Na temat roli i miejsca obozw koncentracyjnych

w nazistowskim systemie totalitarnym napisano ju wiele.

Niniejszeopracowaniedotyczykonkretnegoobozu
koncentracyjnego, od ponad p wieku zacieranego przez ludzi
i prawie cakowicie skasowanego przez histori wraz z jego 200 tys.
ofiar.
Chodzi o Konzentrationslager Warschau (w skrcie: KL
Warschau), Obz Koncentracyjny w Warszawie.
Niniejsza publikacja jest prb udokumentowanej odpowiedzi, jak
doszo do owego zapomnienia", i prb przedstawienia, czym
w rzeczywistoci by obz koncentracyjny zaoony przez
hitlerowskich nazistw w centrum stolicy Polski, w wietle
dowodw przeprowadzonego ledztwa.
Warszawa, 2002 roku

WPROWADZENIE
Oto mamy wreszcie prawd i tylko prawd o tajemniczym" obozie zagady w stolicy
Rzeczypospolitej. T straszn prawd, ukrywan dotd przez... polskie wadze, ujawnia po
mudnych, wieloletnich badaniach sdzia Maria Trzciska. Chwaa jej za to! M. Trzciska jest te
jednym z Ordownikw upamitnienia prawdy o KL Warschau. Jako pracownik komisji cigania
zbrodni niemieckich dotara do wiadkw, zebraa niepodwaalne dowody ludobjstwa. Jej wysiek
nie mg jednak ujrze wiata dziennego, mimo i dokumenty stanowiy akta oficjalnie
przeprowadzonego ledztwa.
Czemu zatem trzymano w tajemnicy przed Narodem Polskim prawd o 200 tys. osb?
Trzciska daje na to odpowied: Ju w 1945 r. w obiektach pohitlerowskiego KL Warschau
zorganizowano obz pracy NKWD, ktry by miejscem izolacji i eksterminacji onierzy AK
i polskiej inteligencji, sprzeciwiajcych si sowietyzacji Polski (...). Przyjto wic kierunek
stopniowego wyciszania KL Warschau, a do cakowitego zanegowania jego istnienia. Za ofiary
tego obozu, okoo 100 tys., wliczono do strat Powstania Warszawskiego, a drugie 100 tys. czono
z gettem (...)." Wreszcie oskarenie: O ile za zbrodnie mordw dokonanych w KL Warschau
odpowiedzialni s sna, hitlerowcy, to za stan, i nie doszo do ich osdzenia, odpowiedzialny jest
Instytut Pamici Narodowej i jego poprzednie ekipy kierownicze!". Obecne kierownictwo IPN,
wbrew uchwale sejmowej z 27 lipca 2001 r., take robi uniki, idc ladem kamstw Jedwabnego.
O Konzentrationslager Warschau niewiele dotd wiedz historycy, prno by szuka na ten
temat chociaby wzmianki w podrcznikach szkolnych, pisa nych przez dyspozycyjnych
historykw". Pami o obozie zagady dziaajcym w stolicy Polski zostaa cakowicie wymazana
ze wiadomoci Polakw, mimo i od daty zakoczenia oficjalnego ledztwa w sprawie obozu
mino ju ponad pi lat. Dlatego tak wanego i wyjtkowego znaczenia dla Prawdy historycznej,
dla Narodowej Pamici nabiera pionierska praca Marii Trzci-skiej, praca likwidujca kolejn bia
plam". Nikt bowiem dotd nie zwrci uwagi, e KL Warschau nie by tylko lagrem w byym getcie,
lecz stanowi struktur wielolagrow. T prawd odkrya M. Trzciska. Trzciska dowioda take,
e piekieln machin mierci przerwao Powstanie Warszawskie na p roku przed wkroczeniem
do stolicy Armii Czerwonej. Dlatego podkrela autorka - znaczenie historyczne Powstania
Warszawskiego dla warszawskiego Obozu Koncentracyjnego powinno by mierzone nie tyle liczb
faktycznie wyzwolonych winiw, lecz gwnie tym, e na skutek wybuchu powstania Niemcy
zmuszeni byli w ogle obz zlikwidowa, co udaremnio im wykonanie planu wyniszczenia
mieszkacw Warszawy do 500 tys. Z tego punktu widzenia Powstanie Warszawskie byo polskim
aktem zorganizowanej obrony i samoobrony koniecznej przed ostateczn zagad miasta,
co nobilituje je nie tylko w historii, ale take wspczenie".
Trzciska, co naley jeszcze raz podkreli, zamaa klincz wok KL War-schau. Teraz ju nikt
nie bdzie mg powiedzie, e takiego obozu w Warszawie nie byo i nikt nie bdzie stawia
pytania, gdzie zostao straconych 200 tys. mieszkacw stolicy Polski.
Naley wierzy, e take to omawiane, prekursorskie dzieo pomoe Komitetowi Upamitnienia
Ofiar Zagady KL Warschau wybudowa pomnik (zgodnie z yczeniem Sejmu Najjaniejszej
Rzeczypospolitej) ku czci ofiar zbrodni ludobjstwa hitlerowskiego i sowieckiego, pod ktry kamie
wgielny powici ju Ojciec wity Jan Pawe II.

Prof. dr. hab. Edward Prus

PRZEDMOWA
KONZENTRATIONSLAGER WARSCHAU - OBZ
KONCENTRACYJNY WARSZAWA
Wstrzsajcy dokument realizacji planw zagady wielkiego, pene icznej historii miasta Warszawy; dokument ujawniajcy systematycv: dobjcz dziaalno, zmierzajc
do wyniszczenia jego mieszkacw.
Wydano wyrok na miasto, ktre dla nas jest Niezomnym Sercem Po. dla wrogw za byo
tylko Banditenstadt" - miasto bandytw'". Na/ majc poniy nasz Stolic, odniosa odwrotny
skutek - staa si wiadectwem strachu okupanta przed wielkoci i niezomnoci Warszaw ktre
wolao zosta rozstrzelanym na powstaczych barykadach, ni shabi si i znikczemnie.
Wielko i niezomno okupia jednak Stolica ogromnymi ofiara: Giny setki tysicy
jej mieszkacw, lego w gruzach miasto.
Zagada miasta bya zaplanowana wczeniej, jako cz hitlerowski Generalnego Planu
Wschd (Generalplan Ost), ktrego realizacja miaa prowadzi do zdobycia i zgermanizowania dla
niemieckiej rasy panw nalenej im rzekomo przestrzeni yciowej". Nowa Wielkogermaska
Rzesza miaa powsta na ziemiach oczyszczonych" z prawowitych mieszka Aby tego dokona,
ju od pocztku wojny prowadzono ludobjcze operacje, takie jak: Unternehmen Dannenberg
(od VIII 1939 do X 1939 - zagada polskiej inteligencji z listy goczej": Sonderfahndungsbuch),
akcje przeciwin-teligenckie - Intelligenzaktionen: Pommern, Posen, Masowien, Schlesien,
Litzmannstadt, akcje specjalne - Sondernaktionen: Krakau (I i II), Lublin (I i II), Tschenstochau
i Biirgerbraukeller (od XI1939 do IV 1940), AB-Akcja - Ausserordentliche Befriedungsaktion (V-VII
1940), Generalny Plan Przesiedleczy"(Generalsiedlungsplan, w tym Nahplane od IX 1939),
Plan Odbudowy Wschodu" (Planung und Aufbau im Osten - od jesieni 1941), Program SS
Budowy Pokoju" (SS-Friedensbauprogramm, od XII 1941). Temu ostatniemu podporzdkowany
by Konzentrationslager Warschau - Obz Koncentracyjny Warszawa, bdcy jednym
z 23 gwnych obozw koncentracyjnych.
Praca Pani Sdzi Marii Trzciskiej dotyczy przede wszystkim okresu istnienia obozu, kiedy
mia on oficjalny status koncentracyjnego, tj. od 9 X 1942 r. do 28 VII 1944 r. (do ewakuacji
obozu). Aby jednak lepiej zrozumie ogrom tragedii, trzeba tu przypomnie mao znany fakt,
i wrd hitlerowskich obozw jenieckich istniay dwa zasadnicze rodzaje:
a) obozy, w ktrych czciowo przestrzegano praw jenieckich, przynajmniej w stosunku do
jecw z pastw zachodnich; byy to stalagi (Soldatenlager) i oflagi (Offizierslager). W niektrych
z nich jecy mieli szans przeycia wojny w znonych warunkach, w innych, mimo formalnego
statusu obozu jenieckiego, dokonywano na jecach masowych mordw. Przykadem tego by m.in.
utworzony we wrzeniu 1939 r. dla jecw polskich z bitwy nad Bzur, a potem zapeniany
jecami 18 narodowoci, Stalag 314 Lamsdorf. Stracio w nim ycie w nieludzkich warunkach
okoo 100 000 jecw, przewanie radzieckich;
b) obozy, o eufemistycznej nazwie Kriegsgefangenenlager (obz jeniecki), majce by
z zaoenia miejscem masowej zagady jecw. Najwikszymi z tych obozw byy:
Kriegsgefangenenlager Majdanek (zaoony w padzierniku 1941 r., przeksztacony w obz
koncentracyjny wiosn 1943) i Kriegsgefangenenlager Birkenau-Auschwitz II (zaoony
w padzierniku 1941 r., przeksztacony w obz koncentracyjny dopiero w marcu 1944).
Kriegsgefangenenlager Warschau zosta zaoony w padzierniku 1939 r., a w padzierniku
1942 r. przeksztacono go na osobisty rozkaz H. Himmlera w obz koncentracyjny.
Co dziao si z jecami tego obozu w latach 1939-1942? Jaki by ich los? Czy znajdzie si kto
na miar Pani Sdzi Marii Trzciskiej, kto zajmie si wyjanieniem tej kolejnej krwawej plamy
w naszej ojczystej historii?
Nastpne pytanie dotyczy okresu powojennego. Ot w latach 1945-1954 w miejscu dawnego
KL Warschau istnia obz NKWD przeznaczony do likwidacji polskiego elementu narodowego,
czyli onierzy II Konspiracji" -onierzy Wykltych".

Na temat tego obozu nadal istnieje zmowa milczenia; gin w tajemniczy sposb dokumenty lub
s wywoone za granic, znikaj wiadkowie, badacze tego problemu otrzymuj pogrki
fizycznej rozprawy, a reakcje wadz i instytucji odpowiedzialnych za Narodow Pami s wrcz
histeryczne, gdy kto si zgasza z prob o wyjanienie spraw z nim zwizanych.
Niech mi wolno bdzie t drog zoy wyrazy najwyszego szacunku Pani Sdzi Marii
Trzciskiej za jej wielkie powicenie i ofiarno w walce o prawd i podzikowa za kilkanacie
lat ycia ofiarowanych przywracaniu Pamici Ofiar KL Warschau.
Andrzej Leszek Szczniak

GENEZA
Zaoenie Obozu Koncentracyjnego w Warszawie nie byo dzieem przypadku. Trybuna
Norymberski podczas procesu w sprawie gwnych zbrodniarzy wojennych zaliczy w poczet
materiau dowodowego: Tajnekspertyz policji niemieckiej ze stycznia 1940 r. o podstawach
prawnych i aspektach demograficznych polityki niemieckiej w Polsce, wskazujc jako ostateczny
cel likwidacj substancji Narodu Polskiego" (Dokument Norymberski NO 661 - PS; Archiwum
Instytutu Pamici Narodowej, akta MTW, sygn. 325, t. 26, s. 206-242).
Jak wyka dalsze dokumenty, przez substancj Narodu" rozumiano nie tylko inteligencj
i kierownicz elit, ale take jego stolic jako centrum dyspozycyjno-kierownicze.
Generalny Gubernator Hans Frank w swoim Dzienniku napisa: Mamy w tym kraju punkt, z
ktrego rozchodzi si cae zo: Jest nim Warszawa. Gdybymy w Generalnym Gubernatorstwie nie
mieli Warszawy, nie mielibymy 4/5 trudnoci, z ktrymi musimy walczy" (AIPN, Okupacja i Ruch
Oporu w Dzienniku Hansa Franka, zapis 14 XII 1943 r.).
W dokumencie konspiracji (raport nr 237 Wydziau Bezpieczestwa Oddzia InformacyjnoPolityczny) czytamy: Wadze niemieckie stwierdzaj, e Warszawa jest mzgiem polskiego ruchu
niepodlegociowego, tu wanie skoncentrowany jest najbardziej aktywny i niebezpieczny
z punktu widzenia interesw niemieckich element. To te wadze te domagaj si zastosowania
w stosunku do Warszawy rodkw radykalnych, takich rodkw, przy pomocy ktrych zostaby
usunity aktywny element polski" (AAN, Delegatura Rzdu RP na Kraj, sygn. 202/11-21, raport
z 20 XII 1943 r.).

