwano, co dzie po iednm, za smem dziesi tysicy grzywien da srybra. Henryk III wymusi z Arona z Iorku 14000 grzywien srebra dla siebie, a dla Krlowy 10000. Czasw owych gwa
t e m to czyniono, co teraz z nieiakim pomiarkowaniem gdzie nie gdzie
W Polszcz dzieie si. Nie mogc Krlowie wyprnia workw swoich poddanych, dla przywileiw, ktre im nadali, mczyli ydw nie
maic ich za obywatelw. N aostatek powsta zwyczay konfiskowania
maitku tych ydw, ktrzy chrzest przyimowali. Prawo, ktre znosi
ten tak dziwny zwyczay przekonywa nas, e istnia dawniy. Dawano
dosy rozumne tego przyczyny; mwic, e ydw ochrzczonych trzeba
dowiadcza, i oczyszcza do maitku le nabytego, aby nie zastawali
na potm w niewoli diabelskiy. Lecz rzeczywicie to konfiskowanie
byo nagrod Panom, za Podatki wycigane od ydw, ktre utracali,
gdy niektrzy z nich C hrzest przyimowali. Czasw owych miano ludzi za ziemi, i kiedy niekiedy podam uwagi, iak z wieku do wieku
czyniono sobie igrzysko z tego Narodu. Konfiskowano ich maitek gdy

11

http://rcin.org.pl

Chrzecianami byd chcieli, a w krtce potm kazano ich pali skoro

niechcieli.
Tymczasem wyszed handel z ona uciemienia i okropny
rozpaczy. ydzi wywoani koleyno z kraiu kadego, wymylili wexle
dla ocalenia swego maitku i t. d..
Nie mog tu ieszcze pomin naywikszego uciemienia, iakiego
doznawali ydzi we wszystkich prawie pastwach: e im nie wolno byo
mie Cm entarzw wicey nad ieden w caem kraiu, a to ich obowi
zywao do przewoenia po kilkadziesit mil cia umarych, i opacania
wacicielom gruntw przez ktre przeiedali, rnego rodzaiu podat
kw. Rzecz t zawiadczaj Pisarze rnych Narodw.
Obok takowego obrazu, zastanwmy si na moment, czyli Nard
ten podobnego obchodzenia si z sob dowiadczaic, mg si kiedy
sta uytecznym dla naszych spoeczestw, i czyli to nie iest powodem
do ty nienawici ku nam, i tego cakowitego skaenia, ktre w ich
charakterze widzie si daie, a ktre ich prowadzi do rnego rodzaiu
wystpkw sprawiedliwie im zarzucanych. Daleki bdc od zaprzecza
nia ty smutny prawdy, nie mog nawet przem ilcze o tem, ile pobyt
u nas tego zepsutego ludu mia i mie ieszcze bdzie wpywu na mo
ralno naszych wocian. Te wic powody skoniy mnie do szuka
nia przyczyn, ktre ten lud w szkodliwym dla nas stanie dotd
utrzymay.
Pomidzy rnemi przyczynami tego rodzaiu, o niektrych tu tylko
gwnieyszych wspomn, iako to:
Bezrzd dawny Kraju, zczony z chciwoci Szlachty.
Nieowiecenie niszey klassy naszych mieszkacw.
Rnica ubioru.
Wzgarda, ktr ydom okazuiemy, wzita w nayobszernieyszm
rozumieniu; z ty to wzgardy wypywa rnica w Podatkach, wyczenia
ich od niektrych Korporacyw, mae uwaanie ich zalet, i t, d.
W ychowanie modziey ydowskiey dotd uywane.
Oboitno ydw da kraiu w ktrym mieszkai.
Te s wanieysze przeszkody tamuice dotd Reform ydw,
ktre teraz w krtkoci rozbior, a z tego da si widzie iakich spo
sobw trzeba nam uy do uprztnienia tych zawad.
Dugi bezrzd Kraiu, duma i chciwo Szlachty, byy naygwnieyszymi przyczynami do opnienia cywilizacyi ydw. Do ty to szlachty
ca prawie W adz Prawodawcz i wykonawcz W swoich rku dawniy trzymaicey, mog miao zastosow a wyitek z Dziea o Duchu
P raw niemiertelnego M ontesquieu, w ktrym mwic o pierwszych
Krlach Frankw, tak si w yraa; Dzieie Grzegorza Turomaskiego

