Damb

STOWARZYSZENIE NA RZECZ EDUKACJI MATEMATYCZNEJ
KOMITET GWNY OLIMPIADY MATEMATYCZNEJ GIMNAZJALISTW
Seminarium olimpijskie
z matematyki
cz pierwsza
www.omg.edu.pl
WARSZAWA 2014
Praca zbiorowa pod redakcj Joachima Jelisiejewa
Recenzent: dr Joanna Jaszuska
Skad komputerowy i rysunki: Joachim Jelisiejew
Projekt okadki: Adam Klemens
Seminarium olimpijskie z matematyki zorganizowano po raz pierwszy w roku szkolnym 2011/2012 pod nazw Poznajemy Olimpiad Matematyczn Gimnazjalistw .
Dziaalno ta towarzyszya organizacji Olimpiady Matematycznej Gimnazjalistw
w latach 20112014 i odbywaa si w ramach projektu Opracowanie i wdroenie
kompleksowego systemu pracy z uczniem zdolnym, wspfinansowanego przez Uni
Europejsk w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego. Zajcia byy skierowane bezporednio do nauczycieli matematyki szk gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych i odbyway si regularnie w caej Polsce. Uczestnicy seminarium poznawali
wyjtkowy charakter zada olimpijskich oraz metodyk ich rozwizywania, a take
otrzymywali materiay dydaktyczne nawizujce do tematyki zaj.
Niniejsza broszura jest pierwsz z dwch czci opracowania, ktre powstao na bazie
tych materiaw i zawiera mniej zaawansowan tematyk. Cz druga, publikowana
w oddzielnym zeszycie, zawiera tematyk bardziej zaawansowan.
ISBN 978-83-63288-10-5
Nakad: 5000 egz.
Komitet Gwny Olimpiady Matematycznej Gimnazjalistw

Stowarzyszenie na rzecz Edukacji Matematycznej
Instytut Matematyczny PAN
ul. niadeckich 8
00-656 Warszawa
www.omg.edu.pl
EGZEMPLARZ BEZPATNY
Zasada szufladkowa Dirichleta

Paulina Domagalska, Joanna Jaszuska i Joachim Jelisiejew
Zasada szufladkowa Dirichleta jest bardzo intuicyjnym, a zarazem niesamowicie skutecznym narzdziem, pozwalajcym rozwizywa wiele rnorodnych problemw matematycznych. Idea jest niezwykle prosta:
Jeli umieszczamy wicej ni n krlikw w n klatkach, to w co najmniej
jednej klatce musi si znale wicej ni jeden krlik.
Dowd jest natychmiastowy: gdyby w kadej klatce mia by co najwyej
jeden krlik, zmiecilibymy w nich cznie co najwyej n krlikw, tymczasem
mamy umieci ich wicej.
Wane i przydatne jest rwnie uoglnienie tej zasady:
Jeli umieszczamy wicej ni k n krlikw w n klatkach, to w co najmniej
jednej klatce musi si znale wicej ni k krlikw.
Dowd jest analogiczny wystarczy rozway, ile krlikw cznie zmiecilibymy w klatkach, gdyby w kadej miao ich by nie wicej ni k.
Zadanie 1.
(a) Wykaza, e w dowolnej grupie 8 osb co najmniej dwie urodziy

si w tym samym dniu tygodnia.
(b) Wykaza, e wrd 27 uczniw danej klasy co najmniej trzech
urodzio si w tym samym miesicu.
Rozwizanie
(a) Krlikami s tutaj osoby, za klatk, w ktrej umieszczamy danego
krlika, jest dzie tygodnia, w ktrym ten krlik si urodzi. Skoro jest 7
dni tygodnia i wicej ni 7 osb, to do ktrej z klatek trafi co najmniej
dwa krliki, innymi sowy co najmniej dwie osoby urodziy si w tym samym
dniu tygodnia.
(b) Krlikami tym razem s uczniowie, za klatk, w ktrej umieszczamy danego krlika, jest miesic w ktrym krlik (ucze) si urodzi.
Skoro jest 12 miesicy i wicej ni 2 12 uczniw, to do ktrej z klatek trafi wicej ni dwa krliki, innymi sowy co najmniej trzech uczniw urodzio
si w tym samym miesicu.
Zadanie 2.
(a) Uzasadni, e wrd dowolnych piciu liczb cakowitych niepodzielnych przez pi mona wybra dwie, ktrych rnica dzieli si
przez pi.
(b) Uzasadni, e spord dowolnych n liczb cakowitych niepodzielnych przez n mona wybra dwie, ktrych rnica dzieli si
przez n.
Rozwizanie
(a) Dla kadej z danych liczb rozwamy jej reszt z dzielenia przez pi.
Skoro liczby s niepodzielne przez pi, to reszta ta naley do zbioru {1, 2, 3, 4}.
Liczb jest pi, za reszt jedynie cztery, wic pewne dwie z danych liczb daj
t sam reszt. Ich rnica jest wtedy podzielna przez pi.
(b) Rozumowanie z przypadku (a), czyli dla n = 5, przenosi si bezporednio na przypadek oglny. Liczbie przyporzdkowujemy jej (niezerow)
reszt z dzielenia przez n. Reszta ta naley do (n 1)-elementowego zbioru
{1, 2, . . . , n 1}, za liczb z zadania jest n, wic pewne dwie z danych liczb
daj t sam reszt. Ich rnica jest wtedy podzielna przez n.
Zadanie 3.
Udowodni, e wrd dowolnych 17 podzbiorw zbioru picioelementowego zawsze znajd si dwa podzbiory rozczne.
Rozwizanie
Zbir picioelementowy ma 25 = 32 podzbiory. Kady podzbir A moemy dobra w par z jego dopenieniem, czyli podzbiorem A zawierajcym
te i tylko te elementy, ktre do A nie nale. Takich par jest 32/2 = 16. Tymczasem zbiorw rozwaanych w zadaniu jest 17, wic s wrd nich pewne
dwa nalece do tej samej pary, czyli rozczne.
Zadanie 4.
Na paszczynie danych jest sze punktw, z ktrych adne trzy nie

le na jednej prostej. Kada para punktw zostaa poczona czerwonym lub niebieskim odcinkiem. Udowodni, e wrd powstaych
trjktw istnieje trjkt o wszystkich bokach tego samego koloru.
Rozwizanie
Rozwamy dowolny punkt A. Co najmniej trzy odcinki czce go z pozostaymi punktami s tego samego koloru, niech bd to odcinki AB, AC,
AD i zamy bez straty oglnoci, e s one niebieskie. Jeeli odcinek BC
te jest niebieski, to ABC jest trjktem o bokach tego samego koloru. Podobnie jeeli CD lub DB jest niebieski. Pozostaje przypadek, gdy wszystkie
trzy odcinki BC, CD i DB s czerwone, wtedy trjkt BCD ma wszystkie
boki czerwone.

Zadanie 5.
W kwadracie o boku dugoci 2 ley pi punktw. Wykaza,e

wrd tych punktw znajduj si dwa odlege o nie wicej ni 2.
Rozwizanie
Podzielmy kwadrat na cztery mniejsze kwadraty o boku dugoci jeden.
Mamy danych pi punktw, wic dwa z nich le w jednym z kwadratw;
oznaczmy je A i B. Najduszym odcinkiem zawartym w kwadracie o boku
1 jestprzektna, wic punkty A i B s odlege o co najwyej jej dugo,
czyli 2.
Zadanie 6.
Liczby a1 , . . . , a5 s cakowite, liczby b1 , . . . , b5 to te same liczby

ustawione w innej kolejnoci. Udowodni, e liczba
(a1 b1 ) . . . (a5 b5 )
jest parzysta.
Rozwizanie
Wrd liczb a1 , . . . , a5 s co najmniej trzy parzyste lub co najmniej trzy
nieparzyste. Zamy bez straty oglnoci, e co najmniej trzy liczby s nieparzyste. Wrd liczb a1 , . . . , a5 , b1 , . . . , b5 jest wtedy co najmniej sze liczb
nieparzystych, wic w pewnej parze (ai , bi ) obie liczby s nieparzyste. Ich rnica jest wwczas parzysta, a wic take rozwaany w zadaniu iloczyn jest
parzysty.
Zadanie 7.
(a) Wybrano 51 rnych liczb naturalnych mniejszych od 100. Udowodni, e istniej wrd nich takie dwie liczby, e pierwsza dzieli
drug.
(b) Czy to stwierdzenie byoby prawd, gdyby wybrano 50 liczb
zamiast 51?
Rozwizanie
(a) Przyporzdkujmy kadej wybranej liczbie jej najwikszy dzielnik nieparzysty. Moliwych wartoci tego dzielnika jest tyle, ile nieparzystych liczb
w zbiorze {1, 2, . . . , 100}, a wic 50. Tymczasem wybralimy 51 liczb. Wobec
tego pewne dwie z nich, nazwijmy je a i b, maj ten sam najwikszy dzielnik
nieparzysty c. Moemy wic zapisa
a = 2k c, b = 2l c,
gdzie k i l s pewnym liczbami cakowitymi nieujemnymi. Jeeli k < l, to a
dzieli b, jeeli za l < k, to b dzieli a.
(b) Zauwamy, e wrd pidziesiciu liczb 51, 52,. . ., 100 adna nie jest
podzielna przez inn. Istotnie, gdyby pewna liczba a dzielia inn liczb b, to
mielibymy
100 < 2 51 6 2a 6 b 6 100,
czyli sprzeczno. Wobec tego odpowied na pytanie w czci (b) jest negatywna.
Zadanie 8.
Kady punkt okrgu pomalowano na jeden z dwch kolorw. Wykaza, e istnieje trjkt rwnoramienny wpisany w ten okrg o wszystkich trzech wierzchokach jednego koloru.
Rozwizanie
Rozwamy wierzchoki dowolnego piciokta foremnego wpisanego w dany
okrg. Pewne trzy z tych wierzchokw maj ten sam kolor, nazwijmy je A,
B, C. Dowolne trzy wierzchoki piciokta foremnego tworz trjkt rwnoramienny, wic ABC jest szukanym trjktem.
Zadanie 9.
(KM SEM, seria 7, zadanie 6)

Danych jest 70 rnych liczb cakowitych dodatnich, wrd ktrych
nie ma liczb wikszych od 200. Wykaza, e pewne dwie z nich
rni si o 4, o 5 lub o 9.
Rozwizanie
Oznaczmy dane liczby przez a1 , . . . , a70 i rozwamy liczby
a1 , . . . , a70 , a1 + 4, . . . , a70 + 4, a1 + 9, . . . , a70 + 9.
cznie powyej wypisanych jest 210 liczb cakowitych z przedziau [1, 209],
wobec tego pewne dwie z nich s rwne. Skoro liczby a1 , . . . , a70 s parami
rne, to dla pewnych i, j zachodzi
ai = aj + 4 lub ai = aj + 9 lub ai + 4 = aj + 9.
W pierwszym przypadku liczby ai , aj rni si o 4, w drugim o 9, za
w trzecim o 5.
Zadania do samodzielnego rozwizania
Zadanie 10.
Na odcinku o dugoci jednego metra ley dziewi rnych punktw. Uzasadni, e pewne dwa z nich s odlege o nie wicej ni 12, 5 cm.
Zadanie 11.
W kuli o promieniu 1 ley dziewi punktw.
Uzasadni, e wrd nich
mona znale dwa odlege o nie wicej ni 3.

Zadanie 12. (II OMG, I etap, zadanie 7)
Spord wszystkich wierzchokw 17-kta foremnego wybrano dziesi. Wykaza, e wrd wybranych punktw s cztery bdce wierzchokami trapezu.
Zadanie 13.
(a) Wykaza, e spord dowolnych 37 liczb cakowitych niepodzielnych
przez siedem mona wybra siedem liczb, ktrych suma jest podzielna
przez siedem.
(b) Niech n > 2 bdzie liczb cakowit. Wykaza, e spord dowolnych
(n 1)2 + 1 liczb cakowitych niepodzielnych przez n mona wybra n
liczb, ktrych suma jest podzielna przez n.
Zadanie 14.
Na paszczynie danych jest 17 punktw, z ktrych adne trzy nie le na
jednej prostej. Kada para punktw zostaa poczona czerwonym, niebieskim
lub zielonym odcinkiem. Udowodni, e wrd powstaych trjktw istnieje
trjkt o wszystkich bokach tego samego koloru.
Zadanie 15.
W kwadracie o boku dugoci dwa ley dziewi punktw, z ktrych adne
trzy nie le na jednej prostej. Udowodni, e istnieje trjkt o wierzchokach
w danych punktach, ktrego pole jest nie wiksze od 1/2. Czy to ograniczenie
mona poprawi?
Zadanie 16.
Wykaza, e z dowolnego zbioru 100 dodatnich liczb cakowitych mona
tak wybra pewien niepusty podzbir, by suma liczb z tego podzbioru bya
podzielna przez 100.
Zadanie 17.
Udowodni, e wrd dowolnych szeciu liczb cakowitych dodatnich mniejszych od 10 mona wybra takie trzy rne liczby, e suma dwch z nich jest
rwna trzeciej.
Zadanie 18.
W prostokcie o bokach dugoci 3 i 4 obrano sze rnych
punktw. Udowodni, e pewne dwa z nich s odlege o nie wicej ni 5.
Zadanie 19. (II OMG, II etap, zadanie 3)
W przestrzeni danych jest 6 punktw, z ktrych adne cztery nie le na
jednej paszczynie. czc niektre z tych punktw narysowano 10 odcinkw.
Wykaza, e w ten sposb uzyskano co najmniej jeden trjkt.
Zadanie 20.
rednica zbioru to maksymalna odlego pomidzy dwoma jego punktami.
Trjkt rwnoboczny o boku 1 podzielono na trzy zbiory. Udowodni, e
rednica ktrego z nich jest nie mniejsza ni 1/ 3.
Metoda niezmiennikw
Urszula Pastwa i Joachim Jelisiejew
Wiele problemw olimpijskich ma nastpujc posta:
Znajdujemy si w sytuacji A. Czy wykonujc okrelone ruchy moemy doj
do sytuacji B?
Jeeli moemy doj do B, wystarczy wskaza odpowiedni cig ruchw. Gorzej, gdy wydaje si, e nie moemy osign B. Wtedy przydatne jest pojcie niezmiennika. Niezmiennik to pewna cecha (np. liczba, kolor, czy reszta
z dzielenia) przypisywana kadej sytuacji, ktra nie zmienia si przy wykonaniu ruchu. Jeeli wartoci niezmiennika w sytuacjach A i B s rne, to z A
nie da si doj do B. Aby lepiej zrozumie t ide, najprociej popatrze na
ponisze przykady.
Zadanie 1.
Mamy 2013 zapaek. W kadym ruchu moemy zabra lub dooy

dokadnie dwie zapaki. Czy wykonujc pewn liczb takich ruchw,
moemy zabra wszystkie zapaki?
Rozwizanie
To zadanie jest bardzo proste, ale dziki temu dobrze ilustruje ogln
metod. Niezmiennikiem jest reszta z dzielenia przez 2 liczby zapaek. Nie
zmienia si ona przy wykonaniu ruchu i wynosi 1 dla 2013 zapaek i 0 dla
zerowej liczby zapaek. Wobec tego nie da si z sytuacji, gdy mamy 2013
zapaek, doj do sytuacji, gdy zabrane s wszystkie zapaki (czyli gdy mamy
ich 0).
Zadanie 2.
Mamy dan liczb 2012! = 1 2 . . . 2012. Obliczamy sum cyfr tej

liczby, nastpnie sum cyfr tak otrzymanej liczby i tak dalej. Postpujemy tak, a uzyskamy liczb jednocyfrow. Jaka to liczba?
Rozwizanie
Kada dodatnia liczba cakowita daje tak sam reszt z dzielenia przez 9,
jak jej suma cyfr. Wobec tego liczba otrzymana na kocu musi by podzielna
przez 9 bo 2012! jest podzielna oraz jednocyfrowa i dodatnia. Jest wic
ona rwna 9.
Zadanie 3.
Smok ma 2012 gw. Walczcy z nim rycerz umie zadawa cztery

rodzaje ci mieczem. Przy pierwszym rodzaju rycerz cina dokadnie 18 gw, ale 45 nowych natychmiast odrasta. Przy drugim rodzaju rycerz cina dokadnie 21 gw i nic nie odrasta. Przy trzecim
rodzaju cinanych jest dokadnie 13 gw, ale 4 z nich odrastaj.
Czwarty typ jest wyjtkowo pechowy pozwala ci dokadnie
jedn smocz gow, na miejscu ktrej odrastaj a 124 nowe. Czy
Metoda niezmiennikw
rycerz, umiejtnie walczc, ma szanse ci wszystkie gowy smoka

tak, aby ju adna nie odrosa?
Rozwizanie
Przy ciosie pierwszego rodzaju liczba gw smoka ronie o 45 18 = 27.
Przy ciosie drugiego rodzaju liczba ta zmniejsza si o 21, przy ciosie trzeciego
rodzaju zmniejsza si o 9, za przy ciosie czwartego rodzaju zwiksza si o 123.
Niech R oznacza reszt z dzielenia przez 3 liczby gw. Przy dowolnym
ciosie R nie zmienia si! Skoro na pocztku smok mia niepodzieln przez 3
liczb gw, to nie da si ci wszystkich jego gw tak, by adna nie odrosa.
Zadanie 4.
Mamy 17 skarpetek tych, 15 skarpetek czerwonych i 13 niebieskich. Ruch polega na zamienieniu dwch skarpetek rnych kolorw na par skarpetek w trzecim kolorze. Czy moemy, wykonujc
pewn liczb ruchw, uzyska wszystkie skarpetki w jednym kolorze?
Rozwizanie
Nie da si uzyska wszystkich skarpetek w jednym kolorze. Rozwamy
rnic D liczby skarpetek tych i czerwonych. Jeeli zamienimy skarpetki
t i czerwon na par skarpetek niebieskich, to liczba D nie zmienia si.
Jeeli zamieniamy skarpetki czerwon i niebiesk na par skarpetek tych,
to liczba D zwiksza si o 3. Podobnie, gdy wymieniamy skarpetki niebiesk
i t na par skarpetek czerwonych, to liczba D zmniejsza si o 3. Ostatecznie, reszta z dzielenia przez 3 liczby D nie zmienia si przy wymianach.
Na pocztku liczba D wynosi 2. Gdyby udao si uzyska wszystkie skarpetki w jednym kolorze, to liczba D byaby rwna 0, 45 lub 45. Jest to niemoliwe, poniewa te liczby daj inne reszty z dzielenia przez 3 ni liczba 2.
Zadanie 5.
Mamy szachownic 88 z wycitymi dwoma przeciwlegymi rogami.