Takie byy motywy zaoenia Obozu Koncentracyjnego w Warszawie.

ROZKAZY I DOKUMENTY NIEMIECKIE

DOTYCZCE ZAOENIA
I FUNKCJONOWANIA OBOZU KONCENTRACYJNEGO
W WARSZAWIE
1 Tzw. Plan Pabsta z 6 lutego 1940 r.
Ju na pocztku 1940 r. przedoono Hansowi Frankowi plan urbanistw z Wiirzburga, tzw.
Plan Pabsta, przewidujcy in fine zlikwidowanie Warszawy jako stolicy Polski ze zmniejszeniem jej
mieszkacw do 500 tys. i zbudowanie na jej miejscu: Nowego niemieckiego miasta Warszawy
(Die neue deu-tsche Stadt Warschau)".
2. Dyrektywy Himmlera z 9 padziernika 1942 r.
Na przeomie 1939/1940 zosta urzdzony obz jeniecki w Warszawie na Kole-przeznaczony
dla onierzy i oficerw Wojska Polskiego, ktry na podstawie wczeniejszego rozkazu
(powoanego w tych dyrektywach) przeksztacono w 1942 r. w obz koncentracyjny, oraz
zbudowano dwa Lagry w Warszawie Zachodniej. W dyrektywach z 9 padziernika 1942 r.,
przekazanych do Pohla, Krugera, Globocnika, Wolfa oraz Reichssicherheitshauptamt w kwestii

ydowskiej, Himmler stwierdzi: Wydaem rozkazy, aby wszyscy tak zwani pracownicy
zbrojeniowi, ktrzy pracuj jedynie w pracowniach krawieckich, kunierskich i szewskich, zostali
zgrupowani w najbliej znajdujcych si obozach koncentracyjnych tzn. w Warszawie i Lublinie
(...)" (Dokument Norymberski NO - 1611).
I cho dyrektywy te w odniesieniu do ludnoci ydowskiej z getta warszawskiego nie zostay
wykonane, to KL Warschau w dacie ich wydania w peni funkcjonowa, wiziono w nim bowiem
Polakw. Faktyczne dziaanie Obozu Koncentracyjnego w Warszawie od padziernika 1942 r.
potwierdzone te zostao na IV Procesie Norymberskim (ATWIV PP 33 7978).
3. Specjalny rozkaz Himmlera (..Sonderbefehl!") z 31 lipca 1942 r. Zakazywa on uywania
nazwy partyzanci" i nakazywa zastpienie jej nazw bandyci" (AIPN, Kolekcja fotokopii DC,
sygn. 547). Rozkaz ten mia szczeglne znaczenie przy traceniu w KL Warschau czonkw ruchu
oporu
oraz onierzy AK w czasie Powstania Warszawskiego, ktrym odmwiono uznania
za kombatantw.
4. Rozkaz Himmlera z 16 lutego 1943 r.
By skierowany do wyszego dowdcy SS i policji w Generalnej Guberni SSObergruppenftihrera Krugera. Dotyczy dalszej rozbudowy KL Warschau i przeniesienia go take
do dzielnicy getta:
Ze wzgldu na bezpieczestwo zarzdzam, aby getto warszawskie po przeniesieniu tu obozu
koncentracyjnego zostao zburzone (...). Zburzenie getta i zainstalowanie Obozu
Koncentracyjnego jest konieczne, gdy inaczej nigdy nie osigniemy spokoju w Warszawie,
a dziaalno przestpcza nie bdzie wykorzeniona, jak dugo bdzie istniao getto (...). W kadym
razie naley spowodowa, aby miejsce zamieszkania 500 000 podludzi, ktre nigdy nie bdzie
nadawao si dla Niemcw, zniko z horyzontu i aby obszar miasta Warszawy z jego milionem
mieszkacw, bdcy zawsze niebezpiecznym centrum destrukcji i powstania, zosta
zredukowany w wielkoci" (Dokument Norymberski NO - 2494).
W rozkazie tym Himmler wyznaczy do wykonania przez KL Warschau dwa zadania:
kompletne wyburzenie resztek warszawskiego getta oraz zmniejszenie obszaru miasta Warszawy
i liczby jej mieszkacw do 500 tys.
Wedug spisu ludnoci na dzie 31 marca 1943 r. Warszawa liczya 1 005 tys. mieszkacw,
w tym okoo 60 tys. ydw- rejestrowanych i nie rejestrowanych cznie (AAN, Delegatura Rzdu
na Kraj, sygn. 203/III/8; E. Ringel-blum, Kronika Getta Warszawskiego). W tym stanie plan
zmniejszenia milionowego wwczas miasta Warszawy do 500 tys. nie mg dotyczy wycznie
ydw, skoro po wielkich deportacjach do Treblinki i innych miejsc zagady przebywao ich
w Warszawie (w Rest-Ghetto - w getcie szcztkowym) ju tylko okoo 60 tys. Tym razem by
to plan eksterminacji polskiej populacji Warszawy. Rozkaz Himmlera z 16 lutego 1943 r. wyranie
koresponduje z wczeniej wymienionym Planem Pabsta.
5. Rozkaz Himmlera z 13 czerwca 1943 r.
Nakazywa przeksztacenie wizienia Pawiak przy ul. Dzielnej w byym warszawskim getcie
w obz koncentracyjny. Rozkaz zosta skierowany do:
Szefa Gwnego Urzdu Gospodarki i Administracji SS (WVHA), Szefa Sicherheitspolizei
i SD, Wyszego Dowdcy SS i Policji na Wschd oraz Dowdcy SS i Policji w Warszawie".
Wedug tego rozkazu przy pomocy winiw naley zebra i zachowa miliony kamienia
budowlanego, odpadki elaza i inne materiay z byego getta. Dzielnica getta ma by cakowicie
zrwnana z ziemi. Po zakoczeniu tych prac naley nanie ziemi i zaoy duy park.
6. Meldunek Obergruppenfuhrera generaa Waffen-SS Oswalda Pohla z 23 lipca 1943 r.
Zawiadamia Himmlera o wykonaniu rozkazu z 11 czerwca 1943 r. i urzdzeniu w byym getcie
obozu koncentracyjnego. Mia on dwa Lagry: jeden wzdu ul. Gsiej uruchomiony 19 lipca 1943 r.,
drugi przy ul. Bonifraterskiej uruchomiony 15 sierpnia 1943 r. (Dokument Norymberski NO - 2516,
NO -2496).
7. Zarzdzenie administracyjne dla wadz policyjnych dystryktw, starostw i dla miejscowych
wadz policyjnych w Generalnym Gubernatorstwie z dnia 8 lipca 1943 r.
Zarzdzenie podpisane zostao przez Sekretarza Stanu Josefa Biihlera i wyszego dowdc
SS i policji Friedricha Wilhelma Krugera. Zarzdzeniem tym postanowiono, e, odmiennie ni we

wszystkich dystryktach Generalnej Guberni, policja niemiecka w Warszawie wydzielona zostaa

ze struktur administracji cywilnej gubernatora w autonomiczn struktur policyjn pod kierownictwem dowdcy SS i policji w Warszawie, ktrej opracowywane zadania i przeprowadzane
dziaania nie podlegay kontroli ze strony gubernatora. Dyrektyw w zakresie dziaania mg
udziela policjiw Warszawie jedynie wyszy dowdca SS i policji oraz Gwny Urzd
Bezpieczestwa Rzeszy (DziennikRozporzdze dla Generalnego Gubernatorstwa^ 52, z 15 lipca
1943 r.).
W takim trybie policja niemiecka w Warszawie otrzymaa penomocnictwa wyjtkowe, dajce
jej uprawnienia de facto do nieograniczonego dziaania w stolicy Polski.
Bdzie ona miaa kolosalny wpyw na sytuacj w KL Warschau, na losy jego winiw,
zwaszcza po wydanym tydzie pniej (16 lipca 1943 r.) rozkazie Rudolfa Franza Ferdinanda
Hossa, SS-Obersturmbannfiihrera, ktrym ustalono siedzib urzdowania komendanta obozu
w siedzibie urzdowania dowdcy SS i policji w Warszawie.
8. Rozkaz garnizonowy Hossa fNr 26/43) z dnia 16 lipca 1943 r.
Rozkaz podpisa dowdca garnizonu SS Hoss, SS-Obersturrnbannfuhrer. W rozkazie tym w
punkcie 9. Hoss powiadamia odnone organy policji pastwowej, SS i SD, e na rozkaz
Reichsfiihrera, szefa policji niemieckiej, utworzony zosta Konzentrationslager Warschau, ktrego
adres brzmi: Komendantura Konzentrationslager Warschau w Warszawie poprzez Dowdc SS
i Policji Dystryktu Warszawa w Warszawie". Telefaksy i telefony bd odbierane rwnie najpierw
przez szefa SS i policji Dystryktu Warszawa. Zaznaczono, e Konzentrationslager Warschau nie
bdzie obozem przesykowym.
Dlaczego doszo do takiego rozkazu? W Warszawie znajdowaa si centrala
niepodlegociowej konspiracji, tu te funkcjonowao Podziemne Pastwo Polskie. W tej sytuacji
Komendantura obozu nie bya w stanie sama realizowa zaplanowanej eksterminacji miasta.
Konieczna bya pomoc miejscowej policji, ktra wyposaona w penomocnictwa wyjtkowe, miaa
moliwo przeprowadza przy pomocy swoich formacji militarnych wszelkie akcje na miecie,
w tym apanki ludzi, ktrych dostarczaa do obozu.
Wyznaczajc siedzib urzdowania komendanta KL Warschau w siedzibie urzdowania
dowdcy SS i policji, doprowadzono do poczenia dziaa formacji obozowych z formacjami
policyjnymi pozostajcymi w strukturze dowdcy SS i policji, co zapewnio temu dowdcy pen
kontrol nad urzdowaniem komendanta obozu oraz dziaaniem caego obozu, a w szczeglnoci
nad wykonywaniem jego ludobjczych funkcji.

