TEKSTY ZADA

Zawody stopnia pierwszego

1. Dowie, e wrd liczb postaci 50 n + (50n + 1)50 , gdzie n jest liczb
naturaln, wystpuje nieskoczenie wiele liczb zoonych.
2. Wykaza, e dla dowolnych liczb rzeczywistych a, b, c, d zachodzi nierwno
(a + b + c + d)2 3(a2 + b2 + c2 + d2 ) + 6ab.
3. W trjkcie rwnoramiennym ABC kt BAC jest prosty. Punkt D ley
na boku BC, przy czym BD = 2 CD. Punkt E jest rzutem prostoktnym
punktu B na prost AD. Wyznaczy miar kta CED.
4. Dane s takie liczby rzeczywiste x, y, e liczby x + y, x 2 + y 2 , x3 + y 3
i x4 + y 4 s cakowite. Dowie, e dla kadej liczby cakowitej dodatniej n
liczba xn + y n jest liczb cakowit.
5. Znale wszystkie pary liczb cakowitych dodatnich x, y speniajce
rwnanie y x = x50 .
6. Przektne AC i BD czworokta wypukego ABCD przecinaj si
w punkcie P . Punkt M jest rodkiem boku AB. Prosta M P przecina bok
CD w punkcie Q. Dowie, e stosunek pl trjktw BCP i ADP jest rwny
stosunkowi dugoci odcinkw CQ i DQ.
7. Dana jest liczba naturalna n 2. Wyznaczy wszystkie wielomiany
P (x) = a0 + a1 x + ... + an xn majce dokadnie n pierwiastkw nie wikszych
ni 1 oraz speniajce warunek
a20 + a1 an = a2n + a0 an1 .

Uwaga: Pierwiastki s liczone z uwzgldnieniem krotnoci: jeli liczba x 0 jest

pierwiastkiem k-krotnym wielomianu P (x) (tzn. jeli wielomian P (x) jest podzielny przez wielomian (x x0 )k , ale nie przez (x x0 )k+1 ), wwczas liczba
x0 jest traktowana jak k pierwiastkw wielomianu P (x).
8. Dana jest liczba naturalna n 2 oraz zbir n-elementowy S. Wyznaczy
najmniejsz liczb naturaln k, dla ktrej istniej podzbiory A 1 ,A2 ,...,Ak
zbioru S o nastpujcej wasnoci: dla dowolnych dwch rnych elementw
a,b S istnieje taka liczba j {1,2,...,k}, e zbir A j {a,b} jest jednoelementowy.
25

9. Punkty D, E, F le odpowiednio na bokach BC, CA, AB trjkta

ABC. Okrgi wpisane w trjkty AEF , BF D, CDE s styczne do okrgu
wpisanego w trjkt DEF . Udowodni, e proste AD, BE, CF przecinaj
si w jednym punkcie.
10. Dana jest liczba x1 > 0. Cig (xn ) jest zdefiniowany wzorem:
1
dla n = 1,2,3,... .
xn+1 = xn + 2
xn
xn
Udowodni, e istnieje granica lim
, i obliczy j.
n 3 n
11. W urnie znajduj si dwie kule: biaa i czarna. Ponadto mamy do
dyspozycji 50 kul biaych i 50 czarnych. Wykonujemy 50 razy nastpujc
czynno: losujemy z urny kul, a nastpnie wrzucamy j z powrotem do
urny oraz dokadamy jedn kul tego samego koloru, co wylosowana kula.
Po zakoczeniu tych czynnoci mamy wic w urnie 52 kule. Jaka liczba kul
biaych znajdujcych si w urnie jest najbardziej prawdopodobna?
12. Wszystkie wierzchoki szecianu o krawdzi a le na powierzchni
czworocianu foremnego o krawdzi 1. Wyznaczy moliwe wartoci a.
Zawody stopnia drugiego
1. Dana jest funkcja f :h0,1i taka, e f ( n1 ) = (1)n dla n = 1,2,... .
Wykaza, e nie istniej funkcje rosnce g:h0,1i , h:h0,1i , dla ktrych
f = g h.
2. Szecian S o krawdzi 2 jest zbudowany z omiu szecianw jednostkowych. Klockiem nazwiemy bry otrzyman przez usunicie z szecianu S jednego spord omiu szecianw jednostkowych. Szecian T o krawdzi 2 n jest
zbudowany z (2n )3 szecianw jednostkowych. Udowodni, e po usuniciu
z szecianu T dowolnego spord (2n )3 szecianw jednostkowych powstaje
brya, ktr daje si szczelnie wypeni klockami.
3. Czworokt wypuky ABCD jest wpisany w okrg. Punkty E i F le
odpowiednio na bokach AB i CD, przy czym AE :EB = CF :F D. Punkt P
ley na odcinku EF i spenia warunek EP :P F = AB :CD. Udowodni, e
stosunek pl trjktw AP D i BP C nie zaley od wyboru punktw E i F .
4. Punkt P ley wewntrz trjkta ABC i spenia warunki:
<
) P AB = <
) P CA

oraz

<
) P AC = <
) P BA.

Punkt O jest rodkiem okrgu opisanego na trjkcie ABC. Dowie, e jeeli

O 6= P , to kt AP O jest prosty.
26

5. Niech S = {1,2,3,4,5}. Wyznaczy liczb funkcji f :S S speniajcych

rwno f 50 (x) = x dla wszystkich x S.
Uwaga: f 50 (x) = f f ... f (x).
|

{z

50

6. Dana jest liczba naturalna k 2 oraz liczby cakowite a 1 ,a2 ,...,an speniajce warunki
a1 + 2i a2 + 3i a3 + ... + ni an = 0
Dowie, e liczba a1

+ 2k a

+ 3k a

dla i = 1,2,...,k1.

+ ... + nk a

jest podzielna przez k!.

Zawody stopnia trzeciego

1. Punkt D ley na boku BC trjkta ABC, przy czym AD > BC. Punkt
E ley na boku AC i spenia warunek
BD
AE
=
.
EC AD BC
Udowodni, e AD > BE.
2. Dane s liczby cakowite nieujemne a 1 < a2 < a3 < ... < a101 mniejsze
od 5050. Dowie, e spord nich mona wybra takie cztery rne a k , al ,
am , an , e liczba ak + al am an jest podzielna przez 5050.
3. Dowie, e istniej takie liczby naturalne n 1 < n2 < ... < n50 , e
n1 + S(n1 ) = n2 + S(n2 ) = n3 + S(n3 ) = ... = n50 + S(n50 ),
gdzie S(n) jest sum cyfr liczby n.
4. Rozstrzygn, dla jakich liczb naturalnych n 2 ukad rwna

2
2

x1 + x2 + 50 = 16x1 + 12x2

2
2

x2 + x3 + 50 = 16x2 + 12x3

x2 + x2 + 50 = 16x + 12x
3
4
3
4

..............................

x2 + x2n + 50 = 16xn1 + 12xn

n12
xn + x21 + 50 = 16xn + 12x1
ma rozwizanie w liczbach cakowitych x 1 ,x2 ,x3 ,...,xn .
5. Niech a1 ,a2 ,...,an , b1 ,b2 ,...,bn bd liczbami cakowitymi. Udowodni, e
X
X
(|ai aj | + |bi bj |)
|ai bj | .
1i<jn

1i,jn

27

6. W szeciokcie wypukym ABCDEF zachodz rwnoci:

AB CD EF
<
) A+<
) C +<
) E = 360 ,

=1 .
BC DE F A
AB F D EC
Dowie, e

=1.
BF DE CA
XXXIX Midzynarodowa Olimpiada Matematyczna
1. W czworokcie wypukym ABCD przektne AC i BD s prostopade,
a przeciwlege boki AB i DC nie s rwnolege. Zakadamy, e symetralne
bokw AB i DC przecinaj si w punkcie P lecym wewntrz czworokta
ABCD. Udowodni, e czworokt ABCD da si wpisa w okrg wtedy i tylko
wtedy, gdy trjkty ABP i CDP maj rwne pola.
2. W konkursie bierze udzia a uczestnikw, ocenianych przez b egzaminatorw, gdzie b 3 jest liczb cakowit nieparzyst. Kady egzaminator
ocenia kadego uczestnika, wydajc werdykt zda lub nie zda. Zamy,
e k jest liczb o wasnoci: oceny kadych dwch egzaminatorw s zgodne
dla co najwyej k uczestnikw. Dowie, e
k b1

.
a
2b
3. Dla kadej dodatniej liczby cakowitej n oznaczmy przez d(n) liczb jej
dodatnich dzielnikw (wcznie z 1 oraz n). Wyznaczy wszystkie dodatnie
liczby cakowite k takie, e
d(n2 )
=k
d(n)
dla pewnego n.
4. Wyznaczy wszystkie pary (a,b) liczb cakowitych dodatnich takie, e
liczba a2 b + a + b jest podzielna przez ab2 + b + 7.
5. Niech I bdzie rodkiem okrgu wpisanego w trjkt ABC. Okrg ten
jest styczny do bokw BC, CA i AB odpowiednio w punktach K, L i M .
Prosta przechodzca przez B i rwnolega do M K przecina proste LM i LK
odpowiednio w punktach R i S. Wykaza, e kt RIS jest ostry.
6. Rozwaamy wszystkie funkcje f ze zbioru wszystkich liczb cakowitych dodatnich do tego samego zbioru, speniajce warunek
f (t2 f (s)) = s(f (t))2
dla wszystkich s,t . Wyznaczy najmniejsz moliw warto f (1998).

28

XXI Austriacko-Polskie Zawody Matematyczne

1. Niech x1 , x2 , y1 , y2 bd takimi liczbami rzeczywistymi, e x 21 + x22 1.
Udowodni nierwno
(x1 y1 + x2 y2 1)2 (x21 + x22 1)(y12 + y22 1).
2. Rozwaamy n punktw P1 ,P2 ,...,Pn pooonych w tej kolejnoci na jednej linii prostej. Malujemy kady z tych n punktw na jeden z nastpujcych
kolorw: biay, czerwony, zielony, niebieski, fioletowy. Kolorowanie nazwiemy dopuszczalnym, jeli dla dowolnych dwch kolejnych punktw P i , Pi+1
(i = 1,2,...,n1) oba s tego samego koloru lub co najmniej jeden z nich jest
biay. Ile jest dopuszczalnych kolorowa?
3. Wyznaczy wszystkie pary liczb rzeczywistych (x,y) speniajce nastpujcy ukad rwna:
(
2 x3 = y
2 y 3 = x.
4. Niech m, n bd danymi liczbami cakowitymi dodatnimi. Niech
Sm (n) =

n h p
X
k2

km

k=1

([x] jest najwiksz liczb cakowit nie wiksz od x). Udowodni, e

4
Sm (n) n + m( 2m 1).
5. Wyznaczy wszystkie pary (a,b) liczb cakowitych dodatnich takich, e
rwnanie x3 17x2 + ax b2 = 0 ma trzy pierwiastki cakowite (niekoniecznie rne).
6. Rne punkty A, B, C, D, E, F s pooone na okrgu k w tej kolejnoci. Proste styczne do okrgu k w punktach A i D oraz proste BF i CE
przecinaj si w jednym punkcie P . Udowodni, e proste AD, BC i EF s
rwnolege lub przecinaj si w jednym punkcie.
7. Rozwaamy pary (a,b) liczb naturalnych takich, e iloczyn a a bb w zapisie dziesitnym koczy si dokadnie 98 zerami. Wyznaczy par (a,b) o tej
wasnoci, dla ktrej iloczyn ab jest najmniejszy.
8. Niech n > 2 bdzie dan liczb naturaln. Rozwaamy siatk kwadratow na paszczynie. W kadym kwadracie jednostkowym siatki wpisana
jest liczba naturalna. Wielokty o polu rwnym n, ktrych boki s zawarte
w prostych tworzcych siatk, nazwiemy wieloktami dopuszczalnymi. Wartoci wielokta dopuszczalnego nazwiemy sum wszystkich liczb wpisanych
29

w kwadraty zawarte w tym wielokcie. Udowodni, e jeli wartoci dowolnych dwch przystajcych wieloktw dopuszczalnych s rwne, to wszystkie
liczby wpisane w kwadraty siatki s rwne.
Uwaga. Przypominamy, e obraz symetryczny Q wielokta P jest wieloktem przystajcym do P .
9. Niech K, L, M bd rodkami bokw BC, AC, AB trjkta ABC.
Punkty A, B, C dziel okrg opisany na trjkcie ABC na trzy uki: AB, BC,
CA. Niech X bdzie takim punktem uku BC, e BX = XC. Analogicznie,
niech Y bdzie takim punktem uku AC, e AY = Y C, za Z takim punktem
uku AB, e AZ = ZB. Niech R bdzie promieniem okrgu opisanego na
trjkcie ABC i niech r bdzie promieniem okrgu wpisanego w trjkt ABC.
Udowodni, e r + KX + LY + M Z = 2R.
IX Zawody Matematyczne Pastw Batyckich
1. Znale wszystkie funkcje dwch zmiennych f , ktrych argumenty x, y
i wartoci f (x,y) s liczbami cakowitymi dodatnimi, speniajce nastpujce
warunki (dla wszystkich dodatnich liczb cakowitych x i y):
f (x,x) = x,
f (x,y) = f (y,x),
(x + y)f (x,y) = yf (x,x+y).
2. Trjk liczb cakowitych dodatnich (a,b,c) nazywamy quasi-pitagorejsk, jeli istnieje trjkt o bokach dugoci a, b, c, w ktrym miara kta naprzeciwko boku c wynosi 120 . Udowodni, e jeli (a,b,c) jest trjk quasi-pitagorejsk, to c ma dzielnik pierwszy wikszy od 5.
3. Znale wszystkie pary liczb cakowitych dodatnich x, y, ktre speniaj
rwnanie
2x2 + 5y 2 = 11(xy 11).
4. Niech P bdzie wielomianem o wspczynnikach cakowitych. Zamy,
e dla n = 1,2,...,1998 wartoci P (n) s liczbami naturalnymi trzycyfrowymi.
Udowodni, e wielomian P nie ma pierwiastkw cakowitych.
5. Niech a bdzie cyfr nieparzyst, za b cyfr parzyst. Udowodni, e
dla kadej liczby cakowitej dodatniej n istnieje liczba cakowita dodatnia,
podzielna przez 2n , w ktrej zapisie dziesitnym nie wystpuj cyfry inne ni
a i b.
6. Niech P bdzie wielomianem stopnia 6 i niech a, b bd liczbami rzeczywistymi takimi, e 0 < a < b. Zamy, e P (a) = P (a), P (b) = P (b),
P 0 (0) = 0. Udowodni, e P (x) = P (x) dla wszystkich liczb rzeczywistych x.
30

7. Niech oznacza zbir wszystkich liczb rzeczywistych. Znale wszystkie funkcje f : speniajce dla dowolnych x,y rwnanie
f (x) + f (y) = f (f (x)f (y)).

8. Niech Pk (x) = 1 + x + x2 + + xk1 . Wykaza, e

n  
X
n

k=1

Pk (x) = 2

n1

Pn

1+x
2

dla kadej liczby rzeczywistej x i kadej liczby cakowitej dodatniej n.

9. Liczby , speniaj 0 < < < /2. Niech , bd liczbami okrelonymi przez warunki:
(i) 0 < < /2 oraz liczba tg jest redni arytmetyczn liczb tg i tg;
1
1
1
jest redni arytmetyczn liczb
i
.
(ii) 0 < < /2 oraz liczba
cos
cos cos
Udowodni, e < .
10. Niech n 4 bdzie parzyst liczb cakowit. W okrg o promieniu 1
wpisane s n-kt foremny i (n1)-kt foremny. Dla kadego wierzchoka
n-kta rozwamy odlego od tego wierzchoka do najbliszego wierzchoka (n1)-kta, mierzon po obwodzie okrgu. Niech S bdzie sum tych n
odlegoci. Udowodni, e S nie zaley od wzajemnego pooenia tych dwch
wieloktw.
11. Niech a, b, c bd dugociami bokw pewnego trjkta, za R
promieniem okrgu opisanego na nim. Udowodni, e
a2 + b 2
R
.
2 2a2 + 2b2 c2
Kiedy zachodzi rwno?
) BAC = 90 . Punkt D ley na boku BC
12. W trjkcie ABC zachodzi <
) BDA = 2<
) BAD. Udowodni, e
i<


1
1
1
1
.
=
+
AD 2 BD CD
13. W piciokcie wypukym ABCDE boki AE i BC s rwnolege oraz
<
) ADE = <
) BDC. Przektne AC i BE przecinaj si w punkcie P . Udowod) EAD = <
) BDP oraz <
) CBD = <
) ADP .
ni, e <
14. Dany jest trjkt ABC, w ktrym AB < AC. Prosta przechodzca
) BAC
przez B i rwnolega do AC przecina dwusieczn kta zewntrznego <
w punkcie D. Prosta przechodzca przez C i rwnolega do AB przecina t
dwusieczn w punkcie E. Punkt F ley na boku AC i speniona jest rwno
F C = AB. Udowodni, e DF = F E.
31

15. Dany jest trjkt ostroktny ABC. Punkt D jest spodkiem wysokoci opuszczonej z wierzchoka A na bok BC. Punkt E ley na odcinku AD
i spenione jest rwnanie
AE CD
=
.
ED DB
Punkt F jest spodkiem wysokoci opuszczonej z wierzchoka D na bok BE.
) AF C = 90 .
Udowodni, e <
16. Czy mona pokry szachownic o wymiarach 13 13 czterdziestoma
dwoma klockami o wymiarach 4 1 w taki sposb, e tylko rodkowe pole
szachownicy pozostanie nie zakryte? (Zakadamy, e kady klocek zakrywa
cztery pene pola szachownicy).
17. Niech n i k bd liczbami cakowitymi dodatnimi. Danych jest nk
przedmiotw (tych samych rozmiarw) i k pudeek, z ktrych kade pomieci n przedmiotw. Kady przedmiot jest pokolorowany jednym z k rnych
kolorw. Wykaza, e mona rozmieci te przedmioty w pudekach w taki
sposb, e w kadym pudeku znajd si przedmioty w co najwyej dwch
kolorach.
18. Wyznaczy wszystkie liczby cakowite dodatnie n, dla ktrych istnieje
zbir S o nastpujcych wasnociach:
(i) S skada si z n liczb cakowitych dodatnich, z ktrych wszystkie s mniejsze od 2n1 ;
(ii) dla dowolnych dwch rnych niepustych podzbiorw A i B zbioru S
suma elementw zbioru A jest rna od sumy elementw zbioru B.
19. Rozwamy mecz ping-ponga midzy dwiema druynami, z ktrych
kada skada si z 1000 graczy. Kady gracz gra przeciwko kademu z graczy
przeciwnej druyny dokadnie raz (w ping-pongu nie ma remisw). Udowodni, e istnieje dziesiciu graczy z jednej druyny takich, e kady z graczy
druyny przeciwnej przegra z co najmniej jednym z tych dziesiciu graczy.
20. Powiemy, e liczba cakowita dodatnia m pokrywa liczb 1998, jeli
1, 9, 9, 8 pojawiaj si w tej wanie kolejnoci jako cyfry m. (Na przykad
1998 jest pokrywana przez 215993698, ale nie przez 213326798). Niech k(n)
oznacza liczb tych liczb cakowitych dodatnich, ktre pokrywaj 1998 i maj
dokadnie n cyfr (n 5), z ktrych wszystkie s rne od 0. Jak reszt
z dzielenia przez 8 daje k(n)?

32

ROZWIZANIA ZADA 1

Zawody stopnia pierwszego

Zadanie 1.

Dowie, e wrd liczb postaci 50n + (50n + 1)50 , gdzie n jest liczb
naturaln, wystpuje nieskoczenie wiele liczb zoonych.

Rozwizanie
Sposb I
Jeeli n jest liczb nieparzyst, to liczba 50 n z dzielenia przez 3 daje
reszt 2. Jeli ponadto n dzieli si przez 3, to liczba (50n + 1) 50 z dzielenia
przez 3 daje reszt 1. Std wynika, e liczba 50 n + (50n + 1)50 jest podzielna
przez 3 dla liczb n postaci 6k + 3. Zatem dla liczb n dajcych z dzielenia
przez 6 reszt 3, liczba 50n + (50n + 1)50 jest zoona.
Sposb II
Dla liczb n podzielnych przez 5 liczba 50 n + (50n + 1)50 jest sum pitych
potg liczb naturalnych. Przyjmijmy w tosamoci
(1)

x5 + y 5 = (x + y)(x4 x3 y + x2 y 2 xy 3 + y 4 ),

x = 50n/5 oraz y = (50n + 1)10 . Z nierwnoci

1 < x + y < x5 + y 5
wynika, e oba czynniki stojce po prawej stronie rwnoci (1) s wiksze od 1.
To oznacza, e liczba x5 + y 5 = 50n + (50n + 1)50 jest dla liczb n podzielnych
przez 5 liczb zoon.
Uwaga 1.
Podobnie jak w sposobie I mona wykaza, e liczba 50 n + (50n + 1)50
dzieli si przez 3 dla liczb n postaci 6k + 5.
Uwaga 2.
Nie wszystkie wyrazy cigu 50n + (50n + 1)50 s liczbami zoonymi. Na
przykad dla n = 28 otrzymujemy liczb pierwsz, ktra ma 158 cyfr. Kolejna
liczba pierwsza podanej w zadaniu postaci pojawia si dopiero dla n = 484
i ma 823 cyfry!

Na podstawie materiaw Komitetu Gwnego Olimpiady Matematycznej oraz prac

uczestnikw opracowali Waldemar Pompe i Jarosaw Wrblewski.

33

Zadanie 2.

Wykaza, e dla dowolnych liczb rzeczywistych a, b, c, d zachodzi

nierwno
(a + b + c + d)2 3(a2 + b2 + c2 + d2 ) + 6ab.

Rozwizanie
Sposb I
Na mocy nierwnoci pomidzy redni kwadratow a arytmetyczn (zob.
uwaga niej) zastosowanej do liczb a + b, c i d otrzymujemy
s

(a + b)2 + c2 + d2  (a + b) + c + d 

,
3
3
skd 3(a2 + b2 + c2 + d2 ) + 6ab (a + b + c + d)2 .
Sposb II
Zachodz nastpujce zwizki:

3(a2 + b2 + c2 + d2 ) + 6ab (a + b + c + d)2 =

= 3a2 + 3b2 + 3c2 + 3d2 + 6ab

a2 b2 c2 d2 2ab 2ac 2ad 2bc 2bd 2cd =

= 2a2 + 2b2 + 2c2 + 2d2 + 4ab 2ac 2ad 2bc 2bd 2cd =

= 12 (4a2 + 4b2 + c2 + d2 + 8ab 4ac 4ad 4bc 4bd + 2cd)

= 21 (2a + 2b c d)2 + 32 (c d)2 0.

+ 32 (c2 + d2 2cd) =

To koczy dowd danej nierwnoci.

Uwaga
Nierwno pomidzy redni kwadratow a arytmetyczn orzeka, e dla
dowolnych liczb rzeczywistych x1 ,x2 ,...,xn ,
s

x21 + x22 + ... + x2n  x1 + x2 + ... + xn 


.
n
n
Jest to szczeglny przypadek nierwnoci Schwarza (zob. Dodatek Nierwno Schwarza, str. 112). Rwno w nierwnoci (1) zachodzi wtedy i tylko
wtedy, gdy x1 = x2 = ... = xn .
(1)

Zadanie 3.

W trjkcie rwnoramiennym ABC kt BAC jest prosty. Punkt D

ley na boku BC, przy czym BD = 2 CD. Punkt E jest rzutem prostoktnym punktu B na prost AD. Wyznaczy miar kta CED.

Rozwizanie
Sposb I
Niech F bdzie rzutem prostoktnym punktu C na prost AD (rys. 1).
Poniewa
<
) CAF = 90 <
) BAE = <
) ABE
oraz
AB = AC ,
34

wic trjkty prostoktne CAF i ABE s przystaj- C

ce. Std
(1)

AE = CF

oraz

BE = AF .

Ponadto na mocy twierdzenia Talesa,

CF
CD 1
(2)
=
= ,
skd BE = 2CF .
BE BD 2
Korzystajc z rwnoci (1) oraz (2) otrzymujemy

rys. 1

EF = AF AE = BE AE = 2CF CF = CF .
Trjkt CF E jest wic trjktem prostoktnym rwnoramiennym, a to ozna) CED = <
) CEF = 45 .
cza, e <
Sposb II
Uzupenijmy trjkt ABC do kwadratu ABF C C
(rys. 2). Zamy, e prosta AD przecina odcinek
CF w punkcie P , za prosta BE przecina bok AC
w punkcie Q. Poniewa
Q
CP CD 1
=
= ,
AB DB 2
wic CP = 12 CF. Ponadto
<
) ABE = 90 <
) BAE = <
) CAP ,

rys. 2

co dowodzi, e trjkty prostoktne ABQ oraz CAP s przystajce. Zatem

CP = AQ, i w konsekwencji CP = CQ (= 12 AB).
) P CQ = <
) P EQ = 90 , wic punkty C, Q, E, P le na jednym
Poniewa <
) CED = <
) CQP = 45 .
okrgu. Std <
Sposb III
Oznaczmy przez F rodek odcinka BC (rys. 3). Wykaemy najpierw, e
zachodzi rwno:
(3)

CD 2 = DF DB .

Oznaczmy: AB = AC = a. Wwczas z definicji

punktu D,

(4)
CD 2 = ( 31 a 2)2 = 29 a2

D
F
E

oraz
DF DB = (DB BF ) DB = DB 2 BF DB =

(5)
= ( 32 a 2)2 ( 12 a 2)( 23 a 2) = 29 a2 .

B
rys. 3

czc ze sob rwnoci (4) i (5), otrzymujemy rwno (3).

) AEB = <
) AF B = 90 , wic punkty A, B, F , E le na jednym
Poniewa <
35

okrgu (rys. 3). Zatem na mocy rwnoci (3),

CD DA
=
.
DE CD
Trjkty ADC i CDE maj wsplny kt przy wierzchoku D, wic na mocy
rwnoci (6) trjkty te s podobne. Std
CD 2 = DF DB = DEDA,

(6)

skd

<
) CED = <
) ACD = 45 .
Sposb IV
Niech F bdzie rzutem prostoktnym punktu D na prost AB (rys. 4).
Wykaemy najpierw, e punkty C, E, F s wspliniowe. W tym celu wystarczy udowodni, e
C
AE AC
=
.
(7)
ED DF
D
Na mocy twierdzenia Talesa mamy nastpujce
rwnoci:
E
AC BC 3
(8)
=
= .
DF BD 2
Naley wic dowie, e AE :ED = 3:2.
A
B
F
Oznaczmy: AB = AC = a. Obliczmy dugoci
rys. 4
odcinkw AE i ED w zalenoci od a.
2
1
Na mocy twierdzenia Talesa AF = 3 a oraz DF = 3 a. Zatem z twierdze
nia Pitagorasa AD = 13 a 5. Trjkty prostoktne AF D i AEB maj wsplny kt przy wierzchoku A, wic s podobne. Zatem
AE AF
=
,
AB AD

skd wyliczajc wielko AE otrzymujemy AE = 51 a 5. Ponadto

2
ED = AD AE = 31 a 5 15 a 5 = 15
a 5,
skd AE :ED = 3:2. Dowd rwnoci (7) zosta zakoczony, co oznacza, e
punkty C, E, F s wspliniowe.
) BED = <
) BF D = 90 , wic na czworokcie F BDE mona opiPoniewa <
sa okrg (rys. 4). Zatem
<
) CED = <
) AEF = 90 <
) F EB = 90 <
) F DB = 90 45 = 45 .
Zadanie 4.

Dane s takie liczby rzeczywiste x, y, e liczby x + y, x 2 + y 2 , x3 + y 3

i x4 + y 4 s cakowite. Dowie, e dla kadej liczby cakowitej dodatniej n liczba xn + y n jest liczb cakowit.

