Jceea 01 2015 PW 01

Wydano za zgod Rektora
Redaktor naczelny
Wydawnictw Politechniki Rzeszowskiej
prof. dr hab. in. Leonard ZIEMIASKI
Rada Naukowa
prof. Mohamed Eid (Francja), prof. David Valis (Czechy)
prof. Nadeda tevulov (Sowacja)
prof. Antonio Joo Carvalho de Albuquerque (Portugalia)
prof. Volodymyr V. Cherniuk (Ukraina)
prof. Joo Antonio Saraiva Pires da Fonseca (Portugalia)
prof. Duan Katunsky (Sowacja), prof. Vincent Kvoak (Sowacja)
prof. Zinoviy Blikharskyy (Ukraina), prof. Tomasz Winnicki (Polska)
prof. Czesawa Rosik-Dulewska (Polska), prof. Krzysztof Knapik (Polska)
prof. Janusz A. Tomaszek (Polska), prof. Jerzy Ziko (Polska)
prof. Ryszard L. Kowalczyk (Polska), prof. Stanisaw Ku (Polska)
Komitet Redakcyjny
(afiliacja: Polska)
redaktor naczelny
dr hab. in. Piotr KOSZELNIK, prof. PRz
redaktorzy tematyczni (naukowi)
prof. dr hab. in. Aleksander KOZOWSKI, prof. dr hab. in. Janusz RAK
redaktor statystyczny
dr hab. in. Szczepan WOLISKI, prof. PRz
sekretarz redakcji
dr in. Katarzyna PIETRUCHA-URBANIK
czonkowie
dr in. Renata GRUCA-ROKOSZ, dr in. arch. Anna SIKORA
dr in. Zdzisaw PISAREK, dr hab. in. Lucjan LCZKA, prof. PRz
Redaktor
Marta JAGIEOWICZ
Przygotowanie matryc
Joanna MIKUA
p-ISSN 2300-5130
e-ISSN 2300-8903
Wersja drukowana Kwartalnika jest wersj pierwotn.
Redakcja czasopisma: Politechnika Rzeszowska, Wydzia Budownictwa, Inynierii rodowiska
i Architektury, al. Powstacw Warszawy 6, 35-959 Rzeszw, www.oficyna.portal.edu.pl//pl/zeszyty-naukowe/czasopismo-inzynierii-ladowej-s/ (e-mail: kpiet@prz.edu.pl)
Wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, al. Powstacw Warszawy 12,
35-959 Rzeszw, www.oficyna.portal.prz.edu.pl (e-mail: oficyna1@prz.edu.pl)
Informacje dodatkowe i stopka str. 433
SPIS TRECI
Daniel BANCER, Aneta CZECHOWSKA-KOSACKA, Robert KOSACKI: Biogazownie rdem paliw alternatywnych ............................................
Andrzej CZAPCZUK, Jacek DAWIDOWICZ: Analiza przepyww w przewodach sieci wodocigowej za pomoc systemu ekspertowego .............
13
Jacek CZERWISKI, Anna KONICA, Janusz OZONEK: Pozostaoci farmaceutykw w rodowisku wodnym i metody ich usuwania ..................
27
Jacek DAWIDOWICZ: Ocena rednic przewodw wodocigowych za pomoc

sieci neuronowych Kohonena .............................................................
43
Boena GIL, Robert WRONA, Artur KAWCZYSKI: Analiza uszkadzalnoci

sieci kanalizacyjnej dla jednego z miast na terenie Grnego lska ..
65
Ewa HOOTA, Beata KOWALSKA: Przegld metod wyznaczania lokalizacji

punktw monitoringu jakoci wody w sieci wodocigowej ...............
81
Ryszarda IWANEJKO: Kolejne spojrzenie na warto oczekiwan niedoboru

wody ...................................................................................................
99
Ryszarda IWANEJKO, Jarosaw BAJER: Rozwaania o wybranych metodach

wyznaczania niezawodnoci systemu kanalizacji grawitacyjnej ........
109
Ryszarda IWANEJKO, Jarosaw BAJER: Rozwaania o wybranych metodach

wyznaczania niezawodnoci systemu kanalizacji podcinieniowej ....
125
Ryszarda IWANEJKO, Agnieszka GENEROWICZ: Klasyfikacja przyczyn poarw i ocena ryzyka ich wystpowania w obiektach gospodarki odpadami komunalnymi w aspekcie strat ekonomicznych, ekologicznych
i spoecznych ......................................................................................
137
Ryszarda IWANEJKO, Tomasz LE: Analiza uszkadzalnoci sieci wodocigowej eksploatowanej przez SPGK w Sanoku .......................................
153
Magorzata IWANEK, Beata KOWALSKA, Dariusz KOWALSKI, Marian

KWIETNIEWSKI, Katarzyna MISZTA-KRUK, Paulina MIKOAJUK: Wpyw rnych czynnikw na awaryjno sieci wodocigowej
w ukadzie przestrzennym studium przypadku ................................
167
Magorzata IWANEK, Beata KOWALSKA, Dariusz KOWALSKI, Marian

KWIETNIEWSKI, Katarzyna MISZTA-KRUK, Anna RZEPKA,
Kornelia SZOTOWICZ: Wpyw rnych czynnikw na awaryjno
sieci kanalizacyjnych w ukadzie przestrzennym studium przypadku ........................................................................................................
185
Galina KALDA, Wioleta BABIARZ: Problematyka zagospodarowania odpadw

komunalnych na terenie Podkarpacia .................................................
201
4
Galina KALDA, Natalia KOEK: Rozwj energetyki odnawialnej na Podkarpaciu .......................................................................................................
219
Galina KALDA, Krzysztof SZAREK: Ocena efektywnoci wykorzystania alternatywnych rde energii w porwnaniu z energi atomow .............
235
Galina KALDA, Dorota WOJCIECHOWSKA: Analiza zastosowania innowacyjnych technologii do owietlania, ogrzewania i klimatyzacji w krajach
Europy ................................................................................................
249
Tomasz KAMIZELA, Mariusz KOWALCZYK, Magorzata WORWG: Conditions for effective ultrasonic disintegration of activated sludge suspension ................................................................................................
265
Magorzata KIDA, Piotr KOSZELNIK: Wystpowanie ftalanw i substancji powierzchniowo czynnych w rodowisku ..............................................
279
Katarzyna MAJ, Adam MASO: Wieloparametryczna ocena efektywnoci

oczyszczalni ciekw w Rzeszowie przed modernizacj ....................
299
Marcin MIRONOWICZ: Pompa ciepa solanka woda z akumulatorem wodnym
317
Anna NOWACKA, Maria WODARCZYK-MAKUA, Damian PANASIUK:

Analiza ilociowo-jakociowa wody pobieranej do uzdatniania ze
zbiornika Goczakowice w latach 1990-2013 .....................................
323
Janusz Ryszard RAK: Propozycja oceny dywersyfikacji objtoci wody w sieciowych zbiornikach wodocigowych ................................................
339
Henryk RASKI, Krzysztof JABOSKI: Moliwoci pozyskiwania biomasy lenej na cele energetyczne w Polsce .............................................
351
Artur RUSOWICZ, Andrzej GRZEBIELEC: Aspekty prawne i techniczne zamiany czynnikw chodniczych w instalacjach chodniczych i klimatyzacyjnych .........................................................................................
359
Micha SMOGARZEWSKI, Piotr MARCINOWSKI, Jan BOGACKI, Jeremi

NAUMCZYK: Zastosowanie procesw koagulacji i flotacji cinieniowej do oczyszczania ciekw z produkcji kosmetykw ................
369
Barbara TCHRZEWSKA-CIELAK, Dawid SZPAK: Niepewno w analizie

ryzyka zwizanego z funkcjonowaniem systemu zbiorowego zaopatrzenia w wod ....................................................................................
383
Barbara TCHRZEWSKA-CIELAK, Krzysztof BORYCZKO, Izabela PIEGDO: Niekonwencjonalne metody analizy ryzyka awarii w systemach zbiorowego zaopatrzenia w wod .............................................
393
Marek URBANIK, Barbara TCHRZEWSKA-CIELAK: Ecological aspects

of the natural gas use ..........................................................................
409
Marek URBANIK, Barbara TCHRZEWSKA-CIELAK: Podstawy analizy

niezawodnoci funkcjonowania instalacji wykorzystujcych gaz
ziemny ................................................................................................
419
CZASOPISMO INYNIERII LDOWEJ, RODOWISKA I ARCHITEKTURY

JOURNAL OF CIVIL ENGINEERING, ENVIRONMENT AND ARCHITECTURE
JCEEA, t. XXXII, z. 62 (1/15), stycze-marzec 2015, s. 5-12
Daniel BANCER1
Aneta CZECHOWSKA-KOSACKA2
Robert KOSACKI3
BIOGAZOWNIE RDEM PALIW

ALTERNATYWNYCH
Ograniczone zasoby surowcw energetycznych, takich jak wgiel kamienny, ropa
naftowa czy gaz ziemny, w sytuacji zwikszajcego si zapotrzebowania na energi zmuszaj do intensywnego poszukiwania innych przyjaznych rodowisku nonikw energii odnawialnej. Jednym z nich s biogazownie wykorzystujce biomas pochodzenia rolniczego, nonika energetycznego atwego w pozyskiwaniu
i transporcie. W Polsce jest to stosunkowo nowa technologia pozyskiwania energii,
ale o bardzo duym potencjale rozwoju. Obecnie w Polsce jest uruchomionych
45 biogazowni o cznej zainstalowanej mocy elektrycznej 52 MWe. Jednoczenie
na rynku istnieje 400 projektw biogazowni rolniczych. W niniejszej pracy omwiono produkty wykorzystywane do produkcji biogazu, ktry jest najmniej kapitaochonnym odnawialnym rdem energii opartym na uprawach energetycznych
oraz przetwarzaniu odpadw. Przewaga rolnictwa w gospodarce powoduje, e kierunek rozwoju odnawialnych rde energii kieruje si w stron pozyskiwania
i wykorzystania biogazu. Dotychczasowe rda biogazu (skadowiska odpadw,
oczyszczalnie ciekw, biogazownie rolnicze) stanowi jedynie niewielk cz
jego moliwoci produkcyjnych. Obecnie biogaz mona produkowa w biogazowniach energetycznych wycznie z biomasy, np. kiszonki, kukurydzy czy zb.
Produkcja biogazu na du skal moe oznacza zwikszenie bezpieczestwa
energetycznego kraju, zmniejszenie deficytu gazowego pastwa, uniezalenienie
si od importu gazu oraz wypenienie zobowiza unijnych dotyczcych produkcji
biopaliw i energii z OZE.
Sowa kluczowe: energia odnawialna, biomasa, energetyczne wykorzystanie, biopaliwa, termiczne przetwarzanie
1
2
Daniel Bancer, Politechnika Lubelska

Autor do korespondencji/corresponding author: Aneta Czechowska-Kosacka, Politechnika Lubelska, Instytut Inynierii Ochrony rodowiska, ul. Nadbystrzycka 40B, 20-618 Lublin, tel.
81 5384303, A.Czechowska-Kosacka@pollub.pl
Robert Kosacki, Politechnika Lubelska
D. Bancer, A. Czechowska-Kosacka, R. Kosacki
1. Wprowadzenie
Zmiany zachodzce na rynku energetycznym prowokuj do intensyfikowania dziaa majcych na celu znalezienie alternatywnych rde energii. Nowe
rozwizania nie powinny pomin biogazu nonika energetycznego atwego
do pozyskania i w transporcie. Naley mie rwnie na wzgldzie jak najwiksz niezaleno od innych krajw, by na wypadek rnych sytuacji midzynarodowych zabezpieczy si przed paraliem, poniewa ani ludzie, ani gospodarka nie potrafi efektywnie pracowa bez energii.
Wedug klasyfikacji Zarby [7] do energetyki odnawialnej mona zaliczy:
energetyk soneczn, wiatrow, wd pyncych i morskich, spalanie biopaliw
na cele energetyczne i ciepownicze, produkcj biopaliw na cele transportowe,
a take biogazownie oparte na uprawach energetycznych oraz przetwarzaniu
odpadw.
Ponadto po dugoletnich dyskusjach prowadzonych przez specjalistw
z ramienia Komisji Europejskiej Minister rodowiska Rozporzdzeniem z dnia
2 czerwca 2010 r. zakwalifikowa 42% energii pochodzcej ze spalania odpadw
komunalnych do OZE [5]. Ten fakt jest nie do przecenienia ze wzgldu na Dyrektyw Parlamentu Europejskiego i Rady 199/31/EC z dnia 26 kwietnia 1999 r.
obligujc waciwe podmioty do zmniejszenia do 2020 r. do 35% skadowanych odpadw komunalnych w stosunku do 1995 r. Obecnie przetwrstwo odpadw komunalnych na energi jest w Polsce znikome w latach 2006-2009
wyprodukowano 0,6 TWh, podczas gdy zuyto 147,7 TWh. Prognozy oparte na
obecnie prowadzonej polityce energetycznej zakadaj wzrost do 0,7 TWh energii do 2030 r. Niestety rozwinie si poziom zapotrzebowania na energi elektryczn, tote procent energii pochodzcej z przetwrstwa odpadw komunalnych znacznie si nie powikszy. Dane te wskazuj, e wykorzystanie odpadw
zgromadzonych na skadowiskach odpadw jest nie tylko niezbdne, ale i konieczne do spenienia unijnych wymaga.
2. Biogaz rdem energii odnawialnej

Biogaz jest produktem fermentacji beztlenowej fermentacji zwizkw pochodzenia organicznego zawierajcych celuloz, skrobi oraz inne weglowodory
i biaka. W prawidowo prowadzonym procesie fermentacji gwnym skadnikiem jest metan (CH4), ktry stanowi do 60% mieszaniny oraz ditlenek wgla
(CO2).
W 2012 roku zuycie gazu w Polsce wynioso ok. 15,8 mld m3, z czego
11 mld m3 pochodzi z importu, reszta jest uzyskiwana z polskich z. W 2010
roku na cele gospodarcze i przemysowe wykorzystano 14,4 mld m3 gazu,
z czego 10 mld m3 pochodzio spoza granic pastwa. Mona zauway, e
w cigu dwch lat import gazu zmala o 6%, jednak nadal istnieje pewien niewykorzystany potencja tkwicy w narodowych rdach. Jednym z nich jest gaz
Biogazownie rdem paliw alternatywnych
upkowy. Poniewa jest on zaliczany do konwencjonalnych rde energii, nie

jest przedmiotem tego opracowania. Drugim rdem jest biomasa. Klimiuk i in.
[3] wskazuj, e formua Unii Europejskiej (Dyrektywa 2001/77/WE) brzmi
analogicznie do znajdujcej si w polskiej ustawie o biokomponentach, wedug
ktrej biomasa to stae lub cieke substancje pochodzenia rolinnego lub zwierzcego ulegajce biodegradacji, pochodzce z produktw, odpadw i pozostaoci z produkcji rolnej i lenej, przemysu przetwarzajcego ich produkty,
ponadto czci pozostaych odpadw, ktre s podatne na biodegradacj,
w szczeglnoci surowce rolnicze. Cz z nich po uytkowaniu przez czowieka trafia na skadowiska komunalne, natomiast cz stanowica owoce lub odpady produkcji rolnej jest wykorzystywana w rolnictwie do nawoenia. Aby
spoytkowa biomas do produkcji biogazu, musi si w niej zawiera przynajmniej 30% substancji biodegradowalnej. Zarwno biomasa rolinna, jak i zwierzca skada si z masy i wody. Stosunek owych skadnikw w substracie warunkuje ilo i jako uzyskanego biogazu. W zalenoci od uywanego w biogazowni
substratu, czy to z odpadw komunalnych czy biokomponentw rolniczych, s
stosowane rne technologie i procesy.
Zgodnie z Dz.U. Nr 62, poz. 628 z pn. zm. odpady komunalne s odpadami powstajcymi w gospodarstwach domowych, dodatkowo odpady niezawierajce odpadw niebezpiecznych pochodzce od innych wytwrcw odpadw,
ktre s podobne do odpadw powstajcych w gospodarstwach domowych ze
wzgldu na charakter lub skad. Klimiuk i in. [3], mwic o efektywnym wykorzystaniu odpadw komunalnych w biogazownictwie, podaj, e naley
uwzgldni rodzaj i stenie zwizkw biodegradowalnych, ktre wystpuj we
frakcji organicznej. Zaliczane s do niej: odpady komunalne segregowane i zbierane u rda, odpady zielone pochodzce z targowisk, ogrdkw i parkw, niesegregowane odpady ulegajce biodegradacji. Najbardziej efektywnymi substratami do przetwarzania na biogaz s odpady organiczne z gospodarstw domowych. Ponadto po obrbce s wykorzystywane odpady zmieszane (rys. 1.). Aby
mogy by uyte do produkcji energii, naley zastosowa przetwarzanie mechaniczno-biologiczne (MBP) obejmujce procesy rozdrabniania, przesiewania,
sortowania, klasyfikacji i separacji. Dziki nim odpady s podzielone na frakcje,
ktre mona w czci wykorzysta materiaowo lub energetycznie, a fragment
z nich podlega biodegradacji. Ten biodegradowalny element moe w warunkach
tlenowych prowadzi do otrzymania kompostu, natomiast w warunkach beztlenowych do produkcji biogazu oraz odpadw pofermentacyjnych. Aby skorzysta
z energii znajdujcej si w odpadach zmieszanych, naley uprzednio dokona
ich sortowania, ktre ma na celu zwikszenie podatnoci na rozkad biologiczny.
Przetworzone odpady s poddawane fermentacji, ktrej produktami s biogaz i pofermentat. Podstaw ich podziau stanowi: przyjta technologia, zawarto wody w doprowadzonym surowcu, temperatura fermentacji oraz sposb
zasilania fermentatora. Rozrnia si systemy mokre oraz suche.

rda pochodzenia biogazu
rolnicze
pozarolnicze
zwierzce
rolinne
komunalne
przemysowe
odchody
cieke
uprawy
energetyczne
odpady
organiczne
spoywcze
(mleczarskie,
misne,
cukiernicze)
odchody
stae
odpady
energetyczne
osady
ciekowe
odpady
kosmetyczne
odpady
papiernicze
Rys. 1. rda pochodzenia biogazu, na podstawie [1]

Fig. 1. Biomass resources potential in Poland, based on [1]
W technologiach opartych na fermentacji mokrej 3-15 m3 wody jest mieszane z 1 Mg odpadw, co powoduje uzyskanie suchej masy na poziomie
3-19%. W praktyce zawarto suchej masy wynosi do 12% ze wzgldu na problemy z przepompowywaniem wynikajce z konsystencji substratw. Zamiast
wody s uywane osady ciekowe, wywar gorzelniany, dziki czemu zmniejsza
si zuycie wieej wody. W celu przyspieszenia procesu fermentacji odpady
poddaje si rozwknianiu, do czego uywa si pulperw. Z powstaej pulpy
oddziela si piasek, wir, odamki szka. W komorach nieustannie odbywa si
proces mieszania, ktry zapobiega obnieniu wydajnoci biogazu przez uniknicie przebicia hydraulicznego, kiedy to wsad surowcowy opuszcza bioreaktor
w czasie mniejszym od czasu hydraulicznego zatrzymania. Klimiuk i in. [3] podaj, e fermentacj mona prowadzi w ukadzie jedno- lub dwustopniowym,
przy czym w tym drugim jest moliwy rozkad faz na kwan i metanow.
W pierwszym stopniu stosuje si komory z cakowitym wymieszaniem, natomiast w drugim reaktory z bon biologiczn lub osadem granulowanym.
W drugiej fazie ukadu dwustopniowego, w ktrej wzrost metanogenw jest
wolniejszy, stosuje si zoa biologiczne w celu zwikszenia redniego czasu
zatrzymania mikroorganizmw. W pierwszej fazie optymalizacja warunkw dla
wzrostu mikroorganizmw odbywa si poprzez zwikszenie temperatury lub
wprowadzenie powietrza. Jego obecno sprzyja powstaniu warunkw mikroaerofilnych powodujcych, e fermentuje nie tylko celuloza, ale rwnie lignina.
Systemy suche s przeznaczone dla odpadw, w ktrych ilo suchej masy
wynosi od 20 do 40%. Wymagaj one zuycia mniejszej iloci cieczy i ciepa.
Objto odpadw poddawanych obrbce jest mniejsza ni w systemach mokrych. Pojawiaj si natomiast problemy z transportem i mieszaniem substratw.
Do przesyania s stosowane tamocigi bd pompy, jednak generuje to koszty
ze wzgldu na konieczno podniesienia wytrzymaoci tych urzdze. Zauwaa
si mniejsze straty skadnikw biodegradowalnych wskutek wikszej tolerancji
na obecno szka, drewna, tudzie innych zanieczyszcze. Czstki nieprzekraczajce 40-60 mm musz by uprzednio rozdrobnione. Systemy suche s bezpieczniejsze, gdy nie wystpuj przebicia hydrauliczne, poniewa przepyw
substratw jest tokowy.
W lipcu 2010 roku Rada Ministrw uchwalia dokument Kierunki rozwoju
biogazowni rolniczych w Polsce w latach 2010-2020. Zakada on m.in. popraw bezpieczestwa energetycznego, aktywizacj gospodarcz wsi, oparcie czci dostaw energii cieplnej, elektrycznej i gazu na lokalnych biogazowniach,
popraw infrastruktury energetycznej, wzrost konkurencyjnoci polskiego rolnictwa, energetyczne wykorzystanie pozostaoci organicznych emitujcych gazy cieplarniane. Paliwami wykorzystywanymi na potrzeby funkcjonowania biogazowni s odpady pochodzce z rolnictwa, a take roliny energetyczne (rys.
2.). Wzrost areaw przeznaczonych na produkcj rolin nadajcych si do produkcji biogazu spowoduje popraw waciwoci fizycznych, chemicznych i biologicznych gleby, ale w sposb szczeglny ograniczy efekt cieplarniany, gdy
ilo gazw pobieranych w procesie fotosyntezy rwnoway ilo ditlenku wgla produkowan podczas spalania.
Rys. 2. Potencja zasobw biomasy w Polsce, na podstawie [6]

Fig. 2. Biogas sources, based on [6]
10
W Polsce znajduje si co najmniej 700 tys. ha nieuytkw, ktre mog by

spoytkowane na produkcj rolin energetycznych. Gostomczyk [2] podaje, e
bez szkody na produkcj rolnicz pod upraw rolin potrzebnych do produkcji
biomasy mona przeznaczy 1 mln ha ziemi uprawnej. Natomiast Popczyk [4]
pisze, e w 2009 r. 1,2-1,7 mln ha gruntw byo wykorzystywanych do nadprodukcji ywnoci. Z areau wynoszcego 1 mln ha mona uzyska 8 mld m3 biometanu wielko ta odpowiada 80 TWh energii pierwotnej. By uzyska tak
ilo energii, naley zuy 13,7 mln ton wgla energetycznego.
W doborze roliny energetycznej, ktra ma by uprawiana na okrelonym
danym areale w celu uzyskania z niej biomasy, bardzo wanym elementami s:
ilo plonw, ktra moe by zebrana z jednego hektara, procentowa ilo suchej masy znajdujcej si w konkretnej rolinie, warto opaowa pozyskiwana
z 1 kg, procentowa zwarto metanu znajdujca si w biogazie. Dodatkowo naley uwzgldni ilo biaek, tuszczw i wglowodanw, poniewa bakterie
metanowe, dziki ktrym zachodzi proces fermentacji, s bardzo czue na zmiany substratw. Okres adaptacji bakterii to okoo 2 tygodnie. Skuteczne przygotowanie biomasy do fermentacji wymaga rozdrobnienia substratw. W zalenoci od rde i prowadzonych bada stwierdza si lub nie wpyw rozdrobnienia
na wydajno. W celu uzyskania dobrych efektw som pszeniczn, kiszonk
z kukurydzy naley uprzednio zmiady, w przeciwiestwie do sorgo czy
owsa.
Dotychczasowe rda biogazu, takie jak oczyszczalnie ciekw, skadowiska odpadw, biogazownie rolnicze, to tylko cz jego moliwoci produkcyjnych. Obecnie mona go produkowa w odpowiednich instalacjach biogazowniach energetycznych wycznie z biomasy, np. kiszonki sonecznika, kukurydzy czy zb.
W wietle przytoczonych rozwaa naley podkreli szczegln rol biomasy powszechnie dostpnej i nalecej do najtaszych rde energii. Praktycznie w caej Polsce wystpuj korzystne warunki do uprawy rolin energetycznych, ktre mog by uniwersalnym nonikiem energii. Naley zauway,
e prba oszacowania moliwoci wytwrczych pochodzcych z OZE jest oparta na obecnych rozwizaniach technicznych i wydajnociowych z hektara. Wykorzystanie nowych rolin i sposobw ich przetwarzania pozwoli na wytworzenie dwu- lub trzykrotnie wikszej iloci energii pochodzcej z OZE z tego samego areau.
3. Wnioski
W Polsce istnieje duy potencja wykorzystania odnawialnych rde energii. Bardzo dobre nasonecznienie oraz przewaga rolnictwa w gospodarce sprzyja otrzymywaniu energii z biogazu. W perspektywie spenienia unijnych wymogw naley zmniejsza skadowiska odpadw poprzez powtrne wykorzystanie
11
surowcw na cele energetyczne. Racjonalne wykorzystanie areaw pod produkcj rolin energetycznych przyczyni si do rozwoju obszarw wiejskich oraz
zmniejszy zuycie wgla. Koszenie k w konkretnych terminach oraz przetwarzanie uzyskanych zasobw moe przyczyni si do wzrostu produkcji biomasy.
Literatura
[1] Gaszczka A., Wardal W.J., Romaniuk W., Domasiewicz T.: Biogazownie rolnicze.
MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2010.
[2] Gosomczyk W.: Rola i znaczenie biomasy energetycznej w rozwoju zrwnowaonym, [w:] Wykorzystanie biomasy w energetyce, M. Jasiulewicz (red.). Polskie
Towarzystwo Ekonomiczne, Politechnika Koszaliska, Koszalin 2011, s. 83-105.
[3] Klimiuk E., Pawowska M., Pokj T.: Biopaliwa. Technologie dla zrwnowaonego rozwoju. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
[4] Popczyk J.: Energetyka rozproszona. Od dominacji energetyki w gospodarce do
zrwnowaonego rozwoju, od paliw kopalnych do energii odnawialnej i efektywnoci energetycznej. Polski Klub Ekologiczny Okrg Mazowiecki, Warszawa 2011.
[5] Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 2 czerwca 2010 r. w sprawie szczegowych warunkw technicznych kwalifikowania czci energii odzyskanej z termicznego, Dz.U. 10.117.788.
[6] www.zielonaenergia.eco.pl (z dnia 10.04.2014 r.).
[7] Zarba K.: Energia niekonwencjonalna niewykorzystane moliwoci rozwoju,
[w:] Energia niekonwencjonalna i zagospodarowanie odpadw, Wiatr I., Marczak
H. (red.). Polskie Towarzystwo Inynierii Ekologicznej, Lublin 2010, s. 17-30.
BIOGAS PLANTS AS A SOURCE OF ALTENATIVE FUELS

Summary
In the situation of a constantly growing demand for energy, limited resources of energy raw materials, such as hard coal, crude oil or natural gas, force us to search for other, environmentally
friendly and renewable energy carriers. One of them includes the biogas plants, utilizing the biomass generated in agriculture an energy carrier which is easy not only to generate but also to
transport. In Poland, it is a relatively new method of energy production which is characterized with
an extremely high development potential. At present, there are 45 biogas plants operating in Poland, with combined output of 52 MWe. The study contains an analysis of some renewable energy
sources, solar- and wind-power engineering industry, hydro-energy and seawater power, as well as
biomass being the least costly source of renewable energy, as it is obtained from energy crops and
waste treatment. The supremacy of agriculture in the Polish economy makes the direction of the
development in the field of renewable energy sources turn to the biogas production and management. The current biogas sources, such as waste landfill sites, wastewater treatment plants and
agricultural biogas power plants constitute only a marginal fraction of the biogas production capacity. Nowadays, we are able to produce biogas in agricultural biogas power plants, for example
from maize silage or from other grains. A large scale production of biogas may contribute to an
increase of the state energy security, as well as to the decrease of the gas deficit and the gas
12
import dependency, in addition to meeting the EU regulations concerning the renewable energy
and fuel production.
Keywords: renewable energy, biomass, energy use, biofuels, thermal processing
Przesano do redakcji: 11.12.2014 r.
Przyjto do druku: 28 marca 2015 r.
DOI: 10.7862/rb.2015.1

Andrzej CZAPCZUK1
Jacek DAWIDOWICZ2
ANALIZA PRZEPYWW W PRZEWODACH

SIECI WODOCIGOWEJ ZA POMOC
SYSTEMU EKSPERTOWEGO
Projektowanie systemw dystrybucji wymaga przeprowadzenia wielu oblicze
i analiz majcych na celu uzyskanie najlepszego rozwizania. Podstawowym celem oblicze jest wyznaczenie natenia przepywu przez przewody oraz okrelenie strat cinienia, wysokoci zbiornikw, wymaganego cinienia na zasilaniu
i cinienia w poszczeglnych wzach sieci. Systemy dystrybucji wody s zbudowane ze zoonych, skomplikowanych ukadw przewodw, w ktrych zachodz
rnorodne przepywy. Niezwykle wana jest analiza przepyww z punktu widzenia dobranej rednicy, prdkoci przepywu, ale rwnie pooenia w strukturze
ukadu przewodw. W przypadku gdy pojemno wewntrzna przewodu ze
wzgldu na jego rednic i dugo jest znacznie wiksza ni wydatek z wza
kocowego oraz przepyw tranzytowy do dalszych przewodw, moe wystpi
zjawisko przestoju wody. Zjawisko to moe si pojawi w sieciach piercieniowych oraz w kocwkach sieci. Problemem moe by rwnie wzrastajcy przepyw przez przewody wraz z rozbudow systemu dystrybucji wody, gdy podczane tereny nie byy wczeniej uwzgldnione w planie oglnym wodocigu. Problem
rozwizano jako klasyfikacj za pomoc regu drzewa decyzyjnego. Zdefiniowano
jedn klas QK1 odpowiadajc zakresowi odpowiednich wartoci przepywu oraz
sze klas QK2QK7 opisujcych przyczyny niepoprawnego przepywu. Zaprezentowano proces indukcji drzewa decyzyjnego metod C4.5 przeznaczonego do
oceny przepyww w przewodach wodocigowych. Reguy decyzyjne z uzyskanego drzewa pozwalaj dokona oceny przepywu poprzez wybr jednej z klas. System ekspertowy korzystajcy z regu sporzdzonych za pomoc indukcji drzewa
decyzyjnego moe by zastosowany jako dodatkowy modu programu komputerowego.
Sowa kluczowe: system dystrybucji wody, indukcja drzew decyzyjnych, metoda
C4.5, weryfikacja wynikw oblicze
1
2
Andrzej Czapczuk, Politechnika Warszawska

Autor do korespondencji/corresponding author: Jacek Dawidowicz, Politechnika Biaostocka,
Wydzia Budownictwa i Inynierii rodowiska, 15-351 Biaystok, ul. Wiejska 45A, tel. 85
7469649, j.dawidowicz@pb.edu.pl
14
A. Czapczuk, J. Dawidowicz
1. Wprowadzenie
Systemy zaopatrzenia w wod s skomplikowanymi ukadami obiektw inynierskich, ktre peni rnorodn rol w funkcjonowaniu caoci. Najwaniejszym elementem jest z pewnoci system dystrybucji wody. Podyktowane
jest to zarwno wysokimi kosztami budowy, jak i zoonym procesem eksploatacji i renowacji, gdy niemoliwe jest przebudowanie caego systemu jednoczenie. W zwizku z tym projektowanie systemw dystrybucji wymaga przeprowadzenia wielu analiz i podjcia decyzji majcych doprowadzi do najlepszego rozwizania.
Wymaga to wykonania zoonych oblicze, ktre mog by zrealizowane
dla okrelonych warunkw poborw wody, najczciej maksymalnych. Moe
by take wspomagane poprzez budow modeli komputerowych realizujcych
obliczenia majce na celu symulacj pracy systemu w duszym czasie przy
zmieniajcych si parametrach poboru i zasilania. Podstawowym celem oblicze
jest wyznaczenie natenia przepyww przez przewody, okrelenie strat cinienia, wysokoci zbiornikw, wymaganego cinienia na zasilaniu oraz cinienia
w poszczeglnych wzach sieci. Waciwe zaprojektowanie poszczeglnych
elementw systemu dystrybucji wody ma decydujcy wpyw na koszty inwestycyjne oraz eksploatacyjne, a ostatecznie na ilo i jako dostarczanej odbiorcom
wody [16, 18, 23, 27].
W pracy opisano proces budowy drzewa decyzyjnego, ktre jest podstaw
do sporzdzenia zestawu regu do systemu ekspertowego. System, analizujc
wyniki oblicze, identyfikuje miejsca, w ktrych pojawiaj si utrudnienia z zakresu przepyww przez przewody systemu dystrybucji wody. Zastosowanie
omawianego systemu ekspertowego pozwoli podnie niezawodno funkcjonowania systemu dystrybucji wody, zapobiegajc przestojom wody w przewodach.
2. Systemy ekspertowe w zagadnieniach zaopatrzenia w wod

Metody sztucznej inteligencji, w tym systemy ekspertowe, znajduj coraz
szersze zastosowanie w zagadnieniach zaopatrzenia w wod. Przegld metod
w monitoringu, sterowaniu i eksploatacji systemw zaopatrzenia w wod
i ochrony wd zamieszczono w pracy [37]. Zastosowanie systemw ekspertowych i sztucznych sieci neuronowych w projektowaniu i eksploatacji systemw
zaopatrzenia w wod omwiono rwnie w pracy [14]. Badania nad systemem
ekspertowym WAMAN (ang. WAter MANagement) majcym za zadanie wspomaganie zarzdzania systemem zaopatrzenia w wod opisano w publikacji [20].
W pracach [29-31, 33] zaprezentowano inteligentny system wspomagania decyzji przeznaczony do sterowania i zarzdzania systemem dystrybucji wody. Dane
do systemu s zbierane przez monitoring w czasie rzeczywistym, std zapewniony jest krtki czas reakcji na zaistniae problemy. System umoliwia opraco-
Analiza przepyww w przewodach sieci wodocigowej...
15
wanie scenariuszy sterowania systemem dystrybucji wody. W pracy [1] przedstawiono projekt rozwoju dwch systemw ekspertowych do projektowania
i sterowania zoonych sieci wodocigowych. Skoncentrowano si na kwestiach
pozyskiwania wiedzy do systemw ekspertowych oraz ustalenia rodzaju oprogramowania i sprztu komputerowego. System ekspertowy EXPLORE [21] zosta zaprojektowany do zarzdzania sieci wodocigow w miecie Sewilli. System redukuje koszty zwizane z pompowaniem wody, prognozujc zapotrzebowanie na wod, a nastpnie ustalajc optymalny, dzienny harmonogram pracy
pomp. System umoliwi 25% redukcj kosztw pompowania. W Nowej Zelandii w New Plymouth system ekspertowy do optymalizacji dostawy wody ze stacji uzdatniania wdroono do piciu zbiornikw sieciowych [5]. Pobiera on biece dane z systemu nadzorujcego SCADA (ang. Supervisory Control And Data Acquisition) i na tej podstawie reguluje wydajno stacji uzdatniania oraz napenienie zbiornikw. W pracy [9] przedstawiono aktualn metodyk sterowania
cinieniem w systemie dystrybucji wody Zelenograd w Moskwie poprzez zastosowanie systemu ekspertowego, wykorzystujcego informacje z hydraulicznych
symulacji dynamicznych oraz biecych danych i wymaga dotyczcych cinienia w sieci. W artykule [35] zaproponowano system ekspertowy NeMO (ang.
Network Measurement Optimisation) pozwalajcy wykrywa w systemie wodomierze charakteryzujce si niewaciwym pomiarem oraz proponujcy odpowiedni harmonogram wymiany wodomierzy. System dystrybucji wody jest
obiektem rozproszonym, rozmieszczonym na duym obszarze. W zwizku z tym
jest uwaany za bardzo podatny na rnego rodzaju zagroenia, polegajcymi
m.in. na moliwoci skaenia wody. Prowadzone s prace majce na celu podniesienie bezpieczestwa zwizanego z dostarczaniem wody, szczeglnie
w aspekcie optymalizacji rozmieszczenia czujnikw monitorujcych jako wody w sieci wodocigowej. Budowa skutecznego systemu wczesnego ostrzegania
o zanieczyszczeniach wody wymaga dokadnej analizy lokalizacji czujnikw.
W pracy [7] zaproponowano system ekspertowy wsppracujcy z programem
EPANET w zakresie symulacji hydraulicznej i rozprzestrzeniania si zanieczyszcze w sieci wodocigowej, ktrego celem jest ustalenie lokalizacji stacji
monitorujcych jako wody.
W niektrych publikacjach do generowania regu systemw ekspertowych
zastosowano metod indukcji drzewa decyzyjnego. W opracowaniu [10] opisano
metod indukcji drzewa decyzyjnego przeznaczonego do oceny przebiegu linii
cinienia w systemie dystrybucji wody. W pracy [11] zaprezentowano system
ekspertowy i sztuczn sie neuronow przeznaczone do oceny wysokoci cinienia w sieci wodocigowej. W publikacji [13] zaprezentowano metod indukcji
do generowania regu systemu ekspertowego przeznaczonego do oceny ukadu
systemu dystrybucji wody. W referacie [12] zamieszczono przykady obliczeniowe z wykorzystaniem systemu ekspertowego, polegajce na ocenie ukadu
systemu dystrybucji wody.
16
W literaturze s dostpne rwnie propozycje systemw ekspertowych majcych na celu wspomaganie eksploatacji urzdze stacji uzdatniania wody [43,
44] oraz przeznaczonych do realizacji komputerowego systemu uczenia i trenowania operatorw stacji uzdatniania wody i oczyszczalni ciekw (OPTRAIN),
ktry pozwala indywidualnie sterowa procesem nauki operatora bez nadzoru
osoby uczcej [36].
Z przegldu literatury z zakresu zastosowa systemw ekspertowych w zagadnieniach zaopatrzenia w wod wynika, e s one powszechnie wykorzystywane w rnych dziedzinach. W niniejszej pracy opisano propozycj systemu
ekspertowego uzyskanego metod indukcji drzewa decyzyjnego do oceny przepyww przez przewody na etapie oblicze hydraulicznych systemu dystrybucji
wody.
3. Sztuczna inteligencja i systemy ekspertowe

Pojcie inteligencji pojawio si ju w staroytnoci i miao oznacza zdolnoci umysowe czowieka [39]. Obecnie termin ten posiada wiele definicji akcentujcych rne elementy ludzkiej aktywnoci. Mona przyj, e jest to og
wiedzy i dowiadczenia, zdolno do skutecznego zachowania si wobec nowych sytuacji i zada, umiejtno rozumowania w celu efektywnego rozwizywania problemw. W filozofii mwi si o zdolnoci umysu do efektywnego
ujmowania zagadnie praktycznych i teoretycznych. Inteligencja jest zwizana
z wieloma elementarnymi zdolnociami, takimi jak rozumienie, wnioskowanie,
mylenie abstrakcyjne, kojarzenie, wykrywanie i odkrywanie. Pozwala to interpretowa inteligencj jako zesp powizanych ze sob procesw. Informacje
o otaczajcym wiecie s przez czowieka przedstawiane za pomoc symboli,
najczciej reprezentowanymi przez sowa [24]. Podlegaj one przetwarzaniu
w umyle czowieka, std inteligencja czsto jest okrelana jako dziaanie polegajce na manipulowaniu symbolami [15]. Pomimo e inteligencja jest przypisywana wycznie czowiekowi, od czasu powstania pierwszego komputera dokonywano wiele prb zbudowania maszyny, ktra charakteryzowaaby si tymi
cechami. W latach 50. XX w. pojawiy si pierwsze prace na temat moliwoci
symulowania ludzkiej inteligencji. Szczegln rol odegray prace teoretyczne
Johna von Neumanna [42] oraz Alana M. Turinga [40]. Dzisiaj wiadomo, e
komputery mog wiele problemw rozwiza szybciej i sprawniej ni czowiek,
lecz dotyczy to przede wszystkim zada o znanych algorytmach, w ktrych wystpuje znaczna powtarzalno oblicze. Coraz czciej jednak znajduj zastosowanie rwnie wtedy, gdy wymagane jest dziaanie twrcze. Komputer
z pewnoci nie moe zastpi czowieka, lecz w zastosowaniach, w ktrych
wiedza zawiera wiele faktw i zoonych zalenoci, systemy inteligentne
z pewnoci mog si przyczyni do usprawnienia realizacji rnorodnych zada. Doprowadzio to do powstania dziedziny nauki okrelanej jako sztuczna
inteligencja (ang. artificial intelligence, AI) [25, 34], uwaanej obecnie za cz
17
informatyki, lecz czerpicej wiele z innych dziedzin, jak np. matematyka, psychologia, neurofizjologia, jzykoznawstwo. Sztuczna inteligencja zajmuje si
badaniami nad programami komputerowymi zdolnymi do rozwizywania zada
wymagajcych pewnej pracy twrczej, nazywanymi systemami inteligentnymi,
nad ich konstruowaniem oraz wykorzystaniem w rnych dziedzinach techniki,
jak rwnie nad programami zdolnymi do gbszego zrozumienia ludzkiego sposobu rozumowania. System inteligentny (ang. intelligent system) charakteryzuje
si zdolnoci do samodzielnego pozyskiwania danych z jego otoczenia, generowania wiedzy z pozyskanych danych oraz wykorzystania wygenerowanej
wiedzy do rozwizania postawionego mu zadania [2]. Systemy tego rodzaju s
stosowane do rozwizywania zagadnie niealgorytmizowalnych, wymagajcych
dysponowania znaczn wiedz i analizowania wielu faktw.
Na podstawie bada z zakresu sztucznej inteligencji wyksztacio si wiele
dziedzin szczegowych, ktre prbuj rozwiza problemy reprezentacji wiedzy, wnioskowania i oblicze inteligentnych w bardzo rnorodny sposb.
Mona tutaj wskaza sieci neuronowe, algorytmy genetyczne, algorytmy mrwkowe oraz wykorzystywane w niniejszej pracy systemy ekspertowe.
W literaturze wystpuje wiele definicji systemw ekspertowych, ktre akcentuj rnorodne cechy tego typu programw [3]:
1. System ekspertowy jest zoonym programem komputerowym (systemem
programowym) tak zaprojektowanym i skonstruowanym, aby mg naladowa (symulowa) zachowanie si czowieka-eksperta w stosunkowo wskiej
dziedzinie wiedzy przy rozwizywaniu problemw z danej dziedziny.
2. System ekspertowy jest programem komputerowym, ktry pomaga rozwizywa problemy rozwizywalne przez ludzi-ekspertw posiadajcych wiedz
specjalistyczn nabyt w wyniku dugotrwaego dowiadczenia i studiw
w dziedzinach sabo sformalizowanych (bez teorii formalnej dajcej moliwo utworzenia algorytmw).
3. System ekspertowy jest inteligentnym programem komputerowym stosujcym wiedz i procedury rozumowania (wnioskowania) dla rozwizywania
problemw, ktre wymagaj dowiadczenia ludzkiego (czowieka-eksperta),
nabytego przez wieloletni dziaalno w danej dziedzinie.
Systemy ekspertowe, posiadajc zapisan wiedz z wybranej dziedziny,
mog jej uywa wielokrotnie. Jednoczenie pozwala to ekspertowi (czowiekowi) uwolni si od powtarzania analogicznych analiz i zaj si bardziej twrczymi zadaniami. Panuje pogld, e systemy ekspertowe s szczeglnie predysponowane do rozwizywania problemw o charakterze klasyfikacyjnym, diagnostycznym oraz zwizanych z interpretacj danych. Rozwijaniem metodologii
i narzdzi realizacji systemw ekspertowych, ich projektowaniem, a szczeglnie
budow baz wiedzy zajmuje si inynieria wiedzy (ang. knowledge engineering)
[4,17].
Jedn z najwaniejszych, ktrymi zajmuje si inynieria wiedzy, jest problematyka reprezentacji wiedzy (ang. knowledge representation) [41]. Wiedza
18
uzyskiwana rnymi metodami musi by odpowiednio zorganizowana. Osoby

rozwizujce okrelone problemy nie zastanawiaj si nad struktur wiedzy, ktr wykorzystuj. W przypadku zastosowa numerycznych istotny jest zapis, ktry umoliwi wykorzystanie jej za pomoc komputera. Wrd rnych sposobw
reprezentacji wiedzy najwaniejsz rol peni metoda oparta na reguach [8, 26].
Systemy wykorzystujce reguy s nazywane reguowymi (ang. rule-based programming). Niniejszy sposb formalizmu wiedzy charakteryzuje si wieloma
zaletami. Najwaniejszymi z nich s prostota i oglno. Waciwoci te sprawiaj, e ta metoda reprezentacji wiedzy jest zrozumiaa nawet dla osb niebdcych specjalistami w zakresie systemw ekspertowych. Pomimo to metoda
oparta na reguach posiada due walory utylitarne. Istotn zalet tej metody jest
moliwo jej zastosowania w wielu rnych dziedzinach.
Reguy stanowi podstaw funkcjonowania systemu i wynikaj z wiedzy
eksperta czowieka. Uzyskanie ich stanowi podstawowy problem przy tworzeniu systemu ekspertowego. Istotn cech systemw reguowych jest rwnie
moliwo tzw. przyrostowej rozbudowy bazy wiedzy. Waciwo ta wynika
z faktu, e reguy s traktowane jako wyodrbnione fragmenty wiedzy. Pozwala
to pozyskiwa wiedz z wielu rde.
W procesie wnioskowania mona wyrni dwa rodzaje regu:
reguy proste uzyskane za ich pomoc wnioski maj charakter poredni,
reguy zoone uzyskane wnioski maj charakter kocowej konkluzji
uzyskiwanej przez system.
Gwnym problemem wystpujcym podczas budowy systemw ekspertowych jest pozyskiwanie wiedzy (ang. knowledge acquisition). Od jakoci utworzonej bazy wiedzy zaley poprawno i efektywno systemu ekspertowego.
Przez wiele lat podstawowym rdem wiedzy byy konsultacje ze specjalistami,
literatura fachowa, ankiety. Tego typu akwizycja wiedzy jest jednak zadaniem
trudnym, czasochonnym i kosztownym. Oglnie mona wymieni dwie podstawowe metody pozyskiwania wiedzy: manualne i automatyczne z zastosowaniem metod uczenia maszynowego. Wrd metod uczenia maszynowego najczciej stosowan metod akwizycji wiedzy opart na strategii uczenia pod nadzorem jest tzw. wnioskowanie indukcyjne, ktre jest okrelane jako przejcie od
szczegu do ogu. Podstaw tej metody jest tzw. zasada indukcji, ktra mwi,
e moliwe jest przejcie od przykadw bdcych jednostkowymi obserwacjami danego obiektu (procesu) do praw oglnych obejmujcych rwnie przykady spoza zbioru uczcego. Przykady zebrane w zbiorze uczcym powinny reprezentowa charakterystyczne cechy danego zagadnienia w caym analizowanym zakresie. Mog by one uzyskiwane rnymi metodami, m.in. poprzez generowanie za pomoc programw symulacyjnych, w wyniku odczytw urzdze
pomiarowych, opisanie faktw zdefiniowanych przez eksperta. Zdolno uoglniania informacji zebranych w przykadach uczcych na wszystkie moliwe
przykady danego zagadnienia okrela si zdolnoci do generalizacji. Umoli-
19
wia to stosowanie oglnych praw do podejmowania decyzji na podstawie nowych obserwacji [19, 38].
W przypadku uczenia indukcyjnego najczciej stosuje si algorytm indukcji drzew decyzyjnych. Metoda ta zostaa opracowana przez R. Quinlana. W kolejnych wersjach nosi nastpujce nazwy: ID3, C4, C4.5 oraz See5 [28, 32].
W niniejszej pracy wykorzystano modu indukcyjnego pozyskiwania wiedzy
DeTreex [22] wchodzcy w skad pakietu sztucznej inteligencji Sphinx 4.0.
4. Ocena przepyww przez przewody wodocigowe

Projektowanie i eksploatacja systemw dystrybucji wymaga przeprowadzenia wielu oblicze. Sieci wodocigowe s zbudowane ze zoonych, skomplikowanych ukadw przewodw, w ktrych zachodz rnorodne przepywy. Niezwykle wanym zadaniem jest przeanalizowanie przepyww z punktu widzenia
dobranej rednicy, prdkoci przepywu, ale rwnie pooenia w strukturze
ukadu przewodw w celu zapobieenia przestojom wody. Gdy pojemno wewntrzna przewodu ze wzgldu na jego rednic i dugo jest znacznie wiksza
ni wydatek z wza kocowego i przepyw tranzytowy do dalszych przewodw,
moe wystpi zjawisko przestojw wody w sieci, ktre ma negatywny wpyw
na jako wody. Problem ten moe si pojawi w sieciach piercieniowych oraz
w kocwkach sieci, gdzie wystpuj relatywnie mae przepywy w stosunku do
wymaganej rednicy z punktu widzenia ochrony przeciwpoarowej. Zdarza si
rwnie, e rozbudowujc sie wodocigow, wprowadza si dodatkowe przewody czce ukady przewodw w piercienie, nie analizujc mogcych pojawi si przestojw wody. Problemem moe by rwnie wzrastajcy przepyw
przez przewody wraz z rozbudow systemu dystrybucji wody, gdy podczane
tereny nie byy wczeniej uwzgldnione w planie oglnym wodocigu.
W niniejszej pracy jest rozwaana ocena przepywu na poszczeglnych odcinkach z punktu widzenia dobranej rednicy, jak i pooenia w systemie dystrybucji wody, co ma zapobiec zbyt dugim przestojom wody oraz nadmiernym
stratom cinienia. Oczywicie istnieje moliwo sprawdzenia bezporednio natenia przepywu lub prdkoci przepywu w wynikach oblicze poszczeglnych odcinkw. Metoda ta nie pozwala jednak wskaza przyczyny takiego stanu. Dopiero analiza struktury sieci wodocigowej, przepyww i prdkoci pozwala uzyska odpowied na te pytanie i podj odpowiednie kroki zaradcze
w przypadku niewaciwych wartoci. Zakadajc, e program komputerowy do
oblicze systemw dystrybucji wody ma charakteryzowa si moliwoci inteligentnej analizy wynikw oblicze, powinien mie zdolno wskazania przyczyny, dla ktrej naley uzna, e przepyw jest niepoprawny.
Na potrzeby niniejszej pracy zdefiniowano jedn klas QK1 odpowiadajc
zakresowi odpowiednich wartoci oraz sze klas QK2QK7 opisujcych przyczyny niepoprawnych przepyww przez przewody sieci wodocigowej (rys. 1.)
[6]. Za pomoc programu Epanet wykonano obliczenia hydrauliczne wybranych
20
systemw dystrybucji wody i sporzdzono przykady w celu generacji drzewa

decyzyjnego do oceny przepyww. Sporzdzono 1178 przykadw uczcych
opisujcych poszczeglne klasy QK1QK7. Kady przykad jest opisany nastpujcymi argumentami:
rednica wewntrzna przewodu Dw,
natenie przepywu przez przewd Qm,
prdko przepywu V,
STR atrybut informujcy, czy przewd jest pooony na rozgazieniu
sieci R czy w piercieniu P,
WK atrybut informujcy, czy w wle kocowym odcinka obliczeniowego wystpuje odpyw wody do dalszych odcinkw W, dopyw z innego przewodu DO, ewentualnie jedynie pobr wody z wza kocowego (koniec sieci) 0.
Za pomoc programu Statistica zbir przykadw podzielono na dwa podzbiory: uczcy i testowy. Wstpnie przyjto, e w zbiorze uczcym bdzie 70%,
a w zbiorze testowym odpowiednio 30% wszystkich przykadw uczcych. Wyboru przykadw do poszczeglnych podzbiorw dokonano za pomoc prbkowania losowego warstwowego, tak aby w zbiorze uczcym i testowym znalaza
si odpowiednia reprezentacja wszystkich klas. W zwizku z tym uzyskano podzbir uczcy zawierajcy 859 przykadw oraz podzbir testowy z 319 przykadami (27,08%).
Za pomoc programu DeTreex na podstawie metody C4.5 wygenerowano
drzewo decyzyjne dokonujce klasyfikacji kategorii QK1QK7. Schemat drzewa zamieszczono na rys. 2. prostoktami oznaczono testy na atrybutach wedug metody C4.5, natomiast elipsy opisuj licie, do ktrych s przypisane odpowiednie klasy QK1QK7. Na podstawie eksperymentw z rnymi wartociami parametrw uczenia ostatecznie wygenerowano drzewo decyzyjne przy
zaoeniu, e minimalna liczba przykadw tworzca li jest nie mniejsza ni 5,
natomiast zrezygnowano z przycinania drzewa, czyli przycicie drzewa wynosi
0%. W eksperymencie parametr liczby przykadw uczcych tworzcych li
przyjmowa wartoci: 5, 20, 50, natomiast przycicie drzewa: 80%, 50%, 25%,
15%, 5%, 0%. Przedstawione drzewo decyzyjne zawiera 17 zoonych regu decyzyjnych.
Oceny jakoci drzewa decyzyjnego dokonano, uywajc przykadw ze
zbioru testowego. Przejcie drzewa od korzenia do licia prowadzi do przydzielenia testowego przypadku do jednej z klas QK1QK7. Wyniki klasyfikacji dla
podzbioru testowego zamieszczono w macierzy pomyek zamieszczonej w tab.
1. Macierz pomyek jest macierz kwadratow. W wierszach macierzy s zamieszone informacje, do ktrych klas w rzeczywistoci nale odpowiednie przykady, natomiast w kolumnach, do ktrych klas zaliczyo poszczeglne przykady drzewo decyzyjne. Na przektnej s umieszczone przykady poprawnie sklasyfikowane.
21
Rys.1. Klasy do oceny przepyww w przewodach systemu dystrybucji wody [6]

Fig. 1. Classes of flow assessment in water distribution system lines [6]
Dla podzbioru testowego liczcego 319 przykadw uczcych liczba bdnie sklasyfikowanych wynosi 8 (2,51%) [6]. Uzyskano niewielki procent bdnych klasyfikacji na zbiorze testowym. Przypadki bdnie skalsyfikowane posiadaj wartoci atrybutw blisko granic decydujcych o przydzieleniu do poszczeglnych klas, std pojawiaj si trudnoci z ich poprawn klasyfikacj. Wikszo bdnie skalsyfikowanych przypadkw powinna nalee do klasy QK1,
std wskazanie na inn klas spowoduje dodatkow ocen tych przypadkw
przez osob realizujc obliczenia i bd ten powinien by skorygowany. Niewtpliwie problemem jest jeden przypadek nalecy do klasy QK3, a sklasyfikowany jako poprawny QK1. Na tej podstawie mona wnioskowa, e pomimo
przydziau przypadkw do klasy QK1 naley dokadnie przejrze wyniki oblicze i klasyfikacji.
22
Tabela 1. Macierz pomyek wynikw klasyfikacji dla podzbioru testowego drzewa decyzyjnego do
oceny przepyww [6]
Table 1. Confusion matrix for testing subset of decision tree for flow assessment [6]
QK4
24
-
QK1
95
1
-
QK3
1
56
-
QK2
1
1
29
-
QK5
1
33
1
-
QK6
2
52
-
QK7
22
QK4
QK1
QK3
QK2
QK5
QK6
QK7
Rys. 2. Schemat drzewa decyzyjnego do oceny przepyww przez przewody wodocigowe [6]
Fig. 2. Decision tree scheme for flow assessment in water-supply lines [6]
5. Podsumowanie i wnioski
Inynieria wiedzy, w tym metody pozyskiwania wiedzy i systemy ekspertowe, jest bardzo szybko rozwijajc si dziedzin nauki. Wci pojawiaj si
nowe, ulepszone sposoby rozwizywania rnorodnych problemw z ich zastosowaniem. Sytuacja ta stwarza ciekawe perspektywy dla inynierw rodowiska,
ktrzy chcieliby zaj si wdraaniem przedstawionych metod w problematyce
zaopatrzenia w wod. W pracy przeprowadzono eksperymenty numeryczne majce na celu wykazanie, e metody inynierii wiedzy w postaci wnioskowania
indukcyjnego oraz systemy ekspertowe mog by zastosowane do wspomagania
oblicze hydraulicznych systemw dystrybucji wody.
Metoda indukcji moe by zastosowana do generacji drzewa i regu decyzyjnych w zakresie oceny przepyww przez przewody systemu dystrybucji wody. W pracy zdefiniowano klasy oraz opisujce je atrybuty, ktre pozwalaj dokona oceny przepyww na odcinkach obliczeniowych. Otrzymano 17 zoonych regu decyzyjnych. System ekspertowy korzystajcy z regu sporzdzonych
23
za pomoc indukcji drzewa decyzyjnego moe by zastosowany do wspomagania oblicze hydraulicznych jako dodatkowy modu programu komputerowego
generujcy informacje na temat problemw zwizanych z przepywami. Naley
jednak pamita, e system ekspertowy jest narzdziem do wspomagania oblicze i nie zwalnia osoby realizujcej obliczenia z dokadnej oceny uzyskanych
wynikw.
Literatura
[1] Ahmad K., Holmes-Higgin P.R., Hornsby C.P.W., Langdon A.J.: Expert systems
for planning and controlling physical networks in the water industry. KnowledgeBased Systems, vol.1, issue 3, 1988, pp.153-165.
[2] Beardon C. (ed.): Artificial Intelligence Terminology A reference guide. John
Wiley & Sons, New York 1989.
[3] Biako M.: Sztuczna inteligencja i elementy hybrydowych systemw ekspertowych. Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszaliskiej, Koszalin 2005.
[4] Bubnicki Z.: Wstp do systemw ekspertowych. PWN, Warszawa 1990.
[5] Bunn S., Helms S.: Application of an expert system to control treated water distribution. Proc. of the 26th Annual Water Resources Planning and Management Conference (WRPMD'99), 1999, pp.1-7.
[6] Czapczuk A.: System ekspertowy do oceny przepyww i strat cinienia w ukadzie
dystrybucji wody, dysertacja. Wydaw. Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2013.
[7] Changa Ni-Bin, Pongsanonea N.P., Ernestb A.: Comparisons between a rule-based
expert system and optimization models for sensor deployment in a small drinking
water network. Expert Systems with Applications, vol. 38, issue 8, 2011, pp.1068510695.
[8] Cholewa W., Czogaa E.: Podstawy systemw ekspertowych. Prace IBIB PAN, nr
28, Warszawa 1989.
[9] Coulbeck B., Ulanicki B., Rance J.P., Deviatkov V.V., Kosov S., Glukhovsky I.:
Pressure control of a Moscow water supply system using expert system technology.
Proc. of the 35th IEEE Conference on Decision and Control, vol. 4, 1996, pp.
4498-4499.
[10] Dawidowicz J.: Indukcja drzewa decyzyjnego przeznaczonego do oceny przebiegu
linii cinienia w sieci wodocigowej. Zeszyty Naukowe Politechniki Biaostockiej,
Inynieria rodowiska, z.17, 2006, s. 91-102.
[11] Dawidowicz J.: Metody sztucznej inteligencji w diagnostyce wysokoci cinienia
w wzach oraz ukadw sieci wodocigowych w procesie oblicze hydraulicznych, [w:] Inteligentne systemy w inynierii i ochronie rodowiska. PZiTS, Pozna
2007, s. 85-94.
[12] Dawidowicz J.: Przykady oceny ukadu sieci wodocigowej przy uyciu drzewa
decyzyjnego. Mat. XIV Krajowej Konferencji Komputerowe wspomaganie bada
naukowych (KOWBAN'2007). Wrocawskie Towarzystwo Naukowe, Wrocaw
2007, s. 99-104.
[13] Dawidowicz J.: System ekspertowy do oceny ukadu systemu dystrybucji wody
sporzdzony za pomoc wnioskowania indukcyjnego. Rocznik Ochrona
rodowiska, t. 14, Koszalin 2012, s. 650-659.
24
[14] Dawidowicz J.: Zastosowanie systemw ekspertowych i sztucznych sieci neuronowych w projektowaniu i eksploatacji systemw wodocigowych. XV Midzynarodowa Konferencja Naukowo-Techniczna Inynieria rodowiska w eksploatacji
kompleksw wojskowych. Wojskowa Akademia Techniczna, WarszawaZakopane 2001, s.111-124.
[15] Flakiewicz W.: Systemy informacyjne w zarzdzaniu. Uwarunkowania, technologie, rodzaje. Wydaw. C.H. Beck, Warszawa 2002.
[16] Gabryszewski T.: Wodocigi. Arkady, Warszawa 1983.
[17] Kendal S., Creen M.: An introduction to knowledge engineering. Sringer-Verlag,
London 2007.
[18] Knapik K., Bajer J.: Wodocigi. Podrcznik dla studentw wyszych szk technicznych. Wydaw. Politechniki Krakowskiej, Krakw 2010.
[19] Kubat M., Bratko I., Michalski R.S.: Review of machine learning methods, learning and data mining. John Wiley & Sons, 1998, pp. 3-70.
[20] Kulshrestha S.: Expert system for management of water distribution network
(WDN). International Journal of Engineering Science and Technology, vol. 2,
no.12, 2010, pp.7401-7412.
[21] Leon C., Martin S., Luque J., Vazques M.: EXPLORE: Expert system for water
networks management. Proc. IEEE of 9th Mediterranean Electrotechnical Conference (MELECON '98), vol.1, 1998, pp.197-201.
[22] Michalik K.: DeTreex 4.0 dla Windows 9x/NT/2000. Indukcyjny system pozyskiwania wiedzy. Podrcznik uytkownika. AITECH, Katowice 2003.
[23] Mielcarzewicz W.: Obliczanie systemw zaopatrzenia w wod, wyd. II. Arkady,
Warszawa 2000.
[24] Mulawka J.J.: Systemy ekspertowe. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 1996.
[25] Negnevitsky M.: Artificial intelligence: A guide to intelligent systems. AddisonWesley, 2004.
[26] Niederliski A.: Reguowe systemy ekspertowe. Wydaw. Pracowni Komputerowej
Jacka Skalmierskiego, Gliwice 2000.
[27] Petrozolin W.: Projektowanie sieci wodocigowych. Arkady, Warszawa 1974.
[28] Quinlan J.R.: C 4.5 Program for Machine Learning. Morgan Kaufmann, San
Mateo, CA 1993.
[29] Quinlan J.R.: Improved use of continuous attributes in C4.5. Journal of Artificial
Intelligence Research, vol. 4, 1996, pp.77-90.
[30] Rojek I.: A concept of a decision support system with a knowledge acquisition
module for the water supply and sewage system of a city, [in:] Studies & Proceedings Polish Association for Knowledge Management, J. Kacprzyk (eds.), vol. 9,
Bydgoszcz 2007, pp. 98-104.
[31] Rojek I.: Classifier models in intelligent support system for water network management. Polish Journal of Environmental Studies, vol. 17, no. 4C, 2008, pp. 62-66.
[32] Rojek I.: Inteligentny system wspomagania decyzji dla sterowania sieci wodocigow. II Krajowa Konferencja Naukowa Technologie przetwarzania danych.
Wydaw. Politechniki Poznaskiej, Pozna 2007, s. 186-194.
[33] Rojek I.: Projektowanie systemu informatycznego zarzdzania miejsk sieci wodocigow. Instytut Bada Systemowych, Polska Akademia Nauk, seria Badania
Systemowe Inynieria rodowiska, t. 57, Warszawa 2007.
25
[34] Shapiro S.C.: Encyclopedia of artificial intelligence, vol. 1. Wiley, New York
1990.
[35] Spyridakos Th., Pierakos G., Metaxas V., Logotheti S.: Supporting the management of measurement network with an expert system. The NeMO System, Operational Research, vol. 5, no. 2, 2005, pp. 273-288.
[36] Sroczan E.M., Urbaniak A.: Komputerowy system trenowania operatorw stacji
uzdatniania wody i oczyszczania ciekw bazujcy na sztucznej inteligencji. Mat.
V Midzynarodowej Konferencji Zaopatrzenie w Wod Miast i Wsi. PZiTS, Pozna-Gdask 2002, s.1003-1014.
[37] Sroczan E.M., Urbaniak A.: Wykorzystanie metod sztucznej inteligencji w monitorowaniu, sterowaniu i eksploatacji systemw zaopatrzenia w wod i ochrony wd.
Mat. VI Midzynarodowej Konferencji Zaopatrzenie w Wod Miast i Wsi, PZiTS,
Pozna 2004, s. 695-704.
[38] Stefanowski J.: Algorytmy indukcji regu decyzyjnych w odkrywaniu wiedzy.
Wydaw. Politechniki Poznaskiej, Pozna 2001.
[39] Strelau J.: O inteligencji czowieka. Wiedza Powszechna, Warszawa 1987.
[40] Turing A.M.: Computing machinery and intelligence, Mind 59, 1950, pp. 433-460.
[41] Van Harmelen F., Lifschitz V., Porter B.: Handbook of knowledge representation.
Elsevier Science, 2008.
[42] Von Neumann J.: The computer and the brain. Yale Univ. Press, New Haven 1958.
[43] Zhang H., Luo D.: Application of an expert system using neural network to control
the coagulant dosing in water treatment plant. Journal of Control Theory and Applications, vol. 2, 2004, pp. 89-92.
[44] Zhu X., Simpson A.R.: An expert system for turbidity control advice in water
treatment plant operations. Department of Civil Engineering, The University of
Adelaide, 1991.
THE ANALYSIS OF WATER FLOW IN THE WATER SUPPLY

NETOWRK PIPES USING THE EXPERT SYSTEM
Summary
Designing water distribution systems requires lots of calculations and analyses aimed at finding
the best possible solution. The primary purpose of the calculations is to determine the pipe flow
rate, pressure loss, height of water tanks, required supply pressure and the pressure in respective
nodes. Water distribution systems comprise complex pipe designs where various water flows occur. It is extremely important to analyze water flows from the standpoint a selected diameter and
flow rate, but also the pipe position with respect to the structure, in order to prevent water outage.
When the conductors internal capacitance due to its diameter and length exceeds the output
from the end node and the transit flow for subsequent pipes, water outage may occur. This can take
place in ring networks and network terminals, where water flows are relatively small in relation to
the required diameter in terms of fire protection. Also the increasing pipe flow, along with the
expansion of the water distribution system, may turn out to be problematic when connected areas
have not been previously included in the general plan of the water supply system. The issue has
been resolved by means of classification based on decision tree principles. The QK1 class was
introduced with respect to the range of the respective values corresponding to water flow, and six
other classes, QK2QK7, were also defined to describe the cause of improper flow through the
water supply network pipes. Induction process of the decision tree was presented with the use of
26
the C4.5 method designed to evaluate water flow in the pipes. The principles from the resulting
decision tree allow to evaluate water flow by selecting one of the classes. The expert system, using
the principles developed on the basis of the decision tree induction, can be used as an additional
computer program module.
Keywords: water distribution system, the induction of decision tree method C4.5, verification of
calculation results
Przyjto do druku: 28.03.2015 r.
DOI: 10.7862/rb.2015.2

Jacek CZERWISKI1
Anna KONICA2
Janusz OZONEK3
POZOSTAOCI FARMACEUTYKW
W RODOWISKU WODNYM I METODY
ICH USUWANIA
W pracy przedstawiono zagadnienie pozostaoci zwizkw farmaceutycznych
w rodowisku wodnym oraz metody ich usuwania. Obecno farmaceutykw
w rodowisku wodnym jest problemem globalnym. wiadcz o tym liczne badania, ktre s prowadzone w orodkach naukowych na caym wiecie, rwnie
w Polsce. rdem zwizkw farmaceutycznych w rodowisku s szpitale, zakady
przemysowe, gospodarstwa domowe oraz leki pochodzce z hodowli zwierzt,
ktre nie s cakowicie usuwane podczas oczyszczania ciekw. Cz lekw
w niezmienionej formie lub w postaci aktywnych metabolitw jest wprowadzana
do rodowiska. W efekcie dochodzi do zanieczyszczenia wd powierzchniowych
i gruntowych. Pomimo e obecno farmaceutykw w rodowisku jest badana,
nieznany jest ich cakowity wpyw na organizmy ywe. Stae wprowadzanie antybiotykw do rodowiska zarwno przez ludzi, jak i zwierzta przyczynia si do
izolowania opornych szczepw bakterii, co w konsekwencji prowadzi do lekoopornoci. Poniewa udzia konwencjonalnych oczyszczalni ciekw w usuwaniu
farmaceutykw z fazy wodnej nie jest wystarczajcy, naukowcy szukaj nowych,
bardziej efektywnych metod. Zaawansowane techniki utleniania skutecznie
zmniejszajce stenie lekw w prbkach wodnych i ciekach stay si alternatyw
dla konwencjonalnych metod. W pracy przedstawiono wyniki bada stenia oraz
stopnia eliminacji farmaceutykw uzyskanych na podstawie analizy prbek pobranych na trzech etapach oczyszczania ciekw w oczyszczalniach (na wejciu,
w osadniku wstpnym i na wyjciu z oczyszczalni: Hajdw Lublin, Gdask
Wschd oraz Szczecin Pomorzany). Z bada wynika, e najlepiej usuwanym farmaceutykiem w trzech oczyszczalniach jest diklofenak. Jego stenie w ciekach
surowych jest najwysze, natomiast w ciekach oczyszczonych znajduje si poniej granicy oznaczalnoci.
Sowa kluczowe: zwizki endokrynnie czynne (EDC), proces zaawansowanego
utleniania (AOPs), 5-FU (5-fluorouracil), zwizki farmaceutyczne
1
2
Jacek Czerwiski, Politechnika Lubelska

Autor do korespondencji/corresponding author: Anna Konica, Politechnika Lubelska, ul. Nadbystrzycka 38D, 20-618 Lublin, tel. 692 645 737, a.klonica121@gmail.com
Janusz Ozonek, Politechnika Lubelska
28
J. Czerwiski, A. Konica, J. Ozonek
1. Wprowadzenie
Rozwj cywilizacyjny spowodowa, e znaczco pogorszya si jako wody pitnej i ekosystemu wodnego. Naukowcy zaczli zwraca szczegln uwag
na obecno niebadanych dotychczas zwizkw chemicznych w rodowisku
wodnym. Okrelono je terminem zwizkw endokrynnie czynnych (ang. endocrine disruptors, EDCs). W duej mierze stanowi je farmaceutyki, hormony,
pestycydy, steroidy oraz chemikalia przemysowe, ktre w sposb cigy s dostarczane do rodowiska naturalnego.
Pierwsze badania nad obecnoci zwizkw chemicznych w systemie wodnym przeprowadzono w 1981 r. w USA. Wykryto i oznaczono ilociowo (0,8-2
g/l) kwas klofibrowy [31]. W Europie pierwsze prby analizy lekw w rodowisku przeprowadzi Thomas Ternes w 1998 r. W publikacji [32] przedstawi
wyniki bada dotyczce stanu wd na terenie Niemiec, strumieni oraz ciekw.
Zwizki farmaceutyczne wykryte w trakcie prowadzonego monitoringu stanowiy gwnie parafarmaceutyki (leki przeciwblowe, psychotropowe, przeciwzapalne) oraz hormony, regulatory tuszczw oraz ich metabolity. Rok pniej
w ciekach z oczyszczalni oraz w wodach powierzchniowych zlokalizowano
antybiotyki. Informacje odnonie zwizkw endokrynnie czynnych w ekosystemie wodnym doprowadziy do rozpoczcia bada w innych krajach na caym
wiecie. Obecnie s one prowadzone m.in. w Indiach, Chinach, Hiszpanii, Woszech, Szwajcarii czy Holandii. W Polsce istniej rwnie orodki naukowe
prowadzce badania nad obecnoci zwizkw farmaceutycznych w rodowisku
wodnym. Badania s prowadzone m.in. na Politechnice Gdaskiej, Politechnice
lskiej oraz Politechnice Poznaskiej. Analiza prbek z miejskiej oczyszczalni
ciekw Zabrze-rdmiecie przeprowadzona przez naukowcw z Politechniki lskiej wykazaa obecno 20 farmaceutykw w steniach powyej ich limitu wykrywalnoci [12]. wiadczy to m.in. o niecakowitym usuwaniu zwizkw farmaceutycznych ze ciekw na etapie biologicznego oczyszczania ciekw.
2. Zwizki farmaceutyczne w rodowisku

Zwizki farmaceutyczne s zaliczane do substancji aktywnych biologicznie,
stosowanych m.in. w medycynie w celach leczniczych oraz profilaktycznych. Po
zaaplikowaniu farmaceutyku do ustroju dochodzi do jego uwolnienia, w wyniku
czego cz wykazuje dziaanie lecznicze i ulega biotransformacji, natomiast
pozostaa cz zostaje usunita w niezmienionej formie z organizmu. Usuwane
s rwnie produkty I i II fazy metabolizmu, ktre po przedostaniu si do ekosystemu mog ulec ponownemu przeksztaceniu w form aktywn. Moe si
rwnie zdarzy, e metabolity I fazy bd bardziej reaktywne, a nawet bardziej
toksyczne ni zwizek wyjciowy (macierzysty) [13-15]. Na rysunku 1. przed-
Pozostaoci farmaceutykw w rodowisku wodnym...
29
stawiono redni liczb opakowa lekw kupowanych rocznie przez konsumentw wybranych krajw wiata [24].
Rys. 1. rednia liczba opakowa lekw kupowana rocznie przez obywatela

wybranych krajw wiata
Fig. 1. Average number of drugs bought annually in selected countries per capita
Mimo e obecno zwizkw farmaceutycznych w rodowisku wodnym

jest intensywnie badana, nieznany jest ich cakowity wpyw na organizmy ywe.
Problem lekoopornoci w kontekcie obecnoci antybiotykw i ich metabolitw
obok bakterii bytujcych w ciekach ze szpitali i wodach komunalnych rwnie
niesie bardzo due zagroenie dla czowieka. Coraz czciej dochodzi do uodparniania si bakterii chorobotwrczych na antybiotyki, ktre jeszcze niedawno
byy skuteczne w walce z nimi. Na rynku farmaceutycznym jest dostpnych ponad 150 antybiotykw, jednak problem lekoopornoci drobnoustrojw sprawia,
e koncerny farmaceutyczne musz szuka lekw nowej generacji o zwikszonej
aktywnoci przeciwbakteryjnej.
Dynamicznie rozwijajcy si sektor gospodarki, jakim jest przemys
farmaceutyczny oraz wzrastajca z roku na rok konsumpcja lekw prowadzi do
wzrostu liczby farmaceutykw w wodach i ciekach. Wedug statystyk Polak
rocznie kupuje rednio 29 farmaceutykw, co umieszcza nas w czowce krajw
wiata pod wzgldem liczby zuytych opakowa lekw [24].
Najczciej stosowane farmaceutyki nale do grupy niesteroidowych lekw przeciwzapalnych i przeciwblowych NLPZ, co jest zwizane z ich dostpnoci s wydawane bez recepty (ang. over the counter, OCT). W tabeli 1. zestawiono zwizki farmaceutyczne wykrywane w ciekach.
Gwn przyczyn pojawiania si zwizkw farmaceutycznych w rodowisku wodnym jest ich regularne wydalanie w postaci niezmienionej lub w formie
30
ich metabolitw przez ludzi i zwierzta. Duo lekw niespoytych przed terminem przydatnoci jest usuwanych z pominiciem procesu ich utylizacji (np.
w gospodarstwach domowych, orodkach weterynaryjnych, orodkach zdrowia,
szpitalach), trafiajc do toalet i zleww lub bezporednio na wysypiska komunalne jako odpady. Naley zaznaczy, e rocznie ponad 5 tysicy ton lekw jest
gromadzona na wysypiskach. W tabeli 2. zestawiono zawartoci rodkw farmaceutycznych oznaczonych w prbkach rodowiskowych.
Tabela 1. Przykady zwizkw farmaceutycznych oznaczanych w ciekach, na podstawie [3, 11,
41]
Table 1. Examples of pharmaceutical compounds determined in wastewater, based on [3, 11, 41]
Klasa farmaceutykw
Nazwa farmaceutyku
Niesteroidowe leki przeciwzapalne
naproksen, ibuprofen, diklofenak,

paracetamol, ketoprofen
Antybiotyki
erytromycyna, ciprofloksacyna, klarytromycyna
Hormony
estradiol, estron, etinyloestradiol
Beta-blokery
atenolol, metaprolol, propranolol
Leki psychotropowe
Diazepan
Leki przeciwdrgawkowe
primidon, karbamazepina
Leki cytostatyczne
5-FU, vicristin, etoposid, cis platyna
Jeeli s one prowadzone zgodnie z normami, czyli izolowane od wd podziemnych i gruntowych, to zwizki chemiczne nie przedostan si do nich. Jeeli
natomiast s to dzikie wysypiska, to dochodzi do zanieczyszczenia wd.
Przeprowadzone badania wykazuj, e farmaceutyki nale do grupy
zwizkw, ktre s wykrywane w ladowych ilociach (<0,1 g/l) w wodach na
caym wiecie [39]. W tabeli 3. przedstawiono stenia oraz stopie eliminacji wybranych farmaceutykw na kolejnych etapach oczyszczania ciekw
w oczyszczalni (na wejciu, w osadniku wstpnym i na wyjciu z oczyszczalni).
W oznaczeniach prowadzonych na Politechnice Lubelskiej wykorzystano
procedur badawcz opart na nastpujcych etapach:
1) izolacja analitw z wykorzystaniem krkw ekstrakcyjnych S-DVB (3M
Kanada),
2) ekstrakcja analitw z wykorzystaniem metanolu (klasy HPLC-MS),
3) oczyszczanie ekstraktw z wykorzystaniem kolumienek wypenionych silikaelem modyfikowanym grupami C-8 (JT Baker),
4) oznaczanie kocowe z wykorzystaniem systemu HPLC-MS/MS (Agilent).
Oznaczenia kocowe prowadzono w trybie monitoringu reakcji nastpczych MRM, a monitorowane pary jonw przyjto zgodnie z zaleceniami Analytical Forum for Water Contaminants (AFWC), w ktrego spotkaniach autorzy
bior czynny udzia.
31
Tabela 2. rodki farmaceutyczne oznaczone w prbkach rodowiskowych

Table 2. Pharmaceuticals determined in environmental samples
rodki
farmaceutyczne
Analit
ibuprofen
ketoprofen
Przeciwblowe
i przeciwzapalne
naproksen
diklofenak
paracetamol
kwas salicylowy
sulfametaksozol
Antybiotyki
klarytromycyna
trimetoprym
roksytromycyna
erytromycynaH2O
5-fluorouracyl
Cytostatyki
ifosfamid
cyklofosfamid
rodki
cieniujce
iopromid
iopamidol
rodki przeciwpadaczkowe
karbamazepina
rodki przeciwdrgawkowe
primidon
Rodzaj prbki
Stenie
Literatura
cieki surowe
wody powierzchniowe
cieki surowe
wody rzeczne
cieki surowe
cieki surowe
wody powierzchniowe
cieki surowe
cieki surowe
woda pitna
cieki surowe
woda pitna
wody powierzchniowe
woda pitna
wody powierzchniowe
wody powierzchniowe
cieki surowe
cieki surowe
cieki surowe
cieki surowe
cieki surowe
143 g/l
0,1-1,0 g/l
2,80 g/l
0,087 g/l
2,1 g/l
2,30 g/l
10 g/l
8,40 g/l
11,4 g/l
13 ng/l
2,0 g/l
5 ng/l
0,01-0,072 g/l
<0,21 g/l
0,007-0,2 g/l
0,026-0,06 g/l
2,00 g/l
1,464 +/-203 ng/l
1,416+/-401 ng/l
482+/-116 ng/l
161+/-0 ng/l
[29]
[7]
[12]
[38]
[29]
[12]
[27]
[12]
[29]
[40]
[12]
[40]
[35]
[35]
[22]
[17]
[12]
[21]
[21]
[21]
[21]
wody powierzchniowe
0,007-0,022 g/l
[17]
35-92 ng/l
[18]
4,7-14 ng/l
[18]
0,006-1,9 g/l
[20]
0,02-4,5 g/l
[20]
27,0 g/l
2,20 g/l
0,005 g/l
2,1 g/l
1,60 g/l
[12]
[12]
[23]
[29]
[12]
0,005 g/l
[23]
cieki surowe z oddziau

onkologicznego
komunalne cieki surowe
cieki surowe ze szpitala
onkologicznego
cieki surowe ze szpitala
onkologicznego
cieki surowe
cieki surowe
wody powierzchniowe
cieki surowe
cieki surowe
wody powierzchniowe
32
Tabela 3. Stenia oraz stopie eliminacji wybranych lekw na poszczeglnych etapach

oczyszczania ciekw
Table 3. Concentration and degree of elimination of selected drugs at various stages of wastewater
treatment
Stenie w ciekach [ng/l]
Analit
diklofenak
ketoprofen
sulfoxatyna
erytromycyna
Antybiotyki
naproksen
Przeciwblowe i przeciwzapalne
ibuprofen
rodki
farmaceutyczne
Stopie
usunicia
oczyszczonych
[%]
surowych
osadnik
wstpny
649
592
412
37
1664
1213
679
59
894
740
516
42
988
614
ND
2351
1743
ND
1457
1312
ND
316
227
87
72
643
522
94
85
437
314
62
86
414
382
56
86
716
483
82
89
662
541
74
89
29
18
16
45
563
462
237
58
226
173
53
77
51
73
ND
76
48
ND
26
34
ND
Miejsce
pobrania
prbki
Hajdw
Lublin
Gdask
Wschd
Szczecin
Pomorzany
Hajdw
Lublin
Gdask
Wschd
Szczecin
Pomorzany
Hajdw
Lublin
Gdask
Wschd
Szczecin
Pomorzany
Hajdw
Lublin
Gdask
Wschd
Szczecin
Pomorzany
Hajdw
Lublin
Gdask
Wschd
Szczecin
Pomorzany
Hajdw
Lublin
Gdask
Wschd
Szczecin
Pomorzany
33
Tabela 3. cd.
Table 3. contd.
Stenie w ciekach [ng/l]
estron
diazepam
atenolol
kofeina
Hormony
i metabolity
Psychotropowe
-bloker
rodek
stymulujcy
estradiol
Analit
Hormony
i metabolity
rodki
farmaceutyczne
surowych
osadnik
wstpny
oczyszczonych
Stopie
usunicia [%]
NA
NA
NA
914
416
227
75
1114
716
432
61
NA
NA
NA
567
287
249
56
732
747
236
68
96
73
ND
214
187
114
47
531
468
163
69
ND
ND
ND
97
53
53
45
116
85
62
47
970
764
94
90
1262
930
216
83
764
632
315
59
Miejsce
pobrania
prbki
Hajdw
Lublin
Gdask
Wschd
Szczecin
Pomorzany
Hajdw
Lublin
Gdask
Wschd
Szczecin
Pomorzany
Hajdw
Lublin
Gdask
Wschd
Szczecin
Pomorzany
Hajdw
Lublin
Gdask
Wschd
Szczecin
Pomorzany
Hajdw
Lublin
Gdask
Wschd
Szczecin
Pomorzany
ND nie oznaczono
NA nie analizowano
Konwencjonalne oczyszczalnie ciekw nie s przystosowane do cakowitej

eliminacji zwizkw farmaceutycznych oraz ich metabolitw wystpujcych
w ciekach w ladowych ilociach. Zwizki w oczyszczalniach ciekw mog:
ulec biodegradacji do dwutlenku wgla i wody,
ulec adsorpcji na osadach dennych (zwizki liofilowe i trudno rozkadalne),
w postaci niezmienionej lub hydrofilowych metabolitw trafi do rodowiska.
34
Biodegradacja w warunkach oczyszczania zachodzi z wykorzystaniem osadu czynnego oraz podczas procesu beztlenowej fermentacji osadu ciekowego.
Procent biodegradacji zwizkw zaley od czasu retencji ciekw oraz wieku
osadu czynnego [9].
Adsorpcja zwizkw farmaceutycznych i ich metabolitw na osadach dennych zaley od charakteru fizykochemicznego danego leku oraz od oddziaywa
elektrostatycznych wystpujcych na drodze lekczsteczka staa (osad denny).
Zwizki farmaceutyczne o waciwociach liofilowych (niepolarnych) s lepiej
adsorbowane na osadach ciekowych i mikroorganizmach ni zwizki hydrofilowe. Za sorpcj leku na osadzie ciekowym odpowiada rwnie jego charakter
fizykochemiczny.
Zwizki o charakterze kwasowym (np. ibuprofen, diklofenak, naproksen,
ketoprofen) praktycznie nie s adsorbowane na osadzie dennym i pozostaj
w fazie wodnej. Antybiotyki ze wzgldu na charakter zasadowy nale do grupy
lekw dobrze adsorbowanych na osadach ciekowych (np. tetracykliny, sulfonamidy) [31].
3. Metody usuwania zwizkw endokrynnie czynnych

z wd i ciekw
Zwizki farmaceutyczne (w postaci niezmienionej lub jako aktywne metabolity) w sposb cigy s wprowadzane do rodowiska wodnego. Tradycyjne
metody s nierzadko zawodne ze wzgldu na may stopie usuwania nowych,
bardziej zoonych zanieczyszcze. Dlatego naukowcy poszukuj coraz lepszych metod umoliwiajcych eliminacj szkodliwych substancji ze rodowiska
wodnego.
W ostatnich latach duo uwagi powicono procesom pogbionego utleniania (ang. Advanced Oxidation Processes, AOPs). Dua efektywno w usuwaniu zwizkw organicznych z wd i ciekw, obnienie specyficznej barwy i
uciliwego zapachu ciekw, niszczenie organizmw patogennych umoliwio
konkurowanie im z konwencjonalnymi metodami, takimi jak: neutralizacja, strcenie i koagulacja chemiczna, adsorpcja, desorpcja, flokulacja czy odwrcona
osmoza [6]. Metody te stay si alternatyw dla konwencjonalnych metod, ktre
w wikszoci nie eliminuj zanieczyszcze tylko przenosz je z jednej fazy do
drugiej.
W ostatnich latach badano proces ozonowania oraz zaawansowany proces
utleniania jako ekonomicznie korzystny sposb poprawy jakoci wd powierzchniowych oraz ciekw komunalnych. Badania na ten temat byy prowadzone m.in. w Niemczech, Szwajcarii, Szwecji, Turcji, Hiszpanii oraz w Stanach
Zjednoczonych. W tabeli 4. przedstawiono wybrane przykady zastosowania
procesu zaawansowanego utleniania (AOPs) do usuwania m.im. farmaceutykw
z prbek wodnych.
35
Tabela 4. Przykady zastosowania AOPs do degradacji farmaceutykw w prbkach wodnych

Table 4. Examples of application AOPs to the degradation of pharmaceuticals in water samples
Rodzaj prbki
Warunki
prowadzonego
procesu
Miejsce
pobrania
prbek
Literatura
Kwas klofibrowy,
ibuprofen,
diklofenak
woda destylowana,
woda rzeczna
O3/H2O2
1/0,4 mg/L
3,7/1,4 mg/L
5,0/1,8 mg/L
(O3/H2O2), stosunek
molowy 2:1
Niemcy
[42]
Bezafibrat, kwas
klofibrowy,
karbamazepina,
diklofenak, prymidon
woda
wodocigowa
O3 = 0,5-3 mg/L
pH = 7,8
Niemcy
[34]
Framaceutyki
cieki z miejskiej
oczyszczalni
Niemcy
[33]
Antybiotyk
(penicylina)
cieki
Turcja
[2]
Antybiotyk
(penicylina)
cieki
syntetyczne
Turcja
[1]
Benzafibrat
woda
destylowana
O3 = 5,10,15 mg/L
O3/H2O2
10/10 mg/L
pH = 7,2
O3 = 2,5 g/L(h)
pH = 2,5-12,0
H2O2 = 2-40 mM
pH = 10,5
O3 = 1,8 g/L(h)
pH = 7,12
H2O2 = 10 mM
O3 = 1mol/L
pH = 6-8
Hiszpania
[10]
cieki miejskie,
cieki domowe
O3 pH = 8
H2O2 = 0,15 mL
Hiszpania
[28]
Szwajcaria
[19]
Hiszpania
[25]
Szwecja
[16]
Anality
33 zwizki
organiczne
(farmaceutyki,
metabolity)
Farmaceutyki,
metabolity,
detergenty
przemysowe
cieki szpitalne
Ibuprofen, kwas
klofibrowy
cieki
syntetyczne
Farmaceutyki
cieki komunalne
O3 = 4,2;5,8;7 mg/L
H2O2 2,5 mg/L
(H2O2:O3), stosunek
molowy 1:2
pH = 9
(O3/H2O2), stosunek
molowy 3:1
C0 = 1 mg/L
pH = 6,8
O3 = 1,4-10,7 mg/L
H2O2/O3
O3 = 10 mg/L
Mechanizm dziaania procesu pogbionego utleniania polega na generowaniu reaktywnych rodnikw OH, ktre utleniaj praktycznie kady zwizek
organiczny. W konsekwencji dochodzi do cakowitej mineralizacji zanieczysz-
36
cze, tzn. do utlenienia ich do dwutlenku wgla, wody i zwizkw nieorganicznych [6].
Rodniki hydroksylowe OH charakteryzuj si wysokim potencjaem oksydoredukcyjnym (2,8 V) oraz bardzo szybkim wchodzeniem w reakcje ze zwizkami organicznymi (stae szybkoci reakcji drugiego rzdu przyjmuj warto
1071010 dm3 mol-1 s-1) [30]. Wykazuj take silniejsze oddziaywanie utleniajce
w rodowisku kwasowym oraz wraliwo na obecno w rodowisku wodnym
akceptorw rodnikw, tzw. zmiataczy (scavagers), ktrymi s przede wszystkim
wglany, wodorowglany, a take wystpujce w wodzie substancje humusowe
[4, 8, 36].
HO + HCO3- = H2O +CO3-
(1)
HO + CO3- = HO- + CO3-
(2)
W wyniku reakcji powstaj rodniki wglanowe, ktre s rwnie utleniaczami, ale o niszym potencjale oksydoredukcyjnym od rodnikw hydroksylowych oraz o bardziej selektywnym dziaaniu.
Do wygenerowania silnie reaktywnych rodnikw OH stosuje si nadtlenek
wodoru, ozon, promieniowanie UV, dodatki katalizatorw (MnO2, Fe2+, TiO2)
oraz czsto ich kombinacje [5]. Podzia procesw zaawansowanego utleniania
przedstawiono na rys. 2. W kadej z tych metod w wyniku reakcji, np. inicjacji,
propagacji i terminacji, powstaj rodniki hydroksylowe OH w towarzystwie
innych, lecz o mniejszym potencjale utleniajcym [37].
W obecnoci substancji organicznej rodniki hydroksylowe wchodz z substancjami w reakcje, tworzc rodniki organiczne (R, ROO), ktre bdc substancjami przejciowymi procesu utleniania inicjuj dalsze reakcje acuchowe
utleniania i degradacji, prowadzc w kocowym etapie do powstania CO2, H2O
i zwizkw nieorganicznych.
Mechanizm reakcji acuchowych z udziaem rodnikw hydroksylowych
jest nastpujcy:
reakcja zwizana z oderwaniem atomu wodoru
HO+ RH = R +H2O
(3)
reakcja zwizana z przyczeniem czsteczki tlenu
R +O2 = ROO
(4)
reakcja zwizana z przejciem elektronu
HO +RH =RH+ + HO-
(5)
37
Rys. 2. Podzia procesw zaawansowanego utleniania (AOPs) [26]

Fig. 2. Partition of advanced oxidation processes (AOPs) [26]
W procesie pogbionego utleniania zmierza si do wytworzenia silnie reaktywnych wolnych rodnikw [5]. W tabeli 5. przedstawiono potencjay utleniajce wybranych czstek utleniajcych w rodowisku wodnym.
Tabela 5. Potencjay utleniajce wybranych czstek utleniajcych
Table 5. Oxidation potentials of selected oxidizers
Rodzaj utleniacza
Reakcja redox
Potencja standardowy [V]
Fluor
Rodnik hydroksylowy
Tlen atomowy
Ozon
Nadtlenek wodoru
Rodnik wodoronatlenowy
Tlenek chloru (IV)
Chlor
Tlen
F2 +
OH + H+ + e- H2O
O + 2H+ H2O
O3 + 2H+ O2 + H2O
H2O 2 + 2H+ +2e- 2H2O2
HO2 + H+ + e- H2O2
ClO2 + e- ClO2
Cl2 + 2e- 2ClO2 + 4H+ + 4e- 2H2O
2,87
2,81
2,42
2,07
1,77
1,44-1,70
1,07-1,57
1,36
1,26
2e-
2F-
38
W zaawansowanych procesach utleniania stosuje si ukady zawierajce np.

dwa (O3/UV, O3/H2O2, H2O2/UV) lub trzy (O3/H2OH/UV) skadniki. Zbadano,
e dziaajc wiksz liczb czynnikw jednoczenie, otrzymuje si lepsze rezultaty m.in. w usuwaniu zanieczyszcze w wodach i ciekach oraz redukcji stopnia
ich toksycznoci. Mamy tu do czynienia z procesem tzw. synergizmu.
4. Podsumowanie
Rozwj cywilizacji oraz wzrost konsumpcji lekw doprowadziy do pogbiania si problemu obecnoci zwizkw farmaceutycznych w rodowisku wodnym. Gwnie s to leki przeciwblowe oraz przeciwzapalne ze wzgldu na ich
atw dostpno (wydawane bez recepty), m.in. ibuprofen, ketoprofen, naproksen, diklofenak. Konwencjonalne oczyszczalnie ciekw nie s w peni przystosowane do ich cakowitej eliminacji, dlatego w wodach ciekowych, powierzchniowych, a nawet wodzie pitnej s oznaczane pozostaoci lekw i ich aktywnych metabolitw (w ilociach ng/l lub g/l). Na podstawie wynikw bada zawartoci pozostaoci farmaceutycznych przeprowadzonych w trzech rnych
rejonach Polski mona stwierdzi, e stenie diklofenaku w kocowym etapie
oczyszczania ciekw znajduje si poniej granicy oznaczalnoci. Dobre wyniki
(86%) uzyskano rwnie dla ketoprofenu i naproksenu. Stopie usunicia pozostaych zwizkw farmaceutycznych oznaczonych w ciekach surowych jest
okrelany poniej 70%.
Porwnujc stopie usunicia danego zwizku w trzech oczyszczalniach,
naley zwrci uwag, e najniszy stopie eliminacji pozostaoci farmaceutycznych wie si z najniszym steniem zwizku w ciekach surowych. Trzy
oczyszczalnie ciekw, w ktrych zostay pobrane prbki, maj podobny mechanizm dziaania.
Na podstawie danych zebranych w tabeli naley stwierdzi, e stenie pozostaoci farmaceutycznych w ciekach surowych z oczyszczalni Hajdw Lublin jest nisze od dwch pozostaych. Moe to wiadczy o mniejszej konsumpcji lekw przez mieszkacw Lublina i okolic w porwnaniu z mieszkacami wojewdztw zachodniopomorskiego i pomorskiego.
Poniewa udzia tradycyjnych oczyszczalni ciekw w usuwaniu lekw
z fazy wodnej nie jest wystarczajcy, naukowcy szukaj nowych, efektywnych
metod. Zaawansowane techniki utleniania oparte na generowaniu reaktywnych
rodnikw umoliwiaj utlenienie niemal kadego zwizku organicznego oraz
jego eliminacj ze rodowiska wodnego. Dlatego stay si one alternatyw dla
konwencjonalnych oczyszczalni.
Literatura
[1] Arslan Alaton I., Caglayan A.E.: Toxicity and biodegradability assessment of raw
and ozonated procaine penicillin G formulation effluent. Ecotoxicology and Environmental Safety, no. 1, 2006, pp. 131-140.
39
[2] Arslan Alaton I., Dogruel S., Baykal E., Gerone G.: Combined chemical and biological oxidation of penicillin formulation effluent. Journal of Environmental Management, no. 2, 2004, pp. 155-163.
[3] Barcel D.: Emerging pollutants in water analysis. Trends in Analytical Chemistry,
no. 22, 2003.
[4] Behar D., Czapski G., Duchowny I.: Carbonate radical in flash photolysis and pulse
radiolysis of aqueous carbonate solutions. Journal of Physical Chemistry, no. 74,
1970, pp. 2206-2210.
[5] Bi A.K.: Zastosowanie procesw pogbionego utleniania do uzdatniania wody
pitnej i oczyszczania ciekw w Polsce. Ochrona rodowiska, nr 1, 1999, s. 7-25.
[6] Bi A.K., Zieliski J.: Chemiczna degradacja zanieczyszcze w ciekach przemysowych. Ochrona rodowiska, nr 2, 2000, s. 383-405.
[7] Buser H.R., Poiger T., Mller M.D.: Occurrence and fate if the pharmaceutical
drug diclofenac in surface waters: rapid photodegradation in a lake. Environmental
Science and Technology, no. 32, 1998, pp. 3449-3456.
[8] Buxton G.V., Greenstock C.L., Helman W.P., Ross A.B.: Critical review of rate
constans for re action of hydrated dectrons, hydrogen atoms and hydroxyl radicals
in aqueous solution. Journal of Physical Chemistry, no. 17, 1988, pp. 513-586.
[9] Czech B.: Usuwanie farmaceutykw z wd i ciekw z wykorzystaniem metod adsorpcyjnych i fotokatalitycznych. Adsorbenty i Katalizatory Wybrane Technologie a rodowisko, nr 2, 2012, s. 453-466.
[10] Dantas R.F., Canterino M., Marotta R., Sans C., Esplugas S., Andreozzi R.: Bezafibrate removal by means of ozonation: Primary intermediates, kinetics, and toxicity
assessment. Water Research, no. 41, 2007, pp. 2525-2532.
[11] Esplugas S., Bila D.M., Krause L.G.T., Dezotti M.: Ozonation and advanced oxidation technologies to remove endocrine disrupting chemicals (EDCs) and pharmaceuticals and personal care products (PPCPs) in water effluents. Journal of Hazardous Materials, no. 149, 2007, pp. 631-642.
[12] Felis E., Miksch K., Surmacz-Grska J., Ternes T.: Presence of pharmaceutics in
wastewater from waste water treatment plant Zabrze-rdmiecie in Poland.
Archiwum Ochrony rodowiska, nr 3, 2005, s. 49-58.
[13] Gros M., Petrovi M., Barcel D.: Development of multi-residue analytical methodology based on liquid chromatography-tandem mass spectrometry (LC-MS/MS)
for screening and trace level determination of pharmaceuticals in surface and
wastewaters. Talanta, no. 70, 2006, pp. 678-690.
[14] He C., Long Y., Pan J., Li K., Liu F.: Application of molecularly imprinted polymers to solid-phase extraction of analytes from real samples. Journal Biochemical
of Biophysical Methods, no. 70, 2007, pp. 133-150.
[15] Hennion M.C.: Solid-phase extraction: Method development, sorbents and coupling
with liquid chromatography. Journal Chromatography A, no. 856, 1999, pp. 3-54.
[16] Hey G., Vega S.R., Fick J., Tysklind M., Ledin A., Cour Jansen J., Andersen H.R.:
Removal of pharmaceuticals in WWTP effluents by ozone and hydrogen peroxide.
Water S A, no. 1, 2014, pp. 165-173.
[17] Kasprzyk-Hordern B., Dinsdale R.M., Guwy A.J.: Multi-residue method of the determination of basic/neutral pharmaceuticals and illicit drugs in surface water by
solid-phase extraction and ultra performance liquid chromatography-positive
40
[18]
[19]
[20]
[21]
[22]
[23]
[24]
[25]
[26]
[27]
[28]
[29]
[30]
[31]

electrospray ionisation tandem mass spectrometry. Journal of Chromatography A,
no. 1161, 2007, pp. 132-145.
Kosjek T., Perko S., igon D., Heath E.: Fluorouracil in the environment: Analysis,
occurrence, degradation and transformation. Journal of Chromatography A, no.
1290, 2013, pp. 62-72.
Kovalova L., Siegrist H., Gunter U., Eugster J., Hagenbuch M., Wittmer A., Moser
R., McArdell Ch.S.: Elimination of micropollutants during post-treatment of hospital wastewater with powdered activated carbon, ozone, and UV. Environmental
Science and Technology, no. 47, 2013, pp. 7899-7908.
Kmmerer K.: Laboratory scale degradation of pharmaceuticals and emission control (Abbau von Arzneimitteln in Testsystemen und Mglichkeiten zur Emissionsreduktion), [in:] Chemische Stressfaktoren in aquatischen Systemen. Weigert B.,
Steinberg Ch., Brggemann R. (eds.). Schriftenreihe Wasserforschung 6, Wasserforschung e.V., Berlin 2000, pp. 165-177.
Luczkiewicz A., Felis E., Ziembinska A., Gnida A., Kotlarska E., OlanczukNeyman K., Surmacz-Grska J.: Resistance of Escherichia coli and Enterococcus
spp. to selected antimicrobial agents present in municipal wastewater. Journal of
Water and Health, no. 11(4), 2013, pp. 600-612.
Marchese S., Perret D., Gentili A., Curini R., Pastori F.: Determination of nonsteroidal anti-inflammatory drugs in surface water and wastewater by liquid chromatography-tandem mass spectrometry. Chromatographi, no. 58, 2003, pp. 263269.
Meisenheimer M., Ternes T.A.: Method for the analysis the antiepileptics carbamazepine and primidone in water using GC/MS after derivatization. Vom Wasser,
no. 94, 2000, pp. 203-212.
Newsweek 18.11.2001.
Quero-Pastor M., Valenzuela A., Quiroga J.M., Acevedo A.: Degradation of drugs
in water with advanced oxidation processes and ozone. Journal of Environmental
Management, no. 137, 2014, pp. 197-203.
Ozonek J.: Zastosowanie zjawiska kawitacji hydrodynamicznej w inynierii rodowiska. Lublin 2010.
llers S., Singer H.P., Fssler P., Mller S.R.: Simultaneous quantification of neutral and acidic pharmaceutical and pesticides at the low-ng/l level insurface and
wastewater. Journal of Chromatography A, no. 911, 2001, pp. 225-234.
Rosal R., Rodriguez A., Perdign-Meln J.A., Petre A., Garcia-Calvo E.: Oxidation
of dissolved organic matter in the effluent of a sewage treatment plant using ozone
combined with hydrogen peroxide (O3/H2O2). Chemical Engineeing Journal, no.
1-3, 2009, pp. 311-318.
Santos J.L., Aparicio I., Alonso E., Callejn M.: Simultaneous determination of
pharmaceutically active compounds in wastewater samples by solid phase extraction and high-performance liquid chromatography with diode array and fluorescence detectors. Analytica Chimica Acta, no. 550, 2005, pp. 116-122.
Sosnowska K., Styszko-Grochowiak K., Goa J.: Leki w rodowisku-rda,
przemiany, zagroenia. Konferencja Modych Uczonych, 2009.
Szymonik A., Lach J.: Zagroenie rodowiska wodnego obecnoci rodkw farmaceutycznych. Inynieria i Ochrona rodowiska, no. 3, 2012, pp. 249-263.
41
[32] Ternes T.: Occurrence of drugs in German sewage treatment plants and rivers. Water Research, vol. 32, 1998, pp. 3245-3260.
[33] Ternes T., Strber J., Hermann N., McDowell D., Ried A., Kampmann M., Teiser
B.: Ozonation: A tool for removal of pharmaceuticals, contrast media and musk
fragrances from wastewater? Water Research, vol. 8, 2003, pp. 1976-1982.
[34] Ternes T., Meisenheimer M., McDowell D., Sacher F., Brauch H-J., Haist-Gulde
B., Preuss G., Wilme U., Zulei-Seibert N.: Removal of pharmaceuticals during
drinking water treatment. Environmental Science and Technology, no. 36, 2002,
pp. 3855-3863.
[35] Togola A., Budzinski H.: Multi-residue analysis of pharmaceutical compounds in
aqueous samples. Journal Chromatography A, no. 1177, 2008, pp. 150-158.
[36] Tomiyasu H., Fukutomi H., Gordon G.: Kinetics and mechanism of ozone decomposition in basic aqueous solution. Inorganic Chemistry, no. 24, 1985, pp. 29622966.
[37] Wsowski J., Piotrowska A.: Rozkad organicznych zanieczyszcze wody w procesach pogbionego utleniania. Ochrona rodowiska, nr 2, 2002, s. 27-32.
[38] Winkler M., Lawrence J.R., Neu T.R.: Selective degradation of ibuprofen and clofibric acid in two model river biofilm systems. Water Research, vol. 35, 2001,
pp. 3197-3205.
[39] Yoon Y., Ryu J., Oh J., Choi B., Snyder S.A.: Occurrence of endocrine disrupting
compounds, pharmaceuticals, and personal care products in the Han River. Science
of the Total Environment, no. 408, 2010, pp. 636-643.
[40] Zgoa-Grzekowiak A.: Application of DLLME to isolation and concentration of
non-steroidal anti-inflammatory drugs in environmental water samples. Chromatographia, no. 72, 2010, pp. 671-678.
[41] Zwiener C., Frimmel F.H.: LC-MS analysis in the aquatic environment and in water treatment critical review. Part II: Applications for emerging contaminants and
related pollutants, microorganisms and humic acids. Analytical and Bioanalytical
Chemistry, no. 378, 2004, pp. 862-874.
[42] Zwiener C., Frimmel F.H.: Oxidative treatment of pharmaceuticals in water. Water
Research, vol. 6, 2000, pp. 1881-1885.
ENDOCRINE DISRUPTING COMPOUNDS (EDCs) IN THE AQUATIC

ENVIRONMENT AND METHODS OF THEIR REMOVAL
Summary
The paper discusses problem of pharmaceuticals in water environment and methods of their removal. The presence of pharmaceuticals in water environment is considered a global problem.
Multiple research taken by research centers around the world, also in Poland prove the problem.
The major source of pharmaceuticals in environment are hospitals, industrial plants, household
wastewater and pharmaceutical contaminants from agriculture not completely eliminated during
treatment processes. Some of these pharmaceuticals in unmodified form or active metabolites are
introduced to the environment which causes contamination of surface and underground waters.
Although the problem of the pharmaceuticals presence in the environment is widely studied, their
overall influence on living organisms is not known. Constant introducing antibiotics to the environment by people and animals leads to isolation of the resistant bacterium strains, what in the
consequence causes drug resistance. Eliminating the abovementioned contamination requires
42
modern wastewater treatment methods. Advanced oxidation processes (AOPs) efficiently reduce
the concentration of pharmaceuticals in water and sewage samples. The paper presents results of
research on concentrations and level of elimination of pharmaceuticals basing of analysis of samples taken on three stages of waste water treatment plants (on the entry, in preliminary settling tank
and on the exit) in sewage-treatment: Hajdw Lublin, Gdask Wschd and Szczecin Pomorzany.
Results show that the pharmaceutic that is removed the most in all plants is diclofenac. Its concentration in raw sewages is the highest however it is below the limit of determination in processed
water.
Keywords: endocrine disrupting compounds (EDCs), advanced oxidation processes (AOPs),
5-FU (5-fluorouracil), pharmaceutical compounds

DOI: 10.7862/rb.2015.3

Jacek DAWIDOWICZ1
OCENA REDNIC PRZEWODW

WODOCIGOWYCH ZA POMOC SIECI
NEURONOWYCH KOHONENA
Projektowanie systemu dystrybucji wody nieodcznie wie si z wykonaniem
oblicze, ktrych celem jest m.in. wyznaczenie natenia przepyww przez poszczeglne przewody oraz dobr rednic z zachowaniem odpowiednich prdkoci
przepywu. W obliczeniach systemw dystrybucji wody od wielu lat stosuje si
technik komputerow. Zwikszajca si moc obliczeniowa komputerw samoistnie nie rozwie zoonych problemw. Dopiero zastosowanie zaawansowanych
metod obliczeniowych pozwoli usprawni proces obliczeniowy i poprawi jako
rozwiza. Obecnie dy si do stworzenia programw obliczeniowych, ktre bdzie charakteryzowa pewien stopie kreatywnoci, co powinno uatwi uytkownikom podejmowanie decyzji na rnych etapach realizacji zadania i poprawi
jako rozwiza. Wydaje si, e klasyczne algorytmy o sformalizowanym przebiegu mona uzupeni znacznie bardziej zaawansowanymi technikami obliczeniowymi, w tym modelowaniem za pomoc sztucznych sieci neuronowych. W niniejszej pracy rozpatrzono moliwo zastosowania sztucznych sieci neuronowych
Kohonena do oceny rednic przewodw wodocigowych. Opisano metodyk budowy zbioru danych do uczenia sieci neuronowych, metodyk procesu uczenia
sieci oraz zestawiono przeanalizowane warianty sieci Kohonena. Omwiono
dobr danych wejciowych oraz struktury sieci Kohonena. Uzyskane wyniki pozwalaj wnioskowa, e te sieci neuronowe mogyby by uzupenieniem tradycyjnych metod obliczeniowych. Zalet tego rozwizania jest mapa topologiczna, ktra
w sposb graficzny pokazuje pooenie danej rednicy wzgldem innych rednic
w zalenoci od parametrw opisujcych odcinek obliczeniowy. Dodatkowy modu programu komputerowego wykorzystujcy sie neuronow pozwoli zaakceptowa przyjt do oblicze lub dokona korekty rednicy przewodu wodocigowego.
Sowa kluczowe: system dystrybucji wody, obliczenia hydrauliczne, sztuczna inteligencja, sieci neuronowe Kohonena, weryfikacja wynikw oblicze
Jacek Dawidowicz, Politechnika Biaostocka, 15-351 Biaystok, ul. Wiejska 45A, tel. 85
7469649, j.dawidowicz@pb.edu.pl
44
J. Dawidowicz
1. Wprowadzenie
System zaopatrzenia w wod jest zbudowany z wielu wsppracujcych ze
sob elementw. Najwaniejszym z nich ze wzgldu na koszty inwestycyjne
i eksploatacyjne jest bez wtpienia system dystrybucji wody, ktrego prawidowe zaprojektowanie jest niezwykle istotne, gdy ma wpyw na funkcjonowanie
caego ukadu przez wiele lat. Projektowanie systemu dystrybucji wody nieodcznie wie si z wykonaniem oblicze, ktrych celem jest m.in. wyznaczenie
natenia przepyww przez poszczeglne przewody oraz dobr rednic z zachowaniem odpowiednich prdkoci przepywu.
W obliczeniach systemw dystrybucji wody od wielu lat stosuje si technik komputerow. Pierwsze programy komputerowe pojawiy si w II poowie
XX wieku [1, 7, 10, 18]. Od tamtego czasu nastpi widoczny postp w moliwociach technicznych i udogodnieniach, jakie posiadaj najnowsze programy
do oblicze systemw dystrybucji wody [11, 20, 21, 23], ktre coraz czciej
korzystaj z moliwoci GIS [16, 26, 32] oraz CAD [34]. Nie zmienia to jednak
faktu, e poprawne wykonanie oblicze wymaga dobrej znajomoci zagadnie
teoretycznych, bdcych podstaw algorytmw stosowanych w programach obliczeniowych, wnikliwej oceny uzyskanych wynikw oraz poprawnoci zastosowanych rozwiza. Nie ma i zapewne nigdy nie bdzie programw, ktre wyrczayby projektanta z tych zada. Obecnie dy si do stworzenia programw
obliczeniowych, ktre bdzie charakteryzowa pewien stopie kreatywnoci, co
powinno uatwi uytkownikom podejmowanie decyzji na rnych etapach realizacji zadania i poprawi jako rozwiza.
Zwikszajca si moc obliczeniowa komputerw samoistnie nie rozwie
zoonych problemw. W tym celu naley wprowadzi odpowiednie metody
obliczeniowe, ktre pozwol uzyska waciwe efekty. Wydaje si, e klasyczne
algorytmy o sformalizowanym przebiegu mona obecnie uzupeni znacznie
bardziej zaawansowanymi technikami obliczeniowymi. W ostatnich latach ma
si do czynienia z burzliwym rozwojem metod obliczeniowych, ktre mona
nazwa metodami inteligencji obliczeniowej (ang. computational intelligence,
CI) [14, 24]. Termin ten obejmuje takie metody, jak sztuczne sieci neuronowe,
algorytmy ewolucyjne, systemy rozmyte, systemy ekspertowe. Metody te znajduj rwnie coraz czstsze zastosowanie w zagadnieniach zwizanych z zaopatrzeniem w wod, umoliwiajc usprawnienie lub wprowadzenie oblicze i analiz numerycznych do wielu nowych problemw.
2. Zastosowanie sieci neuronowych w symulacji i obliczeniach

hydraulicznych systemw dystrybucji wody
Sztuczne sieci neuronowe coraz czciej znajduj zastosowanie w symulacji i obliczeniach hydraulicznych systemw dystrybucji wody. W literaturze
mona znale propozycje wykorzystania sztucznych sieci neuronowych do
Ocena rednic przewodw wodocigowych...
45
wspomagania tarowania modeli symulacyjnych. Tarowanie modelu jest zoonym procesem dopasowywania danych wejciowych i jego parametrw, a do
poprawnego odwzorowania warunkw dziaania systemu wodocigowego.
W pracy [17] opisano algorytm genetyczny wsppracujcy ze sztuczn sieci
neuronow, majcy na celu usprawnienie procesu tarowania modelu systemu
dystrybucji wody. Natomiast w publikacji [25] opisano proces tarowania modelu
oparty na metodzie prb i bdw w doborze parametrw, uzupeniony o techniki optymalizacyjne i sztucznej inteligencji, w tym sztuczne sieci neuronowe.
Podczas symulacji hydraulicznych systemw dystrybucji wody s obliczane
straty cinienia w poszczeglnych przewodach wodocigowych, m.in. za pomoc wzoru Darcyego-Weisbacha. Wymaga on obliczenia, najczciej metod
iteracyjn, wspczynnika oporw liniowych. W pracy [27] zaprezentowano nieiteracyjn metod obliczania tego wspczynnika za pomoc sztucznej sieci neuronowej, ktra pozwala skrci czas oblicze. Inne podejcie zakadajce zastosowanie sztucznych sieci neuronowych zamieszczono w pracy [4].
Moduy obliczeniowe oparte na sztucznych sieciach neuronowych wprowadzono rwnie do metod symulacyjnych wykorzystywanych w sterowaniu sieciami wodocigowymi w czasie rzeczywistym. Zadaniem oblicze neuronowych
jest w tym przypadku uproszczenie modelu obliczeniowego i przyspieszenie
oblicze [3, 31, 35, 36]. W pracy [2] jako cel oblicze symulacyjnych przyjto
optymalizacj cinienia w poszczeglnych wzach sieci z uwzgldnieniem prognozowanego zapotrzebowania na wod. Modyfikacja cinienia jest realizowana
przez odpowiednie ustawienie zaworw regulacyjnych na sieci. Biorc pod
uwag wszystkie parametry ustawienia zaworw oraz prawa zachowania masy
i energii uzyskuje si bardzo zoone ukady rwna nieliniowych modelujcych
sieci wodocigowe, ktrych rozwizanie wymaga znacznej mocy obliczeniowej
komputerw i czasu. Do optymalizacji nastawy zaworw regulacyjnych opracowano sztuczn sie neuronow. Zagadnienie sterowania sieci przy rnym
ustawieniu zaworw regulacyjnych z zastosowaniem sieci neuronowych omwiono rwnie w pracach [8, 9, 33].
W pracach [5, 6] poruszono zagadnienie weryfikacji rednic przewodw
wodocigowych za pomoc sztucznych sieci neuronowych typu perceptron wielowarstwowy. Przeprowadzono dowiadczenia majce na celu okrelenie struktury sieci neuronowej, ustalenie wymaganych zmiennych wejciowych oraz ich
wpywu na wynik kocowy. W niniejszej pracy do tego zadania zastosowano
sieci neuronowe Kohonena.
3. Sieci Kohonena
3.1. Struktura sieci Kohonena
W latach 50. XX w. po raz pierwszy przedstawiono ide systemu samoorganizujcego si, tzn. takiego, ktry zmienia swoj struktur na podstawie in-
46
J. Dawidowicz
formacji docierajcej do niego z otoczenia [28]. Pojcie samoorganizacji na

grunt sztucznych sieci neuronowych przenis Kohonen, ktry zaproponowa
sie, nazywajc j samoorganizujcym odwzorowaniem (ang. SOM-SelfOrganizing Map) lub samoorganizujcym odwzorowaniem cech (ang. SOFMSelf-Organizing Feature Map). Obecnie jest to (z rnymi modyfikacjami) najbardziej rozpowszechniony typ sieci samoorganizujcej, nazywanej od swojego
wynalazcy sieci Kohonena [12, 13].
Sieci Kohonena s uywane do klasyfikacji bezwzorcowej, czyli s dostpne
wycznie dane wejciowe. Na etapie uczenia sieci nie s znane docelowe wartoci wyjciowe przykadw uczcych. Sieci Kohonena maj na celu wyonienie
z pewnej populacji, opisanej wielowymiarowym wektorem danych X = [x1,
x2,, xi, , xN]T, moliwie jednorodnych grup (skupie) pod wzgldem rozwaanych cech. Sieci tego typu skadaj si z dwch warstw: wejciowej
i wyjciowej. Na rysunku 1. pokazano sie dwuwymiarow, natomiast na rys. 2.
sie jednowymiarow. Neurony warstwy wejciowej (i = 1,, N) su wycznie do wprowadzania danych do sieci, nie wykonujc przy tym adnego przetwarzania. W warstwie wyjciowej sieci znajduj si neurony radialne, std jest
ona nazywana warstw radialn. Poszczeglne neurony radialne s poczone
ze wszystkimi wejciami, a do kadego poczenia jest przypisana waga. Zbir
wszystkich wag pocze dla kadego neuronu radialnego tworzy wektor wag W
= [w1, w2,, wi, , wN]T, tzw. wektor wzorcowy (ang. prototype vector, codebook vector). Liczba neuronw w warstwie wyjciowej jest okrelana przez projektanta sieci. Neurony w warstwie wyjciowej nie s ze sob poczone, nie
przesyaj midzy sob informacji, lecz s zwizane relacj ssiedztwa majc
wpyw na sposb uczenia neuronw.
Rys. 1. Schemat przykadowej dwuwymiarowej

sieci Kohonena dla N = 2
Fig. 1. Diagram of an exemplary two-dimensional
Kohonen network for N = 2
47
Rys. 2. Schemat przykadowej jednowymiarowej sieci Kohonena dla N = 2

Fig. 2. Diagram of an exemplary one-dimensional Kohonen
network for N = 2
3.2. Model neuronu radialnego

W warstwie wyjciowej sieci Kohonena znajduj si neurony radialne (rys.
3.). Neuron tego typu realizuje funkcj zmieniajc si radialnie wok ustalonego centrum C w wielowymiarowej przestrzeni RN, gdzie N odpowiada liczbie skadowych wektora wejciowego X. Funkcja radialna przyjmuje wartoci
niezerowe tylko w otoczeniu centrum, w odlegoci opisanej przez warto
progow neuronu b. Warto progowa neuronu b reprezentuje promie, czyli
zadane maksymalne odchylenie, powyej ktrego odlego jest uwaana za tak
du, e sygna wyjciowy przyjmuje wartoci bliskie zeru. W zwizku z tym
neuron radialny reprezentuje hipersfer (hiperkul) dokonujc podziau koowego przestrzeni RN wok punktu C. Funkcje takie oznacza si oglnie wzorem
[13, 19]:
XC
(1)
Wsprzdne centrum C neuronu radialnego przestrzeni RN s przechowywane w jego wektorze wag W:

C W w1, w 2 ,..., wi ,..., w N
(2)
Natomiast wektor X oznacza kolejne dane wejciowe do neuronu:
X x1 , x 2 ,..., x i ,..., x N
(3)
Zakadajc, e wektory X i C opisuj dwa punkty lece w wielowymiarowej przestrzeni RN, neuron radialny w pierwszej kolejnoci oblicza odlego r
pomidzy wektorami X i C wedug przyjtej miary. Do obliczania odlegoci
uywa si najczciej miary euklidesowej:
48
J. Dawidowicz
r XC
xi wi
(4)
i 1
Punkt C jest ustalony, natomiast punkt X jest zmienny, gdy oznacza kolejne wektory wejciowe. Warto wyjciowa y neuronu radialnego jest wyznaczana na podstawie odlegoci r za pomoc jednej z tzw. funkcji radialnych. Jedn
z nich jest funkcja Gaussa w ksztacie dzwonu, ktrej ksztat reguluje parametr
nazywany szerokoci (parametrem gadkoci lub spaszczenia):
r2
r exp
2 2
(5)
Rys. 3. Schemat neuronu radialnego

Fig. 3. Radial neuron diagram
3.3. Uczenie sieci Kohonena

Sieci Kohonena s uczone za pomoc algorytmu pracujcego w trybie bez
nadzoru (uczenie samoorganizujce, uczenie bez nauczyciela) (ang. unsupervised learning), w ktrym nie s wykorzystywane wartoci wyjciowe d danych
uczcych. W przypadku sieci Kohonena ma si do czynienia z tak zwanym
uczeniem konkurencyjnym (ang. competitive learning). Uczenie sieci odbywa
si poprzez wielokrotne pokazywanie przykadw danych uczcych w postaci
wektora X i modyfikacje wag neuronw wyjciowych W. W sieci s prezentowane kolejne dane wejciowe, bez informacji, jaki sygna wyjciowy ma wygenerowa sie dla okrelonego wektora uczcego. Przyjmuje si, e sygna wejciowy naley do jednej spord kilku klas, lecz poszukiwane klasy nie s znane, a sie samodzielnie dy do ich wykrycia. Podobne sygnay wejciowe powinny by rozpoznawane jako nalece do tej samej klasy. W ten sposb sie
Kohonena prbuje ustali struktur danych i wystpujce w nich skupienia
przykadw uczcych [13, 19].
Podczas uczenia sieci Kohonena wszystkie neurony warstwy wyjciowej
w t-tym kroku uczenia otrzymuj ten sam sygna wejciowy, opisany wektorem X(t). Po kadej t-tej prezentacji s obliczane odlegoci wedug przyjtej
49
miary pomidzy biecym wektorem X(t) i centrami C = Wm(t) wszystkich neuronw radialnych warstwy wyjciowej. Nastpnie zostaje wybrany neuron w
warstwie wyjciowej, ktrego centrum C jest najbliej pooone wektora X(t),
nazywany neuronem zwycizc (ang. the Best-Matching Unit, BMU, winner). Zwycizca (neuron w-ty) spenia zatem relacj:
(t)
(t)
d( X(t) , Ww
) min d( X(t) , Wm
)
1mM
(6)
gdzie: m indeks neuronu w warstwie wyjciowej, M liczba neuronw w warstwie wyjciowej sieci (m = 1,, M), d(X(t), Wm(t)) odlego w sensie wybranej metryki.
W celu wyboru neuronu zwycizcy naley zdefiniowa miar (metryk),
wedug ktrej bdzie mierzona odlego midzy wejciowym wektorem X(t)
a wektorami wag Wm(t) poszczeglnych neuronw warstwy wyjciowej. Obecnie
w samoorganizujcych si mapach Kohonena najczciej jest stosowana metryka euklidesowa wedug wzoru (4).
Po ustaleniu neuronu zwycizcy nastpuje proces modyfikacji wag tego
jednego neuronu lub ewentualnie dodatkowo neuronw lecych w jego ssiedztwie, tak by zbliy je do wartoci odpowiednich skadowych aktualnego wektora wejciowego X(t). W skrajnej formie uczenia konkurencyjnego uczony jest
tylko neuron zwycizca w tym wypadku mwi si o strategii uczenia zwycizca bierze wszystko (ang. Winner Takes All, WTA). Inna strategia zwycizca bierze wikszo (ang. Winner Takes Most, WTM) polega na tym, e s
modyfikowane wagi neuronw rwnie z otoczenia zwycizcy. Z reguy modyfikacja jest zalena od odlegoci ssiada od zwycizcy opisanej funkcj
ssiedztwa i odlego ta zmniejsza si z czasem uczenia.
Neuron zwycizca oraz wszystkie neurony znajdujce si w obszarze ssiedztwa podlegaj adaptacji, zmieniajc swoje wektory wag, zbliajc je do
wektora wejciowego X(t) zgodnie z regu Kohonena [13, 19]:
Wm(t 1) Wm(t) m(t) h wm(t) [X(t) Wm(t) ]
(7)
gdzie: m(t) wspczynnik uczenia m-tego neuronu z ssiedztwa w t-tej chwili

mieszczcy si w przedziale 0 < m(t) < 1, hwm(t) funkcja ssiedztwa wzgldem
w-tego wygrywajcego neuronu.
Ssiedztwo jest bardzo wanym elementem w uczeniu sieci Kohonena,
gdy dokonujc zmian wag nie tylko zwycizcy, lecz ssiadujcych z nim
neuronw sie tworzy pewne obszary w warstwie wyjciowej, do ktrych s
przypisane podobne do siebie przykady danych.
Poniewa jednokrotna prezentacja zbioru wszystkich wektorw uczcych
z reguy nie zapewni zadowalajcych efektw, naley je wielokrotnie powtarza.
50
J. Dawidowicz
Kada prezentacja caego zbioru przykadw uczcych jest nazywana epok

uczenia.
W sieciach Kohonena w danych uczcych nie ma wartoci zadanej d dla
wektora wejciowego X, std nie mona obliczy bdu pomidzy wartoci docelow a uzyskan na wyjciu w okrelonym momencie uczenia. W zwizku
z tym do oceny funkcjonowania sieci przyjmuje si bd rozumiany jako odlego wektora wag zwyciskiego neuronu Ww(t) od wektora wejciowego X(t).
Funkcja bdu jest okrelona jako rednia arytmetyczna tak zdefiniowanej wartoci, liczona dla caego zbioru uczcego. Z zastosowaniem normy euklidesowej
oraz T w wektorach wejciowych bd ten nazywany bdem kwantyzacji lub
bdem Kohonena jest wyraony wzorem [13, 19]:
E
1 T
X t Ww t
T t 1
(8)
Po wytrenowaniu sieci Kohonena poszczeglnym neuronom mona przypisa, jeli s znane, odpowiednie etykiety klas. Przypisania etykiet klas dokonuje
si za pomoc algorytmu K-L najbliszych ssiadw, w ktrym danemu neuronowi przypisuje si etykiet na podstawie etykiet K najbliszych mu przypadkw uczcych. Warunkiem jest jednak, aby co najmniej L z K ssiadw miao t
sam klas, w przeciwnym wypadku etykieta neuronu bdzie nieznana [22,
29]. Dopiero wtedy neurony radialne mog dziaa jako klasyfikatory. Zakada
si, e kady sygna wejciowy naley do jednej z kilku klas i warto wyjciowa sieci identyfikuje klas, do ktrej naley dany sygna. Po przeprowadzeniu
procesu uczenia kady neuron radialny warstwy wyjciowej, a cilej wektor
jego wag (tzw. wektor wzorcowy), staje si wzorcem (centrum) grupy bliskich
sobie sygnaw wejciowych. Po przypisaniu do poszczeglnych neuronw warstwy wyjciowej odpowiadajcych im etykiet (nazw) poszczeglnych klas uzyskuje si tzw. map topologiczn (rys. 7.). Mapa topologiczna pozwala w sposb
graficzny okreli pooenie w warstwie wyjciowej neuronw opisujcych poszczeglne klasy, ich ssiedztwo oraz wystpowanie skupie. W przypadku wytrenowanej sieci oczekuje si, e podobne sygnay wejciowe powinny wywoywa zblione odpowiedzi sieci, std rozmieszczenie neuronw reprezentujcych podobne klasy powinno by zblione na mapie topologicznej, tworzc
pewne grupy.
4. Sie Kohonena do oceny rednic przewodw wodocigowych

4.1. Zbir przykadw uczcych
Zastosowanie metody sztucznych sieci neuronowych wymaga sporzdzenia
zbioru danych z odpowiedni liczb przykadw uczcych. Poprawno funk-
51
cjonowania uzyskanej sieci neuronowej w znacznym stopniu jest uzaleniona od

jakoci zbioru danych uczcych.
W celu sporzdzenia zbioru przykadw uczcych sieci neuronowe w niniejszej pracy wykonano obliczenia systemw dystrybucji wody, wykorzystujc
informacje o 33 istniejcych rednich i maych systemach wodocigowych. Ze
wzgldu na znaczn liczb danych opracowano procedur przeksztacania wynikw oblicze dla poszczeglnych odcinkw do odpowiedniego formatu i ich
zapisywania w zbiorze przykadw uczcych. Obliczenia wykonano dla rnych
wartoci wspczynnika chropowatoci bezwzgldnej k. Na podstawie wynikw
oblicze hydraulicznych dla godziny maksymalnego poboru wody Qhmax uzyskano 13923 przykadw uczcych. Kady wariant obliczeniowy by sprawdzany i korygowany w przypadku nieprawidowoci obliczeniowych. Dokonujc
weryfikacji uzyskanych wynikw symulacji, w pierwszej kolejnoci sprawdzano
ograniczenie cinienia w wzach:
Hmin Hi Hmax ,
i 1,..., Nw
(9)
oraz ograniczenia prdkoci przepywu na poszczeglnych odcinkach:
Vmin Vi Vmax ,
i 1,..., Nk
(10)
Nastpnie dokonano oceny rednic i strat cinienia na poszczeglnych odcinkach

obliczeniowych systemu dystrybucji wody. Niniejszy etap mia na celu doprowadzenie do poprawnego rozkadu cinienia w systemie dystrybucji wody i zapobieenie nieuzasadnionemu spadkowi linii cinienia. Po kadej korekcie danych obliczenia byy wykonywane ponownie, a do uzyskania poprawnego rozwizania (rys. 4.). Dopiero wwczas wyniki oblicze byy zapisywane w zbiorze
uczcym. Obliczenia hydrauliczne wykonano przy nastpujcych zaoeniach:
zastosowano rury cinieniowe z polietylenu PE100 szeregu SDR17 (PNEN 12201-2:2011) dla rednic do DN225 oraz rury z eliwa sferoidalnego (PN-EN 545:2010) dla rednic wyszych,
przyjto rednice wewntrzne przewodw wodocigowych,
przyjto minimaln rednic przewodu DN90,
przyjto maksymaln rednic przewodu DN500,
przyjto maksymaln dugo odcinkw obliczeniowych 1000 m dla
tranzytu oraz 450 m dla przewodw magistralnych i rozdzielczych,
obliczenia dla sieci piercieniowych wykonano metod Crossa,
przyjto zakres wspczynnikw chropowatoci k = 0,053,5 mm,
wspczynnik oporw liniowych obliczano wedug wzoru ColebrookaWhitea,
przyjto, e odcinki obliczeniowe mog by przewodami o rwnomiernym wydatku.
52
J. Dawidowicz
W zbiorze danych uczcych zostay zapisane nastpujce parametry odcinkw obliczeniowych:

przepyw pocztkowy na odcinku Qp,
wydatek odcinkowy qodc,
przepyw kocowy na odcinku Qk,
dugo odcinka L,
wspczynnik chropowatoci bezwzgldnej k,
wysoko strat cinienia na odcinku obliczeniowym h,
rednica nominalna SR (w przypadku sieci Kohonena niewykorzystywana w procesie uczenia, lecz etykietowania mapy topologicznej).
Rys. 4. Schemat procesu sporzdzenia zbioru przykadw uczcych do

oceny rednic przewodw
Fig. 4. Diagram of the process of preparing a set of learning examples to
assess pipe diameters
4.2. Metodyka uczenia sieci Kohonena do oceny rednic

przewodw wodocigowych
Przeprowadzono badania majce na celu przeanalizowanie moliwoci zastosowania sieci Kohonena do oceny rednic przewodw systemu dystrybucji
wody. Poniewa sieci tego typu s uywane do klasyfikacji bezwzorcowej, zbir
53
danych podawanych do uczenia sieci bdzie zawiera wycznie wektor danych

wejciowych X = [x1, x2, , xi, , xN]T. Przyjmuje si, e sygna wejciowy
naley do jednej spord kilku klas, lecz poszukiwane klasy nie s znane, a sie
samodzielnie dy do ich wykrycia. Jeli s dostpne waciwe wartoci klas dla
przypadkw uczcych, to po uczeniu sieci Kohonena mona przypisa skupieniom przykadw uczcych etykiety opisujce klasy.
Zastosowano uczenie sekwencyjne, tzn. przykady uczce s prezentowane
sieci wielokrotnie. Jednokrotna prezentacja zbioru wszystkich wektorw uczcych jest nazywana epok uczenia sieci neuronowej. Przykady uczce w kadej
epoce s prezentowane w kolejnoci losowej. Po prezentacji kadego przykadu
uczcego jest wybierany neuron zwycizca wedug zalenoci (6). Neuron
zwycizca oraz neurony znajdujce si w obszarze ssiedztwa podlegaj adaptacji, zmieniajc swoje wektory wag, zbliajc je do wektora wejciowego X(t)
zgodnie z regu Kohonena (7). W procesie uczenia neuronw po wyborze neuronu zwyciskiego przyjto ssiedztwo Gaussa wedug funkcji (5) ze zmieniajcym si promieniem. Powszechnie stosowan strategi jest stopniowe zmniejszanie wspczynnika uczenia i rwnoczesne stopniowe zawanie ssiedztwa. W uczeniu sieci Kohonena wyrnia si dwa etapy. Pierwszy etap polega
na uczeniu przy znacznej wartoci wspczynnika uczenia i szerokim ssiedztwie. Przyjto = 0,1 zmniejszajce si do = 0,01 oraz ssiedztwo zmieniajce si od 3 do 1 ssiedniego neuronu. Na tym etapie przeprowadzono uczenie
1000 epok. Na drugim etapie uczeniu podlegay wycznie ssiednie neurony lub
tylko neuron zwycizca. Na kocowym etapie procesu uczenia aktualizacji podlegay jedynie wagi neuronu zwycizcy przy bardzo maej wartoci wspczynnika uczenia = 0,001. Na drugim etapie wykonano 50000 epok uczenia.
W przypadku uczenia sieci Kohonena bardzo wane jest skalowanie danych
jeeli jedna ze zmiennych mieci si w zakresie [01000], jak na przykad
dugo odcinkw L, a inna w zakresie [01], to ta pierwsza prawie cakowicie
dominuje w organizacji neuronw na mapie topologicznej sieci Kohonena.
Spowodowane jest to znacznie wikszym wpywem zmiennej o szerokim zakresie na warto odlegoci, szczeglnie gdy stosuje si miar Euklidesow.
W zwizku z tym zmienne wejciowe powinny by znormalizowane. Zastosowano normalizacj polegajc na obliczaniu dugoci jednostkowej. Ten sposb
normalizacji wywodzi si z geometrycznej interpretacji danych. Poszczeglne
zmienne wejciowe sieci neuronowej s traktowane jako skadowe wektora, ktre s skalowane tak, aby dugo caego wektora bya rwna 1,0.
Sieci Kohonena mog zawiera w warstwie wyjciowej od kilkunastu do
kilku tysicy neuronw. Podstawowym zadaniem w konstruowaniu tego typu
sieci jest ustalenie liczby neuronw pozwalajcych na poprawne odwzorowanie
wszystkich skupie w danych odpowiadajcych klasom. Wany te jest wybr
topologii warstwy wyjciowej, gdy od tego zaley czytelno uzyskiwanych
informacji.
54
J. Dawidowicz
Badane problemy mog by opisane du liczb zmiennych, co znacznie

komplikuje dobr struktury sieci neuronowej i proces uczenia. Z tego powodu
korzystnie jest dokona wyboru najbardziej odpowiednich zmiennych. Dobr
zmiennych wejciowych naley przeprowadzi wraz z konstruowaniem sieci
neuronowej, gdy nie wiadomo, ktry zestaw spord wszystkich dostpnych
zmiennych wejciowych jest tak naprawd uyteczny. Poszczeglne skadowe
wektora wejciowego X = [x1, x2,,xi,, xN]T mog mie rny wpyw na warto sygnaw wyjciowych sieci. Metod stosowan do przypisania stopnia
wanoci poszczeglnym skadowym wektora wejciowego jest tzw. analiza
wraliwoci. Wano kadej skadowej jest mierzona jej wpywem na bd wyjciowy. Analiza wraliwoci pozwala wskaza zmienne, ktre bez straty jakoci
funkcjonowania sieci mog by pominite. Analiza wraliwoci wykazuje, o ile
zwikszy si bd sieci, odrzucajc konkretn zmienn. Podstawow miar wraliwoci sieci na okrelon zmienn jest iloraz bdw:
ILBi
Ei
E
(11)
Bd Ei oblicza si dla wyuczonej sieci neuronowej z pominiciem zmiennej i wektora zmiennych wejciowych X. Bd E jest to bd sieci neuronowej
dla wszystkich zmiennych stosowanych w procesie uczenia sieci. Im wikszy
jest bd po odrzuceniu zmiennej w stosunku do bdu dla wszystkich zmiennych, tym bardziej wraliwa jest sie na brak tej zmiennej. Dua warto ilorazu
wskazuje na bardzo wan zmienn. W zestawieniach tabelarycznych w dalszej
czci pracy uywano skrconego okrelenia Iloraz.
W przypadku zadania klasyfikacji sie neuronowa powinna dokona przydziau przykadw opisanych za pomoc skadowych wektora wejciowego do
jednej z klas. W przypadku sieci Kohonena oceny jakoci klasyfikacji mona
dokona dopiero po przypisaniu klas do poszczeglnych neuronw warstwy
wyjciowej. Podstaw oceny klasyfikatora jest czny bd klasyfikowania
(ang. overall error rate) zdefiniowany jako [15, 30]:
ov
n bl
n ca
(12)
Inn miar jest trafno klasyfikowania okrelona jako uzupenienie do jedynki cznego bdu klasyfikowania, czyli:
ov 1 ov 1
n bl n popr
n ca
n ca
(13)
Trafno klasyfikowania w dalszej czci pracy jest podawana oddzielnie

dla zbioru uczcego i testowego w tabelach zawierajcych opis sporzdzonych
55
sieci neuronowych. Trafno klasyfikowania wyraona w procentach nazywa si

dokadnoci klasyfikowania (ang. classification accuracy). Im wiksza warto
dokadnoci klasyfikowania, tym lepszy klasyfikator.
Szczegow ocen pomyek sieci klasyfikacyjnej w przydziale przykadw
do rnych klas umoliwia tzw. macierz pomyek (ang. confusion matrix) [15].
Jest to macierz kwadratowa w jej wierszach s podawane informacje, do ktrych klas w rzeczywistoci nale poszczeglne przykady, natomiast w kolumnach, do ktrych klas zaliczy poszczeglne przykady klasyfikator. Na przektnej s umieszczone przykady poprawnie sklasyfikowane, a poza przektn nieprawidowo. Przykady lece poza przektn wskazuj jednoczenie, do ktrej
klasy zostay niepoprawnie zakwalifikowane.
W programie STATISTICA Neural Networks w macierzy pomyek w grnych wierszach s dodatkowo podawane informacje zbiorcze na temat klasyfikacji przykadw z kadej klasy. Znaczenie poszczeglnych wierszy w czci
oglnej jest nastpujce [22]:
Razem (ang. Total) liczba wszystkich przypadkw w danej klasie,
Poprawnie (ang. Correct) liczba przypadkw, ktre nale do danej
klasy i zostay poprawnie zaklasyfikowane,
Bdnie (ang. Wrong) liczba przypadkw, ktre nale do danej klasy,
a zostay bdnie zaklasyfikowane do innych klas,
Nieokrelone (ang. Unknow) liczba przypadkw, ktre nale do danej
klasy, a nie zostay sklasyfikowane do adnej klasy.
4.3. Przegld przetestowanych rozwiza sieci Kohonena
do oceny rednic przewodw wodocigowych
W pierwszej kolejnoci przeprowadzono uczenie sieci Kohonena w postaci
acucha skadajcego si z 10 neuronw w warstwie wyjciowej. Kady neuron
w warstwie wyjciowej powinien odpowiada rednicy nominalnej. W tym wypadku na etapie uczenia nie mona przypisa poszczeglnym neuronom odpowiednich rednic, gdy jest stosowana metoda bez nauczyciela. Uczenie to miao
na celu sprawdzenie, czy sie automatycznie przypisze wektory wejciowe odpowiadajce poszczeglnym rednicom rurocigw do kolejnych neuronw
warstwy wyjciowej. Przyjto zbir zmiennych wejciowych L, Qp, qodc, Qk, k.
Schemat tej sieci przedstawiono na rys. 5. Wynik uczenia sieci w postaci acucha by niezadowalajcy (tab. 1., poz. 1.).
Nastpnie utworzono sieci Kohonena o siatce kwadratowej 10 na 10, 15 na
15 oraz 20 na 20 neuronw w warstwie wyjciowej. Zastosowano ten sam zbir
zmiennych wejciowych, jak dla sieci jednowymiarowej. Wyniki uczenia dla
tych sieci zamieszczono w tab. 1. Analiz wraliwoci zmiennych wejciowych
dla sieci Kohonena zamieszczono w tab. 2. Wyniki wskazuj, e w przypadku
tego rodzaju sieci istotne s dwie zmienne Qp i Qk.
56
J. Dawidowicz
Rys. 5. Schemat jednowymiarowej sieci Kohonena do oceny

rednic przewodw
Fig. 5. Diagram of a one-dimensional Kohonen network to
assess pipe diameters
Tabela 1. Sieci neuronowe Kohonena do oceny rednic przewodw (5 zmiennych wejciowych)

Table 1. Kohonen neural networks to assess the pipe size (5 input variables)
Dane podstawowe sieci neuronowych
Liczba wej: 5
Zmienne wejciowe: L, Qp, qodc, Qk, k
Zmienna wyjciowa: brak (klasyfikacja bezwzorcowa)
Funkcja warstwy wyjciowej: miara Euklidesowa wg (4)
Funkcja bdu: Kohonena wg (8)
Nr
sieci
Liczba
neuronw
w warstwie
wejciowej
Liczba
neuronw
w warstwie
wyjciowej
10
(10 x 1)
100
(10 x 10)
225
(15 x 15)
400
(20 x 20)
Bd
na
zbiorze
uczcym
Bd
na zbiorze
testowym
Trafno
klasyfikowania
na zbiorze
uczcym
Trafno
klasyfikowania
na zbiorze
testowym
0,210393
0,2090614
0,001436
0,001675
0,0857
0,08404
0,1953846
0,1809478
0,06057
0,05871
0,3802051
0,362853
0,04815
0,04718
0,4781538
0,4511728
Przeprowadzono uczenie sieci z dwoma zmiennymi wejciowymi Qp i Qk,

ktre zostay opisane w tab. 3. Analiza wraliwoci dla tych zmiennych wykazaa, e s bardzo istotne w funkcjonowaniu sieci (tab. 4.). Schemat sieci Kohonena w postaci siatki prostoktnej 10 x 10 (sie z tab. 3., poz. 1.) pokazano na
rys. 6.
57
Tabela 2. Analiza wraliwoci zmiennych wejciowych sieci z tab. 1.