CHARAKTER OBOZU
Obz Koncentracyjny w Warszawie, w oryginalnej terminologii nien kiej i norymberskiej:
Konzentrationslager Warschau (w skrcie: KL Warschau), zaoony na rozkaz Himmlera, by
obozem koncentracyjnym gwnym i jako taki wystpuje w aktach IV Procesu Norymberskiego
oraz na alianckiej licie hitlerowskich obozw koncentracyjnych. Ostatnio Niemcy opublikowali
map obozw koncentracyjnych gwnych na terenie Rzeszy i w krajach okupowanych. Jest ich
23. Wrd nich znajduje si KL Warschau.
Ponadto na charakter i miejsce KL Warschau wskazuje jego traktowanie przez najwysze
organy Rzeszy oraz zadania, jakie mu wyznaczono.
- KL Warschau od chwili jego utworzenia zosta podwjnie podporzdkoa) przede wszystkim Gwnemu Urzdowi Bezpieczestwa Rzeszy (RSHA), tj. policji i SS
b) Gwnemu Urzdowi Gospodarki i Administracji SS (WVHA)
- Konzentrationslager Warschau mia wyznaczone dwojakie funkcje:
a)funkcje gospodarcze, tj. rozbirk zrujnowanej zabudowy byego getta oraz rozbudow
z odzyskanych materiaw obiektw KL Warschau. W przyszoci na terenie zniwelowanego getta
mia by urzdzony duy park
b) funkcje ludobjcze, tj. zaprogramowane zmniejszenie liczby mieszkacw Warszawy do
500 tys. I to by jego cel gwny o charakterze strategicznym, bo wedug niemieckich planw
Warszawa jako stolica Polski miaa by zniesiona. Std wanie zastrzeenie Himmlera,

przekazane
cementowymi
w wymienionym
wykop pod piecowisko.
wyej rozkazie
Do obiektu
przez tego,
Rudolfa
jak F.
podawali
F. Hossa,
wiadkowie,
e KL Warschau
Niemcy
nie
bdzie
doprowadzali
obozemwewntrznymi
przesykowym,drogami
bowiemlenymi
mia onwiniw
wyznaczone
z Lagru,
do wykonania
nieraz take
na imiejscu
osoby zludobjcze
zewntrz,
zadanie.
i w tym obiekcie ich likwidowali" (wiadkowie: A. Satora, Z. Augustyniak).
W 1942 r. dowdca SS i policji w Dystrykcie Warszawskim na interwencj Wehrmachtu
domagajcego si aresztowa zakadnikw, by przeciwdziaa sabotaom w przemyle
KONZENTRATIONSLAGER
WARSCHAU
OKRES
zbrojeniowym,
stwierdzi, e to nie ma sensu,
bo i tak odbywajSTRUKTURA
si egzekucje (APW,IAnit
des
Distrikts
Warschau,
sygn.
883).
W
dniu
27
wrzenia
1943
r.
na
konferencji
policyjnej,
dotyczcej
DZIAANIA
stanu bezpieczestwa w Generalnej Guberni, SS-Oberfuhrer Walther Bierkamp stwierdzi, e
w Warszawie ukrywa si 25 tys. byych polskich oficerw, ktrych naley uzna za czonkw grup
terrorystycznych
i rozstrzela.
Do urzeczywistnienia
zaprogramowanej eksterminacji miasta konieczny by zorganizowany
Winiowie
Lagru
na Kolestworzono.
likwidowani byli nie tylko w miejscowym obiekcie mierci". wiadek
system zagady. I taki system
Maria
Cygan
i
wiadek
Marian
Cygan,
ktrzy
czasie
okupacji
zamieszkiwali
na Kole,
Powstay Konzentrationslager
Warschau
ww
swej
strukturze
posiada
pi Lagrw,
by podali, e
Niemcy
wywozili
winiw
z
barakw
ciarowymi
samochodami
>budami<.
Ludzie
ci znikali
wyposaony w urzdzenia masowego zabijania, tj. komory gazowe i krematoria, a ludobjczy
plani nie
wiadomo,
co
Niemcy
z
nimi
robili.
Po
dwch,
trzech
dniach
oprnione
baraki
Niemcy
zapeniali
wykonyway w nim wspdziaajce ze sob formacje policyjno-obozowe, w tym take ukraiskie
nowymi
transportami winiw, ktrzy nastpnie rwnie byli wywoeni i bez ladu znikali. 1 to si
i otewskie.
powtarzao".
Lagry KL Warschau rozlokowano w trzech dzielnicach Warszawy:
Wbrew
twierdzeniom
niektrych
nielaskiem,
mogy to
by wywzki
roboty przymusowe,
- w Warszawie
na osiedlu
Koo, zapolemistw,
miejscowym
stworzono
jedennaLager
gdy
nie odbyway
si za
przecie
co PKP
dwa, powstay
trzy dni"!dwa
Mogo
to dotyczy jedynie czci z nich.
- wtakowe
Warszawie
Zachodniej
Dworcem
Lagry
wiadek
naoczny
Adela K., ktra
czasie okupacji
zamieszkiwaa
Warszawie
- na terenie
zlikwidowanego
getta w
utworzono
dwa Lagry:
wzdu ul.wGsiej
i przyZachodniej
w
okoo 300 m od tamtejszego tunelu w cigu ul. Bema, zeznaa, e samochody
ul.odlegoci
Bonifraterskiej.
niemieckie,
zakryte,
wygldajce
jak wojskowe,
prowadzone
przez SS-manw,
razy zostay
Wymienione
Lagry
rozbudowywano
i uruchamiano
sukcesywnie,
przy czym 3-4
wszystkie
w
tygodniu
wjeday
od
strony
Woli
(Koo
ley
w
dzielnicy
Wola
MT)
do
tunelu,
poczone midzy sob bezporedni obwodnic kolejow, tworzc zwarty kompleksw ktrym Niemcy
urzdzili
ka,iwfunkcjonalny
ktrej gazowali
Lager na Kole by
obozem,
jakidwa
realizowa
organizacyjny
pod ludzi".
jedn Komendantur.
KL pierwszym
Warschau dziaa
przez
lata: Plan
Pabsta,
przewidujcy
zmniejszenie
obszaru
miasta
Warszawy
i
jej
mieszkacw
do
500
tys.
od padziernika 1942 r., tj. od gwnej likwidacji getta, do sierpnia 1944 r., tj. do Powstania
Zbudowany
w pierwszych
miesicach
okupacji, dziaa zbrodniczo a do Powstania
Warszawskiego,
kiedy to obz
zosta ewakuowany.
Warszawskiego.

LAGER NA KOLE
LAGRY
Najwczeniej
W WARSZAWIE
powsta obz wZACHODNIEJ
osiedlu Warszawa-Koo. Stao si to ju na przeomie 1939/1940,
tj. w tym samym czasie, kiedy opracowano Plan Pabsta dotyczcy likwidacji Warszawy jako stolicy
Polski.
Jesieni 1942 r. Niemcy przystpili do budowy dwch Lagrw w Warszawie Zachodniej,
Lager na Kole by pooony w sprzyjajcych dla utajnienia warunkach naturalnych.
w okolicach Dworca Kolejowego. W meldunku Delegatury Rzdu Rzeczypospolitej na Kraj
Wybudowany zosta na terenie niezasiedlonym za miejscowym laskiem, w bezporednim
z 3 grudnia 1942 r. czytamy: Na terenach przyczonych ostatnio do Obozu przebywa 10 tysicy
ssiedztwie strzeonych niemieckich zakadw zbrojeniowych w Forcie Bema, za ktrymi nieco
ydw z Grecji. S oni zatrudnieni przy budowie powstajcego Obozu dla Polakw majcego
dalej znajdowao si niemieckie lotnisko Bemowo.
pomieci okoo 40 tys. osb" (AAN, Delegatura RP na Kraj, sygn. 202/11-44). Wikszo
Lager na Kole nie od razu by obozem koncentracyjnym. Najpierw, podobnie jak Majdanek,
barakw zostaa wybudowana ju do grudnia 1942 r. i bezporednio oddana do uytku. Cakowite
peni funkcje obozu jenieckiego (Kriegsgefangenenlager), w ktrym internowano cz oficerw
zakoczenie budowy obydwu Lagrw nastpio na przeomie 1942/1943. Formalne stwierdzenie
i onierzy Wojska Polskiego z kampanii wrzeniowej. Przebywajcy w Lagrze wojskowi byli
uruchomienia nastpio w Zarzdzeniu wykonawczym Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy
zmuszeni pracowa przy wznoszeniu urzdze fortyfikacyjnych, w hangarach oraz przy budowie
z 16 marca 1943 r.
licznych na tym terenie bunkrw i schronw. Z dyrektyw Himmlera z 9 padziernika 1942 r.
Teren obozowy rozciga si po obu stronach tunelu w cigu ul. Bema. Jeden z Lagrw
wynika, i ju na podstawie wczeniejszego rozkazu Lager na Kole przeksztacony zosta w obz
(Lager II") rozmieszczony by na powierzchni okoo 30 ha, pomidzy ulicami: Mszczonowsk,
koncentracyjny.
Armatni i Bema. Posiada on 20 barakw.
Po przeksztaceniu obozu w koncentracyjny wiziono w nim gwnie cywilnych mieszkacw
Po przeciwnej stronie tunelu przy ul. Skalmierzyckiej, w okolicy gdzie obecnie znajduje si
Warszawy.
Dworzec PKS, usytuowano nastpny Lager (Lager III"). Zajmowa on powierzchni okoo 20 ha,
Ze zdj lotniczych wykonanych nad Warszaw w 1947 r., przekazanych dla ledztwa przez
na jakiej znajdowao si 12 barakw dla winiw.
Sztab Generalny Wojska Polskiego, wynika, e Lager na Kole zajmowa powierzchni ponad 20
Obydwa Lagry ogrodzone byy drutem kolczastym w dwch rzdach; zasiek mia wysoko
ha, na ktrej stao 55 barakw. W gbi lasku, gdzie byy rozlokowane baraki dla winiw,
3 m. Przy ogrodzeniach umieszczono wiee stranicze obsadzone przez SS-manw. Ponadto
usytuowano obiekt, widoczny na wymienionych zdjciach, w ksztacie duej litery T". Po obiekcie
pomidzy ogrodzeniami chodzili SS-mani z psami (zeznania wiadkw, pracownikw sub
tym zachoway si do dnia dzisiejszego fundamenty, na podstawie ktrych mona byo odtworzy
kolejowych, m.in. Feliksa Jedynaka - maszynisty, i Antoniego Walczaka - kierownika pocigu
prawdopodobn cao tego obiektu mierci" (Szczegowy opis znajduje si w Protokole
gospodarczego). Istnienie terenw obozowych w Warszawie Zachodniej potwierdzone zostao
sdowych ogldzin z 9 i 12 X 1990 r." oraz na szkicach kartograficznych terenu obozu i tego
zdjciami lotniczymi WP, wykonanymi nad Warszaw w 1945 r. W opisie kartograficznym tych
obiektu, zamieszczonych w rozdziale: Wykaz dokumentw".). By on wieloczciowy i mia obok
zdj, opracowanym w Urzdzie Geodezji i Kartografii w Warszawie, stwierdzono, e Lager II"
budynki towarzyszce. W zachowanej konstrukcji budowli biegy stwierdzi wybetonowany
pooony by w odlegoci okoo 25 m od tunelu w cigu ul. Bema. Posiada bramy wjazdowe od
cianami prostoktny d o wymiarach 5 x 12 m oraz wewntrz budowli obudowany cianami
ul. Armatniej i bram gwn od ul. Bema. Take Lager III" posiada bram gwn wychodzc

na tunel przy ul. Bema. Takie usytuowanie obu Lagrw po obu stronach tunelu nie byo
przypadkowe. Jak si pniej okae, w tunelu tym znajdoway si komory gazowe w ktrych
tracono winiw. Na zdj-ciach s widoczne due fragmenty murw otaczajcych Lagier II Lagry
w Warszawie Zachodniej byy poczone obwodnic boczn i bocznic ko-lejow z Lagrami
w getcie.