Czy da si j pokry pytkami o wymiarach 1 2?
Rozwizanie
Popatrzmy na standardowe kolorowanie szachownicy (rysunek 1).
Rysunek 1
Kada pytka 1 2 zakrywa jedno pole czarne i jedno biae. Gdyby szachownic mona byo pokry pytkami, zawieraaby ona tyle samo pl biaych
i czarnych, tymczasem ma ona o dwa pola biae mniej.
10
Zadanie 6.
Czy mona pokry szachownic o wymiarach 1313 klockami 14

w taki sposb, e tylko rodkowe pole nie jest zakryte?
Rozwizanie
Wykaemy, e nie da si tego zrobi. Pokolorujmy szachownic jak na
rysunku 2.
Rysunek 2
Zauwamy, e kady klocek 1 4 uoony poziomo lub pionowo zakrywa

dokadnie jedno pokolorowane pole. Gdyby szachownic bez rodkowego pola
mona byo pokry klockami, to pl pokolorowanych byoby (132 1)/4 = 42.
Tymczasem jest ich tylko 41, co koczy dowd.
Zadanie 7.
Na kadym polu szachownicy 8 8 stoi pionek. Moemy wykona

nastpujc operacj: wybieramy trzy ssiednie pola znajdujce si
w jednym rzdzie (bd kolumnie). Jeli na kadym ze skrajnych pl
stoi (co najmniej jeden) pionek, to moemy wzi po jednym pionku
ze skrajnych pl i przestawi je na pole rodkowe. Czy moemy
doprowadzi do sytuacji, w ktrej wszystkie pionki znajduj si na
jednym polu szachownicy?
Rozwizanie
Oznaczmy rzdy numerami od 1 do 8. Dla kadego ukadu pionkw, przyporzdkujmy kademu z pionkw numer rzdu pola, na ktrym on stoi i rozwamy sum S tych liczb. Wynosi ona na pocztku 8 (1 + 2 + . . . + 8) = 8 36.
Kluczowe jest zauwaenie, e S nie zmienia si przy operacji przestawienia.
Trzeba sprawdzi dwa przypadki:
1. Przestawiane pionki stoj w jednym rzdzie. Ten przypadek jest oczywisty.
2. Przestawiane pionki stoj w jednej kolumnie. Znaczy to, e zdejmujemy
pionki z rzdw n1 i n+ 1, a ustawiamy je w rzdzie n. Skoro tak, to
suma po zmianie wynosi S (n 1) (n + 1) + 2n = S.
Gdy 64 pionki ustawione s na jednym polu, to liczba S dzieli si przez 64.
Tymczasem pocztkowo suma ta jest rwna 836, wic nie dzieli si przez 64.
To pokazuje, e z wyjciowej sytuacji nie da si operacjami przestawienia
doj do sytuacji, w ktrej wszystkie pionki stoj na jednym polu.
Metoda niezmiennikw
11

Zadanie 8.
Mamy 15 kart, kada jest z jednej strony biaa, a z drugiej strony czarna.
Rozkadamy je bia stron do gry. Ruch polega na jednoczesnym odwrceniu dowolnych dwch kart. Czy mona, wykonujc pewn liczb ruchw,
doprowadzi do tego, by wszystkie karty leay czarn stron do gry?
Zadanie 9.
Mamy 1 dukata (i 0 talarw). W pierwszym kantorze moemy wymieni
1 dukata na 10 talarw, natomiast w drugim kantorze 1 talara na 10 dukatw. Czy moemy tak wymienia pienidze, aby na kocu mie tyle samo
dukatw, co talarw?
Zadanie 10.
Na tablicy napisano liczby od 1 do 2012. Wybieramy dwie z nich, cieramy
i dopisujemy ich rnic. Postpujemy tak do momentu, gdy zostanie nam
jedna liczba. Czy moe ni by liczba 33?
Zadanie 11.
Rysujemy dziesiciokt foremny i w kadym wierzchoku kadziemy eton.
Ruch polega na wybraniu dowolnych dwch etonw i przeoeniu kadego
z nich do dowolnego wierzchoka ssiadujcego z tym, w ktrym lea. Czy
mona doprowadzi do sytuacji, gdy wszystkie etony le w jednym wierzchoku?
Zadanie 12.
Na szachownicy 2011 2013 s rozmieszczone pionki, po jednym na kadym polu. Czy mona je tak poprzestawia, aby kady pionek sta na polu
ssiadujcym bokiem z polem, ktre zajmowa i eby wci na kadym polu
sta dokadnie jeden pionek?
Zadanie 13.
Dana jest szachownica 4 4 wypeniona znakami + i w taki sposb,
e dokadnie jedno pole zawiera znak . Dozwolone s zmiany wszystkich
znakw na przeciwne na dowolnej linii pionowej lub poziomej oraz na gwnej przektnej. Czy wykonujc takie operacje mona otrzyma szachownic
z samymi plusami?
Zadanie 14.
Dana jest szachownica 4 4 wypeniona znakami + i w taki sposb,
e dokadnie jedno pole zawiera znak i jest to pole na brzegu, ale nie
w rogu. Dozwolone s zmiany wszystkich znakw na przeciwne na dowolnej
linii pionowej lub poziomej oraz na dowolnej linii skonej rwnolegej do jednej
z gwnych przektnych szachownicy i przechodzcej przez rodki pl. Czy
wykonujc takie operacje mona otrzyma szachownic z samymi plusami?
Turnieje i grafy
Joanna Ochremiak, Urszula Pastwa i Joachim Jelisiejew
Wdrwka pierwsza po wygran
W poniszych zadaniach za turniej uznajemy zestaw rozgrywek pomidzy
n zawodnikami. Przyjmujemy, e kada para zawodnikw rozegraa midzy
sob dokadnie jeden mecz i nie byo remisw.
Zadanie 1.
Udowodni, e w kadym turnieju zawodnikw mona ustawi w cig

tak, e kady zawodnik wygra z zawodnikiem stojcym bezporednio za nim.
Rozwizanie
Konstruujemy cig zawodnikw indukcyjnie, przy czym dbamy, by na
kadym etapie konstrukcji speniony by warunek z zadania. Na pocztek
ustawiamy dowolnego zawodnika w cig jednoelementowy. Zamy, e ustawilimy ju k zawodnikw w cig y1 , . . . , yk . Wemy dowolnego zawodnika x
nieustawionego w cig. Jeeli x wygra z y1 , to wstawiamy go na pocztek
cigu. Jeeli x przegra z yk , to wstawiamy go na koniec. Jeeli x przegra z y1
i wygra z yk , to istnieje takie l, e x przegra z yl i wygra z yl+1 . Wtedy wstawiamy x pomidzy yl i yl+1 . Warunek kady zawodnik wygra z zawodnikiem
stojcym bezporednio za nim jest speniony w nowym cigu. Kontynuujemy,
wstawiajc kolejnego zawodnika. Ostatecznie otrzymujemy cig speniajcy
warunki zadania.
Zadanie 2.
Trjk remisow nazwiemy takich trzech zawodnikw x, y, z, e

x wygra z y, y wygra z z, za z wygra z x. Dowie, e jeeli
w turnieju nie ma trjek remisowych, to wszystkich zawodnikw
mona ustawi w taki cig a1 , . . . , an , e kady zawodnik przegra
ze wszystkimi stojcymi po nim w cigu, innymi sowy, jeeli i < j,
to ai przegra z aj .
Rozwizanie
Zaczniemy od wykazania, e istnieje kandydat na a1 , tzn. zawodnik, ktry
przegra ze wszystkimi innymi. Niech x bdzie zawodnikiem, ktry przegra
najwicej meczw. Niech Z oznacza zbir zawodnikw, z ktrymi przegra x.
Zamy, e istnieje zawodnik y, z ktrym x wygra. Gdyby y przegra ze
wszystkimi zawodnikami z Z, to miaby wicej przegranych ni x; sprzeczno.
Wobec tego istnieje zawodnik z w Z, z ktrym y wygra. Skoro z Z to znaczy,
e z wygra z x. Wobec tego x, y, z jest trjk remisow, co przeczy zaoeniu
zadania. Sprzeczno ta pokazuje, e nie istnieje y, z ktrym x wygra, czyli
e x przegra ze wszystkimi. Przyjmujemy a1 := x. Usuwamy a1 ze zbioru
zawodnikw i powtarzamy powysze rozumowanie, otrzymujc a2 itd.
Turnieje i grafy
13
Wdrwka druga palcem po mapie

Formalnie mwic, graf skada si z w wierzchokw i k krawdzi. Kada
krawd czy dwa (niekoniecznie rne) wierzchoki grafu. Graf jest prosty,
jeeli kad par wierzchokw czy co najwyej jedna krawd i kada krawd czy rne wierzchoki (nie ma ptli). Graf jest planarny, jeeli mona
go narysowa na paszczynie tak, e wierzchoki s punktami paszczyzny,
krawdzie s krzywymi czcymi te punkty oraz krawdzie nie przecinaj
si, a jedynie stykaj w wierzchokach. cianami grafu planarnego nazywamy
obszary, na ktre krawdzie dziel paszczyzn (w tym jeden obszar nieograniczony). Liczb cian oznaczamy przez s. Zgodnie z tytuem, o grafie planarnym warto myle jako o mapie miejscowoci poczonych szlakami czy
drogami.
Zadanie 3.
Graf dwudzielny to taki graf, ktrego wierzchoki mona podzieli

na dwa zbiory tak, by kada krawd czya wierzchoki z rnych zbiorw. Pokaza, e w dowolnym prostym grafie planarnym
zachodzi nierwno 2k > 3(s 1), za w kadym prostym grafie
planarnym dwudzielnym zachodzi 2k > 4(s 1).
Rozwizanie
W tym zadaniu dla wygody ze zbioru cian wyrzucamy cian nieograniczon i rozwaamy tylko s 1 pozostaych cian.
Niech X oznacza liczb par (ciana, krawd tej ciany). Skoro graf jest
prosty, to kada ciana ma co najmniej trzy krawdzie, a jeeli graf jest dwudzielny, to co najmniej cztery. Tak wic X > 3(s1), a w grafie dwudzielnym
X > 4(s 1).
Z drugiej strony, kada krawd naley do co najwyej dwch cian, wic
zachodzi 2k >X. cznie otrzymujemy nierwno 2k >X >3(s1), a w grafie
dwudzielnym 2k > X > 4(s 1).
Graf jest spjny, jeeli kade dwa wierzchoki s poczone cigiem krawdzi. Kady graf jest zoony ze spjnych czci, zwanych spjnymi skadowymi
grafu. W poniszym zadaniu stosujemy wzr Eulera dla spjnych grafw planarnych: w k + s = 2, patrz zadanie 8.
Zadanie 4.
Pokaza, e jeli graf jest prosty i planarny, to zawiera wierzchoek,

z ktrego wychodzi mniej ni 6 krawdzi.
Rozwizanie
Wystarczy rozway przypadek, gdy graf jest spjny jeeli graf nie jest
spjny, to skada si z kilku spjnych skadowych, wtedy rozwaamy dowoln
14
Joanna Ochremiak, Urszula Pastwa i Joachim Jelisiejew
z nich. Gdyby z kadego wierzchoka wychodzio co najmniej 6 krawdzi,

wwczas zachodziaby nierwno 2k > 6w (poniewa kada krawd ma dwa
koce), czyli w6 13 k. Na mocy zadania 3 mamy te 2k>3(s1), czyli s6 23 k+1.
Wwczas w + s 6 k + 1, co jest sprzeczne z wzorem Eulera w + s = k + 2.
Wdrwka pierwsza po wygran
W zadaniach 57 mistrzem nazywamy tak osob, ktra wygraa z kadym
innym zawodnikiem bezporednio lub porednio (czyli wygraa z zawodnikiem,
ktry z nim wygra).
Zadanie 5.
Czy w kadym turnieju istnieje mistrz?
Zadanie 6.
Pokaza, e jeli w turnieju bierze udzia dokadnie czterech zawodnikw,
to ktry z nich nie jest mistrzem.
Zadanie 7.
Pokaza, e jeli w turnieju bierze udzia co najmniej 5 zawodnikw, to
moe zdarzy si tak, e kady jest mistrzem.
Wdrwka druga palcem po mapie
Zadanie 8.
Wzr Eulera. Pokaza, e w grafie spjnym i planarnym zachodzi rwno
w k + s = 2.
Zadanie 9.
Pokaza, e wierzchoki prostego grafu planarnego mona pokolorowa na
6 kolorw tak, by adne dwa poczone krawdzi wierzchoki nie byy tego
samego koloru.
Liczby pierwsze i zoone

Hanna Saeki i Joachim Jelisiejew
Liczba naturalna p jest liczb pierwsz, jeeli ma dokadnie dwa dzielniki
naturalne: 1 i p. Liczb naturaln wiksz od 1, ktra nie jest liczb pierwsz,
nazywamy liczb zoon.
Zadanie 1.
Ile jest liczb pierwszych?
Rozwizanie
Odpowiedzi na to pytanie udzieli w III wieku p.n.e. Euklides. Przedstawimy teraz rozumowanie zblione do tego, ktre zamieci w swoim dziele
Elementy.
Zamy, e liczb pierwszych jest skoczenie wiele i oznaczmy je przez
p1 , p2 , . . . , pn . Rozwamy liczb
q = p1 p2 . . . pn + 1.
Jeeli q jest liczb pierwsz, to nasza lista liczb pierwszych nie bya wyczerpujca liczba q jest bowiem wiksza od kadej z liczb p1 , p2 , . . . , pn .
W przypadku, gdy q jest liczb zoon, ma ona dzielnik pierwszy p bdcy
jedn z liczb p1 , p2 , . . . , pn (bo zaoylimy, e innych liczb pierwszych nie ma).
Zatem rwnie iloczyn p1 p2 . . .pn jest podzielny przez p. Jeli p dzieli dwie
liczby, to dzieli te ich rnic, wic q p1 p2 . . .pn = 1 jest liczb podzieln
przez p. Ale nie istnieje liczba pierwsza dzielca liczb 1. Sprzeczno!
Uzyskalimy sprzeczno z faktem, e jedyne liczby pierwsze to p1 , . . . , pn .
Wobec tego liczb pierwszych nie da si ustawi w cig p1 , . . . , pn , innymi sowy
jest ich nieskoczenie wiele.
Pyta dotyczcych liczb pierwszych jest duo wicej, na wiele z nich nie
znamy jeszcze odpowiedzi. Przykadem jest pytanie o prawdziwo hipotezy
Goldbacha: kad liczb parzyst wiksz od 2 mona zapisa jako sum dwch
liczb pierwszych. Rwnie synny problem otwarty to pytanie o prawdziwo hipotezy liczb pierwszych bliniaczych: istnieje nieskoczenie wiele liczb pierwszych p, dla ktrych liczba p + 2 rwnie jest pierwsza (dwie liczby pierwsze,
ktrych rnica wynosi 2, nazywamy liczbami bliniaczymi).
Poniej przedstawiamy przykadowe zadania konkursowe dotyczce liczb
pierwszych.
Zadanie 2.
Wyznacz wszystkie liczby pierwsze p, dla ktrych p+4 jest kwadratem liczby naturalnej.
Rozwizanie
Szukamy liczb pierwszych p speniajcych rwnanie p+4 = n2 dla pewnej
liczby naturalnej n.
16
Po przeksztaceniu tego rwnania i skorzystaniu ze wzoru skrconego mnoenia, uzyskujemy rozkad liczby p na czynniki:
p = n2 4 = (n 2)(n + 2).
Przypomnijmy, e p jako liczba pierwsza ma dokadnie dwa dzielniki naturalne: 1 i p. Czynnik n+2 jest liczb naturaln wiksz od 1, dlatego n+2 = p.
Drugi czynnik jest wic rwny 1. Otrzymujemy ukad rwna

n+2 = p
n 2 = 1,
ktrego rozwizaniem jest para liczb n = 3 i p = 5. Zatem jedyn liczb speniajc warunki zadania jest p = 5.
Zadanie 3.
Wyznacz wszystkie liczby pierwsze p, q, r, dla ktrych

pq + 1 = p + q + r.
Rozwizanie
Po przeksztaceniu rwnania otrzymujemy rozkad liczby r na czynniki:
r = pq p q + 1 = (p 1)(q 1).
Poniewa oba czynniki s dodatnie, a r jest liczb pierwsz, to liczby pierwsze

p, q, r znajdujemy, rozwizujc ukady rwna

p1 = r
p1 = 1
lub
q 1 = 1
q 1 = r.
Rozwamy pierwszy z tych ukadw. Rwnanie p 1 = r jest spenione tylko
przez liczby rnej parzystoci, czyli p = 3 i r = 2, a z drugiego rwnania
wyliczamy q = 2. Drugi ukad rwna rozwizujemy analogicznie. Ostatecznie
warunki zadania speniaj trjki p = 3, q = 2, r = 2 oraz p = 2, q = 3, r = 2.
Zadanie 4.
Wyznacz wszystkie liczby pierwsze p i q, dla ktrych p2 2q 2 = 1.
Rozwizanie
Zauwamy, e liczba p jest nieparzysta, gdy w przeciwnym wypadku
strony rwnania miayby rn parzysto. Po przeksztaceniu rwnania otrzymujemy rozkad liczby 2q 2 na czynniki:
2q 2 = p2 1 = (p 1)(p + 1).
Poniewa liczby (p 1) i (p + 1) s kolejnymi liczbami parzystymi, to jedna

z nich jest podzielna przez 4, a druga przez 2, dlatego ich iloczyn jest podzielny przez 8. Wynika std, e liczba 2q 2 jest podzielna przez 8, wic q jest
liczb parzyst i jednoczenie liczb pierwsz, czyli q = 2. Po podstawieniu tej
wartoci do danego rwnania otrzymujemy p2 = 9, czyli p = 3. Zatem jedyn
par liczb speniajc warunki zadania jest para p = 3 i q = 2.