Table 2. A sensitivity analysis of the input network variables of Table 1
Nr
Parametr
Rodzaj
sieci
oceny
podzbioru
z
wraliwoci
danych
L
tab. 1.
zmiennych
ranga
5
Zbir
1
bd Ei
0,191012
uczcy
iloraz
0,907883
ranga
4
Zbir
2
bd Ei
0,07702
uczcy
iloraz
0,89878
ranga
3
Zbir
3
bd ei
0,05226
uczcy
iloraz
0,86283
ranga
3
Zbir
4
bd ei
0,04266
uczcy
iloraz
0,88604
Zmienna wejciowa sieci Kohonena

Qp
qodc
Qk
2
0,323536
1,53777
2
0,27052
3,15671
2
0,26451
4,36696
2
0,26252
5,45249
3
0,202395
0,961987
5
0,06907
0,805988
5
0,04887
0,806770
4
0,04186
0,86949
1
0,32396
1,53977
1
0,27080
3,16013
1
0,26467
4,36960
1
0,26278
5,45767
4
0,20023
0,95169
3
0,08325
0,97152
4
0,04952
0,81753
5
0,04051
0,84138
Tabela 3. Sieci neuronowe Kohonena do oceny rednic przewodw (2 zmienne wejciowe)

Table 3. Kohonen neural networks to assess the pipe size (2 input variables)
Dane podstawowe sieci neuronowych
Liczba wej: 2
Zmienne wejciowe: Qp, Qk
Zmienna wyjciowa: brak (klasyfikacja bezwzorcowa)
Funkcja warstwy wyjciowej: miara Euklidesowa wg (4)
Nr
sieci
Liczba
neuronw
w warstwie
wejciowej
Liczba
neuronw
w warstwie
wyjciowej
100
(10x10)
225
(15x15)
400
(20x20)
625
(25x25)
900
(30x30)
1225
(35x35)
Bd
na zbiorze
uczcym
Bd
na zbiorze
testowym
Trafno
klasyfikowania
na zbiorze
uczcym
Trafno klasyfikowania
na zbiorze
testowym
0,01997
0,0222
0,8285128
0,831738
0,01161
0,01303
0,8953846
0,898277
0,004524
0,005345
0,9368205
0,94136
0,003046
0,003473
0,9365128
0,935376
0,002189
0,002556
0,9758974
0,971757
0,001694
0,001897
0,9775385
0,969603
58
J. Dawidowicz
Tabela 4. Analiza wraliwoci zmiennych wejciowych sieci neuronowych z tab. 3.

Table 4. A sensitivity analysis of the input network variables of Table 3
Nr sieci
z tab. 3.
Rodzaj
podzbioru
danych
Parametr oceny
wraliwoci
zmiennych
Zbir
uczcy
Zbir
uczcy
Zbir
uczcy
Zbir
uczcy
Zbir
uczcy
Zbir
uczcy
ranga
bd Ei
iloraz
ranga
bd Ei
iloraz
ranga
bd Ei
iloraz
ranga
bd Ei
iloraz
ranga
bd Ei
iloraz
ranga
bd Ei
iloraz
Zmienna wejciowa sieci Kohonena

Qp
Qk
2
0,170222
8,521812
2
0,169709
14,61186
2
0,159892
35,34562
2
0,159735
52,44516
2
0,159684
72,94723
2
0,157999
93,25175
1
0,170607
8,541101
1
0,170355
14,66749
1
0,170369
37,66153
1
0,170198
55,88043
1
0,169645
77,49774
1
0,169806
100,2203
Rys. 6. Schemat sieci Kohonena do oceny rednic przewodw

Fig. 6. Kohonen network diagram to assess the pipe diameters
59
Do neuronw warstwy wyjciowej sporzdzonej sieci Kohonena przypisano

etykiety poszczeglnych rednic rurocigw, okrelajc w ten sposb ich znaczenie. W sieci Kohonena wystpuje prawidowo mwica, e blisko sygnaw w przestrzeni wej sieci oznacza podobiestwo ssiednich obiektw na
mapie topologicznej opisywanych tymi sygnaami. W zwizku z tym neurony
opisujce te same rednice le obok siebie w grupach i stopniowo przechodz
w rednice ssiednie z typoszeregu. Przykadow map topologiczn sieci Kohonena z tab. 3., poz.1 pokazano na rys. 7.
Rys. 7. Przykadowa mapa topologiczna do oceny rednic rurocigw

Fig. 7. An example of a topological map to assess the pipe diameters
4.4. Szczegowy opis sieci Kohonena do oceny rednic przewodw wodocigowych

W wyniku uczenia sieci neuronowych typu Kohonena wybrano struktur
o 2 neuronach w warstwie wejciowej oraz 900 neuronach w warstwie wyjciowej, uporzdkowanych na kwadratowej siatce o szerokoci 30 na 30 neuronw
(tab. 3., poz. 5.). Na wejciu sieci s podawane wartoci przepywu pocztkowego w gazi Qp [l/s] oraz przepywu kocowego Qk [l/s].
Uruchomienie sieci Kohonena dla podzbioru uczcego i testowego, po
przypisaniu do poszczeglnych neuronw etykiet opisujcych rednice przewodw, pozwolio oceni poprawno uzyskiwanych klasyfikacji. Wyniki zamieszczone w tab. 5. i 6. wskazuj na pewn liczb niepoprawnych klasyfikacji, stanowicych jednak niewielki procent wszystkich danych. Trafno klasyfi-
60
J. Dawidowicz
Tabela 5. Wyniki klasyfikacji rednic rurocigw wodocigowych z uyciem sieci Kohonena dla
podzbioru uczcego
Table 5. Classification results of water-supply pipe diameters using Kohonen network for learning
subset
DN 90 DN 110 DN 160 DN 225 DN 250 DN 300 DN 350 DN 400 DN 450 DN 500
1265 1426 1353 1071
702
977
1020
927
622
387
Razem
699
974
1017
919
622
379
Poprawnie 1239 1323 1297 1046
26
103
56
25
3
3
3
8
0
8
Bdnie
0
0
0
0
0
0
0
0
0
Nieokrelone 0
1239
100
0
0
0
0
0
0
0
0
DN90
26
1323
56
0
0
0
0
0
0
0
DN110
0
3
1297
25
0
0
0
0
0
0
DN160
0
0
0
1046
2
0
0
0
0
0
DN225
0
0
0
0
699
3
0
0
0
0
DN250
0
0
0
0
1
974
2
0
0
0
DN300
0
0
0
0
0
0
1017
8
0
0
DN350
0
0
0
0
0
0
1
919
0
0
DN400
0
0
0
0
0
0
0
0
622
8
DN450
0
0
0
0
0
0
0
0
0
379
DN500
Tabela 6. Wyniki klasyfikacji rednic rurocigw wodocigowych z uyciem sieci Kohonena dla
podzbioru testowego
Table 6. Classification results of water-supply pipe diameters using Kohonen network for testing
subset
DN 90 DN 110 DN 160 DN 225 DN 250 DN 300 DN 350 DN 400 DN 450 DN 500
568
598
535
457
299
428
462
419
248
164
Razem
555
510
448
293
424
457
409
247
159
Poprawnie 558
10
43
25
9
4
3
2
9
0
3
Bdnie
0
0
0
2
1
3
1
1
2
Nieokrelone 0
558
39
0
0
0
0
0
0
0
0
DN90
10
555
22
0
0
0
0
0
0
0
DN110
0
4
510
9
0
0
0
0
0
0
DN160
0
0
3
448
1
0
0
0
0
0
DN225
0
0
0
0
293
2
0
0
0
0
DN250
0
0
0
0
3
424
2
0
0
0
DN300
0
0
0
0
0
1
457
9
0
0
DN350
0
0
0
0
0
0
0
409
0
0
DN400
0
0
0
0
0
0
0
0
247
3
DN450
0
0
0
0
0
0
0
0
0
159
DN500
61
kacji dla zbioru uczcego wynosi 0,9758974, natomiast dla zbioru testowego
0,9717568.
5. Podsumowanie
Wzrastajce wymagania w zakresie oblicze systemw dystrybucji wody
prowadz do poszukiwania coraz nowszych metod, ktre pozwol usprawni
proces obliczeniowy oraz wprowadzi elementy inteligentnego wspomagania.
Pomimo intensywnie rozwijajcych si metod inteligencji obliczeniowej dotychczas znajduj one zastosowanie w bardzo niewielkim zakresie w zagadnieniach
oblicze dystrybucji wody. W niniejszej pracy przedstawiono sztuczne sieci
neuronowe Kohonena do oceny rednic przewodw wodocigowych. Uzyskane
wyniki pozwalaj wnioskowa, e analizowane sieci neuronowe mogyby by
uzupenieniem tradycyjnych metod obliczeniowych. Zalet tego rozwizania jest
mapa topologiczna, ktra metod graficzn pokazuje pooenie danej rednicy
wzgldem innych rednic w zalenoci od parametrw opisujcych odcinek obliczeniowy.
Sztuczne sieci neuronowe mog by przydatnym narzdziem, gdy wymagaj znacznego zasobu wiedzy i oprogramowania specjalistycznego jedynie na
etapie tworzenia i weryfikacji, a pniej mog by stosowane praktycznie przez
kadego uytkownika komputera.
Literatura
[1] Adams R.W.: Distribution analysis by electronic computer. Institute of Water Engineers, vol. 15, 1961, pp. 415-428.
[2] Bargiela A.: High performance neural optimization for real time pressure control.
Proc. of High Performance Computing Conference HPC Asia95, Chap. AL34,
1995, pp. 1-8.
[3] Damas M., Salmern M., Ortega J.: ANNs and GAs for predictive controlling of
water supply networks. Proc. of the IEEE-INNS-ENNS International Joint Conference on Neural Networks, vol. 4, 2000, pp. 365-372.
[4] Dawidowicz J.: Obliczanie wspczynnika strat liniowych za pomoc sztucznych
sieci neuronowych. Ekonomia i rodowisko, nr 4, 2013, s. 177-186.
[5] Dawidowicz J.: Regresja przy uyciu sztucznych sieci neuronowych do analizy
rednic przewodw wodocigowych. Mat. VI Szkoy Komputerowego wspomagania projektowania, wytwarzania i eksploatacji. Wojskowa Akademia Techniczna,
Warszawa-Jurata 2002, s. 117-124.
[6] Dawidowicz J.: Zastosowanie sztucznych sieci neuronowych do analizy rednic
przewodw w systemach dystrybucji wody. Mat. IV Konferencji NaukowoTechnicznej Nowe Technologie w sieciach i instalacjach wodocigowych i kanalizacyjnych. Politechnika lska, Ustro 2002, s. 47-59.
[7] Epp R., Fowler A.G.: Efficient code for steady state flows in networks. Journal of
the Hydraulics Division, ASCE, vol. 96, no. HY1, 1970, pp. 43-56.
62
J. Dawidowicz
[8] Haytham A., Kwamura A., Jinno K.: Analysis of motor valve operations in Fukuoka City water supply network using self-organizing map. Memoirs of the Faculty of
Engineering, vol. 64. Kyushu University, Fukuoka, Japan 2004, pp. 63-77.
[9] Haytham A., Kwamura A., Jinno K.: Applications of artificial neural networks for
optimal pressure regulation in supervisory water distribution networks. Memoirs of
the Faculty of Engineering, vol. 65. Kyushu University, Fukuoka, Japan 2005, pp.
29-51.
[10] Hoag L.N., Weinberg G.: Pipeline network analysis by electronic digital computer.
Journal of the American Water Works Association, ASCE, vol. 49, no. 5, 1957,
pp. 517-524.
[11] Knapik K.: Dynamiczne modele w badaniach sieci wodocigowych. Wydaw.
Politechniki Krakowskiej, Krakw 2000.
[12] Kohonen T.: Self-organizing maps. Springer Series in Information Sciences, vol.
30, 2001 (3rd extended ed.).
[13] Kohonen T.: The self-organizing map. Proc. of the IEEE, vol. 78, no. 9, 1990, pp.
1464-1480.
[14] Konar A.: Computational intelligence: Principles, techniques and applications,
Springer-Verlag, 2005.
[15] Krawiec K., Stefanowski J.: Uczenie maszynowe i sieci neuronowe. Wydaw.
Politechniki Poznaskiej, Pozna 2004.
[16] Kwietniewski M.: GIS w wodocigach i kanalizacji. Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2013.
[17] Lingireddy S., Ormsbee L.E.: Neural networks in optimal calibration of water distribution systems, [in:] Artificial Neural Networks for Civil Engineers: Advanced
Features and Applications, Flood I. (ed.), Kartam N. ASCE, 1998, pp. 53-76.
[18] Ormsbee L.E.: The history of water distribution network analysis: The computer
age. Proc. of the 8th Annual Water Distribution Systems Analysis Symposium,
ASCE, 27-30 August, Cincinnati, Ohio, USA 2006, pp. 1-6.
[19] Osowski S.: Sieci neuronowe do przetwarzania informacji. Oficyna Wydawnicza
Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2000.
[20] Pipe 2010. Water Utility Modeling: A comprehensive guide to hydraulic and water
quality modeling of drinking water systems using Pipe2010. KYPipe,
http://kypipe.com (dostp: 20.02.2015 r.).
[21] Pipe Flow Expert 2010 User Guide, WEB: http://www.pipeflow.co.uk (dostp:
20.02.2015 r.).
[22] Przewodnik problemowy. STATISTICA Neural Networks PL. StatSoft Inc., 2001.
[23] Rossman L.A.: EPANET 2. Users manual, EPA/600/R-00/057. National Risk
Management Research Laboratory. U.S. Environmental Protection Agency, USA
2000.
[24] Rutkowski L.: Metody i techniki sztucznej inteligencji. Inteligencja obliczeniowa.
Wydawnictwo Naukowe PAN, Warszawa 2009.
[25] Saldarriaga J., Gmez R., Salas D.: Artificial intelligence methods applicability on
water distribution networks calibration. Critical Transitions in Water and Environmental Resources Management, 2004, pp.1-11.
[26] Shamsi U.M.: GIS applications for water, wastewater, and stormwater systems.
CRC PressINC, Taylor & Francis Group, New York 2005.
63
[27] Shayya W.H., Sablani S.S.: An artificial neural network for non-iterative calculation of the friction factor in pipeline flow. Computers and Electronics in Agriculture, vol. 21, no. 3, 1998, pp. 219-228.
[28] Skubalska-Rafajowicz E.: Samoorganizujce sieci neuronowe, [w:] Biocybernetyka i inynieria biomedyczna 2000, Nacz M., Duch W., Korbicz J., Rutkowski L.,
Tadeusiewicz R. (eds.), t. 6. Sieci Neuronowe. Polska Akademia Nauk, Warszawa
2000, s. 179-226.
[29] STATISTICA Neural Networks. StatSoft Inc., 1998.
[30] Stefanowski J.: Algorytmy indukcji regu decyzyjnych w odkrywaniu wiedzy. Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Seria Rozprawy nr 361, Pozna 2001.
[31] wiercz M.: Using neural networks to simplify mathematical models of water distribution networks. A case study. Proc. of the First International Symposium on
Mathematical Models in Automation and Robotics. Wydawnictwo Uczelniane
Politechniki Szczeciskiej, Szczecin 1994, pp. 72-77.
[32] Taher S.A., Labadie J.W.: Optimal design of water-distribution networks with GIS.
Journal of Water Resources Planning and Management, ASCE, vol. 122, no. 4,
1996, pp. 301-311.
[33] Van den Boogaard H.F., Kruisbrink A.C.H.: Hybrid modeling by integrating neural
networks and numerical models hydraulic engineering. Proc. of the 2nd International Conference on Hydroinformatics, vol. 2, 1996, pp. 471-477.
[34] Walski M.T., Chase D.V., Savic D.A., Grayman W.M., Beckwith S., Koelle E.:
Advanced water distribution modeling and management. Haestad Methods Solution
Center, Haestead Press, 2003.
[35] Xu C., Bouchart F., Goulter I.C.: Neural networks for hydraulic analysis of water
distribution systems. Proc. of the Innovation in Computer Methods for Civil and
Structural Engineering. Civl-Comp Press, Cambridge 1997, pp. 129-136.
[36] Yongchao L., Wending L.: Water supply system of telemeter and remote control
based on neural fuzzy control technique. Proc. of the 5th International Symposium
on Test and Measurement Conference ITSM 2003, pp. 1269-1272.
THE EVALUATION OF WATER PIPE DIAMETERS

USING KOHONEN NEURAL NETWORKS
Summary
Designing water distribution systems is inherently linked to the implementation of calculations
whose aim is, among others, to determine flow rates for individual pipes and choose diameters
with appropriate flow velocity. In the calculations for water distribution systems, computer technology has been used for many years. Increasing computing power will not, however, solve the
complex problems by itself. Only the application of advanced computational methods is able to
genuinely enhance the computational process and improve the quality of the used solutions. Currently, the goal is to develop such computer programs that would feature a certain degree of creativity, which should help users make decisions at different stages of performing the task, and improve the quality of the used solutions. It appears that traditional algorithms with a formalized
pattern can now be replaced by more sophisticated computational techniques, including modeling
with the use of artificial neural networks. The following paper examines the possibility of applying
Kohonen artificial neural networks (also known as self-organizing maps) to evaluate the diameter
of water pipes. The study describes the construction methodology behind the data set for neural
64
J. Dawidowicz
network learning and network learning process methodology, also summarizing the analyzed variants of Kohonen networks. The paper then goes on to discuss the selection of input data and the
Kohonen network structure. The obtained results allow to conclude that these neural networks
could complement the traditional methods of calculation. The advantage of this solution is the
topological map which graphically shows the location of a given diameter with respect to the other
diameters, depending on the parameters describing the calculation section. The additional module
of a computer program, based on a neural network, will help approve, or revise, the adopted water
pipe diameter.
Keywords: water distribution system, hydraulic calculations, artificial intelligence, Kohonen neural networks, verification of calculation results

DOI: 10.7862/rb.2015.4

Boena GIL1
Robert WRONA2
Artur KAWCZYSKI3
ANALIZA USZKADZALNOCI SIECI

KANALIZACYJNEJ DLA JEDNEGO Z MIAST
NA TERENIE GRNEGO LSKA
Wzrost wymaga stawianych systemom wodocigowo-kanalizacyjnym na terenach zlewni zurbanizowanych oraz wiadomoci ekologicznej spoeczestwa zaostrza wytyczne suce optymalnemu zarzdzaniu tymi systemami. Jednym z narzdzi, ktre wspomaga zarzdzanie systemem, s programy do monitorowania
czynnoci eksploatacyjnych zarwno sieci wodocigowej, jak i kanalizacyjnej.
W pracy przeprowadzono analiz uszkadzalnoci sieci kanalizacyjnej. Podstaw
analizy byy informacje zawarte w bazie danych dotyczcej prac eksploatacyjnych
sieci kanalizacyjnej (awarie, uszkodzenia oraz kontrola pracy sieci) zintegrowanej
z baz danych GIS. Przeprowadzono analiz uszkodze sieci kanalizacyjnej pod
ktem ograniczenia przepywu ciekw dla wybranych dzielnic miasta na terenie
Grnego lska. W analizie uwzgldniono m.in. wpyw wieku przewodw, rednicy, materiau, hierarchii przewodw. Dla analizowanych dzielnic zaobserwowano
najwikszy poziom uszkodze w przypadku przewodw kanalizacyjnych o rednicy 200-250, co odpowiada najczciej kanaom bocznym w hierarchii struktury
sieci. Naley zaznaczy, e o uszkadzalnoci sieci kanalizacyjnej decyduje rwnie rodzaj materiau, z ktrego jest wykonana sie oraz wiek tej sieci. Analiza
uszkodze sieci kanalizacyjnej ma istotne znaczenie w planowaniu dziaa dotyczcych konserwacji sieci oraz w wykrywaniu sabych punktw sieci ze wzgldu
na potencjalne uszkodzenia.
Sowa kluczowe: sie kanalizacyjna, uszkodzenie, wiek kanalizacji, materia
2
3
Autor do korespondencji/corresponding author: Boena Gil, Politechnika lska, 44-100 Gliwice, ul. Konarskiego 18, tel.: 32 2372445, bozena.gil@polsl.pl
Robert Wrona, Przedsibiorstwo Wodocigw i Kanalizacji w Gliwicach
Artur Kawczyski, Politechnika lska
66
B. Gil, R. Wrona, A. Kawczyski
1. Wprowadzenie
Zagadnienia zwizane z eksploatacj sieci kanalizacyjnej w ostatnich latach
nabieraj coraz wikszego znaczenia. Wynika to m.in. ze wzrostu dugoci wybudowanej sieci kanalizacyjnej (rys. 1.), ale rwnie ze zmiany wskanika koncentracji wyraonego jako liczba RLM (rwnowana liczba mieszkacw)
przypadajca na km sieci.
Rys. 1. Wzrost dugoci sieci kanalizacyjnej i liczby mieszkacw korzystajcych z systemu

kanalizacyjnego, na podstawie [6]
Fig. 1. The increase in the length of the sewerage network and in the number of the sewerage
system users (residents), based on [6]
Spadek wartoci wspczynnika koncentracji, jaki jest obserwowany

w niektrych aglomeracjach, jest wynikiem budowy lub rozbudowy sieci kanalizacyjnej obejmujcej tereny o niskiej gstoci zabudowy (tereny podmiejskie,
dzielnice peryferyjne, obszary wiejskie) (rys. 2.). Obnienie wskanika koncentracji (RLM /km sieci) wie si ze wzrostem kosztw na cele eksploatacji sieci
kanalizacyjnej. Rozwj sieci kanalizacyjnej wie si wic z koniecznoci cigego monitoringu zdarze na tej sieci w celu zapewnienia odpowiedniego akceptowalnego poziomu usug kanalizacyjnych [1, 2, 9].
Analiza uszkadzalnoci sieci kanalizacyjnej...
67
Rys. 2. Zmiana oglnego redniego wskanika koncentracji wyraonego jako RLM przypadajcego na km sieci kanalizacyjnej dla aglomeracji wojewdztwa lskiego [RLM/km], na podstawie [6]
Fig. 2. Changing the overall average concentration expressed as P.E. per km of sewerage network
for metropolitan province of Silesia [P.E./km], based on [6]
Celem niniejszej pracy jest analiza uszkodze sieci kanalizacyjnej sanitarnej dla wybranych dzielnic miasta na terenie Grnego lska. Analiz t przeprowadzono, opierajc si na informacjach zawartych w bazie danych na temat
prac eksploatacyjnych sieci kanalizacyjnej oraz informacji zawartych w bazie
danych GIS dotyczcych sieci kanalizacyjnej. Niniejsza analiza jest pierwsz
publikacj prezentujc opracowywane dane, w kolejnych publikacjach bd
prezentowane nastpne etapy analizy.
2. Eksploatacja sieci kanalizacyjnej a analiza

uszkadzalnoci sieci
Liczba uszkodze czy intensywno wystpowania uszkodze sieci kanalizacyjnej odzwierciedla stan techniczny sieci kanalizacyjnej. W celu maksymalnego wykorzystania informacji dotyczcych uszkodze niezbdne jest przeprowadzenie analizy czynnikw, ktre doprowadzaj do powstawania uszkodze.
Gwnymi celami analizy uszkodze s [5]:
a) podjcie optymalnych dziaa profilaktycznych (konserwacja sieci) w celu
ograniczenia w przyszoci intensywnoci uszkodze sieci kanalizacyjnej,
b) wykrywanie sabych punktw sieci kanalizacyjnych podatnych na uszkodzenia,
68
c) sformuowanie wytycznych technicznych dotyczcych konstrukcji, doboru

parametrw technicznych sieci (spadek kanau, materia itp.).
Analiza uszkodze sieci wymaga powizania uzyskanych informacji z pozostaymi dziaaniami zwizanymi z eksploatacj sieci w celu wypracowania
odpowiednich standardw dotyczcych czynnoci eksploatacyjnych (tab. 1.).
Tabela 1. Wybrane zadania i okresy eksploatacyjne wedug ATV-A147P, na podstawie [10]
Table 1. Selected operational tasks and intervals according to ATV-A147P, based on [10]
Oglne czynnoci
Szczegowy opis
Czsto w cigu roku
inspekcje kanaw przeazowych w normalnych warunkach raz

i kanaw nieprzeazowych
na 5-10 lat, w szczeglnych
przypadkach co 2 lata
Inspekcje
inspekcje studzienek rewizyjnych co 5 lat
wraz z obchodem
inspekcja i konserwacja elementw co 2 lata lub zgodnie z instrukzamykajcych, zasuw, zastawek itp.
cj konserwacji
czyszczenie kanaw oraz studzienek od raz na 10 lat do 2 razy na
rewizyjnych
rok
czyszczenie osadnikw we wpustach od raz na rok do raz na 1,5
ulicznych
roku
Czyszczenie
czyszczenie przeleww burzowych
raz na rok, w razie potrzeby
czciej
czyszczenie separatorw
raz na rok
naprawa wpustw ulicznych
1-1,5% stanu rocznie
Usuwanie szkd (konnaprawa pokryw kanaowych
1-2% stanu rocznie
serwacja budowlana)
naprawa przykanalikw
2-3% przykanalikw
W niniejszej pracy przyjto definicj uszkodzenia sieci wynikajc z teorii

niezawodnoci. Zaoono, e prawidowo pracujcy przewd kanalizacyjny odprowadza zaoon ilo ciekw do oczyszczalni ciekw czy odbiornika przy
jednoczesnej jego neutralnoci dla otoczenia, w ktrym jest uoony, i przy minimalnej uciliwoci eksploatacyjnej dla zarzdzajcego sieci [8]. Kady odmienny stan przewodu kanalizacyjnego potraktowano jako uszkodzenie przewodu.
Przyczyny uszkodze sieci kanalizacyjnej mog by bardzo rne. Uproszczon klasyfikacj uszkodze przedstawia tab. 2. W celu prawidowej oceny
uszkodze sieci kanalizacyjnej wymagane jest przyjcie odpowiedniej klasyfikacji uszkodze ze wzgldu na panujce warunki hydrauliczno-eksploatacyjne,
statyczno-wytrzymaociowe lub zagroenia dla rodowiska [7] (zadowalajcy
stan przewodu kanalizacyjnego, niezadowalajcy stan wymagajcy remontu,
niezadowalajcy stan wymagajcy wymiany) oraz przyjcie kodyfikacji uszkodze.
69
Tabela 2. Klasyfikacja rodzajw uszkodze przewodw kanalizacyjnych, na podstawie [7]

Table 2. Classification of the types of sewer pipe damage, based on [7]
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
Grupa uszkodze
Rodzaj uszkodze
osady kanalizacyjne ruchome (piaski, kamienie, belki itp.) lub

stae, korzenie drzew i krzeww, niepoprawne podczenie
Przeszkody
przewodw kanalizacyjnych, inne przeszkody w przewodach
w przepywie
kanalizacyjnych (przewody, prty zbrojeniowe, belki, opony
itp.)
zjawisko infiltracji/eksfiltracji w przewodzie kanalizacyjnym;
Wystajce uszczelnienia do wntrza przewodw kanalizacyjNieszczelnoci oraz
nych, narosty poinfiltracyjne, wykruszenie rur na zczach;
przemieszczenia rur
przemieszczenia poprzeczne lub fabryczne niezachowanie
ksztatu przewodu, rozsunicie podune
starcie dna lub bokw konstrukcji kanau, korozja wewntrzna
cian przewodu kanalizacyjnego, rysy i pknicia, ubytek fragCzynniki zmniejszajce mentu powoki konstrukcji, zapadnicia fragmentu konstrukcji
nono konstrukcji
przewodu, deformacje spkanego kanau sztywnego, zmiana
kanau
warunkw gruntowych wok przewodw spowodowane zewntrznymi czynnikami (awaria wodocigowa, niewaciwie
wykonywane prace budowlane itp.)
Specyficzne uszkodze- ugicia wierzchoka przewodu kanalizacyjnego, utrata statecznie podatnych przewo- noci, lokalne wgniecenia od np. kamieni
dw kanalizacyjnych
wystajce do wntrza przewody kanalizacyjne, uszkodzenia
Przykanaliki
wymagajce naprawy
Punktem wyjcia do opracowania kodowania uszkodze moe by norma

PN-EN 13505-1 [11]. Naley jednak zaznaczy, e przyjty w tej normie system
kodowania jest zwizany z planowaniem odnowy przewodw kanalizacyjnych,
a nie bezporednio z warunkami eksploatacji sieci kanalizacyjnej. Ze wzgldu na
swoj rozbudowan form w celu wykorzystania systemu kodowania w systemie
monitoringu warunkw eksploatacji sieci kanalizacyjnej wymagane jest wprowadzenie uproszczonej kodyfikacji uszkodze.
Ze wzgldu na charakterystyk pracy sieci kanalizacyjnej niezbdna jest
analiza uszkodze sieci (struktura drzewiasta sieci, wzajemne oddziaywanie
poszczeglnych odcinkw sieci) w ukadzie przestrzennym. Dlatego te wane
jest zintegrowanie systemu GIS z danymi pochodzcymi z monitoringu, co
umoliwia kompleksowe analizy wzajemnego oddziaywania wielu czynnikw
z uwzgldnieniem ich umiejscowienia przestrzennego i rodzaju uszkodzenia.
3. Metodyka analizy danych dotyczcych uszkodze sieci

3.1. Charakterystyka zlewni kanalizacyjnej
Do analizy uszkodze sieci kanalizacyjnej zostao wytypowane sze dzielnic miasta pooonego na terenie Grnego lska. W wyborze dzielnic brano
70
pod uwag przede wszystkim struktur wiekow sieci kanalizacyjnej, co przedstawia rys. 3.
Rys. 3. Krtka charakterystyka zlewni kanalizacyjnych ujtych w analizie uszkodze sieci kanalizacyjnej, materiay archiwalne [4]
Fig. 3. Brief characteristics of sewerage catchments used for the analyzes of the sewage system
damage, archives material [4]
Dzielnice A, B i F charakteryzoway si najwikszym udziaem sieci

kanalizacyjnej, ktra zostaa wybudowana w okresie przedwojennym. Najmodsza sie kanalizacyjna znajduje si w dzielnicy C.
Podczas analizy uwzgldniono rozkad przestrzenny uszkodzonych odcinkw sieci kanalizacyjnych na podstawie wizualizacji uszkodze/konserwacji
sieci kanalizacyjnej z zastosowaniem bazy danych GIS. Do opisu struktury sieci
wykorzystano hierarchi kanaw z podziaem na przewody boczne, zbieracze
71
Dzielnica C
Dzielnica E
Rys. 4. Przykady wizualizacji rozmieszczenia uszkodze sieci kanalizacyjnej dla dzielnic C i E, materiay archiwalne [4]
Fig. 4. Visualization of the distribution of damage sewerage system for the district C
and the district E, archival material [4]
72
Rys. 5. Udzia rednic przewodw kanalizacyjnych w cakowitej dugoci sieci kanalizacyjnej dla wytypowanych dzielnic miasta, na podstawie [4]
Fig. 5. The share of sewer lines with specific diameters in the total length of sewerage for
selected districts, based on [4]
Rys. 6. Struktura materiaowa sieci kanalizacyjnych dla wytypowanych dzielnic miasta,

na podstawie [4]
Fig. 6. Types of materials that are used in sewerage systems for selected areas of the city,
based on [4]
73
i kolektor gwny [3] (rys. 4). Okrelajc zdarzenie na sieci kanalizacyjnej,

uwzgldniono ca dugo sieci kanalizacyjnej, na ktrej wystpi problem
z ograniczeniem przepywu w kanalizacji, a nie pojedyncze odcinki przewodw
pomidzy dwiema ssiadujcymi studzienkami kanalizacyjnymi. Dodatkowo
w analizie uszkodze uwzgldniono charakterystyk sieci kanalizacyjnej pod
wzgldem rednic przewodw kanalizacyjnych (rys. 5.) oraz struktur materiaow sieci kanalizacyjnej (rys. 6.).
3.2. Opis bazy danych dotyczcej uszkodze/konserwacji
sieci kanalizacyjnej
Podstaw analizy byy dane uzyskane z programu przeznaczonego do monitoringu czynnoci eksploatacyjnych na sieci kanalizacyjnej oraz informacji
z bazy danych GIS, na podstawie ktrych okrelono struktur sieci (rednic,
materia, dugo) oraz charakterystyk zlewni.
Program przeznaczony do monitoringu czynnoci eksploatacyjnej gromadzi
informacje, ktre podzielono na trzy gwne grupy:
a) prace zwizane z uszkadzalnoci sieci kanalizacyjnej (udronienie sieci,
czyszczenie sieci kanalizacyjnej, frezowanie, inspekcja TV, pompowanie,
naprawa, barwienie ciekw, zadymianie przewodw kanalizacyjnych itp.),
b) prace zwizane z konserwacj sieci kanalizacyjnej (czyszczenie sieci kanalizacyjnej, inspekcja TV, frezowanie, naprawa itp.),
c) prace zwizane z kontrol sieci kanalizacyjnej (inspekcja TV, przegld
urzdze, barwienie ciekw, zadymianie przewodw kanalizacyjnych, wykorzystanie magnatrak itp.).
Program ten wsppracuje z baz danych GIS (PostgreSQL z nakadk PostGIS
za pomoc oprogramowania Quantum GIS), co umoliwia rwnoczesn analiz
przestrzenn. Program do monitorowania prac zwizanych z eksploatacj sieci
kanalizacyjnej jest programem autorskim pracownikw PWiK Sp.zo.o. w Gliwicach [12].
Baza danych dotyczca warunkw eksploatacji sieci kanalizacyjnej obejmuje krtki okres, tj. od lutego 2013 do sierpnia 2014 r. Do analizy uszkodze
sieci kanalizacyjnej zestawiono zatem rednie miesiczne iloci zdarze przypadajce na kilometr sieci, jak i redni dugo sieci, na ktrej odnotowano te zdarzenia w stosunku do cakowitej dugoci sieci kanalizacyjne na tych osiedlach,
a nie jak literatura podaje przeliczenie na rok.
W niniejszym opracowaniu wykorzystano dane dotyczce uszkodzalnoci
sieci kanalizacyjnej zwizane z ograniczeniem przepywu ciekw oraz prace
konserwacyjne z czyszczeniem sieci kanalizacyjnej.
4. Analiza uszkodze sieci kanalizacyjnej

Analizujc otrzymane wyniki, mona stwierdzi, e najwiksz uszkadzalnoci charakteryzuje si sie w dzielnicy B (rys. 7.). Szczeglnie dotyczy to
74
obserwacji odnotowanych w 2013 r. W 2014 roku odnotowano znacznie mniej

uszkodze sieci w tej dzielnicy (co wynika z czciowej modernizacji wytypowanych odcinkw), ale nadal jest to sie o najwikszej uszkadzalnoci wrd
analizowanych dzielnic. Rwnie dzielnice D oraz F charakteryzuj si
podwyszon uszkadzalnoci sieci w porwnaniu z pozostaymi dzielnicami.
Natomiast wysze wartoci uszkodze odnotowane w 2014 r. w dzielnicy A
wynikaj przede wszystkim z nielegalnego odprowadzania wd przypadkowych
do kanalizacji sanitarnej przez mieszkacw dzielnicy.
Rys. 7. Analiza redniej miesicznej liczby uszkodze sieci kanalizacyjnej [lz/km/miesic],

lz liczba zdarze (liczba uszkodze), na podstawie [4]
Fig. 7. Analysis of the average number of defects in sewerage system [lz/km/month], lz number
of events (number of defects), based on [4]
Analiza uszkodze sieci kanalizacyjnej pozwolia na planowanie prac zwizanych z konserwacj tej sieci, czyli na planowanie z zakresu czyszczenia. Dodatkowa analiza prac konserwacyjnych wykazaa zwikszon liczb tych prac
dla dzielnic o najwikszej liczbie uszkodze. Potwierdza to poprawno przeprowadzonej przez pracownikw przedsibiorstwa wodno-kanalizacyjnego analizy uszkadzalnoci na poszczeglnych odcinkach sieci.
Osobnego omwienia wymaga dzielnica C, na ktrej prace konserwacyjne byy zwizane gwnie z przygotowywaniem sieci do wykonania modelu hydraulicznego tej sieci. Std te liczba prac konserwacyjnych w przypadku tego
osiedla bya duo wiksza ni wynika to z wielkoci dzielnicy. W przypadku
wszystkich analizowanych dzielnic mona zaobserwowa spadek uszkodze
w 2014 r. w stosunku do roku przedniego (rys. 8.).
75
Rys. 8. Analiza redniej miesicznej dugoci uszkodze/konserwacji sieci kanalizacyjnej

[km/km/miesic], na podstawie [4]
Fig. 8. Analysis of the monthly average length of damage/maintenance of the sewerage network; [km/km/month], based on [4]
W celu oceny stanu technicznego sieci kanalizacyjnej przyjto redni warto awaryjnoci na poziomie 1,86 lz/km/rok (0,15 lz/km/miesic) [2]. Mimo e
przedsibiorstwo prowadzce eksploatacj jest jednym z wikszych i nowoczeniejszych w kraju, do analizy uszkodze dla wybranych dzielnic przyjto wartoci odpowiadajce awaryjnoci eksploatowanej sieci kanalizacyjnej charakterystyczne dla maych aglomeracji.
Analiza poziomu uszkodze w wybranych dzielnicach wykazaa dla tak
przyjtego poziomu odniesienia, e dla wikszoci dzielnic warto uszkodze
jest nisza ni warto odniesienia. Wyjtkiem jest dzielnica B w 2013 r. Jednoczenie wikszo analizowanych dzielnic wykazaa zmniejszenie uszkodze
w 2014 r.
Analizujc wpyw struktury sieci kanalizacyjnej pod ktem rednicy przewodw kanalizacyjnych na poziom uszkodze, mona zaobserwowa najwikszy poziom uszkodze w przypadku przewodw kanalizacyjnych o rednicy
200-250 (rys. 9.), co odpowiada najczciej kanaom bocznym w hierarchii
struktury sieci.
76
Rys. 9. Zaleno midzy redni miesiczn liczby uszkodze [lz/km/miesic] a rednic przewodw kanalizacyjnych dla wybranych dzielnic miasta, na podstawie [4]
Fig. 9. The relationship between the average number of defects [lz/km/month] and the diameter of
sewer pipes for selected districts, based on [4]
Analizujc liczb uszkodze dla poszczeglnych dzielnic pod ktem wpywu struktury materiaowej, mona zauway, e najwyszy poziom uszkodze
zanotowano w przypadku przewodw kanalizacyjnych betonowych (rys. 10.)
i dotyczy on dzielnicy B. Rwnie w przypadku tej dzielnicy zanotowano
wysoki poziom uszkodze dla rur wykonanych z PVC.
Naley zaznaczy, e w przypadku dzielnicy B odnotowano zarwno wysoki poziom uszkodze wyraonych jako liczba uszkodze przypadajca na kilometr sieci (i dotyczy on gwnie przewodw wykonanych z tworzyw sztucznych), jak rwnie wysoki poziom uszkodze przedstawiony jako dugo sieci
uszkodzonej do cakowitej dugoci sieci (i dotyczy on przewodw betonowych). Analizujc rozkad uszkodze na sieci kanalizacyjnej, mona zauway,
e w tej dzielnicy w przypadku przewodw betonowych wystpuj liczne
uszkodzenia liniowe (obejmujce duszy odcinek objty uszkodzeniem),
a w przypadku przewodw kanalizacji wykonanej z PVC byy to uszkodzenia
punktowe (krtkie odcinki).
77
Rys. 10. Wpyw struktury materiaowej sieci kanalizacyjnej na redni miesiczny poziom uszkodze [km/km/miesic] w przypadku wybranych dzielnic, na podstawie [4]
Fig. 10. The impact of the sewage system material on the average monthly level of damage
[km/km/month] for selected districts, based on [4]
5. Podsumowanie
Analiza uszkodze sieci kanalizacyjnej ma istotne znaczenie w planowaniu
podejmowanych dziaa dotyczcych konserwacji sieci oraz wykrywaniu sabych jej punktw ze wzgldu na potencjalne uszkodzenia. W wyniku przeprowadzonej analizy uszkodze sieci kanalizacyjnej pod ktem ograniczenia przepywu ciekw stwierdzono, e dla wszystkich wytypowanych dzielnic w omawianym okresie odnotowano wyrany spadek uszkadzalnoci zarwno zdefiniowanej jako liczba zdarze, jak rwnie w przeliczeniu na dugo odcinka
w stosunku do cakowitej dugoci sieci na omawianym osiedlu.
Do materiaw o najwikszym wspczynniku uszkadzalnoci w przypadku
tych osiedli naley zaliczy beton oraz PVC. O wielkoci uszkodzenia przewodu
i jego charakterze w gwnej mierze decyduje rodzaj materiau, z ktrego jest
wykonana sie, oraz wiek tej sieci (rys. 11.).
78
Rys. 11. Zaleno redniego miesicznego poziomu uszkodze [km/km/miesic] dla wybranych
dzielnic w zalenoci od struktury materiaowej sieci kanalizacyjnej, na podstawie [4]
Fig. 11. The dependence of the average monthly level of damage [km/km/month] for selected
areas, depending on the type of the sewerage material, based on [4]
Literatura
[1] Bakalarczyk M.: Usugi wodocigowo-kanalizacyjne w badaniach Izby Gospodarczej Wodocigi Polskie. Izba Gospodarcza Wodocigi Polskie, 2008.
[2] Benchmarking. Wyniki Przedsibiorstw wodocigowo-kanalizacyjnych w Polsce
za 2011 rok. Izba Gospodarcza Wodocigi Polskie, Bydgoszcz 2011.
[3] Baszczyk W.: Kanalizacja. Tom 1: Sieci i pompownie. Arkady, Warszawa 1982.
[4] Dane archiwalne Przedsibiorstwa Wodocigw i Kanalizacji Sp z o. o. Gliwice
2014.
[5] Denczew S., Krlikowski A.: Podstawy nowoczesnej eksploatacji ukadw wodocigowych i kanalizacyjnych. Arkady, Warszawa 2002.
[6] Krajowy Program Oczyszczania ciekw Komunalnych. Ministerstwo Ochrony
rodowiska, Warszawa 2003-2005, 2008-2009, 2013.
[7] Kuliczkowski A., Kuliczkowska E., Zwierzchowska A., Zwierzchowski D., Doczuk P., Kubicka U., Kuliczkowski P., Lisowska J.: Technologie bezwykopowe
w inynierii rodowiska. Wydawnictwo Seidel-Przywecki, Warszawa 2010.
[8] Madryas C., Przybya B., Wysocki L.: Badania i ocena stanu technicznego przewodw kanalizacyjnych. Dolnolskie Wydawnictwo Edukacyjne, Wrocaw 2010.
79
[9] Monitorowanie usug publicznych w miastach. System analiz samorzdowych.

Zwizek Miast Polskich, Pozna 2014.
[10] Nakady eksploatacyjne na utrzymanie kanalizacji. Cz 1: Zadania i okresy eksploatacyjne. Wytyczne ATV-A 147P. Wydaw. Seidel-Przywecki, Warszawa 1993.
[11] PN-EN 13508-2: Stan zewntrzny systemw kanalizacyjnych. Cz 2: System kodowania inspekcji wizualnej.
[12] Wydra K., Wrona R., nioch J.: Rejestracja prac na sieci kanalizacyjnej na mapie
GIS praktyka PWiK Gliwice. Konferencja GIS, modelowanie i monitoring
w zarzdzaniu systemami dystrybucji wody i kanalizacji, Warszawa 2012.
SEWERAGE NETWORK ANALYSIS FOR DAMAGE

VULNERABILITY IN ONE OF CITIES IN THE UPPER SILESIA
Summary
The increase in requirements for sewer and water supply systems in urbanized catchment areas and
increase of people's environmental awareness tightens requirements for optimal man-agement of
these systems. The computer programs to monitor network activities (both in water supplies and
sewerage system) are one of the tools that supports the management of the system. The paper analyzes damage vulnerability of sewer. The analysis was based on the information contained in the
maintenance database of the sewerage system (malfunctions, damages and exploitation control of
the network) integrated into the GIS database. The analysis of sewage network damage was conducted in scope of wastewater flow restrictions. The work has been carried out for selected districts in Upper Silesia. Among other things, in the analysis covered, the effect of pipes age, diameter, material and hierarchy. For the analyzed areas highest level of damage was observed in case
of sewer pipes with a diameter in the range of 200-250, which corresponds to the most common
side channels in the hierarchy of network. It should be noted that the damage vulnerability of sewerage system is also determined by the type of pipes material, and the age of the network. damage
analysis of the sewage system is important in planning maintenance activities undertaken on the
network and in detecting its weak points.
Keywords: sewage system, damage vulnerability, age of sewers, material type

DOI: 10.7862/rb.2015.5
80

Ewa HOOTA1
Beata KOWALSKA2
PRZEGLD METOD WYZNACZANIA

LOKALIZACJI PUNKTW MONITORINGU
JAKOCI WODY W SIECI WODOCIGOWEJ
Jednym z elementw zarzdzania jakoci wody w sieciach wodocigowych jest
monitoring jej jakoci. Ma on na celu zarwno kontrol i ocen jakoci dostarczanej wody, jak rwnie wczesne wykrycie zdarzenia zanieczyszczenia i szybk reakcj na nie. W wikszoci krajw obowizujce przepisy wymagaj monitorowania jakoci wody, lecz nie wskazuj, w jaki sposb maj by okrelone reprezentatywne lokalizacje umieszczania czujnikw jakoci wody. Obecnie obowizujce
przepisy prawne reguluj jedynie zakres oznacze i czstotliwo prowadzenia bada w systemach wodocigowych. Wybr miarodajnych punktw pomiarowych
jakoci wody w systemie dystrybucji jest problemem bardzo zoonym i kluczowym w planowaniu monitoringu. Wymaga on dobrej znajomoci warunkw hydraulicznych pracy sieci, a take przeprowadzenia analiz historycznych zmian jakoci wody ujmowanej, uzdatnionej i wtaczanej do sieci wodocigowej. Ze
wzgldu na brak szczegowych wytycznych co do lokalizacji punktw pomiarowych dla celw monitoringu systemw wodocigowych utworzono wiele metod
umoliwiajcych lokalizowanie punktw pomiarowych w sieciach dystrybucji wody. Jednake dotychczas nie udao si wybra jednej, uniwersalnej metody, ktra
byaby referencyjna w stosunku do innych. Z powodu duej rnorodnoci metod
lokalizacji punktw badania jakoci wody istnieje konieczno opracowania metodyki oceny ich skutecznoci. Niniejsza praca stanowi przegld literatury dotyczcej monitoringu jakoci wody. Przedstawiono w niej problemy zwizane z monitorowaniem jakoci wody oraz zaprezentowano przegld metod stosowanych do wyznaczania lokalizacji punktw monitoringu jakoci wody.
Sowa kluczowe: sie wodocigowa, monitoring, jako wody, umiejscowienie
czujnika
Autor do korespondencji/corresponding author: Ewa Hoota, Katolicki Uniwersytet Lubelski im.

Jana Pawa II, Wydzia Zamiejscowy Prawa i Nauk o Spoeczestwie w Stalowej Woli, ul. Ofiar
Katynia 6, 37-450 Stalowa Wola, tel. +48 15 6422533, ewaholota@kul.pl
Beata Kowalska, Politechnika Lubelska
82
E. Hoota, B. Kowalska
1. Wprowadzenie
Wraz ze wzrostem wiadomoci konsumentw w zakresie jakoci wody
zwikszaj si wymagania stawiane systemom wodocigowym odnonie jakoci
wody do spoycia. Coraz wikszego znaczenia nabiera kwestia kompleksowego
monitorowania parametrw pracy sieci. Brak caociowego monitoringu wyranie utrudnia zarzdzanie eksploatacj sieci wodocigowych.
Wedug definicji zawartej w Leksykonie naukowo-technicznym [48] monitoring ekosystemu to kontrola polegajca na kluczowych pomiarach wybranych parametrw ekosystemu: fizycznych, chemicznych i biologicznych, pozwalajca na ledzenie ich zmian w czasie. Powszechnie przyjmuje si, e monitoring to obserwacja, nadzr i badanie, natomiast w stosunku do obiektw technicznych dziaanie polegajce na dostarczeniu obsugujcemu niezbdnych
informacji umoliwiajcych ocen pracy tych obiektw [70]. Kwietniewski zaproponowa nastpujc definicj monitoringu: monitorowanie sieci wodocigowej (i kanalizacyjnej) to system pomiarw i analiz dotyczcych stanu funkcjonalnego i technicznego sieci w celu uzyskania wiarygodnych podstaw do zarzdzania eksploatacj sieci i jej modernizacji [44].
Monitoring sieci wodocigowych obejmuje system zoony z trzech elementw: urzdze pomiarowych do mierzenia cinienia i przepywu wody, systemu transmisji danych z punktw pomiarowych do komputera zbierajcego
i archiwizujcego dane pomiarowe oraz programu wizualizacji sieci wodocigowej ze zlokalizowanymi na niej punktami pomiarowymi. Poniewa kady
z tych elementw posiada wiele moliwoci realizacji, powinien by poddany
niezalenej analizie. Ponadto system monitoringu moe by elementem zintegrowanego systemu informatycznego wspomagajcego kompleksowe zarzdzanie sieci wodocigow, a wic obejmujcego nie tylko prowadzenie biecego
nadzoru jej pracy, ale rwnie sterowanie sieci, projektowanie sieci, wykrywanie i lokalizacj awarii, obliczanie czasu zatrzymania wody czy kalibracj modelu hydraulicznego [63].
Monitorowanie sieci wodocigowej obejmuje swoim dziaaniem monitorowanie wielkoci hydraulicznych (natenie przepywu, prdko, cinienie),
monitorowanie jakoci wody oraz monitorowanie stanu technicznego systemu
dystrybucji. Jednake monitoringiem moe rwnie by objte zuycie energii,
stan urzdze czy te poziom satysfakcji klientw. Niniejsza praca skupia si na
zagadnieniu monitoringu jakoci wody, ktry swoim zakresem moe obejmowa
pomiar parametrw [1, 13, 16, 22, 31, 49, 50]:
fizycznych, np. pH, mtno, przewodno,
chemicznych, np. stenie dezynfektanta,
mikrobiologicznych, np. obecno E. coli.
Konieczno monitorowania jakoci wody w przedsibiorstwach wodocigowych wynika bezporednio z przepisw prawnych, regulujcych ich dziaalno oraz standardy zaopatrzenia w wod [17, 29, 57, 58, 61, 71]. Monitoring
Przegld metod wyznaczania lokalizacji punktw monitoringu...
83
jakociowy jest wdraany od kilkudziesiciu lat. Na pocztku swoim obszarem

obejmowa tylko ujcia wody, pniej rwnie system zasilania, a obecnie sieci
i cay system wodocigowy. Ma on na celu wspomaganie rnych dziaa umoliwiajcych ochron konsumentw wody i sprawne funkcjonowanie przedsibiorstw wodocigowych. Do najwaniejszych z nich zalicza si:
popraw jakoci wody dostarczanej odbiorcom m.in. poprzez przewidywanie zmian jakoci wody, okrelanie zakresw i trendw tych zmian,
okrelanie rde zanieczyszcze wody,
krtko- i dugookresowe planowanie modernizacji systemu dystrybucji
wody,
kontrol pracy stacji uzdatniania wody poprzez regularne badania jakoci
wody zasilajcej sie wodocigow,
ocen poziomu jakoci wiadczonych usug pod ktem zapewniania wymaganej jakoci wody dostarczanej do odbiorcw, realizowan przez
kontrol zgodnoci jakoci wody zasilajcej sie wodocigow, ocen
niezawodnoci dostaw wody i ocen ryzyka niekorzystnego wpywu wody na odbiorcw,
wskazywanie nieprawidowoci dziaania systemu dystrybucji wody,
w tym awarii i uszkodze [65].
Punktem wyjcia i podstaw metodologii zarzdzania jakoci wody w sieciach wodocigowych jest odpowiednie zaplanowanie i wdroenie systemu monitoringu sieci dystrybucji wody. Cigy monitoring i dokonywana na jego podstawie ocena jakoci wody w sieci wodocigowej pozwalaj zidentyfikowa rejony podwyszonego ryzyka pogorszenia jakoci wody, jak rwnie umoliwiaj
przewidywanie miejsc wystpienia wody o gorszej jakoci. Uatwia to podjcie
decyzji o rozmieszczeniu baz przedsibiorstwa, ktrych waciwa lokalizacja
i wyposaenie pozwalaj na skrcenie czasu zwizanego z wymagan popraw
jakoci wody oraz skutkuj obnieniem kosztw eksploatacji caego systemu
wodocigowego [46].
W pracy skoncentrowano si przede wszystkim na przegldzie metod wyznaczania lokalizacji punktw monitoringu jakoci wody rozwijanych w ostatnich latach zarwno w Polsce, jak i na wiecie. Przedstawiono take podstawowe problemy zwizane z monitoringiem jakoci wody w systemach jej dystrybucji.
2. Problemy monitoringu jakoci wody

Jednym z najtrudniejszych, a zarazem kluczowym zadaniem planowania
monitoringu jest waciwa lokalizacja punktw pomiaru parametrw hydraulicznych i jakociowych przesyanej wody. Kwestia ta nie zostaa cakowicie rozstrzygnita w obowizujcych aktach prawnych, normach, ani te w pracach
badawczych dotyczcych monitoringu prowadzonych zarwno w kraju, jak i za
granic [35, 37].
84
W wietle obowizujcych wymaga prawnych mona stwierdzi, e brak

jest szczegowych wytycznych dotyczcych lokalizacji punktw pomiarowych
systemu monitorowania sieci wodocigowych. Jedyne wytyczne dotycz zakresu oznacze oraz czstotliwoci prowadzenia bada w systemie wodocigowym.
Problem lokalizacji punktw pomiaru jakoci wody w sieci jest albo pomijany,
albo traktowany powierzchownie.
Wytyczne wiatowej Organizacji Zdrowia [29] zalecaj prowadzenie monitoringu poprzez cig, rutynow kontrol jakoci wody dostarczanej do odbiorcw oraz przez okresowe badania mikrobiologiczne caego systemu dystrybucji
wody. Wytyczne te nie okrelaj jednak precyzyjnie szczegowych zasad lokalizacji punktw pomiaru jakoci wody, stwierdzajc jedynie, e powinny by
one reprezentatywne dla caej sieci wodocigowej. Dyrektywa UE nr 98/83/EC
[17] zaleca lokalizacj punktw poboru prbek w stacjach uzdatniania wody
oraz w szeroko pojtej strefie dostawy wody.
Krajowe przepisy prawne zawarte w Rozporzdzeniu Ministra Zdrowia
z 2007 r. wraz ze zmianami z 2010 r. [61] oprcz zalece dotyczcych zakresu
i czstoci dokonywania bada parametrw jakoci wody wskazuj, aby miejsca
pobierania prbek wody byy rwnomiernie rozmieszczone w caym systemie
dystrybucji i obejmoway: ujcia wody, miejsca wprowadzania wody do sieci,
sie wodocigow, punkty czerpalne stale uywane do pobierania wody przez
odbiorcw oraz inne punkty czerpalne, jeli woda jest pobierana z indywidualnych uj wody.
Dodatkowym dokumentem regulujcym pobr prbek do badania jakoci
wody jest norma PN-EN ISO 5667-1:2008 [58]. Kwestia lokalizacji punktw
pomiarowych do monitoringu jest ograniczona do nastpujcych stwierdze:
punkty pomiarowe powinny by usytuowane w miejscach kluczowych badanych systemw, pobieranie prbek musi si odbywa w porwnywalnych warunkach oraz nie moe powodowa dodatkowych zanieczyszcze ani zakce
przepywu.
Badania naukowe dotyczce lokalizacji reprezentatywnych miejsc poboru
prbek zostay przedstawione w kilku publikacjach. Geldreich w pracy [23] wybr miejsc poboru prbek opar na reprezentatywnoci waciwoci strukturalnych sieci i stanu jakoci wody. Cz tych miejsc powinna by staa
z uwzgldnieniem lokalizacji pierwszego odbiorcy, stref cinienia, pocze
z innymi systemami, potencjalnych rde zanieczyszczenia, obszarw duego
ryzyka i kadego miejsca, w ktrym wczeniej stwierdzono obecno bakterii
z grupy coli. Do innych czynnikw okrelajcych miejsca poboru prbek mona
zaliczy: czsto niezadowalajcych wynikw, wyniki powtrnych bada,
punkty maksymalnego zuycia wody, miejsca budowy nowych odcinkw sieci
i miejsca czstych uszkodze sieci. Miejsca punktw pomiarowych mog wedug niego znajdowa si w budynkach uytecznoci publicznej, u indywidualnych odbiorcw i w specjalnych stacjach pomiarowych w sieci dystrybucji wody.
85
Grimmefault i Johansson [26] stwierdzili, e lokalizacja miejsc poboru prbek wody do bada musi uwzgldnia obszar geograficzny, liczb odbiorcw,
materia rurocigw oraz obszary o znacznym wpywie na jako wody i prace
prowadzone na sieci wodocigowej.
Wedug Kwietniewskiego [44] miejsca bada jakoci wody powinny by
reprezentatywne dla caej sieci. Poboru prbek wody naley dokonywa
w gwnych punktach pomiaru natenia przepywu i objtoci przepywajcej
wody. Badania jakoci wody powinny by take prowadzone w zbiornikach wodocigowych, pompowniach sieciowych, w miejscach, gdzie mieszaj si wody
o rnej jakoci, w duych obiektach publicznych i na kocowych odcinkach
sieci.
Ze wzgldu na brak szczegowych wytycznych w zakresie lokalizacji
punktw pomiarowych dla celw monitoringu systemw wodocigowych powstao wiele metod umoliwiajcych lokalizowanie punktw pomiarowych
w sieciach dystrybucji wody. Ich porwnanie dokonane w warunkach jednej
wybranej sieci pokazao, e uzyskiwane za ich pomoc wyniki znacznie rni
si od siebie [56]. Dotychczas nie udao si wybra jednej, uniwersalnej metody,
ktra byaby referencyjna w stosunku do innych. Z powodu duej rnorodnoci
metod lokalizacji punktw badania jakoci wody istnieje konieczno opracowania metodyki oceny ich skutecznoci.
3. Przegld metod wyznaczania lokalizacji punktw

monitoringu jakoci wody
Church i RaVelle [12] jako jedni z pierwszych opisali zagadnienie umiejscowienia czujnika monitoringu, ktre zdefiniowali jako problem lokalizacji
maksymalnego zasigu (ang. maximal covering location problem). Polega on na
zwikszeniu obszaru obsugiwanej liczby ludnoci w obrbie podanej odlegoci usugi poprzez umieszczenie ustalonej liczby urzdze. Kwesti t rozwizali, stosujc dwa podejcia heurystyczne.
Pierwsze podejcie jest nazywane algorytmem Greedy Adding. W celu uzyskania maksymalnego zasigu dla p-urzdze algorytm Greedy Adding wybiera
dla pierwszego urzdzenia takie miejsce, ktre pokrywa swoim zasigiem wikszo obsugiwanej populacji, dla drugiego urzdzenia wybiera za miejsce, ktre obejmuje wikszo ludnoci nieznajdujcej si w zasigu pierwszego urzdzenia. Proces ten jest kontynuowany dopki p-urzdzenia nie zostan wybrane
i caa ludno nie bdzie w ich zasigu.
Drugie heurystyczne podejcie, zbudowane na podstawie pierwszego algorytmu, zostao nazwane algorytmem Greedy Adding with Substitution. Okrela
on nowe lokalizacje urzdze dla kadej iteracji, ale dodatkowo stara si poprawi rozwizania w kadej z nich poprzez zastpienie kadego kolejnego urzdzenia urzdzeniem z innego wolnego miejsca.
86
Istotnym problemem tej metody jest okrelenie minimalnej liczby lokalizacji czujnikw dla obiektw celem zapewnienia, e aden punkt zapotrzebowania
nie bdzie dalej ni maksymalna odlego usugi od obiektu. Gdy jest ograniczona liczba czujnikw, decydent moe wybra lokalizacje, tak aby moliwie
najmniej ludzi znajdowao si poza zasigiem czujnikw.
Lee i Deininger [47] opracowali podejcie umiejscowienia czujnikw jakoci wody oparte na maksymalizacji zasigu zapotrzebowania (ang. demand
coverage). Metoda ta polega na umieszczeniu czujnikw w tych wzach, ktre
dostarczaj najwicej informacji o jakoci wody w sieci dystrybucji. Rozwizanie to jest oparte na zaoeniu, e jako wody pogarsza si wraz z upywem
czasu i odlegoci od rda. Lee i Deininger zaoyli, e jeeli jako wody
w monitorowanym wle jest dobra, to w najbliszym wle umiejscowionym
w kierunku rda wody bdzie ona rwnie dobra. Dla duych sieci metoda ta
okazaa si bardzo kopotliwa i trudna do zastosowania ze wzgldu na zbyt due
skomplikowanie problemu.
W swoich badaniach Kumar i in. [42, 43] zastosowali macierz zasigu
opracowan przez Lee i Deiningera [47]. Po obliczeniu kierunkw przepywu
w caej sieci wzy s numerowane w kolejnoci rosncego przepywu (ranking
wzw), a nastpnie w wle, ktry posiada maksymalny zasig, jest lokalizowana stacja monitorujca. Po wybraniu wza zostaje on cakowicie usunity
z danych i zasig jest ponownie przeliczany. Optymalne lokalizacje urzdze s
identyfikowane za pomoc programowania cakowitoliczbowego (ang. integer
programming). Jednake wymiarowo programowania cakowitoliczbowego
zwiksza si wielokrotnie wraz ze wzrostem wielkoci sieci i dla wielu wzorcw
zapotrzebowania, dlatego te autorzy zaproponowali kolejn metod, wskazujc pooenie stacji monitorowania jakoci wody na podstawie hydrauliki przepywu oraz eliminujc uycie programowania cakowitoliczbowego.
Kessler i inni [34] wprowadzili nowy termin w swoich badaniach poziom
usug (ang. level of service). Definiuj go jako maksymaln, dopuszczaln objto wody, jaka zostanie pobrana zanim zanieczyszczenie wody zostanie wykryte przez czujnik. Po hydraulicznej symulacji przepywu wody w sieci zostaje
wykonany wykres kierunkowy, stanowicy sie pomocnicz do wyboru lokalizacji urzdzenia. Wszystkie przewody tej sieci okrelaj redni prdko przepywu w przewodzie. Stosowanie wykresu i znajomo dugoci przewodw
pozwala obliczy minimalny czas przepywu midzy dwoma wzami. Metodologia wyboru lokalizacji urzdzenia obejmuje utworzenie algorytmu wszystkie
najkrtsze cieki (ang. all shortest paths) do identyfikacji obszaru zanieczyszcze i algorytmu zasig zbioru (ang. set covering) do optymalnego przydzielenia stacji monitorujcych. Wynikiem algorytmw jest minimalny zbir stacji
monitorujcych, ktry zapewnia dany poziom usug.
Harmant i inni [30] zaprojektowali algorytm oparty na pracy Lee i Deiningera [47] w celu maksymalizacji trzech parametrw: zuycia wody, redniej
rednicy rury i czasu retencji wody. Algorytm ten zosta sformuowany jako
87
wielokryterialny problem waonej sumy. Wybiera on najbardziej reprezentatywne punkty pobierania prbek w odniesieniu do zuycia i do degradacji jakoci wody, co jest funkcj rednicy rury i czasu retencji wody.
Tryby i Uber [67, 68] opracowali model pobierania prbek wykorzystujcy
czas zatrzymania wody (ang. water age) jako podstaw do ustalania reprezentatywnoci prbki. Polega on na znalezieniu najlepszych miejsc do pobierania
prbek jakoci wody. Model ten prowadzi do zminimalizowania liczby miejsc
pobierania prbek, z zastrzeeniem pewnych ogranicze dotyczcych ustalania
prbki reprezentatywnoci. Badany problem jest sformuowany za pomoc
mieszanego programowania liniowego cakowitoliczbowego (ang. mixed integer
linear programing).
Zagadnieniem znalezienia optymalnych miejsc monitorowania jakoci wody zajmowali si rwnie Woo i in. [76]. W ich rozwizaniu do obliczania
zmiennoci parametrw hydraulicznych i jakociowych jest uywany program
EPANET. Nastpnie jest ustalany ranking przewodw i s obliczane najkrtsze
cieki transportu zanieczyszcze. Metoda wyliczania najkrtszej cieki transportu zanieczyszcze jest stosowana do konstruowania matrycy pokrycia i okrelenia wszystkich cieek przepywu zanieczyszczenia. Problem lokalizacji jest
rozwizywany za pomoc programowania cakowitoliczbowego (ang. integer
programming), ktre suy do znalezienia rozwiza dla szeregu symulacji.
Kwestia lokalizacji czujnikw jest ostatecznie sformuowana jako problem minimalnego zasigu rozprzestrzeniania si zanieczyszcze. Jest to zadanie optymalizacyjne, wykorzystujce kolejne symulacje pracy wodocigu w funkcji
zmienianej lokalizacji punktw pomiarowych.
Al-Zahrani i Moied [2-4] rozszerzyli model opracowany przez Lee i Deiningera [47]. Zastosowali algorytmy genetyczne do rozwizania problemu rozmieszczania czujnikw monitorujcych jako wody. S one lokalizowane wedug wielkoci przepywu, zakadajc, e jako wody pogarsza si w kierunku
kocowych odcinkw sieci.
Ostfeld i Salomons [51-53, 55] zaproponowali metodologi opart na pracy
Kesslera i in. [34], czc symulacje hydrauliczne z technik teorii grafw
w celu przydzielenia minimalnego zestawu stacji monitorujcych, ktry pokrywa ca sie dla danego poziomu usug. W swojej metodzie zastosowali matryc
zanieczyszczenia i rozwizali problem jego minimalnego zasigu za pomoc
programowania liniowego, binarnego. Ostfeld i Salomons [54] dostosowali algorytm przedstawiony w pracy [55] do optymalnego umieszczenia czujnikw
w systemie dystrybucji wody z zastosowaniem wielocelowego algorytmu genetycznego NSGA-II.
Preis i Ostfeld [59] rozwinli ewolucyjny model wielocelowej optymalizacji dla wzmocnienia dziaa przeciwko celowej ingerencji zanieczyszcze. Uyli
algorytmu NSGA-II (ang. Non-Dominated Sorted Genetic Algorithm-II) do optymalizacji kompromisw pomidzy czterema sprzecznymi celami: maksymalizacj prawdopodobiestwa detekcji, minimalizacj czasu wykrycia, maksymali-
88
zacj zbdnoci oprzyrzdowania do wykrywania zanieczyszcze oraz maksymalizacj prawdopodobiestwa identyfikacji rda zanieczyszczenia.
Now formu mieszanego programowania cakowitoliczbowego (ang.
mixed integer programming) do umieszczenia czujnika w miejskich systemach
wodocigowych zaprezentowali Berry i inni [6, 8, 10]. Przedstawiony przez nich
model umieszczenia czujnika jest niezaleny od czasu i zakada ochron konsumenta tylko wtedy, gdy kada cieka od miejsca wprowadzenia zanieczyszczenia do konsumenta jest strzeona przez czujnik. Niestety, przy uyciu programowania cakowitoliczbowego w rozwizaniu problemu pooenia czujnika
wymagana jest dua ilo zasobw obliczeniowych. Berry i in. [7, 9] zaproponowali sformuowanie p-mediany zaczerpnite z teorii dyskretnej lokalizacji do
okrelenia problemw lokalizacji czujnikw, ktre zostao rozwizane za pomoc metody heurystycznej opartej na poczeniu GRASP (ang. General Responsibility Assignment Software Patterns) i lokalnego wyszukiwania. Algorytm
p-mediany zakada sta liczb scenariuszy, z ktrych kady okrela prawdopodobiestwo wystpienia zanieczyszczenia, zestaw miejsc wprowadzenia zanieczyszczenia i czasy trwania wprowadzania zanieczyszczenia. Wpyw kadego
potencjalnego incydentu jest okrelany za pomoc symulacji transportu zanieczyszcze.
Rozbudowan metodyk lokalizacji punktw pomiarowych poczon
z ustaleniem czstoci wykonywania bada jakoci wody przedstawi Sudo
[64, 65]. W swojej metodyce autor rozwaa odcinki przewodw wraz z ich charakterystyk techniczn w przeciwiestwie do Lee i Deiningera [47], ktrzy brali
pod uwag wzy. Dziki temu w algorytmie lokalizacji punktw pomiarowych
moliwe byo uwzgldnienie nie tylko iloci przepywajcej wody, ale take
czasu przebywania wody w sieci, rednicy i niezawodnoci odcinka przewodu.
Watson i in. [72, 73] opisali szczegowo problem optymalizacji umieszczenia czujnika i wprowadzili modele mieszanego programowania liniowego
cakowitoliczbowego (ang. mixed integer linear programming), oparte na modelu przepywu niezalenego od czasu. Pokazali, e podejcia oparte na mieszanym programowaniu liniowym cakowitoliczbowym mog znale optymalne
rozwizania dla maej i redniej wielkoci sieci, ale nie radz sobie z wikszymi
sieciami wodocigowymi. Udowodnili rwnie, e podejcia heurystyczne
umoliwiaj zlokalizowanie optymalnych rozwiza dla maych i rednich sieci
w znacznie krtszym czasie ni metody programowania cakowitoliczbowego
oraz mog uzyska wystarczajco dobre rozwizania dla bardzo duych sieci.
Uber [69] przedstawi oglne sformuowanie i metod rozwizania heurystycznego algorytmu zachannego dla problemu lokalizacji czujnika. W celu
rozmieszczenia czujnikw naley rozway potencjalne miejsca zdarzenia zanieczyszczenia. Metoda ta lokalizuje ograniczon liczb czujnikw, aby uzyska
maksymalne korzyci dla zdrowia publicznego. Liczba czujnikw niezbdna do
zainstalowania jest okrelona przez kompromis midzy kosztem sieci czujnikw
a stopniem ochrony zdrowia publicznego.
89
Berger-Wolf [5] rozwaa dwa problemy umieszczania czujnikw w sieci

w celu wykrycia i zidentyfikowania rda zanieczyszcze: ograniczon liczb
czujnikw oraz ograniczony czas na wykrycie zanieczyszczenia lub identyfikacj rda skaenia. Przedstawi analiz zoonoci obliczeniowej tych zagadnie i pokaza, e problemy ograniczonej liczby czujnikw i ograniczonego czasu s wielomianowo rwnowane i NP-trudne. Podejcia sugerowane przez Bergera-Wolfa maj na celu albo losowe umieszczenie czujnikw, albo zastosowanie heurystyki zachannej, tak aby obliczy minimalny, ale niekoniecznie optymalny zestaw czujnikw umoliwiajcych identyfikacj rda zanieczyszczenia.
Carr [11] sformuowa problemy rozmieszczenia czujnikw jako mieszane
programy cakowitoliczbowe (ang. mixed integer program), dla ktrych obiektywne wspczynniki nie s znane. Rozwaa rwnie wersj kryterium absolutnej solidnoci, ktra jest naturalnie ograniczona przez waciwoci danych niepewnych. Jest ona sformuowana jako mieszane programy liniowe cakowitoliczbowe (ang. mixed linear integer program), suce do umieszczenia czujnikw w sieciach dystrybucji wody. Programy te dziaaj zgodnie z informacjami
prawdopodobiestwa pojawienia si zanieczyszczenia i statystyki zuycia wody,
ktre s trudne do oceny.
Shastri i Diwekar [62] zaproponowali lokalizacj czujnikw za pomoc metody programowania stochastycznego, rozszerzajc j o rozwaanie niepewnoci
zapotrzebowania na wod w sieci wodocigowej. Rozwizanie problemu uzyskali poprzez algorytm L-shaped BONUS, ktry skutecznie rozwizuje zagadnienia stochastycznego nieliniowego programowania.
Krause i in. [40, 41] opracowali metodologi rozmieszczenia czujnikw
opart na submodularnej funkcji celowych zanieczyszcze i wykorzystali j
przez zastosowanie algorytmw celem maksymalizacji monotonicznej funkcji
submodularnej. Optymalizacja zostaa oparta na wielu kryteriach, m.in. minimalizacji czasu wykrycia zanieczyszczenia, minimalizacji liczby ludnoci, na ktr
wpywa zanieczyszczenie przed jego wykryciem, minimalizacji oczekiwanego
zapotrzebowania dla zanieczyszczonej wody do momentu detekcji zanieczyszczenia, maksymalizacji prawdopodobiestwa detekcji.
Metoda rozmieszczania czujnikw, sformuowana przez Doriniego [14, 15]
jako problem ograniczonej wielocelowej optymalizacji, zostaa rozwizana
za pomoc nowatorskiego algorytmu Noisy Cross-Entropy Sensor Locator
(nCESL) oraz jako jedno i wielocelowe metodologie ujte w ramy zwane
SLOTS (ang. sensors local optimal transformation system). Gwnymi celami
tej metody byo zminimalizowanie przewidywanego czasu wykrycia zanieczyszczenia, minimalizacja liczby ludnoci, na ktr wpywa zanieczyszczenie przed
jego wykryciem, minimalizacja oczekiwanego zapotrzebowania na zanieczyszczon wod przed wykryciem i maksymalizacja prawdopodobiestwa wykrycia.
Eliades i Polycarpou [19] zaproponowali algorytm iteracyjnego pogbienia rozwiza Pareto do wyszukiwania odpowiednich miejsc lokalizacji czujni-
90
kw jakoci wody z duej przestrzeni moliwych rozwiza. Algorytm rozwizuje problem przez iteracyjny wybr najlepszego niedominujcego rozwizania
i rozszerza je przez zwikszenie gbokoci drzewa wyszukiwania, dopki nie
zostan wykorzystane wszystkie czujniki. W pierwszej iteracji wszystkie rozwizania frontu Pareto s przechowywane na licie, a zamiast wyboru jednego
z tych rozwiza wszystkie z nich s dostpne i rozszerzone do ich nastpnych
pocze. Oznacza to, e wszystkie te rozwizania jednego czujnika s poczone ze wszystkimi pozostaymi wzami sieciowymi. Rozwizania Pareto s nastpnie obliczane i procedura jest powtarzana, a wszystkie czujniki bd rozmieszczone. Ostatecznym rozwizaniem algorytmu jest zbir punktw frontu
Pareto, ktre niekoniecznie musz by na globalnym froncie Pareto. Eliades
i Polycarpou [20, 21] dla ustalania pooenia czujnikw zaproponowali wielocelow optymalizacj, ktra jest odpowiednia dla wicej ni jednej funkcji celu
oraz jest badana i rozwizywana za pomoc wielocelowego ewolucyjnego algorytmu.
Ghimire i Barkdoll przedstawili dwa heurystyczne podejcia wyboru lokalizacji czujnikw. W pierwszym z nich, opisanym w pracy [25], czujniki s
umieszczone na skrzyowaniach o najwyszym zapotrzebowaniu na wod. Drugie podejcie Ghimire i Barkdoll [24] oparli na najwikszej masie wody (ang.
mass-based approach) czujniki s umieszczone na poczeniach o najwikszej
masie uwalnianej wody.
Guan i in. [27] zaproponowali metod optymalizacyjn wykorzystujc algorytm genetyczny. Przedstawili algorytmiczny proces ptli zamknitej dla optymalnej lokalizacji czujnikw wody w systemach dystrybucji wody. Model
opiera si na funkcji jednocelowej, jednak sugerowana funkcja celu zawiera wiele czynnikw, takich jak czas wykrycia, objto wody zanieczyszczonej czy
niezawodno optymalnego systemu. W ten sposb naladuje wielocelowe podejcie optymalizacyjne.
Gueli [28] sformuowa rozwizanie polegajce na zastosowaniu modelu
drapienika-ofiary (ang. predator-prey), opartego na procesie ewolucyjnym optymalizacji wielocelowej. Wdroony algorytm ma na celu rozwizanie problemu
wykrycia zanieczyszczenia ograniczonego czujnikiem. Oczekiwany czas detekcji, oczekiwana populacja naraona na zanieczyszczenie, oczekiwane zapotrzebowanie i prawdopodobiestwo wykrycia zanieczyszczenia s czterema funkcjami celu branymi pod uwag przy ocenie potencjalnego rozwizania problemu. Proponowana metodologia jest oparta na wdraaniu modelu ekosystemu.
Huang i in. [32] zaproponowali wielokryterialny algorytm genetyczny powizany ze statystyczn metod obrbki danych. Opracowana metodologia pozwala na rozpoznanie optymalnego zestawu stacji monitorowania z uwzgldnieniem trzech celw: czasu opnienia detekcji, prawdopodobiestwa detekcji,
liczby ludnoci dotknitej zanieczyszczeniem przed jego wykryciem.
Do rozwizania problemu lokalizacji czujnikw i do wykrywania potencjalnie szkodliwych zanieczyszcze w systemach dystrybucji wody Propato
91
i Piller [60] zastosowali mieszane programowanie liniowe cakowitoliczbowe

(ang. mixed integer linear program). Trachtman [66] zaproponowa podejcie do
projektowania lokalizacji czujnikw Strawman metod heurystyczn opart
na takich czynnikach, jak rozkad przestrzenny populacji, cinienia i wzorcw
przepywu, a take krytyczna lokalizacji uytkownikw.
Wu i Walski [77] posuyli si optymalizacyjnym zadaniem wielokryterialnym, ktre zostao rozwizane za pomoc algorytmu genetycznego ze scenariuszami zanieczyszczenia symulowanymi przy uyciu metody Monte Carlo.
Isovitsch & VanBriesen [33] do rozmieszczenia czujnikw wykorzystali
system informacji geograficznej oraz analiz chi-kwadrat. Analiza ta bada relacje midzy umieszczeniem czujnika i rednim oraz osigalnym rednim zapotrzebowaniem na wod. Eliminuje rwnie skutki nakadania si lokalizacji
czujnikw i pozwala na sprawdzenie, czy czujniki s umieszczane w wzach
z wysokim rednim zapotrzebowaniem na wod i/lub wysokim osigalnym
rednim zapotrzebowaniem na wod.
Weickgenannt [74, 75] zastosowa algorytm genetyczny NSGA-II kompromisu i ryzyka do umiejscowienia czujnikw. Sformuowane przez niego zadanie optymalizacji miao dwa cele: zminimalizowanie ryzyka zanieczyszczenia
i zmniejszenie liczby stosowanych czujnikw. Pierwszy cel wyraa prawdopodobiestwo, e zestaw czujnikw nie wykryje zanieczyszczenia i zwizanej
z nim iloci zanieczyszczonej wody, ktra jest zuywana przed wykryciem, natomiast drugi cel dziaa jako substytut kosztw pobierania prbek.
Kowalski [35, 36, 38, 39, 45] opracowa wasn metod lokalizowania stacji pomiarowych, opart na elementach teorii geometrii fraktalnej. Za podstaw
oceny prawidowoci wskaza lokalizacji punktw pomiarowych systemu monitoringu jakoci wody przyj elementy teorii ryzyka. W metodyce tej wyodrbniono istotne parametry ryzyka, takie jak: objto wody w sieci nieobjtej monitoringiem, maksymalny czas detekcji zanieczyszczenia od momentu jego
pojawienia si oraz wzgldny czas tej detekcji odniesiony do objtoci wody
w monitorowanej sieci. Do warunkw niezbdnych do zastosowania tej metody
naley zaliczy przede wszystkim konieczno zbierania danych dotyczcych
nie tylko sieci wodocigowej, ale take planu zagospodarowania przestrzennego
jednostki osadniczej oraz potrzeb lokalizowania i charakteryzowania gwnych
odbiorcw wody.
Dwa rne podejcia do rozwizania problemu optymalizacji rozmieszczenia czujnikw zanieczyszczenia w sieciach dystrybucji wody przedstawili Ehsani i Afshar [18]. Za najistotniejsze cele z punktu widzenia rozwizania zagadnienia uznali prawdopodobiestwo wykrycia i oczekiwany czas detekcji wykrycia. W pierwszym przypadku poczyli dwa cele w jedno sformuowanie i rozwizali problem jako jednocelowy. W drugim przypadku zastosowali algorytm
genetyczny NSGA-II do rozwizania problemu umiejscowienia czujnika, rozwaajc oba cele osobno w formie problemu optymalizacji wielocelowej. Obie
92
te metody charakteryzoway si dobr skutecznoci w znalezieniu rozwiza do

lokalizacji czujnikw.
4. Podsumowanie
Monitoring sieci wodocigowej moe obejmowa parametry hydrauliczne,
jakociowe i techniczne. Kompleksowy monitoring wszystkich tych parametrw
jest warunkiem niezbdnym do sprawnego funkcjonowania przedsibiorstw wodocigowych. Jednake ze wzgldu na due koszty zakupu i montau czujnikw
nie wszdzie jest on w peni wdraany. Niniejsza praca przedstawia gwne problemy zwizane z monitoringiem jakoci przesyanej wody, przede wszystkim
kwesti lokalizacji reprezentatywnych punktw pomiaru jakoci wody. Ze
wzgldu na fakt, e kada sie wodocigowa jest inna reprezentatywno punktw w obrbie poszczeglnych sieci rwnie bdzie inna. Wybr miejsc poboru
prbek zaley od wielu czynnikw, m.in. od struktury geometrycznej sieci, warunkw hydraulicznych w niej panujcych, od znajomoci analiz historycznych
zmian jakoci wody ujmowanej, uzdatnianej i wtaczanej do sieci wodocigowej.
Przedstawiony przegld literatury wskazuje na intensywny rozwj metod
wyboru lokalizacji punktw pomiarowych na przestrzeni ostatnich dziesicioleci, bdcy nastpstwem rosncego zainteresowania monitoringiem jakoci wody
w sieciach wodocigowych. Wyrnia si metody heurystyczne, ktre pozwalaj
znale rozwizanie przyblione, lecz nie optymalne, np. metoda Churcha
i RaVellea, a take metody optymalizacyjne polegajce na maksymalizacji lub
minimalizacji funkcji celu, np. metoda Ostfelda. Pomimo wielu metod lokalizacji czujnikw wci brakuje jednej, referencyjnej w stosunku do innych, optymalnej metody, ktra pozwoliaby na waciwe rozmieszczenie czujnikw
w sieci wodocigowej. Ostfeld w pracy [56] udowodni, e nawet w obrbie jednej sieci wodocigowej rne metody wskazuj inne lokalizacje rozmieszczania
czujnikw, cho cz z nich si powtarza. wiadczy to o duej zoonoci zagadnienia lokalizacji punktw monitoringu jakoci wody oraz o koniecznoci
dalszego poszukiwania metody, ktra byaby uniwersalna dla wszystkich sieci
wodocigowych.
Literatura
[1] Aasgaard G., Berg J.D., Nesgard B., Ratnaweera H., Wathne B.M., Degestand K.,
Lenes G.: On-line monitoring of water quality: Hygienic control, increased treatment efficiency, updated environmental information and cost reduction,
13 Special Subject. IWSA World Congress, Madrid 1997, pp. SS13-1-HSS13-4.
[2] Al-Zahrani M.A.: Identifying water quality sampling stations in Al-Khobar water
distribution system. Kingdom of Saudi Arabia, Arab Gulf Journal of Scientific Research, vol. 22, issue 3, 2004, pp. 130-137.
93
[3] Al-Zahrani M.A., Moeid K.: Locating optimum water quality monitoring stations
in water distribution system. ASCE World Water & Environmental Resources
Congress, 2001, pp. 393-402.
[4] Al-Zahrani M.A., Moeid K.: Optimizing water quality monitoring stations using
genetic algorithms. Arabian Journal for Science and Engineering, no. 28(1B), 2003,
pp. 57-75.
[5] Berger-Wolf T., Hart W., Saia J.: Discrete sensor placement problems in distribution networks. Mathematical and Computer Modelling, no. 42(13), 2005, pp. 13851396.
[6] Berry J.W., Hart W.E., Phillips C.A., Uber J.: A general integer-programmingbased framework for sensor placement in municipal water networks. ASCE World
Water and Environmental Resources Congress 2004, pp. 455-465.
[7] Berry J.W., Hart W.E., Phillips C.A., Watson J.P.: A facility location approach to
sensor placement optimization. Proc. of 8th Annual Water Distribution System
Analysis Symposium, Cincinnati 2006.
[8] Berry J.W., Hart W.E., Phillips C.A., Watson J.-P.: Scalability of integer programming computations for sensor placement in water networks. ASCE World Water
and Environmental Resources Congress, 2005, pp. 281-293.
[9] Berry J.W., Fleischer L., Hart W.E., Phillips C.A., Watson, J.-P.: Sensor placement
in municipal water networks. ASCE Journal of Water Resources Planning and
Management, no. 131(3), 2005, pp. 237-243.
[10] Berry J.W., Hart W.E., Phillips C.A., Uber J.G., Watson J.-P.: Validation and assessment of integer programming sensor placement models. ASCE World Water
and Environmental Resources Congress, 2005, pp. 55-65.
[11] Carr R., Greenberg H., Hart W., Konjevod G., Lauer E., Lin H., Morrison T., Phillips C.: Robust optimization of contaminant sensor placement for community water
systems. Mathematical Programming, no. 107(1), 2006, pp. 337-356.
[12] Church R., ReVelle C.: The maximal covering location problem. Papers in Regional Science, no. 32(1), 1974, pp. 101-118.
[13] Dojlido J., Zerbe J.: Instrumentalne metody badania wody i ciekw. Arkady, Warszawa 1997.
[14] Dorini G., Jonkergouw P., Kapelan Z., Savic D.: SLOTS: Effective algorithm for
sensor placement in water distribution systems. Journal of Water Resources Planning and Management Division. ASCE, no. 136 (6), 2010, pp. 620-628.
[15] Dorini G., Jonkergouw P., Kapelan Z., di Pierro F., Khu S.T., Savic D.A.: An efficient algorithm for sensor placement in water distribution systems. Proc. of 8th
Annual Water Distribution System Analysis Symposium, Cincinnati 2006, pp.
1-13.
[16] Du Preez L.A., Husselmann A.J., Acton N.R., Lange L.: Establishing
a network of on-line monitors at the purification works and in the distribution network of Rand Water. Wat. Sci. Tech., vol. 37, no. 9, 1998, pp. 65-71.
[17] Dyrektywa Rady 98/83/EC z dnia 3 listopada 1998 r. dotyczca jakoci wody
przeznaczonej do konsumpcji przez ludzi. Official Journal of the European Communities. No. L. 330.5.12.98. pp. 32-54.
[18] Ehsani N., Afshar A.: Optimization of contaminant sensor placement in water distribution networks: Multi-objective approach. Water Distribution Systems Analysis, 2010, pp. 338-346.
94
[19] Eliades D., Polycarpou M.: Iterative deepening of Pareto solutions in water sensor
Networks. Proc. of 8th Annual Water Distribution System Analysis Symposium,
Cincinnati 2006.
[20] Eliades D., Polycarpou M.: Security issues in drinking water distribution networks.
Proc. of the International Workshop on Computational Intelligence in Security for
Information Systems CISIS08 Advances in Soft Computing, vol. 53, 2009, pp. 6976.
[21] Eliades D., Polycarpou M.: Security of water infrastructure systems critical information infrastructure security lecture notes in computer science, vol. 5508, 2009,
pp. 360-367.
[22] Gatel D., Servais P., Block J.C., Bonne P., Cavard J.: Microbiological water quality
management in the Paris suburbs distribution system. Aqua, vol. 49, no. 5, 2000,
pp. 231-241.
[23] Geldreich E.E.: Microbial quality of water supply in distribution systems. CRC
Lewis Publishers, London 1996.
[24] Ghimire S.R., Barkdoll B.D.: A heuristic method for water quality sensor location
in a municipal water distribution system: Mass related based approach. Proc. of 8th
Annual Water Distribution System Analysis Symposium, Cincinnati 2006.
[25] Ghimire S.R., Barkdoll B.D.: Heuristic method for the battle of the water network
sensors: Demand-based approach. Proc. of 8th Annual Water Distribution System
[26] Grimmefalt J., Johansson C.: Sampling for determination of the drinking water
quality in Goteborg's distribution system, 6 Special Subject. IWSA World Congress, Madrid 1997, pp. SS6-4-SS6-7.
[27] Guan J., Aral M.M., Maslia M.L., Grayman W.M.: Optimization model and algorithms for design of water sensor placement in water distribution systems. Proc. of
8th Annual Water Distribution System Analysis Symposium, Cincinnati 2006.
[28] Gueli R.: Predator-prey model for discrete sensor placement. Proc. of 8th Annual
Water Distribution System Analysis Symposium, Cincinnati 2006.
[29] Guidelines for drinking-water quality, 2nd ed., vol. 1., Recommendations. WHO,
2004.
[30] Harmant P., Nace A., Kiene L., Fotoohi F.: Optimal supervision of drinking water
distribution network. ASCE 29th Annual Water Resources Planning and Management Conference, 1999, pp. 52-60.
[31] Hermanowicz W., Dojlido J., Doaska W., Koziorowski B.: Fizyczno-chemiczne
badanie wody i ciekw, wyd. 2. Arkady, Warszawa 1999.
[32] Huang J.J., McBean E.A., James W.: Multiobjective optimization for monitoring
sensor placement in water distribution systems. Proc. of 8th Annual Water Distribution System Analysis Symposium, Cincinnati 2006.
[33] Isovitsch S.L., VanBriesen J.M.: Sensor placement and optimization criteria dependencies in a water distribution system. Journal of Water Resources Planning
and Management, no. 134(2), 2008, pp. 186-196.
[34] Kessler A., Ostfeld A., Sinai G.: Detecting accidental contaminations in municipal
water networks. ASCE Journal of Water Resources Planning and Management, no.
124(4), 1998, p. 192-198.
95
[35] Kowalski D.: Nowe metody opisu struktur sieci wodocigowych do rozwizywania
problemw ich projektowania i eksploatacji. PAN, Komitet Inynierii rodowiska,
Monografie, vol. 80, 2011.
[36] Kowalski D., Kowalska B.: Fractal classification of water supply networks. Proc.
of 11th International Conference on Computing and Control for the Water Industry
Urban Water Management: Challenges and Opportunities. Exeter, 5-9.09.2011,
vol. 3, pp. 323-329.
[37] Kowalski D., Kwietniewski M.: Problem lokalizacji punktw pomiarowych w systemach monitoringu sieci wodocigowych. Gaz, Woda i Technika Sanitarna, nr
6/2009, s. 24-29.
[38] Kowalski D., Kowalska B., Kwietniewski M.: Metoda lokalizacji punktw pomiaru
jakoci wody w systemie monitoringu sieci wodocigowej. Ochrona rodowiska,
nr 3/2013.
[39] Kowalski D., Kowalska B., Kwietniewski M.: Propozycja metodyki oceny prawidowoci lokalizacji punktw monitorowania jakoci wody w sieciach wodocigowych. Mat. konf. GIS Modelowanie i monitoring w zarzdzaniu systemami wodocigowymi i kanalizacyjnymi. Warszawa 04.04.2011, s. 87-90.
[40] Krause A., Leskovec J., Guestrin C., VanBriesen J., Faloutsos C.: Efficient sensor
placement optimization for securing large water distribution networks. Journal of
Water Resources Planning and Management, vol. 134, no. 6, 2008, p. 516-526.
[41] Krause A., Leskovec J., Isovitsch S., Xu J., Guestrin C., VanBriesen J., Small M.,
Fischbeck P.: Optimizing sensor placements in water distribution systems using
submodular function maximization. Proc. of 8th Annual Water Distribution System
[42] Kumar A., Kansal M.L., Arora G.: Identification of monitoring stations in water
distribution system. ASCE Journal of Environmental Engineering, no. 123(8),
1997, pp. 746-752.
[43] Kumar A., Kansal M.L., Arora G., Ostfeld A., Kessler A.: Detecting accidental
contaminations in municipal water networks. ASCE Journal of Water Resources
Planning and Management, no. 125(5), 1999, pp. 308-310.
[44] Kwietniewski M. (red.), Gbski W., Wronowski N.: Monitorowanie sieci wodocigowych i kanalizacyjnych. Wyd. Polskie Zrzeszenie Inynierw i Technikw Sanitarnych, Monografie, seria: Wodocigi i Kanalizacja, nr 10, Warszawa 2005.
[45] Kwietniewski M., Chudzicki J., Kowalski D., Kowalska B., Miszta-Kruk K., Wsowski J.: Metodologia zarzdzania jakoci i cinieniem wody w sieciach wodocigowych. Projekt Badawczy Wasny nr 4942/B/T02/2008/34 realizowany w latach 2008-2011. Gaz, Woda i Technika Sanitarna, nr 3/2012, s. 117-121
[46] Kwietniewski M., Kowalska B., Wsowski J., Chudzicki J., Kowalski D., MisztaKruk K.: Problematyka zarzdzania jakoci wody w systemach dystrybucji. Gaz
Woda i Technika Sanitarna, nr 3/2012, s. 117-121
[47] Lee B., Deininger R.: Optimal locations of monitoring stations in water distribution
system. ACSE Journal of Environmental Engineering, no. 118(1), 1992, pp. 4-16.
[48] Leksykon naukowo-techniczny, wyd. pite poprawione i uzupenione. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 2001.
[49] Levi Y.: Maintaining water quality in distribution systems. Mat. Midzynarodowej
Konferencji Zaopatrzenie w Wod Miast i Wsi, Pozna 1996, pp. 225-235.
96
[50] Matia L., Canto J., Lupon J., Salvatella N., Prats N., Alonso J.: The integral management of quality control in a public water supply through automatic control stations: A future perspective, 13 Special Subject. IWSA World Congress, Madrid
1997, pp. SS13-9-SS13-13.
[51] Ostfeld A., Salomons E.: Optimal early warning monitoring system layout for water networks security: Inclusion of sensors sensitivities and response delays. Civil
Engineering and Environmental Systems, no. 22(3), 2005, pp. 151-169.
[52] Ostfeld A., Salomons E.: Optimal layout of early warning detection stations for water distribution systems security. ASCE Journal of Water Resources Planning and
Management, no. 130(5), 2004, p. 377-385.
[53] Ostfeld A., Salomons E.: Securing water distribution systems using online contamination monitoring. ASCE Journal of Water Resources Planning and Management, no. 131(5), p. 402-405
[54] Ostfeld A., Salomons E.: Sensor network design proposal for the battle of the water
sensor networks BWSN. Proc. of 8th Annual Water Distribution System Analysis
Symposium, Cincinnati 2006.
[55] Ostfeld A., Kessler A., Goldberg I.: A contaminant detection system for early
warning in water distribution networks. Engineering Optimization, no. 36(5), 2004,
pp. 525-538.
[56] Ostfeld A. et al.: The battle of the water sensor networks (BWSN): A design challenge for engineers and algorithms. Journal of Water Resources Planning and Management, no. 134(6), 2008, pp. 556-568.
[57] PN-EN 805:2002: Zaopatrzenie w wod. Wymagania dotyczce systemw zewntrznych i ich czci skadowych.
[58] PN-EN ISO 5667-1:2008: Wytyczne dotyczce opracowywania programw pobierania prbek i technik pobierania prbek.
[59] Preis A., Ostfeld A.: Multiobjective sensor design for water distribution systems
security. Proc. of 8th Annual Water Distribution System Analysis Symposium,
Cincinnati 2006.
[60] Propato M., Piller O.: Battle of the water sensor networks. Proc. of 8th Annual Water Distribution System Analysis Symposium, Cincinnati 2006.
[61] Rozporzdzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. w sprawie wymaga dotyczcych jakoci wody przeznaczonej do spoycia przez ludzi (Dz.U. z dnia
06.04.2007 r. Nr 61, poz. 417 z pn. zm.).
[62] Shastri Y., Diwekar U.: Sensor placement in water networks: A stochastic programming approach. ASCE Journal of Water Resources Planning and Management, no. 132(3), 2006, pp. 192-203.
[63] Studziski J.: Wspomaganie zarzdzania miejskim przedsibiorstwem wodocigowym za pomoc informacji z systemw monitoringu i mapy numerycznej. Polskie
Stowarzyszenie Zarzdzania Wiedz, seria: Studia i Materiay, nr 14, 2008.
[64] Sudo M.: Monitoring jakoci wody w systemie jej dystrybucji w wietle danych literaturowych i bada wasnych. Gaz, Woda i Technika Sanitarna, nr 3/2007,
s. 17-22.
[65] Sudo M.: Monitoring sieci wodocigowej dla potrzeb oceny niezawodnoci dostawy wody o wymaganej jakoci. Politechnika Warszawska, Warszawa 2005.
97
[66] Trachtman G.B.: A strawman common sense approach for water quality sensor
site selection. Proc. of 8th Annual Water Distribution System Analysis Symposium,
Cincinnati 2006.
[67] Tryby M.E., Uber J.G.: Representative water quality sampling in water distribution
systems. ASCE World Water and Environmental Resources Congress 2001, pp.
404-413.
[68] Tryby M.E., Boccelli D.L., Uber J.G., Rossman L.A.: Facility location model for
booster disinfection of water supply networks. ASCE Journal of Water Resources
Planning and Management, no. 128(5), 2002, p. 322-333.
[69] Uber J., Janke R., Murray R., Meyer P.: Greedy heuristic methods for locating water quality sensors in distribution systems. Critical Transitions in Water and Environmental Resources Management, 2004, pp. 1-9.
[70] Urbaniak A., Winkowski M.: Monitorowanie pracy sieci wodocigowej na obszarze aglomeracji miejskiej. Mat. Midzynarodowej Konferencji Zaopatrzenie
w wod miast i wsi, Pozna 1996, s. 619-635.
[71] Ustawa o zbiorowym zaopatrzeniu w wod i odprowadzaniu ciekw. Dz.U. z dnia
13 lipca 2001 r. Nr 72, poz. 747.
[72] Watson J.-P., Greenberg H.J., Hart W.E.: A multiple-objective analysis of sensor
placement optimization in water networks. ASCE World Water and Environmental
Resources Congress, 2004, pp. 456-465.
[73] Watson J.-P., Hart W.E., Berry J.W.: Scalable high-performance heuristics for sensor placement in water distribution networks. ASCE World Water and Environmental Resources Congress, 2005, pp. 282-29.
[74] Weickgenannt M., Kapelan Z., Blokker M., Savic D.: Optimal sensor placement for
the efficient contaminant detection in water distribution systems. Water Distribution Systems Analysis, 2008, pp. 1-10.
[75] Weickgenannt M., Kapelan Z., Blokker M., Savic D.A.: Risk-based sensor placement for contaminant detection in water distribution systems. ASCE Journal
of Water Resources Planning and Management Division, no. 136 (6), 2010, pp.
629-636.
[76] Woo H.-M., Yoon J.-H., Choi D.-Y.: Optimal monitoring sites based on water
quality and quantity in water distribution systems. ASCE World Water and Environmental Resources Congress, 2001, p. 397-405.
[77] Wu Z.Y., Walski T.: Multiobjective optimization of sensor placement in water distribution systems. Proc. of 8th Annual Water Distribution System Analysis Symposium, Cincinnati 2006.
METHODS OF DETERMINING LOCALIZATIONS

OF WATER QUALITY MONITORING POINTS
IN A WATER DISTRIBUTION SYSTEM REVIEW
Summary
One of the elements of water quality management in water distribution networks is water quality
monitoring. Its aim is to control and evaluate the quality of the water supply, as well as early detect contaminant events and quickly respond to them. In most countries, the existing regulations
require monitoring of water quality, but do not indicate how representative locations of water
98
quality sensors should be defined. The currently applicable law regulations only specify the range
of indications and frequency of doing research in water supply systems. The choice of appropriate
measurement points of water quality in a water distribution system is a complex problem and it is
crucial in the planning of monitoring. It requires a good knowledge of the hydraulic conditions of
the network, as well as analysis of historical changes in the quality of water from intake, treated
and supply to the water network. Due to the lack of specific guidelines for the location of measurement points for the monitoring of water distribution system, a large number of methods were
created to enable locating sampling points in water distribution system but so far no universal
method that would be a reference in relation to others has been chosen. Because of the wide variety of location methods of water quality testing points, there is a need to develop a methodology of
evaluating their effectiveness. This paper provides an overview of the literature concerning water
quality monitoring. It identifies the problems associated with the monitoring of water quality and
provides an overview of the methods used to determine the location of water quality monitoring
points.
Keywords: water network, monitoring, water quality, sensor placement
DOI: 10.7862/rb.2015.6

Ryszarda IWANEJKO1
KOLEJNE SPOJRZENIE NA WARTO

OCZEKIWAN NIEDOBORU WODY
Jedn z podstawowych miar niezawodnoci systemw wodocigowych jest redni
niedobr wody w systemie ENs. Stanowi on podstaw do wyznaczenia innej miary
niezawodnoci tzw. uoglnionego wskanika niezawodnoci Ku. Miara Ku jest
interpretowana jako stopie spenienia wymaga przez system. Tradycyjnie warto parametru ENs wyznacza si tabelarycznie za pomoc metod przegldu.
W przypadku systemw o znacznej liczbie elementw konieczny jest kompromis
pomidzy dokadnoci wyniku a pracochonnoci oblicze. Najczciej jednak
w praktyce obliczenia ogranicza si do uwzgldniania niewielkiej liczby rwnoczesnych uszkodze w systemie bez szacowania popenianego bdu. Zawsze istnieje ryzyko, e nieznany bd bdzie znaczny, a pominicie go w analizach moe
skutkowa podjciem zej decyzji. W pracy przedstawiono wzory analityczne suce do wyznaczania wartoci oczekiwanej niedoboru wody dla systemw wodocigowych z tzw. ograniczon nadwyk produkcji wody. Zostay one uzyskane
poprzez dokonywanie przeksztace tradycyjnych wzorw wynikajcych z metody
przegldu zupenego przy rwnoczesnym uwzgldnieniu zaoenia o ograniczonoci wielkoci nadwyki produkcji wody. Wyprowadzone formuy stanowi istotne
uzupenienie wzorw opracowanych przez innego autora dla tzw. systemw zrwnowaonych [3]. Obydwa wzory pozwalaj na uzyskanie dokadnej oceny redniej
iloci wody niedostarczonej odbiorcom ENs przy niewielkim nakadzie pracy. atwo wyznaczenia ENs z jednej strony upraszcza przeprowadzanie analiz niezawodnociowych systemw wodocigowych i kanalizacyjnych, a z drugiej moe
przyczyni si do poszerzenia stosowalnoci miar ENs oraz Ku dla innych systemw i nadania im innych interpretacji wynikajcych ze specyfiki tych systemw.
Sowa kluczowe: niezawodno, uszkodzenie, redni niedobr wody, metody
przegldu, system zaopatrzenia w wod, system z nadwyk produkcji wody
1. Wprowadzenie
Rak w pracy [3] przypomnia histori wprowadzenia do podstawowych
miar niezawodnoci systemw wodocigowych tzw. uoglnionego wskanika
niezawodnoci Ku. Ten oryginalny globalny wskanik wywodzi si z krakowskiej szkoy niezawodnoci profesora Artura Wieczystego. Po raz pierwszy me1
Ryszarda Iwanejko, Politechnika Krakowska, ul. Warszawska 24, 31-155 Krakw, tel. 12
6282552, riw@vistula.wis.pk.edu.pl
100
R. Iwanejko
tod wyznaczania tej miary zaprezentowano w 1984 roku [6]. Miara Ku wyraa
si wzorem Ku = 1 ENs/Qw, gdzie ENs oczekiwany niedobr wody w systemie, Qw wymagana wydajno systemu, najczciej rwna wydajnoci nominalnej Qn. redni niedobr ENs jest obliczany po wyznaczeniu stanw elementarnych systemu (i), prawdopodobiestw ich zajcia (Psi) oraz niedoborw
wody w i-tych stanach systemu (Nsi) jako: ENs Nsi Psi. W obliczeniach
i
uwzgldnia si zidentyfikowane na analizowanym poziomie dekompozycji systemu dwustanowe elementy systemu. W kadym i-tym stanie elementarnym systemu uwzgldnia si kombinacje ich stanw zdatnoci i niezdatnoci. Miara Ku
interpretowana jako stopie spenienia wymaga przez system jest jedn z globalnych miar niezawodnoci systemu. Natomiast redni niedobr wody ENs sta
si podstaw do wprowadzenia nowych miar: wartoci oczekiwanej przekroczenia normy wskanika jakoci wody [2, 4] oraz bezwzgldnego ryzyka niedoboru
wody [5]. Tym nowym analogicznym miarom mona nada now interpretacj
i wykorzysta je w innych analizach. Jak sugeruje Rak [3], nowe zastosowania
mog mie oczekiwane wartoci innych wielkoci, np. ste czy adunkw zanieczyszcze, mocy cieplej.
Warto ENs wyznacza si za pomoc metod przegldu. Stosuje si dokadn metod przegldu zupenego (MPZ), jeli liczba elementw systemu bya
niewielka, albo przyblion metod przegldu czciowego (MPCz), jeli liczba
elementw systemu bya znaczna. W drugim przypadku ograniczenie liczby
uwzgldnianych stanw elementarnych pozwala na ograniczenie pracochonnoci metody, lecz rwnoczenie wymagane jest oszacowanie bdu metody [1].
W praktyce najczciej nie szacuje si tego bdu, zakadajc, e pominicie stanw elementarnych z du liczb rwnoczesnych uszkodze (k) oznacza popenienie niewielkiego bdu. W pracy [3] autor wskaza moliwo uproszczenia
sposobu wyznaczania wartoci ENs dla zrwnowaonych systemw zaopatrzenia w wod i zastpienia metody tabelarycznej wzorami analitycznymi. Jak si
okazuje, moliwe jest rwnie wyznaczanie ENs dla pewnych systemw z nadwyk produkcji. W niniejszej pracy przedstawiono stosowne wzory analityczne.
W dalszej czci stosuje si nastpujce oznaczenia: J liczba uwzgldnianych dwuelementowych elementw dziaajcych i uszkadzajcych si niezalenie, j numer elementu (j = 1, ..., J), Qj wydajno j-tego elementu, Kj warto stacjonarnego wskanika gotowoci j-tego elementu, Nj niedobr wynikajcy z niesprawnoci j-tego elementu, Qp moliwoci produkcyjne systemu
rwne Qp Qj , Qp nadwyka mocy produkcyjnej w systemie zaopatrzej 1..J
nia w wod rwna Qp Qp Qw, gdzie Qw wymagana wydajno systemu,

Qsi moliwa wydajno systemu w i-tym stanie elementarnym, Nsi niedobr
systemu w jego i-tym stanie elementarnym, Psi prawdopodobiestwo zajcia
i-tego stanu elementarnego, ENs redni niedobr wody w systemie, EQs
Kolejne spojrzenie na warto oczekiwan...
101
rednia wydajno systemu, k liczba rwnoczesnych uszkodze w systemie

(k = 0, ..., J).
2. Oczekiwany niedobr wody dla systemw zrwnowaonych

System zaopatrzenia w wod jest zrwnowaony, jeli maksymalna moc
produkcyjna wszystkich ukadw zasilania w wod Qp jest rwna maksymalnemu zapotrzebowaniu na wod Qn. Wwczas wszystkie ukady zasilania w wod
tworz struktur szeregow, czyli zachodzi: Qp 0 oraz Qw = Qn. Uoglniajc i formalizujc zaprezentowan w pracy [3] metodyk wyznaczania oczekiwanego niedoboru wody, mona napisa:
ENs
(1 Kj) Qj
j1
ENj
(1)
j1
lub rwnowanie
J
ENs Qn Kj Qj Qn EQs
j 1
(2)
Wzr (1) wskazuje na moliwo wyznaczania redniego niedoboru wody dla

caego systemu jako sum przecitnych niedoborw ENj wynikajcych z niesprawnoci poszczeglnych niezalenie uszkadzajcych si j-tych elementw
(tu: ukadw zasilania w wod). Wzr (2) umoliwia wyznaczenie ENs jako
rnicy wydajnoci wymaganej Qw i spodziewanej wydajnoci systemu EQs.
W obu wzorach uproszczenia wynikaj z waciwoci addytywnoci wartoci
oczekiwanej. Obydwa wzory s intuicyjnie zrozumiae, logiczne i proste w uyciu.
3. Oczekiwany niedobr wody dla systemw

z nadwyk produkcji
Przedstawiono wzory analityczne do okrelenia ENs dla systemw z tzw.
ograniczon nadwyk produkcji wody. Warunkiem tej ograniczonoci jest, by
moliwa nadwyka produkcji wody Qp nie przekraczaa moliwoci produkcyjnych adnego z istniejcych ukadw zasilania w wod:
Qp min Q1,Q2,...,QJ
(3)
Warunek ten oznacza, e podczas wyznaczania ENs za pomoc metod przegldu

realna nadwyka produkcji moe wystpi tylko w jednym stanie elementarnym
systemu, gdy wszystkie elementy s zdatne (k = 0). Dla pozostaych stanw
102
R. Iwanejko
elementarnych systemu zachodzi Qsi Qn. Przyjcie tego warunku (3) byo konieczne do przeksztacania wzorw oglnych. Przy warunku Qw = Qn wartoci
Qsi oraz Nsi mona wyznacza jako:
Qsi min Qj; Qn oraz Nsi Qn Qsi

j spr
(4)
Qsi Qj oraz Nsi maxQn Qsi; 0
(5)
albo
j spr
W pierwszym przypadku, przy braku zbiornikw wody uzdatnionej wydajno

systemu w i-tym stanie elementarnym Qsi nie przekracza Qn, wic moe zachodzi jedynie relacja Qsi Qn. W drugim przypadku Qsi oznacza maksymaln
moliw wydajno systemu w i-tym stanie elementarnym, gdzie np. przy koniecznoci uzupenienia zapasu wody uzdatnionej w zbiorniku moe zachodzi
relacja Qsi > Qn. W obu przypadkach uzyskuje si t sam warto niedoboru
wody w i-tym stanie systemu Nsi. Jak wida, w obu przypadkach wystpienie
funkcji minimum albo maksimum uniemoliwia przeksztacanie i upraszczanie wzorw na ENs, i w rezultacie wyprowadzenie oglnych wzorw analitycznych dla sytuacji oglnej. Jak wspominano, uzyskanie i stosowanie oglnych wzorw analitycznych jest moliwe jedynie po spenieniu przez elementy
systemu warunku (3). Dalej przedstawiono wywody, analityczne wzory oraz
przykady dla systemu z ograniczon nadwyk produkcji speniajcego warunek (3).
Najpierw rozwamy prosty przypadek, gdy liczba ukadw zasilania w wod wynosi J = 2. Oczekiwany niedobr wody ENs mona wyznaczy za pomoc
MPZ (tab. 1.). Wyznaczajc ENs metod tradycyjn, naley obliczy
4
ENs Nsi Psi. Dziaajc na oznaczeniach oglnych i dokonujc szeregu

i 1
przeksztace, uzyskuje si wynik:

ENs Qn 1 K1 K2 Q1 K1 1 K2 Q2 K2 1 K1
(6)
Dla systemu zrwnowaonego, tj. gdy Qn = Q1 + Q2, wzr ten upraszcza

si do postaci ENs = Qn K1 Q1 K2 Q2. Po przeksztaceniach uzyskano
posta wzoru (2).
Przykad 1.
W pewnym systemie zaopatrzenia w wod (SZW) istniej dwa ukady zasilania w wod (UZW). Znane s moliwoci produkcyjne tych ukadw oraz ich
103
niezawodnoci rwne odpowiednio Q1 = 60%Qn, Q2 = 70%Qn oraz K1 = 0,89,

K2 = 0,92. Wyznaczamy Qp = 130%Qn oraz Qp = 30%Qn. Jak wida, warunek (3) zosta speniony. Obliczenia prowadzi si tabelarycznie (tab. 2.).
Tabela 1. Oglna tabela stanw dwuelementowego systemu z nadwyk produkcji speniajcego
warunek (3)
Table 1. General table of statuses of a two- element system with a production surplus, meeting the
condition (3)
Stany elementw
Psi
Qsi
[%Qn]
Nsi
[%Qn]
K1 K2
K1 (1 K2)
(1 K1) K2
(1 K1) (1 K2)
Q1 + Q2
Q1
Q2
0
0
Qn Q1
Qn Q2
Qn
i
1
2
3
4
+
+
Tabela 2. Wyznaczanie ENs dla przykadowego dwuelementowego systemu z nadwyk produkcji

speniajcego warunek (3)
Table 2. Determination of ENs for a two- element system with a production surplus, meeting the
condition (3)
Stany elementw
i
1
2
3
4
+
+
Psi
Qsi
[%Qn]
Nsi
[%Qn]
Nsi Psi
[%Qn]
0,8188
0,0712
0,1012
0,0088
130
60
70
0
0
40
30
100
0
2,848
3,036
0,88
Otrzymano ENs = 6,764%Qn. Na podstawie wzoru (6) otrzymuje si ENs =

= Qn (1 0,89 0,92) 0,6Qn 0,89 (1 0,92) 0,7Qn 0,92 (1 0,89) =
= 0,06764Qn. Jak wida, wzr (6) sprawdzi si. Uzyskano dokadny wynik,
taki jak za pomoc MPZ, ale mniejszym nakadem pracy.
Rozpatrzmy teraz przykad, gdy liczba ukadw zasilana w wod wynosi
J = 3. Oglne wzory dla poszczeglnych stanw systemu zawiera tab. 3. Postpujc analogicznie, po przeksztaceniach uzyskuje si wzr oglny:
ENs Qn 1 K1 K2 K3 Q1 K1 1 K2 K3
Q2 K2 1 K1 K3 Q3 K3 1 K1 K2
(7)
104
R. Iwanejko
Przykad 2.
Liczba ukadw zasilania w wod w pewnym SZW wynosi J = 3. Dane s:

Q1 = 40%Qn, Q2 = 50%Qn, Q3 = 30%Qn, K1 = 0,95, K2 = 0,97 oraz K3 = 0,9.
Jak wida, Qp = 20%Qn, co oznacza e warunek (3) jest speniony. MPZ dla
oglnego przypadku przedstawiono w tab. 3., natomiast kroki obliczania ENs
dla analizowanego przypadku zawiera tab. 4.
Tabela 3. Oglna tabela stanw systemu trjelementowego systemu z nadwyk produkcji speniajcego warunek (3)
Table 3. General table of statuses of a three- element system with a production surplus, meeting
the condition (3)
Stany elementw
Psi
Qsi
[%Qn]
Nsi
[%Qn]
K1 K2 K3
K1 K2 (1 K3)
K1 (1 K2) K3
(1 K1) K2 K3
(1 K1) (1 K2) K3
(1 K1) K2 (1 K3)
K1 (1 K2) (1 K3)
(1 K1) (1 K2) (1 K3)
Q1 + Q2 + Q3
Q1 + Q2
Q1 + Q3
Q2 + Q3
Q3
Q2
Q1
0
0
Qn Q1 Q2
Qn Q1 Q3
Qn Q2 Q3
Qn Q3
Qn Q2
Qn Q1
Qn
i
1
2
3
4
5
6
7
8
+
+
+
+
+
+
+
+
Tabela 4. Wyznaczanie ENs dla przykadowego trjelementowego systemu z nadwyk produkcji

speniajcego warunek (3)
Table 4. Determination of ENs for a three- element system with a production surplus, meeting the
condition (3)
Stany elementw
i
1
2
3
4
5
6
7
8
+
+
+
+
+
+
+
+
Psi
Qsi
[%Qn]
Nsi
[%Qn]
NsiQsi
[%Qn]
0,82935
0,09215
0,02565
0,04365
0,00135
0,00485
0,00285
0,00015
120
90
70
80
30
50
40
0
0
10
30
20
70
50
60
100
0
0,9215
0,7695
0,873
0,0945
0,2425
0,171
0,015
8
Warto ENs wyznaczona za pomoc MPZ wynosi ENs = Nsi Psi

i 1
= 3,087%Qn. Za pomoc wzoru (7) uzyskuje si wynik ENs = 100 (1 0,95

0,97 0,9) 40 0,95 (1 0,97 0,9) 50 0,97 (1 0,95 0,9) 30 0,9
105
(1 0,95 0,97) = 3,087%Qn. Jak wida, obliczenie ENs przeprowadzone metod analityczn jest proste i szybkie.
Na podstawie wzoru (7) mona byo napisa wzr oglny suszny dla dowolnej liczby elementw J w systemie z nadwyk produkcji speniajcym warunek (3):
ENs Qn 1 Kj Qj Kj 1 Km
j1
1..J
j1
m
m j
(8)
Wzr (8) sprawdzono dla szeregu systemw, dla ktrych J > 3 oraz zachodzi
warunek (3). Warto ENs wyznaczano najpierw za pomoc MPZ (stany elementarne generowano za pomoc specjalnie napisanej procedury w VBA), a nastpnie za pomoc wzoru (8). We wszystkich przypadkach uzyskano idealn
zgodno wynikw. Zamieszczono jeden z przykadw testowych.
Przykad 3.
Dane s: J = 5, Q1 = Q2 = 30%Qn, Q3 = Q4 = Q5 = 20%Qn oraz K1 = ... =

K5 = Ke = 0,9. Std Qp = 20%Qn. Warunek (3) jest speniony. Najpierw
przeprowadzono obliczenie ENs za pomoc MPZ. Liczba wszystkich stanw
elementarnych wynosi I(MPZ) = 25 = 32 (tab. 5.).
Stosujc pracochonn MPZ, uzyskano wynik ENs = 3,8098%Qn. Natomiast na podstawie wzoru (8) otrzymano: ENs = Qn (1 K1 K2 K3 K4
K5) Q1 K1 (1 K2 K3 K4 K5) Q2 K2 (1 K1 K3 K4 K5)
Q3 K3 (1 K1 K2 K4 K5) Q4 K4 (1 K1 K2 K3 K5) Q5
K5 (1 K1 K2 K3 K4). Dla danych przyjtych w przykadzie otrzymano:
ENs = 100 (1 0,95) 2 30 0,9 (1 0,94) 3 20 0,9 (1 0,94) =
= 3,8898% Qn. Ten sam dokadny wynik uzyskano nieporwnywalnie mniejszym nakadem pracy.
Na koniec naley jeszcze raz wyranie podkreli, e wzr (8) pozostaje
suszny jedynie dla przypadkw speniajcych warunek (3). Jeli warunek nie
jest speniony, to wyznaczenie ENs jest moliwe jedynie za pomoc metod
przegldu.
Przykad 4.
Liczba ukadw zasilania w wod w pewnym SZW wynosi J = 3. Dane s:

K1 = 0,95, K2 = 0,97 oraz K3 = 0,9. Jak wida, Qp = 50%Qn, co oznacza, e
warunek (3) nie jest speniony. Warto ENs wyznaczona za pomoc MPZ wynosi ENs = 1,404%Qn, przy zastosowaniu za wzoru (8) ENs = 0,9675%Qn.
Przyczyn niezgodnoci wynikw jest niemono uniwersalnego zastpienia
funkcji maksimum okrelajcej niedobr we wzorze (5) przez proste wyraenie
106
R. Iwanejko
Tabela 5. Wyznaczanie ENs dla przykadowego picioelementowego systemu z nadwyk produkcji speniajcego warunek (3)
Table 5. Determination of ENs for a five- element system with a production surplus, meeting the
condition (3)
Stany elementw
i
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
e1
e2
e3
e4
e5
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Pi
Qsi
[%Qn]
Nsi
[%Qn]
Ni*Pi
[%Qn]
0,59049
0,06561
0,06561
0,06561
0,06561
0,06561
0,00729
0,00729
0,00729
0,00729
0,00729
0,00729
0,00729
0,00729
0,00729
0,00729
0,00081
0,00081
0,00081
0,00081
0,00081
0,00081
0,00081
0,00081
0,00081
0,00081
9E-05
9E-05
9E-05
9E-05
9E-05
1E-05
120
100
100
100
90
90
80
80
80
70
70
70
70
70
70
60
60
50
50
50
50
50
50
40
40
40
30
30
20
20
20
0
0
0
0
0
10
10
20
20
20
30
30
30
30
30
30
40
40
50
50
50
50
50
50
60
60
60
70
70
80
80
80
100
0
0
0
0
0,6561
0,6561
0,1458
0,1458
0,1458
0,2187
0,2187
0,2187
0,2187
0,2187
0,2187
0,2916
0,0324
0,0405
0,0405
0,0405
0,0405
0,0405
0,0405
0,0486
0,0486
0,0486
0,0063
0,0063
0,0072
0,0072
0,0072
0,001
algebraiczne. Podczas tworzenia tabeli MPZ, zgodnie z wzorem (5) dla stanu
elementarnego (,+,+), tj. dla 4. wiersza tabeli MPZ, maksymalna moliwa produkcja wody wynosi Qs4 = Q2 + Q3 = 110%Qn, a niedobr Ns4 = 0. Natomiast
wyznaczony niedobr za pomoc wzoru oglnego z tab. 3., susznego jedynie
w przypadku, gdy jest speniony warunek (3), jest ujemny i wynosi Qn Q2
Q3 = 100 = 50 60 = 10%Qn. W tym przykadzie w przypadku przeprowadzania oblicze jedynie za pomoc wzoru (8) nie uzyskano adnego sygnau
107
o nieprawidowoci wyniku, co moe by grone w skutkach. W niektrych sytuacjach (np. gdy Q1 = Q2 = Q3 = 60%Qn) za pomoc wzoru (8) uzyskano
ujemn warto oczekiwanego niedoboru wody ENs = 2,852%Qn, co ju zwraca uwag przeprowadzajcego obliczenia. Dlatego bardzo wane jest sprawdzenie warunku (3), ktry jest warunkiem stosowalnoci uproszczonego wzoru analitycznego (8).
4. Podsumowanie
W pracy rozwinito metodyk wyznaczania wartoci oczekiwanej niedoboru wody wskazan dla systemw zrwnowaonych w pracy [3]. Wyprowadzono
nowy prosty wzr sucy do wyznaczania wartoci redniego niedoboru dla
systemw z nadwyk produkcji wody przy pewnym ograniczeniu dotyczcym
wydajnoci poszczeglnych elementw. Wobec uproszczenia metody wyznaczania ENs moliwe jest wykorzystanie tej miary w innych ni dotychczasowe
zastosowania.
Literatura
[1] Iwanejko R.: Analiza bdw metod wyznaczania miar niezawodnoci obiektw
komunalnych na przykadzie systemu zaopatrzenia w wod. Czasopismo Techniczne, nr 3-/2009, s. 21-38.
[2] Rak J.: Niezawodno systemu uzdatniania wd powierzchniowych. Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej Budownictwo i Inynieria rodowiska, z. 20,
1993.
[3] Rak J.: Nowe spojrzenie na metod wartoci oczekiwanej niedoborw wody. Gaz,
Woda i Technika Sanitarna, nr 2014/11, s. 426-429.
[4] Rak J., Wieczysty A.: Prba wprowadzenia wskanikw niezawodnoci dla wody
do picia i na potrzeby gospodarcze w aspekcie jej jakoci. Mat. konf. Zagadnienia
zaopatrzenia w wod miast i wsi, t. 2, Wydaw. PZIiTS O/Pozna, Pozna 1988,
s. 11-24.
[5] Tchrzewska-Cielak B.: Metody analizy i oceny ryzyka awarii podsystemu dystrybucji wody. Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszw 2011.
[6] Wieczysty A., Lubowiecka T.: Niezawodno systemw zaopatrzenia w wod
miasta. Mat. XIV Seminarium Projektantw Wodocigw. Wydaw. PZiTS
O/Krakw, Zakopane 1984.
ANOTHER LOOK AT THE EXPECTED VALUE

OF WATER SHORTAGE
Summary
The average water shortage in the ENs system is one of the principal measures of reliability of
water supply systems. It provides a basis for determination of other reliability measure, so-called
general reliability index Ku. Ku is as measure that determines the system compliance with the
preset conditions. Traditionally, ENs is determined in tables by the survey methods. For systems
108
R. Iwanejko
with a large number of elements it is necessary to compromise between the accuracy of the result
and labor-consuming calculations. Most often, the calculations are limited to a small number of
simultaneous faults within the system, without estimating the error. However, there is always a
risk that an unknown error will be significant, and its omission may result in a bad decision. The
paper presents analytical equations that enable to determine the expected water shortage for the
water-supply systems with the so-called limited surplus water production. They result from transformation of traditional formulas, resulting from the complete review method, while taking into
account the assumptions about limitations of the surplus water production. The new formulas are
an important supplement to equations developed by another author, for the so-called sustainable
systems [3]. Both models help to asses easily and accurately the average amount of water that was
not delivered to the ENs customers. On one hand, easy to determine ENs simplifies the reliability
analyzes of water supply and sewerage systems; on the other hand, it can contribute to broader
application of the ENs and Ku measures in other systems, and give them another interpretations,
specific for the nature of the system
Keywords: reliability, failure, average water shortage, methods of survey, water supply system,
system with a water production surplus
DOI: 10.7862/rb.2015.7

Ryszarda IWANEJKO1
Jarosaw BAJER2
ROZWAANIA O WYBRANYCH METODACH

WYZNACZANIA NIEZAWODNOCI SYSTEMU
KANALIZACJI GRAWITACYJNEJ
Systemy kanalizacyjne s wanymi obiektami infrastruktury miejskiej. Obecnie s
przebudowywane i rozbudowywane, nadal jednak zawieraj duo obiektw bardzo
wyeksploatowanych, co rzutuje na ich stan techniczny i niezawodno. Badania
eksploatacyjne systemw kanalizacyjnych i metod szacowania ich niezawodnoci
byy dotychczas prowadzone w rnych orodkach naukowych w do szerokim
zakresie, jednak wobec potrzeby cigego ich doskonalenia i rozwijania powinny
by nadal kontynuowane. Jedn z podstawowych miar dobrze charakteryzujcych
niezawodno kanalizacji jest uoglniony wskanik niezawodnoci Ku oparty na
redniej iloci nieodprowadzonych ciekw EN. Warto miary EN wyznacza si
za pomoc metod przegldu stanw pracy systemu. Jeli uwzgldnia si wszystkie
moliwe stany elementarne systemu, to ogromnym nakadem pracy uzyskuje si
wynik dokadny. Jeli ogranicza si liczb stanw, to uzyskuje si wynik obarczony bdem. W praktyce bd metody jest nieznany. Inn moliwoci jest wyznaczanie tych miar za pomoc symulacyjnej metody Monte-Carlo. Uzyskane z symulacji wyniki na mocy prawa wielkich liczb pozwalaj na wyznaczenie punktowych
i przedziaowych estymatorw szacowanych miar. W pracy przedstawiono podstawy matematyczne metody Monte-Carlo i metod przegldu oraz zaprezentowano
ich zastosowanie do wyznaczania EN i Ku dla prostej sieci kanalizacji grawitacyjnej. W pracy przeanalizowano praktyczne aspekty stosowania wymienionych metod szacowania tych miar poczone z ocen ich dokadnoci i pracochonnoci.
Przeprowadzone analizy bd przydatne w poszukiwaniu nowej metody: dokadnej, prostej i szybkiej.
Sowa kluczowe: miary niezawodnoci, metoda Monte-Carlo, metody przegldu,
uszkodzenia, kanalizacja grawitacyjna
Autor do korespondencji/corresponding author: Ryszarda Iwanejko, Politechnika Krakowska, ul.