LAGRY NA TERENIE BYEGO GETTA

Polecenie przeniesienia obozu koncentracyjnego take na teren getta warszawskiego zawarte
byo juz w rozkazie Himmlera z lb lutego 1V4J r. Wykonujc ten rozkaz, bezporednio po
zdawieniu powstania w getcie w kwietniu 1943 r. przystpiono do urzdzania obozu
koncentracyjnego w czci dawnego wizienia wojskowego przy ul. Gsiej, gdzie od jesieni
1942 r. mieci si ju tzw. wychowawczy obz pracy.
Funkcjonowanie obozu koncentracyjnego w byym getcie od wiosny 1943 r. relacjonuj liczni
winiowie Pawiaka, jacy od maja 1943 r. byli przetransportowywani do obozu pracy i zatrudniani
m.in. na terenie obozu koncentracyjnego. Potwierdza to take Felicjan Loth, ktry by lekarzem
wiziennym na Pawiaku i w nowo powstaym obozie koncentracyjnym (Zob. Pamitniki lekarzy Obz na Gsiej, Warszawa 1964).
Jednak pomieszczenia dawnego wizienia wojskowego na potrzeby obozu koncentracyjnego
okazay si niewystarczajce. Wobec tego wczono do niego wizienie Pawiak, rozbudowujc
jednoczenie nowe obiekty i baraki obozowe.
wiadek Henryk Wasser wspomina: (...) po 19 kwietnia 1943 r. przebudowano i zabudowano
bloki i place na omawianym odcinku ul. Gsiej, tak e wszystkie budynki stanowiy jeden wielki
kompleks obozu koncentracyjnego >Gsiwka<".
Dowdca SS i policji w Dystrykcie Warszawskim, SS-Brigadefiihrer Jurgen Stroop, w raporcie
z 16 maja 1943 r. o ostatecznej likwidacji powstania w getcie warszawskim zaproponowa
przeksztacenie wizienia Pawiak przy ul. Dzielnej w tym getcie w obz koncentracyjny. W niecay
miesic po tym w dniu 11 czerwca 1943 r. Himmler skierowa rozkaz do Szefa Gwnego Urzdu
Gospodarki i Administracji SS Oswalda Pohla polecajcy przeksztacenie wizienia Pawiak w obz
koncentracyjny.
Rozkaz zosta wykonany. Pohl w meldunku z 23 lipca 1943 r. zawiadomi Himmlera
o utworzeniu w byym getcie nowego obozu koncentracyjnego.
Utworzono dwa Lagry:
-jeden Lager zbudowano pomidzy ulicami: Woysk, Ostrowsk, Glinian i Zamenhofa
wzdu ul. Gsiej. Rozpocz on funkcjonowanie z dniem 19 lipca 1943 r.
- drugi Lager zainstalowano przy ul. Bonifraterskiej. Uruchomiono go z dniem 15 sierpnia 43 r.
Po tej dacie w dalszym cigu trwaa rozbudowa obiektw obozowych.
Technicznym budowniczym obozu w byym getcie by SS-Gruppenuhrer inynier Kammler
z Gwnego Urzdu C ospodarki i Administracji SS. Z raportw opracowywanych przez niego
i przekazywanych przez Obergruppen-fuhrera Oswalda Pohla do sztabu Himmlera, w sprawie prac
rozbirkowych byego getta i budowy obozu, wiadomo, e pod obz w getcie przeznaczono teren
o powierzchni 50 ha.
Si fizyczn przy budowie obozu stanowili winiowie obcokrajowcy (w tym ydzi),
dostarczeni przez Gwny Urzd Gospodarki i Administracji SS z obozw koncentracyjnych spoza
Warszawy.
W opisie kartograficznym opracowanym przez Przedsibiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne
w Warszawie na podstawie zdj lotniczych wykonanych w 1945 r. stwierdzono, e na terenie
czci zamknitego getta zbudowano tzw. obz c i s y".
Obz cisy" zosta otoczony murem z umieszczonymi nad nim wieami straniczymi. Mury
okalajce obz zostay w grnej czci ogrodzone drutem kolczastym umocowanym na
izolatorach. Z uwagi na to, e w obozie poza Polakami znajdoway si inne narodowoci na
murach zamieszczone byy tablice ostrzegawcze w jzyku polskim, francuskim, greckim,

wgierskim (zeznania wiadkw: Jzefa Marchela, Tadeusza Trepki, Henryka agodzkiego

i innych).
Na Szkicu orientacyjnym terenu Obozu Koncentracyjnego przy ul. Gsiej w Warszawie z
20 maja 1946 r.", sporzdzonym przez V Komisariat Milicji Obywatelskiej w Warszawie dla
Okrgowej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Warszawie, utrwalono istniejce jeszcze
wwczas 24 baraki obozowe. Straacy polscy, wykonujc przed Powstaniem Warszawskim
wiczenia rutynowe na dachu fabryki Pfeufra przy ul. Glinianej naprzeciwko zabudowa
obozowych, sporzdzili zdjcia tych barakw. Obz cisy" posiada bramy:
- przy ul. Zamenhofa 19
- przy ul. Gsiej 24
- przy ul. Okopowej z wylotem na miejsce strace na boisku Skry"
- przy ul. Glinianej przy torowisku obozowej kolejki wskotorowej
- wjazdow do podobozu dla ydw od strony ul. Nowolipki 29
- wjazdowe do wizienia Pawiak przy ul. Dzielnej i przy ul. Pawiej.
Poza dwoma Lagrami przy ul. Gsiej i przy ul. Bonifraterskiej do obozu koncentracyjnego
w getcie wchodziy:
a) Wizienie Pawiak przy ul. Dzielnej w getcie, wczone do KL Warni wymienionym rozkazem
Himmlera z 11 czerwca 1943 r. Po wczeniu
wizienia Pawiak do KL Warschau codzienne egzekucje winiw Pawiaka przeprowadzane
s w Obozie przy ul. Gsiej. Zwoki palone s na podwrzu od strony ul. Zamenhofa 19" (AAN,
sygn. 202/III, t. 7, Informacja Bieca" nr 26/99, z dnia 7 VII 1943 r. oraz zeznania wiadkw: St.
Kociecki, Ewa Krlikiewiczowa, Stefan Konopka, Tadeusz Trepka i inni).
b)Podobz dla ydw midzy ulicami Nowolipie i Nowolipki Zakwaterowani w nim byli
winiowie cudzoziemcy (ydzi i inne narodowoci), przywiezieni z innych obozw
koncentracyjnych jako sia robocza do budowy KL Warschau. Istnienie podobozu dla ydw
zostao stwierdzone ju w ledztwie w sprawie L. Hahna, w aktach ktrego znajduje si dokadny
szkic tego podobozu. Potwierdzili je take winiowie L. Piekarski, H. Switkiewicz i technik
budowlany M. Bielewicz.
c) Dawne wizienie wojskowe przy ul. Gsiej rg Zamenhofa Od jesieni 1942 r. w czci tego
wizienia by umieszczony tzw. wychowawczy obz pracy policji bezpieczestwa. Od nazwy
ul. Gsiej, przy ktrej by pooony, nazywano go Gsiwk". Urzdowa nazwa niemiecka
brzmiaa: Ar-beitserziehungslager der Sicherheitspolizei Warschau". Na przeomie listopada
i grudnia 1943 r. obz pracy zosta przeniesiony na ul. Litewsk, a jego pomieszczenia w caoci
wraz z nazw Gsiwk" przej cisy obz" koncentracyjny, co bdzie powodem czstego
mylenia obu tych obozw (Dokument niemiecki: Geschaftsverteilungsplan der Abteilung u. Recht
Komman-deur der Sicherheitspolizei und des SD-KdSW" z 15 X 1942 r.).

KONZENTRATIONSIAGER WARSCHAU -FUNKCJONOWANIE KOMPLEKSU

Fakt, e KL Warschau nie skada si tylko z Lagru w byym getcie (js sugeruj niektrzy), lecz
e by struktur wielolagrow i wieloobiektow, p twierdzaj zgodnie rda polskie i niemieckie.
W sprawozdaniu z dnia 20 lipca 1945 r. Sekretarz Komisji dla Zbadan Zbrodni Niemieckich
Bronisaw widerski stwierdzi, e obz zagady >Gi siwka< stanowi jeden z kilku obozw
zagady znajdujcych si w Warszawie".
Take Centrala w Ludwigsburgu w odezwie z 1973 r. podaa, e KL Warschau skada si
z dwch kompleksw obozowych pod jedn Komendantur starego kompleksu obozowego i
nowego kompleksu obozowego".
Jak wskazuje chronologia tworzenia poszczeglnych Lagrw, stary kompleks obozowy"
stanowi Lager na Kole i Lagry w Warszawie Zachodnie ktre zostay uruchomione w tym samym
okresie jesieni 1942 r., za nowy kompleks obozowy" stanowiy Lagry w byym getcie,
uruchomione latem1943 r.
Pomidzy dwoma Lagrami w Warszawie Zachodniej w tunelu w cigu u Bema dziaay komory
gazowe. Na terenie Lagru w getcie dziaay krematoria do spalania zwok zamordowanych

winiw. Cay kompleks obozowy KL Warschau poczony by ze sob bezporedni obwodnic

kolejow. Do obozu koncentracyjnego doprowadzono bocznic kolejow, prowadzc od
obwodnicy kolejowej z dworca w Warszawie Zachodniej do Dworca Gdaskiego.
Odczyt zdj lotniczych oraz plan kompleksu KL Warschau wykazay, obwodnica wychodzia
z terenu Lagru w getcie od ul. Stawki, gdzie byo rzga zienie bocznicy, do Lagru na Kole i do
Lagrw w Warszawie Zachodniej. Przy Warszawie Zachodniej obwodnica wjedaa wprost nad
tunele mieszczce kc mory gazowe. Wjazd kolejowy do Lagru II" prowadzi od ul. Mszczonw
skiej, natomiast Lager III" ssiadowa z bocznic kolejow od strony sta; kolejowej Warszawa
Zachodnia.
Na terenie Lagru w getcie od torowiska przy ul. Stawki biegy tory w pobl: u obozu cisego".
Przecinajc ul. Gsi, prowadziy w kierunku Pawiaka
W ledztwie nie udao si ustali, ile przez te 35-40 tys. miejsc obozowych przeszo ogem
winiw w trybie rotacyjnym, bowiem transporty z apanek do obozu byy tak czste i tak liczne,
e organizacje konspiracyjne przestay je rejestrowa.
wiadek Jzef Maszewski, ktry pracujc jako toromistrz w Warszawie Zachodniej, widzia
osobicie transporty eskortowane przez Niemw do obozu, zezna, e transporty takie odbyway
si po kilka razy w tygodniu przez cay okres od powstania w getcie do Powstania Warszawskiego.
Nie udao si ustali dokadnie, ilu winiw ogem przeszo przez KL Warschau, ale
ujawniona zostaa skala tego zjawiska, ktre jeszcze szerzej ukazuj tzw. transporty
niewiadome".

ZALUDNIENIE KL WARSCHAU
Zaludnienie w Lagrze na Kole
Zdjcia lotnicze Wojska Polskiego z 1947 r. wykazay na terenie Lagru na Kole fundamenty po
rozebranych 55 barakach, ktre mieszczc po 200 winiw kady, mogy pomieci cznie do
11 tys. winiw jednorazowo.
wiadek Zbigniew Augustyniak, pk WP, ktry opracowywa reprodukcje zdj dla ledztwa,
w czasie okupacji przechodzi wielokrotnie koo Lagru na Kole. Widywa jego obiekty i winiw.
Byli to gwnie cywilni Polacy. Jednak z uwagi na to, e Lager na Kole by pierwotnie obozem
jenieckim dla onierzy i oficerw WP z kampanii wrzeniowej, po przeksztaceniu go w 1942 r.
w obz koncentracyjny w dalszym cigu czciowo przebywali w nim obok cywilnych winiw
niewolnicy w mundurach", zmuszani przez Niemcw do prac przy fortyfikacjach.
Po wybuchu w 1941 r. wojny niemiecko-bolszewickiej w Lagrze tym przebywali take
okresowo Biaorusini, przywoeni przez Niemcw z nadgranicznych terenw wschodniej Polski.
Ludnoci ydowskiej w Lagrze na Kole w zasadzie nie byo, poniewa rozkaz Himmlera
(omwiony wczeniej) z 9 padziernika 1942 r., dotyczcy zgrupowania rzemielnikw ydowskich
z getta warszawskiego w KL Warschau, nie zosta wykonany. Pozostali oni nadal na miejscu
w warszawskim getcie. A w Lagrze umieszczano w dalszym cigu mieszkacw Warszawy
(wiadkowie: Alojzy Satora, Maria i Marian Cyganowie).