Zadanie 5.
17
Udowodnij, e jeli p > 3 i liczby p oraz 10p+1 s pierwsze, to liczba

5p + 1 nie jest pierwsza.
Rozwizanie
Poniewa p > 3, to p = 3k +1 lub p = 3k +2 dla pewnej liczby naturalnej k.
Rozwamy pierwszy przypadek i podstawmy p = 3k + 1 do wyraenia 5p + 1:
5p + 1 = 5(3k + 1) + 1 = 15k + 6 = 3(5k + 2).
Skoro 5k + 2 > 1, to 5p + 1 ma wicej ni 2 dzielniki i nie jest liczb pierwsz.
W drugim przypadku p = 3k + 2 i po podstawieniu:
10p + 1 = 10(3k + 2) + 1 = 30k + 21 = 3(10k + 7),
a skoro 10k +7 > 1, to 10p+1 nie jest liczb pierwsz, wic nie jest spenione
zaoenie zadania.
Zadanie 6.
Wyznacz wszystkie liczby pierwsze p, dla ktrych liczba

rwnie jest pierwsza.
p3 + p2 + p 3
Rozwizanie
Rozwamy najpierw przypadek, w ktrym p jest liczb parzyst, czyli
p = 2. Wwczas
p3 + p2 + p 3 = 8 + 4 + 2 3 = 11,
wic p = 2 spenia warunki zadania.
W sytuacji, gdy p jest liczb nieparzyst, liczba p3 +p2 +p3 jest parzysta,
czyli
p3 + p2 + p 3 = 2.
Po przeksztaceniach otrzymujemy rwnanie
p(p2 + p + 1) = 5.
Poniewa 5 jest liczb pierwsz oraz liczby p i p2 + p + 1 s wiksze od 1,
to powysze rwnanie nie ma rozwiza. Jedyn liczb speniajc warunki
zadania jest zatem liczba p = 2.
Zadanie 7.
Udowodnij, e jeli liczba pierwsza p jest wiksza od 3, to liczba

p2 1 jest podzielna przez 24.
Rozwizanie
Rozmy liczb p2 1 na czynniki:
p2 1 = (p 1)(p + 1).
Liczby p1 i p+1 s kolejnymi liczbami parzystymi, bo p jest liczb nieparzyst, wic jedna z nich jest podzielna przez 4. Ich iloczyn jest zatem podzielny
przez 8. Jedna z liczb p1 i p+1 jest te podzielna przez 3, poniewa wrd
trzech kolejnych liczb naturalnych jest jedna podzielna przez 3, a p jest liczb
18
pierwsz wiksz od 3. Liczba p2 1 jest zatem podzielna przez 8 i przez 3,

czyli jest podzielna przez 24.
Zadanie 8.
Znajd wszystkie liczby pierwsze p, dla ktrych p+27 jest szecianem liczby
naturalnej.
Zadanie 9.
Wyznacz wszystkie liczby pierwsze p, q, r, dla ktrych pq + 3 = 3p + q + r.
Zadanie 10.
Wyznacz wszystkie liczby pierwsze p, q, r, dla ktrych pqr = 5(p + q + r).
Zadanie 11.
Wyznacz wszystkie liczby pierwsze p, dla ktrych liczby 4p2 +1 oraz 6p2 +1
rwnie s pierwsze.
Zadanie 12.
Udowodnij, e jeli liczby p i p2 + 2 s pierwsze, to liczba p3 + 2 te jest
pierwsza.
Zadanie 13.
Wyznacz wszystkie liczby naturalne n, dla ktrych liczba n4 + n2 + 1 jest
pierwsza.
Zadanie 14.
Wyznacz wszystkie liczby naturalne n, dla ktrych liczba n3 + n2 + n 3
jest pierwsza.
Zadanie 15.
Udowodnij, e jeli liczby pierwsze p i q s wiksze od 3, to liczba p2 q 2
jest podzielna przez 24.
Kongruencje i ich wasnoci

Adam Oskowski, Urszula Pastwa i Joachim Jelisiejew
Kongruencje stanowi bardzo wygodne narzdzie suce do badania i zapisywania rozmaitych faktw zwizanych z podzielnoci.
Definicja. Zamy, e a, b s liczbami cakowitymi, natomiast m jest liczb
cakowit dodatni. Mwimy, e a przystaje do b modulo m, jeli liczba a b
dzieli si przez m. Stosujemy oznaczenie
i nazywamy je kongruencj.
a b (mod m)
Opiszmy podstawowe wasnoci kongruencji. We wszystkich wzorach poniej a, b, c, d s liczbami cakowitymi, za m, n s liczbami cakowitymi
dodatnimi.
1. a a (mod m).
2. Jeli a b (mod m), to b a (mod m).
3. Jeli a b (mod m) oraz b c (mod m), to a c (mod m).
4. Jeli a b (mod m), to a c b c (mod m).
5. Jeli a b (mod m), to ac bc (mod m).
6. Jeli a b (mod m) oraz c d (mod m), to a c b d (mod m).
7. Jeli a b (mod m) oraz c d (mod m), to ac bd (mod m).
8. W szczeglnoci, z wasnoci 7 wynika, i kongruencje mona potgowa
stronami:
Jeli a b (mod m), to an bn (mod m).
Zatem kongruencje mona dodawa stronami, odejmowa stronami i mnoy stronami (oczywicie, jeli rozpatrujemy przystawanie modulo ta sama
liczba). Warto tu zwrci uwag, i kongruencji na og nie mona dzieli
stronami. Przykadowo, zachodz kongruencje
18 3
(mod 3) oraz 3 3
(mod 3),
ale 6 6 1 (mod 3).

Zakoczmy powysze teoretyczne rozwaania obserwacj, i jeli liczba a
daje przy dzieleniu przez m reszt r, to oczywicie a r (mod m).
Przejdmy do zada.
20
Zadanie 1.

Udowodni, e liczba 9393 3333 dzieli si przez 10.
Rozwizanie
Zauwamy, e zachodz kongruencje 93 3 (mod 10), 33 3 (mod 10)
oraz 34 = 81 1 (mod 10). Wobec tego
9393 393 = (34 )23 3 3
oraz
3333 (34 )8 3 3
(mod 10)
(mod 10).
Wobec tego, mamy 9393 3333 (mod 10), co jest rwnowane tezie zadania.
Zadanie 2.
Wyznaczy wszystkie liczby cakowite dodatnie n, dla ktrych

liczba 2n 1 jest podzielna przez 7.
Udowodni, e dla adnej liczby cakowitej dodatniej n, liczba
2n + 1 nie dzieli si przez 7.
(a)
(b)
Rozwizanie
(a) Mamy 23 = 8 1 (mod 7). Zatem, dla dowolnej liczby cakowitej nieujemnej k,
23k 1
(mod 7),
23k+2 4
(mod 7).
3k+1
2
2n 1
(mod 7),
Wobec tego, liczba

dzieli si przez 7 wtedy i tylko wtedy, gdy n dzieli
si przez 3.
(b) Dodajc 1 do obu stron wszystkich powyszych kongruencji, dostajemy
23k + 1 2
23k+1 + 1 3
2
3k+2
+1 5
(mod 7),
(mod 7),
(mod 7).
Zatem, niezalenie od tego, jak reszt przy dzieleniu przez 3 daje liczba n,
liczba 2n + 1 nie dzieli si przez 7.
Zadanie 3.
Udowodni, e dla dowolnej liczby cakowitej nieujemnej n liczba

n
34 + 23 dzieli si przez 13.
Rozwizanie
Mamy 34 = 81 3 (mod 13), skd wynika, e
n
n1
34 + 23 = (34 )4
4
Std teza.
n1
+ 23 34
1
+ 23 . . .
3 + 23 3 + 23 = 26 0
(mod 13).

Zadanie 4.
21
Wyznaczy ostatnie dwie cyfry liczby 20122012 .
Rozwizanie
Wystarczy zbada, jak reszt daje podana liczba przy dzieleniu przez 100.
Zauwamy, i 2012 12 (mod 100) oraz 144 44 (mod 100), skd
20122012 122012 = (122 )1006 = 1441006 441006 (mod 100).
Dalej,
442 = 1936 36 (mod 100) oraz 362 = 1296 4 (mod 100),
skd wynika, e
444 4 (mod 100).
Zatem
20122012 442 (444 )251 36 (4)251 = 9 4252 (mod 100).
Wreszcie, 44 = 256 44 (mod 100), skd
20122012 9 (44 )63 9 4463 = 9 44 442 (444 )15
9 44 36 415 = 11 362 415
11 416 11 444 11 (4) 56 (mod 100).

Zatem cyfra jednoci liczby 20122012 to 6; cyfra dziesitek wynosi 5.
Zadanie 5.
Wyznaczy wszystkie liczby pierwsze p, dla ktrych liczba 3p + 4p

Rozwizanie
Podstawienie kilku przykadowych wartoci p prowadzi do odkrycia pierwszego rozwizania: 35 +45 = 243+1024 = 1267 = 1817. To sugeruje, by zbada
liczb 3p + 4p przy podstawieniu p = 5k + ` (dla k bdcej liczb cakowit
nieujemn oraz ` {0, 1, 2, 3, 4}). Mamy 35 45 (mod 181), std
35k (1)k 45k (mod 181).
Moemy wic napisa
3p + 4p = 35k+` + 45k+` = 35k 3` + 45k 4`

(1)k 45k 3` + 45k 4` = 45k (1)k 3` + 4` (mod 181).
Liczba 181 jest pierwsza, a zatem nie ma dzielnikw wikszych od 1 wsplnych
z 45k . Jeli wic 3p + 4p dzieli si przez 181, to musi zachodzi kongruencja
(1)k 3` + 4` 0 (mod 181).
Dla k nieparzystego oraz ` = 0 warunek ten jest oczywicie speniony,
za dla pozostaych k, ` nie zachodzi. Sprawdzamy bowiem, e 30 + 40 6 0
(mod 181),
1 6 (1)k 3` + 4` 6 180
dla ` = 1, 2, 3
oraz
34 + 44 = 81 + 256 6 0
(mod 181).
22
Wykazalimy zatem, e liczba 3p +4p dzieli si przez 181 wtedy i tylko wtedy,
gdy p jest postaci 5k dla pewnej dodatniej liczby nieparzystej k. Poniewa p
ma by liczb pierwsz, rozwizanie p=5, odgadnite na wstpie, jest jedynym
rozwizaniem zadania.
Wykaza, e dla nieskoczenie wielu liczb cakowitych dodatnich n,
n
n
liczba 1 + 24 + 25 jest zoona.
Zadanie 6.
Rozwizanie
Wykaemy, e jeli n jest dodatni liczb nieparzyst, to badana liczba
n
n
jest podzielna przez 7; skoro 1+24 +25 > 7, to wyniknie z tego teza zadania.
Dla n = 1 dostajemy liczb 1+24 +25 = 49, ktra oczywicie dzieli si przez 7.
Zamy dalej, e n jest liczb nieparzyst wiksz od 1.
Zauwamy, i 24 2 (mod 7), skd
n
n1
24 = (24 )4
i analogicznie 2
oraz
4n
4n2
n1
24
(mod 7)
(mod 7). Podobnie 25 4 = 22 (mod 7), a wic

n1 2
n
n1
n1
25 = (25 )5
25 2 = 25
(mod 7)
2
n1
25
n2 2
25
(mod 7).
Ostatnie dwie kongruencje prowadz do wniosku, e

n2 4
n
n2
n2
25 25
= (24 )5
25
(mod 7).
Wobec tego wykazalimy, i
n
a zatem
n2
1 + 2 4 + 25 1 + 2 4
n
n2
+ 25
1
1 + 24 + 25 1 + 24 + 25 = 49 0
(mod 7),
(mod 7).
Rozwizanie jest zakoczone.

Zadanie 7.
Dane s liczby cakowite dodatnie a, b, c, d, e, f takie, e

a + b = c + d = e + f = 101.
Udowodni, e liczby ace/bdf nie mona zapisa w postaci uamka
m/n, gdzie m, n s liczbami cakowitymi dodatnimi o sumie mniejszej ni 101.
Rozwizanie
Zapiszmy liczb ace/bdf w postaci uamka nieskracalnego m/n; istnieje
zatem taka liczba cakowita dodatnia k, e
ace = k m
oraz
bdf = k n.
23
Dalej, mamy
a b (mod 101),
c d (mod 101),
a zatem
e f
ace bdf
(mod 101),
(mod 101),
czyli ace + bdf = k (m + n) dzieli si przez 101. Z drugiej strony, 101 jest
liczb pierwsz i kada z liczb a, b, c, d, e, f naley do zbioru {1, 2, . . . , 100}.
W konsekwencji, ace oraz bdf nie dziel si przez 101, a zatem k take nie
dzieli si przez 101. Doszlimy wic do wniosku, i 101|m + n, co pociga za
sob m + n > 101; std teza.
Zadanie 8.
Udowodni mae twierdzenie Fermata:

Jeli p jest liczb pierwsz, za a liczb cakowit dodatni niepodzieln przez p, to ap1 daje reszt 1 z dzielenia przez p.
Rozwizanie
Po pierwsze wykaemy, e liczby ze zbioru {a, 2a, . . . , (p 1)a} daj rne
reszty z dzielenia przez p. Zamy bowiem, e liczby ka i la daj t sam
reszt, czyli p | ka la = a(k l). Skoro liczba a jest niepodzielna przez p, to
p | k l. Ale mamy 1 6 k, l 6 p 1, wic
p + 2 = 1 (p 1) 6 k l 6 (p 1) 1 = p 2.
Jedyn liczb podzieln przez p w przedziale [p + 2, p 2] jest 0, zatem

k l = 0, czyli k = l.
Niech ri oznacza reszt z dzielenia liczby ia przez p, dla i = 1, 2, . . . , p 1.
Wykazalimy powyej, e zbir reszt R = {r1 , . . . , rp1 } ma p 1 rnych elementw. adna z liczb ia nie dzieli si przez p, zatem R jest zawarty w zbiorze
{1, 2, . . . , p 1}. Zbiory te maj tyle samo elementw, wic
Wobec tego
{r1 , . . . , rp1 } = {1, 2, . . . , p 1}.
(1 a) (2 a) . . . ((p 1) a) r1 r2 . . . rp1 1 2 . . . (p 1) (mod p),

czyli (p1)!ap1 (p1)! (mod p), wic p | (p1)! ap1 1 . Liczba p jest
pierwsza i p nie dzieli (p1)!, wic p | ap1 1, innymi sowy ap1 daje reszt
1 z dzielenia przez p, co byo do udowodnienia.
24
Zadanie 9.
W pewnej klasie jest mniej ni 40 osb. Gdy uczniowie chcieli podzieli si na grupy 5-osobowe, 4 osoby zostay bez grupy. Gdy
natomiast chcieli podzieli si na grupy 6-osobowe, 5 osb zostao
bez grupy. Ilu uczniw jest w tej klasie?
Rozwizanie
Doczmy do klasy jeszcze jednego ucznia; wtedy bdzie mona uczniw
podzieli na grupy picioosobowe, a take na grupy szecioosobowe, wic
liczba uczniw bdzie podzielna przez 30. Wobec tego liczba uczniw wyniesie
dokadnie 30. Pocztkowo jest wic 29 uczniw.
Zadanie 10.
Udowodni chiskie twierdzenie o resztach:

Dla dodatnich liczb cakowitych wzgldnie pierwszych a1 i a2 oraz
liczb cakowitych 0 6 r1 < a1 , 0 6 r2 < a2 istnieje dokadnie jedna
liczba 0 6 n < a1 a2 taka, e n daje reszt r1 z dzielenia przez a1
i reszt r2 z dzielenia przez a2 .
Rozwizanie
Jeeli liczby k i l daj te same reszty zarwno z dzielenia przez a1 , jak
i przez a2 , to znaczy, e a1 kl i a2 kl, czyli a1 a2 kl, gdy liczby a1 , a2 s
wzgldnie pierwsze. Zatem liczby k i l rni si o wielokrotno liczby a1 a2 .
Wynika std, e kade dwie rne z liczb 0, 1, . . . , a1 a2 1 daj rne
reszty z dzielenia przez a1 lub rne reszty z dzielenia przez a2 . Moliwych
par (reszta z dzielenia przez a1 , reszta z dzielenia przez a2 ) jest a1 a2 ; tyle
samo, ile liczb 0, 1, . . . , a1 a2 1. To oznacza, e w zbiorze tych liczb kada
para reszt wystpuje dokadnie raz. Innymi sowy, dla kadych zadanych r1
i r2 znajdziemy dokadnie jedn liczb n ze zbioru {0, 1, . . . , a1 a2 1} tak,
e n daje reszt r1 przy dzieleniu przez a1 i reszt r2 przy dzieleniu przez a2 .
To koczy dowd.
Zadanie 11.
n
Udowodni, e dla dowolnej liczby cakowitej dodatniej n, liczba 24 + 5
Zadanie 12.
Udowodni, e jeli n jest liczb cakowit nieujemn, to liczba 2n+2 +32n+1
dzieli si przez 7.
Zadanie 13.
Wyznaczy wszystkie liczby pierwsze p, dla ktrych liczba 2p + 3p jest podzielna przez 11.
25
Zadanie 14.
Znale reszt z dzielenia liczby 20122012 przez 11.
Zadanie 15.
Wyznaczy ostatnie dwie cyfry liczby 22012 .
Zadanie 16.
Wyznaczy ostatnie trzy cyfry liczby 52012 .
Zadanie 17.
Ile jest takich liczb n nalecych do zbioru {1, 2, ..., 2007}, e liczba n4 1
jest podzielna przez 9?
Zadanie 18.
Udowodni, e dla nieskoczenie wielu liczb cakowitych dodatnich n liczba
n
7 22 + 1 jest zoona.
Zadanie 19.
Dana jest liczba pierwsza p > 3 oraz dwie liczby cakowite dodatnie a, b
takie, e liczby a + b oraz a10 + b10 dziel si przez p. Udowodni, e a i b
dziel si przez p.
Zadanie 20.
n
n
Udowodni, e dla dowolnej liczby cakowitej dodatniej n liczba 736 376
dzieli si przez 35.
Zadanie 21.
Franek zbiera znaczki. Gdy pogrupowa je po 12 na jednej stronie klasera,
zostao mu 7 znaczkw. Ile znaczkw mu zostanie, gdy podzieli znaczki na
grupy po 4?
Zadanie 22.
Ania i Basia wybray wsplnie pewn liczb. Gdy Ania podzielia j przez 9,
otrzymaa reszt 6. Gdy Basia podzielia j przez 12, otrzymaa reszt 7.
Uzasadni, e co najmniej jedna z nich pomylia si w obliczeniach.
Zadanie 23.
W pewnej klasie jest mniej ni 40 osb. Gdy uczniowie chcieli podzieli
si na grupy 5-osobowe, 1 osoba zostaa bez grupy. Gdy natomiast chcieli
podzieli si na grupy 6-osobowe, 3 osoby zostay bez grupy. Ilu uczniw jest
w tej klasie?
Zadanie 24.
Znale reszt z dzielenia przez 55 liczby 20122012 .
Podobiestwo trjktw
Wiele zada z geometrii mona rozwiza, uywajc jedynie podobiestwa
trjktw. Kluczowe jest w nich przechodzenie pomidzy rnymi cechami podobiestwa. Mona w ten sposb uzyska wiedz o dugociach bokw trjkta
z wiedzy o jego ktach i na odwrt. Najprociej zobaczy t metod w dziaaniu.
Zadanie 1.
W trjkcie prostoktnym wysoko opuszczona z wierzchoka kta

prostego ma dugo h i dzieli przeciwprostoktn na odcinki dugoci x i y. Pokaza, e xy = h2 .
Rozwizanie
Oznaczmy wierzchoki trjkta przez A, B, C tak, e kt przy C jest prosty. Niech D oznacza spodek wysokoci opuszczonej na AB z wierzchoka C,
patrz rys. 3.
C
Rysunek 3
Wtedy trjkty ACD oraz CBD s podobne, na mocy cechy kt-kt-kt,

) CAD = 90 <
) ABC = <
) BCD oraz <
) CDA = <
) BDC = 90 . Z podogdy <
biestwa tych trjktw otrzymujemy rwnoci
AD CD
=
, czyli AD BD = CD2 , innymi sowy xy = h2 .
CD BD
Zadanie 2.
Dany jest rwnolegobok ABCD o polu 24. Punkt M jest rodkiem

boku AD. Odcinki AC i BM przecinaj si w punkcie S. Obliczy
stosunek dugoci odcinkw AS i SC oraz wyznaczy pola trjktw
AM S i CBS.
Rozwizanie
) M AS = <
) BCS oraz <
) AM S = <
) CBS, patrz rys. 4.
Skoro AD k BC, to <
Std trjkty AM S i CBS s podobne. Z podobiestwa tego wynika rwno
AS AM 1
=
= ,
CS
CB 2
co koczy pierwsz cz rozwizania.
Podobiestwo trjktw
27
Z tego samego podobiestwa uzyskujemy BS = 2M S, wic

M B = 3M S.
(1)
W dalszych rozwaaniach pole trjkta XY Z oznaczamy przez [XY Z].

Zauwamy, e jeeli rne punkty X1 , X2 , X3 le na jednej prostej, a punkt
Z poza ni (patrz rys. 5), to zachodzi rwno
[X1 X2 Z] X1 X2
=
.
[X1 X3 Z] X1 X3
(2)
Aby dowie tej zalenoci, obliczamy pola trjktw: [X1 X2 Z] = X1 X2 h/2

oraz [X1 X3 Z] = X1 X3 h/2, gdzie h jest odlegoci punktu Z od prostej
X1 X3 , i dzielimy otrzymane zalenoci stronami.
D
M
S
A
B
Rysunek 4
X1
X2
X3
Rysunek 5
Korzystajc z wzorw (2) i (1) otrzymujemy zalenoci

AM
AM [ABCD] 1 24
[ADB] =
= = 6 oraz
AD
AD
2
2 2
MS
1
[AM B] = 6 = 2.
[AM S] =
MB
3
Ponadto ze skali podobiestwa trjktw AM S i CBS wynika rwno pl
[CBS] = 22 [AM S] = 8.
[AM B] =
Zadanie 3.
Na okrgu o rodku S opisano trapez ABCD o podstawach AB

i CD. Wykaza, e
1
1
1
1
.
2
2
2
AS
BS
CS
DS 2
Rozwizanie
Proste AS i DS s dwusiecznymi ktw w trapezie ABCD, wic zachodzi
) SDA+ <
) SAD = (<
) CDA+ <
) BAD)/2 = 180 /2 = 90 i trjkt ASD
rwno <
jest prostoktny, patrz rys. 6.
Oznaczmy przez S 0 spodek wysokoci SS 0 w trjkcie ASD i zdefiniujmy
a := AS 0 , d := DS 0 , r := SS 0 . Korzystamy z zadania 1, otrzymujc rwno
r2 = ad.
28

D
d
S
r
S
B
Rysunek 6
Stosujc twierdzenie Pitagorasa, obliczamy

1
1
1
1
1
1
+
=
+
=
+ 2
=
AS 2 DS 2 a2 + r2 d2 + r2 a2 + ad
d
+

ad
1
1 1
1 a+d
1
1
=
+
=
=
= .
a+d a d
a + d ad
ad r2
Podobnie dowodzimy, e 1/BS 2 + 1/CS 2 = 1/r2 . cznie
1
1
1
1
1
+
= 2=
+
,
2
2
2
AS
DS
r
BS
CS 2
skd wynika teza zadania.
Zadanie 4.
Dany jest trjkt rwnoramienny ABC, w ktrym zachodz rwnoci AB = 12 oraz AC = BC = 10. Obliczy dugo boku kwadratu,
ktrego dwa wierzchoki nale do odcinka AB, a po jednym z pozostaych wierzchokw do ramion AC i BC.
Rozwizanie
Oznaczmy przez x szukan dugo boku kwadratu. Zauwamy, e bok
kwadratu rwnolegy do AB odcina z trjkta ABC trjkt EDC podobny
do niego, patrz rys. 7.
hx
10
x
D
10
x
12
Rysunek 7
Podobiestwo trjktw
29
Oznaczmy przez h dugo wysokoci

opuszczonej z wierzchoka C na bok
2
AB. Z twierdzenia Pitagorasa h = 10 62 = 8. Wobec tego dugo wysokoci opuszczonej z C w trjkcie EDC to 8 x. Z podobiestwa trjktw
EDC i ABC otrzymujemy zaleno
8x
x
= ,
8
12
std x = 24/5.
Zadanie 5.
W trjkcie rwnoramiennym ABC dane s AC = BC = 10, AB = 12. Obliczy odlego rodka wysokoci CD od ramienia AC.
Zadanie 6.
Pokaza, e rodkowe w trjkcie dziel si w stosunku 1 : 2.
Zadanie 7.
Dany jest trjkt ABC, w ktrym AB =10, AC =BC =20. Obliczy dugo
odcinka czcego punkty stycznoci okrgu wpisanego w ten trjkt do bokw
AC i BC.
Zadanie 8.
Dany jest trapez ABCD o polu 15 i podstawach AB i CD. Dwusieczna
kta ABC jest prostopada do ramienia AD i przecina je w takim punkcie E,
AE
e ED
= 2. Obliczy pola figur ABE i EBCD, na ktre zosta podzielony
trapez.
Zadanie 9.
Dany jest rwnolegobok ABCD. Punkt M jest rodkiem odcinka AD, za
punkty K i L dziel odcinek BC na rwne odcinki BK, KL, LC. Odcinki
KM i LM przecinaj przektn AC odpowiednio w punktach X i Y . Obliczy
stosunek dugoci odcinkw AX i XY .
Zadanie 10.
W trjkt ostroktny ABC wpisano kwadrat tak, e dwa jego wierzchoki
nale do boku AB, a dwa pozostae do pozostaych bokw trjkta. Udowodni, e pole tego kwadratu nie przekracza poowy pola trjkta ABC.
30

Potga punktu wzgldem okrgu
Zadanie 11.
Rozwizanie
Dane s punkty A, B, C, D lece na okrgu. Proste AB i CD

przecinaj si w punkcie P . Pokaza, e P A P B = P C P D.
B
A
C
Rysunek 8
Rozwamy sytuacj, gdy punkt P ley wewntrz okrgu, patrz rys. 8. Kty
) ACP = <
) DBP
wpisane w okrg oparte na tym samym uku s rwne, wic <
) CAP = <
) BDP . Wobec tego trjkty ACP i DBP s podobne na mocy
oraz <
cechy kt-kt-kt i zachodzi rwno
PA PD
=
, skd P A P B = P C P D.
PC PB
Dowd w sytuacji, gdy P ley poza okrgiem jest podobny i pozostawiamy
go, jako wiczenie, Czytelnikowi.
Zadanie 12.
Rozwizanie
Dane s punkty A, B, C lece na okrgu. Styczna do tego okrgu

w punkcie C oraz prosta AB przecinaj si w punkcie P , przy czym
P A < P B. Pokaza, e
<
) P CA = <
) P BC,
1.
2.
P A P B = P C 2.
B
B
A
P
C
Rysunek 9
) P CB 0
1. Niech B 0 C bdzie rednic okrgu, patrz rys. 9. Wtedy kty <
) CAB 0 s proste, wic
oraz <
<
) P CA = 90 <
) B 0 CA = <
) AB 0 C.
Podobiestwo trjktw
31
) AB 0 C = <
) ABC, gdy kty te s wpisane w okrg i oparte na tym samym
Ale <
uku. Skoro P A < P B, to punkty P , A, B le na prostej P B w tej kolejnoci,
) ABC = <
) P BC i ostatecznie <
) P CA = <
) P BC.
wic <
2. Trjkty P AC i P CB maj wsplny kt przy wierzchoku P oraz rwnej
) P CA i <
) P BC, wic s podobne. Wobec tego
miary kty <
PA PC
=
, a std P A P B = P C 2 ,
PC PB
co koczy dowd.
Punkt 1 z tezy zadania 12 jest znany jako twierdzenie o kcie wpisanym
i dopisanym. Tezy zada 12.2 i 11 s faktami, ktre bdziemy wykorzystywa
w kolejnych rozwizaniach. Warto spojrze na nie wsplnie: dla zadanego
punktu P i okrgu o niech k bdzie pewn prost przechodzc przez P ,
za A i B punktami przecicia prostej k z okrgiem o (by moe A = B).
Wwczas iloczyn P A P B jest niezaleny od wyboru prostej k.
Prawdziwe jest rwnie twierdzenie odwrotne: jeli punkt P jest punktem
przecicia odcinkw AB i CD (lub P jest punktem przecicia prostych AB
i CD, przy czym P ley poza obydwoma odcinkami AB, CD) oraz zachodzi
P AP B = P C P D, to punkty A, B, C, D le na jednym okrgu. Podobnie,
jeli B ley na pprostej P A oraz P C 2 = P A P B dla pewnego punktu C
nie lecego na prostej AB, to prosta P C jest styczna do okrgu opisanego
na trjkcie ABC. Iloczyn P A P B (brany ze znakiem minus, gdy P ley
wewntrz okrgu o), nazywamy potg punktu P wzgldem okrgu o.
Zadanie 13.
Dany jest trjkt ostroktny ABC. Odcinki AC i BC s rednicami

odpowiednio okrgw o1 i o2 . Prosta przechodzca przez punkt B
i prostopada do prostej AC przecina okrg o1 w punktach K i L,
za prosta przechodzca przez punkt A i prostopada do prostej BC
przecina okrg o2 w punktach M i N . Wykaza, e punkty K, L,
M , N le na jednym okrgu.
Rozwizanie
Oznaczmy przez F rzut punktu C na odcinek AB, patrz rys. 10.
L
C
o1
M
o2
H
K
F
Rysunek 10
32
) AF C = <
) BF C = 90 , wic punkt F ley na okrgach o1 , o2 .
Poniewa <
Proste KL i M N zawieraj dwie z wysokoci trjkta ABC, wic przecinaj si w punkcie H lecym na trzeciej wysokoci, czyli na odcinku CF .
Stosujc zadanie 11 do okrgw o1 i o2 , uzyskujemy
HK HL = HC HF = HM HN.
Wobec tego, na mocy uwagi powyej, punkty K, L, M , N le na jednym

okrgu.
Zadanie 14.
Okrgi o1 i o2 przecinaj si w punktach E i F . Przez punkt P , nalecy
do prostej EF , poprowadzono proste styczne do okrgw o1 i o2 odpowiednio
w punktach K i L. Wykaza, e P K = P L.
Zadanie 15.
Dany jest okrg o. Przez punkt P poprowadzono prost styczn do o w punkcie A oraz prost przecinajc ten okrg w takich punktach B i C, e P B = BC.
Dana jest dugo P A = 1. Obliczy dugo odcinka P B.
Zadanie 16.
Dany jest trjkt ABC. Punkty E i F nale odpowiednio do jego bokw
AC i AB. Odcinki BE i CF przecinaj si w punkcie M , przy czym
M E M B = M C M F.
Wykaza, e AF AB = AE AC.
W poszukiwaniu okrgw
Marta Kamiska, Tomasz Szymczyk i Joachim Jelisiejew
Przy rozwizywaniu zada geometrycznych wana jest spostrzegawczo.
Zaproponowane w tym artykule zadania maj na celu wiczenie umiejtnoci dostrzegania na rysunkach okrgw przechodzcych przez dane punkty.
Okrgi takie maj mnstwo ciekawych wasnoci, ktre mog by pomocne
przy rozwizaniu zada. Przypomnijmy najwaniejsze z tych wasnoci oraz
warunki wystarczajce na to, by cztery punkty leay na jednym okrgu.
Gar przydatnych faktw
1. Kt wpisany w okrg ma miar o poow mniejsz ni kt rodkowy
oparty na tym samym uku. W szczeglnoci kt wpisany oparty na
pokrgu jest prosty.
2. Dwa kty wpisane w ten sam okrg maj rwne miary wtedy i tylko
wtedy, gdy uki, na ktrych te kty s oparte, s przystajce.
3. Kt dopisany do okrgu ma tak sam miar jak kt wpisany w ten
okrg oparty na tym samym uku (kt dopisany oparty na uku AB
okrgu to kt wypuky pomidzy ciciw AB a styczn w punkcie A do
okrgu, zawierajcy uk AB).
4. Czworokt mona wpisa w okrg wtedy i tylko wtedy, gdy suma miar
jego przeciwlegych ktw wynosi 180 .
5. Jeli punkty B i C le po tej samej stronie prostej AD oraz zachodzi
) ABD= <
) ACD, to punkty A, B, C i D le na jednym okrgu.
rwno <
6. Jeli kty ABD i ACD s proste, to punkty A, B, C i D le na jednym
okrgu.
Zadanie 1.
Czworokt wypuky ABCD jest wpisany w okrg . Dwusieczne