Warszawska 24, 31-155 Krakw, tel. 12 6282552, riw@vistula.wis.pk.edu.pl
Jarosaw Bajer, Politechnika Krakowska
110
R. Iwanejko, J. Bajer
1. Wprowadzenie
Systemy kanalizacyjne (SK) s obok systemw wodocigowych (SW), gazowniczych i ciepowniczych strategicznymi systemami infrastruktury miejskiej.
Badania niezawodnoci i bezpieczestwa SK zostay zapocztkowane znacznie
pniej ni badania pozostaych systemw. Podstawow rnic midzy systemami wodocigowymi i kanalizacyjnymi jest czas ujawniania si awarii. Awarie
w systemach zaopatrzenia w wod ze wzgldu na cinieniowy charakter ich pracy s wykrywane bardzo szybko. Podobnie szybko ujawniaj si awarie w kanalizacji niekonwencjonalnej, natomiast w systemach kanalizacji konwencjonalnej
awarie mog pozostawa niewykryte przez dugi czas. Ponadto uszkodzenia systemw kanalizacyjnych maj swoje skutki nie tylko dla mieszkacw, lecz przede wszystkim dla rodowiska naturalnego (np. zanieczyszczenie gruntu i powierzchni terenu, a czasami wd podziemnych, zalewanie obiektw podziemnej
infrastruktury miejskiej, podtapianie fundamentw budynkw czy te katastrofy
kanalizacyjne). Systemy kanalizacji oglnospawnej wykazuj te wiksz zaleno od natury (podczas ulewnych deszczy natenie przepywu jest nawet
kilkaset razy wiksze od natenia przepywu ciekw bytowo-gospodarczych).
Dodatkowo uszczelnianie powierzchni uniemoliwiajce infiltracj wody do
gruntu powoduje lokalne podtopienia i wybijanie studzienek kanalizacyjnych.
Specyficznymi cechami kanalizacji s: jej drzewiasta struktura, wielostanowo oraz konieczno cigej pracy przy zmiennych obcieniach [9]. Wspomniana specyfika SK wymaga odpowiedniego doboru miar (wskanikw) niezawodnoci oraz metod szacowania ich wartoci.
Dla obiektw wodocigowych i kanalizacyjnych oprcz typowych miar
niezawodnoci stosowanych dla innych systemw technicznych (Tp redniego
czasu pracy midzy awariami, Tn redniego czasu naprawy, K stacjonarnego
wspczynnika gotowoci) stosuje si czsto miar uwzgldniajc specyfik ich
pracy. Jest to tzw. uoglniony wskanik niezawodnoci Ku, wprowadzony do
analiz niezawodnoci tych obiektw przez A. Wieczystego [19]. Do wyznaczania wartoci tej i innych miar niezawodnoci mona stosowa rne metody,
w tym:
analityczne (np. metody przegldu, wzory analityczne, metod minimalnych przekrojw niesprawnoci),
stochastyczne (np. oparte na procesach Markowa (m.in. metoda grafw)),
symulacyjne (np. Monte-Carlo),
statystyczne.
W literaturze mona znale podstawy teoretyczne tych metod oraz ich
praktyczne zastosowanie do analizy niezawodnoci systemw kanalizacyjnych
[1, 5-7, 8-17]. Jak dotd nie dokonano jednak oszacowania ich dokadnoci
i pracochonnoci, w tym metod stosowanych do wyznaczania wartoci miary
Ku, co skonio autorw do zajcia si t problematyk. W niniejszej pracy ana-
Rozwaania o wybranych metodach wyznaczania...kanalizacji grawitacyjnej
111
lizie poddano przede wszystkim ocen miary Ku wyznaczanej za pomoc metod

przegldu i metody Monte-Carlo.
2. Uoglniony wskanik niezawodnoci

Jak ju wspomniano, jedn z podstawowych miar dobrze opisujc z punktu widzenia niezawodnoci dziaanie systemu kanalizacyjnego jest uoglniony
wskanik niezawodnoci Ku wyraony wzorem:
Ku 1
EN
Qw
(1)
gdzie: EN rednia ilo nieodprowadzonych ciekw (w wodocigach redni

niedobr dostarczanej wody), Qw ilo ciekw, ktr naley odprowadzi
z danego terenu.
redni ilo nieodprowadzonych ciekw, umownie nazywan dalej te
rednim niedoborem (tutaj niedobr iloci nieodprowadzonych ciekw), tradycyjnie wyznacza si za pomoc metod przegldu jako warto oczekiwan iloci
ciekw nieodprowadzonych w poszczeglnych stanach systemu:
EN
Ni Pi
(2)
iE0
gdzie: i numer stanu elementarnego systemu, Pi prawdopodobiestwo zajcia

tego stanu, Ni ilo ciekw nieodprowadzonych w tym stanie, E0 zbir
stanw niesprawnoci.
Dla podstawowego przypadku przyjmuje si Qw = Qn (gdzie Qn nominalna
ilo ciekw, na ktr projektuje si system kanalizacyjny), cho czasem
w uzasadnionych przypadkach rozwaa si sytuacje np. Qw = 0,8Qn. W przypadku gdy nie uwzgldnia si wszystkich stanw elementarnych, redni niedobr
naleaoby raczej wyznacza, rwnowac prawdopodobiestwa uwzgldnianych stanw jako:
EN Ni Pi : Pi
(3)
co prowadzi do uzyskania troch dokadniejszych wynikw EN. Stosowanie

wzoru (3) nie jest powszechne, wic w dalszej czci redni niedobr wyznaczano za pomoc wzoru (2).
Inn moliwoci wyznaczenia objtoci nieodprowadzonych ciekw EN
jest zastosowanie tzw. metody dekompozycji i ekwiwalentowania [11]. W meto-
112
dzie tej dokonuje si stopniowego wydzielania fragmentw sieci w ksztacie litery Y i ich zamiany na rwnowany fikcyjny kana. Dla kadego fragmentu
Y, tj. dla trzech odcinkw, uwzgldnia si moliwo zajcia co najwyej jednego uszkodzenia. Takie uproszczenie moe by przyczyn uzyskania niedokadnych wynikw, co trudno oceni, gdy w metodzie tej nie szacuje si moliwego bdu.
3. Stosowanie metod przegldu w praktyce

Wyrnia si dwie metody przegldu: zupeny (MPZ) i czciowy (MPCz).
Metody te rni si pracochonnoci i dokadnoci oblicze. Pierwsza z nich
MPZ uwzgldnia wszystkie stany elementarne systemu w liczbie I(MPZ) 2n ,
gdzie n liczba uwzgldnianych elementw systemu. Jest metod dokadn,
cho pracochonn. W praktyce, prowadzc rczne obliczenia, metod najczciej stosuje si dla n 4 . MPCz uwzgldnia jedynie najbardziej prawdopodobne stany systemu, co oznacza, e analiz ogranicza si do stanw z maksymaln
liczb rwnoczesnych uszkodze k max. Liczb uwzgldnianych stanw elemen n
n n
. Wyniki
tarnych okrela si wwczas jako I(MPCz) ...
0 1
k max
uzyskane za pomoc MPCz w dalszej czci oznaczano przez K(MPCz),
Ku(MPCz) i EN(MPCz). MPCz jest metod przyblion, co z kolei oznacza konieczno oszacowania popenianego bdu . Analiz dokadnoci metod teorii
niezawodnoci przeprowadzono w pracach [3, 4]. Dla dokadnych wartoci K
i Ku uzyskano nastpujce oszacowania:
K(MPCz) K K(MPCz)
(4)
Ku (MPCz) Ku Ku (MPCz)
(5)
oraz
gdzie bd metody jest prawdopodobiestwem zajcia stanw pomijanych i wynosi P(k k max ) lub rwnowanie 1 P(k k max ). Bd jest maksymalnym moliwym bdem. Przy wyznaczaniu Ku zostanie on osignity w najbardziej niekorzystnym przypadku, gdy wszystkie pomijane stany niezawodnociowe systemu bd stanami niesprawnoci, w ktrych zostanie osignity
maksymalny niedobr rwny Ni = Qw. W rzeczywistoci wielko niedoboru Ni,
ktry realizuje si w i-tym stanie elementarnym systemu, zaley od struktury
systemu oraz parametrw technicznych i technologicznych jego poszczeglnych
elementw. Natomiast wielko bdu jest niezalena od struktury systemu,
zaley od liczby elementw systemu oraz liczby ich rwnoczesnych uszkodze
113
kmax. W przypadku uznania, e oszacowany bd jest zbyt duy naley zwikszy liczb uwzgldnianych stanw poprzez zwikszenie liczby rwnoczesnych
uszkodze kmax. W ten sposb w MPCz umoliwia si sterowanie dokadnoci
wynikw.
Dalej przeanalizowano warto maksymalnego bdu . Do analizy przyjto
najprostszy przypadek, gdy wszystkie uwzgldniane elementy e s jednorodne,
tzn. K1 = K2 = ... = Kn = Ke. Badano przypadki, gdy Ke przyjmowao wybrane
wartoci z zakresu od 0,95 do 0,999. Wariantowano rwnie liczb elementw
i przyjmowano n = 10, 20, 50, 100 i 200. Wielkoci bdw w zalenoci od
wartoci Ke dla kmax = 2 i kmax = 3 oraz rnej liczby elementw n przedstawiono
na rys. 1., zmiany wielkoci tych bdw w zalenoci od wartoci kmax okrelonych dla rnej liczby elementw i przyjtych wartoci Ke (0,95 i 0,99) za na
rys. 2.
a)
b)
Rys. 1. Bdy dla maksymalnej liczby rwnoczesnych uszkodze: a) kmax = 2, b) kmax = 3

Fig. 1. -errors for the maximum number of simultaneous failures: a) kmax = 2, b) kmax = 3
a)
b)
Rys. 2. Bdy dla przypadkw: a) Ke = 0,95, b) Ke = 0,99

Fig. 2. -errors for: a) Ke = 0,95, b) Ke = 0,99
114
Jak wida na rys. 1. i 2., wraz ze wzrostem liczby elementw systemu n

niezalenie od niezawodnoci elementw Ke wzrasta rwnie bd , przy czym
im wiksze jest Ke, tym bd jest mniejszy. Ponadto dla systemw wikszych
(np. n = 50) i przy elementach, ktre nie s wysoce niezawodne, bd dla k max =
= 2 moe si okaza jeszcze zbyt duy (np. dla Ke = 0,98 bd wynosi 0,0784),
wwczas byoby wskazane zwikszenie dokadnoci metody i uwzgldnienie
stanw z liczb uszkodze kmax = 3. To oznaczaoby konieczno uwzgldnienia
50
dodatkowo 1960 stanw elementarnych systemu. W rezultacie bd zma3
laby do wartoci = 0,0178 (rys. 1.). Dla systemw duych, zoonych ze
rednio niezawodnych elementw (np. n = 50, Ke = 0,95), nawet dla kmax = 3,
czyli dla duej liczby uwzgldnianych stanw elementarnych uzyskuje si bd
= 0,2396 (rys. 2.). Moliwy do akceptacji bd = 0,0378 uzyskaoby si dopiero dla kmax = 5, co oznaczaoby konieczno uwzgldnienia cznie
6 50
2 139 587 stanw elementarnych systemu. Przy tradycyjnym prowak 0 k
dzeniu oblicze taki scenariusz jest nie do przyjcia. Rczne wypisywanie dodatkowych stanw elementarnych byoby uciliwe, a nawet przy duej uwadze,
dokadnoci i starannoci osoby przeprowadzajcej obliczenia popenienie bdu
byoby wysoce prawdopodobne. Procedur mona zautomatyzowa, lecz wizaoby si to z dodatkowym czasem i kosztami. W praktyce wielu autorw stosuje
MPCz dla k 2, zaznaczajc jedynie, e wynik jest przybliony i stwierdzajc,
e prawdopodobiestwo pomijanych czonw jest zaniedbywalnie mae (notabene bez dokonania oszacowania moliwego popenianego bdu).
4. Metoda symulacyjna Monte-Carlo

W celu uzyskania dokadniejszych wartoci EN oraz Ku rozwaano moliwo zastosowania symulacji komputerowej. Procedur symulacyjn napisano
w jzyku VBA w aplikacji EXCEL. Podstawowymi danymi przyjtymi w symulacji byy: liczba elementw systemu n i wartoci niezawodnoci poszczeglnych elementw systemu (K1, K2, ..., Kn).
Aby mc wnioskowa o przydatnoci metody M-C, naley losowo wygenerowa I(M-C) stanw elementarnych systemu. Taki zbir I(M-C) symulowanych
stanw nazywano dalej jednym przebiegiem symulacji. Liczb symulacji w jednym przebiegu przyjmowano kolejno: I(M-C) = 100, 500, 1000, 5000 i 10000.
Wyniki kadej symulacji s punktowymi estymatorami dokadnych wartoci K oraz Ku. Dla kadego przebiegu symulacyjnego przy ustalonych Ke oraz
I(M-C) uzyskuje si losowe przyblienia dokadnych wartoci miar oraz informacje dodatkowe np. o liczbie wygenerowanych stanw z liczb rwnoczenie
uszkodzonych elementw k = 0,1,, 5. Przeprowadzajc m niezalenych
115
przebiegw symulacji, otrzymano K(M-C;1) ... K(M-C;2) oraz Ku(M-C;1) ...

Ku(M-C;m). Przyjmujc do dalszych analiz wartoci urednione (z m przebiegw symulacji)
K(M C)
1 m
K(M C; j)
m j1
(6)
oraz
K u (M C)
1 m
K u (M C; j)
m j1
(7)
zgodnie w prawem wielkich liczb Chinczyna [2], zwiksza si dokadno wynikw kocowych.
5. Przykady obliczeniowe
Przydatno stosowania w praktyce przedstawionych metod M-C i MPCz
oceniono, przeprowadzajc obliczenia testowe dla dwch rodzajw kanalizacji,
tj. dla kanalizacji grawitacyjnej i podcinieniowej. W niniejszej pracy zaprezentowano przebieg oblicze i analiz ich wynikw dla systemu kanalizacji grawitacyjnej, natomiast w czci 2. [6] dla systemu kanalizacji podcinieniowej.
W pracy [6] zamieszczono take wnioski kocowe i podsumowanie dotyczce
podjtej tematyki. Opierajc si na wynikach analiz bdw MPCz (pkt 3.), do
kadego z systemw zastosowano najpierw bardziej obiecujc symulacyjn
metod Monte-Carlo, a dopiero pniej MPCz. Jest oczywiste, e proces wyznaczania miar niezawodnoci, najpierw EN, a pniej Ku, w obu przypadkach jest
podobny. Jedyn rnic jest sposb wyznaczania niedoborw Ni dla poszczeglnych stanw niezawodnociowych systemw. W przypadku kanalizacji podcinieniowej, gdzie niesprawno dowolnego przykanalika, wza oprniajcego (studzienka z zaworem oprniajcym) czy te podczeniowego rurocigu
podcinieniowego skutkuje niedoborem rwnym iloci wytwarzanych ciekw
przez podczony obiekt, a niesprawno elementw gwnych (zbiorczy rurocig podcinieniowy, stacja prniowo-pompowa) powoduje niesprawno caego systemu, wyznaczanie Ni jest prostsze. Natomiast w przypadku kanalizacji
grawitacyjnej niedobory Ni s rwne albo dopywom z powierzchni czstkowych (w przypadku awarii zbieraczy), albo sumie dopyww do kanaw lecych powyej kanau uszkodzonego i dopywu do kanau uszkodzonego
(w przypadku awarii kanaw zbiorczych kolektorw). Jednak sposb wyznaczania Ni nie powinien mie wpywu na suszno wnioskw kocowych. Dlatego dla tych dwch przypadkw nie zamieszczano rezultatw takich samych
analiz (cho je przeprowadzono), lecz przedstawiono rne uzupeniajce si
116
typy analiz. Wicej uwagi powicono kanalizacji grawitacyjnej, gdy ten rodzaj
kanalizacji jest najczciej spotykany.
6. Przykad systemu kanalizacji grawitacyjnej

Obliczenia prowadzono dla uproszczonej sieci kanalizacyjnej grawitacyjnej
(rys. 3.), w ktrej oprcz 9 kanaw uwzgldniono jedn lokaln przepompowni ciekw. Objtoci ciekw dopywajce do poszczeglnych kanaw
z czstkowych powierzchni zlewni zestawiono w tab. 1.
Rys. 3. Uproszczony schemat grawitacyjnego systemu

kanalizacyjnego: 1-9 kanay, 10 lokalna przepompownia ciekw
Fig. 3. Simplified diagram of a gravity sewer: 1-9
sewers, 10 local pump station
Tabela 1. Dopywy ciekw do kanaw Qi [%Qn] z odpowiadajcych im czstkowych powierzchni zlewni
Table 1. Discharges to sewers Qi [%Qn] from assigned parts of the catchment area
Numer kanau
Qi [%Qn]
Qi [%Qn]
10
13
12
10
30
100
Zaoono przypadek, gdy uszkodzenia kanaw nastpuj w ich dolnych

wzach. Jako kryterium sprawnoci sieci kanalizacyjnej przyjto niedobr
N = 0, czyli Qw = Qn. Dla przyjtego w ten sposb kryterium dokadn warto
niezawodnoci systemu (tj. stacjonarnego wspczynnika gotowoci) mona wyznaczy w sposb analityczny jako:
n
K Ki
i 1
(8)
117
gdzie: Ki niezawodno i-tego elementu systemu, n liczba uwzgldnianych

elementw systemu.
Ta dokadna warto K moe posuy do oceny skutecznoci symulacyjnej
metody Monte-Carlo (M-C). Do analizy przyjto przypadek, gdy niezawodnoci
wszystkich elementw byy takie same, tj. rwne Ke. W czasie oblicze wariantowano warto Ke i przyjmowano Ke = 0,90; 0,95; 0,99 i 0,995.
7. Symulacje Monte-Carlo
W czasie symulacji stanw SK na dwch etapach stosowano metod odwracania dystrybuanty [20]: najpierw przy generowaniu liczby rwnoczesnych
uszkodze k, a pniej przy wyznaczaniu numerw uszkodzonych elementw.
W tabeli 2. zestawiono urednione (dla m = 10) wartoci K(M-C) oraz Ku(M-C).
Tabela 2. Wybrane wyniki uzyskane z symulacji Monte-Carlo: urednione wartoci K(M-C) oraz
Ku(M-C) dla przypadkw rnej niezawodnoci elementw Ke i rnej liczby symulacji I(M-C)
Table 2. Monte-Carlo simulation results: the average values of K(M-C) and Ku(M-C) for different
reliability of Ke elements and a different number of I(M-C) simulations
K(M-C)
Ku(M-C)
I(M-C)
100
1 000
10 000
Dokadna
warto K
Ke = 0,9
Ke = 0,95
Ke = 0,99
Ke = 0,995
0,35163
0,77902
0,34590
0,77645
0,34600
0,77404
0,60690
0,88615
0,60570
0,88340
0,60216
0,88323
0,89718
0,97804
0,90690
0,97674
0,90200
0,97495
0,94600
0,98941
0,94882
0,98780
0,95100
0,98774
0,34868
0,59874
0,90438
0,95111
Spenienie zaoe twierdzenia Linderberga-Levyego oznacza, e rednie

z prby (tu: rednie z wielu przebiegw symulacji K(M-C) oraz Ku(M-C)) bd
miay w przyblieniu rozkad normalny [20], to za uzasadnia wyznaczanie
przedziaw ufnoci dla wielkoci K oraz Ku. Analizujc uzyskane wyniki,
stwierdzono, e szerokoci przedziaw ufnoci dla miary K (wyznaczone dla
tych samych poziomw ufnoci 1- = 0,95) szybko malej przy wzrocie liczby
generowanych stanw I(M-C). Przedziay ufnoci zostay wyznaczone za pomoc oglnie znanych i stosowanych wzorw [2, 18], ktrych ze wzgldu na ograniczon objto pracy nie przytaczano. Niestety nie mona tego powiedzie
o przedziaach ufnoci dla miary Ku (na obu wykresach na rys. 4., 5. w celach
porwnawczych celowo zachowano t sam skal na osi pionowej). Ponadto
118
przy wzrocie liczby symulacji I(M-C) urednione wartoci K(M-C) s zbiene

do wartoci dokadnej K.
a)
b)
Rys. 4. Przedziay ufnoci i wartoci rednie dla miar: a) K, b) Ku dla przypadku

Ke = 0,95 przy rnej liczbie symulacji I(M-C)
Fig. 4. Confidence intervals and the average values for K (a) and Ku (b) measures,
Ke = 0,95 and a diffrent number of I(M-C) simulations
Rys. 5. Przedziay ufnoci i rednie dla miary Ku dla

Ke = 0,95 przy liczbie symulacji I(M-C) = 1000
Fig. 5. Confidence intervals and the average values of Ku,
Ke = 0,95, I(M-C) simulations = 1000
Mona zatem przypuszcza, e jeli przy wzrocie I(M-C) wartoci K(M-C)

s zbiene do dokadnej wartoci K, to rwnie wartoci K u(M-C) powinny by
zbiene do nieznanej, dokadnej wartoci Ku. Jednak niepokj budziy generowane stany niesprawnoci (k > 1). Podstaw wyznaczania miary Ku s wanie
stany niesprawnoci, niektre z nich charakteryzuj si maym prawdopodobiestwami zajcia, lecz za to wysokimi niedoborami. Podczas symulacji niektre
stany nie byy w ogle generowane, a inne byy generowane kilkukrotnie. Dlatego podjto kolejn prb wyznaczenia miary Ku za pomoc sterowanej metody
119
przegldu, co pozwolioby na sprawdzenie przydatnoci metody M-C do wyznaczania miary Ku.
8. Sterowanie dokadnoci oblicze w metodzie przegldu

W jzyku VBA napisano procedur, ktra umoliwia przeprowadzenie wystarczajco dokadnych oblicze za pomoc MPCz. Procedura generuje tylko te
elementarne stany niezawodnociowe systemu zoonego z n elementw, w ktrych uszkodzonych jest co najwyej kmax elementw. W programie przyjto
realne ograniczenia: n 30 oraz kmax n. Za pomoc procedury moliwe jest
wygenerowanie wszystkich stanw elementarnych, wwczas metoda staje si
MPZ. Jednak w praktyce (poza testowaniem programu) dla duej liczby elementw n nie zaleca si stosowa kmax = n. W wyniku dziaania procedury uzyskuje
si wartoci K(MPCz), Ku(MPCz) oraz bd .
Tabela 3. Wartoci K, Ku oraz maksymalny bd dla n = 50 uzyskane za pomoc MPCz i MPZ
Table 3. K, Ku and the maximum error for n = 50; the values obtained with MPCz and MPZ
Ke
kmax
1
Wartoci
K(MPCz)
Ku(MPCz)
K(MPCz)
Ku(MPCz)
K(MPCz)
Ku(MPCz)
K(MPCz)
Ku(MPCz)
0,9
0,34868
0,90276
0,26390
0,34868
0,81770
0,07019
0,34868
0,78430
0,01280
0,34868
0,77658
0,00163
K
Ku
0,34868
0,77529
0
10
0,95
0,59874
0,92090
0,08614
0,59874
0,88813
0,01150
0,59874
0,88204
0,00103
0,59874
0,88137
6,4E-05
...
0,59874
0,88132
0
0,99
0,90438
0,97707
0,00427
0,90438
0,97525
0,00011
0,90438
0,97518
0,00000
0,90438
0,97518
2,4E-08
0,995
0,95111
0,98800
0,00110
0,95111
0,98753
0,00001
0,95111
0,98752
0,00000
0,95111
0,98752
7,7E-10
0,90438
0,97518
0
0,95111
0,98752
0
Przeprowadzono obliczenia m.in. dla przypadkw (tab. 3., rys. 6.):

kmax = 1, 2, 3, 4, co oznaczao zastosowanie MPCz i uzyskanie wynikw
przyblionych obarczonych bdem,

kmax = n, co oznaczao zastosowanie MPZ i uzyskanie wynikw dokad-
nych.
120
Rys. 6. Tempo zbienoci wartoci Ku(MPCz) do wartoci dokadnej Ku dla

n = 50 elementw o rnej niezawodnoci Ke
Fig. 6. Rate of convergence of Ku(MPCz) to the accurate Ku value for elements (n = 50) of a different reliability Ke
Naley jeszcze raz podkreli, e bd szacowany przez prawdopodobiestwa stanw pomijanych w MPCz jest moliwym maksymalnym bdem. Przykadowo, dla Ke = 0,9 oraz k 2 uzyskano = 0,07019. Rzeczywisty bd, oznaczany tutaj przez , jest jednak mniejszy. Dla miary K uzyskano K(MPCz) =
= K(MPCz) K = 0 (przy przyjtym kryterium sprawnoci sieci Qw = Qn tylko
stan dla k = 0 jest stanem sprawnoci i dlatego wartoci K(MPCZ) s dokadne).
Dla miary Ku uzyskano Ku(MPCz) = Ku(MPCz) Ku = 0,04241, czyli prawie
0,6 maksymalnego bdu teoretycznego . Jednak taka ocena typu ex post przy
normalnym stosowaniu MPCz nie jest moliwa.
Analizujc uzyskane wyniki, stwierdzono, e (tab. 3., rys. 6.):
1) gdy wszystkie elementy charakteryzuj si wysok niezawodnoci (np.
Ke 0,99), wystarczajco may bd 0,00011 uzyskuje si dla MPCz przy
k = 2,
2) gdy wszystkie elementy charakteryzuj si redni niezawodnoci (np.
Ke = 0,95), to dla MPCz i kmax 2 bd jest redni (jest rzdu 0,0115),
3) gdy elementy nie charakteryzuj si wysok niezawodnoci (np. K e = 0,9),
to dla MPCz i kmax 2 maksymalny moliwy bd moe by nadal uwaany
za znaczcy ( jest rzdu 0,07019),
4) pomimo znacznych wartoci bdu metody wynikajcego z pomijania stanw w MPCz niezalenie od kmax i Ke wyznaczone wartoci miary K(MPCz)
bardzo niewiele rni si od wartoci dokadnej, natomiast wartoci miary
Ku(MPCz) nie wykazuj tej cechy tempo zbienoci Ku(MPCz) istotnie zaley od niezawodnoci elementw systemu Ke oraz od uwzgldnianej liczby
rwnoczesnych uszkodze k.
121
9. Ocena wynikw uzyskanych za pomoc M-C i MPZ

Dysponujc dokadnymi wartociami K oraz Ku, dodatkowo dokonano ich
porwnania z wartociami K(M-C) i Ku(M-C) uzyskanymi za pomoc symulacyjnej metody M-C (tab. 4.). Dla kadej z tych miar wyznaczono bd metody
K(M C) KM C K oraz Ku (M C) Ku (M C) K u . Oczywiste
jest, e warunkiem wyznaczenia tych bdw jest znajomo dokadnych wartoci K oraz Ku jest to wic bd typu ex post.
Tabela 4. Dokadne wartoci K oraz Ku uzyskane za pomoc MPZ oraz bezwzgldne bdy
metody M-C dla wynikw uzyskanych z symulacji przy I(M-C) =10000
Table 4. Accurate values of K and Ku obtained from MPZ and absolute errors of the M-C method for the simulation results (I(M-C) =10000)
Ke
Dokadne wartoci miary,
bd metody
0,9
0,95
0,99
0,995
K
K(M-C)
Ku
Ku(M-C)
0,34868
-0,003
0,77529
0,001
0,59874
0,007
0,88132
0,002
0,90438
-0,002
0,97518
0,002
0,95111
-0,005
0,98752
0,000
Bd metody M-C przy I(M-C) = 10 000 dla elementw, dla ktrych Ke 0,9
moe by porwnywany z bdem MPCz przy kmax = 4.
10. Podsumowanie
Rzeczywiste systemy kanalizacyjne skadaj si z wielu elementw, ktre
naley uwzgldnia w analizach niezawodnociowych. W duej czci s to
obiekty pracujce wiele dziesitkw lat o niezadowalajcym stanie technicznym,
a co za tym idzie o nienajlepszych parametrach niezawodnociowych. W pracy
przedstawiono metody, za pomoc ktrych mona wyznaczy podstawowe parametry niezawodnoci systemu kanalizacyjnego. Tak miar jest rednia ilo
nieodprowadzonych ciekw EN oraz uoglniony wskanik niezawodnoci Ku,
ktry jest interpretowany jako stopie speniania wymaga przez system. Przeprowadzono obliczenia dla prostego systemu kanalizacji grawitacyjnej.
Tradycyjnie, przy co najmniej piciu elementach do wyznaczania EN i K u
wykorzystano metod przegldu czciowego. W przypadku gdy niezawodno
elementw bya na realnym poziomie Ke = 0,9, stwierdzono, e zadowalajc
dokadno wyniku uzyskano z uwzgldnianiem do k = 4 rwnoczesnych
uszkodze w systemie. W praktyce obliczenia przeprowadza si zazwyczaj dla
k 2. Istnieje zatem moliwo uzyskania wyniku obarczonego potencjalnie
122
duym, nieznanym i nieszacowanym bdem. Obiecujca symulacyjna metoda

Monte-Carlo nie daa zadowalajcych rezultatw. Wprawdzie uzyskano du
dokadno dla stacjonarnego wspczynnika gotowoci systemu K, to jednak
inne uwzgldniajce specyfik systemu miary (tj. EN, K u) byy obarczone bardzo duym bdem. Przyczyn moe by fakt, e podstaw ich wyznaczania s
mao prawdopodobne stany niesprawnoci systemu. Duy bd oznacza, e uzyskane wyniki bd nieprzydatne przy podejmowaniu wanych decyzji dotyczcych systemu. Podstaw oceny dokadnoci obu metod byy wyniki uzyskane za
pomoc dokadnej metody przegldu zupenego, w ktrej stany elementarne systemu wygenerowano automatycznie.
Literatura
[1] Bajer J., Iwanejko I., Kapcia J.: Niezawodno systemw wodocigowych i kanalizacyjnych w zadaniach. Podrcznik dla studentw wyszych szk technicznych.
Wydaw. Politechniki Krakowskiej, Krakw 2006.
[2] Bobrowski D.: Probabilistyka w zastosowaniach technicznych. Wydawnictwo
Naukowo-Techniczne, Warszawa 1980.
[3] Iwanejko R.: Accuracy of reliability measures of water supply and sewage facilities. Scientific problems of machines operation and maintenance. Polish Academy
of Sciences, no. 1(157), vol. 44, 2009.
[4] Iwanejko R.: Analiza bdw metod wyznaczania miar niezawodnoci obiektw
komunalnych na przykadzie systemu zaopatrzenia w wod. Czasopismo Techniczne PK, nr 3-/2009.
[5] Iwanejko R.: O praktycznym sposobie dokonania dwuparametrycznej oceny niezawodnoci systemu za pomoc metody przegldu. Czasopismo Techniczne PK,
z. 8-/2002.
[6] Iwanejko R., Bajer J.: Rozwaania o wybranych metodach wyznaczania niezawodnoci systemu kanalizacji podcinieniowej. Journal of Civil Engineering Environment and Architecture, z. 62, no. 1/15, s. 125-136.
[7] Iwanejko R., Lubowiecka T., Rykaa .: Zastosowanie metody Monte-Carlo do
oceny niezawodnoci obiektw wodocigowych. Mat. II Oglnopolskiej Konferencji Naukowo-Technicznej Aktualne zagadnienia w uzdatnianiu i dystrybucji
wody, Szczyrk 2003.
[8] Kapcia J., Lubowiecka T.: Aplikacja metody drzewa uszkodze do oceny niezawodnoci podsystemu usuwania ciekw. Czasopismo Techniczne PK, z. 8-,
2002.
[9] Kapcia J., Lubowiecka T.: Metoda oceny niezawodnoci funkcjonowania kanalizacji cinieniowej. Czasopismo Techniczne PK, z. 7-, 2003.
[10] Krlikowska J.: Niezawodno funkcjonowania i bezpieczestwa sieci kanalizacyjnej. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Monografia 382, seria: Inynieria
rodowiska, Krakw 2010.
[11] Krlikowska J.: Przegld metod do oceny niezawodnoci dziaania sieci kanalizacyjnej. VI Midzynarodowa Konferencja Naukowo-Techniczna Praktyczne funkcjonowanie przedsibiorstw wodocigowo-kanalizacyjnych w warunkach rosncych wymaga ekologicznych, ekonomicznych i spoecznych, Szczyrk 2013.
123
[12] Krlikowska J., Krlikowski A.: Analiza porwnawcza metod oceny niezawodnoci systemw usuwania i unieszkodliwiania ciekw. INSTAL, nr 10/2008, s. 7477.
[13] Krlikowska J., Krlikowski A.: Dwuparametryczna ocena niezawodnoci podsystemu sieci kanalizacyjnej za pomoc MP+F. Mat. VIII Midzynarodowej Konferencji Naukowo-Technicznej Zaopatrzenie w wod, jako i ochrona wd, Wydaw. PZITS Pozna, Pozna-Gniezno 2008.
[14] Krlikowska J., Krlikowski A.: Wybr metody do oceny niezawodnoci sieci kanalizacyjnej jako systemw zoonych. Mat. VI Zjazdu Kanalizatorw Polskich
POLKAN`07. Monografia Komitetu Inynierii rodowiska Polskiej Akademii
Nauk, vol. 46, d 2007.
[15] Kwietniewski M., Roman M., Kos-Trbaczkiewicz H.: Niezawodno wodocigw i kanalizacji. Arkady, Warszawa 1993.
[16] Mikszta-Kruk K.: Analiza niezawodnoci kanalizacji podcinieniowej na podstawie
bada eksploatacyjnych wybranych systemw. Politechnika Warszawska, Warszawa 2006 (rozprawa doktorska).
[17] Mikszta-Kruk K., Kwietniewski M.: Fault tree reliability evaluation method for
a vacuum sewerage system, [in:] Environmental engineering, Pawowski A.,
Pawowska M., Dudziska M.R. (eds.). Taylor & Francis Group, Londyn, Singapore 2007, pp. 150-159.
[18] Wglarczyk S.: Metody statystyczne. Skrypt dla studentw szk wyszych.
Wydaw. Politechniki Krakowskiej, Krakw 1993.
[19] Wieczysty A. i in.: Metody oceny i podnoszenia niezawodnoci dziaania komunalnych systemw zaopatrzenia w wod. Monografie Komitetu Inynierii rodowiska Polskiej Akademii Nauk, vol. 2. Komitet Inynierii rodowiska PAN, Krakw
2001.
[20] Zieliski R.: Generatory liczb losowych. Programowanie i testowanie na
maszynach cyfrowych. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 1979.
DISCUSSION ON THE RELIABILITY

OF A GRAVITY SEWER SYSTEM
Summary
Sewer systems are important components of city infrastructure. They are now substantially rebuilt
and expanded, but still their structure contains a lot of timeworn facilities. It affects their technical
conditions and reliability. Numerous research centers have been extensively carried out operation
tests on sewer systems and analysis of methods for estimating their reliability; such studies should
be continued in order to their further improvement and development. One of the basic measures
that closely describe sewer reliability is the general reliability index Ku, based on the average volume of sewage that has not been discharged EN. The EN value is determined by reviewing the
system operating statuses. If all possible elementary statuses of the system are taken into account,
a lot of meticulous calculations provide accurate results. If a limited number of statuses is considered the results are inaccurate. In practice, the error of the method is unknown. Another possibility
is to determine these measures using the Monte-Carlo simulation method. The simulation results,
under the law of large numbers, allow to determine the point and interval estimates of the estimated measurement. The paper presents the mathematical background of the Monte-Carlo method as
124
well as review methods and presents their application to determine EN and Ku for a simple gravity
sewer. The paper looks also into the of method feasibility combined with an assessment of their
accuracy and required work input. The analysis could be useful in searching for a new method:
accurate, simple and fast.
Keywords: reliability measures, Monte-Carlo method, the review methods, failures, gravity sewer
Przyjto do druku: 28.03. 2015 r.
DOI: 10.7862/rb.2015.8

Ryszarda IWANEJKO1
Jarosaw BAJER2
ROZWAANIA O WYBRANYCH METODACH

WYZNACZANIA NIEZAWODNOCI SYSTEMU
KANALIZACJI PODCINIENIOWEJ
Publikacja stanowi kontynuacj rozwaa zawartych w pracy [2], w ktrej przedstawiono podstawy matematyczne metody Monte-Carlo i metod przegldu stanw
pracy systemu oraz przykad ich zastosowania do wyznaczania miar niezawodnoci EN i Ku dla prostego systemu kanalizacji grawitacyjnej. W niniejszej pracy
przedstawiono przykad zastosowania wymienionych metod do wyznaczania takich samych miar dla prostego systemu kanalizacji podcinieniowej. W obu przypadkach proces wyznaczania miar EN i Ku jest analogiczny. Jedyn rnic jest
sposb wyznaczania niedoborw dla poszczeglnych stanw niezawodnociowych, co wynika ze specyfiki rodzaju kanalizacji. W kanalizacji grawitacyjnej niesprawno dowolnego elementu wycza z pracy wszystkie elementy znajdujce
si na tej samej gazi i odprowadzajce cieki z czstkowych powierzchni zlewni
lecych powyej uszkodzonego elementu. W kanalizacji podcinieniowej niesprawno niektrych elementw powoduje nieodprowadzenie ciekw tylko
z jednego obiektu, a niesprawno innych elementw niesprawno caego systemu. Zakadajc, e ilo wytwarzanych w danym obiekcie ciekw zaley od
liczby osb korzystajcych z kanalizacji, moliwe byo okrelenie rozkadu liczby
domw i iloci wytwarzanych ciekw, co umoliwio znaczne uproszczenie modelu. W opracowaniu zamieszczono inne typy analiz ni zaprezentowane w pracy
[2]. Wnioski wynikajce z zastosowania wybranych metod dla kanalizacji podcinieniowej byy analogiczne do zastosowanych dla kanalizacji grawitacyjnej. Obie
publikacje dotycz skutecznoci analizowanych metod, jednak nadrzdnym celem
jest znalezienie lepszej metody dokadnej i o niewielkiej pracochonnoci. Naley bowiem dy do uzyskania jak najlepszych wynikw, ktre byyby przydatne
podczas dalszych analiz i podejmowania strategicznych decyzji.
Sowa kluczowe: miary niezawodnoci, metoda Monte-Carlo, metody przegldu,
uszkodzenia, kanalizacja podcinieniowa

Jarosaw Bajer, Politechnika Krakowska
126
1. Wprowadzenie
Podstawowym zadaniem systemu kanalizacyjnego (SK) jest odprowadzanie
przewidzianej iloci ciekw z danego terenu. W przypadku awarii tego systemu
cieki nie bd odprowadzone, co moe doprowadzi m.in. do skaenia gruntu
czy podtopienia terenu. rednia ilo nieodprowadzonych ciekw (EN) stanowi
podstaw do wyznaczenia tzw. uoglnionego wskanika niezawodnoci K u.
Obie te miary charakteryzuj stan techniczny systemu kanalizacyjnego. Miary
EN i Ku mona wyznacza za pomoc kilku metod. Rzeczywiste SK nawet po
moliwych uproszczeniach skadaj si z co najmniej kilkunastu kilkudziesiciu elementw. Tradycyjnie mona wic stosowa metod przegldu czciowego. W przypadku systemw o zoonej strukturze odpowiednia wydaje si by
symulacyjna metoda Monte-Carlo.
Metody przegldu polegaj na wyznaczeniu nieznanego parametru systemu
(np. EN) na podstawie analizy poszczeglnych stanw elementarnych systemu.
Dla kadego i-tego stanu wyznacza si odpowiednie wartoci, np. Pi (prawdopodobiestwo zajcia i-tego stanu), Ni (ilo ciekw nieodprowadzona w i-tym
stanie). redni ilo nieodprowadzonych ciekw wyznacza si jako redni
waon. W przypadku zastosowania metody przegldu zupenego uwzgldnia
si wszystkie moliwe stany elementarne systemu, w rezultacie bardzo duym
nakadem pracy uzyskuje si wynik dokadny. W przypadku ograniczenia liczby uwzgldnianych stanw do takich, w ktrych liczba elementw uszkodzonych rwnoczenie jest niewielka (np. k 2) zmniejsza si pracochonno metody, lecz rwnoczenie uzyskuje si wynik przybliony.
Metoda Monte-Carlo skada si z dwch czci. Najpierw dokonuje si numerycznej symulacji zaj pewnych zdarze (np. uszkodze) z wykorzystaniem
dostpnych w wielu czsto stosowanych aplikacjach (np. w programie EXCEL)
generatorw liczb pseudolosowych. Nastpnie dokonuje si statystycznego
opracowania uzyskanych wynikw [2]. Idea metody jest prosta, lecz jej realizacja moe by kopotliwa, wymaga bowiem napisania i przetestowania programu
obliczeniowego oraz wielokrotnego wykonania oblicze. Liczba symulacji I(MC), na podstawie ktrych wyznacza si wartoci rednie szacowanych wielkoci,
powinna by dua (np. 1000). Dokadno wyniku symulacji znakomicie poprawia wykonanie wielu (m) niezalenych przebiegw symulacyjnych, z ktrych
kady j-ty skada si z pojedynczych I(M-C) symulacji i pozwala na wyznaczenie wartoci redniej z jednego przebiegu (np. Ku(M-C;j)). Nastpnie wyznacza
si warto redni z wszystkich m rednich [2]. Podstaw matematyczn stanowi prawo wielkich liczb Chinczyna [1], zapewniajce, e wyznaczona w ten
sposb warto (np. Ku(M-C)) bdzie niewiele rni si od szacowanej, nieznanej wartoci (np. Ku).
Rozwaania o wybranych metodach wyznaczania...kanalizacji podcinieniowej
127
2. Przykad systemu kanalizacji podcinieniowej

Analizie poddano system kanalizacji podcinieniowej. Obliczenia przeprowadzono dla przypadku, gdy z tej kanalizacji korzysta nd = 14 obiektw domowych (rys. 1.). Jako obiekt domowy rozumie si przycze kanalizacyjne
i studzienk z zaworem oprniajcym oraz podczeniowym rurocigiem podcinieniowym. Uwzgldniono rwnie dwa niezbdne elementy tego systemu:
zbiorczy rurocig podcinieniowy, inaczej kolektor podcinieniowy (KP), oraz
stacj prniow (SP). Nie uwzgldniano oczyszczalni ciekw (O) ani przewodu transportujcego cieki z SP do O. Naley wic uwzgldni cznie
n = nd + 2 = 16 elementw systemu.
14
8
3
11
10
2
13
SP
KP
9
12
Rys.1. Schemat systemu kanalizacji podcinieniowej

Fig.1. Diagram of a vacuum sewer system
Do oblicze przyjto prosty przypadek, gdy wszystkie elementy charakteryzuj si tak sam niezawodnoci Ke = 0,9. Zrnicowano jednak iloci ciekw, ktre powinny by odbierane z poszczeglnych obiektw. W przypadku
kanalizacji podcinieniowej istotny jest jedynie rozkad iloci ciekw. Przyjto,
e dla obiektw domowych ilo wytwarzanych (odprowadzanych, wprowadzanych do systemu kanalizacyjnego) ciekw q jest wprost zalena od liczby zamieszkaych tam osb. W ten sposb ograniczono liczb moliwych wielkoci
niedoborw. Przyjty rozkad iloci wytwarzanych ciekw przedstawiono
w tab. 1. i na rys. 2. W tabeli nie uwzgldniono elementw gwnych (KP, SP),
ktrych niesprawno generuje maksymalny niedobr N = Qw. Podobnie jak
w przypadku kanalizacji grawitacyjnej, tu te przyjto ostre kryterium sprawnoci systemu N = 0 rwnowane Qw = Qn.
Tabela 1. Rozkad liczby domw ni w zalenoci od iloci wytwarzanych ciekw Qi
Table 1. Distribution of a number of houses ni as a function of a sewage volume Qi
i-ta grupa domw
Qi [%Qn]
Liczba obiektw domowych ni
1
4
3
2
6
5
3
9
4
Razem
4
11
2
100
14
128
Rys. 2. Histogram rozkadu liczby domw w zalenoci od

iloci wytwarzanych ciekw
Fig. 2. Histogram of a number of houses distribution as a function of a sewage volume
3. Symulacje Monte-Carlo
Do losowego generowania stanw zastosowano procedur analogiczn do
zaproponowanej przy kanalizacji grawitacyjnej [2]. Jedyn rnic by sposb
wyznaczania niedoborw dla kadego z wygenerowanych stanw, co wynika
wprost ze specyfiki dziaania kanalizacji podcinieniowej [3]. Prowadzono symulacje dla I(M-C) = 1000 i 10000 oraz dla Ke = 0,9. Rezultaty ich zestawiono
w tab. 2. Dokadna warto K wynosi K Kend 0,916 0,185302. Cho bezwzgldny bd procentowy jest may (wynosi odpowiednio 0,81% i 0,53%), to
nie przesdza o dokadnoci wynikw EN(M-C) oraz Ku(M-C). Lepsz orientacj moe da rozrzut wielkoci rednich niedoborw EN(M-C;j) uzyskanych
z przebiegu co najmniej kilkudziesiciu symulacji. Naley go wyznacza jako
rnic R max j EN(M C; j) min j EN(M C; j). Dla I(M-C) = 1000 wynosi on R 0,034, natomiast dla I(M-C) = 10000 jest rwny R 0,013.
Tabela 2. Wybrane wyniki uzyskane dla rnej liczby symulacji I(M-C) dla Ke = 0,9
Table 2. Results for different numbers of simulation I (MC); Ke = 0,9
I(M-C)
K(M-C)
EN(M-C)
Ku(M-C)
maxj {EN(M-C;j)}
minj {EN(M-C;j)}
Rozstp R
1 000
0,1838
0,33405
0,8162
0,35002
0,31569
0,03433
10 000
0,18628
0,28071
0,81372
0,28617
0,27302
0,01315
129
Pewn informacj jest rwnie maksymalna wygenerowana liczba maksymalnych rwnoczesnych uszkodze k uzyskana podczas symulacji. Dla przyjmowanych wartoci I(M-C) uzyskano kmax = 8. W przypadku obu wartoci I(MC) rozkady liczby rwnoczesnych uszkodze, tj. uzyskany z symulacji M-C
oraz teoretyczny, praktycznie si nie rni (rys. 3.).
Rys. 3. Rozkady liczby rwnoczesnych uszkodze uzyskany

z symulacji M-C (przy I(M-C) = 1000) oraz teoretyczny
Fig. 3. Distributions of a number of concurrent failures both from
MC simulation (I(M-C) = 1000) and theoretical
4. Sterowanie dokadnoci oblicze w metodzie przegldu

W dalszej czci w miejsce EN(MPCz) i Ku(MPCz) bd stosowane oznaczenia EN(n;k) oraz Ku(n;k). Pierwszy parametr oznacza liczb uwzgldnianych
elementw systemu, a drugi liczb rwnoczesnych uszkodze. W szczeglnoci
zapis EN(n;n) oznacza warto dokadn wyznaczon za pomoc MPZ
z uwzgldnieniem wszystkich elementw systemu.
W przypadku kanalizacji podcinieniowej przy stosowaniu MPCz redni
niedobr EN okrelony oglnie wzorem EN Ni Pi objaniony w pracy [2]
mona prbowa oszacowa, wykorzystujc przyjty rozkad iloci wytwarzanych ciekw (tab. 1.). Ograniczajc analiz do liczby rwnoczesnych uszkodze kmax = 1, mona napisa:
G
EN(n; 1) N i Pi
i 1
(1)
gdzie G liczba przyjtych grup elementw, ktrych niesprawno spowoduje

taki sam niedobr. Dla rozwaanego przypadku zachodzi G = 5 (cztery grupy
domw i jedna grupa elementw gwnych zoona z KP i SP):
130
5 n
EN(n; 1) i Q i 1 K e K en d 1
i 1 1
(2)
gdzie: Qi niedobr wynikajcy z niesprawnoci elementu z i-tej grupy,

ni liczba elementw w i-tej grupie, nd liczba domw (obiektw domowych), Ke warto stacjonarnego wspczynnika gotowoci jednorodnych
elementw.
Ograniczajc analiz do kmax = 2 rwnoczesnych uszkodze, naleaoby dodatkowo uwzgldni czon EN(k = 2) rwny:
EN(n; 2) EN(k 2 TG) P(TG) EN(k 2 RG ) P(RG )
(3)
gdzie pierwszy czon uwzgldnia przypadki, gdy niesprawno dotyczy obiektw z tej samej grupy (TG), a drugi, gdy niesprawno dotyczy obiektw z rnych grup (RG). Jeeli kada grupa spenia warunek ni 2, mona napisa:
5 n
2
i
EN(n; 2) min Qi ,Qn 1 K e K en d 2 P(TG)
2
i 1
4 5 n n
2
i
j
min Qi Q j ,Qn 1 K e K en d 2 P(RG)
1
1
i 1 j2
(4)
Wartoci prawdopodobiestw P(TG) oraz P(RG) mona wyznaczy ze
wzorw:
G n n 2
P(T G) i : d
2
i 1 2
(5)
P(RG ) 1 P(TG)
(6)
Dla przypadkw kmax > 2 istnieje wicej kombinacji (np. wszystkie uszkodzenia w tej samej grupie, o ile ni jest wystarczajco due, dwa uszkodzenia
w tej samej grupie, reszta uszkodze w innych grupach, kade z uszkodze
w innej grupie). Ich uwzgldnienie jest trudniejsze, uciliwe i w przypadku popenienia pomyki moe by rdem znacznych bdw. Ten argument oprcz
argumentu niewystarczajcej dokadnoci przemawia za faktem, e stosowanie
MPCz nie jest zalecane i naleaoby jednak rozway zastosowanie MPZ.
131
Tabela 3. Zestawienie wybranych wynikw oblicze dla kanalizacji podcinieniowej za pomoc

MPCz i MPZ z uwzgldnieniem wszystkich elementw (n = 16)
Table 3. Results for the vacuum sewer system using MPCz and MPZ when all the elements
(n = 16) are considered
k
EN(16;k) [%Qn]
b{EN(16;k)}
Ku(16;k)
b{Ku(16;k)}
0
1
2
3
4
5
6
7
16
0
6,18
15,78
22,75
25,87
26,84
27,06
27,09
27,1
100%
77%
42%
16,10%
4,50%
1,00%
0,20%
0,00%
0%
1
0,9382
0,8422
0,7725
0,7413
0,7316
0,7294
0,7291
0,729
37,20%
28,70%
15,50%
6,00%
1,70%
0,40%
0,10%
0,00%
0,00%
Za pomoc odpowiedniego programu wygenerowano wszystkie stany elementarne dla n = nd + 2 = 14 + 2 = 16 elementw i uzyskano I 216 65536
stanw elementarnych. Dla kadego z nich wyznaczono prawdopodobiestwo
jego zajcia (Pi) oraz niedobr (Ni). Cz rezultatw oblicze zestawiono
w tab. 3. Oprcz wartoci rednich niedoborw EN(n;k) i wartoci uoglnionego
wskanika niezawodnoci Ku(n;k) w tabeli zamieszczono rwnie ich bdy procentowe b{EN(n;k)} oraz b{Ku(n;k)}, wyznaczone w stosunku do wartoci dokadnych EN i Ku. Przebieg zmian wartoci EN(n = 16;k) i Ku(n = 16;k) oraz
bdu procentowego EN(k) w zalenoci od liczby rwnoczesnych uszkodze
uwzgldnianych w MPCz zilustrowano na rys. 4.
Wartoci dokadne wynosz EN = 27,1%Qn oraz Ku = 0,7290. Wraz ze
wzrostem liczby rwnoczesnych uszkodze k (rys. 4.) ronie warto EN(n;k),
a maleje Ku(n;k), co oznacza, e stosujc MPCz, uzyskujemy zanione wartoci
niedoborw i zawyone wartoci uoglnionego wskanika niezawodnoci. Dla
analizowanego przykadu przy uwzgldnianiu k 2 bezwzgldne wartoci bdw dla EN i Ku s due i wynosz odpowiednio 42% i 15,5%. Jak wynika
z tab. 3., znacznie bardziej wiarygodne wyniki daje MPCz dla k 4, co oznacza
konieczno wyznaczenia I(MPCz) = 2517 stanw elementarnych systemu.
Ze wzgldu na specyfik pracy kanalizacji podcinieniowej MPZ mona
znacznie uproci, przeprowadzajc obliczenia nie dla wszystkich elementw
systemu, lecz jedynie dla nd elementw (tj. dla samych obiektw domowych).
Wynika to z faktu, e awaria przynajmniej jednego obiektu gwnego (KP, SP)
powoduje powstanie niedoboru o maksymalnej wielkoci N = Qw = Qn. Dlatego
dla caego systemu mona napisa:
EN' (n n d 2; k) EN(n d ; k) K(KP) K(SP ) Qw 1 K(KP) K(SP )
(7)
132
Rys. 4. Zaleno wartoci EN(n = 16;k) i Ku(n = 16;k) oraz bdu procentowego EN(k) od liczby rwnoczesnych uszkodze uwzgldnianych
w MPCz
Fig. 4. Relationship between EN (n = 16;k) Ku (n = 16;k) and the percentage error EN(k) vs. a number of simultaneous failures included in MPCz
W dalszej czci wygenerowano wszystkie stany niezawodnociowe dla

nd = 14 elementw w liczbie I = 214 = 16384. Rezultaty analizy zestawiono
w tab. 4. Porwnujc wyniki MPZ zastosowanej dla wszystkich elementw systemu (n = nd + 2 = 16) i tylko dla obiektw domowych (nd = 14), stwierdzono, e
w drugim przypadku wielkoci bdw procentowych wartoci EN(n;k) i Ku(n;k)
w MPCz s mniejsze.
Kolejnym krokiem byo zastosowanie wzoru (7) i wyznaczenie wartoci
EN(n = 16;k). Rezultaty zestawiono w tab. 5. W ostatnim wierszu tabeli dla porwnania podano bdy procentowe uzyskane wczeniej (tab. 3.) z zastosowaniem MPCz dla wszystkich elementw systemu (n = 16).
Tabela 4. Zestawienie wybranych wynikw oblicze kanalizacji podcinieniowej MPCz i MPZ
przy uwzgldnianiu jedynie obiektw domowych (n = nd = 14)
Table 4. Results of calculations for a vacuum sewer system using MPCz and MPZ, if only household objects (n = nd = 14) are considered
k
EN(14;k) [%Qn]
b{EN(14;k)}
Ku(14;k)
b{Ku(14;k)}
0
1
2
3
4
5
6
7
0,00%
2,54%
6,21%
8,66%
9,66%
9,94%
10,00%
10,00%
1
0,975
0,938
0,913
0,903
0,901
0,9
0,9
11,10%
8,29%
4,21%
1,49%
0,38%
0,07%
0,00%
0,00%
14
10,00%
100%
74,58%
37,87%
13,39%
3,42%
0,65%
0,00%
0,01%
...
0%
0,9
0%
133
Tabela 5. Wartoci redniego niedoboru wyznaczonego za pomoc wzoru (7)

Table 5. Average shortages as determined by the formula (7)
k
EN(16;k) [%Qn] wg (7)
b{EN(16;k)}
b{EN(16;k)}
1
2
3
4
5
21,06%
24,03%
26,02%
26,82%
27,05%
22,29%
11,32%
4,00%
1,02%
0,19%
100%
77%
42%
16,10%
4,50%
16
27,10%
0%
0%
...
Jak wida, przy uzupenieniu rednich niedoborw uzyskanych z obiektw

domowych (n = nd = 14) o niedobory generowane przez dwa obiekty gwne
(KP, SP) za pomoc wzoru (7), oprcz znacznego ograniczenia pracochonnoci
metody uzyskuje si znaczn popraw dokadnoci wynikw EN(MPCz).
W praktyce moe to mie decydujce znaczenie w wyborze sposobu przeprowadzania oblicze.
5. Wnioski
1. Spostrzeenia i wnioski uzyskane po przeprowadzeniu oblicze dla SK podcinieniowej s zbiene z wnioskami otrzymanymi dla systemu kanalizacji
grawitacyjnej rozwaanego w pracy [2].
2. Dla analizowanych systemw kanalizacyjnych (tj. kanalizacji grawitacyjnej
[2] i podcinieniowej) przeprowadzono obliczenia za pomoc symulacji
Monte-Carlo i metody przegldu czciowego (MPCz). Wyniki dokadne
(kontrolne) uzyskano za pomoc metody przegldu zupenego (MPZ). Celem
byo wycignicie wnioskw o dokadnoci metod przyblionych i ich rzeczywistej pracochonnoci, czyli o moliwoci stosowania i upraszczania
wymienionych metod w praktyce.
3. Podczas symulacji metod Monte-Carlo mona zauway, e wraz ze wzrostem wartoci liczby elementw systemu (ne) ronie rwnie liczba symulacji
I(M-C) konieczna do uzyskania zadowalajcej dokadnoci wynikw. Liczba
I(M-C) w konkretnym przypadku moe rwnie zalee od struktury systemu
i liczby tzw. elementw krytycznych, ktrych uszkodzenie skutkuje duym
niedoborem.
4. Konsekwencj wzrostu ne jest duszy czas oblicze. Ocenia si, e dla wartoci ne 20 z punktu widzenia kosztw prowadzenia oblicze bardziej opacalne jest zastosowanie MPZ, a dla n > 20 symulacji Monte-Carlo.
134
6. Podsumowanie
Obecnie w Polsce infrastruktura kanalizacyjna jest ju znacznie rozbudowana. Dominuj jednak przede wszystkim stare obiekty (nawet XIX-wieczne),
co z pewnoci rzutuje na ich stan techniczny. Dotychczas w duym stopniu zostay rozpoznane rodzaje, przyczyny i skutki uszkodze sieci kanalizacyjnych,
okrelono te wartoci niektrych miar niezawodnoci elementw sieci [4-6].
Jednak badania eksploatacyjne nie byy prowadzone w wystarczajcym zakresie
i powinny by nadal kontynuowane. Podobnie powinny by kontynuowane prace zwizane z metodami wyznaczania miar niezawodnoci i bezpieczestwa
tych obiektw. Dotychczas oprcz wielu prac prezentujcych wyniki empirycznych miar niezawodnoci pojawiy si prace dotyczce metod bada tych systemw. Informacje o stanie i kierunkach realizowanych prac w tym zakresie
omwiono w publikacjach [3, 4]. Jednak znane i stosowane dotychczas metody
nie speniaj wszystkich kryteriw przydatnoci, albo s zbyt pracochonne
i trudne w praktycznych zastosowaniach, albo po ich uproszczeniu nie pozwalaj
na ocen bdu metody. Bez wzgldu na wybr metody dokonywanie uproszcze oznacza ryzyko przyjcia wartoci K, EN lub Ku obarczonych nieznanym,
a wic potencjalnie moliwym duym bdem. Zawsze naley dy do uzyskania oszacowania bdu, ktry mona obroni i ktry jest przydatny podczas
dalszych analiz i podejmowania decyzji (czsto strategicznych). Dlatego do wyznaczania miar K, EN oraz Ku zaleca si stosowa metody przegldu czciowego z moliwoci sterowania dokadnoci oblicze. W dobie wszechobecnych
komputerw i powszechnego stosowania EXCEL-a naturalne wydaje si stosowanie tych narzdzi do oprogramowania metod bez dokonywania zbdnych
uproszcze, a z wystarczajc lub nawet maksymaln dokadnoci. Mona
wprawdzie powiedzie, e przy znacznej niepewnoci danych wejciowych (tu:
parametrw niezawodnociowych poszczeglnych elementw systemu) nie warto stosowa zbyt wyrafinowanych metod, bo wynik i tak nie bdzie cakiem wiarygodny. Jednak o ile istniej moliwoci zastosowania lepszych metod, to zawsze warto usun przynajmniej tzw. bd metody. Naley mie na uwadze rwnie to, e w niedalekiej przyszoci moe si uda usun przynajmniej cz
niepewnoci tkwicych w danych eksploatacyjnych.
Niniejsza publikacja, podobnie jak praca [2], dotyczy skutecznoci
analizowanych wymienionych metod, jednak nadrzdnym celem jest znalezienie
lepszej metody dokadnej i o niewielkiej pracochonnoci. Nie mona tego
dokona, nie znajc metod od podszewki, i cho etap ten wiza si z du
pracochonnoci, to uzyskane wnioski i pewne zalenoci s istotne i mog by
bardzo pomocne. Wszak nemo sapiens nisi patiens, czyli nie jest mdry kto nie
135
jest cierpliwy. Rezultaty prac prowadzonych w kierunku uzyskania prostej

metody analitycznej s obiecujce.
Literatura
[1] Bobrowski D.: Probabilistyka w zastosowaniach technicznych. Wydawnictwo
Naukowo-Techniczne, Warszawa 1980.
[2] Iwanejko R., Bajer J.: Rozwaania o wybranych metodach wyznaczania niezawodnoci systemu kanalizacji grawitacyjnej. Journal of Civil Engineering Environment
and Architecture, z. 62, nr 1/15, s. 109-124.
[3] Krlikowska J.: Niezawodno funkcjonowania i bezpieczestwa sieci kanalizacyjnej. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Monografia 382, seria: Inynieria
rodowiska, Krakw 2010.
[4] Kwietniewski M., Rak J.: Niezawodno infrastruktury wodocigowej i kanalizacyjnej w Polsce. Polska Akademia Nauk, Komitet Inynierii Ldowej i Wodnej. Instytut Podstawowych Problemw Techniki, Warszawa 2010.
[5] Kwietniewski M., Leniewski M., Liszta-Kruk K., Trymucha J., Zajc A.: Ocena
awaryjnoci sieci kanalizacyjnych na podstawie bada wybranych systemw. Mat.
V Oglnopolskiej Konferencji Nowe technologie w sieciach i instalacjach wodocigowo-kanalizacyjnych, Ustro 2004, s. 249-261.
[6] Mikszta-Kruk K.: Analiza niezawodnoci kanalizacji podcinieniowej na podstawie
DISCUSSION ON THE RELIABILITY OF A VACUUM

SEWER SYSTEM
Summary
The article continues a discussion on the arguments presented in [2], where a mathematical basis
of the Monte-Carlo methods and the review methods of the system operation status were described
as well as their use to determine the reliability measures EN and Ku for simple gravity systems.
This article presents how the above methods can be applied to determine the same measures for
a simple vacuum sewer system. In both cases, the process is similar. The only difference is how
the shortages for individual reliability statuses are determined, which is specific for a particular
type of a sewage system. In a gravity sewer, failure of any element eliminates all the items located
at the same section of a sewer and cuts off a sewage discharge from the catchment area above the
damaged item. In a vacuum sewer system, failure of some elements holds back a sewage discharge
from one object only, while failure of others components cause that the entire system is out of
operation. Assuming that a sewage volume depends on the number of sewage system users, it was
possible to determine a distribution of both a number of houses and a wastewater volume. This
way the model has become significantly simplified. The article describes different analyses than
had been used for a gravity sewer study, though the conclusions for a vacuum sewer system were
the same as for a gravity sewer. Both articles deal with the effectiveness of the analysed methods,
however, the overriding goal is to find a better method the accurate one and not time consuming
136
as well as to achieve the best results, which would be useful for further analysis and strategic decision making.
Keywords: reliability measures, Monte-Carlo method, the review methods, failures, vacuum sewer system
DOI: 10.7862/rb.2015.9

Ryszarda IWANEJKO1
Agnieszka GENEROWICZ2
KLASYFIKACJA PRZYCZYN POARW

I OCENA RYZYKA ICH WYSTPOWANIA
W OBIEKTACH GOSPODARKI ODPADAMI
KOMUNALNYMI W ASPEKCIE STRAT
EKONOMICZNYCH, EKOLOGICZNYCH
I SPOECZNYCH
Poary i zapony w technologiach gospodarki odpadami to ostatnio czsto wystpujce zjawiska. W Polsce dotychczas nie klasyfikowano przyczyn powstawania
poarw w takich instalacjach, chocia potencjalnie stanowi one zagroenie ze
wzgldu na prowadzon dziaalno oraz rodzaj przetwarzanego atwopalnego surowca. W pracy podjto prb klasyfikacji przyczyn powstawania poaru w obiektach gospodarki odpadami. Na podstawie zaistniaych zdarze poarowych przeledzono ich przyczyny i skutki. Znajomo typowych scenariuszy takich zdarze
moe dopomc w wyeliminowaniu ich przyczyn oraz uatwi przeprowadzenie
odpowiednich analiz ryzyka. Zasadniczym celem oceny ryzyka jest dostarczenie
racjonalnych podstaw do podejmowania wywaonych decyzji dotyczcych danego
systemu. Pierwszym etapem oceny ryzyka jest tzw. identyfikacja zagroe, czyli
okrelenie zdarze i sytuacji, ktre w przyszoci mog si sta przyczyn poaru.
Kolejnym etapem jest szacowanie ryzyka, czyli proces wyznaczania jego miary.
W przypadku poaru obiektu gospodarki odpadami miary mog si odnosi do
dbr materialnych, zdrowia i ycia ludzi, zagroe rodowiskowych (np. w przypadku spalenia si odpadw niebezpiecznych), utraty miejsc pracy. W zalenoci
od posiadanych informacji mona stosowa rne metody: ilociowe, jakociowe
oraz ilociowo-jakociowe. Po wyznaczeniu ryzyka naley go odnie do przyjtych wczeniej kryterialnych poziomw dopuszczalnoci. W rezultacie dokonania
oceny ryzyka mog by przedsiwzite odpowiednie dziaania zapobiegawcze polegajce na redukcji ryzyka poaru, jego kontrolowaniu i minimalizacji.
Sowa kluczowe: odpady komunalne, gospodarka odpadami, instalacje gospodarki
odpadami, poary w instalacjach, skutki poarw, zarzdzanie ryzykiem, miary ryzyka

Agnieszka Generowicz, Politechnika Krakowska
138
R. Iwanejko, A. Generowicz
1. Wprowadzenie
Powstawanie odpadw jest problemem globalnym, chocia dotyczy gwnie krajw bogatych i wysokorozwinitych. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym
zwiksza si ilo oraz rnorodno produkowanych odpadw. W ostatnich
latach rozwj gospodarczy, jak i postp techniczny spowodoway, e globalnie
wytwarzanych jest coraz to wicej odpadw.
W celu redukcji zarwno iloci, jak i szkodliwego charakteru wszelkich
strumieni odpadw komunalnych i przemysowych kraje Unii Europejskiej wypracoway struktur postpowania z odpadami, zgodn z zasadami zrwnowaonego rozwoju zapisan w przepisach prawa UE jako hierarchi postpowania
z nimi: [1]:
zapobieganie powstawania odpadw u rda,
przygotowanie do ponownego uycia,
recykling i wykorzystanie materiaw uytkowych,
inne metody odzysku, np. spalanie z odzyskiem energii lub bez,
ostateczne unieszkodliwianie pozostaoci po przetworzeniu.
Utworzona w przepisach prawa struktura postpowania z odpadami ma na
celu jak najwiksz redukcj masy odpadw przy jednoczesnym zmniejszeniu
ich szkodliwego charakteru. Aby to osign, konieczne jest tworzenie duych
systemw oraz budowa technologii i rozwj technik, ktre zrealizuj zadania
odzysku, recyklingu i unieszkodliwiania powstaych odpadw przy jednoczesnym zachowaniu bezpieczestwa rodowiskowego, opacalnoci ekonomicznej
oraz jak najwikszej akceptacji spoecznej [2, 3].
Budowa i eksploatacja technologii gospodarki odpadami wymaga ogromnej
odpowiedzialnoci nie tylko w zakresie przetwarzania odpadw, ale rwnie
ich bezpiecznej budowy i eksploatacji. Projektowanie i zabezpieczenie tego rodzaju technologii przed rnego rodzaju awariami stanowi niezwykle istotny
aspekt rodowiskowy przede wszystkim ze wzgldu na rodzaj surowca przetwarzanego w tych instalacjach. Przetwarzane s tam gwnie odpady zmieszane,
ale wrd nich mog si znale rwnie odpady niebezpieczne, np. lampy fluorescencyjne (wietlwki, rtciwki itp.), akumulatory, baterie, przepracowane
oleje, filtry olejowe, paliwowe i powietrzne, detergenty, odczynniki fotograficzne, przeterminowane lekarstwa, rodki ochrony rolin, rozpuszczalniki, farby
i lakiery, zuyte urzdzenia elektryczne i elektroniczne. Poar w takiej instalacji
to przede wszystkim zagroenie dla pracownikw, zagroenie dla rodowiska
naturalnego poprzez powstanie tzw. odpadw wtrnych po poarze, zagroenie
dla gleb i wd gruntowych, straty w faunie i florze, ale rwnie straty spoeczno-gospodarcze zawizane ze strat instalacji przetwarzajcej odpady w danym
regionie, utrata pracy przez pracownikw, koszty ich ubezpiecze itp. Szkodliwe
skutki mog dotyczy rwnie mieszkacw okolicznych osiedli i miejscowoci
czy osb, ktre przypadkowo znalazy si na danym terenie.
Klasyfikacja przyczyn poarw i ocena ryzyka...
139
Celem pracy jest podjcie prby klasyfikacji przyczyn powstawania poaru

w rnych obiektach gospodarki odpadami (zarwno takich, ktre zajmuj si
odzyskiem i recyklingiem, jak rwnie tych, ktre zajmuj si ich unieszkodliwianiem), przedstawienie poszczeglnych etapw procesu zarzdzania ryzykiem
oraz zaprezentowanie wybranych przykadw aplikacji.
2. Poary jako awarie technologii

Poary wszelkiego typu instalacji to zdarzenia o znamionach powanej
awarii. rdami zdarze o znamionach powanej awarii mog by:
1) procesy przemysowe i magazynowanie substancji niebezpiecznych w zakadach mogcych by rdem awarii, w tym w zakadach
o duym ryzyku wystpienia powanej awarii przemysowej, tzw. zakadach o duym ryzyku (ZDR) [3, 22, 23, 24],
o zwikszonym ryzyku wystpienia powanej awarii przemysowej, tzw.
zakadach o zwikszonym ryzyku (ZZR),
innych (ZI), w ktrych dziaalno moe spowodowa powan awari
speniajc kade z kryteriw dla awarii, okrelonych w rozporzdzeniu
Ministra rodowiska z dnia 30 grudnia 2002 r. w sprawie powanych
awarii objtych obowizkiem zgaszania do Gwnego Inspektora
Ochrony rodowiska (Dz. U. 2003. 5. 58),
2) procesy przemysowe i magazynowanie substancji niebezpiecznych w zakadach nienalecych do wymienionych grup,
3) wypadki w transporcie materiaw niebezpiecznych.
Kryterium kwalifikacji zakadu do kategorii ryzyka ZDR i ZZR stanowi
ilo i jako substancji niebezpiecznych na etapie produkowania, przetwarzania
bd ich magazynowania. Wyrnia si substancje niebezpieczne: bardzo toksyczne, toksyczne, utleniajce, wybuchowe, atwopalne, wysoce atwopalne,
skrajnie atwopalne oraz niebezpieczne dla ludzi i rodowiska. Dla ZDR i ZZR
zlokalizowanych w niewielkiej odlegoci od siebie ze wzgldu na zwikszone
prawdopodobiestwo wystpienia zdarze awaryjnych i ewentualne kumulowanie si ich skutkw moliwe jest naoenie dodatkowych, ostrzejszych kryteriw
[22, 24].
Kryterium kwalifikacji zakadu do kategorii ZI stanowi wystpowanie na
jego terenie substancji niebezpiecznych w iloci rwnej co najmniej 5% iloci,
ktrej posiadanie kwalifikuje zakad do grupy zakadw o duym ryzyku wystpienia awarii przemysowej zgodnie z Rozporzdzeniem Ministra Gospodarki
z dnia 10 padziernika 2013 r. w sprawie rodzajw i iloci substancji niebezpiecznych, ktrych znajdowanie si w zakadzie decyduje o zaliczeniu go do
zakadu o zwikszonym ryzyku wystpienia powanej awarii przemysowej
(Dz.U. 2013. 1479).
W instalacjach i technologiach gospodarki odpadami, ktrych celem funkcjonowania jest wanie ochrona rodowiska naturalnego, w sposb szczeglny
140
powinno si zwraca uwag na dbao o te aspekty, zwaszcza e poar takiej

technologii ma znaczce i dugotrwae negatywne efekty technologiczne, rodowiskowe i ekonomiczno-spoeczne.
3. Przykady poarw w instalacjach gospodarki odpadami

Analizujc liczne przypadki poarw w instalacjach gospodarki odpadami,
okazuje si, e nie nale one do rzadkoci. Podano zaledwie kilka wybranych
awarii, ktre zdarzyy si w niewielkim odstpie czasu.
1. W maju 2013 r. poar unieruchomi spalarni osadw ciekowych w oczyszczalni Czajka (Warszawa). Przyczyn by poar wkadu wgla aktywnego
w instalacji dezodoryzacji. Nie byo ofiar, lecz instalacja po poarze bya
unieruchomiona przez 10 dni [6].
2. W listopadzie 2013 r. wybuch poar w rejonie kolektora wyprowadzajcego
kompost z hali kompostowni na plac w Szadkach (Gdask). Instalacja bya
zamknita przez kilka miesicy [4].
3. Dnia 8 stycznia 2014 r. pnym wieczorem wybuch poar w sortowni odpadkw w Lininie (powiat piaseczyski). Paliy si tworzywa sztuczne,
gwnie sprasowany styropian i folia. By to ju pity poar tej sortowni
mieci, zlokalizowanej na terenie byej jednostki wojskowej w Lininie
(wczeniej w latach 2008, 2010, 2012 i 2013). Prawdopodobn przyczyn
poaru byo podpalenie, gdy miejsce jest pooone z dala od cisej zabudowy, a skadowisko odpadw nie jest naleycie monitorowane ani zabezpieczone [9].
4. W maju 2013 r. straacy prawie 10 godzin walczyli z poarem w magazynach sortowni odpadw firmy BM EKO w Rzemiechowie koo Kobylina
(pow. Krotoszyn). Paliy si odpady magazynowane obok hali, gdzie znajdowao si okoo 300 ton paliwa staego i rozdrobnione materiay palne. Udao si uratowa budynki. Wedug mediw straty mogy siga nawet 100 tys.
z [4].
5. Na wiosn 2014 r. w sortowni odpadw w Krakowie przy ul. Nad Drwin
zapalia si hada magazynowanych odpadw tworzyw sztucznych i opon.
Nie odnotowano strat w ludziach [7].
6. W maju 2014 r. na terenie Zakadu Usug Komunalnych USKOM w Uniszkach Cegielni wybuch poar. Paliy si mieci skadowane w belach na obszarze ok. 50 na 70 metrw. Poar obj cz magazynow pproduktw do
produkcji paliw alternatywnych. Nie byo zagroenia dla okolicznych zabudowa i mieszkacw. Nie odnotowano rwnie start w ludziach [5].
7. W maju 2014 r. wybuch poar sortowni odpadw w miejscowoci Miskowo koo Leszna (woj. wielkopolskie). Ogie strawi baloty foli, take zniszczy budynki produkcyjno-magazynowe. W kulminacyjnej fazie poaru
z ogniem walczyo ponad 100 straakw [8].
141
8. W maju 2014 r. podkarpaccy straacy gasili poar w sortowni odpadw komunalnych w Mynach w powiecie jarosawskim. Zapalia si hala o wymiarach 50 na 80 m, w ktrej byy segregowane odpady wykorzystywane do
produkcji paliw alternatywnych. W zdarzeniu nikt nie ucierpia. W akcji ganiczej w kulminacyjnym momencie brao udzia 17 jednostek stray poarnej. Straty mog sign kilku milionw zotych. Spaliy si maszyny do segregacji oraz hala [10].
4. Klasyfikacja przyczyn powstawania poarw

w instalacjach gospodarki odpadami
Poary instalacji w gospodarce odpadami nie nale do rzadkoci. Najczstsz przyczyn poarw w zakadach gospodarki odpadami w naszym kraju
jest czynnik ludzki zaniedbanie lub podpalenie. Mona jeszcze wymieni kilka
innych czynnikw, ktrych wystpienie moe spowodowa poar. Nale do
nich wybuchy gazw palnych i pyw, samozapony i reakcje chemiczne, podczas ktrych wydziela si dua ilo ciepa oraz nastpuje zaprszenie ognia
[14]. Wybuchy w zakadach gospodarki odpadami s najczciej powodowane
przez odpady, ktre nie powinny si tam znajdowa, np. opakowania po dezodorantach, lakierach do wosw. Do zainicjowania zaponu takiej mieszaniny potrzebny jest bodziec o bardzo niewielkiej energii (np. niedopaek papierosa, niesprawna instalacja elektryczna). Podczas rozdrabniania odpadw staych powstaj pyy, ktre mog tworzy mieszaniny wybuchowe.
W zwizku ze znaczn liczb poarw wystpujcych w instalacjach gospodarki odpadami zaproponowano nastpujc klasyfikacj przyczyn ich wystpowania opart na klasyfikacji przyczyn poarw lasw [2, 3, 15]:
naturalna poary powstae z przyczyn naturalnych bez udziau czowieka, np. niekontrolowana, naturalna emisja gazw z wysypiska, wyadowania atmosferyczne,
wypadek poary wywoane w sposb niezamierzony i poredni przez
ludzi bez uycia ognia, np. przez iskry powstae na skutek awarii linii
wysokiego napicia i innych typw przewodw, poary wywoane przez
spaliny, gorce katalizatory i hamulce pojazdw, poary wywoane przez
iskry pochodzce z silnikw i maszyn lub przez atwopalne materiay
i opary, poary powstae na skutek samozaponu odpadw atwopalnych,
zaniedbanie poary wywoane w sposb niezamierzony przez ludzi
uywajcych ognia lub obiektw arzcych si,
podpalenie poary wywoane w sposb celowy przez ludzi za pomoc
ognia,
142
powtrny zapon poar wtrny, ponowny wybuch, ponowne wzniece-
nie si poaru, poary wywoane przez powtrny zapon po wczeniejszym poarze przez arzce si resztki,
nieznana.
Przedstawion klasyfikacj mona zastosowa do przeprowadzenia pierwszego etapu procesu zarzdzania ryzykiem, czyli do identyfikacji zagroe [2,
16, 18]. W praktyce naley tylko te grupy przyczyn uszczegowi, uwzgldniajc ich charakterystyki i specyficzne cechy konkretnych instalacji. Naley
przy tym, oprcz zdarze, ktre w przeszoci byy przyczyn poarw, wzi
pod uwag wszystkie zdarzenia, ktre potencjalnie mogyby stanowi tak przyczyn.
5. Skutki poarw
Kolejnym etapem (po identyfikacji przyczyn poaru) w procesie zarzdzania ryzykiem jest zazwyczaj analiza skutkw. Kade zdarzenie szkodliwe (np.
poar) powoduje wystpienie negatywnych skutkw, ktre mona ocenia
w rnych aspektach, tj. w zalenoci od rodzaju zagroonych dbr, utraconych
wartoci materialnych lub niematerialnych, utraconego miejsca pracy itp. Skutki
poarw mona wic pogrupowa jako: ekologiczne, gospodarcze i spoeczne.
Wrd skutkw ekologicznych poaru instalacji mona wyrni: zagroenie rodowiska naturalnego poprzez emisj szkodliwych substancji do atmosfery
w wyniku niekontrolowanego procesu spalania lub tlenia si odpadw, emisj
substancji szkodliwych ze spalania niekontrolowanego odpadw niebezpiecznych, ktre mog si znajdowa w odpadach komunalnych, emisj metali cikich, dioksyn i furanw, pyw, odorw i rozwiewanych frakcji odpadw lekkich. Bezporednim nastpstwem poarw lasu dla rodowiska naturalnego dodatkowo jest wzrost stenia CO2 w powietrzu. Do wd gruntowych, powierzchniowych oraz gleb przedostaj si zazwyczaj odcieki ze spalonej masy
odpadw i zanieczyszczenia chemiczne. Zagroenie takie ma charakter dugotrway i dugofalowy. Poar stanowi zagroenie dla ycia i zdrowia ludzi oraz
dla zwierzt i rolinnoci. W wyniku poarw ekosystemw, na ktre rozprzestrzeni si poar z ssiadujcych instalacji, znacznemu zmniejszeniu ulega rwnie rnorodno biologiczna. Bezporednim skutkiem poarw jest bowiem
cakowite lub czciowe uszkodzenie rolin, mier organizmw glebowych,
zwierzt, a take zniszczenie siedlisk wielu ich gatunkw. Powierzchnia ziemi
zniszczona w wyniku takiej awarii wymaga zazwyczaj bardzo dugiego okresu
rekultywacji i odrodzenia si ekosystemu. Wedug ustawy Prawo ochrony rodowiska (Dz.U. Nr 129 z 2006 r., poz. 902 ze zm.) w instalacjach tego typu naley dotrzymywa zasad prewencji i przezornoci w celu zapobiegania temu oddziaywaniu poprzez zastosowanie rodkw zapobiegawczych oraz zasad ponoszenia kosztw zapobiegania lub usunicia szkd rodowiskowych przez podejmujcego si prowadzenia dziaalnoci gospodarczej (zasada zanieczyszczajcy
143
paci). Zgodnie z tymi zasadami i odpowiedzialnoci przedsibiorcy znalezienie

przyczyn powstawania poaru jest niezmiernie istotne i kluczowe dla pniejszego ponoszenia kosztw i redukcji skutkw takiej awarii.
Skutki gospodarcze to ekonomiczne i technologiczne konsekwencje poarw. S to przede wszystkim straty finansowe przedsibiorcy lub gminy oraz
konieczno odbudowy zniszczonej infrastruktury. Naley rwnie uwzgldni
koszty akcji ganiczej i oczyszczania poarzyska. Niejednokrotnie s to take
koszty naprawy szkd i strat rodowiskowych, wypacanych rekompensat,
wiadcze i ubezpiecze. Naley rwnie podkreli, e brak takiej instalacji
czy infrastruktury zniszczonej w trakcie poaru powoduje zburzenie istniejcych
struktur administracyjnych w regionalnych rozwizaniach systemw gospodarki
odpadami, stworzonych na podstawie wojewdzkich planw gospodarki odpadami. Stwarza to konieczno poszukiwania nowych rozwiza regionalnych,
poszukiwania instalacji zastpczych, zmian tras przewozu odpadw oraz reorganizacj caego systemu. Wszystko to wie si z kolejnymi kosztami inwestycyjnymi i operacyjnymi.
Skutki spoeczne to nie tylko utrata zdrowia lub ycia pracownikw, ale
rwnie utrata miejsc pracy. S to rwnie straty i doznania pracownikw, ktrzy szczliwie przeyli. W przypadku rozprzestrzenienia si poaru, np. na las,
ki czy pola uprawne, skutki spoeczne obejm rwnie szkody w sferze psychicznej spowodowane utrat miejsc rekreacji i przygnbiajcym widokiem pogorzeliska.
6. Szacowanie ryzyka zwizanego z poarami instalacji

gospodarki odpadami
6.1. Wybr miary ryzyka
Szacowanie ryzyka R polega na wyznaczeniu jego miary, co musi by poprzedzone wiadomym wyborem najlepszej dla danego problemu miary ryzyka
[13, 15, 19]. Ze wzgldu na wielko i znaczenie szkd w instalacjach gospodarki odpadami szacowanie ryzyka wybuchu poaru powinno mie szczeglne
znaczenie.
W przypadku gdy straty (S) dotycz dbr materialnych, to miar ryzyka
moe by: wielko strat finansowych (np. zniszczone budynki, spalone materiay), liczba jednostek stray poarnej gaszcej poar, czas trwania akcji ganiczej,
czas przestoju instalacji spowodowany poarem itp. Jeli straty dotycz tzw.
dbr szczeglnie chronionych (ycie i zdrowie ludzkie), wwczas mona mwi
o szkodach, ktrych miar moe by liczba osb poszkodowanych lub zagroonych albo stopie uszczerbku na zdrowiu. Gdy straty rozpatruje si w kategorii
rodowiska naturalnego, to miar moe by: wielko zdegradowanego terenu,
czas potrzebny na przywrcenie rodowiska do stanu pierwotnego, liczba gatun-
144
kw zwierzt lub rolin albo liczba osobnikw chronionego gatunku, ktre

ucierpiay lub wyginy wskutek poaru.
Trudniej jest oszacowa prawdopodobiestwo (P) wystpienia poaru danej
instalacji. Mona je prbowa wyznacza w sposb empiryczny jako liczb zaistniaych (np. w jednym roku) zdarze poarowych odniesion do liczby
wszystkich dziaajcych wwczas instalacji danego typu. Jednak ze wzgldu na
znaczce zrnicowanie tych obiektw (np. rne rozwizania techniczne, rne
procesy technologiczne, bardzo due zrnicowanie przetwarzanych odpadw,
czynnik ludzki czy zabezpieczenia przeciwpoarowe i przestrzeganie przepisw)
oraz trudn do okrelenia liczb instalacji analogicznych prawdopodobiestwo
naleaoby przyjmowa na podstawie delfickiej metody ekspertw. Jej ide jest
kilkukrotne anonimowe ankietowanie grupy ekspertw poczone z zaznajamianiem ich z wynikami poprzednich ankiet, a do uzyskania wystarczajcej zgodnoci osdw [13, 18].
Oprcz proponowanych powyej miar pojedynczych (R = P albo R = S)
mona stosowa miary kompleksowe. Tradycyjnie najczciej stosuje si miar
R = P S. Innymi przykadami mog by: R = P S E lub P S/O, gdzie
R ryzyko, P prawdopodobiestwo, S straty, E stopie ekspozycji na zagroenie, O stopie odpornoci systemu na zagroenia. Mona zatem przyjmowa rne miary ryzyka w zalenoci od potrzeb i moliwoci (dostpne dane).
6.2. Wyznaczanie miary ryzyka
Do wyznaczenia wybranej miary ryzyka naley zastosowa odpowiedni
metod. Jeli dysponuje si znaczn liczb danych (np. dotyczcych wielkoci
strat), to zasadne bdzie zastosowanie metody ilociowej, np. statystycznej, ktra pozwoli wyznaczy ryzyko w jednostkach rzeczywistych (np. straty
w PLN, czas w godzinach lub latach, prawdopodobiestwo jako liczb z zakresu
01). Mona przy tym wyznacza wartoci maksymalne, rednie lub zakres
wielkoci. Jeli danych jest niewiele, mona zastosowa metody jakociowe (np.
metod matrycow), ktra pozwoli wyznaczy ryzyko wzgldne (tzn. w umownie przyjtym zakresie). Oprcz tych dwch podstawowych grup metod istniej
metody tzw. ilociowo-jakociowe, ktre w zalenoci od sposobu zastosowania
stan si metodami ilociowymi albo jakociowymi. Do tej grupy nale metoda
drzewa zdarze ETA (ang. Event Tree Analysis) i metoda drzewa uszkodze
FTA (ang. Fault Tree Analysis) [11-13, 17, 19].
7. Ocena ryzyka
Po oszacowaniu istniejcego ryzyka, tj. po wyznaczeniu jego miary, naley
je oceni. Wczeniej trzeba sformuowa kryteria dopuszczalnoci ryzyka. Inaczej mwic, naley okreli, kiedy ryzyko bdzie [11]:
145
akceptowalne (RA), inaczej mae redukcja ryzyka nie jest konieczna,
lecz wskazane jest jego monitorowanie,

tolerowane (RT), inaczej rednie lub akceptowalne warunkowo zgod-
nie z zasad ALARP (ang. As Low As Reasonably Practicable [21]) naley je zredukowa, jeli koszty zmniejszenia ryzyka nie s zbyt wysokie, lecz s racjonalnie uzasadnione (w praktyce gdy koszty redukcji
nie przekraczaj potencjalnych strat),
niedopuszczalne (RN), inaczej due naley je zredukowa bez wzgldu
na koszty, jeli redukcja ryzyka jest technicznie niemoliwa albo nieopacalna finansowo, to instalacj naley bezwarunkowo zamkn.
Po dokonaniu oceny ryzyka, jeli nie bdzie ono mogo by zaakceptowane
bezwarunkowo, naley wskaza metody jego redukcji. Mona wyrni dwie
grupy metod. Pierwsza to metody okrelane mianem prewencji, czyli takie, ktre
poprzez dobr rnych zabezpiecze, zastosowanie nowszych technologii czy
choby doszkalania pracownikw, zmniejszaj prawdopodobiestwo wystpienia poaru. Drug grup stanowi metody stosowane ju po zajciu zdarzenia,
majce na celu minimalizacj skutkw. S one okrelane jako ratownictwo
(techniczne, medyczne itp). Zakres dziaa ratowniczych powinien by okrelony w tzw. planach operacyjno-ratunkowych. Wybr metody redukcji ryzyka naley traktowa jako zadanie optymalizacyjne, gdzie tzw. koszty bezpieczestwa
(obejmujce zarwno koszty wypadkowe, jak i koszty zabezpiecze) osign
minimum.
8. Przykady aplikacji metod oceny ryzyka

8.1. Metoda ETA
Przedstawiono aplikacje dwch metod. Pierwsza ETA jest metod drzew
logicznych, zastosowana jako metoda jakociowa. Pozwala ona na ocen scenariuszy, ktre mog si losowo zrealizowa po zajciu w wybranej instalacji gospodarki odpadami kombinacji rnych okolicznoci i zdarze. Szczegowa
analiza przyczyn pozwala na zredukowanie ryzyka rozprzestrzeniania si poaru. Druga to metoda matrycowa (metoda jakociowa) pozwalajca oceni ryzyko
zwizane z poarem i zagroeniem zdrowia zamieszkujcych ludzi w bliskim
ssiedztwie palcej si instalacji gospodarki odpadami.
Metoda drzewa zdarze ETA (ang. Event Tree Analysis) jest metod kreowania scenariuszy i oceny ich skutkw. Przez scenariusz rozumie si rozwj
sytuacji od tzw. zdarzenia inicjujcego, poprzez zdarzenia rozwojowe, do zdarze kocowych, dla ktrych mona okreli skutki. Konstrukcja scenariuszy
wymaga uwzgldnienia cigu zdarze i okolicznoci, ktre, wystpujc w okrelonej kolejnoci, maj istotny wpyw na skutki (wielko, zasig, dotkliwo).
Dla kadego zdarzenia inicjujcego oraz wybranych okolicznoci i zdarze
rozwojowych mona skonstruowa wiele moliwych scenariuszy. Ich graficzny
146
obraz przedstawia drzewo zdarze. Poniewa dla kadego zdarzenia rozwojowego i kadej okolicznoci rozpatruje si dwie moliwoci (albo zajdzie albo nie
zajdzie), to maksymalna liczba moliwych scenariuszy wynosi I = 2n, gdzie
n liczba uwzgldnianych zdarze rozwojowych.
W praktyce pewne scenariusze si pomija, gdy niektre kombinacje zdarze rozwojowych si wykluczaj. Mona wyrni dwa rodzaje scenariuszy.
W wyniku zrealizowania si scenariuszy optymistycznych straty albo nie powstan, albo bd nieistotne. Takich scenariuszy zgodnie z krzyw Farmera jest
zazwyczaj najwicej. Natomiast scenariusze pesymistyczne to scenariusze
o istotnych skutkach, ktre mona np. okreli jako skutki rednie, due, bardzo
due. Z punktu widzenia oceny ryzyka wane s tzw. scenariusze wypadkowe
o najciszych skutkach. Dla instalacji, dla ktrej wdroono zarzdzanie ryzykiem, takich scenariuszy jest zazwyczaj mao, czasem tylko jeden i jest on na
og mao prawdopodobny. Scenariusze wypadkowe s podstaw procesu redukcji ryzyka. Znajomo tych scenariuszy nietypowych moe dopomc w identyfikacji mao prawdopodobnych przyczyn. Natomiast znajomo typowych
scenariuszy moe dopomc wyeliminowa najczstsze przyczyny.
Konstrukcj drzewa zdarze i ocen wielkoci skutkw naley traktowa
jako metod jakociow. O ile s dostpne informacje o wystpowaniu zdarze
rozwojowych, to moliwe jest wyznaczenie prawdopodobiestwa zajcia poszczeglnych scenariuszy, wwczas metoda staje si metod ilociow.
Podczas konstruowania drzewa zdarze wany jest dobr zdarze rozwojowych i okolicznoci. Naley uwzgldnia te, o ktrych z retrospekcji wiadomo, e miay istotne znaczenie, ale rwnie takie, ktre dotychczas nie odegray
adnej roli, cho byo to potencjalnie moliwe. Wedug A. Einsteina wyobrania
jest waniejsza ni wiedza, bo cho wiedza wskazuje na to, co jest, wyobrania
wskazuje na to, co bdzie. Zatem pominicie czego co jeszcze si nie wydarzyo wcale nie oznacza, e jest to niemoliwe. W przykadzie ETA zastosowano
jako metod jakociow.
Przykad 1.
Poar w hali sortowni odpadw komunalnych. Hala sortowni jest otwarta
i wentylowana, istnieje wic cigy dopyw duej iloci powietrza, co stwarza
dobre warunki palne. W hali podczas pracy robotnicy stoj na drewnianych paletach lub pomostach z tworzyw sztucznych. W pobliu hali na hadach s skadowane odpady i wysegregowane surowce (papier, drewno, tworzywa sztuczne,
czasem odpady niebezpieczne, np. opakowania cinieniowe) w iloci ok 50 Mg.
W pobliu (zazwyczaj do 1 km) brak jest wikszych skupisk ludzi (np. obiektw
gstej zabudowy). Skutkiem poaru s jedynie straty materialne.
Jako zdarzenie inicjujce (A) przyjto niesprawno instalacji elektrycznej
(np. iskrzenie przewodu prowadzonego w listwie). Poniewa podczas analizy
uwzgldniono 5 zdarze rozwojowych (B-F), w drzewie zdarze (rys. 1.)
uwzgldniono nastpujce zdarzenia i okolicznoci:
147
A wystpienie zdarzenia inicjujcego niesprawno instalacji elektrycznej,

B niezauwaenie pierwszych oznak,
C rozprzestrzenienie si poaru na hal,
D rozprzestrzenienie si poaru na hady magazynowanych odpadw,
E powstanie mieszanek wybuchowych,
F przeniesienie przez wiatr poaru na ssiednie obiekty (np. magazyny).
Scenariusz
Straty
tak
S1
bardzo
due
nie
S2
due
S3
S4
due
rednie
S5
mae
S6
pomijalne
tak
tak
tak
tak
nie
nie
nie
nie
Rys. 1. Drzewo zdarze dla zdarzenia inicjujcego niesprawno instalacji elektrycznej w hali
sortowni
Fig. 1. Event tree for initiating event: the failure of the electrical system in the sorting hall
W rezultacie wyodrbniono 6 scenariuszy. Scenariusze wypadkowe zaznaczono przez pogrubienie odpowiednich linii. Dziki opracowaniu drzewa zdarze zidentyfikowano jeden scenariusz wypadkowy o bardzo duych stratach.
Dodatkowo przyjto dwa scenariusze o duych stratach. Po analizie drzewa
mona wskaza metody redukcji ryzyka. W tym przypadku mog to by: przegldy instalacji, prowadzenie przewodw elektrycznych podtynkowo, monta
czujnikw dymu, usunicie z hali niepotrzebnych palnych elementw, odpowiednia lokalizacja magazynw i had odpadw (odlego, zbiornik ppo., oddzielenie pasem zieleni), segregacja odpadw niebezpiecznych (wybuchowych)
ze strumienia odpadw komunalnych. Wanym elementem procesu redukcji
ryzyka jest okresowe przeprowadzanie wicze ppo. na terenie zakadu. Takie
wiczenia pomagaj pracownikom podj szybk reakcj, a ponadto umoliwiaj straakom wczeniejsze zapoznanie si z obiektem (poznanie technologii, stosowanych zabezpiecze, najbardziej newralgicznych miejsc i instalacji, warunki
ewakuacji i zaopatrzenia wodnego).
148
8.2. Metoda matrycowa

Metoda matrycowa naley do grupy tzw. metod jakociowych. Ich ide jest
wyznaczanie wzgldnej miary ryzyka w umownie przyjtym zakresie. Metod
matrycow stosuje si, jeli brak jest wystarczajcych informacji do zastosowania metod ilociowych oraz jeli s moliwe skutki w zakresie zdrowia lub ycia
ludzi.
Pierwszym krokiem jest wybr miary i parametrw ryzyka, czyli czynnikw, ktre bd istotnie wpywa na wielko miary ryzyka. Nastpnie przyjmuje si liczb klas (k), na ktre dzieli si moliwy zakres parametrw. Najczciej
przyjmuje si k = 3. Rwnoczenie wszystkim klasom przypisuje si okrelenia
jakociowe. Obowizuje zasada, e im bardziej prawdopodobne jest zdarzenie
i im wiksze s skutki, tym wyszy numer klasy naley im przypisa. Zakresy
parametrw w klasach musz spenia warunki rozcznoci i zupenoci, tak
aby w kadym przypadku okrelenie klasy parametru byo jednoznaczne. Kolejnym krokiem jest utworzenie matrycy ryzyka (zgodnie z przyjt miar) oraz
sprecyzowanie zakresw ryzyka, co stanowi rwnoczenie podanie kryterium
dopuszczalnoci ryzyka. Ostatnim krokiem jest ocena ryzyka oraz wskazanie
metod ewentualnej redukcji ryzyka.
Przykad 2.
W czasie poaru instalacji gospodarki odpadami powstaj szkodliwe
zwizki, ktrych chmur wiatr przenosi nad poblisk miejscowo. Jako miar
ryzyka proponuje si przyj iloczyn R = P S, gdzie P prawdopodobiestwo
naraenia zdrowia ludzi, S ciko szkd zdrowotnych. Dla kadego z parametrw ryzyka (P, S) przyjmuje si k = 3 klasy. Okrelenie klasy prawdopodobiestwa zaley oczywicie od czstoci zdarzenia (tab. 1.).
Tabela 1. Klasy prawdopodobiestwa poaru instalacji i przeniesienia chmury spalin na zamieszkay rejon
Table 1. Classes of probability of fire installations and moving clouds of smoke in the living area
Klasa
Prawdopodobiestwo
Specyfikacja szczegowa
1
2
3
mae
rednie
due
rzadziej ni raz na 15 lat

czciej ni raz na 15 lat, lecz rzadziej ni raz na 5 lat
czciej ni raz na 5 lat
Okrelenie klasy skutkw jest uzalenione zarwno od skadu i dziaania

dymw, jak i od liczby poszkodowanych osb (tab. 2.). Nastpnie skonstruowano matryc ryzyka (tab. 3.). Jak wida, wzgldna miara ryzyka R moe przyjmowa wartoci w zakresie 1-9.
149
Tabela 2. Klasy prawdopodobiestwa skutkw

Table 2. Classes of probability effects
Klasa
Skutki
1.
mae
2.
rednie
3.
due
Specyfikacja szczegowa
dym o dziaaniu dranicym drogi oddechowe bez zawartoci zwizkw toksycznych; skutki odczuwa do 10% populacji
alternatywnie
dym o dziaaniu dranicym drogi oddechowe bez zawartoci
zwizkw toksycznych, skutki odczuwa 11-50% populacji,
dym zawiera zwizki toksyczne, skutki dla pojedynczych osb
alternatywnie
dym o dziaaniu dranicym drogi oddechowe bez zawartoci
zwizkw toksycznych, skutki odczuwa co najmniej 50% populacji
dym zawiera zwizki toksyczne, skutki co najmniej dla kilkunastu osb
Tabela 3. Matryca ryzyka
Table 3. Risk matix
Prawdopodobiestwo
Skutki
3
2
1
1
3
2
1
2
6
4
2
3
9
6
3
Przyjto nastpujce zakresy ryzyka:

RA ryzyko akceptowalne, gdy R 2,
RT ryzyko tolerowane, gdy 2 < R 4,
RN ryzyko niedopuszczalne, gdy R > 4 lub S = 3 (najwyszy stopie
skutku bez wzgldu na czsto).

Gdyby poar tej instalacji zdarza si rednio raz na 7 lat (P = 2) i gdyby
skutkiem byy przemijajce dolegliwoci ukadu oddechowego u ok. 30% populacji (S = 2), to ryzyko naleaoby oceni jako tolerowane R = 2 2 = 4. Naleaoby ryzyko to monitorowa i minimalizowa, o ile koszty jego redukcji nie byyby bardzo wysokie. Metodami redukcji ryzyka moe by: podjcie dziaa
w celu zmniejszenia prawdopodobiestwa wystpienia poaru, szybkie podjcie
profesjonalnej akcji ppo., zalesienie obszarw wok instalacji, wykupienie
dziaek od ludzi w pobliu instalacji, ustalenie obszarw ograniczonego uytkowania zgodnie z prawem ochrony rodowiska itp.
Przykad 2. zosta uproszczony, gdy intencj autorek byo przedstawienie
idei metody. Przeprowadzajc dokadn ocen ryzyka, naleaoby zastanowi si
nad inn miar. Mogaby ona uwzgldnia stopie naraenia zaleny od chwili
powstania poaru (w porze nocnej naraonych jest 100% populacji, natomiast
150
w dzie tylko ok. 40%, tj. gwnie osoby starsze i dzieci, gdy doroli i modzie przebywaj w pracy lub w szkole, w dalszej odlegoci od miejsca zamieszkania). Mona te uwzgldni warunki pogodowe (np. kierunek wiatru,
cinienie, wilgotno). Wwczas naleaoby uwzgldni dodatkowe parametry
ryzyka, przez co matryca ryzyka staaby si bardziej zoona. Praktyczne przykady innych miar ryzyka, konstruowania i wykorzystania 3-, 4- i 5parametrycznych matryc mona znale w pracach dotyczcych ryzyka w systemach zaopatrzenia w wod [20, 21].
Poary i zapony w technologiach gospodarki odpadami to ostatnio czste
zjawisko. W Polsce dotychczas nie klasyfikowano w aden sposb przyczyn
powstawania poarw w takich instalacjach, chocia potencjalnie stanowi one
zagroenie z uwagi na prowadzon dziaalno oraz rodzaj przetwarzanego atwopalnego surowca.
Wspczenie uwaa si, e aden system ani adna instalacja nie s wolne
od ryzyka. Nawet jeli dotychczas nic zego si nie wydarzyo, nie oznacza to,
e nie moe si wydarzy w przyszoci. Dlatego lepiej jest zapobiega zajciom
ewentualnych tzw. zdarze szkodliwych i powstawaniu strat. Konieczne jest
zatem stosowanie procesu zarzadzania ryzykiem. Kolejne jego etapy (identyfikacja zagroe, szacowanie i ocena ryzyka) w rezultacie pozwol na zabezpieczenie si przed powstawaniem strat poprzez wybr i realizacj najlepszych metod redukcji ryzyka. W zalenoci od typu systemu mona wyrni wiele rodzajw ryzyka. Przykadowo, dla instalacji gospodarki odpadami mona mwi
o ryzyku zanieczyszczenia powietrza, gruntu, zagroeniu pracownikw lub ludzi
mieszkajcych w ssiedztwie czy w kocu o ryzyku powstania poarw.
W pracy przedstawiono problematyk zwizan z ryzykiem poarowym
obiektw gospodarki odpadami. Dotychczas nie podejmowano w literaturze tej
tematyki, ale liczne przykady ostatnio wystpujcych poarw takich instalacji
wskazuj, e warto szczegowo j rozpracowa.
Literatura
[1] Directive 2008/98/EC of the European Parliament and of the Council of 19 November 2008 on waste and repealing certain Directives (Dz.U.UE.L.08.312.3).
[2] Generowicz A., Iwanejko R.: Wstpna ocena ryzyka zagroe rodowiska pracy
w technologiach gospodarki odpadami komunalnymi. I Oglnopolska Konferencja
Naukowa w ramach wiatowego Dnia Bezpieczestwa i Ochrony Zdrowia w Pracy. Politechnika Czstochowska i Centralna Szkoa Pastwowej Stray Poarnej
w Czstochowie, 22 maja 2014.
[3] Generowicz A., Kowalski Z., Makara A.: Ocena technologii spalania odpadw komunalnych z wykorzystaniem koncepcji najlepszej dostpnej technologii
BATNEEC. Rynek Instalacyjny, vol. 12, 2013.
151
[4] http://krotoszyn.naszemiasto.pl/tag/pozar-sortowni-odpadow-kobylin.html (dostp:

21.11.2014).
[5] http://naszamlawa.pl/pozar-na-wysypisku-smieci-w-uniszkach-cegielni-uskom-wydal-oswiadczenie,news,6885,aktualnosci.html (dostp: 21.11.2013).
[6] http://tvnwarszawa.tvn24.pl/informacje,news,pozar-unieruchomil-spalarnie-w-czajce-kolejny-przestoj,89082.html (dostp: 21.11.2014).
[7] http://wiadomosci.onet.pl/krakow/pozar-sortowni-smieci-kleby-dymu-nad-krakowem/d35fb (dostp: 21.11.2014).
[8] http://wiadomosci.onet.pl/poznan/miaskowo-ogromny-pozar-w-sortowni-odpadow/
/vsl00 (dostp: 21.11.2014).
[9] http://www.kurierpoludniowy.pl/wiadomosci.php?art=12513 (dostp: 21.11.2014).
[10] http://www.nowiny24.pl/apps/pbcs.dll/tngallery?Site=NW&Date=20140509&Cate
gory=FOTWYDARZENIA&ArtNo=509009998&Ref=PH (dostp: 21.11.2014).
[11] Iwanejko R.: O praktycznym stosowaniu jakociowych metod szacowania ryzyka
w systemach zaopatrzenia w wod. Czasopismo Techniczne Politechniki Krakowskiej, nr 8-, 2005.
[12] Iwanejko R., Lubowiecka T.: Ryzyko w gospodarce wodno-ciekowej wspczesnego zakadu przemysowego. Ryzyko. Zarzdzanie ryzykiem w przedsibiorstwie. TNOiK, Bydgoszcz 2002.
[13] Komorowicz T., Gwadera M., Wojsa P.: Ocena ryzyka wypadku poaru i wybuchu
zwizanego z obecnoci niebezpiecznych czynnikw chemicznych. Czasopismo
Techniczne Politechniki Krakowskiej, nr 1-Ch/2010, Issue 10.
[14] Ociowska B.: Poary w zakadach zagospodarowania odpadw. Przegld Komunalny, nr 5/2012.
[15] Piwnicki J.: Nowa klasyfikacja przyczyn poarw obowizujca w Unii Europejskiej. Samodzielna Pracownia Ochrony Przeciwpoarowej Lasu, Skocin Stary
2012.
[16] PN-N-18002:2000: System zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Oglne
wytyczne oceny ryzyka zawodowego.
[17] PN-EN 61025:2007: Analiza drzewa niezdatnoci wersja angielska.
[18] PN-EN ISO 14121-1:2008: Bezpieczestwo maszyn. Ocena ryzyka. Cz 1.
Zasady (zastpuje PN-EN 1050:1999).
[19] PN-IEC 60300-3-9: Zarzdzanie niezawodnoci. Przewodnik zastosowa. Analiza
ryzyka w systemach technicznych.
[20] Rak J.: Podstawy bezpieczestwa systemw zaopatrzenia w wod. Komitet
Inynierii rodowiska PAN, t. 28, 2005, s. 133-141.
[21] Rak J., Tchrzewska-Cielak B.: Metody analizy i oceny ryzyka w systemie zaopatrzenia w wod. Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, 2005, s. 79-102.
[22] Raport o wystpowaniu zdarze o znamionach powanej awarii w 2013 roku.
Gwny Inspektorat Ochrony rodowiska, Warszawa 2014.
[23] Rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dnia 10 padziernika 2013 w sprawie rodzajw i iloci substancji niebezpiecznych, ktrych znajdowanie si w zakadzie
decyduje o zaliczeniu go do zakadu o zwikszonym ryzyku wystpienia powanej
awarii przemysowej (Dz.U. 2013. 1479).
[24] Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 30 grudnia 2002 w sprawie powanych awarii objtych obowizkiem zgaszania do Gwnego Inspektora Ochrony
rodowiska (Dz.U. 2003. 5. 58).
152
CLASSIFICATION OF CAUSES OF FIRES AND RISK ASSESSMENT

THEIR PREVALENCE IN MUNICIPAL WASTE MANAGEMENT
TECHNOLOGIES IN THE CONTEXT OF ECONOMIC LOSS,
ENVIRONMENTAL AND SOCIAL
Summary
Fires and ignition in waste management technologies recently frequent phenomenon. In Poland,
has not classified in any way the causes of fires in these systems, although they are potentially
a threat because of the business are being processed and the type of flammable material. This article attempts to classification causes of fire in the waste facilities. On the basis of the events afterglow traced their causes and effects. Knowledge of typical scenarios such events can help eliminate the cause and help provided for-conducting appropriate risk analysis. The main objective of
risk assessment is to provide a rational basis to make informed decisions concerning-to the described system. The first step in risk assessment is called identification of hazards, which determine the events and situations, which in the future may cause a fire. The next step is to estimate
the risk, which is the process of switching his designated-measure. Measures in case of fire waste
facility may relate to material goods, health and life of humans, environmental hazards (e.g. in the
case of incineration of hazardous waste), the loss of jobs. Depending on the available information
can be used a variety of methods: quantitative, qualitative and quantitative qualitative. After
determining the risk-core it should refer to the previously adopted criterion levels of tolerance. As
a result, evaluating the risks may be taken appropriate preventive action consisting in reducing the
risk of fire, its control and minimization.
Keywords: municipal waste, waste management, waste management systems, fire installations,
the effects of fires, risk management, risk measures.
DOI: 10.7862/rb.2015.10

Ryszarda IWANEJKO1
Tomasz LE2
ANALIZA USZKADZALNOCI SIECI

WODOCIGOWEJ EKSPLOATOWANEJ
PRZEZ SPGK W SANOKU
Sanockie Przedsibiorstwo Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o. w Sanoku obecnie
zaopatruje w wod ok. 43 tys. mieszkacw miasta Sanok oraz czci gmin Sanok
i Zagrz. Gwnym rdem zaopatrzenia w wod jest rzeka San. Woda jest ujmowana za pomoc dwch uj brzegowych. Od 2006 roku wielko produkcji
wody praktycznie si nie zmienia, jednak obserwuje si zmniejszenie zuycia wody i wzrost strat wody w sieci. Dugo sieci wodocigowej wynosi ok. 219,6 km.
Przewody magistralne stanowi ok. 5% caej dugoci sieci wodocigowej, rozdzielcze ok. 56,5%, a przycza ok. 38,5%. Dua cz sieci jest zbudowana z eliwa szarego (ok. 43%) i stali (ok. 29%). Liczby uszkodze sieci wodocigowej
w kolejnych latach wykazuj pewne wahania, jednak mona stwierdzi ich saby
rosncy trend. Liczba awarii wykazuje rwnie wyran zaleno od pory roku.
Najczstsz przyczyn awarii bya korozja (ok. 40% wszystkich awarii). Przekroczenia wartoci dopuszczalnych wykazuj wyznaczone wartoci uszkadzalnoci
dla przewodw magistralnych i rozdzielczych. Najwysz warto uszkadzalnoci
stwierdzono dla przewodw stalowych. Okoo 82% wszystkich awarii zostao usunitych w czasie nieprzekraczajcym 8 godzin. Podstaw przeprowadzonych analiz i ocen byy informacje uzyskane od Sanockiego Przedsibiorstwa Gospodarki
Komunalnej Sp. z o.o. z lat 2002-2012 (w odniesieniu do produkcji wody) i 19942012 (w odniesieniu do awarii). Eksploatujce sie wodocigow SPGK od pewnego czasu przeprowadza wymian magistralnych i rozdzielczych przewodw,
a w planach przewiduje budow zbiornika i rozbudow sieci majce na celu stabilizacj pracy sieci. W rezultacie naley spodziewa si zmniejszenia awaryjnoci
sieci.
Sowa kluczowe: sie dystrybucji wody, awarie sieci wodocigowej, niezawodno, intensywno uszkodze
Autor do korespondencji/correspondig autor: Ryszarda Iwanejko, Politechnika Krakowska,

ul. Warszawska 24, 31-155 Krakw, tel. 12 6282552, riw@vistula.wis.pk.edu.pl
Tomasz Le, Politechnika Krakowska
154
R. Iwanejko, T. Le
1. Krtka charakterystyka obszaru bada

Sanok jest miastem powiatowym pooonym w poudniowo-wschodniej
czci wojewdztwa podkarpackiego. Wedug danych GUS na koniec 2012 r.
miasto liczyo ok. 40 tys. mieszkacw, gmin Sanok z wyczeniem miasta
zamieszkiwao prawie 18 tys. osb. Gmina ma charakter typowo rolniczy (ok.
49% powierzchni terenu gminy stanowi uytki rolne, a ok. 38% lasy). W miecie znajduj si wane zakady przemysowe, m.in.: Fabryka Autobusw Autosan S.A., STOMIL S.A. czy Zakad Grnictwa Nafty i Gazu. Dziaalno
zwizan ze zbiorowym zaopatrzeniem w wod na obszarach miasta i gminy
Sanok (pi gminnych miejscowoci Bykowce, Czerte, Sanoczek, Trepcza, Zabotce) oraz czci miasta i gminy Zagrz (wie Zahuty i cz Zagrza) realizuje Sanockie Przedsibiorstwo Gospodarki Komunalnej Spka z o.o. w Sanoku. Gwnym rdem zaopatrzenia w wod jest rzeka San. Woda jest pozyskiwana z dwch uj powierzchniowych brzegowych: w Zasawiu i Trepczy. Ujcie w Zasawiu budowano w latach 1971-1974, a po okoo 10 latach przeszo
modernizacj. Woda spitrzona za pomoc jazu jest kierowana do ujcia poprzez
okratowane okna wlotowe. Obecnie maksymalna wydajno wynosi okoo
Qmax = 250 m3/h, a rednia Qr = 164 m3/h. Obnienie stenia zawiesin nastpuje w osadnikach wstpnych poziomych, a w przypadku duej ich zawartoci woda jest poddawana procesowi koagulacji. Z osadnika woda przepywa na filtry
popieszne kontaktowe i jest kierowana do zbiornika wody czystej. Po drodze
jest poddawana dwuetapowemu procesowi dezynfekcji (promieniami UV i dezynfekcji chlorem gazowym). Nastpnie ze zbiornika wody uzdatnionej poprzez
pompowni wysokiego cinienia jest przekazywana do sieci miejskiej.
Ujcie oraz Stacja Uzdatniania Wody w Trepczy powstay w 1934 r. Po
wielu modernizacjach obecnie wydajno maksymalna stacji wynosi Qmax =
= 460 m3/h, a rednia Qr = 204 m3/h. Woda jest ujmowana i sprowadzana do
studni zbiorczej za pomoc stalowej rury o rednicy 600 mm wprowadzonej w
nurt rzeki na odlego 8 m. W studni jest dozowany koagulant mieszany mechanicznie. Std woda przepywa do dwch zbiornikw brzegowych zlokalizowanych przy Sanie, ktre peni rol osadnikw wstpnych. Po procesie sedymentacji czci zawieszonych woda jest toczona na filtr popieszny piaskowy,
z ktrego spywa grawitacyjnie do zbiornikw wody czystej. Po drodze jest
poddawana take dwuetapowemu procesowi dezynfekcji (jak w Zasawiu),
a nastpnie za pomoc pomp toczona do sieci.
2. Rys gospodarki wodno-ciekowej

W analizowanym okresie (2002-2012) wielko produkcji wody praktycznie nie ulegaa zmianie (tab. 1., rys. 1.), cho obserwuje si spadkow tendencj
sprzeday wody [3, 4]. Zuycie wody na cele uzdatniania przed wto-
Analiza uszkadzalnoci sieci wodocigowej...
155
156
R. Iwanejko, T. Le
czeniem nie jest due i siga okoo 5-6% wody pobranej. Natomiast zuycie wody na potrzeby wasne po wtoczeniu jest dwukrotnie wysze i siga okoo 10%.
Obserwuje si rwnie powolny wzrost wielkoci strat wody w sieci.
Rys. 1. Graficzny obraz bilansu wodnego na obszarze dziaania SPGK Sp. z o.o.
w Sanoku w latach 2002-2012; 1 woda pobrana, 2 woda wtoczona do sieci,
3 woda sprzedana, 4 straty wody w sieci, 5 zuycie wasne przed wtoczeniem
do sieci, 6 zuycie wasne po wtoczeniu do sieci
Fig. 1. Graphic image of the water balance within the area of the MMW admistration
in Sanok, in the years 2002-2012; 1 water collected, 2 water supplied to the water
system, 3 water sold, 4 water losses in the system, 5 consumption of water
before it enters the water system, 6 consumption of water once it has been pumped
to a system
W badanym okresie najwikszy procent sprzedanej wody przypada na gospodarstwa domowe (w 2012 r. ok.79%). Reszt wody zuywaj tzw. pozostali
odbiorcy (np. szkoy, urzdy, w 2012 r. ok. 17%) i przemys (w 2012 r. ok. 4%).
W analizowanym okresie odnotowano znaczne obnienie sprzeday wody dla
przemysu (w 2012 r. spadek w stosunku do 2002 wynis ok. 64%). Jest to
spowodowane: recesj gospodarki, wyhamowaniem dziaania przemysu, zamykaniem nierentownych, czsto wodochonnych zakadw przemysowych
(np. zamknicie zakadw misnych Beef-San), zaostrzajcymi si normami
dotyczcymi ochrony rodowiska (co wymusza stosowanie nowych technologii
bezpiecznych dla rodowiska), szukaniem oszczdnoci poprzez wasne ujcia
wody do celw produkcyjnych (np. zakady Stomil posiadaj na rzece San
ujcie o wydajnoci 73 m3/d) oraz oszczdn gospodark wodno-ciekow
w zakadach przemysowych (m.in. wprowadzanie zamknitych obiegw wodnych).
Na podstawie przytoczonych danych mona zauway (tab. 1., rys. 1.), e
straty wody od 2002 r. stopniowo rosy w 2012 r. wskanik procentowych strat
157
wody osign poziom 43%. Warto jednostkowego wskanika strat wody odniesionych do dugoci sieci wahaa si od 15,08 do 20,12 m3/kmd, a warto
rednia wynosia 17,10 m3/kmd. rednia warto wskanika hydraulicznego
obcienia sieci wynosia 45,22 m3/kmd.
W kocowych latach obserwuje si rosnc rnic midzy sprzeda wody
a odbiorem ciekw (rys. 2.). W 2012 roku SPGK Sp. z o.o odebrao prawie
o 182,5 tys. m3 wicej ciekw ni sprzedao wody [3]. Wynikao to ze zwikszajcego si stopnia skanalizowania obszarw gminnych i wykorzystywania
przez odbiorcw wasnych uj wody. Na terenach wiejskich okoo 85% mieszkacw korzysta z wasnych rde zaopatrzenia w wod (studnie kopane, wiercone, ujcia zbiorowe itp.). Rwnie cz zakadw przemysowych korzysta
z wasnych uj wody.
Rys. 2. Sprzeda wody i odbir ciekw przez SPGK Sp. z o.o. w Sanoku w latach
2002-2012; 1 sprzeda wody, 2 odbir ciekw
Fig. 2. Water sale and sewage discharge by the MMW in Sanok, in the years
2002-2012;1 sale, 2 sewage discharge
3. Sie wodocigowa
Sie wodocigowa obsugiwana przez Sanockie Przedsibiorstwo Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o. w Sanoku ma struktur piercieniowo-promienist.
Jest to ukad trzystrefowy, a w centralnej strefie jest zlokalizowany zbiornik wyrwnawczy. Dugo sieci eksploatowanej w 2012 r. przez SPGK Sp. z o.o. Sanok wynosia 219,6 km (tab. 2.).
Najwicej jest przewodw rozdzielczych (ok. 124 km), co stanowi prawie
56,5% caej sieci. Przycza wodocigowe stanowi 38,5%, a sie magistralna
R. Iwanejko, T. Le
158
5% caoci sieci. Od 2002 roku dugo przewodw sieci magistralnej oraz przyczy wodocigowych nie ulegy adnej zmianie. Znaczny wzrost dugoci
(o okoo 58%) wystpi na sieci rozdzielczej. Do 2012 roku przyrost sieci by
w miar rwnomierny z zauwaalnym skokiem w 2010 r., spowodowanym dodaniem dzierawy wodocigu.
Tabela 2. Dugo sieci wodocigowych SPGK sp. z o.o. Sanok w latach 2002-2012, na podstawie
[4]
Table 2. Length of water lines in the Sanok MMW in the years 2002-2012, based on [4]
Dugo sieci [km] w poszczeglnych latach
Sie
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
M
R
P
11,2
78,6
84,4
11,2
84,1
84,4
11,2
85,1
84,4
11,2
88
84,4
11,2
89,9
84,4
11,2
94,4
84,4
11,2
97,1
84,4
11,2
97,5
84,4
11,2
120,2
84,4
11,2
120,2
84,4
11,2
124
84,4
Ogem 174,2
179,8
180,7
183,6
185,5
190
192,7
193,1
215,8
215,8
219,6
M przewody magistralne, R przewody rozdzielcze, P przycza wodocigowe (M mains,

R distribution lines, P connections)
Sie wodocigowa w wikszoci jest zbudowana z eliwa (43%) oraz stali

(29%). Pozosta cz stanowi przewody wykonane z tworzyw sztucznych
PCW i PE, ktre cznie stanowi okoo 28% dugoci caej sieci (rys. 3.). Przewody magistrale eliwne byy wykonane w latach 1972-1987. rednio przewody
magistralne maj powyej 25 lat. Brak jest dokadnych informacji co do struktury wiekowej pozostaych przewodw sieci wodocigowej. Szacunkowo ich wiek
ocenia si rednio na 10-25 lat [4].
Rys. 3. Procentowa struktura materiaowa caej sieci wodocigowej; 1 eliwo, 2 stal, 3 PCW, 4 PE
Fig. 3. Water supply system construction materials; as percentage
1 cast iron, 2 steel, 3 PCV, 4 PE
4. Awarie sieci wodocigowej

W latach 1994-2012 cznie odnotowano 2954 awarii sieci wodocigowej
[4]. Mona zauway, e liczby awarii w kolejnych latach, pomijajc pewne
wahania, przejawiaj niewielki rosncy trend (rys. 4.) [3].
159
Rys. 4. Roczne liczby awarii w badanym okresie (1994-2012)

Fig. 4. Annual number of failures in the analyzed time period
(1994-2012)
Liczba awarii sieci jest zalena od pory roku i materiau przewodu (rys. 5.).
Najwiksza rednia liczba uszkodze przypadaa na miesice jesienne, zimowe
i wczesn wiosn (od 14 do 16 uszk./mies.), przy czym byy to zazwyczaj awarie na przewodach stalowych i eliwnych, a najmniejsza na czerwiec (rednio
9,2 uszk./mies.). W odniesieniu do caego roku najwicej awarii miao miejsce
na przewodach stalowych (ok. 45% wszystkich awarii) i eliwnych (ok. 42%),
znacznie mniej na przewodach wykonanych z PE i PCW (odpowiednio ok. 8%
i 5%).
Rys. 5. rednia liczba awarii na przewodach wykonanych z rnych materiaw w poszczeglnych miesicach lat 1994-2012;
1 stal, 2 eliwo, 3 PCW, 4 PE, 5 razem
Fig. 5. The average number of failures of pipes constructed of different materials, by months of the years 1994-2012; 1 steel,
2 cast iron, 3 PE, 4 PCV, 5 together
160
R. Iwanejko, T. Le
Najczstsz przyczyn wystpowania awarii bya korozja (ok. 40,12%

wszystkich awarii), nieszczelnoci sieci (34,1%) oraz pknicia (13,5%). Reszt
stanowiy uszkodzenia inne (np. uszkodzenia mechaniczne, uszkodzenia zasuw
czy hydrantw). Korozja i nieszczelnoci przewaay gwnie w okresie jesiennym i zimowym. W lecie czciej prowadzono zaplanowane prace modernizacyjne.
Na terenie miasta Sanok wystpio najwicej awarii okoo 90%, z czego
ok. 46% na przyczach, prawie 37% na przewodach rozdzielczych, a 7,4% na
przewodach magistralnych (rys. 6.). Na terenie miasta znajduje si prawie 71%
dugoci sieci i jest to najstarsza cz sieci. Pozostae 10% awarii wystpio
w obsugiwanych gminach. Na terenach wiejskich gminy Sanok znajduje si
okoo 19,4% dugoci caej sieci wodocigowej, lecz na ten fragment sieci przypada ok. 4,8% wszystkich awarii sieci. Natomiast na terenie gminy Zagrz,
gdzie znajduje si okoo 9,8% caej sieci wodocigowej, zarejestrowano okoo
5,6% wszystkich awarii.
Rys. 6. Rozkad liczby awarii w latach 1994-2012 w zalenoci od

rejonu i rodzaju przewodu; M przewody magistralne, R przewody
rozdzielcze, P przycza
Fig. 6. Failures distribution in the years 1994-2012, by and type of
pipe; M mains, R distribution lines, P connections
Dominujcym miejscem wystpowania niesprawnoci sieci wodocigowej

byy przycza. Odnotowano na nich ok. 50% wszystkich awarii. Na kolejnym
miejscu pod wzgldem awaryjnoci znajdowaa si sie rozdzielcza (39% awarii). Najmniej awarii wystpio na przewodach magistralnych (11%). Najwikszy stopie awarii na przyczach wykazuj przewody wykonane ze stali (rys.
7.). W przewodach magistralnych i rozdzielczych uszkodzeniom podlegao
gwnie eliwo (w 80%). Tak dua i cigle wzrastajca liczba awarii przewodw
161
przyczeniowych wykonanych ze stali wskazuje na potrzeb gruntownej ich

wymiany, np. na przewody PE+PEHD.
Rys. 7. Rozkad liczby awarii w latach 1994-2012 w zalenoci od rodzaju materiau

i przewodu; M przewody magistralne, R przewody rozdzielcze, P przycza
Fig. 7. Failures distribution in the years 1994-2012, for different pipes and pipe materials; M mains, R distribution lines, P connections
5. Uszkadzalno przewodw wodocigowych

Wskanik jednostkowej intensywnoci uszkodze 0, nazywany najczciej
uszkadzalnoci lub awaryjnoci sieci, jest jednym z podstawowych wskanikw sucych do oceny stanu technicznego sieci wodocigowej. Jego znajomo uatwia podejmowanie decyzji dotyczcych koniecznoci podjcia planowych prac modernizacyjnych przewodw. W pracy wyznaczono wartoci 0 dla
caej sieci, w podziale na przewody magistralne, rozdzielcze, przycza oraz
w odniesieniu do rodzaju materiau, z jakiego wykonano przewody. Do wyznaczenia wskanika powszechnie stosuje si wzr:
0
u
Lt
uszk.
km rok ,
gdzie: 0 jednostkowa intensywno uszkodze, u liczba uszkodze,

L sumaryczna dugo przewodw [km], t czas, dla ktrego ustalono liczb
uszkodze [rok].
W krajach zachodnioeuropejskich najczciej przyjmuje si, e przekroczenie wartoci 0 = 1 uszk./kmrok kwalifikuje przewd do odnowy, zwolennicy
ostrzejszego kryterium przyjmuj 0 = 0,5 uszk./kmrok [2]. W Polsce eks-
162
R. Iwanejko, T. Le
ploatatorom proponuje si przyjcie wartoci granicznych zalenych od rodzaju

przewodu [5]:
dla przewodw magistralnych 0 0,3 uszk./kmrok,
dla przewodw rozdzielczych 0 0,5 uszk./kmrok,
dla podcze domowych 0 1,0 uszk./kmrok.
rednia intensywno uszkodze caej sieci w latach 2002-2012 ksztatowaa si na poziomie 0,82 uszk./kmrok, przy czym warto 0 wahaa si w zakresie 0,6-1,1 uszk./kmrok. Po wczeniejszym spadku w ostatnich latach mona
zaobserwowa jej wzrost (rys. 8.).
Rys. 8. Jednostkowa intensywno uszkodze caej sieci dla poszczeglnych lat [uszk./kmrok]
Fig. 8. Failure rates in the whole system vs. time [failures/km x
x year]
rednia jednostkowa intensywno wynosia dla przewodw [3] magistralnych 1,63 uszk./kmrok, rozdzielczych 0,63 uszk./kmrok, przyczy wodocigowych 0,95 uszk./kmrok. Jak wida na rys. 9., rednia uszkadzalno 0 zarwno przewodw magistralnych, jak i rozdzielczych wykazuje przekroczenia
(ponadpiciokrotnie dla przewodw magistralnych [5]), natomiast rednia
uszkadzalno przyczy zblia si do wartoci granicznej. Wartoci 0 w 2012
r. dla wszystkich rodzajw przewodw przekroczyy wartoci graniczne.
Najwysz redni jednostkow intensywnoci uszkodze charakteryzuj
si przewody stalowe: rednio 1,32 uszk./kmrok, a najnisz przewody PCW
rednio 0,24 uszk./kmrok (rys. 10.). Dla przewodw eliwnych redni wskanik ksztatowa si na poziomie 0,747, a dla przewodw wykonanych z PE na
poziomie 0,70 uszk./kmrok. Zatem wynika, e modernizacji w pierwszej kolejnoci naleaoby podda przewody wykonane ze stali. Przewody eliwne rwnie wymagaj uwagi, gdy wykazuj wysoki stopie uszkadzalnoci. Ich awa-
163
ryjno uwidacznia si przede wszystkim na sieci rozdzielczej i magistralnej.