Rozwizanie
Poniewa
2xy = (x + y)2 (x2 + y 2 )
36

oraz

2x2 y 2 = (x2 + y 2 )2 (x4 + y 4 ),

wic liczby 2xy i 2x2 y 2 s cakowite. Gdyby liczba xy nie bya cakowita, to
liczba 2xy musiaaby by nieparzyst. Jednak wtedy liczba 2x 2 y 2 = (2xy)2 /2
nie byaby cakowita. Std wniosek, e liczba xy jest cakowita.
Tez dowodzimy indukcyjnie. Dla n = 1 i n = 2 liczba x n + y n jest cakowita. Korzystajc z tosamoci
xn + y n = (xn1 + y n1 )(x + y) xy(xn2 + y n2 )

widzimy, e jeeli n 3 jest tak liczb cakowit dodatni, e obie liczby

xn2 + y n2 oraz xn1 + y n1 s cakowite, to liczba xn + y n jest rwnie cakowita. Dowd indukcyjny jest wic zakoczony.
Uwaga
Zaoenie, e liczba x3 + y 3 jest cakowita, nie byo w dowodzie wykorzystywane. Natomiast zaoenia, e liczbax 4 + y 4 jest cakowita,
pomin nie

mona. Pokazuje to przykad liczb x = 2/2 oraz y = 2/2, dla ktrych

x + y = 0,

x2 + y 2 = 1,

x3 + y 3 = 0,

lecz x4 + y 4 = 21 .
Zadanie 5.

Znale wszystkie pary liczb cakowitych dodatnich x, y speniajce

rwnanie yx = x50 .

Rozwizanie
Dane rwnanie zapisujemy w postaci y = x 50/x . Poniewa dla kadego x,
bdcego dzielnikiem liczby 50, liczba po prawej stronie jest cakowita, wic
otrzymujemy rozwizania rwnania dla x {1,2,5,10,25,50}. Inne rozwizania tego rwnania otrzymamy tylko wtedy, gdy x 2 oraz dla pewnego k 2
liczba x jest jednoczenie k-t potg pewnej liczby naturalnej oraz dzielnikiem liczby 50k. Jeli p jest dzielnikiem pierwszym takiej liczby x, to p k |50k.
Poniewa zachodzi nierwno pk > k, wic nie moe by pk |k. Std liczba
p jest rwna 2 lub 5. Jeeli p = 2, to 2k |2k, skd k = 2. Jeeli za p = 5, to
5k |25k, skd znowu k = 2. Zatem liczba x musi by jednoczenie kwadratem
pewnej liczby naturalnej oraz dzielnikiem liczby 100. Otrzymujemy dwie nowe wartoci x w tym przypadku: x = 4 oraz x = 100. Zatem dane rwnanie
ma 8 rozwiza (x,y):
(1,1), (2,225 ), (4,225 ), (5,510 ), (10,105 ), (25,625), (50,50), (100,10).
Zadanie 6.

Przektne AC i BD czworokta wypukego ABCD przecinaj si

w punkcie P . Punkt M jest rodkiem boku AB. Prosta M P przecina bok CD w punkcie Q. Dowie, e stosunek pl trjktw BCP
i ADP jest rwny stosunkowi dugoci odcinkw CQ i DQ.

Rozwizanie
Oznaczmy przez [XY Z] pole trjkta XY Z.
37

Sposb I
Prawdziwe s nastpujce rwnoci (rys. 1):
[M P C] = [AM C] [AM P ] = 21 [ABC] 12 [ABP ] = 21 [BCP ].
Analogicznie dowodzimy, e [M P D] = 21 [ADP ].
Zatem stosunek pl trjktw BCP i ADP jest D
rwny stosunkowi pl trjktw M P C i M P D.
Trjkty M P C i M P D maj wspln podstaw M P , a wic stosunek ich pl jest rwny stosunkowi wysokoci opuszczonych na t podstaw, czyli (na mocy twierdzenia Talesa) wielkoci
A
CQ:DQ.

M
rys. 1

Sposb II
Niech K bdzie punktem przecicia odcinkw BD i AQ, za niech L bdzie
punktem przecicia odcinkw AC i BQ (rys. 2).
C
Poniewa punkt M jest rodkiem odcinka
Q
AB, wic na mocy twierdzenia Cevy (p. str. 120)
D
zastosowanego do trjkta ABQ otrzymujemy
K
L
[BCP ] [ADP ]
BL AK
P
=
,
skd
=
.
LQ KQ
[CQP ] [DQP ]
Zatem
[BCP ] [CQP ] CQ
=
=
.
A
B
M
[ADP ] [DQP ] DQ
rys. 2

Sposb III
Niech E bdzie punktem przecicia prostej M Q z prost przechodzc
przez punkt A i rwnoleg do CD. Podobnie, niech F bdzie punktem przecicia prostej M Q z prost przechodzc przez punkt B i rwnoleg do CD
(rys. 3).
C
Q
D
Na mocy twierdzenia Talesa
AE AM
=
= 1,
P
BF M B
skd
E
CQ
[BCP ] CP BP CQ BF
A
M
B
=

=
.
[ADP ] AP DP AE DQ DQ
F
rys. 3

Sposb IV
Wprowadmy nastpujce oznaczenia (rys. 4):
) AP D = <
) CP B ,
=<
38

) DP Q = <
) BP M ,
=<

) QP C = <
) M P A.
=<

Mamy dowie, e
[BCP ] CQ
=
.
[ADP ] DQ
Wielko CQ:DQ jest rwna stosunkowi pl trjktw CP Q i DP Q, gdy
oba trjkty maj wspln wysoko opuszczon na podstawy CQ i DQ.
Zatem rwno (1) przybiera posta
C
BP CP
[CP Q]
Q
=
,
D
AP DP [DP Q]
czyli

BP CP
CP CQ sin
P
=
.

AP DP DP CQ sin
(1)

Naley wic dowie, e

A
B
M
BP sin
=
rys. 4
AP sin
lub BP sin = AP sin . Po pomnoeniu ostatniej rwnoci przez 21 M P dowodzona przez nas tosamo przybiera posta [BP M ] = [AP M ]. Ta rwno
jest prawdziwa, gdy punkt M jest rodkiem boku AB. Dowd rwnoci (1)
jest wic zakoczony.
Zadanie 7.

Dana jest liczba naturalna n 2. Wyznaczy wszystkie wielomiany P (x) = a0 + a1 x + ... + an xn majce dokadnie n pierwiastkw nie
wikszych ni 1 oraz speniajce warunek
a20 + a1 an = a2n + a0 an1 .

Uwaga: Pierwiastki s liczone z uwzgldnieniem krotnoci: jeli liczba x0 jest pierwiastkiem k-krotnym wielomianu P (x) (tzn. jeli wielomian P (x) jest podzielny przez wielomian (x x0 )k , ale nie przez
(x x0 )k+1 ), wwczas liczba x0 jest traktowana jak k pierwiastkw
wielomianu P (x).

Rozwizanie
Niech p1 p2 ... pn bd pierwiastkami wielomianu speniajcego warunki zadania. Wwczas p1 p2 ... pn 1 oraz an 6= 0. Ponadto
1
1
1
,
+ + ... +
an1 = an (p1 + p2 + ... + pn ), a1 = an p1 p2 ...pn
p1 p2
pn
oraz a0 = an p1 p2 ...pn . Warunek a20 + a1 an = a2n + a0 an1 mona wic przepisa
w postaci
1
1
1
1
p1 p2 ...pn + + + ... +
=
+ p1 + p2 + ... + pn .
p1 p2
pn p1 p2 ...pn
Udowodnimy indukcyjnie, e dla n 2 oraz dla dowolnych liczb rzeczywistych
p1 p2 ... pn 1 zachodzi nierwno
1
1
1
1

+ p1 + p2 + ... + pn
(1)
p1 p2 ...pn + + + ... +
p1 p2
pn p1 p2 ...pn
39

oraz, e
(2)

rwno zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy p 2 = p3 = ... = pn = 1.

Dla n = 2 nierwno (1) przybiera posta

1
1
1
(3)
p 1 p2 + +
+ p1 + p2 .
p1 p2 p1 p2
Jest ona rwnowana nierwnoci
p21 p22 p21 p2 p1 p22 + p1 p2 p1 p2 p1 p2 + 1,

czyli p1 p2 (p1 1)(p2 1) (p1 1)(p2 1), co przy zaoeniu p1 p2 1 jest

spenione. Rwno zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy p 2 1 = 0.
Zamy teraz prawdziwo nierwnoci (1) oraz stwierdzenia (2) dla pewnej liczby n 2. Niech ponadto dane bd liczby p 1 p2 ... pn pn+1 1.
Wwczas p1 p2 p3 ... pn+1 1, skd na mocy zaoenia indukcyjnego
1
1
1
1
(p1 p2 )p3 ...pn pn+1 +
+ + ... + +

p1 p2 p3
pn pn+1
1

(4)
+ p1 p2 + p3 + ... + pn + pn+1
(p1 p2 )p3 ...pn pn+1
oraz rwno zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy p 3 = ... = pn = pn+1 = 1.
Dodanie nierwnoci (3) i (4) stronami daje
1
1
1
1
1

p1 p2 p3 ...pn pn+1 + + + + ... + +

p1 p2 p3
pn pn+1
1

+ p1 + p2 + p3 + ... + pn + pn+1 .
p1 p2 p3 ...pn pn+1
Rwno zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy p 2 = p3 = ... = pn = pn+1 = 1.
Ze stwierdzenia (2) wynika zatem, e wielomiany speniajce warunki zadania maj posta P (x) = a(x + 1)n1 (x + b), gdzie a jest dowoln niezerow
liczb rzeczywist, za b 1.
Zadanie 8.

Dana jest liczba naturalna n 2 oraz zbir n-elementowy S. Wyznaczy najmniejsz liczb naturaln k, dla ktrej istniej podzbiory
A1 ,A2 ,...,Ak zbioru S o nastpujcej wasnoci: dla dowolnych dwch
rnych elementw a,b S istnieje taka liczba j {1,2,...,k}, e zbir
Aj {a,b} jest jednoelementowy.

Rozwizanie
Wykaemy, e k = [log 2 (n 1) + 1], tzn. 2k1 < n 2k .
Majc liczb k okrelon jak wyej, konstruujemy zbiory A j nastpujco:
numerujemy elementy zbioru S liczbami k-cyfrowymi w ukadzie dwjkowym
(dopuszczamy zera pocztkowe). Mamy wic do dyspozycji 2 k n liczb. Nastpnie za Ai bierzemy zbir tych elementw zbioru S, ktrych numer ma
40

na i-tym miejscu jedynk. Dowolne rne elementy a i b zbioru S maj wwczas przypisane rne numery, ktre rni si, powiedzmy, na j-tym miejscu.
Wtedy do zbioru Aj naley dokadnie jeden z elementw a, b.
Tak znaleziona liczba k jest najmniejsza. Zamy bowiem, e istniej
zbiory A1 ,A2 ,...,Ak speniajce warunki zadania dla 2k < n. Kademu elementowi x zbioru S przypisujemy ukad k liczb (c 1 ,c2 ,...,ck ) wedug nastpujcej zasady:

0 gdy x 6 Ai
(i = 1,2,...,k).
ci =
1 gdy x Ai

Poniewa 2k < n, wic istniej dwa rne elementy a,b S, ktre maj przypisany ten sam ukad liczb. To za oznacza, e element a naley do dokadnie
tych samych zbiorw spord A1 ,A2 ,...,Ak , co element b.
Zadanie 9.

Punkty D, E, F le odpowiednio na bokach BC, CA, AB trjkta

ABC. Okrgi wpisane w trjkty AEF , BF D, CDE s styczne do
okrgu wpisanego w trjkt DEF . Udowodni, e proste AD, BE,
CF przecinaj si w jednym punkcie.

Rozwizanie
Sposb I
Rozwizanie to opiera si na twierdzeniu mwicym o tym, e zoenie
dwch jednokadnoci jest (na og) jednokadnoci. Dokadne sformuowanie tego twierdzenia oraz jego dowd znajduje si na kocu niniejszej broszury
(zob. Dodatek , Twierdzenie o zoeniu jednokadnoci, str. 114).
Niech K, L, M bd odpowiednio punktami stycznoci okrgu wpisanego w trjkt DEF z bokami EF , F D, DE (rys. 1). Przyjmijmy ponadto, e
okrg wpisany w trjkt AF E jest styczny do bokw EF , F A, AE odpowiednio w punktach K, P , Q. Wwczas M E = KE = QE oraz LF = KF = P F .
Std otrzymujemy
AF + DE = AP + P F + DM + M E = AQ + QE + F L + LD = AE + DF .
M

E
L
K

P
rys. 1

Udowodnilimy wic, e jeli okrgi wpisane w trjkty AF E oraz DEF s

styczne, to w czworokt AF DE mona wpisa okrg. Oznaczmy ten okrg
przez oA .
41

Niech o1 bdzie okrgiem wpisanym w trjkt DEF , za o 2 okrgiem

wpisanym w trjkt ABC (rys. 2). Punkt D jest rodkiem jednokadnoci j 1
o skali dodatniej, przeksztacajcej okrg o 1 na oA ; punkt A jest rodkiem
jednokadnoci j2 o skali dodatniej, przeksztacajcej okrg o A na o2 . Zatem jednokadno j o skali dodatniej, przeksztacajca okrg o 1 na o2 , jest
zoeniem jednokadnoci j1 i j2 jej rodek ley wic na prostej AD.
A
F
o2

oA

o1

rys. 2

Analogicznie dowodzimy, e rodek jednokadnoci j ley na prostych BE

i CF .
Wniosek: proste AD, BE, CF maj punkt wsplny, bdcy rodkiem
jednokadnoci okrgw o1 i o2 .
Uwaga
Prawdziwe jest twierdzenie odwrotne do tego, z ktrego korzystalimy na
pocztku powyszego rozwizania, a mianowicie: jeli w czworokt AF DE
mona wpisa okrg, to okrgi wpisane w trjkty AF E oraz DEF s styczne.
Nietrudny dowd pozostawiamy Czytelnikowi.
Sposb II
Poniewa okrg wpisany w trjkt DEF jest styczny do okrgw wpisanych w trjkty AEF , BF D, CDE, wic w czworokty AF DE, BDEF ,
CEF D mona wpisa okrgi (zob. pocztek sposobu I). Oznaczmy okrgi
wpisane w wyej wymienione czworokty odpowiednio przez o A , oB , oC .
Wykaemy, e trjkty ABC oraz DEF maj o perspektywiczn (p. Dodatek , Twierdzenie Desarguesa, str. 117). Wwczas na mocy twierdzenia
Desarguesa, trjkty te maj rodek perspektywiczny. To oznacza, e odcinki
AD, BE, CF przecinaj si w jednym punkcie.
Pozostao wic udowodni, e trjkty ABC, DEF maj o perspektywiczn. W tym celu rozpatrzymy trzy przypadki.
(a) Zamy najpierw, e adna z par (AB,DE), (BC,EF ), (CA,F D)
nie tworzy pary bokw rwnolegych, tzn. AB6 k DE, BC6 k EF , CA6 k F D.
Oznaczmy symbolem k ` punkt przecicia prostych k oraz `. Przyjmijmy: X = BA DE, Y = BC EF , Z = CA F D. Poniewa okrgi o A , oB s
styczne do prostych AB i DE, wic punkt X jest rodkiem jednokadnoci
j1 o skali dodatniej, przeksztacajcej okrg o A na okrg oB . Analogicznie,
42

punkt Y jest rodkiem jednokadnoci j 2 o skali dodatniej, ktra przeksztaca okrg oB na okrg oC . Zatem zoenie j2 j1 jest jednokadnoci, ktrej
rodek ley na prostej XY . Z drugiej strony jednokadno j 2 j1 ma skal dodatni i przeprowadza okrg oA na okrg oC . rodkiem jej jest wic
punkt Z. Wykazalimy tym samym, e punkty X, Y , Z s wspliniowe.
Zatem trjkty ABC i DEF maj o perspektywiczn.
(b) Zamy z kolei, e dokadnie jedna spord par (AB,DE), (BC,EF ),
(CA,F D) jest par prostych rwnolegych. Bez straty oglnoci moemy
przyj, e CA k F D, oraz oznaczy X = BA DE, Y = BC EF . Rozumujc tak samo jak w przypadku (a) widzimy, e punkt X jest rodkiem jednokadnoci j1 o skali dodatniej, przeksztacajcej okrg o A na okrg oB , za
punkt Y jest rodkiem jednokadnoci j 2 o skali dodatniej, ktra przeksztaca
okrg oB na okrg oC . Poniewa promienie okrgw oA i oC s jednakowe,
wic zoenie j2 j1 jest przesuniciem. Wektor tego przesunicia jest rwnolegy do prostej XY jak rwnie do prostej czcej rodki okrgw o A i oC .
Proste XY , AB, CD s wic rwnolege, co w tym przypadku oznacza, e
trjkty ABC i DEF maj o perspektywiczn.
(c) Pozosta do rozpatrzenia przypadek, w ktrym co najmniej dwie pary
spord (AB,DE), (BC,EF ), (CA,F D) s parami bokw rwnolegych. Bez
straty oglnoci przyjmijmy, e tymi dwiema parami s (BC,EF ) i (CA,F D).
Wwczas na mocy twierdzenia Talesa
BD CE AF
=
=
,
DC EA F B
skd wynika, e rwnie AB k DE. Zatem, zgodnie z przyjt konwencj,
rwnie w tym przypadku trjkty ABC i DEF maj o perspektywiczn.

W dwch kolejnych sposobach skorzystamy z nastpujcego lematu.

Lemat
Punkt I jest rodkiem okrgu wpisanego w trjkt ABC (rys. 3); okrg
ten jest styczny do boku AB w punkcie K. Wwczas
(1)

AC AK
AI

=
BC BK
BI
Dowd
Oznaczmy:

2

) CAI = <
) KAI , = <
) CBI = <
) KBI .
=<
Rwno (1) przepisujemy w nastpujcej,
rwnowanej postaci
A
AK AC BK AI

.
AI BC
BI BI

rys. 3

43

Korzystajc z definicji funkcji trygonometrycznych oraz stosujc twierdzenie

sinusw do trjktw ABC i ABI, moemy powysz rwno przepisa
kolejno jako:
sin2
sin
2 sin cos
sin
cos
= cos
,
cos
= cos
.
sin2
sin
2 sin cos
sin
Ostatnia zaleno jest speniona dla dowolnych liczb 0 < < /2 oraz
0 < < /2 . Dowd lematu jest wic zakoczony.
Sposb III
Oznaczmy przez IA , IB , IC , I odpowiednio rodki okrgw wpisanych
w trjkty AEF , BF D, CDE, DEF . Niech ponadto K, L, M bd punktami
stycznoci okrgu wpisanego w trjkt DEF odpowiednio z bokami EF , F D,
DE. Punkty K, L, M s rwnie punktami stycznoci okrgw wpisanych
w trjkty AEF , BF D, CDE z bokami trjkta DEF (rys. 4). Stosujc
powyszy lemat do trjktw EDC, F EA, DF B otrzymujemy kolejno:
DIC 2
AE KE
EIA 2
BF LF
F IB 2
CD M D
,
,
.

=
CE EM
EIC
AF F K
F IA
BD DL
DIB
Poniewa EM = KE, F K = LF oraz DL = M D, wic mnoc stronami powysze zalenoci otrzymujemy


2

DIC EIA F IB
CD AE BF

CE AF BD
EIC F IA DIB
Dalej zauwaamy, e
(4)

DIC
DIB

2 

EIA
EIC

2 

F IB
F IA

2

) M DIC + <
) IB DI) = 2 <
) M DIC + 2 <
) LDI + 2 <
) IB DL = 180 ,
2(<
) IB DI = 90 <
) M DIC = <
) IIC D. Ponadto <
) IB ID = <
) DM IC . Z osskd <
tatnich dwch rwnoci wynika, e trjkty IDI B oraz IIC D s podobne.
C

IC
E
D

M
I

IA

IB

A
rys. 4

44

Uzyskujemy zatem nastpujce proporcje:

DIC IIC
DIC
ID
=
oraz
=
.
DIB
ID
DIB IIB


DIC 2 IIC
. Analogicznie dowodzimy, e
=
Mnoc je stronami dostajemy
DIB
IIB




EIA 2 IIA
F IB 2 IIB
oraz
.
=
=
EIC
IIC
F IA
IIA
czc ze sob trzy ostatnie rwnoci oraz zaleno (4) otrzymujemy
CD AE BF
IIC IIA IIB

= 1,
CE AF BD IIB IIC IIA
skd, na mocy twierdzenia Cevy (zob. str. 120), odcinki AD, BE, CF przecinaj si w jednym punkcie.
Sposb IV
Przyjmijmy takie same oznaczenia jak w sposobie III. Niech ponadto
rA , rB , rC , r bd odpowiednio promieniami okrgw wpisanych w trjkty AEF , BF D, CDE, DEF oraz niech x = DL = DM , y = EM = EK,
) M DIC , = <
) IDM = <
) IDL, = <
) IB DL (rys. 5).
z = F K = F L, = <
C

IC
E

rC
y
y

K
IA

rA
z

A
rys. 5

L rB
IB

) CDE + <
) EDF + <
) F DB = 180 , wic + + = 90 , skd
Poniewa <
otrzymujemy rwnoci: ctg( + ) = ctg(90 ) = tg. Przeksztacajc rwnowanie ostatni zwizek dostajemy kolejno:
x x

1
x2 rrB
rC
ctg ctg 1
r rB
= tg,
,
= rC ,
=
x x
ctg + ctg
x
rB + r
+
r rB
45

skd x2 = r(rB + rC ) + rB rC . Analogicznie obliczamy:

y 2 = r(rC + rA ) + rC rA
oraz
z 2 = r(rA + rB ) + rA rB .
Korzystajc z lematu oraz z powyszych trzech wzorw otrzymujemy
2
2
EC y y 2 + rC
r(rC + rA ) + rC rA + rC
=
= 2
2
2 =
CD x x + rC
r(rB + rC ) + rB rC + rC
(r + rC )(rC + rA ) rC + rA
=
=
.
(r + rC )(rC + rB ) rC + rB
W ten sam sposb dowodzimy, e
DB x rB + rC
F A z rA + r B
=
oraz
=
.
BF z rB + rA
AE y rA + rC
Mnoc stronami trzy ostatnie rwnoci dostajemy
EC DB F A rC + rA rB + rC rA + rB

= 1,
CD BF AE rC + rB rB + rA rA + rC
skd, na mocy twierdzenia Cevy (zob. str. 120), odcinki AD, BE, CF przecinaj si w jednym punkcie.
Zadanie 10. Dana jest liczba x1 > 0. Cig (xn ) jest zdefiniowany wzorem:
xn+1 = xn +

1
x2n

dla n = 1,2,3,... .

xn
, i obliczy j.
Udowodni, e istnieje granica lim
n 3 n

Rozwizanie
W rozwizaniu skorzystamy z nastpujcego twierdzenia:
Jeeli cig (an ) jest zbieny do granicy g, to cig (b n ), okrelony wzorem
a1 + a2 + ... + an
bn =
,
n
jest rwnie zbieny i jego granica wynosi g.
Dowd tego twierdzenia znajduje si w Dodatku, str. 116.
Podstawmy yn = x3n . Wtedy

1
1 3
3
yn+1 = yn 1 +
= yn + 3 + + 2 .
yn
yn yn
Skoro yn+1 > yn + 3, wic cig (yn ) jest rozbieny do nieskoczonoci. Zatem na mocy powyszej rwnoci (yn+1 yn ) 3. Z ostatniej zbienoci oraz
z zacytowanego wyej twierdzenia zastosowanego do cigu

y1
dla n = 1
an =
yn yn1 dla n > 1
otrzymujemy
y1 + (y2 y1 ) + (y3 y2 ) + ... + (yn yn1 )
yn
lim
= lim
= 3,
n
n n
n

xn
3
skd lim
= 3.
3
n
n
46

Zadanie 11. W urnie znajduj si dwie kule: biaa i czarna. Ponadto mamy do
dyspozycji 50 kul biaych i 50 czarnych. Wykonujemy 50 razy nastpujc czynno: losujemy z urny kul, a nastpnie wrzucamy j
z powrotem do urny oraz dokadamy jedn kul tego samego koloru, co wylosowana kula. Po zakoczeniu tych czynnoci mamy wic
w urnie 52 kule. Jaka liczba kul biaych znajdujcych si w urnie jest
najbardziej prawdopodobna?

Rozwizanie
Niech P (k,n), gdzie 1 k n1, oznacza prawdopodobiestwo zdarzenia,
e gdy w urnie jest n kul, to dokadnie k z nich ma kolor biay. Udowodnimy,
e
nk
k 1
(1)
P (1,2) = 1 oraz P (k,n + 1) =
P (k,n) +
P (k 1,n).
n
n
Pierwsza z powyszych rwnoci jest oczywista. Druga wynika z nastpujcych rozwaa.
Zastanawiamy si, kiedy po dooeniu (n+1)-szej kuli do urny zawierajcej n kul w urnie znajdzie si dokadnie k kul biaych. Jest to moliwe
w nastpujcych dwch sytuacjach:
(a) Jako (n+1)-sz kul dooono kul czarn. Wwczas przed dooeniem tej kuli musiao by w urnie k kul biaych. Prawdopodobiestwo tego
zdarzenia wynosi P (k,n). Kul czarn wylosowano wic z prawdopodobiestwem nk
n . Zatem prawdopodobiestwo tego, e w urnie zawierajcej n + 1
kul dokadnie k jest biaych, pod warunkiem, e ostatnia dorzucona kula jest
czarna, wynosi
nk
P (k,n).
n
(b) Jako (n+1)-sz kul dooono kul bia. Wwczas przed dooeniem
tej kuli musiao by w urnie dokadnie k 1 kul biaych. Prawdopodobiestwo
tego zdarzenia wynosi P (k 1,n). Kul bia wylosowano wic z prawdopodobiestwem k1
n . Std prawdopodobiestwo tego, e w urnie zawierajcej
n + 1 kul dokadnie k jest biaych, pod warunkiem, e ostatnia dorzucona
kula jest biaa, wynosi
k 1
P (k 1,n).
n
czc ze sob dwa powysze przypadki dostajemy drug z rwnoci (1).
Korzystajc ze wzorw (1) dowodzimy indukcyjnie (ze wzgldu na n), e
P (k,n) = 1/(n1) dla k = 1,2,...,n1. Istotnie, dla n = 2 mamy P (1,2) = 1.
Jeli n 2 jest tak liczb naturaln, e
1
dla k = 1,2,...,n1 ,
P (k,n) =
n1
47

to dla k = 1,2,...,n mamy

nk
k 1
nk
1
k 1
1
1
P (k,n+1) =
P (k,n) +
P (k1,n) =

= .
n
n
n n1
n n1 n
W szczeglnoci
1
dla k = 1,2,...,51.
P (k,52) =
51
Zatem kada moliwa liczba kul biaych po 50 losowaniach (od 1 do 51) jest
jednakowo prawdopodobna.
Zadanie 12. Wszystkie wierzchoki szecianu o krawdzi a le na powierzchni
czworocianu foremnego o krawdzi 1. Wyznaczy moliwe wartoci a.

Rozwizanie
Z warunkw zadania wynika, e dany szecian ABCDA 0 B 0 C 0 D 0 ley wewntrz danego czworocianu KLM N . Moliwe s dwa przypadki:
(a) Istnieje ciana czworocianu KLM N (na przykad KLM ), na ktrej
le co najmniej trzy wierzchoki szecianu;
(b) Na kadej cianie czworocianu KLM N le dokadnie dwa wierzchoki szecianu.
Rozwamy najpierw przypadek (a). Trzy wierzchoki szecianu, ktre le na cianie KLM , musz by wierzchokami jednej ciany tego szecianu.
To oznacza, e pewna ciana szecianu, powiedzmy ABCD, ley wewntrz
trjkta KLM ; pozostae cztery wierzchoki A 0 , B 0 , C 0 , D 0 znajduj si na
cianach KLN , LM N , M KN . Bez straty oglnoci moemy przyj, e ciana KLN zawiera ktre dwa spord punktw A 0 , B 0 , C 0 , D 0 . Musz one by
dwoma kolejnymi wierzchokami kwadratu A 0 B 0 C 0 D 0 . Nie tracc oglnoci
rozwaa, moemy przyj, e punkty A 0 , B 0 le na cianie KLN , punkt C 0
ley na cianie LM N , za punkt D 0 znajduje si na cianie M KN (rys. 1).
Warunek (a) wyznacza wic jednoznacznie (z dokadnoci do przyjtych oznacze) pooenie danego szecianu wewntrz czworocianu foremnego
o krawdzi 1. Przystpujemy do wyznaczenia dugoci krawdzi a.
Oznaczmy przez K 0 , L0 , M 0 , odpowiednio punkty przecicia krawdzi
KN , LN , M N z paszczyzn A0 B 0 C 0 D 0 . Czworocian K 0 L0
M 0 N jest foremny.
0
0
0
0
Oznaczmy jego krawd przez b. Wtedy K A = B L = (a 3)/3, skd

2 3
a.
(1)
b = a+
3

Wysoko czworocianu foremnego o krawdzi wyraa si wzorem h = 36 .