) BAD, <
) CBA, <
) DCB, <
) ADC przecinaj okrg odpoktw <
wiednio w punktach M , N , P i Q. Wykaza, e punkty M , N , P ,
Q s wierzchokami prostokta.
Rozwizanie
N
P
BQ
Rysunek 11
Wystarczy pokaza, e P M i N Q s rednicami okrgu opisanego na
34
ABCD, patrz rys. 11. Z faktu 2 oraz definicji punktu M wynika, e jest on
rodkiem uku BD nie zawierajcego A. Analogicznie punkt P jest rodkiem
uku BD nie zawierajcego C. Tak wic symetralna odcinka BD przechodzi
przez punkty P i M . Symetralna ta zawiera rednic okrgu , gdy BD jest
jego ciciw. Zatem odcinek P M jest rednic , podobnie dowodzimy, e
QN jest rednic .
Zadanie 2.
Czworokt wypuky ABCD, nie bdcy trapezem, jest wpisany

w okrg. Pproste AB i DC przecinaj si w punkcie M , a pproste DA i CB przecinaj si w punkcie N . Wyznaczy kty czworo) AM D = i <
) AN B = .
kta ABCD, jeeli <
Rozwizanie
)A+<
)C = <
)B +<
) D = 180 ,
Skoro czworokt jest wpisany w okrg, to <
patrz rys. 12.
N
A
D
Rysunek 12
Rozwamy kty w trjktach ADM oraz CDN . Otrzymujemy zalenoci

<
)A+<
) D + = 180 oraz <
)D +<
) C + = 180 . Std, wobec wczeniejszych
rwnoci, uzyskujemy
180
180 +
180 +
180 + +
<
)D=
)A=
)C =
)B =
,<
,<
,<
.
2
2
2
2
Zadanie 3.
W trjkt ABC wpisano okrg o rodku S. Prosta AS przecina

okrg opisany na trjkcie ABC w punkcie D, innym ni A. Wy) ACB = 60 , to trjkt BDS jest rwnoboczny.
kaza, e jeeli <
Rozwizanie
) BDA = <
) BCA = 60 , patrz rys. 13. Wobec tego wystarZauwamy, e <
) SBD = <
) BSD, wtedy trjkt BDS jest rwnoramienny
czy udowodni, e <
) BDS = 60 , wic jest rwnoboczny.
o kcie <
) SBC = <
) SBA oraz <
) CBD= <
) CAD= <
) BAS. Mamy
Zachodz rwnoci <
) SBD = <
) SBC + <
) CBD = <
) SBA+ <
) BAS = 180 <
) BSA = <
) BSD.
zatem <
To koczy dowd.
35
A
S
C
B
D
Rysunek 13
Z rozwizania wynika, e niezalenie od miary kta BDS zachodzi rw) SBD = <
) BSD, a wic take BD = SD. Ten fakt przydaje si w wielu
no <
zadaniach olimpijskich.
Zadanie 4.
) ACB = 90 oraz AC 6= BC.

Dany jest trjkt ABC, w ktrym <
Punkty P i Q s wierzchokami kwadratu AP BQ. Pokaza, e proste CP i CQ s prostopade.
Rozwizanie
Niech M bdzie rodkiem boku AB, patrz rys. 14.
P
C
A
Q
Rysunek 14
Skoro AQBP jest kwadratem, to M jest rodkiem okrgu opisanego na

nim. Z drugiej strony, M jest rodkiem okrgu opisanego na trjkcie ABC.
Tak wic punkty A, Q, B, C i P le na jednym okrgu o rodku w M . Kt
P CQ jest wpisany w ten okrg i oparty na rednicy P Q, czyli jest prosty.
Zadanie 5.
W czworokcie wypukym ABCD zachodz rwnoci

<
) ADB = 2<
) ACB oraz <
) BDC = 2<
) BAC.
Udowodni, e AD = DC.
Rozwizanie
Niech O bdzie rodkiem okrgu opisanego na trjkcie ABC. Skoro
<
) ACB = <
) ADB/2 < 180 /2 = 90 , to punkty C i O le po tej samej stronie
36
prostej AB. Punkt D ley po tej samej stronie AB co C, wic D i O le po

) AOB = 2<
) ACB = <
) ADB, to punkty
tej samej stronie prostej AB. Skoro <
A, B, D, O le na jednym okrgu; nazwijmy go 1 . Identycznie dowodzimy,
e punkty B, C, D, O le na jednym okrgu; nazwijmy go 2 .
D
B
Rysunek 15
Zamy, e 1 = 2 . Wtedy 1 jest okrgiem przechodzcym przez A, B,

C, wic o rodku w O, a jednoczenie O ley na tym okrgu, sprzeczno. Tak
wic 1 6= 2 . Punkty przecicia tych dwch okrgw to B, D i O, ale mamy
O 6= B i B 6= D, wic D = O. Std AD i DC s rwne jako promienie okrgu
opisanego na ABC.
Zadanie 6.
Czworokt wypuky ABCD jest wpisany w okrg. Przektne czworokta przecinaj si w punkcie E, przy czym kt BEC jest rozwarty. Prosta przechodzca przez punkt C i prostopada do prostej
AC przecina prost przechodzc przez punkt B i prostopad do
prostej BD w punkcie F . Wykaza, e proste EF i AD s prostopade.
Rozwizanie
Punkty B, E, C, F le na okrgu o rednicy EF . Skoro kt wpisany BEC
jest rozwarty, to punkty B i C le na rnych pokrgach wyznaczonych
) BEC.
przez rednic EF . Wobec tego punkt F ley wewntrz kta <
Oznaczmy przez G punkt przecicia prostej EF z bokiem AD, patrz
rys. 16.
C
F
D
G
E
B
A
Rysunek 16
Skoro na czworokcie BECF mona opisa okrg, to zachodz rwnoci

<
) AEG= <
) F EC = <
) F BC. Co wicej, <
) EAG= <
) CAD= <
) CBD. Std wynika
<
) AEG + <
) EAG = <
) F BC + <
) CBD = 90 ,
) AGE = 90 , co koczy rozwizanie.
a wic <
Zadanie 7.
37
Udowodnij twierdzenie o dwusiecznej:

Dany jest trjkt ABC. Niech D bdzie punktem przecicia dwusiecznej kta przy wierzchoku C z bokiem AB. Wwczas zachodzi
rwno
AC AD
=
.
BC BD
Rozwizanie
Oznaczmy przez E punkt przecicia dwusiecznej CD z okrgiem opisanym
na trjkcie ABC, patrz rys. 17.
C
E
Rysunek 17
) ACE = <
) BCE = <
) BAE = <
) DAE oraz <
) AEC = <
) DEA, zaWwczas <
tem trjkty ACE i DAE s podobne, na mocy cechy kt-kt-kt. Z tego
DE
podobiestwa otrzymujemy rwno AD
AC = AE . Analogicznie mona wykaza,
BD
DE
e BC = BE .
Poniewa kty ACE i BCE s przystajce, to AE = BE. W efekcie uzyskujemy
AD DE DE BD
=
=
=
,
AC AE BE BC
co jest rwnowane rwnoci z tezy twierdzenia.
Zadanie 8.
Punkt D ley na boku AB trjkta ABC. Okrgi styczne do prostych AC i BC odpowiednio w punktach A i B przechodz przez
punkt D i przecinaj si po raz drugi w punkcie E. Punkt F jest
odbiciem symetrycznym wierzchoka C wzgldem symetralnej boku
AB. Wykaza, e punkty D, E i F s wspliniowe.
Rozwizanie
Oznaczmy przez F 0 punkt przecicia prostej DE z okrgiem opisanym na
trjkcie ABC, patrz rys. 18. Wystarczy wykaza, e F = F 0 .
Udowodnimy najpierw, e punkt E ley po przeciwnej stronie prostej AB
ni punkt C. Zamy przeciwnie. Z twierdzenia o kcie wpisanym i dopisanym
) AED i <
) BED s rozwarte, wic w trjkcie AEB mamy
wynika wtedy, e <
<
) AEB = <
) AED + <
) BED > 180
co jest nonsensem.
38
Skoro E ley po przeciwnej stronie prostej AB ni punkt C, to na mocy

) AED = <
) BAC oraz
twierdzenia o kcie wpisanym i dopisanym zachodzi <
<
) BED = <
) ABC. Wobec tego
<
) AEB + <
) ACB = <
) BAC + <
) ABC + <
) ACB = 180 ,
wic punkty A, B, C, E le na jednym okrgu.
F
E
Rysunek 18
) F 0 AB = <
) F 0 EB = <
) DEB = <
) CBA. PodobWynika std rwno ktw <
0
0
<
)
<
)
<
)
nie F BA = F EA = CAB. Wobec tego punkty A, B, C, F 0 s wierzchokami trapezu rwnoramiennego. Podstawy CF 0 i AB tego trapezu maj
wspln symetraln, wic punkt F 0 jest symetryczny do punktu C wzgldem
symetralnej odcinka AB, czyli F = F 0 , co koczy dowd.
Zadanie 9.
Czworokt wypuky ABCD jest wpisany w okrg. Pproste AD i BC
przecinaj si w punkcie P . Wykaza, e
<
) AP B = <
) ADB <
) CAD.
Zadanie 10.
Czworokt ABCD jest wpisany w okrg . Wykaza, e dwusieczne ktw
<
) ACB i <
) ADB przecinaj si w punkcie lecym na okrgu .
Zadanie 11.
Dwa okrgi przecinaj si w punktach A i B. Przez punkt A poprowadzono
prost, ktra przecina dane okrgi w punktach C i D, przy czym punkt
A jest punktem wewntrznym odcinka CD. W punktach C i D poprowadzono styczne do tych okrgw, ktre przecinaj si w punkcie E. Wykaza,
e punkty B, C, D, E le na jednym okrgu.
39
Zadanie 12.
Czworokt ABCD, nie bdcy trapezem, jest wpisany w okrg. Pproste
AB i DC przecinaj si w punkcie M , a pproste DA i CB przecinaj si
) AM D i <
) AN B s prostopade.
w punkcie N . Wykaza, e dwusieczne ktw <
Zadanie 13.
) BAC =45 . Niech H bdzie
Dany jest trjkt ostroktny ABC, w ktrym <
punktem przecicia wysokoci w tym trjkcie. Wykaza, e AH = BC.
Zadanie 14.
Wykaza, e odbicie symetryczne punktu przecicia wysokoci trjkta wzgldem prostej zawierajcej dowolny bok ley na okrgu opisanym na tym trjkcie.
Zadanie 15.
Niech H bdzie punktem przecicia wysokoci trjkta nieprostoktnego
ABC. Udowodni, e okrgi opisane na trjktach AHB, BHC i CHA s
przystajce.
Zadanie 16.
Dany jest trjkt ABC. Niech K, L, M bd rodkami ukw BC, CA i AB
(nie zawierajcych wierzchokw trjkta) okrgu opisanego na ABC. Wykaza, e punkt przecicia wysokoci trjkta KLM i rodek okrgu wpisanego
w trjkt ABC pokrywaj si.
Zadanie 17.
Dany jest trjkt ABC o kcie prostym przy wierzchoku C. Dwusieczne
ktw przy wierzchokach A i B przecinaj boki trjkta odpowiednio w punktach P i Q. Niech M i N bd rzutami prostopadymi punktw P i Q na bok
AB. Znale miar kta M CN .
Zadanie 18.
Punkty A, B i C le na jednej prostej (w podanej kolejnoci), przy czym
AB <BC. Punkty D i E s wierzchokami kwadratu ABDE. Okrg o rednicy
AC przecina prost DE w punktach P i Q (P ley na odcinku DE). Niech
R bdzie punktem przecicia prostych AQ i BD. Wykaza, e DP = DR.
Zadanie 19.
Dany jest rwnolegobok ABCD oraz punkt E nalecy do boku BC. Przez
punkt D prowadzimy prost k rwnoleg do prostej AE. Na prostej k obieramy takie punkty K, L, e czworokt AEKL jest rwnolegobokiem. Udowodni, e rwnolegoboki ABCD i AEKL maj rwne pola.
Nierwno trjkta i jej zastosowania

Joanna Jaszuska
Nierwno trjkta orzeka, i dla dowolnych trzech punktw A, B, C
AC + CB > AB.
Rwno ma miejsce wtedy i tylko wtedy, gdy punkt C naley do odcinka AB.
Cho wydawa si moe niepozorna, nierwno ta ma wiele ciekawych
zastosowa i przydaje si w rnorodnych zadaniach. W niniejszym tekcie
prezentujemy kilka rodzajw problemw, w rozwizaniu ktrych bywa ona
pomocna.
Budowanie trjktw
Czy z danych trzech odcinkw mona zbudowa trjkt? Jedn z metod,
by si o tym przekona, jest sprawdzenie nierwnoci trjkta. Warto pamita, e aby odpowied bya pozytywna, spenione musz by a trzy ostre
nierwnoci: suma dugoci kadych dwch odcinkw ma by wiksza od dugoci trzeciego. Oczywicie jeli ktrakolwiek z tych nierwnoci nie zachodzi,
odpowied jest negatywna.
Inn metod, by uzasadni, e z danych odcinkw mona zbudowa trjkt, jest. . . zbudowanie go. Czasem jest to znacznie prostsze ni zmaganie si
z nierwnociami!
Zadanie 1.
Dany jest trjkt ABC. Czy z odcinkw o dugociach rwnych jego

wysokociom zawsze mona zbudowa trjkt?
Rozwizanie
Udowodnimy, e nie dla kadego trjkta z odcinkw o dugociach rwnych jego wysokociom mona zbudowa trjkt. W tym celu wskaemy przykad takiego trjkta, w ktrym suma pewnych dwch wysokoci jest mniejsza
od trzeciej, czyli nie speniaj one nierwnoci trjkta.
C
2
Rysunek 19
Rozwamy trjkt prostoktny ABC o przyprostoktnych AC = 1 oraz

BC = 2 (rys. 19); s one zarazem wysokociami tego trjkta. Spodek wysokoci opuszczonej z wierzchoka C oznaczmy przez D. Wwczas trjkt ACD
41
jest prostoktny, wic jego przyprostoktna CD jest krtsza od przeciwprostoktnej AC, czyli CD < 1. Std CD+1 < 2. Oznacza to, e CD+AC < BC,
wic z odcinkw o dugociach CD, AC, BC nie mona zbudowa trjkta.
Zadanie 2.
Dany jest trjkt ABC. Czy z odcinkw o dugociach rwnych jego

rodkowym zawsze mona zbudowa trjkt?
Rozwizanie
Pokaemy, w jaki sposb dla dowolnego trjkta ABC mona zbudowa
trjkt z odcinkw o dugociach rwnych jego rodkowym.
M
Rysunek 20
Niech punkt A0 bdzie czwartym wierzchokiem rwnolegoboku CABA0 ,

natomiast K wsplnym rodkiem jego przektnych AA0 oraz BC (rys. 20).
Oznaczmy odpowiednio przez L i M 0 rodki odcinkw CA i CA0 , wwczas
1
LM 0 = AA0 = AK.
2
Niech M bdzie rodkiem boku AB. Wtedy odcinki M B oraz M 0 C s
rwne i rwnolege, zatem M BM 0 C jest rwnolegobokiem, wic BM 0 = CM .
Wobec powyszego trjkt M 0 LB ma boki o dugociach LM 0 =AK, BL oraz
BM 0 = CM , co koczy dowd.
Zadanie 3.
Dany jest trjkt ABC. Czy z odcinkw o dugociach rwnych dwusiecznym jego ktw zawsze mona zbudowa trjkt?
Zadanie 4.
Dany jest prostopadocian ABCDEF GH o podstawie ABCD i krawdziach bocznych AE, BF , CG, DH. Punkt S jest rodkiem krawdzi EH.
Udowodnij, e z odcinkw o dugociach AG, CH, 2 AS mona zbudowa
trjkt.
Zadanie 5.
Wyka, e w kadym piciokcie wypukym istniej takie trzy rne przektne, z ktrych mona zbudowa trjkt.
42
Joanna Jaszuska
Zadanie 6. (LVIII OM, II etap, zadanie 2)