Fakt ten moe skutkowa dotkliwymi awariami.
Rys. 9. Jednostkowa intensywno uszkodze [uszk/kmrok] dla lat 20022012 w zalenoci od rodzaju przewodu; M przewd magistralny,
R przewd rozdzielczy, P przycza
Fig. 9. Failure rates [failures/km x year] for the years 2002-2012 for different of pipes; M mains, R distribution lines, P connections
Rys. 10. Jednostkowa intensywno uszkodze dla caej sieci w latach 20022012 z podziaem na rodzaj materiau, z jakiego wykonano przewd; 1 eliwo, 2 stal, 3 PCW, 4 PE
Fig. 10. Failure rates in the whole system in the years 2002-2012 for different pipe materials; 1 cast iron, 2 steel, 3 PCV,
4 PE
164
R. Iwanejko, T. Le
6. Czas usuwania awarii

Czas, w jakim s usuwane awarie, jest zaleny m.in. od: rednicy przewodw, usytuowania i rozlegoci awarii, sprztu, jaki jest w posiadaniu eksploatatora, liczby brygad remontowych, warunkw atmosferycznych oraz dostpnoci
do miejsca awarii. Prawie 60% awarii zaistniaych na terenie obsugiwanym
przez SPGK byo usunitych w cigu do 6 godzin (rys. 11.), okoo 22,3% awarii
w cigu 6-8 godzin, a dla zaledwie 1,9% awarii czas naprawy przewysza
24 godziny.
Rys. 11. Rozkad czasu usuwania awarii

Fig. 11. Time distribution for failure repairs
Dua szybko napraw wie si z wystpowaniem awarii gwnie w miecie Sanoku (ok. 90% wszystkich awarii), a wic szybkim dojazdem na miejsce
awarii. Naley jeszcze zwrci uwag, e przez wiksz cz roku (rednio
przez 244 doby) nie usuwano adnych awarii. Mona wic oczekiwa, e w najbliszym czasie prawdopodobiestwo wystpienia doby bezuszkodzeniowej
wyniesie ok. 0,67 (rys. 12.). Jako maksymaln liczb uszkodze w dobie odnotowano k = 5 (1 przypadek w cigu 19 lat).
Rys. 12. Rozkad db w roku, w ktrych

wystpio k awarii sieci wodocigowej;
k liczba awarii w cigu doby
Fig. 12. Annual distribution of days with
k failures in the water supply system
165
7. Uwagi kocowe
W cigu ostatnich 20 lat wchodzcy w skad SPGK Sp. z o.o. Zakad Wodocigw i Kanalizacji zosta wyposaony nie tylko w sprzt potrzebny do realizacji podstawowych dziaa (m.in. koparki czy samochody), lecz take w sprzt
diagnostyczny sucy do lokalizacji urzdze podziemnych, wykrywania nieszczelnoci sieci, sprawdzania sieci kanalizacyjnej, wykrywania zasuw i studzienek. Zosta rwnie wprowadzony monitoring najwaniejszych obiektw
(np. SUW Zasaw, SUW Trepcza, hydrofornie, wiksze przepompownie, zbiornik wody czystej znajdujcy si w parku). ZWiK dysponuje rwnie wasnymi
laboratoriami, w ktrych wykonuje si badania jakoci wody surowej i uzdatnionej. Laboratoria te znajduj si na terenie SUW Trepcza oraz SUW Zasaw i
s prowadzone wedug zasad zezwolenia Stacji Sanitarno-Epidemio-logicznej
oraz wdroonego w Pastwie systemu ISO.
Wedug informacji SPGK Sp. z o.o. w Sanoku od pewnego czasu przewody
magistralne oraz rozdzielcze s systematycznie poddawane czciowej wymianie. Opracowany jest plan budowy 3 km nowej sieci wodocigowej, czcej
dwa systemy zasilania miasta w wod z uj w Trepczy i Zasawiu. Powstanie
rwnie zbiornik wyrwnawczy o objtoci 2000 m3 wraz z kilometrow magistral zasilajc. Zbiornik ten wraz z infrastruktur bdzie mia na celu stabilizacj pracy sieci, umoliwienie zmniejszenia rnic midzy ekstremalnymi wartociami cinienia, szczeglnie w magistralach doprowadzajcych wod od strony
Trepczy. Ponadto zbiornik pozwoli na wyrwnanie dotychczasowych nierwnomiernoci pracy sieci wodocigowej, co w znacznym stopniu ma si przyczyni do zmniejszenia awaryjnoci sieci.
Wyniki analiz uszkadzalnoci sieci obsugiwanej przez SPGK Sp. z o.o.
w Sanoku do 2012 r. s niekorzystne. Jednak ze wzgldu na potencja eksploatatora (m.in. posiadany sprzt, laboratoria, monitoring, plany modernizacji, stosowanie systemw ISO 9001 i 14001, liczne certyfikaty [1]) oraz rozpoczcie
wymiany przewodw wydaje si, e ju niedugo poprawa stanu technicznego
sieci bdzie zauwaalna i odczuwalna.
Literatura
[1] http://www.spgk.com.pl/ (dostp: 10.06.2014).
[2] Kwietniewski M., Rak J.: Niezawodno infrastruktury wodocigowej i kanalizacyjnej w Polsce. Komitet Inynierii Ldowej i Wodnej PAN, Warszawa 2010,
s. 41-59.
[3] Le T.: Analiza pracy i uszkadzalnoci sieci wodocigowej miasta i gminy Sanok.
Praca dyplomowa wykonana pod kierownictwem dr R. Iwanejko, Krakw 2014.
[4] Materiay z Sanockiego Przedsibiorstwa Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o.
w Sanoku dla lat 2002-2012.
[5] Rak J.: Podstawy bezpieczestwa systemw zaopatrzenia w wod. Wydaw.
Komitet Inynierii rodowiska PAN, Lublin 2005, s.113-119.
166
R. Iwanejko, T. Le
ANALYSIS OF A FAILURE RATE IN THE WATER SUPPLY SYSTEM

OPERATED BY THE SANOK PUBLIC UTILITIES
Summary
Municipal Management Works (MMW) at Sanok supply currently water to approx. 43 thousand
residents of the city as well as to some parts of the Sanok and Zagorz municipalities. The San river
constitutes the main source of water. Water is collected by two boundary water intakes. Since
2006, the water production has not practically changed, however, a lower water consumption and
higher water losses have been observed in the network. The length of the water supply system is
approx. 219.6 km. The mains comprise approx. 5% of the total length of water lines while distribution pipes account for approx. 56.5%; the remaining approx. 38.5% are individual connections.
Most of the water system is made of gray cast iron (approx. 43%) and steel (approx. 29%). The
number of failures, observed in the water supply system, varied in subsequent years though a slight
upward trend could be observed. Each year, most failures occurred in the winter and corrosion
turned out to be the most frequent cause of failure (approx. 40%). The determined failures values
for mains and distribution lines exceed the recommended limiting values; the highest failure value
was found for steel pipes. Approximately 82% of all failures were removed in less than 8 hours.
The analyzes and evaluations were performed on the basis of information obtained from the Sanok
MMW for the years 2002-2012 (water production) and the years 1994-2012 (failures). The Sanok
MMW, which operates the water supply system, have been for some time replacing the mains and
distribution lines with new ones. The unit has also plans to further develop the water system and
carry out the construction of a water reservoir in order to stabilize the system operation. The actions are expected to reduce the system failure rate.
Keywords: water distribution system, water supply system failures, reliability, failure rate, repair
of failures
DOI: 10.7862/rb.2015.11

Magorzata IWANEK1
Beata KOWALSKA2
Dariusz KOWALSKI3
Marian KWIETNIEWSKI4
Katarzyna MISZTA-KRUK5
Paulina MIKOAJUK6
WPYW RNYCH CZYNNIKW

NA AWARYJNO SIECI WODOCIGOWEJ
W UKADZIE PRZESTRZENNYM
STUDIUM PRZYPADKU
W pracy przedstawiono wyniki bada eksploatacyjnych awaryjnoci obiektw sieci wodocigowej funkcjonujcej w duym miecie. Badaniami objto system dystrybucji wody o dugoci okoo 1615 km, przy czym przewody rozdzielcze stanowiy okoo 1 200 km, przewody magistralne okoo 220 km i przewody tranzytowe
okoo 190 km. Gwnym celem bada bya ocena i zilustrowanie awaryjnoci sieci
wodocigowej i jej elementw na mapach numerycznych miasta. Oceniono wpyw
rodzaju (funkcji magistralne, rozdzielcze) i materiau (stal, eliwo gwnie szare,
PVC, PE, azbestocement, elbet) przewodw, cinienia w sieci, pory roku, rodzaju
gruntu oraz wystpowania wd gruntowych (poniej i powyej 2 m pod powierzchni terenu) na awaryjno obiektw sieciowych. Na potrzeby analiz awaryjnoci wyodrbniono odpowiednie obiekty badawcze. Obiekty te s podstaw
tworzenia bazy danych w GIS do celw zarzdzania awariami. Zamieszczono
fragment planu siatki ulic ze wskazaniem miejsc awarii wraz z ich opisem. Zidentyfikowano nastpujce rodzaje uszkodze: uszkodzenie korozyjne, pknicie poprzeczne, pknicie podune, uszkodzenie armatury, uszkodzenie mechaniczne,
wypchnicie uszczelnienia, wyrwanie pata rury. Uszkodzenia te powodoway take skutki w pracy przewodu, jak przerwa i zakcenie w pracy. W caym okresie
obserwacji odnotowano 1991 uszkodze na przewodach sieci wodocigowej. Zdecydowanie najwicej awarii (96%) wystpio na przewodach rozdzielczych. Badana sie wodocigowa nie wyrnia si wysok awaryjnoci. rednia intensywno uszkodze wyniosa 0,27 uszk./kmrok i jest porwnywalna z intensywnoci
1
2
3
4
5
6
Magorzata Iwanek, Politechnika Lubelska

Dariusz Kowalski, Politechnika Lubelska
Autor do korespondencji/corresponding author: Marian Kwietniewski, Politechnika Warszawska, Wydzia Inynierii rodowiska, ul. Nowowiejska 20, 00-653 Warszawa, tel. 22 2345336,
marian.kwietniewski@is.pw.edu.pl,
Katrzyna Miszta-Kruk, Politechnika Warszawska
Paulina Mikoajuk, Adaptronica Sp. z o o, omianki k/Warszawy
168
M. Iwanek i inni
uszkodze sieci wodocigowych miast polskich badanych w latach 2005-2008
(0,37 uszk./kmrok). Uzupeniajcym rezultatem bada jest hierarchizacja obiektw pod wzgldem ryzyka ich awarii. Ustalono, e najwikszym ryzykiem awarii
s obarczone przewody rozdzielcze wykonane z eliwa (szarego), uoone w glinach zwaowych i na gbokoci poniej 2 m.
Sowa kluczowe: niezawodno, sieci wodocigowe, czynniki awaryjnoci, GIS
1. Wprowadzenie
Badania awaryjnoci i niezawodnoci sieci wodocigowych i ich elementw s prowadzone w Polsce i na wiecie ju od ponad 40 lat. W tym czasie uzyskano wiele oryginalnych wynikw. Powstay ogromne zbiory wartoci wskanikw niezawodnoci rnych obiektw wodocigowych, ktre na og byy
i nadal s wykorzystywane w celach praktycznych, np. do oceny stanu technicznego czy te wskazania moliwoci podnoszenia niezawodnoci funkcjonowania
sieci i ich elementw. Zakres tych bada jest bardzo szeroki i nie jest moliwe
w ramach niniejszej pracy chociaby skrtowe przyblienie ich wynikw.
Obejmuj one m.in. analiz wpywu funkcji, materiau i rednicy przewodu, czasu eksploatacji, cinienia w sieci, niestabilnoci gruntu na awaryjno i niezawodno sieci oraz ich elementw. W tym obszarze mona wymieni prace [1-4,
5, 8, 9, 15, 22, 24, 27]. Prowadzone s take prace badawcze w poszukiwaniu
odpowiednich metod analizy rnych aspektw niezawodnociowych zwizanych z dystrybucj wody [9, 19, 20, 21, 26] oraz badania opinii odbiorcw na
temat pewnoci dostawy wody [10-12, 17, 18, 23]. Pene omwienie wynikw
w zakresie bada niezawodnoci sieci wodocigowych mona znale w monografiach [11] i [13].
Wrd bogatego dorobku badawczego w odniesieniu do sieci wodocigowych niezwykle skromne s publikacje wynikw bada ukierunkowanych na
wykorzystanie baz danych typu GIS (Geographical Information System) do oceny niezawodnoci sieci [7, 25]. Wie si to z wyodrbnieniem w systemie dystrybucji wody odpowiednich obiektw wodocigowych i ich waciw identyfikacj przestrzenn w bazie GIS. Wizualizacja awaryjnoci tych obiektw na
mapach numerycznych sieci i miasta jest istotnym elementem w procesie decyzyjnym dotyczcym odnowy sieci wodocigowej. W pracy [25] przeanalizowano czsto uszkodze przewodw przy wykorzystaniu danych z bazy GIS. Pomimo uzyskania zamierzonych wynikw wskazano na wystpujce nadal problemy z zastosowaniem GIS do oceny awaryjnoci obiektw wodocigowych.
Zaobserwowano te wiele niedocigni w opisie danych w bazie.
W zwizku z tym autorzy niniejszej publikacji podjli prb bada eksploatacyjnych niezawodnoci sieci wodocigowej na przykadzie duego miasta, ktrych celem bya ocena wpywu rnych czynnikw na t niezawodno z moliwoci przestrzennej wizualizacji tego wpywu na mapie numerycznej sieci.
Wpyw rnych czynnikw na awaryjno sieci wodocigowej...
169
Wyniki oceny przedstawiono take w sposb tradycyjny w formie opracowanych statystycznie wykresw i zestawie tabelarycznych.
Przeprowadzone badania s kolejnym etapem prac na drodze tworzenia
standardw wsppracy baz danych typu GIS z moduem analiza i ocena awaryjnoci sieci wodocigowych rozwijanym w przedsibiorstwach. Prace w tym
kierunku zostay zapocztkowane przez zesp autorski w ramach projektu badawczego [16] realizowanego w latach 2011-2012 na Politechnice Warszawskiej
i Politechnice Lubelskiej. Opracowano ju propozycje zakresu i formatu danych
oraz sposoby wizualizacji wynikw ocen awaryjnoci, ktre obecnie s wdraane w MPWiK w Puawach. Wyniki przedstawione w niniejszej pracy s efektem
rozpoznania aktualnego stanu i zakresu ewidencjonowania danych w wybranym
przedsibiorstwie oraz moliwoci wizualizacji oceny awaryjnoci sieci wodocigowej, ktra powinna usprawni proces zarzdzania jej eksploatacj.
2. Obiekt bada
Sie wodocigowa objta badaniami dostarcza wod do miasta w iloci ok.
55 mln m3 rocznie. czna dugo sieci w 2012 r. wynosia okoo 1 615 km,
w tym przewody rozdzielcze stanowiy okoo 1 200 km, przewody magistralne
okoo 220 km, a przewody tranzytowe okoo 190 km. Ze wzgldu na znaczne
zrnicowanie wysokociowe terenu w sieci wodocigowej wydzielono strefy
cinienia. Przewody sieci wodocigowej zostay wykonane gwnie z eliwa
szarego (ponad 41% dugoci najstarsza cz sieci) oraz PVC (ponad 34%).
Na pozosta cz sieci skadaj si rurocigi wykonane ze stali, PE, PP, elbetu, azbestocementu i GRP.
3. Metodyka bada
Badania byy prowadzone w taki sam sposb i wedug tej samej metodyki,
jak w przypadku sieci kanalizacyjnych, co omwiono w innej publikacji tego
wydania czasopisma [6]. W przypadku sieci wodocigowej autorzy dysponowali
wikszymi zasobami danych ni w odniesieniu do sieci kanalizacyjnych, co
umoliwiao dokadniejsze tworzenia obiektw badawczych. W rezultacie moliwe byo wyodrbnienie nastpujcych obiektw:
1) sie wodocigowa jako cao (SW),
2) przewody magistralne (M) z podziaem na
eliwne (Z gwnie eliwo szare),
stalowe (S),
polietylenowe (PE),
elbetowe (ZB),
3) przewody rozdzielcze (R) z podziaem na
eliwne (Z gwnie eliwo szare),
stalowe (S),
170
M. Iwanek i inni
polietylenowe (PE),
azbestocementowe (AC),
elbetowe (ZB),
wykonane z polichlorku winylu (PVC).
Ze wzgldu na brak danych liczbowych dotyczcych uzbrojenia tych elementw
w analizach nie uwzgldniono awaryjnoci i niezawodnoci.
W wyniku analizy zgromadzonych danych rdowych ustalono nastpujc list czynnikw, ktrych wpyw na awaryjno sieci wodocigowej badano
w ramach przyjtego programu:
czas eksploatacji,
rodzaj i zwizana z tym funkcja przewodu,
materia przewodu,
cinienie w sieci,
pora roku,
rodzaj gruntu,
wystpowanie i gboko zwierciada wd gruntowych.
Wybr czynnikw by uwarunkowany dostpnoci danych.
Do oceny awaryjnoci i niezawodnoci sieci poza analiz bezwzgldnych
liczebnoci awarii zastosowano jednostkow intensywno uszkodze oszacowan wedug zalenoci opisanej w pracy [6]. Zidentyfikowano nastpujce rodzaje uszkodze:
uszkodzenie korozyjne,
pknicie poprzeczne,
pknicie podune,
uszkodzenie armatury,
uszkodzenie mechaniczne,
wypchnicie uszczelnienia,
wyrwanie pata rury.
Uszkodzenia te powodoway nastpujce skutki w pracy przewodu:
przerwa w pracy,
zakcenie w pracy.
Ze wzgldu na brak danych w analizie nie byo moliwe zidentyfikowanie
wieku uszkodzonych przewodw.
4. Wyniki bada
4.1. Rodzaje i skutki uszkodze
Analiz rodzajw i skutkw uszkodze przeprowadzono dla przewodw
z uwzgldnieniem materiau, z ktrego zostay wykonane. Wstpna analiza danych wykazaa, e uszkodzenia przewodw z tworzyw termoplastycznych
(PVC, PE, PP), jak rwnie z azbestocementu wymagay gwnie wyczenia
uszkodzonego odcinka z pracy, co skutkowao przerw w dostawie wody do
171
mieszkacw. Ze wzgldu na dostpno danych przedstawiono relacje rodzajowo-skutkowe uszkodze przewodw najbardziej awaryjnych, tj. wykonanych
z eliwa (tab. 1.).
4.2. Wpyw rnych czynnikw na awaryjno sieci wodocigowej
Na rysunkach 1-9. i w tab. 1., 2. zilustrowano rozkady uszkodze oraz jednostkowe intensywnoci uszkodze w funkcji rozwaanych czynnikw: awaryjnoci w funkcji czasu, wpywu rodzaju materiau, cinienia panujcego w przewodach, pory roku, wpywu rodzaju gruntu i wd gruntowych.
Tabela 1. Relacje rodzajowo-skutkowe uszkodze dla przewodw z eliwa
Table 1. Causes and types of cast iron pipelines failures
Skutek uszkodzenia
Rodzaj uszkodzenia
Uszkodzenia korozyjne
Pknicie podune rury
Pknicie poprzeczne rury
Uszkodzenie armatury
Uszkodzenie mechaniczne
Wypchnicie uszczelnienia
Wyrwanie pata rury
Inne
Razem
zakcenie
w pracy
przerwa
w pracy
razem
uszkodzenia
liczba
liczba
liczba
96
231
506
8
182
199
1
8
1231
7
17
36
1
17
61
0
1
88
12
21
46
1
13
14
0
0
160
1
2
3
0
1
4
0
0
12
108
252
552
11
199
260
1
8
1391
8
18
40
1
14
19
0
1
100
Naley podkreli, e liczba uszkodze, cho jest istotn informacj o awaryjnoci sieci wodocigowej, nie wystarcza do penej oceny tej awaryjnoci, zaley ona bowiem od dugoci sieci. Dlatego koniecznym uzupenieniem oceny
jest rednia jednostkowa liczba uszkodze odniesiona do km i roku.
Awaryjno w funkcji czasu
Ten aspekt awaryjnoci analizowano dla sieci jako caoci przewodw magistralnych i rozdzielczych oraz wszystkich rodzajw materiaw. Wyniki zilustrowano na przykadzie sieci oraz najbardziej uszkadzajcych si obiektw, tj.
przewodw eliwnych (rys. 1. i 2.).
Rodzaj/funkcja przewodw
Przy dugoci przewodw magistralnych 220 km i dugoci przewodw

rozdzielczych 1200 km jednostkowa intensywno uszkodze wyniosa:
przewody magistralne 0,06 uszk./kmrok,
przewody rozdzielcze 0,31 uszk./kmrok.
172
M. Iwanek i inni
Rys. 1. Rozkad ilociowy uszkodze sieci wodocigowej w latach 2008-2012

Fig. 1. Quantitative distribution of water supply network failures in 2008-2012
Rys. 2. Rozkad ilociowy uszkodze przewodw eliwnych w latach 20082012

Fig. 2. Quantitative distribution of cast iron pipelines failures in 2008-2012
Materia przewodu
Wpyw materiau na awaryjno analizowano w odniesieniu do wszystkich

przewodw wodocigowych, dla ktrych uzyskano dane o uszkodzeniach. Wyniki zilustrowano na rys. 3. i w tab. 2.
Cinienie w sieci
Analizie poddano liczb awarii skonfrontowan z rozkadem przestrzennym

cinienia w sieci wodocigowej. Ze wzgldu na ograniczono danych moliwe
byo uwzgldnienie tylko przedziaw wartoci cinienia w zadanych strefach
miasta. Na wykresie (rys. 4.) przedstawiono rozkad liczby awarii w funkcji cinienia maksymalnego w sieci wodocigowej.
173
Rys. 3. Rozkad uszkodze sieci wodocigowej w zalenoci od materiau przewodw

Fig. 3. Distribution of water supply network failures depending on
the pipe material
Tabela 2. rednia intensywno uszkodze obiektw sieci wodocigowej w zalenoci od materiau przewodw
Table 2. The average failure rate of the water network objects depending on the pipe material
Materia
przewodu
eliwo
Stal
PVC
PE
Azbestocement
Inne (PP, elbet)
Dugo
[km]
Liczba awarii
w latach
2008-2012
rednia
intensywno
uszkodze
[uszk/(km rok)]
Jedna awaria
na przewodach
o dugoci
[km]
643
39
424
208
92
22
1397
46
265
64
134
13
0,43
0,24
0,13
0,06
0,29
0,12
2,30
4,24
8,00
16,25
3,43
8,46
Wpyw pory roku
Wpyw pory roku na awaryjno sieci wodocigowej analizowano w caym

okresie obserwacji, rwnie w rozbiciu na poszczeglne miesice, uwzgldniajc przy tym redni temperatur w miesicu. Wybrane wyniki przedstawiono na
rys. 4-6.
Rodzaj gruntu
Wyniki analizy wpywu warunkw gruntowych na awaryjno sieci wodocigowej przedstawiono na rys. 7., a odnosz si one do 2012 r.
174
M. Iwanek i inni
Rys. 4. Rozkad awarii w funkcji cinienia maksymalnego w sieci wodocigowej

(wartoci z 2012 r.)
Fig. 4. The distribution of failures as a function of the maximum pressure in the water
network (values from 2012 year)
Rys. 5. Rozkad uszkodze sieci wodocigowej w kolejnych latach z uwzgldnieniem

pory roku
Fig. 5. Distribution of the water network failures in subsequent years, taking into account the season
Woda gruntowa
Wpyw wystpowania wody gruntowej na awaryjno sieci analizowano

przy uwzgldnieniu zalegania wody na gbokoci do 2 m p.p.t. i poniej
2 m p.p.t. Wyniki zilustrowane na rys. 8. i 9. odnosz si do danych otrzymanych w 2012 r.
175
Rys. 6. Rozkad uszkodze sieci wodocigowej oraz redniej temperatury powietrza

w kolejnych miesicach w latach 2008-2012
Fig. 6. Distribution of water network failures and the average air temperature in the
subsequent months in 2008-2012
Rys. 7. Rozkad intensywnoci uszkodze sieci wodocigowej w kolejnych miesicach w latach 2008-2012
Fig. 7. Distribution of water network failure rate in the subsequent months in 20082012
176
Rys. 8. Rozkad uszkodze przewodw wodocigowych w 2012 r. w zalenoci od rodzaju otaczajcego gruntu; 1 nasypy niebudowlane, 2 namuy,
gytie, 3 koluwia i deluwia + stoki napywowe, 4 piaski i wiry tarasw
zalewowych, serie korytowe, 5 gliny zwaowe, 6 piaski wodnolodowcowe
i lodowcowe, rzeczno-peryglacjalne: moren czoowych, ozw, kemw, sandrw, 7 utwory zastoiskowe, 8 zwietrzeliny
Fig. 8. Distribution of water pipelines failures in 2012 depending on the surrounding soil1; 1 embankments, 2 alluvial deposits, gythias, 3 colluvium
and deluvium + alluvial cones, 4 sands and gravels of flood terraces, a series
of beds, 5 tills, 6 glacial and fluvioglacial sands, river-periglacial: front
moraine, eskers, kames, sandurs, 7 pocket deposits, 8 weathered materials
Rys. 9. Rozkad uszkodze przewodw wodocigowych w 2012 r. w zalenoci od zasigu wystpowania wd gruntowych; 1 wody gruntowe powyej 2
m p.p.t, 2 wody gruntowe poniej 2 m p.p.t.
Fig. 9. Distribution of water pipelines failures in 2012 depending on the range
of occurrence of groundwater; 1 groundwater above 2 m p.p.t., 2 groundwater below 2 m p.p.t.
M. Iwanek i inni
177
4.3. Klasyfikacja obiektw infrastruktury wodocigowej

pod ktem ryzyka awarii
W przypadku sieci wodocigowej ryzyko dotyczy przerw w dostawie wody
do odbiorcw i zwizanych z tym strat wody. Badane obiekty sklasyfikowano
pod ktem ryzyka wystpienia awarii w kolejnoci od maksymalnego do minimalnego. Klasyfikacje przygotowano z uwzgldnieniem rnych kryteriw. Naley zaznaczy, e s one pochodn zakresu i dokadnoci danych rdowych,
jakie mona byo uzyska na potrzeby prowadzonych analiz.
1. Obiekty wedug funkcji:
przewody rozdzielcze,
przewody magistralne.
2. Obiekty wedug materiau:
przewody z eliwa (gwnie szarego),
przewody z PVC,
przewody azbestocementowe,
przewody stalowe.
3. Obiekty z uwzgldnieniem wpywu rodzaju gruntu:
przewody uoone w glinach zwaowych,
przewody uoone w piaskach wodnolodowcowych i lodowcowych.
4. Obiekty z uwzgldnieniem wpywu poziomu wd gruntowych:
przewody uoone na gbokoci zalegania wd gruntowych poniej 2 m,
przewody uoone na gbokoci zalegania wd gruntowych powyej
2 m.
5. Obiekty z uwzgldnieniem wpywu cinienia w sieci:
przewody uoone w strefie o maksymalnym cinieniu powyej
60 m s w.,
pozostae przewody wodocigowe.
4.4. Rozkad przestrzenny awaryjnoci sieci wodocigowej
Ze wzgldu na ograniczon dostpno danych przestrzenne rozkady awaryjnoci sieci opracowano dla ostatniego 2012 r. obserwacji. W tym celu na mapie miasta z naniesion sieci wodocigow utworzono regularn siatk jednakowych pl i zidentyfikowano w nich awarie, uwzgldniajc przede wszystkim
lokalizacj oraz w miar moliwoci wszystkie czynniki determinujce zdarzenia awaryjne. Rozkad przestrzenny awarii zilustrowano na przykadzie fragmentu podstawowej warstwy tematycznej, tj. siatki ulic z inwentaryzacj awarii
(rys. 10. i 11.).
178
M. Iwanek i inni
Rys. 10. Fragment planu oglnego siatki ulic z inwentaryzacj awarii;

2/3 nr strefy/liczba awarii w strefie
Fig. 10. Fragment of a general plan for the street grid with the inventory of the accident; 2/3 no area/number of failures in the area
Rys. 11. Szczegy oznaczenia awarii na planie oglnym

z rys. 10.; R przewd rozdzielczy, eliwo, LU luty,
N nie wystpuje
Fig. 11. Details of the sign of failure on the general plan
from Fig. 10; R distribution pipe, Y cast iron, LU
February, N not occur
5. Dyskusja wynikw i wnioski

W caym okresie (2008-2012) obserwacji odnotowano 1991 uszkodze na
przewodach sieci wodocigowej. Zdecydowanie najwicej awarii, bo 96%, wy-
179
stpio na przewodach rozdzielczych, a tylko 4% na magistralnych, tj. 24 razy

mniej. Badana sie wodocigowa nie wyrnia si wysok awaryjnoci rednia intensywno uszkodze wyniosa 0,27 uszk./kmrok i jest porwnywalna
z intensywnoci uszkodze sieci wodocigowych miast polskich badanych
w latach 2005-2008 (0,37 uszk./kmrok) [14].
Najwysz intensywnoci uszkodze charakteryzuj si przewody eliwne
(0,43 uszk./(kmrok)), co oznacza, e rednio w roku jedna awaria wystpia na
2,3 km przewodw. Natomiast najmniejsz intensywno uszkodze maj rurocigi polietylenowe (0,06 uszk./km i rok) lub inaczej jedna awaria w roku na
dugoci 16,3 km przewodw. Wraz ze wzrostem wysokoci cinienia w sieci
wzrasta take awaryjno (trend ten zaobserwowano zwaszcza bardzo wyranie
dla wysokich wartoci cinienia powyej 60 m.s.w. (rys. 4.).
Mona zauway znaczcy wpyw pory roku i zwizanej z ni temperatury
powietrza i gruntu na awaryjno sieci wodocigowej. W miesicach zimowych, tj. grudzie, stycze, luty, zarejestrowano najwiksz liczb awarii (37%
wszystkich uszkodze). Zdecydowanie mniej uszkodze wystpowao wiosn
i latem, a miesicem o najniszej intensywnoci uszkodze (0,01 uszk./(kmrok))
by czerwiec (rys. 6.). Mona rwnie zaobserwowa siln odwrotn zaleno
liczby uszkodze od redniej temperatury powietrza w miecie gdy temperatura wzrastaa, liczba awarii malaa w skali roku (rys. 5.).
Ponad poowa awarii wie si z przewodami uoonymi w glinach zwaowych, natomiast co czwarta awaria wodocigowa wystpia na rurocigach uoonych w piaskach wodnolodowcowych i lodowcowych (rys. 7.). Ponad 80%
awarii wystpio na przewodach uoonych powyej poziomu wody gruntowej.
W zwizku z tym mona oglnie stwierdzi, e wpyw wd gruntowych na awaryjno sieci wodocigowej jest niewielki (co pite uszkodzenie).
W badanym okresie, tj. 5 lat, liczba awarii wykazuje tendencj rosnc niezalenie od rodzaju materiau. Wyjtkiem s lata 2010 (415 awarii) i 2011 (351
awarii). Na sytuacj t wpyny gwnie awarie na przewodach eliwnych.
Awarie przewodw wykonanych z eliwa charakteryzuj si du rnorodnoci. Dominujcymi uszkodzeniami s jednak pknicia poprzeczne i podune.
Uszkodzenia w 88% powodoway wyczenie przewodu z pracy.
Przewody ze stali ulegay gwnie korozji (74% awarii). Awarie te powodoway na og przerwy w dostawie wody do odbiorcw. Przewody z PVC
uszkadzay si najczciej w sposb mechaniczny (ponad wszystkich awarii).
W 99% przypadkw awarie skutkoway wyczeniem odcinka z pracy. Rurocigi polietylenowe (PE) ulegay uszkodzeniom mechanicznym. W przypadku rurocigw wykonanych z azbestocementu uszkodzenia miay gwnie charakter
pkni poprzecznych i podunych (odpowiednio 51% i 31%).
Oglnie mona stwierdzi, e najwikszym ryzykiem awarii s obcione
przewody rozdzielcze wykonane z eliwa (szarego), uoone w glinach zwaowych, przy gbokoci zalegania wd poniej 2 m i cinieniu powyej 60 m.s.w.
180
M. Iwanek i inni
Strefy o najwikszej liczbie awarii s skupione w poudniowo-wschodniej

czci miasta, jednak gwnie obejmuj jego centrum. Liczba awarii wystpujcych w tych obszarach przekracza 10, a w niektrych nawet 20 w cigu jednego
roku. Poniewa obszary te charakteryzuj si du gstoci zabudowy, usuwanie awarii moe by utrudnione ze wzgldu na problemy zwizane z dostpnoci terenu.
Wizualizacja oceny zasigu skutkw awarii jest niezwykle trudna, podobnie
jak w przypadku sieci kanalizacyjnych, ze wzgldu na ograniczono danych
w archiwach przedsibiorstwa i stopie szczegowoci dostpnych map. Dlatego nie zawsze mona byo zastosowa jednostkow intensywno uszkodze,
ktra byaby lepszym wskanikiem awaryjnoci ni liczebno awarii. Niemniej
liczby awarii skojarzone z okrelonymi obszarami miasta sygnalizuj take gsto nasilenia uszkodze w tych rejonach, co moe by istotn pomoc dla eksploatatora sieci.
6. Podsumowanie
Pomimo duego zaawansowania prac wdroeniowych w zakresie tworzenia
baz danych typu GIS w przedsibiorstwach wodocigowych nadal wida due
braki w zasobach tych baz niezbdnych do analizy i oceny awaryjnoci obiektw
wodocigowych, ktra jest podstaw oceny stanu technicznego, a w konsekwencji podejmowania decyzji o ich odnowie.
Na podstawie zebranych dotychczas dowiadcze i analiz danych zawartych w bazach typu GIS innych przedsibiorstw mona stwierdzi, e opracowane ju podstawy standardw okrelajcych sposb wykorzystania tych baz do
oceny awaryjnoci sieci wodocigowych nie s jeszcze stosowane w przedsibiorstwach wodocigowych. Poniewa bazy GIS stwarzaj ogromne moliwoci
usprawnienia procesu zarzdzania eksploatacj ukadw sieciowych, chociaby
poprzez wspomaganie oceny przestrzennej stanu technicznego przewodw i podejmowania decyzji odnonie do ich odnowy, warto podejmowa prby odpowiedniego porzdkowania i uzupeniania danych o awariach w GIS.
Literatura
[1] Bjorklund I.: Plastic pipes in water distribution systems. A study of failure frequencies. The Nordic Plastic Pipe Association, Stokcholm 1990.
[2] Buckler M., Sattler R.: DVGW-Schadenstatistik Wasser, erste Auswertung und
Umsetzung. GWF Wasser-Abwasser, nr 13, 1999, s. 48-53.
[3] Dohnalik P., Jdrzejewski A.: Efektywna eksploatacja wodocigw. Wydaw.
LEM-tech Konsulting sp. z o.o., Krakw 2004.
[4] Hotlo H.: Ilociowa ocena wpywu wybranych czynnikw na parametry i koszty
eksploatacji sieci wodocigowych. Politechnika Wrocawska, Wrocaw 2007
(rozprawa habilitacyjna).
181
[5] Hotlo H., Mielcarzewicz E.: Warunki i ocena niezawodnoci dziaania sieci wodocigowych i kanalizacyjnych na terenach grniczych. Oficyna Wydawnicza
Politechniki Wrocawskiej, seria: Monografie, nr 56, Wrocaw 2011.
[6] Iwanek M., Kowalska B., Kowalski D., Kwietniewski M., Miszta-Kruk K., Rzepka
A., Szotowicz K.: Wpyw rnych czynnikw na awaryjno sieci kanalizacyjnych
w ukadzie przestrzennym studium przypadku. Czasopismo Inynierii Ldowej,
rodowiska i Architektury Politechniki Rzeszowskiej (JCEEA), t. XXXII, z. 62,
nr 1/15.
[7] Kowalska B., Kowalski D., Kwietniewski M., Miszta-Kruk K.: Ocena awaryjnoci
systemu dystrybucji wody z wykorzystaniem bazy danych typu GIS. Mat. konf.
Zaopatrzenie w wod, jako i ochrona wd. Pozna-St. Jabonki 2012, t. II.,
s. 67-77.
[8] Ku K., Witek E.: Badania granicznych wskanikw eksploatacji sieci wodocigowych. Mat. konf. Zaopatrzenie w wod miast i wsi. Wydaw. PZITS
O/Wielkopolski, Pozna 1998.
[9] Kwietniewski M.: Metodyka bada eksploatacyjnych sieci wodocigowych pod ktem niezawodnoci dostawy wody do odbiorcw. Prace naukowe Inynieria
rodowiska, z. 28. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa
1999.
[10] Kwietniewski M.: Ocena zawodnoci dostawy wody z punktu widzenia jej odbiorcw na przykadzie bada w wybranym osiedlu mieszkaniowym. Mat. konf.
Zaopatrzenie w wod miast i wsi, Krakw 2000, s. 705-713.
[11] Kwietniewski M., Rak J.: Niezawodno infrastruktury wodocigowej i kanalizacyjnej w Polsce. Studia z Zakresu Inynierii, nr 67. Polska Akademia Nauk, Warszawa 2010.
[12] Kwietniewski M., Roman M., Koss-Trbaczkiewicz H.: Niezawodno wodocigw i kanalizacji. Arkady, Warszawa 1993.
[13] Kwietniewski M., Podedworna J., Sozaski M. (red.): Stan aktualny i kierunki
rozwoju nauki w zakresie zaopatrzenia w wod, usuwania ciekw i unieszkodliwiania osadw oraz gospodarki odpadami. Wydaw. Komitetu Inynierii Ldowej
i Wodnej PAN. Studia z Zakresu Inynierii, nr 85. Warszawa 2014.
[14] Kwietniewski M., Toczek M., Wysocki L.: Zasady doboru rozwiza materiaowo-konstrukcyjnych do budowy przewodw wodocigowych. Wydaw. Izba Gospodarcza Wodocigi Polskie, Bydgoszcz 2011.
[15] Piechurski F., Ku K.: Znaczenie wskanikw awaryjnoci i strat wody w ocenie
pracy sieci wodocigowej. Mat. konf. Zaopatrzenie w wod, jako i ochrona
wd. Wyd. PZITS O/Wielkopolski, t. II, Pozna 2004, s. 603-617.
[16] Przygotowanie zaoe i wdroenie Zintegrowanego Systemu Zarzdzania Infrastruktur Techniczn Przedsibiorstwa. Cz I. Projekt realizowany dla MPWiK
Wodocigi Puawskie w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna
Gospodarka. Dziaanie 1.4, 2011-2012, http://www.mpwik.pulawy.pl/ (dostp:
26.11.2014).
[17] Rak J.: Zarzdzanie ryzykiem w systemie zaopatrzenia w wod. Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszw 2009.
[18] Rak J., Tchrzewska-Cielak B.: Czynniki ryzyka w eksploatacji systemw
zaopatrzenia w wod. Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszw
2007.
182
M. Iwanek i inni
[19] Rak J. (red.), Kwietniewski M., Kowalski D., Tchrzewska-Cielak B., Zimoch I.,
Bajer J., Iwanejko R., Miszta-Kruk K., Studziski A., Boryczko K., PietruchaUrbaniak K., Piegdo I.: Metody oceny niezawodnoci i bezpieczestwa dostawy
wody do odbiorcw. Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzaszowskiej, Rzeszw
2013.
[20] Tanyimboh T.T., Tabesh M., Burrows R.: Apprissal od source head methods for
calculating reliability of water distribution networks. ASCE J Water Res Plan Manage., 2001, no. 127(4), pp. 206-213.
[21] Tchrzewska Cielak B.: Metody analizy i oceny ryzyka awarii podsystemu dystrybucji wody. Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszw 2011.
[22] Wieczysty A.: Niezawodno systemw wodocigowych i kanalizacyjnych. Cz. I
i II: Teoria niezawodnoci i jej zastosowania. Politechnika Krakowska, Krakw
1990.
[23] Wieczysty A., Krawczyk P.: Ocena uciliwoci przerw w dostawie wody przez
jej odbiorcw. Mat. konf. Bezpieczestwo, niezawodno, diagnostyka urzdze
i systemw gazowych, wodocigowych, kanalizacyjnych, grzewczych. Zakopane
2001, s. 409-417.
[24] Zakrzewska A.: Wpyw wybranych czynnikw na niezawodno stalowych i eliwnych przewodw sieci wodocigowych. Politechnika lska, Gliwice 2005
(rozprawa doktorska).
[25] Zhang T.: Application of GIS and CARE-W systems on water distribution networks, Skrholmen. Praca powstaa w ramach International Master Programme of
Environmental Engineering & Sustainable Infrastructure. Royal Institute of Technology, Stockholm, Sweden 2006.
[26] Zimoch I.: Zintegrowana metoda analizy niezawodnoci funkcjonowania i bezpieczestwa systemw zaopatrzenia w wod. Wydaw. Politechniki lskiej, Gliwice
2011.
[27] Zuber T.: Wpyw eksploatacji grniczej na uszkadzalno sieci wodocigowych
i kanalizacyjnych na obszarze wybranych miast lska. Gaz, Woda i Technika Sanitarna, nr 6/1999, s. 207-213.
EFFECT OF VARIOUS FACTORS ON WATER SUPPLY NETWORK

FAILURE IN SPATIAL SYSTEM A CASE STUDY
Summary
The paper presents results of field reliability tests of water supply network. The investigated network is located in a big city. The study coverd 1615 km of water distribution system including
a distribution network aprox. 1200 km a main pipelines aprox. 220 km and transit pipelines aprox.
190 km. Main aims of the presented research were an evaluation of failures of water supply network and its elements and an illustration of these failures on numerical maps of the city. During
the investigation, authors estimated the influence of following factors on networks objects failures: the type of a pipes (function main and distribution pipelines), their material (steel, grey cast
iron, asbestos-cement, reinforced concrete, PVC, PE) , pressure head, seasons, type of soil and
groundwater level (below and above 2 m of the ground level). For the purposes of failure analysis
the relevant research objects were extracted. These objects are the basis for the creation of a GIS
database for the management failures. A fragment of the street grid plan indicating the points of
failures and their descriptions were posted. The following types of failures were identified: dam-
183
age to corrosion, crack transverse, longitudinal fracture, damage to fittings, mechanical damage,
pushing seals, pipe wrench lobe. These failures caused to the following effects in the pipeline
work: interruption and disruption in the work. Throughout the observation period 1991 failures
were recorded on water supply network. By far the largest failure because 96% occurred on distribution lines. The water supply network is not distinguished by a high failure rate. The average
failure rate was 0.27 failures /(kmyear) and is comparable with the intensity of failure to the water
supply networks of Polish cities surveyed in the 2005 to 2008 (0.37 failures /(kmyear).The additional effect of the investigation is an elaboration of the networks objects failure risk hierarchy.
The greatest risk of a failure exists in conditions of distributing pipes, made by gray cast iron, located over 2 m under the ground level in boulder clay.
Keywords: reliability, water supply networks, failure factors, GIS
DOI: 10.7862/rb.2015.12
184
M. Iwanek i inni

Magorzata IWANEK1
Beata KOWALSKA2
Dariusz KOWALSKI3
Marian KWIETNIEWSKI4
Katarzyna MISZTA-KRUK5
Anna RZEPKA6
Kornelia SZOTOWICZ7
WPYW RNYCH CZYNNIKW

NA AWARYJNO SIECI KANALIZACYJNYCH
W UKADZIE PRZESTRZENNYM
STUDIUM PRZYPADKU
W pracy przedstawiono wyniki bada eksploatacyjnych awaryjnoci sieciowych
obiektw kanalizacyjnych tworzcych systemy odprowadzania ciekw w duym
miecie. Badaniami objto 1568 km sieci kanalizacyjnych, w tym sie oglnospawn okoo 429 km, sie sanitarn okoo 660 km, sie deszczow okoo 470
oraz przewody toczne okoo 9 km. Gwnym celem bada bya ocena i wizualizacja awaryjnoci sieci kanalizacyjnych i kanaw na mapach numerycznych miasta.
Oceniono wpyw rodzaju sieci, wymiaru (poniej i powyej 300 mm) i materiau
kanaw (kamionka, beton i elbet, eliwo szare, PVC), pory roku, rodzaju gruntu
oraz wystpowania wd gruntowych na awaryjno obiektw sieciowych. Na potrzeby analiz awaryjnoci wyodrbniono odpowiednie obiekty badawcze. Obiekty
takie s podstaw tworzenia bazy danych w GIS do celw zarzdzania awariami.
Zamieszczono fragment planu siatki ulic ze wskazaniem miejsc awarii wraz z ich
opisem. Zdefiniowano trzy grupy zdarze awaryjnych, tj. zamulenie pene zablokowanie przepywu, niedrono czciowe blokowanie przepywu, i inne
zdarzenia, gwnie mechaniczne uszkodzenia. Analiza uzyskanych wynikw pokazaa, e blisko wszystkich zarejestrowanych zdarze to niedronoci powodujce zakcenia w przepywie, ale nieblokujce go cakowicie. W badanym okresie
zaobserwowano tendencj malejc w zakresie awaryjnoci badanych sieci kanali-
1
2
3
4
5
6
7
Magorzata Iwanek, Politechnika Lubelska

Dariusz Kowalski, Politechnika Lubelska
Autor do korespondencji/corresponding author: Marian Kwietniewski, Politechnika Warszawska, ul. Nowowiejska 20, 00-653 Warszawa, tel. 22 2345336, marian.kwietniewski@is.pw.edu.pl
Katarzyna Miszta-Kruk, Politechnika Warszawska
Anna Rzepka, Politechnika Warszawska
Kornelia Szotowicz, Politechnika Warszawska
186
M. Iwanek i inni
zacyjnych. Uzupeniajcym efektem bada jest hierarchizacja obiektw pod
wzgldem ryzyka ich awarii. Ustalono, e najwikszym ryzykiem awarii s obarczone kanay sanitarne o rednicy poniej 300 mm, uoone w piaskach wodnolodowcowych i lodowcowych przy gbokoci zalegania wd gruntowych do 5 m
ppt.
Sowa kluczowe: niezawodno, sieci kanalizacyjne, czynniki uszkodze, GIS
1. Wprowadzenie
Badania awaryjnoci i niezawodnoci sieci kanalizacyjnych oraz ich elementw skadowych s prowadzone w Polsce i na wiecie ju od wielu lat, cho
zakres publikowanych ocen niezawodnoci jest niewielki. Badania s ukierunkowane tradycyjnie na identyfikacj rodzajw (typw), przyczyn oraz skutkw
zdarze awaryjnych [4, 5, 8, 10, 14-16, 23-25] lub na wyznaczenie wskanikw
niezawodnoci dla sieci jako caoci i ich elementw skadowych, uwzgldniajc
przy tym wpyw niektrych czynnikw na niezawodno sieci [1, 3, 4, 6, 9, 16,
17, 19, 22, 26]. Prowadzone s te rozwaania i studia analityczne, ktrych efektem s metody oceny niezawodnoci funkcjonowania rnych systemw kanalizacyjnych, konwencjonalnych i niekonwencjonalnych [2, 7, 12, 13, 18, 20, 21].
Brak jest publikowanych wynikw bada idcych w kierunku oceny awaryjnoci i niezawodnoci obiektw kanalizacyjnych klasyfikowanych w odpowiedni sposb i identyfikowanych przestrzennie w bazie GIS. Wizualizacja oceny tych obiektw jest istotnym elementem w procesie decyzyjnym dotyczcym
odnowy sieci. Przykadem takiego podejcia jest propozycja wykorzystania bazy
GIS do oceny awaryjnoci i niezawodnoci obiektw sieci wodocigowej przedstawiona w pracy [11].
Przedmiotem niniejszej pracy s badania eksploatacyjne awaryjnoci i niezawodnoci obiektw sieciowych systemw odprowadzania ciekw funkcjonujcych w duym miecie. Gwnym celem bada bya ocena wpywu okrelonych czynnikw na awaryjno i niezawodno obiektw kanalizacyjnych
z moliwoci przestrzennej wizualizacji tego wpywu na mapie numerycznej
sieci. Wyniki oceny przedstawiono take w sposb tradycyjny w formie opracowanych statystycznie wykresw i zestawie tabelarycznych.
Przeprowadzone badania s kolejnym etapem prac na drodze tworzenia
standardw wsppracy baz danych typu GIS z moduem analiza i ocena awaryjnoci sieci kanalizacyjnych rozwijanym w przedsibiorstwach wodocigowych. Prace w tym kierunku zostay zapocztkowane przez zesp autorski
w ramach projektu badawczego [24] realizowanego w latach 2011-2012 na Politechnice Warszawskiej i Politechnice Lubelskiej. Opracowano ju propozycje
zakresu i formatu danych oraz sposoby wizualizacji wynikw ocen awaryjnoci,
ktre s aktualnie wdraane w MPWiK w Puawach. Wyniki przedstawione
w niniejszej publikacji s efektem rozpoznania aktualnego stanu i zakresu ewi-
Wpyw rnych czynnikw na awaryjno sieci kanalizacyjnych...
187
dencjonowania danych w wybranym przedsibiorstwie oraz moliwoci wizualizacji oceny awaryjnoci sieci kanalizacyjnych usprawniajcej proces zarzdzania ich eksploatacj.
2. Obiekt bada
Cakowita dugo sieci kanalizacyjnych w badanym miecie w 2012 r. wynosia okoo 1568 km, przy czym sie oglnospawna okoo 429 km, sie bytowo-gospodarcza 660 km, sie deszczowa 470 km i przewody toczne o dugoci
okoo 9 km. Badane sieci obejmuj kanay zbudowane niemal ze wszystkich
stosowanych dotychczas na rynku materiaw. Niemniej w sieci oglnospawnej
dominuj gwnie kanay wykonane z kamionki tradycyjnej okoo 233 km
(54% dugoci sieci) i murowane okoo 170 km (okoo 40%). Pozostaa cz
sieci jest zbudowana z betonu, elbetu i tworzyw sztucznych.
Struktura materiaowa sieci sanitarnej obejmuje gwnie kamionk okoo
454 km (okoo 69% dugoci sieci), w tym kamionk tradycyjn okoo 302 km
i kamionk nowej generacji 152 km oraz PVC okoo 135 km (okoo 21%).
Pozosta cz stanowi kanay wykonane z cegy, PE, GRP i elbetu.
Sie deszczowa zostaa zbudowana gwnie z rur betonowych i elbetowych okoo 384 km (82% dugoci sieci) i w maej czci z PVC okoo
43 km (okoo 9%). Do budowy sieci zastosowano take tworzywa sztuczne, eliwo szare i ceg.
Kanay maj przekroje koowe, jajowe, jajowe podwyszone, gruszkowe
i dzwonowe o wysokoci zawierajcej si w przedziale od 0,2 do 5 m, w tym
kanay nieprzeazowe okoo 1268 km (okoo 81% dugoci wszystkich sieci)
i kanay przeazowe o dugoci okoo 292 km (okoo 18,5%).
3. Metodyka bada
Badania byy prowadzone w naturalnych warunkach utrzymania i eksploatacji sieci kanalizacyjnych, a ich podstaw byy dane gromadzone przez
ostatnie pi lat (2008-2012) funkcjonowania tych sieci. Gwnym rdem danych bya dokumentacja eksploatacyjna przedsibiorstwa zawierajca ewidencj
sieci oraz zgoszenia awarii, napraw i remontw uszkodzonych elementw.
Program bada obejmowa nastpujce etapy:
1) przygotowanie organizacyjne bada,
2) analiz strukturaln sieci i wyodrbnienie obiektw badawczych,
3) identyfikacj czynnikw wpywajcych na awaryjno sieci,
4) ustalenie zakresu i gromadzenie danych o uszkodzeniach wraz z ich weryfikacj,
5) opracowanie statystyczne danych pod ktem
188
M. Iwanek i inni
analizy rodzajw i skutkw uszkodze,
oceny wpywu ustalonych czynnikw na awaryjno sieci,
analizy przestrzennej rozkadu awaryjnoci sieci,
6) klasyfikacj obiektw wyodrbnionych w sieciach pod ktem ryzyka awarii.

Na potrzeby analiz awaryjnoci wyodrbniono nastpujce obiekty badawcze:
ze wzgldu na rodzaj sieci
sanitarna (S),
oglnospawna (O),
deszczowa (D),
ze wzgldu na materia kanaw
kanay kamionkowe (K),
kanay betonowe i elbetowe (B),
kanay z PVC (PVC),
ze wzgldu na wymiar kanau
kanay o wysokoci 300 mm,
kanay o wysokoci > 300 mm.
Naley zaznaczy, e dokadno tworzenia obiektw badawczych bya silnie
uzaleniona od dostpnoci danych dotyczcych zarwno zdarze awaryjnych,
jak i charakterystyk technicznych sieci kanalizacyjnych i ich elementw.
W wyniku analizy i weryfikacji zgromadzonych danych rdowych ustalono nastpujce czynniki, ktre mog wpywa na awaryjno wyodrbnionych
obiektw:
czas eksploatacji,
rodzaj (funkcja) sieci kanalizacyjnej,
wymiar kanau,
materia kanau,
pora roku,
rodzaj gruntu,
wystpowanie i poziom zwierciada wd gruntowych.
Naley podkreli, e wybr czynnikw by rwnie uwarunkowany dostpnoci danych.
Do oceny awaryjnoci i niezawodnoci sieci poza analiz bezwzgldnych
liczebnoci awarii zastosowano rwnie jednostkow intensywno uszkodze
szacowan wedug zalenoci:
=
m
,
L t
gdzie: estymator redniej intensywnoci uszkodze obiektw

[uszk./(kmrok)], t przedzia czasu [lata], m liczba uszkodze w przedziale
czasu t, L rednia dugo badanych obiektw w przedziale czasu t [km].
189
Zdarzenia awaryjne (uszkodzenia) rejestrowane w czasie eksploatacji sieci

miay rny charakter. Zdefiniowano trzy grupy takich zdarze, a mianowicie:
zamulenie (Z) powodujce zablokowanie przepywu (cakowit niedrono kanau),
niedrono (N) powodujce czciowe blokowanie przepywu w kanale,
inne uszkodzenia (I) gwnie uszkodzenia mechaniczne (pknicie,
zerwanie, osiadanie kanau itp.).
Badania s wstpem do analizy wielowymiarowej, gdzie wynikowa ocena
awaryjnoci obiektw kanalizacyjnych jest funkcj wielu zmiennych. Std te
jednym z celw bada jest ustalenie istotnych parametrw w modelu wielowymiarowym, ktry bdzie tworzony w przyszoci.
4. Wyniki bada
4.1. Rodzaje i skutki uszkodze
W materiaach rdowych brak byo informacji na temat przyczyn uszkodze. Potwierdz to dotychczasowe dowiadczenia autorw pracy, z ktrych
wynika, e bardzo trudno jest ustali jednoznacznie bezporedni przyczyn
zdarzenia awaryjnego, w szczeglnoci w odniesieniu do sieci kanalizacyjnych.
Kade stwierdzenie opisujce przyczyn jest subiektywne i wynika z dowiadczenia pracownikw zajmujcych si usuwaniem awarii. Zwykle awaria jest
ostatnim ogniwem w cigu przyczynowo-skutkowym, w ktrym pojawiaj si
kolejne zdarzenia warunkowe, a cay proces powstawania uszkodzenia odbywa
si wedug zasady domina i zajmuje dugi czas. W rezultacie wiele podanych
opisw uszkodze mona czsto interpretowa dwojako: jako rodzaje i przyczyny uszkodze. Struktur zarejestrowanych uszkodze na sieciach kanalizacyjnych przedstawia rys. 1.
Rys. 1. Rodzaje zdarze awaryjnych na sieciach kanalizacyjnych

Fig. 1. Types of sewage network failures
190
M. Iwanek i inni
4.2. Wpyw rnych czynnikw na awaryjno sieci kanalizacyjnych

Na rysunkach 2-9. i w tab. 1-3. zilustrowano rozkady uszkodze oraz jednostkowe intensywnoci uszkodze.
Rys. 2. Rozkad liczby uszkodze sieci kanalizacyjnych w okresie bada

Fig. 2. Distribution of failure numbers In sewage Network during investigation period
Rys. 3. Rozkad intensywnoci uszkodze sieci kanalizacyjnych w okresie

bada
Fig. 3. Distribution of failure intensity of sewage network during investigation period
Awaryjno w funkcji czasu obserwacji
Awaryjno analizowano w odniesieniu do liczby i jednostkowej intensywnoci uszkodze sieci. Wyniki zestawiono na rys. 2. i 3. oraz w tab. 1. Naley
podkreli, e liczba uszkodze, cho jest istotn ogln informacj o awaryjnoci sieci kanalizacyjnych, nie wystarcza do penej oceny jej awaryjnoci, zaley
191
ona bowiem od dugoci sieci. Dlatego koniecznym uzupenieniem jest tutaj

rednia jednostkowa liczba uszkodze odniesiona do 1 km i roku.
Tabela 1. Intensywno uszkodze sieci kanalizacyjnych w kolejnych latach obserwacji
Table 1. Failure intensity of sewage Network during observation period
Rok
Dugo
sieci
[km]
Liczba
awarii
Intensywno
uszkodze
[uszk./(kmrok)]
Jedna awaria
na przewodach o dugoci
[km]
2008
2009
2010
2011
2012
1330
1355
1431
1577
1585
77
69
72
53
45
0,0579
0,0509
0,0503
0,0336
0,0284
17,27
19,64
19,88
29,75
35,22
Rodzaj/funkcja sieci
Wpyw rodzaju/funkcji sieci przedstawiono na rys. 4. oraz w tab. 2.

Uszkodze = 316
Rys. 4. Rozkad uszkodze w zalenoci od rodzaju sieci kanalizacyjnej

w okresie obserwacji (2008-2012)
Fig. 4. Distribution of failure number In dependance of sewage
Network type during investigation period (2008-2012)
Materia i wymiar kanau
Wpyw materiau, z jakiego zbudowano kanay, i ich wymiaru na wystpowanie awarii w badanej sieci przedstawiono na rys. 5. i 6. oraz w tab. 3.
192
M. Iwanek i inni
Tabela 2. Jednostkowa intensywno uszkodze w zalenoci od rodzaju sieci kanalizacyjnej

Table 2. The failure intensity in dependence of type of sewage network, during observation period
(2008-2012)
Obiekt badawczy
Sieci kanalizacyjne cznie
Sanitarna
Oglnospawna
Deszczowa
Dugo sieci
[km]
Liczba
awarii
Intensywno
uszkodze
[uszk./(km rok)]
Jedna awaria
na kanaach
o dugoci [km]
1455,6
592,8
396,6
466,2
63
56
6
1
0,0434
0,0945
0,0161
0,0017
23,03
10,59
61,97
582,75
Uszkodze = 304
Rys. 5. Rozkad uszkodze kanaw w zalenoci od rodzaju materiau i wymiaru kanaw (DN 300)
Fig. 5. Distribution of pipe failures in dependence of material type and pipe
dimension (DN 300)
Uszkodze = 12
Rys. 6. Rozkad uszkodze w zalenoci od rodzaju materiau i wymiaru kanaw (DN > 300)
Fig. 6. Distribution of pipe failures in dependence of material type and pipe
dimension (DN > 300)
193
Tabela 3. Jednostkowa intensywno uszkodze kanaw wykonanych z rnych materiaw

Table 3. The failure intensity of pipes realised by various materials, during observation period
(2008-2012)
Obiekt badawczy
Kanay kamionkowe
Kanay betonowe
Kanay z PVC
Dugo
sieci
[km]
Liczba
awarii
Intensywno
uszkodze
[uszk/(kmrok)]
Jedna awaria
na kanaach
o dugoci [km]
626,4
424,6
172,8
60
1
2
0,0967
0,0019
0,0104
10,34
530,75
96
Pora roku
Wpyw pory roku na awaryjno przeanalizowano w skali poszczeglnych

miesicy caego okresu obserwacji (rys. 7.).
Rodzaj gruntu
W ramach oceny wpywu warunkw gruntowych na awaryjno sieci kanalizacyjnych skorelowano rozkad przestrzenny awarii z map gruntw na obszarze miasta. Nastpnie okrelono liczby uszkodze wystpujcych na poszczeglnych rodzajach gruntu (rys. 8.).
Uszkodze = 316
Rys. 7. Rozkad uszkodze w poszczeglnych miesicach w latach 20082012

Fig. 7. Failure ratio distribution in the subsequent months of 2008-2012
year
194
M. Iwanek i inni
Rys. 8. Rozkad uszkodze kanaw w zalenoci od rodzaju

otaczajcego gruntu; 1 piaski wodolodowcowe i lodowcowe, 2 utwory zaiskowe, 3 gliny zwaowe, 4 grunty
nasypowe
Fig. 8. Distribution of sewage pipelines failures depending
on the surrounding soil1; 1 glacial and fluvioglacial sands,
2 pocket deposits, 3 tills, 4 embankments
Wystpowanie wody gruntowej
Wpyw wody gruntowej na awaryjno sieci analizowano z uwzgldnieniem danych informujcych, e wystpuje ona na gbokoci do 5 m ppt i poniej 5 m ppt. Wyniki oblicze odnosz si do 2012 r. (rys. 9.).
Uszkodze = 45
Rys. 9. Rozkad uszkodze w zalenoci od poziomu zalegania wd

Fig. 9. Distribution of water pipelines failures depending on the range of
occurrence of groundwater
195
4.3. Klasyfikacja obiektw infrastruktury kanalizacyjnej

pod ktem ryzyka awarii
Jednym z efektw przeprowadzonych analiz awaryjnoci jest uporzdkowanie obiektw badawczych pod ktem ryzyka wystpienia awarii. W przypadku sieci kanalizacyjnych ryzyko dotyczy nieodprowadzenia z obiektw budowlanych przewidywanej iloci ciekw lub te przepenienia sieci oraz wystpienia podtopie i zalania nisko pooonych czci budynkw lub terenu. Podano
klasyfikacj badanych obiektw pod ktem ryzyka wystpienia awarii w kolejnoci od najwikszego do najmniejszego. Klasyfikacji dokonano w obszarze
kadego czynnika wpywajcego na awaryjno sieci. Naley zaznaczy, e
oceny ryzyka s pochodn zakresu i dokadnoci danych rdowych, jakie
mona byo uzyska na potrzeby bada.
1. Obiekty wedug funkcji:
sie sanitarna,
sie oglnospawna,
sie deszczowa.
2. Obiekty wedug materiaw:
kanay kamionkowe (najprawdopodobniej kamionka tradycyjna),
kanay betonowe i z PVC.
3. Obiekty wedug wymiaru:
kanay o rednicy 300 mm,
kanay o rednicy > 300 mm.
4. Obiekty z uwzgldnieniem wpywu rodzaju gruntu:
kanay uoone w piaskach wodnolodowcowych i lodowcowych,
kanay uoone w glinach zwaowych,
kanay uoone w pozostaych gruntach.
5. Obiekty z uwzgldnieniem wpywu poziomu wd gruntowych:
kanay uoone na gbokoci zalegania wd gruntowych do 5 m ppt.,
kanay uoone na gbokoci zalegania wd gruntowych poniej 5 m
ppt.
4.4. Rozkad przestrzenny awaryjnoci infrastruktury kanalizacyjnej
Ze wzgldu na ograniczon dostpno danych przestrzenne rozkady awaryjnoci sieci opracowano dla ostatniego 2012 r. obserwacji. W tym celu na mapie miasta z naniesion sieci kanalizacyjn utworzono regularn siatk jednakowych pl i zidentyfikowano w nich awarie, uwzgldniajc lokalizacj oraz
w miar dostpnoci danych wszystkie czynniki determinujce zdarzenia awaryjne. Przestrzenny rozkad awarii zilustrowano na przykadzie podstawowej
warstwy tematycznej przedstawiajcej rozmieszczenie awarii na siatce ulic
(rys. 10.).
196
M. Iwanek i inni
Rys. 10. Fragment planu oglnego siatki ulic z rozmieszczeniem awarii na sieci kanalizacyjnej;
1/2 1 to nr strefy, a 2 cakowita liczba awarii w strefie (2S, 2K, 2L), 2S liczba awarii na kanalizacji sanitarnej, 2K liczba awarii na kanaach kamionkowych, 2L liczba awarii latem,
Z zim
Fig. 10. Fragment of a general plan for the street grid of the inventory of the accident; 1/2 no.
area/number of failures in the area (2S, 2K, 2L), 2S number of sanitary network failures,
2K number of failures of ceramic pipes, 2L number of failures in summer season, Z number
of failures in winter season
5. Dyskusja wynikw i wnioski

Analiza uzyskanych wynikw wyranie wskazuje, e blisko uszkodze to
zdarzenia, ktre okrelono jako niedronoci powodujce zakcenie przepywu,
ale niewstrzymujce go cakowicie. Cakowite zapchania kanaw stanowiy
18,3%, a inne uszkodzenia, gwnie mechaniczne, poniej 10% wszystkich zarejestrowanych zdarze (rys. 1.). Znacznie rzadsze zamulenia i niedronoci kanalizacji deszczowej i oglnospawnej mona tumaczy m.in. wiksz zdolnoci
ich samooczyszczania si w czasie intensywnych opadw.
W badanym okresie awaryjno sieci kanalizacyjnych wykazuje zdecydowanie tendencj malejc, nawet w 2010 r., kiedy intensywno uszkodze si
nie zmienia w stosunku do 2009 r. (rys. 3.), mimo e liczba awarii wzrosa
(rys. 2.).
197
Awarie odnotowywano gwnie na sieci sanitarnej, gdzie wystpowao okoo 90% wszystkich zdarze. Pozostae sieci charakteryzuj si zdecydowanie
mniejsz awaryjnoci (rys. 4.), co potwierdzaj rwnie jednostkowe intensywnoci uszkodze (tab. 2.).
Zdecydowana wikszo awarii miaa miejsce na kanaach maych o rednicy 300 mm. Obejmoway one ponad 96% wszystkich zdarze i byy rejestrowane gwnie na kanaach kamionkowych. Awarie wystpoway przede
wszystkim w miesicach jesienno-zimowych i wiosennych. Podwyszon awaryjno zaobserwowano take latem (czerwiec, lipiec).
Wikszo awarii wystpowaa na kanaach uoonych w piaskach wodolodowcowych, lodowcowych i glinach zwaowych. Zaobserwowano relacj pomidzy wystpowaniem wody gruntowej na gbokoci do 5 m ppt. a awaryjnoci kanaw. Wikszo awarii wystpowaa na kanaach przy tej gbokoci
zalegania wody gruntowej. Stwierdza si, e kanay sanitarne o rednicy poniej
300 mm uoone w piaskach wodnolodowcowych i lodowcowych przy gbokoci zalegania wd gruntowych do 5 m ppt. s najbardziej naraone na ryzyko
awarii.
Wizualizacja oceny zasigu skutkw awarii jest niezwykle trudna chociaby ze wzgldu na ograniczono i stopie szczegowoci dostpnych map.
W prezentowanej pracy wykorzystywano zatem gwnie liczebno awarii, rzadziej natomiast jednostkow intensywno uszkodze, ktra jest lepszym
wskanikiem awaryjnoci i pozwala jednoczenie na jednoparametryczn ocen
niezawodnoci badanych obiektw. Niemniej jednak, liczby awarii w poszczeglnych polach informuj wstpnie o skali zagroenia dla otoczenia uszkodzonych kanaw. Sygnalizuj gsto nasilenia awarii w danym rejonie, co moe
by istotn pomoc dla eksploatatora sieci. Taka forma wizualizacji oceny awaryjnoci infrastruktury kanalizacyjnej moe by pomocna dla sub utrzymujcych i eksploatujcych sieci kanalizacyjne w usprawnieniu zarzdzania eksploatacj tych sieci.
6. Podsumowanie
Naley podkreli, e bardzo pomocne w ustalaniu obszarw zagroonych
skutkami awarii s przegld i waciwa analiza historii wczeniejszych zdarze
awaryjnych, a zwaszcza warunkw dokonywania napraw. Odnosi si to
w szczeglnoci do obszarw o duym nasileniu uszkodze, jak rwnie do obszarw o intensywnym zagospodarowaniu terenu. Przydatna jest w tym przypadku przestrzenna wizualizacja rozkadu gstoci awarii na mapie sieci.
Identyfikacja i analiza zagroe awariami oraz wynikajce z niej wnioski
potwierdzaj dotychczasowe spostrzeenia, e awarie sieci kanalizacyjnych maj w duej czci charakter zdarze warunkowych. W procesie ich powstawania
mona bowiem zaobserwowa istnienie cigu zwizkw przyczynowoskutkowych, w ktrym zdarzenia poprzednie, niekoniecznie powane implikuj
198
M. Iwanek i inni
nastpne, a do powstania awarii lub nawet katastrofy kanalizacyjnej, ktr

mona zaobserwowa bez cigego monitoringu sieci. W zwizku z tym bardzo
trudno jest poda dokadne przyczyny powstawania awarii w sieciach kanalizacyjnych. Mona natomiast wskaza oglnie na trzy grupy tych przyczyn, a mianowicie:
operacyjne zwizane z funkcjonowaniem i eksploatacj sieci,
zewntrzne w stosunku do sieci, jak np. oddziaywanie obiektw znajdujcych si w najbliszym otoczeniu kanau,
naturalne, jak np. powodzie miejskie.
Dotychczas stworzono podstawy jednolitych standardw okrelajcych
sposb wykorzystania baz danych typu GIS do oceny awaryjnoci sieci kanalizacyjnych. Pomimo duego zaawansowania prac wdroeniowych w zakresie
tworzenia GIS w przedsibiorstwach wodocigowych nadal wida braki w danych niezbdnych do analizy i oceny awaryjnoci obiektw kanalizacyjnych,
ktra jest podstaw oceny stanu technicznego sieci.
Zakres dotychczas przeprowadzonych bada awaryjnoci i niezawodnoci
systemw odprowadzania ciekw jest duo skromniejszy ni w odniesieniu do
sieci wodocigowych, dla ktrych uzyskano ju bogate zbiory wartoci rnych
wskanikw niezawodnoci. Istnieje zatem potrzeba zintensyfikowania tego typu bada, co pozwoli na stworzenie lepszych podstaw do oceny stanu technicznego elementw sieci kanalizacyjnych.
Obecne zasoby danych dostpnych w przedsibiorstwie nie umoliwiaj
jednoznacznej identyfikacji obiektw sieci kanalizacyjnych ani te moliwoci
wyznaczenia dokadnych wartoci parametrw niezawodnoci. Uzyskiwane na
ich podstawie oceny awaryjnoci/niezawodnoci tych obiektw s wic jeszcze
mao dokadne, a w rezultacie niepewna jest ocena stanu technicznego sieci i ich
elementw, co z kolei utrudnia podejmowanie decyzji o odnowie sieci.
Literatura
[1] Chudzicki J., Czechowicz Z., Kwietniewski M., Miszta-Kruk K.: Ocena niezawodnoci eksploatacyjnej elementw sieci kanalizacyjnej, [w:] Nowe technologie
w sieciach i instalacjach wodocigowych i kanalizacyjnych, K. Ku, F. Piechurski
(red.). Wydaw. Politechniki lskiej, Gliwice 2012, s. 369-387.
[2] Ermolin Y.A.: Estymation of raw sewage discharge resulting from sewer network
failures. Urban Water no. 3, 2001, pp. 271-276.
[3] Hotlo H., Mielcarzewicz E.: Uszkadzalno sieci wodocigowej i kanalizacyjnej
w warunkach eksploatacji grniczej. Gaz, Woda i Technika Sanitarna, nr 12, 1995,
s. 429-433.
[4] Hotlo H., Mielcarzewicz E.: Warunki i ocena niezawodnoci dziaania sieci wodocigowych i kanalizacyjnych na terenach grniczych. Oficyna Wydawnicza
Politechniki Wrocawskiej, seria: Monografie, nr 56. Wrocaw 2011.
[5] Jamska H.: Wstpna ocena parametrw niezawodnoci sieci wodocigowej
i kanalizacyjnej w Krakowie. Mat. XII Seminarium Szkoleniowego Projektantw
Wodocigw. Wydaw. PZITS, Zakopane 1983.
199
[6] Kapcia J.: Niezawodno syfonw kanalizacyjnych. Politechnika Krakowska,

Krakw 1997 (praca doktorska).
[7] Kapcia J., Lubowiecka T.: Metoda oceny niezawodnoci funkcjonowania kanalizacji cinieniowej. Czasopismo Techniczne Politechniki Krakowskiej, Krakw 2003.
[8] Karangawa A., Madryas C.: Uszkodzenia i naprawa przeazowych kolektorw
elbetowych. Gaz, Woda i Technika Sanitarna, nr 12, 1997, s. 469-474.
[9] Kotowski A., Kluska W.: Badanie sprawnoci sieci kanalizacyjnej na terenach
szkd grniczych. Gaz, Woda i Technika Sanitarna, nr 11, 2000, s. 445-449.
[10] Kotowski A., Wartalski J., Kluska W.: Analiza wpywu szkd grniczych na stan
techniczny sieci kanalizacyjnej Polkowic. Gaz, Woda i Technika Sanitarna, nr 11,
1995, s. 387-405
[11] Kowalska B., Kowalski D., Kwietniewski M., Miszta-Kruk K.: Ocena awaryjnoci
systemu dystrybucji wody z wykorzystaniem bazy danych typu GIS., [w:] Zaopatrzenie w wod, jako i ochrona wd, t. II. Z. Dymaczewski, J. Je-Walkowiak (red.). Wydaw. PZITS Oddzia Wielkopolski, Pozna 2012, s. 67-76.
[12] Krlikowska J.: Niezawodno funkcjonowania i bezpieczestwa sieci kanalizacyjnej. Wydaw. Politechniki Krakowskiej, Monografia, nr 382, Krakw 2010.
[13] Krlikowska J., Krlikowski A.: Wybrane problemy niezawodnoci i bezpieczestwa systemw kanalizacyjnych. Mat. konf. Zaopatrzenie w wod, jako i ochrona wd Woda 2014. Wydaw. PZiTS O/Wielkopolski, Pozna-Toru 2014,
s. 107-115.
[14] Kuliczkowski A.: Katastrofy kanalizacyjne. Gaz, Woda i Technika Sanitarna, nr 2,
1995, s. 58-62.
[15] Kuliczkowski A., Zwierzchowski D., Kania M.: Nieprawidowoci hydrauliczno-eksploatacyjne kanaw badanych technik video. Gaz, Woda i Technika Sanitarna, nr 1/2004, s. 24-28.
[16] Kwietniewski M., Leniewski M.: Niezawodno przewodw kanalizacyjnych
w wietle bada eksploatacyjnych. Mat. konf. Bezpieczestwo, niezawodno,
diagnostyka urzdze i systemw gazowych, wodocigowych, kanalizacyjnych,
grzewczych. Wydaw. PZITS, nr 797, 2001, s. 205-219.
[17] Kwietniewski M., Leniewski M., Miszta-Kruk K., Trymucha J., Zajc A.: Ocena
awaryjnoci sieci kanalizacyjnych na podstawie bada wybranych systemw. Mat.
V Oglnopolskiej Konferencji Nowe technologie w sieciach i instalacjach wodocigowo-kanalizacyjnych, Ustro 2004, Wydaw. Politechnika lska, Gliwice
2004, s. 249-261.
[18] Li J.Y., Adams B.J: Probabilistic models for analysis of urban runoff control systems. Water Resources Research, vol. 126, no. 3, 2000, pp. 217-224.
[19] Madryas C.: Odnowa przewodw kanalizacyjnych. Prace Naukowe Instytutu
Inynierii Ldowej Politechniki Wrocawskiej, nr 42, seria 16, Wrocaw 1993.
[20] Miszta-Kruk K.: Analiza niezawodnoci kanalizacji podcinieniowej na podstawie
[21] Miszta-Kruk K., Kwietniewski M.: Fault tree reliability evaluation method for
a vacuum sewerage system, [w:] Environmental engineering. Pawowski A.,
Pawowska M., Dudziska M.R. (red). Taylor & Francis Group, London, Singapure
2007, pp. 150-159.
200
M. Iwanek i inni
[22] Miszta-Kruk K., Kwietniewski M., Wcise E.: Charakterystyka awaryjnoci sieci
kanalizacyjnych na przykadzie wybranego systemu w duej aglomeracji miejskiej.
Mat. oglnokrajowego sympozjum Hydroprezentacje. Wydaw. NOT, Katowice
2009, s. 121-135.
[23] Niederehe W., Stein D.: Instandhaltung von Kanalisationen. Verlag Architektur
und Technische Wissenchaften, Berlin 1987.
[24] Przygotowanie zaoe i wdroenie Zintegrowanego Systemu Zarzdzania Infrastruktur Techniczn Przedsibiorstwa. Cz I. Projekt realizowany dla MPWiK
Wodocigi Puawskie w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, Dziaanie 1.4, 2011-2012, http://www.mpwik.pulawy.pl/ (dostp
26.11.2014).
[25] Stein D., Kaufmann O.: Schadensanalyse an Abwasserkanalen aus Beton- und
Steinzeugrohren der Bundesrepublik Deutschland-West. Korrespondenz Abwasser,
Heft, nr 2, 1993, s. 168-179.
[26] Zuber T.: Wpyw eksploatacji grniczej na uszkadzalno sieci wodocigowych
i kanalizacyjnych na obszarze wybranych miast lska. Gaz, Woda i Technika
Sanitarna, nr 6, 1999, s. 207-213.
THE INFULENCE OF VARIOUS FACTORS ON SEWER SYSTEMS

FAILURES IN SPATIAL MATCH CASE STUDY
Summary
The paper presents results of field reliability tests of sewer systems. The investigated networks are
located in a big city. The study covered 1568 km of sewer systems, including a combined network
approx. 429 km, a sanitary network approx. 660km storm water network approx. 470 and approx.
9 km of pressure pipelines The main aims of the research were an estimation and illustration of
failures of the sewer system and drain network and pipes on numerical maps of the city. During
the investigation, authors estimated the influence of following factors on networks objects failures: the type of a network, pipes dimension (above and below 300 mm) and material (stoneware,
concrete and reinfored concrete, grey cast iron, PVC), season, kind of soil, presence and level of
groundwater. For the purposes of failure analysis the relevant research objects were extracted.
These objects are the basis for the creation of a GIS database for the management failures.
A fragment of the street grid plan indicating the points of failures and their descriptions were posted. Three groups of failure events were defined ie, silting-complete blockage of the flow, obstruction partially blocking the flow and other events mainly mechanical damages. Analysis of the
results showed that nearly three-quarters of all recorded events are obstruction causing disruptions
in the flow but not blocking it completely. During the period considered declining trend of failure
of sewer systems were observed. The additional effect of the investigation is an elaboration of the
networks objects failure risk hierarchy. The greatest risk of failure exists in conditions of sanitary
drains with dimensions less than 300 mm, located in glacial and water-glacial sands with groundwater level lower than 5 m below terrain.
Keywords: reliability, sewer system, failure factors, GIS
DOI: 10.7862/rb.2015.13

Galina KALDA1
Wioleta BABIARZ2
PROBLEMATYKA ZAGOSPODAROWANIA
ODPADW KOMUNALNYCH NA TERENIE
PODKARPACIA
W pracy przeprowadzono analiz aktualnego stanu gospodarki odpadami komunalnymi w wojewdztwie podkarpackim. Zaprezentowano gwne rda powstawania odpadw komunalnych na Podkarpaciu, procentowy udzia odpadw wysegregowanych w masie wszystkich wytworzonych odpadw w latach 2011-2013.
Omwiono systemy zbierania odpadw. Zuyte baterie s zazwyczaj zbierane do
specjalnych pojemnikw znajdujcych si w szkoach, w niektrych gminach
wojewdztwa w urzdach i sklepach oraz podczas obwonych zbirek. Przeterminowane lekarstwa s zbierane w aptekach. Omwiono procesy odzysku i unieszkodliwiania odpadw oraz metody unieszkodliwiania odpadw komunalnych
i ich skadowanie. Opisana instalacja do odzysku i unieszkodliwianie odpadw
komunalnych. W pracy dokonano prognozy zmian ilociowych odpadw komunalnych poszczeglnych regionw Podkarpacia oraz zaprezentowano cele i kierunki dziaa w gospodarce odpadami. W grupie odpadw komunalnych do najwaniejszych dziaa zmierzajcych do ograniczenia powstawania odpadw oraz
ich negatywnego wpywu na rodowisko naley intensyfikacja czynnoci informacyjno-edukacyjnych, ktre wrd mieszkacw wojewdztwa promuj zarwno
zachowania zmierzajce do zapobiegania powstawaniu odpadw, waciwe postpowanie z odpadami wytworzonymi, jak i produkty wytworzone z materiaw odpadowych. Duym problemem jest nieprawidowe zagospodarowywanie odpadw
komunalnych przez mieszkacw wojewdztwa podkarpackiego, m.in. porzucanie
odpadw na nielegalnych skadowiskach, spalanie ich w kotowniach i piecach.
Zachowania te wi si z ogromnym zagroeniem dla rodowiska i wynikaj czsto z niewiedzy i chci zaoszczdzenia pienidzy.
Sowa kluczowe: gospodarka, odpady komunalne, Podkarpacie, odzysk, unieszkodliwianie
Autor do korespondencji/corresponding autor: Galina Kalda, Politechnika Rzeszowska, 35-084

Rzeszw, ul. Poznaska 2 tel. 17 8651068, kaldagal@prz.edu.pl
Wioleta Babiarz, Politechnika Rzeszowska
202
G. Kalda, W. Babiarz
1. Wprowadzenie
Wszystkie rodzaje dziaalnoci czowieka generuj powstawanie odpadw.
Coraz wiksze ich iloci maj cisy zwizek z rozwojem gospodarki, ktry niesie ze sob wzrost poziomu produkcji, a take konsumpcji. Na szczegln uwag
zasuguj odpady komunalne charakteryzujce si du rnorodnoci skadu
morfologicznego oraz rnym stopniem negatywnego oddziaywania na elementy rodowiska: gleb, powietrze, wody powierzchniowe i podziemne. Niestety
naley przyzna, e w Polsce wystpuj opnienia w gospodarce odpadami
komunalnymi, a wiadomo ekologiczna spoecznoci jest wci niewielka.
Odsetek iloci odpadw pochodzcych z selektywnej zbirki odpadw w Polsce
jest niewielki, natomiast sposb ich gromadzenia ma ogromne znaczenie dla ich
pniejszego zagospodarowania. Poniewa Polska naley do Unii Europejskiej
konieczne jest usprawnienie gospodarki odpadami, tak aby bya porwnywalna
z rezultatami innych krajw UE. Mona tego dokona poprzez wspdziaanie ze
sob jednostek samorzdu terytorialnego, spoeczestwa, organizacji pozarzdowych oraz przedsibiorstw, ktre powinny promowa proekologiczny system
gospodarowania odpadami komunalnymi w Polsce.
Wojewdztwo podkarpackie jest najmniej zurbanizowanym wojewdztwem w Polsce, a wartoci przyrodnicze, wystpowanie na znacznych obszarach
rzadkich, unikatowych, nie tylko w skali kraju elementw przyrody stawia go na
jednym z czoowych miejsc. W wojewdztwie podkarpackim odpady komunalne s wytwarzane zarwno na obszarach wiejskich, jak i miejskich. Ich masa
zaley od liczby mieszkacw, a take od przedsibiorstw produkcyjnych
i wiadczcych usugi, ktre znajduj si na danym obszarze.
2. Analiza aktualnego stanu gospodarki odpadami

komunalnymi w wojewdztwie podkarpackim
2.1. Odpady komunalne
Odpady komunalne powstaj w gospodarstwach domowych, z wyjtkiem
pojazdw wycofanych z eksploatowania. S to take odpady, ktre nie zawieraj
odpadw niebezpiecznych pochodzcych od innych wytwrcw odpadw oraz
ze wzgldu na swj skad i charakter s podobne do odpadw powstajcych w
gospodarstwach domowych. Gmina ma za zadanie zorganizowanie systemu odbioru odpadw komunalnych od mieszkacw gminy oraz zarzdzanie tym systemem. Do systemu maj nalee nieruchomoci zamieszkae. Gmina moe si
rwnie zaj gospodarowaniem odpadami komunalnymi pochodzcymi z budynkw, w ktrych jest prowadzona rnego rodzaju dziaalno gospodarcza.
Poprzez przejcie przez gminy obowizku gospodarowania odpadami komunalnymi uszczelni si cay system, a z czasem bdzie moliwe wyeliminowanie
wci gronych i czstych patologii, takich jak dzikie wysypiska mieci [6].
Problematyka zagospodarowania odpadw komunalnych...
203
Gmina, stajc si wacicielem odpadw, ma obowizek przeprowadzania

przetargw na odbir odpadw i budow instalacji sucych do przetwarzania
odpadw, ustalania regulaminw oraz wydawania zezwole na odbieranie odpadw. Podmiot, ktry zosta wybrany w przetargu, ma za zadanie odbieranie odpadw pochodzcych z nieruchomoci, gmina za ma prowadzi nadzr nad zadaniami, ktre zostay powierzone podmiotowi.
Nowy system zakada, e od wytwrcw odpadw, czyli od mieszkacw
bd odbierane wszystkie odpady wytworzone oraz odpady komunalne zebrane
selektywnie, z wyjtkiem odpadw pochodzcych z budw, remontw i rozbirek. Te ostatnie mieszkacy zobowizuj si przekaza podmiotowi odbierajcemu odpady na wasny koszt.
Odpady komunalne powstaj na obszarze wojewdztwa podkarpackiego,
zarwno na terenach miejskich, jak i wiejskich. Iloci odpadw zale od liczby
mieszkacw oraz zakadw produkcyjnych i usugowych zlokalizowanych na
terenie gminy, co sprawia, e nawet na obszarze terenw wiejskich s one zrnicowane. Dodatkowo w niektrych gminach mona zauway sezonowe
zwikszenie iloci odpadw ze wzgldu na napyw turystw, wczasowiczw czy
kuracjuszy w uzdrowiskach [6].
Gwnymi rdami powstawania odpadw komunalnych w wojewdztwie
podkarpackim s:
gospodarstwa domowe,
obiekty infrastruktury, m.in. handel, szkolnictwo, wszelkiego rodzaju
usugi oraz rzemioso, przemys w segmencie socjalnym, obiekty turystyki, targowiska oraz inne.
Szacunkowe iloci wytworzonych odpadw komunalnych w wojewdztwie
podkarpackim wyznaczono, biorc pod uwag [2]:
mas odpadw, ktre s odbierane i zbierane na terenach miast i wsi
wojewdztwa podkarpackiego,
faktyczn powierzchni terenw zieleni, ktre s poddawane pielgnacji
w poszczeglnych miastach oraz gminach wojewdztwa,
liczb mieszkacw, ktrzy s objci zorganizowan zbirk odpadw
komunalnych.
W 2011 roku w wojewdztwie podkarpackim zostao wytworzonych
330,9 tys. Mg odpadw komunalnych. Z obszaru wojewdztwa zebrano cznie
303,8 tys. Mg odpadw zmieszanych (91,8%) oraz 27,1 tys. Mg (8,2%) wysegregowanych odpadw komunalnych [4]. Procentowy udzia odpadw wysegregowanych w masie wszystkich wytworzonych odpadw przedstawiono na rys. 1.
W 2012 roku w wojewdztwie wytworzono cznie 333,4 tys. Mg odpadw
komunalnych. W cakowitej masie odpadw komunalnych znajdoway si odpady zmieszane o masie 301,8 tys. Mg (90,5%) oraz odpady pochodzce z selektywnej zbirki o masie 31,6 tys. Mg (9,5%) [5]. Na rysunku 2. przedstawiono
ich procentowy udzia w caej masie odpadw komunalnych wytworzonych
w 2012 r. na terenie wojewdztwa podkarpackiego.
204
Rys. 1. Odpady zmieszane i wysegregowane na terenie wojewdztwa

podkarpackiego w 2011 r.
Fig. 1. Mixed waste and segregated in the province of Subcarpathian in
2011
Rys. 2. Odpady zmieszane i wysegregowane na terenie wojewdztwa

podkarpackiego w 2012 r.
Fig. 2. Mixed waste and segregated in the province of Subcarpathian in
2012
W porwnaniu z 2011 r. mona stwierdzi, e w 2012 wzrosa masa odpadw komunalnych wytworzonych w wojewdztwie o 0,75%. Jak najbardziej
pozytywnym zjawiskiem jest wzrost masy odpadw zebranych selektywnie
o okoo 14,2%.
W 2013 roku na obszarze wojewdztwa podkarpackiego zebrano 372,5 tys.
Mg odpadw komunalnych. Zawieray 330,6 tys. Mg odpadw zmieszanych
(88,8%) oraz 41,9 tys. Mg odpadw zbieranych selektywnie (11,2%) [6]. Faktyczna ilo odpadw jest z pewnoci wysza, gdy nie wszyscy mieszkacy
wojewdztwa s objci systemem zbirki odpadw komunalnych. Na rysunku 3.
zosta przedstawiony procentowy udzia odpadw zmieszanych do zebranych
selektywnie na terenie wojewdztwa podkarpackiego w 2013 r.
205
Rys. 3. Odpady zmieszane i zebrane selektywnie w wojewdztwie

podkarpackim w 2013 r.
Fig. 3. Mixed waste and separately collected Subcarpathian in 2013
W porwnaniu z 2012 r. w 2013 nastpi wzrost wytworzonych zebranych

odpadw komunalnych o 10,5%. Podobnie jak w 2010 r., pozytywnym zjawiskiem jest wzrost odpadw pochodzcych z selektywnej zbirki o 1,8%.
W 2011 roku w wojewdztwie podkarpackim zebrano 27,1 tys. Mg wysegregowanych odpadw komunalnych. Wrd nich najwikszy procent stanowiy
nastpujce wyselekcjonowane odpady: szko 44,9%, makulatura 21,4%,
tworzywa sztuczne 21,3%, metale 2,4%, zuyty sprzt elektryczny i elektroniczny 1,7%, odpady wielkogabarytowe 0,9%, pozostae odpady (tekstylia,
opony, baterie i akumulatory, przeterminowane leki) 7,4% [4].
W 2011 roku na terenie wojewdztwa podkarpackiego okoo 84% mieszkacw miao podpisane umowy dotyczce odbioru odpadw niebezpiecznych
oraz innych ni niebezpieczne, ktre wystpuj w strumieniu odpadw komunalnych. Umowy te byy rejestrowane. Gminy miay obowizek wykonania
gminnych programw gospodarki odpadami. W 2011 roku takie programy posiadao 97% gmin [8].
Na terenie wojewdztwa w 2012 r. zebrano 31,6 tys. Mg wysegregowanych
odpadw. Najwiksz cz stanowiy: szko 43,4%, makulatura 22,56%,
tworzywa sztuczne 21,1%, metale 3,5%, zuyty sprzt elektryczny i elektroniczny 1,5%, odpady wielkogabarytowe 1,1%, zuyte opony 0,7%, pozostae odpady (wyroby tekstylne, zuyte baterie, akumulatory, przeterminowane
lekarstwa) 6,1% [5].
W 2013 roku najwiksz cz segregowanych odpadw w wojewdztwie
podkarpackim stanowiy: szko 34%, bioodpady 18,2%, tworzywa sztuczne
17,9%, papier i makulatura 12,3%, zuyte urzdzenia 2,3%, odpady wielkogabarytowe 1,7%, materiay budowlane 1,5%, wyroby tekstylne 1,4%,
odpady z ogrodw, parkw 1,2%, metale 1,2%, opony 0,8%, pozostae
odpady (odpady z utrzymania czystoci ulic, akumulatory, baterie, lekarstwa,
azbest, odpady pochodzce z mechanicznej obrbki odpadw, odpady z budowy
i remontw zmieszane) 7,5% [6].
206
2.2. Systemy zbierania odpadw

Na obszarach wiejskich wojewdztwa podkarpackiego w analizowanych latach 2011-2013 odnotowano znaczne rnice w jednostkowych wskanikach
odbioru i zbieraniu odpadw komunalnych. W gminach wiejskich zebrano okoo
dwa razy mniej odpadw komunalnych ni z obszarw miejskich oraz w gminach miejsko-wiejskich.
Zbirk odpadw komunalnych w wojewdztwie objtych byo 80,8%
mieszkacw. W zabudowach jednorodzinnych zmieszane odpady skaduje si
w pojedynczych pojemnikach znajdujcych si na terenie posesji, z kolei odpady
surowcowe i opakowaniowe s zbierane do workw. W zabudowach wielorodzinnych zmieszane odpady w gwnej mierze s gromadzone do kontenerw
zbiorczych znajdujcych si przy budynkach. Odpady surowcowe, a take opakowaniowe s zbierane w systemie wielu pojemnikw. Pojemniki znajduj si
w odpowiednich miejscach, np. obok szk, placw. W zabudowie wielorodzinnej pojemniki do selektywnej zbirki odpadw znajduj si gwnie w najbliszym pooeniu osiedli. W ramach zbirek odziey tekstylia s zbierane do specjalnych kontenerw rozlokowanych w miejscach publicznych [2].
Odpady, ktre ulegaj biodegradacji, powstaj podczas prac pielgnacyjnych w obrbie zieleni miejskich, a take ogrdkw przydomowych. Te drugie
s zazwyczaj kompostowane na terenach gospodarstw domowych.
Zuyte baterie s zazwyczaj zbierane do specjalnych pojemnikw znajdujcych si w szkoach. W niektrych gminach wojewdztwa s te zbierane
w niektrych urzdach i sklepach, natomiast przeterminowane lekarstwa w aptekach oraz czasem podczas obwonych zbirek. W ramach Zwizku Komunalnego Wisok dziaa Zwizkowy System Zbirki Baterii Zuytych.
Odpady wielkogabarytowe oraz zuyty sprzt elektryczny i elektroniczny
s zazwyczaj odbierane podczas tzw. wystawek w okrelonych terminach.
Znacznie rzadziej jest stosowana metoda na telefon. Sprzty pochodzce
z gospodarstw domowych, takie jak pralki, lodwki itp., s zbierane przez
przedsibiorstwa handlowe na zasadzie wymiany podczas zakupu nowego sprztu albo we wskazanych przez gminy punktach [3].
W latach 2011-2013 zebrano nastpujce iloci odpadw surowcowych [8]:
w 2011 24390 Mg (11,6 kg/Mrok),
w 2012 28616,96 Mg (13,6 kg/Mrok),
w 2013 27402,6 Mg (12,9 kg/Mrok).
2.3. Odpady poddane procesom odzysku i unieszkodliwiania
Odzysk odpadw jest najbardziej skuteczn metod likwidacji ich uciliwoci. Odpady mog by wykorzystywane do nastpujcych celw:
1) przemysowych, energetycznych i budowlanych jako surowiec wtrny
w caoci bd w czci, w sposb bezporedni lub po przetworzeniu, m.in.
jako
207
surowce wtrne (elazne i kolorowe metale, szko, makulatura itp.),

surowce stosowane do produkcji pfabrykatw,
materia energetyczny,
2) nieprzemysowych szczeglnie jako kompost do nawoenia i uyniania

gleby, rekultywacji gruntw itp.
Unieszkodliwianie polega na poddaniu odpadw procesom przeksztacenia
fizycznego, biologicznego bd chemicznego celem doprowadzenia ich do stanu, ktry nie stwarza adnych zagroe dla ycia, zdrowia ludzi oraz dla rodowiska. Unieszkodliwieniem odpadw w rozumieniu ustawy o odpadach jest
rwnie skadowanie odpadw. Stosuje si take inne metody unieszkodliwiania
odpadw poczone z odzyskiem, tj.:
1) metody biologiczne, czyli recykling organiczny
kompostowanie,
fermentacja metanowa, w komorach, w pryzmach energetycznych,
2) metody termiczne
spalanie,
zgazowanie,
odgazowanie (piroliza),
3) przerb na paliwo,
4) obrbka w glebie i ziemi (np. biodegradacja odpadw pynnych lub szlamw).
Najbardziej rozpowszechnion metod unieszkodliwiania odpadw komunalnych jest ich skadowanie. W wyborze metod postpowania z odpadami
w pierwszej kolejnoci naley przyj zasad odzysku surowcw wtrnych, ktrych wykorzystanie jest ekonomicznie opacalne, pozosta za cz skadowa
w sposb bezpieczny dla rodowiska [1].
W instalacjach znajdujcych si w wojewdztwie podkarpackim zostao
zagospodarowanych znacznie mniej odpadw w stosunku do masy odpadw
zebranych i odebranych na jego obszarze [8]:
w 2011 r. 79,36%,
w 2012 r. 77,15%,
w 2013 r. 87,35%.
Procesy odzysku
Wyrnia si nastpujce procesy odzysku:

R1 uycie odpadw jako paliwo lub inny rodek wytwarzania energii,
R3 recykling lub regeneracja odpadw organicznych, ktre nie s roz-
puszczalnikami (w tym kompostowanie oraz inne biologiczne procesy

przeksztacania),
R4 recykling bd regeneracja metali oraz zwizkw metali,
R10 wykorzystanie odpadw do nawoenia, ulepszenia gleby,
208
R14 inne dziaania, ktre prowadz do wykorzystywania odpadw
w caoci bd czci lub do odzysku z odpadw materiaw i substancji,

R15 obrbka odpadw przygotowujca je do odzysku, recyklingu.
W latach 2011-2013 odpady komunalne byy poddawane odzyskowi gwnie w procesie R15. Jest to proces, ktry polega na przetwarzaniu odpadw
w celu przygotowania ich do odzysku, w tym do recyklingu. W najwikszej czci odbywa si to poprzez sortowanie.
Procesy unieszkodliwiania
Procesami unieszkodliwiania s m.in.:

D5 deponowanie na skadowiskach odpadw niebezpiecznych lub
skadowiskach odpadw innych ni niebezpieczne,

D8 przetwarzanie biologiczne niewymienione w innych punktach zacznika, podczas ktrego s wytwarzane odpady, unieszkodliwiane podczas ktregokolwiek z procesw wymienionych w punktach od D1 do
D12,
D10 spalanie odpadw w instalacjach bd urzdzeniach zlokalizowanych na ldzie.
Prawie wszystkie odpady komunalne w wojewdztwie podkarpackim poddane unieszkodliwieniu zostay unieszkodliwione poprzez skadowanie. Jest to
metoda D5, czyli skadowanie na skadowiskach odpadw niebezpiecznych lub
na skadowiskach odpadw innych ni niebezpieczne. Metod t unieszkodliwiono 99,9% odpadw w latach 2011-2013. Reszt odpadw unieszkodliwiono
termicznie metod D10 [8].
2.4. Instalacje do odzysku i unieszkodliwiania odpadw komunalnych
Sortownie
W wojewdztwie podkarpackim pod koniec 2012 r. dziaao 17 sortowni,

ktre przetwarzay odpady komunalne i opakowaniowe. Mona wyrni 7 sortowni odpadw pochodzcych z selektywnej zbirki, 4 sortownie odpadw pochodzcych z selektywnej zbirki oraz odpadw zmieszanych, a take 6 sortowni odpadw zmieszanych. czna nominalna moc przerobowa tych sortowni
wyniosa 264,2 tys. Mg/rok. Zwaywszy na to, e w wojewdztwie w 2012 r.
wytworzono ok. 500 tys. Mg odpadw komunalnych zmieszanych (wyczajc
odpady wielkogabarytowe), naley uzna, e moce przerobowe istniejcych sortowni s zbyt mae.
W 2013 roku powstay nowe sortownie w nastpujcych miejscowociach:
Giedlarowa (10000 Mg/rok moc przerobowa przy pracy jednozmianowej),
Jedlicze (300 Mg/rok),
Sanok (1224 Mg/rok),
209
Strzyw (12000 Mg/rok),

Cieszanw (2000 Mg/rok).
Oprcz wymienionych sortowni funkcjonuje rwnie sortownia opakowa

szklanych oraz stuczki szklanej (100,0 tys. Mg/rok).
Skadowiska odpadw komunalnych
Skadowanie to postpowanie z odpadami, ktre nie zostay wykorzystane

gospodarczo lub nie unieszkodliwiono ich w inny sposb. Polega na bezpiecznym deponowaniu ich w miejscach do tego przeznaczonych.
Skadowisko odpadw to urzdzony i zlokalizowany zgodnie z obowizujcymi przepisami obiekt budowlany zorganizowanego deponowania odpadw o
znanych waciwociach. Wyrniamy nastpujce typy skadowisk odpadw:
skadowiska odpadw niebezpiecznych, obojtnych, a take innych ni niebezpieczne i obojtne, w tym komunalne. W Polsce obiekty, na ktrych mona
skadowa odpady komunalne, dzieli si na:
niezorganizowane,
pzorganizowane,
zorganizowane.
Skadowiska niezorganizowane s zlokalizowane w naturalnych zagbieniach terenu lub wyrobiskach, bez wczeniejszego specjalnego przygotowania.
Efektami takiego skadowania odpadw s:
niekontrolowana emisja gazw do atmosfery,
zanieczyszczenie wd powierzchniowych i podskrnych,
zanieczyszczenie otaczajcych obszarw ze skadowiska pyami i odpadami o frakcji lekkiej,
nadmierny rozwj gryzoni i ptakw.
W ostatnich latach do czsto bya podejmowana budowa skadowisk pzorganizowanych. Od tych wczeniejszych odrnia je zastosowanie izolacji
skadowanych odpadw od podoa za pomoc geomembran. Ten sposb nie
zabezpiecza w dostatecznym stopniu rodowiska przed emisj ciekych i gazowych substancji.
Skadowiska zorganizowane posiadaj specjaln lokalizacj, ktr
uwzgldnia si za pomoc kryteriw hydrogeologicznych i geotechnicznych.
Speniaj rwnie obowizujce wymogi techniczne i s w odpowiedni sposb
eksploatowane [7].
3. Prognoza zmian ilociowych odpadw komunalnych

poszczeglnych regionw wojewdztwa podkarpackiego
Podstawowym czynnikiem pozwalajcym na prognozowanie zmian ilociowych odpadw komunalnych jest wieloletnia tendencja zmian liczby ludnoci poszczeglnych regionw przy uwzgldnieniu typw budowy. Gwnymi
elementami wpywajcymi na zmiany iloci odpadw s [3]:
210
zmiany liczby ludnoci danego regionu gospodarki odpadami wojewdz-
twa podkarpackiego,
warunki bytowe mieszkacw,
obyczaje oraz kultura mieszkacw regionu,
liczba mieszkacw objtych zbirk odpadw,
techniczno-sanitarne wyposaenie budynkw mieszkalnych,
poziom wiadomoci ekologicznej ludnoci,
poziom rozwoju gospodarczego i ekonomicznego regionu,
rodzaje technologii stosowanej w gospodarce.
Prognozy zmian iloci odpadw komunalnych w poszczeglnych regionach
zawarto w Planie gospodarki odpadami dla wojewdztwa podkarpackiego dla
lat 2013-2023. W tym okresie w mniejszym lub w wikszym stopniu nastpi
zmiany w iloci oraz skadzie morfologicznym odpadw komunalnych wytwarzanych przez mieszkacw regionw wojewdztwa podkarpackiego. Do prognozowania ilociowych i jakociowych zmian odpadw komunalnych przyjto
nastpujce zaoenia:
1) nie nastpi w danym okresie znaczne zmiany skadu morfologicznego odpadw,
2) zwikszenie jednostkowego wskanika wytwarzania odpadw wyniesie 1%
na rok.
Region centralny wojewdztwa podkarpackiego skada si z 25 gmin. Gminy te przynale do 6 rnych powiatw. W regionie najwiksz cz gmin
zajmuj gminy typu wiejskiego. W tabeli 1. zaprezentowano przykady odpadw
komunalnych wytwarzanych w regionie centralnym.
W regionie centralnym masa prognozowana poszczeglnych wyselekcjonowanych odpadw komunalnych jest zrnicowana. Wyliczone iloci odpadw
w najbliszych latach naley traktowa orientacyjnie. Su one do okrelenia
skali problemu oraz do zapewnienia odpowiednich rodkw technicznych, ktre
wynikaj ze wzrostu iloci wytwarzanych w regionie odpadw komunalnych
w najbliszych latach (np. miejsce potrzebne do deponowania odpadw na skadowisku, instalacje suce do odzysku, sprzty techniczne obsugujce system
zbirki odpadw, utworzenie nowych punktw odbioru odpadw).
W regionie pnocnym mona wyrni 34 gminy. Gminy te przynale do
10 rnych powiatw. Najwiksz cz tego regionu stanowi gminy wiejskie.
W regionie znajduj si trzy gminy typu miejskiego: Leajsk, Stalowa Wola,
Tarnobrzeg. W tabeli 2. przedstawione zostay prognozowane iloci wytwarzanych przykady odpadw komunalnych w regionie pnocnym. Z danych zawartych w tab. 2 wynika, e prognozowana cakowita masa odpadw komunalnych
wytwarzanych w regionie pnocnym do 2023 r. wzronie o 7,3 tys. Mg, natomiast masa wytwarzanych odpadw komunalnych w przeliczeniu na jednego
mieszkaca wzronie o 26 Mg w porwnaniu z 2013 r.
211
Tabela 1. Prognozowane masy odpadw komunalnych wytwarzanych w regionie centralnym [tys.

Mg], na podstawie [2]
Table 1. Projected weight of municipal solid waste generated in the central region [th. Mg], based
on [2]
Wyszczeglnienie
2013
2015
2020
2023
Papier, tektura
Szko
Metale
Tworzywa sztuczne
Odpady wielomateriaowe
Odpady kuchenne i ogrodowe
Odpady mineralne
Frakcja < 10 mm
Tekstylia
Drewno
Odpady niebezpieczne
Inne kategorie
Odpady wielkogabarytowe
Razem
Odpady pochodzce z pielgnacji terenw
zielonych
Razem
[Mg/m, rok]
18,1
13,4
3,2
17,7
4,3
41,1
5,5
11,2
3,3
0,5
1,0
5,2
2,9
127,4
18,4
13,5
3,2
17,9
4,3
41,2
5,8
11,3
3,3
0,5
1,1
5,3
2,9
128,9
19,0
13,9
3,2
18,5
4,5
41,8
6,3
11,5
3,4
0,5
1,2
5,7
3,0
132,5
19,3
14,0
3,2
18,9
4,7
42,3
6,6
11,6
3,5
0,5
1,2
5,8
3,0
134,7
4,7
4,8
5,1
5,3
132,1
0,295
133,7
0,301
137,7
0,316
140,0
0,325
Tabela 2. Prognozowane masy odpadw komunalnych wytwarzanych w regionie pnocnym [tys.

Table 2. Projected weight of municipal solid waste generated in the region of the north [th. Mg],
based on [2]
Wyszczeglnienie
2013
2015
2020
2023
Papier, tektura
Szko
Metale
Tworzywa sztuczne
Odpady mineralne
Frakcja < 10 mm
Tekstylia
Drewno
Inne kategorie
Razem
zielonych
Razem
[Mg/m, rok]
10,1
10,7
2,3
12,5
4,0
34,5
4,9
11,8
3,0
0,5
0,8
4,9
2,3
102,4
10,4
10,8
2,2
12,7
4,1
34,3
5,3
11,9
3,0
0,5
0,9
5,1
2,4
103,6
11,0
11,0
2,2
13,4
4,3
34,3
5,9
12,0
3,1
0,6
1,0
5,6
2,5
106,7
11,2
11,1
2,1
13,8
4,5
34,4
6,2
12,1
3,1
0,6
1,0
5,8
2,6
108,6
5,2
5,4
5,8
6,1
107,5
0,247
109,0
0,252
112,6
0,265
114,8
0,273
212
W regionie wschodnim mona wyrni 31 gmin. Gminy te przynale do

5 rnych powiatw. Najwiksz cz tego regionu stanowi gminy wiejskie.
W regionie znajduje si 5 gmin typu miejskiego: Jarosaw, Radymno, Lubaczw, Przemyl, Przeworsk. W tabeli 3. przedstawiono prognozowane iloci
wytwarzanych odpadw komunalnych w regionie wschodnim w latach 20132023.
Tabela 3. Prognozowane masy odpadw komunalnych wytwarzanych w regionie wschodnim [tys.
Table 3. Projected weight of municipal solid waste generated in the eastern region [th. Mg], based
on [2]
Wyszczeglnienie
2013
2015
2020
2023
Papier, tektura
Szko
Metale
Tworzywa sztuczne
Odpady mineralne
Frakcja < 10 mm
Tekstylia
Drewno
Inne kategorie
Razem
zielonych
Razem
[Mg/m, rok]
8,8
8,5
1,8
10,2
3,1
27,2
3,7
8,6
2,4
0,4
0,7
3,9
1,9
81,2
9,1
8,6
1,8
10,3
3,2
27,1
4,0
8,7
2,4
0,4
0,7
4,0
2,0
82,2
9,6
8,7
1,7
10,9
3,4
27,0
4,4
8,7
2,5
0,5
0,8
4,4
2,1
84,6
9,8
8,8
1,7
11,2
3,5
27,1
4,6
8,8
2,5
0,5
0,8
4,6
2,2
86,1
3,2
3,3
3,6
3,8
84,5
0,255
85,5
0,260
88,2
0,273
89,9
0,282
Dane zestawione w tab. 3. dotycz poszczeglnych odpadw komunalnych,

tj. papieru, tworzyw sztucznych, szka, a take metalu. Uwzgldniaj mas odpadw opakowaniowych, ktre zostay wytworzone z tych surowcw, i ilo
pozostaych odpadw, ktre nie s odpadami opakowaniowymi. Z danych zawartych w tabeli wynika, e do 2023 r. prognozowana masa wytworzonych odpadw komunalnych w regionie wschodnim wzronie o 4,9 tys. Mg, natomiast
masa wytwarzanych odpadw komunalnych w przeliczeniu na jednego mieszkaca wzronie o 25 Mg w porwnaniu z 2013 r.
W regionie zachodnim mona wyrni 27 gmin. Gminy te przynale do 4
rnych powiatw. Najwiksz cz tego regionu stanowi gminy wiejskie.
W regionie znajduj si dwie gminy typu miejskiego: Dbica i Mielec. W tabeli 4. przedstawiono prognozowane iloci wytwarzanych odpadw komunalnych
w regionie zachodnim w latach 2013-2023.
213
Tabela 4. Prognozowane masy odpadw komunalnych wytwarzanych w regionie zachodnim [tys.

Table 4. Projected weight of municipal solid waste generated in the region of the west [th. Mg],
based on [2]
Wyszczeglnienie
2013
2015
2020
2023
Papier, tektura
Szko
Metale
Tworzywa sztuczne
Odpady mineralne
Frakcja < 10 mm
Tekstylia
Drewno
Inne kategorie
Razem
zielonych
Razem
[Mg/m, rok]
9,3
9,7
2,0
11,4
3,6
31,1
4,4
10,5
2,7
0,5
0,8
4,5
2,1
92,5
9,6
9,8
2,0
11,5
3,7
31,0
4,7
10,5
2,7
0,5
0,8
4,6
2,2
93,6
10,1
9,9
1,9
12,1
3,9
30,9
5,2
10,6
2,8
0,5
0,9
5,1
2,3
96,4
10,3
10,1
1,9
12,5
4,0
31,1
5,5
10,7
2,8
0,6
0,9
5,3
2,4
98,1
3,0
3,1
3,3
3,5
95,5
0,245
96,7
0,250
99,7
0,263
101,6
0,271
Z danych zestawionych w tab. 4. wynika, e prognozowana cakowita masa

odpadw komunalnych wytwarzanych w regionie zachodnim do 2023 r. wzronie o 6,1 tys. Mg, natomiast masa wytwarzanych odpadw komunalnych
w przeliczeniu na jednego mieszkaca wzronie o 26 Mg w porwnaniu
z 2013 r.
4. Cele i kierunki dziaa w gospodarce odpadami w wojewdztwie podkarpackim na lata 2012-2023

Do celw gwnych gospodarowania odpadami komunalnymi, ktre zostay
przyjte w wojewdztwie podkarpackim naley:
1. Zwikszenie iloci odpadw poddawanych odzyskowi, w szczeglnoci
ponownego wykorzystania (recyklingu) odpadw pochodzcych z selektywnej
zbirki odpadw, takich jak papier i tektura, szko, tworzywa sztuczne, a take
metale. Zwikszenie iloci przetwarzanych odpadw w celu uzyskania z nich
energii.
2. Przystpienie wszystkich mieszkacw wojewdztwa podkarpackiego do
zorganizowanego systemu zbirki odpadw komunalnych ze szczeglnym naciskiem na ich segregacj oraz selekcj ze strumienia odpadw komunalnych odpadw niebezpiecznych, budowlanych i wielkogabarytowych.
214
3. Eliminacja nielegalnych skadowisk odpadw.