12

http://rcin.org.pl

i inne Pisma, pokazui z iedney strony dziko Narodu, a z drugiey

okruciestwo Krlw. Ci Panowie byli krwawi, niesprawiedliwi i sro
d z y , bo i cay Nard by taki. Cierpieli Frankowie Krlw upiecw,
bo sami byli niesprawiedliwi i zdziercy.
Niech mi si godzi przemwi podobnemi sowy do naszey szlachty.
Bylicie dumni, swawolni i chciwi ucisku rolnika, znalazszy wic w ydach godne swych chci narzdzia, uywalicie ich przemysu do oszu
k iw an ia waszych poddanych. W asza to chciwo potrzebowaa aby
ydzi doprowadzili swy charakter do naywyszego stopnia skaenia
w ich bowiem wystpkach wasn korzy upatrywalicie. Potrzeba
byo ydom dla przypodobania si Wam byd wystpnemi, nie da
li c ie bowiem nic innego od nich tylko eby byli ydami i dokazalicie
tego. Kiedy iedne kraie Europeyskie wywoay ich od siebie, a drugich Rzdy poznawszy interes swych ludw, cieniy im drog do
oszukiwania mieszkacw, Wy sami tylko otworzylicie im granice,
aeby bez przeszkody przyszli zbiera obfite plony, ktre nierzd Kraiu,
wasza chciwo i nieowiecenie ludu ich przemysowi ofiaroway. Czyli samo utrzymanie ich przy szynkach pomimo tylu zakazw nie prze
k o n y w a dostatecznie, iak mao interes Kraiu i dobro rolnika obcho
d z io W as dotd.
Kiedy teraz Polska po dugich cierpieniach cieszy si staem Rz
dem pod Berem dobroczynnego swego Monarchy, niepozostaie nam
przeto nic wicey, iak tylko zacz popraw od nas samych, wprzd
nieli ydw poprawia zaczniemy, zapomniymy na moment przemiiaicych
osobistych korzyci dla dobra publicznego i w spieraic czynnie zamiary
tego Rzdu, ktry tak dzielnie zaymuie si pomylnoci Kraiu naszego,
zniemy t ostatni niekorzystn opini, ktr o nas mai za granic,
e naylepsze stanowic prawa, nigdy ich nie wykonywamy.
ydzi nard przemylny, zepsuty dugiem oszukiwaniem naszych
wocian nie prdko opuszcz to zyskowne rzemioso, i chocia odda
leni od szynkw, znayd zawsze tysiczne sposoby uciskania naszych
Rolnikw; i dugo ieszcze potrafi zachowa t wadz, iak zadawniony
zwyczay i wyszo moralna susznie im nad niemi dai. leeli naszych
Wocian uwaa zawsze zechcemy iako dzieci, potrzebujce cige
go dozoru dla oddalenia od nich tego wszystkiego, co tylko moe
im byd szkodliwem, tedy z caem naszem usiowaniem nie daleko postpiemy. Trzeba nam wynale skuteczne rodki do owiecenia W o
cian, od tego zaley dana Reforma ydw: ci bowiem dopty oszu
kiwa nie przestan, dopki bd mogli znale ludzi daicych im
przez swoi prostot wszelk do tego sposobno. W szystkie zakazy,
Ustawy i naysurowsze kary byyby prne; zwyczay nieiako wie