Dany jest piciokt wypuky ABCDE, w ktrym
) BCD = <
) DEA = 90 .
BC = CD, DE = EA, <
Wyka, e z odcinkw o dugociach AC, CE, EB mona zbudowa trjkt
oraz wyznacz miary jego ktw, znajc miar kta ACE i miar kta
BEC.
Nierwnoci
Czsto nierwno trjkta przydaje si w zadaniach, w ktrych naley
udowodni inn nierwno, niekoniecznie na pierwszy rzut oka bezporednio
zwizan z trjktami.
Warto pamita, e jeli zamiast wierzchokw trjkta rozwaamy trzy
punkty A, B, C, ktre mog by wspliniowe, to nierwno trjkta zachodzi w przytoczonej na pocztku artykuu postaci nieostrej: AC + CB > AB.
Zadanie 7.
Wewntrz czworokta wypukego znajd punkt, ktrego suma odlegoci od wierzchokw jest najmniejsza.
Rozwizanie
Udowodnimy, e szukanym punktem jest punkt przecicia przektnych
czworokta. Niech X bdzie dowolnym punktem wewntrz czworokta wypukego ABCD (rys. 21).
C
D
X
A
Rysunek 21
Z nierwnoci trjkta dla trjkta ACX wynika, i

AX + CX > AC,
przy czym rwno zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy punkt X naley do odcinka AC. Analogicznie
BX + DX > BD
i rwno zachodzi jedynie dla punktu X lecego na przektnej BD danego
czworokta.
43
Dodajc stronami powysze nierwnoci, stwierdzamy, i

AX + BX + CX + DX > AC + BD.
Oznacza to, e dla dowolnego punktu X wewntrz czworokta, suma jego odlegoci od wierzchokw jest wiksza bd rwna sumie dugoci przektnych,
przy czym rwno zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy X naley jednoczenie
do obu przektnych, czyli jest ich punktem przecicia. To jest zatem punkt,
dla ktrego rozwaana suma jest najmniejsza.
Zadanie 8.
W trapezie ABCD punkt M jest rodkiem ramienia BC. Wyka,

e zachodzi nierwno
AM + M D > AB + CD.
Rozwizanie
Niech trjkt BD0 M bdzie obrazem symetrycznym trjkta CDM w symetrii wzgldem punktu M (rys. 22). Otrzymujemy rwnoci M D0 = M D
oraz BD0 = CD.
D
C
M
Rysunek 22
Trjkt AD0 M nie jest zdegenerowany, wic zachodzi ostra nierwno

trjkta
AM + M D0 > AD0 = AB + BD0 .
Std na mocy powyszych rwnoci uzyskujemy dan nierwno.
Zadanie 9.
Dany jest czworokt wypuky, ktrego kolejne boki maj dugoci: 48, 49,
50, 51. Wyka, e suma dugoci przektnych tego czworokta jest wiksza
od 100.
Zadanie 10. (II OMG, I etap, zadanie 4)
) ACB = 120 .
W trjkcie ABC punkt M jest rodkiem boku AB oraz <
Udowodnij, e
3
CM >
AB.
6
44
Joanna Jaszuska
Zadanie 11. (VI OMG, III etap, zadanie 5)

Wewntrz koa o promieniu 1 znajduj si punkty A1 , A2 , . . . , A100 . Udowodnij, e na brzegu tego koa istnieje taki punkt P , dla ktrego
P A1 + P A2 + . . . + P A100 > 100.
Uoglniona nierwno trjkta dla amanych
Na nierwno trjkta mona spojrze nastpujco:
Dowolna amana zoona z odcinkw AC i CB jest dusza od odcinka AB
lub jest rwna AB, jeli pokrywa si z tym odcinkiem.
To nieco dziwne sformuowanie ma wielk zalet w naturalny sposb
prowadzi do uoglnienia nierwnoci trjkta dla amanych o dowolnej liczbie
odcinkw:
Dowolna amana o kocach A i B jest dusza od odcinka AB
lub jest rwna AB, jeli pokrywa si z tym odcinkiem.
Uoglnienie to ma wiele ciekawych zastosowa, ktrych przykady przedstawiamy w tej i nastpnych czciach artykuu.
Zadanie 12.
(VII OMG, I etap, zadanie 5)

W piciokcie wypukym ABCDE kty przy wierzchokach B i D
s proste. Wyka, e obwd trjkta ACE jest nie mniejszy od 2 BD.
Rozwizanie
Odbijmy trjkt ABC symetrycznie wzgldem prostej AB; obraz punktu
C oznaczmy przez B 0 (rys. 23). Wwczas CA = B 0 A oraz punkt B jest rodkiem odcinka CB 0 (bo kt ABC jest prosty).
C
D
B
A
Rysunek 23
Analogicznie definiujemy punkt D0 jako obraz punktu C w symetrii wzgldem prostej DE; wwczas EC = ED0 oraz punkt D jest rodkiem odcinka
CD0 . Wobec powyszego w trjkcie B 0 CD0 zachodzi rwno B 0 D0 = 2BD.
Mamy wic CA + AE + EC = B 0 A + AE + ED0 > B 0 D0 = 2 BD, co koczy
dowd.
45
Zadanie 13.
Udowodnij uoglnienie nierwnoci trjkta: dowolna amana o kocach A
i B jest dusza od odcinka AB lub jest rwna AB, jeli pokrywa si z tym
odcinkiem.
Zadanie 14.
Odlego z Petersburga do Moskwy wynosi 660 km. Z Petersburga do miasta Likowo jest 310 km, z Likowa do Klinu jest 200 km, za z Klinu do Moskwy
jest 150 km. Jaka jest odlego z Likowa do Moskwy?
Zadanie 15.
W czworokcie ABCD kt BAD jest prosty. Udowodnij, e
BC + CD + DB > 2 AC.
Zastosowania w zadaniach przestrzennych
Zadania dotyczce wielocianw czsto atwo sprowadzi do problemw
paskich, na przykad poprzez analizowanie siatki rozwaanej bryy. Siatk t
warto dobiera starannie, bo odpowiedni jej wybr to czsto klucz do sukcesu.
Jeli w zadaniu mowa jest o nierwnociach, przyda si moe oczywicie
nierwno trjkta lub jej uoglniona wersja dla amanych.
Zadanie 16.
(II OMG, II etap, zadanie 5)

Trjkt ABC jest podstaw ostrosupa ABCS, w ktrym
<
) ASB = <
) BSC = <
) CSA = 20 .
Wyka, e obwd trjkta ABC jest nie mniejszy od dugoci kadej
z krawdzi AS, BS i CS.
Rozwizanie
Rozwamy siatk danego ostrosupa przedstawion na rysunku 24; punkty
C1 , C2 , C3 sklejaj si, tworzc wierzchoek C.
60
C2
B
A
C1
Rysunek 24
C3
46
Joanna Jaszuska
W trjkcie C2 C3 S zachodz rwnoci C2 S = C3 S oraz
<
) C2 SC3 = <
) C2 SA + <
) ASB + <
) BSC3 = 20 + 20 + 20 = 60 ,
wic trjkt ten jest rwnoboczny. Std odcinek C2 C3 ma dugo tak, jak
krawd CS danego ostrosupa.
Z uoglnionej nierwnoci trjkta otrzymujemy wic
CA + AB + BC = C2 A + AB + BC3 > C2 C3 = CS.
Dowd dla krawdzi AS i BS przebiega analogicznie.
Zadanie 17. (V OMG, I etap, zadanie 6)
Czworocian foremny o krawdzi 1 przecito paszczyzn tak, e w przekroju otrzymano czworokt. Jaki jest najmniejszy moliwy obwd tego czworokta?
Zadanie 18.
Dany jest graniastosup prosty czworoktny o podstawie ABCD i krawdziach bocznych AK, BL, CM , DN . Dane s dugoci krawdzi podstawy:
AB =11, BC =4, CD =9, DA=7. Po powierzchni tego graniastosupa poprowadzone zostay dwie drogi z punktu A do punktu M . Pierwsza to najkrtsza
droga spord drg przecinajcych krawd BL, druga to najkrtsza droga
spord drg przecinajcych krawd DN . Ktra z tych dwch drg jest krtsza?
Zadanie 19.
Na przeciwlegych wierzchokach szeciennego puda o krawdzi 1 siedz
pajk i mucha. Pajk chce przej najkrtsz moliw drog po powierzchni
puda do wierzchoka, w ktrym znajduje si mucha. Jak dug drog musi
pokona? Ktrdy powinien i? Ile ma do wyboru rnych najkrtszych drg?
Twierdzenie Pitagorasa
Ostatnia cz niniejszego tekstu powicona jest zadaniom, w ktrych
prcz nierwnoci trjkta lub jej uoglnionej wersji dla amanych, przydatne
jest rwnie twierdzenie Pitagorasa. Warto o nim pamita nie tylko wtedy,
kiedy w zadaniu wystpuj trjkty prostoktne, ale rwnie gdypojawiaj
si na przykad odcinki o dugociach wyraonych wzorami typu a2 + b2 .
Zadanie 20.
Wyka, e z odcinkw o dugociach

wa trjkt i wyznacz jego pole.
5,
10 i
13 mona zbudo-
Rozwizanie
Sposb 1. Aby przekona si, e z odcinkw
danychdugociach mona
o
zbudowa trjkt, wystarczy sprawdzi, e 5 + 10 > 13, pozostae dwie
47
nierwnoci trjkta s bowiem spenione w sposb oczywisty. Nietrudno

przeprowadzi stosowne rachunki (na przykad szacujc lub podnoszc do kwadratu obie strony nierwnoci), pozostaje jednak problem z wyznaczeniem
pola. Mona posuy si wzorem Herona, wyraajcym pole trjkta w zalenoci od dugoci jego bokw i prowadzi to rzecz jasna do rozwizania
zadania, jednake konieczne do wykonania obliczenia s tym razem do kopotliwe. Postpmy wic inaczej.
Sposb 2. Zauwamy, e
p
p
5 = 12 + 2 2 ,
10 = 12 + 32 ,
13 =
p
22 + 3 2 .
Oznacza to, e kady z danych w zadaniu odcinkw jest dugoci przeciwprostoktnej pewnego trjkta, ktrego przyprostoktne maj dugoci cakowite.
Co wicej, moliwe jest ustawienie tych trzech trjktw tak, jak przedstawia
rysunek 25.
2
5 2
13
10
3
Rysunek 25
Pierwsza cz zadania zostaa wic rozwizana widoczny w rodkowej

czci rysunku kolorowy trjkt jest tym, ktrego istnienie naleao wykaza.
Szukane pole naszego trjkta jest rnic pola caego prostokta i pl
trzech trjktw prostoktnych, co tym razem nietrudno obliczy:
1
1
1
3
7
33 12 13 23 = 91 3 = .
2
2
2
2
2
Zadanie 21.
Wyka, e dla dowolnych dodatnich liczb rzeczywistych a, b, c, d z odcinkw
o dugociach
p
p
p
b2 + c2 + d2 + 2bc,
a2 + c2 + d2 + 2ad,
a2 + b2
mona zbudowa trjkt i e jego pole jest rwne 12 (ab + ac + bd).
48
Joanna Jaszuska
Zadanie 22.
Udowodnij, e dla dowolnych dodatnich liczb rzeczywistych a, b, c zachodzi
nierwno
p
p
p
a2 + b2 + b2 + c2 + c2 + a2 > 2(a + b + c).

Zadanie 23.
Udowodnij, e dla dowolnych dodatnich liczb rzeczywistych a, b, c zachodzi
nierwno
a + b + b + c + c + a > 2a + 2b + 2c.
Jak dowodzi nierwnoci

Adam Oskowski, Hanna Saeki i Joachim Jelisiejew
Istnieje szereg technik oraz twierdze pozwalajcych dowodzi oszacowania rozmaitych typw, s to m.in.: nierwnoci midzy rednimi, nierwno Jensena, twierdzenia o cigach jednomonotonicznych oraz spora cz
rachunku rniczkowego. Naszym celem jest zaprezentowanie bardzo elementarnego podejcia, opartego wycznie na podstawowych algebraicznych przeksztaceniach i nierwnoci (a b)2 > 0, ktr bdziemy zapisywa
a2 + b2 > 2ab.
Nierwno ta jest prawdziwa dla dowolnych liczb rzeczywistych a, b. Dla

wygody, bdziemy j nazywa podstawow nierwnoci.
Cz poniszych zada pochodzi z zawodw Olimpiady Matematycznej.
Zadanie 1.
Udowodni, e dla dowolnych liczb nieujemnych a i b zachodzi nierwno

a+b
> ab.
2
Liczba a+b
ab jest
2 jest redni arytmetyczn liczb a i b, za liczba
ich redni geometryczn, dlatego powysza nierwno nazywana
jest nierwnoci midzy redni arytmetyczn a redni geometryczn.
Rozwizanie
Sposb 1. Skoro obie strony danej nierwnoci s nieujemne, to po podniesieniu jej obustronnie do kwadratu dostaniemy nierwno rwnowan.
Zatem wystarczy udowodni, e prawdziwa jest nierwno
a2 + 2ab + b2
> ab,
4
ktra jest rwnowana nierwnoci a2 2ab+b2 > 0, czyli nierwnoci podstawowej.
Sposb 2. Nierwno z zadania moemy te udowodni bez podnoszenia jej
obustronnie do kwadratu. Nierwno podstawowa zapisana dla liczb

a, b to
2 2
a + b > 2 ab,
czyli nierwno rwnowana wyjciowej.
Zadanie 2.
Udowodni, e dla dowolnej liczby nieujemnej a zachodzi nierwno
1 + a > 2 a.
50
Rozwizanie
Korzystamy z nierwnoci midzy redni arytmetyczn a redni geometryczn dla liczb 1 i a:
1+a
> 1 a.
2
Zadanie 3.
Udowodni, e dla dowolnych liczb nieujemnych a, b i c prawdziwa

jest nierwno
(a + b)(b + c)(c + a) > 8abc.
Rozwizanie
Zapiszmy nierwnoci midzy redni arytmetyczn a geometryczn dla
par (a, b), (b, c) i (c, a):
a+b
b+c
c+a
> ab,
> bc,
> ca.
2
2
2
Skoro kada z nierwnoci ma obie strony nieujemne, to moemy pomnoy
te nierwnoci stronami, otrzymujc nierwno
(a + b)(b + c)(c + a)
> abc,
8
rwnowan nierwnoci z treci zadania.
Zadanie 4.
Udowodni, e dla dowolnych liczb rzeczywistych a, b i c zachodzi

nierwno
a2 + b2 + c2 > ab + bc + ca.
Rozwizanie
Zapisujemy nierwno podstawow dla par liczb (a, b), (b, c), (c, a):
a2 + b2 > 2ab,
b2 + c2 > 2bc,
c2 + a2 > 2ac.
Po zsumowaniu stronami powyszych nierwnoci i podzieleniu przez 2, otrzymujemy tez.