Do celw szczegowych gospodarowania odpadami komunalnymi w wojewdztwie podkarpackim nale [2]:
1. Przystpienie wszystkich mieszkacw wojewdztwa podkarpackiego do
zorganizowanego systemu zbirki odpadw komunalnych najpniej do 1 lipca
2013 r.
2. Objcie caego spoeczestwa wojewdztwa systemem selektywnej
zbirki odpadw komunalnych najpniej do 2015 r.
3. Zredukowanie masy odpadw komunalnych biodegradowalnych kierowanych do skadowania.
4. Przygotowanie do ponownego uycia oraz recyklingu surowcw odpadowych, takich jak papier, tworzywa sztuczne, szko, metal z gospodarstw oraz
odpadw o innym pochodzeniu, podobnych do tych uzyskanych z gospodarstw
domowych na poziomie minimalnym 50% ich masy do 2021 r.
5. Wydzielenie ze strumienia odpadw komunalnych odpadw wielkogabarytowych oraz poddanie ich procesom odzysku i unieszkodliwiania. Zakada si,
e rozwj selektywnej zbirki odpadw wielkogabarytowych pozwoli na uzyskanie nastpujcych poziomw odzysku: 80% do koca 2017 r. i 95% do koca
2020.
6. Wydzielenie ze strumienia odpadw komunalnych odpadw budowlanych oraz odpadw pochodzcych z remontw, poddanie ich procesom odzysku
i unieszkodliwiania. Przewidywany jest nastpujcy poziom odzysku tych odpadw: 55% do koca 2017 r. i 70% do koca 2020.
7. Wydzielenie ze strumienia odpadw komunalnych odpadw niebezpiecznych i uzyskanie nastpujcych poziomw selektywnej zbirki odpadw
niebezpiecznych na terenie gmin wojewdztwa w celu unieszkodliwienia ich do
odpowiednich instalacji regionalnych: 60% do koca 2017 r. i 95% do koca
2020.
8. Zredukowanie masy skadowanych odpadw komunalnych do maksymalnie 60% odpadw wytworzonych do koca 2014 r.
W grupie odpadw komunalnych do najwaniejszych dziaa zmierzajcych do ograniczenia powstawania odpadw oraz ich negatywnego wpywu na
rodowisko naley:
intensyfikacja czynnoci informacyjno-edukacyjnych, ktre promuj
wrd mieszkacw wojewdztwa zachowania zmierzajce do zapobiegania powstawania odpadw, a take waciwe postpowanie z odpadami
wytworzonymi,
promocja produktw wytworzonych z materiaw odpadowych za pomoc odpowiednich dziaa promocyjnych oraz edukacyjnych.
Strategie zapobiegania powstawaniu odpadw mona podzieli ze wzgldu
na poziom zaangaowania wadz na trzy kategorie:
215
1. Informacja.
2. Regulacja.
3. Promocja.
Celem strategii informacyjnych jest zmiana dotychczasowych zachowa
wytwrcw odpadw oraz decyzji informacyjnych. Do strategii informacyjnych
zalicza si: kampanie informacyjne, wiadomoci dotyczce technik zapobiegania
powstawaniu odpadw, oznakowania ekologiczne, przeprowadzanie szkole dla
waciwych organw. Czynnoci te maj na celu zwrcenie uwagi publicznej na
kwestie zapobiegania powstawaniu odpadw. Jest to najwaniejszy krok zmierzajcy do zmian w zachowaniu spoeczestwa. Zazwyczaj najskuteczniejszymi
kampaniami ekologicznymi s te, ktre koncentruj si na konkretnym rodzaju
odpadw i oferuj najbardziej zrozumiae, proste do naladowania wskazwki,
co do sposobw zapobiegania powstawaniu odpadw. Przykadami mog by
nastpujce dziaania: uywanie na zakupach toreb z ptna lub wielokrotnego
uytku, uycie naklejek na skrzynkach pocztowych z napisem bez reklam lub
kompostowanie.
Do strategii promocyjnych, ktre zachcaj spoeczestwo do zmian
w swoim zachowaniu oraz zapewniaj wsparcie logistyczne i finansowe dla inicjatyw przyjaznych dla rodowiska, mona zaliczy: wsparcie dla nieobowizkowych porozumie, promowanie napraw i ponownego uycia, promowanie
struktur zarzdzania rodowiskiem, zacht do czystej konsumpcji, promocj
bada i rozwoju.
Do strategii regulacyjnych, ktre nakadaj ograniczenia dotyczce odpadw, poszerzaj zakres obowizkw wobec rodowiska naturalnego, a take
wskazuj kryteria rodowiskowe na zamwienia publiczne, zalicza si: podatki
oraz zachty, planowanie, Polityk Rozszerzonej Odpowiedzialnoci Producenta, Polityk Zielonych Zamwie Publicznych, wytyczne tyczce si ekologicznego projektowania.
Do najwaniejszych metod zapobiegania powstawaniu odpadw proponowanych dla wojewdztwa podkarpackiego nale: podniesienie wiadomoci
ekologicznej mieszkacw poprzez rnego rodzaju akcje edukacyjne (np. szkolenia, plakaty, informatory, ulotki), racjonalizacja zakupw, znakowanie naklejkami produktw ekologicznych, kampanie informacyjne majce na celu propagowanie segregowania odpadw, selektywnej zbirki oraz naprawy i ponowne
wykorzystanie materiaw i produktw, promowanie wrd spoeczestwa budowy przydomowych kompostownikw, w ktrych mona skadowa odpady
biodegradowalne [3].
5. Podsumowanie
1. Odpady komunalne powstaj na obszarze wojewdztwa podkarpackiego
zarwno na terenach miejskich, jak i wiejskich. Iloci odpadw zale od liczby
mieszkacw, zakadw produkcyjnych oraz usugowych zlokalizowanych na
216
terenie gminy, co sprawia, e nawet na obszarze terenw wiejskich s one zrnicowane. Dodatkowo w niektrych gminach mona zauway zwikszon sezonowo ilo odpadw ze wzgldu na napyw turystw, wczasowiczw oraz
kuracjuszy w uzdrowiskach.
2. W zabudowach jednorodzinnych zmieszane odpady skaduje si w pojedynczych pojemnikach znajdujcych si na terenie posesji, z kolei odpady surowcowe i opakowaniowe s zbierane do workw. W zabudowach wielorodzinnych zmieszane odpady s gromadzone w gwnej mierze w kontenerach zbiorczych znajdujcych si przy budynkach. Odpady surowcowe oraz opakowaniowe s zbierane w systemie wielu pojemnikw.
3. Duym problemem wojewdztwa podkarpackiego jest zagospodarowywanie odpadw komunalnych przez mieszkacw we wasnym zakresie (porzucanie odpadw na nielegalnych skadowiskach, ich spalanie w kotowniach
i piecach). Zachowania te stanowice ogromne zagroenie dla rodowiska wynika czsto z niewiedzy i chci zaoszczdzenia pienidzy.
4. W wojewdztwie podkarpackim w dalszym cigu mona zauway zbyt
niski poziom selektywnej zbirki odpadw. Dua cz mieszkacw wojewdztwa podkarpackiego nie widzi potrzeby segregowania odpadw, a take
zmniejszenia iloci odpadw w rdach ich powstawania.
5. Aby nowy system gospodarki odpadami komunalnymi mg w peni
i sprawnie funkcjonowa w wojewdztwie podkarpackim, musi do niego przystpi kady mieszkaniec, dbajc przy tym o prawidow segregacje, wydzielenie ze strumienia odpadw komunalnych odpadw niebezpiecznych oraz redukcj masy odpadw ulegajcych biodegradacji przeznaczonych do skadowania.
Szczeglnie wane jest zwikszenie iloci odpadw poddawanych odzyskowi,
w szczeglnoci ponownego wykorzystania (recyklingu) odpadw pochodzcych z selektywnej zbirki odpadw, takich jak papier i tektura, szko, tworzywa
sztuczne, a take metale oraz zwikszenie iloci przetwarzanych odpadw
w celu uzyskania z nich energii.
Literatura
[1] Marcinkowski T.: Kompleksowe zarzdzanie gospodark odpadami. PZITZ, Pozna 2011.
[2] Plan gospodarki odpadami dla wojewdztwa podkarpackiego. Podkarpackie Biuro
Planowania Przestrzennego w Rzeszowie, Rzeszw 2014.
[3] Prognoza oddziaywania na rodowisko projektu planu gospodarki odpadami dla
wojewdztwa podkarpackiego. Podkarpackie Biuro Planowania Przestrzennego
w Rzeszowie, Rzeszw 2014.
[4] Raport o stanie rodowiska w wojewdztwie podkarpackim w 2011 roku. Wojewdzki Inspektorat Ochrony rodowiska w Rzeszowie, Rzeszw 2012.
217
[7] Rosik-Dulewska C.: Podstawy gospodarki odpadami. Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2010.
[8] Sprawozdania z realizacji planu gospodarki odpadami wojewdztwa podkarpackiego za lata 2011-2013. Podkarpackie Biuro Planowania Przestrzennego w Rzeszowie, Rzeszw 2014.
THE PROBLEM OF MUNICIPAL WASTE MANAGEMENT

IN THE SUBCARPATHIAN REGION
Summary
The article presented an analysis of the current state of waste management in the region Subcarpathian. Shows the main sources of municipal waste generation in Podkarpacie, the percentage of
waste segregated by weight of all waste produced in 2011-2013, the collection systems were presented. Used batteries are collected in special containers typically found in schools. In some municipalities of the province are collected, in some offices and shops, while overdue medicines in
pharmacies, and sometimes when itinerant rebounds. Showing the processes of recovery and disposal of waste, methods of disposal of municipal waste and their disposal. Described installations
for the recovery and disposal of waste. In the work presented quantitative forecast of changes of
municipal waste each region Podkarpacie, objectives and lines of action in waste management in
the future. In the group of municipal waste to the most important measures intending to reduce the
generation of waste and its impact on the environment should be intensified information and educational activities that promote the conservation of the region,s population wishing to waste prevention and appropriate treatment of waste produced and promotion of products made from waste
materials for by appropriate promotional activities and education. The big problem is the development of the Subcarpathian province of municipal waste by the residents themselves. Abandonment of waste should be distinguished from illegal landfills and incineration in boiler and furnaces.
Such behavior associated with a huge threat to the environment and is often due to ignorance and
the desire to save money.
Keywords: waste, municipal waste, Subcarpathian Region, recovery, disposal

DOI: 10.7862/rb.2015.14
218

Galina KALDA1
Natalia KOEK2
ROZWJ ENERGETYKI ODNAWIALNEJ

NA PODKARPACIU
W pracy dokonano analizy aktualnego stanu rozwoju energetyki odnawialnej
na Podkarpaciu. Omwiono zastosowanie odnawialnych rde energii w wojewdztwie podkarpackim, mechanizmy wsparcia dla energetyki pochodzcej z odnawialnych rde i perspektywy rozwoju tych rde energii. Scharakteryzowano farmy wiatrowe wykorzystujce energi wiatru do produkowania energii
elektrycznej oraz elektrownie wodne i kolektory soneczne. Opisano przykady zastosowania biomasy i biogazu na Podkarpaciu. Mechanizmy wsparcia OZE maj
za zadanie pobudzenie wzrostu popytu na energi z odnawialnych rde, denie
do realizacji celw wskanikowych okrelonych przez UE, zapewnienie inwestorom moliwoci pozyskania opacalnoci przedsiwzicia dziki wsparciu rzdowemu, zwikszenie konkurencyjnoci energii pochodzcej z OZE na rynku energii
elektrycznej, stworzenie przejrzystego systemu, tak aby rnica cen energetyki
konwencjonalnej i odnawialnej odzwierciedlaa spoeczn nadwyk netto, ktra
wynika z analizy kosztw i korzyci zewntrznych obu technologii. Podstawowymi barierami rozwoju sektora energetyki odnawialnej s uwarunkowania ekonomiczne oraz niski poziom rozwoju sieci elektroenergetycznych w stosunku do
wzrostu zapotrzebowania przesyu mocy, ktre wynikaj z planowanych inwestycji odnawialnych rde. Praca prezentuje perspektywy rozwoju OZE do 2020 r.
oraz przykady projektw realizowanych w wojewdztwie podkarpackim.
Sowa kluczowe: energia odnawialna, mechanizmy wsparcia, perspektywy rozwoju, inwestycji
1. Wprowadzenie
Energia odnawialna jest energi pozyskiwan z naturalnych procesw przyrodniczych. Odnawialne rda energii (OZE) s alternatyw dla konwencjonalnych nonikw (paliw kopalnych). Ich zasoby w naturalnych procesach uzupeniaj si, co sprawia, e s niewyczerpalne. W warunkach krajowych energia
Autor do korespondencji/corresponding author: Galina Kalda, Politechnika Rzeszowska, 35-084

Rzeszw, ul. Poznaska 2, tel. 17 8651068, kaldagal@prz.edu.pl
Natalia Koek, Politechnika Rzeszowska
220
G. Kalda, N. Koek
ze rde odnawialnych obejmuje energi uzyskiwan z promieniowania sonecznego (zamienionego na ciepo lub energi elektryczn), wiatru, wody, zasobw geotermalnych, biomasy i biogazu.
Wykorzystanie odnawialnych rde energii jest jednym z istotniejszych
dziaa polityki energetycznej, zarwno Polski, jak i pozostaych pastw wiata.
Ochrona klimatu, bezpieczestwo energetyczne i ochrona rodowiska s dziedzinami powizanymi z pozyskaniem OZE. Ze wzgldu na bardzo wysokie
koszty budowy inwestycji OZE s tworzone specjalne systemy wsparcia dla inwestorw. Moliwo korzystania przez inwestorw z dostpnych instrumentw
wsparcia zarwno na poziomie krajowym (rodki Narodowego Funduszu
Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej), jak i zagranicznym, w tym z funduszy unijnych, przyczynia si do rozpowszechniania energii produkowanej z odnawialnych rde.
Rozpowszechnienie wiedzy na temat wykorzystania funduszy europejskich
w zakresie energetyki przyczynia si do rozwoju tej gazi gospodarki. rodki na
energetyk pozyskiwan z odnawialnych rde energii przewidziano przede
wszystkim w Programie Operacyjnym Infrastruktura i rodowisko oraz w regionalnych programach operacyjnych.
Kolejn instytucj wspierajc inwestycje czystej energii jest Bank
Ochrony rodowiska. W swojej ofercie ma kredyty preferencyjne przeznaczone
m.in. na wykorzystanie OZE, budow oczyszczalni ciekw, kanalizacji i stacji
uzdatniania wody oraz zagospodarowanie odpadw.
Mechanizmy wsparcia OZE maj za zadanie pobudzenie wzrostu popytu na
energi z odnawialnych rde, denie do realizacji celw wskanikowych
okrelonych przez UE, zapewnienie inwestorom moliwoci pozyskania opacalnoci przedsiwzicia dziki wsparciu rzdowemu, zwikszenie konkurencyjnoci energii pochodzcej z OZE na rynku energii elektrycznej, stworzenie
przejrzystego systemu, tak aby rnica cen energetyki konwencjonalnej i odnawialnej odzwierciedlaa spoeczn nadwyk netto, ktra wynika z analizy kosztw i korzyci zewntrznych obu technologii. Do najwaniejszych mechanizmw wsparcia sektora OZE nale m.in.: zielone certyfikaty, system zielonych
inwestycji, ustalenie celw ilociowych, dotacje i kredyty preferencyjne, zakup
zielonej energii przez odbiorcw po droszej taryfie, mechanizm zobowiza
ilociowych, znakowanie zielonej energii, przetargi na zakup energii z odnawialnych rde.
Korzystne warunki inwestowania w sektor energetyki mog si przyczyni
do znacznego wzrostu udziau rde energii odnawialnej w oglnym bilansie
energetycznym.
Rozwj energetyki odnawialnej na Podkarpaciu
221
2. Wykorzystanie odnawialnych rde energii

w wojewdztwie podkarpackim
2.1. Elektrownie wiatrowe
Farma wiatrowa w Rymanowie
Farma wiatrowa skada si z 13 turbin o cznej mocy 26 MW. Cakowity

koszt inwestycji wynis ponad 167 mln z, z czego 40 mln z zostao dofinansowane ze rodkw Unii Europejskiej z Funduszu Spjnoci w ramach projektu
Infrastruktura i rodowisko. Farm wiatrow w Rymanowie przedstawia
rys. 1.
Rys. 1. Farma wiatrowa w Rymanowie

Fig. 1. Wind farm in Rymanow
Farma wiatrowa we Wrbliku Szlacheckim
Inwestycj zlokalizowano we Wrbliku Szlacheckim koo Rymanowa. Na

dwch wzgrzach w niewielkiej odlegoci firma Euro-Tabor Sp. z o.o. zainstalowaa dwie turbiny wiatrowe. Moc poszczeglnych turbin wynosi 160 kW. Zostay wyprodukowane przez firm Nowomag z Nowego Scza. Moc cakowita
farmy wiatrowej wynosi 320 kW. Wacicielem farmy wiatrowej jest firma Euro-Tabor Sp. z o.o.
Inwestycja zostaa zrealizowana w latach 1999-2000, a dostawa turbin
i rozpoczcie budowy nastpio w kwietniu 2000 r. Farma wiatrowa jest podczona do Sieci Zakadu Energetycznego w Rzeszowie. Nakady inwestycyjne na
farm wiatrow we Wrbliku wyniosy 730 tys. z i pochodziy ze rodkw wasnych i kredytu bankowego. Inwestorowi niestety nie udao si uzyska dotacji
222
G. Kalda, N. Koek
do inwestycji. rdami finansowania wykorzystanymi w projekcie s rodki

wasne i kredyty. Farma produkuje rocznie 560 MWh energii elektrycznej. Inwestycja zwrcia si po czterech latach.
Elektrownia wiatrowa KOLMAX w Mielcu
Elektrownia wiatrowa zostaa zlokalizowana w Mielcu w czci przemysowej miasta, w niewielkiej odlegoci od zabudowa mieszkalnych. Elektrownia posiada jedn turbin HSW 250 o mocy 250 kW. Inwestycj rozpoczto
w 2006 r. Roczna produkcja energii elektrycznej wynosi 438 MWh. Nakady
inwestycyjne na elektrowni wyniosy ok. 350 tys. z, 55% z tej kwoty uzyskano
z kredytu bankowego. Niestety nie udao si uzyska dotacji z funduszy europejskich. rdami finansowania wykorzystanymi w projekcie byy rodki wasne
i kredyty. Inwestycja zwrcia si po trzech latach.
2.2. Elektrownie wodne
Elektrownia wodna w Rzeszowie
W Rzeszowie w 2012 r. na rzece Wisok (przy zaporze) powstaa maa

elektrownia wodna. Urzdzenia umiejscowiono 12 m pod ziemi w specjalnym
bunkrze. Budowa elektrowni wodnej wynosia okoo 12 mln z. Prd wytwarzany w elektrowni na Wisoku jest sprzedawany Rzeszowskiemu Zakadowi Energetycznemu.
Elektrownia Wodna w Solinie Myczkowce
Elektrownia Wodna Solina zostaa uruchomiona w 1968 r. Jest to elektrownia szczytowo-pompowa z czterema turbozespoami typu Francisa o mocy zainstalowanej (po modernizacji w latach 2000-2003) 200 MW. Elektrownia rocznie
produkuje okoo 230 GWh energii elektrycznej. Elektrownia przepywowowyrwnawcza z dwoma turbozespoami z turbinami typu Kaplana dysponuje
czn moc zainstalowan rwn 8,3 MW. Budynek elektrowni znajduje si na
kocu sztolni w miejscowoci Zwierzy.
2.3. Kolektory soneczne na terenie wojewdztwa podkarpackiego
Na dachach wielu budynkw uytecznoci publicznej s zainstalowane panele soneczne. W wojewdztwie podkarpackim przykadem jest np. szpital
w Rzeszowie i urawicy, przedszkole w Jale. Basen w Boguchwale jest ogrzewany za pomoc 200 kolektorw sonecznym, ktre skadaj si na instalacj
solarn. Jest to jedno z niewielu takich rozwiza technicznych w Polsce. Rwnie zastosowanie kolektorw sonecznych jest widoczne w Bieszczadach. Niektre hotele w Ustrzykach Grnych i Wetlinie czy te klasztor w Starej Wsi s
wyposaone w instalacje solarne. Rwnie w domach prywatnych na terenie
naszego wojewdztwa coraz czciej s montowane kolektory soneczne.
223
2.4. Wykorzystanie biomasy

Podkarpacie jest terenem rolniczym, co sprzyja wykorzystaniu biomasy jako rda energii. Warunki klimatyczno-glebowe na tym terenie s korzystne do
uprawy rzepaku, dziki czemu plantacje rda biomasy nie maj trudnoci
w rozwoju rolin. Przykadem inwestycji, ktra wykorzystaa to odnawialne rdo energii, jest kotownia miejska w gminie Nowa Dba opalana zrbkami
drzewna. Jest ona poczona z sieci ciepownicz miasta. Obok kotowni zostaa zaoona wasna plantacja wierzby energetycznej, ktra bdzie podstawowym
paliwem do produkcji ciepa w tej kotowni. Projekt ten powsta dziki dotacji
Fundacji EkoFundusz, poyczkom NFOiGW i WFOiGW oraz ze rodkw
wasnych.
Przykadem wykorzystania kotw na biomas jest Zakad Centurion-R
w Sanoku. Zastosowano w nim proekologiczny system do wspspalania biomasy oraz odpadw pochodzenia drzewnego, czyli MDF, HDF i pyty wirowej.
Inwestycja kosztowaa 3,1 mln z i w poowie zostaa dofinansowana z funduszy
europejskich. Rozwizanie w sanockiej firmie jest projektem indywidualnym.
Jest to pierwsza w Polsce instalacja speniajca europejskie wymogi. Moe by
ona dostosowana do spalania odpadw materiaw drewnopochodnych zawierajcych mniej zwizkw chemicznych. Koszt inwestycji powinien si zwrci
w przecigu 7-9 lat. Dodatkowym zyskiem dla firmy jest odpatne odbieranie
odpadw pytowych z innych fabryk mebli czy stolarki otworowej i utylizowanie zgodnie z obowizujcymi przepisami. Dodatkowym atutem inwestycji jest
brak kosztw zwizanych z emisj szkodliwych odpadw.
2.5. Biogaz wykorzystywany w wojewdztwie podkarpackim
Pozyskiwania biogazu w wojewdztwie podkarpackim otrzymuje si z fermentacji metanowej osadw pociekowych w oczyszczalniach ciekw komunalnych oraz z wysypisk odpadw komunalnych. Przykadem energetycznego
wykorzystania biogazu na tym terenie jest Skadowisko Odpadw Komunalnych
w Kozodrzy, gdzie instalacja odgazowania skadowiska jest obsugiwana przez
Polenergi S.A. Od 2005 roku dziaa elektrownia, ktra jest zasilana biogazem
wytwarzanym z masy odpadw.
3. Mechanizmy wsparcia dla energetyki pochodzcej

ze rde odnawialnych
Mechanizmy wsparcia OZE maj za zadanie pobudzenie wzrostu popytu na
energi z odnawialnych rde, denie do realizacji celw wskanikowych
okrelonych przez UE, zapewnienie inwestorom moliwoci pozyskania opacalnoci przedsiwzicia dziki wsparciu rzdowemu, zwikszenie konkurencyjnoci energii pochodzcej z OZE na rynku energii elektrycznej, stworzenie
przejrzystego systemu, tak aby rnica cen energetyki konwencjonalnej i odna-
224
G. Kalda, N. Koek
wialnej odzwierciedlaa spoeczn nadwyk netto, ktra wynika z analizy kosztw i korzyci zewntrznych obu technologii.
rda energii odnawialnej cechuje due rozproszenie, rnorodno, stosunkowo niewielka moc jednostkowa i wysokie koszty inwestycyjne. Wprowadzenie odpowiednich systemw wsparcia ma na celu ich promowanie i rozwj.
Systemy wsparcia odnawialnych rde maj nie tylko uwzgldnia charakterystyk przyjtego celu, ale rwnie wykorzystywa moliwoci i potencja danego kraju w sektorze OZE [1].
Zielone certyfikaty
Dla producentw zielonej energii elektrycznej ze rde odnawialnych podstaw wsparcia jest tzw. wiadectwo pochodzenia, czyli zielone certyfikaty. System tzw. zielonych certyfikatw jest gwnym mechanizmem wsparcia rozwoju OZE w produkcji energii elektrycznej w Polsce. Warto wiadectwa pochodzenia co roku wyznacza Urzd Regulacji Energetyki, ustalajc wartoci tzw.
opaty zastpczej, ktr inwestorzy energetyczni mog wpaca zamiast kupowa zielone certyfikaty.
Wraz z przystpieniem Polski do Unii Europejskiej nastpia konieczno
dostosowania si do prawa obowizujcego wedug dyrektywy 2001/77/WE dotyczcej wsparcia dla zielonej energii elektrycznej. Zasady funkcjonowania systemu okrelono w ustawie Prawo Energetyczne (Dz.U. 1997 Nr 54, poz. 348
z pn. zm.) oraz w Rozporzdzeniu Ministra Gospodarki z dnia 14 sierpnia
2008 r. w sprawie szczegowego zakresu obowizkw uzyskania przedstawienia do umorzenia wiadectwa pochodzenia energii elektrycznej ze rde odnawialnych (Dz.U. 2008 Nr 156, poz. 969 z pn. zm.).
Najczciej spotykanym rodzajem systemu kwotowego s zielone certyfikaty. System ten polega na tym, e energii elektryczna uzyskana z odnawialnych
rde jest sprzedawana po cenach rynkowych. Jednoczenie na wszystkich konsumentw nakada si obowizek zakupienia od wytwrcw energii elektrycznej
z OZE pewnej liczby zielonych wiadectw zgodnej z okrelon wartoci ilociow lub procentow cakowitego zuycia i wytwarzania energii elektrycznej.
czna liczba certyfikatw przeznaczonych do zakupu w danym okresie jest
ustalana przez wadze publiczne [4]. Kady wytwrca speniajcy okrelone warunki moe uzyska takie certyfikaty i sprzeda je dystrybutorom, ktrzy s zobowizani do potwierdzenia w ten sposb pewnego udziau OZE w energii dostarczanej odbiorcom [3].
System ten przyczyni si do rozwoju przede wszystkim dwch technologii, tj. wspspalania biomasy z wglem i energetyki wiatrowej. Szacuje si, e
w 2014 r. udzia energii elektrycznej pochodzcej z biomasy w caej produkcji
z OZE przekroczy 25% [11].
Na podstawie notowa giedowych w 2012 r. stwierdzono, e poziom cen
zielonych certyfikatw przekroczy warto opaty zastpczej. Spowodowane to
byo moliwoci odliczenia podatku akcyzowego od energii elektrycznej
225
w przypadku umorzenia zielonego certyfikatu. Niskie ceny zielonych certyfikatw na rynku giedowym przyczyniy si do rezygnacji ze sprzeday wiadectw
pochodzcych z kontraktw dugoterminowych na rzecz aktualnej sprzeday na
rynku SPOT.
Na rynku giedowym w 2012 r. i latach wczeniejszych stabilne ceny
sprzeday zielonych certyfikatw byy skutkiem niedoboru wiadectw na rynku.
Popyt na zielone certyfikaty jest uzaleniony od wielkoci sprzeday energii
elektrycznej. Zgodnie z ustaw Prawo energetyczne podmiot sprzedajcy
energi elektryczn jest zobowizany do uzyskania i przedstawienia do umorzenia danej liczby zielonych certyfikatw.
W Polsce popyt na zielone certyfikaty wzrasta w umiarkowanym tempie.
W 2012 roku pojawiaa si nadpoda zielonych certyfikatw, gdy produkcja
energii elektrycznej ze rde odnawialnych wzrosa do poziomu 13 TWh.
W 2013 roku zaobserwowano znaczc obnik giedowych cen zielonych certyfikatw. Od lutego 2013 r. do lutego 2014 indeks PMOZE_A (miesiczna
redniowaona cena zielonego certyfikatu) obniy si o 50%. Na pojedynczych
sesjach ceny zielonych certyfikatw spaday poniej 100 z/MWh [6]. Na rysunku 2. przedstawiono rednie waone ceny zielonych certyfikatw w 2012 r.
rednie waone ceny zielonych certyfikatw 2012 r. [z/MWh]
Rys. 2. rednie waone ceny zielonych certyfikatw w 2012 r.

Fig. 2. The weighted average price of green certificates in 2012
Na podstawie danych stwierdzono znaczny spadek cen zielonych certyfikatw w 2012 r. Taki spadek cen to duy problem dla wytwrcw energii ze rde
odnawialnych. Nadpoda zielonych certyfikatw najbardziej wpyna na energetyk biomasy. W 2012 roku okoo 55% odnawialnej energii elektrycznej zostaa pozyskana z biomasy. Wzrost cen biomas oraz spadek przychodw ze
sprzeday zielonych certyfikatw i energii elektrycznej przyczyniy si do
znacznego ograniczenia wykorzystania biomasy w najwikszych instalacjach
w kraju.
226
G. Kalda, N. Koek
Zmienno cen zielonych certyfikatw negatywnie wpywa take na pozostae rda OZE. Niski poziom wsparcia OZE przyczynia si do zahamowania
rozwoju dla nowych inwestycji. Biorc pod uwag aktualne moliwoci produkcyjne OZE w Polsce, interwencyjny skup zielonych certyfikatw przyczyni si
do zwikszenia ich cen w krtkim czasie [7].
System zielonych inwestycji GIS
System zielonych inwestycji GIS (ang. Green Investment Scheme) jest rodzajem mechanizmu handlu uprawnieniami do emisji. Jego celem jest stworzenie i wzmacnianie proekologicznego efektu, ktry wynika ze zbywania nadwyek emisyjnych. System zielonych inwestycji w Polsce jest zwizany ze znakowaniem rodkw finansowych pozyskanych ze zbycia nadwyki jednostek
emisji w celu zagwarantowania przeznaczenia ich na realizacj cile okrelonych celw zwizanych z ochron rodowiska w pastwie zbywcy jednostek [8].
Wykorzystanie rodkw, ktre pochodz ze sprzeday jednostek, przebiega
w porozumieniu z pastwem nabywc, zgodnie z okrelonymi w umowie
sprzeday warunkami, takimi jak zakres terminw wykorzystania tych rodkw,
przeznaczenie ich na ustalone przedsiwzicia, okrelenie maksymalnej intensywnoci dofinansowania, przekazywanie informacji, ktre dotyczc uzyskanych efektw ekologicznych. Krajowy system zielonych inwestycji umoliwia
pastwom nieposiadajcym uprawnie zwikszenie emisji gazw cieplarnianych
poprzez zakup jednostek, przekazujc rodki na cele dotyczce ochrony klimatu
i rodowiska. Krajowy operator zarzdza Krajowym systemem zielonych inwestycji. Zadania powierzono Narodowemu Funduszowi Ochrony rodowiska
i Gospodarki Wodnej. Najistotniejszymi zadaniami krajowego operatora oprcz
organizowania naboru wnioskw o udzielenie dofinansowania oraz ich oceny,
jest rwnie kontrola wdraania, realizacji i ocena efektw ekologicznych projektw lub programw, ktre zostay dofinansowane.
Do programw priorytetowych GIS nale:
1. Zarzdzanie energi w budynkach uytecznoci publicznej dofinansowanie pozwala na zmniejszenie zuycia energii w budynkach uytecznoci publicznej (urzdy, szkoy wysze, orodki zdrowia itp.).
2. Biogazownie rolnicze poprzez zoenie wniosku mona uzyska dofinansowanie na budow lub modernizacj biogazowni rolniczych.
3. Elektrociepownie i ciepownie na biomas program wspiera realizacj
inwestycji majcych na celu modernizacj lub budow ciepowni i elektrociepowni opalanych biomas.
4. Budowa, rozbudowa i przebudowa sieci elektroenergetycznych w celu
przyczenia rde wytwrczych energetyki wiatrowej (OZE) moliwe jest
dofinansowanie dla inwestycji na budow lub modernizacj sieci elektroenergetycznych poprzez podczenie nowych rde energii wiatrowej.
227
5. Zarzdzanie energi w budynkach wybranych podmiotw sektora finansw publicznych dofinansowanie umoliwia zmniejszenie zuycia energii
w budynkach administracji rzdowej, Polskiej Akademii Nauk oraz instytutw
naukowych, pastwowych instytucji kultury, a take instytucji gospodarki budetowej.
6. SOWA Energooszczdne owietlenie uliczne program wspiera realizacj przedsiwzi, ktrych zadaniem jest poprawa efektywnoci energetycznej
systemw owietlenia ulicznego.
7. GAZELA Niskoemisyjny transport miejski program wspiera inwestycje majce na celu obnienie zuycia energii i paliw w transporcie miejskim.
W polskim prawie energetycznym 20 stycznia 2005 r. ustalono gwarantowan cen sprzeday czystej energii elektrycznej na poziomie redniej ceny
sprzeday energii elektrycznej na rynku konkurencyjnym z ubiegego roku. Na
firmy energetyczne naoono obowizek zakupu energii pochodzcej ze rde
odnawialnych i okrelono dodatkowe systemy wsparcia majce charakter zacht
inwestycyjnych, tj. ulgi podatkowe, priorytetowy dostp do sieci i narzdzia finansowe. Narzdzia wsparcia okrelone w prawie energetycznym maj charakter
finansowy i regulacyjny. Dostosowanie tych narzdzi ma na celu wzrost mocy
zainstalowanej z OZE i zmniejszenie kosztw jej produkcji. Podstaw systemu
wsparcia OZE s [8]:
obowizek zakupu cakowitej iloci energii pozyskanej z OZE, ktry jest
naoony na sprzedawcw energii elektrycznej po redniej cenie rynkowej z roku poprzedniego,
obowizek priorytetowego udostpniania sieci dla energii wytworzonej
z OZE, ktry zosta naoony na operatorw sieci energetycznej zapewnia pierwszestwo w wiadczeniu usug przesyu lub dystrybucji,
zmniejszenie o poow opaty za podczenie do sieci, ktra zostaa ustalona na podstawie rzeczywistych kosztw o realizacji przyczenia dotyczy to odnawialnych rde energii o zainstalowanej mocy nie wikszej
ni 5 MW oraz jednostek kogeneracji o mocy do 1 MW,
zwolnienie z podatku akcyzowego podczas sprzeday odbiorcom kocowym energii pochodzcej z OZE,
zwolnienie z opaty skarbowej za uzyskanie koncesji (przy mocy elektrycznej nie wikszej ni 5 MW),
zwolnienie z opaty skarbowej za uzyskanie wiadectwa pochodzenia
(przy mocy elektrycznej nie wikszej ni 5 MW),
zwolnienie z corocznej opaty za uzyskanie koncesji na pozyskiwanie
energii (przy mocy elektrycznej nie wikszej ni 5 MW) wnoszonej do
budetu pastwa,
zwolnienie z opat za wpis do rejestru wiadectw pochodzenia TGE (przy
mocy elektrycznej nie wikszej ni 5 MW),
zwolnienie z opaty za zmiany w rejestrze wiadectw w wyniku sprzeday praw majtkowych (przy mocy elektrycznej nie wikszej ni 5 MW),
G. Kalda, N. Koek
228
naoenie na firmy zajmujce si sprzeda energii elektrycznej odbior-
com kocowym obowizku przedstawienia wiadectw pochodzenia

z OZE do umorzenia lub uiszczenia opaty zastpczej.
Tabela 1. zawiera informacje na temat projektw, ktre uzyskay dofinansowanie z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w latach 2007-2013
w wojewdztwie podkarpackim. Tabela 2. przedstawia za przykadowe inwestycje wspfinansowane z Funduszu Spjnoci w latach 2007-2013 zlokalizowane w wojewdztwie podkarpackim.
Tabela 1. Przykady projektw realizowane w wojewdztwie podkarpackim
Table 1. Examples of project implemented in Podkarpacie province
Tytu projektu
Nazwa
beneficjenta
Warto
projektu
Dofinansowanie
z UE
Budowa biogazowni w Zagrzu

krokiem milowym w wiat energii
odnawialnych
Racjonalizacja gospodarki cieplnej basenw kpielowych w Boguchwale przez instalacj kolektorw
sonecznych
Zastosowanie odnawialnych rde energii w hali basenw i lodowiska miasta Dbicy, etap I energia solarna
Budowa nowego ukadu kogeneracyjnego wraz z infrastruktur
towarzyszc do wytwarzania
z biogazu energii elektrycznej
i cieplnej na terenie oczyszczalni
ciekw w Dbicy etap II
Budowa kotowni na biomas
wraz z magazynem na opa oraz
instalacja kolektorw sonecznych
na potrzeby budynkw uytecznoci publicznej Domu Zakonnego
Zgromadzenia w. Michaa Archanioa w Stalowej Woli
Instalacja pomp ciepa wraz
z osprztem dla Hotelu Grskiego
PTTK i Campingu PTTK nr 150
w Ustrzykach Grnych
Monta kolektorw sonecznych
na budynkach uytecznoci publicznej na obszarze miasta Brzozw
Zakad Usug
Technicznych
Sp. z o. o.
10 044 926 z
3 253 231 z
gmina
Boguchwaa
796 061 z
676 652 z
gmina,
miasto Dbica
865 102 z
657 904 z
Wodocigi
Dbickie
Sp. z o.o.
2 465 253 z
674 061 z
Dom Zakonny
Zgromadzenia
w. Michaa
Archanioa
w Stalowej Woli
1 584 433 z
528 994 z
Polskie
Towarzystwo
Turystyczno-Krajoznawcze
1 509 836 z
455 260 z
gmina
Brzozw
378 967 z
296 596 z
229
Tabela 2. Przykady projektw realizowanych przez Fundusz Spjnoci w latach 2007-2013

w wojewdztwie podkarpackim
Table 2. Examples of project implemented by the Cohesion Fund in 2007-2013 in Podkarpacie
province
Tytu projektu
Nazwa
beneficjenta
Warto
projektu
Budowa farmy wiatrowej o moEnergia

167809746 z
cy 26 MW w gminie Rymanw
Wiatrowa Sp. z o.o.
Budowa instalacji do produkcji
energii elektrycznej w OdnaTauron
162 829 792 z
wialnym rdle Energii w StaWytwarzanie S.A.
lowej Woli
Budowa elektrociepowni wyOrodek Wypoczynkosokosprawnej kogeneracji na
36 884 760 z
wy ARAMW S.A.
biomas w Aramowie
Dofinansowanie
z UE
40 000 000 z
39 998 400 z
16 110 000 z
W latach 2007-2013 z pomoc Funduszu Spjnoci zostao zrealizowanych

35 projektw, ktrych czne dofinansowanie wynosio ponad 9 mld z.
4. Perspektywy rozwoju OZE

Cakowite wykorzystanie moliwoci zwizanych z rozwojem rde odnawialnych w Polsce przyczynioby si do zwikszenia bezpieczestwa dostaw
energii elektrycznej i zyskania przyszej przewagi konkurencyjnej wspierajcej
dalszy rozwj gospodarczy kraju. Bezpieczestwo energetyczne Polski znajduje
si na wysokim poziomie, ale jednak wie si z negatywnymi skutkami rodowiskowymi i klimatycznymi.
Liczba polskich firm produkujcych urzdzenia OZE i dostawcw komponentw cigle wzrosta, szczeglnie w sektorze energii sonecznej, wiatrowej
i biogazu (wedug danych IEO w 2010 r. istniao 340 firm zajmujcych si produkcj urzdze lub komponentw OZE). Zwizane jest to z rozwojem gospodarczym i wzrostem zatrudnienia.
System zielonych certyfikatw obowizujcy w Polsce nie wspiera rozwoju
rynku odnawialnych rde. Zamiast zachca do inwestycji w czyst energi
elektryczn zwiksza przychody duych elektrowni. W latach 2007-2013 okoo
75% cznych wpyww z tego systemu przeznaczono na instalacje wspspalania biomasy oraz energetyk wodn. W Polsce funkcjonuje wiele rde dofinansowujcych inwestycje odnawialnych rde energii. S to fundusze na poziomie krajowym i europejskim (fundusze strukturalne Unii Europejskiej razem
z regionalnymi programami operacyjnymi oraz Programem Operacyjnym Infrastruktura i rodowisko).
Polska powinna zagwarantowa odpowiednie wsparcie ze strony funduszy
strukturalnych w nadchodzcym okresie programowania, tj. w latach 2014-2020,
230
G. Kalda, N. Koek
dla rozwoju OZE. Projekty regionalnych programw operacyjnych zakadaj, e

co najmniej 6-20% dostpnych rodkw finansowych bdzie przeznaczona na
rozwj gospodarki niskowglowej (w tym OZE) i zwikszenie efektywnoci
energetycznej [5]. Inwestycje w sektor OZE przyczyni si do stabilnoci strategii rozwoju i poprawi fizyczny dostp do sieci.
System taryf gwarantowanych przyczyni si do rozwoju produkcji energii
elektrycznej w skali mikro. Mechanizmy, takie jak np. system zielonych certyfikatw, stymuluje przedsiwzicia zarwno w mae, jak i due instalacje do wytwarzania energii z odnawialnych rde.
Polska posiada ogromny potencja rozwoju OZE. Uzalenienie kraju od
rde konwencjonalnych wpynie negatywne na rodowisko inwestycyjne
w Polsce, poniewa potencjalni inwestorzy bd si obawia przestarzaych
technologii i infrastruktury. Porwnujc inne kraje Europy rodkowoWschodniej, Polska posiada dogodne warunki w sektorze energetyki. Najdogodniejsze warunki znajduj si na obszarach ldowych i morskich na pnocy Polski, w rejonie Morza Batyckiego oraz na podgrskich obszarach Dolnego lska. Zgodnie z danymi Krajowego planu dziaania w zakresie energii z OZE potencja rynkowy energetyki pochodzcej z wiatru osignie warto 3,4 GW
w 2015 r. oraz 6,6 GW w 2020. S to ponadczterokrotnie wiksze wartoci ni
obecna moc zainstalowana [10]. wiadczy to o moliwoci dalszego dynamicznego rozwoju ldowych farm morskich. Musz by jednak rozwizane problemy
dotyczce wydajnoci sieci. Rozwizaniem, ktre zwikszyoby dugoterminowe
moliwoci inwestycyjne oraz pozwolioby zmniejszy koszt energii uzyskiwanej z wiatru, jest wdroenie koncepcji sieci batyckiej.
Uwzgldniajc dobrze rozwinity sektor rolnictwa i due zasoby lene,
do duym potencjaem rozwoju mog si cieszy rda wykorzystujce biomas [2]. Zapewnienie stabilnych norm regulacyjnych dla systemu zielonych
certyfikatw jest wanym czynnikiem w rozwoju odnawialnych rde energii.
System zbywalnych zielonych certyfikatw powinien si przyczynia do stworzenia atrakcyjnego rodowiska inwestycyjnego dla konkurencyjnego i rnorodnego rynku OZE.
Wyduenie okresu spat kredytw preferencyjnych bdzie korzystne dla
rozwoju inwestycji dugoterminowych. Zapewni nisze koszty pozyskania kapitau, co przyczyni si do obnienia cen energii elektrycznej dla kocowych odbiorcw. Jednak przedziay czasowe funkcjonowania zielonych certyfikatw
(pocztkowo do 2017 r., przeduone do 2021) zwikszyy obawy i utrudniy
podejmowanie decyzji o nowych inwestycyjnych [9].
Aby zwikszy wykorzystanie odnawialnych rde energii, naley podj
dziaania na rzecz wikszej integracji i efektywniejszego wykorzystania dostpnych i przyszych rodkw z funduszy unijnych oraz z budetu UE. Podzia
rodkw z funduszy UE w ramach polityki spjnoci i przyszych wieloletnich
norm finansowych przewidziano na lata 2014-2020. Wiksza ilo rodkw powinna by przeznaczana na rozwj przepustowoci elektroenergetycznych sieci
231
przesyowych i dystrybucyjnych oraz przepustowoci linii midzysystemowych,

wdraanie innowacyjnych sieci elektroenergetycznych oraz rozbudow mocy
zastpczych dla projektw odnawialnych rde energii [7]. W tabeli 3. przedstawiono perspektywy rozwoju OZE do 2020 r., uwzgldniajc instrumenty
wsparcia tego sektora.
Tabela 3. Perspektywy rozwoju OZE do 2020 r. z uwzgldnieniem instrumentw wsparcia sektora
OZE, na podstawie [7]
Table 3. Prospects for the development of RES by 2020 taking into account the RES sector support
instruments, based on [7]
Instrument
wsparcia
Oczekiwany
wynik
5 mln m2 zainstalowaDotacje, 30% nakadw

nej powierzchni kolekinwestycyjnych
torw sonecznych
1,2 mln m2 zainstaloDotacje, 50% nakadw
wanej powierzchni
inwestycyjnych
kolektorw sonecznych
13,7 mln m2
Ulgi w podatku dochozainstalowanej podowym PIT, do wysowierzchni kolektorw
koci 10 tys. z
sonecznych
Szkolenia instalatorw
i ich certyfikacja
30 tys.
w ramach 50% dofinanprzeszkolonych
sowania udzielanego
instalatorw
przez fundusze ekologiczne
Oglnokrajowa kampazmiana zachowa
nia edukacyjno-inforspoecznych potencjalmacyjna sfinansowana
nych uytkownikw
przez fundusze ekoloinstalacji sonecznych
giczne, 10 mln z
Docelowa
grupa
Data rozpoczcia
i zakoczenia
waciciele budynkw
jednorodzinnych
2011-2013
sektor publiczny,
przemys i rolnictwo
2011-2013
waciciele budynkw
jednorodzinnych
2012-2017
instalatorzy systemw
sonecznych, producenci
i dystrybutorzy kolektorw sonecznych
2013-2020
waciciele i administratorzy domw mieszkalnych, obiektw turystycznych, szkoy i inne

orodki edukacyjne
2010-2020
5. Podsumowanie
Gwn instytucj dofinansowujc energetyk odnawialn jest Narodowy
Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej (NFOiGW). W latach
1989-2009 udzieli dofinansowania 647 projektom na czn kwot 211 mln euro. W latach 2009-2012 Fundusz na rozwj OZE przeznaczy 370 mln euro. Poyczki preferencyjne, ktre udziela NFOiGW, wynosz do 75% kosztw inwestycyjnych ich wysoko wynosi od 1 do 12,5 mln euro na projekt. System
wsparcia Funduszu daje moliwo umorzenia do 50% wysokoci poyczki preferencyjnej. Dugoterminowe wsparcie dla rozwoju przedsiwzi odnawialnej
232
G. Kalda, N. Koek
energii w Polsce jest udzielane rwnie w ramach funduszy europejskich, szczeglnie funduszy strukturalnych (regionalne programy operacyjne RPO, Program Operacyjny Infrastruktura i rodowisko). W latach 2007-2013 okrelono
priorytety i plany dziaa w zakresie rozwoju energii pozyskiwanej z odnawialnych rde. Opracowano 16 programw operacyjnych, ktre skadaj s na
najwikszy, najbardziej rozbudowany i najduej obowizujcy krajowy program wsparcia energetyki odnawialnej w Polsce. Fundusze strukturalne mog
si sta istotnym systemem wsparcia inwestycji OZE rwnie w kolejnych latach programowania 2014-2020. Przyjto, e 6-20% rodkw dofinansowujcych dostpnych w tym okresie bdzie przeznaczona na rozwj gospodarki niskowglowej oraz na energetyk odnawialn i efektywno energetyczn. Przeznaczony procent jest uzaleniony od poziomu rozwoju danego regionu. Pozwolioby to na rozwj inwestycji mocy wytwrczych oraz na rozwj infrastruktury
sieciowej (przesyu i dystrybucji).
Podstawowymi barierami rozwoju sektora energetyki odnawialnej s uwarunkowania ekonomiczne oraz niski poziom rozwoju sieci elektroenergetycznych w stosunku do wzrostu zapotrzebowania przesyu mocy, ktre wynikaj
z planowanych inwestycji odnawialnych rde. Niedostatecznie rozwinite sieci
przesyowe wi si trudnociami przyczenia nowych inwestycji wytwarzania
energii z OZE. Polska posiada ograniczone zasoby odnawialnych rde energii.
Najwikszy potencja wykorzystania na cele energetyczne ma biomasa.
Literatura
[1] Bando M., Cylwik A., Elanowski F., Kuciska A., Kulesa M.: Dostosowanie systemu wsparcia dla energii elektrycznej pochodzcej z odnawialnych rde energii
do zmian zachodzcych w kosztach wytwarzania energii z paliw kopalnych. Opracowanie przygotowane na zlecenie Ministerstwa Gospodarki, Warszawa 2009.
[2] Finansowanie czystej energii: rozwizania dla Polski. Cambridge Programme for
Sustainability Leadership (CPSL) we wsppracy z Regional Centre for Energy Policy Research (REKK), Uniwersytet Korwina w Budapeszcie, marzec 2013,
www.cpsl.cam.ac.uk.
[3] Flakowicz M.: Przewrotny rynek zielonych certyfikatw. Czysta Energia, nr
4/2013 (140), www.e-czytelnia.abrys.pl
[4] Graczyk A., Graczyk A.: Wprowadzenie mechanizmw rynkowych w ochronie
rodowiska. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2011.
[5] Pawelec P. (red.): Strategia rozwoju OZE wojewdztwa podkarpackiego. Zarzd
Wojewdztwa Podkarpackiego, Rzeszw.
[6] Pisarska-Tracz J.: Ryzyko zielonych certyfikatw, www.oze.pl
[7] Polityka energetyczna Polski do 2030 r. Ministerstwo Gospodarki. Zacznik do
uchway nr 202/2009 Rady Ministrw z dnia 10 listopada 2009 r. Warszawa 2009.
[8] Oniszk A.: Mechanizmy wsparcia energetyki wiatrowej. Europejskie Centrum
Energii Odnawialnej. Instytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa (EC BREC/IBMER), www.ibmer.waw.pl/ecbrec
233
[9] Raport zawierajcy analiz realizacji celw ilociowych i osignitych wynikw

w zakresie wytwarzania energii elektrycznej w odnawialnych rdach energii
w latach 2009-2010 z uwzgldnieniem szerszej perspektywy czasowej. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2011.
[10] Winiewski G., Dziamski P., Michaowska-Knap K., Oniszk-Popawska A., Regulski P.: Wizja rozwoju energetyki wiatrowej w Polsce do 2020 r. Instytut Energetyki
Odnawialnej. Raport zlecony przez Polskie Stowarzyszenie Energetyki Wiatrowej,
Warszawa 2009.
[11] Wojciechowska U.: Departament Energii Odnawialnej uwaa nas za lobbystw.
Czysta Energia, nr 12/2012 (136), www.e-czytelnia.abrys.pl
DEVELOPMENT OF RENEWABLE ENERGY IN PODKARPACIE

Summary
The following issues have been presented in this article: an analysis of the current status of renewable energy development in Poland and in Podkarpacie region, use of renewable energy sources in
Podkarpacie province, support mechanisms for energy from renewable sources and future prospects for renewable energy sources development. Characteristics of wind farms reusing wind
power to produce electricity, water power plants, solar collectors have also been discussed. There
were presented examples of use of bio-mass and bio-gas in Podkarpacie. Support mechanisms of
RES to stimulate growth in demand for energy from renewable sources, striving for accomplishment of target specifies by EU, securing project profitability for investors due to the support of the
government, increasing the competitiveness of RES, creation of the clear system, so as the price
differences between conventional and renewable power engineering could reflect net social surplus, which results from analysis of external costs and benefits of both technologies. Main barriers
of the development of the renewable power engineering are economic conditions and the low level
of development of electricity networks in relation to the increase in demand of power transmission,
which result from the planned investment of renewable sources. The article presented prospects of
RES development by the year 2020 and examples of project performer in Podkarpacie province.
Keywords: renewable energy, support mechanisms, prospects of development, investment
DOI: 10.7862/rb.2015.15
234
G. Kalda, N. Koek
8ZASOPISMO INYNIERII LDOWEJ, RODOWISKA I ARCHITEKTURY

Galina KALDA1
Krzysztof SZAREK2
OCENA EFEKTYWNOCI WYKORZYSTANIA

ALTERNATYWNYCH RDE ENERGII
W PORWNANIU Z ENERGI ATOMOW
W pracy zaprezentowano moliwoci zastosowania energii odnawialnej i energii
atomowej. Omwiono udzia procentowy na popyt rnego rodzaju energii. Przedstawiono korzyci i zagroenia rde energii atomowej. Podano charakterystyki
rnego rodzaju reaktorw jdrowych majcych zastosowanie w krajach na wiecie,
jak i w UE. Porwnano rda alternatywne i energi atomow oraz omwiono przyrost i spadek energii elektrycznej wytwarzanej przez rne typy rde energii.
W pracy przedstawiono perspektywy wykorzystania odnawialnych rde energii
i energii atomowej w rnych krajach. Zaprezentowano trzy scenariusze dotyczce
perspektyw wykorzystania rnych rde energii na wiecie, w tym odnawialnych
rde i energii atomowej do 2020 i 2035 r. Pierwszy scenariusz oznacza dziaania
podejmowane przed 2010 r. w sprawie rozwoju rnych rde energii na wiecie,
w tym OZE i EJ, drugi ze scenariuszy prezentuje obecne, nowe zasady dziaania,
ostatni za przedstawia najbardziej efektywne perspektywy dla wiata. Porwnanie
majce wpyw na efektywno wykorzystania dotyczy tego, e podczas wytwarzania energii w odnawialnych rdach nie powstaj adne odpady (za wyjtkiem biomasy niewielka ilo popiou), natomiast w elektrowniach atomowych powstaj
odpady radioaktywne, z czego cz to odpady wysokoaktywne, ktre musz by
zabezpieczane w specjalny sposb, co wie si z dodatkowymi kosztami.
Sowa kluczowe: energia odnawialna, energia atomowa, rodzaje reaktorw, przyrost, spadek, efektywno
1. Wprowadzenie
Obecnie czowiek podczas swojej dziaalnoci na kadym kroku korzysta
z energii, dlatego te trudno wyobrazi sobie ycie bez jej uytkowania. Energia
bya, jest i bdzie niezwykle potrzebna ludziom w ich yciu. We wszystkich krajach wiata energetyka stanowi baz, na ktrej opiera si zarwno cay nowoczesny przemys, jak i gospodarka. Energia jest niezbdna do nieustannego rozwoju
1

Rzeszw, ul. Poznaska 2, tel. 17 8651068, kaldagal@prz.edu.pl
Krzysztof Szarek, Politechnika Rzeszowska
236
G. Kalda, K. Szarek
gospodarczego i z pewnoci mona j przyrwna do powietrza czy wody. Rnorodne zastosowania energii spowodoway rozwj wielu metod jej pozyskiwania. Pocztkowo energia wytwarzana bya m.in. z drewna, wgla kamiennego
i brunatnego, a take z ropy naftowej czy gazu ziemnego. Take obecnie surowce
te s gwnie wykorzystywane do jej produkcji. Jednake nieustanny wzrost zapotrzebowania na energi, zmniejszanie si zasobw oraz wzgldy ekologiczne
i ekonomiczne stawiaj ludziom coraz to nowsze wyzwania i zadania.
Kryzys paliwowy w latach 70. XX wieku uwiadomi producentom energii,
e zasoby s ograniczone, a nadmierne ich eksploatowanie i zuywanie narusza
barier ekologiczn. Pojawio si wic pojcie zrwnowaonego rozwoju energetycznego, zgodnie z ktrym naley tak gospodarowa energi, aby zapewni
dostp do wystarczajcej jej iloci obecnym, ale co waniejsze take przyszym
pokoleniom. Dodatkowo naley zmniejszy do minimum szkodliwe oddziaywanie zwizane z pozyskiwaniem, konwersj i konsumpcj energii na rodowisko
naturalne. To z kolei spowodowao wzrost zainteresowania alternatywnymi rdami energii, tj. surowcami odnawialnymi. S to rda, ktre w procesie przetwarzania wykorzystuj energi promieniowania sonecznego, wiatru, fal, prdw
i pyww morskich, spadku rzek, energi z biomasy czy wewntrznego ciepa
Ziemi. Obecnie za odnawialne rda energii mona uzna rwnie cz odpadw komunalnych i przemysowych, nadajcych si do przetworzenia na energi.
Dotyczy to zwaszcza tworzyw sztucznych. W ostatnich latach coraz czciej dyo si do udoskonalania metod pozyskiwania energii z odnawialnych rde.
Obecnie pozwala si na zwikszanie efektywnoci ich wykorzystania. Alternatyw s rwnie elektrownie atomowe, ktre podczas eksploatacji nie emituj
szkodliwych gazw do rodowiska i s wydajnym rdem energii. Mimo to nios
ze sob zagroenia nie tylko dla rodowiska, ale take dla ludzi, co jest zwizane
z ewentualnymi awariami, ktre niestety zdarzaj si w tego typu elektrowniach.
Alternatywne rda energii oraz energia atomowa coraz czciej s uznawane za rda nisko- bd zeroemisyjne wytwarzania energii. Powstaje jednak
pytanie, ktre z tych rde s bardziej efektywne ze wzgldu na ich wykorzystanie.
2. Popyt na energi odnawialn i jej zastosowanie

Miliony ludzi na caym wiecie coraz czciej staraj si y w ekologicznie
czystym rodowisku. Niestety nie jest to jednak takie atwe. Pomocne mog by
wdraane przez m.in. UE polityki, ktre znacznie uatwi realizacj takich celw.
Jedn ze skuteczniejszych metod dostosowania dostaw energii w sposb mniej
uciliwy dla rodowiska naturalnego jest zastosowanie odnawialnych rde. S
one sposobem nie tylko na zrnicowanie rde, ale take na ograniczenie zalenoci od wyczerpywalnych surowcw doskonale ju znanych czowiekowi. Ponadto s najbardziej pewnym rodkiem, jeeli chodzi o minimalizacj emisji zanieczyszcze oraz bezpieczestwo dostaw energii w przyszoci.
Ocena efektywnoci wykorzystania alternatywnych rde energii...
237
Wanie ze wzgldu na ochron rodowiska pozyskiwanie energii odnawialnej jest kluczowym dziaaniem na rzecz zapobiegania widocznym ju zmianom
klimatu i ograniczenia znacznej iloci zanieczyszcze. Od wielu lat zapotrzebowanie na energi w wikszoci jest pokrywane przez paliwa kopalne, ktre podczas spalania emituj niezwykle due iloci zanieczyszcze w postaci pyw czy
gazw cieplarnianych. W 2013 roku ropa, gaz i wgiel miay 80,6% udziau
w wykorzystaniu na globalnym rynku energii, co przedstawia rys. 1. Natomiast
alternatywne, odnawialne rda wniosy zaledwie 16,7%.
Rys. 1. Zuycie energii na wiecie w 2013 r.

Fig. 1. Energy consumption in the world in 2013
W przeciwiestwie do tradycyjnych paliw rda odnawialne przez cay swj

czas eksploatacji nie emituj uciliwych gazw czy pyw lub emituj je w ilociach niemajcych znaczcego wpywu na pogorszenie si stanu rodowiska.
Moliwe jest zmniejszenie emisji dwutlenku wgla o okoo 600-900 megaton pod
warunkiem 20% udziau energii odnawialnej zsumowanej we wszystkich krajach
UE [1]. Oprcz tego bdzie moliwe zredukowanie zanieczyszcze powietrza, co
pozytywnie wpynie na zdrowie ludzi.
W sytuacji gdy niektre pastwa nie maj odpowiedniego zabezpieczenia
zwizanego z dostaw energii i s zalene od importu paliw kopalnych, odnawialne rda energii pozwalaj na zwikszenie ich niezalenoci i tym samym na
popraw stanu wasnego sektora energetycznego. W przypadku pastw UE prawie 50% wykorzystywanej energii pochodzi z importu to te wanie importowane z rnych krajw paliwa kopalne stanowi znaczn wikszo zuycia energii. W przypadku krajw nalecych do Unii Europejskiej energia odnawialna
umoliwia rozszerzenie zakresu dostpnych rde do wytwarzania energii, minimalizuje zaleno od importu tradycyjnych nonikw energii, zmniejsza ryzyko
przerw w dostawie energii i pobudza sektor energetyczny poprzez zwikszenie
konkurencji na rynku.
238
G. Kalda, K. Szarek
Energia pozyskiwana z odnawialnych rde jest okazj do oywienia gospodarki chociaby poprzez tworzenie nowych miejsc pracy. W sektorze produkujcym energi z odnawialnych rde zatrudnia si ponad 1,5 mln ludzi i to tylko
w Europie, a cigy wzrost moe zwikszy liczb pracujcych do 2020 r. do nawet ponad 2,5 mln [1].
Energi odnawialn mona spoytkowa zarwno do wytwarzania energii
elektrycznej, cieplnej, jak i do zaspokojenia potrzeb w transporcie. Niemniej jednak, nie kady rodzaj energii jest moliwy do wykorzystania na rne sposoby,
np. energi wiatru mona jedynie spoytkowa do wytwarzania prdu,
a energi soneczn do wytwarzania prdu i ciepa. W transporcie alternatyw dla
paliw benzyny czy oleju napdowego s biopaliwa.
3. Energia atomowa korzyci i zagroenia

W przypadku oddziaywania elektrowni jdrowych na rodowisko na ich korzy wpywa niska emisja gazw powodujcych efekt cieplarniany, w szczeglnoci brak emisji dwutlenku wgla. Ponadto znacznie mniej emituj pyw czy
tlenkw siarki, co zmniejsza powstawanie kwanych deszczy. Elektrownia atomowa w porwnaniu z wglow o takiej samej mocy (1000 MW) pozwala na
ochron rodowiska poprzez uniknicie emisji dwutlenku wgla o okoo
2,2 mln ton w cigu roku [3].
Istotnym problemem tego rodzaju elektrowni zwizanym z oddziaywaniem
na rodowisko jest skadowanie niebezpiecznych radioaktywnych odpadw.
W szczeglnoci dotyczy to odpadw wysokoaktywnych, do ktrych zalicza si
zuyte paliwo. Pomimo e stanowi one jedynie 3% wszystkich odpadw,
w przypadku promieniowania jest uwalniane z nich a 95%. Konieczne jest ich
wieloletnie przechowywanie w specjalnie przygotowanych pojemnikach i w rejonach, ktre s stabilne geologicznie. Jednak w sytuacji wydostania si szkodliwych substancji radioaktywnych z miejsca przechowywania moliwe jest skaenia wd, gleby czy powietrza.
Energia atomowa (jdrowa) jest niewtpliwie jednym ze rde (oprcz
OZE), ktre mog zastpi elektrownie tradycyjne oparte na paliwach kopalnych.
Jednake jest to rodzaj elektrowni, ktry ma swoje wady i niesie ze sob pewne
zagroenia zwizane z bezpieczestwem, zwaszcza ludzi. Chodzi gwnie
o prawdopodobne skutki awarii reaktora czy ryzyko zwizane z atakiem terrorystycznym. S to jak najbardziej uzasadnione obawy, wspominajc chociaby katastrof w Czarnobylu i Japonii. Po awarii w Czarnobylu Midzynarodowa Agencja Energii Atomowej stworzya skal zdarze jdrowych skadajc si
z siedmiu poziomw, poczwszy od drobnych zdarze niemajcych wikszego
wpywu na bezpieczestwo, skoczywszy na wielkich awariach zagraajcych
yciu ludzi.
Zdaniem niektrych specjalistw s to nieuzasadnione obawy, a prawdopodobiestwo awarii w nowej elektrowni wynosi 1 do 10000, a w dodatku skutki
239
samej awarii nie powinny rozej si poza teren elektrowni. Jednak w 2011 r. doszo do awarii w Japonii w elektrowni Fukushima. Co prawda, bya to elektrownia
starszego typu, jednak w przypadku jej konstruowania nie przewidziano, e fala
tsunami moe mie a 10 m wysokoci. Podobne zdarzenia powodujce awarie
elektrowni atomowych mog si wydarzy niespodziewanie w kadej chwili. Dlatego te przed budow tego typu elektrowni naley bardzo dokadnie przemyle
i przeanalizowa wszystkie moliwe za i przeciw, szczeglnie zwizane
z bezpieczestwem.
W przypadku ewentualnej budowy elektrowni istotnym problemem do
czsto jest brak poparcia spoeczestwa ze wzgldw bezpieczestwa czy gospodarki odpadami. Bardzo czsto z tego powodu przed podjciem decyzji
o ewentualnej lokalizacji s tworzone kampanie spoeczne. Niemniej jednak,
wszystkie funkcjonujce elektrownie s coraz bardziej w miar moliwoci zabezpieczane. Z roku na rok sytuacja ulega poprawie, co jest zwizane z postpem
technologicznym oraz wprowadzanymi midzynarodowymi normami dotyczcymi chociaby bezpieczestwa.
Rozwj energetyki jdrowej jest uzaleniony od wielu czynnikw, ktre zarwno skaniaj do tego typu inwestycji, jak i utrudniaj jej rozwj. Do tych
pierwszych mona z pewnoci zaliczy m.in. [4]:
globalny, rosncy popyt na energi elektryczn,
niska i ustabilizowana cena energii produkowanej w elektrowniach jdrowych,
moliwo zastpienia elektrowni opartych na paliwach naturalnych
i pracy w podstawie obcienia sieci, co nie jest moliwe w przypadku
wszystkich rde odnawialnych,
moliwo cakowitego odcicia si od importu energii zza granicy,
wzrost cen ropy czy gazu,
cigy postp technologiczny w udoskonalaniu technologii jdrowych oraz
coraz wiksze dowiadczenie w tym zakresie,
dbanie o rodowisko (wynikajce z braku emisji gazw cieplarnianych,
w tym najbardziej uciliwego dwutlenku wgla).
Czynnikami utrudniajcymi inwestycj s:
bardzo wysokie koszty zwizane z budow elektrowni, niekiedy wiksze
ni zakadane,
w przypadku pastw, w ktrych powstaje pierwsza elektrownia atomowa,
koszty dodatkowe zwizane ze szkoleniami kadr czy budow infrastruktury,
w niektrych przypadkach konieczno modernizacji systemu elektroenergetycznego, ktry naley przystosowa do wprowadzenia do niego
bardzo duej mocy,
obawa wielu ludzi na caym wiecie przed powanymi awariami.
240
G. Kalda, K. Szarek
Energia atomowa na wiecie
Obecnie na wiecie dziaa 437 reaktorw, rozmieszczonych w 30 pastwach

na rnych kontynentach. Zainstalowana moc wynosi okoo 373 GW.
W 2010 roku elektrownie jdrowe miay swj udzia w globalnej produkcji elektrycznoci na poziomie 13,8%, a w roku kolejnym po awarii w Japonii 12,3%, co
w porwnaniu z latami wczeniejszymi oznacza spadek jej udziau (rys. 2.).
Rys. 2. Udzia energii atomowej w wiatowej produkcji energii elektrycznej w latach 1990-2011
Fig. 2. The share of nuclear energy power in worldwide electricity production in 1990-2011
Jeeli chodzi o poszczeglne kontynenty, to w latach 2011-2012 najwicej

elektrowni jdrowych znajdowao si na terenie Europy (w 17 pastwach), co stanowi blisko 57% pastw w skali globalnej, w Azji w 7 pastwach, w Ameryce
Pnocnej i Ameryce Poudniowej w 5 pastwach i 1 w Afryce. Najwiksz
liczb reaktorw na wiecie maj Stany Zjednoczone (104), znacznie mniej Francja (58 reaktorw jest to najlepszy wynik w Europie).
Najwikszy udzia elektrowni atomowych w produkcji energii elektrycznej
(w 2011 r.) maj pastwa europejskie, w szczeglnoci Francja, Sowacja
i Belgia. W przypadku Francji udzia energii jdrowej w produkcji energii elektrycznej stanowi 80%.
W poszczeglnych krajach energia atomowa jest wykorzystywana z zastosowaniem rnych typw reaktorw, z czego najwikszy udzia maj reaktory lekkowodne (oznaczane jako PWR i BWR) i cikowodne (PHWR). Pozostae stanowi niewielki udzia (rys. 3.).
241
Rys. 3. Typy reaktorw i ich udzia w wytwarzaniu energii w 2012 r.

Fig. 3. Type of reactors and their share in power generation in 2012
Znaczna cz pracujcych reaktorw ma powyej 20 lat, niektre nawet ponad 30, co jest rezultatem spowolnienia dalszego rozwoju energetyki atomowej,
na ktre wpyw miaa awaria w Czarnobylu oraz niedawna awaria w Japonii.
Awarie s zatem czynnikiem, ktry znaczco wpyny na liczby budowanych reaktorw. Wiek ma znaczcy wpyw na dalsze losy elektrowni, poniewa starsze
konstrukcje zbliaj si do okrelonego czasu dziaania, czyli okoo 40 lat. Jednak,
stosujc obecnie znane technologie, poprzez modernizacj mona wyduy okres
ich eksploatacji nawet do 60 lat. Jest to czas niezbdny na wycofanie ju wyeksploatowanych elektrowni i zastpienie je nowymi konstrukcjami.
4. Porwnanie rde alternatywnych i energii atomowej

Spord najwikszych wiatowych gospodarek zdecydowana wikszo korzystaa z energetyki jdrowej. Z energii jdrowej nigdy nie korzystay Wochy,
Australia, Indonezja, Polska i Turcja. W przypadku odnawialnych rdach energii (OZE) wszystkie pastwa wykorzystyway tzw. zielon energi.
Przyrost mocy w latach 2001-2011 w energetyce jdrowej by niewielki,
a znaczne moce byy osignite przed 2001 r. W ostatnim dziesicioleciu przyrost
mocy wynis zaledwie 25 GW (Chiny, Indie, Iran, Japonia, Korea Poudniowa
i Rosja). W przypadku OZE w latach 2001-2011 nastpi zdecydowany przyrost
mocy i to we wszystkich najwikszych gospodarkach wiata. Moc czystej energii
wzrosa o okoo 480 GW, co w porwnaniu z poprzednim dziesicioleciem stanowio wzrost o okoo 90%.
Do najwikszych producentw energii z odnawialnych rde spord najwikszych gospodarek wiata nale: Chiny, Brazylia i USA. Moc tych trzech
pastw stanowi okoo 600 GW, przy czym na wiecie w 2012 r. moc OZE
wyniosa okoo 1560 GW. W przypadku Chin moc OZE jest blisko 28-krotnie
wiksza ni w energetyce jdrowej (EJ) i wynosi 300 GW (EJ 11 GW).
242
G. Kalda, K. Szarek
W USA w 2010 roku OZE wyprzedziy EJ pod wzgldem produkcji energii. Brazylia ma 50% wiksz moc zainstalowan w OZE ni w EJ 92 GW OZE
i okoo 2 GW EJ. W tabeli 1. zestawiono dane o wykorzystaniu OZE i EJ w latach
2011-2013.
Tabela 1. Porwnanie danych zwizanych z wykorzystaniem OZE i EJ
Table 1. Comparison of the evidence connected to the use of AES and NE
OZE
Energia atomowa
Moc zainstalowana na wiecie [GW]
2011
1260
2012
1360
2013
1560
2011
375,28
2012
368,92
2013
373,07
Przyrost/spadek mocy na wiecie w latach 2011-2013

0,58%
+ 23,8%
Wyprodukowana energia elektryczna na wiecie [TWh]

2011
4250
2012
2013
2011
2012
4540
4760
2630
2518
Przyrost/spadek energii elektrycznej w latach 2011-2013
+ 12%
10,8%
2013
2346
Udzia w produkcji energii elektrycznej na wiecie

2011
19,8%
2012
20,3%
2011
12,9%
2012
13,1%
Przyrost/spadek w produkcji energii elektrycznej w latach 2011-2012

+ 2,5%
+ 1,5%
Liczba pastw wykorzystujcych te rda energii

>100
30
Moc zainstalowana w UE w 2011 r. [GW]
265
122
Udzia w pozyskanej energii pierwotnej w UE w 2011 r.

20%
28%
Udzia w kocowym zuyciu energii w UE w 2011 r.

12,4%
13%
Udzia w wytwarzaniu energii elektrycznej w UE w 2011 r.

21%
27%
Wyprodukowana energia elektryczna w UE w 2011 r. [TWh]

okoo 730
okoo 950
Liczba pastw wykorzystujcych obecnie te rda energii

27 (wszystkie pastwa UE)
14
243
5. Perspektywy wykorzystania odnawialnych rde energii

(OZE) i energii atomowej (EJ) w UE i na wiecie
Midzynarodowa Agencja Energii w 2012 r. przedstawia trzy scenariusze
dotyczce perspektyw wykorzystania rnych rde energii na wiecie, w tym
odnawialnych rde i energii atomowej do 2020 i 2035 r. [2]. Pierwszy scenariusz
analizuje dziaania podejmowane przed 2010 r. dotyczce rozwoju rnych rde
energii, w tym OZE i EJ (Current), drugi ze scenariuszy za obecne, nowe zasady
dziaania (NPS). Ostatni scenariusz (450) przedstawia najbardziej efektywne perspektywy rozwoju wykorzystania odnawialnych rde energii (rys. 4.).
Rys. 4. Perspektywy udziau pierwotnych rde energii w wiatowym zapotrzebowaniu na energi

Fig. 4. The share of the primary sources of energy in the global energy demand
Jak przedstawia rys. 4., w 2010 r. udzia energii atomowej stanowi 6% wiatowego zapotrzebowania na energi przy 13% OZE. W perspektywach na 2020 r.
wedug scenariusza (Current) dziaa poziom ten wronie o 1% dla OZE i nie
zmieni si dla EJ, ktra odnotuje spadek w 2035 o 1%. Wedug drugiego scenariusza (NPS) do 2020 r. nie zmieni si sytuacja EJ, wzronie za to udzia OZE do
15%. W perspektywach do 2035 r. EJ zwikszy swj udzia w zapotrzebowaniu
na energi zaledwie o 1% do poziomu 7%, natomiast OZE o 3% z 15% do 18%.
Trzeci scenariusz (450) prognozuje, e w 2035 r. udzia OZE w wiatowym zapotrzebowaniu na energi na poziomie 27% przy 11% EJ.
W przypadku udziau poszczeglnych rde w produkcji energii elektrycznej na wiecie wedug scenariuszy nowych polityk (NPS) w latach 2020 i 2035
energia atomowa bdzie wytwarzaa okoo 12%, czyli mniej wiatowej energii
elektrycznej ni w 2010 r. (13%). Wzronie za to produkcja energii elektrycznej
z odnawialnych rde z 20% w 2010 r. do 25% w 2020 i 31% w 2035.
W porwnaniu z 2010 r. znacznie wzronie moc odnawialnych rde,
a zwaszcza energii sonecznej, wiatru i wody. W przypadku wykorzystania fotowoltaiki z 40 GW w 2010 r. do okoo 270 GW w 2020 i nawet ponad 600 GW
244
G. Kalda, K. Szarek
w 2035 r. (dla scenariusza NPS). W latach 2010-2035 nastpi wic 15-krotny

wzrost tych rde energii.
W krajach UE w pierwotnych rdach energii z 9 punktw procentowych w
2010 r. perspektywa wykorzystania OZE wzronie do 21% w 2020 r. i a 58% w
2030. Natomiast w przypadku energii atomowej perspektywy na najblisze kilkanacie lat nie s optymistyczne i prognozuj spadek jej udziau jako rda energii
w krajach UE. W porwnaniu z 2010 r. w 2020 spadek wyniesie 2%
(z 13% na 11%). Do 2030 roku wykorzystanie tego rda spadnie do 0% wanie
na rzecz odnawialnych rde energii.
Cakowita zainstalowana moc w odnawialne rda w krajach Unii wzronie
w latach 2010-2050 o 200% z 600 do 1200 GW. Bdzie to miao wpyw na produkcj energii elektrycznej w UE. Ju w 2020 r. z odnawialnych rde zostanie
pozyskane okoo 56% energii, przy 19% z elektrowni atomowych, a do 2050 jest
spodziewane 100% elektrycznoci z tzw. zielonej energii.
Przyszo wytwarzania energii w Polsce w perspektywie kilkudziesiciu
najbliszych lat wedug wielu scenariuszy jest rna, zwaszcza jeeli chodzi
o wykorzystanie odnawialnych rde energii oraz energii atomowej. Dlatego te
zostan przedstawione perspektywy uwzgldniajce rne scenariusze na lata
2030 i 2050. Najbardziej optymalne perspektywy na 2030 r. wedug Instytutu Bada Strukturalnych (wedug rnych scenariuszy) dla rnych rde energii, w
tym odnawialnych rde i energii atomowej, przedstawia rys. 5. i 6.
Rys. 5. Perspektywy udziau rnych rde energii jako energii

pierwotnej w Polsce w 2030 r., na podstawie [5]
Fig. 5. The share of different energy sources as primary energy in
Poland in 2030, based on [5]
Energia pierwotna, czyli zawarta w pierwotnych nonikach i pozyskiwana

bezporednio z zasobw odnawialnych i nieodnawialnych, na terenie naszego
245
kraju w przypadku odnawialnych rde energii w 2030 r. bdzie stanowi 14%,

przy czym zaledwie 3% bdzie pochodzi z energii atomowej. Najwikszy udzia
w rdach energii pierwotnej spord niewyczerpalnych zasobw bdzie miaa
biomasa, w tym take ta przeznaczona na produkcj biopaliw i biogazu. cznie
bdzie to okoo 11%.
Rys. 6. Perspektywy udziau rnych rde energii w produkcji

elektrycznoci w Polsce w 2030 r., na podstawie [5]
Fig. 6. The share of different energy sources in electricity production
in Poland in 2030, based on [5]
W przypadku wykorzystania do celw produkcji energii elektrycznej

w Polsce w 2030 r. alternatywne rda bd miay przewag nad energi
atomow. W elektrowniach jdrowych bdzie produkowane okoo 16% elektrycznoci przewidywane na 2030 r. W przypadku prognoz dla odnawialnych rde okoo 14% stanowi elektrownie wiatrowe usytuowane na ldzie.
Wedug prognoz pozostae rda, takie jak elektrownie geotermalne, soneczne,
wodne i przeznaczone na biomas, bd stanowi okoo 23% produkcji elektrycznoci.
Energia pierwotna w perspektywach na 2050 r. bdzie zawiera okoo 5%
energii atomowej (wzrost o 2% w porwnaniu z prognozami na 2030 r.), natomiast 28% bdzie pochodzi z energii odnawialnej. Najwikszy udzia w rdach
energii pierwotnej spord niewyczerpalnych zasobw bdzie miaa nadal biomasa 18% oraz inne niewyczerpalne rda 10%.
Perspektywy wykorzystania OZE i EJ do produkcji energii elektrycznej
w 2050 r. w Polsce wedug optymalnego scenariusza IBS przedstawiaj si nastpujco: elektrownie jdrowe 23% udziau w produkcji prdu (wzrost o 7%
w porwnaniu z perspektywami na 2030 r.) OZE 50% (wzrost o 27% w porwnaniu z prognozami na 2030 r.). Z tych prognozowanych 50% najwicej
246
G. Kalda, K. Szarek
prdu (30%) maj produkowa elektrownie wiatrowe. Wyranie wzronie take

udzia elektrowni sonecznych do okoo 6%. Znaczenie bdzie miaa take biomasa oraz w niewielkim stopniu elektrownie wodne 4% i geotermalne 2%.
6. Podsumowanie
Porwnujc alternatywne rda energii z energi atomow, te pierwsze
mog by wykorzystywane zarwno do produkcji energii elektrycznej, cieplnej
(podgrzewanie wody czy wspomaganie ogrzewania), jak i alternatywnych paliw,
takich jak biodiesel. W przypadku energii atomowej wykorzystanie wie si
gwnie z produkcj elektrycznoci. Dane dotyczce zuycia energii na wiecie w
2010 r. (wedug Global Status Report 2012 [5]) w sektorach energii elektrycznej
i cieplnej oraz w sektorze transportowym wskazuj na znacznie wikszy udzia
odnawialnych rde na poziomie 16,7%, a energii atomowej jedynie 2,7%. Jeeli
chodzi o wytwarzanie tylko energii elektrycznej, w 2010 r. OZE wyprodukoway
19,8% wiatowej elektrycznoci (przy 12,9% energii wyprodukowanej w elektrowniach atomowych), a w 2011 20,3% (przy 13,1% z elektrowni atomowych).
Kolejne porwnanie majce wpyw na efektywno wykorzystania dotycz
kwestii braku powstawania odpadw podczas wytwarzania energii w odnawialnych rdach (z wyjtkiem biomasy niewielka ilo popiou). Natomiast
w elektrowniach atomowych powstaj odpady radioaktywne, z czego cz
z nich to odpady wysokoaktywne, ktre musz by specjalnie zabezpieczane, co
wie si z dodatkowymi kosztami.
Na efektywno wykorzystania OZE wpyw maj take parametry ekonomiczne, takie jak koszty zwizane z budow elektrowni, eksploatacj, wytwarzaniem energii czy cen paliwa. Nakady inwestycyjne (na 1 MW mocy) dla przedstawionych w pracy alternatywnych rde energii wahaj si od 6,6 do
18,5 mln z, natomiast dla elektrowni atomowych od 15 do 20 mln z. Eksploatacja
zwizana z utrzymaniem i remontami (dane dla UE) kosztuje okoo 0,11 euro/MW
dla elektrowni atomowych, z kolei dla alternatywnych rde waha si w przedziale 0,042-0,29 euro/MW. Wytwarzanie energii (na przykadzie Niemiec
w 2012 r.) w przypadku elektrowni jdrowych to koszt 0,04-0,07 euro/kWh, a dla
alternatywnych rde 0,035-0,2 euro/kWh. Dodatkowo elektrownie atomowe
musz ponosi koszty paliwa, ktre jak na razie nie maj wikszego wpywu na
ceny wytwarzanej energii.
Wany parametr zwizany z efektywnoci wykorzystania to okres budowy
i eksploatacji rde energii. Elektrownie atomowe s zazwyczaj budowane przez
okoo 5-7 lat (czasami nawet znacznie duej), a eksploatowane przez
40-60 lat. Zdecydowanie szybciej powstaj alternatywne rda energii, ktre
mog zosta wybudowane ju w przedziale od kilku miesicy (np. elektrownie
247
fotowoltaiczne) do okoo 3 lat (farmy wiatrowe na morzu). Ich eksploatacja natomiast waha si od 20 do nawet 90 lat (elektrownie wodne).
Na podstawie wnioskw za bardziej efektywne rda energii uwaa si alternatywne rda energii, ktre s niewyczerpalne i bezpieczne podczas uytkowania. Nie stwarzaj takiego zagroenia jak elektrownie atomowe. Postp techniczny w sektorze odnawialnych rde powoduje zwikszanie sprawnoci i wydajnoci urzdze, co z kolei prowadzi do coraz to niszych kosztw zwizanych
z wytwarzaniem energii.
Literatura
[1] Energia odnawialna zmienia wiat. Komisja Europejska. Urzd Publikacji Unii Europejskiej, Luxemburg 2012.
[2] Mix energetyczny 2050. Analiza scenariuszy dla Polski, http://www.mg.gov.pl/ /files/upload/10460/Mix_energetyczny_2050%20wer%2020120119.pdf
[3] Perspektywy rozwoju energii atomowej w Polsce, http://www.elektrownieatomowe.info/16_fakty/49_Raporty_o_energii_jadrowej_Raporty_o_energetyce/8786_Perspektywy_rozwoju_energii_atomowej_w_Polsce.html#topcontent
[4] Stan energetyki jdrowej na wiecie, http://www.atom.edu.pl/index.php/com-ponent/content/article/74-energetyka-jadrowa-na-swiecie/104-stan-energetyki-ja-drowej-na-swiecie.html
[5] Renewables Global Futures Report. http://www.ren21.net/Portals/0/GFR_Scenario_Profiles_draft_Jan16.pdf
THE ASSESSMENT OF EFFICIENCY OF ALTERNATIVE ENERGY

SOURCES AS COMPARED TO NUCLEAR POWER
Summary
The article presents a possibility of using nuclear in the future worldwide including the European
Union. The percentage of on demand different types of energy has been shown along with the benefits and risks of nuclear energy sources. The characteristics of various types of nuclear reactors,
which are widely used today in countries around the world and the EU have also described.
The article contains the comparison of alternative sources of energy and nuclear, showing the increase and decrease of electricity in the world and the European Union, produced by different
types of energy sources. It presents the perspective of the use of renewable energy sources and nuclear power in different countries. It also includes three scenarios related to the prospects of using
different energy sources in the world, including renewable and nuclear energy from 2020 to 2035.
First scenario foresees actions before 2010 on the development of a variety of sources including
AES and NE in the world, the second scenario the new rules of operation and the last scenario
represents the most efficient outlook for the world. The comparison, affecting the efficiency
in use, concerns the production process of energy from renewable sources with no waste (with the
exception of biomass a small quantity of ash). However nuclear power plants produce
248
G. Kalda, K. Szarek
radioactive waste, some of which is classified as high-level waste, that must be protected in a special
way, which involves additional costs.
Keywords: renewable energy, nuclear energy, types of reactor,s, increase, decrease, efficiency
DOI: 10.7862/rb.2015.16

Galina KALDA1
Dorota WOJCIECHOWSKA2
ANALIZA ZASTOSOWANIA INNOWACYJNYCH

TECHNOLOGII DO OWIETLANIA,
OGRZEWANIA I KLIMATYZACJI
W KRAJACH EUROPY
W pracy dokonano analizy sytuacji zwizanej z wykorzystaniem odnawialnych rde energii do owietlania, ogrzewania i klimatyzacji budynkw. W ostatnich latach
rynek fotowoltaiczny by zdominowany przez kraje europejskie. Jednake zaczyna
si to zmienia za spraw ogromnego rozwoju PV m.in. Chinach, ktre wedug
prognoz w przecigu nastpnych lat mog przecign Niemcy. W ostatnich
latach coraz popularniejsze stay si mikroelektrownie wiatrowe, ktre czsto
mog by uywane do adowania baterii akumulatorw zasilajcych obwody
wydzielone. Elektrownie wykorzystujce akumulatory mog by stosowane do
owietlenia czci domu, m.in. poszczeglnych pomieszcze, urzdze czy lamp.
W Europie coraz czciej dostrzega si zalety budowy wiatrakw. W Polsce najwiksze zaangaowanie w korzystanie z energii wiatru i przeksztacanie jej na wasne cele maj wojewdztwa zachodniopomorskie, wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, warmisko-mazurskie i dzkie. Energetyka wodna w Polsce w 2013 r. wypadaa do korzystnie w stosunku do lat wczeniejszych. Najlepsze warunki
hydrogeologiczne znajduj si gwnie na Wile. W pracy przedstawiono wyniki
bada z zastosowania technologii do owietlania, ogrzewania i klimatyzacji. Z bada wynika, e spoeczestwo zdaje sobie spraw z moliwoci pozyskania
energii z zielonych rde, wskazujc najczciej energi Soca jako gwne rdo moliwe do wykorzystania. Spoeczestwo coraz czciej stara si angaowa
w ochron rodowiska za pomoc ograniczania jej zanieczyszczenia przez korzystanie z OZE.
Sowa kluczowe: odnawialne rda energii, owietlenie, ogrzewanie, klimatyzacja

Rzeszw, ul. Poznaska 2, tel. +48 17 8651068, kaldagal@prz.edu.pl
Dorota Wojciechowska, Politechnika Rzeszowska
250
G. Kalda, D. Wojciechowska
1. Wprowadzenie
Postp nauki i techniki pozwoli czowiekowi osign wymarzony cel
prostsze ycie za pomoc przetwarzania energii na wasne potrzeby. Z upywem
czasu czowiek jednak zapomnia jak wanym elementem jest rodowisko naturalne. Jest ono bowiem niszczone oraz zanieczyszczane przez dziaalno czowieka, ktry wykorzystuje kopalniane surowce energetyczne, przyczyniajc si
do degradacji natury poprzez budow ogromnych fabryk, z ktrych kominw wydostawa si czarny dym, niszczcy nie tylko przyrod, ale take zdrowie ludzi.
Dlatego w ostatnich latach przyszo opamitanie: ludzie nauczyli si y w pokoju z przyrod, wykorzystujc jej walory, ogromn si, jaka w niej drzemie,
w celu pozyskania innowacyjnych technologii do ogrzewania, owietlania
i klimatyzacji swoich budynkw. Obecnie wykorzystuje si energi Soca i jej
ciepo za pomoc kolektorw sonecznych oraz ogniw fotowoltaicznych do ogrzewania ciepej wody uytkowej oraz wspomaganie ogrzewania budynku.
Innym wanym elementem jest sia wiatru, dziki ktrej powstaj ogromne
farmy wiatrowe. Pozyskuje si z nich energi, ktra nastpnie jest przeksztacana
na cele klimatyzacji, ogrzewania czy nawet owietlania domw.
Kolejnym elementem przyrody, ktry czowiek zdoa okiezna, staa si
take woda. Otrzymujemy z niej ogromne iloci energii, ktr pozyskuje si za
pomoc elektrowni czy farm wodnych. Dziki odnawialnym rdom energii
mona cieszy si wygod w domach, jak rwnie piknem przyrody.
2. Analiza sytuacji zwizanej z wykorzystaniem

odnawialnych rde energii
Ilo promieni sonecznych docierajcych na powierzchni Ziemi moliw
do przeksztacenia jej na ciepo jest uzaleniona od pory roku, pogody oraz pory
dnia. Polska nie jest idealn lokalizacj do instalacji kolektorw sonecznych czy
ogniw z paneli fotowoltaicznych PV. W skali roku instalacje solarne s w stanie
pokry do 65% zapotrzebowania na energi. Naley zatem przedstawi potencja
energetyczny promieniowania sonecznego Polski na tle Europy. Dane przedstawione na rys. 1. ukazuj kraje wykorzystujce w najwikszym stopniu darmow
energi Soca. Liczba MW to moc wszystkich zainstalowanych kolektorw sonecznych w danym kraju w 2013 r. Na rysunku 2. zestawiono kraje Europy
o rednim rocznym ich nasonecznieniu.
Jak wida na rys. 2., w Polsce wystpuje nie mniej dni sonecznych ni
w Niemczech. Dlaczego wic to wanie ten kraj pozyskuje trzy razy wicej energii sonecznej ni upalna Hiszpania? Niemcy to jedni z najwikszych producentw kolektorw sonecznych. Kraj ten uzyska w ostatnich latach najwiksze dotacje z Unii Europejskiej na instalowanie ogniw fotowoltaicznych. W przy-
Analiza zastosowania innowacyjnych technologii...
251
Rys. 1. Kraje o najwikszej liczbie kolektorw sonecznych w 2013 r.

Fig. 1. Countries with the largest number
of solar panels in 2013
Rys. 2. rednie roczne nasonecznienie Europy w 2013 r.

Fig. 2. Average annual insulation in Europe in 2013
padku Polski Narodowy Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej

(NFOiGW) przewidzia na lata 2010-2014 dotacje do fotowoltaiki w kwocie
300 mln z [3, 4]. Istniej dwie formy dofinansowania: 1) dopaty do kredytw
bankowych, ktre mog wynosi nawet 45% cakowitej kwoty kredytu, 2) dotacje
252
z gmin, ktre mona pozyska przez wymian starych kotw na wgiel na rzecz
nowoczeniejszych urzdze, takich jak kolektory soneczne. W Polsce do marca
2013 r. zamontowano z dotacji 16500 instalacji solarnych. Moliwe jest zatem, e
Polska za kilka lat znajdzie si w czowce krajw o najwikszym wykorzystaniu
darmowej energii. Na rysunku 3. pokazano zastosowanie kolektorw sonecznych
w Polsce w 2013 r. Najchtniej z dotacji korzysta lsk, Maopolska i Podkarpacie.
Rys. 3. Liczba kolektorw sonecznych dofinansowanych przez NFOiGW

w 2013 r.
Fig. 3. The amount of solar financed by the National Fund for Environmental
Protection and Water Management in 2013
Specjalici prognozuj, e do 2020 r. kolektory soneczne bd pokrywa

19 mln m2 budynkw Polakw (rys. 4.). Jest to niezwykle wane dla spoeczestwa, aby w jak najwikszym stopniu korzysta z odnawialnych rde energii,
ktre nie ingeruj w stan rodowiska naturalnego, dziki czemu czowiek bdzie
mia dostp do wieego powietrza, zieleni itp.
Miejmy nadziej, e opisane prognozy oka si trafne. Jeeli tak si stanie,
wykorzystanie fotowoltaiki w tak duym stopniu przyczyni si do zmniejszenia
kosztw na zakup ropy naftowej oraz gazu ziemnego od wschodnich ssiadw
Polski [7].
253
Rys. 4. Prognoza zainstalowania kolektorw sonecznych do 2020 r.

Fig. 4. Prognosis install solar panels 2020
Na rysunku 5. pokazano ranking krajw wykorzystujcych darowan energi

w 2013 r. Niewiele si zmienio, bo jak ukazuje firma konsultingowa NPD Solarbuzz w minionym roku najwicej kolektorw sonecznych zamontowano
w Niemczech, ktre odpowiaday za wzrost globalnego wykorzystania energii
Soca w 26%. W ubiegym roku ssiedzi Polski zainstalowali systemy fotowoltaiczne o mocy 7,6 GW, czyli 7600 MW. W rankingu na kolejnych miejscach
znalazy si kraje Starego wiata. Przewiduj si, e udzia pastw wschodnich
bdzie mia ogromny wpyw na globalny wzrost potencjau PV.
Mona wysnu wniosek, e w ostatnich latach rynek fotowoltaiczny by zdominowany przez kraje europejskie. Jednak zaczyna si to zmienia za spraw
ogromnego rozwoju PV w Starym wiecie, gwnie w Chinach, ktre jak si
szacuje w przecigu nastpnych lat mog przecign Niemcy.
W ostatnich latach coraz popularniejsze stay si mikroelektrownie wiatrowe
poniej 100 W mocy, ktre czsto mog by uywane do adowania baterii akumulatorw zasilajcych obwody wydzielone. Elektrownie wykorzystujce akumulatory mog by stosowane do owietlenia czci domu, m.in. poszczeglnych
pomieszcze, urzdze czy lamp. Mae elektrownie o mocy nieprzekraczajcej
254
50 kW zapewniaj energi elektryczn, ktra moe suy do owietlania, ogrzewania, klimatyzacji, zasilania ukadw pompowych oraz urzdze domowych
w poszczeglnych gospodarstwach domowych, a niekiedy w maych firmach [8].
Coraz czciej dostrzega si zalety stosowania wiatrakw.
Rys. 5. Procentowy wzrost globalnego potencjau fotowoltaicznego

w 2013 r.
Fig. 5. Percent increase in global photovoltaic capacity in 2013
Sytuacja w Europie jednak ulega zmianie od 2007 r. zdecydowanymi liderami s Niemcy, ktrzy wyprzedzaj Hiszpani, Francj, Wochy oraz Wielk
Brytanie (rys. 6.). Polska znajdowaa si na 13. miejscu. Naley jednak podkre-
Rys. 6. Turbiny wiatrowe zainstalowane w Europie w 2013 r.

Fig. 6. Wind turbines installed in Europe in 2013
255
li, e wskanik mocy przypadajcy na jednego mieszkaca, a take zainstalowana moc na 1 km2 obszaru wynosi zaledwie 1,44 kW/km2 s to jedne z najniszych wskanikw w Europie. Jednak dla Polakw nie jest przeszkod, aby wykorzystywa tzw. zielon energi, ktr swobodnie mona przeksztaci
w energi przeznaczon do owietlenia czy klimatyzacji budynku [5, 6].
Polska do 2007 r. zaspokajaa potrzeby na energi elektryczn za pomoc
elektrowni wiatrowych jedynie w 0,44%, a w 2013 r. znalaza si ju w czowce.
Stao si to zapewne za spraw dofinansowania przez Uni Europejsk,
a take wzrastajcej wiadomoci spoeczestwa w dziedzinie ochrony rodowiska (rys. 7.).
Rys. 7. Graficzna prezentacja zainstalowanych elektrowni wiatrowych

w Europie w 2013 r.
Fig. 7. Graphical presentation of installed wind power in Europe in 2013
Naley podkreli, e 2013 r. by niezwykle korzystny, jeli chodzi o wykorzystanie energii wiatru za pomoc turbin wiatrowych. Wedug danych EWEA
w Unii Europejskiej w stosunku do 2012 r. przybyo 11,6 GW, czyli o 23% wicej
mocy zainstalowanych elektrowni wiatrowych. Ponadto energia pozyskiwana
z siy wiatru stanowi 26% wszystkich mocy produkcyjnych energetyki zainstalowanych w ubiegym roku i zaspokaja 7% zapotrzebowania Europy. Najwiksze
zaangaowanie w korzystanie z energii wiatru i przeksztacanie jej na cele wasne
maj wojewdztwa zachodniopomorskie, wielkopolskie, kujawsko-pomorskie,
warmisko-mazurskie i dzkie.
256
Jak podaje Urzd Regulacji Energetyki, w 2013 r. najwikszy udzia we

wzrocie potencjau OZE odegraa energetyka wiatrowa. W ubiegym roku
w naszym kraju nastpi rekordowy wzrost liczby elektrowni wiatrowych, ktrych
moc pod koniec roku wynosia 880387 MW. W 2013 roku odnotowano najwikszy przyrost mocy w zakresie OZE od pocztku funkcjonowania na polskim rynku
odnawialnych rde energii.
Podsumowujc cakowite zaangaowanie Polski w instalowanie rozwiza
korzystnych dla rodowiska i czowieka w zakresie OZE, ubiegy rok okaza si
niezwykle korzystny. Z pewnoci zadowalajcy jest fakt, e spoeczestwo przyczynio si do rekordowego wzrostu energetyki odnawialnej w ubiegym roku.
W 2013 roku najwikszym zainteresowaniem cieszyy si farmy wiatrowe,
dziki ktrym mieszkacy korzystajcy z dostarczanej z nich energii mogli owietli, ogrza czy ochodzi budynek, np. jedna farma wiatrowa o mocy 30 MW
ogranicza emisj dwutlenku wgla CO2 o 45000 ton, w przypadku dwutlenku
siarki SO2 o 300 ton, tlenkw azotu NOx o 100 ton. Poza efektem ekologicznym elektrownie wiatrowe maj take znaczenie ekonomiczno-finansowe, ograniczaj w ogromnej mierze opaty na energi elektryczn, gdy farma wiatrowa
o takiej mocy zaspokaja potrzeby energetyczne okoo 35000 gospodarstw domowych. W przypadku produkowania mocy 50 MW elektrownie wiatrowe s w stanie zaspokoi potrzeby energetyczne 65000 gospodarstw domowych [1].
Energetyka wodna w Polsce w 2013 r. wypadaa do korzystnie w stosunku
do lat wczeniejszych. W Polsce pod koniec 2013 r. dziaao 770 elektrowni wodnych, ktrych czna moc wynosia 966 MW. W stosunku do 2012 r. nastpi
wzrost o niemale 15 MW. Najlepsze warunki hydrogeologiczne odnotowano
gwnie na Wile (rys. 8.). Na rysunku 9. zaprezentowano najwiksze hydroelektrownie w Polsce.
Polska ze wzgldu na niedogodne warunki klimatyczne nie posiada zbyt korzystnych warunkw do korzystania z zasobw wodnych celem pozyskiwania
z nich energii elektrycznej. Z tego te wzgldu gwnym zadaniem polityki ekologicznej pastwa powinno by zwikszenie retencji wody.
Potencja hydrogeologiczny w Polsce nie jest w rzeczywistoci do koca wykorzystany. W przypadku jego cakowitego wykorzystania moliwe byoby otrzymanie 1,2 GW mocy w elektrowniach wodnych. Polska posiada 18 hydroelektrowni o mocy przekraczajcej 5 MW.
Wedug danych sporzdzonych przez Krajowy Zarzd Gospodarki Wodnej
w Polsce istnieje okoo 14 tys. obiektw pitrzcych nalecych do Skarbu Pastwa. Najdogodniejsze warunki do budowy elektrowni wodnych i pozyskiwania
z nich energii posiadaj wojewdztwa: pomorskie, dolnolskie, warmisko-mazurskie. Rysunek 10. obrazuje ilociowe zasoby poszczeglnych wojewdztw
w elektrownie wodne, z ktrych jest pozyskiwana energia przeksztacana na energi elektryczn, klimatyzacj czy wentylacj.
Rys. 8. Graficzna prezentacja zasobw hydroenergetycznych Polski

Fig. 8. Graphical presentation of hydroelectric resources Polish
Rys. 9. Najwiksze Polskie hydroelektrownie

Fig. 9. The largest hydroelectric Polish
257
258
Rys. 10. Liczba elektrowni wodnych w Polsce w 2013 r.

Fig. 10. Number of hydroelectric power plants in Poland in 2013
Due elektrownie wodne na tle innych odnawialnych rde energii charakteryzuj si bardzo du produktywnoci. Z tego wzgldu wiele krajw, m.in.
Chiny, Wenezuela, Kanada, wykorzystuje energi wody jako rdo ekologicznej
i taniej energii, ktra jest w stanie zaspokoi zapotrzebowanie energetyczne caego kraju (rys. 11.). W 2013 roku oglna moc zainstalowanych elektrowni wodnych wyniosa 1010 GW, zaspokajc zapotrzebowania na energi elektryczn
w 16%. Jak ukazuje rys. 11., wiatowymi liderami w wykorzystaniu wody do celw energetycznych, klimatyzacyjnych i grzewczych s Chiny oraz Kanada.
Rys. 11. Produkcja energii elektrycznej z elektrowni wodnych na wiecie

w 2013 r.
Fig. 11. Electricity production from hydropower in the world in 2013
259
3. Badania z zastosowania technologii do owietlania,

ogrzewania i klimatyzacji
Hipoteza prowadzonych bada jest okrelona jako zdanie w peni uzasadnione, rozwaone jako racja pewnych uznanych zda, zaoenie oparte na prawdopodobiestwie, wymagajce sprawdzenia. Przez hipotez rozumie si takie
przypuszczenie dotyczce zachowania konkretnych zjawisk lub zachodzcych
midzy nimi zalenoci, ktre pozwol wyjani niewytumaczony dotd zesp
faktw bdcych problemem [2].
W badaniach zostay postawione dwa problemy badawcze:
1. Czy respondenci angauj si w wykorzystanie OZE do ogrzewania,
owietlania oraz klimatyzacji budynku?
2. Jaki jest stopie wiadomoci spoeczestwa na temat moliwoci pozyskania energii z tzw. zielonej energii?
W badaniach zostay zbadane dwie hipotezy oglne:
1. Respondenci zdaj sobie spraw z moliwoci wykorzystania odnawialnych rde energii (OZE) do owietlenia, ochodzenia i ogrzania budynku.
2. Spoeczestwo jest zaangaowane w wykorzystanie innowacyjnych technologii do owietlenia, ogrzania oraz klimatyzacji budynku, korzystajc gwnie
z OZE.
Narzdziem badawczym bya ankieta. W ankiecie wzio udzia 100 osb
56% kobiet oraz 44% mczyzn. 47% ankietowanych to mieszkacy wsi, natomiast 53% mieszkacy miasta. Najwicej ankietowanych ma wyksztacenie
podstawowe (32%), niewiele mniej wysze (24%), natomiast najmniej zawodowe
(9%). Pozostae 24% ma wyksztacenie rednie.
Dominujc grup respondentw byy osoby w wieku 16-26 lat (75%). Najmniejsz grup stanowiy osoby w wieku 36-45 lat (6%). Nieco wicej (7%) badanych to osoby w przedziale wiekowym 45-65 lat. Ankietowani w przedziaach
27-35 lat stanowi 12%.
Wedug wynikw bada 74% ankietowanych nie korzysta z adnych innowacyjnych rozwiza otrzymywanych za pomoc OZE, 22% ankietowanych wykorzystuje w tym celu kolektory soneczne. Najmniej spoeczestwa (1%) pozyskuje energi z elektrowni wiatrowej, niewiele wicej (3%) czerpi energi za pomoc elektrowni wodnych.
Ankietowani najczciej korzystaj z arwki energooszczdnej (61%
43% to osoby zamieszkujce miasto, natomiast 18% ankietowanych korzystajcych z tego rozwizania to mieszkacy wsi). Niepokojcy jest fakt, e mimo unijnych wymogw dotyczcych zakazu korzystania z tradycyjnych arwek, 21%
respondentw przyznaje si do owietlania swoich domw za ich pomoc (16%
ankietowanych to mieszkacy wsi, 5% to osoby zamieszkujce miasto). Na rysunku 12. zaprezentowano analiz przyczyn zainstalowania bd chci zainstalowania przez ankietowanych kolektorw sonecznych.
260
Rys. 12. Graficzna prezentacja przyczyny zainstalowania bd chci zainstalowania przez ankietowanych kolektorw sonecznych
Fig. 12. Graphical presentation of the reasons for installing or desire to install solar panels by respondents
Spoeczestwo najczciej jako przyczyn zainstalowania bd chci zainstalowania kolektorw sonecznych podaje du energooszczdno (52% ogu,
z czego 27% to spoeczestwo wiejskie, niewiele mniej, tj. 25% to osoby zamieszkujce w miastach).
Zdecydowana wikszo spoeczestwa (70%) wie o moliwoci wykorzystania energii pozyskanej z elektrowni wodnej do ogrzewania, owietlania i klimatyzacji budynku. Niewiele (12%) respondentw nie zdaje sobie sprawy
z moliwoci wykorzystania do wasnych celw energii z elektrowni wodnych,
18% ankietowanych natomiast przyznaje si do niewiedzy.
Wrd wszystkich ankietowanych 71% respondentw twierdzi, e elektrownie wiatrowe mog dostarczy energi do owietlenia, klimatyzacji czy ogrzania
budynku. Zaledwie 3% spoeczestwa uczestniczcego w badaniu jest przeciwnego zdania i uwaa, e elektrownie wodne nie s w stanie zaspokoi potrzeb na
cele owietleniowe, klimatyzacyjne czy ogrzewania.
Wedug ankietowanych gwn przyczyn korzystania z elektrowni wiatrowej jest moliwo ograniczenia kosztw zuycia energii odpowiedzi tej udzielio 40% respondentw. O 11% mniej ankietowanych odpowiedziao, e do korzystania z energii dostarczanej z elektrowni wiatrowej zachciaby moliwo
wykorzystania jej do owietlania, ogrzewania lub ochadzania budynku, natomiast
5% ankietowanych nie wie, co mogoby ich przekona do korzystania z energii
pozyskiwanej z elektrowni wiatrowej.
261
Ponad 80% respondentw uwaa, e czerpanie energii do owietlenia, ogrzania lub ochodzenia budynku z OZE jest korzystne dla rodowiska. Uwzgldniajc
podzia na miejsce zamieszkania, mieszkacy wsi (12%) pod tym wzgldem wypadaj gorzej od mieszkacw miasta (23%) a o 11%.
Zaledwie 7% badanych uwaa, e czerpanie energii do ogrzewania, owietlania lub ochadzania budynku z OZE nie wpywa korzystnie na stan rodowiska
naturalnego. Zdecydowana wikszo udzielajcych tej odpowiedzi to osoby
z wyksztaceniem wyszym (4%).
Najwicej ankietowanych (40%) uwaa, e kolektory soneczne s w stanie
dostarczy najwicej energii moliwej do wykorzystania w domu, np. do owietlenia, ogrzewania ciepej wody uytkowej (c.w.u.) czy wspomagania ogrzewania
budynku. Nieco mniej respondentw (23%) jest zdania, e to elektrownie wodne
dostarczaj najwikszy procent energii, ktry czowiek jest w stanie wykorzysta
do wasnych celw. Najmniej ze wszystkich moliwych wariantw elektrownie
wiatrowe s traktowane jako rozwizanie, ktre nie jest w stanie zapewni wystarczajco duego poziomu energii potrzebnej do wykorzystania w budynku
takiego wyboru dokonaa 17% osb uczestniczcych w badaniu.
Zdaniem 28% ankietowanych surowce kopalniane mog ustpi miejsca odnawialnym rdom energii jako przyszociowym i innowacyjnym technologiom, korzystnym zarwno dla ludzi, jak i rodowiska. Niepokojcy jest fakt, e
znacznie wiksza liczba ankietowanych (niemale 50%) jest przeciwnego zdania
i uwaa, e surowce nieodnawialne s niezastpione.
Wyniki przeprowadzonych bada maj potwierdzi bd zaprzeczy postawionym hipotezom oglnym i szczegowym. Pierwsza hipoteza szczegowa zakada, e polskie spoeczestwo najchtniej korzysta z kolektorw sonecznych
jako innowacyjnych technologii do owietlenia, ogrzewania i klimatyzacji budynku. Hipoteza ta potwierdzia si czciowo. Dominujca liczba respondentw
nie korzysta z adnych innowacyjnych technologii opartych na OZE. Takiej odpowiedzi udzielio 74% ankietowanych. 22% badanych korzysta z kolektorw
sonecznych, 3% pozyskuje energi z elektrowni wodnych, pozostae 1% korzysta
za z elektrowni wiatrowych.
W Polsce w energetyce wiatrowej jest zainstalowanych 2644,898 MW (dane
z dnia 31.03.2014 r.). W porwnaniu z 2012 r., w ktrym moc wynosia
1616 MW, w 2013 odnotowano przyrost o 880 MW. Nie da si jednak pomin
faktu, e liczba elektrowni wiatrowych w Polsce naley do najmniejszych w Europie. wiatowy potencja hydroenergetyczny wynosi 2,857 TW, ktry znacznie
przewysza potencja hydroenergetyczny Polski.
Jak powszechnie wiadomo, tzw. zielone technologie s zdaniem niemale
wszystkich krajw Europy przyszoci, gdy za ich pomoc mona pozyska
czyst energi, przyczyniajc si tym samym do ochrony rodowiska tak wanego dla ycia i funkcjonowania czowieka.
262
4. Podsumowanie
Zainteresowanie problematyk innowacyjnych technologii do owietlania,
ogrzewania oraz klimatyzacji budynku jest istotne z wielu powodw. Z jednej
strony nastpuje cigle postpujce zanieczyszczenie powietrza i rodowiska za
spraw czerpania energii za pomoc kopalnianych surowcw, z drugiej za przewiduje si pogbienie deficytu tych surowcw. Badania przeprowadzone za pomoc ankiety miay za zadanie okreli stopie wiadomoci spoeczestwa
odnonie moliwoci wykorzystania odnawialnych rde energii do owietlania,
ochadzania i ogrzewania budynku. Miay one ukaza zaangaowane spoeczestwa w zastosowanie innowacyjnych technologii, korzystajc gwnie
z OZE.
Z bada jasno wynika, e spoeczestwo zdaje sobie spraw z moliwoci
pozyskania energii z zielonych rde, wskazujc najczciej energi Soca.
O moliwoci ich wykorzystania spoeczestwo najprawdopodobniej dowiedziao
si z gmin, w ktrych mona pozyska Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (gwnie na instalacje solarne). Jednak wiele osb nie wie o takiej moliwoci, a wic te nie korzysta z energii uzyskanej z wiatru czy wody. Moe to by
spowodowane tym, e stosunkowo niewiele mwi o tym media. Mimo to spoeczestwo stara si angaowa w ochron rodowiska za pomoc ograniczenia jej
zanieczyszczenia przez korzystanie z OZE.
Prowadzenie tych dziaa nie rozwie problemu, ale na pewno przyczyni si
w znacznym stopniu do jego zminimalizowania. Naleaoby przekona spoeczestwo, e wszystkie te dziaania s metod na popraw jakoci ycia, a take
na ochron przyrody oraz innych komponentw rodowiska.
Literatura
[1] Boczar T.: Wykorzystanie energii wiatru. Wydaw. PAK, 2010, s. 65-67.
[2] Brzeziski J.: Elementy metodologii. Warszawa 1989.
[3] Chodura J.: Kolektory soneczne nowe rozwizania techniczne. Rynek Instalacyjny, nr 3/2011, s. 82-83.
[4] Chodura J.: Kolektory soneczne w zastosowaniach specjalnych. Rynek Instalacyjny,
nr 4/2012.
[5] Lewandowski W.N.: Proekolog odnawialne rda energii. WNT, Warszawa 2012.
[6] Strzyewski J.: Oszczdzanie wiata. Energia i Budynek, nr 01 (56), 2012.
[7] Winiewski G.: Okrelenie potencjau energetycznego regionw Polski w zakresie
odnawialnych rde energii wnioski dla regionalnych programw operacyjnych
na okres programowania 2014-2020. Warszawa 2011.
[8] Wolaczyk F.: Elektrownie wiatrowe. Wydawnictwo i Handel Ksikami KaBe,
Krosno 2009, s. 114-115.
263
ANALYSIS OF THE APPLICATION OF INNOVATIVE

TECHNOLOGIES TO LIGHTING, HEATING AND AIR
CONDITIONING IN THE EUROPEAN COUNTRIES
Summary
The article discusses the situation involving the use of renewable energy sources to illuminate, heat
and air condition buildings in Poland, European countries and the world. In recent years photovoltaic
market has been dominated by European countries, however, it begins to alter through huge development of PV on the Old Continent mainly in China, which is estimated to overtake Germany in the
next few years. In recent years it has become increasingly popular for microgeneration wind plants
to by applied, which may often be used for charging the batteries in output circuits. Such power
plants, which use batteries, may be used to illuminate part of the home, inter alia, individual facilities, equipment or lamps. In the world and in Europe the advantages of windmills are getting more
popular. In Poland the use of wind energy and transforming it for their own objectives is especially
common the fallowing districts: zachodniopomorskie, wielkopolskie, kujawsko-pomorskie,
warminsko-mazurskie and lodzkie. Water energy in Poland in 2013 blew quite favorably in relation
to previous years. The best hydrogeology conditions are mainly on the Vistula River. The article
presents the results of the application of technology for lighting, heating and air conditioning. Research shows that the public is aware of the possibility of obtaining energy from green sources.
They usually sun energy as the main source usable. A good sigh is that society is committed to
protecting the environment the limiting its contamination by the use of renewable energy sources.
Keywords: renewable energy sources, lighting, heating, air conditioning

DOI: 10.7862/rb.2015.17
264

Tomasz KAMIZELA1
Mariusz KOWALCZYK2
Magorzata WORWG3
CONDITIONS FOR EFFECTIVE ULTRASONIC

DISINTEGRATION OF ACTIVATED SLUDGE
SUSPENSION
Low-frequency and high energy sonication were used in the experiments on ultrasonic disintegration of activated sludge. Selected operational parameters of sonication were monitored and analyzed. The transformation of solids into a dissolved
form by application of ultrasounds was analyzed on the base of changes in the concentrations of carbon, nitrogen and phosphorus. The scope of the research included
determination of a five-day biochemical oxygen demand and rate constant of decomposition, which parameters indirectly represented the biodegradability of product of activated sludge disintegration. The study showed that the propagation of ultrasonic wave was highly disintegrating factor, generating a product of the characteristics of concentrated organic solution. By sonication of activated sludge the dissolved phase was enriched particularly in significant amounts of nitrogen and phosphorus. These elements could disturb the processes that require additional source of
carbon, thus application of sonication for generation of easily available of organic
carbon may seem less feasible. It seems more appropriate application of sonication
to reduce the excess sludge through sludge disintegration and biological conversion.
For optimum ultrasonic disintegration of activated sludge was considered sonication
time 1200 s, which corresponded to the acoustic energy 170 kJ and specific energy
36 MJ/kgTS. In view of obtained values of the rate constant of decomposition, it
was found that the disintegration of sludge required energy sonication in excess of
22 MJ/kgTS. Determination of potential applications of activated sludge subjected
to sonication still requires further investigations that would use system for biological
wastewater treatment. This would be the most reliable way to prove the suitability
of activated sludge sonication in wastewater treatment technologies.
Keywords: activated sludge, disintegration, sonication
2
3
Autor do korespondencji/corresponding author: Tomasz Kamizela, Czestochowa University of

Technology, Brzenicka 60a, 42-200 Czstochowa, Poland, tel. 34 3257334, tkamizela@is.pcz.czest.pl
Mariusz Kowalczyk, Czestochowa University of Technology
Magorzata Worwg, Czestochowa University of Technology
266
T. Kamizela, M. Kowalczyk, M. Worwg
1. Introduction
Ultrasonic disintegration is considered to be a promising method for pretreatment of sewage sludge. The disintegration of microbial cells leads to release and
solublization of organic substances that can be readily available organic substrates. Sonication was successfully used to facilitate sewage sludge biodegradability and also digestibility. Ultrasonic disintegration resulted in the increase in
biogas and methane production and also the reduction of organic matter [3, 7, 9,
10, 13]. Ultrasounds could also be successfully applied to prevent an excess sludge
production. In some laboratory-scale experiments activated sludge was sampled
from a bioreactor and subjected to sonication, and then returned to
a bioreactor for biological oxidation [6, 15]. Sonication can also support other
biological processes in technological wastewater treatment, e.g. metabolic activity
of aerobic and anaerobic sludge, and thus can improve the efficiency of biological
treatment [12, 14]. Sonication can also improve the settleability, counteracting the
phenomenon of sludge bulking or sludge conditioning method before the dewatering process. However, these applications require careful selection of operating parameters for sonication and usually low energy treatment [1, 5].
A number of researchers have investigated the problem of optimizing the input energy for the process of sonication in order to obtain the desired effect of
treatment. Feng et al. have identified two significant energy levels of sonication.
The first level of sonication was lower than 1000 kJ/kg TS. In this case the ultrasound wave propagation does not cause disintegration but only disruption of structure of sludge flocs. The second level was the dose of ES = 5000 kJ/kg TS. Above
this value disintegration and solubility were intensified. The highest energy examined in this study was ES = 26000 kJ/kg TS and was defined as the optimal for
disintegrating waste activated sludge [4]. Carrere at al. reported that a threshold
of specific energy for effective sludge solubilization varied in the range from 1000
to 16.000 kJ/kgTS and strongly depened on sludge TS concentration [2]. According to Wang at al. who considered the performance of the disintegration as a function of input energy of ultrasonic wave, the specific energy consumption should
be controlled within 50 kJ/g TS [11]. Kidak et al. found that sonication at specific
energy of ES = 150000 kJ/kg TS and higher could effectively disintegrate treated
sludge [8].
In the presented work the effect of ultrasonic treatment on activated sludge
disintegration was investigated. The objective of this work was to study optimization of sonication in order to improve solubilization of activated sludge. The
operational parameters of sonication such as: sonication time, acoustic energy,
specific energy and ultrasound power and density were investigated. Also, the potential applications of sonicated sludge were discussed.
Conditions for effective ultrasonic disintegration...
267
2. Experimental
2.1. Materials
Activated sludge (AS) were sampled from the activated sludge tank (oxic
zone) from the local wastewater treatment plant (WWTP). The average daily flow
of sewage treatment plant effluent is 45000.0 m3/d. The collected sludge was immediately transferred to the laboratory and tested. The total solids (TS) concentration of activated sludge varied between 3.55 g/L and 5.69 g/L and the volatile
solids (VS) were about 70%.
2.2. Ultrasonic treatment
Disintegration by ultrasounds was performed with an ultrasonic processor
VC750 (Sonics & Materials Inc., USA) operating at ultrasonic wave frequency of
20 kHz. Sludge samples of 1dm3 were subjected to sonication at ambient temperature (20C). The sonotrode with a diameter of 19.0 mm was placed in the centre
of the beaker and immersed at about 30.0 mm. The value of the amplitude of
propagated ultrasonic wave was set as a percentage of maximum amplitude
and kept constant by ultrasonic processor. The maximum amplitude
of A = 61.0 m (100%) was tested in this study. Sonication times were following:
240, 480, 720, 960, 1200, 1440 and 1680 s. The energy supplied to the cellular
mass unit of activated sludge (specific energy ES) was calculated from
the eq. (1). Ultrasonic power (P) could be calculated after the transformation of
the eq. (2). The calculated ultrasonic density (DS) was also an operational parameter of ultrasonic treatment (eq. (3)).
ES
E
[kJ / kgTS]
VS TS'
E P t S' J
DS
P
[W / mL]
VS'
(1)
(2)
(3)
where: E amount of acoustic energy in Joules (watts * seconds) that is being

delivered to the probe (energy monitor of ultrasonic processor) [J], ES specific
energy [kJ/kgTS], P ultrasound power [W], tS sonication time [s], TS total
solids concentration in treated AS samples [g/dm3], VS sample volume [dm3].
The parameters of tS, E, P, ES, DS have been identified as the independent
variables and defined as operational parameters of the process of sonication.
268
2.3. Parameter analysis

The effects of sonication were monitored based on the concentrations of carbon, nitrogen and phosphorus compounds. The measurement of total carbon (TC),
total organic carbon (TOC), total nitrogen (TN) and total phosphorus (TP) were
taken on soluble fractions of sludge. The soluble fraction was defined as the fraction obtained after centrifugation and filtration. Samples were centrifuged at
10000,0 rcf for 15.0 min. The supernatant was filtrated through a cellulose nitrate
membrane (0.45 m pore size). Total carbon, total organic carbon and total
nitrogen in dissolved forms were measured by multi N/C analyzer
(Analytik Jena UK). Concentration of soluble total phosphorus (TP) was measured by a spectrophotometer HACH DR 5000. The measurement of total phosphorus in the solid form was performed by spectrophotometry after mineralization. Biochemical oxygen demand of sonicated activated sludge measured tested
without sample pretreatment. Determination of the biochemical oxygen demand
carried out with the manometric method using a set of WTW OXI TOP with continuous measurement of the momentary value of BOD. Maintaining the right conditions of BOD measurements makes the reaction as the first order, hence the resulting variable was also the value of the five-day biochemical oxygen demand
(BOD5) and rate constant of decomposition (k). Total solids (TS) and volatile solids (VS) were determined according to the Polish Standards.
2.4. Statistical analysis
The obtained results were presented graphically in the form of central tendency which was arithmetic means (AVG). The statistical dispersion of data
around the arithmetic mean was characterized by the standard deviation (STDV).
In order to determine the nature of the relationship between a dependent variable
(concentrations of TC, TOC, TN, TP) and independent variables (tS, E, P, Es, DS)
simple and multiple regression was used. Simple linear regression (least squares
regression line) best represented observations in a bivariate data set. The equation
for simple linear regression was:
Y b0 b1 X1
(4)
where: b0 a intercept, b1 the regression coefficient, X the independent variable, Y the value of the dependent variable.
The coefficient of determination (R2(SL)) was calculated for all equations of
simple linear regressions. In the equation of multiple linear regression there were
at least two of all the independent variables (eq. (5)).
Y b0 b1 X1 b2 X2 ... bP XP
(5)
269
Multiple regression analysis was performed as stepwise multiple regression

with forward selection procedure. This procedure evaluates the independent variables at each step by inserting or removing them from the regression equation and
terminates when the coefficient of determination of linear regression (R2(ML)) is
maximized. Stepwise multiple regression allowed to choose the most statistically
significant independent variables as the best predictors of the effects of sonication
of activated sludge. The multiple regression tested the hypothesis that the independent variable (X1 XP) does not affect the value of the dependent variable Y.
If the calculated value of test probability (p-value) is less than the accepted significance level alpha ( = 0.05) then the null hypothesis was rejected. In other
words, the tested variable (X1 XP) had a statistically significant impact on the
value of Y. Analysis of data and regression analysis were using with
STATISTICA 7.1 (StatSoft Inc., Poland).
3. Results
Time of ultrasonic wave propagation was the primary operational variable of
the process of sonication. Extending the sonication time resulted in increased
acoustic energy delivered to the sample. Depending on the amount of acoustic
energy and the total solid concentration of AS the specific energy (ES) varied.
Average values of the acoustic energy and specific energy are presented in table
1. Independently of the applied sonication time, acoustic power was calculated
with the eq. (2). Acoustic power in the range of applied sonication time remained
stable and amounted to P = 140.9 3.92 W. Due to the fact that 1 dm3 of sludge
sample was subjected to sonication, ultrasonic density was calculated with the eq.
(3) and amounted to DS 0.141 W/cm3.
Table 1. Sonication times and the corresponding values of input ultrasonic energy
Tabela 1. Zastosowane czasy i wielkoci energetyczne sonifikacji
240
480
720
960
1200
1440
1680
Acoustic energy [kJ]
32.26
67.46
102.65
137.84
170.04
198.26
230.08
Specific energy [kJ/kgTS]
7199
14852
22005
29759
36612
43356
52258
Sonication time [s]
With reference to the value of a specific energy cited in the introduction, the
applied maximum sonication time tS = 1680 s should generate optimal conditions
for disintegration. Also, it was pointed out that the optimal value of the specific
energy can be higher as well as lower than this referred value. At lower sonication
time (specific energy), undoubtedly disintegration of activated sludge microorganisms occurred. Due to the system capacity for sludge disintegration the 28
minutes sonication (at sufficient ultrasonic power and specific energy) seemed to
be definitely too long. Therefore, in the presented investigations the main focus
270
was placed on determining the intensity of disintegration at lower sonication time

and the optimization of process parameters.
Cyclical increase in time of sludge sonication resulted in rapid growth
of the total carbon (TC) concentration in the dissolved phase of disintegrated
sludge (fig. 1). This was characteristic for sonication time not exceeding the 1200
s. Above this value the rate of solubilization of carbon decreased. Generally, the release of carbon to the dissolved phase was a linear function. This was
confirmed by the determination coefficient for the regression rate of R2 = 0.94.
The carbon concentrations produced during sonication were up to 700 mg/dm3.
This resulted in saturation of the solution with organic substance that is a biodegradable and readily available substrate. This was confirmed by the concentration
of total organic carbon (TOC) that reached a maximum value of approximately
650 mg/dm3. The TOC concentrations will determine the quality of
a product obtained from sonication of sludge that is used as a substrate by microorganisms (fig. 2.).
700
R2 (SL) = 0.94; y=0.3694*tS+60.834

R2 (ML) = 0.95
3 3
total
]
[mgC/dm
totalcarbon
carbon,
mgC/dm
560
420
280
140
240
480
720
960
1200
1440
1680
sonicationtime,
time ttSs,[s]
sonication
s
Fig. 1. Effect of sonication time on the total carbon (TC) concentrations in liquid phase of disintegrated sludge
Rys. 1. Zmiany stenia wgla oglnego w cieczach osadowych zdezintegrowanej zawiesiny osadu czynnego
Nitrogen is also the fundamental component of microbial cell mass. Thus, 28

minute sonication resulted in the maximum concentration of nitrogen in
the dissolved phase, which was 207 mg/dm3 (fig. 3). The release rate of nitrogen
271
was three times lower, than in the case of TC and TOC solubilization
(b1 = 0.1144). It was also observed that with increasing sonication time the
increase in the concentration of nitrogen was significantly smaller. This resulted
in accuracy of the linear regression and the regression equation was reliable
in 81% (R2(SL) = 0.81)).
800
R2 (SL) = 0.67; y=0.3418*tS+44.046
3 3
total
]
[mgC/dm
totalorganic
organiccarbon
carbon,
mgC/dm
700
R2 (ML) = 0.70
600
500
400
300
200
100
0
240
480
720
960
1200
1440
1680
sonicationtime,
timests [s]
sonication
Fig. 2. Effect of sonication time on the total organic carbon

(TOC) concentrations in liquid phase of disintegrated sludge
Rys. 2. Zmiany stenia oglnego wgla organicznego
w cieczach osadowych zdezintegrowanej zawiesiny osadu
czynnego
After sonication time of 1680 s the maximum concentration of total phosphorus amounted to 50 mg/dm3 was achieved (fig. 4). It was a significantly high value,
especially as the inflow to the wastewater treatment plant contained much lower
concentrations of phosphorus. It can be assumed that the release of compounds
containing phosphorus in function of sonication time may be rather
a polynomial function. The concentration of total phosphorus estimated from the
equation of linear regression at about 30% will be incorrect.
Generally, the product obtained from AS sonication showed higher concentrations of carbon nitrogen and phosphorus than raw wastewater flowing into
wastewater treatment plants. Thus, depending on the amount of treated sludge the
additional load of contaminants will be produced. This is an important issue
272
250
R2 (SL) = 0.81; y=0.1144*tS+38.335

R2 (ML) = 0.82
total
totalnitrogen
nitrogen,[mgN/dm
mgN/dm3]3
200
150
100
50
240
480
720
960
1200
1440
1680
sonication
time,
tS,tss[s]
sonication
time
Fig. 3. Nitrogen (TN) release profiles to the liquid phase as

a result of the AS sonication
Rys. 3. Zmiany stenia azotu oglnego w cieczach osadowych zdezintegrowanej zawiesiny osadu czynnego
because it links ultrasonic disintegration with the operation and efficiency of

a bioreactor. Biological treatment technology required to comply with the relevant
load of substrate in order to achieve a high degree of contaminant removal. As a
result of sonication the dissolved phase was saturated with nitrogen and phosphorus was confirmed by the concentration ratio of carbon to nitrogen and phosphorus
(TC/TN and TC/TP). The ratios of TC/TN did not exceed the value of 3, and the
TC/TP of 15 (table 2). Considering the type of biological processes such as denitrification and dephosphatation, they cannot occur efficiently at such low ratios.
It was observed that increasing sonication time, and thus the specific energy,
causes the increase in the calculated ratios. Thus, the use of high specific energy
of 50000 kJ/kg TS may not be justified. Therefore, sonication of sludge may be
considered as a method for enrichment of a solution (dissolved phase) in nitrogen
and phosphorus compounds. It is possible that sonication of activated sludge
would be a suitable option for application in industrial wastewater treatment plants
where deficiencies of these elements are often observed. In the case of municipal
WWTPs which usually have the problem with the effective reduction of nitrogen
and phosphorus the use of sonication appears to be limited.
273
60
R2 (SL) = 0.67; y=0.0252+4.7656

3
total
[mgP/dm
totalphosphorus
phosphorus,
mgP/dm] 3
48
R2 (ML) = 0.70
36
24
12
240
480
720
960
1200
1440
1680
sonication
sonicationtime,
time sts [s]
Fig. 4. Phosphorus (TP) release profiles to the liquid phase

as a result of the AS sonication
Rys. 4. Zmiany stenia fosforu oglnego w cieczach osadowych zdezintegrowanej zawiesiny osadu czynnego
Tabela 2. The mean values of calculated ratios of carbon, nitrogen and phosphorus concentrations
Table 2. rednie wartoci ilorazu ste wgla i azotu oraz fosforu oglnego w cieczy osadowej
w funkcji czasu sonifikacji
240
480
720
960
1200
1440
1680
TC/TN
2.06
2.45
2.62
2.71
2.91
3.00
3.00
TC/TP
11.45
13.61
14.16
14.52
14.97
14.95
14.48
Sonication time [s]
The impact of ultrasonic wave propagation was characterized by the value of

the five-day biochemical oxygen demand of sonicated AS (fig. 5) and respectively
the value of the rate constant of decomposition (fig. 6). BOD5 of non
sonicated AS was 1037 mgO2/dm3. As a result of sonication rather slow
increase of BOD5 values was observed from 1047 mgO2/dm3 (tS = 240 s) to
1153 mgO2/dm3 (tS = 1680 s) despite the use of high specific energy approximately
53 MJ/kg TS. The opposite tendency was characteristic of a rate constant (k). A
kind of a critical value was sonication time tS = 720 s (22 MJ/kg TS). For this
sonication time obtained value of k = 0.34 d-1, which was evident lower than for
the non sonicated AS (k = 0.39 d-1).
274
2000
3
BOD
] 3
sonicated
ASAS,
[mgO/dm
5 ofof
BOD
sonicated
mgO2/dm
5
R 2 (SL) = 0.38; y=0.0709*tS+1030.3

1600
R 2 (ML) = 0.38
1200
800
400
240
720
1200
1680
sonication
ts s
[s]
sonicationtime
time,
Fig. 5. BOD5 of sonicated activated sludge