Zaludnienie Lagrw w Warszawie Zachodniej

Na podstawie zdj lotniczych terenw obozowych i ich odczytu w Urzdzie Geodezji
i Kartografii, a take zezna wiadkw wiadomo, e Lagry w Warszawie Zachodniej skaday si
z 32 barakw (Lager II" 20 barakw, Lager III" 12 barakw). Wszystkie baraki liczyy co najmniej
po 600 miejsc, z wyjtkiem czterech barakw mniejszych po 300 miejsc, ktre mieciy cznie
jednorazowo nie mniej jak 18 tys. winiw. Byli to winiowie polscy i greccy, wrd nich ydzi
greccy. Zamiast planowanych 10 tys. cudzoziemcw przybyo ich do Warszawy 3 tys.,
dostarczonych przez Gwny Urzd Gospodarki i Administracji SS do budowy obozu. Byo to
jesieni 1942 r. Po zakoczeniu budowy Lagrw winiowie byli dowoeni do pracy: do Fabryki
Karabinw w Warszawie przy ul. Dworskiej (zw. Gerlach") oraz do Fabryki Philipsa w Warszawie
przy ul. Karolkowej. Pracowali te przy rozadunku wagonw.

wiadek Jerzy Wojciech Lipka, profesor Politechniki Warszawskiej, ktry w czasie okupacji
pracowa przymusowo w Fabryce Karabinw przy ul. Dworskiej, poda, e na przeomie zimy
i wiosny 1943 r. przez ponad tydzie dowoono na teren tej fabryki grup kilkudziesiciu winiw
w pasiakach. Wedug rozeznania przyfabrycznej organizacji Sierp i Mot", do jakiej wiadek
nalea, winiowie ci byli pochodzenia greckiego i dowoono ich z obozu koncentracyjnego
w Warszawie Zachodniej. Niemcy zatrudniali ich przy wyadowywaniu koksu i wgla na
wewntrznym terenie fabryki przy kolejkowej rampie fabrycznej, ktrej tory podczone byy do
torw bocznicy obozowej.
wiadek Feliks Jedynak, maszynista kolejowy, zezna: Przejedajc koo Obozu,
widywaem winiw na apelach. Byli oni ubrani po cywilnemu, a cz z gwiazd na rkawach.
Czasem dochodziy od winiw gosy proszce o chleb czy co do jedzenia w jzyku polskim.
Byy te gosy podajce adresy zamieszkania rodzin w Warszawie. Bywao, e winiw
doprowadzano do rozadunku wagonw. Wtedy mona byo bezporednio porozumie si.
Winiowie wtedy prosili o powiadomienie rodzin na Woli czy w innej dzielnicy, gdy byli wrd
nich wzici w apankach i rodziny nie mogy wiedzie, gdzie si znajduj. Ale wrd winiw
polskich, ktrzy stanowili podstawow mas w tych obozach, znajdowali si te czciowo ydzi
i cudzoziemcy z poudniowej Europy. Cudzoziemcy ci byli nieliczni. Natomiast winiowie ydzi
byli tylko w pierwszym okresie Obozu, a pniej ju ich w Obozach w Warszawie Zachodniej nie
byo".
Od wiosny 1943 r. w Lagrach w Warszawie Zachodniej przebywali w zasadzie tylko Polacy,
w wikszoci z apanek ulicznych w Warszawie.
wiadek Jzef Maszewski, toromistrz kolejowy, ktrego terenem pracy w czasie okupacji
bya Warszawa Zachodnia, zezna: Torowiska kolei osobowej przebiegay nad tunelem. Tory
towarowe przebiegay obok tunelu. (...) przy ul. Armatniej znajdoway si baraki (...) w odlegoci
ok. 200-250 m od tunelu przy ul. Bema. Widziaem, do barakw winiowie byli przypdzani
pieszo i dowoeni samochodami. Transporty dowozili umundurowani i uzbrojeni Niemcy.
Transporty widziaem w okresie midzy Powstaniem w Getcie a Powstaniem Warszawskim.
Transporty takie odbyway si kilka razy w tygodniu (podkr. - MT)".
Tak czste, systematyczne, cotygodniowe transporty coraz to nowych winiw zapewniay
w trybie rotacyjnym pene zaludnienie Lagrw oprnionych po wczeniejszych transportach,
zapewniay utrzymywanie odpowiednich kontyngentw ludzkich dla wykonywania planw
eksterminacji miasta.

Zaludnienie Lagrw w byym getcie

Jak ustalono w odczycie kartograficznym zdj lotniczych z 1945 r. oraz na policyjnym szkicu
(z natury) obozu koncentracyjnego przy ul. Gsiej z maja 1946 r., posiada on 24 baraki, wszystkie
liczce po 600 miejsc, z wyjtkiem 6 barakw o pojemnoci 200 miejsc. cznie mogy one
pomieci do 12 tys. winiw.
Winiami jego byli Polacy oraz cudzoziemcy z krajw poudniowej Europy: Grecy, Wosi,
Wgrzy, Rumuni i ydzi oraz 300 Niemcw, penicych (wedug wiadkw) funkcje kapo.
Winiowie cudzoziemcy pochodzili z innych obozw koncentracyjnych (Buchenwald, Owicim),
zostali odtransportowani do Warszawy przez Gwny Urzd Gospodarki i Administracji SS dla
z gry okrelonego celu: do prac wyburzeniowych zlikwidowanego getta oraz budowy na jego
terenie obozu koncentracyjnego. Winiowie cudzoziemcy przeznaczeni do wykonania tego
zadania zostali zakwaterowani w wydzielonym podobozie dla ydw.
Inynier Kammler w raporcie-sprawozdaniu z dnia 29 padziernika 1943 r. wymienia liczb
zatrudnionych: 1500 winiw. W sprawozdaniu-raporcie z dnia 19 lutego 1944 r. okrela liczb
zatrudnionych na 2040. Z raportu z dnia 19 kwietnia 1944 r. wynika, e przy budowie obozu
zatrudnionych byo 5 tys. winiw. W raporcie tym w punkcie 5. podano:
Budowa K.L.
Odcinek budowy I jest w 95% wykonany.
Odcinek budowy II jest w 60% wykonany.

Z
Nie
budowy
znajduje
odcinka
te uzasadnienia
III zrezygnowano,
w dowodach
gdy twierdzenie
zamiast 10.000
odwrotne,
winiwe wzostao
KL Warschau
zaangaowanych
5.000
winiw
(...)".ydowskich w ogle nie byo, poniewa obz ten dziaa w warunkach nie istniejcego
juI getta.
to jest najwiksza liczba winiw cudzoziemcw, jak in. Kammler podaje przy
prowadzonych
Na podstawieprzez
przeprowadzonych
niego pracach. dowodw
Rwnie zjest
zezna
bezsporne,
wiadkw
e przez
nie wynika,
KL Warschau
aby bya
przeszo
ona inna.
kilka
wiadek
tysicyJzef
ydw
Marchel
obcokrajowcw
przebywa w
i cz
obozie
ydw
pracyzGsiwka"
getta warszawskiego,
od 8 maja co
1943
wykazaa
r. do
25
przedstawiona
sierpnia 1943
w r.niniejszym
i osobicierozdziale
widzia kilka
dokumentacja.
transportw przywiezionych do obozu
koncentracyjnego. Kady transport liczy co najmniej
500 osb. Byli wrd nich winiowie z innych obozw ubrani ju w pasiaki oraz osoby cywilne
zapane
w Warszawie.
Transporty
ludzi dowoone
do obozu
koncentracyjnego
Podsumowanie
kwestii
wielkoci
KL Warschau
i jego
zaludnienia byy wprowadzane
t sam bram co i jego grupa, a brama znajdowaa si 30 m od baraku, w ktrym mieszka.
Transporty te wprowadzano nastpnie w gb obozu koncentracyjnego.
W
meldunkucudzoziemcy
Delegatury Rzdu
RP poudniowej
na Kraj z 3 grudnia
r. podano,klimacie
i na terenach
ostatnio
Winiowie
z krajw
Europy1942
w surowszym
polskim
oraz na
przyczonych
do obozu
Niemcyabuduj
obz dlapracy
Polakw,
majcy
pomieci
cznie okoo 40 tys.
skutek godu, chorb
i epidemii,
take cikiej
w obozie
licznie
wymierali.
osb.
Polacy zajmowali w obozie w getcie okoo 7 tys. miejsc, przez ktre przechodziy w trybie
KL Warschau,
w trzech
dzielnicach
Warszawy
jako piciolagrowy
kompleks, tak
rotacyjnym
corazzbudowany
to nowe grupy
i transporty,
tak samo
jak w Warszawie
Zachodniej.
liczb
osign.
Zajmowa
tereny
o
powierzchni
okoo
120
ha,
na
ktrych
wzniesiono
119 barakw
Skd pochodzili winiowie polscy osadzani w obozie koncentracyjnym w byym getcie?
oOdpowied
pojemnocinacznej
do
41
tys.
miejsc.
to pytanie daj dokumenty konspiracji, m.in. SLK.W. z 26 X 1943 r. i St.K.W.
potwierdzi
te w swych zeznaniach, przesuchany przez Amerykanw
z 5Zblion
XI 1943 pojemno
r. (AAN, sygn.
202/11-17):
w Dachau
w
dniu
4
padziernika
1945
niemiecki,
ksigowy
obozu
W dniach 13 i 14 padziernika 1943r.,r.urzdnik
rozpoczy
si masowe
apankikuchni
uliczne,
ktre
warszawskiego,
Michael
Fleischer,
stwierdzajc,
i
na
pocztku
obz
liczy
tylko
1800
osb, za
po okresowej przerwie rozpoczy si znw dnia 19-go i trwaj bez przerwy do dnia
dzisiejszego".
poLudzie
jego rozbudowie
mieci
jednorazowo
35-40
tys.
winiw,
ktrych
ywi.
Natomiast
z apanek byli przewoeni czciowo na Pawiak, a w wikszoci wypadkw naz obozu
cisego
ul.
przebiegaa
obozowa kolejka
wskotorowa.
ul. Gsi 24.Glinian
Na Pawiaku
byo przepenienie
do tego
stopnia, e ludzie siedzieli na podwrzu
Organizacja
kolejowa
caego
kompleksu
obozowego
w trzech dzielnicach]
miasta suya tylko
pomidzy budynkami i w korytarzach Pawiaka (z podniesionymi
do gry rkami).
wywoeniu
gruzu
z
rozbirki
dzielnicy
getta
(jak
po-daje
w
raportach
Kammler).
Poza transportami
Na ul. Gsiej s wybudowane przez ydw drewniane baraki i tam osadzaj zapanych
ludzi
towarowymi
miaa
za
cel
obozowe
transporty
ludzkie,
wrd
ktrych
byy
tzw.
transporty
(podkr. - MT). Tak samo jak w Warszawie Zachodniej".
niewiadome"
z obaw
jakie potajemnie
znikay.
Przewoenie
transportw
Zeznawali te
na teni apanek,
temat winiowie,
wrd nich
wiadek
Zdzisawtakich
Siemaszko.
niewiadomych"
w
wagonach
towarowych
sprzyjao
ich
maskowaniu
i
utajnianiu.
Zatrzymany w marcu 1943 r. na terenie getta i osadzony w Befehlstelle przy ul. elaznej 106, po
dwch tygodniach wraz z grup okoo 27 Polakw zosta przetransportowany do obozu pracy na
Gsiwce". Przebywa od 2 lub 3 kwietnia 1943 r. w celi dawnego wizienia wojskowego. Na
caym korytarzu byy cele z Polakami. Do czasu powstania w getcie na parterze przebywali ydzi.
Po
powstaniu i likwidacji
getta Niemcy zwozili do obozu koncentracyjnego ludno z apanek oraz
TRANSPORTY
NIEWIADOME
winiw Pawiaka. Osadzano ich w celach dawnego wizienia wojskowego i w nowo
wybudowanych barakach obozowych. Prawie codziennie rozstrzeliwano po kilkadziesit osb przy
ul. Winiowie
Smoczej, w miejscu
KL Warschau
odlegym
i ofiary
okoo
umiercane
200 m od w
ul.komorach
Gsiej. Wrd
gazowych
ofiar pochodzili
wiadek widzia
w powanej
zwoki
mczyzn,
czci z tzw.
kobiet
transportw
i dzieci. Taki
niewiadomych".
los ludzi z apanek
W Encyklopedii
przedstawio
Obozw
w ledztwie
na temat
jeszcze
tych transportw
kilkudziesiciu
wiadkw.
napisano: W okresach nasilonych obaw ulicznych wywzki nastpoway tak czsto,
e Zzarejestrowanie
danych, jakie posiada
ich wszystkich
Muzeumprzez
Wizienia
konspiracj
Pawiak,
stawao
zaludnienie
si niemoliwe
tego wizienia
(...). Woraz
wikszoci
liczba
winiw,
wypadkwktrzy
nie wiadomo
przez nie
dokd
przeszli
i w jakim
w czasie
celucaej
wywoono
okupacji,
winiw".
ksztatuj Oto
si nastpujco:
przykady takich
transportw niewiadomych".
1. W dniu 11 stycznia 1943 r. w depeszy do szefa IV Departamentu (Gestapo) Gwnego
Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy, SS-Obergruppenfiihrera H. Mullera, Himmler rozkaza
przeprowadzenie w Generalnej Guberni masowych aresztowa i deportacji do obozw
koncentracyjnych elementw proletariackich" pci mskiej i eskiej. W depeszy czytamy:
Aresztowania maj by zakrojone na tak skal, aby w Generalnej Guberni zmniejszyy si
rodowiska proletariackie i tym samym znacznie zelaa sytuacja na odcinku band". Przy czym
jako przykad Himmler wymieni tu Warszaw.
W nastpstwie tego rozkazu przeprowadzono w Warszawie w dniach 15-22 stycznia 1943 r.
77 na
425niespotykan
mczyzn-Polakw
obawy
dotd skal. Wedug ustale Delegatury Rzdu RP na Kraj (Aneks nr 46 4 920AAN, sygn. mczyzn-ydw
zacznik
202/II1/8) zatrzymano wwczas nie mniej jak 30 tys. mieszkacw
14 869z ktrych okoo
kobiet-Polek
Warszawy,
10 tys. deportowano do Owicimia i na Majdanek, a 20 tys. pozostao
920 w Warszawie,
kobiet-ydwek
na miejscu
pytanie: gdzie?
W tym czasie, od jesieni 1942 r., dziaay ju w stolicy Lager na Kole i dwa Lagry w Warszawie
Zachodniej posiadajce razem 87 barakw. Byy one w stanie wchon pozostae 20 tys. osb ze
W tym miejscu dla przypomnienia naley doda, e wizienie Pawiak od lipca 1943 r. do lipca
styczniowej obawy w Warszawie.
1944 r., tj. przez rok, przynaleao do kompleksu Konzentrationslager Warschau.
2. W nocy 1/2 wrzenia 1943 r. rozpoczy si w Warszawie aresztowania imienne z list. Listy
W wietle powyszego sugerowanie przez niektrych polemistw, e KL Warschau w getcie
przygotowane do aresztowa obejmuj okoo 5 tys. nazwisk.
by obozem wycznie dla ydw obcokrajowcw, rozmija si z faktami i powoan dokumentacj.
3. W dniu 27 wrzenia 1943 r. na konferencji policyjnej na temat stanu bezpieczestwa
Nie by te obozem wycznie dla ydw z getta warszawskiego, jako e zaoony zosta i dziaa
w Generalnej Guberni SS-Oberfiihrer Bierkamp stwierdzi: W Warszawie ukrywa si ok.
po zagadzie tego getta.