Zadanie 5.
Udowodni, e dla dowolnych liczb dodatnich a, b i c zachodzi nierwno

p
p
p
a2 + b2 + b2 + c2 + c2 + a2 > 2(a + b + c).
Rozwizanie
Warto udowodni najpierw nierwno
p
x+y
x2 + y 2 >
(3)
2
gdzie x, y s dowolnymi liczbami rzeczywistymi. Skoro lewa strona jest nie2
ujemna, to wystarczy udowodni nierwno x2 +y 2 > (x+y)
(dlaczego?), rw2
x2 +y 2
nowan 2 > xy. Ta ostatnia nierwno wynika wprost z nierwnoci
podstawowej.
51
Zapiszmy nierwno (3) dla par (a, b), (b, c), (c, a) i zsumujmy stronami
uzyskane nierwnoci:
p
p
p
a+b b+c c+a
a2 + b2 + b2 + c2 + c2 + a2 > + + .
2
2
2
Po pogrupowaniu wyrazw z prawej strony otrzymujemy nierwno z zadania.
Zadanie 6.
Udowodni, e jeli p, q s liczbami dodatnimi o iloczynie rwnym 1,

to

1
1
1+
1+
> 4.
p
q
Rozwizanie
Korzystajc z podstawowej nierwnoci dla 1 i 1/ p oraz 1 i 1/ q, otrzymujemy nierwnoci

1
2
1
2
1+ >
oraz 1 + > ,
p
p
q
q
a zatem

1
1
4
1+
1+
> = 4.
p
q
pq
Zadanie 7.
Udowodni, e jeli a i b s liczbami dodatnimi, to zachodzi nierwno

a b
+ > 2.
b a
Rozwizanie

Nierwno podstawowa dla liczb a/ b oraz b/ a ma posta

a b
a b
+ > 2 = 2.
b a
b a
Zadanie 8.
Dowie, e jeeli a > 0, b > 0, c > 0, to

a
b
c
3
+
+
> .
b+c c+a a+b 2
Rozwizanie
Dokonujemy podstawienia:
x = b + c,
y = c + a,
z = a + b.
Wwczas x > 0, y > 0, z > 0,

y +z x
z +xy
x+y z
a=
, b=
, c=
2
2
2
i nierwno z zadania przybiera posta

1 y +z x z +xy x+y z
3
+
+
> ,
2
x
y
z
2
52
czyli, rwnowanie,

x y
y z
z x
+
+
+
+
+
> 6.
y x
z y
x z
Aby dowie prawdziwoci tego oszacowania, wystarczy zauway, i kade
z trzech powyszych wyrae w nawiasach jest nie mniejsze ni 2 na mocy
zadania 7. Dowd jest zakoczony.
Uwaga. Analogicznie rozumujc, mona udowodni nastpujc nierwno: dla dowolnych liczb dodatnich a1 , a2 , . . . , an zachodzi
a1
a2
an
n
+
+...+
>
.
a2 + a3 + . . . + an a1 + a3 + . . . + an
a1 + a2 + . . . + an1 n 1
Zadanie 9.
Dowie, e dla dowolnych liczb dodatnich a, b, c zachodzi nierwno

a4 + b4 + c4
a+b+c 6
.
abc
Rozwizanie
Mnoymy nierwno z tezy obustronnie przez abc, otrzymujc
abc(a + b + c) 6 a4 + b4 + c4 .
(4)
Z podstawowej nierwnoci wynikaj oszacowania:
a2 + b2
b2 + c2
c2 + a2
ab 6
, bc 6
, ca 6
.
2
2
2
Wobec tego aabc = (ab)(ca) 6 14 (a2 +b2 )(c2 +a2 ) i analogicznie dla babc oraz
c abc, cznie
1
abc(a + b + c) 6 (a2 + b2 )(c2 + a2 )+
4
(5)

+(b2 + c2 )(a2 + b2 ) + (c2 + a2 )(b2 + c2 ) .
Ponownie korzystajc z podstawowej nierwnoci, otrzymujemy
a4 + b4
b4 + c4
c4 + a4
, b2 c2 6
, c2 a2 6
.
a2 b2 6
2
2
2
Wobec tego a2 b2 + b2 c2 + c2 a2 6 a4 + b4 + c4 , a zatem

1
(a2 + b2 )(c2 + a2 ) + (b2 + c2 )(a2 + b2 ) + (c2 + a2 )(b2 + c2 ) 6 a4 +b4 +c4 . (6)
4
Nierwnoci (5) oraz (6) daj cznie nierwno (4), rwnowan tezie.
Zadanie 10.
Udowodni, e dla dowolnych liczb dodatnich a, b, c zachodzi nierwno

ab(a + b) + bc(b + c) + ca(c + a) > 6abc.
Rozwizanie
Podobnie jak wyej, podstawowa nierwno implikuje:
a2 + b2
b2 + c2
c2 + a2
> ab,
> bc,
> ca.
2
2
2
53
Po przemnoeniu obustronnym przez 2c, 2a, 2b odpowiednio i zsumowaniu

otrzymanych nierwnoci dostajemy tez.
Zadanie 11.
Udowodni, e dla dowolnych liczb rzeczywistych x1 , x2 , . . . , xn zachodzi nierwno

n
x21 x42 x83
x2n
1
x1 x2 . . . x n 6
+ + +...+ n + n .
2
4
8
2
2
Rozwizanie
Korzystamy n razy z podstawowej nierwnoci, otrzymujc kolejno:
x2 + (x2 x3 . . . xn )2
x1 x2 . . . xn = x1 (x2 x3 . . . xn ) 6 1
,
2
x4 + (x3 x4 . . . xn )4
(x2 x3 . . . xn )2 = x22 (x3 x4 . . . xn )2 6 2
,
2
...
n1
(xn1 xn )
n1
x2 + x2n
6 n1
2
2n + 1
x
n1
n1
x2n = x2n 1 6 n
.
2
2n2
n2
n2
= x2n1 x2n
Zatem
x21 + (x2 x3 . . . xn )2
6
2
x2 x4 + (x3 x4 . . . xn )4
6 1+ 2
6
2
4
x2 x4 x8 + (x4 x5 . . . xn )8
6 1+ 2+ 3
6
2
4
8
n1
n1
x2 + x2
x2 x4 x8
6 1 + 2 + 3 + . . . + n1 n1 n
6
2
4
8
2
n1
n
x2n1
x21 x42 x83
x2n
1
6
+ + + . . . + n1 + n + n ,
2
4
8
2
2
2
x1 x2 . . . xn 6
co koczy dowd.
Zadanie 12.
Udowodni, e dla dowolnych liczb nieujemnych a, b, c zachodzi

nierwno
a3 + b3 + c3 + 3abc > a2 (b + c) + b2 (c + a) + c2 (a + b).
Rozwizanie
Kluczowym pomysem w tym zadaniu jest wykonanie podstawienia
x = b + c a,
y = c + a b,
Badana nierwno przybiera wwczas posta
z = a + b c.
(x + y)(y + z)(z + x) > 8xyz.
(7)
54
Mamy x+y = 2c > 0, y +z = 2a > 0, z +x = 2b > 0, skd wynika, i co najwyej

jedna spord liczb x, y, z jest ujemna. Jeli dokadnie jedna z tych liczb
jest ujemna, to nierwno (7) zachodzi w sposb oczywisty. Jeli natomiast
wszystkie liczby x, y, z s nieujemne, to zachodz oszacowania
x + y > 2 xy, y + z > 2 yz, z + x > 2 zx

i wystarczy je wymnoy stronami.
Zadanie 13.
Udowodni, e dla dowolnych liczb rzeczywistych a, b, c zachodzi

nierwno
6(a2 + b2 + c2 )(a + b + c) 6 9(a3 + b3 + c3 ) + (a + b + c)3 .
Rozwizanie
Gwnym pomysem jest rozwaenie podstawowej nierwnoci dla liczb 3a
oraz a + b + c:
6a (a + b + c) 6 9a2 + (a + b + c)2 .
Przemnaajc obustronnie przez a, otrzymujemy
i analogicznie
6a2 (a + b + c) 6 9a3 + a(a + b + c)2
6b2 (a + b + c) 6 9b3 + b(a + b + c)2 ,
6c2 (a + b + c) 6 9c3 + c(a + b + c)2 .
Dodajc do siebie trzy powysze oszacowania, dostajemy nierwno z tezy.

Zadanie 14.
Udowodni, e dla dowolnych liczb dodatnich a i b zachodzi nierwno
2(a2 + b2 ) > (a + b)2 .
Zadanie 15.
1 1
4
+ >
.
a b a+b
Zadanie 16.
Udowodni, e dla dowolnych liczb nieujemnych a i b zachodzi nierwno
(a4 + 1)(4b4 + 1) > 8a2 b2 .
Zadanie 17.
Udowodni, e dla dowolnych liczb nieujemnych a, b i c zachodzi nierwno
3(a2 + b2 + c2 ) > (a + b + c)2 .
55
Zadanie 18.
Udowodni, e dla dowolnych liczb rzeczywistych a i b zachodzi nierwno
a2 + b2 + 1 > ab + a + b.
Zadanie 19.
a
b
1
+ 4
6 .
4
2
2
a +b
b +a
ab
Zadanie 20.
Udowodni, e dla dowolnych liczb dodatnich a, b i c zachodzi nierwno
a2 b2 c2
+ + > a + b + c.
b
c
a
Zadanie 21.
Wykaza, e dla dowolnych liczb dodatnich a, b, c, d zachodzi nierwno
1
1
1
1
16
+
+
+
>
.
a + b + c d + a + b c + d + a b + c + d 3(a + b + c + d)
Zadanie 22.
Udowodni, e dla dowolnych liczb rzeczywistych a, b, c zachodzi nierwno
a2 b2 + b2 c2 + c2 a2 > a2 bc + ab2 c + abc2 .
Zadanie 23.
Suma liczb dodatnich a, b, c jest rwna 1. Udowodni, e
a2 + b2 + c2 + 2 3abc 6 1.
Zadanie 24.
Udowodni, e dla a 6= b zachodzi nierwno
ab3 + a3 b < a4 + b4 .
Zadanie 25.
Udowodni, e dla dowolnych liczb dodatnich a, b, c zachodzi nierwno
(a2 + b2 c2 )(b2 + c2 a2 )(c2 + a2 b2 ) 6 (a + b c)2 (b + c a)2 (c + a b)2 .
56
Wskazwki i szkice rozwiza

10. Podzielmy dany odcinek na osiem odcinkw o dugoci 12, 5 cm. W ktrym
z nich le co najmniej dwa z danych punktw.
11. Zamiast kuli rozwamy zawierajcy j szecian o krawdzi dugoci 2. Rozwizanie mona dokoczy, uoglniajc rozumowanie z zadania 5.
12. Rozwamy dowolny niewybrany wierzchoek. Pozostae wierzchoki s kocami pewnych omiu rwnolegych odcinkw. Wybrano 10 = 8 + 2 z tych wierzchokw.
13. (a) Wrd rozwaanych 37 liczb znajdziemy siedem liczb o tej samej reszcie
z dzielenia przez siedem.
(b) Uoglniajc rozwizanie z punktu (a), znajdujemy n liczb o tej samej reszcie
z dzielenia przez n.
14. Uoglnijmy rozumowanie z zadania 4. Wemy dowolny punkt; co najmniej
sze odcinkw czcych go z pozostaymi punktami jest tego samego koloru. Nastpnie skorzystajmy z zadania 4 dla drugich kocw tych odcinkw.
15. Podzielmy kwadrat na cztery mniejsze przystajce kwadraciki, wtedy w pewnym z nich le co najmniej trzy z danych punktw. Wykaemy, e tworz one trjkt
o polu co najwyej 1/2. Aby to udowodni, zauwamy, e mona kolejno przesun
wierzchoki trjkta wzdu przedue jego bokw tak, by znalazy si one na bokach kwadracika. Przy tej operacji pole trjkta powiksza si. Nastpnie mona
przesun wierzchoki tak, by znalazy si one w wierzchokach kwadracika, ponownie zwikszajc pole trjkta. Gdy punkty le w wierzchokach kwadracika, trjkt
ma pole 1/2. To dowodzi tezy i pokazuje, e ograniczenia 1/2 nie da si poprawi.
16. Ustawmy dane liczby w cig a1 , . . . , a100 i rozwamy sumy
0, a1 , a1 + a2 , a1 + a2 + a3 , . . . , a1 + a2 + . . . + a100 .
17. Zamy, e istnieje pewien zbir A, zoony z szeciu liczb speniajcych
zaoenia, ale niespeniajcych tezy zadania. Niech K 6 9 oznacza najwiksz z tych
szeciu liczb. Dla dowolnej liczby l, w zbiorze A nie wystpuje jednoczenie l i K l.
Std mona pokaza, e zbir A ma co najwyej K/2 + 1 elementw.
18. Przeanalizujmy podzia danego prostokta na pi wieloktw, jak na rysunku 26.
Rysunek 26
Turnieje i grafy
57
19. Wykamy, e istnieje punkt A poczony z co najmniej czterema innymi punktami, a nastpnie, e pewne dwa spord nich take s poczone.
20. W danymtrjkcie rozwamy cztery punkty, z ktrych kade dwa s odlege
o co najmniej 1/ 3: wierzchoki trjkta i jego rodek.
Metoda niezmiennikw
8. Liczba kart lecych czarn stron do gry nie zmienia parzystoci w wyniku
ruchu. Nie moemy wic z liczby parzystej 0 otrzyma w wyniku ruchw liczby
nieparzystej 15.
9. Pokaemy, e nie da si uzyska rwnej liczby monet obu rodzajw. W tym
celu rozsdnie jest popatrze na rnic liczby dukatw i talarw, ktre posiadamy.
Na pocztku wynosi ona 1, za w trakcie wymiany zmniejsza si lub zwiksza o 11.
Wobec tego rnica ta nigdy nie moe by rwna 0.
10. Nie. Parzysto sumy liczb zapisanych na tablicy nie zmienia si. Suma
1 + 2 + . . . + 2012 jest parzysta, w przeciwiestwie do liczby 33.
11. Ponumerujmy kolejne wierzchoki dziesiciokta liczbami 1, 2, . . . , 10. Rozwamy liczb N etonw w wierzchokach o numerach nieparzystych. W wyjciowej
sytuacji wynosi ona 5. Podczas ruchu zmienia si o 2 lub pozostaje staa. Wobec tego
N jest stale nieparzysta. Gdyby etony mona byo zgromadzi w jednym wierzchoku, to liczba N byaby rwna 0 lub 10, w szczeglnoci byaby parzysta.
12. Nie da si tego zrobi. Zauwamy, e przy tradycyjnym pomalowaniu danej
szachownicy jest inna liczba pl biaych ni pl czarnych, za przestawienie pionka
na pole ssiadujce bokiem zmienia kolor pola, na ktrym on stoi.
13. Nie da si tego zrobi. Najprociej jest przyj, e w polu z + jest liczba
+1, za w polu z liczba 1 i rozway iloczyn wszystkich liczb na szachownicy.
14. Nie da si tego zrobi. Podobnie jak we wskazwce do zadania 13, warto
rozway pewien iloczyn. Tutaj jednak rozwamy iloczyn wszystkich liczb w polach
nie lecych na gwnych przektnych. Kluczowe jest, e kada pozioma, pionowa
lub skona linia zawiera zero lub dwa pola z tego zbioru.
Turnieje i grafy
5. Mistrz zawsze istnieje i jest nim osoba, ktra wygraa najwicej meczw.
Rozumowanie pokazujce, e ta osoba wygraa bezporednio lub porednio z kadym
innym jest podobne do rozwizania zadania 2.
6. Zamy, e kady jest mistrzem. Wykaza, e istnieje zawodnik a, ktry
wygra z dwoma innymi b, c. Pokaza, e a przegra z czwartym zawodnikiem d
i e d przegra z b i c. Potem wystarczy wykaza, e niezalenie od wyniku meczu
pomidzy b i c, ktry z nich nie jest mistrzem.
58
7. Znale wymagane turnieje dla 3 i dla 6 zawodnikw, a potem pokaza, e

do kadego turnieju, w ktrym kady jest mistrzem, mona dokooptowa dwch
zawodnikw tak, by ten warunek wci by speniony (jeden z zawodnikw przegra ze
wszystkimi poprzednimi; drugi wygra). Przykad turnieju dla 6 zawodnikw znajduje
si na rys. 27 (zawodnicy 1 i 2 s wpisani dwukrotnie).
Rysunek 27
8. Najpierw wykaemy, e istnieje taki wierzchoek W , e po usuniciu z grafu W

i wychodzcych z niego krawdzi graf pozostanie spjny. Przykadowo wierzchoek
W mona wybra nastpujco: wybieramy dowolny wierzchoek V i W jest najbardziej oddalonym od V wierzchokiem grafu (odlego pomidzy wierzchokami grafu
to minimalna liczba krawdzi na ciece je czcej). Jeeli jest kilka takich wierzchokw W , wybieramy dowolny z nich. Wtedy z kadego innego wierzchoka grafu
istnieje cieka do V nie przechodzca przez W .
Usuwamy wierzchoek W wybrany powyej i wszystkie wychodzce z niego krawdzie. Usuwamy wwczas jeden wierzchoek, n krawdzi i n 1 cian (dlaczego?),
wic warto wyraenia wk+s nie zmienia si. Ponadto graf po usuniciu W pozostaje spjny (i oczywicie planarny). Usuwajc analogicznie kolejne wierzchoki dochodzimy do grafu zoonego z jednego wierzchoka i jednej, nieograniczonej, ciany.
9. Konstruujemy kolorowanie przez indukcj wzgldem liczby wierzchokw grafu.
Z zadania 4 wynika, e w grafie G istnieje wierzchoek W , z ktrego wychodzi co
najwyej 5 krawdzi. Usuwamy z G wierzchoek W i krawdzie o kocu w W , otrzymujc graf G0 . Ma on mniej wierzchokw ni G, wic na mocy zaoenia indukcyjnego istnieje kolorowanie dla G0 , czyli kolorowanie wszystkich wierzchokw G poza
W . Wierzchoek W jest poczony z co najwyej picioma wierzchokami grafu G.
Moemy wic pomalowa go na kolor inny ni kolory jego ssiadw. Tym samym
otrzymujemy kolorowanie caego grafu G.

8. Skorzystaj ze wzoru a3 b3 = (a b)(a2 + ab + b2 ).
9. Roz wyraenie pq 3p q + 3 na czynniki.
10. Zauwa, e jedna z liczb p, q, r jest rwna 5.

11. Sprawd, dla ktrych p jedna z liczb 4p2 +1 lub 6p2 +1 jest podzielna przez 5.
12. Sprawd, kiedy liczba p2 + 2 jest podzielna przez 3.
Podobiestwo trjktw
59
13. Skorzystaj ze wzoru n4 + n2 + 1 = (n2 + n + 1)(n2 n + 1).
14. Skorzystaj ze wzoru n3 + n2 + n 3 = (n 1)(n2 + 2n + 3).