Rys. 5. BZT5 zdezintegrowanej zawiesiny osadu czynnego
Regression analysis performed by stepwise method allowed to choose the

most authoritative independent variables (operating parameters of sonication). Table 3 shows the equations of multiple regression and the most statistically significant independent variables in detail.
For the identified TOC, TC, TN and TP concentrations acoustic energy supplied to the sludge sample and also ultrasonic density (individual case) were the
most suitable arguments of linear function. They were operating parameters that
best correlated with changes of determined indicators. Other variables as sonication time, specific energy, total solids and ultrasonic power were excluded from
the multiple regression equation. The intercept describing the initial characteristics of waste activated sludge, and thus susceptibility of sludge to disintegration
was also statistically significant. Equations of multiple linear regression for concentrations of BOD5 and k have a more complex form. In these cases, the total
solids concentration in treated AS samples, sonication time, acoustic and specific
energy were a best predictors of the effects of sonication. This proved that the
modeling of biochemical processes is much more complicated and may be subject
to larger errors.
275
0,75
R2 (SL) = 0.75; y=-0.0001*tS+0.4154
-1
rateconstant
]
constant of
of BOD
BOD55, [d
rate
d 1
0,60
R2 (ML) = 0.76
0,45
0,30
0,15
0,00
240
720
1200
1680
sonication
sonicationtime,
time tss [s]
Fig. 6. Changes in rate constant of BOD5 as a function of

sonication time
Rys. 6. Zmiany wartoci staej szybkoci rozkadu w funkcji
czasu sonifikacji
Table 3. Results of multiple regression analysis
Tabela 3. Wyniki analizy regresyjnej prowadzonej metod regresji krokowej
Parameter
y-intercept
TC
[mg/dm3]
>>0.0001
TOC
[mg/dm3]
>>0.0001
TN
[mg/dm3]
>>0.0001
TP
[mg/dm3]
>>0.0001
BOD5
[mg/dm3]
>0.0001
k
[d-1]
>0.0001
tS
[s]
E
[J]
TS
[g/L]
ES
[kJ/kg TS]
P
[W]
TC = 59.79 + 0.00262 E
>>0.0001
TOC = 43.55 + 0.00242 E
>>0.0001
TN = 37.95 + 0.00081 E
>>0.0001
TP = 4.72 + 0.00524 DS
BOD5 = 869.2213 + 0.2040 tS + 37.6145 TS 0.0039 E
0.0003
0.005
0.0005
k = 0.236423 + 0.001463 tS 0.000011 E + 0.034409 TS
0.05
0.004
0.001
0.04
-
DS
[W/mL]
>>0.0001
-
276
4. Conclusions
Effects of solubilization of activated sludge organic matter exposed to ultrasonic disintegration were observed during the experiments. This is of significant
importance due to substrate availability to microorganisms. By sonication of AS
the dissolved phase was enriched particularly in significant amounts of nitrogen
and phosphorus. These elements could disturb the processes that require additional source of carbon, thus application of sonication for generation of easily
available source of organic carbon may seem less feasible. It seems more appropriate application of sonication to reduce the excess sludge through sludge disintegration and biological conversion.
Taking into account the values BOD5 and k it should be noted that they were
dependent on a number of phenomena which occur simultaneously. As
a result of low energy sonication there was the breakdown of structure of activated
sludge flocs and thus to the surrounding solution both microorganisms and extracellular polymeric substances was released. Increasing sonication energy lead to
decomposition and solubilization of organic substances, reduction the number of
viable micro-organisms as well as other changes in the metabolic activity of microorganisms. Especially on the basis of the rate constant, obtained for the sonication time tS = 720 s (ES = 22005 kJ/kg TS) specified two impact areas of sonication. This sonication time was considered as the technological line between sonification supporting auto-mineralization (aerobic digestion) and ultrasonic sludge
disintegration
Transformations resulted from sonication generally showed linear relationships. However, sonication time above 1200 s (E > 170 kJ and ES > 36000 kJ/kg
TS) is a potential area where the rate of releasing solid substances into dissolved
phase was slowing down. Therefore, the increase in energy inputs may be unreasonable and uneconomical thus sonication time tS = 1200 s should be considered
the most advantageous time of ultrasonic disintegration of activated sludge.
Generally, determination of potential applications of activated sludge subjected to sonication requires further investigations that would use system for biological wastewater treatment. This would be the most reliable method to determine
the relevance and importance of the process of sonication.
Acknowledgements
This work was supported by the grant No. BS/PB-401-301/11 (Faculty of Environmental Engineering and Biotechnology, Czestochowa University of Technology).
References
[1] Bie J., Kamizela T., Kowalczyk M., Mrowiec M.: Possibilities of gravitational and
mechanical separation of sonicated activated sludge suspension. Environmental Protection Engineering, 2009, no. 35(2), pp. 67-72.
277
[2] Carrere H., Dumas C., Battimelli A., Batstone D.J., Delgenes J.P., Steyer J.P., Ferrer
I.: Pretreatment methods to improve sludge anaerobic degradability: A review. Journal of Hazardous Materials, no. 183, 2010, pp. 1-15.
[3] Cao X.Q., Chen J., Cao Y.L., Zhu J.Y., Hao X.D.: Experimental study on sludge
reduction by ultrasound. Water Science and Technology, no. 54(9), 2006, pp. 87-93.
[4] Feng X., Lei H., Deng J., Yu Q., Li H.: Physical and chemical characteristics of waste
activated sludge treated ultrasonically. Chemical Engineering and Processing, no. 48,
2009, pp. 187-194.
[5] Gogate P.R., Kabadi A.M.: A review of applications of cavitation in biochemical
engineering/biotechnology. Biochemical Engineering Journal, no. 44, 2009, pp. 6072.
[6] He J., Wan T., Zhang G., Yang J.: Ultrasonic reduction of excess sludge from activated sludge system: Energy efficiency improvement via operation optimization. Ultrasonics Sonochemistry, no. 18, 2011, pp. 99-103.
[7] Hogan F., Mormede S., Clark P., Crane M.: Ultrasonic sludge treatment for enhanced
anaerobic digestion. Water Science & Technology, no. 50(9), 2004, pp. 25-32.
[8] Kidak R., Wilhelm A.M., Delmas H.: Effect of process parameters on the energy
requirement in ultrasonical treatment of waste sludge. Chemical Engineering and
Processing, no. 48, 2009, pp. 1346-1352.
[9] Prez-Elvira S., Fdz-Polanco M., Plaza F.I., Garraln G., Fdz-Polanco F.: Ultrasound
pre-treatment for anaerobic digestion improvement. Water Science & Technology,
no. 60(6), 2009, pp. 1525-1532.
[10] Salsabil M.R., Prorot A., Casellas M., Dagot C.: Pre-treatment of activated sludge:
Effect of sonication on aerobic and anaerobic digestibility. Chemical Engineering
Journal, no. 148, 2009, pp. 327-335.
[11] Wang F., Lu S., Ji M.: Components of released liquid from ultrasonic waste activated
sludge disintegration. Ultrasonics Sonochemistry, no. 13, 2006, pp. 334-338.
[12] Xie B., Liu H., Yan Y.: Improvement of the activity of anaerobic sludge by lowintensity ultrasound. Journal of Environmental Management, 2009, no. 90, 260-264.
[13] Zawieja I., Wolny L., Wolski P.: Influence of excessive sludge conditioning on the
efficiency of anaerobic stabilization process and biogas generation. Desalination, no.
222, 2008, pp. 374-381.
[14] Zhang G., Zhang P., Gao J., Chen Y.: Using acoustic cavitation to improve the bioactivity of activated sludge. Bioresource Technology, no. 99, 2008, pp. 1497-1502.
[15] Zhang G., Zhang P., Yang J., Chen Y.: Ultrasonic reduction of excess sludge from
the activated sludge system. Journal of Hazardous Materials, no. 145, 2007, pp. 515519.
WARUNKI SKUTECZNEJ DEZINTEGRACJI ULTRADWIKOWEJ

ZAWIESINY OSADU CZYNNEGO
Streszczenie
Celem przeprowadzonych bada bya optymalizacja procesu dezintegracji ultradwikowej zawiesiny osadu czynnego. Postpowanie optymalizacyjne opierao si na zastosowaniu propagacji fali
ultradwikowej o staej czstotliwoci i amplitudzie oraz zmiennych czasw sonifikacji. Zakres
278
bada obejmowa oznaczenie ste wgla, azotu i fosforu uwolnionych do fazy ciekej w wyniku
oddziaywania dezintegracyjnego fali ultradwikowej. Na podstawie pomiarw biochemicznego
zapotrzebowania na tlen okrelono rwnie sta szybkoci rozkadu, co porednio stanowio
o podatnoci na biodegradacj otrzymanego produktu dezintegracji. Przeprowadzone badania wykazay, e fala ultradwikowa jest wysoce dezintegrujcym czynnikiem, generujcym produkt
o charakterystyce stonego roztworu organicznego. Sonifikacja zawiesiny osadu czynnego szczeglnie doprowadzia do wzbogacenia fazy rozpuszczonej w znaczne iloci azotu i fosforu. Ze
wzgldu na stenia biogenw zastosowanie dezintegracji ultradwikowej zawiesin osadu czynnego w dominujcym celu generacji atwo dostpnego wgla organicznego uznano za ograniczone.
Waciwsze wydaje si zastosowanie sonifikacji w celu zmniejszenia iloci osadu nadmiernego poprzez jego dezintegracj i recyrkulacj do komory osadu czynnego. Za optymalne parametry dezintegracji ultradwikowej zawiesiny osadu czynnego uznano sonifikacj w czasie 1200 s,
co odpowiadao wprowadzonej energii akustycznej 170 kJ oraz waciwej energii sonifikacji
ES 36 MJ/kg s.m. Z uwagi na uzyskane wartoci staej szybkoci rozkadu stwierdzono, e dezintegracja osadu czynnego wymaga energii sonifikacji przekraczajcej warto 22 MJ/kg s.m. Okrelenie potencjalnych zastosowa dezintegracji zawiesiny osadu czynnego wymaga jeszcze dalszych
bada z wykorzystaniem systemu biologicznego oczyszczania ciekw. Bdzie to najbardziej wiarygodny sposb okrelenia moliwoci i przydatno sonifikacji w technologii oczyszczania ciekw.
Sowa kluczowe: osad czynny, dezintegracja, sonifikacja
DOI: 10.7862/rb.2015.18

Magorzata KIDA1
Piotr KOSZELNIK2
WYSTPOWANIE FTALANW I SUBSTANCJI

POWIERZCHNIOWO CZYNNYCH
W RODOWISKU
Praca zawiera przegld literatury na temat wystpowania ftalanw i substancji powierzchniowo czynnych w rnych komponentach rodowiska oraz moliwoci
usuwania ich ze ciekw. S to grupy zwizkw, ktrych obecno w yciu jest nieunikniona ze wzgldu na ich powszechne wykorzystanie. Analiza dostpnej
literatury wykazaa, e wody powierzchniowe i osady denne zawieraj wysokie stenie ftalanw i surfaktantw pochodzcych gwnie ze ciekw przemysowych
i komunalnych. W konwencjonalnych procesach oczyszczania ciekw substancje
te nie s w dostatecznym stopniu usuwane. W wielu przypadkach znaczna
cz tych zwizkw jest wprowadzana do rodowiska w niezmienionej formie
albo w postaci bardziej toksycznych metabolitw. Dodatkowo wyniki bada opublikowane w literaturze s rozbiene. Autorzy w swoich badaniach potwierdzili,
e eliminacja tych zwizkw jest zalena przede wszystkim od matrycy rodowiskowej. Ponadto przedstawiono informacje na temat prowadzonych bada w zakresie zastosowania m.in. zawansowanych metod utleniania, np. takich procesw, jak
UV/H2O2, O3/H2O2 i O3/AC, w celu usunicia tych zwizkw ze ciekw. Jednak
stosowanie nowoczesnych technologii utleniania nie pozwala na uzyskanie jednoznacznych wynikw, przy czym mog one jednoczenie zwiksza moliwo tworzenia si porednich produktw degradacji, ktre czsto s bardziej toksyczne ni
zwizki macierzyste. Zadowalajce efekty eliminacji tych zwizkw mona uzyska, stosujc rne metody kombinowane, skadajce si z kilku procesw jednostkowych.
Sowa kluczowe: mikrozanieczyszczenia, ftalany, substancje powierzchniowo
czynne, cieki
1
2
Magorzata Kida, Politechnika Rzeszowska

Autor do korespondencji/corresponding author: Piotr Koszelnik, Politechnika Rzeszowska,
35-959 Rzeszw, al. Powstacw Warszawy 6, tel. + 48 17 8651065, + 48 17 8652407,
pkoszel@prz.edu.pl
280
M. Kida, P. Koszelnik
1. Wprowadzenie
Rosnce zanieczyszczenie rodowiska naturalnego mikrozanieczyszczeniami zarwno organicznymi, jak i nieorganicznymi stanowi nowe wyzwanie dla
spoecznoci naukowej. Do zanieczyszcze organicznych zalicza si przede
wszystkim farmaceutyki, zwizki zakcajce procesy hormonalne, uboczne produkty dezynfekcji, chemikalia przemysowe. Liczb tych zwizkw szacuje si
na okoo 16 mln, w tym prawie 2 mln wytwarzanych jest wycznie syntetycznie
[40, 42, 47, 55, 58, 62, 97].
rda substancji organicznych w rodowisku s rne, jednak uwaa si, e
najwikszy adunek zanieczyszcze jest wprowadzany wraz z oczyszczonymi
ciekami komunalnymi i przemysowymi [17, 50, 58]. Wykazano, e pomimo zaawansowanego sposobu oczyszczania ciekw nie wszystkie zanieczyszczenia s
cakowicie usuwane. Niektre z nich pod wpywem oddziaywania czynnikw
rodowiskowych i mikroorganizmw ulegaj jedynie w pewnym stopniu rozkadowi biochemicznemu, a ich pozostaoci oraz metabolity akumuluj si w rodowisku [10, 21, 40, 55]. Cabeza i in. [10] podaj, e ze 170 analizowanych zwizkw 98 jest nadal obecnych w ciekach oczyszczonych i zazwyczaj s to stenia
na poziomie 100 gl-1. Charakterystyczn cech mikrozanieczyszcze jest przemieszczanie si w rodowisku, wzgldna odporno na rozkad, toksyczno dla
organizmw oraz biokumulacja. Podstawowym problemem w tym zakresie jest
brak wiedzy na temat ich rednio- i dugoterminowego wpywu na zdrowie ludzi
i stan rodowiska.
Celem niniejszej pracy jest przegld literatury dotyczcy poziomw ste
wybranych mikrozanieczyszcze w rnych elementach rodowiska oraz okrelenie moliwoci usuwania ich ze ciekw.
2. Plastyfikatory
2.1. Zastosowania i zagroenia wynikajce z obecnoci plastyfikatorw
w rodowisku
Od wielu lat plastyfikatory s powszechnie wykorzystywane w przemyle
polimerw w formie dodatkw, w kosmetykach, farbach drukarskich, lakierach,
klejach, atramencie. Mona je znale rwnie w opakowaniach do ywnoci,
wykadzinach, tapetach, zabawkach oraz produktach medycznych jednorazowego
uytku. Oglnie znanych jest ponad 1200 rnorodnych zmikczaczy, ale znaczenie handlowe ma jedynie od 50 do 100, znajdujcych zastosowanie do prawie 60
polimerw i 30 grup produktw. Tylko w cigu ostatniej dekady ich produkcja na
caym wiecie wyniosa okoo 5 mln ton rocznie [5, 29, 43, 76].
Zasadnicz rol tych substancji jest poprawa elastycznoci i przetwarzalnoci
polimerw. Idealny plastyfikator powinien by wysoce kompatybilny z polimerem, stabilny w rodowisku zarwno w niskiej, jak i wysokiej temperaturze
oraz odporny na promieniowanie ultrafioletowe [43, 45, 76, 91]. Pomimo wielu
Wystpowanie ftalanw i substancji powierzchniowo czynnych...
281
zalet i powszechnego zastosowania plastyfikatorw istotnym problemem stao si

uwalnianie do rodowiska syntetycznych zwizkw organicznych z tych produktw. Zastosowany plastyfikator moe migrowa z elementu tworzywa sztucznego
do nonika, z ktrym jest w kontakcie [1, 52, 60]. Uwarunkowane jest to wieloma
czynnikami i przede wszystkim zaley od waciwoci polimeru, rodzaju i iloci
zastosowanego zmikczacza oraz temperatury [60, 61]. Badania migracji
syntetycznych zwizkw organicznych do rodowiska gwnie skupiaj si na
produktach wykonanych z polichlorku winylu (PVC). Powodem tego jest
powszechno stosowania PVC wynikajca z niskich kosztw surowcw [31, 60,
61].
Gimeno i in. [33] podaj, e nawet do 40% cakowitej masy wyrobw PVC
mog tworzy ftalany, ktre obecnie s najczciej stosowanymi zmikczaczami
stanowicymi 92% produkcji plastyfikatorw na caym wiecie. S to zazwyczaj
trudno lotne estry pochodzce od kwasu ftalowego (PAEs, ang. Phthalic Acid Esters). Mniej powszechne s pozostae grupy majce zastosowanie jako plastyfikatory w produkcji tworzyw sztucznych, takie jak: cytryniany, adypiniany, sebacyniany, trjmelitany, azelainiany, estry kwasu fosforowego, zmikczacze polimeryczne, epoksydowe i plastyfikatory drugorzdowe [61].
Z ponad 30 rnych ftalanw obecnych na rynku najbardziej efektywny jest
ftalan di-2-etyloheksylowy (DEHP) (okoo 51% zuycia). Podobne waciwoci
plastyfikujce ma ftalan di-izononylowy (DINP), charakteryzujcy si jednak
mniejsz wydajnoci zmikczania. Popularny jest rwnie ftalan di-izodecylowy (DIDP) [76]. Ze wzgldu na ich potencjalne zagroenie rodowiskowy los
tych zwizkw zyska due zainteresowanie wrd badaczy [31]. Udowodniono,
e estry kwasu ftalowego mog si akumulowa w organizmach wodnych, a dodatkowo niektre z nich mog wywoywa aberracje genetyczne, negatywnie
wpywa na rozmnaanie i dalszy rozwj oraz prowadzi do zaburze gospodarki
hormonalnej. U mczyzn zatrudnionych przy produkcji PVC zaobserwowano
zwikszon zachorowalno na raka narzdw pciowych. Dlatego wedug US
EPA (Amerykaska Agencja Ochrony rodowiska) zwizki te s zaliczane do
prawdopodobnie rakotwrczych dla czowieka [19, 79]. Oehlmann i in. [69] przeprowadzili analiz efektw biologicznych najczciej stosowanych plastyfikatorw, w tym gwnie ftalanw. Wykazali, e stenia nawet na niskim poziomie
(od gl-1 do ngl-1) mog wywoywa niepodane skutki, szczeglnie dla miczakw, skorupiakw i pazw. Ostra toksyczno zwizkw macierzystych jest
jednak stosunkowo niska, to metabolity (tab. 1.) stanowi znacznie powaniejsze
zagroenie [28].
2.2. Wystpowanie ftalanw w rodowisku
Dyrektywa Komisji 2007/19/WE nakada ograniczenia na obecno w rodowisku piciu ftalanw (ftalan di-n-butylowy DBP, ftalan di-2-etyloheksylowy
DEHP, ftalan benzylu butylu BBP, ftalan diizononylowy DINP, ftalan diizodecylowy DIDP) [24]. Biorc pod uwag potencjalne zagroenia dla zdrowia, granica
282
tolerancji ftalanw w ciekach przemysowych i w wodzie powierzchniowej zostaa zatem ustalona w Europie na poziomie 1,3 gl-1 (DEHP jest standardem).
Kolejnym warunkiem jest osignicie do 2015 r. 30% zmniejszenia stenia ftalanw w ciekach przemysowych. Wartoci dopuszczalne zostay rwnie ustanowione przez wiatow Organizacj Zdrowia (WHO) w wodzie sodkiej i do
picia na poziomie 8,0 gl-1 DEHP. Niektre kraje, takie jak USA, Australia, Japonia i Nowa Zelandia, zalecan maksymaln zawarto DEHP w wodzie pitnej
ustaliy indywidualnie (odpowiednio 6,0 gl-1, 9,0 gl-1, 100,0 gl-1, 10,0 gl1
) [1, 23, 29, 44, 59, 65, 82].
Tabela 1. Najpowszechniejsze ftalany i ich metabolity, na podstawie [28]
Table 1. The most common phthalates and their metabolites, based on [28]
Zwizki macierzyste
Gwne metabolity
DEHP (ftalan di-2-etyloheksylowy)

DIDP (ftalan diizodecylowy)
DINP (ftalan diizononylowy)
DMP (ftalan dimetylu)
DEP (ftalan dietylu)
DBP (ftalan di-n-butylowy)
MEHP (ftalan mono-2-etyloheksylowy)

MIDP (ftalan monoizodecylowy)
MINP (ftalan monoizononylowy)
MMP (ftalan monometylu)
MEP (ftalan monoetylu)
MBP (ftalan mono-n-butylowy)
Wprowadzanie dopuszczalnych wartoci jest w peni uzasadnione rwnie

ze wzgldu na atwe rozpraszanie si ftalanw w rodowisku w trakcie produkcji,
uytkowania i po likwidacji produktw polimerowych [4, 19]. Dostpne dane literaturowe wskazuj, e stenia PAEs w atmosferze mieszcz si w zakresie
od 0,0003 do 0,077 gl-1, zwykle na obszarach miejskich i podmiejskich s one
wysze w porwnaniu z terenami wiejskimi. Dodatkowo badania prowadzone
w Pnocnej Kalifornii przez Rudel i in. [80] potwierdziy wysze koncentracje
BBP, DEHP, DBP, DEP oraz DIBP (ftalan diizobutylu) w pomieszczeniach zamknitych, gdzie zawarto DEHP moe si mieci w przedziale od 1 do
2 gl-1 w warstwie powietrza znajdujcego si nad now wykadzin PVC. Do
rde zanieczyszczenia atmosfery PAEs uwzgldnia si take emisje
pochodzce z oczyszczalni ciekw oraz ze spalania odpadw. Wykryto ftalan
butylu, izobutylu i pochodne 2-etyloheksylu w aerozolu znajdujcym si
nad zbiornikiem podczas napowietrzania ciekw w steniu od 0,071 do
0,228 ngl-1. Toksyczne dziaanie wikszoci z tych zwizkw stwarza due zagroenie wystpienia chorb zawodowych. Dlatego ze wzgldw bezpieczestwa
dopuszczalna ekspozycja na stenie DEHP w powietrzu na stanowiskach pracy
Agencja Bezpieczestwa i Zdrowia Pracy (OSHA) ustalia na poziomie
5 gl-1 w cigu 8 godzin pracy. Ograniczenie ekspozycji na stenie 10 gl-1
wynosi 15 min [19, 28, 30, 53, 83, 88].
283
Za gwne rdo wprowadzania ftalanw do ekosystemu wodnego uznano

cieki oczyszczone odprowadzane z oczyszczalni przemysowych oraz komunalnych [28, 79]. Zwykle iloci tych zwizkw w wodach powierzchniowych mieszcz si w przedziale od 0,3 do 98 gl-1 [30, 98]. Jednak w literaturze czsto znajduje si potwierdzenie na znacznie wysze wartoci ftalanw w wodach
powierzchniowych, np. stenie DEHP w Niemczech odnotowano na poziomie
2700 gl-1 [30], we Woszech 4600 gl-1 [92]. Z kolei saba ich rozpuszczalno
w wodzie skutkuje adsorpcj na zawieszonych czstkach staych i kumulacj
w osadach dennych (od 0,2 do 8,4 mgkg-1 s.m.) [19, 30]. Przykadowe badania
przeprowadzone w chiskim miecie wykazay obecno 16 PAEs we wszystkich
prbkach wody i osadw ze zbiornikw znajdujcych si na terenie miasta [1].
Nagromadzenie ftalanw w wodach naturalnych powoduje dystrybucj
w pozostaych systemach wodnych [1]. W Niemczech Luks-Betlej i in. [57]
wykryli w wodzie do picia stenie DEHP w zakresie 0,050,06 gl-1,
w Grecji 0,93 gl-1 [75]. Wartoci te nie przekraczaj poziomw dopuszczalnych.
Jednak ze wzgldu na stosunkowo atwe przenikanie tych zwizkw
z rnych powierzchni materiaw codziennego uytku do produktw spoywczych i powietrza naley w pierwszej kolejnoci dy do zminimalizowania ich
obecnoci w wodzie. Zwaszcza e dzienne spoycie tych zwizkw szacuje si
na 7 gkg-1 m.c. [1, 75].
2.3. Usuwanie ftalanw ze ciekw
Usuwanie zanieczyszcze organicznych w konwencjonalnych oczyszczalniach ciekw moe zachodzi przede wszystkim w wyniku: adsorpcji do zawieszonych substancji staych lub tuszczy i olejw, rozkadu biologicznego,
chemicznej degradacji oraz poprzez ulatnianie. Znaczenie procesu adsorpcji
zwiksza si wraz ze wzrostem masy czsteczkowej i logarytmu wspczynnika
podziau oktanolwoda (log Kow), ktrego warto dla ftalanw waha si od
4,2 do 8,9. Niemniej jednak, substancje charakteryzujce si wyszym log Kow
praktycznie nie ulegaj biodegradacji, co wykaza Byrns [9] dla zwizkw
o log Kow 4. Stwierdzono take, e stenia PAEs o maej (np. DEP) i redniej
masie czsteczkowej (np. DBP) byy znacznie nisze po procesie oczyszczania
ciekw w porwnaniu ze zwizkami o wysokiej masie czsteczkowej (np. BBP,
DINP, DIDP, DEHP). Naley zauway, e ftalany o duej masie czsteczkowej,
takie jak DINP, DIDP i DEHP, stanowi wicej ni 80% PAEs stosowanych
w Europie [11, 19, 58, 70, 77, 86, 87, 90].
W ciekach surowych, jak i oczyszczonych stenia poszczeglnych ftalanw w rnych krajach znacznie si rni. W australijskiej oczyszczalni ciekw (240 000 RLM) pracujcej wedug technologii osadu czynnego Tan
i in. [87] okrelili na dopywie zawarto DEHP na poziomie 0,716 gl-1,
1,08 gl-1 DEP, 0,201 gl-1 DBP, 0,134 gl-1 BBP. Clara i in. [15]
284
na podstawie prowadzonych bada w 17 oczyszczalniach ciekw w Austrii, zaprojektowanych do przyjmowania adunkw odpowiadajcych RLM w zakresie
od 2000 do 4000000 i charakteryzujcych si rnymi technologiami oczyszczania, uzyskali w ciekach dopywajcych wartoci ste dla DEHP w granicach
3,434 gl-1, DEP 0,779,2 gl-1, DBP n.w.8,7 gl-1. Natomiast oznaczone
wartoci ftalanw w ciekach oczyszczonych byy stosunkowo niewielkie. Clara
i in. [16] zaobserwowali wartoci DEHP na poziomie od 0,083 do 6,6 gl-1,
dla DBP od n.w. do 2,4 gl-1, dla BBP od 0,088 do 1,4 gl-1. Porwnywalne
stenia podaj w swoich pracach Dargnat i in. [19] oraz Gasperi i in. [32]. Natomiast wedug Fromme i in. [30] zawarto DEHP w ciekach oczyszczonych
moe osiga do 182 gl-1. Rozbienoci prawdopodobnie wynikaj ze specyfiki
prowadzonych procesw oczyszczania, jak i z charakterystyki dopywajcych
ciekw, co jednoczenie potwierdza brak sprecyzowanej skutecznej metody usuwania tych zwizkw.
Ftalan di-2-etyloheksylowy jest zwykle wykrywany w najwyszych steniach zarwno w surowych, jak i w oczyszczonych ciekach. Jego rozpuszczalno w wodzie jest bardzo niska, log Kow wysoki (rwny 7), co wskazuje na
znaczny stopie sorpcji tego zwizku do osadw (do 154 mgkg-1) [5, 11, 19, 30,
31, 63, 64, 70]. W oczyszczalni ciekw (120 000 RLM) pracujcej wedug technologii osadu czynnego Dargnat i in. [19] odnotowali obnienie stenia DEHP
na poziomie 78%. Dla pozostaych ftalanw (ftalan dimetylu DMP, ftalan dietylu
DEP, ftalan benzylu butylu BBP i ftalan di-n-oktylu DNOP) w zalenoci od stosowanej technologii spadek zawartoci obserwuje si w zakresie od 73 do 90%
[86, 87]. Zhang i in. [99] uznali, e biodegradacja (w warunkach tlenowych i beztlenowych) wymaga dugiego czasu, aby ftalany stay si nieszkodliwe. Natomiast
Klopffer [46] twierdzi, e DEHP jest zwizkiem trwaym, bardzo odpornym na
biodegradacj. Z kolei Marttinen i in. [64] dla analizowanej oczyszczalni (250 000
RLM) podaj cakowity stopie usunicia DEHP osigajcy 97%, przy czym 14%
nastpuje w wyniku biodegradacji, a 68% adsorpcji. Wedug Fauser i in. [26]
w wyniku biodegradacji w oczyszczalni ciekw (80 000 RLM) nastpuje
6070% usunicie ftalanu di-2-etyloheksylowego, 2035 w procesie sorpcji. Dlatego w celu opracowania skutecznych metod eliminacji ftalanw niezbdne jest
wczeniejsze okrelenie nie tylko waciwoci fizyczno-chemicznych, ale rwnie specyfiki zachowania si tych zwizkw w rodowisku.
W konwencjonalnych procesach oczyszczania ciekw PAEs nie s w dostatecznym stopniu usuwane i cieki oczyszczone wnosz znaczny adunek tych
zwizkw do odbiornikw. Ujemny wpyw ftalanw na stan rodowiska wodnego
wymaga opracowania nowych technologii oczyszczania i/lub optymalizacji istniejcych procesw [84]. Dane literaturowe do efektywnych metod zaliczaj m.in.
procesy zaawansowanego utleniania oraz procesy membranowe. Czsto wzajemnie si one uzupeniaj (tzw. technologie hybrydowe), co pozwala osiga zadowalajc skuteczno w usuwaniu mikrozanieczyszcze. Zaawansowane utlenianie znalazo zastosowanie w rnym stopniu do oczyszczania ciekw. W skali
285
technicznej s to ukady z uyciem ozonu, nadtlenku wodoru, promieniowania

ultrafioletowego oraz ukady katalityczne (z czstkami lub naniesionymi warstewkami TiO2, reakcja Fentona) [6, 66, 73, 99]. Medellin-Castillo i in. [66]
w swoich badaniach wykazali obnienie stenia DEP w ciekach pochodzcych
z miejskiej oczyszczalni ciekw zlokalizowanej w Granadzie (Hiszpania), na poziomie 21% (UV/H2O2), 43% (O3/H2O2) i 54% (O3/AC). Tym samym potwierdzili, e technologie zaawansowanego utleniania, takie jak UV/H2O2, O3/H2O2
i O3/AC, przebiegaj szybciej i skuteczniej w stosunku do konwencjonalnych
(O3, UV). Ogromny potencja w usuwaniu DEHP ze ciekw maj procesy adsorpcyjne wykorzystujce organiczne lub nieorganiczne materiay adsorpcyjne,
takie jak wgiel aktywny, nanorurki wglowe, trioctan celulozy, adsorbenty polimerowe, biomasa i wiele innych [13, 29, 39, 59, 78, 95]. W dostpnych danych
literaturowych nie znaleziono informacji na temat prowadzonych eksperymentw
w zakresie zastosowania elektrochemii, fotoelektrokatalizy czy sonifikacji w celu
usunicia DEHP ze ciekw czy wody.
3. Substancje powierzchniowo czynne

3.1. Zastosowanie i zagroenia wynikajce z obecnoci substancji
powierzchniowo czynnych w rodowisku
Syntetyczne rodki powierzchniowo czynne s wykorzystywane w rnorodnych procesach przemysowych oraz gospodarstwach domowych [56]. Znajduj zastosowanie w wielu preparatach, m.in. w detergentach, szamponach,
w rodkach czyszczcych, a take w obrbce tkanin, celulozy, papieru, farb
i tworzyw sztucznych [14, 34]. Tak uniwersalne przeznaczenie powoduje, e
roczne ich zuycie na caym wiecie cigle ronie, w 2002 r. w Europie Zachodniej warto ta wyniosa 2,5 mln ton (bez myda), a w 2011 wzrosa do 2,95 mln
ton, przy czym dominujc rol odgrywaj anionowe i niejonowe rodki powierzchniowo czynne. Anionowe stanowi 41% rocznego zuycia, natomiast niejonowe 47% [7, 12, 34, 35].
Znanych jest kilka systemw klasyfikacji surfaktantw, ktre maj odzwierciedlenie w konkretnych dziedzinach ich zastosowa. Najpowszechniej stosowana klasyfikacja opiera si na budowie chemicznej. W zalenoci od rodzaju
grupy hydrofilowej wyrnia si [14, 89, 93]:
anionowe rodki powierzchniowo czynne,
niejonowe rodki powierzchniowo czynne,
kationowe rodki powierzchniowo czynne,
amfoteryczne rodki powierzchniowo czynne.
Wrd anionowych surfaktantw najliczniejsz grup stanowi liniowe alkilobenzenosulfoniany (LAS), ktre zastpiy rozgazione alkilobenzenosulfoniany
(ABS) przede wszystkim ze wzgldu na lepsz biodegradowalno. W grupie nie-
286
jonowych dominujcymi zwizkami s etoksylaty alkoholi (AEO) i alkilofenoloetoksylany (APE). Okoo 80% APE to etoksylaty nonylofenolu (NPE), natomiast
wikszo z pozostaych 20% to etoksylaty oktylofenolu (OPE) [20, 34, 37, 74].
Oktylofenolowe zwizki oksyetylenowane (OPE) ulegaj wzgldnie atwemu rozpadowi na jeszcze bardziej szkodliwe oktylofenole (OP), oktylofenolowe zwizki
oksyetylenowane o krtszym acuchu (mono-, di-, tetraoksyetylenowane) i oktylofenolowe zwizki etylenokarboksylowane. Rwnie NPE o dugich acuchach zwizkw oksyetylenowanych nie s trwae i ulegaj szybkiej biodegradacji do nonylofenolu (NP), di-etoksylatu i etoksykarboksylatu. NPE i OPE s mniej
toksyczne dla organizmw wodnych w porwnaniu z ich produktami degradacji
(NP i OP), dlatego usunicie prekursorw umoliwi jednoczesn kontrol tych
powstajcych zanieczyszcze [7].
W literaturze mona znale wiele informacji odnonie stopnia zagroenia
ekologicznego syntetycznymi rodkami powierzchniowo czynnymi [7, 12, 34, 35,
96]. Oglnie przyjmuje si, e toksyczno dla wszystkich rodkw powierzchniowo czynnych wzrasta wraz ze wzrostem hydrofobowoci czsteczki. Due
znaczenie w oddziaywaniu tych zwizkw na organizmy ma rwnie czas ekspozycji [7, 38, 89]. W przypadku potencjalnej estrogenicznoci surfaktantw
wiksze zainteresowanie spoecznoci naukowej stanowi metabolity ni zwizki
macierzyste. Szczegln uwag zwraca si na produkty porednie NPE, ktre nale do zwizkw trwaych w rodowisku wodnym i mog powodowa dugo
utrzymujce si w nim niekorzystne zmiany. rda literaturowe podaj, e NP
gromadzi si w rybach i moe by gwnym powodem ich feminizacji (tab. 2.).
Natomiast u czowieka prowadzi do zakce endokrynologicznych i zaburze
systemu odpornociowego. Z kolei obecno (na odpowiednim poziomie) anionowych rodkw powierzchniowo czynnych powoduje zahamowanie aktywnoci
yciowej niektrych ryb, natomiast u czowieka wywouje reakcje alergiczne [50].
Tabela 2. Wpyw surfaktantw na rodowisko naturalne, na podstawie [89]
Table 2. The influence of surfactants on the environment, based on [89]
Surfaktanty
Toksyczno
dla ryb
Toksyczno
dla innych
organizmw
wodnych
Biodegradacja
Anionowe
Niejonowe
Kationowe
++
++
++
++
++
++
++
++
++
+ + bardzo znaczcy, + znaczcy, +/- mao znaczcy
Metabolity
Biostanowice zaakumulacja groenie ekologiczne
+/+/+/-
+/++
+/-
287
3.2. Wystpowanie substancji powierzchniowo czynnych w rodowisku

Gwnym rdem substancji powierzchniowo czynnych w rodowisku s
cieki przemysowe i komunalne. Odnotowane stenia tych zwizkw mieszcz
si w szerokich przedziaach (tab. 3.). Wedug Larego-Martina i in. [49] w wodzie
powierzchniowej zawarto zwizkw z grupy niejonowych substancji powierzchniowo czynnych AEO mieci si w zakresie od 100 do 2000 gl-1. Ze
wzgldu na swoje waciwoci mog one podlega akumulacji w osadach dennych, osigajc poziom do 3,64 mgkg-1 AEO [49]. W przypadku NPE warto ta
moe siga nawet do 72 mgkg-1 [74]. Ponadto wyniki bada opisane w literaturze wskazuj na moliwo infiltracji substancji powierzchniowo czynnych do
wd podziemnych. Wielu autorw wykazao, e ich obecno w wodach podziemnych przyczynia si do zwikszenia rozpuszczalnoci innych niebezpiecznych zanieczyszcze organicznych. W konsekwencji migracja zanieczyszcze
w rodowisku gruntowo-wodnym jest zintensyfikowana [37, 41]. Surfaktanty s
rwnie uwaane za jedno z najpowszechniej wystpujcych zanieczyszcze
w glebie. Wpywaj na jej waciwoci biologiczne, przede wszystkim na stabilno agregatw glebowych, przewodno hydrauliczn gruntw, metabolizm
drobnoustrojw. Mimo to w ostatnim czasie coraz wiksze znaczenie ma zastosowanie surfaktantw w rekultywacji zanieczyszczonych gruntw, wody powierzchniowej oraz podziemnej. Ich obecno w glebie jest jednak spowodowana
gwnie poprzez nawadnianie ciekami komunalnymi oraz aplikowanie osadw
ciekowych jako nawozw. Stwierdzono, e po trzech latach stosowania osadw
ciekowych stenie anionowego rodka powierzchniowo czynnego moe osign 1327 mgkg-1. Mog by one unieruchomione przez adsorpcj i/lub procesy
strcania. Zasig tych procesw zaley od waciwoci gleby oraz od rodzaju
rodka powierzchniowo czynnego [36, 72].
Tabela 3. Stenie surfaktantw w wodzie powierzchniowej i w osadach dennych
Woda
powierzchniowa
Osady
denne
Literatura
Anionowe
alkilobenzenosulfoniany
(LAS)
0,2409,706
gl-1
0,0317,76
mgkg-1
[81]
siarczany alkilowe (AS)
0,0730,176
gl-1
0,110,24
mgkg-1
[49, 51, 81]
Niejonowe
Table 3. The concentration of surfactants in surface water and sediments
etoksylaty nonylofenolu
(NPE)
2,597,6
gl-1
0,172
mgkg-1
[50, 74]
etoksylaty alkoholi (AEO)
1002000
gl-1
0,643,64
mgkg-1
[49, 50]
Surfaktanty
288
Niebezpieczestwo wynikajce z obecnoci substancji powierzchniowo

czynnych w wodach powierzchniowych jest zwizane rwnie z inhibitujcym
wpywem tych zwizkw na proces samooczyszczania. Powstaj uciliwe piany
w ekosystemach wodnych ograniczajce dostp tlenu dla organizmw wodnych.
W konsekwencji tego okrelenie norm jakoci rodowiska byo niezbdne. Zostay one zaproponowane dla wd powierzchniowych przez Komisj Europejsk
(2006) i wyraone jako rednie roczne stenie: dla NP warto ta wynosi do 0,3
gl-1, dla OP do 0,1 gl-1. Natomiast w USA Agencja Ochrony rodowiska ustalia, e stenie nonylofenolu nie powinno przekracza w wodzie sodkiej 6,6 gl1
, a w wodzie sonej 1,7 gl-1 [8].
Badania opisane w literaturze wskazuj, e wystpowanie w rodowisku
wodnym nonylofenolu jest cile skorelowane ze ciekami oczyszczonymi usuwanymi do odbiornikw, wysze stenia tego zwizku notuje si w miejscach,
gdzie cieki s oczyszczane z terenw uprzemysowionych, zurbanizowanych
i innych obszarw zwizanych z dziaalnoci czowieka [74]. Dodatkowo, najwiksze stenia NP, jak donosi Li i in. [54], wystpuj w sezonie letnim. Zwizane jest to ze wzrostem aktywnoci drobnoustrojw w wyszych temperaturach,
co prowadzi do zwikszonej degradacji NPE. Przykadowe badania dotyczce
oznaczania w rodowisku wodnym tych substancji byy opisane przez Kuch i in.
[48]. W prbkach wody pobranych z rzeki z poudniowych Niemiec okrelili oni
stenie NP w zakresie 0,00670,134 gl-1, OP 0,00080,054 gl-1. W USA
wedug Fergusona i in. [27] zawarto NP wyniosa 0,0770,416 gl-1, OP
0,001560,007 gl-1, natomiast Dachs i in. [18] podaj warto stenia NP
rwne 1295 gl-1. W Hiszpanii maksymalna zawarto nonylofenolu bya obserwowana na poziomie 644 gl-1 [85], w Tajwanie 10 gl-1 [22].
Z kolei w przypadku rzek, do ktrych nie wprowadza si ciekw oczyszczonych,
notowano stenia tych zwizkw rzdu ngl-1 [94].
3.3. Substancje powierzchniowo czynne w procesie oczyszczania ciekw
Oczyszczalnie ciekw mog usuwa substancje powierzchniowo czynne
w tradycyjnych procesach. Jednak wyniki niektrych bada wskazuj, e nie s
one wystarczajco skuteczne [34, 56]. Gonzlez i in. [35] wyznaczyli wspczynnik eliminacji NPE i jego metabolitw na poziomie 54% i stwierdzili, e nie
s one usuwane wydajnie konwencjonalnym osadem czynnym. Camacho-Muoz
i in. [12] badali cieki z czterech oczyszczalni ciekw w Sewilii (Hiszpania),
o nazwie Pnoc (350000 RLM), Poudnie (950000 RLM), Zachd (200000
RLM), Wschd (200000 RLM). Nie zaobserwowali znacznego ubytku w steniach niejonowych rodkw powierzchniowo czynnych (20%), a nawet niekiedy
odnotowali ich wzrost. W przeciwiestwie do nich anionowe byy skutecznie
usuwane (96%). Moe to wynika z niskich ste tych pierwszych zwizkw
mierzonych na dopywie ciekw, ktre wpywaj na kinetyk ich usuwania,
a take z mechanizmu biodegradacji NPE (NP ulega rozkadowi i jednoczenie
jest produkowane w wyniku degradacji etoksylatw nonylofenolu).
289
Ze wzgldu na ich waciwoci fizyczne, rnorodn struktur chemiczn

i szeroki zakres ste, w jakim wystpuj w ciekach, znalezienie optymalnej
metody jest bardzo zoone. Naley jednak zauway, e niektre z nich pozwalaj wycznie na oddzielenie zanieczyszcze od gwnego strumienia, co nie rozwizuje problemu ich likwidacji w osadach ciekowych. W literaturze najczciej
jako metody proponowane do usuwania surfaktantw podaje si procesy membranowe, adsorpcj przy uyciu konwencjonalnych i niekonwencjonalnych adsorbentw. Przykadowo, prowadzono w skali laboratoryjnej badania nad wykorzystaniem separacji magnetycznej. W wyniku adsorpcji na powierzchni magnetytu
otrzymano wysoki stopie usunicia kationowych substancji powierzchniowo
czynnych (do 90%), wzgldnie dobry anionowych (do 20%) i niejonowych (do
40%) [7]. Pozytywne efekty uzyskano take w przypadku stosowania zaawansowanych procesw utleniajcych [34, 74]. Nagarnaik i in. [67], zastosowali m.in.
UV/H2O2 i Fe/H2O2 do oczyszczania ciekw komunalnych (tab. 4.). Autorzy
w swoich badaniach potwierdzili, e eliminacja tych zwizkw jest zalena przede
wszystkim od matrycy rodowiskowej.
Tabela 4. Procentowe usunicie NPE i OPE, na podstawie [67]
Table 4. Percent removal of NPE and OPE, based on [67]
Usunicie NPE [%]
Proces
UV/H2O2
Fe/H2O2
Usunicie OPE [%]
cieki surowe
cieki oczyszczone
cieki surowe
cieki oczyszczone
8,5
8,9
62,2
27,7
53
5,2
14,8
26,7
Wyniki obecnie prowadzonych bada wykazuj, e usunicie NPE i OPE

mona zwikszy poprzez poczenie istniejcych metod oczyszczania, np. stosujc utlenianie biodegradacj, utlenianie adsorpcj [71]. Przysze badania
nad usuwaniem mikrozanieczyszcze ze ciekw powinny take zmierza
w kierunku uwzgldnienia interakcji pomidzy zwizkami znajdujcymi si
w mieszaninie [74].
4. Podsumowanie
Potrzeba zapewnienia ochrony zasobw wodnych i jakoci ekosystemu wymaga znajomoci zanieczyszcze i prognozowania ich wielkoci [19, 25]. Zarwno plastyfikatory, jak i substancje powierzchniowo czynne s problematyczne
ze wzgldu na ich wszechobecno w rodowisku naturalnym [68]. Zostay
one wykryte w rnorodnych prbkach rodowiskowych, w tym rwnie
w organizmie czowieka. Stanowi powane zagroenie ze wzgldu na toksyczno, wzgldn oporno na rozkad oraz zdolno do kumulacji na czstkach sta-
290
ych i w organizmach [79]. Wykrycie tych zwizkw w wodach powierzchniowych i osadach dennych wiadczy o tym, e eliminacja w procesach oczyszczania
ciekw i samooczyszczania wd zachodzi w niewielkim stopniu [2]. Niestety
istniejce oczyszczalnie ciekw nie s przystosowane do ich usuwania [58]. Dodatkowo wyniki bada opublikowanych w literaturze s rozbiene, co moe
by spowodowane specyfik prowadzonych procesw oczyszczania, charakterystyk dopywajcych ciekw oraz zachowaniem si tych zwizkw
w rodowisku. Z kolei nowoczesne technologie utleniania nie uzyskuj zadowalajcych i jednoznacznych wynikw oraz zwikszaj moliwo tworzenia si porednich produktw degradacji, ktre czsto s bardziej toksyczne ni zwizki
macierzyste.
Istotne znaczenie maj take cigle zmieniajce si regulacje prawne dotyczce oczyszczanych ciekw oraz czystoci wody do spoycia wymuszajce
wprowadzanie nowych rozwiza technologicznych, ktre umoliwi dostosowanie si do wymogw [6]. Ocena ryzyka z obecnoci tych zwizkw wymaga dokadnej analizy na temat ich rde i przede wszystkim rozkadu w procesach
oczyszczania ciekw. Uzasadnione jest wic rozpoznanie penego spektrum metabolitw powstajcych w wyniku degradacji mikrobiologicznej. Co wicej, badania te mog zosta wykorzystane do ustalenia kinetyki oraz przebiegu rozkadu
zwizkw macierzystych i ich metabolitw, poszerzajc dziedzin nauki zajmujc si mobilnoci zwizkw antropogenicznych w rodowisku, a take kreowaniem nowych alternatywnych rozwiza [44]. W trakcie opracowywania tych
metod priorytetem jest denie do zminimalizowania wpywu mikrozanieczyszcze na rodowisko naturalne [3].
Literatura
[1] Abdel daiem M.M., Rivera-Utrilla J., Ocampo-Prez R., Mndez-Daz J.D.,
Snchez-Polo M.: Environmental impact of phthalic acid esters and their removal
from, water and sediments by different technologies A review. Journal of Environmental Management, vol. 109, 30 October 2012, pp. 164-178.
[2] Affek K., Zaska-Radziwi M.: Badanie biodegradacji i ekotoksycznoci metabolitw biochemicznego rozkadu 17 etynyloestradiolu, [w:] Interdyscyplinarne zagadnienia w inynierii i ochronie rodowiska, T.M. Traczewska (red.). Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw 2012, s. 9-18.
[3] Barnab S., Beauchesne I., Cooper D.G., Nicell J.A.: Plasticizers and their degradation products in the process streams of a large urban physicochemical sewage treatment plant. Water Res., no. 42, 2008, pp. 153-162.
[4] Barreca S., Indelicato R., Orecchio S., Pace A.: Photodegradation of selected
phthalates on mural painting surfaces under UV light irradiation. Microchemical
Journal, vol. 114, May 2014, pp. 192-196.
[5] Berg A., Cladire M., Gasperi J., Coursimault A., Tassin B., Moilleron R.: Metaanalysis of environmental contamination by phthalates. Environmental Science
and Pollution Research, no. 19, 2012, pp. 3798-3819.
291
[6] Bi A.K.: Pogbione utlenianie w oczyszczaniu ciekw. Ecomanager, nr 5(14),

2011, http://e-czytelnia.abrys.pl/index.php?mod=tekst&id=12975.
[7] Borghi C.C., Fabbri M., Fiorini M., Mancini M., Ribani P.L.: Magnetic removal of
surfactants from wastewater using micrometric iron oxide powders. Separation and
Purification Technology, vol. 83, 15 November 2011, pp. 180-188.
[8] Brooke L., Thursby G.: Ambient aquatic life water quality criteria for nonylphenol.
Report for the United States EPA. Office of Water, Office of Science and Technology, Washington, DC, USA 2005.
[9] Byrns G.: The fate of xenobiotic organic compounds in wastewater treatment plants.
Water Research, vol. 35, issue 10, July 2001, pp. 2523-2533.
[10] Cabeza Y., Candela L., Ronen D., Teijon G.: Monitoring the occurrence of emerging
contaminants in treated wastewater and groundwater between 2008 and 2010. The
Baix Llobregat. Journal of Hazardous Materials, vol. 239-240, 2012, pp. 32-39.
[11] Cai Q.-Y., Mo C.-H., Wu Q.-T., Zeng Q.-Y., Katsoyiannis A.: Occurrence of organic
contaminants in sewage sludges from eleven wastewater treatment plants, China.
Chemosphere, vol. 68, issue 9, August 2007, pp. 1751-1762.
[12] Camacho-Muoz D., Martn J., Santos J.L., Aparicio I., Alonso E.: Occurrence of
surfactants in wastewater: Hourly and seasonal variations in urban and industrial
wastewaters from Seville (Southern Spain). Science of the Total Environment, vol.
468-469, 15 January 2014, pp. 977-984.
[13] Chen C.Y.: The oxidation of di-(2-ethylhexyl) phthalate (DEHP) in aqueous solution
by UV/H2O2photolysis. Water Air Soil Pollut., no. 209 (1-4) 2010, pp. 411-417.
[14] Clara M., Scharf S., Scheffknecht C., Gans O.: Occurrence of selected surfactants in
untreated and treated sewage. Water Research, vol. 41, issue 19, November 2007,
pp. 4339-4348.
[15] Clara M., Windhofer G., Hartl W., Braun K., Simon M., Gans O., Scheffknecht C.,
Chovanec A.: Corrigendum to Occurrence of phthalates in surface runoff, untreated
and treated wastewater and fate during wastewater treatment. Chemosphere, no.
78(9), 1078-1084.
[16] Clara M., Windhofer G., Hartl W., Braun K., Simon M., Gans O., Scheffknecht C.,
Chovanec A.: Occurrence of phthalates in surface runoff, untreated and treated
wastewater and fate during wastewater treatment. Chemosphere, vol. 78, issue 9,
February 2010, pp. 1078-1084.
[17] Corada-Fernndez C., Lara-Martn P.A., Candela L., Gonzlez-Mazo E.: Vertical
distribution profiles and diagenetic fate of synthetic surfactants in marine and freshwater sediments. Science of The Total Environment, vol. 461-462, 1 September
2013, pp. 568-575.
[18] Dachs J., van Ry D.A., Eisenreich S.J.: Occurrence of estrogenic nonylphenols in the
urban and coastal atmosphere of the lower Hudson river estuary. Environ. Sci. Technol., no. 33 (1999), pp. 266-2679.
[19] Dargnat C., Teil M.-J., Chevreuil M., Blanchard M.: Phthalate removal throughout
wastewater treatment plant. Case study of Marne Aval station (France). Science of
the Total Environment, vol. 407, issue 4, 1 February 2009, pp. 1235-1244.
[20] David A., Fenet H., Gomez E.: Alkylphenols in marine environments: Distribution
monitoring strategies and detection considerations. Mar. Pollut. Bull., no. 58 (2009),
pp. 953-960.
292
[21] Deblonde T., Cossu-Leguille C., Hartemann P.: Emerging pollutants in wastewater:
A review of the literature. International Journal of Hygiene and Environmental
Health, vol. 214, issue 6, November 2011, pp. 442-448.
[22] Ding W.-H., Tzing S.-H., Lo J.-H.: Occurrence and concentrations of aromatic surfactants and their degradation products in river waters of Taiwan. Chemosphere, no.
38 (1999), pp. 2597-2606.
[23] Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 padziernika
2000 r. ustanawiajca ramy wsplnotowego dziaania w dziedzinie polityki wodnej
(Dz.U.UE L z dnia 22 grudnia 2000 r.).
[24] Dyrektywa Komisji 2007/19/WE z dnia 2 kwietnia 2007 r. zmieniajca dyrektyw
2002/72/WE w sprawie materiaw i wyrobw z tworzyw sztucznych przeznaczonych do kontaktu ze rodkami spoywczymi oraz Dyrektyw Rady 85/572/EWG
ustanawiajc wykaz pynw modelowych do zastosowania w badaniach migracji
skadnikw materiaw i wyrobw z tworzyw sztucznych przeznaczonych do kontaktu ze rodkami spoywczymi (tekst majcy znaczenie dla EOG).
[25] Farrell M., Jones D.L.: Critical evaluation of municipal solid waste composting and
potential compost markets Bioresource Technology, vol. 100, issue 19, October
2009, pp. 4301-4310.
[26] Fauser P., Vikelse J., Srensen P.B., Carlsen L.: Phthalates, nonylphenols and LAS
in an alternately operated wastewater treatment plant-fate modelling based on measured concentrations in wastewater and sludge. Water Research, vol. 37, issue 6,
March 2003, pp. 1288-1295.
[27] Ferguson P.L., Iden C.R., Brownawell B.J.: Distribution and fate of neutral alkylphenol ethoxylate metabolites in a sewage-impacted urban estuary. Environ. Sci. Technol., no. 35, 2001, pp. 2428-2435.
[28] Fernndez M.A., Gmara B., Gonzlez M.J.: Occurrence of phthalates and their
metabolites in the environment and human health implications. The Handbook of
Environmental Chemistry Emerging Organic Contaminants and Human Health,
2012.
[29] Ferreira de Oliveira T., Chedeville O., Cagnon B., Fauduet H.: Degradation kinetics of DEP in water by ozone/activated carbon process: Influence of pH. Desalination, vol. 269, issues 1-3, 15 March 2011, pp. 271-275.
[30] Fromme H., Kchler T., Otto T., Pilz K., Mller J., Wenzel A.: Occurrence of
phthalates and bisphenol A and F in the environment. Water Research, vol. 36,
issue 6, 2002, pp. 1429-1438.
[31] Gao D., Li Z., Wen Z., Ren N.: Occurrence and fate of phthalate esters in full-scale
domestic wastewater treatment plants and their impact on receiving waters along the
Songhua River in China. Chemosphere, vol. 95, January 2014, pp. 24-32.
[32] Gasperi J., Garnaud S., Rocher V., Moilleron R.: Priority pollutants in surface waters
and settleable particles within a densely urbanised area: Case study of Paris (France).
Science of The Total Environment, vol. 407, issue 8, 1 April 2009, pp. 2900-2908.
[33] Gimeno P., Thomas S., Bousquet C., Maggio A.-F., Civade C., Brenier C., Bonnet
P.-A.: Identification and quantification of 14 phthalates and 5 non-phthalate plasticizers in PVC medical devices by GC-MS. Journal of Chromatography B: Analytical
Technologies in the Biomedical and Life Sciences, vol. 949-950, April 2014, pp. 99108.
293
[34] Gomez V., Ferreres L., Pocurull E., Borrull F.: Determination of non-ionic and anionic surfactants in environmental water matrices. Talanta, vol. 84, issue 3, 15 May
2011, pp. 859-866.
[35] Gonzlez S., Petrovic M., Barcel D.: Removal of a broad range of surfactants from
municipal wastewater Comparison between membrane bioreactor and conventional activated sludge treatment. Chemosphere, vol. 67, issue 2, February 2007, pp.
335-343.
[36] Hernndez-Leal L., Temmink H., Zeeman G., Buisman C.J.N.: Removal of micropollutants from aerobically treated grey water via ozone and activated carbon.
Water Research, vol. 45, issue 9, April 2011, pp. 2887-2896.
[37] Isobe T., Takada H.: Determination of degradation products of alkylphenol polyethoxylates in municipal wastewaters and rivers in Tokyo, Japan. Environmental Toxicology and Chemistry, vol. 23, no. 3, March 2004, pp. 599-605.
[38] Jakubowska A.: Wspczesne surfaktanty i ich struktury micelarne tworzone
w roztworach wodnych. Wiadomoci Chemiczne, nr 67, 2013, s. 983-999.
[39] Julinov M., Slavk R.: Removal of phthalates from aqueous solution by different
adsorbents: A short review. Journal of Environmental Management, vol. 94, issue 1,
February 2012, pp. 13-24.
[40] Kabsch-Korbutowicz M., Majewska-Nowak K.: Usuwanie mikrozanieczyszcze organicznych z wody w procesie ultrafiltracji. Ochrona rodowiska, nr 1 (68), 1998, s.
7-12.
[41] Kaleta J.: Substancje powierzchniowo czynne w rodowisku wodnym. Inynieria
i Ochrona rodowiska, t. 8, nr 1, 2005, s. 99-115.
[42] Kasprzyk-Hordern B., Dinsdale R.M., Guwy A.J.: The removal of pharmaceuticals,
personal care products, endocrine disruptors and illicit drugs during wastewater treatment and its impact on the quality of receiving waters. Water Research, vol. 43, issue
2, February 2009, pp. 363-380.
[43] Kermanshahi pour A., Cooper D.G., Mamer O.A., Maric M., Nicell J.A.: Mechanisms of biodegradation of dibenzoate plasticizers. Chemosphere, vol. 77, issue 2,
September 2009, pp. 258-263.
[44] Kermanshahi pour A., Roy R., Cooper D.G., Maric M., Nicell J.A.: Biodegradation
kinetics of dibenzoate plasticizers and their metabolites. Biochemical Engineering
Journal, vol. 70, 15 January 2013, pp. 35-45.
[45] Khan M.H., Jung J.Y.: Ozonation catalyzed by homogeneous and heterogeneous catalysts for degradation of DEHP in aqueous phase. Chemosphere, vol. 72, issue 4,
June 2008, pp. 690-696.
[46] Klopffer W.: Environmental hazard assessment of chemicals and products. Part V:
Anthropogenic chemicals in sewage sludge. Chemosphere, no. 33 (1996), pp. 10671081.
[47] Kryw M.: Mikrozanieczyszczenia rodowiska wodnego. Czasopismo Techniczne,
z. 4, 2005, s. 17-26.
[48] Kuch H.M., Ballschmiter K.: Determination of endocrine-disrupting phenolic compounds and estrogens in surface and drinking water by HRGC-(NCI)-MS in the pictogram per liter range. Environ. Sci. Technol., no. 35 (2001), pp. 3201-3206.
[49] Lara-Martn P.A., Gmez-Parra A., Gonzlez-Mazo E.: Development of a method
for the simultaneous analysis of anionic and non-ionic surfactants and their carboxylated metabolites in environmental samples by mixed-mode liquid chromatography
294
[50]
[51]
[52]
[53]
[54]
[55]
[56]
[57]
[58]
[59]
[60]
[61]
[62]
mass spectrometry. Journal of Chromatography A, vol. 1137, issue 2, 29 December
2006, pp. 188-197.
Lara-Martn P.A., Gmez-Parra A., Gonzlez-Mazo E.: Sources, transport and reactivity of anionic and non-ionic surfactants in several aquatic ecosystems in SW
Spain: A comparative study. Environmental Pollution, vol. 156, issue 1, November
2008, pp. 36-45.
Lara-Martn P.A., Petrovic M., Gmez-Parra A., Barcel D., Gonzlez-Mazo E.:
Presence of surfactants and their degradation intermediates in sediment cores and
grabs from the Cadiz Bay area. Environmental Pollution, vol. 144, issue 2, November
2006, pp. 483-491.
Lattuati-Derieux A., Egasse C., Thao-Heu S., Balcar N., Barabant G., Lavdrine B.:
What do plastics emit? HS-SPME-GC/MS analyses of new standard plastics and
plastic objects in museum collections. Journal of Cultural Heritage, vol. 14,
issue 3, May 2013, pp. 238-247.
Lepri L., Del Bubba M., Masi F., Udisti R., Cini R.: Particle size distributions of
organic compounds in aqueous aerosols collected from above sewage aeration tanks.
Aerosol. Sci. Technol., no. 32, 2000, pp. 404-420.
Li D., Kim M., Shim W.J., Yim U.HOh. J.R., Kwon Y.S.: Seasonal flux of nonylphenol in Han River, Korea. Chemosphere, no. 56, 2004, pp. 1-6.
Linares R.V., Yangali-Quintanilla V., Li Z., Amy G.: Rejection of micropollutants
by clean and fouled forward osmosis membrane. Water Research, vol. 45, issue 20,
15 December 2011, pp. 6737-6744.
Liwarska-Bizukojc E., Scheumann R., Drews A., Bracklow U., Kraume M.: Effect
of anionic and nonionic surfactants on the kinetics of the aerobic heterotrophic biodegradation of organic matter in industrial wastewater. Water Research, vol. 42,
issues 4-5, February 2008, pp. 923-930.
Luks-Betlej K., Popp P., Janoszka B., Paschke H.: Solid-phase microextraction of
phthalates from water. Journal of Chromatography A, vol. 938, issues 1-2, 14 December 2001, pp. 93-101.
Luo Y., Guo W., Ngo H.H., Nghiem L.D., Hai F.I., Zhang J., Liang S., Wang X.C.:
A review on the occurrence of micropollutants in the aquatic environment and their
fate and removal during wastewater treatment. Science of The Total Environment,
vol. 473-474, 1 March 2014, pp. 619-641.
Magdouli S., Daghrir R., Brar S.K., Drogui P., Tyagi R.D.: Di 2-ethyl-hexylphtalate
in the aquatic and terrestrial environment: A critical review. Journal of Environmental Management, vol. 127, 30 September 2013, pp. 36-49.
Marcilla A., Garca S., Garca-Quesada J.C.: Migrability of PVC plasticizers. Polymer Testing, vol. 27, issue 2, April 2008, pp. 221-233.
Marcilla A., Garca S., Garca-Quesada J.C.: Study of the migration of PVC plasticizers. Journal of Analytical and Applied Pyrolysis, vol. 71, issue 2, June 2004, pp.
457-463.
Martnez C., Ramrez N., Gmez V., Pocurull E., Borrull F.: Simultaneous determination of 76 micropollutants in water samples by headspace solid phase microextraction and gas chromatography mass spectrometry. Talanta, vol. 116, 15 November
2013, pp. 937-945.
295
[63] Marttinen S.K., Kettunen R.H., Rintala J.A.: Occurrence and removal of organic pollutants in sewages and landfill leachates. Science of The Total Environment, vol.
301, issues 1-3, 1 January 2003, pp. 1-1.
[64] Marttinen S.K., Kettunen R.H., Sormunen K.M., Rintala J.A.: Removal of bis
(2-ethylhexyl) phthalate at a sewage treatment plant. Water Research, vol. 37, issue
6, March 2003, pp. 1385-1393.
[65] Maycock D., Fawell J., Merrington G., Watts C.: Review of England and Wales
monitoring data for which a national or international standard has been set. Guidel.
Drinking Water Qual., 2008, pp. 1-14.
[66] Medellin-Castillo N.A., Ocampo-Prez R., Leyva-Ramos R., Sanchez-Polo M., Rivera-Utrilla J., Mndez-Daz J.D.: Removal of diethyl phthalate from water solution
by adsorption, photo-oxidation, ozonation and advanced oxidation process
(UV/H2O2, O3/H2O2 and O3/activated carbon). Science of The Total Environment,
vol. 442, 1 January 2013, pp. 26-35.
[67] Nagarnaik P.M., Boulanger B.: Advanced oxidation of alkylphenol ethoxylates
in aqueous systems. Chemosphere, vol. 85, issue 5, October 2011, pp. 854-860.
[68] Nalli S., Cooper D.G., Nicell J.A.: Metabolites from the biodegradation of di-ester
plasticizers by Rhodococcus rhodochrous. Science of the Total Environment, vol.
366, issue 1, 31 July 2006, pp. 286-294.
[69] Oehlmann J., Schulte-Oehlmann U., Kloas W., Jagnytsch O., Lutz I., Kusk K.O.,
Wollenberger L., Santos E.M., Paull G.C., Van Look K.J.W., Tyler C.R.: A critical
analysis of the biological impacts of plasticizers on wildlife. Phil. Trans. R. Soc. B.,
2009, vol. 364, no. 1526, pp. 2047-2062.
[70] Oliver R., May E., Williams J.: The occurrence and removal of phthalates in
a trickle filter STW. Water Research, vol. 39, issue 18, November 2005, pp. 44364444.
[71] Oller I., Malato S., Snchez-Prez J.A.: Combination of advanced oxidation processes and biological treatments for wastewater decontamination A review. Science of The Total Environment, vol. 409, issue 20, 15 September 2011, pp. 41414166.
[72] Paria S.: Surfactant-enhanced remediation of organic contaminated soil and water.
Advances in Colloid and Interface Science, vol. 138, issue 1, 21 April 2008, pp. 2458.
[73] Pham T.T.H., Tyagi R.D., Brar S.K., Surampalli R.Y.: Effect of ultrasonication and
Fenton oxidation on biodegradation of bis(2-ethylhexyl) phthalate (DEHP) in
wastewater sludge. Chemosphere, vol. 82, issue 6, February 2011, pp. 923-928.
[74] Priac A., Morin-Crini N., Druart C., Gavoille S., Bradu C., Lagarrigue C., Torri G.,
Winterton P., Crini G.: Alkylphenol and alkylphenol polyethoxylates in water and
wastewater: A review of options for their elimination. Arabian Journal of Chemistry
(available online 2 June 2014).
[75] Psillakis E., Kalogerakis N. Hollow-fibre liquid-phase microextraction of phthalate
esters from water. Journal of Chromatography A, vol. 999, issues 1-2, 30 May 2003,
pp. 145-153.
[76] Rahman M., Brazel C.S.: The plasticizer market: An assessment of traditional plasticizers and research trends to meet new challenges. Progress in Polymer Science,
vol. 29, issue 12, December 2004, pp. 1223-1248.
296
[77] Ratola N., Cincinelli A., Alves A., Katsoyiannis A.: Occurrence of organic microcontaminants in the wastewater treatment process. A mini review. Journal of
Hazardous Materials, vol. 239-240, 15 November 2012, pp. 1-18.
[78] Rivera-Utrilla J., Snchez-Polo M., Ferro-Garca M.., Prados-Joya G., OcampoPrez R.: Pharmaceuticals as emerging contaminants and their removal from water.
A review. Chemosphere, vol. 93, issue 7, October 2013, pp. 1268-1287.
[79] Roslev P., Vorkamp K., Aarup J., Frederiksen K., Nielsen P.H.: Degradation of
phthalate esters in an activated sludge wastewater treatment plant. Water Research,
vol. 41, issue 5, March 2007, pp. 969-976.
[80] Rudel R.A., Dodson R.E., Perovich L.J., Morello-Frosch R., Camann D.E., Zuniga
M.M., Yau A.Y., Just A.C., Green Brody J.: Semivolatile endocrine-disrupting compounds in paired indoor and outdoor air in two northern california communities. environ. Sci. Technol., no. 44, 2010, pp. 6583-6590.
[81] Sanderson H., Dyer S.D., Price B.B., Nielsen A.M., van Compernolle R., Selby M.,
Stanton K., Evans A., Ciarlo M., Sedlak R.: Occurrence and weight-of-evidence risk
assessment of alkyl sulfates, alkyl ethoxysulfates, and linear alkylbenzene sulfonates
(LAS) in river water and sediments. Science of The Total Environment, vol. 368,
issues 2-3, 15 September 2006, pp. 695-712.
[82] Serodio P., Nogueira J.M.F.: Considerations on ultra-trace analysis of phthalates in
drinking water. Water Res., no. 40 (13), 2006, pp. 2572-2582.
[83] Sidhu S., Gullet B., Striebich R., Klosterman J.R., Contreras J., DeVito M.: Endocrine disrupting chemical emissions from combustion sources: Diesel particulate
emissions and domestic waste open burn emissions. Atmos Environ, no. 39, 2005,
pp. 801-811.
[84] Smol M., Wodarczyk-Makua M.: Moliwoci usuwania WWA ze ciekw w procesach fizyczno-chemicznych. Inynieria rodowiska, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Zielonogrskiego, nr 141, 2011.
[85] Sol M., de Alda L.M.J., Castillo M., Porte C., Ladegaard-Pedersen K., Barcelo D.:
Estrogenicity determination in sewage treatment plants and surface waters from the
Catalonian area (NE Spain). Environ. Sci. Technol., no. 34 (2000), pp. 5076-5083.
[86] Tan B.L.L., Hawker D.W., Mller J.F., Leusch F.D.L., Tremblay L.A., Chapman
H.F.: Comprehensive study of endocrine disrupting compounds using grab and passive sampling at selected wastewater treatment plants in South East Queensland,
Australia. Environment International, vol. 33, issue 5, July 2007, pp. 654-669.
[87] Tan B.L.L., Hawker D.W., Mller J.F., Leusch F.D.L., Tremblay L.A., Chapman
H.F.: Modelling of the fate of selected endocrine disruptors in a municipal
wastewater treatment plant in South East Queensland, Australia. Chemosphere, vol.
69, issue 4, September 2007, pp. 644-654.
[88] Teil M.J., Blanchard M., Dargnat C., Larcher-Tiphagne K., Chevreuil M.: Occurrence of phthalate diesters in rivers of the Paris district (France). Hydrol Process, no.
21, 2007, pp. 2515-2525.
[89] Tomaszkiewicz-Potpa A., Odrobina M.: Laboratoryjne okrelenie wpywu stenia
detergentw na aktywno osadu czynnego z uwzgldnieniem parametrw ciekw
miejsko-przemysowych. Ekologia i Technika, vol. XI, nr 2, 2003, s. 3-9.
[90] Ventrice P., Ventrice D., Russo E., De Sarro G.: Phthalates: European regulation,
chemistry, pharmacokinetic and related toxicity. Environmental Toxicology and
Pharmacology, vol. 36, issue 1, July 2013, pp. 88-96.
297
[91] Vieira M.G.A., Da Silva M.A., Dos Santos L.O., Beppu M.M.: Natural-based plasticizers and biopolymer films: A review. European Polymer Journal, no. 47 (3)
2011, pp. 254-263.
[92] Vitali M., Guidotti M., Macilenti G., Cremisini C.: Phthalate esters in freshwaters as
markers of contamination sources A site study in Italy. Environment International,
vol. 23, issue 3, 1997, pp. 337-347.
[93] Wibbertmann A., Mangelsdorf I., Gamon K., Sedlak R.: Toxicological properties
and risk assessment of the anionic surfactants category: Alkyl sulfates, primary alkane sulfonates, and -olefin sulfonates. Ecotoxicology and Environmental Safety,
vol. 74, issue 5, July 2011, pp. 1089-1106.
[94] Writer J.H., Barber L.B., Brown G.K., Taylor H.E., Kiesling R.L., Ferrey M.L.,
Jahns N.D., Bartell S.E., Schoenfuss H.L.: Anthropogenic tracers, endocrine disrupting chemicals, and endocrine disruption in Minnesota lakes. Sci. Total Environ., no.
409, 2010, pp. 100-111.
[95] Xu et al.: Photochemical degradation of diethyl phthalate with UV/H2O2. J. Hazard.
Mater., no. 139 (1), 2007, pp. 132-139.
[96] Ying G.G.: Fate, behavior and effects of surfactants and their degradation products
in the environment. Environment International, vol. 32, issue 3, April 2006, pp. 417431.
[97] Yu C-P., Deeb R.A., Chu K.H.: Microbial degradation of steroidal estrogens Chemosphere, vol. 91, issue 9, May 2013, pp. 1225-1235.
[98] Yuwatini E., Hata N., Taguchi S.: Behavior of di(2-ethylhexyl) phthalate discharged
from domestic waste water into aquatic environment. J. Environ. Monitor, no. 8,
2006, pp. 191-196.
[99] Zhang W., Xu Z., Pan B., Lv L., Zhang Q., Zhang Q., Du W., Pan B., Zhang Q.:
Assessment on the removal of dimethyl phthalate from aqueous phase using a hydrophilic hyper cross linked polymer resin NDA-702. J. Colloid Interf. Sci., 311,
2007, pp. 382-390.
ENVIRONMENTAL FATE
OF SELECTED MICROPOLLUTANTS
Summary
The work includes a review of the literature on the properties and the occurrence phthalates and
surfactants in various components of the environment and the possibility of their removal from
wastewater. Analysis of the available literature showed that surface waters and sediments contain
high concentrations of phthalates and surfactants from industrial and municipal wastewater. In many
cases, the degree of removal is insufficient and a significant part of these compounds is introduced
to the environment in unmodified form or in the form of more toxic metabolites. The results
of a study published in the literature are inconsistent. The authors in their study confirmed that the
elimination of these compounds depends primarily on the environmental matrix. In addition, provides information on research in the application of advanced oxidation methods (UV/H2O2, O3/H2O2
i O3/AC) to remove these compounds from wastewater. Advanced oxidation methods do not
get clear results. Advanced oxidation methods may increase the possibility of formation of
intermediate degradation products, which are often more toxic than the parent com-
298
pounds. Good results are achieved by employing combined methods, consisting of several
processes.
Keywords: micropollutants, phthalates, surfactants, wastewater
DOI: 10.7862/rb.2015.19

Katarzyna MAJ1
Adam MASO2
WIELOPARAMETRYCZNA OCENA
EFEKTYWNOCI OCZYSZCZALNI CIEKW
W RZESZOWIE PRZED MODERNIZACJ
Przedmiotem opracowania jest wieloparametryczna ocena efektywnoci oczyszczalni ciekw w Rzeszowie przed jej modernizacj. Miejska oczyszczalnia ciekw
w Rzeszowie wybudowana w latach 1974-1988 bya wielokrotnie modernizowana
(1992-1998, 2001, 2003-2004, 2012-2013). Projektowana redniodobowa przepustowo wynosi Qdr = 62 500 m3d-1, Qdmax = 75 000 m3d-1, a rwnowana liczba
mieszkacw 400000 RLM. Technologia oczyszczania ciekw zakada mechaniczno-biologiczne oczyszczanie ciekw ze zintegrowanym usuwaniem substancji
biogennych oparte na konwencjonalnym wielofazowym osadzie czynnym z denitryfikacj wyprzedzajc i nitryfikacj w ukadzie cyrkulacyjnym. Cig technologiczny obiektu stanowi krata schodkowa, piaskownik poziomy, osadnik wstpny,
komora osadu czynnego oraz osadniki wtrne. Od stycznia 2011 do grudnia 2013 r.
oczyszczalnia ciekw w Rzeszowie pracowaa w zmiennych warunkach obcie
hydraulicznych. redni przepyw w analizowanym okresie wynosi 39 961 m3d-1.
W latach 2011-2013 rednia efektywno usuwania zanieczyszcze ze ciekw
w oczyszczalni komunalnej w Rzeszowie wyniosa: BZT5 98,1 1,05%, ChZTCr
94,4 2,34%, zawiesina oglna 97,5 2,21%, azot oglny 76,4 6,48%,
fosfor oglny 94,1 5,23%. W analizowanym okresie oczyszczalnia ciekw
zapewniaa waciw skuteczno usuwania zanieczyszcze wzgldem wymaga
okrelonych w pozwoleniu wodnoprawnym. Interpretacja efektywnoci oczyszczalni ciekw w odniesieniu do wymaga okrelonych w RM dla obiektw o wielko RLM 100000 wykazaa liczne przekroczenia wartoci dopuszczalnych.
Wskazuje to na potrzeb modernizacji oczyszczalni przede wszystkim w zakresie
usuwania zwizkw biogennych. Modernizacja oczyszczalni ciekw przyczyni si
do zmniejszenia odprowadzanego do rodowiska wodnego adunku zanieczyszcze
zwizkw biogennych, ograniczenia ryzyka eutrofizacji wd odbiornika i w konsekwencji do poprawy jakoci rodowiska wodnego.
Sowa kluczowe: cieki, oczyszczalnia ciekw, wskaniki zanieczyszcze
1
2
Katarzyna Maj, Politechnika Rzeszowska

Autor do korespondencji/corresponding author: Adam Maso, Politechnika Rzeszowska, al. Powstacw Warszawy 6, 35-959 Rzeszw, tel. 17 7432407, amaslon@prz.edu.pl
300
K. Maj, A. Maso
1. Wprowadzenie
Oczyszczanie ciekw to proces realizowany w celu zmniejszenia koncentracji zanieczyszcze w ciekach, obnienia ich stenia do poziomw odpowiadajcych zapisom w aktualnych rozporzdzeniach. Proces oczyszczania ciekw
w oczyszczalniach mechaniczno-biologicznych z usuwaniem substancji biogennych azotu w procesach nitryfikacji i denitryfikacji oraz fosforu w procesie defosfatacji biologicznej bd strcania chemicznego wynika z dziaa ochronny
wzgldem odbiornikw ciekw. Przyjmowane przez odbiornik cieki oczyszczone powinny zawiera takie adunki zanieczyszcze, ktre nie spowoduj pogorszenia jego stanu czystoci.
W celu uzyskania pewnoci o odpowiedniej wysokoci adunkw odprowadzanych do odbiornika naley wykona odpowiedni analiz jakoci ciekw.
Wykonanie analizy jakociowej ciekw pozwala oceni prawidowo funkcjonowania oczyszczalni ciekw oraz wpyw odprowadzanych ciekw na odbiornik i rodowisko wodne.
2. Charakterystyka oczyszczalni ciekw w Rzeszowie

Miejska oczyszczalnia ciekw w Rzeszowie jest zlokalizowana przy ul. Ciepowniczej 2, na prawym brzegu rzeki Wisok, w pnocnej czci miasta oddalona okoo 3,1 km od centrum. Rzdne terenu oczyszczalni ciekw wahaj si
midzy 197,70 a 200,20 m n.p.m. [5]. Rzeka Wisok lewy dopyw Sanu stanowi
sie hydrograficzn w tym rejonie, przepywa w odlegoci okoo 100 m od
oczyszczalni i jest bezporednim odbiornikiem ciekw oczyszczonych z rzeszowskiego obiektu [5, 14].
W wikszej czci Rzeszowa funkcjonuje rozdzielczy systemem kanalizacji.
Lewobrzena cz miasta odprowadza cieki systemem kanalizacji oglnospawnej. Obecnie trwa przebudowa kanalizacji w celu cakowitego rozdzielenia systemu kanalizacji sanitarnej na obszarze caego miasta [5, 8]. Ze wzgldu na zrnicowane uksztatowanie terenu i doczanie do sieci nowych osiedli oraz gmin
konieczna jest budowa przepompowni. Obecnie na terenie miasta jest eksploatowanych 81 przepompowni. Dugo kanalizacji sanitarnej wynosi cznie
619,3 km dugoci (107,2 km stanowi przycza) [5, 8]. Ze wzgldu na rozwj
miasta, budow nowych osiedli oraz przyczania do miasta nowych obszarw
zostay podjte dziaania, ktre obejmuj budow nowych odcinkw dla sieci kanalizacji sanitarnej. Z chwil rozpoczcia dziaa byy to gwnie tereny bez moliwoci przyczenia do kanalizacji sanitarnej. Pod koniec 2012 r. skanalizowanie
miasta stanowio 98% [8]. Wody opadowe s odprowadzane z terenu Rzeszowa
do rzeki Wisok. Lokalne odbiorniki wd deszczowych dla lewobrzenej czci
Rzeszowa to: kolektor Baranwka, kolektor przechodzcy przez Staromiecie
i ulic Trembeckiego, potoki: Hermanwka, Przyrwa, Mikoka, Lubcza, Paryja,
Wieloparametryczna ocena efektywnoci oczyszczalni ciekw...
301
natomiast dla prawobrzenej czci miasta: Strug i Mynwka. Wiksza cz kanalizacji deszczowej jest powizana z wymienionymi odbiornikami, a pozostae
wody opadowe s odprowadzane bezporednio do rzeki Wisok. Sie kanalizacji
deszczowej wynosi cznie 335,6 km dugoci (stan na 31 grudnia 2012 r.) [5, 8].
Sieci kanalizacyjne eksploatuje Miejskie Przedsibiorstwo Wodocigw i Kanalizacji Sp. z o.o. w Rzeszowie.
Oczyszczalnia ciekw w Rzeszowie zostaa wybudowana w latach
1974-1988. Linia technologiczna oczyszczalni ciekw bya modernizowana etapami w latach 1992-1998 do systemu Bardenpho. Modernizacja zwikszya przepustowo oczyszczalni do obecnej wartoci 62 500 m3/d. Obliczeniowe obcienie hydrauliczne oczyszczalni ciekw w Rzeszowie wynosi
Qdr = 62 500 m3d-1, Qdmax = 75 000 m3d-1 oraz 400000 RLM [5]. Wprowadzono
automatyczn kontrol i sterowanie procesami technologicznymi oraz urzdzeniami do mechanicznego zagszczania i odwadniania osadw [5]. W 2001 roku
zmodyfikowano system oczyszczania ciekw na system MUCT, wprowadzajc
recyrkulacj z komory denitryfikacji do komory defosfatacji. W latach 2003-2004
dokonano kolejnej modernizacji czci osadowej, ktra obejmowaa
budow dwch dodatkowych komr fermentacyjnych o pojemnoci czynnej 2200
m3 kady [5]. W latach 2012-2013 zmodernizowano cz mechaniczn oczyszczalni ciekw. W ramach tego przedsiwzicia zmodernizowano piaskowniki,
hal krat, zbiornik retencyjny, osadniki wstpne i wtrne.
Obecnie w oczyszczalni ciekw w Rzeszowie jest przeprowadzana modernizacja czci biologicznej, ktra zakada wysoko sprawne usuwanie zwizkw
biogennych ze ciekw. Zakoczenie prac modernizacyjnych przewiduje si na
drug poow grudnia 2015 r. [5, 14].
Konieczno podjcia modernizacji czci biologicznej wynikaa ze zmian
wymaga dotyczcych jakoci ciekw oczyszczonych odprowadzanych
z oczyszczalni do odbiornika. Modernizacji wymagay rwnie obiekty zniszczone technicznie przez wieloletni eksploatacj. Po przeprowadzonej inwestycji
oczyszczalnia ciekw w Rzeszowie bdzie posiadaa infrastruktur techniczn,
ktra pozwoli na osignicie wyszej efektywnoci ni dotychczas oraz speni
wymagania stawiane w Dyrektywie 91/271/EWG w sprawie oczyszczania ciekw komunalnych i w Rozporzdzeniu Ministra rodowiska z dnia 24 lipca 2006
r. w sprawie warunkw, jakie naley speni przy wprowadzaniu ciekw do
wd lub do ziemi oraz w sprawie substancji szczeglnie szkodliwych dla rodowiska wodnego. Po rozbudowie wielko oczyszczalni bdzie wynosia
398 000 RLM, tj. o 2 000 RLM mniej ni obecnie [5, 7].
Planowane przedsiwzicie obejmie modernizacj i rozbudow komr biologicznych z automatyzacj procesu oczyszczania ciekw. Komory biologiczne
zwiksz swoj objto z 25 915 do 49 900 m3. Projekt przewiduje budow nowej stacji dmuchaw, nowej pompowni osadu wstpnego oraz wza koagulacji
odciekw z odwadniania. Zmodernizowany zostanie system sterowania i wizualizacji oczyszczalni ciekw [5].
302
K. Maj, A. Maso
Technologia oczyszczania ciekw w rzeszowskiej oczyszczalni zakada mechaniczno-biologiczne oczyszczanie ciekw ze zintegrowanym usuwaniem substancji biogennych wedug technologii konwencjonalnego wielofazowego osadu
czynnego z denitryfikacj wyprzedzajc i nitryfikacj w ukadzie cyrkulacyjnym
(rys. 1.). Obejmuje dwa stopnie oczyszczania [5, 7, 8, 14].
Rys. 1. Schemat technologiczny oczyszczalni ciekw w Rzeszowie

Fig. 1. Scheme of technological system of Rzeszw WWTP
Oczyszczanie I to oczyszczanie mechaniczne ciekw cieki dopywaj

z pompowni i s dowoone do punktu zlewnego, kanaem ciekw surowych przepywaj do budynku krat, gdzie zachodz procesy cedzenia i sedymentacji
realizowane w trzech kolejnych urzdzeniach: kratach, piaskownikach napowietrzanych i osadnikach wstpnych [5]. W budynku krat znajduj si trzy kraty
schodkowe mechaniczne, z ktrych skratki trafiaj na pras hydrauliczn i s magazynowane na zewntrz budynku pod zadaszan wiat. cieki z krat przepywaj
grawitacyjnie do dwch poziomych, dwukomorowych piaskownikw z komor
ulgi. Za pomoc zgarniaczy dennych piasek jest zgarniany do leja, a stamtd
pompowany do stanowiska odwadniania, kolejno do puczki i po zagszczeniu za
pomoc przenonika rubowego trafia bezporednio na przyczep. Wypukany
piasek wykorzystuje si na terenie oczyszczalni. Z piaskownikw cieki trafiaj
303
do komory przelewowej, nastpnie do komory rozdziau i ostatecznie do dwch

osadnikw wstpnych o pojemnoci 3 768 m3 objtoci czynnej kady [5]. Dodatkowym obiektem wystpujcym w mechanicznym wle oczyszczalni ciekw
jest zbiornik retencyjny ciekw opadowych o objtoci czynnej 5 062 m3, do
ktrego trafiaj cieki z komory przelewowej w okresie deszczowym. W zbiorniku retencyjnym s zamontowane dwa mieszada zatapialne, aby zapobiec sedymentacji i zagniwaniu ciekw. Zbiornik ma wmontowane dwie pompy, z ktrych
jedna prowadzi cieki przez komor zasuw do osadnikw wstpnych, a druga
pompuje cieki do komory ciekowej pooonej przed piaskownikiem. W osadnikach wstpnych przebiega proces wstpnej sedymentacji zawiesin, skd s mechanicznie doprowadzane korytami zbiorczymi do studni rozdzielczej. Osad z leja
osadowego jest zbierany w komorze osadowej, w ktrej jest zainstalowana pompa
zatapialna. Z komory osad trafia przez kana przed zagszczacz i grawitacyjnie
dopywa do zbiornika zagszczacza grawitacyjnego. cieki oczyszczone mechanicznie s transportowane ze studni rozdzielczej do komory dopywowej, a nastpnie wpywaj do komory defosfatacji (KD) o objtoci 2775 m3. Tu zaczyna
si II oczyszczania ciekw.
cieki kanaami dopywaj do dwch komr biologicznych, ktre przedzielone przegrodami tworz komory denitryfikacji (KDN) oraz komory nitryfikacji
I (KN1) od strony zewntrznej. Objto kadej z nich wynosi 2840 m3. Z komr
nitryfikacji I cieki s transportowane kanaem do dwch komr nitryfikacji II
(KN2) o objtoci 5900 m3 kada. Transport ciekw moe by prowadzony rwnie kanaem obiegowym, cieki trafiaj wwczas do rozdzielacza ciekw i osadw umiejscowionych przy osadnikach wtrnych. cieki odpywaj kanaami
z komr nitryfikacji II do rozdzielacza ciekw. W komorach KD znajduj si
dwie pompownie ciekw recyrkulowanych, ktre recyrkuluj cieki z KN2
i przewodami odprowadzaj cieki do komr KDN. Z rozdzielacza cieki dopywaj do czterech osadnikw wtrnych, cieki s transportowane krcami z kolumn do czci czynnej osadnika, a osady do komory zewntrznej. Osad zgromadzony na dnie osadnikw jest odprowadzany za pomoc systemu ssawkowo-pompowego z systemem zgarniania i odprowadzania czci pywajcych do studni
rozdzielczej osadw, skd trafia do pompowni osadu recyrkulowanego i nadmiernego. Dodatkowo jest rwnie stosowane chemiczne kocowe strcanie fosforu
ze ciekw za pomoc siarczanu elaza. Sklarowane cieki dopywaj do koryta
przelewowego, nastpnie s odprowadzane kanaem elbetowym do kanau zbiorczego ciekw oczyszczonych, gdzie znajduje si punkt poboru prb ciekw
oczyszczonych odprowadzanych do odbiornika. Pomiar trafia do komputera
w centrali sterowni. cieki oczyszczone s odprowadzane kolektorem do rzeki
Wisok w km 58 + 300 [5, 7, 8, 14].
K. Maj, A. Maso
304
3. Metodyka analizy efektywnoci pracy oczyszczalni ciekw

Wieloparametryczn ocen efektywnoci oczyszczalni w Rzeszowie oparto
na wynikach rednich dziennych bada jakociowych ciekw surowych
i oczyszczonych wykonanych przez laboratorium oczyszczalni w latach 2011-2013. Analiza opiera si na wybranych wskanikach zanieczyszcze: BZT5,
ChZTCr, zawiesina oglna, azot oglny i fosfor oglny. Dla kadego wskanika
zanieczyszcze otrzymano 1096 wynikw bada w ciekach surowych i oczyszczonych.
Oczyszczalnia ciekw w Rzeszowie posiada pozwolenie wodnoprawne [2],
ktrego wymagania prawne s rozbiene wzgldem Rozporzdzenia Ministra
rodowiska (RM) z dnia 24 lipca 2006 r. [11] dla obiektw o wielkoci
RLM 100 000. W pozwoleniu wodnoprawnym okrelonym dla oczyszczalni
ciekw w Rzeszowie nie uwzgldniono dopuszczalnego poziomu dla wskanika
zanieczyszcze ChZTCr, poniewa okrelono dopuszczalny poziom OWO
(tab. 1.).
Tabela 1. Najwysze dopuszczalne wartoci zanieczyszcze w ciekach oczyszczonych
Table 1. Permissible concentration of pollutants in the treated wastewater
Wskanik zanieczyszcze
BZT5 [mg O2dm-3]
ChZTCr [mg O2dm-3]
OWO [mg Cdm-3]
Zawiesina oglna [mgdm-3]
Azot oglny [mg Ndm-3]
Fosfor oglny [mg Pdm-3]
Wedug pozwolenia
wodnoprawnego [2]
Wedug RM
[11]
15,0
40,0
50,0
20,0
1,5
15,0
125,0
35,0
10,0
1,0
Wyniki bada jakoci ciekw surowych i oczyszczonych zostay poddane

analizie statystycznej, ktra pozwolia na scharakteryzowanie wielkoci i zmian
ste wskanikw zanieczyszcze. Obliczono podstawowe statystyki opisowe:
redni, minimum, maksimum, median, wspczynnik zmiennoci, odchylenie
standardowe i rozstp.
Analiz efektywnoci oczyszczania ciekw wykonano na podstawie analizy
porwnawczej ciekw surowych i oczyszczonych, okrelajc procentow redukcj zanieczyszcze. Dla wiarygodniejszej oceny efektywnoci oczyszczania ciekw okrelono niezawodno oczyszczalni pod ktem usuwania wybranych zanieczyszcze. Do oblicze niezawodnoci wykorzystano wspczynnik niezawodnoci WN oraz wskanik technologicznej sprawnoci PSW [9, 12].
305
4. Analiza wynikw funkcjonowania oczyszczalni i dyskusja

4.1. Obcienie hydrauliczne obiektu
W rozpatrywanym trzyleciu pracy oczyszczalni obcienie hydrauliczne
ksztatowao si na poziomie rednio 39 961 m3d-1, stanowic 63,9% poziomu
zaprojektowanej redniodobowej przepustowoci. Nie zaobserwowano periodycznoci dopywu ciekw do oczyszczalni (rys. 2.). Najwiksz rozpito
przepyww redniodobowych zaobserwowano w 2013 r., z kolei najmniejsz
w 2011 (tab. 2.). Ilo ciekw dopywajcych do oczyszczalni bya cile powizana z opadami atmosferycznymi, ktre zwikszay dopyw ciekw. Ilo dopywajcych ciekw do oczyszczalni w 2011 r. bya bardzo zrnicowana.
W 2011 roku najniszy dopyw ciekw wynis 29 631 m3d-1 (grudzie), natomiast najwyszy 64 879 m3d-1 (lipiec). rednia ilo ciekw dopywajcych do
oczyszczalni w 2011 r. wynosia 41 559 m3d-1, co stanowi 66,5% zaprojektowanej przepustowoci redniej dobowej. Najniszy redni miesiczny dopyw ciekw odnotowano w miesicu listopadzie, a najwikszy w lipcu, co byo spowodowane obfitymi opadami deszczu w tym miesicu. W 2012 roku ilo ciekw
dopywajcych do oczyszczalni wahaa si w granicach od 27610 m3d-1 (luty) do
57 868 m3d-1 (padziernik). redni przepyw dla rozpatrywanego okresu wynosi
37 701 m3d-1, bdcy 60,3% zaprojektowanego obcienia. Najwysze rednie
miesiczne przepywy odnotowano w czerwcu w okresie deszczowej pogody,
a najnisze w sierpniu. Funkcjonowanie oczyszczalni ciekw w 2013 r. przebiegao w podobnie zmiennych warunkach hydraulicznych. Przepyw ciekw
oscylowa w przedziale od 28 624 m3d-1 (listopad) do 66 773 m3d-1 (kwiecie).
redni dobowy przepyw w rozpatrywanym roku ksztatowa si na poziomie
40 629 m3d-1, co odpowiadao 65% zaoonego obcienia. Najwyszy redni
miesiczny przepyw odnotowano w kwietniu, najniszy za w sierpniu.
Wskanik roczny przyrostu ciekw w 2012 r. by o 9% niszy ni w roku
Rys. 2. rednie dobowe iloci ciekw dopywajcych do oczyszczalni w latach 2011-2013

Fig. 2. The average daily volume of wastewater flowing into the treatment plant in 2011-2013
K. Maj, A. Maso
306
Tabela 2. Charakterystyka ilociowa ciekw dopywajcych do oczyszczalni ciekw

Table 2. Quantitative characteristics of the influent wastewater treatment plants
Qrd [m3d-1]
2011
2012
2013
2011-2013
Warto rednia
Warto minimalna
Warto maksymalna
Sumaryczna ilo ciekw [m3a1]
41 559
29 631
64 879
37 701
27 610
57 868
40 629
28 624
66 773
39 961
27 610
66 773
15 169 048
13 798 676
14 829 551
43 757 275
wczeniejszym. Z kolei w 2013 r. do oczyszczalni dopyno o 7% wicej

ciekw ni w 2012. Na podstawie monitoringu przepyww stwierdzono, e
w rozpatrywanym okresie najczciej wystpoway przepywy w zakresie
34 00038 000 m3d-1 (33% obserwacji). Wyniki powyej 62 000 m3d-1 i poniej
30 000 m3d-1 wystpoway sporadycznie. Podobne zrnicowanie dopywu ciekw do oczyszczalni zaobserwowano w Jale, Warszawie, Tarnowie i Sandomierzu [1, 3, 4, 13].
4.2. Jako ciekw surowych, obcienie substratowe obiektu
Do miejskiej oczyszczalni ciekw w Rzeszowie dopywaj cieki bytowe,
przemysowe oraz deszczowe z kanalizacji oglnospawnej. Jako ciekw surowych oraz obcienie adunkiem zanieczyszcze determinuje biologiczne oczyszczanie ciekw, przede wszystkim zwizkw biogennych. Analiza danych w rozpatrywanym okresie wykazaa zrnicowane wartoci wybranych wskanikw
zanieczyszcze w dopywajcych ciekach (tab. 3).
cieki dopywajce do rzeszowskiej oczyszczalni w analizowanym okresie
charakteryzoway si nierwnomiernym skadem jakociowym. Ze wzgldu na
rozleg sie kanalizacyjn i dopyw ciekw z rnych rde (cieki bytowe,
przemysowe i opadowe) nie odnotowano sezonowego zrnicowania jakoci
ciekw surowych. Najnisze rednie wartoci zanieczyszcze w ciekach surowych odnotowano w przypadku wszystkich piciu wskanikw w 2011 r.
Dynamika zmian jakociowo-ilociowych ciekw surowych przekadaa
si na zrnicowane obcienie substratowe obiektu. Rozrzut dobowych
adunkw zawiesiny oglnej oscylowa na poziomie 3672,661423,2 kgd-1.
Z kolei rednie dobowe obcienie oczyszczalni adunkiem zanieczyszcze organicznych wyraonych wskanikami BZT5 i ChZTCr wynioso odpowiednio
4090,539079,4 kg O2d-1oraz 5333,694676,8 kg O2d-1. Dobowy adunek
zwizkw biogennych obejmowa zakres 585,94995,5 kg Nd-1 oraz
133,21059,7 kg Pd-1. rednie dobowe adunki zanieczyszcze dopywajce do
oczyszczalnie w Rzeszowie w danym roku zostay przedstawione w tab. 4. Obliczeniowe obcienie rzeszowskiej oczyszczalni wynosi 400 000 RLM. W rozpa-
307
trywanym trzyleciu rednie obcienie wynioso 233 078 RLM. Z kolei w poszczeglnych latach rwnowana liczba mieszkacw ksztatowaa si na poziomie: 2011 r. 237 520 RLM, 2012 r. 225641 RLM, 2013 r. 235 538 RLM.
Tabela 3. Zestawienie statystyk opisowych wartoci wskanikw zanieczyszcze w ciekach surowych dla oczyszczalni w Rzeszowie w latach 2011-2013
Table 3. Values of descriptive statistics parameters in raw wastewater at WWTP in Rzeszw
in years 2011-2013
Wskanik
zanieczyszcze
BZT5
[mg O2dm-3]
ChZTCr
[mg O2dm-3]
Zawiesina
oglna
[mgdm-3]
Azot oglny
[mg Ndm-3]
Fosfor oglny
[mg Pdm-3]
rednia Mediana
2011
2012
2013
2011
2012
2013
2011
2012
2013
2011
2012
2013
2011
2012
2013
342,9
359,1
347,8
845,6
934,0
951,4
386,3
437,0
442,6
64,2
73,2
64,6
10,0
11,3
12,2
330,0
357,5
351,0
840,0
940,0
960,0
390,0
438,0
440,0
67,0
74,0
65,0
10,0
11,1
12,2
Min.
Maks.
Wsp.
zmien.
Odch.
stand.
Rozstp
71,0
142,0
38,1
180,0
61,0
159,0
100,0
102,0
80,0
10,0
37,2
21,3
2,3
3,7
3,8
920,0
970,0
788,0
2500,0
2350,0
2510,0
720,0
1200,0
1140,0
99,0
146,0
96,0
19,0
20,6
27,2
0,35
0,20
0,25
0,31
0,20
0,26
0,25
0,23
0,28
0,21
0,16
0,21
0,28
0,22
0,30
118,8
72,7
85,9
262,2
188,4
246,2
98,3
99,7
124,1
13,7
12,0
13,6
2,8
2,5
3,7
849,0
828,0
759,9
2320,0
1989,0
2351,0
620,0
1098,0
1060,0
89,0
108,8
74,7
16,7
16,9
23,4
Tabela 4. Dobowe adunki zanieczyszcze w ciekach surowych dopywajcy do oczyszczalni

w Rzeszowie w latach 2011-2013 (wartoci rednie)
Table 4. The daily pollutant loads in raw sewage flowing in the sewage treatment plant in Rzeszw
in 2011-2013 (the value of average annual)
adunek
zanieczyszcze
Zawiesina
oglna
[kgd-1]
BZT5
[kg O2d-1]
ChZTCr
[kg O2d-1]
Nog
[kg Nd-1]
Pog
kg Pd-1]
2011
2012
2013
2011-2013
16053,2
16477,3
17984,0
16863,6
14251,2
13538,5
14132,3
13984,7
35140,7
35213,1
38653,5
36377,9
2666,8
2758,3
2626,5
2690,6
416,6
424,8
497,2
446,6
Analiza adunkw zanieczyszcze wykazaa, e w 2013 r. odnotowano dopyw najwyszych rednich adunkw zanieczyszcze zawiesiny oglnej, fosforu
oglnego i ChZTCr. Najwyszy adunek BZT5 i azotu oglnego dopyn do
oczyszczalni w 2011 r. redni dopyw adunkw w trzyleciu by niszy ni
K. Maj, A. Maso
308
w 2013 r., z wyjtkiem azotu oglnego. redni adunek azotu oglnego w latach
2011-2013 by niszy ni odnotowany w 2012 r.
4.3. Efektywno oczyszczania ciekw
Skuteczno usuwania zanieczyszcze wyraon jakoci ciekw oczyszczonych oraz procentow redukcj analizowanych wskanikw zanieczyszcze
przedstawiono w tab. 5., 6. oraz na rys. 3., 4.
Tabela 5. Zestawienie statystyk opisowych wartoci wskanikw zanieczyszcze dla ciekw
oczyszczonych w oczyszczalni w Rzeszowie w latach 2011-2013
Table 5. Values of descriptive statistics values of pollutants in the effluent of the Rzeszw WWTP
in 2011-2013
Wskanik
zanieczyszcze
BZT5
[mg O2dm-3]
ChZTCr
[mg O2dm-3]
Zawiesina
oglna
[mgdm-3]
Azot oglny
[mg Ndm-3]
Fosfor oglny
[mg Pdm-3]
rednia Mediana
2011
2012
2013
2011
2012
2013
2011
2012
2013
2011
2012
2013
2011
2012
2013
6,2
7,3
5,2
48,2
48,3
45,5
10,0
12,6
7,4
16,4
15,6
13,9
0,7
0,6
0,5
5,9
5,9
4,6
47,0
45,0
43,8
7,8
9,0
5,7
17,0
15,6
14,0
0,5
0,5
0,4
Min.
Maks.
Wsp.
zmien.
Odch.
stand.
Rozstp
0,0
2,1
2,2
21,0
10,9
8,7
2,0
2,0
2,0
5,1
8,0
7,2
0,1
0,1
0,1
15,0
14,9
12,5
98,0
114,0
78,0
45,0
67,0
43,9
42,0
18,0
21,0
1,5
3,6
2,5
0,34
0,00
0,40
0,27
0,32
0,24
0,68
0,87
0,78
0,24
0,18
0,18
0,59
0,65
0,60
2,1
3,7
2,2
13,0
15,6
11,0
6,8
10,9
5,8
3,9
2,8
2,5
0,4
0,4
0,3
13,0
12,8
10,3
77,0
103,1
69,3
43,0
65,0
41,9
36,9
13,8
13,8
1,4
3,5
2,4
Tabela 6. Efektywno usuwania zanieczyszcze ze ciekw w latach 2011-2013

Table 6. The effectiveness of removing contaminants from wastewater in 2011-2013
Statystyka opisowa
Warto rednia
Mediana
Warto minimalna
Warto maksymalna
Wspczynnik zmiennoci
Odchylenie standardowe
Rozstp
Percentyl 10%
Percentyl 90%
Zawiesina
oglna
[%]
97,5
98,2
83,8
99,7
0,02
2,21
15,9
94,9
99,3
BZT5
[%]
ChZTCr
[%]
Nog
[%]
Pog
[%]
98,1
98,4
91,5
99,7
0,01
1,05
8,2
96,7
99,1
94,4
94,9
77,1
99,1
0,02
2,34
22,0
91,4
96,7
76,4
77,6
29,4
89,7
0,08
6,48
60,3
69,4
82,7
94,1
96,0
47,8
99,3
0,06
5,23
51,4
87,9
98,1
Rys. 3. Jako ciekw oczyszczonych w latach 2011-2013

Fig. 3. Quality of wastewater from WWTP in years 2011-2013
309
310
K. Maj, A. Maso
Rys. 4. Efektywno usuwania zanieczyszcze ze ciekw w latach 2011-2013

Fig. 4. The effectiveness of removal pollutants from wastewater in years 2011-2013
311
Analizujc funkcjonowanie oczyszczalni w rozpatrywanym trzyleciu, mona

stwierdzi, e wartoci wskanika BZT5 w ciekach oczyszczonych najczciej
wystpoway w przedziale 3,06,0 mg O2dm-3 (55,2% wynikw). Z kolei najczciej wystpujce wartoci ChZTCr wyniosy od 40,0 do 50,0 mg O2dm-3 (35,2%
obserwacji). Wyniki poniej 20 mg O2dm-3 oraz powyej 100,0 mg O2/dm3 odnotowywano incydentalnie. cieki oczyszczone charakteryzoway si dobowym adunkiem zanieczyszcze organicznych na poziomie 65,9822,4 kg O2d-1, (BZT5)
oraz 304,36358,1 kg O2d-1 (ChZTCr). Stenie zawiesiny oglnej w ciekach po
procesach oczyszczania byo zrnicowane. Najczciej odnotowywano wartoci
Zog z przedziau 2,08,0 mgdm-3 (52% obserwacji). Dobowy adunek zawiesiny
oglnej ksztatowa si w granicach 60,62498,8 kgd-1. W analizowanym okresie
odnotowano temperatur w komorze osadu czynnego poniej 12C, w zwizku
z czym do analizy efektywnoci usuwania zanieczyszcze azotu ze ciekw zgodnie z Rozporzdzeniem Ministra rodowiska [11] wyniki te nie zostay uwzgldnione. Najwysza dopuszczalna warto okrelona w pozwoleniu wodnoprawnym
zostaa przekroczona 11 razy. Stenie azotu oglnego w ciekach oczyszczonych
okrelone w rozporzdzeniu [11] zostao przekroczone w rozpatrywanym okresie
916 razy na 1096 prbek, czyli ponad 83% prbek nie odpowiadao wymaganiom stawianym dla obiektw o wielkoci RLM 100000. Najczciej wystpoway stenia azotu oglnego w odpywie z oczyszczalni w zakresie od
12,0 mg Ndm-3 do 18,0 mg Ndm-3 (59,2% obserwacji). Dobowy rozkad azotu
oglnego wynosi od 241,1 do 1720,3 kg Nd-1. W odniesieniu do pozwolenia
wodnoprawnego stenie fosforu oglnego w ciekach po oczyszczaniu byo wysze w trzech przypadkach. Podobnie przekroczenia wytycznych zaobserwowano
w odniesieniu do rozporzdzenia [11], wysze wartoci odnotowano 141 razy, co
daje 12,9% prb niespeniajcych wymaga. Najczciej stenie Pog wystpowao w przedziale 0,20,4 mg Pdm-3 (35,4% wynikw). Rozkad adunkw fosforu oglnego w odpywie z oczyszczalni oscylowa w przedziale 2,6132,5 kg
Pd-1. Oczyszczalnia miejska w Rzeszowie w analizowanym okresie osigna
wysoki poziom usuwania zanieczyszcze ze ciekw (tab. 6., rys. 4.).
Efektywno usuwania zawiesiny oglnej w poszczeglnych latach wyniosa: 88,599,6% (2011 r.), 83,899,7% (2012 r.) i 84,299,6% (2013 r.). Skuteczno usuwania zanieczyszcze organicznych wyraona stopniem zmniejszania
BZT5 osigna odpowiednio poziom 91,599,3% (2011 r.), 93,199,7% (2012
r.) i 92,499,6% (2013 r.). W odniesieniu do ChZTCr uzyskano efektywno:
80,098,0% (2011 r.), 85,898,8% (2012 r.) oraz 77,199,1% (2013 r.). Zdecydowanie wikszy rozrzut sprawnoci obiektu odnotowano w przypadku zwizkw
biogennych. Skuteczno usuwania azotu oglnego ze ciekw ksztatowaa
si na poziomie 29,487,3%, 60,789,4% i 42,589,7% odpowiednio w 2011,
2012 i 2013 r. Z kolei stopie redukcji fosforu oglnego oscylowa
w przedziaach 47,898,8% (2011 r.), 74,299,3% (2012 r.) oraz 66,798,8%
(2013 r.). rednia efektywno oczyszczania ciekw w caym rozpatrywanym
312
K. Maj, A. Maso
okresie wyniosa odpowiednio: BZT5 98,11,05%, ChZTCr 94,42,34%,

Zog 97,52,21%, Pog 94,15,23%, Nog 76,46,48%.
Analiza wskanika niezawodnoci wykazaa wysok niezawodno pracy
oczyszczalni ciekw w Rzeszowie. Wyjtek stanowi wspczynnik obliczony
dla azotu oglnego, dla ktrego praca oczyszczalni wykazuje nisz niezawodno. rednie wartoci WN w rozpatrywanym trzyleciu wynosiy w odniesieniu
do Rozporzdzenia Ministra rodowiska [11]: BZT5 0,41, ChZTCr 0,38, zawiesina oglna 0,29, azot oglny 1,27, fosfor oglny 0,57. Natomiast
w odniesieniu do pozwolenia wodnoprawnego ksztatoway si na poziomie:
BZT5 0,41; zawiesina oglna 0,20, azot oglny 0,79, fosfor oglny 0,30.
Niskie wartoci wspczynnika WN wskazuj na prawidow prac oczyszczalni.
Najwysz wartoci uzyskano dla azotu oglnego, co wiadczy o niskiej skutecznoci usuwania zwizkw azotu oglnego ze ciekw [9, 12].
Interpretacja wyznaczonego wskanika technologicznej sprawnoci oczyszczalni ciekw wskazuje na prawidow prac obiektu z wyjtkiem usuwania
azotu oglnego. rednie wartoci Psw okrelone w odniesieniu do rozporzdzenia
wynosiy odpowiednio: BZT5 99,9%, ChZTCr 99,9%, zawiesina oglna
97,6%, azot oglny 16,4%, fosfor oglny 87,1%. Z kolei wartoci wskanika
Psw wzgldem pozwolenia wodnoprawnego osigny dla poszczeglnych wskanikw zanieczyszcze poziom: BZT5 99,9%, zawiesina oglna 99,8%, azot
oglny 98,1%, fosfor oglny 99,6%. Podobnie jak w przypadku WN, oczyszczalnia wykazuje niski wskanik dla zwizkw azotu oglnego.
5. Podsumowanie
W analizowanym okresie miejska oczyszczalnia ciekw w Rzeszowie zapewniaa waciw skuteczno usuwania zanieczyszcze wzgldem wymaga
okrelonych w pozwoleniu wodnoprawnym. Analiza wynikw otrzymanych
w latach 2011-2013 wykazaa redni efektywno usuwania zanieczyszcze ze
ciekw, ktra dla poszczeglnych wskanikw wyniosa: BZT5 98,11,05%,
ChZTCr 94,42,34%, Zog 97,52,21%, Pog 94,15,23%, Nog 76,46,48%.
Wysoki stopie usuwania zanieczyszcze osignito dla wskanikw okrelajcych zwizki organiczne i fosfor oglny. Niska skuteczno usuwania azotu oglnego stanowia w rozpatrywanym okresie znaczcy problem dla pracy oczyszczalni.
Interpretacja efektywnoci oczyszczalni ciekw w odniesieniu do wymaga
okrelonych w Rozporzdzeniu Ministra rodowiska [11] dla obiektw
o wielko RLM 100000 ukazuje liczne przekroczenia wartoci dopuszczalnych, co wskazuje na potrzeb przeprowadzenia modernizacji oczyszczalni,
przede wszystkim w zakresie usuwania zwizkw biogennych. Odnoszc wyniki
uzyskanych rednich skutecznoci eliminacji zwizkw ze ciekw wzgldem
wartoci prezentowanych w rozporzdzeniu stwierdzono, e w przypadku BZT5,
ChZTCr i zawiesiny oglnej liczba prbek w cigu kadego analizowanego roku
313
niespeniajcych wymagania tego rozporzdzenia nie przekroczya dopuszczalnej

liczby 25. Inaczej byo w przypadku azotu oglnego i fosforu oglnego
liczba prbek niespeniajcych wymaga rozporzdzenia w kadym z roku objtych obserwacjami zostaa przekroczona. Niemniej jednak przekroczenia odnotowano zazwyczaj w okresach zimowych. W zwizku z tym planowana modernizacja oczyszczalni skupiajca si na efektywniejszym usuwaniu zwizkw biogennych jest jak najbardziej uzasadniona.
Modernizacja miejskiej oczyszczalni ciekw w Rzeszowie zostanie przeprowadzona w ramach projektu Rozbudowa (modernizacja) cigu biologicznego
komunalnej oczyszczalni ciekw w Rzeszowie, realizowanego w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i rodowisko, o priorytetowa I Gospodarka wodno-ciekowa, dziaanie 1.1 gospodarka wodno-ciekowa
w aglomeracjach powyej 15 tys. RLM. Warto cakowita projektu wynosi
45 733 336,03 z, z czego dofinansowanie z Funduszu Spjnoci wynosi 20 503 698,21 z. Termin zakoczenia modernizacji zosta ustalony na 31
grudnia 2015. W ramach przedsiwzicia od lipca 2014 r. do grudnia 2015 r. jest
planowana:
modernizacja i rozbudowa komr biologicznych wraz z automatyzacj
procesu oczyszczania ciekw,
budowa nowej stacji dmuchaw,
budowa wza koagulacji odciekw z odwadniania osadw ciekowych,
budowa nowej pompowni osadu wstpnego, modernizacja systemu sterowania i wizualizacji oczyszczalni ciekw.
Realizacja planowanej modernizacji obiektu przeoy si na znaczn popraw standardu technicznego oczyszczalni, umoliwi uzyskanie wyszej ni
obecnie efektywnoci oczyszczania ciekw pozwalajcej na spenienie wymaga
okrelonych dla oczyszczalni ciekw o RLM 100 000 oraz przyczyni
si do spenienia przez aglomeracj Rzeszw wymogw Krajowego Programu
Oczyszczania ciekw Komunalnych do koca 2015 r.
Modernizacja rzeszowskiej oczyszczalni ciekw przyczyni si do zmniejszenia odprowadzanego do rodowiska wodnego adunku zanieczyszcze zwizkw biogennych, ograniczenia ryzyka eutrofizacji wd odbiornika
i w konsekwencji do poprawy jakoci rodowiska wodnego. Aktualnie stan/potencja ekologiczny oraz stan chemiczny rzeki Wisok poniej zrzutu ciekw
z rzeszowskiej oczyszczalni jest okrelany jako dobry [10]. Przewiduje si, e
po usprawnieniu biologicznego oczyszczania ciekw jako wody w odbiorniku
poniej odpywu z oczyszczalni ulegnie dalszej poprawie. Intensyfikacja biologicznego oczyszczania ciekw, w tym usuwania zwizkw biogennych, w znacznym stopniu pozwoli dodatkowo ograniczy wpyw ciekw oczyszczonych
na stan troficzny wd odbiornika. Przykadowo, modernizacja oczyszczalni ciekw Sitkowka w Kielcach przyczynia si do zmiany stanu troficznego odbior-
314
K. Maj, A. Maso
nika z eutroficznego (przed modernizacj) do mezoeutro-ficznego (po modernizacji) [6].
Literatura
[1] Chmielowski K., lizowski R.: Ocena skutecznoci usuwania zanieczyszcze
w oczyszczalni ciekw w Tarnowie. Infrastruktura i ekologia terenw wiejskich,
no. 5, 2009, s. 137-146.
[2] Decyzja Wojewody Podkarpackiego z 20.09.1999 r. w sprawie pozwolenia wodnoprawnego na odprowadzanie ciekw z oczyszczalni m. Rzeszw. Znak O- III-26210/9/99.
[3] Dugosz J., Gawdzik J.: Ocena poprawnoci dziaania oczyszczalni ciekw
w Sandomierzu. Gaz, Woda i Technika Sanitarna, nr 5, 2014, s. 195-199.
[4] Maso A.: Evaluation of the effectiveness of wastewater treatment plant in Jaso
under different hydraulic loading. Archives of Waste Management and Environmental Protection, vol. 16, issue 2, 2014, pp. 31-40.
[5] Materiay informacyjne udostpnione przez Miejskie Przedsibiorstwo Wodocigw
i Kanalizacji Sp. z o. o. w Rzeszowie.
[6] Neverova-Dziopak E., Cierlikowska P.: Wpyw modernizacji wybranej oczyszczalni
ciekw na stan troficzny wd odbiornika. Ochrona rodowiska, vol. 36, nr 2, 2014,
s. 53-58.
[7] Nowak A.: Instalacja dezintegracji osadu nadmiernego na Oczyszczalni ciekw
w Rzeszowie. Forum Eksploatatora, nr 5, 2006.
[8] Program ochrony rodowiska Miasta Rzeszowa na lata 2013-2016 z uwzgldnieniem
zada zrealizowanych w 2013 roku oraz perspektyw na lata 2017-2020, 2003.
[9] Rak J., Wieczysty A.: Funkcjonowanie system oczyszczalnia-odbiornik ciekw
w wietle teorii niezawodnoci. IX Oglnopolska Konferencja Naukowo-Techniczna Problemy gospodarki wodno-ciekowej w regionach rolniczo-przemysowych, Rajgrd 1997, s. 16-24.
[10] Raport o stanie rodowiska w wojewdztwie podkarpackim w 2013 roku. Wojewdzki Inspektorat Ochrony rodowiska w Rzeszowie. Biblioteka Monitoringu rodowiska, Rzeszw 2014.
[11] Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie warunkw,
jakie naley speni przy wprowadzaniu ciekw do wd lub do ziemi, oraz
w sprawie substancji szczeglnie szkodliwych dla rodowiska wodnego (Dz.U.
Nr 137, poz. 984 z pn. zm.).
[12] Waga A.: Ocena funkcjonowania oczyszczalni ciekw metodami statystycznymi.
Forum Eksploatatora, nr 5, 2009, s. 30-34.
[13] Wrbel K., agd G., Sobczuk H.: Analiza zmian adunku zanieczyszcze dopywajcych do miejskich oczyszczalni ciekw na przykadzie miast Warszawy i Lublina.
Proc. of ECOpole, vol. 2, no. 2, 2008, s. 499-504.
[14] www.mpwik.rzeszow.pl (dostp 28.11.2014 r.).
315
MULTIPARAMETER EVALUATION OF EFFECTIVENESS

OF WASTEWATER TREATMENT PLANT IN RZESZW
BEFORE MODERNIZATION
Summary
The aim of the paper is multiparameter evaluation of the effectiveness of wastewater treatment plant
in Rzeszw before modernization. The Rzeszw WWTP was built between 1974-1988 and was
modernized several times (1992-1998, 2001, 2003-2004, 2012-2013). The proposed average daily
capacity is Qsrd = 62 500 m3d-1, Qdmax = 75 000 m3d-1 and 400000 PE. Wastewater technology involves mechanical-biological treatment of wastewater with integrated nutrient removal based on a
conventional multistage activated sludge with a pre-emptive denitrification and nitrification. The
Rzeszw WWTP worked under varying conditions of hydraulic loads in the period from January
2011 to December 2013. The average flow of raw wastewater amounted to 39 961 m3d-1.
In 2011-2013, the average efficiency of removal of pollutants from WWTP in Rzeszw was:
BOD5 98,1 1,05%, COD 94,42,34%, TSS 97,52,21%, TN 76,46,48% and TP
94,15,23%. Proper removal efficiency of pollutants in relation to the requirements of the waterlegal permit was provided in the analyzed period. Interpretation of the efficiency of wastewater
treatment plants in relation to the requirements specified in the RM for objects of the size of PE
100000 indicates the number of limit values, which indicates the need for modernization of
wastewater treatment, primarily for the nutrients removal. Modernization of the Rzeszw WWTP
will help to reduce discharged into the aquatic environment of the pollution load of nutrients, reduce
the risk of eutrophication of the receiver and, consequently, to improve the quality of the aquatic
environment.
Keywords: wastewater, wastewater treatment plant, pollutants indexes
DOI: 10.7862/rb.2015.20
316
K. Maj, A. Maso

Marcin MIRONOWICZ1
POMPA CIEPA SOLANKA WODA

Z AKUMULATOREM WODNYM
W pracy przedstawiono nowatorskie rozwizanie dolnego rda ciepa dla pomp
ciepa, jakim jest wodny akumulator energii wykonany jako betonowy zbiornik,
ktry jest umieszczany w gruncie poniej poziomu przemarzania. W akumulatorze
znajduj si dwa wymienniki ciepa w postaci wownic. Jeden z nich umieszczony centralnie w osi zbiornika suy do poboru energii z wody przez pomp ciepa.
Dziki takiemu umiejscowieniu wownicy ld powstajcy na jej powierzchni rozrasta si od rodka zbiornika na zewntrz. Rozwizanie takie zapobiega rozsadzeniu zbiornika. Drugi wymiennik umieszczony przy wewntrznej cianie zbiornika
suy do regeneracji rda, czyli do podgrzewania wody w zasobniku. Przez takie
umiejscowienie wownicy topnienie lodu zachodzi od zewntrz do wewntrz. Dla
standardowych systemw o zapotrzebowaniu mocy do 10 kW stosuje si jeden
akumulator o rednicy okoo 2,5 m i wysokoci okoo 4 m. Wymiennik sucy regeneracji jest zasilany przez specjalny absorber powietrzno-soneczny. Absorber
taki pozyskuje energi nie tylko z promieniowania sonecznego, ale take z otaczajcego powietrza atmosferycznego. Mona spotka kilka wariantw takich absorberw. Mog to by konstrukcje potkowe (przypominajce kolektory prniowe),
a take zwoje przewodw uoone bezporednio na dachu paskim. Istniej take
absorbery wolnostojce w postaci rur nawinitych na metalow konstrukcj. Dziaanie takiego systemu jest oparte na piciu rdach energii odnawialnej. S nimi:
grunt, soce, powietrze, woda oraz ld (energia przemiany fazowej).
Sowa kluczowe: zasobnik energii, zbiornik lodu, energia krystalizacji, ogrzewanie lodem
1. Wprowadzenie
W ostatnich latach mona zauway cigy wzrost zainteresowania pompami ciepa, ktry jest spowodowany wci rosncymi kosztami ogrzewania
konwencjonalnego. Pompy ciepa jako urzdzenia dziaajce w duej czci
z wykorzystaniem energii odnawialnej s tanie w eksploatacji, jednak trzeba si
liczy z wyszymi kosztami inwestycyjnymi. Prace zwizane z przygotowaniem
dziaki pod uoenie kolektorw poziomych czy te z odwiertami pionowymi s
kosztowne i uciliwe. Nowatorskim rozwizaniem dolnego rda dla pomp
1
Marcin Mironowicz, Politechnika Opolska, 45-271 Opole, ul. S. Mikoajczyka 5, tel.