15

http://rcin.org.pl

z sob te dwie klassy ludzi, a ten nie moe byd

mieniony, tylko wprowadzeniem inney opinii, ktr
gruntownego owiecenia osign bdzie mona.
wienia ydw W naszem
Kraiu, zacznie si z
W ocian.

niczem wicey od
iedynie za pomoc
Epoka wic popra
Epok owiecenia

Ubiory dotychczas przez ydw noszone, z dwch wzgldw s

szkodliwemi; raz e si sprzeciwiaj czystoci i zdrowiu, powtre, e
odznaczai ich od innych kraiu mieszkacw, dc razem do utworze
nia oddzielnego ludu na caey kuli ziemskiey rozsypanego, Tak iedno
iak drugie nie moe byd oboitnem. M aterye koloru czarnego do
ubioru ydw uywane, nie mogc byd pranemi, s istotn przy
czyn tego smrodu, iaki si czu daie nietylko od ich osb, ale na
wet od ich mieszka, meblw i tego wszystkiego czego si tylko dot
kn. Psy naw et tak s mocno tem nieprzyiemnem zapachem uderzane
e osobnem prawie sposobem na nich szczekai. Odzie ta nigdy nieprana, a rzadko bardzo zmieniana, staie si powodem wierzby, choroby
upowszechnioney midzy ydami. Bardziey ieszcze szkodliw iest we
Wzgldzie cywilnym, bo dy do odosobnienia ich od innych ludw
u ktrych mieszkai, i utworzenia w kadem kraiu szczeglnego N a
rodu. Przekonywa nas dowiadczenie, e podobiestwo ubioru zwyko
zblia do siebie ludzi wcale sobie nieznajomych. I tak mundur woyskowych chociaby z rnych kraiw zebranych, koiarzy ich wicey, ni
eli innych ludzi. To samo powiedzie moemy o Duchownych ubio
rach. Znayduicy si Polak w Algierze noszcy si po francuzku,
kadego podobnie ubranego chocia innego Narodu i zupenie so
bie nieznajomego czowieka, przez to samo tylko osdzi iu godnem swego zaufania. Podobiestwa powierzchowne stwarzai przyia i s ogniwem spoeczestw. C hcc wic ydw od tego
ubioru odprowadzi, dosy byoby aeby yd w dugiey czarney sukni,
i ogromney kosm atey czapce chodzcy, opaca wszystkie podatki ktremi go dotd obciai, zamiast e ubrany po narodowemu byby
uwaany w tem wzgldzie (tylko) rwnym wszystkim innym miesz
kacom.
W zgarda, ktr okazuiemy ydom, iest take iedn z gwnieyszych przeszkd do poprawienia tego ludu. ydzi za nierwnych uwa
ani w obliczu Prawa, a tem mniey w obliczu ludu, wszdzie samych
tylko doznai trudnoci. yd maicy ch i zdatno uczenia si iakiego rzemiosa, rzadko w ktrych C echach zostanie przyitym. Iubilerowie lubo wyranego prawa do nieprzyicia yda niemaicy, obstai
iednak przy tem bronic si zwyczaiem; wszystkie bowiem korporacye tak
Rzemielnicze iako te Akademiczne, staray si i dotd starai si na