Porwnujc wysokoci czworocianw KLM N oraz K 0 L0 M 0 N otrzymujemy
rwno

6
6
b+a =
,
3
3
48

skd wykorzystujc rwno (1) mamy

a=
.
6+2 2+3
N

P
B0

B
D

K0

B0
D

M
B

rys. 1

X
T

N
C

A0
A

M0

A0

Q
L

M
rys. 2

Pozosta do rozpatrzenia przypadek (b).

Kady z czterech odcinkw czcych wierzchoki danego szecianu, lecy
na tej samej cianie czworocianu KLM N , jest krawdzi tego szecianu.
Odcinki te nie maj wsplnych kocw. Przypumy, e krawd AB ley
na cianie KLM . Wwczas jedna z krawdzi A 0 B 0 lub CD ley na jednej ze
cian KLN , LM N , M KN . Bez straty oglnoci przyjmijmy, e A 0 B 0 ley
na KLN . Wtedy proste AB i A0 B 0 s rwnolege do krawdzi KL, a co za
tym idzie, proste CD i C 0 D 0 s prostopade do krawdzi M N ; nie mog wic
one lee na cianach LM N i KM N . Moemy zatem zaoy, e odcinek
CC 0 ley na cianie LM N , za odcinek DD 0 znajduje si na cianie KM N
(rys. 2).
Oznaczmy przez X, Y , Z, T odpowiednio rodki krawdzi KN , N L, LM ,
M K. Wwczas kwadraty A0 B 0 BA oraz D 0 C 0 CD maj boki rwnolege odpowiednio do bokw kwadratu XY ZT . Std istnieje (w przestrzeni) rodek
jednokadnoci P kwadratw A0 B 0 BA i XY ZT , lecy na krawdzi KL oraz
rodek jednokadnoci Q kwadratw D 0 C 0 CD i XY ZT , lecy na krawdzi
M N . Skale jednokadnoci w obu przypadkach s rwne i wynosz 2a.
Odlegoci od punktw P i Q do paszczyzny XY ZT s rwne i wynosz 2/4.
Std wynika, e odlegoci od paszczyzn A 0 B 0 BA i D 0 C 0 CD do paszczyzny
XY ZT s rwne a wic kada z nich wynosi a/2. Te trzy wielkoci s
zwizane ze sob zalenoci
a/2
1
.
1 2a =
,
skd otrzymujemy
a=
2/4
2+ 2
Pozostaje zauway, e powysz warto mona zrealizowa biorc za P i Q
rodki krawdzi KL i M N .
49

Reasumujc: moliwe wartoci a wynosz

oraz
6+2 2+3

1
.
2+ 2

Zawody stopnia drugiego

Zadanie 1.

Dana jest funkcja f :h0,1i taka, e f ( n1 ) = (1)n dla n = 1,2,... .

Wykaza, e nie istniej funkcje rosnce g:h0,1i , h:h0,1i , dla
ktrych f = g h.

Rozwizanie
Przypumy, e istniej funkcje g i h speniajce warunki zadania. Poniewa funkcje te s rosnce, wic dla kadego k mamy
1
1
1
1
g( 2k+1
) = f ( 2k+1
) + h( 2k+1
) = 1 + h( 2k+1
)<
1
1
) = 1 + h( 2k
)2 =
< 1 + h( 2k

1
1
1
1
) + h( 2k
) 2 = g( 2k
) 2 < g( 2k1
) 2.
= f ( 2k

Z monotonicznoci funkcji g oraz powyszych nierwnoci dostajemy

1
1
1
g(0) < g( 2k+1
) < g( 2k1
) 2 < g( 2k3
) 4 < ... < g( 31 ) 2(k 1) < g(1) 2k.

Zatem g(1) g(0) > 2k dla dowolnego k , co nie jest moliwe.

Uwaga
Zadanie wie si z pojciem funkcji o wahaniu ograniczonym. Mwimy,
e funkcja f : ha,bi ma wahanie ograniczone, jeeli istnieje taka liczba M ,
e dla dowolnej liczby naturalnej n i dowolnych liczb rzeczywistych
a x1 < y1 < x2 < y2 < ... < xn < yn b

zachodzi nierwno

|f (y1 ) f (x1 )| + |f (y2 ) f (x2 )| + ... + |f (yn ) f (xn )| < M .

Funkcje, ktre nie speniaj powyszego warunku, nazywamy funkcjami o wahaniu nieograniczonym.
Zauwamy, e dana w treci zadania funkcja f ma wahanie nieograniczone.
Wystarczy bowiem przyj
1
1
oraz yk =
dla k = 1,2,...,n.
xk =
2n 2k + 2
2n 2k + 1
Wwczas 0 x1 < y1 < x2 < y2 < ... < xn < yn 1 oraz
|f (y1 ) f (x1 )| + |f (y2 ) f (x2 )| + ... + |f (yn ) f (xn )| = 2n,

co wraz ze wzrostem n jest nieograniczone.

Okazuje si, e wahanie ograniczone maj te i tylko te funkcje, ktre daj
si przedstawi w postaci rnicy dwch funkcji rosncych.
50

Zadanie 2.

Szecian S o krawdzi 2 jest zbudowany z omiu szecianw jednostkowych. Klockiem nazwiemy bry otrzyman przez usunicie z szecianu S jednego spord omiu szecianw jednostkowych. Szecian
T o krawdzi 2n jest zbudowany z (2n )3 szecianw jednostkowych.
Udowodni, e po usuniciu z szecianu T dowolnego spord (2n )3
szecianw jednostkowych powstaje brya, ktr daje si szczelnie
wypeni klockami.

Rozwizanie
Przeprowadzimy dowd indukcyjny. Dla n = 1 teza zadania jest oczywicie
prawdziwa.
Niech n bdzie liczb naturaln, dla ktrej teza zadania jest prawdziwa.
Rozwamy szecian C o krawdzi 2n+1 z wyrnionym szecianem jednostkowym D. Szecian C dzielimy na osiem przystajcych szecianw C 1 ,C2 ,...,C8 ,
kady o krawdzi 2n . W jednym z nich (przyjmijmy, e w C1 ) znajduje si
szecian jednostkowy D. Pomy klocek K w samym rodku szecianu C
tak, aby jego cz wsplna z kadym z szecianw C 2 ,C3 ,...,C8 bya szecianem jednostkowym (analogiczna sytuacja przedstawiona jest na rys. 1
w przypadku dwuwymiarowym).

C2

C3

C4

C1

rys. 1

Na mocy zaoenia indukcyjnego mona wypeni klockami zarwno szecian C1 z usunitym szecianem jednostkowym D, jak i kady z szecianw C2 ,C3 ,...,C8 z usunitym szecianem jednostkowym stanowicym cz
wspln z klockiem K.
W ten sposb wypenimy klockami szecian C z usunitym szecianem
jednostkowym D, co koczy dowd indukcyjny.
Zadanie 3.

Czworokt wypuky ABCD jest wpisany w okrg. Punkty E i F le

odpowiednio na bokach AB i CD, przy czym AE :EB = CF :F D.
Punkt P ley na odcinku EF i spenia warunek EP :P F = AB :CD.
Udowodni, e stosunek pl trjktw AP D i BP C nie zaley od
wyboru punktw E i F .

51

Rozwizanie
Sposb I
Zamy najpierw, e proste AD i BC nie s rwnolege i przecinaj
) BAS = 180 <
) BCD = <
) DCS, wic
si w punkcie S (rys. 1). Poniewa <
trjkty ASB i CSD s podobne. Ponadto
AB
EB
F D CD
AE AB AS
= 1+
= 1+
=
,
skd
=
=
.
AE
AE
CF
CF
CF CD CS
) EAS = <
) F CS wynika, e trjkty
Z powyszych zwizkw oraz z rwnoci <
) DSE = <
) CSF oraz
ASE i CSF s podobne. Std <
SE SA AB EP
=
=
=
,
SF SC CD P F
) ESP = <
) F SP . Zatem punkt P ley na dwusiecznej kta
co dowodzi, e <
ASB, czyli jest on rwnoodlegy od prostych AD i BC. Stosunek pl trjktw AP D i BP C jest wic rwny stosunkowi dugoci bokw AD i BC,
czyli nie zaley od wyboru punktw E i F .
A

E
P

F
S

C
rys. 1

F
C

rys. 2

Zamy teraz, e proste AD i BC s rwnolege (rys. 2). Wtedy czworokt ABCD jest trapezem rwnoramiennym, gdzie AB = CD. Punkt P jest
wic rodkiem odcinka EF , co oznacza, e jest on rwnoodlegy od prostych przechodzcych przez punkty E, F i rwnolegych do podstaw trapezu
ABCD. Ponadto BE = DF , skd wynika, e punkty E i F s jednakowo
odlege odpowiednio od prostych BC i AD. Zatem odlegoci od punktu P
do prostych BC i AD s takie same. Tym samym stosunek pl trjktw
AP D i BP C jest rwny stosunkowi dugoci odcinkw AD i BC, czyli nie
zaley od wyboru punktw E i F .
Sposb II
Udowodnimy najpierw nastpujcy
Lemat
Dany jest trapez ABCD o podstawach AB i CD. Prosta rwnolega do
podstaw tego trapezu przecina odcinki AD i BC odpowiednio w punktach
K i L (rys. 3). Wwczas
LB
LC
AB +
CD.
KL =
BC
BC
52

Dowd
Niech P bdzie punktem przecicia przektnej BC z odcinkiem KL. Wwczas na mocy twierdzenia Talesa
D
C
KP =
oraz
PL=

LC
DP
AB =
AB
BD
BC

BP
LB
CD =
CD.
BD
BC

rys. 3

Dodajc stronami powysze rwnoci dostajemy tez.

Przystpujemy do rozwizania zadania.
Poniewa AE :EB = CF :F D, wic
BE F D
AE CF
=
=
oraz
=
= .
(1)
AB CD
AB CD
Z warunku EP :P F = AB :CD wynika natomiast, e
EP
AB
PF
CD
(2)
=
oraz
=
.
EF AB + CD
EF AB + CD
Oznaczmy przez A0 , D 0 , E 0 , F 0 , P 0 odpowiednio rzuty prostoktne punktw A, D, E, F , P na prost BC (rys. 4). Na mocy udowodnionego wyej
lematu oraz rwnoci (2) otrzymujemy
FP
AB
CD
EP
F F 0 +
EE 0 =
F F 0 +
EE 0 .
PP0 =
EF
EF
AB + CD
AB + CD
D
A
E
P

B E 0A0

P 0 D0
rys. 4

F0

Korzystajc z twierdzenia Talesa oraz rwnoci (1) uzyskujemy

AB
CD
PP0 =
DD 0 +
AA0 .
AB + CD
AB + CD
Mnoc obie strony powyszej rwnoci przez 12 BC mamy
AB
CD
(3)
[BP C] =
[BCD] +
[BCA],
AB + CD
AB + CD
gdzie [XY Z] oznacza pole trjkta XY Z. Analogicznie dowodzimy, e
CD
AB
[ADC] +
[ADB].
(4)
[AP D] =
AB + CD
AB + CD
53

Wprowadmy dla zwizoci zapisu nastpujce oznaczenia:

) DAB ,
=<

) ABC ,
=<

) BCD,
=<

) CDA.
=<

Poniewa na czworokcie ABCD mona opisa okrg, wic sin = sin oraz
sin = sin. Std oraz z rwnoci (3) i (4) otrzymujemy
[AP D] AB [ADC] + CD [ADB]
=
=
[BP C] AB [BCD] + CD [BCA]
=

AB AD CD sin + CD AB AD sin
=
AB BC CD sin + CD AB BC sin

AB AD CD ( sin + sin ) AD
=
.
AB BC CD ( sin + sin ) BC
Otrzymana wielko nie zaley od wyboru punktw E, F , co koczy dowd.
=

Zadanie 4.

Punkt P ley wewntrz trjkta ABC i spenia warunki:

<
) P AB = <
) P CA

(1)

oraz

<
) P AC = <
) P BA.

Punkt O jest rodkiem okrgu opisanego na trjkcie ABC. Dowie,

e jeeli O 6= P , to kt AP O jest prosty.

Rozwizanie
Sposb I
Oznaczmy przez K, L, M odpowiednio punkty przecicia prostych AP ,
BP , CP z okrgiem opisanym na trjkcie ABC (rys. 1). Na mocy rwnoci
<
) BAK = <
) ACM dugoci ukw BK i AM s rwne. Analogicznie, dugoci
ukw KC i LA s rwne. (Dugo uku XY jest mierzona od punktu X do
punktu Y w kierunku przeciwnym do ruchu wskazwek zegara).
M

O
B

L
C

L
C

K
rys. 1

K
rys. 2

Odcinki LC, AK, M B s wic rwnolege (rys. 2). Zatem maj one wspln symetraln, ktra przechodzi przez punkt O. Na tej symetralnej ley rwnie punkt P , gdy punkt ten jest punktem przecicia przektnych M C i BL
) AP O = 90 .
trapezu rwnoramiennego M BCL. Std, w szczeglnoci, <

54

Sposb II
Niech M i N bd odpowiednio rodkami bokw AB i AC (rys. 3). Po) AN O = <
) AM O = 90 , wic okrg opisany na trjkcie AM N przeniewa <
chodzi przez punkt O (rednic tego okrgu jest odcinek AO). Wykaemy, e
punkt P ley na tym okrgu.
C

O
A

rys. 3

rys. 4

Na mocy rwnoci (1), trjkty ABP oraz CAP s podobne. Zatem

BM AB BP
=
=
.
AN
AC AP
) M BP = <
) N AP . Tosamoci te dowodz, e trjkty M BP oraz
Ponadto <
) BM P = <
) AN P, czyli
N AP s podobne (rys. 4). Std <
<
) AM P + <
) AN P = 180 .
Powysza rwno oznacza, e okrg opisany na trjkcie AM N przechodzi
przez punkt P . Zatem punkty A, M , O, P , N le na jednym okrgu, skd
<
) AP O = <
) AN O = 90 .
Sposb III
Niech prosta AP przecina okrg opisany na trjkcie ABC w punkcie Q
(rys. 5). Wwczas zachodz rwnoci:
(2)

<
) BCQ = <
) BAQ = <
) ACP ,

skd

<
) P CQ = <
) ACB .

Mamy ponadto nastpujce zalenoci:

(3)

<
) P QC = <
) AQC = <
) ABC .

Z drugiej rwnoci (2) oraz z tosamoci (3) wynika, e trjkty ABC i P QC s podobne. Podobne s rwnie trjkty AP C oraz ABP . Std
A
PQ PC PA
=
=
,
AB CA AB
czyli P Q = P A. Zatem punkt P jest rodkiem
) AP O = 90 .
ciciwy AQ, co oznacza, e <

P
O
B

rys. 5

55

Zadanie 5.

Niech S = {1,2,3,4,5}. Wyznaczy liczb funkcji f :S S speniajcych rwno f 50 (x) = x dla wszystkich x S.
Uwaga: f 50 (x) = f f ... f (x).
{z
}
|
50

Rozwizanie
Sposb I
Niech f bdzie funkcj speniajc warunki zadania. Dla liczb x 6= y dostajemy f 49 (f (x)) = x 6= y = f 49 (f (y)), skd f (x) 6= f (y). Poniewa f jest rwnie funkcj na, wic f jest permutacj zbioru S. Oznaczmy przez r(x)
(x S) najmniejsz liczb cakowit dodatni, dla ktrej f r(x) (x) = x. Wwczas r(x) 5 oraz r(x)|50, skd r(x) {1,2,5}.
Jeeli istnieje taka liczba a S, e r(a) = 5, to liczby a, f (a), f 2 (a), f 3 (a),
f 4 (a) s rne wyczerpuj wic zbir S. Wtedy dla dowolnej liczby x S,
r(x) = 5. Funkcja f jest
wic jednoznacznie wyznaczona przez permutacj
f (1),f 2 (1),f 3 (1),f 4 (1) zbioru {2,3,4,5}; zatem moe by ona okrelona na
4! =24 sposoby.
Jeeli dla wszystkich x S zachodzi r(x) = 1, to f jest funkcj identycznociow. Taka funkcja jest jedna.
Pozosta do rozpatrzenia przypadek, w ktrym najwiksza warto osigana przez funkcj r wynosi 2. Niech wic a bdzie takim elementem zbioru S,
e r(a) = 2. Wtedy take r(b) = 2, gdzie b = f (a).
Jeeli r(x) = 1 dla wszystkich x S \ {a,b}, to f jest wyznaczona przez
wybr
dwuelementowego podzbioru {a,b} zbioru S, co mona uczyni na
5

=10
sposobw.
2
Jeeli natomiast istnieje taka liczba c S \ {a,b}, e r(c) = 2, to przyjmujc
d = f (c) oraz oznaczajc przez e jedyny element zbioru S \ {a,b,c,d}, mamy
(1)

f (a) = b,

f (b) = a,

f (c) = d,

f (d) = c,

f (e) = e.

Taka funkcja f jest wyznaczona przez wybr liczby e (mona to zrobi na

5 sposobw) oraz podzia zbioru S \ {e} na dwa podzbiory dwuelementowe
{a,b} i {c,d} (istniej 3 takie podziay). Dostajemy wic 15 funkcji postaci (1).
cznie istnieje 50 funkcji speniajcych warunki zadania.
Sposb II
Zamiast liczy permutacje zbioru picioelementowego speniajce warunek
podany w zadaniu, mona policzy te permutacje, ktre go nie speniaj.
Rozumowanie analogiczne do tego w sposobie I dowodzi, e s to permutacje f nastpujcych trzech postaci:
(2)

f (a) = b,

f (b) = c,

f (c) = a,

f (d) = d,

f (e) = e,

(3)

f (a) = b,

f (b) = c,

f (c) = a,

f (d) = e,

f (e) = d,

56

(4)

f (a) = b,

f (b) = c,

f (c) = d,

f (d) = a,

f (e) = e,

gdzie {1,2,3,4,5} = {a,b,c,d,e}.

Liczby a, b, c ze zbioru {1,2,3,4,5} mona wybra na 53 = 10 sposobw,
za ustawi cyklicznie na 2 sposoby. Zatem istnieje 20 permutacji postaci (2)
oraz 20 permutacji postaci (3).


Podobnie, liczby a, b, c, d ze zbioru {1,2,3,4,5} mona wybra na 54 = 5
sposobw, za ustawi cyklicznie na 6 sposobw. Zatem istnieje 30 permutacji
postaci (4).
Std wynika, e istnieje 70 permutacji nie speniajcych warunkw zadania, a wic z oglnej liczby 5! = 120 permutacji pozostaje 50 szukanych
permutacji.
Zadanie 6.

Dana jest liczba naturalna k 2 oraz liczby cakowite a 1 ,a2 ,...,an

speniajce warunki
a1 + 2i a2 + 3i a3 + ... + ni an = 0

dla i = 1,2,...,k1.

Dowie, e liczba a1 + 2 a2 + 3 a3 + ... + nk an jest podzielna przez k!.

k

Rozwizanie


Dla dowolnej liczby cakowitej m k liczba m
k jest cakowita. Std, dla
dowolnej liczby cakowitej dodatniej m, liczba m(m1)(m2)...(mk+1)
jest podzielna przez k!. Istniej wic takie liczby cakowite b 1 ,b2 ,...,bk1 , e
dla dowolnej liczby cakowitej dodatniej m,
mk b1 m + b2 m2 + ... + bk1 mk1

(mod k!).

Mnoc powysz kongruencj przez a m , a nastpnie dodajc stronami od

m = 1 do m = n otrzymujemy
a1 + 2k a2 + ... + nk an b1 (a1 + 2a2 + ... + nan ) +

+b2 (a1 + 22 a2 + ... + n2 an ) + ...

... + bk1 (a1 + 2k1 a2 + ... + nk1 an ) =

= 0 (mod k!).
To oznacza, e liczba a1 + 2k a2 + 3k a3 + ... + nk an jest podzielna przez k!, co
koczy rozwizanie zadania.
Zawody stopnia trzeciego
Zadanie 1.

Punkt D ley na boku BC trjkta ABC, przy czym AD > BC.

Punkt E ley na boku AC i spenia warunek
BD
AE
=
.
(1)
EC AD BC
Udowodni, e AD > BE.

57

Rozwizanie
A
F
Sposb I
Uzupeniamy trjkt BDA do rwnolegoboku
BDAF (rys. 1). Na pprostej BC odkadamy
odcinek BK o dugoci AD. Dana w zadaniu zaleno przyjmuje teraz posta
E
AE AF
=
.
EC CK
Z tej rwnoci oraz z rwnolegoci odcinkw CK B
K
D
C
i AF wynika, e punkty F , E, K s wspliniowe.
rys. 1
Punkt E ley wic na podstawie KF trjkta rwnoramiennego BKF .
Std dostajemy BF > BE, czyli AD > BE.
Sposb II
Skorzystamy z nierwnoci Ptolemeusza, ktra mwi, e dla dowolnych
punktw A, B, C, D lecych na paszczynie zachodzi
AC BD CD AB + AD BC ,

przy czym rwno ma miejsce wtedy i tylko wtedy, gdy punkty A, B, C, D

le, w tej wanie kolejnoci, na jednym okrgu.
(Dowd znajduje si w broszurze XLVI Olimpiada Matematyczna, Sprawozdanie Komitetu Gwnego, Warszawa 1996, str. 96).
A
Stosujc zacytowan nierwno do punktw A, B,
C, E otrzymujemy AC BE < AE BC + EC AB , czyli
EC
AE
BC +
AB .
(2)
BE <
AC
AC
E
Korzystajc ze zwizku (1) otrzymujemy nastpujce
rwnoci:
AC
EC
AD BC
= 1+
= 1+
,
B
D
C
AE
AE
BD
rys. 2
skd dostajemy
AE
BD
EC
AE
AD BC
=
oraz
= 1
=
.
AC AD BC + BD
AC
AC AD BC + BD
Na mocy nierwnoci (2) oraz powyszych zalenoci mamy
BE <
<
=
58

BC BD
(AD BC) AB
+
<
AD BC + BD AD BC + BD

BC BD
(AD BC) BD (AD BC) AD
+
+
=
AD BC + BD AD BC + BD
AD BC + BD

(AD BC) AD (BD + AD BC) AD

AD BD
+
=
= AD.
AD BC + BD AD BC + BD
AD BC + BD

Sposb III
Niech o1 bdzie okrgiem o rodku D i promieniu AD (rys. 3). Poniewa
AD > BC, wic okrg ten przecina pprost BC tylko w jednym punkcie;
nazwijmy go A0 . Z nierwnoci AD > BC wynika rwnie, e punkty B, C,
A0 le w tej wanie kolejnoci na prostej BC.
Oznaczmy przez o2 okrg bdcy obrazem okrgu o1 przy jednokadnoci j
o rodku C i skali = EC :AC. Wwczas E = j(A). Ponadto punkt E 0 = j(A0 )
ley pomidzy punktami C i A0 , jak rwnie rodek D 0 okrgu o2 ley pomidzy punktami D i C. Zatem punkt D 0 ley pomidzy punktami B i E 0 .
To natomiast oznacza, e okrg o rodku B i promieniu BE 0 jest styczny
wewntrznie do okrgu o2 (rys. 4). Wniosek: BE < BE 0 .
A

o1
E

rys. 3

D0 C
o2

E0

A0

D0
o2

E0

rys. 4

Z powyszych rozwaa wnioskujemy, e punkty B, D, C, E 0 , A0 le na

prostej BC w tej wanie kolejnoci.
Na mocy rwnoci (1) skala jednokadnoci j jest rwna
AD BC
A0 D BC
A0 C BD
EC
=
= 0
=
.
=
AC AD BC + BD A D BC + BD
A0 C
Std dostajemy
BE < BE 0 = BC + CE 0 = BC + A0 C = BC + A0 C BD = A0 D = AD.
Sposb IV
Wykorzystamy nastpujce
C
Twierdzenie (Van Aubela):
Punkty D, E, F le odpowiednio na bokach
E
BC, CA, AB dowolnego trjkta ABC (rys. 5).
D
Odcinki AD, BE, CF przecinaj si w punkcie Q.
Q
Wwczas
CQ CE CD
A
B
F
=
+
.
(3)
rys. 5
QF EA DB
(Dowd tego twierdzenia mona znale w ksice: S. I. Zetel, Geometria
trjkta, Warszawa 1964, rozdzia I. 15, str. 22).
59

Oznaczmy przez P punkt przecicia odcinkw AD i BE (rys. 6). Niech

prosta CP przecina bok AB w punkcie F . Na mocy twierdzenia Van Aubela
oraz rwnoci (1) otrzymujemy
CP CE CD AD BC CD AD BD
=
+
=
+
=
.
P F EA DB
DB
DB
DB
Dodajc do obu stron powyszej rwnoci liczb 1 dostajemy
AD
CF
=
.
P F DB
Oznaczmy przez [XY Z] pole trjkta XY Z. Z rwnoci
[BCP ] [CAP ] [ABP ]
+
+
=1
[ABC] [ABC] [ABC]
otrzymujemy zwizek
B
PE
PD PF
+
= 1
.
AD CF
BE
Na mocy rwnoci (4) powysza rwno przybiera posta

(4)

F
P
D
rys. 6

P D + BD BP
P D BD BE P E
+
=
,
czyli
=
.
AD AD
BE
AD
BE
Z nierwnoci trjkta P DB dostajemy ostatecznie
BP P D + BD BP
<
=
,
AD
AD
BE
skd AD > BE.
Uwaga
Po zawodach wielu uczestnikw skaryo si, e dana w treci zadania zaleno (1) jest sztuczna i dlatego zadanie to sprawio im sporo trudnoci
(por. tabela w czci sprawozdawczej). Nasuwa si wic pytanie: Czy mona
warunek (1) zastpi innym, rwnowanym, a przy tym bardziej naturalnym? Odpowied daje nastpujcy
Fakt
Punkt D ley na boku BC trjkta ABC, przy czym AD > BC. Punkt
E ley na boku AC. Odcinki AD, BE przecinaj si w punkcie P . Wwczas
AE
BD
=
AP = BC .
EC AD BC

Dowd faktu
Na mocy twierdzenia Menelausa (zob. str. 122) zastosowanego do trjkta
ADC (rys. 7) otrzymujemy
AE BC DP

= 1.
EC BD AP
60

Zatem
BD
AE
=
EC AD BC

BD
BC DP
DP AD BC

=1
=
AD BC BD AP
AP
BC

AD
AD AD
DP
+1 =

=
AP = BC .
AP
BC
AP
BC

P
B

D
rys. 7

P
C

D
rys. 8

Sposb V
Korzystajc z wyej udowodnionego faktu, rwno (1) moemy przepisa
w postaci
EC P D
(5)
=
.
AE BD
Stosujc twierdzenie Menelausa do trjkta EBC (rys. 8) otrzymujemy
EP BD EP BD EC
EP BD CA

= 1,
czyli

= 1.
P B DC AE
P B DC P B DC AE
Na mocy rwnoci (5) ostatnia zaleno przybiera posta
EP BD EP P D

= 1,
P B DC P B DC
skd
EP
PB
=
< 1.
DC BD + P D
Zatem EP < DC oraz P B < BD + P D . Dodajc stronami dwie ostatnie
nierwnoci otrzymujemy BE < BC + P D = AD.
Zadanie 2.

Dane s liczby cakowite nieujemne a1 < a2 < a3 < ... < a101 mniejsze
od 5050. Dowie, e spord nich mona wybra takie cztery rne
ak , al , am , an , e liczba ak + al am an jest podzielna przez 5050.