698342243, miron89@op.pl
318
M. Mironowicz
ciepa typu solankawoda, przy ktrym mona unikn lub zminimalizowa te

niedogodnoci, jest instalacja z wodnym akumulatorem.
2. Akumulator wodny
Innowacyjnym rozwizaniem dolnego rda dla pomp ciepa jest zastosowanie betonowego akumulatora wodnego umieszczonego w gruncie. Podczas
dziaania takiej instalacji w akumulatorze wielokrotnie dochodzi do krystalizacji
i topnienia wody. W momencie zamarzania cieczy do systemu jest oddawana
dua ilo energii (energia krystalizacji). Natomiast w celu stopienia powstaego
lodu naley dostarczy energi z zewntrz (np. z instalacji specjalnych kolektorw sonecznych, z chodzenia pomieszcze czy te z gruntu, w ktrym jest
umieszczony zbiornik) [3].
Wodny akumulator mona nazwa zasobnikiem energii pierwotnej, dziaajcym z wykorzystaniem rnych rde, co reguluje odpowiedni sterownik [1].
rdami ciepa w takim systemie s: powietrze atmosferyczne, promieniowanie
soneczne oraz otaczajcy zbiornik grunt. Dodatkowym rdem jest energia
pochodzca z przemiany fazowej wody w ld. Energia z tych rde jest gromadzona w zasobniku i stanowi dolne rdo dla pompy ciepa.
3. Komponenty i dziaanie systemu

Gwnymi komponentami caego systemu s: akumulator wodny (zasobnik
energii) wykonany z betonu, absorber powietrzno-soneczny, pompa ciepa typu
solankawoda oraz sterownik zarzdzajcy wykorzystaniem poszczeglnych
rde ciepa. Schemat instalacji z wodnym akumulatorem energii zosta przedstawiony na rys. 1.
Dla typowych instalacji o mocy do 10 kW stosuje si jeden zasobnik, ktrego rednica wynosi 2,5 m, a wysoko 4 m. Umieszcza si go w gruncie poniej strefy przemarzania (rys. 2a). Zbiornik mieci okoo 10 m3 wody. Wewntrz
akumulatora znajduj si dwa wymienniki ciepa w postaci wownic uoonych
spiralnie na rnych poziomach wykonanych z tworzywa sztucznego (rys. 2b).
Zasobnik zosta dobrany dowiadczalnie przez autorw tego rozwizania.
Wymiennik pompy ciepa (sucy do poboru energii z akumulatora) jest
umiejscowiony spiralnie, blisko osi zasobnika. Dziki takiemu pooeniu powstajca w czasie poboru energii z wody warstwa lodu rozrasta si od rodka na
zewntrz. Takie rozwizanie zapobiega rozsadzeniu zbiornika. Wymiennik ten
pobiera energi z wody i zasila ni pomp ciepa. W miar obniania temperatury wody w zasobniku na wownicy powstaje rwnomierna warstwa lodu, a jej
rosnca powierzchnia kompensuje coraz gorsz skuteczno przekazywania ciepa [2]. Drugim wymiennikiem jest wownica suca do regeneracji rda,
czyli do zwikszenia temperatury w zbiorniku, a co za tym idzie do stopienia
Pompa ciepa solanka-woda z akumulatorem wodnym
319
7
2
Grunt
6
1
4
3
Rys. 1. Instalacja grzewcza ze zbiornikiem w gruncie; 1 akumulator wodny w gruncie, 2 absorber powietrzno-soneczny, 3 grunt, 4 wymiennik cieparegeneracja dolnego rda,
5 wymiennik ciepa zasilanie pompy ciepa, 6 pompa ciepa solanka woda, 7 odbiornik
ciepa ogrzewanie podogowe, na podstawie [3]
Fig. 1. Heating installation with a water storage tank; 1 water storage tank, 2 air-sun absorber,
3 ground, 4 heat exchanger lower source regeneration, 5 heat exchanger heat pump supply, 6 brine water heat pump, 7 heat receiver floor heating, based on [3]
powstaego w czasie pracy pompy ciepa lodu. Jest ona umiejscowiona zewntrznie, zaraz przy wewntrznej cianie zasobnika. Poprzez takie rozwizanie
ld w zbiorniku topnieje od zewntrz do rodka. Wymiennik regeneracyjny jest
zasilany przez specjalny absorber powietrzno-soneczny, ktry take jest wykonany z tworzywa sztucznego. Wykorzystuje on zarwno energi promieniowania sonecznego, jak i ciepo otaczajcego powietrza atmosferycznego. Absorber
taki moe wystpowa w kilku wariantach. Mog to by umieszczone bezporednio na paskim dachu zwoje rur lub w przypadku dachw spadowych konstrukcje potkowe. Absorber taki moe rwnie wystpowa w formie wolno
320
M. Mironowicz
stojcej na gruncie. W takim wypadku dookoa zbudowanej metalowej konstrukcji umieszcza (nawija) si zwoje rur. Absorber taki mona porwna do
potw energetycznych. Energia pozyskiwana z absorbera nie jest wykorzystywana tylko do regeneracji dolnego rda, poniewa w szczeglnych przypadkach moe by kierowana bezporednio do pompy ciepa. O kierunku przepywu
energii decyduje specjalny sterownik systemu, ktry nadzoruje i kieruje prac
caej instalacji.
a)
b)
Rys. 2. Zdjcia elementw systemu: a) akumulator wodny, b) dwie wownice w akumulatorze

wodnym, zdjcia udostpnione przez firm Skorupa Energy Technic z Dobrodzienia
Fig. 2. Pictures of systems components: a) water storage, b) two heat exchangers inside the storage, according to on
Du zalet systemw pomp ciepa z akumulatorem wodnym jest to, e

mona je wykorzystywa do naturalnego chodzenia latem. Pod koniec sezonu
grzewczego, jeli na dostatecznie dugo wstrzymana zostanie regeneracja rda,
w zasobniku bdzie si znajdowa gwnie sam ld. Bdzie on naturalnym rdem chodu. W takiej sytuacji ciepo z obiegu grzewczego bdzie odprowadzane do zasobnika przez wownic, ktra w czasie sezonu grzewczego pobiera
z niego energi, topic ld i podgrzewajc powsta wod. Jeli wystpi zapotrzebowanie na wiksz moc chodnicz, moliwe jest przeczenie pompy ciepa w tryb chodzenia aktywnego. Odprowadzona z systemu przez pomp ciepa
i zgromadzona w zasobniku energia bdzie dostpna na pocztku sezonu grzewczego jako bezporednie ciepo grzewcze [1].
4. Podsumowanie
Instalacje pomp ciepa z akumulatorem wodnym stanowi alternatyw dla
systemw opartych na konwencjonalnych dolnych rdach ciepa. System ten
nie wymaga zaawansowanych robt ziemnych, takich jak odkrywka gruntu
Pompa ciepa solanka-woda z akumulatorem wodnym
321
w przypadku kolektorw poziomych czy odwiertw pionowych koniecznych

przy sondach geotermalnych.
Instalacje z wodnym zasobnikiem wykorzystuj a pi rde energii odnawialnej. S nimi: grunt (zbiornik osadzony poniej strefy przemarzania), soce oraz powietrze atmosferyczne (absorber powietrzno-soneczny pobierajcy
energi zarwno z promieniowania sonecznego jak i z otaczajcego powietrza),
woda (bezporednie rdo, z ktrego pompa ciepa pobiera energi, obniajc
temperatur wody od 10C do 0C) i ld (w czasie przemiany fazowej s pobierane due iloci ciepa utajonego jest to tzw. energia krystalizacji).
Systemy oparte na wodnym akumulatorze energii s od kilku lat z powodzeniem stosowane na rynku niemieckim. Najwiksz ich liczb zainstalowano
w okolicach siedziby firmy, ktra jest autorem tego rozwizania, czyli w rejonie
Badenia-Wirtembergia, ktrego klimat jest zbliony do III strefy klimatycznej
w Polsce. Pierwsza tego typu instalacja w Polsce powstaa w Dobrodzieniu na
Opolszczynie. Bdzie ona dokadnie opomiarowana, co pozwoli w peni oceni
sprawno tego typu systemw w polskich warunkach klimatycznych (take
w okresach przejciowych). Pozwoli take na weryfikacj zaoe projektowych
dotyczcych pojemnoci akumulatora. Polscy inwestorzy ju dzi s zainteresowani wykorzystaniem takich systemw. Ze wzgldu na brak koniecznoci prowadzenia zaawansowanych robt ziemnych, wygod uytkowania i innowacyjno mona prognozowa, e zainteresowanie to bdzie si z czasem zwikszao.
Literatura
[1] Innovative heat source for brine/water heat pumps. Wydawnictwo Viessmann
Werke GmbH&Co, Niemcy 2013.
[2] Pantera D.: Alternatywne rozwizanie dolnego rda dla pompy ciepa solanka
woda, ogrzewanie lodem. Magazyn Instalatora, nr 1 (185), stycze 2014, s. 3233.
[3] Szmolke N.: Wymagania cieplne stawiane budynkom energooszczdnym z przykadami rozwiza. Wybrane zagadnienia inynierii rodowiska w budownictwie.
Politechnika Opolska, Opole 2014, s. 207-218.
BRINE WATER HEAT PUMP WITH WATER STORAGE

Summary
The paper presents innovative solution of heat source for heat pumps, which is a water storage
tank made of concrete and placed in the ground below the frost line. The storage has two heat exchangers in the form of coils. One of them, centered on the axis of the tank is used to collect energy from the water by the heat pump. With this location of the coil ice formed on its surface spreads
from the center of the tank to the outside. This prevents breakage of the tank. The second heat
exchanger positioned at the inner wall of the tank is used to regenerate the source, that is, to heat
322
M. Mironowicz
the water in the storage. Such positioning of the coil provides melting of the ice takes place from
outside to inside. For standard systems with power requirements up to 10 kW used a battery with
a diameter of 2.5 m and a height of about 4 m. Heat serving regeneration coil is powered by a special solar-air absorber. Such absorber obtains energy not only from solar radiation but also from
the surrounding air. There are several variants of such absorbers. These may be hurdles structures
(similar to vacuum collectors), and also wire coils arranged directly on a flat roof. There are also
free-standing absorbers in the form of tubes wound on a metal construction. Such a system is
based on five sources of renewable energy. They are: soil, sun, air, water, and ice (energy of phase
transition).
Keywords: energy storage, ice storage, crystallization energy, ice heating
DOI: 10.7862/rb.2015.21

Anna NOWACKA1
Maria WODARCZYK-MAKUA2
Damian PANASIUK3
ANALIZA ILOCIOWO-JAKOCIOWA WODY

POBIERANEJ DO UZDATNIANIA ZE ZBIORNIKA
GOCZAKOWICE W LATACH 1990-2013
Zbiornik Goczakowicki jest zbiornikiem zaporowym zlokalizowanym na rzece
Maa Wisa w regionie wodnym Maej Wisy. Do podstawowych funkcji omawianego zbiornika nale: zaopatrzenie w wod mieszkacw wojewdztwa lskiego
oraz ochrona przeciwpowodziowa. Dodatkowymi funkcjami zbiornika s: wyrwnanie przepyww w okresie suszy, ochrona przyrody oraz rekreacja. Woda poddawana uzdatnianiu w ZUW Goczakowice pochodzi z dwch niezalenych rde
zasilania, jakie stanowi zbiornik Goczakowice oraz zbiornik Czaniec. Woda pobierana ze zbiornika Goczakowice jest przesyana do ukadu technologicznego
GO-CZA I, natomiast mieszanina strumieni wody ze zbiornikw Goczakowice
i Czaniec zasila cig GO-CZA II. W niniejszej pracy przeanalizowano wartoci
wybranych wskanikw jakoci wody pobieranej ze zbiornika Goczakowice, takich jak pH, temperatura, barwa rzeczywista i mtno, w celu porwnania zmian
tych wskanikw na przestrzeni 24 lat (1990-2013). Analiza danych z monitoringu
wd zbiornika wykazaa, e w ostatnich kilku latach wskaniki jakoci wody byy
na ustalonym poziomie. We wczeniejszym okresie odnotowywano wprawdzie
wahania wartoci tych wskanikw, ale wystpoway one incydentalnie. Mona
zatem stwierdzi, e podwyszone wartoci tych wskanikw byy zwizane ze
zwikszon iloci opadw atmosferycznych, ktre wystpiy na badanym obszarze i wraz ze spywem powierzchniowym mogy wnie do zbiornika znaczne iloci zawiesin. Monitorowanie wskanikw jakoci wody ze zbiornika Goczakowice umoliwia odpowiedni dobr parametrw procesowych w trakcie uzdatniania.
Jednoczenie wpywa na wzrost poziomu bezpieczestwa i niezawodnoci caego
systemu zaopatrzenia w wod.
Sowa kluczowe: jako wody, barwa rzeczywista, mtno, pH, temperatura
2
3
Autor do korespondencji/corresponding author: Anna Nowacka, Politechnika Czstochowska,

ul. Brzenicka 60a, 42-200 Czstochowa, anowacka@is.pcz.czest.pl
Maria Wodarczyk-Makua, Politechnika Czstochowska
Damian Panasiuk, Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie
324
A. Nowacka, M. Wodarczyk-Makua, D. Panasiuk
1. Wprowadzenie
Wodocig Grnolskiego Przedsibiorstwa Wodocigw S.A w Katowicach (GPW S. A.) jest najwikszym w Polsce i jednym z nielicznych w Europie
kompleksem grupowego zaopatrzenia w wod. Z wodocigu korzystaj mieszkacy w 66 gminach wojewdztwa lskiego i w 3 gminach wojewdztwa maopolskiego (cznie okoo 3,4 mln mieszkacw). Zakad Uzdatniania Wody
(ZUW) Goczakowice jest jednym z zakadw nalecych do GPW S.A. Do
uzdatniania jest pobierana woda z dwch niezalenych rde zasilania: ze
zbiornika Goczakowice na Maej Wile (ok. 1/3 wody) oraz ze zbiornika Czaniec na rzece Sole (2/3 wody) [4]. Udzia ZUW Goczakowice w przygotowaniu
wody przeznaczonej do spoycia w GPW wynosi 45% [7]. W ZUW Goczakowice jest uzdatniana woda w kompleksie obiektw skadajcych si z dwch
cigw technologicznych [3]:
GO-CZA I cig uruchomiony w 1956 r. (modernizacja w 2004 r.)
o wydajnoci 150 tys. m3/d,
GO-CZA II cig otwarty w 1979 r. (modernizacja w 2004 r.) o wydajnoci 350 tys. m3/d.
Obecnie dobowa zdolno produkcyjna zakadu wynosi 380 tys. m3 wody,
lecz aktualnie ilo wody uzdatnianej mieci si w przedziale 150-200 tys. m3.
W cigu technologicznym GO-CZA I jest wykorzystywana woda ze zbiornika
Goczakowice, w GO-CZA II natomiast mieszanina wd z dwch zbiornikw:
Goczakowice i Czaniec.
Z punktu widzenia systemu zaopatrzenia w wod do spoycia niezwykle
istotna jest jako i ilo wody kierowanej do odbiorcw [14]. Jednym ze sposobw podnoszenia bezpieczestwa systemu zaopatrzenia w wod jest systematyczny monitoring jakoci wody, zarwno surowej przeznaczonej do uzdatniania, jak i uzdatnionej. To wanie jako wody naley do gwnych parametrw
w zakresie spenienia przez system zaopatrzenia w wod narzuconych mu zada.
Ponadto odpowiednio prowadzony monitoring ujmowanej wody umoliwia kontrolowanie i prawidowe prowadzenie procesw uzdatniania, a w przypadku sytuacji incydentalnych (due stenia zanieczyszcze) pozwala na ich wykrycie
i podjcie odpowiednich dziaa zmniejszajcych ryzyko obnienia bezpieczestwa caego systemu [9]. Zbiornik Goczakowicki jest zbiornikiem zaporowym
zlokalizowanym na rzece Maa Wisa w regionie wodnym Maej Wisy, w obszarze administrowanym przez RZGW w Gliwicach. Zlewnia zbiornika majca
powierzchnia 523,1 km2 [15] x 530 km2 [1] naley do trzech scalonych czci
wd powierzchniowych (SCWP) [8]:
MW0101 Wisa od rde do ujcia Badnicy,
MW0102 Wisa od ujcia Badnicy do zbiornika Goczakowice wraz
z Badnic,
MW0103 Wisa od zbiornika Goczakowice do ujcia rzeki Biaej wraz
ze zbiornikiem.
Analiza ilociowo-jakociowa wody pobieranej do uzdatniania...
325
Zbiornik ten jest zlokalizowany na terenie obszaru NATURA 2000. Jest

rwnie obszarem specjalnej ochrony ptakw nazwanym Dolin Grnej Wisy.
Do podstawowych funkcji omawianego zbiornika nale: zaopatrzenie w wod
mieszkacw wojewdztwa lskiego oraz ochrona przeciwpowodziowa. Do
innych zada zbiornika zalicza si m.in. wyrwnanie przepyww w okresie suszy, ochrona przyrody oraz rekreacja.
W wyniku kompleksowego podejcia do zagadnienia zaopatrzenia w wod
w regionie, jakie podjto w 2004 r., okrelono istotne problemy gospodarki
wodnej (IPGW) w SCWP obejmujcych zlewni zbiornika [5]. W wyniku
przegldu IPGW w zlewni pilotowej Grna Wisa [12] wskazano zagadnienia do
rozwizania i podejmowania odpowiednich dziaa w nastpujcym zakresie
[8]:
zapewnienie poboru wd powierzchniowych dla zaopatrzenia ludnoci
i przemysu,
niezabezpieczone skadowiska odpadw komunalnych i przemysowych,
zagroenie powodziowe,
zanieczyszczenia pochodzce ze rde rolniczych,
odprowadzanie wd wykorzystywanych do hodowli ryb (stawy rybne),
odprowadzanie nieoczyszczonych ciekw komunalnych,
odprowadzanie przez zakady grnicze wysoko zasolonych wd z odwodnienia kopal,
zmiany hydromorfologiczne i hydrogeologiczne,
odprowadzanie nieoczyszczonych ciekw przemysowych.
2. Pobr wody przez ZUW Goczakowice w latach 2006-2011

Jak wspomniano wczeniej, woda poddawana uzdatnianiu w ZUW Goczakowice pochodzi z dwch niezalenych rde zasilania, jakie stanowi zbiornik
Goczakowice oraz zbiornik Czaniec [4]. Cakowity roczny pobr wody z obu
rde zasilania w ostatnich latach przekracza zazwyczaj 80 mln m3/rok. Najmniejsz ilo pobranej wody odnotowano w 2006 r. (69 mln m3 wody w cigu
11 miesicy, ok. 75 mln m3 w cigu caego roku). W kolejnych latach do 2010 r.
odnotowano stopniowy wzrost poboru a do 86,6 mln m3. W 2011 roku natomiast odnotowano spadek iloci pobieranej wody o prawie 10 mln m3 (rys. 1.).
W tabeli 1. przedstawiono udzia zbiornika Goczakowice w cakowitym
poborze wody poddawanej uzdatnianiu w ZUW Goczakowice. Roczny pobr
wody ze zbiornika Goczakowice waha si w granicach 34-51 mln m3 (rednio
39,9 mln m3) w latach 2006-2011. Jak ju wspomniano, maksymalny pobr odnotowano w 2010 r., a minimalny w 2006. W ujciu miesicznym maksymalny
pobr ze zbiornika Goczakowice odnotowano w czerwcu 2010 r. (8,9 mln m3
wody), a minimalny w marcu 2011 (1,0 mln m3). rednio 49% wody pobieranej
przez ZUW Goczakowice pochodzia ze zbiornika Goczakowice. Natomiast
w 2010 r. udzia ten siga 59% [6]. Roczny pobr wody ze zbiornika Czaniec
326
by zazwyczaj wyszy od poboru ze zbiornika Goczakowice. Jednak w analizowanych latach dwukrotnie wystpia sytuacja odwrotna (roczny pobr wody
ze zbiornika Goczakowice by wyszy ni ze zbiornika Czaniec). Niewielka
rnica wystpia w 2007 r., ale w 2010 ilo wody pochodzcej ze zbiornika na
Maej Wile bya znacznie wiksza ni ze zbiornika na Sole. Wtedy pobr wody
z Goczakowic przewysza pobr z Czaca a przez pi miesicy. Miao to
zwizek przede wszystkim z powodzi, ktra wystpia w maju i czerwcu
2010 r. nie pobierano wwczas wody ze zbiornika Czaniec (w maju przez
15 dni i w czerwcu przez 28 dni (powodzie i zmtnienie wody w Sole), we
wrzeniu przez 29 dni, a w padzierniku przez 7 dni).
dane dla 2006 r. dotycz 11 miesicy bez stycznia 2006 r.
Rys. 1. Roczny pobr wody przez ZUW Goczakowice w latach 2006-2011, na podstawie [6]
Fig. 1. The annual water consumption by WTP Goczakowice in the years 2006-2011, based on [6]
Tabela 1. Udzia zbiornika Goczakowice w cakowitym poborze ZUW Goczakowice, na podstawie [6]
Table 1. The participation of Goczakowice reservoir in total consumption of WTP Goczakowice, based on [6]
Pobr wody [mln m3]
Rok
2006
2007
2008
2009
2010
2011
rednia**
zbiornik
Goczakowice
31,4*
34,2**
42,2
40,5
38,6
50,8
36,1
39,9
zbiornik
Czaniec
37,3*
40,7**
40,0
46,1
47,6
35,8
41,8
41,4
pobr
cakowity
68,7*
74,9**
82,2
86,6
86,2
86,6
77,8
81,4
* dane dla 11 miesicy, ** dane ekstrapolowane dla 12 miesicy
Udzia
zbiornika
Goczakowice [%]
45,7
51,3
46,8
44,8
58,7
46,3
48,9
327
3. Punkt poboru prbek wody

W ZUW Goczakowice s prowadzone regularne analizy wskanikw jakoci wody. Jak ju wspomniano, woda pobierana ze zbiornika Goczakowice jest
przesyana do ukadu technologicznego GO-CZA I, natomiast mieszanina wody
ze zbiornikw Goczakowice i Czaniec zasila cig GO-CZA II. Najbliej ujcia
wody znajduje si punkt U (rys. 2.). Jako wody w tym miejscu zbiornika odpowiada jakoci ujmowanej wody surowej opisywanej w dalszej czci publikacji.
Na podstawie wymaga okrelonych w rozporzdzeniu wprowadzonym
w 2002 r. [11] stan ekologiczny zbiornika na stanowisku oznaczonym punktem
U w latach 2000, 2002-2003 i 2005 by uznawany jako zy, w latach 2001
i 2004 za jako saby. Wartoci wskanikw fizyko-chemicznych odpowiaday
w wikszoci wartociom dla co najmniej dobrego stanu [5, 13]. Doniesienia
literaturowe wskazuj, e w latach 1994-2003 w omawianym punkcie kontrolnym (oznaczonym jako U) w okoo 34% prbek odnotowano przekroczenia wartoci dopuszczalnych dla wody nadajcej si do zaopatrzenia ludnoci w wod
do spoycia [10] lub sklasyfikowano do kategorii A3. Zaledwie 3% prb speniao wymagania dla kategorii A1. Biorc pod uwag wskaniki mikrobiologiczne, 62% prb speniao kryteria dla kategorii A2. Wskanikami, ktre
wpyway na obnienie kategorii jakoci wody w analizowanym punkcie pomiarowym, byy: indeks fenolowy, stenie manganu oraz ChZTCr. Podobne wyniki
uzyskano w latach 2006-2008 [2].
Rys. 2. Lokalizacja punktu kontrolno-pomiarowego pooonego najbliej ujcia wody dla

ZUW Goczakowice
Fig. 2. The location of control and measurement point nearest to water intake for the WTP
Goczakowice
328
W punkcie 4. przedstawiono wyniki analiz jakociowych wody, dokonano

porwnania wartoci wybranych wskanikw oraz okrelono zmiany jakoci
wody w zbiorniku Goczakowice (w pobliu ujcia wody dla ZUW Goczakowice) w latach 1990-2013.
4. Jako wody pobieranej na ujciu Goczakowice

w latach 1990-2013
Korzystajc z dostpnych danych, w niniejszej pracy porwnano wyniki
otrzyane od 10 stycznia 1990 r. do 3 grudnia 2013. Na przestrzeni tego okresu
badania byy wykonywane w odstpach miesicznych. W analizie pomiarw
jakoci wody surowej pochodzcej ze zbiornika Goczakowice szczegln uwag zwrcono na takie wskaniki, jak: pH, temperatura wody, barwa rzeczywista
i mtno. Mtno do 2002 r. bya podawana w jednostkach SiO2/dm3. Od 24
grudnia 2002 r. za warto dopuszczaln zosta uznany poziom 1 NTU. W polskim prawodawstwie przyjmuje si, e 1 mg SiO2/dm3 odpowiada 1 NTU, dlatego na wykresach we wszystkich okresach jako jednostk przyjto NTU.
Obrbk statystyczn przedstawionych wynikw wykonano poprzez wyznaczenie podstawowych miar zmiennoci, takich jak: rozstp, wariancja, odchylenie standardowe, wspczynnik zmiennoci. Wyniki tych oblicze przedstawiono w tab. 2.
Tabela 2. Podstawowe wartoci statystyczne dla pH, temperatury, barwy rzeczywistej i mtnoci
w wodzie pobieranej ze zbiornika Goczakowice w latach 1990-2013
Table 2. The basic statistical values for pH, temperature, turbidity and true colour of water taken
from the Goczakowice reservoir in the years 1990-2013
Woda pobierana ze zbiornika Goczakowice
Parametry
Kompletno serii [%]
Warto minimalna
Warto maksymalna
Rozstp
Odchylenie standardowe
Wspczynnik zmiennoci
pH
temperatura
barwa
rzeczywista
mtno
98,2
6,9
9,4
2,5
0,3
0,04
98,2
1,0
24,0
24,0
6,8
0,64
97,5
5,0
65,0
60,0
9,3
0,44
98,4
1,0
38,0
37,0
5,1
0,54
Zmiany wartoci pH i temperatury

Warto pH w przypadku wody pobieranej ze zbiornia Goczakowice i kierowanej do uzdatniania w pierwszym cigu technologicznym na przestrzeni analizowanych lat miecia si w zakresie 6,9-9,4. Warto tego wskanika bya
porwnywalna w caym analizowanym okresie (rys. 3). Wzrost odczynu odnotowano jedynie incydentalnie w listopadzie 1992 r. (warto 9,4).
329
a)
b)
Rys. 3. Zmiany wartoci pH i temperatury w wodzie surowej pobieranej ze zbiornika Goczakowice w latach: a) 1990-2000, b) 2001-2013
Fig. 3. The changes of pH and temperature in the raw water taken from the Goczakowice reservoir in years: a) 1990-2000, b) 2001-2013
Temperatura wody poddawanej uzdatnianiu jest cile zwizana ze zmian

pr roku, co przedstawiono na rys. 3a, b. Sezonowa zmienno temperatury ma
take wpyw na zmiany wartoci fizykochemicznych wskanikw jakoci wody.
Na rysunku 4. zaprezentowano take zmiany wartoci temperatury w cigu wybranego roku (2013) w celu przedstawienia zmiennoci tego parametru w trakcie
roku. Linia ciga przedstawia lini trendu wyznaczon na podstawie redniej
ruchomej z uwzgldnieniem dwch okresw.
Biorc pod uwag wartoci dopuszczalne analizowanych wskanikw okrelone w rozporzdzeniu z 2002 r. (nadal obowizujcym) [11], w przypadku pH
330
w caym analizowanym okresie (rwnie przed dat wejcia w ycie rozporzdzenia) woda przy ujciu dla ZUW Goczakowice jest zaliczana do kategorii A1.
Rys. 4. Zmiany wartoci temperatury w wodzie surowej pobieranej ze zbiornika Goczakowice

w 2013 r.
Fig. 4. The changes of temperature in the raw water taken from the Goczakowice reservoir in
2013 year
Zmiany wartoci barwy rzeczywistej

Na podstawie analizy danych z lat 1990-2013 mona zauway wzrost
od 2000 r. wartoci barwy rzeczywistej w wodzie kierowanej do uzdatniania
w ZUW Goczakowice. Do 2000 roku (poza kilkoma wyjtkami) warto barwy
rzeczywistej nie przekraczaa 35 mg Pt/dm3. Znacznie podwyszone wartoci
barwy rzeczywistej (sigajce 60 mg Pt/dm3) odnotowano w okresie letnim
2002 r. Wzrost ten naley wiza z powodzi, ktra wystpia w sierpniu 2002 r.
(nie tylko w tym rejonie Polski, lecz take w innych krajach Europy rodkowoWschodniej). Wysokie wartoci barwy odnotowano take we wrzeniu 2003 r.
(65 mg Pt/dm3) oraz wrzeniu 2013 (60 mg Pt/dm3). Rwnie we wrzeniu 2012
i 2013 r. odnotowano podwyszone wartoci w porwnaniu z pozostaymi miesicami tych lat (rys. 5.).
Na rysunku 6. przedstawiono zmiany wartoci barwy rzeczywistej w wodzie surowej pobieranej ze zbiornika Goczakowice w 2013 r. Najwiksz zawarto zanieczyszcze wpywajcych na barw wody odnotowano we wrzeniu, najnisz za w kwietniu.
331
a)
b)
Rys. 5. Zmiany wartoci barwy rzeczywistej w wodzie surowej pobieranej ze zbiornika Goczakowice w latach: a) 1990-2000, b) 2001-2013
Fig. 5. The changes of true colour in the raw water taken from the Goczakowice reservoir
in years: a) 1990-2000, b) 2001-2013
Pod wzgldem barwy 56% prbek pobranych w caym analizowanym okresie moe zosta zakwalifikowanych do kategorii A2, natomiast 44% do kategorii
A1. W przypadku barwy rzeczywistej stwierdzono stosunkowo duy wzrost
wartoci tego wskanika od 2000 r. w porwnaniu z latami 90. XX w. (warto
rednia dla barwy: lata 90. 18 mg Pt/dm3, lata 2000-2013 29 mg Pt/dm3).
332
Rys. 6. Zmiany wartoci barwy rzeczywistej w wodzie surowej pobieranej ze zbiornika Goczakowice w 2013 r.
Fig. 6. The changes of true colour in the raw water taken from the Goczakowice reservoir in 2013
year
Zmiany wartoci mtnoci

Analiza parametru mtnoci wody pobieranej do uzdatniania ze zbiornika
Goczakowice wskazuje, e w latach 1990-2000 warto tego wskanika wahaa
si w przedziale 1-25 NTU (rys. 7.). Podwyszone wartoci (15 NTU) odnotowano w lutym 1990 r. W latach 90. widoczne byo pogorszenie stanu wody surowej pobieranej ze zbiornika Goczakowice. W latach 1990-1993 warto mtnoci w sezonie letnim wahaa si w przedziale 4-15 NTU. W latach 1994-1997
warto maksymalna zostaa zaobserwowana w lipcu 1995 r. (25 NTU). Rwnie czerwiec i lipiec 1997 r. byy miesicami o podwyszonej mtnoci (odpowiednio 16 i 14 NTU), na co podobnie jak w przypadku barwy miaa wpyw
odnotowana w tym okresie powd. Najwikszy problem z mtnoci wody surowej poddawanej uzdatnianiu w cigu technologicznym GO-CZA I wystpi
w 2002 r., kiedy w sezonie letnim warto parametru bya bardzo wysoka
i utrzymywaa si w granicach 25-35 NTU. Przewyszao to znacznie poziom
tego wskanika w poprzednich okresach. Wyjanienie przyczyn tego zjawiska
tkwi w znacznym spadku poziomu zwierciada wody spowodowanym remontem
zapory, ktry w tym okresie prowadzono. Potwierdzeniem tej tezy jest poprawa
jakoci wody w odniesieniu do mtnoci, jak odnotowano po 2002 r., czyli po
usuniciu osadw nagromadzonych na dnie zbiornika. Ilo zalegajcego tam
materiau (gwnie rolinnego) oceniono na ok. 20 tys. ton.
333
a)
b)
Rys. 7. Zmiany wartoci mtnoci w wodzie surowej pobieranej ze zbiornika Goczakowice

w latach: a) 1990-2000, b) 2001-2013
Fig. 7. The changes of turbidity in the raw water taken from the Goczakowice reservoir in years:
a) 1990-2000, b) 2001-2013
Na rysunku 8., podobnie jak w przypadku temperatury i barwy rzeczywistej, przedstawiono zmiany wartoci mtnoci w 2013 r. w celu zobrazowania
sezonowej zmiennoci jakoci wody. Podobnie jak w przypadku barwy rzeczywistej, najwysz warto mtnoci odnotowano w padzierniku, najnisz za
w kwietniu.
Znacznie podwyszone wartoci mtnoci oznaczano midzy czerwcem
a wrzeniem 2010 r., na co bezporedni wpyw miaa powd w maju 2010 r.
W 2013 roku obecno substancji wpywajcych na mtno wody bya na
wzgldnie staym, nieprzekraczajcym 15 NTU poziomie. W odniesieniu do
334
mtnoci w aktualnym akcie prawnym nie wyznaczono wartoci dopuszczalnych

ani zalecanych dla poszczeglnych kategorii jakoci wody.
Rys. 8. Zmiany wartoci mtnoci w wodzie surowej pobieranej ze zbiornika Goczakowice

w 2013 r.
Fig. 8. The changes of turbidity in the raw water taken from the Goczakowice reservoir in 2013
year
Na podstawie analizowanych wskanikw jakoci wody mona stwierdzi,

e woda surowa pobierana ze zbiornika Goczakowice w omawianym okresie
moga by zaliczana do kategorii A1 bd A2. Naleaa wic od II do III klasy
czystoci wody. Taka klasyfikacja umoliwia dobr odpowiednich procesw
uzdatniania wody. Zgodnie z Rozporzdzeniem Ministra rodowiska z dnia 27
listopada 2002 r. [10] przy takiej jakoci woda wymaga typowego uzdatniania
fizycznego i chemicznego, w szczeglnoci utleniania wstpnego, koagulacji,
flokulacji, dekantacji, filtracji oraz dezynfekcji (chlorowania kocowego). Naley jednak pamita, e przy doborze procesw uzdatniania i ich parametrw
technologicznych uwzgldnia si znacznie szerszy zakres wskanikw zarwno
fizykochemicznych, jak i mikrobiologicznych. Dlatego te, analizujc ukad
technologiczny pracujcy w ZUW Goczakowice, mona wnioskowa, e jest on
tak zaprojektowany, aby zapewni wystarczajc efektywno uzdatniania wody
klasyfikowanej do kategorii A3, a wic wody wymagajcej wysoko sprawnego
oczyszczania fizycznego i chemicznego.
Dla wskanikw jakoci wody, tj. temperatury i barwy rzeczywistej, temperatury i mtnoci, a take barwy rzeczywistej i mtnoci, wyznaczono zaleno
midzy tymi parametrami (wykorzystano dane z lat 2010-2013 jako okres,
w ktrym wyniki s w 100% kompletne). Widoczn zaleno liniow uzyskano
dla ostatniej pary wskanikw: barwy rzeczywistej i mtnoci, dla ktrych
wspczynnik determinacji wynosi 0,81. Dla pozostaych dwch par wskani-
335
kw: temperatury i barwy rzeczywistej oraz temperatury i mtnoci, otrzymano

sab zaleno liniow, wspczynniki determinacji wynosiy odpowiednio 0,38
i 0,21. Zaleno midzy barw rzeczywist a mtnoci zostaa przedstawiona
na rys. 9.
Rys. 9. Zaleno midzy barw rzeczywist a mtnoci (dane z lat 2010-2013)

Fig. 9. Dependency between: true colour and turbidity (data from years 20102013)
5. Podsumowanie
Na podstawie dostpnych danych z monitoringu wody pobieranej ze zbiornika Goczakowice i nastpnie wprowadzanej od zakadu uzdatniania wody
w czasie 24 lat (1990-2013) mona stwierdzi, e:
od 2010 r. odnotowuje si tendencj spadkow w iloci wody pobieranej
ze zbiornika Goczakowice do uzdatniania w ZUW,
jako wody oceniano systematycznie pod wzgldem wybranych czterech wskanikw, takich jak: pH, temperatura, barwa rzeczywista i mtno,
odnotowano stosunkowo due wahania wartoci pH wody pobieranej ze
zbiornika w pobliu ujcia dla ZUW Goczakowice (od 6,9 do 9,4),
temperatura wody w okresie 24 lat przyjmowaa wartoci w granicach od
1,0 do 24oC, co byo naturalnie zwizane ze zmianami pr roku,
zawarto substancji wpywajcych na barw rzeczywist wody oraz
mtno byy bardzo zrnicowane i wahay si w zakresie odpowiednio
od 5 do 65 mg Pt/dm3 oraz od 1 do 38 NTU.
Analiza danych z monitoringu wd zbiornika wykazaa, e w ostatnich kilku latach wskaniki jakoci wody, takie jak: barwa rzeczywista, mtno, byy
na ustalonym wzgldnie staym poziomie. We wczeniejszym okresie odnotowywano wprawdzie wahania wartoci tych wskanikw, ale wystpoway one
336
incydentalnie. Mona zatem stwierdzi, e podwyszone wartoci tych wskanikw byy zwizane ze zwikszon iloci opadw atmosferycznych, ktre wystpiy na badanym obszarze i wraz ze spywem powierzchniowym mogy
wnie do zbiornika znaczne iloci zawiesin.
Monitorowanie wskanikw jakoci wody pobieranej ze zbiornika Goczakowice umoliwia odpowiedni dobr parametrw procesowych w trakcie uzdatniania. Jednoczenie wpywa na wzrost poziomu bezpieczestwa i niezawodnoci caego systemu zaopatrzenia w wod.
Prac wykonano w ramach projektu Zintegrowany system wspomagajcy zarzdzaniem i ochron zbiornika zaporowego (ZiZOZap, POIG 01.01.02-24-078/09),
wspfinansowanego ze rodkw Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i dotacji celowej MNiSW.
Prac zrealizowano w ramach bada BS/MN-401-307/14. Anna Nowacka jest stypendystk projektu DoktoRIS program stypendialny na rzecz innowacyjnego lska.
Literatura
[1] Absalon D., Matysik M., Ruman M.: Charakterystyka zlewni zbiornika zaporowego w Goczakowicach. Zarzdzanie zbiornikami zaporowymi w wietle Ramowej
Dyrektywy Wodnej, Sosnowiec 14. lipca 2010.
[2] Bojarski A., Grplowska Z., Nachlik E.: Zbiornik Goczakowice. Analiza przyczynowo-skutkowa DPSIR procesw i zjawisk istotnych z punktu widzenia zarzdzania zbiornikiem zaporowym. Monografia 420, seria: Inynieria rodowiska, Krakw 2012.
[3] Hebliski J.: 50 lat tradycji i nowoczesnoci. GPW S.A., ZUW Goczakowice, Goczakowice 2006.
[4] Nowacka A., Wodarczyk-Makua M., Panasiuk D.: Charakterystyka wybranych
parametrw jakoci wody zasilajcej ZUW Goczakowice. Inynieria i Ochrona
rodowiska, nr 14(4), 2011, s. 385-396.
[5] Panasiuk D., Krl K.: Gospodarka w zlewni zbiornika Goczakowice. Raport
ZIZOZAP, Katowice 2011.
[6] Panasiuk D., Nowacka A.: Pobr a produkcja wody pitnej przez ZUW Goczakowice. Raport ZIZOZAP, Katowice 2012.
[7] Panasiuk D., Nowacka A.: System zaopatrzenia w wod oraz technologie uzdatniania wody ze zbiornika Goczakowice. Raport ZIZOZAP, Katowice 2011.
[8] Panasiuk D., Nowacka A., Godek A.: Cz ekonomiczna systemu zarzdzania
zbiornikiem Goczakowice. Raport kocowy z prac NILU Polska, ZIZOZAP. Czstochowa 2013.
[9] Rak J.: Bezpieczestwo i niezawodno systemw zbiorowego zaopatrzenia w wod (SZZW), [w:] Zaopatrzenie w wod, jako i ochrona wd, t. II, Z. Dymaczewski, J. Je-Walkowiak (red.). Pozna 2012, s. 145-169.
[10] Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 27 listopada 2002 r. w sprawie wymaga, jakim powinny odpowiada wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludnoci w wod przeznaczon do spoycia (Dz.U. 2002 Nr 204, poz.
1728).
337
[11] Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu

klasyfikacji stanu jednolitych czci wd powierzchniowych (Dz.U. 2008. Nr 162,
poz. 1008).
[12] RZGW Gliwice i RZGW Krakw. Przegld istotnych problemw gospodarki wodnej w zlewni pilotowej Grna Wisa. Gliwice-Krakw 2005.
[13] Sformuowanie w warunkach korzystania z wd regionu wodnego ogranicze
w korzystaniu z wd jezior lub zbiornikw oraz w uytkowaniu ich zlewni. Maopolska Grupa Geodezyjno-Projektowa i Instytut Ochrony rodowiska, KrakwWarszawa 2010.
[14] Wieczysty A., Rak J.: Niezawodno systemw zaopatrzenia w wod w aspekcie
wymaga jakociowych. Ochrona rodowiska, nr 1(56), 1995, s. 5-10.
[15] Zbiornik Goczakowicki Ujcie Wisy i Bajerki. Natura 2000. Standardowy Formularz Danych, SDF 2009.
QUANTITATIVE AND QUALITATIVE ANALYSIS OF WATER

INTENDED TO TREATMENT FROM GOCZAKOWICE RESERVOIR
IN THE YEARS 1990-2013
Summary
Goczalkowice dam reservoir is located on the Little Vistula river in the water region of the Little
Vistula river. The primary functions of discussed reservoir include: water supplying of the Silesian
region inhabitants and flood control. The additional functions of Goczalkowice reservoir are: flow
compensation during the drought, nature conservation and recreation. Water subjected to treatment
in the WTP Goczalkowice is derived from two independent sources: Goczalkowice reservoir and
reservoir Czaniec. In selected WTP regular analysis of water quality indicators are conducted.
Water taken from the reservoir Goczalkowice is transferred to the technological system GO-CZA
I. In the other hand a mixture of water streams from reservoirs Goczalkowice and Czaniec is supplying to a system GO-CZA II. In this article the values of selected quality indicators (pH, temperature, turbidity and true colour) of water derived from the Goczalkowice reservoir were analyzed. The aim of this study was to compare the values of these indicators throughout 24 years
(1990-2013). Analysis of data from the water monitoring of reservoir has revealed that in the past
few years, water quality indicators were at a predetermined level. In the earlier period were recorded fluctuations in the value of these indicators, but they occurred incidentally. It can therefore
be concluded that the increased values of these indicators were associated with increased amounts
of atmospheric rainfall on investigated area. The runoff could bring to reservoir a significant
amount of suspensions. Monitoring of water quality indicators, increases safety and reliability of
the entire system of water supply.
Keywords: water quality, true colour, turbidity, pH, temperature
DOI: 10.7862/rb.2015.22
338

Janusz Ryszard RAK1
PROPOZYCJA OCENY DYWERSYFIKACJI

OBJTOCI WODY W SIECIOWYCH
ZBIORNIKACH WODOCIGOWYCH
Now funkcj w omawianym w pracy zakresie jest wykorzystywanie wody zgromadzonej w sieciowych zbiornikach wodocigowych jako rda awaryjnego zaopatrzenia. Sieciowe zbiorniki wodocigowe peni rol rezerwy wody w przypadku
wystpienia rnego rodzaju zdarze niepodanych. Najbardziej zaawansowane
badania naukowe wskazuj miejsca ich rozlokowania w podsystemie dystrybucji
wody. W pracy przedstawiono metod oceny dywersyfikacji objtoci wody wodocigowej w danej liczbie zbiornikw. Ma to istotne znaczenie w zwikszeniu
bezpieczestwa dostawy wody do odbiorcw w sytuacjach kryzysowych. Bezwymiarowy wskanik stopnia dywersyfikacji objtoci wody w sieciowych zbiornikach wodocigowych pozwala na porwnanie dowolnej wielkoci systemw zbiorowego zaopatrzenia w wod. O stopniu dywersyfikacji objtoci wody wodocigowej w PsDyW decyduj trzy czynniki: udzia objtoci wody w PsGrW w odniesieniu do zapotrzebowania maksymalnego dobowego, liczba SZbW, rwnomierno rozkadu objtoci wody w poszczeglnych SZbW. Dywersyfikacja objtoci wody w SZbW ma szczeglnie pozytywne znaczenie w sytuacjach kryzysowych zwizanych z trudnociami dostawy wody wodocigowej do aglomeracji
miejsko-przemysowych. W tym wzgldzie mona stwierdzi, e peni one rol
rezerwy lizgowej w SZbW.
Sowa kluczowe: zaopatrzenie w wod, zbiorniki wodocigowe, dywersyfikacja
1. Wprowadzenie
W sieciowych zbiornikach wodocigowych woda jest magazynowana
w czasie, kiedy jej ilo dostarczana z zakadu uzdatniania wody (ZUzW) przez
pompowni 2o przewysza zapotrzebowanie na wod w danej miejscowoci,
pobierana jest za w czasie wystpowania wikszego zapotrzebowania na wod
ni moliwoci jej dostawy.
Przyjta klasyfikacja zbiornikw uwzgldnia [3, 10]:
pooenie wzgldem poziomu terenu zbiorniki terenowe, zbiorniki
wieowe,
1
Janusz Ryszard Rak, Politechnika Rzeszowska, 35-959 Rzeszw, al. Powstacw Warszawy 6,
tel. 17 8651449, rakjan@prz.edu.pl
340
J.R. Rak
pooenie wzgldem obszaru zasilania zbiorniki dolne, zbiorniki grne

(pocztkowe, centralne, kocowe),
penione funkcje gromadzenie objtoci wyrwnawczej i przeciwpoarowej oraz dodatkowo awaryjnej, stabilizacja cinienia (zbiorniki grne).
Ryzyko towarzyszy kadej dziaalnoci technicznej i oznacza, e wybr
ktrego wariantu dziaania stwarza moliwo wystpienia zdarze niepodanych, przy czym prawdopodobiestwo i skutki tych zdarze s znane. W przypadku gdy prawdopodobiestwo wystpienia takich zdarze nie jest znane, to
ma si do czynienia z niepewnoci. wiadomo istnienia ryzyka z reguy wywouje ch jego zmniejszenia, co z kolei prowadzi do podejmowania dziaa
identyfikowanych z zarzdzaniem ryzykiem. Analizy ryzyka wykonuje si metod top down, czyli z gry do dou (metoda drzewa FTA) oraz bottom up, czyli
z dou do gry (metoda drzewa ETA) [11].
Stopie trafnoci oblicze ryzyka zaley gwnie od wiarygodnoci danych
faktograficznych. Celem gromadzenia informacji faktograficznej jest dokumentowanie zdarze niepodanych, badanie ich czynnikw przyczynowo-skutkowych oraz ewentualne ich prognozowanie. Bezpieczestwo ma charakter priorytetowy i wielokierunkowy. Do rodkw wpywajcych na wzrost bezpieczestwa obecnie zalicza si szeroko rozumiane analizy i oceny ryzyka. Z punktu
widzenia poziomu bezpieczestwa systemw zbiorowego zaopatrzenia w wod
(SZZW) szczeglne znaczenie ma modernizacja, czyli ingerencja w struktur
systemu lub zasady jego eksploatacji.
Celem pracy jest przedstawienie metody oceny stopnia dywersyfikacji objtoci wody w sieciowych zbiornikach wodocigowych (SZbW), co ma istotny
wpyw na funkcjonowanie caego SZZW, szczeglnie w sytuacjach kryzysowych.
2. Stan wiedzy dotyczcy tematu pracy

Najoglniej system zbiorowego zaopatrzenia w wod mona podzieli na
podsystem dostawy wody (PsDoW) i podsystem dystrybucji wody (PsDyW)
[13]. Sieciowe zbiorniki wodocigowe w okresie stabilnej eksploatacji SZZW
przynale do PsDyW. Peni wtedy rol regulacyjn (wyrwnuj dostawy wody w cyklu dobowym, stabilizuj cinienie w sieci wodocigowej) oraz asekuracyjn (potrzeby przeciwpoarowe i zapas awaryjny) [3]. W czasie krytycznych
awarii, jeeli zgromadzone w nich objtoci wody s odpowiednio due, mona
je traktowa jako dodatkowe rda dostawy wody, co jest jednoznaczne z zaliczeniem ich do PsDoW [1, 2]. Awarie krytyczne s zwizane z trudnociami
dostawy wody do znacznej liczby jej odbiorcw. Do tego typu zdarze niepodanych mona zaliczy [9-11]:
skaenie wody w rdle jej poboru,
awarie na ujciach wody,
awarie urzdze do uzdatniania wody,
Propozycja oceny dywersyfikacji objtoci wody...
341
awarie pompowni i przepompowni wody,

uszkodzenia strategicznych rurocigw tranzytowych i magistralnych.
Wszystkie wymienione zdarzenia niepodane mog by kompensowane

w ograniczonym przedziale czasowym przez dostaw wody z SZbW. Dugo
przedziau czasowego zaley od zgromadzonej wielkoci objtoci rezerwowej
wody w SZbW. Z tego wzgldu niezwykle wana jest rezerwowa objto wody
w SZbW oraz jej dywersyfikacja w podsystemie gromadzenia wody (PsGrW)
[15]. Funkcje uytkowe SZbW oraz wymogi konstrukcyjne zostay wyszczeglnione w normie PN-EN 1508:2002: Zaopatrzenie w wod Wymagania dotyczce systemw i ich czci skadowych przeznaczonych do gromadzenia wody.
Krajowe doniesienia literaturowe wskazuj, e np. czna pojemno wody
w zbiornikach powinna wynosi 30-35% Qdmax [8]. W pracy [14] postuluje si,
aby cakowita pojemno wody w zbiornikach wynosia 50% Qdmax, przy czym
pojemno asekuracyjna powinna wynosi 25-33% Qdmax.
Bardziej zaawansowane metody wyznaczania pojemnoci cakowitej wody
w SZbW zostay opracowane w orodku krakowskim. Niezawodnoci funkcjonowania w fazie uytkowania SZbW jest powicona praca [3]. Aspektw niezawodnoci i optymalizacji rozdziau rezerw wody w SZbW na rzecz caego
SZZW dotycz prace [4, 5, 10, 12, 16]. Z kolei oszacowaniu niezbdnej objtoci zgromadzonej wody i wskazaniu miejsca jej lokalizacji w SZZW celem zabezpieczenia przed skutkami awarii krytycznych s powicone publikacje [6,
7]. Wskazano w nich warunek przestrzennego rozkadu pojemnoci SZbW
w centrum geometrycznym punktw poboru wody. Opracowano metod dywersyfikacji rezerw zbiornikowych wody wedug analizy rozmieszczenia rodkw
cikoci wielkoci zapotrzebowania na wod [7, 10]. Prace te stanowi istotny
etap w budowie kompleksowej metody okrelania wielkoci i lokalizacji objtoci wody w SZbW z uwzgldnieniem warunkw hydraulicznych pracy sieci wodocigowej. Naley jeszcze odpowiedzie na pytanie: na jak liczb SZbW naley rozdzieli okrelone objtoci rezerwowe wody we wskazanych lokalizacjach?
3. Opis metody
Wskanik dominacji Edwarda H. Simpsona wykorzystywany w analizach
biornorodnoci gatunkowej jest opisywany wzorem:
m
d D u i2
(1)
i 1
d D 1 u i2
i 1
(2)
342
J.R. Rak
Modyfikacj tego wskanika jest wzr:

dD
(3)
1 ui
i 1
gdzie: m liczba sieciowych zbiornikw wodocigowych, ui udzia i-tego

SZbW. Przykadowo,
dla m = 100 i ui = 0,01 dD = 0,99.
W wersji oryginalnej wzoru (1) wskanik dD przyjmuje wartoci od 0 do 1,
przy czym 0 oznacza nieskoczenie du dywersyfikacj, a 1 brak dywersyfikacji. Przyjta modyfikacja wzr (2) stanowi uporzdkowane logicznie rosnce
wartoci wskanika dD, przy czym 0 oznacza brak dywersyfikacji, a 1 nieskoczenie du dywersyfikacj. Inn modyfikacj wzoru (1) jest propozycja opisana
wyraeniem (3). Wartoci maksymalne tego wskanika odpowiadaj liczbie
SZbW przy cakowicie zrwnowaonych udziaach objtoci wody.
Dla wskanika oceny stopnia dywersyfikacji objtoci wody w SZbW obowizuje zasada, e im wiksza jego warto, tym korzystniejszy stopie dywersyfikacji objtoci wody, co spenia wskanik dD wedug zalenoci (2).
Udzia i-tego SZbW jest okrelony wzorem:
ui
Vi
V
(4)
gdzie: Vi objto wody w i-tym SZbW [m3], V cakowita objto wody

w podsystemie gromadzenia wody (PsGrW [m3]), przy czym u i (0,1
m
ui 1
(5)
i 1
Udzia teoretyczny czasu korzystania z cakowitej objtoci wody zgromadzonej w zbiornikach w stosunku do dobowej zdolnoci produkcyjnej wyznacza
si ze wzoru:
Tt
V
Qnd
(6)
gdzie: V cakowita objto wody zgromadzonej w zbiornikach wodocigowych [m3], Qnd dobowa zdolno produkcyjna zakadu wodocigowego (ZW)
g [m3/d].
343
Udzia faktyczny czasu korzystania z objtoci wody w zbiornikach w stosunku do maksymalnego dobowego zapotrzebowania na wod wyznacza si ze
wzoru:
Tt
(7)
Qd max
gdzie Qdmax maksymalne dobowe zuycie wody [m3/d].

Skala porwnawcza moliwych czasw pokrycia faktycznego dobowego
zapotrzebowania na wod przez cakowit objto wody zgromadzona w SZbW
przedstawia si nastpujco:
bardzo may
Tf < 0,10 d,
may
0,10 d Tf < 0,25 d,
redni
0,25 d Tf < 0,50 d,
wystarczajcy
0,5 d Tf 0,7 d,
bardzo zadowalajcy Tf > 0,7 d.
W pracy przyjto ocen dywersyfikacji wedug wskanika opisanego
wzorem (2), a w tab. 1-5. pokazano wartoci wskanika wedug wzoru (3).
W tabeli 1. zestawiono wartoci liczbowe wskanika dD dla m = 2 niezalenych
SZbW.
Tabela 1. Wartoci liczbowe wskanikw dD dla dwch niezalenych SZbW o rnych udziaach
objtoci
Table 1. Numerical values of dD indicators for two independent SZbW with different proportion
volumes
m=2
u1 = 0,5
u2 = 0,5
u1 = 0,6
u2 = 0,4
u1 = 0,7
u2 = 0,3
u1 = 0,8
u2 = 0,2
u1 = 0,9
u2 = 0,1
u1 = 0,95
u2 = 0,05
u1 = 0,99
u2 = 0,01
dD
1/dD
0,5
2,0
0,48
1,923
0,42
1,724
0,32
1,471
0,18
1,220
0,095
1,105
0,0198
1,020
Z danych zawartych w tab. 1. wynika, e wskanik dD ksztatuje si najkorzystniej w przypadku, gdy udziay objtoci wody s zrwnowaone i wynosz
po 0,5. W tabeli 2. zestawiono wartoci liczbowe wskanikw dla zrwnowaonych PsGrW o liczbie SZbW od 2 do 20. W tabelach 3-5. zaprezentowano wartoci wskanikw dD dla liczby m = 3, 4 i 5 niezalenych SZbW i rnych udziaw objtoci wody.
344
J.R. Rak
Tabela 2. Zestawienie wartoci liczbowych wskanikw dD dla zrwnowaonych PsGrW

Table 2. Summary of dD numerical indicators for sustainable PsGrW
m
10
20
ui
dD
1/dD
0,50
0,5
2,0
0,33
0,667
3,0
0,25
0,75
4
0,20
0,80
5
0,167
0,833
6
0,125
0,875
8
0,10
0,90
10
0,05
0,95
20
Tabela 3. Zestawienie wartoci wskanikw dD dla m = 3 niezalenych SZbW

Table 3. Summary dD indicators values of m = 3 independent SZbW
m=3
u1 = 0,33
u2 = 0,33
u3 = 0,33
u1 = 0,4
u2 = 0,3
u3 = 0,3
u1 = 0,5
u2 = 0,3
u3 = 0,2
u1 = 0,6
u2 = 0,3
u3 = 0,1
u1 = 0,6
u2 = 0,2
u3 = 0,2
u1 = 0,7
u2 = 0,2
u3 = 0,1
u1 = 0,8
u2 = 0,1
u3 = 0,1
dD
1/dD
0,667
3,0
0,66
2,94
0,62
2,63
0,54
2,17
0,56
2,27
0,46
1,85
0,34
1,52

m=4
u1 = 0,25
u2 = 0,25
u3 = 0,25
u4 = 0,25
u1 = 0,3
u2 = 0,3
u3 = 0,2
u4 = 0,2
u1 = 0,4
u2 = 0,3
u3 = 0,15
u4 = 0,15
u1 = 0,5
u2 = 0,3
u3 = 0,1
u4 = 0,1
u1 = 0,6
u2 = 0,2
u3 = 0,1
u4 = 0,1
u1 = 0,7
u2 = 0,1
u3 = 0,1
u4 = 0,1
dD
1/dD
0, 75
4,0
0,74
3,85
0,705
3,39
0,64
2,78
0,58
2,38
0,48
1,92

m=5
u1 = 0,2
u2 = 0,2
u3 = 0,2
u4 = 0,2
u5 = 0,2
u1 = 0,3
u2 = 0,3
u3 = 0,2
u4 = 0,1
u5 = 0,1
u1 = 0,4
u2 = 0,3
u3 = 0,1
u4 = 0,1
u5 = 0,1
u1 = 0,5
u2 = 0,2
u3 = 0,1
u4 = 0,1
u5 = 0,1
u1 = 0,6
u2 = 0,1
u3 = 0,1
u4 = 0,1
u5 = 0,1
u1 = 0,8
u2 = 0,05
u3 = 0,05
u4 = 0,05
u5 = 0,05
dD
1/dD
0,8
5,0
0,76
4,17
0,72
3,57
0,68
3,125
0,60
2,50
0,35
1,54
Analiza wskanikw stopnia dywersyfikacji dD zawartych w tab. 1-5. wskazuje, e w przypadkach znaczcego niezrwnowaenia udziaw objtoci ui nie
obowizuje zasada: czym wiksza liczba SZbW, tym wikszy wskanik dD.
Przykadowo,
345
m = 3, u1 = 0,5, u2 = 0,3, u3 = 0,2,

dD = 0,62,
m = 4, u1 = 0,6, u2 = 0,2, u3 = 0,1, u4 = 0,1, dD = 0,58,
co daje 0,62 > 0,58, pomimo e m = 3 < m = 4.
Podobnie,
m = 4, u1 = 0,5, u2 = 0,3, u3 = 0,1, u4 = 0,1,
dD = 0,64,
m = 5, u1 = 0,6, u2 = 0,1, u3 = 0,1, u4 = 0,1, u5 = 0,1, dD = 0,60,
co daje 0,64 > 0,60, pomimo e m = 4 < m = 5.
Przyjto nastpujc skal porwnawcz dla wskanika dD wg wzoru (2):
brak dywersyfikacji
dD = 0,
maa dywersyfikacja
0 < dD 0,45,
rednia dywersyfikacja
0,45 < dD 0,75,
wystarczajca dywersyfikacja
0,75 < dD 0,85,
bardzo zadowalajca dywersyfikacja dD > 0,85.
4. Przykad zastosowania metody

Zbiorniki sieciowe w Jale
2 x 900 = 1 800 m3
u1 = u2 = 0,132
2 x 2 500 = 5 000 m3
u3 = u4 = 0,368
Razem
6 800 m3
Wskanik dywersyfikacji wedug wzoru (2) wynosi:
d p 1 [2 0,1322 2 0,3682 ] 0,694,
co daje redni dywersyfikacj objtoci wody w SZbW. Zdolno produkcyjna

dwch zakadw wodocigowych (ZW) w Jale wynosi:
ZW 1 = 16 800 m3/d,
ZW 2 = 350 m3/d.
Zdolno produkcyjna Qnd = 17 150 m3/d, a faktyczne zapotrzebowanie na

wod Qdmax = 5 750 m3/d.
Tt
6800
6800
0,398d, Tf
1,18d,
17150
5750
tj. bardzo zadowalajcy udzia objtoci wody w odniesieniu do faktycznego

zapotrzebowania na wod.
346
J.R. Rak
Zbiorniki sieciowe w Sanoku

1 x 550 = 550 m3
1 x 150 = 150 m3
1 x 300 = 300 m3
1 x 200 = 2 000 m3
Razem 3 000 m3
u1 = 0,183
u2 = 0,050
u3 = 0,100
u4 = 0,667

dp 1 [0,183 0,052 0,12 0,6672 ] 0,509,
co daje redni dywersyfikacj objtoci wody w SZbW.

Zdolno produkcyjna dwch zakadw wodocigowych (ZW) w Sanoku
wynosi:
ZW 1 = 15 550 m3/d,
ZW 2 = 9 800 m3/d.

Tt
3000
3000
0,118d, Tf
0,375d,
25350
8000
tj. redni udzia objtoci wody w odniesieniu do faktycznego zapotrzebowania

na wod.
Zbiorniki wodocigowe w Przemylu
3 x 300 = 900 m3
u1 = u2 = u3 = 0,056
4 x 500 = 2 000 m3
u4 = u5 = u6 = u7 = 0,093
2 x 1 250 = 2 500 m3
u8 = u9 = 0,231
Razem
5 400 m3
d p 1 [3 0,0562 4 0,0932 2 0,2312 ] 0,849,
co daje wystarczajc dywersyfikacj objtoci wody SZbW.

Zdolno produkcyjna jednego Zakadu Wodocigowego (ZW) w Przemylu wynosi:
ZW 1 = 38 400 m3/d.
Tt
5400
0,141 d,
38400
Tf
347
5400
0,36 d,
15000
tj. redni udzia objtoci wody w odniesieniu do faktycznego zapotrzebowania

na wod.
Zbiorniki wodocigowe w Tarnobrzegu
1 x 1 200 = 1 200 m3
u1 = 0,211
3
2 x 500 = 1 000 m
u2 = u3 = 0,088
2 x 1 759 = 3 500 m3
u4 = u5 = 0,307
Razem
5 700 m3
dp 1 [0,2112 2 0,0882 2 0,3072 ] 0,751,
co daje wystarczajc dywersyfikacj objtoci wody SZbW.

Zdolno produkcyjna dwch zakadw wodocigowych (ZW) w Tarnobrzegu wynosi:
ZW 1 = 4 300 m3/d,
ZW 2 = 18 000 m3/d.

Tt
5700
0,26 d,
22300
Tf
5700
0,76 d,
7500
tj. bardzo zadowalajcy udzia objtoci wody w odniesieniu do faktycznego

zapotrzebowania na wod.
5. Podsumowanie
1. O stopniu dywersyfikacji objtoci wody wodocigowej w PsDyW decyduj trzy czynniki:
udzia objtoci wody w PsGrW w odniesieniu do zapotrzebowania maksymalnego dobowego,
liczba SZbW,
rwnomierno rozkadu objtoci wody w poszczeglnych SZbW.
2. Zmodyfikowany wskanik Simpsona dD stanowi kolejne proste narzdzie
do podejmowania decyzji projektowych lub modernizacyjnych w zakresie
oceny dywersyfikacji objtoci wody w SZbW. Jego bezwymiarowe warto-
348
J.R. Rak
ci pozwalaj na porwnywanie SZZW o dowolnej wielkoci pod wzgldem stopnia dywersyfikacji objtoci wody w SZbW.
3. Kade przejcie z jednego na dwa SZbW daje zwikszenie stopnia dywersyfikacji objtoci wody mierzonej wskanikiem dD. Dowolna kombinacja
przejcia z dwch na wiksz liczb SZbW powoduje zwikszenie stopnia
dywersyfikacji objtoci wody w przypadku zrwnowaonych objtoci poszczeglnych SZbW. W przypadku bardzo znacznego zrwnowaenia
udziaw objtoci SZbW w odniesieniu do cakowitej objtoci wody
zwikszenie liczby SZbW nie zawsze prowadzi do zwikszenia stopnia dywersyfikacji objtoci wody mierzonego wskanikiem dD.
Literatura
[1] Bajer J.: Zagroenia dla iloci i jakoci wody dostarczanej odbiorcom. Wodocigi
i Kanalizacja, nr 6(52)/2008, s. 40-43.
[2] Bajer J., Wieczysty A.: Analiza wpywu zbiornikw wody surowej na podniesienie
niezawodnoci ukadw zasilania w wod, [w:] Metody oceny i podnoszenia niezawodnoci dziaania komunalnych systemw zaopatrzenia w wod. Monografie
Komitetu Inynierii rodowiska Polskiej Akademii Nauk, vol. 2, A. Wieczysty
(red.). Komitet Inynierii rodowiska PAN, Krakw 2001, s. 83-140.
[3] Buchberger S.: Diffusion approximation for equilibrum distribution of reservoir
storage. The University of Cincinati, Ohio 1989.
[4] Gd K.: Niezawodno sieciowych zbiornikw wodocigowych. Politechnika
Krakowska, Krakw 2000 (rozprawa doktorska).
[5] Gd K., Wieczysty A.: Wstpna analiza niezawodnoci krajowych zbiornikw
wodocigowych. Mat. konf. Postp w inynierii rodowiska. Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszw-Polaczyk 1999, s. 161-166.
[6] Iwanejko R., Lubowiecka T., Wieczysty A.: Jednokryterialna optymalizacja rozdziau rezerwy w zbiornikach wodocigowych i nadwyki mocy produkcyjnej przy
wykorzystaniu teorii niezawodnoci. Mat. konf. Wspczesne problemy inynierii
sanitarnej i ochrony rodowiska. Wydaw. Politechniki Krakowskiej, Krakw
1993, s. 61-72.
[7] Iwanejko R., Lubowiecka T., Wieczysty A.: Obliczenia objtoci wodocigowych
zbiornikw asekuracyjnych z uwzgldnieniem zrnicowania czasw odnowy
ukadw zasilania w wod przy wykorzystaniu teorii niezawodnoci. Mat. konf.
Wspczesne problemy inynierii sanitarnej i ochrony rodowiska. Wydaw. Politechniki Krakowskiej, Krakw 1993, s. 73-84.
[8] Knapik K.: Lokalizacja zbiornikowych rezerw awaryjnych w systemie dystrybucji
wody. Czasopismo Techniczne, Wydaw. Politechniki Krakowskiej, Krakw 2004.
[9] Knapik K., Poskonka R.: Metoda oceny funkcjonowania systemw zaopatrzenia
w wod przy uwzgldnieniu dywersyfikacji zbiornikowych rezerw wody. Mat.
konf. Zaopatrzenie w wod, jako i ochrona wd t. II. Wydawnictwo PZIiTS
O/Wielkopolski, Pozna-Gniezno 2008, s. 493-512.
[10] Kwietniewski M., Roman M., Trbaczkiewicz-Koss H.: Niezawodno wodocigw i kanalizacji. Arkady, Warszawa 1993.
349
[11] Lesko L., yp B.: Tymczasowe zalecenia okrelania rezerw wody w zbiornikach
wodocigw komunalnych. Wydaw. MAGTiO, Warszawa 1982.
[12] Poskonka R.: Metoda optymalnej lokalizacji rezerw zbiornikowych w systemie
dystrybucji wody. Politechnika Krakowska, Krakw 2008 (rozprawa doktorska).
[13] Rak J.R.: Metoda oceny stopnia dywersyfikacji dostawy wody dla wybranych
miast w Polsce. Instal, z. 5. 2014, s. 68-70.
[14] Rak J.R.: Problematyka dywersyfikacji dostawy wody. Technologia Wody, nr
1(33), 2014, s. 14-16.
[15] Suligowski Z.: Zbiornik sieciowy, konsekwencje projektowania w aspekcie wymaga normowych. Instal, nr 5/2014, s. 48-50.
[16] Wieczysty A., Lubowiecka T.: Metoda oceny niezawodnoci systemu zaopatrzenia
w wod przy uwzgldnieniu pojemnoci zbiornikw wyrwnawczych. Mat. konf.
Niezawodno systemw wodocigowych i kanalizacyjnych. Wydaw. NOT
Kielce, Kielce 1986, s. 434-448.
THE PROPOSAL OF DIVERSYFICATION ASSESSMENT OF WATER

VOLUME IN WATER SUPPLY NETWORK TANKS
Summary
Water supply tanks normally perform a compensatory role of water supply in a daily cycle and
stabilize the pressure in the water supply system. In crisis situations, their capacity is used for the
purposes of fire. A new feature in this regard is the use of stored water as an emergency source of
supply. Water supply tanks act as reserves for all kinds of undesirable events. The most advanced
research indicate their place of deployment in water distribution subsystem. The paper presents a
method for evaluating diversification volume of tap water in a number of tanks. This is important
in increasing the security of supply of water to consumers in crisis situations. Dimensionless index
of the degree of the volume diversification of water in tanks of water supply allows to compare
any scale of public water supply. The degree of diversification volume of tap water in the WDS
determined by three factors: the proportion of the volume of water in relation to PsGrW maximum
daily demand, the number of SZbW, uniformity of the volume of water in each SZbW. Diversification of the volume of water in SZbW has a particularly positive role in crisis-related difficulties
tap water supply to urban and industrial agglomeration. In this respect, it can be concluded that
they act as a slide reserve in SZbW.
Keywords: water supply, water tanks, diversification
DOI: 10.7862/rb.2015.23
350
J.R. Rak

Henryk RASKI1
Krzysztof JABOSKI2
MOLIWOCI POZYSKIWANIA BIOMASY

LENEJ NA CELE ENERGETYCZNE W POLSCE
Lasy, speniajc rnorodne funkcje, mog stanowi take rdo surowca do wytwarzania energii. Praca zawiera ocen iloci drewna wykorzystywanego obecnie
do produkcji energii oraz przedstawia symulacj zapotrzebowania na biomas pochodzenia lenego do celw energetycznych. Analiz przeprowadzono na podstawie materiaw statystycznych zawierajcych informacje o ilociach pozyskiwanego drewna z wyrnieniem sortymentw opaowych obowizujcych dokumentw precyzujcych wykorzystanie biomasy do wytwarzania energii w najbliszych
latach oraz bada nad biomas drzew. Podstawowa posta surowca drzewnego stosowanego do celw energetycznych to drewno opaowe wyrabiane w formie metrowych wakw oraz drewno maowymiarowe w postaci gazi. Wan, obecnie
jeszcze sabo wykorzystywan postaci surowca drzewnego s pozostaoci zrbowe po ciciach rbnych drzewostanw iglastych. Obecnie pozyskanie drewna
w Polsce ksztatuje si na poziomie trzydziestu kilku milionw metrw szeciennych drewna w cigu roku, z czego okoo 9% stanowi redniowymiarowe drewno
opaowe, 5% drewno maowymiarowe oraz ok. 2,5% surowiec w postaci pozostaoci zrbowych. Najwicej surowca opaowego pozyskuje si w wojewdztwach
pnocnych. Symulacja zapotrzebowania na len biomas do produkcji energii
wykazaa, e mimo ograniczania moliwoci stosowania tej biomasy do celw
energetycznych zapotrzebowanie najprawdopodobniej zdecydowanie przekroczy
obecny poziom poday tego typu surowca.
Sowa kluczowe: drewno energetyczne, zrbki, baloty, pozyskiwanie drewna
1. Wprowadzenie
Szybki rozwj technologiczny skutkuje powstawaniem rnorodnych problemw domagajcych si pilnego rozwizania. Jednym z waniejszych jest zagadnienie zaopatrzenia w noniki energii oraz przeciwdziaanie niekorzystnym
skutkom rozwoju cywilizacyjnego czowieka. Okazuje si bowiem, e rosnce
stale emisje tzw. gazw cieplarnianych prowadz do zmian klimatycznych.
1
2
Henryk Raski, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

Autor do korespondencji/corresponding author: Krzysztof Jaboski, Uniwersytet Przyrodniczy
w Poznaniu, 60-637 Pozna, ul. Wojska Polskiego 28, tel. 61 8487640, jabkrys@up.poznan.pl
352
H. Raski, K. Jaboski
Jednoczenie jest zagroona biornorodno ycia na Ziemi i wyczerpuj si

surowce, ktre dotychczas pozwalay na swobodn ekspansj cywilizacji. Od
kilkudziesiciu lat nastpuje zmiana paradygmatu rozwoju cywilizacji ludzkiej
coraz czciej mwi si nie tyle o wzrocie, ile o rozwoju, nie tyle o zmianie
zastanej rzeczywistoci, ile o zachowaniu moliwie nienaruszonego rodowiska
naturalnego. Std zainteresowanie odnawialnymi rdami energii oraz lasami
stanowicymi na ldach najbogatszy z ekosystemw.
Lasy peni wiele funkcji: stanowi miejsce bytowania wielu gatunkw rolin i zwierzt, stabilizuj klimat i gospodark wodn, s rdem tlenu, dostarczaj rodkw utrzymania i walorw rekreacyjnych dla populacji ludzkich, stanowi istotne rdo wrae estetycznych i dozna duchowych. Lasy speniaj
take wane funkcje produkcyjne, dostarczajc surowca drzewnego. Ostatnia
z wymienionych funkcji jest niezwykle istotna, poniewa nie tylko dostarcza
surowca do produkcji mebli, papieru i stolarki budowlanej, ale rwnie stwarza
miejsca pracy, pozwalajc na istnienie przemysu drzewnego.
Konieczno przeciwdziaania zmianom klimatycznym poprzez obnienie
emisji gazw cieplarnianych spowodowao zainteresowanie biomas jako istotnym rdem energii odnawialnej. Lasy otrzymay wic now funkcj rda
biomasy do celw energetycznych. Jednak pogodzenie tak rnorodnych funkcji
jest nie lada wyzwaniem. Jak pobiera surowiec energetyczny z lasu, nie powodujc negatywnych skutkw ekologicznych poprzez zabieranie biomasy ze rodowiska? W jakim stopniu pozyskiwany surowiec mona przeznaczy do wytwarzania energii zamiast do produkcji rnorodnych tworzyw wykorzystujcych drewno?
Aby odpowiedzie na pytanie, ile drewna mona przeznaczy na cele energetyczne, naley zacz od okrelenia biomasy drzew i podjcia decyzji, ktre
czci drzew zostan wykorzystane do wytwarzania energii. Badania nad iloci
arbomasy sosnowej wykazuj, e gazie i czuby drzew w wieku rbnym stanowi okoo 13% cakowitej biomasy drzewa [4]. Do celw energetycznych mona
wykorzysta cz drewna okrgego oraz gazie i czuby drzew. Biomasa podziemna, stanowica okoo 18-20% cakowitej masy sosny najpospolitszego
gatunku lasotwrczego, nie jest obecnie nawet rozwaana jako surowiec do produkcji energii.
Moliwoci uzyskiwania energii z biomasy lenej zale w istotnym stopniu od okrelenia bazy surowca moliwego do wykorzystania w celach energetycznych w skali kraju. Chocia teoretycznie do celw energetycznych moe
suy kada posta surowca drzewnego, to w praktyce energetycznemu uytkowaniu podlegaj tylko niektre sortymenty drzewne. W szczeglnoci na cele
energetyczne przeznacza si drewno redniowymiarowe opaowe o symbolu S4,
drewno maowymiarowe M oraz pozostaoci zrbowe w postaci wierzchokw
i gazi drzew pozyskanych w ciciach rbnych. Pozostae sortymenty nale do
tzw. drewna penowartociowego, ktre zgodnie z obowizujcymi przepisami
nie moe by stosowane do celw energetycznych [7]. W literaturze przedmiotu
Moliwoci pozyskiwania biomasy lenej na cele energetyczne...
353
istnieje wiele opracowa traktujcych o ilociach surowca drzewnego, moliwych do wykorzystania energetycznego [9]. Opracowania te bardziej lub mniej
oglnie podaj iloci drewna moliwe do przeznaczania na cele energetyczne,
rnicujc je regionalnie lub pod ktem rodzaju/postaci surowca.
Celem niniejszego opracowania bya prba ustalenia iloci drewna w postaci surowca okrgego opaowego, drewna maowymiarowego i pozostaoci zrbowych, ktre mona by pozyska w rnych regionach kraju.
2. Metodyka
Iloci pozyskiwanego lub moliwego obecnie do pozyskania surowca do
celw energetycznych okrelono na podstawie danych statystycznych [5]
i wczeniejszych bada [3]. Opierajc si na danych statystycznych traktujcych
o obecnym rozmiarze pozyskania surowca drzewnego w rozbiciu na poszczeglne wojewdztwa oraz na pozyskiwane sortymenty (w tym sortymenty S4
i M), okrelono szacunkowe iloci pozyskiwanego surowca w poszczeglnych
wojewdztwach. Iloci pozostaoci zrbowych okrelono na podstawie danych
o powierzchni zrbw zupenych [5] oraz wynikw poprzednich bada autorw
nad iloci biomasy lenej zawartej w pozostaociach zrbowych [3].
Przyjte zobowizania w zakresie wytwarzania energii elektrycznej z odnawialnych rde energii oraz zawarte w rozporzdzeniu obostrzenia w stosowaniu biomasy pochodzenia lenego pozwalaj na przedstawienie szacunkowej
symulacji iloci biomasy lenej, przewidywanej do produkcji energii. Przedstawione w rozporzdzeniu udziay procentowe energii elektrycznej wytworzonej
w odnawialnych rdach energii sukcesywnie wzrastay do 20% w 2012 r. (tab.
2.). Jednoczenie wzrasta minimalny udzia biomasy agro, ktr naley wykorzysta w jednostkach wytwrczych, gdzie jest i bdzie spalana biomasa.
W przypadku instalacji hybrydowych i takich, w ktrych bdzie spalana wycznie biomasa udziay biomasy typu agro wzrastaj sukcesywnie, co oznacza,
e dozwolone udziay biomasy pochodzenia lenego bd male. Symulacja ta
zakada biecy udzia biomasy staej w wytwarzaniu energii elektrycznej na
poziomie 56,5% [1], wzrost produkcji i zuycia energii elektrycznej na poziomie
1,5% rocznie, sprawno elektrowni na poziomie 33% [2] oraz to, e drewno
najprawdopodobniej bdzie znajdowao si w stanie wieym, o wilgotnoci
wzgldnej na poziomie ok. 50% i wartoci opaowej 7,5 GJ/t. Zaoenia te pozwoliy na wykonanie oblicze zmierzajcych do ustalenia prawdopodobnego
zapotrzebowania na biomas len do celw energetycznych w najbliszych latach.
3. Wyniki bada
Wyniki bada zaprezentowane w tab. 1. pozwalaj na stwierdzenie, e
z oglnej iloci nieco ponad 37 mln m3 pozyskiwanego surowca 17%, tj. nieco
354
ponad 6 mln m3 drewna, mona pozyska do celw energetycznych. W iloci tej

przewaa drewno, opaowe w postaci drewna okrgego (przeszo 3 mln), a dalej
drewno maowymiarowe (prawie 2 mln). Pozostaoci zrbowe, ktre mona
pozyska w iloci ok. 30 ton na hektar powierzchni zrbowej, w skali kraju dayby blisko 1 mln m3 surowca, ktry mona by przeznaczy na cele energetyczne. Chocia przedstawione w tabeli iloci mog nieco si waha w poszczeglnych latach, to w perspektywie najbliszych kilku lat nie naley oczekiwa znaczcych zmian.
Tabela 1. Szacunkowe iloci surowca do celw energetycznych w lasach pastwowych
i prywatnych z podziaem na wojewdztwa
Table 1. Estimated quantities of energy wood in state and private forests in viovodships
Wojewdztwo
Drewno
okrge
opaowe
Drewno
maowymiarowe
Pozostaoci
zrbowe
Razem
surowiec
energetyczny
[m3]
Dolnolskie
Kujawsko-pomorskie
Lubelskie
Lubuskie
dzkie
Maopolskie
Mazowieckie
Opolskie
Podkarpackie
Podlaskie
Pomorskie
lskie
witokrzyskie
Warmisko-mazurskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
262 370
146 353
182 989
209 082
96 285
127 121
182 243
102 787
264 332
155 256
250 327
149 542
103 065
349 210
248 892
391 510
159 460
96 769
94 617
151 569
59 923
63 198
108 365
63 486
123 180
95 814
156 775
91 203
62 777
189 325
162 174
222 187
86 036
55 614
39 320
93 407
31 480
22 404
53 997
34 540
46 567
49 678
86 646
47 207
33 072
90 440
92 543
111 999
507 866
298 736
316 926
454 058
187 689
212 723
344 605
200 814
434 079
300 748
493 748
287 952
198 914
628 975
503 609
725 696
Razem
3 221 364
1 900 823
974 952
6 097 138
Udzia w cakowitym
rozmiarze pozyskania
9,20%
5,13%
2,63%
16,96%
rdo: dane dotyczce drewna okrgego i maowymiarowego na podstawie [5], dane dotyczce iloci
pozostaoci zrbowych pochodz z oblicze wasnych.
Analiza iloci surowca energetycznego pozyskiwanego w rnych czciach kraju pozwala stwierdzi, e centralne regiony kraju nie s zasobne
w biomas len. Najwicej surowca drzewnego o znaczeniu energetycznym
mona pozyskiwa w czci pnocnej kraju oraz na zachodzie i poudniowym
zachodzie.
355
Zaprezentowane w tab. 2. wyniki oblicze wskazuj, e mimo zwikszajcej si przewidywanej produkcji energii elektrycznej oraz wymaganej iloci tej
energii wytworzonej w odnawialnych rdach energii wykorzystanie drewna do
celw energetycznych bdzie pozostawa na niemale niezmienionym poziomie.
Jest to spowodowane tym, e w kolejnych latach bdzie zwiksza si odsetek
biomasy pochodzenia nielenego (agro), z ktrej bdzie mona uzyskiwa energi. Zatem, cho oglna ilo energii wytworzonej z biomasy staej bdzie najprawdopodobniej rosn, to ilo energii wytworzonej z surowca drzewnego
bdzie pozostawa na mniej wicej staym poziomie 10 TWh, tj. okoo
5 mln m3. Biorc pod uwag jednak nisk sprawno zamiany energii zawartej
w drewnie w energi elektryczn, naley liczy si z zapotrzebowaniem na okoo 15 mln m3. Jest to przeszo dwa razy wicej ni dostpne iloci biomasy lenej
do celw energetycznych przedstawione w tab. 1.
Tabela 2. Przewidywane niezbdne iloci biomasy lenej do wykorzystania energetycznego do
2021 r.
Table 2. Estimated required forest biomass quantities for energy purposes until 2021
Lata
Przewidywana ilo wytworzonej energii elektrycznej [TWh]
Obowizkowy udzia energii elektrycznej z OZE
[%]
Obowizkowy udzia biomasy agro w instalacjach dedykowanych o mocy >20 MW [%]
Przewidywana ilo energii elektrycznej wytworzonej z biomasy staej [TWh],
w tym z drewna [TWh]
Niezbdna ilo drewna [mln m3]
Niezbdna ilo drewna [mln m3] przy uwzgldnieniu sprawnoci elektrowni (33%)
2015
2017
2019
2021
169,4
174,5
179,8
185,2
14
16
18
20
20
40
50
50
13,39
15,76
18,27
20,91
10,71
5,1
9,46
4,5
9,13
4,4
10,46
5,0
15,6
13,8
13,3
15,2
4. Podsumowanie
Problematyka pozyskiwania surowca energetycznego pochodzenia lenego
jest wieloaspektowa. Zaspokojenie znacznego zapotrzebowania na biomas len wymaga z jednej strony dostpu do tej biomasy, z drugiej za stosowania
odpowiednich maszyn i odpowiedniej organizacji pracy.
Problem biomasy energetycznej w Polsce jest zdaniem autorw do dzisiaj nierozwizany. Do tej pory czsto spotykano opinie, e znalezienie odpowiednich iloci biomasy w lesie bdzie rozwizaniem problemu wykorzystania
biomasy lenej do celw energetycznych. Okazuje si jednak, e takie podejcie
zapewnia jedynie czciowe jego rozwizanie. Naley bowiem wzi pod uwag, e energetyczna biomasa lena pod postaci zarwno drewna okrgego, jak
356
i pozostaoci zrbowych jest intensywnie, przynajmniej w niektrych regionach

kraju, wykorzystywana przez miejscow ludno, ktrej nie mona nagle odmwi moliwoci kupna biomasy na zasadach tzw. samowyrobu. Przedstawione iloci biomasy znajdujcej zastosowanie energetyczne s ju wykorzystywane przez lokaln ludno i na zaopatrzenie duych instalacji przemysowych
niewiele z tego pozostaje. Rozwizanie problemu zaspokojenia zapotrzebowania
na energi uzyskiwan z biomasy lenej wymaga ponadto takiego stworzenia
systemu zaopatrywania jej odbiorcw, ktry byby interesujcy z ekonomicznego punktu widzenia dla przedsibiorcw inwestujcych w rodki techniczne
wchodzce w skad waniejszych stosowanych obecnie systemw technologicznych pozyskiwania biomasy lenej do celw energetycznych.
Niewtpliwie biomasa lena w postaci pozostaoci zrbowych jest wanym
rdem pierwiastkw chemicznych, niezbdnych do wzrostu drzewostanw.
Std pobieranie tego typu biomasy czsto napotyka sprzeciw wrd gospodarzy
terenw lenych. Tymczasem, przy prawidowym zaprojektowaniu technologii
pozyskiwania pozostaoci zrbowych do celw energetycznych, z zachowaniem
kilkumiesicznego okresu przelegiwania biomasy w celu jej przesuszenia i rozkruszenia cienkich gazek z igliwiem, okazuje si, e zabieranie tego surowca
nie ma wikszego wpywu na wzrost zakadanych na danym terenie drzewostanw [6]. Ponadto, chcc zrekompensowa negatywny wpyw pobierania biomasy z lasu, naley stosowa nawoenie popioami pozostaymi po spaleniu biomasy [8].
Jak ju wspomniano, chcc wykorzystywa biomas len do wytwarzania
energii, przeznaczajc przy tym drewno penowartociowe wycznie do przerobu przemysowego, naleaoby w wikszym stopniu siga po biomas len
zielon. Zwikszenie iloci energii wytwarzanej z biomasy lenej wymaga, poza
prowadzonymi badaniami nad procesami technologicznymi jej pozyskiwania,
wyranych zapisw w politykach branowych.
5. Wnioski
1. Obecnie w skali kraju do celw energetycznych mona pozyskiwa okoo
6 mln m3 surowca drzewnego, tj. okoo 17% rocznego rozmiaru uytkowania.
W iloci tej dominuje drewno okrge opaowe, stanowic ponad poow caej iloci surowca energetycznego.
2. Wzrastajce potrzeby w zakresie wytwarzania energii elektrycznej ze rde
odnawialnych, a jednoczenie ograniczenia w stosowaniu drewna do tego celu pozwalaj na okrelenie zapotrzebowana na drewno energetyczne na poziomie okoo 15 mln m3, biorc pod uwag nisk sprawnoci caego procesu
wytwarzania energii elektrycznej.
3. Obliczone iloci drewna energetycznego zawieraj take surowiec wykorzystywany do uzyskiwania energii w postaci ciepa przez odbiorcw detalicz-
357
nych (ludno), tradycyjnie stosujcych tego typu surowiec jako opa. Naley
wic przypuszcza, e na potrzeby przemysu energetycznego nie pozostan
znaczce iloci surowca drzewnego.
Literatura
[1] Energia ze rde odnawialnych w 2012 roku. GUS, Warszawa 2013.
[2] Gua A., Wajss P., Goryl W.: Czy biomasa dla elektrowni to dobre rozwizanie dla
Polski? Electrical Review, no. 5a/2012 pp. 198-203, http://pe.org.pl/articles/
/2012/5a/51.pdf (dostp 17.10.2014 r.).
[3] Jaboski K., Raski H.: Prospects for wood harvesting in Poland. Acta Sci. Pol.
Silv. Colendar. Rat. Ind. Lignar., no. 2 (1), pp. 19-26.
[4] Kubiak M., Grodecki J.: Analiza udziau podstawowych sortymentw w rbnych
drzewostanach sosnowych (cz I). Sylwan, nr 8, 1992, s. 15-24.
[5] Lenictwo 2013. GUS, Warszawa 2013.
[6] Lundborg: A sustainable forest fuel system in Sweden. Biomass and Bioenergy,
vol. 15, no. 4/5, 1998.
[7] Rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dnia 18 padziernika 2012 r. w sprawie
szczegowego zakresu obowizkw uzyskiwania i przedstawiania do umorzenia
wiadectw pochodzenia, uiszczania opaty zastpczej, zakupu energii elektrycznej
i ciepa wytworzonych w odnawialnych rdach energii oraz obowizku potwierdzania danych dotyczcych iloci energii elektrycznej wytworzonej o odnawialnym
rdle energii, Dz.U. Nr poz. 1229.
[8] Vtinen K., Sirparanta E., Risnen M., Tahvanainen T.: The costs and profitability of using granulated wood ash as a forest fertilizer in drained peatland forests.
Biomass and Bioenergy, vol. 35, issue 8, 2011.
[9] Zajczkowski S.: Prognozy pozyskania drewna w Polsce w perspektywie 20 lat
oraz moliwoci ich wykorzystania do szacowania zasobw drewna na cele energetyczne, [w:] Biomasa lena na cele energetyczne, A. Goos, A. Kaliszewski (red.).
IBL, Warszawa 2013.
PROSPECTS FOR FOREST BIOMASS HARVESTING

FOR ENERGY PURPOSES IN POLAND
Summary
Forests, which fulfill different functions can also be a source of fuel for energy production. The
paper estimates the quantity of wood uses nowadays for energy productions and presents a demand
simulation of forest biomass for energy purposes. The analysis was carried out based on: wood
harvesting statistical data, with a focus on firewood; legal documents specifying the use of forest
biomass for energy purposes and research into biomass of trees. The basic form of wood that is
used for energy purposes is firewood, cut to 1 meter long boles and small sized wood in the form
of branches. An important, in modest use so far, form of energy wood are logging residues,
left behind after final fellings in coniferous stands. Today, over 30 million cubic meters wood are
harvested every year, of which 9% is medium sized firewood, 5% is small sized wood and about
2,5% is wood in the form of logging residues. The majority of firewood is harvested in northern
regions. The simulation of the demand for forest biomass for energy production showed that
358
though the used of forest biomass will be limited, the demand will most probable far exceed the
present supply of that type of wood.
Keywords: energy wood, wood chips, bundles, wood harvesting
DOI: 10.7862/rb.2015.24

Artur RUSOWICZ1
Andrzej GRZEBIELEC2
ASPEKTY PRAWNE I TECHNICZNE ZAMIANY

CZYNNIKW CHODNICZYCH
W INSTALACJACH CHODNICZYCH
I KLIMATYZACYJNYCH
Czynniki chodnicze stosowane w instalacjach klimatyzacyjnych, chodniczych
oraz pompach ciepa od kilku dekad podlegaj coraz ostrzejszym regulacjom
prawnym. W pierwszej kolejnoci zgodnie z Protokoem Montrealskim zostay
zakazane czynniki robocze, ktre charakteryzoway si duym potencjaem niszczenia warstwy ozonowej. Byy to gwnie substancje z grupy CFC. Zastpiy je
czynniki robocze o zdecydowanie niszym potencjale niszczenia warstwy ozonowej, gwnie substancje z grupy HCFC. Rok 2014 jest ostatnim, w ktrym na terenie Unii Europejskiej mona serwisowa instalacje z tego typu czynnikami. Z tego
te powodu od prawie dekady stosuje si gwnie czynniki z grupy HFC, jednak
i te w niedalekiej przyszoci bd na terenie Unii zakazane. Co prawda, nie nisz
one warstwy ozonowej, ale znajduj si w tzw. grupie f-gazw, czyli substancji
fluorowanych o wysokim potencjale tworzenia efektu cieplarnianego. Wymiana
czynnika roboczego w instalacji chodniczej nie jest zagadnieniem prostym,
a w wielu przypadkach wrcz niemoliwym. Spowodowao to, e w wielu wypadkach instalacje musiay by budowane zupenie od nowa. Publikacja ma za zadanie
przedstawi aspekty prawne i techniczne wymiany czynnikw chodniczych na
nowe w istniejcych instalacjach. Zwrcono uwag na zmiany powstajce w parametrach uytkowych instalacji chodniczych i klimatyzacyjnych. Przedstawiono
take projekty najbliszych regulacji prawnych majcych istotny wpyw zarwno
na ju istniejce instalacje, jak i na te nowo powstajce.
Sowa kluczowe: czynniki chodnicze, potencja tworzenia efektu cieplarnianego,
chodnictwo, klimatyzacja
Autor do korespondencji/corresponding author: Artur Rusowicz, Politechnika Warszawska,

00-665 Warszawa, ul. Nowowiejska 21/25, tel. 22 2345221, rusowicz@itc.pw.edu.pl
2 Andrzej Grzebielec, Politechnika Warszawska
360
A. Rusowicz, A. Grzebielec
1. Wprowadzenie
Aspekty ochrony rodowiska w stosunku do czynnikw chodniczych stanowi dominujc rol na przestrzeni ostatnich 25 lat. Stopniowo wymieniano
czynniki chodnicze z grupy CFC (ang. chloroflourocarbon) niszczce ozon
w stratosferze na mniej niszczce z grupy HCFC (ang. hydrochlorofluorocarbon), realizujc postanowienia Protokou Montrealskiego [6]. Obecnie jest
realizowane wycofywanie czynnikw HCFC (gwnie R22) na podstawie rozporzdzenia WE 2037/2000 [8] i ustawy o substancjach kontrolowanych [10]. Od
1 stycznia 2010 r. na terenie UE nie mona ju dokonywa do koca 2014 r. obrotu nowymi czynnikami z grupy HCFC, a istniejce instalacje mona jeszcze
uzupenia czynnikami pochodzcymi z odzysku i regeneracji. Ilo i dostpno czynnika jest wic mocno ograniczona, w zwizku z czym na rynku pojawiy si nowe czynniki chodnicze bdce zamiennikami gwnie R22 [2, 3].
Niestety, ograniczajce negatywny wpyw na rodowisko nastpne grupy czynnikw charakteryzuj si coraz gorszymi waciwociami termodynamicznymi,
zmniejszajc efektywno urzdze chodniczych oraz klimatyzacyjnych [9].
Pierwsza cz pracy zaprezentuje waciwoci nowych, ekologicznych zamiennikw w stosunku do czynnika wyjciowego z grupy HCFC. Drugi aspekt
pracy dotyczy zmian w rozporzdzeniu WE 842/2006 [7] i jego wpywu na
obecnie eksploatowane instalacje chodnicze i klimatyzacyjne. Czynniki z grupy
HFC (ang. hydrofluorocarbon) nie niszcz ozonu w stratosferze, natomiast s
gazami cieplarnianymi (popularnie nazywanymi f-gazami). W zwizku z tym na
najblisze lata jest planowane ograniczanie stosowania niektrych czynnikw
chodniczych. Jest to o tyle wane, e pierwsze ograniczenia zostan wprowadzone ju w 2015 r. i dalej w 2020, czyli przy wymianie lub zakupie nowej instalacji chodniczej lub klimatyzacyjnej naleaoby bra pod uwag ewentualne,
pniejsze komplikacje z tym zwizane.
2. Wycofywanie czynnikw chodniczych

2.1. Wymiana czynnikw chodniczych z grupy HCFC
Wymiana czynnikw chodniczych cay czas jest oparta na stosownych
przepisach UE. Na obecnym etapie s wycofywane czynniki z grupy HCFC majce negatywny wpyw na ozon w stratosferze oraz efekt cieplarniany. Od
1 stycznia 2010 r. nie ma w obrocie nowych czynnikw z tej grupy. Nastpny
etap dotyczy ograniczenia wpywu czynnikw chodniczych z grupy HFC na
efekt cieplarniany. Proponowane zmiany bd wchodzi w ycie stopniowo
w latach 2015, 2020, 2022 i 2025.
Ponad 80% czynnikw z grupy HCFC w instalacjach stanowi czynnik R22.
W zwizku z tym omwienie waciwoci zamiennikw sprowadza si do porwnania ich waciwoci w stosunku do R22. Zamienniki pocztkowo rekla-
Aspekty prawne i techniczne zamiany czynnikw chodniczych...
361
mowano jak substancje drop-in, czyli wymiana czynnika chodniczego miaby

polega na odzyskaniu starego czynnika i napenieniu nowym [2, 4]. Jednak dowiadczenia eksploatacyjne ujawniy, e w przypadku nowych zamiennikw
naley odzyska stary czynnik oraz olej, oczyci od wewntrz instalacje oraz
napeni nowym olejem i czynnikiem chodniczym. Dodatkowo naley zamieni
uszczelki z elastomerw w elementach instalacji na nowe i przestawi ustawienia automatyki w urzdzeniach.
Skad przykadowych zamiennikw zestawiono w tab.1. Naley zwrci
uwag, e zamienniki s mieszaninami o waciwociach zeotropowych w stosunku do substancji jednorodnej, jakim jest czynnik R22. Rwnie wanym
elementem jest znaczny wpyw zamiennikw na efekt cieplarniany. Wskanik
GWP potencja tworzenia efektu cieplarnianego (ang. Global Warming Potential) informuje o iloci ciepa zatrzymanego przez okrelon mas gazu do iloci
ciepa zatrzymanego przez ekwiwalentn mas dwutlenku wgla przez 100 lat.
Mona zaobserwowa znacznie wikszy wpyw zamiennikw zeotropowych ni
R22 [11]. Osobn grup stanowi najnowsze czynniki R1234 bdce HFO (ang.
hydrofluoroolefine), dopiero pojawiajce si na rynku [1, 12].
Tabela 1. Waciwoci zamiennikw w stosunku do czynnika chodniczego R22
Table 1. Properties of R22 substitutions compared to pure R22 refrigerant
Czynnik
chodniczy
Normalna
temperatura
wrzenia
Skadniki
mieszaniny
Udzia wagowy
skadnikw
GWP100
R22
R417A
R422A
R422D
R423A
R424A
R427A
R428A
R434A
R438A
R1234yf
R1234ze
-41
-39
-47
-43
-24
-39
-43
-47
-45
-42
-29
-19
chlorodifluorometan
R125/R134a/600
R125/134a/600a
R125/R134a/R600a
R134a/227ef
R134a/125/601a/600/600a
R134a/125/143a/32
R125/143a/600a/290
R125/134a/143a/600a
R32/125/134a/600/601a
2,3,3,3-tetrafluoropropan
trans-1,3,3,3-tetrafluoropropan
100
46,6/50/3,4
85,1/11,5/3,4
65,1/31,5/3,4
52,5/47,5
47,0/50,5/0,6/1/0,9
50,0/25,0/10,0/15,0
77,5/20,0/1,9/0,6
63,2/16,0/18,0/2,8
8,5/45,0/44,2/1,7/0,6
100
100
1810
2346
3143
2729
2280
2440
2138
3607
3245
2265
4
6
W przypadku mieszanin zeotropowych wystpuje tzw. polizg temperaturowy, czyli pocztek i koniec wrzenia zachodzi przy tym samym cinieniu
w innych temperaturach. Na rysunku 1. zestawiono wartoci polizgu temperaturowego dla zamiennikw R22.
Wystpowanie zrnicowanej temperatury wrzenia poszczeglnych skadnikw w czynniku chodniczym rzutuje pewnymi ograniczeniami w eksploatacji
urzdze chodniczych i klimatyzacyjnych. Po pierwsze, wystpienie niewiel-
362
kich nieszczelnoci w urzdzeniu zaburza skad czynnika chodniczego i jego

waciwoci. Najbardziej lotne skadniki pierwsze opuszczaj urzdzenie. Naprawa urzdzenia wie si z uszczelnieniem urzdzenia i wymian caego
czynnika chodniczego. W przypadku R22 mona byo dopeni brakujc ilo
czynnika w instalacji po jej uszczelnieniu. Po drugie, niektre typy wymiennikw ciepa nie mog by stosowane z czynnikami zeotropowymi. Dotyczy to
parownikw, w ktrych wrzenie odbywa si w duej objtoci (tzw. zalanych). Ponadto inaczej s realizowane przemiany fazowe, wrzenie i skraplanie
w rurach wymiennikw, co powoduje inn wymian ciepa w stosunku do przemian czynnika chodniczego R22.
8
Polizg temperaturowy [K]
7
6
5
4
3
2
1
0
R22
R417A R422A
R422D R424A R427A
R428A R434A R438A
Rys. 1. Polizg temperaturowy zamiennikw R22

Fig. 1. Temperature glide of R22 replacements
Oprcz wymienionych utrudnie pojawiaj si inne, zwykle gorsze waciwoci zamiennikw w stosunku do R22. Na rysunku 2. przedstawiono wzrost
spru realizowanego w urzdzeniach klimatyzacyjnych dla temperatury wrzenia 0oC i skraplania 40oC. Zamienniki R22 maj wysze wartoci spru. W zawizku z tym w istniejcym urzdzeniu chodniczym nie zostan utrzymane
temperatury wrzenia i skraplania w stosunku do R22. Jeszcze wiksze rnice s
obserwowane w urzdzeniach chodniczych niskotemperaturowych.
Ponadto wystpuje obnienie wartoci wspczynnika wydajnoci chodniczej. W zwizku z tym ronie zapotrzebowanie na energi elektryczn do napdu urzdze chodniczych i klimatyzacyjnych. Na rysunku 3. zaprezentowano
spadek wspczynnika wydajnoci chodniczej zamiennikw w stosunku do R22
dla urzdze klimatyzacyjnych. Jeszcze wiksze spadki s realizowane w urzdzeniach chodniczych nisko- i redniotemperaturowych.
363
Spr czynnika chodniczego [-]
3,5
3
2,5
2
1,5
1
0,5
0
R22
R417A
R422A
R422D
R424A
R427A
R428A
R434A
R438A
Rys. 2. Spr w urzdzeniach klimatyzacyjnych zamiennikw w stosunku

do R22
Fig. 2. Pressure ratio in air conditioning R22 replacements
Wspczynnik wydajnoci chodniczej [-]
0
R22
R417A
R422A
R422D
R424A
R427A
R428A
R434A
R438A
Rys. 3. Wspczynnik wydajnoci chodniczej w urzdzeniach klimatyzacyjnych zamiennikw w stosunku do R22

Fig. 3. The coefficient of performance in air conditioning with R22 replacements
Nastpnym niezwykle wanym elementem jest porwnanie jednostkowej

objtociowej wydajnoci chodniczej [9]. Zamienniki R22 maj znaczco nisze wartoci tego parametru. W zwizku z tym moce chodnicze urzdze mog
ulec znacznemu zmniejszeniu lub (co byo prezentowane wczeniej) moe na-
364
stpi wzrost zapotrzebowania na energi elektryczn. Na rysunku 4. porwnano

jednostkowe objtociowe wydajnoci chodniczych zamiennikw w stosunku
do czynnika R22 w urzdzeniach klimatyzacyjnych. Oprcz gwnych problemw z zamian czynnikw chodniczych pojawia si jeszcze wiele innych, jednak nie zostan one omwione w pracy. Zamienniki R22 maj nisze temperatury po opuszczeniu sprarki w krcu tocznym. Powoduje to zmniejszenie
opacalnoci, a w niektrych przypadkach nawet brak stosowania odzysku ciepa
przegrzania w instalacjach gwnie chodniczych. Wysze cinienia skraplania
mog powodowa konieczno certyfikacji zbiornikw ciekego czynnika
chodniczego wymaganego przez UDT. Dodatkowo, masowa ilo nowego
czynnika chodniczego w tej samej instalacji jest zazwyczaj wiksza ni pierwotnego czynnika R22.
Jednostkowa obj. wydajno chodnicza [kJ/m3]
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
R22
R417A
R422A
R422D
R424A
R427A
R428A
R434A
R438A
Rys. 4. Jednostkowa objtociowa wydajno chodnicza w urzdzeniach

klimatyzacyjnych zamiennikw w stosunku do R22
Fig. 4. Unit volume cooling capacity in air conditioning with R22 replacements
2.2. Wycofywanie czynnikw o wysokim GWP

Nastpny kierunek zmian jest zwizany z nowelizacj rozporzdzenia WE
842/2006 [7]. Celem nowelizacji jest redukcja emisji f-gazw, majc na uwadze
ambitne plany UE w ograniczaniu emisji CO2 (pakiet klimatyczno-energetyczny
3 x 20). Czynniki chodnicze z grupy HFC bd podlega znacznym restrykcjom. Planowane jest stopniowe ograniczenie emisji tych czynnikw, docelowo
o 79% do 2030 r. w stosunku do emisji z lat 2009-2012. Oczywicie ograniczenie emisji wie si z ograniczeniem zuycia tych czynnikw chodniczych.
Miar zuycia bd tony ekwiwalentu CO2 (tCO2-e), a nie jak do tej pory masy
365
wprowadzanych czynnikw chodniczych. Napenienia instalacji wyraone

w tCO2-e polegaj na wymnoeniu masy czynnika chodniczego w instalacji
i wskanika GWP. Powoduje to denie do stosowania czynnikw chodniczych
o jak najmniejszym GWP, gdy pula czynnikw chodniczych dla caej UE jest
okrelona. Dodatkowo pojawiaj si zakazy wprowadzania urzdze chodniczych i klimatyzacyjnych do obrotu w zalenoci od wskanika GWP, co zaprezentowano w tab. 2.
Tabela 2. Terminy, od ktrych bdzie zakazane wprowadzanie na rynek urzdze chodniczych
i klimatyzacyjnych o wysokim GWP
Table 2. Terms which would be prohibited from placing on the market of refrigeration and air
conditioning units with a high GWP
Typy urzdze i instalacji chodniczych

Domowe chodziarki i zamraarki zawierajce HFC o GWP 150
Chodziarki i zamraarki do zastosowa komercyjnych (hermetycznie zamknite urzdzenia) o GWP 2500
Chodziarki i zamraarki do zastosowa komercyjnych (hermetycznie zamknite urzdzenia) o GWP 150
Klimatyzatory przenone o GWP 150
Stacjonarne urzdzenia chodnicze, ktre zawieraj HFC o GWP 2500,
z wyjtkiem urzdze przeznaczonych do zastosowa sucych schadzaniu
produktw do temperatury poniej 50C
Wieloagregatowe scentralizowane ukady chodnicze do zastosowa komercyjnych o mocy znamionowej 40 kW lub wikszej, ktre zawieraj fluorowane gazy cieplarniane o GWP 150, z wyjtkiem obiegw chodniczych
pierwszego stopnia w ukadach kaskadowych, w ktrych mona stosowa
fluorowane gazy cieplarniane o GWP 1500
Zakaz stosowania HFC o GWP 2500 do serwisowania i konserwacji urzdze o napenieniu powyej 40 tCO2-e, z wyjtkiem HFC pochodzcych
z odzysku
Klimatyzatory typu split o GWP 750
Zakaz stosowania HFC o GWP 2500 do serwisowania i konserwacji urzdze o napenieniu powyej 40 tCO2-e
Data
wprowadzenia
zakazu
1.01.2015
1.01.2020
1.01.2022
1.01.2020
1.01.2020
1.01.2022
1.01.2020
1.01.2025
1.01.2030
O ile zakazy dotyczce maych urzdze w obecnej chwili nie nastrczaj

specjalnych kopotw, gdy tego typu urzdzenia ju wykorzystuj wglowodory (gwnie izobutan), o tyle zakazy dotyczce urzdze o wikszych mocach
chodniczych w 2020 i 2022 r. wydaj si mocno problematyczne w realizacji.
Najpierw s wycofywane popularne czynniki chodnicze R404A i R507, a nastpnie R407C i R410A. Proponowane zamienniki nie maj jeszcze sprawdzonych waciwoci i s bardzo drogie. Nowelizacja rozporzdzenia WE 842/2006
[7] najprawdopodobniej wejdzie w ycie 1 stycznia 2015 r.
366
3. Podsumowanie
W pracy przedstawiono wiele ogranicze przy wymianie czynnikw chodniczych na bardziej ekologiczne. W zakresie prawa obecnie wymagana jest ewidencja, kontrola szczelnoci oraz odpowiednie oznakowanie urzdze chodniczych i klimatyzacyjnych [1]. Czynnoci serwisowe powinny wykonywa osoby
lub firmy posiadajce odpowiednie certyfikaty i wyposaenie. Wymiana czynnikw ze wzgldw technicznych napotyka na wiele utrudnie. Na pocztku trzeba wybra konkretny zamiennik, a to jest ju utrudnione ze wzgldu na znaczn
ich liczb i szcztkowe dane prezentowane przez producentw nowych czynnikw chodniczych. Nowe zamienniki czynnikw z grupy HCFC zainstalowane
w urzdzeniach powoduj zwikszone zuycie energii elektrycznej, pogorszenie
parametrw urzdze w postaci zmiany temperatury wrzenia i skraplania oraz
czsto obniaj moc chodnicz urzdzenia. Proces zamiany czynnika chodniczego wymaga naleytej starannoci wykonania, aby nie doprowadzi do awarii
urzdzenia. Do tego dochodz uwarunkowanie ekonomiczne nowe czynniki s
znacznie drosze od wycofywanych czynnikw chodniczych. W zwizku z tym
operacje wymiany czynnikw naley przeprowadzi rozwanie, majc na uwadze najblisze nowe ograniczenia, ktre wejd w ycie na pocztku 2015 r. i nastpne w 2020. Dodatkowo naley przeprowadzi analiz wpywu zastosowanego czynnika chodniczego w nowych instalacjach chodniczych i klimatyzacyjnych. Perspektywiczny wydaje si powrt do naturalnych czynnikw chodniczych (amoniak, wglowodory, dwutlenek wgla). Jednak w przypadku urzdze chodniczych i klimatyzacyjnych oraz pomp ciepa istnieje potrzeba wprowadzenia nowych norm i standardw podczas produkcji i eksploatacji tego typu
urzdze. Na uwag zasuguj rwnie lawinowo powstajce czynniki chodnicze i mieszaniny zawierajce now grup zwizkw HFO o bardzo niskich
wskanikach GWP [5].
Literatura
[1] Grzebielec A., Rusowicz A.: Kierunki rozwoju syntetycznych czynnikw chodniczych w Europie. Polska Energetyka Soneczna, nr 1-4/2012, s. 45-49.
[2] Grzebielec A., Godala M., Ruciski A., Rusowicz A.: Przewodnik do wykonywania przez Inspekcj Ochrony rodowiska kontroli przestrzegania przepisw Rozporzdzenia (WE) nr 842/2006 w sprawie niektrych fluorowanych gazw cieplarnianych. Meritum Comp., 2010.
[3] Grzebielec A., Pluta Z., Ruciski A., Rusowicz A.: Czynniki chodnicze i noniki
energii. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2011.
[4] Grzebielec A., Pluta Z., Ruciski A., Rusowicz A.: Substancje zubaajce warstw
ozonow. Atmoterm, Warszawa 2008.
[5] McLindena M.O., Kazakova A.F., Brown J.S., Domanski P.A.: A thermodynamic
analysis of refrigerants: Possibilities and tradeoffs for Low-GWP refrigerants. International Journal of Refrigeration, no. 38, 2014, pp. 80-92.
367
[6] Protok Montrealski w sprawie substancji zuboajcych warstw ozonow

(Dz.U.1992.98.490).
[7] Rozporzdzenie (WE) 842/2006 w sprawie niektrych fluorowanych gazw cieplarnianych (F-gazw).
[8] Rozporzdzenie (WE) 2037/2000 w sprawie substancji zuboajcych warstw ozonow.
[9] Targaski W.: Zamienniki serwisowe czynnika R 22. Technika Chodnicza
i Klimatyzacyjna, nr 1-2, 2010, s. 27-33.
[10] Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o substancjach zuboajcych warstw ozonow (Dz.U.2004.121.1263).
[11] Yang Z., Wu X.: Retrots and options for the alternatives to HCFC-22. Energy,
no. 59, 2013, pp. 1-21.
[12] Zilio C., Brown J.S., Schiochet G., Cavallini A.: The refrigerant R1234yf in airconditioning systems. Energy, no. 36, 2011, pp. 6110-6120.
LEGAL AND TECHNICAL ASPECTS OF REPLACEMENT

REFRIGERANTS IN REFRIGERATION AND AIR CONDITIONING
Summary
The refrigerants used in air conditioning, refrigeration and heat pump for several decades subject
to ever more stringent legal regulations. In the first place, according to the Montreal Protocol has
been prohibited refrigerants, which were characterized by high ozone-depleting potential. These
were mainly substances CFCs. They were replaced by agents working for much lower ozone depletion potential, mainly HCFC substances. Year 2014 is the last year in which the European Union can be serviced with this type of installation. For this reason, almost a decade mainly used
HFCs, however, and these factors working in the near future in the EU will be banned. Although
there are a niche of the ozone layer, but can be found in the so-called group of f-gases, or fluorinated substances with a high global warming potential. Changing the working fluid in the cooling
system is not a simple issue, and in many cases even impossible. This has resulted in many cases,
plants have to be built completely from scratch. Article is intended to provide legal and technical
aspects replacement refrigerants for new in existing installations. Drew attention to the changes
arising in functional parameters refrigeration and air-conditioning. Also shown next regulatory
projects that have a significant impact on existing installations, as well as those emerging.
Keywords: refrigerants, Global Warming Potential, refrigeration, air conditioning
DOI: 10.7862/rb.2015.25
368

Micha SMOGARZEWSKI1
Piotr MARCINOWSKI2
Jan BOGACKI3
Jeremi NAUMCZYK4
ZASTOSOWANIE PROCESW KOAGULACJI

I FLOTACJI CINIENIOWEJ DO OCZYSZCZANIA
CIEKW Z PRODUKCJI KOSMETYKW
Pi prbek ciekw z produkcji kosmetykw poddano oczyszczaniu z zastosowaniem koagulacji i flotacji cinieniowej wspomaganej koagulacj. W procesie
oczyszczania stosowano koagulanty na bazie glinu: (Al2(SO4)3, Al 1019, Al 3010,
Al 3030, Al 2019, PAX 16 i PAX 19). Ze wzgldu na zmieniajcy si charakter
produkcji fabryki skad ilociowy i jakociowy pobranych prbek by rny. W fabryce produkowano kremy, bazy pod makija, mleczka kosmetyczne, dezodoranty,
tusze do rzs, podkady i inne kosmetyki. Warto ChZT ciekw surowych wynosia 1480-4800 mg/l. Efekt oczyszczania by rny i zalea od skadu ciekw,
procesu oczyszczania i stosowanego koagulantu. Najlepszy efekt oczyszczania
ciekw za pomoc koagulacji uzyskano dla prbki nr 1 (cieki z produkcji kremw, baz pod makija, mleczka kosmetycznego, dezodorantw, tuszy do rzs
i podkadw) i Al2(SO4)3 warto ChZT zmniejszya si z 3936 do 288 mg/l
(o 92,7%). Najlepszy efekt flotacji cinieniowej uzyskano z zastosowaniem
Al 2019 take dla prbki nr 1 warto ChZT obniono o 97,6% do 96 mg/l. Efekt
procesw koagulacji i flotacji cinieniowej dla danej prbki naley wiza ze skadem ciekw. W przypadku kosmetykw produkowanych na bazie olejw bardziej
skuteczna byaby flotacja cinieniowa. Koagulacja daa najlepsze efekty w przypadku prbek ciekw o duej zawartoci zawiesin pochodzcych z produkcji
cikich kosmetykw.
Sowa kluczowe: cieki kosmetyczne, procesy oczyszczania, koagulacja, flotacja
cinieniowa
1
2
3
4
Micha Smogarzewski, Politechnika Warszawska

Piotr Marcinowski, Politechnika Warszawska
Jan Bogacki, Politechnika Warszawska
Autor do korespondencji/corresponding author: Jeremi Naumczyk, Politechnika Warszawska,
Wydzia Inynierii rodowiska, ul. Nowowiejska 20, 00-653 Warszawa, tel. 22 2347482, jeremi.naumczyk@is.pw.edu.pl
370
M. Smogarzewski i in.
1. Wprowadzenie
Substancje znajdujce si w ciekach kosmetycznych nale do grupy tzw.
PPCPs (ang. pharmeceuticals and personalcare products), w skad ktrej wchodz skadniki lekw i kosmetykw, suplementy diety (nutriceuticals) oraz produkty ich przemian [11]. Substancje te s szkodliwe dla czowieka i rodowiska
[16], kumulujc si w wielu elementach ekosystemu [21].
Gwnym rdem PPCPs w rodowisku s cieki. Na stenia PPCPs
w wodach powierzchniowych ma wpyw wiele czynnikw, m.in. waciwoci
fizyczne i chemiczne substancji, ich biodegradowalno, technologia oczyszczania ciekw i warunki klimatyczne [13]. Ilo uwalnianych PPCPs zaley te od
zamonoci spoeczestwa czym bogatsze spoeczestwo, tym wiksza konsumpcja lekw i kosmetykw.
Zeng i in. [24] stwierdzili, e zwizki bdce skadnikami kosmetykw nie
s skutecznie eliminowane w biologicznej oczyszczalni ciekw i trafiaj do
wd odbiornika. Stenia poszczeglnych zwizkw nie przekraczaj jednak
kilku g/l. Doniesienia te znajduj potwierdzenie w pracach innych autorw [6,
8, 10-13, 15-17, 21, 22].
Wielu autorw przeprowadzio badania majce na celu usprawnienie procesu oczyszczania ciekw kosmetycznych. Do oczyszczania ciekw byy stosowane rne metody: koagulacja [1, 9, 18-20], flotacja cinieniowa [9], elektrokoagulacja [1, 4], procesy AOP [1-4, 7, 14, 19, 20].
Wiele zakadw kosmetycznych w procesach oczyszczania swoich ciekw
stosuje koagulacj, flotacj bd kombinacj flotacji z oczyszczaniem biologicznym. Przykadem zakadu stosujcego flotacj i oczyszczanie biologiczne jest
AVON Operations Polska Sp. z o. o. [5].
Celem pracy byo zbadanie efektywnoci i okrelenie optymalnych warunkw oczyszczania ciekw kosmetycznych za pomoc procesw koagulacji
i flotacji cinieniowej wspomaganej wstpn koagulacj. Zmniejszenie zawartoci zanieczyszcze powinno umoliwi odprowadzenie ciekw do kanalizacji
miejskiej, a nastpnie oczyszczanie w biologicznej oczyszczalni ciekw.
2. Metodyka
2.1. Pobieranie prbek
Prbki ciekw pobrano piciokrotnie z zakadu produkcji kosmetykw
zlokalizowanego w centralnej Polsce. Profil produkcji fabryki w dniach pobierania prb przedstawiono w tab. 1.
2.2. Procesy oczyszczania
cieki po pobraniu do momentu przeprowadzenia bada byy przechowywane w lodwce w temperaturze 4C. W dokadnie wymieszanych ciekach dokonywano oznacze wskanikw chemicznych. Do bada pobrano pi prbek
Zastosowanie procesw koagulacji i flotacji cinieniowej...
371
ciekw. cieki surowe poddawano koagulacji z sedymentacj oraz koagulacji z

flotacj cinieniow. Badania prowadzono w czasie nie duszym ni 72 h od
pobrania prbek.
Tabela 1. Profil produkcji fabryki
Table 1. Factorys production profile
Nr
prbki
1
2
3
4
5
Profil produkcji
kremy, bazy pod makija, mleczka kosmetyczne, dezodoranty, tusze do rzs, podkady
kremy, bazy pod makija, ele pod prysznic, mleczka kosmetyczne, tusze do rzs,
szampony, podkady
kremy, baza pod makija, mleczka do ciaa, dezodoranty, szampony, podkady
kremy, kremy do peelingu, bazy pod makija, ele pod prysznic, mleczka do ciaa,
dezodoranty, tusze do rzs, maseczki, olejki, szampony, podkady
pomadki, balsamy do ust z filtrem UV, kremy do ciaa
W ciekach surowych i oczyszczonych oznaczano wartoci nastpujcych

wskanikw: ChZT, ChZTrozp (po przesczeniu przez sczek 0,45 m) (ISO
6060), zawiesina oglna (EN 872), pH (EN ISO 10523), PEW (EN 27888), zasadowo (ISO 740), chlorki (ISO 9297), azot amonowy (ISO 5664), siarczany
(metoda wedug procedury firmy HACH nr 8051), wap (PN-C-04554-4), magnez (PN-C-04554-4).
Proces koagulacji by prowadzony przy uyciu roztworu Al2(SO4)3 o steniu 50 mg/ml Al3+ oraz preparatw handlowych firm: Brenntag (Al 3030,
Al 2019, Al 1019, Al 3010) i Kemipol (PAX 19, PAX 16). Po dodaniu koagulantw pH korygowano do wartoci uznanej za optymaln (pH 7,0). Korekty
dokonano za pomoc roztworw NaOH (1,1M) oraz HCl (1M). Objto reaktora wynosia 0,7l, a objto prbki 0,5l. Czas szybkiego mieszania wynosi
5 min, natomiast wolnego 15 min. W trakcie wolnego mieszania dodawano
2 mg/l flokulantu anionowego Flopam o steniu 0,5 mg/ml. Dawk flokulantu
ustalono, opierajc si na wczeniejszych badaniach. Ocen efektywnoci koagulacji dokonano na podstawie zmniejszenia wartoci ChZT, iloci powstaego
osadu, stopnia jego zbicia oraz klarownoci cieczy nadosadowej i obecnoci
w niej pojedynczych kaczkw.
Wyniki bada nad koagulacj stanowiy podstaw do bada nad flotacj cinieniow. Ilo dodawanego koagulantu odpowiadaa dawce wyznaczonej jako
optymalna w badaniach nad koagulacj. Pod koniec mieszania, w takich samych
warunkach jak dla koagulacji, dodawano 12 mg/l flokulantu anionowego Flopam. Dawk flokulantu ustalono na podstawie wczeniejszych bada. Po zaobserwowaniu zachodzcej flokulacji cieki przelewano do flotatora cinieniowego
o pojemnoci 1 l, nasycano powietrzem pod cinieniem 6 bar i kilkakrotnie mieszano. Po 5 min zatrzymania flotator oprniono, a cieki zostay przeniesione
372
do reaktora umoliwiajcego rozdzia osadu od sklarowanej cieczy. Po rozdzieleniu faz okrelano parametry ciekw oczyszczonych i objto powstaego
osadu. Badania prowadzono w temperaturze pokojowej (20C).
3. Wyniki bada
3.1. Charakterystyka ciekw surowych
Pobrane prbki ciekw rniy si pod wzgldem skadu zanieczyszcze.
Najistotniejsze rnice dotyczyy wartoci ChZT i zawiesiny oglnej. Wartoci
ChZT mieciy si w zakresie 1448-4800 mg/l. W prbkach nr 1, 2, 3 i 5 duy
udzia w ChZT miay substancje wystpujce w zawiesinie od 75,6% (prbka
nr 1) do 80% (prbka nr 4). Prbki te charakteryzoway si du zawartoci
zawiesin 1455-2156 mg/l. Prbka ciekw nr 3 rnia si od pozostaych. Warto ChZT bya znaczco mniejsza (1448 mg/l), podobnie jak udzia zawiesin
w oglnym adunku zanieczyszcze wynoszcy 33,7%. Najwikszy udzia
w adunku zanieczyszcze miay prawdopodobnie substancje rozpuszczone organiczne o budowie jonowej. wiadczy o tym wysoka przewodno elektrolityczna i stenia jonw nieorganicznych typowe dla wd naturalnych.
Wartoci ChZTrozp wszystkich prbek ciekw byy zblione i mieciy si
w zakresie 864-960 mg/l. Jednake na podstawie wartoci pozostaych parametrw mona stwierdzi, e skad jakociowy i ilociowy fazy rozpuszczonej
w poszczeglnych prbkach ciekw jest rny. Wszystkie badane prbki miay
zblione wartoci pH i zasadowoci, co wiadczy, e wikszo powstajcych
ciekw pochodzi z mycia elementw linii produkcji wod wodocigow.
Tabela 2. Parametry ciekw surowych
Table 2. Raw wastewater parameters
Nr prbki
Parametr
Jednostka
1
ChZT
ChZTrozp
Zawiesina
oglna
pH
PEW
Zasadowo
Ca2+
Mg2+
NH4+
ClSO42-
[mg/l]
[mg/l]
3936
960
4416
912
1448
960
4800
960
3840
864
[mg/l]
1455
1818
386
1705
2156
[S/cm]
[mmol/l]
[mg/l]
[mg/l]
[mg/l]
[mg/l]
[mg/l]
7,1
2800
4,6
185
36
nie badano
108
20
7,3
2600
5,2
144
32
0,08
58
30
7,3
3950
4,7
241
37
0,16
122
71
6,9
2880
5,5
140
29
0,64
86
64
7,3
3320
5,0
156
36
0,04
70
120
373
Wszystkie prbki ciekw charakteryzoway si bardzo ma zawartoci

zawiesin atwo opadalnych. Objto osadw po 60 min sedymentacji nie przekraczaa 3 ml. Z tego powodu badania nad koagulacj i flotacj przeprowadzono
z prbkami ciekw surowych. Parametry ciekw surowych zestawiono
w tab. 2.
3.2. Koagulacja
Wyniki bada nad koagulacj zestawiono w tab. 3-7. Nie przedstawiono
wynikw z zastosowaniem wyszych dawek koagulantw, poniewa nie spowodoway one poprawy wynikw procesu.
Tabela 3. Wyniki bada nad koagulacj prbka nr 1
Table 3. Coagulation results sample no. 1
Rodzaj
koagulantu
Al 1019
Al 2019
Al 3010
Al 3030
PAX 16
PAX 19
Al2(SO4)3
Dawka
[ml/l]
0,125
0,25
0,25
0,5
0,125
0,25
0,25
0,5
0,25
0,5
0,125
0,25
50
75
Objto osadu [ml/l]

30 min
620
540
500
930
300
580
400
400
240
490
400
520
250
210
1h
280
370
340
560
250
360
280
300
180
320
270
340
220
170
ChZT
[mg/l]
Zmniejszenie
ChZT [%]
480
384
672
672
786
576
768
768
480
576
384
384
384
288
87,8
90,2
82,9
82,9
80,0
85,4
80,5
80,5
87,8
85,4
90,2
90,2
90,2
92,7
ChZT
[mg/l]
Zmniejszenie
ChZT [%]
1008
960
1008
960
1008
912
1056
1104
1104
960
77,2
78,3
77,2
78,3
77,2
79,3
76,1
75,0
75,0
78,3

Rodzaj
koagulantu
Al 1019
Al 2019
Al 3010
PAX 19
Al2(SO4)3
Dawka
[ml/l]
0,125
0,25
0,125
0,25
0,125
0,25
0,25
0,5
50
75
Objto osadu [ml/l]

30 min
290
360
170
530
240
400
360
800
340
300
1h
130
270
90
350
100
320
280
360
280
220
374

Rodzaj
koagulantu
Al 1019
Al 2019
PAX 19
Al2(SO4)3
Dawka
[ml/l]
0,0625
0,125
0,25
0,5
0,0625
0,125
0,25
0,5
0,125
0,25
0,5
25
50
75
Objto osadu [ml/l]

30 min
101
116
130
167
116
153
139
145
119
129
151
98
88
133
1h
117
107
119
152
106
139
128
134
107
115
137
66
96
118
ChZT
[mg/l]
Zmniejszenie
ChZT [%]
998
1017
1017
1017
1036
998
1017
979
998
960
1017
1075
1017
1017
31,1
29,8
29,8
29,8
28,5
31,1
29,8
32,4
31,1
33,7
29,8
25,8
29,8
29,8
ChZT
[mg/l]
Zmniejszenie
ChZT [%]
864
576
768
768
960
864
864
960
768
960
768
82,0
88,0
84,0
84,0
80,0
82,0
82,0
80,0
84,0
80,0
84,0

Rodzaj
koagulantu
Al 1019
Al 2019
PAX 19
Al2(SO4)3
Dawka
[ml/l]
0,125
0,25
0,5
0,125
0,25
0,5
0,125
0,25
0,5
25
50
Objto osadu [ml/l]

30 min
400
470
570
350
460
530
340
390
600
310
320
1h
295
360
440
270
355
350
250
275
395
260
265
Badane prbki ciekw rniy si pod wzgldem podatnoci na koagulacj. Stopie zmniejszenia wartoci ChZT by najwikszy w prbkach najbardziej
zanieczyszczonych. Najlepszy efekt oczyszczania uzyskano w przypadku prbki
nr 1, uywajc Al2(SO4)3 jako koagulantu. Warto ChZT zmniejszya si
z 3936 do 288 mg/l, tj. o 92,7%. Skuteczno oczyszczania kadej prbki w maym stopniu zaleaa od zastosowanego koagulantu. Wystpiy jednak pewne
rnice w wartociach dawki optymalnej i iloci generowanych osadw pokoagulacyjnych. Decydujcym czynnikiem majcym wpyw na oczyszczanie cie-
375
kw kosmetycznych jest ich skad, zaleny od aktualnego profilu produkcji.