14

http://rcin.org.pl

ladowa swych Prawodawcw. leeli N ietolerancya Religiyna bya

zawsze szkodliw, N ietolerancya polityczna iest rwnie a moe wicey
szkodliwsz.
Kady yd z talentami i kapitaem, czuic si by wzgardzonm
i odpychanem, bdzie si stara opuci kray, i wynie si za granic;
gdzie przynaymniey znaydzie dla siebie znonieyszy pobyt. Takim wic
sposobem wszyscy znacznieysi ydzi posiadajcy kapitay i nauki wy
chodzi bd z kraiu; a na ich mieysce przyid z zagranicy kuglarze,
prniacy, oszuci, bankruci; ci bowiem w kraiu naszem nietylko atwy
pobyt, ale nawet cay zwizek towarzyski w pogotowiu znale mog.
e podobne ubywanie i przybywanie dzieie si, kady o tem zosta
istotnie przekonanym; kto tylko kiedy w familiyne zwizki tego ludu
zayrza. O nierwnoci Podatkw iu namieniem, mwic o ubiorze.
T eraz wypada mi ieszcze zastanowi si nad tm, dlaczego my ich
obowizuyemy do zachowania wit naszych: czyli oni nie mai swo
ich w tak wielkiey liczbie i tak cile wiconych? nie iest e to wy
ranie chcie aby prniakami zostali, odrywaic ich tak czsto od co
dziennych zatrudnie.
Zachowuymy nasz Religi, iey obrzdki i wita: a dozwlmy
niech oni wzaiemnie wyznai swoi i obchodz te tylko wita, ktre
im ta Religia nakazuie.
Dopki wic nie przestaniemy ydom okazywa tey pogardy w ca
lem znaczeniu wzitey, dopty nie spodziewaymy si aby mogli sta si
czem innem iak s dzisiay. Talenta i cnoty wymagai dla siebie wzgl
dw, nie daymy wic aby obok Wzgardy rozszerza si i rosn
mogy.
Wychowanie modziey iakie dotd u ydw iest uywane, bdzie
gwn zawad do owiecenia tego narodu. Ksigi ich do wyszych
i niszych nauk suce, s mao dobrane, a mniey ieszcze W system at
uoone. C hcc wic aby ich modzie w krtszym czasie i atwieyszym iak dotd sposobem, swey Religii i innych uytecznych wiadomo*
ci naucz si moga; trzeba koniecznie aby Rzd wszystkie ich ksigi
Mischna, Talmud i inne, kaza na izyk Niemiecki, Francuzki lub Oyczysty przetmaczy: a przekonawszy si dopiero z tych tmacze
o moralnoci w nich zawartey, atwo bdzie mona osdzi, ktre z nich
mog suy do nauk, a ktre nie. Z ksig tak wybranych wypada
uoy ksiki dla modziey, obeymuice same tylko prawdy moralne,
odrzucaic w szystko cokolwiek iest niedorzecznym lub gorszcem.
W szake w szkoach wyznania Auszburgskiego i Reformowanego teme
samem sposobem ucz Biblii. W szake Moyesz Maimonides i Mendelson, dway uczeni mowie ydowscy, to samo radzili. Na c si