25 tysicy byych polskich oficerw. (...) planuje si przeprowadzenie wielkiej obawy w Warszawie
(...). Osoby zamieszkujce w Warszawie bez zameldowania, ktre nie bd mogy si
w dostatecznym stopniu wylegitymowa, musz by rozstrzelane, gdy wszystkich tych, ktrzy
ukrywaj si w Warszawie, naley uzna za czonkw grup terrorystycznych". Jest to odniesienie
do Lagru na Kole.
4. W dniach 13 i 14 padziernika 1943 r. zatrzymano w Warszawie (jak odnotowano
w raporcie Komrki Wiziennej Delegatury Rzdu z 15 padziernika 1943 r.) okoo 3 tys. osb,
z ktrych 350 umieszczono na Pawiaku, a j kilkadziesit stracono w egzekucjach ulicznych
i w ruinach byego getta. Co j si stao z pozostaymi ponad 2500 osobami pojmanymi w dniach
13 i 14 padziernika 1943 r., nie wiadomo.
5. Meldunek Delegatury Rzdu z dnia 6 lutego 1944 r.: Aresztowania w odwet za zamach na
Franza Kutscher objy cae miasto. Aresztowano ju j ok. 1.800 osb, ktre kierowane sana
Schucha (Gestapo) a stamtd samochodami wywoone w nieznanym kierunku" (AAN, sygn.
202/11, t. 17, k. 49, sygn. 207/5).
6. W historiografii przyjmuje si, e Niemcy z Warszawy do obozw koncentracyjnych poza
Warszaw wywieli ponad 21 tys. osb, za na roboty przymusowe miao by wywiezionych
ogem okoo 136-140 tys. mieszkacw j Warszawy (W Bartoszewski, M. Drozdowski).
Tymczasem, jak wykazano w j Encyklopedii Obozw, na roboty przymusowe z Warszawy
wywieziono faktycznie (podkr. - MT) nieco ponad 70 tys. mieszkacw. Zachodzi wic znowu
pytanie: co si stao z drug poow, czyli okoo 70 tys. osb z warszawskich transportw
niewiadomych"?
Rzecz oczywista, e wymienione przykady nie wyczerpuj wszystkich transportw
niewiadomych", ktre miay z Warszawy wyjecha i nie trafiy ] do adnego z obozw poza
Warszaw ani na roboty przymusowe.
Gdzie si podziay? Co si z nimi stao? Czy wymienione transporty niewiadome", te i inne,
w ogle z Warszawy wyjechay? Czy te adowane pozornie na wyjazd na Dworcu Gdaskim czy
Dworcu Warszawa Zachodnia, midzy ktrymi rozcigay si Lagry obozu koncentracyjnego
poczone ze sob bezporedni obwodnic kolej ow, znikay miertelnie w jego komorach
gazowych, zamaskowanych w tunelach Warszawy Zachodniej?

SKALA EKSTERMINACJI
CZY W KL WARSCHAU DZIAAY
KOMORY GAZOWE?
Do urzeczywistnienia planu eksterminacji miasta i zmniejszenia liczby jego mieszkacw do
500 tys. konieczne byy nie tylko gromadzone w Lagrach tysiczne zasoby ludzkie do stracenia,
ale take urzdzenia masowej zagady.
Dostarczanych do Lagrw ludzi z apanek i wielkich transportw niewiadomych" nie mona
byo zlikwidowa rodkami konwencjonalnymi tylko przez rozstrzelanie. Byo to z uwagi na ilo
ofiar niewykonalne.
W zwizku z tym Niemcy zainstalowali komory gazowe. Urzdzili je jesieni 1942 r.
w zaadaptowanym do tego celu tunelu w cigu ul. Bema w Warszawie Zachodniej, razem
z pobudowanymi w tym czasie Lagrami usytuowanymi obok tego tunelu.
Wedug naocznych wiadkw i biegych sdowych w dziedzinie mechaniki cieczy i gazw:
Tunel, wentylatornia z szybami i banie na midzytorzu stanowiy jeden zesp funkcjonalny,
majcy cechy monstrualnych komr gazowych", w ktrych likwidowano transporty ludzkie kilka
razy w kadym tygodniu od jesieni 1942 r. do sierpnia 1944 r.
Zwoki zagazowanych ludzi Niemcy przewozili na spalenie do krematoriw znajdujcych si
w Lagrze na terenie byego getta, nazywanym Gsiwk". Oto niektre z dowodw na ten temat.