Wyniki zmniejszenia wartoci ChZT we wszystkich przeprowadzonych badaniach mieciy si w zakresie od 25,8 do 92,7%.
Rodzaj
koagulantu
Al 1019
Al 2019
Al 3010
PAX 19
Al2(SO4)3
Dawka
[ml/l]
Objto
osadu [ml/l]
ChZT
[mg/l]
Zmniejszenie
ChZT [%]
0,25
0,5
0,75
0,25
0,5
0,75
0,25
0,5
0,75
0,25
0,5
0,75
25
50
75
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
1382
1248
1363
1296
1363
1248
1382
1286
1267
1344
1305
1401
1497
1497
1420
64,0
67,5
64,5
66,3
64,5
67,5
64,0
66,5
67,0
65,0
66,0
63,5
61,0
61,0
63,0
Proces koagulacji jest szczeglnie skuteczny w oczyszczaniu ciekw o duej zawartoci zawiesin. W przypadku prbki nr 3, charakteryzujcej si wyranie mniejsz zawartoci zawiesin (386 mg/l) ni pozostae prbki (1455-2156
mg/l), efekt oczyszczania by wyranie sabszy. Z analizy profilu produkcji,
z ktrej pochodziy te cieki, wynika, e zawarto zawiesiny bya najprawdopodobniej efektem procesu przygotowywania tuszu do rzs. El-Gohary i in. [9]
uzyskali efekt zmniejszenia wartoci ChZT w ciekach kosmetycznych rwny
75,8-77,5%. Naumczyk i in. [18, 19] otrzymali natomiast wartoci 37,7-74,6%,
a Suarez i in. [23] wartoci 30-52%. Biorc pod uwag rnice wynikajce ze
skadu badanych ciekw, naley uzna, e wartoci te s do siebie zblione.
Oprcz wyranego zmniejszenia wartoci ChZT, dodatkowym efektem procesu
koagulacji bya zmiana barwy i mtnoci ciekw.
Koagulacja nie spowodowaa penego usunicia zawiesin we wszystkich
prbkach. Szczeglnie dotyczy to prbki nr 5, dla ktrej warto ChZT obniya
si w mniejszym stopniu od udziau w tej wartoci zawiesin oglnych. W przypadku prbek nr 2 i 3 obnienie wartoci ChZT odpowiada udziaowi zawiesin
oglnych. Prbka nr 1 bya po koagulacji klarowna, a warto ChZT odpowiadajcego substancjom rozpuszczonych obniya si o 70,0%. W przypadku prbki
nr 4, ktra po koagulacji bya te klarowna, odpowiednia warto obniya si
o 40,0%.
376
3.3. Flotacja cinieniowa

Wyniki bada nad flotacj cinieniow zostay przedstawione w tab. 8-12.
Tabela 8. Wyniki bada nad flotacj cinieniow prbka nr 1
Table 8. Dissolved air flotation results sample no. 1
Rodzaj
koagulantu
Dawka
[ml/l]
Al 1019
Al 2019
Al 3010
Al 3030
PAX 16
PAX 19
Al2(SO4)3
0,25
0,5
0,25
0,5
0,5
0,25
1
Objto
osadu [ml/l]
30 min
95
230
50
100
90
75
85
1h
70
160
40
95
75
60
65
ChZT
[mg/l]
Zmniejszenie
ChZT [%]
576
96
192
384
480
192
576
85,4
97,6
95,1
90,2
87,8
95,1
85,4
ChZT
[mg/l]
Zmniejszenie
ChZT [%]
1776
1824
1104
1200
2064
1872
2064
1872
59,8
58,7
75,0
72,8
53,3
57,6
53,3
57,6

Rodzaj
koagulantu
Al 1019
Al 2019
Al 3010
PAX 19
Al2(SO4)3
Dawka
[ml/l]
0,125
0,25
0,125
0,25
0,125
0,25
0,25
50
Objto
osadu [ml/l]
30 min
90
110
100
90
90
80
110
110
1h
70
100
80
80
70
70
80
100
Podobnie jak w przypadku koagulacji z sedymentacj, dla flotacji cinieniowej wspomaganej koagulacj stwierdzono, e badane prbki ciekw rniy
si pod wzgldem podatnoci na oczyszczanie. Najlepsze rezultaty osignito
w przypadku prbki nr 1 i koagulantu Al 2019 warto ChZT zmniejszya si
o 97,6% z 3936 do 96 mg/l. Skuteczno oczyszczania kadej prbki w maym
stopniu zaleaa od zastosowanego koagulantu, ale w nieco wikszym ni
w przypadku koagulacji. Efekt procesu flotacji cinieniowej zalea od efektywnoci oddzielenia wyflotowanego osadu. Gdy osad ten charakteryzowa si spjnoci i duym stopniem zbicia, proces by bardzo skuteczny. W przypadku powstawania amliwego koucha jego fragmenty opaday, podwyszajc jednoczenie warto ChZT ciekw oczyszczonych. Podobne zjawisko nie byo obserwowane w przypadku koagulacji zakoczonej sedymentacj. Niezalenie od zastosowanego koagulantu osad pokoagulacyjny opada, nie pozostawiajc w toni
377
ciekw niezsedymentowanych kaczkw. Stopie zmniejszenia barwy ciekw

w procesie flotacji cinieniowej by zbliony do osignitego w procesie koagulacji. Mtno w procesie flotacji bya wyranie mniejsza, przy czym rdem
mtnoci ciekw byy kaczki osadu powstaego we wstpnej koagulacji, niecakowicie wyniesione na powierzchni cieku.
Rodzaj
koagulantu
Al 1019
Al 2019
PAX 19
Al2(SO4)3
Objto
osadu [ml/l]
Dawka
[ml/l]
30 min
20
40
22
45
57
20
40
20
30
0,125
0,25
0,125
0,25
0,5
0,125
0,25
25
50
1h
18
32
22
40
50
15
33
12
25
ChZT
[mg/l]
Zmniejszenie
ChZT [%]
1008
998
1008
854
998
787
825
1008
1084
30,4
31,1
30,4
41,0
31,1
45,6
43,0
30,4
25,1
ChZT
[mg/l]
Zmniejszenie
ChZT [%]
1824
1824
1824
1344
62,0
62,0
62,0
72,2

Rodzaj
koagulantu
Dawka
[ml/l]
Al 1019
Al 2019
PAX 19
Al2(SO4)3
0,25
0,125
0,25
25
Objto
osadu [ml/l]
30 min
110
90
120
120
1h
80
70
110
110

Rodzaj
koagulantu
Dawka
[ml/l]
Al 1019
Al 2019
Al 3010
PAX 19
Al2(SO4)3
0,5
0,25
0,5
0, 5
75
Objto
osadu [ml/l]
30 min
110
70
120
100
70
1h
100
60
90
80
60
ChZT
[mg/l]
Zmniejszenie
ChZT [%]
1132
1286
1209
1152
1536
70,5
66,5
68,5
70,0
60,0
378
Wyniki te s porwnywalne z rezultatami bada El-Gohary i in. [9], ktrzy

uzyskali w analogicznym procesie obnienie wartociChZT o 75,8-77,5%. Osad
po flotacji cinieniowej tworzy trway kouch o objtoci nieprzekraczajcej
100 ml.
Podobnie jak w przypadku koagulacji, w prbkach nr 2, 4 i 5 obnienie
wartoci ChZT byo mniejsze od udziau zawiesin w wartoci tego wskanika.
W przypadku prbek nr 1 i 3 obnienie wartoci ChZT odpowiadajce substancjom rozpuszczonym wynioso odpowiednio 90,0 i 18,0%. Byo wic wyranie
wysze ni w przypadku koagulacji. Prawdopodobn przyczyn tego byo odpdzenie lotnych substancji zapachowych i olejw podczas przepywu powietrza.
Pi prbek ciekw z produkcji kosmetykw poddano oczyszczaniu z zastosowaniem koagulacji i flotacji cinieniowej. Stosowano wybrane koagulanty
na bazie glinu (Al2(SO4)3: Al 1019, Al 3010, Al 3030, Al 2019, PAX 16 i PAX
19). Warto ChZT ciekw surowych miecia si zakresie 1480-4800 mg/l.
Efektywno oczyszczania bya rna w zalenoci od procesu oczyszczania,
stosowanego koagulantu oraz profilu produkcji. Najwiksz podatno na
oczyszczanie zanotowano dla prbki ciekw nr 1. Koagulacja ciekw pozwolia zmniejszy warto ChZT z 3936 do 288 mg/l z zastosowaniem koagulantu
Al2(SO4)3. Kolejno prbek ciekw pod wzgldem podatnoci na oczyszczanie
(obnienie wartoci ChZT) w procesie koagulacji jest nastpujca: prbka nr 1
(92,7%) > prbka nr 4 (88,0%) > prbka nr 2 (79,3%) > prbka nr 5 (67,5%) >
prbka nr 3 (33,4%). W przypadku flotacji cinieniowej najlepszy rezultat udao
si uzyska z wykorzystaniem koagulantu Al 2019 dla prbki nr 1 (podobnie jak
w przypadku koagulacji), obniajc warto ChZT do 96 mg/l, tj. o prawie 98%.
Kolejno prbek ciekw pod wzgldem podatnoci na oczyszczanie (obnienie wartoci ChZT) w procesie flotacji jest nastpujca: prbka nr 1 (97,6%) > 2
(75,0%) > 4 (72,0%) > 5 (70,5%) > 3 (41,0%). Skuteczno procesw koagulacji
i flotacji cinieniowej bya zwykle podobna. Efekt procesw koagulacji i flotacji
cinieniowej dla danej prbki naley wiza ze skadem ciekw. W przypadku
kosmetykw produkowanych na bazie olejw (prbka nr 3) wiksz skutecznoci charakteryzowa si proces flotacji cinieniowej, szczeglnie skuteczny
w oczyszczaniu ciekw o charakterze tuszczw. W przypadku produkcji cikich kosmetykw, tj. baz i podkadw kosmetycznych, tuszy do rzs (prbka nr
2), powodujcych du ilo cikich zawiesin w ciekach wiksz efektywnoci charakteryzowaa si koagulacja oddzielajca zanieczyszczenia od cieku
podczyszczonego na drodze sedymentacji.
379
Literatura
[1] Aloui F., Kchaou S., Sayadi S.: Physicochemical treatments of anionic surfactants
wastewater: Effect on aerobic biodegradability. Journal of Hazardous Materials,
vol. 164, 2009, pp. 353-359
[2] Bautista P., Mohedano A.F., Gilarranz M.A., Casas J., Rodriguez J.: Application of
Fenton oxidation to cosmetic wastewaters treatment. Journal of Hazardous Materials, vol. 143, 2007, pp. 128-134.
[3] Bautista P., Mohedano A., Menendez N., Casas J., Rodriguez J.J.: Catalytic wet
peroxide oxidation of cosmetic wastewaters with Fe-bearing catalysts. Catalysis
Today, vol. 151, 2010, pp. 148-152.
[4] Boroski M., Rodrigues A.C., Garcia J.C., Sampaio L.C., Nozaki J., Hioka N.:
Combined electrocoagulation and TiO2 photoassisted treatment applied to
wastewater effluents from pharmaceutical and cosmetic industries. Journal of Hazardous Materials, vol. 162, 2009, pp. 448-454.
[5] Burek M.: Raport o wdroonych rozwizaniach w zakadowej oczyszczalni ciekw AVON Operations Polska Sp. z o. o. Gaz, Woda i Technika Sanitarna, vol. 12,
2008, pp. 31-33.
[6] Carballa M., Omil F., Lema J.M., Lompart M., Garca-Jares C., Rodrguez I.: Behavior of pharmaceuticals, cosmetics andhormones in a sewage treatment plant.
Water Research, vol. 38, 2004, pp. 2918-2926.
[7] Carballa M., Manterola G., Larrea L., Ternes T., Omil F., Lema J.: Influence of
ozone pre-treatment on sludge anerobic digestion: Removal of pharmaceutical and
personal care products. Chemosphere, vol. 67, 2007, pp. 1444-1452.
[8] Chen D., Zeng X., Sheng Y., Bi X., Gui H., Sheng G.: The concentrations and distribution of polycyclic musks in a typical cosmetic plant. Chemosphere, vol. 66,
2007, pp. 252-258.
[9] El-Gohary F., Tawfik A., Mahmoud U.: Comparative study between chemical coagulation/precipitation (C/P) versus coagulation/dissolved air flotation (C/DAF) for
pre-treatment of personal care products (PCPs) wastewater. Desalination, vol. 252,
2010, pp. 106-112.
[10] Ellis J.: Pharmaceutical and personal care products (PPCPs) in urban receiving waters. Environmental Pollution, vol. 144, 2006, pp.184-189.
[11] Esplugas S., Bila D.M., Krause L.G., Dezotti M.: Ozonation and advanced oxidation technologies to remove disrupting chemicals (EDCs) and pharmaceuticals and
personal care products (PPCPs) in water effluents. Journal of Hazardous Materials,
vol. 149, 2007, pp. 631-642.
[12] Horii Y., Reiner J.L., Loganathan B.G., Kumar K.S., Sajwan K., Kannan K.: Ocurrence and fate of polycyclic musks in wastewater treatment plants in Kentucky and
Georgia, USA. Chemosphere, vol. 68, 2007, pp. 2011-2020.
[13] Kasprzyk-Hordern B., Dinsdale R.M., Guwy A.J.: The removal of pharmaceuticals,
personal care products, endocrine disruptors and illicit drugs during wastewater
treatment and its impact on the quality of receiving waters. Water Research, vol.
43, 2009, pp. 363-380.
[14] Marcinowski P., Bogacki J., Naumczyk J.: Cosmetic wastewater treatment using
the Fenton, Photo-Fenton and H2O2/UV processes. Journal of Environmental Science and Health. Part A, vol. 49, no. 13, 2014, pp. 1531-1541.
380
[15] Matamoros V., Arias C., Brix H., Bayona J.M.: Preliminary screening of smallscale domestic wastewater treatment systems for removal of pharmaceutical and
personal care products. Water Research, vol. 43, 2009, pp. 55-62.
[16] Miege C., Choubert J.M., Ribeiro L., Eusebe M., Coquery M.: Fate of pharmaceuticals and personal care products in wastewater treatment plants Conception of
a database and first results. Environmental Pollution, vol. 157, 2009, pp. 17211726.
[17] Moldovan Z.: Occurrences of pharmaceutical and personal care products as
micropollutants in rivers from Romania. Chemosphere, vol. 64, 2006, pp. 18081817.
[18] Naumczyk J., Marcinowski P., Bogacki J., Wiliski P.: Oczyszczanie ciekw
z przemysu kosmetycznego za pomoc procesu koagulacji. Annual Set The Environment Protection, vol. 15, 2013, pp. 875-891.
[19] Naumczyk J., Bogacki J., Marcinowski P., Kowalik P.: Cosmetic wastewater
treatment by coagulation and advanced oxidation processes. Environmental Technology, vol. 35, no. 5, 2014, pp. 541-548.
[20] Perdigon-Melon J., Carbajo J., Petre A., Rosal R., Garcia-Calvo E.: Coagulation
Fenton coupled treatment for ecotoxicity reduction in highly polluted industrial
wastewater. Journal of Hazardous Materials, vol. 181, 2010, pp. 127-132.
[21] Reif R., Surez S., Omil F., Lema J.M.: Fate of pharmaceuticals and cosmetic ingredients during the operation of a MBR treating sewage. Desalination, vol. 221,
2008, pp. 511-517.
[22] Rosal R., Rodriguez A., Perdigon-Melon J., Mezcua M., Hernando M., Leton P.:
Removal of pharmaceuticals and kinetics of mineralization by O 3/H2O2 in a biotreated municipal wastewater. Water Research, vol. 42, 2008, pp. 3719-3728.
[23] Suarez S., Lema J., Omil F.: Removal of pharmaceuticals and personal care products (PPCPs) under nitryfing and denitryfing conditions. Water Research, vol. 44,
2010, pp. 3214-3224.
[24] Zeng X., Sheng G., Gui H., Chen D., Shao W., Fu J.: Preliminary study on the
occurrence and distribution of polycyclic musks in a wastewater treatment plant
in Guandong, China. Chemosphere, vol. 69, 2007, pp. 1305-1311.
APPLICATION OF COAGULATION AND DISSOLVED AIR

FLOTATION FOR COSMETIC WASTEWATER TREATMENT
Summary
Five samples of cosmetics wastewater was subjected to purification using coagulation and dissolved air flotation. Selected aluminum-based coagulants (Al2(SO4)3, Al 1019, Al 3010, Al 3030,
Al 2019 PAX 16 and PAX 19) were used in the process. Due to the varying factory production,
qualitative and quantitative composition of taken samples werevarious. The factory produced
creams, make-up base, lotions, deodorants, mascara, foundations and other cosmetics. Raw
wastewater COD value was in the range of 1480-4800 mg/l. The efficiency of treatment varied
depending on the purification process, a coagulant and a production profile. The highest efficiency
was observed for the purification of wastewater from the production of creams, make-up base,
cosmetic lotions, deodorants, mascara and primer. Coagulation of wastewater allowed to decrease
COD value from 3936 to 288 mg/l (by 92.7% ) using a Al2(SO4)3. The usage of Al 2019 coagulant
381
in the same sample allowed decrease the COD value to 96 mg/l by 97.6% in dissolved air flotation. The effect of coagulation and dissolved air flotation processes for the sample is depended on
the composition of wastewater. When oil-based cosmetics were produced, treatment with dissolved air flotation process was more efficient. In the case of heavy cosmetics production, where
heavy suspensions were produced, coagulation was more effective.
Keywords: cosmetic wastewater, purification processes, coagulation, dissolved air flotation
DOI: 10.7862/rb.2015.26
382

Barbara TCHRZEWSKA-CIELAK1
Dawid SZPAK2
NIEPEWNO W ANALIZIE RYZYKA

ZWIZANEGO Z FUNKCJONOWANIEM
SYSTEMU ZBIOROWEGO ZAOPATRZENIA
W WOD
Analiza ryzyka zwizana z funkcjonowaniem systemu zbiorowego zaopatrzenia
w wod (SZZW) czsto jest prowadzona w tzw. ,,warunkach niepewnej informacji, ktra jest zwizana z niepewnymi (niepenymi, nieprecyzyjnymi lub niewiarygodnymi) danymi dotyczcymi eksploatacji systemu. Miar niedokadnoci danych moe by tzw. niepewno ilociowa. Pojecie to zostao wprowadzone przez
dokument ,,Guide to the expression of uncertainty in measurement wydany
w 1993 r. przez Midzynarodow Organizacj Normalizacyjn ISO. Celem pracy
jest przedstawienie zagadnienia niepewnoci danych potrzebnych w analizie i ocenie ryzyka w SZZW. W pracy zwrcono szczegln uwag na rda niepewnoci
w analizie ryzyka oraz ograniczenia w zastosowaniu tradycyjnych metod w przypadku wystpienia czynnika niepewnoci. Praca zawiera podstawowe informacje
oraz definicje poj dotyczcych niepewnoci w analizie danych oraz propozycj
wykorzystania tzw. wspczynnika pewnoci CF w analizie ryzyka funkcjonowania SZZW w przypadku wystpowania danych o charakterze niepewnym. Wspczynnik CF jest parametrem okrelajcym jednoczenie stopie wiedzy oraz niewiedzy odnonie danego zjawiska. W zaproponowanej metodzie zastosowano
dwie miary: miar wiarygodnoci SW oraz miar niewiarygodnoci SN. Zaprezentowano sposb interpretacji miar SW oraz SN w odniesieniu do prawdopodobiestwa oraz sposb interpretacji wartoci wspczynnika pewnoci CF. Zaoone
wartoci wspczynnika CF uwzgldniaj stopie niepewnoci formowanych hipotez odnonie przyjmowanych wartoci parametrw ryzyka, co sprawia, e otrzymany wynik staje si bardziej wiarygodny.
Sowa kluczowe: system zbiorowego zaopatrzenia w wod, niepewno, wspczynnik pewnoci, CF
Autor do korespondencji/corresponding author: Barbara Tchrzewska-Cielak, Politechnika

Rzeszowska, al. Powstacw Warszawy 6, 35-959 Rzeszw, tel. +48 17 8651435, cbarbara@prz.edu.pl
Dawid Szpak, Politechnika Rzeszowska
384
B. Tchrzewska-Cielak, D. Szpak
1. Wprowadzenie
Pojcia niepewnoci i ryzyka zasadniczo wi si ze sob, ale ich definicje
w zalenoci od prezentowanego podejcia maj rny charakter [2]. Pojcie
ryzyka, cho towarzyszy yciu ludzkoci od zawsze, w rozwaaniach teoretycznych najbardziej rozwino si w naukach ekonomicznych. W 1901 roku A.H
Willet opublikowa pierwsz uznan koncepcj tzw. ekonomicznej teorii ryzyka
[18]. Willet zaoy, e ryzyko naley odnosi do stopnia niepewnoci co do podejmowanych dziaa. Na takim zaoeniu opieraj si analizy tzw. ryzyka giedowego. W 1921 roku F.H. Knight opublikowaa prac Risk, uncertainty and
profit, w ktrej zdefiniowa ryzyko jako tzw. niepewno mierzaln. Niepewno niemierzalna zostaa natomiast nazwana niepewnoci sensu stricto [8].
W naukach technicznych przyjto, e ryzyko jest miar bezpieczestwa systemw technicznych, tak wic jest wielkoci , ktr chcemy zmierzy.
W SZZW paradygmatem stao si wykorzystanie pojcia ryzyka jako miary
utraty bezpieczestwa tego systemu. W tym kontekcie ryzyko jest analizowane
jako funkcja parametrw okrelajcych prawdopodobiestwo zajcia tzw. zdarze niepodanych, ich konsekwencji oraz podatnoci systemu na zaistnia
sytuacj awaryjn. Parametry te mog by w rny sposb interpretowane oraz
szacowane [1, 3, 4, 6, 10, 12, 17, 19]. Zaley to od specyfiki obszaru zasilania
w wod (np. liczby konsumentw wody), stopnia zoonoci systemu oraz celu,
jakiemu ma suy analiza ryzyka. Do oszacowania poszczeglnych parametrw
s stosowane rne miary i metody, do ktrych nale m.in.: prawdopodobiestwo zajcia awarii, wskanik intensywnoci uszkodze, drzewo uszkodze,
drzewo zdarze oraz rnego typu analizy przyczynowo-skutkowe [5, 7, 9, 11,
13, 15].
Ryzyko mona podzieli na:
ryzyko systematyczne (zewntrzne) determinowane przez siy zewntrzne, zwizane z siami przyrody, funkcjonowaniem innych systemw, a take aktami wandalizmu, terroryzmu i coraz czciej cyberterroryzmu,
ryzyko specyficzne (niesystematyczne, wewntrzne) obejmuje obszar
funkcjonowania systemu i moe by przez ten system kontrolowane.
Analiza i ocena ryzyka wymaga bazy danych eksploatacyjnych, a take
wiedzy i dowiadczenia ekspertw. Niejednokrotnie niektre parametry nie mog by wyznaczone, ale s szacowane, a nawet przyjmowane. W takim przypadku ma si do czynienia z niepewnoci zwizan z analiz i ocen ryzyka
w SZZW. Niepewno ta ma charakter wielowymiarowy. Moe ona wynika
z braku danych, ich niedokadnoci oraz zbyt maej, ale rwnie zbyt duej liczebnoci zbioru danych (braku metod prawidowego ich przetwarzania). Miar
niedokadnoci danych moe by tzw. niepewno ilociowa. Pojcie to zostao
wprowadzone przez dokument ,,Guide to the expression of uncertainty in mea-
Niepewno w analizie ryzyka zwizanego z funkcjonowaniem systemu...
385
surement wydany w 1993 r. przez Midzynarodow Organizacj Normalizacyjn ISO, ktry sta si norm midzynarodow.
Celem pracy jest omwienie zagadnienia niepewnoci danych potrzebnych
w analizie i ocenie ryzyka w SZZW. Praca zawiera podstawowe informacje
dotyczce niepewnoci w analizie danych oraz propozycj wykorzystania
wspczynnika pewnoci CF.
2. Pojcie niepewnoci w analizie ryzyka awarii systemw

wodocigowych
Obiektywn rzeczywistoci w eksploatacji SZZW jest wystpowanie rnego rodzaju zdarze niepodanych (awarii), ktre maj bezporedni wpyw na
jego bezpieczestwo. Zdarzenia awaryjne nie pojawiaj si bez przyczyny, ale
s czsto wynikiem acucha zdarze (scenariusza awaryjnego), tzw. efektu domina [12]. Wystpuj take w wyniku podejmowania bdnych decyzji, ktre
wywouj negatywne skutki w trakcie eksploatacji systemu. Do prawidowej
analizy ryzyka zwizanego z funkcjonowaniem SZZW jest potrzebna odpowiednia liczba rnych informacji, archiwizacja danych oraz moliwo ich
przetwarzania, co w praktyce nie jest zadaniem prostym.
W wyniku zaistnienia w SZZW tzw. reprezentatywnego scenariusza awaryjnego (RSA) oznaczonego jako Si ma si do czynienia z moliwoci utraty
bezpieczestwa systemu. Przyjmuje si, e miar ryzyka jest funkcja trzech parametrw: prawdopodobiestwa PSi wystpienia i-tego reprezentatywnego scenariusza awaryjnego Si, wielkoci strat CSi wywoanych przez i-ty reprezentatywny scenariusz awaryjny Si oraz podatnoci na zagroenie VSi zwizane
z i-tym reprezentatywnym scenariuszem awaryjnym Si: r = f (PSi, CSi, VSi). Formu suc do wyznaczania wielkoci ryzyka r zwizanego z funkcjonowaniem PsDyW mona przedstawi nastpujco [14, 16]:
rRSA
N
i 1
PSi CSi VSi
(1)
gdzie: Si i-ty RSA opisany jako cig nastpujcych po sobie zdarze niepodanych (awarii), PSi prawdopodobiestwo wystpienia i-tego RSA,
CSi warto strat wywoanych przez i-ty RSA, VSi warto zwizana z parametrem podatnoci na zagroenie zwizane z i-tym RSA, N liczba RSA, ktre
mog wystpi w SZZW.
W metodzie matrycowej dla kadego parametru mona przyj skal punktow zalen od wielkoci przyjtego parametru, np. skal trjstopniow czy
piciostopniow [14]. Macierz ryzyka mona przedstawi nastpujco:
M R rjkl
(2)
386
Ocena ryzyka polega na porwnaniu obliczonej wartoci ryzyka z przyjt

skal oceny dla ryzyka tolerowanego, kontrolowanego i nieakceptowalnego [1416]. W przypadku wystpienia kilku RSA jako warto ryzyka naley przyj
wielko najwiksz.
Z pojciem niepewnoci oraz bdw w analizie ryzyka s zwizane nastpujce podstawowe definicje:
bd pomiaru odstpstwo wyniku jednostkowego pomiaru od wartoci
prawdziwej, ktrej na og nie znamy,
bd statystyczny bd pomiaru wynikajcy z ogu wpyww rodowiska, ktrych czsto nie mona zidentyfikowa czy wyeliminowa, waciwoci zastosowanego przyrzdu pomiarowego i innych przyczyn,
bd systematyczny bd wynikajcy z zastosowanej metody pomiaru
lub innych przyczyn, np. niedajcych si wykluczy, ale znanych zjawisk
majcych wpyw na pomiar,
odchylenie standardowe estymator przybliajcy warto bdu statystycznego adekwatny w przypadku odpowiedniej licznoci prby pomiarowej,
bd gruby, pomyka gdy jeden z wynikw pomiaru odbiega znacznie
od pozostaych, mona przypuszcza, e zaszo jakie zdarzenie, ktre
spowodowao due odchylenie badanej wartoci, wyniki takie czsto s
odrzucane podczas analizy statystycznej,
niepewno systematyczna spowodowana nieuwzgldnieniem istotnego czynnika wpywajcego na warto wielkoci analizowanej lub mierzonej, wynikajca z braku wiarygodnego rda informacji,
niepewno przypadkowa (statystyczna) nieunikniony wpyw rnych
czynnikw zewntrznych lub wewntrznych (bdy ludzkie) oraz metody
badawczej na wynik prowadzonej analizy, wynikajca z losowego charakteru danego zjawiska,
niepewno rozszerzona (niepewno cakowita) wielko definiujca
przedzia wok wyniku analizy, zgodnie z oczekiwaniami moe on
obejmowa du cz rozkadu wartoci, ktre w uzasadniony sposb
mona przypisa wielkoci badanej.
3. Przyczyny niepewnoci w analizie ryzyka

Zazwyczaj do analizy niepewnoci s stosowane metody probabilistyczne,
ktre wymagaj duej liczby danych [16]. W wielu przypadkach dane dotyczce
opisu zdarze, np. awaryjnoci sieci wodocigowej, s otrzymywane na podstawie informacji ekspertw (eksploatatorw SZZW, inynierw praktykw lub
naukowcw). Najwiksza trudno wie si z wyborem rozkadu prawdopodobiestwa. W praktyce dane dotyczce analizy ryzyka w SZZW s nie tylko losowe, ale i niepewne (niepene). Niepewno tego typu danych skada si z wielu skadnikw. Niektre z nich wyznacza si na podstawie rozkadu statystycz-
387
nego zbioru danych charakteryzowanego odchyleniem standardowym. Pozostae

skadniki szacuje si na podstawie zakadanych rozkadw prawdopodobiestwa, znanych z dowiadczenia lub innych informacji [16]. Najczstszym przypadkiem w analizie ryzyka w SZZW jest wystpowanie niepewnoci statystycznej spowodowanej losow natur badanego zjawiska, wpywem czynnikw zewntrznych, a take czynnikiem czasu, ktry warunkuje zmian badanego zdarzenia niepodanego (awaryjnego) [2, 13, 16].
Do niezbdnych danych w celu przeprowadzenia analiz ryzyka w SZZW
zalicza si [16]:
dane identyfikujce badany obiekt (nazwa i typ obiektu oraz podstawowe
parametry techniczne) dane tego typu dotycz bada z duym stopniem
szczegowoci,
dane o awariach (zdarzeniach niepodanych), remontach i innych przerwach w pracy SZZW informacje o dacie, godzinie, czasie trwania oraz
opis zdarzenia,
dane dotyczce przyczyn powstawania zdarze niepodanych,
dane dotyczce skutkw tych zdarze.
rdem niezbdnych danych do analizy ryzyka s [16]:
dane pochodzce z eksploatacji SZZW z przedsibiorstw wodocigowych,
dane pomiarowe,
dane zebrane od ekspertw.
Niepewno w analizie ryzyka w systemach wodocigowych wynika najczciej z [16]:
niekompletnoci ilociowej i jakociowej bazy danych,
niepenej bd nieprecyzyjnej definicji wielkoci badanej, np. nieprecyzyjnej definicji awarii na sieci wodocigowej,
nieprecyzyjnych i niepenych informacji dotyczcych lokalizacji i identyfikacji zdarzenia,
niepenej (niekompletnej) znajomoci wpywu otoczenia na analizowane
zjawisko, np. wpywu warunkw gruntowo-wodnych na awaryjno sieci
wodocigowej,
oceny przyczynowo-skutkowej awarii,
ocen i ekspertyz ekspertw (bdw ludzkich w ocenie sytuacji),
braku niezbdnego oprogramowania dla gromadzenia, przetwarzania
oraz archiwizacji danych,
bdw w odczycie oraz klasie dokadnoci wskaza przyrzdw,
niedoskonaoci przyjtej metody badawczej.
388
4. Wspczynnik pewnoci jako miara niepewnoci

w analizach ryzyka w SZZW
Jedn z miar, jak mona zastosowa w celu oceny niepewnoci w analizie
i ocenie ryzyka, jest tzw. wspczynnik pewnoci CF (ang. Certainty Factor),
ktry jest powszechnie stosowany do wyraenia niedoskonaoci w systemach
ekspertowych. Metoda oceny niepewnoci z wykorzystaniem CF opiera si na
klasycznych reguach typu jeeli..., to....
Zmienne wystpujce w regule maj przyporzdkowany odpowiedni
wspczynnik CF, ktry przyjmuje warto z zakresu <1;1>. Wspczynnika
CF nie mona interpretowa jako prawdopodobiestwa. Jest on parametrem
okrelajcym jednoczenie stopie wiedzy oraz niewiedzy odnonie danego
zjawiska. W metodzie stosuje si:
miar wiarygodnoci SW (stopie wiedzy).
miar niewiarygodnoci SN (stopie niewiedzy).
Zakada si regu R postaci:
Jeeli Pi Cj r = rij,
gdzie: P prawdopodobiestwo zajcia zdarzenia awaryjnego, i stopie przyjtej skali (i = 1, 2, 3, , n), C straty wywoane zajciem zdarzenia awaryjnego, j stopie przyjtej skali (j = 1, 2, 3,, m), rij warto ryzyka.
E = Pi Cj
(3)
H = rij
(4)
gdzie: E przesanka reguy R, H konkluzja reguy R.

Wspczynnik pewnoci wyznacza si ze wzoru:
CF(HR,ER) = SW(HR,ER) SN(HR,ER)
(5)
gdzie: SW(HR, ER) wiarygodno reguy R, SN(HR, ER) niewiarygodno

reguy R, CF(HR, ER) wspczynnik pewnoci reguy R.
Interpretacja miar SW(HR, ER) oraz SN(HR, ER) w odniesieniu do prawdopodobiestwa:
jeeli P(HR |ER) = 1, to HR jest prawdziwe, SW(HR,ER) = 1, SN(HR,ER) =
= 0 oraz CF(HR,ER) = 1,
jeeli P (HR |ER) = 1 to HR jest faszywe, SW(HR,ER) = 0, SN(HR,ER) =
= 1 oraz CF(HR,ER) = 1,
jeeli P(HR |ER) = P(HR), to oznacza, e przesanka i konkluzja s niezalene, SW(HR,ER) = 0, SN(HR,ER) = 0 oraz CF(HR,ER) = 0.
389
Interpretacja wspczynnika CF:

CF = 1 przyjte zaoenie jest faszem,
CF = 0,5 przyjte zaoenie jest raczej faszem,
CF = 0 przyjte zaoenie jest niepewne,
CF = 0,5 przyjte zaoenie jest raczej prawd,
CF = 1 przyjte zaoenie jest na pewno prawd.
5. Przykad aplikacyjny
Wedug przyjtej skali ekspert oszacowa prawdopodobiestwo zajcia zdarzenia awaryjnego na poziomie P = 2, natomiast warto strat wywoanych zajciem zdarzenia awaryjnego na poziomie C = 3. Korzystajc z zalenoci (3)
i (4), wyznaczono:
przesank reguy R: P = 2 C = 3,
konkluzj reguy R: r = 6.
Ekspert przyj warto miary wiarygodnoci reguy R na poziomie
SW(HR,ER) = 0,5 oraz warto miary niewiarygodnoci reguy R na poziomie
SN(HR,ER) = 0. Z zalenoci (5) wyznaczono warto wspczynnika pewnoci:
CF(HR,ER) = 0,5 0 = 0,5.
Otrzymany wynik CF = 0,5 oznacza, e przyjte zaoenie jest raczej prawd. Ze
wzgldu na zoono i rozlego SZZW ekspert czsto nie posiada penej wiedzy na temat funkcjonowania systemu, dlatego zastosowanie zaproponowanej
metody stanowi ocen pewnoci przyjmowanych regu i zaoe.
6. Podsumowanie
Prawidowa ocena niezawodnoci i bezpieczestwa SZZW powinna by
gwarantem podejmowania waciwych decyzji dotyczcych wyboru najlepszych
rozwiza pod wzgldem technicznym, ekonomicznym oraz eksploatacyjnym.
Rozwijane od lat metody analizy oraz oceny niezawodnoci i bezpieczestwa
systemw zbiorowego zaopatrzenia w wod w znacznym stopniu przyczyniy si
do doskonalenia funkcjonowania tych systemw, poprawiajc tym samym komfort korzystania z wodocigw publicznych [16].
Stosowane metody analizy i oceny ryzyka w wikszoci opieraj si na danych eksploatacyjnych uzyskiwanych od przedsibiorstw wodocigowych.
Trudnoci pojawiaj si wtedy, gdy danych brakuje, s niekompletne lub niepewne. Problemem s przede wszystkim mae wodocigi, na co zwraca uwag
WHO, a w Polsce Pastwowy Zakad Higieny [16]. W takim przypadku znane
metody analizy oraz oceny ryzyka maj ograniczone zastosowanie. Wybr metody analizy i oceny ryzyka kadorazowo powinien by dostosowany do anali-
390
zowanego systemu, posiadanej bazy danych oraz wiedzy i dowiadczenia ekspertw przeprowadzajcych analiz.
Wspczynnik pewnoci jest subiektywn ocen pewnoci przyjmowanych
regu i zaoe w trakcie opracowywania przez eksperta tzw. bazy wiedzy. Zaoone wartoci wspczynnika CF uwzgldniaj stopie niepewnoci formowanych hipotez odnonie przyjmowanych wartoci parametrw ryzyka w przypadku braku wiarygodnej bazy danych. Zaproponowane wykorzystanie wspczynnika pewnoci CF do analizy i oceny ryzyka w SZZW ma zastosowanie w przypadku baz danych o charakterze niepewnym. W ten sposb wynik staje si bardziej wiarygodny.
Literatura
[1] Apostolakis G., Kaplan S.: Pitfalls in risk calculations. Reliability Engineering and
System Safety, no. 2, 1981, pp. 135-145.
[2] Arrow K.J.: Esej z teorii ryzyka. PWN, Warszawa 1979.
[3] Aven T.: Conceptual framework for risk assessment and risk management. Summer
Safety & Reliability Seminars. Journal of Polish Safety and Reliability Association,
no. 1, 2010, pp. 15-27.
[4] Brandowski A.: Koncepcja nauki o bezpieczestwie. Zagadnienia Eksploatacji Maszyn, nr 3(95), 1993, s. 261-279.
[5] Haimes Y.Y., Moser D., Stakhin E.: Risk based decision making in water resources. Journal of Infrastructure Systems, ASCE, no. 12, 2006, pp. 401-415.
[6] Hotlo H.: Ilociowa ocena wpywu wybranych czynnikw na parametry i koszty
eksploatacyjne sieci wodocigowych. Prace Instytutu Inynierii Ochrony rodowiska Politechniki Wrocawskiej, 84, seria: Monografie, nr 49, Wrocaw 2007.
[7] Iwanejko R.: O praktycznym stosowaniu jakociowych metod szacowania ryzyka
w systemach zaopatrzenia w wod. Czasopismo Techniczne, nr 9, 2005.
[8] Knight F.H.: Risk, uncertainty and profit. University of Boston Press, Boston 1921.
[9] Krlikowski A., Krlikowska J.: Analiza porwnawcza wskanikw niezawodnoci wiejskich i komunalnych systemw zaopatrzenia w wod. Mat. konf. Zaopatrzenie w wod, jako i ochrona wd. Wydawn. PZiTS O/Wielkopolski,
Koobrzeg-Pozna 2010.
[10] Kwietniewski M.: Information systems for distribution water management. National Report in the 7 International Raport. International Water Supply Association
(IWSA). World Congress, Madrid 1997, pp. 30-31.
[11] Lubowiecka T., Wieczysty A.: Ryzyko w systemach zaopatrzenia w wod, [w:]
Ryzyko w gospodarce wodnej, M. Maciejewski (red.). Monografia Komitetu Gospodarki Wodnej PAN, z. 17. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej,
Warszawa 2000, s. 113-143.
[12] Rak J.: Bezpieczestwo systemw zaopatrzenia w wod. Instytut Bada Systemowych PAN, Warszawa 2009.
[13] Rak J., Tchrzewska-Cielak B.: Czynniki ryzyka w eksploatacji systemw zaopatrzenia w wod. Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszw 2007.
[14] Rak J., Tchrzewska-Cielak B.: Review of matrix methods for risk assessment in
water supply system. Journal of Konbin, no. 1(1), 2006, pp. 67-76.
391
[15] Tchrzewska-Cielak B.: Method of assessing of risk of failure in water supply system. European safety and reliability conference (ESREL). Risk, reliability and societal safety, t. 2. Taylor & Francis, 2007, pp. 1535-1539.
[16] Tchrzewska-Cielak B.: Metody analizy i ryzyka awarii podsystemu dystrybucji
wody. Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszw 2011.
[17] Wieczysty A., Lubowiecka T., Rak J.: Stan aktualny i kierunki rozwoju w zakresie
teorii i metod oceny niezawodnoci systemw wodocigowych w Polsce. Mat.
konf. Zaopatrzenie w wod i jako wd, Pozna 2002, s. 143-172.
[18] Willett A.H.: The economic theory of risk and insurance. University of Pennsylvania Press, Philadelphia 1951.
[19] Zimoch I.: Niezawodno bezpieczestwa jako priorytet wspczesnego zarzdzania eksploatacj sieci wodocigowej. Midzynarodowa Konferencja NaukowoTechniczna Przedsibiorstwa wodocigowo-kanalizacyjne w dobie wspczesnych
problemw. AQUA, Szczyrk 2009, s. 97-104.
UNCERTAINTY IN RISK ANALYSIS ASSOCIATED

WITH THE OPERATION OF COLLECTIVE WATER SUPPLY
SYSTEM
Summary
The risk analysis associated with the operation of collective water supply system (CWSS) is often
carried out in the so-called ,,uncertain information conditions, which is associated with uncertain
(incomplete, imprecise or unreliable) data on the system operation. The data inaccuracy measure
can be so-called quantitative uncertainty. The concept was introduced by the document ,,Guide to
the Expression of Uncertainty in Measurement published in 1993 by the International Organization for Standardization ISO. The aim of the study is to present the problem of data uncertainty,
which is needed in the risk analysis and assessment in CWSS. The special attention was drawn to
characterization of the uncertainty sources in the risk analysis and restrictions connected with the
use of traditional methods in case of an uncertainty factor. The paper includes basic information
and definitions relating to the uncertainty in the data analysis and proposal to use certainty factor
CF in the CWSS functioning risk analysis, in the case of uncertain data. Certainty factor CF is
a parameter simultaneously indicating the level of knowledge and the level of ignorance relating to
a given phenomenon. In the proposed method, two measures were used: measure of reliability SW
and measure of unreliability SN. The interpretation of measures SW and SN in relation to the
probability and interpretation the certainty factor CF were presented. Founded certainty factor CF
values take into account formed hypotheses uncertainty level regarding taking the risk parameters.
It makes that the result becomes more credible.
Keywords: collective water supply system, uncertainty, certainty factor, CF
DOI: 10.7862/rb.2015.27
392

Krzysztof BORYCZKO2
Izabela PIEGDO3
NIEKONWENCJONALNE METODY ANALIZY

RYZYKA AWARII W SYSTEMACH
ZBIOROWEGO ZAOPATRZENIA W WOD
System zbiorowego zaopatrzenia w wod (SZZW) jest jednym z priorytetowych
systemw technicznych wchodzcych w skad podziemnych infrastruktur miejskich. Podstawow kategori zwizan z moliwoci utraty bezpieczestwa funkcjonowania SZZW jest ryzyko. Wedug jednej z podstawowych definicji ryzyko
jest kombinacj prawdopodobiestwa wystpienia zagroenia i negatywnych skutkw, ktre moe wywoa. Proces analizy ryzyka na potrzeby analizy bezpieczestwa konsumentw wody obejmuje najczciej: okrelenie liczby mieszkacw korzystajcych z wodocigu, wyznaczenie reprezentatywnych zdarze awaryjnych
i okrelenie dla nich scenariuszy rozwoju w celu oszacowania strat, okrelenie
prawdopodobiestwa (czstotliwoci) wystpowania zdarze awaryjnych. Problem
w analizach ryzyka pojawia si w przypadku bardzo zoonych systemw, gdy baza danych jest niepewna, a take w tzw. maych wodocigach, gdzie brak jest bazy
danych lub jest ona niepena. W takich sytuacjach uzupenieniem bazy danych jest
wiedza i dowiadczenia ekspertw, a take nowoczesne modele oraz metody pozwalajce na analiz i symulacj ryzyka. Przykadem s metody oparte na tzw.
modelach mikkich, w tym sieci baysowskie, modelowanie rozmyte. Innym aspektem jest wykorzystanie nowoczesnych narzdzi informatycznych typu GIS. Badania tego typu wymagaj nie tylko odpowiedniej metodologii, ale rwnie szczegowej i uporzdkowanej bazy danych eksploatacyjnych. Warunkuje to prawidow
analiz statystyczn danych oraz zastosowanie odpowiedniego modelu przyczynowo-skutkowego. W pracy przedstawiono niekonwencjonalne metody analizy ryzyka awarii w SZZW, uwzgldniajce metody symulacyjne, bazy danych, aplikacje GIS, teori zbiorw rozmytych, modelowanie neuronowo-rozmyte oraz rozmyte drzewa niezdatnoci.
Sowa kluczowe: zaopatrzenie w wod, ryzyko, GIS, zbiory rozmyte
1
2
3
Barbara Tchrzewska-Cielak, Politechnika Rzeszowska

Krzysztof Boryczko, Politechnika Rzeszowska
Autor do korespondencji/corresponding author: Izabela Piegdo, Politechnika Rzeszowska, al.
Powstacw Warszawy 6, 35-959 Rzeszw, tel. +48 17 8651427, piegi@prz.edu.pl
394
B. Tchrzewska-Cielak, K. Boryczko, I. Piegdo
1. Wprowadzenie
System zbiorowego zaopatrzenia w wod (SZZW) jako zoony system
techniczny skada si z powizanych ze sob funkcjonalnie obiektw oraz podsystemw stanowicych integraln cao, ktrych zadaniem jest dostarczenie
wody zdatnej do spoycia dla mieszkacw poszczeglnych osiedli miast i wsi.
Jest to jeden z priorytetowych systemw technicznych wchodzcych w skad
podstawowej infrastruktury aglomeracji miejskich. wiatowa Organizacja
Zdrowia (WHO) coraz czciej alarmuje o tzw. wiatowym kryzysie wodnym
zwizanym nie tylko ze zmieniajcym si klimatem, ale rwnie z zanieczyszczeniem rodowiska wodnego, zwikszajc si liczb ludnoci (szczeglnie
w regionach biednych), wystpowaniem w rnych rejonach wiata konfliktw
zbrojnych. Kwestia zaopatrzenia w wod niejednokrotnie jest wykorzystywana
przez strony konfliktw, czego przykadem moe by walka z o tam w Mosulu
na Bliskim Wschodzie czy brak wody w rejonach Donbasu.
Woda transportowana sieci wodocigow powinna by bezpieczna dla
zdrowia, a take dostarczana w wymaganej iloci i pod wymaganym cinieniem.
Jako paradygmat przyjmuje si, e miar utraty bezpieczestwa SZZW jest ryzyko zwizane z zawodnoci poszczeglnych elementw oraz caych jego podsystemw. W zakresie zarzdzania ryzykiem w systemach wodocigowych
obowizuje europejska norma EN 15975-1-2011: Security of drinking water
supply Guidelines for risk and crisis management Part 1: Crisis management.
W Polsce s to odpowiednio normy PN-EN 15 975-2:2013-12 E oraz PN-EN
15975-1-2011.
W pracy przyjto, e ryzyko awarii jest funkcj prawdopodobiestwa zajcia awarii, jej skutkw oraz stopnia podatnoci na zagroenie. Badania prowadzone w tym zakresie [2, 9, 14, 15, 17, 18, 23, 27, 28, 33, 39] obejmuj szeroki
zakres analiz przyczynowo-skutkowych zdarze awaryjnych zwizanych z funkcjonowaniem i eksploatacj systemu. Badania tego typu wymagaj odpowiedniej
metodologii, ale rwnie szczegowej i uporzdkowanej bazy danych eksploatacyjnych. Warunkuje to prawidow analiz statystyczn danych oraz zastosowanie odpowiedniego modelu przyczynowo-skutkowego, np. drzewa zdarze czy bdw w aspekcie analizy rnych scenariuszy awaryjnych, ktre mog by przyczyn utraty bezpieczestwa konsumentw wody.
Problem w analizach pojawia si wtedy, gdy systemy s bardzo zoone,
baza danych jest niepewna, a take w tzw. maych wodocigach, gdzie brak jest
bazy danych lub jest ona niepena. W takich sytuacjach uzupenieniem bazy danych jest wiedza i dowiadczenia ekspertw, a take nowoczesne modele oraz
metody pozwalajce na analiz oraz symulacj ryzyka. Przykadem s metody
oparte na tzw. modelach mikkich, w tym sieci baysowskie, oraz modelowanie
rozmyte [34, 35]. Innym aspektem jest wykorzystanie nowoczesnych narzdzi
informatycznych, takich jak bazy typu Geographic Information Systems (GIS),
systemy Supervisory Control And Data Acquisition (SCADA) czy rnorodne
Niekonwencjonalne metody analizy ryzyka awarii...
395
oprogramowanie typu MATLAB, EPANET. Gwnym celem pracy jest przedstawienie niekonwencjonalnych metod analizy ryzyka awarii w SZZW.
2. Metody analizy ryzyka

Podzia metod analizy ryzyka przedstawiono na rys. 1. Najoglniej metody
analizy ryzyka dzieli si na:
ilociowe metody analizy ryzyka (ang. Quantitative Methods for Risk
Analysis, QRA) s to metody, ktre przetwarzaj dane ilociowe (mierzalne) i wyznaczaj konkretn warto ryzyka; do metod tych zalicza si
metody oparte na statystyce matematycznej oraz rachunku prawdopodobiestwa [24],
jakociowe metody oceny (szacowania) ryzyka (ang. Qualitative Methods of Risk Analysis QLRA) w odrnieniu od ilociowych nie
uwzgldniaj liczbowego wyznaczania ryzyka z wykorzystaniem metod
probabilistycznych (np. rozkadw gstoci) [24],
metody ilociowo-jakociowe analizy ryzyka (ang. QuantitativeQualitative Methods for Risk Analysis) zalicza si do nich m.in. metody
matrycowe, metody drzewa niezdatnoci (ang. Fault Tree Analysis, FTA)
[25] i drzewa zdarze (ang. Event Tree Analysis), sieci bayesowskie, logik rozmyt oraz sieci neuronowe,
metody symulacyjne z wykorzystaniem komputerowych modeli hydraulicznych oraz systemw sterowania, przetwarzania i rejestracji danych
(na typu SCADA), komputerowych baz danych, np. typu GIS (ang. geograficzny system informacji), a take symulacj metod Monte Carlo,
ktre stanowi narzdzie wspomagajce proces analizy ryzyka.
Rys. 1. Podzia metod analizy ryzyka w SZZW

Fig. 1. The division of methods of risk analysis in SZZW
Metody jakociowe szacowania ryzyka w odrnieniu od ilociowych nie

uwzgldniaj liczbowego wyznaczania ryzyka z wykorzystaniem metod probabilistycznych (np. rozkadw gstoci) [7]. Obecnie istotnym elementem w ana-
396
lizach i ocenach ryzyka jest moliwo zastosowania rnego rodzaju oprogramowania, ktre istotnie wpywa na stopie szczegowoci przeprowadzanych
oblicze. Oprogramowanie komputerowe moliwe do zastosowania w analizach
i ocenach ryzyka w SZZW mona podzieli na podstawowe grupy:
programy do symulacji komputerowych (np. oparte na modelach hydraulicznych sieci wodocigowej, jak EPANET, ISYDYW),
programy umoliwiajce analiz rnych scenariuszy awaryjnych, np.
oparte na analizach drzew zdarze, niezdatnoci, zwizkach przyczynowo-skutkowych powstawania zagroe oraz na zarzdzaniu i raportowaniu danych (XFMEA 4, BlockSim 7, RCM++4),
programy umoliwiajce analiz rozkadw prawdopodobiestwa zdarze awaryjnych (np. Weibull++, STATISTICA),
programy do statystycznej analizy danych (np. STATISTICA),
programy umoliwiajce prognozowanie zdarze niepodanych oraz ryzyka (np. MATLAB, RENO),
programy umoliwiajce wizualizacj opracowanych modeli zdarze
awaryjnych (np. SCADA).
Oddzieln grup stanowi aplikacj GIS suce m.in. do wizualizacji, aktualizacji oraz przetwarzania danych przestrzennych (np. ArcInfo, Quantum
GIS, G-Technology). Na rynku dostpna jest rnorodna gama programw,
co umoliwia wybr takiego, ktry jest dostosowany do specyfiki SZZW oraz
do celw analizy i oceny ryzyka.
3. Konwencjonalne metody analizy ryzyka

3.1. Metody ilociowo-jakociowe
W SZZW (podobnie jak w wikszoci zastosowa inynierskich) obowizuje podstawowa definicja ryzyka, ktra definiuje ryzyko jako iloczyn prawdopodobiestwa zajcia zdarze niepodanych i strat powstaych w wyniku ich
zajcia. Proces analizy ryzyka na potrzeby analizy bezpieczestwa konsumentw
wody obejmuje najczciej [26]:
okrelenie liczby mieszkacw korzystajcych z wodocigu,
wyznaczenie reprezentatywnych zdarze awaryjnych i okrelenie dla
nich scenariuszy rozwoju w celu oszacowania strat,
okrelenie prawdopodobiestwa (czstotliwoci) wystpowania zdarze
awaryjnych.
Obecnie obowizuje rozbudowana definicja ryzyka, gdzie parametrami s
prawdopodobiestwo awarii (P), skutki awarii (C) i podatno na zagroenie
(V), ktr mona wyrazi liczb mieszkacw objtych zasigiem SZZW (N).
Tak przyjt definicj ryzyka mona przedstawi za pomoc rwnania [10]:
r=PCN
(1)
397
W ilociowych metodach matrycowych dla wszystkich parametrw ryzyka

przypisuje si odpowiednie wagi punktowe (w przyjtej skali). Poszczeglne
parametry oznaczaj:
P waga punktowa zwizana z prawdopodobiestwem wystpienia danego reprezentatywnego zdarzenia niepodanego,
C waga punktowa zwizana z wielkoci strat,
N waga punktowa zwizana z zagroon liczb mieszkacw.
Kategoryzacja poszczeglnych parametrw przedstawia si nastpujco
[26]:
kategoria liczby mieszkacw zagroonych N
niska zagroonych do 5 000 mieszkacw, N = 1,
rednia zagroonych od 5 001 do 50 000 mieszkacw, N = 2,
wysoka zagroonych powyej 50 000 mieszkacw, N = 3,
kategoria prawdopodobiestwa (czstotliwoci) wystpienia zdarzenia
awaryjnego P
niska mao prawdopodobne raz na 1050 lat, P = 1,
rednia do prawdopodobne raz na 110 lat, P = 2,
wysoka prawdopodobne 110 razy w roku bd czciej, P = 3,
kategoria skutkw C
maa dostrzegalne zmiany organoleptyczne wody, pojedyncze skargi
konsumentw, straty finansowe do 5 103 EUR, C = 1,
rednia znaczna uciliwo organoleptyczna (odr, zmiana barwy
i mtnoci), niedyspozycje zdrowotne konsumentw, liczne skargi,
komunikaty w regionalnych mediach publicznych, straty finansowe do
105 EUR, C = 2,
wysoka wymagane leczenie szpitalne osb, zaangaowanie profesjonalnych sub ratowniczych, wyniki bada organizmw wskanikowych ujawniajce wysoki poziom substancji toksycznych, informacje w mediach oglnokrajowych, strata finansowa powyej 105 EUR,
C = 3.
Parametry ryzyka przyjmuj zatem wartoci: P = {1,2,3}, C = {1,2,3}
N = {1,2,3]. Macierz ryzyka ma posta:
R PCN
111 121 131 112 122 132 113 123 133

211 221 231 212 222 232 213 223 233
311 321 331 312 322 332 313 323 333
Zbir moliwych wartoci ryzyka: R = {1, 2, 3, 4, 6, 8, 9, 12, 18, 27}.
(2)
398
Ocena ryzyka to porwnanie wyznaczonej wartoci ryzyka z wartociami

kryterialnymi:
ryzyko tolerowane RT (16>,
ryzyko kontrolowane RK (68>,
ryzyko nieakceptowane RN (827>.
Naley zwrci uwag na fakt, e tak przeprowadzona ocena nie uwzgldnia wag poszczeglnych parametrw, tzn. kady parametr P, C, N ma rwnowane znaczenie w ocenie ryzyka, poniewa ocenie podlega tylko kocowa jego
warto. Przykadowo, ryzyko rwne 4 moe by wynikiem iloczynw P = 2,
C = 2, N = 1 lub P = 2, C = 1, N = 2 lub P = 1, C = 2, N = 2. W zwizku z tym
taka analiza moe by obarczona pewnego rodzaju niepewnoci co do prawidowej oceny ryzyka. Uwzgldnienie ewentualnych wag dla poszczeglnych
parametrw ryzyka wymaga pogbionych analiz oraz wiedzy ekspertw.
3.2. Metody symulacyjne
W analizach ryzyka metody symulacyjne odgrywaj znaczc rol. Przedsibiorstwa wodocigowe coraz chtniej korzystaj z tych rozwiza, poniewa
narzdzia do symulacji umoliwiaj wykonywanie analiz ryzyka pracy SZZW.
Metody symulacyjne polegaj na przeprowadzeniu bada, w ktrych system
rzeczywisty jest opisywany za pomoc modeli matematycznych zaimplementowanych na komputerze. Wynik modelowania symulacyjnego zaley od wiarygodnego i zweryfikowanego modelu matematycznego (w przypadku sieci wodocigowej modelu hydraulicznego) badanego systemu. Na przestrzeni ostatnich
lat niezwykle popularnym sposobem tworzenia modeli sieci wodocigowych
stao si oprogramowanie EPANET, ktry jest tworem United States Environmental Protection Agency [30]. EPANET umoliwia wykonywanie symulacji
przepywu wody w kadym z przewodw i cinienia w wzach, sprawdzenie
wysokoci wody w zbiornikach wodocigowych czy czasu rozprzestrzeniania
si substancji niebezpiecznych [38]. W oknie uytkownika moliwa jest wizualizacja sieci, dziki ktrej proces budowania modeli, a nastpnie jego edycja staje si atwiejsza. Narzdzie, jakim jest EPANET, wspomaga proces utrzymania
staych parametrw pracy na sieci wodocigowej. Program EPANET umoliwia
pen wizualizacj ryzyka braku dostawy wody do odbiorcw, np. na skutek
spadku cinienia wody w sieci czy awarii przewodu wodocigowego. Oprogramowanie EPANET umoliwia utworzenie map oraz modeli ryzyka zwizanych
z brakiem dostawy wody do odbiorcw oraz zasymulowa rnorodne scenariusze zdarze. Tworzenie map ryzyka w wyniku awarii przewodw wodocigowych pozwala na identyfikowanie stref zagroonych oraz podejmowanie decyzji
dotyczcych modernizacji oraz planw remontowych. Dziki wizualizacji stref
zagroonych brakiem dostawy wody moliwe jest rwnie okrelenie poziomu
ryzyka braku dostawy wody [3].
Na rynku jest rwnie dostpne nieco inne oprogramowanie oparte na modelowaniu stosowanym gwnie w dziedzinie analiz ryzyka. Jednym z takich
399
programw jest RENO firmy ReliaSoft [29]. RENO jest narzdziem umoliwiajcym budowanie oraz uruchamianie zoonych analiz wedug probabilistycznych, jak i deterministycznych scenariuszy. Moliwe jest to za pomoc
schematu blokowego oraz intuicyjnego podejcia podczas modelowania i symulacji. Moliwe jest tworzenie modeli blokowych stosowanych w kompleksowych analizach niezawodnoci, ryzyka, bezpieczestwa, a take w podejmowaniu decyzji niezbdnych podczas planowania konserwacji [4].
4. Niekonwencjonalne metody analizy ryzyka

4.1. Zastosowanie aplikacji GIS oraz baz danych w analizach ryzyka
Wykorzystanie systemw informacji geograficznej w procesie analizy ryzyka SZZW stanowi istotny element zarzdzania niezawodnoci oraz bezpieczestwem dostawy wody do odbiorcw. Aplikacje GIS mog stanowi istotny
element wspomagania procesu decyzyjnego w przedsibiorstwach wodocigowych. System zawiera funkcje pozyskiwania oraz przetwarzania danych o awaryjnoci i pozwala na ich wizualizacj przestrzenn. W literaturze [16, 19] omwiono funkcje, moliwoci oraz zasady wdraania aplikacji GIS w celu polepszenia dziaa zwizanych z zarzdzaniem i eksploatacj sieci wodocigowej. Programy GIS umoliwiaj pen wizualizacj komponentw wchodzcych w skad
infrastruktury krytycznej oraz ledzenie czynnikw majcych wpyw na wzrost
ryzyka.
Najprostsz form analiz wykonywanych za pomoc narzdzi GIS jest prezentacja rozmieszczenia obiektw geograficznych poprzez wizualizacj pewnych zjawisk oraz nieprawidowoci charakteryzujcych sieci wodocigowe.
Innym typem analiz moliwych do wykonania s operacje wyszukiwania obiektw speniajcych dane kryteria stawiane w tzw. zapytaniach, a take selekcja
obiektw z bazy danych. Zapytania umoliwiaj identyfikacj i analiz okrelonych zestaww obiektw. Zapytania oparte na atrybutach wyszukuj obiekty
wedug ich cech opisowych. Przykadem tego moe by wyszukiwanie przez
przedsibiorstwo wodocigowe przewodw charakteryzujcych si np. najwiksz intensywnoci uszkodze. Kolejnym typem analiz przestrzennych moliwych do wykonania jest wyszukiwanie elementw znajdujcych si w pobliu
okrelonego obiektu geograficznego. Aby tego dokona, moliwe jest utworzenie wok niego bufora. Utworzony bufor mona naoy na inne warstwy bazy
danych w celu zidentyfikowania obszarw znajdujcych si w pobliu analizowanego obiektu.
Istotn cech wykonywanych analiz jest moliwo wykorzystywania wyniku jednej procedury analitycznej w innej analizie. Wymienione czynnoci
umoliwiaj stworzenie w narzdziu GIS mapy ryzyka z pen wizualizacj
komponentw wchodzcych w skad analizy. Mapy ryzyka mona stworzy na
podstawie awaryjnoci sieci wodocigowej, wieku przewodw oraz ich aktual-
400
nego stanu technicznego. Wspczesne systemy geoinformacyjne stanowi czsto rozbudowane, zintegrowane systemy z narzdziami informatycznymi, jakimi
s monitoring sieci wodocigowej czy modele matematyczne [14, 39]. Aplikacje
GIS mona integrowa z [8]:
systemami obsugi dokumentacji archiwalnej (ang. Electronic Document
Management Systems, EDMS) w poczeniu z GIS pozwalaj na proste
i szybkie przegldanie dokumentw przechowywanych w bazie, dotyczy
to szczeglnie dokumentacji obiektw przestrzennych,
systemem zarzdzania pracami (ang. Work Management Systems, WMS)
system WMS, opierajc si na danych przestrzennych, ewidencyjnych,
pozwala na planowanie prac zwizanych z eksploatacj, modernizacj,
rozbudow sieci wodocigowej; do gwnych zada WMS nale m.in.
rejestracja zgosze o stanach awaryjnych, wspomaganie decyzyjne
w procesie usuwania awarii oraz ich ewidencja, tworzenie harmonogramw prac remontowych,
systemem realizacji produkcji (ang. Manufacturing Execution System,
MES) system pozwala na automatyczne zarzdzanie produkcj,
w szczeglnoci chodzi o planowanie, nadzorowanie i optymalizacj
procesw technologicznych pod ktem np. jakoci wody dostarczanej
odbiorcom na skutek procesu produkcyjnego,
systemem zarzdzania relacjami z klientem (ang. Customer Relationship
Management, CRM) integracja ta pozwala na zarzdzanie interakcj
z klientami przedsibiorstwa; zastosowanie systemw CRM wraz z aplikacjami GIS umoliwia zbieranie informacji o klientach korzystajcych
i niekorzystajcych z usug przedsibiorstwa,
systemem planowania zasobw przedsibiorstwa (ang. Enterprise Resource Planning, ERP) dziki informacjom aplikacji GIS dotyczcych
awarii na sieci wodocigowej oraz jej stanu system ERP uatwia planowanie i nadzr nad realizacj dziaa zwizanych z inwestycjami i remontami.
Wsppracujce ze sob systemy GIS i systemy monitoringu (np. SCADA)
mog by podstaw do stworzenia zintegrowanego systemu informatycznego.
Integracja ta usprawnia prace zwizane z procesem inwestycyjnym, projektowania, sterowania operacyjnego sieci, wizualizacj obiektw, prezentacj wynikw czy sygnalizacj o stanach awaryjnych.
4.2. Posybilistyczna analiza ryzyka
Tradycyjnie do modelowania ryzyka awarii jest stosowany rachunek prawdopodobiestwa, w ktrym niezbdny jest statystycznie reprezentatywny zbir
danych o awariach. Niejednokrotnie w praktyce warunek ten nie moe by speniony. W takim przypadku stosowanie arbitralnie rachunku prawdopodobiestwa i jego rozkadw prowadzi do niewiarygodnych wynikw. Systemy rozmyte maj zastosowanie przede wszystkim w modelach, gdzie wystpuj dane nie-
401
precyzyjne (np. okoo liczby 1) bd niepewne lub maj charakter lingwistyczny

(prawdopodobiestwo mae). Oprogramowanie MATLAB (Fuzzy Toolbox)
umoliwia analiz rozmytego modelu ryzyka FRA (ang. Fuzzy Risk Analysis) na
podstawie zaoonej bazy regu. Rozmyta analiza ryzyka jest metod opart na
logice rozmytej [12]. W odrnieniu od granicy zbioru klasycznego granica
zbioru rozmytego nie jest okrelona precyzyjnie, natomiast istnieje pynne przejcie od cakowitej nieprzynalenoci elementu do zbioru poprzez jego czciow
przynaleno, a do cakowitej przynalenoci. To pynne przejcie jest okrelone za pomoc tzw. funkcji przynalenoci A, gdzie A oznacza zbir liczb
rozmytych. Poszczeglne parametry, np. charakteryzujce warto ryzyka, opisuje si za pomoc zmiennych lingwistycznych, ktre nastpnie zamienia si na
posta rozmyt [6, 21]. Zbir rozmyty A jest okrelony jako: A={A(x), x}.
Funkcja przynalenoci moe mie rone ksztaty, najczciej s wykorzystywane funkcje typu gaussowskiego, trjktnego lub trapezoidalnego. Systemy wnioskowania rozmytego opieraj si na bazie regu typu: jeeli (przesanka), to...
(konkluzja) [12].
Zmienne wystpujce w reguach s zmiennymi lingwistycznymi. Typowy
rozmyty model decyzyjny przeprowadza si w czterech podstawowych krokach
[6]:
1) rozmywanie danych (ang. fuzzification), czyli przeksztacanie zmiennych
wejciowych do modelu w posta rozmyt za pomoc zaoonych funkcji
przynalenoci i ich parametrw,
2) utworzenie bazy regu oraz zaoenie modelu wnioskowania rozmytego (np.
model Mamdaniego [21], Takagi-Sugeno [31]),
3) agregacja regu (grupowanie) oraz wnioskowanie (inferencja) na podstawie
reguy globalnej,
4) wyostrzanie (ang. defuzzification) otrzymanego wyniku, jeli wyjciem
z modelu jest warto rozmyta.
Oglna posta tzw. bazy regu przedstawia si nastpujco: jeli x1 jest Pi
i x2 jest Cj, to y = rij.
Baz regu mona przedstawi w postaci tzw. rozmytej pamici asocjacyjnej FAM (ang. Fuzzy Associative Memories), wprowadzonej w 1992 r. [13]. Zakadajc trjstopniow skal ryzyka, tj. ryzyko tolerowane RT, ryzyko kontrolowane RK, ryzyko nieakceptowane NK, baz regu w postaci tablicy FAM
przedstawia tab. 1.
Tabela 1. Tablice FAM dla rozmytego modelu analizy ryzyka awarii sieci wodocigowej
Table 1. FAN matrix of fuzzy model for the risk analysis of water supply network
Ci/Pj
C1
C2
C3
P1
RT
RT
RK
P2
RT
RK
RN
P3
RK
RN
RN
402
Podejcie posybilistyczne oparte na teorii zbiorw rozmytych mona znale w tzw. teorii moliwoci (ang. theory of possibility). Fundamentem teorii
moliwoci jest tzw. rozkad moliwoci, za pomoc ktrego mona opisa
przynaleno danych do okrelonego zbioru rozmytego. Funkcja rozkadu moliwoci jest rwna funkcji przynalenoci do zdefiniowanego zbioru rozmytego
[12]. Szczeglnym przypadkiem teorii moliwoci jest tzw. teoria DempsteraShafera (DST), zwana matematyczn teori ewidencji [37]. Teoria ta umoliwia
czenie rnych hipotez (podawanych przez ekspertw) w celu okrelenia wyjciowej wartoci prawdopodobiestwa. Rnym hipotezom przypisuje si wartoci prawdopodobiestwa za pomoc tzw. Basic Probability Assignment (BPA)
oraz Mass Function (the mass m(X) of X) funkcji przekonania m (ang. Basic
Probability Assignment).
Rozmyta analiza ryzyka FRA (ang. Fuzzy Risk Analysis) moe by zastosowana w poczeniu z sieciami neuronowymi (ang. Neuro-Fuzzy Risk Analysis)
lub algorytmami genetycznymi (ang. Genetic Algorithm Risk Analysis), stanowic baz dla inteligentnych systemw zarzdzania ryzykiem.
4.3. Modelowanie neuronowo-rozmyte
Sztuczne sieci neuronowe (ang. Artifical Neural Networks) s definiowane
jako typ ukadw uczcych, a ich dziaanie opiera si na zasadach dziaania biologicznych neuronw. Wiedza zapamitywana jest w wartociach wag pocze
synaptycznych. Obecnie rne typy sieci neuronowych maj rne zastosowania, m.in. w diagnostyce, procesach prognozowania czy optymalizacji rnych
zjawisk [1].
Modele neuronowo-rozmyte (NR) cz cechy modelowania rozmytego
oraz systemw neuronowych. System NR skada si z tych samych blokw
wnioskowania, co system rozmyty, z tym e na kadym etapie obliczenia s wykonywane przez uczce si sieci neuronowe. W bloku rozmywania kady neuron
reprezentuje funkcj przynalenoci poprzedzajcej go reguy rozmytej [5, 13,
20, 22]. Istnieje wiele modeli NR, ktre rni si od siebie przede wszystkim
sposobem pozyskiwania regu. Jednym z pierwszy modeli jest system wnioskowania rozmytego oparty na sieci adaptacyjnej (ang. Adaptive-Network-Based
Fuzzy Inference System, ANFIS). System ANFIS jest oparty na modelu rozmytym Takagi-Sugeno-Kanga (TSK) [31], w ktrym uczenie przebiega z zastosowaniem metody wstecznej propagacji bdw [11]. System ten zosta zaproponowany przez J.S.R. Janga, ktry wykaza, e system TSK jest rwnowany sieci neuronowej o czterech warstwach ukrytych [20, 22].
Model ANFIS mona zaadaptowa na potrzeby analizy ryzyka awarii
w systemach wodocigowych. Oglna posta modelu przedstawia si nastpujco [32]:
parametry wejciowe do modelu
x1 zmienna charakteryzujca prawdopodobiestwo zajcia zdarzenia
awaryjnego P,
403
x2 zmienna charakteryzujca straty poniesione w wyniku zajcia zdarzenia awaryjnego C,

L1 kada zmienna jest opisana wasn funkcja przynalenoci za pomoc trzech wartoci lingwistycznych; dla poszczeglnych zmiennych
zbiory rozmyte postaci P = {P1, P2, P3}, C = {C1, C2, C3} s scharakteryzowane za pomoc funkcji przynalenoci,
L2 w warstwie tej jest wyznaczany tzw. poziom zaponu (waga wi) poszczeglnych regu z wykorzystaniem operatorw T-normy (zastosowano operator w postaci iloczynu algebraicznego); poszczeglne wagi s
wyznaczane wedug oglnej zalenoci
w j Pi (x1 ) Ci (x 2 )
(3)
gdzie: i 1,2,3, j 1,2,3,4,5,6,7, 8, 9.

Poszczeglne wagi wynosz:
w1 P1 (x1 ) C1 (x 2 )
(4)
w 2 P1 (x1 ) C2 (x 2 )
(5)
w3 P1 (x1 ) C3 (x 2 )
(6)
w 4 P2 (x1 ) C1 (x 2 )
(7)
w5 P2 (x1 ) C2 (x 2 )
(8)
w 6 P2 (x1 ) C3 (x 2 )
(9)
w 7 P3 (x1 ) C1 (x 2 )
(10)
w8 P8 (x1 ) C2 (x 2 )
(11)
w9 P9 (x1 ) C3 (x 2 )
(12)
L3 warstwa ta nie ma parametrw, a jej wyjcie odpowiada unormo-
wanemu poziomowi zaponu poszczeglnych regu wedug zalenoci

wJ
wj
9
wj
j1
(13)
404
L4 wyjciem s konkluzje wyznaczone wedug zalenoci
y j w J rj
(14)
gdzie zgodnie z zaoeniem modelu TSK rj = {r1, r2, r3, r4, r5, r6, r7, r8, r9},
L5 wyjciem z modelu jest wyostrzona warto ryzyka wyliczona we-
dug zalenoci
9
y r wJ yj
(15)
j1
4.4. Rozmyte drzewa niezdatnoci

Metoda drzew niezdatnoci suca do analizy przyczyn wystpienia danego zdarzenia szczytowego wykorzystuje w swojej konstrukcji dwie podstawowe
bramki logiczne: AND i OR. W przypadku niepewnych informacji o prawdopodobiestwie wystpienia zdarze elementarnych zaproponowano zastosowanie
teorii zbiorw rozmytych.
Dla bramki rozmytej FAND jest speniona zaleno [25]:
n
FAND(p1 , p 2 ,..., p n ) pi
(16)
i 1
gdzie p1pn prawdopodobiestwo wejcia do bramki.

Dla trjktnych funkcji przynalenoci charakterystyka zbioru jest opisana
za pomoc funkcji przynalenoci (a, b, c). Dla tej funkcji [36]:
n
i 1
i 1
i 1
i 1
FAND(p1 , p2 ,..., p n ) (a, b, c) ( a i , bi , ci )
(17)
Dla bramki rozmytej FOR jest speniona zaleno:

n
FOR(p1 , p 2 ,..., p n ) 1 (1 pi )
(18)
i 1
Dla trjktnych funkcji przynalenoci charakterystyka zbioru jest opisana

za pomoc funkcji przynalenoci (a, b, c). Dla tej funkcji [36]:
n
i 1
i 1
FOR(p1 , p 2 ,..., p n ) 1 [1 (a, b, c)] 1 (1 a,1 b,1 c))

n
i 1
n
i 1
405
1 ( (1 a i ), (1 bi ), (1 ci ))
i 1
i 1
i 1
(1 (1 a i ),1 (1 bi ),1 (1 ci ))
i 1
(19)
5. Podsumowanie
Rzetelne oraz kompletne bazy danych o systemach stanowi podstaw do
wykonywania mniej lub bardziej skomplikowanych analiz ryzyka pod wzgldem
braku dostawy wody do odbiorcw. Stale uaktualniane dane su jako fundament w aplikacjach GIS. Programy GIS umoliwiaj tworzenie map ryzyka na
skutek zajcia zdarze niepodanych.
Rnorodno stosowania programw symulacyjnych umoliwia wizualizacj analizy ryzyka za pomoc modeli i schematw. Su one jako narzdzie
w podejmowaniu decyzji zwizanych z tworzeniem planw remontowych na
sieci. Przedstawione przykady zastosowania programu EPANET oraz RENO
mona zaadaptowa dla kadego podsystemu dystrybucji wody, jego poszczeglnych czci lub elementw.
Ograniczeniem stosowania wszelkiego rodzaju programw do symulacji
jest konieczno posiadania dokadnych danych o analizowanym systemie. Jeeli nie ma moliwoci uzyskania kompletnych danych eksploatacyjnych, w analizie ryzyka naley posuy si wiedz eksperck. Tak stworzon baz danych
mona uzna za podstaw do modelowania ryzyka metodami zbiorw rozmytych. Jeeli nie jest moliwe uzyskanie dokadnych i kompletnych danych statystycznych, ktre s wymagane w analizie i ocenie ryzyka awarii sieci wodocigowej, potrzebne informacje mona otrzyma od ekspertw. Na podstawie swojej wiedzy, dowiadczenia i danych literaturowych oceniaj oni poszczeglne
parametry ryzyka.
Otrzymane w ten sposb dane stanowi baz ocen subiektywnych, ktre s
podstaw do rozmytego modelowania ryzyka. Teoria zbiorw rozmytych umoliwia przeprowadzenie analizy ryzyka w jzyku naturalnym (np. mae straty,
ryzyko tolerowane) na podstawie dowiadczenia ekspertw. Jej zastosowanie
pozwala na modelowanie zalenoci nieliniowych, gdzie opis analityczny, statystyczny lub probabilistyczny jest trudny lub niemoliwy.
Modelowanie posybilistyczne analizy i oceny ryzyka awarii w SZZW jest
alternatyw dla klasycznych metod i modeli, i powinien by stosowany w przypadku posiadania niepewnej lub niepenej wiedzy na temat czynnikw ryzyka.
Rozmyta analiza ryzyka wymaga wiedzy z zakresu analizy ryzyka oraz teorii
zbiorw rozmytych.
Wykorzystanie adaptacyjnego, neuronowo rozmytego modelu ANFIS
w analizie ryzyka sieci wodocigowej uwzgldnia wiedz i dowiadczenie ekspertw z zakresu eksploatacji systemw wodocigowych oraz analizy i oceny
406
bezpieczestwa. Model umoliwia wykorzystanie wczeniej zgromadzonych

informacji w procesie uczenia sieci.
Literatura
[1] Abraham A.: Adaptation of fuzzy inference system using neural learning, [in:]
Fuzzy Systems Engineering, Macedo Mourelle L., Nedjah N. (eds.). Springer, New
York, pp. 53-83.
[2] Bajer J., Iwanejko R.: Eksploatacyjne badania niezawodnoci podstawowych
elementw uzbrojenia pompowni wodocigowych. INSTAL, Technika instalacyjna w budownictwie, nr 10(288), 2008, s. 81-84.
[3] Boryczko K., Tchrzewska-Cielak B.: Analysis and assessment of the risk of lack
of water supply using the EPANET program, [in:] Environmental Engineering IV,
Dudziska M.R., Pawowski L., Pawowski A. (eds.). Taylor & Francis Group,
London 2013, pp. 63-68.
[4] Boryczko K., Piegdo I., Eid M.: Collective water supply systems risk analysis
model by means of RENO software, [in:] Safety, reliability and risk analysis:
Beyond the horizon, Van Gelder P.H.A.J.M., Steenbergen R.D.J.M., Miraglia S.,
Vrouwenvelder A.C.W.M. (eds.). Taylor & Francis Group, London 2014, pp. 19871992.
[5] Christodoulous S., Deligianni A.: A neurofuzzy decision framework for the
management of water distribution networks. Water Resource Management, no.
24/2010, s. 1573-1650.
[6] Dubois D., Prade H.: Fuzzy sets and systems: Theory and application. Academic
Press, Nowy Jork 1980.
[7] Dzienis L.: Niezawodno wiejskich systemw zaopatrzenia w wod. Rozprawy
Naukowe nr 4. Wydawnictwo Politechniki Biaostockiej, Biaystok 1991.
[8] Gra W.: Zastosowanie GIS w systemach wodocigowych i kanalizacyjnych.
Rynek Instalacyjny, Grupa Medium, nr 5/2008, s. 43-48.
[9] Iwanejko R. Rybicki S.M.: Badania i ocena poziomu niezawodnoci sieci
wodocigowych w wybranych miastach Polski. XX Jubileuszowa Krajowa
Konferencja, VIII Midzynarodowa Konferencja Zaopatrzenie w wod, jako
i ochrona wd. PZITS O/Wielkopolski, Pozna-Gniezno 2008, s. 481-492.
[10] Kaplan S., Garrick B.J.: On the quantative definition of risk analysis, no. 1(1)/1981,
pp. 11-27.
[11] Klir G.J., Folger T.: Fuzzy sets, uncertainty, and information. Prentice-Hall, New
York 1988.
[12] Kluska J.: Analytical methods in fuzzy modelling and control. Springer-Verlag
GMbH, Berlin 2009.
[13] Kosko B.: Neural networks and fuzzy systems: A dynamical systems approach to
machine intelligence. Prentice Hall, New York 1992.
[14] Kowalski D.: Nowe metody opisu struktur sieci wodocigowych do rozwizywania
problemw ich projektowania i eksploatacji. Komitet Inynierii rodowiska PAN,
Lublin 2011.
[15] Krlikowska J.: Niezawodno funkcjonowania i bezpieczestwa sieci kanalizacyjnej. Oficyna Wydawnicza Politechniki Krakowskiej, Krakw 2011.
407
[16] Kwietniewski M.: GIS w wodocigach i kanalizacji. Wydaw. Naukowe PWN,

Warszawa 2008.
[17] Kwietniewski M.: Metodyka bada eksploatacyjnych sieci wodocigowych pod
ktem niezawodnoci dostawy wody do odbiorcw. Wydawnictwo Politechniki
Warszawskiej, Warszawa 1999.
[18] Kwietniewski M., Rak J.: Niezawodno infrastruktury wodocigowej i kanalizacyjnej w Polsce. Studia z zakresu inynierii, nr 67. Polska Akademia Nauk,
Komitet Inynierii Ldowej i Wodnej. Instytut Podstawowych Problemw
Techniki, Warszawa 2010.
[19] Kwietniewski M., Miszta-Kruk K., Wrbel K.: Moliwoci zastosowania GIS
w wodocigach na przykadzie wybranego systemu dystrybucji wody. Ochrona
rodowiska, nr 29(3), 2008, s. 73-76.
[20] ski J.: Systemy neuronowe-rozmyte. Wydawnictwo Nukowo-Techniczne, Warszawa 2008.
[21] Mamdani E.H.: Application of fuzzy logic to approximate reasoning using
linguistic systems. Fuzzy Sets and Systems, no. 26(12), 1977, pp. 1182-1191.
[22] Osowski S.: Sieci neuronowe do przetwarzania informacji. Oficyna Wydawnicza
Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2000.
[23] Paweek J., Wojdyna M.: Analiza uszkodze przewodw rozdzielczych w duym
systemie wodocigowym. Gaz, Woda i Technika Sanitarna, nr 2/2001, s. 49-54.
[24] PN-EN-1050:1999: Zasady oceny ryzyka.
[25] PN-EN 61025: Analiza drzewa niezdatnoci (FTA).
[26] Rak J.: Bezpieczestwo systemw zaopatrzenia w wod. Badania systemowe.
Inynieria rodowiska. Instytut Bada Systemowych PAN, Warszawa 2009.
[27] Rak J.: Wybrane elementy zarzdzania ryzykiem w przedsibiorstwie wodocigowym. Ochrona rodowiska, nr 4/2007, s. 61-64.
[28] Rak J., Kucharski B.: Metoda analizy przyczyn i skutkw szacowania ryzyka. XIX
Krajowa Konferencja, VII Midzynarodowa Konferencja Zaopatrzenie w wod,
jako i ochrona wd, PZITS O/Wielkopolski, Pozna-Zakopane 2006, s. 585593.
[29] Reliasoft Corporation. Reno Software Traninig Guide. ReliaSoft Corporation,
Tuscon 2005.
[30] Rossman L.A.: Epanet 2. Users manual. National Risk Management Research
Laboratory. Office Of Research And Development, U.S. Environmental Protection
Agency. Cincinnati, Ohio 2000.
[31] Song H., Zhang H.Y., Chan C.W.: Fuzzy fault tree analysis based on T-S model
with application to INS/GPS navigation system. Soft Computing, no. 13(1), 2009,
pp. 31-40.
[32] Tchrzewska Cielak B.: Analiza ryzyka awarii sieci wodocigowej z wykorzystaniem modelowania neuronowo-rozmytego, [w:] Zaopatrzenie w wod,
jako i ochrona wd, Je-Walkowiak J., Dymaczewski Z., Nowak M. (red.).
PZITS O/Wielkopolski, Pozna 2014, s. 179-189.
[33] Tchrzewska-Cielak B.: Metody analizy i oceny ryzyka awarii podsystemu
dystrybucji wody. Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszw
2011.
408
[34] Tchrzewska-Cielak B.: Model of risk of water mains failure using fuzzy logic,
Journal of Polish Safety and Reliability Association. Polish Safety and Reliability
Association, no. 1/2010, pp. 255-264.
[35] Tchrzewska-Cielak B.: Rozmyty model ryzyka awarii sieci wodocigowej.
Ochrona rodowiska, nr 33(1), 2011, s. 35-40.
[36] Tyagi S., Pandey D., Tyagi R.: Fuzzy set theoretic approach to fault tree analysis.
International Journal of Engineering. Science and Technology, MultiCraft Ltd., no.
2(5), 2010, pp. 276-283.
[37] Yager R.R.: On the Dempster-Shafer framework and new combination rules.
Information Sciences, no. 41(2), 1987, pp. 93-137.
[38] Zimoch I.: Bezpieczestwo dziaania systemw zaopatrzenia w wod w warunkach
zmian jakoci wody w sieci wodocigowej. Ochrona rodowiska, nr 31(3), 2009,
s. 51-55.
[39] Zimoch I.: Zintegrowana metoda analizy niezawodnoci funkcjonowania i bezpieczestwa systemw zaopatrzenia w wod. Wydawnictwo Politechniki lakiej,
Gliwice 2011.
UNCONVENTIONAL METHODS OF FAILURE RISK ANALYSIS

IN COLLECTIVE WATER SUPPLY SYSTEMS
Summary
The collective water supply system (CWSS) is one of the priority technical system which is included in the underground urban infrastructures. Basic category associated with the possibility of
losing the safety of functioning the CWSS is risk. The basic definition of risk means that the risk is
a combination of the probability of undesirable events and their the negative. The process of risk
analysis for consumer safety analysis includes points: determination of the number of inhabitants
using water from water network, the designation of the representative undesirable events, determine scenarios for them to estimate losses, determine the probability (frequency) of occurrence of
the adverse event. The problem in risk analysis occurs when systems are very complex, the database is uncertain, as well as in the so-called. small water supply systems where there is no database
or it is incomplete. In such situations, the complementary of database often is knowledge and experience of experts as well as modern models and methods for risk analysis and simulations. Examples are based on soft models such as Bayesian networks and fuzzy modelling. Another aspect
is the use of GIS tools. Such studies require appropriate methodology but also a detailed and structured database about water networks. It determines the correct analysis of the data and the appropriate model causality. The paper presents an unconventional method of analysis of the risk of
failure in CWSS, taking into account the method of simulation, databases, GIS applications, theory
of fuzzy sets, neuro-fuzzy modelling and fuzzy fault tree.
Keywords: water supply, risk, GIS, fuzzy sets
DOI: 10.7862/rb.2015.28

Marek URBANIK1
ECOLOGICAL ASPECTS
OF THE NATURAL GAS USE
Good alternative for diesel fuel and petrol is gas. It is about half the price of diesel
and fuel-powered vehicles and emit significantly less harmful compounds in exhaust gases, eg. CO2 emissions are reduced by approx. 10-15%. For the introduction of natural gas as fuels used to power vehicles and installations supports also
one argument, in the twentieth century, energy consumption has increased more
than fifteen times, while fossil fuels like coal, oil, natural gas is the main source of
energy. According to the International Energy Agency, transportation as one of the
fast growing sectors of the economy consumes approx. 26% of the main sources of
energy, especially oil, which deposits are of successively depletion. If oil consumption will grow at the same rate as before, then how provide forecasts to meet
the needs of the world of vehicles fleet for the use of only petroleum fuelsit will be
impossible for approx. twenty years and the other power technologies (eg. hydrogen fuel) are not yet refined. Natural gas may therefore be called as transition fuel
between oil fuels and other technologies to power vehicles or installations.
Keywords: natural gas, regulation of natural gas use, airpollution
1. Introduction
Environmental policy is one of the most important priorities of the European Union, while natural gas isthe most environmentally friendly fossil fuel and
takes more and more place in the EU's policy on fuel.
Installations and vehicles powered by natural gas are treated in the European Union very prospectively. Among them are either industrial installations,
heating systems, cars, vans and large trucks and buses [1, 8, 12]. The main factor
of such actions is the ecological aspect of the natural gas use as a fuel, as well as
the same price of natural gas compared to gasoline or diesel [16]. To the increasing popularity of this fuel also contribute governments especially of Western
Europe which encourage the use of natural gas through special tax preferences.
1
Autor do korespondencji/corresponding author: Marek Urbanik, Rzeszow University of Technology, Powstacw Warszawy 6, 35-959 Rzeszow, marekurbanik@vp.pl
Barbara Tchrzewska-Cielak, Rzeszow University of Technology
410
M. Urbanik, B. Tchrzewska-Cielak
European Union policy regarding the use of natural gas
Directive in many areas leave the countries of the European Union the
choice of solutions, however, while maintaining comparable effects on key issues, which include the scope of opening up national markets to international
competition. Regarding the natural gas market in the European Union, the basic
directive governing this segment of the market is the European Gas Directive.
It consists of the following acts:
Council Directive 91/296/EEC of 31 May 1991, on the transit of natural
gas through a network,
Regulation 1775/2005 of the European Parliament and the Council of 28
September 2005, on conditions for access to the transmission networkof
natural gas,
Directive 2003/55/EC of the European Parliament and the Council of 26
June 2003, concerning common rules for the internal market in natural
gas and repealing Directive 98/30/EC,
Directive 98/30/EC of the European Parliament and the Council of 22
June 1998, concerning common rules for the internal market in natural
gas.
At the end of 2001 the European Commission presented a proposal for the
two Directives relating to biomass fuels where biofuels together with natural gas
and hydrogen were classified as the most important alternative fuels. In 2003,
the European Parliament adopted Directive 2003/30/EC, that obliged member
states of the European Union to increase the use of clean fuels. According to the
ENGVA (European Natural Gas Vehicle) by 2020, it is planned to replace the
organic fuels to 23% of traditional fuels, as petrol and diesel in the transport sector, treating the compressed natural gas as an excellent substitute for conventional fuel, equally with renewable fuels [7].
The European Union has launched a range of support systems that enable
the implementation of the implementation of projects promoting the use of natural gas as a fuel to power vehicles. Organizations that deal with these types of
subsidies are m.in.:
European Cohesion Fund,
Structural Funds Sectoral Operational Programme Improvement of
the Enterprises Competitiveness,
Financial Mechanism of the European Economic Area and Norwegian
Financial Mechanism.
The main impetus of such actions is the ecology and also economic factor
has considerable influence, because natural gas is a cheaper than fuel compared
to other fuels.
Ecological aspects of the natural gas use
411
2. Environmental aspects of the natural gas use

There is no doubt about the effects of large amounts combustion of fuel on
Earth. Related tothis is the increase in the average temperature of the earth's atmosphere, slowly progressing great masses of ice melting on the globe, noticeably increases of the sea levels. The main reason for this is constantly rising carbon dioxide emissions, which largely comes from fuel combustion. No complete
combustion and processes result the entry into the atmosphere of methane, propane, butane and other hydrocarbons. Additionally, there is a sulfur fuels which,
when burned give sulfur dioxide [3, 9]. A significant increase in the number of
vehicles causes, especially in large cities, the rapid deterioration of air quality.
Coming to this the growth of transit traffic causes an increase in the emission of
communicationpollutants [15]. Related to this issue is also smog, which is
known as smog winter (caused by emissions from diesel engines). US Environmental Protection Agency lists natural gas as fuel relatively cleanest and safest.
The use of natural gas as a fuel for motor vehicles especially in urban areas
where air is highly polluted is significant and turns out to be highly desirable.
It should be noted that pollution is not only the exhaust gasof engine, but also:
effect of fuel evaporation and emissions from fuel tanks,
emissions after the engine stops (cooling process),
fuel emissions when filling tank.
Worldwide communication is based primarily on petrol and diesel, while
wear enormous, until recently, the amount of tetraethyl lead added to gasoline.
Recent years have effectivelystruggle for elimination of the gasoline additive
and the use of better catalysts [10]. It was found that global emissions produced
by vehicles has become a menace to society and the environment. The struggle
for the reduction of toxic compounds emissions found on the banners of many
communities that have requested the use of fuels that emit "clean" exhaust [13].
Research on use of gas into the drive vehicle are carried out for a long time,
practically all over the world. One of the main reasons is probably ecology, since
as can be seen from table 1 natural gas is the fuel that emits minimum toxic
compounds in comparison with other fuels. These studies focused mainly on
liquid propane, propane-butane mixture (LPG), compressed natural gas (CNG)
and liquefied (LNG) and compressed hydrogen and liquefied [5, 14].
From the perspective of environmental protection particularly high risk
gives emissions associated with the operation of road transport. Table 2 shows
the emission of air pollutants from road transport in Poland in 2003. By contrast,
in fig. 1 increased CO2 emissions is seen from road transport in the years 1990 to
2004 in the 25 EU countries and in Bulgaria, Iceland, Norway, Romania and
Turkey [2, 4].
412
Table 1. Pollutant emissions distance traveled by cars powered by different fuels1 developed,
based on [11]
Tabela 1. Emisja zanieczyszcze z samochodw napdzanych rnymi paliwami, na podstawie [11]
Emission ranges [g/km] with power motors by different fuels
CNG
ON
CNG + ON
2,5-10,0
1,0-1,8
gasoline (with
catalytic after
combustion)
1,0-2,5
0,25-0,45
0,5-1,5
0,5-0,9
0,2-1,0
0,5-1,8
0,2-1,0
0,5-1,8
1,0-2,0
0,1-0,2
0,10,2
0,1-0,2
0,1-0,2
4-40
2-15
Pollution
gasoline
Carbon monoxide
Nitrogen oxides
Hydrocarbons (excluding methane)
Soot
1
While maintaining comparability due to the same test
Table 2. The level of pollutant emissions from road transport in Poland

Tabela 2. Poziom emisji zanieczyszcze z transportu drogowego w Polsce
Emission type
Emission in tonnes
Carbon dioxide
Methane
Nitrous oxide
Carbon monoxide
Non-methane volatile organic compounds
Nitrogen oxides
Particles
Sulphur dioxide
Lead
28989
4,2
1,94
609,3
111,1
234,5
14,94
2,52
0,021
As you can see, these values are very high and, therefore, for environmental
reasons, it is appropriate to introduce alternative gaseous fuels. These activities
are still limited in scope due to such difficulties, which mainly arise from:
lack of adequate infrastructure this is due to the fact that there is still
little knowledge of the public on these fuels, which involves little interest
and the company responsible for the supply of gas not conduct activities
related to its construction and development,
sufficient discernment on the part of local and regional authorities regarding the advantages of gas-friendly to the environment, especially
when the gas is used to drive public transport and municipal vehicles.
Despite these difficulties, gaseous fuels, which are very interesting alternative to liquid fuels, among other things, due to the emission of toxic exhaust,
significantly lower engine noise and their price, are finding increasing use in
road transport. The possibility of overcoming these difficulties is the propanebutane (LPG), which is a result of interest on the part of users of private vehi-
413
cles, as well as infrastructure development and favorable relationships prices

compared to conventional fuel, has found its permanent position in the fuel market in the last ten years [5]. The sum of the pollutants emitted by engines powered by compressed natural gas is several times lower in comparison with diesel
engines so that CNG is the only conventional fuel currently meets all current and
future emission standards provided for by the European Union (fig. 2).
1000
Emissions
in tonnes
EMISJA W TONACH
950
900
850
800
750
700
650
600
1990
1992
1994
1996
1998
2000
2002
2004
LATA
Years
Fig. 1. CO2 emissions from road transport in the 25 EU countries and in Bulgaria,
Iceland, Norway, Romania and Turkey
Rys. 1. Emisja CO2 z transportu domowego w 25 krajach UE oraz w Bugarii, Islandii, Norwegii, Rumunii i Turcji
Czstki stae
Particles
Wglowodory
Hydrocarbons
Carbon wgla
Tlenek
Nitrogen
oxides
Tlenki azotu
monoxide
Emissions of toxic compounds
Emisja substancji toksycznych w [g/kWh]

in [g/kWh]
3,5
3,5
3
2,5
2
2
1,6
1,5
1,5
1
0,5
0,4
0,2
0,4
0,1
0,2 0,1
0
EURO 4 (2005 r.)
EURO 5 (2008 r.)
CNG
Fig. 2. European emission standards for toxic substances from internal combustion engines and
emissions of toxic substances from modern engines CNG developed, based on [5]
Rys. 2. Europejskie normy emisji dla substancji toksycznych z silnikw spalinowych oraz emisji
substancji toksycznych z nowoczesnych silnikw CNG, na podstawie [5]
414
In the combustion of natural gas is a significant reduction in carbon dioxide

(CO2), nitrogen oxides (NOx), sulfur oxides (SOx), and above all particles. The
reduction of pollutants emitted by vehicles powered by natural gas to petrol and
diesel are shown in fig. 3-4. In addition, the exhaust gas from natural gas engines
are far less carcinogens, which directly affects the health of society. Using natural gas also reduces the noise level of the vehicle from 2 to 4 dB. This means in
practice that at a distance of 7 m from the passing vehicle noise is reduced by
approx. 40%. This is important especially in urban areas with heavy traffic vehicles [7].
80%
75%
zanieczyszcze w [%]
Reduction in the emission of

Zmniejszenie
emisji
pollutants
in [%]
80%
70%
60%
50%
40%
25%
20%
30%
20%
10%
0%
CO2
CO
NOx
HC
Harmful
fuelskadniki
components
Szkodliwe
spalin
Fig. 3. Reduction of pollutant emission [g/km] of passenger vehicles CNG
in comparison to petrol, based on [7]
zanieczyszcze w [%]
Reduction in the emission of

Zmniejszenie
pollutantsemisji
in [%]
Rys. 3. Ograniczenie emisji zanieczyszcze w samochodach osobowych zasilanych CNG w porwnaniu z zasilanymi benzyn, na podstawie [7]
90%
80%
70%
60%
90%
50%
80%
40%
30%
90%
80%
50%
20%
10%
0%
CO
NOx
HC
SO2
Czstki
stae
Particles
Szkodliwe
skadniki
spalin
Harmful
fuel
components
Fig. 4. Reduction of pollutant emission [g/km] passenger vehicles powered by

CNG for diesel fuel developed, based on [7]
Rys. 4. Ograniczenie emisji zanieczyszcze w samochodach osobowych zasilanych CNG w porwnaniu z zasilanymi olejem napdowym, na podstawie [7]
415
A recent study by Elpigaz using CNG as fuel confirm the ecological advantages of this type of fuel (fig. 5). The test was performed on Opel Astra 1.6
dm3 of a motor equipped with a sequential injection CNG-"ELISA M".
The results were compared with emissions standards Euro 3, which was
subject to vehicle. As can be seen from a comparison engine that gasoline meets
the standard EURO 3 powered by natural gas meets the requirements of the
standard Euro 4 and can already meet the requirements standards EURO 5.
Otrzymany
The
obtainedwynik
result
Acceptable
standards
thebadanego
vehicle pojazdu
Dopuszczalne
normyfordla
2,3
Emission
ing/km
[%]
Emisja w
2,5
2
1,5
1,109
0,03 0,15
0,5
0,046 0,2
0
CO
NOx
HC
Contamination
Zanieczyszczenia
Fig. 5. Results of the exhaust emission test for Opel Astra with an engine
capacity of 1.6 dm3 powered by CNG, based on [6]
Rys. 5. Wyniki testu emisji spalin dla Opla Astry z silnikiem o pojemnoci 1.6 dm3 zasilanego CNG, na podstawie [6]
Progressive environmental pollution negatively affects not only our health

(pollution contribute to the development of cancer), but also on climate change
ozone depletion in the atmosphere, leading to more frequent disasters occurring in the world (heat, drought, floods, hurricanes, blizzards). Changing supply
of natural gas vehicles is therefore supremely desirable for society [6].
3. Conclusion
In our country consumed natural gas in 70% is imported, of which the largest supplier Russia supplies approx. 80% of imported natural gas. In this way,
the supply of natural gas to the Polish practically depend on a single supplier.
Therefore, the Polish government has to consider the need for diversification of
natural gas supplies. For this purpose, it is planned to construction of a liquefied
gas terminal at Swinoujscie where the gas will be supplied by sea. The next action in this direction will be to increase domestic production and development of
gas storage facilities. If these assumptions are made, it will lead to increase secu-
416
rity of natural gas supply as well as to maintain its prices at a level to supply
natural gas vehicles was profitable.
Regard for continuous growing importance of environmental policy one
should not forget about the economic aspects, especially now with the growing
competition. Many transport companies as to be competitive in relation to other
market participants seek to reduce prices of the services provided by reducing
the costs associated with their implementation. Practically most of the costs associated with the implementation of this transport means incurred for the purchase of fuel for powering vehicles. Today, more and more enterprises to reduce
expenditures on fuel supply start their vehicles with natural gas. For its application supports not only low price but also the environmental aspect because it is
the cleanest fuel from the fuel used so far on a wider scale.
Bibliography
[1] Bartomiejczyk G.: Pojazd a rodowisko. V Oglnopolska Konferencja NaukowoTechniczna. Materiay z Zakadu Gazowniczego w Rzeszowie, Rzeszw 2007.
[2] Bielski J.: Rozwj globalnego handlu gazem LNG. Ju nie tylko Azja. Nafta & Gaz
Biznes, 04.05.2005.
[3] http://www.gazziemny.pl/79.htm
[4] http://www.lanckoronska.eu/?a=koalicja.broszuras_03
[5] http://www.metan.pl/main.html
[6] http://www.n.elpigaz.com/?p=/pl/menu/5/2/3
[7] http://www.psgaz.pl/dla_pojazdow/
[8] Janic M.: Estimating the long-term effects of different passenger car technologies
on energy/fuel consumption and emissions of greenhouse gases in Europe. Transportation Planning and Technology, no. 37(5), 2014, pp. 409-429.
[9] Johansson B.: The economy of alternative fuels when including the cost of air pollution. Transportation Research Part D-Transport and Environment, no. 4(2), 1999,
pp. 91-108.
[10] Mbarawa M.: Performance, emission and economic assessment of clove stem oildiesel blended fuels as alternative fuels for diesel engines. Renewable Energy, no.
33(5), 2008, pp. 871-882.
[11] Molenda J., Steczko K.: Ochrona rodowiska w gazownictwie i wykorzystanie gazu. WNT, Warszawa 2000.
[12] Samara Z., Heldt C.: Global emissions from road transport. Proc. of 3rd GEIA Worshop. Amersfort, Netherlands 1993.
[13] Samaras Z., Zachariadis T.: Modeling the emission of road vehicles at macroscale
and microscale, [in:] Air pollution emissions inventory, vol. 3, Power H.,
Babdasano J.M. (eds.). Souhampton U.K. and Boston, USA 1998.
[14] Van Vliet O., Brouwer A.S., Kuramochi T.: Energy use, cost and CO 2 emissions of
electric cars. Journal of Power Sources, no. 196(4), 2011, pp. 2298-2310.
[15] Wang G., Ogden J.M., Sperling D.: Comparing air quality impacts of hydrogen and
gasoline. Transportation Research. Part D: Transport and Environment, no. 13(7),
2008, pp. 436-448.
417
[16] Zhang Y., Chen B.S., Liu G.Q.: Natural gas and indoor air pollution: A comparison
with coal gas and liquefied petroleum gas. Biomedical and Environmental
Sciences, no. 16(3), 2003, pp. 227-236.
EKOLOGICZNE ASPEKTY STOSOWANIA GAZU ZIEMNEGO

Streszczenie
Alternatyw dla oleju napdowego i benzyny jest gaz ziemny bdcy o poow taszy od oleju
napdowego. Instalacje oraz pojazdy zasilane tym paliwem emituj znacznie mniej szkodliwych
zwizkw w spalinach, np. emisja CO2 jest mniejsza o okoo 10-15%. Za wprowadzeniem gazu
ziemnego do grupy paliw stosowanych przemawia jeszcze jeden argument. W XX wieku zuycie
energii wzroso ponadpitnastokrotnie. Paliwa kopalne, takie jak: wgiel, ropa naftowa, gaz ziemny, stanowi gwne rda energii. Jak podaje Midzynarodowa Agencja Energii, transport jako
jedna z szybko rozwijajcych si gazi gospodarki zuywa ok. 26% gwnych rde energii,
przede wszystkim ropy naftowej, ktrej zoa ulegaj sukcesywnemu wyczerpywaniu. Jeeli zuycie ropy naftowej bdzie tak intensywnie wzrastao, to jak przewiduj prognozy zaspokojenie
potrzeb wiatowej floty pojazdw przy korzystaniu tylko z paliw ropopochodnych za okoo 20 lat
bdzie niemoliwe. Inne technologie zasilania (np. paliwem wodorowym) nie s te do koca
dopracowane. Gaz ziemny moe by zatem tzw. paliwem przejciowym pomidzy paliwami ropopochodnymi a innymi technologiami zasilania pojazdw bd instalacji.
Sowa kluczowe: gaz ziemny, regulacje stosowania gazu naturalnego, zanieczyszczenie powietrza
DOI: 10.7862/rb.2015.29
418

Marek URBANIK1
PODSTAWY ANALIZY NIEZAWODNOCI

FUNKCJONOWANIA INSTALACJI
WYKORZYSTUJCYCH GAZ ZIEMNY
W pracy przedstawiono podstawowe i najczciej stosowane metody pozyskiwania
gazu ziemnego w Polsce. Gaz ziemny wydobywany z rnych z odznacza si
niejednolitymi waciwociami. W zwizku z tym przytoczone w pracy parametry
gazu ziemnego s kluczowe z punktu widzenia porwnania parametrw tego paliwa wydobywanego z rnych miejsc. Publikacja zawiera rwnie charakterystyk
gazocigw na terenie Polski oraz opis niezawodnoci gazocigu zalenie od jego
struktury. W polskim przemyle nadal gwnym rdem energii jest wgiel, jednake rosnce zanieczyszczenie rodowiska wymusza stopniowe przejcie na paliwa emitujce mniej zanieczyszcze. Paliwem, ktre w najwikszym stopniu moe zastpi wgiel, jest wanie gaz ziemny. Naley jednak pamita, e odbiorcy
(szczeglnie przemys) korzystajcy z wgla mog w atwy sposb magazynowa
ten rodzaj paliwa na wypadek przerw w jego dostawie. Inaczej jest z gazem ziemnym, ktrego magazynowanie jest technologicznie skomplikowane, a wic do
kosztowne, dlatego te odbiorcy gazu wykorzystuj go bezporednio z rurocigw
przesyowych. W zawizku z tym niezawodno systemu dostaw gazu ziemnego
bdzie miaa coraz wiksze znaczenie, poniewa przerwa w dostawie gazu np. do
przedsibiorstwa produkcyjnego moe praktycznie zatrzyma ca produkcj.
Sowa kluczowe: sie gazowa, wskaniki niezawodnoci, niezawodno sieci gazowych
1. Wprowadzenie
O gazie ziemnym rda historyczne mwi znacznie mniej ni o ropie naftowej, i to czciej o jego wydzielaniu ni zastosowaniu. Naley to przypisa
temu, e dawniej ze wzgldu na trudnoci zwizane z jego transportem handel
gazem praktycznie nie istnia. Gaz by wykorzystywany jedynie tam, gdzie by
wydobywany (okolice Baku, Chiny, Irak, Indie, Birma, Borneo). Wydobycie
Autor do korespondencji/corresponding author: Marek Urbanik, Politechnika Rzeszowska,

al. Powstacw Warszawy 6, 35-959 Rzeszw, marekurbanik@vp.pl
Barbara Tchrzewska-Cielak, Politechnika Rzeszowska
420
gazu ziemnego rozpoczto dopiero w XX w., gdy przekonano si o jego walorach i rnorodnych moliwociach zastosowania.
2. Pozyskiwanie i charakterystyka gazu ziemnego

Gaz ziemny wystpuje w skorupie ziemskiej zarwno w postaci gazowej,
jak i w postaci zwizanej w staych hydratach wglowodorw. Spord wielu
gazw wystpujcych w skorupie ziemskiej najwiksze znaczenie maj palne
gazy wglowodorowe, nazywane powszechnie gazami ziemnymi. Gaz ziemny
powsta podobnie jak ropa naftowa w wyniku przemian szcztkw organizmw ywych w wglowodory. Gazy ziemne charakteryzuj si du zawartoci kondensatu. W warunkach zoowych (przy cinieniu 50-80 MPa) charakteryzuj si gstoci 0,5-0,6 t/m3. Podobn gsto ma ropa naftowa, w ktrej jest
rozpuszczony gaz. Po wydobyciu na powierzchni z takich gazw mona wykropli kondensaty majce gsto 0,7-0,8 t/m3. Podobnie jak ropa naftowa,
kondensaty te skadaj si z wglowodorw parafinowych, naftenowych i aromatycznych. S one jednak znacznie lejsze od ropy.
Zoa czysto gazowe wystpuj niezwykle rzadko. Zdecydowana wikszo
z ma charakter gazowo-kondensa-towy, przy czym zawarto kondensatu
bywa bardzo rna: od znikomo maej do 10 g/m3, a w pojedynczych przypadkach ponad 1000 g/m3 [10]. Gaz ziemny pozyskuje si przez nawiercanie ska
oraz monta rur odprowadzajcych gaz na powierzchni ziemi. Gwn zalet
gazu ziemnego w porwnaniu z innymi paliwami kopalnymi jest jego prosty
skad chemiczny. Skada si on bowiem prawie wycznie z metanu (CH4), dziki czemu przy jego spalaniu powstaje bardzo niewiele szkodliwych zwizkw.
Olej napdowy i wgiel zawieraj znacznie wiksz ilo innych zwizkw, takich jak siarka czy azot, ktre w wyniku spalania wytwarzaj zwizki chemiczne
szkodliwe dla rodowiska naturalnego.
3. Podstawowe parametry gazu ziemnego

Gaz ziemny jako produkt naturalny pozyskiwany z wielu rde na caym
wiecie posiada rny skad chemiczny (tab. 1.), a tym samym odmienn charakterystyk spalania. Parametrami gazu ziemnego, ktre w zasadniczy sposb
okrelaj moliwo jego efektywnego wykorzystania, s [3]:
liczba Wobbego jest najbardziej znaczc zmienn w ocenie przydatnoci gazu ziemnego, jest uzaleniona od skadu gazu i decyduje o jego
kwalifikacji do grupy wysokokalorycznej H lub niskokalorycznej L; gaz
ziemny o rnym skadzie, lecz tej samej liczbie Wobbego zapewnia
w przyblieniu uzyskanie podobnej iloci ciepa w procesie spalania pod
warunkiem zapewnienia waciwego przebiegu procesu spalania,
Podstawy analizy niezawodnoci funkcjonowania instalacji...
421
warto opaowa mieszaniny powietrzno-gazowej jest definiowana
moc uytkow moliw do uzyskania podczas zasilania np. silnika spalinowego gazem ziemnym o znanym skadzie, warto ta jest w przyblieniu taka sama dla gazu ziemnego pochodzcego z rnych rde (tzn.
mona zaoy, e niezalenie od miejsca wydobycia gazu zapewnia
uzyskanie podobnych osigw); odmienny skad gazu wymaga jednak
zapewnienia odpowiedniej iloci powietrza dla wytworzenia mieszaniny
stechiometrycznej, ilo ta wzrasta lub maleje w zalenoci od zawartoci gazw obojtnych, maleje rwnie w przypadku obniania si zawartoci propanu i butanu; w konsekwencji, jeeli system zasilania nie jest
wyposaony w ukad elektronicznej regulacji kompensujcej te zmiany,
pogorszeniu ulegaj nie tylko osigi silnika, lecz wzrasta rwnie poziom
emisji skadnikw toksycznych w spalinach,
liczba metanowa wyraa odporno paliwa gazowego na spalanie stukowe i jest odpowiednikiem liczby oktanowej charakteryzujcej paliwa
benzynowe; odporno gazu ziemnego na spalanie stukowe znacznie
przewysza odporno benzyn; zwikszenie jednak iloci zanieczyszcze, a w szczeglnoci LPG, ktry bardzo czsto jest wprowadzany do
sieci w przypadkach wzrostu zapotrzebowania, obnia w znacznym stopniu liczb metanow.
Tabela 1. Skad chemiczny gazu ziemnego z kilku rde w porwnaniu z gazem wzorcowym, na
podstawie [3]
Table 1. Chemical composition of natural gas from a number of sources compared to the standard
gas, based on [3]
Parametr
Omman
Belgia,
Francja
Norwegia
Rosja,
(Polska)
Polska,
Przemyl
Gaz wzorcowy
Gaz wzorcowy
Liczba
Typ
C
C2
C3
N2
CO2
Liczba metanowa,
gazu [% obj.] [% obj.] [% obj.] [% obj.] [% obj.] Woobbe`go tolerancja
2%
L
82,3
2,85
0,44
12,90
1,28
44,40
84
83,20
3,27
0,80
10,40
1,36
46,29
80
H
H
H
83,50
98,37
96,20
11,29
0,51
1,20
2,66
0,17
0,03
1,52
0,81
0,30
54
52,99
52,45
68
98
96
98,63
0,314
0,073
1,039
0,00
83,4
100
H
L
100
87
13
83,31
43,88
100
103
1,8
422
4. Zastosowanie i przesy gazu ziemnego w Polsce

Do tej pory gaz ziemny na wiecie stanowi ok. 24% energii wykorzystywanej w gospodarstwach domowych, firmach, pojazdach oraz do zasilania elektrowni (rys. 1.). Przewiduje si, e w cigu najbliszych 20 lat jego udzia
w oglnej konsumpcji energii przekroczy 50% [4].
6%
6%
27%
37%
24%
Energia nuklearna
Ropa naftowa
Wgiel
Elektrownie wodne
Gaz ziemny
Rys. 1. Globalne pokrycie zapotrzebowania energii z rnych rde

Fig. 1. First global cover the energy demand from different sources
W Polsce produkcja energii opiera si przede wszystkim na paliwach kopalnych, gwnie na wglu (rys. 2.) [2]. Wynika to z tego, e Polska posiada
bardzo due zoa tego paliwa i prawdopodobnie sytuacja ta utrzyma si jeszcze
przez pewien czas. Naley jednak pamita, e stosowanie wgla jako paliwa
(szczeglnie w elektrowniach) niesie ze sob due zanieczyszczenie rodowiska.
Dlatego te Unia Europejska wymusza na krajach czonkowskich systematyczn
redukcj emitowanych zanieczyszcze.
W Polsce gaz ziemny jest wykorzystywany w wielu dziedzinach gospodarki, tj. w: rolnictwie, handlu, usugach, przemyle (chemicznym, spoywczym,
energetycznym, hutniczym). Wedug danych PGNiG w 2013 r. w sumie sprzedano ok. 14000 mln m3 gazu ziemnego, z czego najwikszy odbiorca przemys
zuy ponad 8684 mln m3(rys. 3.).
W Polsce dystrybucja gazu ziemnego odbywa si sieci gazocigw przesyowych obsugiwanych przez Operatora Gazocigw Przesyowych Gaz System
S.A. oraz sieci gazocigw lokalnych Operatorw Sieci Dystrybucyjnych
Spek Gazownictwa [6] (rys. 4.). Gazocigi te dziel si wedug maksymalnego cinienia roboczego (MOP) na: wysokiego, redniego, podwyszonego
redniego i niskiego cinienia [11]. Przez terytorium Polski biegnie rwnie
cz gazocigu JAMAL (tab. 2.).
423
Rys. 2. rda pozyskiwania energii w Polsce, na podstawie [2]

Fig. 2. Energy sources in Poland, based on [2]
Rys. 3. Zuycie gazu ziemnego przez poszczeglne sektory polskiej gospodarki w 2013 r., na podstawie [1]
Fig. 3. Natural gas consumption by different sectors of the Polish
economy in 2013, based on [1]
Tabela 2. Gazocigi w Polsce, na podstawie [7]
Table 2. Gas pipelinesin Poland, based on [7]
Parametry gazocigu
Rodzaj gazocigu
Gazocig tranzytowy
JAMAL
Gazocigi dystrybucyjne
(wysokiego i niskiego
cinienia)
Gazocigi redniego
i niskiego cinienia
dugo
[km]
rednica
[mm]
maksymalne
cinienie [MPa]
wydajno
[mld m3/rok]
680 w Polsce
1400
8,4
32,3
17 500
80-700
1,6 6,3
32,3
110000
gsto 350
m/m2
1,8 Kpa1,6 MPa
424
Rys. 4. Struktura gazocigw w Polsce

Fig. 4. Structure ofgas pipelines in Poland
Polski system przesyowy gazu ziemnego skada si z [15]:

gazocigw gazowych (tab. 2.),
toczni (liczba 14),
wzw gazowych (liczba 57),
stacji gazowych (liczba 882).
Tocznie gazowe buduje si na gazocigach przesyowych. Ich zadaniem
jest wyrwnanie strat cinienia gazu w gazocigu, ktre powstaje w wyniku siy
tarcia gazu o cianki rurocigu.
Wzy gazowe dziel si na wzy rdowe i wzy sieci. Zadaniem wzw rdowych jest utrzymanie cinienia gazu w rurocigu gazowym na odpowiedniej wartoci. Wzy sieciowe stanowi za pewnego rodzaju rozgazienia na gazocigi o mniejszej rednicy, ktrymi paliwo gazowe jest dostarczane do odbiorcy. Stacje gazowe znajduj si na rurocigach wysokiego, redniego i niskiego cinienia. W przypadku gazowych stacji redukcyjnych gwnym zadaniem jest redukcja cinienia gazu. Stacje redukcyjne dzieli si na stacje
pierwszego stopnia, ktre znajduj si na poczeniu gazocigu wysokiego
i redniego cinienia (zasilaj gazocig redniego cinienia), oraz stacje drugiego
stopnia redukujce rednie cinienie gazu do cinienia niskiego. Poza stacjami
425
redukcyjnymi na gazocigach stosuje si stacje pomiarowe (mierzce ilo przesyanego gazu) oraz stacje redukcyjno-pomiarowe (czce cechy stacji redukcyjnej i pomiarowej). Czsto na stacjach gazowych stosuje si nawanianie przesyanego gazu w celu podniesienia bezpieczestwa w przypadku rozszczelnienia
instalacji gazowej.
5. Wskaniki stosowane do oceny niezawodnoci

Wskaniki niezawodnociowe s to miary, za pomoc ktrych opisuje si
niezawodno danego systemu, w tym gazocigu. Norma Polska PN-77/N04005 wyrnia 22 wskaniki niezawodnociowe [9]. W przypadku sieci gazowych najwaniejsze wskaniki opisujce jej niezawodno to [13, 14]:
redni czas odnowy Tp czas przeznaczony na napraw oraz na czynnoci obsugowe majce na celu utrzymanie sprawnoci danego elementu
technicznego,
redni czas naprawy Tn czas przeznaczony na przywrcenie sprawnoci
eksploatacyjnej obiektu technicznego po awarii,
intensywno uszkodze intensywno uszkodze urzdzenia tego
samego typu w sieci gazowej,
intensywno odnowy (t) parametr okrelajcy liczb niesprawnoci
usuwanych w jednostce czasu,
wskanik gotowoci do pracy K parametr opisujacy probabilistyczn
ocen dyspozycyjnoci obiektu technicznego do wykonywania swoich
zada [8],
wskanik zawodnoci U prawdopodobiestwo, e obiekt bdzie znajdowa si w stanie zawodnoci.
6. Niezawodno sieci gazocigowych

Oglnie niezawodno obiektu technicznego jest to jego zdolno do speniania swoich funkcji przez okrelony czas bez wystpienia awarii. W przypadku przedsibiorstw sieciowych (np. dystrybutorw wody, energii elektrycznej,
czy gazu) utrzymanie niezawodnoci na wysokim poziomie jest utrudnione, poniewa sieci do przesyania danego medium s pooone (rozcignite) na stosunkowo duym obszarze. Naley te pamita o tym, e sie przesyowa skada
si z wielu obiektw technicznych, ktrych prawidowa praca nie jest od siebie
uzaleniona.
Analiza niezawodnoci gazocigu powinna odby si w trzech etapach.
Etap pierwszy okrelenie czynnikw mogcych zakci prac gazocigu
Czynniki mogce zakci prac gazocigu mona podzieli na zewntrzne
i wewntrzne. Do czynnikw zewntrznych zalicza si:
426
przerwy w dostawie gazu do systemu gazowego w przypadku Polski
jest to element do istotny, poniewa Polska jest uzaleniona od jednego

rda gazu,
awarie systemw, ktre wsppracuj z sieci gazow, np. przerwa
w dostawie energii elektrycznej moe sparaliowa prac poszczeglnych elementw gazocigu,
dziaanie osb trzecich, np. zamach terrorystyczny,
warunki rodowiskowe, np. uksztatowanie terenu powodujce osuwiska.
Czynniki wewntrzne to:
awaria gazocigu,
bdy ludzkie w podejmowaniu decyzji.
Etap drugi analiza struktury gazocigu
Analiz struktury gazocigu dzieli si na [13]:
piercieniow charakterystyczn cech tej struktury jest to, e do odbiorcy gaz dociera z dwch stron; w przypadku awarii gazocigu istnieje
moliwo zamknicia pewnego odcinka bez koniecznoci odcinania dopywu gazu do wikszoci odbiorcw (rys. 5.),
Rys. 5. Idea piercieniowej struktury sieci gazowej

Fig. 5. The idea ofthe ringstructureof the gas network
rozgazion w tym przypadku gaz jest dostarczany przez gazocig
tranzytowy, a nastpnie przez wze gazowy do gazocigu niskiego cinienia, skd trafia do odbiorcy; wad tego typu systemu jest to, e
w przypadku awarii gazocigu niskiego cinienia wszyscy s odcici od
dostaw gazu (rys. 6.),
427
Rys. 6. Idea rozgazionej struktury sieci gazowej

Fig. 6. The idea of the branched structure of the gas network
kombinowan ukad ten stanowi poczenie systemu piercieniowego
i rozgazionego (rys. 7.).
Rys. 7. Idea kombinowanej struktury sieci gazowej

Fig. 7. The idea of a combined structure of the gas network
428
Etap trzeci przyporzdkowanie struktury gazocigu do ukadu szeregowego, rwnolegego i mieszanego

Ukad szeregowy obiektu technicznego charakteryzuje si tym, e awaria
danego elementu (czci) powoduje unieruchomienie caego obiektu. Ukad
rwnolegy obiektu technicznego cechuje si tym, e w przypadku awarii danego elementu nie unieruchamia caego obiektu. Struktura mieszana stanowi poczenie struktury szeregowej i rwnolegej. W przypadku gazocigw:
struktur piercieniow mona traktowa jako ukad rwnolegy,
struktur rozgazion mona traktowa jako ukad szeregowy,
struktur kombinowan mona traktowa jako ukad mieszany.
Niezalenie od rodzaju struktury gazocigu przy okrelaniu jego niezawodnoci naley przyj, e zarwno prawdopodobiestwo wystpienia awarii, jak
i czas pracy poszczeglnych elementw nie jest taki sam. W przypadku ukadu
szeregowego trwao sieci gazowej zaley od elementu, ktry ma najnisz
trwao.
Gazocig o strukturze szeregowej (rozgazionej)
Jeeli w gazocigu o strukturze szeregowej skadajcym si z n elementw
przez kn oznaczy si niezawodno danego elementu, to niezawodno Kss takiej
sieci mona zapisa wzorem:
Kss = k1 k2 k3 kn
(1)
Drug miar okrelajc niezawodno jest intensywno uszkodze, czyli

czas trwania awarii przypadajcy na jednostk czasu. Patrzc na struktur sieci
gazowej jako cao, naley pamita, e w tej strukturze znajduj si urzdzenia, ktre maj rne czasy pracy bez wystpienia awarii. Aby wyznaczy intensywno sieci gazowej, naley pogrupowa poszczeglne jej elementy skadowe
na grupy tego samego rodzaju, np. przewody rurowe, uszczelnienia, sprarki.
W przypadku sieci o strukturze szeregowej wyznaczanie intensywnoci
uszkodzedla caej sieci naley zacz od okrelenia intensywnoci uszkodze
poszczeglnych grup urzdze tego samego typu. Mona to wyrazi wzorem:
A
[1 / h]
QTI
(2)
gdzie: intensywno uszkodze urzdzenia (czci) tego samego typu w sieci

gazocigowej [1/h], A liczba uszkodze, ktre wystpiy w czasie eksploatacji,
Q czas eksploatacji, w ktrym wystpiy uszkodzenia [lata], T liczba godzin
pracy w cigu roku danego urzdzenia [h], I liczba urzdze tego samego typu
w rozpatrywanym odcinku sieci gazowej.
Po obliczeniu wartoci dla poszczeglnych typw urzdze (czci) intensywno dla caej sieci gazowej mona wyrazi zalenoci:
(t) i 1 i (t)
m
429
(3)
gdzie: (t) intensywno uszkodze dla caej sieci gazowej [1/h], i(t) intensywno uszkodze danej grupy urzdze wystpujcych w sieci gazowej.
Gazocigi o strukturze rwnolegej (piercieniowej)
Struktura piercieniowa gazocigu wymaga zdublowania niektrych elementw skadowych, co z jednej strony podwysza koszt sieci gazowej, z drugiej za podnosi poziom niezawodnoci, ktr w tym przypadku wyznacza si
z zalenoci:
Ksr 1 i 1[1 k i (t)]

m
(4)
gdzie: Ksr niezawodno caego gazocigu, ki niezawodno pojedynczego

elementu gazocigu, m liczba elementw w gazocigu.
Poziom niezawodnoci w tej strukturze jest zawsze wyszy od poziomu
niezawodnoci elementu najbardziej zawodnego. Im wicej elementw zdublowanych w sieci, tym wyszy jej poziom niezawodnoci [12]. W przypadku sieci
piercieniowej do okrelenia niezawodnoci mona uy jeszcze jednej miary, tj.
wartoci oczekiwanej czasu pracy danego elementu (urzdzenia) bez awarii, co
oznacza si symbolem ET. Przy zaoeniu, e intensywno uszkodze nie jest
rozkadem wykadniczym, ale znan funkcj czasu (t), miar ET mona obliczy z zalenoci:
ET K(t)dt
0
(5)
Implementacja przedstawionych charakterystyk funkcyjnych oraz wskanikw niezawodnoci pozwali na czytelny opis systemu zarwno dla eksploatatora, jak i odbiorcy.
7. Podsumowanie
Budowa sieci gazowych o strukturze piercieniowej na terenach, gdzie
midzy odbiorcami s stosunkowo due odlegoci pod wzgldem ekonomicznym, jest mao opacalne, poniewa wymaga stosunkowo duych kosztw.
Z drugiej jednak strony struktura piercieniowa zapewnia cigo w dostawie
gazu w przypadku awarii. Stosowanie sieci gazowych o strukturze piercieniowej lub mieszanej jest zasadne w miejscach o duym zagszczeniu odbiorcw,
np. w miastach. Opracowanie metodyki niezawodnoci funkcjonowania instalacji gazowych z uwzgldnieniem dotychczasowych rozwiza bdzie stanowi
430
podstaw do zastosowania uzyskanych rozwiza w praktyce i bdzie podstaw

w zarzdzaniu instalacjami gazowymi. Takie podejcie zapewni korzyci przez
zwikszenie bezpieczestwa, a take popraw funkcjonowania systemw gazowych.
Literatura
[1] Dane PGNiG za 2013 r.
[2] Dane Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych. Sektor Energetyczny
w Polsce.
[3] Flekiewicz M.: Gaz ziemny jako paliwo do napdu pojazdw samochodowych,
http://www.rynekgazu.pl/filez/Gaz_ziemny_jako_paliwo194212144.pdf
[4] http://infobus.com.pl/text.php?id=3925
[5] http://www.gaz-system.pl/fileadmin/pliki/do_pobrania/Nasze_inwestycje/GAZSYSTEM_mapa_systemu_przesylowego.png
[6] http://www.pgnig.pl/dladomu/gaz_ziemny
[7] Kotowicz J.: Ekonomiczno-techniczne aspekty wykorzystania gazu w energetyce.
Politechnika Czstochowska, Czstochowa.
[8] Kwietniewski M., Roman M., Koss-Trbaczkiewicz H.: Niezawodno wodocigw i kanalizacji. Arkady, Warszawa 1993.
[9] Macha E.: Niezawodno maszyn. Politechnika Opolska, Opole 2001.
[10] Molenda J.: Gaz ziemny: paliwo i surowiec. WNT, Warszawa 1996.
[11] Rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dnia 26 kwietnia 2013 r. w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada sieci gazowe i ich usytuowanie
(Dz.U. 2013, poz. 640).
[12] Szopa T.: Niezawodno i bezpieczestwo. Oficyna Wydawnicza Politechniki
Warszawskiej, Warszawa 2009.
[13] Tchrzewska-Cielak B.: Niezawodno wybranych elementw podsystemu dostawy gazu ziemnego. Krakw 2002 (rozprawa doktorska).
[14] Wieczysty A.: Niezawodno systemw wodocigowych i kanalizacyjnych, cz. I
i II. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Krakw 1990.
[15] Zintegrowany raport roczny 2013. Gaz-system.
RELIABILITY ANALYSIS OF FUNCTIONING INSTALLATION

USING NATURAL GAS
Summary
The article presents the basic and most frequently used method of acquiring natural gas, its characteristics and the use of this fuel in Poland. Natural gas extracted from various deposits is characterized by not uniform properties, thus quoted in work gas parameters are crucial for the comparison
of the fuel parameters produced from different places. The article contains the characteristics of
the gas pipelines on Polish territory and a description of the reliability of the gas pipeline depending on its structure. In Poland, still the main source of energy in industry is coal, however, the
growing environmental pollution forces the gradual transition to fuels that emit less pollution. The
fuel, which is the most likely to replace coal isnatural gas. It should be remembered that the recipient (especially industry), using coal can easily store this type of fuel in case of interruptions in
delivery. In contrast storage of natural gasis technologically complex and thus expen-
431
sive.Therefore, the gas customers use it directly from transmission pipelines. Therefore, reliability
of the system of natural gas supplies will be increasingly important as a break in the supply of gas
for example. The production company could practically stop the entire production.
Keywords: gas network, reliability indicator, gas network reliability
DOI: 10.7862/rb.2015.30
432
Informacje dodatkowe
1. Lista recenzentw wsppracujcych bdzie opublikowana w czwartym numerze Czasopisma Inynierii Ldowej, rodowiska i Architektury: 62(4/15) oraz na stronie internetowej:
www.oficyna.portal.prz.edu.pl/pl/zeszyty-naukowe/czasopismo-inzynierii-ladowej-s/
(dotychczasowa nazwa: Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej, Budownictwo
i Inynieria rodowiska), strona internetowa:
www.oficyna.portal.prz.edu.pl/pl/zeszyty-naukowe/budownictwo-i/
2. Zasady recenzowania s udostpnione na stronie internetowej:
www.oficyna.portal.prz.edu.pl/zasady-recenzowania/
3. Informacje dla autorw artykuw s udostpnione na stronie internetowej:
oficyna.portal.prz.edu.pl/informacje-dla-autorw/
4. Formularz recenzji jest udostpniony na stronie internetowej:
5. Instrukcja dla autorw omawiajca szczegowo struktur artykuu, jego ukad, sposb przygotowywania materiau ilustracyjnego i pimiennictwa jest zamieszczona na
stronie internetowej:
www.oficyna.portal.prz.edu.pl/pl/instrukcja-dla-autorw/
oraz
w zakadce Instrukcja dla autorw
6. Dane kontaktowe do redakcji czasopisma, adresy pocztowe i e-mail do przesyania
artykuw oraz dane kontaktowe do wydawcy s podane na stronie internetowej (Komitet Redakcyjny):
Nakad 100 + 50 egz. Ark. wyd. 30,97. Ark. druk. 27,25. Papier offset. 80g B1.
Oddano do druku w marcu 2015 r. Wydrukowano w kwietniu 2015 r.
Drukarnia Oficyny Wydawniczej, al. Powstacw Warszawy 12, 35-959 Rzeszw
Zam. nr 68/15

Jceea 01 2015 PW 01

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Jceea 01 2015 PW 01

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Wydano za zgod Rektora

Jacek DAWIDOWICZ: Ocena rednic przewodw wodocigowych za pomoc

Boena GIL, Robert WRONA, Artur KAWCZYSKI: Analiza uszkadzalnoci

Ewa HOOTA, Beata KOWALSKA: Przegld metod wyznaczania lokalizacji

Ryszarda IWANEJKO: Kolejne spojrzenie na warto oczekiwan niedoboru

Ryszarda IWANEJKO, Jarosaw BAJER: Rozwaania o wybranych metodach

Ryszarda IWANEJKO, Jarosaw BAJER: Rozwaania o wybranych metodach

Magorzata IWANEK, Beata KOWALSKA, Dariusz KOWALSKI, Marian

Magorzata IWANEK, Beata KOWALSKA, Dariusz KOWALSKI, Marian

Galina KALDA, Wioleta BABIARZ: Problematyka zagospodarowania odpadw

Katarzyna MAJ, Adam MASO: Wieloparametryczna ocena efektywnoci

Marcin MIRONOWICZ: Pompa ciepa solanka woda z akumulatorem wodnym

Anna NOWACKA, Maria WODARCZYK-MAKUA, Damian PANASIUK:

Micha SMOGARZEWSKI, Piotr MARCINOWSKI, Jan BOGACKI, Jeremi

Barbara TCHRZEWSKA-CIELAK, Dawid SZPAK: Niepewno w analizie

Marek URBANIK, Barbara TCHRZEWSKA-CIELAK: Ecological aspects

Marek URBANIK, Barbara TCHRZEWSKA-CIELAK: Podstawy analizy

CZASOPISMO INYNIERII LDOWEJ, RODOWISKA I ARCHITEKTURY

BIOGAZOWNIE RDEM PALIW

Daniel Bancer, Politechnika Lubelska

D. Bancer, A. Czechowska-Kosacka, R. Kosacki

2. Biogaz rdem energii odnawialnej

Biogazownie rdem paliw alternatywnych

upkowy. Poniewa jest on zaliczany do konwencjonalnych rde energii, nie

D. Bancer, A. Czechowska-Kosacka, R. Kosacki

Rys. 1. rda pochodzenia biogazu, na podstawie [1]

Biogazownie rdem paliw alternatywnych

Rys. 2. Potencja zasobw biomasy w Polsce, na podstawie [6]

D. Bancer, A. Czechowska-Kosacka, R. Kosacki

W Polsce znajduje si co najmniej 700 tys. ha nieuytkw, ktre mog by

Biogazownie rdem paliw alternatywnych

BIOGAS PLANTS AS A SOURCE OF ALTENATIVE FUELS

D. Bancer, A. Czechowska-Kosacka, R. Kosacki

CZASOPISMO INYNIERII LDOWEJ, RODOWISKA I ARCHITEKTURY

ANALIZA PRZEPYWW W PRZEWODACH

Andrzej Czapczuk, Politechnika Warszawska

2. Systemy ekspertowe w zagadnieniach zaopatrzenia w wod

Analiza przepyww w przewodach sieci wodocigowej...

3. Sztuczna inteligencja i systemy ekspertowe

Analiza przepyww w przewodach sieci wodocigowej...

uzyskiwana rnymi metodami musi by odpowiednio zorganizowana. Osoby

Analiza przepyww w przewodach sieci wodocigowej...

4. Ocena przepyww przez przewody wodocigowe

systemw dystrybucji wody i sporzdzono przykady w celu generacji drzewa

Analiza przepyww w przewodach sieci wodocigowej...

Rys.1. Klasy do oceny przepyww w przewodach systemu dystrybucji wody [6]

Analiza przepyww w przewodach sieci wodocigowej...

Analiza przepyww w przewodach sieci wodocigowej...

THE ANALYSIS OF WATER FLOW IN THE WATER SUPPLY

CZASOPISMO INYNIERII LDOWEJ, RODOWISKA I ARCHITEKTURY

Jacek Czerwiski, Politechnika Lubelska

J. Czerwiski, A. Konica, J. Ozonek

2. Zwizki farmaceutyczne w rodowisku

Pozostaoci farmaceutykw w rodowisku wodnym...

Rys. 1. rednia liczba opakowa lekw kupowana rocznie przez obywatela

Mimo e obecno zwizkw farmaceutycznych w rodowisku wodnym

J. Czerwiski, A. Konica, J. Ozonek

Niesteroidowe leki przeciwzapalne

naproksen, ibuprofen, diklofenak,

erytromycyna, ciprofloksacyna, klarytromycyna

estradiol, estron, etinyloestradiol

atenolol, metaprolol, propranolol

5-FU, vicristin, etoposid, cis platyna