15

http://rcin.org.pl

przyda moe aby modzie pocztkowe nauki biorca, miaa wiedzie

o kradzieach i zdradach dozwolonych, o nierzdach, cudzooztwie, ka zirodztwie i sodomii. Takich to i tern podobnych gorszcych obrazw,
znaydziemy podostatkiem w ksigach do nauki modziey przez ydw
uywanych.
Co to iest mio Oyczyzny i dlaczego te uczucia s ydom
obcemi?.. Poczenie si z pewnym Narodem, przywizanie do p e
wnego kraiu, s istotnemi i iedynemi ogniwami tych uczu. Kto w caem kraiu nie ma krewnych i przyiaci, ten pewno nie bdzie do niego
przywizany. Kto mnieysze ma korzyci we wzgldzie obywatelstwa,
a wiksze paci podatki, od tego mniey spodziewa si naley ofiar
z uczu ob) watelskich wynikaicych. Bohaterowie, Mdrcy, Dobro
czycy w Narodach, nie tylko e czsto nawet za ycia swego odbierai nagrody od Rzdu i swych wspobywateli, ale zawsze istniei
u nich po swym zgonie. Obcy za walczy powszechnie przez cae y
cie z zazdroci, a po mierci podobny do roliny w niewaciwym kli
macie przesadzoney, nic po sobie nie zostawia. T o moe by zastoso
wane do ydw.
W szystko cokolwiek w tern szczupem dzieku zamknem, prze
konywa nas, e ydzi nie mogli byd przywizani do adnego kraiu,
a przeciwnie nie posiadaic nigdzie wasnoci nieruchomych, mieli za
wsze sposobno czy si z nieprzyjacimi kraiu przez nich zamiesz
kaego, i korzysta ze wszelkich woien i zaburze, nie bdc nigdy
z maitkiem ruchomym na szkodliwe ztd skutki wystawionemi. Ten
sam iednak Nard mia przywizanie do Arabw i Maurw; bo doznzwa od nich przyzwoitey opieki.
W Polsce wiadoma kltwa w roku 1508 przez naywyszego Ra
bina na dwch ydw, ktrzy do Gliskiego uciekli rzucona, kae nam
wnosi, e Kray nasz nie by im obcym w tenczas, kiedy pod panowaWaniem Zygmunta I, uciskani nie byli. Skoro wic damy tym wolno
niepacenia wikszych podatkw nad innych mieszkacw, ktrzy si
przebior; a pniey z pomidzy przebranych nagrodziemy niektrych,
iako to uczonych przykadajcych si do owiecenia swych wspbraci
celuicych przemysem, kunsztami i dobrem sprawowaniem si, zaszczy
tem obywatelstwa, wzbudziemy w nich przez to szlachetne ubiega
nie si, razem przywizanie do Kraiu: uczucia temu Narodowi do
td obce.
Nadewszystko ycz aby naleeli do Konskrypcyi Woyskowey bez
adnego wyitku, to iest iedno, co ich iak nayprdzey do nas zbliy
potrafi. Modzie w Woysku pozbdzie si nieznacznie Wielu szkodli
wych przesdw, przyzwyczai si pomau do towarzystwa ludzi odmien

16

http://rcin.org.pl

nego wyznania i zwyczaiw, nauczy si kocha ten kray, ktry krwi

swoi skropi. Nadto przywyknienie do porzdku, czystoci i lepszego
ubioru, da im widocznie pozna ze skutki, iakie z zaniedbania tych
szczegw na nich spywai. Niepodobna wic, aby tak kady poiedynczo usposobiony wyszedszy z szeregw, nie zanis na ono fami
lii uytecznych odmian, i nie przyoy si mimowolnie do daney R e
formy swego Narodu.
Chciaem iu skoczy na tem, lecz "ieszcze przychodzi mi na
myl pewna uwaga. Powiedziawszy na pocztku mego Pisma, e dzieko
2-gie iest niedorzecznym, tem samm wic obowizany zostaem wyuszczy moie powody iakie mnie skoniy do tak miaego sdzenia, milczenie
bowiem w tem wzgldzie mogoby mi ziedna nazwisko zoliwego kry
tyka, cudze pisma bez adney zasady naganiajcego. T a nie inn
myl powodowany, zmuszony iestem do szczegowego prawie rozbioru
tego Pisemka. Autor daic wygnania ydw z Kraiu, dwa do tego
daie powody: N a y p r z d , e ten Nard w gniewie Niebios nam iest
zesany; P o w t r e , e zrobienie ich uytecznemi iest niepodobnem.
Pierw sze twierdzenie iako miechu godne pominwszy; drugiego bezza
sadno iu w cigu tego Pisma okaza staraem si. Roztrzniymy
teraz sposoby iakie Autor do wykonania tego proiektu podaie, i korzy
ci ztd obiecane kraiowi. Sdzc, e Trzykro sto tysicy ludzi nie
moe i razem w iedney massie, radzi podzia na kolumny; wida, e
sysza iakim sposobem woyska odprawiai si marsze. Poniewa kady
czowiek niemoe si obey bez ywnoci, potrzeb wic zaoenia
Magazynw uwaa za nieodzown.
Iednem sowem: mwi nam dotd wielkie prawdy, ktre iednak
caemu wiatu iu s wiadome, a pomin to, o czem nam koniecznie
wiedzie wypada, to iest: iakimby sposobem mona uatwi ydom sprze
da ich wasnoci bez adney dla nich straty (bo Rzd winien kademu
sprawiedliwo). Ia widz dwie do tego drogi, lecz obydwie trudne.
Licytacya publiczna i oszacowanie urzdowe. Pierwszy rodzay sprzedazy
byby dla nich nadto uciliwem, dla mnstwa rzeczy na sprzeda wy
stawionych, a maey liczby kupuicych; tak iak si zazwyczay dzieie
z kadem towarem, skoro onego dowz przewysza mieyscow potrzeb.
W ypadaoby zatem uda si do drugiego sposobu, to iest: musiaby
Rzd kaza wszystko oszacowa, i ca t mass na siebie przyi: ta
kie iest naw et zdanie Autora.
Zwamy tylko na iakie to niedogodnoci i straty z tey okazyi
Rzd widziaby si byd wystawionym-, musiaby utrzyma wielk liczb
dozorcw rnego rodzaiu, onych paci, ponosi koszta na reperacy,
i wreszcie skoczyo by si na tem, e po sprzedaniu tey caey pozo