wiadkowi oraz innym pracownikom kolei byo wiadomo, e w butlach znajdowa si gaz
trujcy i e w tunelu hitlerowcy umiercali winiw obozu.
Gazowanie Niemcy przeprowadzali noc, a bardzo wczenie rano wywoono zwoki
zagazowanych ludzi.
Feliks J. widywa osobicie wielokrotnie, jak winiowie wynosili z tuneluj pod torami cae stosy
zwok ludzkich i wrzucali je na skrzynie policyjnych samochodw ciarowych oznakowanych
literami WH", ktre odjeday w kierunku Woli. Zwoki adowane na samochody nie miay ladw
po kulach.
Czonkowie Tod-Kommando" (komando mierci), w ktrym przy konwoju pracowali Polacy,
mwili mu, e zwoki ludzi zagazowanych w tunelu oraz zmarych i zamordowanych w obozie
przewo na spalenie do krematorium na Gsiwk". Za kadym razem przyjeday po zwoki
dwa, trzy samochody ciarowe.
Wynoszenie zwok z tunelu i ich adowanie do samochodw wiadek nie od razu dostrzeg,
gdy tunel znajdowa si pod torowiskami. Zauway je wiosn 1943 r. i odtd takie sceny
z umierconymi ludmi i ich wywoenie widywa zawsze, ilekro do Warszawy Zachodniej
przybywa, a do Powstania Warszawskiego".
Rozadunek butli z gazem w baniach na midzytorzu oraz zaadunek zwok z tunelu w celu
wywiezienia
si podwstra
SS-manw,urzdzenia
ktrzy strzegli
rwnie
wej do tunelu.
Z uwagi naodbywa
to, e opisane
zawiadomieniu
techniczne
znajdoway
si na terenie
Lagry w WarszawieGwna
Zachodniej
byyBadania
poczone
obwodnic
i bocznic
kolejow
z Lagrami
na
kolejowo-drogowym,
Komisja
Zbrodni
przeciwko
Narodowi
Polskiemu
zwrcia
terenie
getta. do gospodarzy tego terenu o przekazanie informacji, czy specyficzne urzdzenia
si pisemnie
Na szczeglny
sposb strzeenia
przez
Niemcw
tunelu i wybudowanych;
przy nim obiektw
znajdujce
si w wiadukcie
i tunelu w
Warszawie
Zachodniej
s obiektami kolejowymi
lub drowskazuje
w swych zeznaniach
inny
kolejarz, wiadek Antoni W., ktry przed wojn i przez cay
gowymi sucymi
do wentylacji
tunelowej.
okres
okupacji
pracowa
jako kierownik
pocigu
gospodarczego.
Zarwno
Dyrekcja
Centralna
Okrgowych
Kolei
Pastwowych w Warszawie w pismach
oraz 1988,
tunel w
ul. Bema w
Warszawie
Zachodniej
zostay
z 29Wiadomo
czerwca mu,
1988ei zwiadukt
16 sierpnia
jakcigu
i zawiadowca
stacji
linii Warszawa
Gwna-Warszawa
wybudowane
przed wojn.
Na pocztku
okupacji
tunelaby
czynny,
a potem
z przyczynDyrekcji
mu nie
Zachodnia w protokole
przesuchania
z 13
lipca 1988,
take
dyrektor
Wojewdzkiej
znanych
NiemcywgoWarszawie
zamknli.wPrzy
czym zwraca
uwag
fakt, badanych
e przy zamknitym
cigle
Drg Miejskich
protokole
sdowych
ogldzin
obiektw ztunelu
13 sierpnia
krcili
uzbrojenispecjalistw
Niemcy.
1988 r.,si
z udziaem
midzyresortowych, nie potwierdzili, aby urzdzenia na wiadukcie
ul. Bema,
gdziewznajdowa
tunel, a ul. byy
Tunelow
Niemcy
zbudowali
obiekt,
ktry
i wPomidzy
tunelu w cigu
ul. Bema
WarszawiesiZachodniej,
obiektami
kolejowymi
czy
drogowymi.
przypomina
jakby DOKP
schron".
Tu miecia
si wentylatorni
i jeszcze
inne urzdzenia.
W pismach swych
wyjania,
e urzdzenia
te nie byy
nigdy jakie
przez kolej
uytkowaneObok
tego
schronu"
midzy torowiskami
zbudowano
dwie wiee o wysokoci
ponadMiejskich,
30 m i szerokoci
i takowe
nie wystpuj
nigdzie na terenie
kraju. Przedstawiciel
Dyrekcji Drg
uwykluczajc,
podstawy okoo
15 m.mogy
Na szczytach
tych wie przebywali
niemieccy
stranicy
uzbrojeni podzieli)
aby banie
mie przeznaczenie
dla wentylacji
tunelowej
czy drogowej,
w
maszynowe
i dlatego wiadek
do nich nie zblia.
bezkarabiny
zastrzee
tre zawiadomienia
dr. in.si
Kijkowskiego
o czciowo zachowanych z czasu
wiadek
naocznydawnych
Adela K,komr
mieszkanka
Warszawy
Zachodniej,
zeznaa:
okupacji
obiektach
gazowych
w tunelach
w Warszawie
Zachodniej.
W czasie okupacji i przed wojn a do Powstania zamieszkiwaam w Warszawie przy
ul. Szujskiego, w odlegoci okoo 300 metrw od tunelu. (...) Jesieni 1942 r. po raz pierwszy
zobaczylimy samochody niemieckie zakryte. Wyglday jak wojskowe. Wozy te prowadzili SSmani w czarnych mundurach. Wtedy kiedy wozy te pojawiy si przy tunelu, to tunel by nieprzePotwierdzenie istnienia komr gazowych przez wiadkw
jezdny i nieprzechodni dla ludzi. Wozy te wjeday do tunelu od strony ul. Armatniej - Woli,
a wyjeday od strony Ochoty. Po przywiezieniu transportu do tunelu sycha byo jki ludzkie. (...)
Wwoono
dotorowiska
tunelu jednorazowo
cztery wozy, do
czasem
mniej,
czasem wicej.
Jak oni
ludzi
Dostp na
kolejowe, przylegajce
terenw
obozowych,
mieli poza
Niemcami
gazowali
w tunelu,
to rozchodzi si zapach gazu, to czu go byo a na ulicy Szujskiego, gdzie
pracownicy
sub kolejowych.
mieszkaam.
Wozy
i wyjedajce
tunelu widziaam
wasne
oczy. Miaam
Jednym z nich
bywjedajce
wiadek Feliks
J., inynierzmechanik,
ktry w na
okresie
okupacji
od 1940wtedy
r.
21
lat.
Takie
transporty
z
ludmi
do
tunelu
Niemcy
wwozili
do
Powstania
Warszawskiego.
a do Powstania Warszawskiego pracowa w charakterze maszynisty parowozu na stacjach Po
wybuchu
Powstania
wysiedlono
wszystkich mieszkacw
naszego
budynkuStd
na Zieleniak
(...).
w Warszawie
Wschodniej,
Warszawie-Pradze
oraz Warszawie
Zachodniej.
te mia warunki
Wszyscy
mieszkacy
z
ul.
Szujskiego
wiedzieli,
e
w
tunelu
Niemcy
gazuj
ludzi.
Modlilimy
do szerszych obserwacji wasnych, a take pozyskiwania od innych kolejarzy informacji dotyczsi,
Pan Bg odmieni
to wszystko.
ktrewiniw.
wjedayStwierdzi,
do tunelu, e
mogy
pomieci
po 50
cycheby
usytuowania
obozw, ich
obiektw Wozy,
oraz losw
Lagry
w Warszawie
osb.
Zapach
wydostajcy
si
z
tunelu
w
trakcie
gazowania
przypomina
zapach
gazu
Zachodniej byy czci Konzentrationslager Warschau.
wydostajcego
si zrozcigay
kuchni. (...)
z tunelu wydobyway
siul.
tylko
w nocy
(...).
Tereny obozowe
sizapachy
po obu stronach
tunelu w cigu
Bema,
nad ktrym
Po
przywiezieniu
transportu
do
tunelu
Niemcy
nakazywali
mieszkacom
zasonicie
okien. Kto
przebiegay torowiska kolejowe, a wewntrz ktrego mieciy si komory gazowe. Brama
by
nie
zasoni,
do
niego
strzelano
(...).
Rozkaz
zasonicia
okien
przekazywa
nam
blokowy,
wyjciowa gwna z Lagru II", przez jak wyjedano samochodami, usytuowana bya przy ktry
dostawa
Niemcw.
Blokowy
nas nazywa
si Jzef
Kubas, mieszka
na Szujskiego
ul. Bema rozkaz
tu przyodtunelu.
Rwnie
bramau gwna
z Lagru
III" wychodzia
na tunel.
w tym sa-mym domu co ja. Kubas by posdzony o przynaleno do jakiej organizacji i Niemcy
go przed Powstaniem rozstrzelali. (...) W tunelu przy ul.Bema Niemcy gazowali ludzi, tak jak
podaam, od jesieni 1942r. do sierpnia 1944r. (...) Kiedy niemieckie wozy wjeday z ludmi do
wiadek, bdc maszynist, prawie codziennie przejeda przez Dworzec Warszawa
Zachodnia. Osobicie widzia, jak wielokrotnie pod tunel< przyjeda samochd ciarowy
zaadowany butlami z gazem, ktre robotnicy wtaczali do tunelu. Dostarczane butle z gazem byy
oprniane w baniach na midzytorzu nad wentylatorni, zbudowanych jednoczenie z hm grami
jesieni 1942 r.

tunelu, to ja z mego domu widywaam te wozy i syszaam gone krzyki, jki i pacze. Syszaam,
bo byo ich duo. Wozy z ludmi do tunelu wjeday 3 razy i wicej w tygodniu, 3 do 4 razy
w tygodniu (...). Z reguy (...) pnym wieczorem. Wieczorem echo tych jkw rozchodzio si po
okolicy, ktra by spokojna i cicha i nic nie zaguszao tych jkw. (...) przy tunelu przez cay czas
dozorowali SS-mani w czarnych mundurach i zawsze byo ich kilku.
(...) Tunel dla ludzi i pojazdw z miasta by nieprzechodni i nieprzejezdni od jesieni 1942 r.
Natomiast Niemcy przez niego przejedali. (...) Drugi tunel by nieprzejezdny, by zasypany, bo
w nim gazowali ludzi. Bya to cz tunelu blisza Dworca Zachodniego.
Tak jak sobie przypominam, jeden tunel by przejezdny przed 1939 r., a drugi by szykowany,
bya rozpoczta budowa. W tym nie wykoczonym tunelu Niemcy urzdzili kani, w ktrej
gazowali ludzi".
Inny mieszkaniec Warszawy Zachodniej, wiadek Franciszek B., ktry czasie okupacji
zamieszkiwa w bezporednim ssiedztwie Lagrw w Warszawie Zachodniej, przy ul. Armatniej,
take potwierdzi masowe likwidowanie winiw nocami: W czasie okupacji, w okresie przed
Powstaniem Warszawskim, w Warszawie Zachodniej byy niemieckie baraki, w ktrych prze
trzymywano winiw. Baraki rozlokowane byy przy ul. Bema, Armatniej, Ordona
i Mszczonowskiej. Winiowie znikali noc po kryjomu (...). Baraki si oprniay, a potem Niemcy
zapeniali je nowymi transportami winiw".
Likwidowanie w tunelu mieszkacw Warszawy kontynuowane byo jeszcze w pierwszych
dniach Powstania Warszawskiego.
wiadek Stanisaw W., ekonomista, w czasie okupacji penicy sub w wywiadzie
i kontrwywiadzie AK, zezna:
Po wybuchu Powstania Warszawskiego dostaem rozkaz od Dowdcy Zgrupowania
>Radosawa< udania si w rejon Dworca Zachodniego i rozeznania sytuacji dyslokacji wojsk
niemieckich (...). Ulokowaem si w jednym z takich opuszczonych domw naprzeciwko wylotu
tunelu pod liniami Dworca Zachodniego PKP w odlegoci okoo 500-700 m od tego tunelu i przez
lornetk obserwowaem ruch, jaki by przy tym tunelu.
Byo to dokadnie 3 sierpnia rano okoo godz. 8-9. Przez godzin czasu mojej obserwacji
widziaem, jak SS-mani doprowadzali grupy ludnoci cywilnej Warszawy (od kilkunastu do
kilkudziesiciu osb kada grupa) i dokonywali selekcji, oddzielajc kobiety i dzieci od mczyzn.
Po czym kobiety i dzieci pod konwojem niemieckim byy odprowadzane w kierunku Dworca PKP
Warszawa Zachodnia (...). Natomiast mczyzn wpdzono do tunelu, ktry od strony Woli by
odkopany. (...) z tytuu penionej suby w wywiadzie wiadomo mi, e w okresie od 2 do 8 sierpnia
1944 r. Niemcy wymordowali w tunelu do okoo 4 tys. mczyzn. Potwierdzi to mj podwadny
Stanisaw Mikulski w dniu 8 sierpnia 1944 r. w meldunku zoonym dla Komendy Gwnej AK. On
by wyselekcjonowany do grupy mczyzn przy tunelu, z ktrej zbieg, po czym schowa si i dalej
obserwowa, co si w tunelu dziao.
Po wojnie na terenie strefy okupacyjnej francuskiej spotkaem mieszkaca Woli o nazwisku
Januszko, od ktrego dowiedziaem si, e on w okresie 2-8 sierpnia 1944 r. ukrywa si z rodzin
w piwnicy jednego z domw na wprost tunelu i obserwowa, jak w tym czasie Niemcy wywozili
z tunelu ciarwkami zwoki uprzednio zamordowanych. On widzia, e w sumie w cigu 30
godzin, liczc tylko od 7 sierpnia do 9 sierpnia rano, Niemcy wywieli okoo 30 ciarwek cia. (...)
Od 8 sierpnia Niemcy zaprzestali mordowania w tunelu, poniewa przybyli na to miejsce
przedstawiciele Midzynarodowego Czerwonego Krzya na skutek interwencji Rzdu Polskiego
w Londynie".
Podczas ewakuacji obozu Niemcy niektre waniejsze dokumenty zabierali ze sob poczym je
w panicznej ucieczce przed nacierajcym frontem porzucili. Cz z nich zostaa odnaleziona na
pocztku czerwca 1946 r. we Wrocawiu w byych koszarach SS u zbiegu ulic Sudeckiej
i Kampinowskiej, w stercie walajcych si nadpalonych papierw. Jeden z nich, datowany 1 lipca
1944 r. w Warszawie, dotyczy komr gazowych. Zawiera on wykaz dyurw na Upiec 1944 r.
komanda elektrykw SS celem wzmoonego nocnego sterowania" prdu w Lager I und Lager II
fur den Monat Juli 1944". Gaz trujcy do usytuowanego pomidzy dwoma Lagrami tunelu
w Warszawie Zachodniej dowoony by z Lagru w byym getcie, zwanego Gsiwk". Wiosn
1946r. wiadkowie widzieli tam osobicie magazyn, w ktrym znajdoway si tysice puszek

z trupimi gwkami, takich samych jakie widzieli w Owicimiu. W puszkach znajdowa si gaz
stosowany w komorach gazowych (wiadkowie: A. J. Dmowski, F. Jedynak).