Rozwizanie
Rozwaamy wszystkie
wyraenia postaci a k + al , gdzie 1 k < l 101. Ta

kich wyrae jest 101
=
5050.
Jeeli znajdziemy wrd nich dwa, powiedzmy
2
ak + al i am + an , ktrych wartoci daj t sam reszt z dzielenia przez 5050,
to liczby ak , al , am , an speniaj warunki zadania liczby te s bowiem
parami rne (jeli np. ak = am , to take al = an , gdy 0 al ,an < 5050).

61

Pozostaje do rozpatrzenia przypadek, w ktrym wszystkie powysze sumy daj rne reszty z dzielenia przez 5050. Wykaemy, e ten przypadek
zachodzi nie moe. Gdyby bowiem tak byo, to rozwaane sumy dawayby
wszystkie moliwe reszty z dzielenia przez 5050 kad jeden raz. Std
S=

(ak + al )

1k<l101

5049
X

i=

i=0

5049 5050
2525
2

(mod 5050),

co dowodzi, e S jest liczb nieparzyst.

Z drugiej strony
S=

(ak + al ) = 100

1k<l101

101
X

ak ,

k=1

co oznacza, e S jest liczba parzyst. Otrzymalimy sprzeczno.

Zadanie 3.

Dowie, e istniej takie liczby naturalne n1 < n2 < ... < n50 , e
n1 + S(n1 ) = n2 + S(n2 ) = n3 + S(n3 ) = ... = n50 + S(n50 ),
gdzie S(n) jest sum cyfr liczby n.

Rozwizanie
Wprowadmy nastpujce oznaczenia:
a1 (k) = 1010

k +k+1

a2 (k) = 1010

k +k+1

910k = 9999...99
| {z } ,
| {z } 10000...00
10k

= 10000...00
| {z } .

10k +k+1

Wwczas a1 (k) + S (a1 (k)) = a2 (k) + S (a2 (k)) = 1010

by k0 ,k1 ,k2 ,... wzorami:
k0 = 0

oraz

ki+1 = 10ki + ki + 2

k +k+1

+ 1. Okrelmy licz-

dla i 0 .

Dla dowolnego cigu = (0 ,1 ,...,5 ), gdzie 0 ,1 ,...,5 {1,2}, przyjmijmy

n =

5
X

ai (ki ) .

5
X

S(ai (ki )) .

i=0

Otrzymane w ten sposb 64 liczby n s parami rne. Wykaemy, e dla

wszystkich 64 cigw wielkoci n + S(n ) s jednakowe.
Poniewa dla i {0,1,2,3,4,5} liczba a i (ki ) jest co najwyej ki+1 -cyfrowa
i ma co najmniej ki zer kocowych, wic adne dwie z liczb a i (ki ) i aj (kj )
(dla i 6= j) nie maj niezerowych cyfr na tym samym miejscu dziesitnym.
Std
S(n ) =

i=0

62

Zatem
n + S(n ) =

5
X
i=0

(ai (ki ) + S(ai (ki ))) = 6 +

co jest wielkoci niezalen od .

Zadanie 4.

5
X

1010

ki +ki +1

i=0

Rozstrzygn, dla jakich liczb naturalnych n 2 ukad rwna

x21 + x22 + 50 = 16x1 + 12x2

x22 + x23 + 50 = 16x2 + 12x3

x23 + x24 + 50 = 16x3 + 12x4

..............................

2
2

n12 + xn2 + 50 = 16xn1 + 12xn

xn + x1 + 50 = 16xn + 12x1
ma rozwizanie w liczbach cakowitych x1 ,x2 ,x3 ,...,xn .

Rozwizanie
Rwnanie x21 + x22 + 50 = 16x1 + 12x2 jest rwnowane rwnaniu
(x1 8)2 + (x2 6)2 = 50.
Liczby x1 ,x2 ,...,xn speniaj dany w treci zadania ukad rwna wtedy i tylko wtedy, gdy punkty
(x1 ,x2 ), (x2 ,x3 ), ..., (xn,x1 ) le na okrgu o rodku (8,6) i promieniu 50. Na tym okrgu ley 12
punktw o wsprzdnych cakowitych (zob. rysunek obok): (1,5), (1,7), (3,1), (3,11), (7,1), (7,13),
(9,1), (9,13), (13,1), (13,11), (15,5), (15,7).

Poniewa kada z liczb xi wystpuje raz jako odcita, a raz jako rzdna
punktu kratowego lecego na tym okrgu, wic liczby x i mog przyjmowa
tylko wartoci 1, 7 lub 13. To pozostawia nam trzy moliwe ukady dla par
(xi ,xi+1 ), a mianowicie: (1,7), (7,13) lub (13,1). Std wniosek, e w ukadzie
liczb (x1 ,x2 ,...,xn ) bdcym rozwizaniem wyjciowego ukadu rwna, wystpuj cyklicznie liczby 1, 7, 13. Taka sytuacja jest moliwa wtedy i tylko
wtedy, gdy n jest liczb podzieln przez 3.
Zadanie 5.

Niech a1 ,a2 ,...,an , b1 ,b2 ,...,bn bd liczbami cakowitymi. Udowodni, e

X
X
(1)
(|ai aj | + |bi bj |)
|ai bj | .
1i<jn

1i,jn

Rozwizanie
Sumy wystpujce po obu stronach danej w zadaniu nierwnoci nie zmieni si, jeli w dowolny sposb zmienimy kolejno liczb a i oraz liczb bi .
Bez szkody dla oglnoci moemy wic zaoy, e a 1 a2 ... an oraz
63

b1 b2 ... bn . Wwczas
X

(|ai aj | + |bi bj |) =

1i<jn

(aj ai + bj bi )

1i<jn

(|aj bi | + |bj ai |)

1i<jn

(|aj bi | + |ai bj |) +

1i<jn

1in

|ai bi | =

|ai bj | .

1i,jn

Uwaga 1.
Zaoenie, e liczby a1 ,a2 ,...,an , b1 ,b2 ,...,bn s cakowite, nie byo w rozwizaniu wykorzystywane. Nierwno (1) jest prawdziwa dla dowolnych liczb
rzeczywistych.
Uwaga 2.
Uwane przeledzenie podanego wyej rozwizania prowadzi do wniosku, e rwno w nierwnoci (1) zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy cigi (a1 ,a2 ,...,an ) oraz (b1 ,b2 ,...,bn ) po uporzdkowaniu w sposb rosncy s
identyczne.
Zadanie 6.

W szeciokcie wypukym ABCDEF zachodz rwnoci:

AB CD EF
<
) A+<
) C +<
) E = 360 ,

=1 .
(1)
BC DE F A
AB F D EC
Dowie, e

=1.
BF DE CA

Rozwizanie
Sposb I
) A+<
) C +<
) E = 360 , istnieje taki punkt P , e zaNa mocy zaoenia <
chodz nastpujce rwnoci ktw (rys. 1):
(2)

<
) BCP = <
) BAF ,

<
) P CD = <
) F ED,

Trjkty DEF i DCP s wic podobne,

E
skd dostajemy
ED F D
) EDC = <
) F DP oraz
=
.
(3) <
DC DP
Korzystajc z danej w treci zadania rwnoci oraz z podobiestwa trjktw EDF
F
i CDP otrzymujemy
F A EF CD CP CD CP
=

=
,
A
AB DE BC CD BC BC
64

<
) CDP = <
) EDF .
D

rys. 1

co na mocy pierwszej spord rwnoci (2) dowodzi, e trjkty BAF i BCP

s podobne. Zatem
AB F B
<
) CBA = <
) P BF
(4)
oraz
=
.
BC BP
Rwnoci (3) oznaczaj, e trjkty EDC i F DP s podobne; z rwnoci (4)
wynika natomiast, e podobne s trjkty CBA i P BF . Otrzymujemy wic
odpowiednio nastpujce proporcje:
EC F P
AB BF
=
oraz
=
.
DE F D
CA F P
Mnoc stronami powysze dwie rwnoci dostajemy tez.
Sposb II
Uyjemy algebry liczb zespolonych.
Niech liczby a, b, c, d, e, f reprezentuj na paszczynie zespolonej odpowiednio punkty A, B, C, D, E, F . Oznaczmy przez Arg z argument liczby
zespolonej z bdcy liczb z przedziau (0,2i. Wwczas
f a
bc
de
) A,
)C,
) E.
Arg
=<
Arg
=<
Arg
=<
ba
dc
f e
) A+<
) C +<
) E = 2, wic
Poniewa <
Arg

f a bc de

= 2.
ba dc f e

f a bc de

jest wic dodatni liczb rzeczywist. Ponadto

ba dc f e


 f a b c d e  F A BC DE


 b a d c f e  = AB CD EF = 1.
Zatem warunek (1) implikuje rwno
f a bc de
(5)

= 1.
ba dc f e
Std (f a)(b c)(d e) = (b a)(d c)(f e). Wymnaajc nawiasy otrzymujemy
Liczba

abd + acd + abe ace + bdf cdf bef + cef =

= ace + bce + ade bde + acf bcf adf + bdf ,

czyli po uporzdkowaniu i redukcji wyrazw podobnych

(6)

acd + abe + cef + bde + bcf + adf = bce + ade + acf + abd + cdf + bef .

Z drugiej strony, przeksztacajc analogicznie rwno

ab f d ec
(7)

= 1,
f b ed ac
65

otrzymujemy (a b)(f d)(e c) = (f b)(e d)(a c), skd

acd bcd ade + bde acf + bcf + aef bef =

= abd bcd abe + bce adf + cdf + aef cef .

Porzdkujc i redukujc dostajemy
(8)
acd + bde + bcf + abe + adf + cef = abd + bce + cdf + ade + acf + bef .
Rwno (8) niczym nie rni si od rwnoci (6), co oznacza, e zaleno (7)
jest rwnowana rwnoci (5).
Porwnujc wartoci bezwzgldne liczb stojcych po obu stronach zwizku (7) dostajemy


AB F D EC  a b f d e c 

= 1,
BF DE CA  f b e d a c 
co koczy dowd.
Uwaga 1.
Rachunki w sposobie II mona nieco uproci przyjmujc (bez straty oglnoci), e a = 0 oraz b = 1.

Uwaga 2.
W obu powyszych rozwizaniach ukryty jest dowd nastpujcej rwno) ACE = <
) ABF + <
) F DE . Odnalezienie go pozostawiamy Czytelnikowi
ci: <
jako ciekawe uzupenienie zadania.
Uwaga 3.
Prawdziwy jest nastpujcy, nietrudny do samodzielnego udowodnienia
fakt: jeli na szeciokcie ABCDEF mona opisa okrg, to
<
) A+<
) C +<
) E = 360 .
) A+<
) C +<
) E = 360 zdaZastpmy wic w treci zadania wyraenie <
niem: na szeciokcie ABCDEF mona opisa okrg (pozostawiajc reszt
bez zmian). W ten sposb otrzymamy tre innego, jak si okazuje, prostszego
zadania, ktre mona atwo rozwiza przy pomocy twierdzenia Ptolemeusza.
Oto rozwizanie:
D
Chcemy dowie, e
E
(9)

AB F D EC = DE BF CA.

Na mocy twierdzenia Ptolemeusza (rys. 2) mamy

F D EC = DE F C + EF CD,

BF CA = AB F C + F A BC .

Wstawiajc powysze zwizki do rwnoci (9), sprowadzamy j do postaci:

B
A
rys. 2

AB DE F C + AB EF CD = DE AB F C + DE F A BC ,
66

czyli AB CD EF = BC DE F A. Otrzymalimy drug spord rwnoci (1), a wic tym samym dowiedlimy rwnoci (9).

Kilku uczestnikw przedstawio powysze rozumowanie w swoich pracach,

po czym prbowali oni dowie, e jedynymi szecioktami ABCDEF spe) A+<
) C +<
) E = 360 s szeciokty wpisane w okrg.
niajcymi rwno <
To w poczeniu z prostym zastosowaniem twierdzenia Ptolemeusza daoby
im rozwizanie zadania.
) A+<
) C +<
) E = 360 nie wynika, e na
Jednak okazuje si, e z warunku <
szeciokcie ABCDEF mona opisa okrg (a wic twierdzenie odwrotne do
zacytowanego na pocztku Uwagi 3 nie jest prawdziwe). Przykad znajduje
si na rysunku 3. Punkty A0 , B, C, D, E, F 0 le na jednym okrgu (skd
<
) A0 + <
) C +<
) E = 360 ) oraz AF k A0 F 0 . Zatem <
) A+<
) C +<
) E = 360 , lecz
na szeciokcie ABCDEF nie da si opisa okrgu.
D

F
C

F
B
A

B
C

A0
rys. 3

rys. 4

Inny przykad jest przedstawiony na rysunku 4. Szeciokt ABCDEF ma

t wasno, e na czworoktach ABCF i F CDE mona opisa okrgi i s one
) BAF + <
) BCF = 180 oraz <
) F ED + <
) F CD = 180 . Dodarne. Wtedy <
) A+<
) C +<
) E = 360 . Jednak,
jc stronami otrzymane rwnoci dostajemy <
jak wida, nie istnieje okrg opisany na szeciokcie ABCDEF .
Powysze krtkie rozumowanie korzystajce z twierdzenia Ptolemeusza
stosuje si rwnie dla takich szecioktw jak na rysunku 4, czyli przy zaoeniu, e na czworoktach ABCF , F CDE mona opisa okrgi. Nasuwa
) A+<
) C +<
) E = 360 wynika,
si wic nastpujce pytanie: Czy z warunku <
e na czworoktach ABCF , F CDE da si opisa okrgi? Odpowied jest
negatywna, co mona zrozumie spogldajc na rysunek 4. Na tym rysunku
<
) A+<
) C +<
) E = 360 , wic rwnie <
) B +<
) D+<
) F = 360 , lecz na czworoktach BCDA, ADEF nie da si opisa okrgw.

67

XXXIX Midzynarodowa Olimpiada Matematyczna

Zadanie 1.

W czworokcie wypukym ABCD przektne AC i BD s prostopade, a przeciwlege boki AB i DC nie s rwnolege. Zakadamy, e
symetralne bokw AB i DC przecinaj si w punkcie P lecym wewntrz czworokta ABCD. Udowodni, e czworokt ABCD da si
wpisa w okrg wtedy i tylko wtedy, gdy trjkty ABP i CDP maj
rwne pola.

Rozwizanie
Oznaczmy przez M , N odpowiednio rodki bokw AB i CD (rys. 1).
Niech E bdzie punktem przecicia przektnych AC i BD. Poniewa proste AB i CD nie s rwnolege, wic kty BEM oraz DEN nie s rwne.
Std wynika, e punkty M , E, N nie s wspliniowe. Bez straty oglnoci
przyjmijmy, e
<
) BEM + <
) CEN < 90 .

(1)

Poniewa punkt P ley wewntrz czworokta ABCD, wic amana BCN P M

tworzy piciokt. Wykaemy, e jest to piciokt wklsy. Istotnie: na mocy
nierwnoci (1) miara kta przy wierzchoku P tego piciokta wynosi
<
) P = 540 2 90 <
) M BE <
) EBC <
) N CE <
) ECB =
<

) CEN > 180 .

= 270 ) BEM <
D

N
E

M
B

rys. 1

Zatem punkt P ley wewntrz czworokta BCN M . Ponadto

<
) M P N = 360 <
) P = 90 + <
) BEM + <
) CEN = <
) M EN .
(2)

Oznaczmy przez [XY Z] pole trjkta XY Z. Na mocy rwnoci (2) otrzymujemy

NP
AB
NP
ME
[ABP ] = [CDP ]
=

=
M P CD
MP
NE
trjkty M P N i N EM s podobne

68

M E = N P oraz N E = M P

czworokt M P N E jest rwnolegobokiem

M E CD oraz N E AB

Zadanie 2.

<
) M BE = <
) N CE oraz <
) N DE = <
) M AE
na czworokcie ABCD mona opisa okrg.

W konkursie bierze udzia a uczestnikw, ocenianych przez b egzaminatorw, gdzie b 3 jest liczb cakowit nieparzyst. Kady egzaminator ocenia kadego uczestnika, wydajc werdykt zda lub nie
zda. Zamy, e k jest liczb o wasnoci: oceny kadych dwch
egzaminatorw s zgodne dla co najwyej k uczestnikw. Dowie, e
k b1

.
a
2b

Rozwizanie
Oznaczmy przez xi liczb egzaminatorw, wedug ktrych uczestnik o numerze i (gdzie i = 1,2,...,a) zda. Niech y i bdzie liczb tych egzaminatorw,
ktrzy uznali, e i-ty uczestnik nie zda. Liczba par tych egzaminatorw,
ktrych oceny zgadzaj si wzgldem i-tego uczestnika, wynosi
 

 

xi
y
+ i = 21 (x2i + yi2 (xi + yi )) =
2
2
= 41 (xi + yi )2 + 41 (xi yi )2 12 (xi + yi ) =
= 41 b2 12 b + 41 (xi yi )2 = 14 ((b 1)2 + (xi yi )2 1) .

Poniewa b jest liczb nieparzyst, wic (x i yi )2 1, skd

(1)

 

 

xi
y
+ i = 41 ((b 1)2 + (xi yi )2 1) 14 (b 1)2 .
2
2

czna liczba par ocen zgodnych w konkursie wynosi

a  
X
xi
i=1

 

yi
2

Z drugiej strony wielko ta, na mocy wasnoci liczby k, nie przekracza

k

 

b
.
2

Korzystajc z nierwnoci (1), otrzymujemy wic

 

X
b
k

2
i=1

 

 

xi
y
+ i
2
2

a(b 1)2
.
4

Przeksztacajc rwnowanie powysz nierwno uzyskujemy

k b1

.
a
2b

69

Zadanie 3.

Dla kadej dodatniej liczby cakowitej n oznaczmy przez d(n) liczb

jej dodatnich dzielnikw (wcznie z 1 oraz n). Wyznaczy wszystkie
dodatnie liczby cakowite k takie, e
d(n2 )
=k
d(n)
dla pewnego n.

Rozwizanie
x
Niech n = px1 1 px2 2 ...pj j bdzie rozkadem liczby n na czynniki pierwsze.
Wwczas
d(n) = (x1 + 1)(x2 + 1)...(xj + 1).
Zatem dla dowolnych liczb wzgldnie pierwszych a, b mamy d(ab) = d(a)d(b).
Liczba d(n2 ) = (2x1 + 1)(2x2 + 1)...(2xj + 1) jest nieparzysta, wic cakowite wartoci wyraenia d(n2 )/d(n) mog by jedynie liczbami nieparzystymi.
Wykaemy indukcyjnie, e dla kadej liczby nieparzystej k istnieje taka
liczba naturalna n, e
d(n2 )
= k.
(1)
d(n)
Dla k = 1 wystarczy przyj n = 1.
Niech k = 2r l 1, gdzie r 1 jest liczb naturaln, za l liczb nieparzyst.
Poniewa l < k, wic na mocy zaoenia indukcyjnego istnieje taka liczba
naturalna m, e
d(m2 )
= l.
d(m)
Liczby naturalnej n, speniajcej rwno (1), szukamy w postaci
(2)

s1
n = m q0x0 q1x1 ...qs1
,

gdzie q0 ,q1 ,...,qs1 s dowolnymi liczbami pierwszymi, nie bdcymi dzielnikami liczby m, za s oraz x0 ,x1 ,...,xs1 liczbami cakowitymi dodatnimi,
ktre niej odpowiednio dobierzemy.
Na mocy rwnoci (2) otrzymujemy zaleno
d(n2 ) d(m2 ) 2x0 + 1 2x1 + 1
2xs1 + 1
(3)
=

...
.
d(n)
d(m) x0 + 1 x1 + 1
xs1 + 1
Aby uproci uamki stojce po prawej stronie powyszego wyraenia, przyjmijmy xj = 2j x0 dla j = 1,2,...,s1. Wtedy rwno (3) przybiera posta
d(n2 )
2s x0 + 1
=l
.
d(n)
x0 + 1
Pozostao tak wybra liczby cakowite dodatnie s oraz x 0 , aby
2s x0 + 1
l
= 2r l 1,
x0 + 1
70

czyli 2s x0 l + l = 2r x0 l x0 + 2r l 1. W tym celu wystarczy wzi s = r oraz

x0 = (2r 1)l 1.
Dowd indukcyjny zosta wic zakoczony.
Zadanie 4.

Wyznaczy wszystkie pary (a,b) liczb cakowitych dodatnich takie,

e liczba a2 b + a + b jest podzielna przez ab2 + b + 7.

Rozwizanie
Z warunkw zadania wynika, e liczba
b(a2 b + a + b) a(ab2 + b + 7) = b2 7a

jest podzielna przez ab2 + b + 7. Liczby a, b s cakowite dodatnie, wic

ab2 + b + 7 > b2 + 7 > b2 7a.

Zatem podzielno ab2 + b + 7 | b2 7a jest moliwa jedynie wtedy, gdy liczba

b2 7a jest niedodatnia.
Wszystkie pary (a,b) speniajce rwnanie b 2 7a = 0 s dane wzorami
(a,b) = (7k 2 ,7k)

dla k = 1,2,3,... .

Bez trudu sprawdzamy, e powysze pary speniaj warunki zadania, bowiem

ab2 + b + 7 = 7(49k 4 + k + 1),
(1)

a2 b + a + b = 7k(49k 4 + k + 1).

Pozostao rozway przypadek, gdy b 2 7a < 0. Wwczas

liczba dodatnia 7a b2 jest podzielna przez ab2 + b + 7.

Jeli b 3, to ab2 + b + 7 > 9a > 7a b2 , co dowodzi, e w tym przypadku

podzielno ab2 + b + 7 | 7a b2 nie moe by speniona. Zatem b = 1 lub b = 2.
(a) Przyjmijmy najpierw, e b = 1. Wtedy warunek (1) sprowadza si do
podzielnoci a + 8 | 7a 1 . Poniewa
7a 1 = 7(a + 8) 57,

wic a + 8 | 57. Zatem a + 8 musi by jedn z liczb: 1, 3, 19, 57. Std na mocy
dodatnioci liczby a wynika, e a = 11 lub a = 49.
Bez trudu sprawdzamy, e pary (a,b) = (11,1) oraz (a,b) = (49,1) speniaj
warunki zadania. Istotnie: jeli (a,b) = (11,1), to
ab2 + b + 7 = 19,

a2 b + a + b = 133 (= 19 7).

Gdy natomiast (a,b) = (49,1), to otrzymujemy

ab2 + b + 7 = 57,

a2 b + a + b = 2451 (= 57 43).

(b) Niech z kolei b = 2. Wwczas na mocy warunku (1) liczba 7a 4 jest

podzielna przez 4a + 9. Poniewa
4(7a 4) = 7(4a + 9) 79,

wic 4a + 9 | 79 . Jedynymi dzielnikami liczby 79 s 1 oraz 79. adna z tych

liczb nie jest postaci 4a + 9. Otrzymalimy sprzeczno.
71

Reasumujc: wszystkie pary (a,b) speniajce warunki zadania s dane

wzorami:
(a,b) = (7k 2 ,7k)
Zadanie 5.

dla k = 1,2,3,... ,

(a,b) = (11,1),

(a,b) = (49,1).

Niech I bdzie rodkiem okrgu wpisanego w trjkt ABC. Okrg

ten jest styczny do bokw BC, CA i AB odpowiednio w punktach K,
L i M . Prosta przechodzca przez B i rwnolega do M K przecina
proste LM i LK odpowiednio w punktach R i S. Wykaza, e kt
RIS jest ostry.

Rozwizanie
Zachodz nastpujce rwnoci ktw (rys. 1):
<
) RM B = <
) LKM = <
) KSB
<
) M RB = <
) LM K = <
) SKB .
oraz
Z powyszych rwnoci wynika, e trjkty RM B oraz KSB s podobne.
C

S
K

L
I
A

rys. 1

Otrzymujemy wic rwnoci

BR BS = BK BM = BK 2 .

(1)

Prosta IB jest prostopada do prostej KM , wic IB RS. Korzystajc

z rwnoci (1) mamy
RI 2 + SI 2 RS 2 = (BI 2 + BR2 ) + (BI 2 + BS 2 ) (BR + BS)2 =

= 2(BI 2 BR BS) = 2(BI 2 BK 2 ) = 2IK 2 > 0.

Ostatnia nierwno dowodzi, e kt RIS jest ostry.

Zadanie 6.

Rozwaamy wszystkie funkcje f ze zbioru wszystkich liczb cakowitych dodatnich do tego samego zbioru, speniajce warunek
(1)

f (t2 f (s)) = s(f (t))2

dla wszystkich liczb s,t . Wyznaczy najmniejsz moliw warto

f (1998).

72

Rozwizanie
Odpowied: 120.
Udowodnimy najpierw, e zwizek (1) jest rwnowany nastpujcemu
warunkowi:
(2) f (f (s)) = s(f (1))2 oraz f (1)f (st) = f (s)f (t) dla wszystkich s,t .

Oznaczmy: f (1) = a.
Zamy, e rwno (1) jest speniona. Podstawiajc do rwnoci (1)
najpierw s = 1, a potem t = 1 otrzymujemy odpowiednio
(3)

f (at2 ) = (f (t))2

oraz

f (f (s)) = a2 s.

Std oraz z rwnania (1) mamy

(f (s)f (t))2 = (f (s))2 f (at2 ) = f (s2 f (f (at2 ))) =

= f (s2 a2 at2 ) = f (a(ast)2 ) = (f (ast))2 ,

czyli f (ast) = f (s)f (t). W szczeglnoci f (as) = af (s). Wstawiajc do ostatniej rwnoci st w miejsce s oraz korzystajc z przedostatniej zalenoci uzyskujemy
(4)

af (st) = f (s)f (t)

dla wszystkich s,t .

Rwno (4) oraz druga z rwnoci (3) daj (2).

Zamy, e warunek (2) jest speniony. Wtedy

a2 f (t2 f (s)) = af (t2 )f (f (s)) = (f (t))2 a2 s,

skd dostajemy zaleno (1).
Wykaemy teraz, e poszukiwania najmniejszej wartoci f (1998) moemy
ograniczy do tych funkcji f speniajcych rwnania (2), dla ktrych f (1) = 1.
W tym celu udowodnimy najpierw, e jeeli funkcja f spenia (2), to dla
dowolnej liczby s liczba f (s) jest podzielna przez a (= f (1)).
Ustalmy liczb naturaln s. Niech p bdzie dowolnym dzielnikiem pierwszym liczby a. Niech 1 bdzie najwikszym wykadnikiem, z jakim liczba p wchodzi do rozkadu na czynniki pierwsze liczby a (tzn. p | a, lecz
p+16 | a). Analogicznie, niech 0 bdzie najwiksz liczb cakowit o wasnoci p | f (s) (a wic p+16 | f (s)).
Korzystajc z drugiego rwnania (2) dowodzimy indukcyjnie, e
(5)

ak1 f (sk ) = (f (s))k

dla k = 1,2,3,... .

Liczba pierwsza p wchodzi do rozkadu na czynniki pierwsze liczby (f (s)) k

z wykadnikiem k, natomiast do rozkadu liczby a k1 f (sk ) z wykadnikiem
co najmniej (k 1). Zatem na mocy rwnoci (5) otrzymujemy k (k 1)
dla dowolnej liczby cakowitej dodatniej k. Std . Poniewa liczba p bya
dowolnym dzielnikiem pierwszym liczby a, wic a | f (s) dla s .
73

Definiujemy funkcj g(s) = f (s)/a. Wwczas g: oraz g(1) = 1. Ponadto funkcja g spenia warunki (2). Istotnie: dzielc obie strony drugiej
rwnoci (2) przez a2 otrzymujemy
(6)

g(st) = g(s)g(t)

dla wszystkich s,t .

Ponadto na mocy pierwszej rwnoci (2), f (f (1)) = (f (1)) 2 , skd g(a) = a.

Zatem korzystajc z rwnoci (6),
ag(g(s)) = g(a)g(g(s)) = g(ag(s)) = g(f (s)) = f (f (s))/a = as,
co dowodzi, e funkcja g spenia warunki (2). Oprcz tego g(s) f (s) dla
wszystkich s . Poszukiwania najmniejszej wartoci f (1998) moemy wic
ograniczy do funkcji f : speniajcych rwnoci
(7)

f (f (s)) = s

oraz

f (st) = f (s)f (t)

dla wszystkich liczb s,t .