15. Udowodnij, e jedna z liczb p + q i p q jest podzielna przez 4.

11. Mamy 24 5 (mod 21) oraz 54 5 (mod 21).
12. Mamy 32 2 (mod 7) a wic 32n+1 3 2n (mod 7).

13. Odpowied: p = 5.
14. Warto zauway, e 2012 1 (mod 11). Wobec tego 20122 1 (mod 11),
1006
a zatem take 20122012 = 20122
1 (mod 11).
15. Postpowa jak w zadaniu 4.
16. Mamy 55 53 (mod 1000).
17. Reszta z dzielenia przez 9 liczby n4 1 zaley jedynie od reszty z dzielenia

przez 9 liczby n. Wrd liczb 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 s dokadnie dwie takie, e
9|n4 1; s to liczby 1 i 8.
Wrd liczb 1, 2, . . . , 2007 jest dokadnie 2 2007/9 =446 liczb dajcych reszt
1 lub 8 z dzielenia przez 9 i tyle jest liczb n takich, e 9n4 1.
18. Wystarczy pokaza, e dla n postaci n=4k+3 liczba z zadania jest podzielna
n
n
przez 11 i wiksza ni 11. Zauwamy, e 7 22 (mod 11), wic 7 22 22 +2
(mod 11). Najwygodniej zastosowa mae twierdzenie Fermata, patrz zadanie 8.
19. Zauway, e a10 +b10 a10 +(a)10 = 2a10 (mod p), wic p | a10 , gdy p 6= 2.
20. Mamy 73 3 (mod 35) oraz 37 2 (mod 35).
21. Znaczki pogrupowane po 12 s ju pogrupowane po 4. Frankowi zostan
wic trzy znaczki.
22. Gdyby taka liczba istniaa, jaka byaby jej reszta z dzielenia przez 3?
23. Jest 21 uczniw.
24. Korzystajc z zada 4 oraz 14 wiemy, e reszta z dzielenia 20122012 przez 5
wynosi 1, tyle samo ile reszta z dzielenia przez 11. Wobec tego 5 | 20122012 1 oraz
11|20122012 1, wic 55|20122012 1, gdy liczby 5 i 11 s wzgldnie pierwsze. Reszta
z dzielenia 20122012 przez 55 wynosi rwnie 1.
Podobiestwo trjktw
5. Szukana odlego to poowa dugoci wysokoci opuszczonej z wierzchoka D
w trjkcie prostoktnym ADC.
6. Niech D bdzie rodkiem boku BC, a E bdzie rodkiem boku AC trjkta
ABC. Chcemy pokaza, e odcinki AD i BE dziel si w stosunku 1 : 2.
60
Narysuj odcinek DE. Z twierdzenia Talesa wynika, e AB = 2DE. Znajd trjkty podobne o bokach zawartych w rodkowych.
7. Oznacz przez D punkt stycznoci okrgu do boku BC. Szukana dugo odcinka to AB CD/CB. Aby obliczy dugo CD zauwa, e BD = 12 AB, gdy obie
strony rwnania to dugoci stycznych z punktu A do okrgu wpisanego w trjkt
ABC.
8. Punkt A0 symetryczny do A wzgldem E ley na prostej BC.
9. Trjkty AM X i CKX s podobne, analogicznie trjkty AM Y i CLY s
podobne. Wynik to AX : XY = 5 : 2.
10. Oblicz pole s kwadratu w zalenoci od dugoci a podstawy AB oraz wysokoci h opuszczonej z wierzchoka C, podobnie jak w zadaniu 4. Teza zadania
sprowadza si do nierwnoci

2
ah
1
s=
6 ah.
a+h
4
14. Skorzystaj z drugiej czci zadania 12 dla obu okrgw.
15. Zastosuj drug cz zadania 12 i znajd rwnanie opisujce szukan dugo.
16. Obie rwnoci M EM B = M CM F oraz AF AB = AEAC s rwnowane
stwierdzeniu, e punkty B, C, E, F le na jednym okrgu.
) ADB = <
) ACB.
9. Przeanalizowa kty w trjkcie ACP , pamitajc, e <
10. Warto przeledzi zadanie 1. Szukany punkt jest, jak tam, rodkiem pewnego
uku.
11. Rozwizanie zadania zawarte jest w rozwizaniu zadania 8.
12. Oznaczy kty czworokta ABCD przez , , , . Obliczy, w zalenoci
od , , , , miary ktw pomidzy dwusieczn kta AM D i prost BM , prostymi
BM i BN oraz prost BN i dwusieczn kta AN B.
13. Niech D i E bd spodkami wysokoci poprowadzonych z punktw B i C
odpowiednio. Mona wykaza, e wwczas okrgi opisane na czworoktach AEHD
i BCDE s przystajce, gdy kty przystajce DAE i DCE oparte s na ukach
tych okrgw o wsplnej ciciwie DE. Pozostaje zauway, e AH i BC to rednice
tych okrgw.
14. Rozwaamy przypadek, gdy trjkt ABC jest ostroktny. Przypadki, gdy
jest on prostoktny lub rozwartoktny pozostawiamy Czytelnikowi.
Niech H bdzie punktem przecicia wysokoci trjkta ABC, za G odbiciem
symetrycznym H wzgldem prostej zawierajcej odcinek AB. Wwczas zachodz
) GAB = <
) HAB = <
) HCB = <
) GCB, std punkty G, A, C i B le na
rwnoci <
jednym okrgu.
61
15. Skorzysta z zadania 14, by pokaza, e okrg opisany na trjkcie AHB jest
symetryczny do okrgu opisanego na trjkcie ACB wzgldem prostej AB; podobnie
dla trjktw BHC i CHA.
16. Wykaemy, e wysokoci trjkta KLM zawieraj si w dwusiecznych trjkta ABC. Niech S oznacza punkt przecicia odcinkw LM i AK. Miara kta LSA
to suma miar ktw SAM i SM A. Skoro suma ukw, na ktrych oparte s te kty,
) SAM + <
) SM A = 90 , wic dwusieczna AK kta CAB jest
tworzy pokrg, to <
zarazem wysokoci trjkta KLM .
17. Na czworokcie AM P C mona opisa okrg, wic zachodz rwnoci ktw
<
) P CM = <
) P AM = 12 <
) BAC. Podobnie <
) QCN = 12 <
) ABC. Std

1
<
) M CN = 90 <
) P CM <
) QCN = 90 <
) BAC + <
) ABC = 90 45 = 45 .
2
) P AE = <
) P CA.
18. Z twierdzenia o kcie wpisanym i dopisanym wynika, e <
Z drugiej strony ACQP jest trapezem wpisanym w okrg, wic jest on trapezem rw) P CA = <
) QAC = <
) RAB. Z tych rwnoci
noramiennym i zachodz rwnoci ktw <
i faktu, e ABDE jest kwadratem, wynika P E = RB, czyli te DP = DR.
19. Zamy, e kt ABC jest rozwarty (w przypadku, gdy kt ten jest ostry lub
prosty, rozwizanie jest podobne). Oznaczmy przez F i G rzuty prostopade punktu
D na proste AB i AE odpowiednio. Punkty A, D, G i F le w tej kolejnoci na
) GDF = <
) GAF oraz <
) GF D = <
) GAD = <
) GEB. Zatem, na
jednym okrgu, wic <
mocy cechy podobiestwa kt-kt-kt, trjkty ABE i DGF s podobne. Zachodzi
DG
wic AB
AE = DF , co jest rwnowane tezie.

3. Nie. Rozwa na przykad trjkt o dwch bardzo dugich bokach i trzecim
znacznie od nich krtszym.
4. Znajd taki punkt T , e zachodz rwnoci GT = CH oraz AT = 2 AS. Rozwa trjkt AGT .
5. Rozwa najdusz przektn danego piciokta oraz te dwie spord pozostaych przektnych, ktre maj z ni wsplne koce. Sprawd nierwno trjkta.
6. Obr trjkt ABE o 90 wok punktu E tak, aby obrazem punktu A by
punkt D. Niech T bdzie obrazem punktu B przy tym obrocie. Rozwa trjkt ECT .
9. Niech BC = 49, DA = 51, a przez T oznaczmy punkt przecicia przektnych
danego czworokta. Rozwa trjkty BCT oraz DAT .
10. Niech punkt D bdzie rodkiem tego uku AB okrgu
opisanego na trjkcie
ABC, do ktrego naley punkt C. Wyka, e DM = 63 AB, a nastpnie rozwa

trjkt CM O, gdzie O to rodek okrgu.
11. Niech punkty P1 i P2 bd kocami dowolnej rednicy danego koa. Dla
kadego punktu Ai , trjka punktw P1 , P2 , Ai spenia warunek P1 Ai +P2 Ai > P1 P2 .
Dodaj te nierwnoci stronami.
62
13. Skorzystaj wielokrotnie ze zwykej nierwnoci trjkta. Zacznij od wykazania, e amana AC1 C2 C3 . . . Cn B jest dusza bd rwna amanej AC2 C3 . . . Cn B.
14. Zauwa, e 310 + 200 + 150 = 660.
15. Dwukrotnie odbij czworokt symetrycznie, raz wzgldem prostej AB, raz
wzgldem AD. Postpuj podobnie jak w rozwizaniu zadania 12: poszukaj amanej
o dugoci CD + DB + BC oraz odcinka o dugoci 2 AC, czcego jej koce.
17. Poszukaj takiej siatki czworocianu, aby boki czworokta opisanego w zadaniu utworzyy pewn aman.
18. Obr cian BCM L wok krawdzi BL tak, aby znalaza si w paszczynie
ciany ABLK, ale po przeciwnej stronie prostej BL. Jaki ma teraz ksztat i jak
dugo pierwsza z opisanych w zadaniu najkrtszych drg?
19. Jest sze rnych najkrtszych drg. W celu ich wyznaczenia postpuj podobnie jak w zadaniu 18.
21. Uoglnij rozumowanie z zadania 20.
22. Wykorzystaj pomocnicze trjkty prostoktne, jak w rozwizaniu zadania 20. Ustaw je tak, aby ich przyprostoktne utworzyy aman o dugoci odpowiadajcej wyraeniu po lewej stronie nierwnoci.
23. Postpuj podobnie jak w zadaniu 22. Wykorzystaj
fakt, e kada liczba
dodatnia jest kwadratem pewnej liczby dodatniej, np. a = ( a)2 .

14. Nierwno ta jest rwnowana nierwnoci podstawowej.
15. Pomnoy nierwno stronami przez ab(a + b).
16. Skorzysta z nierwnoci midzy redni arytmetyczna a redni geometryczn dla liczb a4 i 1 oraz 4b4 i 1.
17. Zredukowa wyrazy podobne z obu stron i skorzysta z nierwnoci podstawowej.
18. Ta nierwno wynika z zadania 4, w ktrym za c podstawiamy 1.
19. Udowodni najpierw nierwno
20. Udowodni nierwno
a2
b
a
a4 +b2
2
1
6 2ab
.
2
+ b + bc + c + ca + a > 2a + 2b + 2c.
21. Zastosowa podstawienie x = b + c + d, y = c + d + a, z = d + a + b, t = a + b + c

i skorzysta z zadania 15.
22. Zapisa nierwno podstawow dla liczb ab i bc, bc i ca oraz ca i ab.
23. Dana nierwno jest rwnowana nierwnoci
p
a2 + b2 + c2 + 2 3abc(a + b + c) 6 (a + b + c)2 .
63
24. Rwno w oszacowaniu ab 6 (a2 + b2 )/2 zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy
a = b.
25. Moemy rozwaa tylko przypadek, gdy a2 +b2 > c2 , c2 +a2 > b2 , b2 +c2 > a2
(dlaczego?). Warto poszuka prostszych do dowiedzenia nierwnoci, ktre implikuj
nasz. Przydatne jest spostrzeenie, e nierwno z zadania jest (po podniesieniu
do kwadratu) iloczynem trzech nierwnoci:
(a2 + b2 c2 )(c2 + a2 b2 ) 6 (a + b c)2 (c + a b)2 ,
(b2 + c2 a2 )(a2 + b2 c2 ) 6 (b + c a)2 (a + b c)2 ,
(c2 + a2 b2 )(b2 + c2 a2 ) 6 (c + a b)2 (b + c a)2 .
Spis treci
I Artykuy
Zasada szufladkowa Dirichleta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Metoda niezmiennikw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Turnieje i grafy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12
Liczby pierwsze i zoone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
Kongruencje i ich wasnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
Podobiestwo trjktw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26
W poszukiwaniu okrgw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
Nierwno trjkta i jej zastosowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40
Jak dowodzi nierwnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
II Wskazwki i szkice rozwiza
56
Zasada szufladkowa Dirichleta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56

Metoda niezmiennikw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57
Turnieje i grafy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57
Liczby pierwsze i zoone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
Kongruencje i ich wasnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59
Podobiestwo trjktw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59
W poszukiwaniu okrgw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60
Nierwno trjkta i jej zastosowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61
Jak dowodzi nierwnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62

Damb

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Damb

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

STOWARZYSZENIE NA RZECZ EDUKACJI MATEMATYCZNEJ

KOMITET GWNY OLIMPIADY MATEMATYCZNEJ GIMNAZJALISTW

Praca zbiorowa pod redakcj Joachima Jelisiejewa

Recenzent: dr Joanna Jaszuska

Skad komputerowy i rysunki: Joachim Jelisiejew

Projekt okadki: Adam Klemens

Komitet Gwny Olimpiady Matematycznej Gimnazjalistw

Zasada szufladkowa Dirichleta

(a) Wykaza, e w dowolnej grupie 8 osb co najmniej dwie urodziy

Paulina Domagalska, Joanna Jaszuska i Joachim Jelisiejew

Na paszczynie danych jest sze punktw, z ktrych adne trzy nie

Zasada szufladkowa Dirichleta

W kwadracie o boku dugoci 2 ley pi punktw. Wykaza,e

Liczby a1 , . . . , a5 s cakowite, liczby b1 , . . . , b5 to te same liczby

Paulina Domagalska, Joanna Jaszuska i Joachim Jelisiejew

(KM SEM, seria 7, zadanie 6)

mona znale dwa odlege o nie wicej ni 3.

Zasada szufladkowa Dirichleta

Mamy 2013 zapaek. W kadym ruchu moemy zabra lub dooy

Mamy dan liczb 2012! = 1 2 . . . 2012. Obliczamy sum cyfr tej

Smok ma 2012 gw. Walczcy z nim rycerz umie zadawa cztery

rycerz, umiejtnie walczc, ma szanse ci wszystkie gowy smoka

Mamy szachownic 88 z wycitymi dwoma przeciwlegymi rogami.

Urszula Pastwa i Joachim Jelisiejew

Czy mona pokry szachownic o wymiarach 1313 klockami 14

Zauwamy, e kady klocek 1 4 uoony poziomo lub pionowo zakrywa

Na kadym polu szachownicy 8 8 stoi pionek. Moemy wykona

Zadania do samodzielnego rozwizania

Udowodni, e w kadym turnieju zawodnikw mona ustawi w cig

Trjk remisow nazwiemy takich trzech zawodnikw x, y, z, e

Wdrwka druga palcem po mapie

Graf dwudzielny to taki graf, ktrego wierzchoki mona podzieli

Pokaza, e jeli graf jest prosty i planarny, to zawiera wierzchoek,

Joanna Ochremiak, Urszula Pastwa i Joachim Jelisiejew

z nich. Gdyby z kadego wierzchoka wychodzio co najmniej 6 krawdzi,

Liczby pierwsze i zoone

Ile jest liczb pierwszych?

Hanna Saeki i Joachim Jelisiejew

Wyznacz wszystkie liczby pierwsze p, q, r, dla ktrych

Poniewa oba czynniki s dodatnie, a r jest liczb pierwsz, to liczby pierwsze

Wyznacz wszystkie liczby pierwsze p i q, dla ktrych p2 2q 2 = 1.

Poniewa liczby (p 1) i (p + 1) s kolejnymi liczbami parzystymi, to jedna

Liczby pierwsze i zoone

Udowodnij, e jeli p > 3 i liczby p oraz 10p+1 s pierwsze, to liczba

Wyznacz wszystkie liczby pierwsze p, dla ktrych liczba

Udowodnij, e jeli liczba pierwsza p jest wiksza od 3, to liczba

Hanna Saeki i Joachim Jelisiejew

pierwsz wiksz od 3. Liczba p2 1 jest zatem podzielna przez 8 i przez 3,

Kongruencje i ich wasnoci

ale 6 6 1 (mod 3).

Adam Oskowski, Urszula Pastwa i Joachim Jelisiejew

Wyznaczy wszystkie liczby cakowite dodatnie n, dla ktrych

Wobec tego, liczba

Udowodni, e dla dowolnej liczby cakowitej nieujemnej n liczba

Kongruencje i ich wasnoci

Wyznaczy ostatnie dwie cyfry liczby 20122012 .

11 416 11 444 11 (4) 56 (mod 100).

Wyznaczy wszystkie liczby pierwsze p, dla ktrych liczba 3p + 4p

Adam Oskowski, Urszula Pastwa i Joachim Jelisiejew

(mod 7). Podobnie 25 4 = 22 (mod 7), a wic

Ostatnie dwie kongruencje prowadz do wniosku, e

Rozwizanie jest zakoczone.

Dane s liczby cakowite dodatnie a, b, c, d, e, f takie, e