17

http://rcin.org.pl

staoci, ledwie cz pienidzy na to kupno wydana zwrciaby si nazad skarbowi.

W szake to iest zdaniem wszystkich o Ekonomii Polityczney pi
szcych, e Dobra Narodowe, nie mogc byd tak dobrze przez Rzd
administrowane iak Dobra prywatnych, s zawsze szkodliwe dla Kraiu
tego, ktry ich wiele posiada. Cby wic si stao z temi drobnemi
wasnociami; niech kady sdzi, kto tyko zna zasady Administracyi
Kraiu. Daley wystawiaic Autor korzyci iakieby Kray w pnieyszym
czasie z tego odosobnienia mg odnie, nie moe iednak sam zamil
cze o niedogodnociach wynikaicych z tey przyczyny; szczciem
tylko dla nas, e krtk trwao tego stanu oznacza, bo tylko na lat
kilka. Nie uwierz nigdy tak atwo, aby nie wiedzia o tern, e kada
naga odmiana w nayzbawiennieyszym zamiarze uczyniona, iest zawsze
szkodliwa, e lekarstwo nagle uyte w celu uleczenia zego w Naro
dzie, iest bardziey zabiiaicem nieli ze samo. Prawda ta nie iest iu
now i w dzieiach kadego prawie narodu widzie si daie. Francya
chocia ludna, przez odwoanie Edyktu Nantes, wiele ucierpiaa, a H isz
pania przez wypdzenie Maurw i ydw, stracia na zawsze swoi
wietno i si. Coby za sta si mogo z Polsk tracc w iednem
momencie 10-t cz swoiey ludnoci, zostawiam to osobom lepiey ni
eli ia interessa Kraiu znaicym.
Znayduic cae to Pisemko niedorzecznem, nie mog wierzy aby
Autor odway si mg pisa w przedmiocie zupenie sobie obcem,
i to mi domyla si kae, e Pisemko Wspomnione iest tylko dla za
bawy publicznoci zrobione. Uwaam iednak Autora z tey iedney strony
godnem nagany, e nie uy do tego stylu letkiego i miesznego, bo
tym sposobem mieic si wszyscy, niktby z nas nie myla gani to
co nas bawi.
M alerya tak wyborna, iak iest wdrwka ydw w kraie zupe
nie nam nie znaiome, ich rne przygody przewidziane naprzd i opi
sane (bo c trudnego dla piknego dowcipu) uczyniyby to dzieko
prawdziwie zachwycaicem, gdyby ieszcze oprcz tego, napisane byo
wierszem.

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

/
/

y*
f

l
f

'

Ll3f'"v-

- ;

' ~ ' -f
e

--i

. f ^ r

'
"

,
.-.. '

..

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl
,
s#* -- jr
- W.*

'<* *
*;

.
' .......... .

'

http://rcin.org.pl