Niech f bdzie dowoln funkcj speniajc (7). Wykaemy, e dla dowolnej liczby pierwszej p liczba f (p) jest pierwsza. Niech wic f (p) = uv, gdzie
u,v . Wtedy
p = f (f (p)) = f (uv) = f (u)f (v).
Std wynika, e jedna z liczb f (u), f (v) (powiedzmy, e f (u)) jest rwna 1.
Std, na mocy drugiego rwnania (7), u = f (f (u)) = f (1) = 1. Zatem f (p) jest
liczb pierwsz.
Ponadto funkcja f jest rnowartociowa. Istotnie: jeli f (s) = f (t), to
f (f (s)) = f (f (t)), skd s = t.
Udowodnilimy wic, e funkcja f przeksztaca rne liczby pierwsze na
rne liczby pierwsze. Std wynika, e
f (1998) = f (2 33 37) = f (2) (f (3))3 f (37) 3 23 5 = 120.

Pozostao poda przykad funkcji f speniajcej warunki (7), dla ktrej

zachodzi rwno f (1998) = 120. Tak funkcj f definiujemy nastpujco:
f (1) = 1,

f (2) = 3,

f (3) = 2,

f (5) = 37,

f (37) = 5

oraz f (p) = p dla liczb pierwszych p 6= 2,3,5,37. Dla dowolnej liczby zoonej
n = p1 1 p2 2 ...pnn przyjmujemy
f (n) = f (p1 )1 f (p2 )2 ...f (pn )n .
Wwczas f (1998) = 120 oraz funkcja f spenia zalenoci (7).

74

XXI Austriacko-Polskie Zawody Matematyczne

Zadanie 1.

Niech x1 , x2 , y1 , y2 bd takimi liczbami rzeczywistymi, e

x21 + x22 1.

Udowodni nierwno
(1)

(x1 y1 + x2 y2 1)2 (x21 + x22 1)(y12 + y22 1).

Rozwizanie
Rozpatrzmy najpierw przypadek, gdy y 12 + y22 1. Wtedy lewa strona nierwnoci (1) jest nieujemna (jako kwadrat liczby rzeczywistej), natomiast
z nierwnoci x21 + x22 1 oraz y12 + y22 1 wynika, e jej prawa strona jest
niedodatnia. Zatem w tym przypadku nierwno (1) jest udowodniona.
Zamy teraz, e y12 + y22 < 1. Niech
a=

x21 + x22

oraz

b=

y12 + y22 .

Wwczas 0 a 1 oraz 0 b < 1. Na mocy nierwnoci Schwarza (p. Dodatek , Nierwno Schwarza, str. 112) otrzymujemy x 1 y1 + x2 y2 ab < 1.
Zatem
(x1 y1 + x2 y2 1)2 (ab 1)2 = a2 b2 2ab + 1 a2 b2 a2 b2 + 1 =
= (a2 1)(b2 1) = (x21 + x22 1)(y12 + y22 1),

co koczy dowd nierwnoci (1).

Zadanie 2.

Rozwaamy n punktw P1 ,P2 ,...,Pn pooonych w tej kolejnoci na

jednej linii prostej. Malujemy kady z tych n punktw na jeden z nastpujcych kolorw: biay, czerwony, zielony, niebieski, fioletowy. Kolorowanie nazwiemy dopuszczalnym, jeli dla dowolnych dwch kolejnych punktw Pi , Pi+1 (i = 1,2,...,n1) oba s tego samego koloru
lub co najmniej jeden z nich jest biay. Ile jest dopuszczalnych kolorowa?

Rozwizanie
Wykaemy, e dopuszczalnych kolorowa jest

1 n+1
+ (1)n+1 ) .
2 (3

Sposb I
Niech bn bdzie liczb dopuszczalnych kolorowa n punktw, w ktrych
ostatni punkt jest pomalowany na biao, za k n liczb pozostaych dopuszczalnych kolorowa, tzn. kolorowa, w ktrych ostatni punkt jest pomalowany na czerwono, zielono, niebiesko lub fioletowo. Punkty pokolorowane
na czerwono, zielono, niebiesko lub fioletowo bdziemy nazywa prawdziwie
kolorowymi.
Oczywicie b1 = 1 oraz k1 = 4. Wykaemy, e dla n 1 zachodz nastpujce rwnoci:
(1)

bn+1 = bn + kn

oraz

kn+1 = 4bn + kn .
75

W tym celu zastanwmy si, jak z dopuszczalnego kolorowania n punktw

mona otrzyma dopuszczalne kolorowanie n + 1 punktw.
Liczba kolorowa n + 1 punktw zakoczonych punktem biaym jest rwna liczbie wszystkich dopuszczalnych kolorowa n punktw, gdy kade dopuszczalne kolorowanie n punktw mona uzupeni (n+1)-szym punktem
pomalowanym na biao. Zatem bn+1 = bn + kn , co dowodzi pierwszej spord
rwnoci (1).
Wrd wszystkich dopuszczalnych kolorowa n + 1 punktw zakoczonych
punktem prawdziwie kolorowym mona wyrni dwa rodzaje:
1. Kolorowania, w ktrych przedostatni, n-ty punkt jest biay. Wtedy kolor
ostatniego, (n+1)-szego punktu moe by wybrany dowolnie spord czterech
kolorw prawdziwych. Zatem kade kolorowanie n punktw, zakoczone na
biao, moe by uzupenione na 4 sposoby do kolorowania n+1 punktw,
zakoczonego punktem prawdziwie kolorowym. Otrzymujemy wic 4b n kolorowa tego rodzaju.
2. Kolorowania, w ktrych przedostatni, n-ty punkt nie jest biay. Wwczas, na mocy definicji kolorowa dopuszczalnych, ostatni (n+1)-szy punkt
musi by tego samego koloru co przedostatni. Zatem kade kolorowanie n
punktw, zakoczone punktem prawdziwie kolorowym, moe by uzupenione
tylko na jeden sposb do kolorowania n+1 punktw, zakoczonego punktem
prawdziwie kolorowym. Kolorowa tego rodzaju jest wic k n .
cznie kolorowa n + 1 punktw zakoczonych punktem prawdziwie kolorowym jest 4bn + kn , czyli kn+1 = 4bn + kn , co dowodzi drugiej spord rwnoci (1).
Niech dn bdzie liczb wszystkich dopuszczalnych kolorowa n punktw.
Wtedy dn = bn + kn oraz d1 = 5, d2 = 13. Ponadto dla n 2 mamy
dn+2 = bn+2 + kn+2 = bn+1 + kn+1 + 4bn+1 + kn+1 =

= 5bn+1 + 2kn+1 = 2(bn+1 + kn+1 ) + 3bn+1 = 2dn+1 + 3dn .

Stosujc metod rozwizywania rekurencji liniowych (zob. Dodatek , Rozwizywanie rekurencji liniowych, str. 103) otrzymujemy
dn = 21 (3n+1 + (1)n+1 ).
Sposb II
Rozwamy kolorowanie dopuszczalne n punktw. Jednokolorow wysp
nazwiemy kady maksymalny, niepusty cig kolejnych punktw pomalowanych jednym kolorem, rnym od biaego. Niech m oznacza liczb wysp jednokolorowych. Wtedy punktw biaych jest co najmniej m 1. Std 2m 1 n.
Zatem wysp jednokolorowych nie moe by wicej ni [(n+1)/2].
Niech Pn+1 bdzie dodatkowym biaym punktem pooonym na prawo
od punktw P1 ,P2 ,...,Pn . Wwczas kada jednokolorowa wyspa ma z prawej
76

strony punkt pomalowany na biao. Biaym ssiadem jednokolorowej wyspy

nazwiemy ten punkt biay, ktry jest pooony na prawo od danej wyspy
i ley najbliej niej.
Policzymy, ile jest dopuszczalnych kolorowa, wiedzc, e jednokolorowych wysp jest dokadnie k (gdzie 0 k [(n+1)/2]).
Zero jednokolorowych wysp
Wszystkie punkty s pomalowane na biao mamy wic tylko jedno
dopuszczalne kolorowanie w tym przypadku.

Jedna jednokolorowa wyspa

Kolorowanie dopuszczalne jest wyznaczone przez pooenie wyspy oraz
wybr jednego spord czterech kolorw, na ktry pomalowane s punkty tej
wyspy. Pooenie wyspy mona wyznaczy wybierajc dwa rne punkty spord P1 ,P2 ,...,Pn+1 . (Pierwszy z nich to wysunity najbardziej na lewo punkt
wyspy, za drugi to jej biay ssiad). Zatem w tym przypadku dopuszczalnych
kolorowa jest


n+1
.
4
2
Dwie jednokolorowe wyspy
To kolorowanie jest wyznaczone przez pooenie dwch wysp (wybr czterech rnych punktw spord P1 ,P2 ,...,Pn+1 ) oraz wybr dwch kolorw dla
tych wysp (co mona uczyni na 42 sposobw). Mamy wic cznie w tym
przypadku


n+1
42
4
kolorowa dopuszczalnych.
Analogicznie stwierdzamy, e dla k [(n+1)/2] istnieje
4k

n+1
2k

kolorowa dopuszczalnych majcych dokadnie k wysp jednokolorowych.

cznie wszystkich dopuszczalnych kolorowa jest wic
[(n+1)/2]

k=0




X
X n + 1 n+1
1 n+1
n+1
n+1
=
+
(2)l
2l
=
4
l
l
2k
2 l=0
l=0
k

= 21 ((1 + 2)n+1 + (1 2)n+1 ) = 12 (3n+1 + (1)n+1 ) .

Sposb III
Kade dopuszczalne kolorowanie n punktw uzupenijmy (n+1)-szym biaym punktem doczonym na kocu. W ten sposb kade otrzymane kolorowanie mona podzieli na segmenty. Kady segment skada si z kolejnych
77

punktw tego samego koloru oraz ostatniego punktu biaego (w szczeglnoci

segment moe by jednopunktowy, zoony tylko z punktu biaego). Kady
segment zakodujemy przy pomocy cigu cyfr 0, 1, 2. Cig ten bdzie mia
tak sam dugo jak kodowany segment. W ten sposb kade kolorowanie
dopuszczalne zostanie zakodowane przy pomocy cigu zoonego z n + 1 cyfr.
Kademu nie biaemu punktowi przyporzdkujmy (uporzdkowan) par
cyfr wedug reguy: czerwony: 11, zielony: 12, niebieski: 21, fioletowy: 22.
Kodowanie segmentw odbywa si nastpujco.
Segmentowi zoonemu z jednego (biaego) punktu przypisujemy 0.
Segmentowi zoonemu z dwch punktw (pierwszy nie biay, drugi biay) przypisujemy par cyfr przyporzdkowan kolorowi pierwszego punktu
segmentu.
Segmentowi o dugoci k (k 3) przypisujemy par cyfr cd, ktra jest
przyporzdkowana kolorowi pocztkowych punktw segmentu, przedzielon
k 2 zerami: c000...0d. (Na przykad segmentowi zoonemu z siedmiu punktw zielonych i ostatniego punktu biaego przypisujemy cig 1000002).
Tym samym otrzymujemy wzajemnie jednoznaczn odpowiednio kolorowa i (n+1)-elementowych cigw cyfr 0, 1, 2, zawierajcych parzyst liczb
cyfr niezerowych.
Aby udzieli liczbowej odpowiedzi na pytanie postawione w zadaniu, naley wyznaczy liczb takich cigw.
Wszystkich (n+1)-elementowych cigw zoonych z cyfr 0, 1, 2 jest 3 n+1 .
Ile z nich ma parzyst liczb cyfr niezerowych? Okazuje si, e prawie poowa,
gdy istnieje prawie wzajemnie jednoznaczna odpowiednio midzy cigami
z parzyst i cigami z nieparzyst liczb cyfr niezerowych. Odpowiednio ta
wyglda nastpujco: Majc dany cig cyfr, zmieniamy pierwsz, rn od 1
cyfr wedug zasady: jeli jest ona zerem, to zamieniamy j na dwjk;
jeli jest to dwjka, to wymieniamy j na zero. Taka operacja zmienia
parzysto liczby cyfr niezerowych, a jej dwukrotne zoenie jest identycznoci.
Powysze przeksztacenie jest poprawnie okrelone na kadym cigu cyfr
z wyjtkiem cigu zoonego z samych jedynek. Pozostaych cigw jest
3n+1 1 i dokadnie poowa z nich ma parzyst liczb cyfr niezerowych. Do
tego trzeba doliczy cig zoony z samych jedynek w przypadku, gdy liczba
n + 1 jest parzysta.
Zatem szukana liczba cigw jest rwna
(1

czyli oglnie

n+1 1),
2 (3
1 n+1
1) + 1,
2 (3

gdy n + 1 jest liczb nieparzyst,

gdy n + 1 jest liczb parzyst,
1 n+1
+ (1)n+1 ).
2 (3

78

Zadanie 3.

Wyznaczy wszystkie pary liczb rzeczywistych (x,y) speniajce nastpujcy ukad rwna:

2 x3 = y
2 y 3 = x.

Rozwizanie
Para (x,y) = (1,1) spenia dany ukad rwna. Wykaemy, e jest to jedyne rozwizanie.
Przeprowadzimy dowd nie wprost. Przypumy, e pewne liczby x, y
speniaj podany w treci zadania ukad rwna, przy czym x 6= 1.
Jeeli x > 1, to y = 2 x3 < 1. Podobnie, gdyby zachodzia nierwno
x < 1, to mielibymy y = 2 x3 > 1. Zatem ze wzgldu na symetri niewiadomych w danym ukadzie rwna moemy (bez szkody dla oglnoci zadania)
przyj, e x > 1, y < 1.
Podstawmy: a = x 1, b = 1 y, czyli x = 1 + a, y = 1 b. Wtedy a > 0,
b > 0 oraz
(
b = 3a + 3a2 + a3
a = 3b 3b2 + b3 .
Z pierwszej rwnoci wynika natychmiast, e b > 3a. Natomiast wychodzc od
drugiej rwnoci oraz wykorzystujc nierwno b > 0 otrzymujemy kolejno
a = 3b 3b2 + b3 = b(3 3b + b2 ) =
= b( 43 + 94 3b + b2 ) = b

3
4

+ ( 32 b)2 34 b > 49 a .

Std, poniewa a > 0, wic 1 > 49 . Otrzymalimy sprzeczno.

Zatem x = 1, co pociga za sob y = 1.
Zadanie 4.

Niech m, n bd danymi liczbami cakowitymi dodatnimi. Niech

n h p
i
X
k2 m
Sm (n) =
k
k=1

([x] jest najwiksz liczb cakowit nie wiksz od x). Udowodni, e

4
Sm (n) n + m 2m 1 .

Rozwizanie

2
Wprowadmy nastpujce oznaczenie: A k = k k. Wtedy liczb Sm (n)
moemy zapisa w postaci
n
X

[Am
k ].

k=1

Mamy wic udowodni, e

n
X

k=1

m
[Am
k ] m(A2 1) + n ,

79

czyli

n
X

k=1

m
[Am
k 1] m(A2 1) .

Wykaemy najpierw, e dla kadej liczby naturalnej k zachodzi nierwno

Ak A2 . Istotnie:

2
k2
4
k 2 k 4 2k
Ak A 2
k 2k(k/4) .

Jeeli wic k 4, to dostajemy k < 2k 2k(k/4) . To dowodzi nierwnoci

Ak A2 w przypadku, gdy k 4. Dla k = 3 otrzymujemy:
34 < 23

81 < 512,

co jest prawd. Wreszcie dla k = 1 mamy A 1 = 1 < 4 2 = A2 .

Jeli ponadto przyjmiemy, e k m, to prawdziwe s nastpujce oszacowania:

k
k
k
k
Am
k Ak = k < 2 = 2.
A3 A 2

Zatem [Am
k 1] 0 dla k m.
Wykorzystujc uzyskane wyej nierwnoci dostajemy:
n
X

k=1

[Am
k 1]

m
X

k=1

[Am
k 1]

m
X

k=1

m
m
[Am
2 1] = m[A2 1] m(A2 1),

co koczy dowd danej nierwnoci.

Zadanie 5.

Wyznaczy wszystkie pary (a,b) liczb cakowitych dodatnich takich,

e rwnanie x3 17x2 + ax b2 = 0 ma trzy pierwiastki cakowite
(niekoniecznie rne).

Rozwizanie
Niech p, q, r bd pierwiastkami danego rwnania. Wwczas:
(1)
(2)
(3)

p + q + r = 17
pq + qr + rp = a
pqr = b2 .

Poniewa b2 > 0, wic z rwnania (3) wynika, e liczby p, q, r s rne od 0.

Ponadto s one wszystkie dodatnie lub dokadnie dwie spord nich s ujemne.
Gdyby p > 0 oraz q,r < 0, to na mocy rwnoci (2) oraz (1) mielibymy:
a = pq + qr + rp = qr + (17 q r)(q + r) =

= qr + 17q + 17r q 2 r 2 2qr = 17q + 17r q 2 r 2 qr < 0

(gdy wszystkie skadniki ostatniej sumy s ujemne). Otrzymalimy sprzeczno. Widzimy wic, e przypadek, w ktrym tylko jeden z pierwiastkw
wielomianu jest dodatni, zachodzi nie moe.
80

Zatem liczby p, q, r s dodatnie. Pozostaje znale wszystkie takie trjki liczb cakowitych dodatnich (p,q,r), e liczba pqr jest kwadratem liczby
naturalnej oraz p + q + r = 17.
Bez szkody dla oglnoci moemy przyj, e p q r.
W poniszych tabelach wypisane s wszystkie rozwizania w liczbach dodatnich rwnania p + q + r = 17, przy zaoeniu p q r.
p
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2

q
1
2
3
4
5
6
7
8
2
3
4
5

r pqr a b
15
15
14
28
39
13
12
48
11
55
10
60
9
63
8 64 80 8
13
52
12
72
11
88
10 100 80 10

p
2
2
3
3
3
3
3
4
4
4
5
5

q r pqr a b
6 9 108
7 8 112
99
3 11
4 10 120
5 9 135
6 8 144 90 12
7 7 147
4 9 144 88 12
5 8 160
6 7 168
5 7 175
6 6 180

Spord tych rozwiza musimy wybra te, dla ktrych liczba pqr jest penym
kwadratem. Przez bezporednie sprawdzenie widzimy, e istniej cztery takie
trjki (p,q,r). Otrzymujemy wic cztery pary liczb (a,b) speniajce warunki
zadania, a mianowicie:
(80,8),
Zadanie 6.

(80,10),

(88,12),

(90,12).

Rne punkty A, B, C, D, E, F s pooone na okrgu k w tej

kolejnoci. Proste styczne do okrgu k w punktach A i D oraz proste
BF i CE przecinaj si w jednym punkcie P . Udowodni, e proste
AD, BC i EF s rwnolege lub przecinaj si w jednym punkcie.

Rozwizanie
Prosta AD jest biegunow punktu P wzgldem okrgu k (p. Dodatek ,
Dwustosunek i biegunowa, str. 107). Zatem na mocy twierdzenia 3 (b), na
stronie 110, proste AD, BC, EF s rwnolege lub przecinaj si w jednym
punkcie.
Zadanie 7.

Rozwaamy pary (a,b) liczb naturalnych takich, e iloczyn a a bb w zapisie dziesitnym koczy si dokadnie 98 zerami. Wyznaczy par
(a,b) o tej wasnoci, dla ktrej iloczyn ab jest najmniejszy.

Rozwizanie
Udowodnimy twierdzenie dajce pen charakteryzacj par (a,b), dla ktrych liczba aa bb koczy si dokadnie 98 zerami.
81

(1)

Twierdzenie
Liczba aa bb koczy si dokadnie 98 zerami wtedy i tylko wtedy, gdy
(a,b) = (98,`)

lub

(a,b) = (`,98),

gdzie ` = 75 lub ` = 10m + 5 dla m 10.

Z powyszego twierdzenia wynika natychmiast, e istniej dokadnie dwie

pary (a,b) speniajce warunki zadania, a mianowicie:
(a,b) = (98,75)

lub

(a,b) = (75,98).

Dowd twierdzenia
Jeeli (a,b) jest par postaci (1), to liczba a a bb ma w rozkadzie na czynniki pierwsze dokadnie 98 dwjek i co najmniej 100 pitek. To oznacza,
e liczba aa bb koczy si dokadnie 98 zerami.
Zamy teraz, e liczba aa bb koczy si dokadnie 98 zerami. Gdyby obie
liczby a, b byy podzielne przez 5, to liczba a a bb (jako pita potga liczby
naturalnej) koczyaby si liczb zer podzieln przez 5, podczas gdy zer tych
jest dokadnie 98. Niech wic, bez straty oglnoci, a bdzie liczb niepodzieln przez 5. Wwczas liczba b musi by podzielna przez 5, co oznacza, e
czynnik 5 wchodzi do rozkadu na czynniki pierwsze liczby a a bb z wykadnikiem podzielnym przez 5. Skoro jednak liczba a a bb koczy si dokadnie
98 zerami, wic musi mie ona w rozkadzie na czynniki pierwsze co najmniej
100 pitek i dokadnie 98 dwjek. Std wynika, e b {50,75} lub b jest
liczb podzieln przez 5 rwn co najmniej 100 (w przeciwnym razie pitek
w rozkadzie na czynniki pierwsze liczby a a bb byoby mniej ni 100).
Wykaemy teraz, e b jest liczb nieparzyst.
Gdyby liczba b 100 bya parzysta, to liczba dwjek w rozkadzie na
czynniki pierwsze liczby aa bb byaby co najmniej 100, podczas gdy ma by
ich dokadnie 98.
Gdyby za b = 50, to liczba aa miaaby w rozkadzie na czynniki pierwsze
dokadnie 48 dwjek. Jeli przyjmiemy a = 2 k n, gdzie n jest liczb nieparzyst, to ak = 48, czyli k 2k n = 48. Std k {1,2,3,4}. Podstawiajc po
kolei k = 1, 2, 3, 4, obliczamy: n = 24, 6, 2, 34 . W adnym z przypadkw n nie
jest liczb nieparzyst. Otrzymalimy sprzeczno.
Zatem b jest liczb nieparzyst, co na mocy powyszych ogranicze daje
b = 75 lub b = 10m + 5 dla m 10.
Liczba aa musi mie w rozkadzie na czynniki pierwsze dokadnie 98 dwjek. Jeli przyjmiemy a = 2k n, gdzie n jest liczb nieparzyst, to ak = 98,
czyli k 2k n = 98. Ostatnia rwno wymusza k = 1, skd a = 98.
Zmieniajc rol oznacze a, b dostajemy wszystkie pary (a,b), dla ktrych
liczba aa bb koczy si dokadnie 98 zerami.
82

Zadanie 8.

Niech n > 2 bdzie dan liczb naturaln. Rozwaamy siatk kwadratow na paszczynie. W kadym kwadracie jednostkowym siatki
wpisana jest liczba naturalna. Wielokty o polu rwnym n, ktrych
boki s zawarte w prostych tworzcych siatk, nazwiemy wieloktami
dopuszczalnymi. Wartoci wielokta dopuszczalnego nazwiemy sum wszystkich liczb wpisanych w kwadraty zawarte w tym wielokcie.
Udowodni, e jeli wartoci dowolnych dwch przystajcych wieloktw dopuszczalnych s rwne, to wszystkie liczby wpisane w kwadraty
siatki s rwne.
Uwaga. Przypominamy, e obraz symetryczny Q wielokta P jest
wieloktem przystajcym do P .

Rozwizanie
Najpierw rozpatrzymy przypadek, gdy n jest liczb nieparzyst. Niech
n = 2k + 1. Jako dwa dopuszczalne wielokty przystajce rozwaamy ten sam
prostokt 2 k z doczonym kwadratem jednostkowym, jak na rysunku 1.
(Na tym rysunku k = 4).
a

rys. 1

Wartoci obu wieloktw s rwne, wic mamy e = j. Poniewa powysz

par wieloktw mona przesun w dowolne miejsce paszczyzny, jak rwnie
obrci o 90 , wnioskujemy std, e w dowolne dwa kwadraty jednostkowe
majce wsplny bok wpisano rwne liczby. Zatem wszystkie liczby wpisane
w kwadraty siatki s rwne.
Pozosta do rozwaenia przypadek, gdy n jest liczb parzyst, powiedzmy
n = 2k. Rozwaamy par dopuszczalnych wieloktw przystajcych, powstaych z doczenia do tego samego prostokta 1 (2k1) kwadratu jednostkowego, jak na rysunku 2. (Na tym rysunku k = 4).
h
a

g
i

rys. 2

Rwno wartoci tych wieloktw daje h = i, a dowolno ich pooenia

dowodzi, e w kadych dwch kwadratach jednostkowych, z ktrych jeden
83

jest przesuniciem drugiego o wektor o wsprzdnych parzystych, wpisane

s rwne liczby. W rezultacie w kwadraty paszczyzny mog by wpisane co
najwyej 4 rne wartoci A, B, C, D, tak jak na rysunku 3.

A
C
A
C
A

B
D
B
D
B

A
C
A
C
A

B
D
B
D
B

A
C
A
C
A

B
D
B
D
B

A
C
A
C
A

B
D
B
D
B

A
C
A
C
A

B
D
B
D
B

A
C
A
C
A

B
D
B
D
B

A
C
A
C
A

B
D
B
D
B

A
C
A
C
A

B
D
B
D
B

A
C
A
C
A

B
D
B
D
B

rys. 3

Z kolei rozwamy dwa wielokty jak na rysunku 4, gdzie rodkowe, pogrubione prostokty 1 (2k2) pokrywaj si.
D
A

C
A

C
rys. 4

Rwno wartoci tych wieloktw daje 2D = 2C, czyli D = C. Dowolno

pooenia tych wieloktw pokazuje, e dowolne dwa kwadraty jednostkowe
o wsplnym boku maj wpisan t sam liczb. Wszystkie liczby wpisane
w kwadraty siatki s wic rwne i w tym przypadku.
Zadanie 9.

Niech K, L, M bd rodkami bokw BC, AC, AB trjkta ABC.

Punkty A, B, C dziel okrg opisany na trjkcie ABC na trzy
uki: AB, BC, CA. Niech X bdzie takim punktem uku BC, e
BX = XC. Analogicznie, niech Y bdzie takim punktem uku AC,
e AY = Y C, za Z takim punktem uku AB, e AZ = ZB. Niech
R bdzie promieniem okrgu opisanego na trjkcie ABC i niech r
bdzie promieniem okrgu wpisanego w trjkt ABC. Udowodni, e
r + KX + LY + M Z = 2R.

Rozwizanie
) A, <
) B, <
)C
Proste AX, BY , CZ s odpowiednio dwusiecznymi ktw <
trjkta ABC, a wic przecinaj si w rodku I okrgu wpisanego w ten trjkt (rys. 1). Proste KX, LY , M Z s odpowiednio symetralnymi odcinkw
BC, CA, AB.
84

Wprowadmy nastpujce oznaczenia: x = KX, y = LY, z = M Z . Niech

ponadto a = BC , b = CA, c = AB oraz 2p = a + b + c.
Rwno, ktr mamy udowodni, przepisujemy w postaci
2R
x y z
+ + +1 =
.
(1)
r r r
r
Aby dowie tosamoci (1), wyrazimy najpierw uamki stojce w powyszym
wyraeniu w zalenoci od a, b, c.
Y

Z z M

T
K

I
K

X
rys. 1

X
rys. 2

Niech T bdzie punktem stycznoci okrgu wpisanego w trjkt ABC

) KBX = <
) CAX =
z bokiem AB (rys. 2). Wwczas T A = p a. Poniewa <
<
)
= T AI, wic trjkty prostoktne KBX oraz T AI s podobne. Std
TI
2x
r
KX
=
,
czyli
=
.
KB T A
a
pa
Otrzymana rwno jest rwnowana tosamoci
x
a
=
.
(2)
r 2(p a)
Rozumujc analogicznie uzyskujemy zalenoci
b
z
c
y
=
oraz
=
.
(3)
r 2(p b)
r 2(p c)
Oznaczmy przez S pole trjkta ABC. Znane s nastpujce wzory:
abc
S = pr
oraz
S=
.
4R
Korzystajc z powyszych rwnoci oraz ze wzoru Herona mamy
2R abc p
abc
(4)
=
=
.
r
2S S 2(p a)(p b)(p c)
Na mocy rwnoci (2), (3), (4) dowodzona przez nas zaleno (1) przybiera
posta
b
c
abc
a
+
+
+1 =
,
2(p a) 2(p b) 2(p c)
2(p a)(p b)(p c)
85

co moemy rwnie przepisa nastpujco:

a(p b)(p c) + b(p c)(p a) + c(p a)(p b) + 2(p a)(p b)(p c) = abc.

Podstawmy: t = p a, u = p b, v = p c. Wwczas otrzymujemy: a = u + v,

b = v + t, c = t + u. Zatem tosamo, ktr chcemy otrzyma, wyglda nastpujco:
(5)

(u + v)uv + (v + t)vt + (t + u)tu + 2tuv = (u + v)(v + t)(t + u).

Powysza zaleno jest prawdziwa dla dowolnych liczb rzeczywistych t, u, v.

Mamy bowiem nastpujce rwnoci:
(u + v)(v + t)(t + u) = uvt + u2 v + ut2 + u2 t + v 2 t + v 2 u + vt2 + vtu =
= (u + v)uv + (v + t)vt + (t + u)tu + 2tuv.
Dowd rwnoci (1) zosta tym samym zakoczony.
IX Zawody Matematyczne Pastw Batyckich
Zadanie 1.

Znale wszystkie funkcje dwch zmiennych f , ktrych argumenty

x, y i wartoci f (x,y) s liczbami cakowitymi dodatnimi, speniajce nastpujce warunki (dla wszystkich dodatnich liczb cakowitych
x i y):
f (x,x) = x,
f (x,y) = f (y,x),
(x + y)f (x,y) = yf (x,x+y).

Rozwizanie
Wykaemy najpierw, e istnieje co najwyej jedna funkcja f speniajca
warunki zadania.
Z pierwszego rwnania mamy f (1,1) = 1. Korzystajc z drugiego i trzeciego rwnania otrzymujemy f (1,2) = f (2,1) = 2. Oglnie: jeli obliczylimy
ju wartoci liczb f (x,y) dla wszystkich 0 < x,y < z, gdzie z 2 jest pewn
ustalon liczb naturaln, to podstawiajc do trzeciego rwnania y = z x
znajdujemy wartoci f (x,z) dla 0 < x < z. Potem korzystajc z drugiego rwnania obliczamy liczby f (z,y) dla 0 < y < z. Z pierwszego rwnania otrzymujemy f (z,z) = z. Tak wic taka funkcja f , jeli istnieje, to jest tylko jedna.
Z drugiej strony funkcja
f (x,y) = najmniejsza wsplna wielokrotno liczb x, y
spenia rwnania dane w zadaniu. Pierwsze dwie rwnoci s spenione automatycznie. Aby udowodni trzeci rwno, przypomnijmy, e najwikszy
wsplny dzielnik liczb x, y jest rwny najwikszemu wsplnemu dzielnikowi liczb x, x+y. Oznaczajc przez [a, b] oraz (a, b) odpowiednio najmniejsz
86

wspln wielokrotno oraz najwikszy wsplny dzielnik liczb a i b oraz wykorzystujc tosamo (a, b)[a, b] = ab otrzymujemy
xy
x(x + y)
(x + y)[x, y] = (x + y)
=y
= y [x, x+y] ,
(x, y)
(x, x+y)
a to jest trzecia spord danych w zadaniu rwnoci.
Tak wic jedyn funkcj f speniajc dane warunki jest f (x,y) = [x, y].
Zadanie 2.

Trjk liczb cakowitych dodatnich (a,b,c) nazywamy quasi-pitagorejsk, jeli istnieje trjkt o bokach dugoci a, b, c, w ktrym miara
kta naprzeciwko boku c wynosi 120 . Udowodni, e jeli (a,b,c) jest
trjk quasi-pitagorejsk, to c ma dzielnik pierwszy wikszy od 5.

Rozwizanie
Niech (a,b,c) bdzie trjk quasi-pitagorejsk. Na mocy twierdzenia cosinusw otrzymujemy rwno
(1)

c2 = a2 + ab + b2 .

Zamy najpierw, e liczby a, b s wzgldnie pierwsze, tzn. ich najwikszy

wsplny dzielnik jest rwny 1. Przy tym zaoeniu udowodnimy nawet wicej:
kady dzielnik pierwszy liczby c jest wikszy od 5.
Niech p bdzie dzielnikiem pierwszym liczby c. Liczby a, b nie mog by
jednoczenie parzyste, gdy s wzgldnie pierwsze. Std wynika, e liczba
c2 = a2 + ab + b2 jest nieparzysta, a wic p 6= 2.
Przypumy teraz, e p = 3. Najwikszy wsplny dzielnik liczb a, b jest
rwny 1, wic jedna z liczb a, b (powiedzmy, e jest ni a) nie jest podzielna
przez 3. Rwno (1) przepisujemy w postaci
(2)

4c2 = (a + 2b)2 + 3a2 .

Wtedy 3|(a+2b)2 , skd 3|a+2b i w konsekwencji 9|(a+2b) 2 . Zatem lewa strona rwnoci (2) jest podzielna przez 9, za prawa nie. Otrzymalimy sprzeczno.
Przypumy z kolei, e p = 5. Tak jak w poprzednim przypadku moemy
zaoy, e liczba a nie jest podzielna przez 5. Kwadrat liczby cakowitej
moe z dzielenia przez 5 dawa jedynie reszty 0, 1, 4. Std 3a 2 3 (mod 5).
Zatem na mocy rwnoci (2) dostajemy (a + 2b) 2 2 (mod 5). Kwadrat
liczby cakowitej a + 2b daje wic z dzielenia przez 5 reszt 2 lub 3, a to, jak
wspomnielimy wyej, nie jest moliwe. Otrzymana sprzeczno dowodzi, e
p > 5.
Niech teraz a, b, c bd dowolnymi liczbami cakowitymi speniajcymi
rwno (1) oraz niech d oznacza najwikszy wsplny dzielnik liczb a, b.
Z rwnoci (1) wynika, e d|c. Przyjmijmy: a = da 1 , b = db1 , c = dc1 . Wtedy
liczby a1 , b1 s wzgldnie pierwsze oraz c21 = a21 + a1 b1 + b21 . Jak udowodnilimy wyej, dowolny dzielnik pierwszy liczby c 1 jest wikszy od 5. Liczba
87

c = dc1 ma wic dzielnik pierwszy wikszy od 5 jest nim kady dzielnik

pierwszy liczby c1 .
Uwaga 1.
Jeli liczby cakowite dodatnie a, b, c speniaj rwno (1), to trjka
(a,b,c) jest quasi-pitagorejska. Istotnie, z rwnoci (1) wynika, e a < c, b < c,
c2 = a2 + ab + b2 < (a + b)2 , co oznacza, e z odcinkw dugoci a, b, c da si
zbudowa trjkt. Ponadto z twierdzenia cosinusw wynika, e miara kta
naprzeciwko boku c wynosi 120 .
Warto zauway, e dowd tej implikacji nie by potrzebny w powyszym
rozwizaniu.
Uwaga 2.
Trjka (3,5,7) jest quasi-pitagorejska, co oznacza, e liczby 5 nie mona
w treci zadania zastpi przez wiksz liczb pierwsz. Mona mimo wszystko wzmocni znacznie tez patrz uwaga 4.
Uwaga 3.
Znana jest oglna posta trjek quasi-pitagorejskich (a,b,c):
a = d(2xy + y 2 ),

b = d(x2 y 2 ),

c = d(x2 + xy + y 2 ),

gdzie d jest dowoln liczb naturaln, x > y > 0 i x, y s wzgldnie pierwsze. Jak si Czytelnik nietrudno przekona, znajomo powyszego faktu nie
pomaga w rozwizaniu zadania!
Uwaga 4.
Mona wykaza, e jeli (a,b,c) jest trjk quasi-pitagorejsk, to liczba
c ma dzielnik pierwszy postaci 6k + 1. Std oczywicie wynika teza naszego
zadania, gdy kada liczba pierwsza postaci 6k + 1 jest wiksza od 5. Znane
jest bowiem nastpujce, nieatwe
Twierdzenie
Niech p > 3 bdzie liczb pierwsz. Jeeli istnieje taka liczba cakowita x, e
x2 3 (mod p), to liczba p jest postaci 6k + 1.

W oparciu o powysze twierdzenie dowd wspomnianego uoglnienia nie

jest trudny. Wykorzystujc bowiem fragmenty zaprezentowanego rozwizania, wystarczy udowodni nastpujcy
Fakt
Jeli p > 3 jest dzielnikiem pierwszym liczby a 2 + ab + b2 , przy czym liczby a, b
s wzgldnie pierwsze, to liczba p jest postaci 6k + 1.
Dowd faktu
Bez straty oglnoci moemy zaoy, e liczba a nie jest podzielna przez p.
Przyjmijmy x = (a + 2b)a(p3)/2 . Wtedy x jest liczb cakowit. Na mocy
88

tosamoci 4(a2 + ab + b2 ) = (a + 2b)2 + 3a2 oraz maego twierdzenia Fermata otrzymujemy x2 = (a + 2b)2 ap3 3ap1 3 (mod p). Z powyszego
twierdzenia wynika wic, e liczba p jest postaci 6k + 1.
Zadanie 3.

Znale wszystkie pary liczb cakowitych dodatnich x, y, ktre speniaj rwnanie

2x2 + 5y 2 = 11(xy 11).

Rozwizanie
Dane rwnanie jest rwnowane rwnaniu (2x y)(5y x) = 121. Obydwa
czynniki stojce po lewej stronie powyszego rwnania musz mie ten sam
znak. Gdyby oba byy ujemne, to mielibymy 2x < y < x/5, co oznaczaoby,
e liczba x jest ujemna, a to przeczy zaoeniom. Liczby 2x y, 5y x s wic
dodatnimi dzielnikami liczby 121. Zatem dane rwnanie prowadzi do trzech
ukadw rwna:
(

2x y = 1
5y x = 121,

2x y = 11
5y x = 11,

2x y = 121
5y x = 1.

Rozwizujc powysze ukady dostajemy odpowiednio:

(x,y) = (14, 27),

(x,y) = (22/3, 11/3),

(x,y) = (202/3, 41/3).

Tak wic jedynym rozwizaniem danego rwnania w liczbach cakowitych jest

para (x,y) = (14, 27).
Zadanie 4.

Niech P bdzie wielomianem o wspczynnikach cakowitych. Zamy, e dla n = 1,2,...,1998 wartoci P (n) s liczbami naturalnymi
trzycyfrowymi. Udowodni, e wielomian P nie ma pierwiastkw cakowitych.

Rozwizanie
Przypumy, e istnieje taka liczba cakowita m, e P (m) = 0. Znajdujemy
tak liczb n {1,2,...,1998}, e m n (mod 1998). Wtedy 0 = P (m) P (n)
(mod 1998). Liczba P (n) jest trzycyfrowa, nie moe by wic podzielna przez
1998. Otrzymalimy sprzeczno.
Zadanie 5.

Niech a bdzie cyfr nieparzyst, za b cyfr parzyst. Udowodni,

e dla kadej liczby cakowitej dodatniej n istnieje liczba cakowita
dodatnia, podzielna przez 2n , w ktrej zapisie dziesitnym nie wystpuj cyfry inne ni a i b.

Rozwizanie
Jeli b = 0, to liczba 10n a jest podzielna przez 2n i w jej zapisie dziesitnym
wystpuj tylko cyfry a, b.
Zamy wic, e b 6= 0. Pokaemy indukcyjnie jak znale liczb d n speniajc warunki zadania oraz majc dokadnie n cyfr.
89

Dla n = 1 wystarczy przyj d1 = b. Zamy, e dla pewnego n umiemy

skonstruowa liczb dn . Wtedy liczba ta z dzielenia przez 2 n+1 daje reszt 0
lub 2n . Definiujemy liczb
dn+1 =

10n b + dn
10n a + dn

jeli dn 0 (mod 2n+1 ),

jeli dn 2n (mod 2n+1 ).

(Innymi sowy, dn+1 powstaje z liczby dn przez dopisanie na jej pocztku

cyfry b bd a, w zalenoci od tego, czy d n dzieli si przez 2n+1 , czy nie).
Liczba dn+1 ma oczywicie n+1 cyfr, z ktrych kada jest rwna a lub b.
Pozostaje wykaza, e dn+1 dzieli si przez 2n+1 . Cyfra a jest nieparzysta,
za b parzysta, wic na mocy powyszych rwnoci dostajemy
dn+1

0 + 0 (mod 2n+1 )
2n + 2n (mod 2n+1 )

jeli dn 0 (mod 2n+1 ),

jeli dn 2n (mod 2n+1 ).

W obu przypadkach liczba dn+1 jest podzielna przez 2n+1 . Dowd indukcyjny
jest wic zakoczony.
Uwaga
Kada liczba cakowita dodatnia ma dwa rozwinicia dziesitne, np. liczb
17 mona take zapisa jako 16,99999... . W treci zadania milczco zakadalimy, e chodzi o zapis dziesitny bez przecinka. Bez tego zaoenia
mona bardzo atwo rozwiza zadanie w przypadku gdy a = 9: liczba postaci dn = b999...99,99999... (gdzie przed przecinkiem wypisano n dziewitek)
ma jak wida w zapisie dziesitnym tylko cyfry a i b oraz jest podzielna przez
2n , gdy dn = 10n (b + 1).
Zadanie 6.

Niech P bdzie wielomianem stopnia 6 i niech a, b bd liczbami

rzeczywistymi takimi, e 0 < a < b. Zamy, e
P (a) = P (a),

P (b) = P (b),

P 0 (0) = 0.

Udowodni, e P (x) = P (x) dla wszystkich liczb rzeczywistych x.

Rozwizanie
Niech Q(x) = P (x) P (x). Wtedy Q jest wielomianem stopnia co najwyej 5, Q0 (0) = 0 oraz Q(0) = Q(a) = Q(a) = Q(b) = Q(b) = 0. Zatem wielomian Q ma pi rnych pierwiastkw rzeczywistych. Przy tym x = 0 jest
pierwiastkiem wielomianu Q i jego pochodnej, jest wic pierwiastkiem wielokrotnym wielomianu Q. Zatem wielomian Q jest tosamociowo rwny zeru,
skd P (x) = P (x) dla wszystkich x rzeczywistych.
Zadanie 7.

Niech oznacza zbir wszystkich liczb rzeczywistych. Znale wszystkie funkcje f : speniajce dla dowolnych x,y rwnanie
f (x) + f (y) = f (f (x)f (y)).

90

Rozwizanie
Niech x0 bdzie dowoln liczb rzeczywist oraz niech f (x 0 ) = c. Podstawiajc do danego rwnania x = y = x 0 dostajemy f (c2 ) = 2c. Kadc dalej x = y = c2 otrzymujemy f (4c2 ) = 4c. Podstawiajc wreszcie x = x0 oraz
y = 4c2 mamy f (4c2 ) = 5c. Zatem 4c = 5c, skd c = 0. Poniewa liczba x 0 bya wybrana dowolnie, wic jedyn funkcj f speniajc dane rwnanie jest
f (x) = 0.
Zadanie 8.

Niech Pk (x) = 1 + x + x2 + + xk1 . Wykaza, e



n  
X
1+x
n
Pk (x) = 2n1 Pn
2
k
k=1

dla kadej liczby rzeczywistej x i kadej liczby cakowitej dodatniej n.

Rozwizanie
Oznaczmy przez L(x) oraz P (x) odpowiednio lew oraz praw stron danej w zadaniu rwnoci. Poniewa (1 x)P k (x) = 1 xk , wic
(1 x) L(x) =

n  
X
n

k=1

(1 xk ) =

Ponadto otrzymujemy

n  
X
n

k=0

n  
X
n

k=0

xk = 2n (1 + x)n .

1+x
1+x
1+x
(1 x) P (x) = 2 1
2n1 Pn
= 2n 1
2
2
2
= 2n (1 + x)n .

n 

Zatem L(x) = P (x) dla x 6= 1. Obie funkcje L(x) i P (x) s wielomianami,

skd wynika, e L(x) = P (x) dla wszystkich x.
Zadanie 9.

Liczby , speniaj 0 < < < /2. Niech , bd liczbami okrelonymi przez warunki:
(i) 0 < < /2 oraz liczba tg jest redni arytmetyczn liczb tg
i tg;
(ii) 0 < < /2 oraz liczba 1/cos jest redni arytmetyczn liczb
1/cos i 1/cos.
Udowodni, e < .

Rozwizanie
Sposb I

Niech f (t) = 1 + t2 . Wwczas dla dowolnych liczb rzeczywistych dodatnich u 6= v zachodzi nierwno f ( 12 (u + v)) < 21 f (u) + 12 f (v), tzn.
(1)

1 + 41 (u + v)2 < 21

1 + u2 + 21

1 + v2 .

(Istotnie: podnoszc do kwadratu obie strony nierwnoci (1) oraz redukujc

wyrazy podobne dostajemy
1 + uv <

(1 + u2 )(1 + v 2 ) .
91

Podnoszc ponownie do kwadratu, upraszczamy powysz nierwno do postaci 2uv < u2 + v 2 , czyli (u v)2 > 0). Wykorzystujc nierwno (1) otrzymujemy


q
tg + tg
1
= 1 + tg2 = f (tg) = f
<
cos
2


1
f (tg) + f (tg) 1
1
1
=
+
,
<
=
2
2 cos cos
cos
skd < .
Sposb II
Przedstawimy rozwizanie geometryczne.
Na paszczynie rysujemy odcinek jednostkowy OP (rys. 1). Wybieramy
punkty A, B lece po tej samej stronie prostej OP tak, aby zachodziy rw) P OA = <
) P OB = 90 , <
) OP A = , <
) OP B = . Wtedy OA = tg,
noci: <
OB = tg , P A = 1/cos, P B = 1/cos . Oznaczmy przez C rodek odcinka
AB. Na mocy zaoe
1
tg + tg
) OP C = oraz P C =
= tg,
skd <
.
OC =
2
cos
Niech Q bdzie punktem symetrycznym do P wzgldem punktu C. Czworokt
P AQB jest rwnolegobokiem, a wic AQ = P B = 1/cos. Std
2
1
1
2
=
+
= P A + AQ > P Q = 2 P C =
,
cos cos cos
cos
czyli < .
Q
B

C
A
O

rys. 1

Zadanie 10. Niech n 4 bdzie parzyst liczb cakowit. W okrg o promieniu 1

wpisane s n-kt foremny i (n1)-kt foremny. Dla kadego wierzchoka n-kta rozwamy odlego od tego wierzchoka do najbliszego wierzchoka (n1)-kta, mierzon po obwodzie okrgu. Niech S
bdzie sum tych n odlegoci. Udowodni, e S nie zaley od wzajemnego pooenia tych dwch wieloktw.

92

Rozwizanie
Bez straty oglnoci moemy zaoy, e rozwaany okrg ma dugo
2n(n 1), zamiast 2.
Wierzchoki (n1)-kta foremnego A 0 A1 ...An2 dziel dany okrg na
n 1 ukw, kady dugoci 2n. Na mocy zasady szufladkowej, pewne dwa
kolejne wierzchoki n-kta foremnego B 0 B1 ...Bn1 le w jednym z tych ukw. Bez straty oglnoci moemy wic przyj, e punkty B 0 , B1 le na
uku A0 A1 , przy czym A0 B0 < A0 B1 oraz A0 B0 B1 A1 (rys. 1).
B1

B2
A1

B0
A2

A0
rys. 1

Rozetnijmy dany okrg w punkcie A0 i rozmy go na osi liczbowej tak, aby

punkty A0 , A1 , A2 , ... pokryy si odpowiednio ze wsprzdnymi 0, 2n, 4n, ...
(rys. 2). Wwczas punkty B0 , B1 , B2 , ... pokryj si odpowiednio ze wsprzdnymi x0 , x1 , x2 , ..., gdzie xk = x0 + 2k(n 1) (k = 0,1,2,...,n1).
x0

x1

x2
2n

4n

rys. 2

Niej udowodnimy, e:
(a) jeeli 1 k n/2, to punkt Bk ley midzy Ak1 a Ak , bliej Ak ;
(b) jeeli n/2 < k n1, to punkt Bk ley midzy Ak1 a Ak , bliej Ak1 .
Zatem jeeli 1 k n/2, to odlego od punktu B k do najbliszego wierzchoka n-kta A0 A1 ...An1 wynosi 2kn xk = 2k x0 ; w przeciwnym razie
odlego ta wynosi xk (2k 2)n = x0 2k + 2n. Std
S = x0 +

n/2
X

k=1

(2k x0 ) +

n1
X

(x0 2k + 2n) =

k=n/2+1

n/2
X

k=1

2k +

n1
X

(2n 2k),

k=n/2+1

co jest wielkoci zalen tylko od n.

Pozostao udowodni zdania (a) oraz (b).
Na mocy poczynionych zaoe otrzymujemy 0 2x 0 x0 + (2n x1 ) = 2,
skd w szczeglnoci
2k n x0 2k
dla
1 k n/2,
2k 2n x0 2k n
dla n/2 < k n.
Poniewa xk = x0 + 2k(n 1), wic dostajemy
(2k 1)n xk 2kn
dla
1 k n/2,
(2k 2)n xk (2k 1)n
dla n/2 < k n.
Nierwnoci te s rwnowane odpowiednio zdaniom (a) oraz (b).
93


Zadanie 11. Niech a, b, c bd dugociami bokw pewnego trjkta, za R
promieniem okrgu opisanego na nim. Udowodni, e
a2 + b 2
.
R
2 2a2 + 2b2 c2
Kiedy zachodzi rwno?
(1)

Rozwizanie
Sposb I
Oznaczmy kty naprzeciwko bokw a, b, c odpowiednio przez A, B, C. Na
mocy twierdzenia sinusw a = 2RsinA, b = 2RsinB, c = 2RsinC. Podstawiajc powysze zalenoci do nierwnoci (1) sprowadzamy j do nierwnoci:
4R2 (sin2 A + sin2 B)
.
R q
2 8R2 (sin2 A + sin2 B) 4R2 sin2 C

Przeksztacajc rwnowanie ostatni nierwno dostajemy kolejno:

2(sin2 A + sin2 B) sin2 C (sin2 A + sin2 B)2 ,
(sin2 A + sin2 B)(2 sin2 A sin2 B) sin2 C ,
(sin2 A + sin2 B)(cos2 A + cos2 B) sin2 C .

Ostatnia nierwno wynika z nierwnoci Schwarza (p. Dodatek , Nierwno Schwarza, str. 112):
(2) (sin2 A + sin2 B)(cos2 B + cos2 A) (sinA cosB + sinB cosA)2 = sin2 C .

Dowd nierwnoci (1) jest wic zakoczony.

W nierwnoci (1) zachodzi rwno wtedy i tylko wtedy, gdy speniona
jest rwno w nierwnoci (2). To natomiast jest moliwe wtedy i tylko
wtedy, gdy istnieje taka liczba rzeczywista , e
(3)

sinA = cosB

oraz

sinB = cosA.

Z powyszych zwizkw wynika, e > 0 oraz e kty A, B s ostre. Mnoc

stronami rwnoci (3) otrzymujemy sin2A = sin2B. To oznacza, e 2A = 2B
lub 2A + 2B = , czyli A = B lub A + B = /2.
Rwnie odwrotnie: jeli A = B, to zaleno (3) jest speniona dla dowolnej liczby dodatniej . Jeli natomiast A + B = /2, to zwizki (3) s
prawdziwe dla = 1. Zatem w obu przypadkach istnieje taka liczba > 0, e
spenione s obie rwnoci (3).
Reasumujc: w nierwnoci (1) zachodzi rwno wtedy i tylko wtedy, gdy
a = b lub C = /2.
Sposb II
94

Oznaczmy przez A, B, C wierzchoki lece odpowiednio naprzeciwko

bokw a, b, c. Niech O bdzie rodkiem okrgu opisanego na trjkcie ABC,
za niech M bdzie rodkiem boku AB (rys. 1).
Dugo rodkowej mc poprowadzonej do boku c spenia zaleno
4m2c = 2a2 + 2b2 c2 .

(4)

Zatem nierwno (1) mona przepisa w nastpujcej, rwnowanej formie:

4Rmc a2 + b2 . Ze zwizku (4) wyliczamy wielko a 2 + b2 i podstawiamy j
do ostatniej nierwnoci. W ten sposb nierwno, ktr mamy udowodni,
sprowadza si do zalenoci 8Rmc 4m2c + c2 .
C
T nierwno z kolei traktujemy jako nierwno
kwadratow z niewiadom mc i parametrami
R, c. Rozwizujc j dostajemy rwnowan forO
m nierwnoci (1):
|mc R|

R2 (c/2)2 ,

czyli |M C OC| OM. Otrzymalimy nierwno trjkta zastosowan do trjkta COM ,

rys. 1
a wic tym samym udowodnilimy nierwno (1).
Rwno zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy punkty C, O, M s wspliniowe. To za jest moliwe wtedy i tylko wtedy, gdy AC = BC lub O = M ,
) ACB = 90 .
czyli wtedy i tylko wtedy, gdy a = b lub <
Zadanie 12. W trjkcie ABC zachodzi <) BAC = 90 . Punkt D ley na boku BC
) BDA = 2<
) BAD. Udowodni, e
i<


1
1
1
1
.
=
+
AD 2 BD CD

Rozwizanie
Sposb I
Niech O bdzie rodkiem okrgu opisanego na trjkcie ABC. Oznaczmy
przez E punkt przecicia prostej AD z tym okrgiem (rys. 1).
) BOE = 2<
) BAE = <
) CDE, co dowodzi,
E
Wwczas <
e DE = OE. Na mocy podobiestwa trjktw
ADC i BDE otrzymujemy
C
D
AD BD
AD CD
=
oraz
=
.
BD DE
CD DE
O
Std
A
B
AD AD BC BC
+
=
=
= 2,
BD CD DE OE
co naleao udowodni.
rys. 1

95

Sposb II
) BAD, = <
) CAD. Z danych w treci zadania wynika,
Oznaczmy: = <
<
)
<
)
e BDA = 2, CDA = 2. Z twierdzenia sinusw wynika, e
AD sin3
AD sin3
=
oraz
=
.
BD
sin
CD
sin
Korzystajc z tosamoci
sin3 = sincos2 + cossin2 = sin(cos2 + 2cos 2 )
oraz rwnoci + = 90 otrzymujemy
AD AD
+
= (cos2 + cos2) + 2(cos 2 + cos2 ) = 0 + 2 = 2,
BD CD
co koczy dowd danej tosamoci.
Zadanie 13. W piciokcie wypukym ABCDE boki AE i BC s rwnolege oraz
<
) ADE = <
) BDC. Przektne AC i BE przecinaj si w punkcie P .
) EAD = <
) BDP oraz <
) CBD = <
) ADP .
Udowodni, e <

Rozwizanie
Sposb I
Niech c1 i c2 bd odpowiednio okrgami opisanymi na trjktach AED
i BCD. Zamy, e prosta DP przecina okrg c 2 w punkcie F (rys. 1).
c1
D

c2

E
C
P

B
A

rys. 1

) ADE = <
) BDC, wic stosunek dugoci odcinkw EA i BC
Poniewa <
jest rwny stosunkowi dugoci okrgw c 1 i c2 . Zatem jednokadno o rodku P , przeksztacajca odcinek AE na odcinek CB, przeksztaca okrg c 1
na okrg c2 . Ta sama jednokadno przeprowadza uk DE okrgu c 1 na uk
) EAD = <
) BDF = <
) BDP .
F B okrgu c2 . Std wynika, e <
Drug rwno otrzymujemy analogicznie.

96

Sposb II
Udowodnimy najpierw nastpujcy
Lemat
Dany jest szeciokt ABCDEF . Czworokty ABCE, CDEA, EF AC s
wypuke oraz zachodz rwnoci:
<
) EAF = <
) CAB = , <
) ACB = <
) ECD = , <
) CED = <
) AEF = .
Wwczas przektne AD, BE, CF przecinaj si w jednym punkcie (rys. 2).
D

D
E

C
K

L
B

A
rys. 2

rys. 3

Dowd
Przez [XY Z] bdziemy oznacza pole trjkta XY Z.
Niech K, L, M bd odpowiednio punktami przecicia nastpujcych par
odcinkw: AD,EC; BE,CA; CF,AE (rys. 2). Dostajemy rwnoci:
AL CK EM [ABE] [CDA] [EF C] [ABE] [CDA] [EF C]

=
LC KE M A [CBE] [EDA] [AF C] [AF C] [CBE] [EDA]
AB AE CD CA EF EC AB CD EF

=
=
AF AC CB CE ED EA CB ED AF
sin sin sin

= 1.
=
sin sin sin
(Pierwsza rwno wynika z twierdzenia Talesa oraz z faktu, e stosunek pl
trjktw o wsplnej podstawie jest rwny stosunkowi wysokoci opuszczonych na t podstaw. Trzecia rwno to zastosowanie wzoru
) Y XZ .
[XY Z] = 12 XY XZsin <

Pit rwno otrzymujemy z twierdzenia sinusw). Na mocy twierdzenia

Cevy (p. str. 120) odcinki AD, BE, CF przecinaj si w jednym punkcie.
Przystpujemy do rozwizania zadania.
Na boku AB danego piciokta ABCDE budujemy (po jego zewntrz) QAB = <
) EAD oraz <
) QBA = <
) CBD
nej stronie) trjkt ABQ tak, aby <
97

(rys. 3). Na mocy lematu, zastosowanego do szeciokta AQBCDE, punkty

D, P , Q s wspliniowe. Poniewa odcinki AE i BC s rwnolege, wic
<
) ADB = <
) EAD + <
) CBD = <
) QAB + <
) QBA = 180 <
) AQB .
) EAD = <
) BAQ =
Zatem na czworokcie AQBD da si opisa okrg, std <
<
)
<
)
= BDQ = BDP. Drug rwno dostajemy analogicznie.
Zadanie 14. Dany jest trjkt ABC, w ktrym AB < AC. Prosta przechodzca
przez B i rwnolega do AC przecina dwusieczn kta zewntrznego
<
) BAC w punkcie D. Prosta przechodzca przez C i rwnolega do
AB przecina t dwusieczn w punkcie E. Punkt F ley na boku AC
i speniona jest rwno F C = AB. Udowodni, e DF = F E.

Rozwizanie
Poniewa proste BD i AC s rwnolege oraz AD jest dwusieczn kta
) BAD = <
) BDA = . Std <
) CAE = <
) CEA = .
zewntrznego BAC, wic <
Rwnie AB = BD oraz AC = CE. Niech B 0 , C 0 , F 0 bd odpowiednio rzutami prostoktnymi punktw B, C, F na prost DE (rys. 1).
E
C0

F0
A
B0
D

F
B

C
rys. 1

Z warunku F C = AB wynika, e AB + AF = AC, skd dostajemy rwnoci:

B 0 F 0 = (AB + AF )cos = AC cos = AC 0 = C 0 E. Ponadto DB 0 = BDcos =
= F C cos = F 0 C 0 . Zatem DF 0 = F 0 E, czyli DF = F E.
Zadanie 15. Dany jest trjkt ostroktny ABC. Punkt D jest spodkiem wysokoci
opuszczonej z wierzchoka A na bok BC. Punkt E ley na odcinku
AD i spenione jest rwnanie
AE CD
=
.
ED DB
Punkt F jest spodkiem wysokoci opuszczonej z wierzchoka D na
) AF C = 90.
bok BE. Udowodni, e <

Rozwizanie
Niech P bdzie takim punktem, e czworokt ADCP jest prostoktem (rys. 1). Wwczas
AE CD AP
=
=
,
ED DB DB
co dowodzi, e punkty B, E, P s wsplinio) DF P = 90 , co oznacza, e punkt F
we. Std <
98

F
B

E
D

C
rys. 1

ley na okrgu opisanym na prostokcie ADCP . Zatem

<
) AF C = <
) ADC = 90 .
Zadanie 16. Czy mona pokry szachownic o wymiarach 13 13 czterdziestoma

dwoma klockami o wymiarach 4 1 w taki sposb, e tylko rodkowe pole szachownicy pozostanie nie zakryte? (Zakadamy, e kady
klocek zakrywa cztery pene pola szachownicy).

Rozwizanie
Nie mona.
Sposb I
Pokolorujmy dan szachownic tak jak na rysunku 1. Kady klocek o wymiarach 4 1, pooony pionowo lub poziomo, przykrywa dokadnie
dwa pokolorowane i dwa niepokolorowane pola.
rodkowe pole jest niepokolorowane. Gdyby wic
dane pokrycie istniao, to liczba pl pokolorowanych danej szachownicy musiaaby by o 1
mniejsza ni liczba pl niepokolorowanych.
rys. 1
Jednak bezporednie sprawdzenie pokazuje, e jest odwrotnie: pl pokolorowanych jest 85, za niepokolorowanych 84. Otrzymalimy sprzeczno.
Sposb II
Ponumerujmy pola szachownicy jak na rysunku 2. Wwczas kady klocek
4 1 pooony na szachownicy przykrywa 4 pola z rnymi numerami.
Caa szachownica zawiera po 42 pola z liczbami 2, 3 i 4 oraz 43 pola
z liczb 1. Po usuniciu rodkowego pola pozostanie tylko 41 pl z liczb 4,
nie mona wic umieci 42 klockw na szachownicy bez pokrycia tego pola.

1
3
2
4
1
3
2
4
1
3
2
4
1

2
4
3
1
2
4
3
1
2
4
3
1
2

3
1
4
2
3
1
4
2
3
1
4
2
3

4
2
1
3
4
2
1
3
4
2
1
3
4

1
3
2
4
1
3
2
4
1
3
2
4
1

2
4
3
1
2
4
3
1
2
4
3
1
2

3
1
4
2
3
1
4
2
3
1
4
2
3

4
2
1
3
4
2
1
3
4
2
1
3
4

rys. 2

1
3
2
4
1
3
2
4
1
3
2
4
1

2
4
3
1
2
4
3
1
2
4
3
1
2

3
1
4
2
3
1
4
2
3
1
4
2
3

4
2
1
3
4
2
1
3
4
2
1
3
4

1
3
2
4
1
3
2
4
1
3
2
4
1

1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
1

2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2

3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3

4
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4

1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
1

2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2

3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3

4
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4

1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
1

2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2

3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3

4
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4

1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
1

rys. 3

99

Uwaga
Bardziej narzucajce wydaje si ponumerowanie pl szachownicy w sposb pokazany na rysunku 3. W wielu zadaniach olimpijskich o pokrywaniu
szachownicy wanie takie ponumerowanie rozstrzyga, czy dan szachownic
da si pokry odpowiednimi kostkami. Jednak w tym przypadku ponumerowanie z rysunku 3 do niczego nie prowadzi: po usuniciu rodkowego pola na
szachownicy pozostan po 42 pola z kad z liczb 1, 2, 3, 4.
Zadanie 17. Niech n i k bd liczbami cakowitymi dodatnimi. Danych jest nk
przedmiotw (tych samych rozmiarw) i k pudeek, z ktrych kade
pomieci n przedmiotw. Kady przedmiot jest pokolorowany jednym z k rnych kolorw. Wykaza, e mona rozmieci te przedmioty w pudekach w taki sposb, e w kadym pudeku znajd si
przedmioty w co najwyej dwch kolorach.

Rozwizanie
Przeprowadzimy dowd indukcyjny wzgldem k. Dla k = 1 teza jest oczywicie prawdziwa. Zamy wic, e dane rozmieszczenie jest moliwe dla
pewnego k; wykaemy, e mona rozmieci przedmioty, gdy kolorw i pudeek jest k+1.
Poniewa wszystkich przedmiotw jest n(k+1), wic przedmiotw pewnego koloru (powiedzmy biaego) jest co najwyej n. Z tego samego powodu przedmiotw pewnego innego koloru (na przykad czarnego) jest co
najmniej n. Wkadamy do pudeka wszystkie przedmioty biae oraz uzupeniamy wolne miejsce przedmiotami czarnymi. W pudeku tym znajduje si
wic n przedmiotw co najwyej dwch kolorw. Pozostao do wypenienia k
pudeek nk przedmiotami k kolorw (biaych przedmiotw ju nie ma), a to
na mocy zaoenia indukcyjnego jest wykonalne.
Zadanie 18. Wyznaczy wszystkie liczby cakowite dodatnie n, dla ktrych istnieje
zbir S o nastpujcych wasnociach:
(i) S skada si z n liczb cakowitych dodatnich, z ktrych wszystkie
s mniejsze od 2n1 ;
(ii) dla dowolnych dwch rnych niepustych podzbiorw A i B zbioru
S suma elementw zbioru A jest rna od sumy elementw zbioru B.

Rozwizanie
Dla n = 1 lub n = 2 nie istnieje zbir S majcy wasno (i). Dla n = 3
jedynym zbiorem S speniajcym warunek (i) jest zbir {1,2,3}, jednak on
nie spenia warunku (ii).
Dla n = 4 przykadem zbioru o wasnociach (i) oraz (ii) jest S = {3,5,6,7}.
Dla dowolnego n > 4 mona skonstruowa indukcyjnie zbir S, speniajcy
warunki (i) oraz (ii), korzystajc z nastpujcego faktu:
100

Jeeli S = {a1 ,a2 ,...,an } jest zbiorem speniajcym warunki (i), (ii) dla pewnego n, to zbir S = {1, 2a1 ,2a2 ,...,2an } spenia warunki (i), (ii) dla n + 1.

Istotnie, na mocy wasnoci (i) zbioru S, kady element zbioru S jest mniejszy od 2n . Zbir S ma wic wasno (i). Jeli teraz A, B s dowolnymi
rozcznymi podzbiorami zbioru S , przy czym aden z nich nie zawiera 1,
to sumy elementw tych zbiorw s rne (na mocy wasnoci (ii) zbioru S).
Jeli natomiast jeden z podzbiorw A, B (na przykad A) zawiera 1, to suma
elementw zbioru A jest nieparzysta, za zbioru B parzysta; wielkoci te
s wic rne. To dowodzi, e zbir S ma rwnie wasno (ii).
Odpowied: Zbir S o danych wasnociach istnieje wtedy i tylko wtedy,
gdy n 4.
Zadanie 19. Rozwamy mecz ping-ponga midzy dwiema druynami, z ktrych
kada skada si z 1000 graczy. Kady gracz gra przeciwko kademu
z graczy przeciwnej druyny dokadnie raz (w ping-pongu nie ma
remisw). Udowodni, e istnieje dziesiciu graczy z jednej druyny
takich, e kady z graczy druyny przeciwnej przegra z co najmniej
jednym z tych dziesiciu graczy.

Rozwizanie
Rozwamy najpierw mecz ping-ponga, w ktrym uczestnicz dwie inne
druyny: jedna skadajca si z m zawodnikw, a druga z n. Wwczas w jednej z tych druyn istnieje zawodnik, ktry wygra z co najmniej poow zawodnikw druyny przeciwnej .
Dowd: Przypumy, e kady zawodnik wygra z mniej ni poow graczy
druyny przeciwnej. Wtedy liczba zwycistw jednej druyny jest mniejsza ni
m n/2; za drugiej jest mniejsza ni n m/2. Zatem czna liczba zwycistw
w meczu jest mniejsza ni mn. Otrzymalimy sprzeczno, gdy czna liczba
wszystkich zwycistw jest rwna liczbie wszystkich rozgrywek, czyli mn.
Powracamy do druyn 1000-osobowych.
Zawodnika, ktry wygra z co najmniej 500 graczami druyny przeciwnej, odznaczamy medalem (taki istnieje, na mocy powyszych rozwaa),
a wszystkich tych, ktrzy z nim przegrali, odsyamy do domu. Po tej redukcji postpujemy analogicznie: znajdujemy zawodnika (by moe z tej samej
druyny, co poprzednio), ktry wygra z co najmniej poow graczy druyny
przeciwnej, dajemy mu medal, a tych, ktrzy z nim przegrali, odsyamy do
domu. Postpowanie to kontynuujemy do momentu, gdy ostatni zawodnik
ktrej z druyn (nazwijmy j A) pojedzie do domu. Niech B bdzie druyn przeciwn do A, a wic t, ktrej cz nie zostaa odesana do domu.
Zawodnikw w druynie A byo 1000 < 2 10 . Przy kadej redukcji druyny A
liczba jej zawodnikw malaa o co najmniej poow, co oznacza, e zawodnicy druyny A byli odsyani do domu co najwyej dziesiciokrotnie. Tym
101

samym co najwyej dziesiciu zawodnikw druyny B dostao medal. Pozostaje zauway, e kady zawodnik druyny A przegra z pewnym medalist
druyny B.
Zadanie 20. Powiemy, e liczba cakowita dodatnia m pokrywa liczb 1998, jeli 1,
9, 9, 8 pojawiaj si w tej wanie kolejnoci jako cyfry m. (Na przykad 1998 jest pokrywana przez 215993698, ale nie przez 213326798).
Niech k(n) oznacza liczb tych liczb cakowitych dodatnich, ktre pokrywaj 1998 i maj dokadnie n cyfr (n 5), z ktrych wszystkie s
rne od 0. Jak reszt z dzielenia przez 8 daje k(n)?

Rozwizanie
Niech 1 g < h < i < j n bd ustalonymi liczbami cakowitymi. Rozwamy wszystkie takie liczby n-cyfrowe a = a 1 ...an , o cyfrach rnych od 0, e
(1)

ag = 1,
ah = 9,

ai = 9,
aj = 8,

a` 6= 1 dla ` < g;
a` 6= 9 dla g < ` < h;

a` 6= 9 dla h < ` < i;

a` 6= 8 dla i < ` < j.

(Powyszy warunek oznacza, e spord tych czwrek 1,9,9,8, ktre pokrywaj liczb a, czwrka pokrywajca t liczb na miejscach g, h, i, j jest
usytuowana najbardziej na lewo).
Wszystkich liczb speniajcych warunek (1) jest
(2)

8g1 8hg1 8ih1 8ji1 9nj .

Wyraenie to daje reszt 1 z dzielenia przez 8 dla g = 1, h = 2, i = 3, j = 4 oraz

jest podzielne przez 8 dla wszystkich innych ukadw 1 g < h < i < j n.
Liczb k(n) otrzymujemy dodajc wyraenie (2) po wszystkich moliwych
wyborach liczb 1 g < h < i < j n. Zatem liczba k(n) z dzielenia przez 8
daje reszt 1.

102

DODATEK 2
A. Rozwizywanie rekurencji liniowych
Rozwaamy cigi speniajce rwnanie rekurencyjne
(1)

cn+2 = acn+1 + bcn

(n 0),

gdzie a, b s danymi liczbami rzeczywistymi. Chcielibymy umie rozwiza

rwnanie rekurencyjne (1), tzn. wypisa wzr oglny na n-ty wyraz cigu c n ,
znajc wartoci pocztkowe c0 i c1 . Okazuje si, e istnieje oglna metoda
pozwalajca rozwizywa rwnania rekurencyjne postaci (1). Zilustrujemy j
trzema przykadami.
Przykad 1.
Wyznaczymy wzr oglny na n-ty wyraz cigu (c n ) danego wzorami
(2)

c0 = 5,

c1 = 13,

cn+2 = 2cn+1 + 3cn

(n 0).

(Cig dn = cn1 pojawi si w rozwizaniu zadania 2 z XXI Austriacko-Polskich Zawodw Matematycznych, zob. str. 76).
Zapominamy na chwil o danych wartociach pocztkowych c 0 , c1 i staramy si znale jak najwicej cigw c n , ktre speniaj dane rwnanie rekurencyjne. Najpierw szukamy niezerowych cigw geometrycznych postaci
cn = xn , dla ktrych spenione jest dane rwnanie rekurencyjne. Liczba x 6= 0
musi wic dla dowolnego n 0 spenia rwnanie
xn+2 = 2xn+1 + 3xn ,

czyli

x2 = 2x + 3.

Otrzymane rwnanie nazywamy rwnaniem charakterystycznym rwnania rekurencyjnego (2). Rozwizujc je uzyskujemy x 1 = 3, x2 = 1. Zatem cigi
geometryczne cn = 3n oraz cn = (1)n speniaj dane rwnanie rekurencyjne.
Std wynika, e dla dowolnych liczb , , cig postaci
cn = 3n + (1)n
rwnie spenia nasze rwnanie rekurencyjne. Pozostao dobra tak liczby
, , aby c0 = 5 oraz c1 = 13. W tym celu ukadamy ukad rwna

+ = c0 = 5
3 = c1 = 13,

skd otrzymujemy = 92 , = 21 . Zatem wzr oglny na n-ty wyraz cigu c n

okrelonego warunkami (2) wyglda nastpujco:
cn = 29 3n + 12 (1)n = 21 (3n+2 + (1)n+2 ).

Opracowali Waldemar Pompe i Jarosaw Wrblewski.

103

Przykad 2.
Tym razem wyznaczymy wzr na n-ty wyraz cigu c n danego wzorami
(3)

c0 = 0,

c1 = 2,

cn+2 = 2cn+1 2cn

(n 0).

Podobnie jak poprzednio, staramy si znale niezerowe cigi geometryczne postaci cn = xn speniajce powysze rwnanie rekurencyjne. W tym celu
podstawiamy powysz rwno do danego rwnania rekurencyjnego otrzymujc jego rwnanie charakterystyczne:
x2 = 2x 2.

(4)

Niestety, powysze rwnanie nie ma rozwiza rzeczywistych, a wic nie istniej niezerowe rzeczywiste cigi geometryczne speniajce rwnanie rekurencyjne (3). Jednak wiemy, e istniej zespolone rozwizania rwnania (4)
dane wzorami x1 = 1 i oraz x2 = 1 + i, dziki czemu moemy kontynuuowa
nasz metod przy uyciu liczb zespolonych.
Cigi cn = (1 i)n oraz cn = (1 + i)n speniaj nasze rwnanie rekurencyjne. Std dla dowolnych liczb zespolonych , , cig c n dany wzorem
cn = (1 i)n + (1 + i)n

rwnie spenia dane rwnanie rekurencyjne.

Pozostao wyznaczy takie liczby (zespolone) , , dla ktrych c 0 = 0,

c1 = 2. Podobnie jak poprzednio, ukadamy i rozwizujemy odpowiedni ukad
rwna, skd dostajemy = i, = i. Zatem wzr oglny na n-ty wyraz
cigu cn danego wzorami (3) wynosi
cn = (1 i)n i (1 + i)n i.

Poniewa cig cn skada si z wyrazw rzeczywistych, wic chcielibymy

tak przeksztaci powyszy wzr, aby wyeliminowa z niego liczby zespolone.
W tym celu skorzystamy ze wzoru de Moivrea:
(cos t + i sin t)n = cos nt + sinnt,
gdzie n jest liczb naturaln, a t rzeczywist. Mamy bowiem:

n
(1 i)n = ( 2)n ( 12 i2 )n = ( 2)n cos 4 + i sin 4
=
n

n
= ( 2) cos n
= ( 2)n cos n
4 + i sin 4
4 i sin
Analogicznie obliczamy, e
Std otrzymujemy

(1 + i)n = ( 2)n cos

cn = ( 2)n+2 sin

104

n


n

.
4 + i sin 4

n

4 .

n
4

Przykad 3.
Wyznaczymy z kolei wzr na n-ty wyraz cigu c n danego wzorami
(5)

c0 = 1,

c1 = 4,

cn+2 = 4cn+1 4cn

(n 0).

Tak jak w poprzednich dwch przykadach, szukamy niezerowych cigw

geometrycznych postaci cn = xn , speniajcych dane rwnanie rekurencyjne.
Tym razem ukadajc i rozwizujc odpowiednie rwnanie charakterystyczne, widzimy, e ma ono jeden podwjny pierwiastek: x 1 = x2 = 2. Zatem istnieje tylko jeden cig geometryczny c n = 2n speniajcy dane rwnanie rekurencyjne. Aby uoy odpowiedni ukad rwna i wykorzysta warunki pocztkowe, musimy znale drugi, cakiem inny cig speniajcy nasze rwnanie rekurencyjne. Jak Czytelnik bez trudu sprawdzi, cig c n = n2n spenia
dane rwnanie rekurencyjne. (Oglnie: jeli x 1 jest pierwiastkiem podwjnym
rwnania charakterystycznego, to cigi x n1 oraz nxn1 speniaj dane rwnanie
rekurencyjne).
Pozostao kontynuowa jak w poprzednich przykadach: Dla dowolnych
liczb rzeczywistych , , cig
cn = 2n + n2n
spenia dane rwnanie rekurencyjne. Wykorzystujc wartoci pocztkowe
c0 , c1 , ukadamy i rozwizujemy odpowiedni ukad rwna, skd otrzymujemy = 1, = 3. Zatem wzr oglny na n-ty wyraz cigu c n danego wzorami (5) ma posta
cn = (1 3n)2n .
Podsumowanie, zarys oglnej metody
Mamy nadziej, e powysze przykady wyczerpujco ilustruj przedstawion metod. Jednak dla wygody Czytelnika naszkicujemy na koniec krtko
algorytm postpowania w oglnym przypadku.
Chcemy rozwiza rwnanie rekurencyjne postaci (1), gdy znane s liczby a, b oraz wartoci pocztkowe c0 , c1 . Zastanawiamy si najpierw, jakie
niezerowe cigi geometryczne postaci c n = xn (by moe o wyrazach zespolonych) speniaj rwnanie (1). W tym celu podstawiamy powysz rwno
do zwizku (1) otrzymujc rwnanie
xn+2 = axn+1 + bxn ,
ktre sprowadza si do x2 = ax + b. Rwnanie to nazywamy rwnaniem charakterystycznym rwnania rekurencyjnego (1). Jeeli x 1 i x2 s pierwiastkami
tego rwnania, to cigi geometryczne o ilorazach x 1 i x2 speniaj rwnanie (1). Nie jest istotne, czy x1 i x2 s rzeczywiste czy zespolone.
Moliwe s nastpujce dwa przypadki:
105

(a) Liczby x1 i x2 s rne

Wwczas dwa rne cigi geometryczne c n = xn1 oraz cn = xn2 speniaj
dane rwnanie rekurencyjne. Cigi te nazywamy cigami bazowymi rwnania
rekurencyjnego (1). Zaleno (1) jest wic speniona przez wszystkie cigi
postaci
(6)
cn = xn1 + xn2 ,
gdzie , s dowolnymi liczbami zespolonymi. Poniewa wszystkie wyrazy
cigu rekurencyjnego s wyznaczone przez wartoci pocztkowe c 0 i c1 , staramy si tak dopasowa liczby i , aby rwnanie (6) byo spenione dla
n = 0 i n = 1. Otrzymujemy zatem ukad rwna
(

+ = c0
x1 + x2 = c1 ,

ktry ma zawsze rozwizanie:

x1 c0 c 1
c1 x 2 c0
,
=
.
=
x1 x 2
x1 x 2
(b) Liczby x1 i x2 s rwne
Jeli x1 = x2 = 0, to a = b = 0, skd cn = 0 dla dowolnego n 0.
Przyjmijmy wic, e x1 = x2 = y 6= 0. Wwczas rwnanie (1) jest spenione
przez dwa cigi: cn = y n oraz cn = ny n . Cigi te nazywamy cigami bazowymi
rwnania rekurencyjnego (1). Kontynuujemy jak w przypadku (a): Zauwaamy, e zaleno (1) jest speniona przez wszystkie cigi postaci
(7)
cn = y n + ny n ,
gdzie , s dowolnymi liczbami zespolonymi. Nastpnie szukamy takich
liczb , , aby rwnanie (7) byo spenione dla n = 0 i n = 1. Otrzymujemy
zatem ukad rwna
(
= c0
y + y = c1 ,
ktry ma zawsze rozwizanie:
= c0 ,

c1 yc0
.
y

Uwaga
Podobnie postpujemy w przypadku rwna rekurencyjnych wyszego rzdu, tzn. w przypadku rwna postaci
cn+k = a1 cn+k1 + a2 cn+k2 + ... + ak cn
(k 2),
gdzie a1 ,a2 ,...,ak oraz c0 ,c1 ,...,ck1 s znanymi liczbami rzeczywistymi.
Pierwiastki wielokrotne wielomianu charakterystycznego traktujemy nastpujco: Jeeli xi jest m-krotnym pierwiastkiem rwnania charakterystycznego, to odpowiadajcymi mu bazowymi cigami rekurencyjnymi s cigi
(nj xni ) dla j = 0,1,2,...,m1.
106

B. Dwustosunek i biegunowa
Dwustosunek i podzia harmoniczny
Dane s cztery rne punkty A, B, C, D lece na jednej prostej. Warto
wyraenia
AC AD
:
BC BD
nazywamy dwustosunkiem czwrki punktw A, B, C, D i oznaczamy przez
(A,B;C,D). Wprost z definicji wynikaj nastpujce rwnoci:
1
.
(A,B;C,D) = (D,C;B,A)
oraz
(A,B;C,D) =
(B,A;C,D)
Zatem jeli (A,B;C,D) = 1, to (A,B;C,D) = (B,A;C,D) = (A,B;D,C) = 1.
W tym przypadku (tzn. gdy (A,B;C,D) = 1) punkt C nazywamy sprzonym harmonicznie do punktu D wzgldem pary punktw (A,B) (rys. 1).

B
rys. 1

Bezporednio z definicji wynikaj nastpujce wnioski:

(a) Jeeli punkt C jest sprzony harmonicznie do punktu D wzgldem
pary punktw (A,B), to punkt D jest sprzony harmonicznie do punktu C
wzgldem tej samej pary.
(b) Jeeli punkt C jest sprzony harmonicznie do punktu D wzgldem
pary (A,B), to punkt C jest sprzony harmonicznie do punktu D wzgldem
pary (B,A).
Z wnioskw (a), (b) wynika, e w definicji sprzenia harmonicznego punkty C, D, jak rwnie punkty A, B, odgrywaj symetryczne role. Z tego powodu, zamiast pisa: punkt C jest sprzony harmonicznie do punktu D wzgldem pary (A,B), moemy napisa: punkty C i D s sprzone harmonicznie
do siebie wzgldem punktw A, B; czy te po prostu: punkty C, D dziel
harmonicznie odcinek AB.
(c) Jeeli punkty C i D dziel harmonicznie odcinek AB, to punkty A i B
dziel harmonicznie odcinek CD.
(d) Dla ustalonych punktw A, B, C istnieje dokadnie jeden punkt D,
sprzony harmonicznie do punktu C wzgldem punktw A, B. Jeli ponadto
punkt C ley na odcinku AB, to punkt D, sprzony harmonicznie do niego,
znajduje si na zewntrz odcinka AB.
107

Rwnie odwrotnie: jeeli punkt C ley na zewntrz odcinka AB, to

punkt D, sprzony harmonicznie do C, ley pomidzy punktami A, B.

Udowodnimy teraz twierdzenie mwice o tym, e dwustosunek jest zachowywany przez rzut rodkowy.
Twierdzenie 1.
Niech S bdzie punktem, za ` prost nie zawierajc punktu S. Rne
punkty A, B, C, D le na prostej ` (rysunki 2 i 3). Prosta k nie przechodzi
przez punkt S i przecina proste AS, BS, CS, DS odpowiednio w punktach
A0 , B 0 , C 0 , D 0 . Wwczas
(A,B;C,D) = (A0 ,B 0 ;C 0 ,D 0 ).
Dowd
Niech `A , `B , `C , `D bd czterema rnymi, ustalonymi prostymi przechodzcymi przez punkt S. Przyjmijmy, e prosta `, nie przechodzca przez
punkt S, przecina proste `A , `B , `C , `D odpowiednio w punktach A, B, C, D.
Wystarczy dowie, e warto wyraenia (A,B;C,D) nie zaley od wyboru
prostej `.
C0
D0

D0 k

A0
A0

rys. 3

B0
k

B0

C0

rys. 2

Oznaczmy przez [KLM ] pole trjkta KLM . Mamy nastpujce zwizki:

1
) ASC AS sin <
) ASC
ASCSsin <
AC [ACS]
=
.
=
= 12

) BSC
) BSC BS sin <
BC [BCS] 2 BSCSsin <
Analogicznie:
AD [ADS]
=
=
BD [BDS]
108

1
2
1
2

) ASD AS sin <

) ASD
ASDSsin <
=

.
<
)
<
)
BSDSsin BSD BS sin BSD

Dzielc stronami powysze rwnoci uzyskujemy

) ASD
) ASC sin <
AC AD sin <
(A,B;C,D) =
:
.
:
=
) BSC sin <
) BSD
BC BD sin <
Poniewa sin = sin(180 ) dla 0 < < 180 , wic wielko po prawej stronie powyszej rwnoci nie zaley od wyboru prostej `. Dowd twierdzenia
zosta wic zakoczony.

Biegunowa
Niech o bdzie dowolnym okrgiem, za P dowolnym punktem lecym na
zewntrz tego okrgu.
P
Przez punkt P prowadzimy prost `, ktra przecina okrg o w punktach X, Y . Niech Z bdzie
X3
X1
punktem sprzonym harmonicznie do punktu P
X4
X2
wzgldem punktw X, Y . Innymi sowy, punkt Z
ley na odcinku XY i jest wyznaczony przez waru- o Z1 Z2 Z3 Z4
nek
`4
`1
XZ XP
Y4
Y
1
=
.
(X,Y ;Z,P ) = 1,
czyli
`
2
YZ
YP
`3
Naszym celem jest wyznaczenie zbioru punktw
Y2
Z przy ustalonym okregu o, ustalonym punkcie P
Y3
oraz zmieniajcej si prostej ` (rys. 4).
rys. 4
Jak podpowiada rysunek 4, zbir punktw Z powinien lee na pewnej
prostej. Udowodnimy teraz, e tak rzeczywicie jest.
Twierdzenie 2.
Niech proste P A, P B bd styczne do okrgu o odpowiednio w punktach A, B (rys. 5). Wwczas zbiorem wyej zdefiniowanych punktw Z jest
odcinek AB.
Prost AB nazywamy biegunow punktu P wzgldem okrgu o lub po
prostu biegunow, gdy nie ma wtpliwoci, ktremu punktowi i okrgowi jest
ona przyporzdkowana.
Dowd
Niech ` bdzie dowoln prost przechodzc przez punkt P i przecinajc
okrg o odpowiednio w punktach X, Y (rys. 5). Oznaczmy przez Z punkt
przecicia odcinkw XY i AB. Pooenie punktu sprzonego harmonicznie
do punktu P wzgldem punktw X, Y jest wyznaczone jednoznacznie, zatem
wystarczy dowie, e (X,Y ;Z,P ) = 1, tzn.
XZ XP
(1)
=
.
YZ
YP
109

) P AX = <
) P Y A, wic trjkty P AX i P Y A s podobne. MaPoniewa <
P
my wic nastpujce tosamoci:
XP [P AX]
AX 2
=
=
,
YP
[P Y A]
AY
X
gdzie [KLM ] oznacza pole trjkta KLM . PrzeproA
B
wadzajc analogiczne rozumowanie otrzymujemy rwZ
no


XP
BX 2
(3)
.
=
`
o
YP
BY
Z rwnoci (2) i (3) wynika nastpujca zaleno:
Y
AX BX
=
.
rys. 5
AY
BY
) AXB = 180 <
) AY B , wic otrzymujemy nastpujce zwizki:
Poniewa <

2
1
) AXB [AXB] XZ
AXBXsin <
AX BX
AX
=
(4)
=

= 21
=
.
<
)
AY
AY BY
[AY B] Y Z
2 AY BY sin AY B


(2)

czc rwnoci (3) i (4) dostajemy rwno (1).

Twierdzenie 3.
Dwie rne proste przechodzce przez punkt P przecinaj okrg o odpowiednio w punktach X, Y oraz U , V (rys. 6 i 7). Wwczas:
(a) Przektne czworokta XY V U przecinaj si na biegunowej punktu P
wzgldem okrgu o;
(b) Proste XU , Y V przecinaj si na biegunowej punktu P wzgldem okrgu o lub s rwnolege do tej biegunowej.
Dowd
Udowodnimy najpierw zdania (a) oraz (b) przy zaoeniu, e XU 6 k Y V
(rys. 6).
Niech Z bdzie punktem przecicia przektnych czworokta XY V U oraz
niech proste XU , Y V przecinaj si w punkcie T . Przyjmijmy, e prosta T Z
przecina proste XY , U V odpowiednio w punktach K, L.
Naley dowie, e prosta T Z jest biegunow punktu P wzgldem okrgu o. W tym celu wystarczy wykaza, e na prostej T Z znajduj si co
najmniej dwa punkty z tej biegunowej. Udowodnimy, e tymi punktami s
K oraz L. Tak wic powinnimy dowie, e (X,Y ;K,P ) = (U,V ;L,P ) = 1.
Na mocy twierdzenia 1 dostajemy nastpujce rwnoci:
1
(5)
(X,Y ;K,P ) = (V,U ;L,P ) = (Y,X;K,P ) =
,
(X,Y ;K,P )
110

skd (X,Y ;K,P )2 = 1 i w konsekwencji (X,Y ;K,P ) = 1. Korzystajc z rwnoci (5) otrzymujemy (U,V ;L,P ) = (X,Y ;K,P ) = 1, co dowodzi prawdziwoci zda (a) i (b) w przypadku, gdy XU 6 k Y V .
P

X
T

KZ

L
Z

V
rys. 6

rys. 7

Pozostao udowodni zdania (a) oraz (b) przy zaoeniu, e XU k Y V

(rys. 7).
Niech Z bdzie punktem przecicia przektnych czworokta XY V U . Prosta rwnolega do prostych XU i Y V przecina odcinki XY , U V odpowiednio
w punktach K, L.
Punkty X, K, Y s odpowiednio symetryczne do punktw U , L, V wzgldem prostej czcej punkt P ze rodkiem okrgu o. Mamy wic nastpujce
rwnoci:
1
.
(6)
(X,Y ;K,P ) = (U,V ;L,P ) = (Y,X;K,P ) =
(X,Y ;K,P )
Zatem (X,Y ;K,P ) = 1, skd rwnie (U,V ;L,P ) = 1. Z dwch ostatnich rwnoci wynika, e prosta KL jest biegunow punktu P wzgldem okrgu o. To
dowodzi prawdziwoci zda (a) oraz (b) przy zaoeniu XU k Y V .

Jako zastosowanie powyszych twierdze, proponujemy Czytelnikowi nastpujce

Zadanie konstrukcyjne
Z danego punktu, lecego na zewntrz okrgu o, poprowadzi styczne do
okrgu o posugujc si jedynie linijk.

111

C. Nierwno Schwarza
Twierdzenie
Dla dowolnej liczby naturalnej n oraz liczb rzeczywistych x 1 ,x2 ,...,xn ,
y1 ,y2 ,...,yn prawdziwa jest nierwno
(1)

x1 y1 + x2 y2 + ... + xn yn

x21 + x22 + ... + x2n

y12 + y22 + ... + yn2 ,

przy czym rwno zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje taka liczba
rzeczywista t 0, e yi = txi dla i = 1,2,...,n.
Uwaga 1.
Z powyszego twierdzenia wynika nieco silniejsza nierwno, a mianowicie

(2)

|x1 y1 + x2 y2 + ... + xn yn |

x21 + x22 + ... + x2n

y12 + y22 + ... + yn2 .

Istotnie: jeeli liczba x1 y1 + x2 y2 + ... + xn yn jest nieujemna, to nierwno (2)

niczym si nie rni od nierwnoci (1). Jeli natomiast powysza suma jest
liczb ujemn, to wstawiajc do zalenoci (1) liczby x 1 ,x2 ,...,xn odpowiednio w miejsce liczb x1 ,x2 ,...,xn dostajemy nierwno (2).
Nierwno (1) (jak rwnie jej nieco mocniejsza forma (2)) jest znana
pod wieloma nazwami. Jedn z nich jest nierwno Schwarza. Inne nazwy
spotykane w literaturze to: nierwno Cauchyego lub nierwno Buniakowskiego. Niektrzy te posuguj si nazwami czonymi, np. nierwno
Cauchyego-Schwarza, Schwarza-Buniakowskiego, itp.
Dowd twierdzenia
Rozpatrzmy trjmian kwadratowy
w(t) =

n
X
i=1

(xi t yi ) =

n
X

x2i

i=1

t + 2

n
X

xi yi t +

i=1

n
X

yi2 = at2 + bt + c.

i=1

Poniewa w(t) 0 dla dowolnej liczby rzeczywistej t, wic

2

= b 4ac = 2

n
X
i=1

xi yi

!2

n
X
i=1

x2i

n
X
i=1

yi2

0.

Przeksztacajc rwnowanie powysz nierwno otrzymujemy wzr (2),

z ktrego uzyskujemy nierwno (1).
Rwno w nierwnoci (2) ma miejsce wtedy i tylko wtedy, gdy trjmian
kwadratowy w(t) ma dokadnie jeden (podwjny) pierwiastek rzeczywisty.
Tak si dzieje jedynie wtedy, gdy dla pewnej liczby rzeczywistej t
(3)

x1 t y1 = x2 t y2 = ... = xn t yn = 0,

tzn. yi = txi dla i = 1,2,...,n.

Aby miaa miejsce rwno w nierwnoci (1), potrzeba dodatkowo, eby warto wyraenia x1 y1 + x2 y2 + ... + xn yn bya nieujemna. To jednak, na mocy
zwizkw (3), jest moliwe wtedy i tylko wtedy, gdy t 0.
112

Uwaga 2.
Oto inny, bardziej bezporedni dowd nierwnoci (1). Z cigu zalenoci
0
=

n
X

xj

i=1

j=1
n
X

x2j

j=1

n
X

j=1

n
X

n
X

xi yi y j

yj2

otrzymujemy

n
X

k=1

x2k

!2

x2k

k=1

!2

xi yi

i=1

n
X

n
X

j=1
n
X

!2

xj yj
xi yi

i=1

n
X

j=1

yj2

n
X

xi yi

i=1
!2 n

n
X

k=1

n
X

x2k +

n
X

j=1

k=1

yj2

n
X

k=1

x2k

!2

x2k

k=1

x2k

n
X

xi yi

i=1

!2

Przeksztacajc rwnowanie powysz nierwno uzyskujemy zaleno (2),

skd natychmiast wynika nierwno (1).
Uwaga 3.
W przypadku, gdy n = 2 lub n = 3, nierwno Schwarza ma nastpujc
interpretacj geometryczn:
Dla wektorw x = (x1 ,x2 ,...,xn ), y = (y1 ,y2 ,...,yn ) zachodzi nierwno
(4)

x y |x| |y|,

gdzie oznacza iloczyn skalarny, za |z| jest dugoci wektora z.

) (x,y), nierwno (4) jest rwnowana
Wobec wzoru x y = |x| |y| cos <
stwierdzeniu, e cosinus nie przekracza 1.
Uwaga 4.
Rwno w nierwnoci Schwarza zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy wektory x i y maj ten sam kierunek i zwrot (lub co najmniej jeden z nich jest
wektorem zerowym). Dla wektorw x i y rwno
jest rwnowana rwnoci

x y = |x| |y|
(x y) x = |x| y,

co (miejmy nadziej) cho troch wyjania, dlaczego w dowodzie nierwnoci

Schwarza, przedstawionym w uwadze 2, wyszlimy od oszacowania
|(x y) x |x| y|2 0.

113

D. Twierdzenie o zoeniu jednokadnoci

Twierdzenie 1.
Niech P1 , P2 bd dwoma rnymi punktami na paszczynie. Oznaczmy
przez j1 jednokadno o rodku P1 i skali 0 < k1 < 1, za przez j2 jednokadno o rodku P2 i skali 0 < k2 < 1. Wwczas zoenie j2 j1 jest jednokadnoci o rodku lecym na prostej P 1 P2 i skali k1 k2 .

Dowd
Dla dowolnego punktu T paszczyzny oznaczmy: T 0 = j1 (T ), T 00 = j2 (T 0 ).
Wybierzmy dowolny punkt X nie lecy na prostej P 1 P2 . Niech Q bdzie
punktem przecicia prostej XX 00 z odcinkiem P1 P2 (rys. 1). Wykaemy, e
pooenie punktu Q nie zaley od wyboru punktu X oraz e punkt Q jest
rodkiem jednokadnoci j2 j1 .
Zachodz nastpujce rwnoci:
1
1 k2
X 00 X 0 P2 X 0 P2 X 00 P2 X 0
=
=
1 = 1 =
.
00
00
00
P2 X
P2 X
P2 X
k2
k2
Ponadto
X 0 P1
X 0 X XP1 X 0 P1
=
= 1
= 1 k1 .
XP1
XP1
XP1
Stosujc twierdzenie Menelausa (zob. str. 122) do trjkta P 1 P2 X 0 oraz wykorzystujc powysze zwizki otrzymujemy kolejno:
P1 Q P2 X 00 X 0 X
P1 Q k2
00 0
= 1,

(1 k1 ) = 1,
QP2 X X XP1
QP2 1 k2
skd
1 k2
P1 Q
=
.
(1)
QP2 k2 (1 k1 )
Powysza rwno oznacza wanie, e pooenie punktu Q nie zaley od wyboru punktu X spoza prostej P1 P2 .
X

X
X0
X 00

X0
X
P1

00

Q
rys. 1

P2

Y Y 0 P1

Y 00
rys. 2

P2

Nastpnie wykaemy, e odwzorowanie j 2 j1 przeksztaca jednokadnie kady punkt X nie lecy na prostej P1 P2 oraz, e jest to jednokadno o rodku Q i skali k1 k2 . W tym celu wystarczy dowie, e dla dowolnego punktu
114

X 6 P1 P2 zachodzi rwno

QX 00
= k1 k2 .
QX
Stosujc twierdzenie Menelausa do trjkta P 1 QX uzyskujemy


 
QX 00
P1 Q
XP1
QX 00 XX 0 P1 P2
= 1.

= 1,
skd

1 1+
X 00 X X 0 P1 P2 Q
X 00 X X 0 P1
QP2
Korzystajc z rwnoci (1) otrzymujemy


 
QX 00
1 k2
1
= 1.

1
+
X 00 X k1
k2 (1 k1 )
Przeksztacajc rwnowanie powysz zaleno dostajemy
X 00 X
1
QX
1
=
1,
skd
=
.
00
00
QX
k1 k2
QX
k1 k2
W ten sposb dowiedlimy rwnoci (2).
Aby zakoczy dowd twierdzenia naley wykaza, e dla dowolnego punktu Y lecego na prostej P1 P2 zachodzi rwno
QY 00
= k1 k2 .
QY
W tym celu wybierzmy dowolny punkt X nie lecy na prostej P 1 P2 (rys. 2).
Na mocy twierdzenia odwrotnego do twierdzenia Talesa, XY k X 0 Y 0 oraz
X 0 Y 0 k X 00 Y 00 . Zatem XY k X 00 Y 00 , skd
QY 00 QX 00
=
= k1 k2 .
QY
QX
Dowd twierdzenia jest wic zakoczony.

(2)

Zmieniajc nieznacznie fragmenty powyszego dowodu mona udowodni

ponisze, nieco oglniejsze twierdzenie. Dopracowanie szczegw pozostawiamy Czytelnikowi.
Twierdzenie 2.
Niech P1 , P2 bd dwoma rnymi punktami na paszczynie. Oznaczmy
przez j1 jednokadno o rodku P1 i skali k1 , za przez j2 jednokadno
o rodku P2 i skali k2 , gdzie k1 , k2 s dowolnymi liczbami rzeczywistymi
rnymi od 0. Wwczas
(a) jeeli k1 k2 6= 1, to zoenie j2 j1 jest jednokadnoci o rodku lecym
na prostej P1 P2 i skali k1 k2 ;

(b) jeeli k1 k2 = 1, to zoenie j2 j1 jest translacj o wektor rwnolegy do

prostej P1 P2 .

115

E. Twierdzenie o zbienoci cigu rednich arytmetycznych

Udowodnimy twierdzenie, z ktrego korzystalimy w rozwizaniu zadania 10 z zawodw pierwszego stopnia (zob. str. 46).
Twierdzenie
Jeeli cig (an ) jest zbieny do granicy g, to cig (b n ), okrelony wzorem
a1 + a2 + ... + an
(1)
bn =
,
n
jest rwnie zbieny i jego granica wynosi g.
Dowd
Niech bdzie dowoln liczb dodatni. Na mocy definicji granicy istnieje
taka liczba naturalna N , e dla wszystkich liczb n > N zachodzi nierwno

|an g| < .
2
Wybierzmy tak du liczb naturaln M N , e
|a1 + a2 + ... + aN N g|
M>
.
/2
Wtedy dla dowolnej liczby m > M zachodz nierwnoci:
M
,
|a1 + a2 + ... + aN N g| <
2

|aN +1 g| < , |aN +2 g| < , ... , |am g| < .

2
2
2
Std



|a1 + a2 + ... + am mg| = (a1 + a2 + ...aN N g) +

m
X

|ai g| <

i=N +1

(M + m N )
< m.
2




 a1 + a2 + ... + am
 < ,


g


m

co na mocy definicji granicy daje tez twierdzenia.

116

(ai g)

i=N +1

|a1 + a2 + ...aN N g| +

Zatem

m
X

F. Twierdzenie Desarguesa
rodek perspektywiczny
Na paszczynie dane s takie dwa trjkty ABC i A 0 B 0 C 0 , e A 6= A0 ,
B 6= B 0 , C 6= C 0 . Jeli proste AA0 , BB 0 , CC 0 przecinaj si w jednym punkcie
lub s rwnolege, to mwimy, e trjkty ABC, A 0 B 0 C 0 maj rodek perspektywiczny (rysunki 1, 2, 3). W przypadku, gdy proste AA 0 , BB 0 , CC 0 maj
punkt wsplny, punkt ten nazywamy rodkiem perspektywicznym trjktw
ABC, A0 B 0 C 0 .
C

B
A

A0

A0
C
B
C

B0

C0
A

C0
A

B
rys. 1

rys. 2

B0

C0

rys. 3

O perspektywiczna
Niech ABC, A0 B 0 C 0 bd takimi trjktami lecymi na paszczynie, e
A 6= A0 , B 6= B 0 , C 6= C 0 . Rozpatrzymy trzy moliwe pooenia tych trjktw.
1. Zamy, e adna z par (BC,B 0 C 0 ), (CA,C 0 A0 ), (AB,A0 B 0 ) nie tworzy
pary prostych rwnolegych, tzn. BC6 k B 0 C 0 , CA6 k C 0 A0 , AB6 k A0 B 0 . Oznaczmy przez X, Y , Z odpowiednio punkty przecicia prostych BC i B 0 C 0 ; CA
i C 0 A0 ; AB i A0 B 0 . Jeeli punkty X, Y , Z le na jednej prostej, to mwimy,
e trjkty ABC oraz A0 B 0 C 0 maj o perspektywiczn (rysunki 4 i 5). Prost zawierajc punkty X, Y , Z nazywamy osi perspektywiczn trjktw
ABC, A0 B 0 C 0 .
X
C

A
A0

B0
Z

C
C0

C
A

rys. 4

X
B

Z
B0

rys. 5

2. Zamy teraz, e dokadnie jedna spord par (BC,B 0 C 0 ), (CA,C 0 A0 ),

(AB,A0 B 0 ) jest par prostych rwnolegych. Przyjmijmy dla ustalenia uwagi,
e AB k A0 B 0 (rys. 6). Podobnie jak wyej, niech X, Y bd odpowiednio
117

punktami przecicia prostych BC, B 0 C 0 oraz CA, C 0 A0 . Jeeli prosta XY

jest rwnolega do prostych AB i A0 B 0 , to mwimy, e trjkty ABC oraz
A0 B 0 C 0 maj o perspektywiczn. Prost XY nazywamy osi perspektywiczn
trjktw ABC oraz A0 B 0 C 0 .
Analogicznie definiujemy o perspektywiczn, gdy zachodzi dokadnie jeden z warunkw: BC k B 0 C 0 ; CA k C 0 A0 .
C
X

Y
C
B0
B0

A0

A0

C0
rys. 6

C0
rys. 7

3. Pozosta do rozpatrzenia przypadek, w ktrym co najmniej dwie spord par (BC,B 0 C 0 ), (CA,C 0 A0 ), (AB,A0 B 0 ) tworz pary bokw rwnolegych. Wwczas jeeli BC k B 0 C 0 , CA k C 0 A0 oraz AB k A0 B 0 (rys. 7), to przyjmujemy (umownie), e trjkty ABC oraz A 0 B 0 C 0 maj o perspektywiczn.

Desarguesa 3

Twierdzenie
Dwa trjkty ABC, A0 B 0 C 0 takie, e A 6= A0 , B 6= B 0 , C 6= C 0 , maj rodek
perspektywiczny wtedy i tylko wtedy, gdy maj o perspektywiczn.
Dowd
Zamy najpierw, e trjkty ABC, A 0 B 0 C 0 maj rodek perspektywiczny. Przyjmijmy ponadto, e BC6 k B 0 C 0 , CA6 k C 0 A0 , AB6 k A0 B 0 oraz e proste
AA0 , BB 0 , CC 0 przecinaj si w punkcie P . (Dowd w pozostaych przypadkach mona bez trudu przeprowadzi, wzorujc si na poniszym rozumowaniu).
Wprowadmy nastpujce oznaczenia: X = BC B 0 C 0 , Y = CA C 0 A0 ,
Z = AB A0 B 0 , gdzie k ` jest punktem wsplnym prostych k i `.
Stosujc twierdzenie Menelausa (zob. str. 122) dla trjktw P C 0 A0 oraz
P C 0 B 0 (rys. 8), otrzymujemy odpowiednio
P C C 0X B0B
P C C 0 Y A0 A

=
1,
= 1.
CC 0 Y A0 AP
CC 0 XB 0 BP
Wyznaczajc i porwnujc wielko CC 0 :P C z obu zwizkw uzyskujemy
rwno
3

118

czyt.: dezarga.

C 0 Y A0 A C 0 X B 0 B

,
Y A0 AP
XB 0 BP

skd
A
A0 A P B
C 0 X Y A0

.
AP BB 0 XB 0 C 0 Y
B
Stosujc po raz kolejny twierdzenie
C
X
Menelausa, lecz tym razem dla trjY
0
0
kta A B P , dostajemy rwno
C0
Z
A0 A P B B 0 Z
A0
B0

= 1.
(2)
AP BB 0 ZA0
rys. 8
Z rwnoci (1) oraz (2) otrzymujemy zwizek
C 0 X B 0 Z Y A0
C 0 X Y A0 ZA0

=
,
skd
mamy

= 1.
XB 0 C 0 Y
B0Z
XB 0 ZA0 C 0 Y
Ostatnia zaleno, na mocy twierdzenia Menelausa zastosowanego dla trjkta A0 B 0 C 0 , oznacza, e punkty X, Y , Z s wspliniowe. Zatem trjkty
ABC, A0 B 0 C 0 maj o perspektywiczn.
A
Zamy teraz, e trjkty ABC,
A0 B 0 C 0 maj o perspektywiczn. PoB
dobnie jak wyej, dowd przeprowaC
dzimy jedynie przy zaoeniu, e
Y
X

(1)

BC6 k B 0 C 0 , CA6 k C 0 A0 , AB6 k A0 B 0 ,

C0

B0
pozostawiajc Czytelnikowi do rozwa- A0
rys. 9
enia pozostae przypadki.
Punkty X, Y , Z s wspliniowe, wic proste AB, A 0 B 0 , XY przecinaj
si w jednym punkcie. Zatem trjkty AA 0 Y , BB 0 X maj rodek perspektywiczny jest nim punkt Z (rys. 9). Std, jak wykazalimy wyej, wynika,
e trjkty AA0 Y , BB 0 X maj o perspektywiczn. Zatem albo proste AA 0 ,
BB 0 , CC 0 s rwnolege, albo prosta CC 0 przechodzi przez punkt wsplny prostych AA0 i BB 0 . To w obu przypadkach oznacza, e trjkty ABC,
A0 B 0 C 0 maj rodek perspektywiczny.

119

G. Twierdzenie Cevy
Jednym z najczciej stosowanych twierdze z geometrii na Olimpiadzie
Matematycznej jest twierdzenie Cevy. W niniejszej broszurze stosowalimy
je kilkakrotnie: w rozwizaniach zada 6 (sposb II, str. 38) oraz 9 (sposb
III i IV, str. 44 i 45) zawodw stopnia pierwszego oraz w dowodzie Lematu
(str. 97), ktry znalaz zastosowanie w rozwizaniu zadania 13 z IX Zawodw
Matematycznych Pastw Batyckich.
Twierdzenie Cevy 4
Dany jest trjkt ABC. Punkty D, E, F , rne od wierzchokw trjkta
ABC, le odpowiednio na prostych BC, CA, AB, przy czym speniony jest
jeden z dwch warunkw:
(a) wszystkie trzy punkty D, E, F le na obwodzie trjkta ABC (rys. 1);
(b) dokadnie jeden spord punktw D, E, F ley na obwodzie trjkta
ABC (rys. 2).
Wwczas proste AD, BE, CF przecinaj si w jednym punkcie wtedy i tylko
wtedy, gdy
AF BD CE

= 1.
F B DC EA

(1)
C

E
C
P

E
P
A

rys. 2

rys. 1

Dowd
Zamy najpierw, e proste AD, BE, CF przecinaj si w punkcie P .
Niech [XY Z] oznacza pole trjkta XY Z. Stosunek pl dwch trjktw
o wsplnej podstawie jest rwny stosunkowi wysokoci opuszczonych na t
podstaw. Std oraz z twierdzenia Talesa otrzymujemy
[CP A]
AF
=
,
F B [BP C]

BD [AP B]
=
,
DC [CP A]

CE [BP C]
=
.
EA [AP B]

Mnoc stronami powysze rwnoci uzyskujemy zwizek (1).

4

120

czyt.: czewy.

Zamy teraz, e zachodzi rwno (1). Przyjmijmy rwnie, bez straty

oglnoci, e punkt D ley na obwodzie trjkta ABC (rys. 3 i 4).
C

E
C
D
P

E
P
A

F
rys. 3

D
B

rys. 4

Przypumy, e proste AD, BE, CF nie przecinaj si w jednym punkcie. Niech P bdzie punktem przecicia prostych BE i CF . Wwczas prosta
AP przecina odcinek BC w punkcie D 0 6= D. Na mocy wyej udowodnionej
implikacji oraz zwizku (1) uzyskujemy:
BD 0 F B EA BD
=

=
.
D 0 C AF CE DC
Poniewa oba punkty D, D 0 le na odcinku BC, wic z powyszej rwnoci
wnioskujemy, e D = D 0 . Otrzymalimy sprzeczno.

121

H. Twierdzenie Menelausa
Twierdzenie Menelausa
Dany jest trjkt ABC. Punkty D, E, F , rne od wierzchokw trjkta
ABC, le odpowiednio na prostych BC, CA, AB, przy czym speniony jest
jeden z dwch warunkw:
(a) dokadnie dwa spord punktw D, E, F le na obwodzie trjkta ABC
(rys. 1);
(b) aden z punktw D, E, F nie ley na obwodzie trjkta ABC (rys. 2).
Wwczas punkty D, E, F le na jednej prostej wtedy i tylko wtedy, gdy
AF BD CE

= 1.
(1)
F B DC EA
C

D
C

E
X
F

X
B

rys. 1

rys. 2

Dowd
Zamy najpierw, e punkty D, E, F le na jednej prostej. Niech X
bdzie punktem przecicia prostej przechodzcej przez punkt A i rwnolegej
do prostej BC z prost zawierajc punkty D, E, F (rys. 1 i 2). Wwczas
na mocy twierdzenia Talesa
XA
CE CD
AF
=
,
=
.
F B BD
EA XA
Mnoc stronami powysze dwie rwnoci otrzymujemy rwno (1).
Zamy teraz, e zachodzi rwno (1). Przyjmijmy rwnie, bez straty
oglnoci, e punkt F ley na przedueniu boku AB (rys. 3 i 4).
E

D
C

F0 F

A
rys. 3

122

F0 F

A
rys. 4

Wwczas prosta DE przecina przeduenie boku AB w punkcie F 0 6= F .

Na mocy wyej udowodnionej implikacji oraz zwizku (1) uzyskujemy:
AF 0 EA DC AF
=

=
.
F 0 B CE BD F B
Poniewa oba punkty F , F 0 le na przedueniu boku AB, wic F = F 0 .
Otrzymalimy sprzeczno.

Z twierdzenia Menelausa korzystalimy w dowodzie Faktu (str. 60), ktry

znalaz zastosowanie w sposobie V rozwizania zadania 1 z zawodw stopnia
trzeciego, w dowodzie twierdzenia Desarguesa (str. 117), jak rwnie w dowodzie twierdzenia o zoeniu jednokadnoci (str. 114).

123