W wietle powyszych dowodw istnienie i ludobjcze dziaanie komr gazowych w tunelu przy
ul. Bema na terenie Lagrw w Warszawie Zachodniej jest faktem.
Komory gazowe KL Warschau rniy si od komr gazowych w innych obozach zagady,
w ktrych stoczone na niewielkiej powierzchni ofiary byy umiercane przy uyciu gazu Cyklonu B,
wrzucanego do pomieszczenia ko-mory gazowej przez otwr w niskim stropie.
Komory gazowe w tunelu, po dowiadczeniach w Owicimiu, zbudowane zostay na najwyszym
(wwczas) poziomie wyrachowanej zbrodniczo techniki zabijania.
Z uwagi na cel, jaki przez ich dziaanie chciano osign- zlikwidowanie mieszkacw Warszawy
do 500 tys., urzdzone w tunelu komory gazowe byy powierzchniowo znacznie wiksze i mogy
pomieci wiksz ilo osb jednorazowo, co dawao moliwoci zabicia wikszej liczby ofiar
w tym samym czasie. W ten sposb proceder gazowania nie musia odbywa si codziennie,
a jednoczenie zapewnia wykonywanie obowizkowych dziennych kontyngentw traconych ludzi.
Sposb zabijania w komorach gazowych w tunelu take usprawniono, stosujc zmechanizowane
toczenie gazu trujcego do pomieszczenia z ofiarami, gdzie byy one hermetycznie zamknite.
Moc wentylatorw, odpowiadajca mocy silnikw przedwojennego samolotu komunikacyjnego,
zapewniaa odprowadzanie drogami wentylacyjnymi zuytego gazu z komr z du si wysoko do
atmosfery - mechanizm nie wystpujcy w zwykych urzdzeniach wentylacyjnych.
W takich komorach gazowych, o konstrukcji i waciwociach dziaania opisanych w ekspertyzie
biegych, w izolowanym od miasta tunelu sprawcy mieli warunki do zabijania gazem po kilkaset
ludzi jednorazowo.

Czy istniay komory gazowe w Lagrze w byym getcie?

Nie da si wykluczy, e w kompleksie KL Warschau, oprcz ogromnych komr gazowych
w tunelu mieszczcym do kilkuset osb jednorazowo, Niemcy mogli urzdzi te mae
(podrczne") komory gazowe w zaadaptowany celach.
W dniu 16 maja 1946 r. podczas ogldzin sdowo-milicyjnych terenu posesji przy zbiegu
ulic Gsiej i Zamenhofa sdzia Halina Wareko, nie wymieniajc powojennego obozu pracy,
szczegowo opisaa zastany tam stan: "cele nie posiadajce dalszych wylotw, z maym otworem
w cianie pod sufitem. Na rodku celi kupa chloru, w krzakach ogrdka rozsypany cyklon, puszki,
w ktrych widoczne byy krysztaki cyklonu wielkoci ziaren fasoli".
Kwesti t bdzie mona definitywnie wyjani po przeprowadzeniu przez Instytut Pamici
Narodowej (IPN) ledztwa w sprawie powojennego obozu pracy.

ROZSTRZELIWANIE OFIAR
W OBOZIE KONCENTRACYJNYM
W BYYM GETCIE
Fakt rozstrzeliwania mieszkacw Warszawy w ruinach Getta" by znani niemal powszechnie
jeszcze w czasie okupacji. Jednak nikt nie czy go z obozem koncentracyjnym.
Obz koncentracyjny w Warszawie przerasta ludzk wyobrani. A tymczasem by on
rzeczywistoci. Obz cisy", zaoony w nie istniejcym ju getcie, zlokalizowany zosta
pomidzy ulicami: Zamenhofa, Okopow, Woysk, Ostrowsk i Glinian wzdu Gsiej (obecnie
Anielewicza). Tereny przylegajce do obozu cisego" obejmoway tzw. stref zamknit", ktra
rozcigaa si szeroko pomidzy murem obozu cisego" a murem zamykajcym tereny dawnego
getta. Z uwagi na to, e przyobozowa strefa zamknita" rozprzestrzeniaa si na terenie
zrujnowanym getta, dokonywane na niej rozstrzeliwania okrelano jako egzekucje w ruinach
Getta", co zaciemniao ich obraz, gdy byy to mordy obozowe na winiach obozu lub Pawiaka,
przynalenego do obozu, i dokonywane na terenie obozowym.
Rozstrzeliwania przeprowadzane byy zarwno w obozie cisym", jak i w jego strefie
zamknitej". Stae miejsca mordw w obozie znajdoway si:
- w Lagrze przy ul. Gsiej

- w Lagrze przy ul. Bonifraterskiej

- na czterech podwrkach dawnego wizienia wojskowego.
W strefie zamknitej" stale miejsca mordw usytuowane byy w podwrcach wyludnionych
posesji:
- przy ul. Nowolipki 25-31
- przy ul. Nowolipie 32-36
- przy ul. Dzikiej 3
- przy ul. Dzielnej 27 i przy ul. Pawiej
- na dawnym boisku sportowym Skry" przy ul. Okopowej.
Miejsca rozstrzeliwa w podwrcach wyludnionych posesji nie byy przypadkowymi
zaukami. Zostay one do tych celw przystosowane. Prowadzi) do nich wyznaczone bramy
wjazdowe transportw z ofiarami. Na murach zniszczonych budynkw okalajcych studnie"
widniay napisy ostrzegawcze: Uwaga! Strefa neutralna - strzela si bez ostrzeenia". Miejsca te
byy dozorowane przez obozowych SS-manw.
We wszystkich tych miejscach rozstrzeliwano winiw KL Warschau, winiw Pawiaka,
winiw Gestapo z al. Szucha oraz ludno z apanek. Za na podwrku 3. i 4. dawnego
wizienia wojskowego rozstrzeliwano ydw, ocalaych po zagadzie getta warszawskiego.
W piwnicach, schronach i gruzach ukrywali si jeszcze pojedynczo ydzi, ich rodziny albo
niewielkie grupy. Biae kolumny egzekucyjne SS", przebrane w biae brezentowe uniformy
przypominajce suby medyczne, wywabiay z kryjwek chronicych si bezbronnych ydw,
obiecujc im pomoc lekarsk i bezpieczn dalsz egzystencj w miecie. Kiedy ujawniali si oni
i wychodzili na zewntrz, byli rozstrzeliwani w obozie lub bezporednio na miejscu ujcia.
ydw ukrywajcych si w gruzach lub zatrudnionych przy paleniu zwok ofiar napotykali Polacy
pracujcy w firmach wywocych gruz z wyburzanego getta. W transportach" tych udao si
Polakom cz yjcych jeszcze ydw wyprowadzi z getta.
KL Warschau dziaa po zagadzie getta i ofiarami jego byli gwnie Polacy, w szczeglnoci
mieszkacy Warszawy polskiej populacji, gdy likwidacja stolicy bya zasadniczym celem tego
obozu.
Masowe rozstrzeliwania Polakw w Lagrze na Kole przeprowadzane byy ju od jesieni 1942 r.
Masowe rozstrzeliwania Polakw w Lagrze w dawnym getcie rozpoczy si w maju 1943 r.
i trway nieprzerwanie do 31 lipca 1944 r., tj. do ewakuacji w przeddzie wybuchu Powstania
Warszawskiego.
Sekretarz Okrgowej Komisji do Badania Zbrodni Niemieckich w Warszawie, po zapoznaniu si
z terenem obozu dziaajcego w dawnym getcie, w sprawozdaniu zoonym 20 lipca 1945 r.
stwierdzi, e by to jeden z obozw z a g a d y w Warszawie.
Za naoczni wiadkowie nie tylko obz cisy", ale take miejsca mordw w "strefie zamknitej"
nazywali jednoznacznie obozami mierci.

wiadek Jzef Marchel, wizie Pawiaka i obozu pracy z apanki, zezna: Na pocztku
maja 1943 r. wracaem z cmentarza brdnowskiego, na ktrym byem w rocznic mierci mego
brata. Kiedy znalazem si na ulicy Wileskiej, Niemcy przeprowadzali apank. Wjechali
na motorach w ulic Wilesk i zabrali mnie z kolegami: Abramczykiem i Ostal Jzefem oraz z
jednym nieznajomym i przewieziono nas na niemiecki posterunek policji na ul. Targow, skd po
2-3 godzinach odwieziono nas na Gestapo w Aleje Szucha. Tu przetrzymywano nas do rana
w podziemiu w tzw. >tramwaju<, po czym wywieli nas do wizienia Pawiak. Na Pawiaku zabrali
nam ubrania do dezynfekcji, ostrzygli wosy i po kpieli przeprowadzono do obozu pracy na
ul. Gsi, ktry znajdowa si na terenie istniejcego ju i dziaajcego obozu koncentracyjnego
Warszawa. Z Pawiaka do obozu prowadzono nas ulic Lubeckiego. Razem ze mn
przeprowadzono innych 20 mczyzn z tej samej apanki. (...)
Obz koncentracyjny ogrodzony by murem z drutem kolczastym. W murze, ktry czy si
z dawnym wizieniem wojskowym bya brama, a nad ni jaki niemiecki napis. Na zewntrz obozu
pomidzy naszym barakiem, a wizieniem przy ul. Gsiej winiowie z naszego bloku pracowali
przy rozbirce murw zrujnowanej tej czci getta. Wizienie wchodzio do cisej czci obozu
koncentracyjnego. Vis-a-vis tego wizienia w ssiedztwie miejsca naszej pracy by zrujnowany
dom a wrd jego ruin wewntrz jakby wybetonowany plac o wymiarach ok. 40 x 40 m. Na placu
tym czy te podwrku tego domu bya masa ludzkich zwok, niektre ju w rozkadzie.
Powiedziaem masa ludzkich zwok, poniewa cay plac wypeniony by nimi wielowarstwowo,
w ten sposb, e jedne zwoki powrzucane byy na drugie (...).
W gmachu wizienia przy zbiegu ulic Gsiej i Zamenhofa by korytarz wylotowy na dziedziniec
od strony ul. Zamenhofa. Na korytarz ten winiowie wrd nich i ja zagldali, bo znajdoway si
tam czci bielizny pocielowej oprnione z pierzy. Winiowie zabierali je i dawali furmanom,
eby nam za to przywieli chleba, gdy w obozie panowa gd. Z korytarza tego na wymienionym
dziedzicu wiziennym od strony ul. Zamenhofa widzielimy masowe rozstrzeliwania ludzi.
Rozstrzeliwania te SS-mani przeprowadzali codziennie od godz. 8.00 do 11.00, po czym
po niewielkiej przerwie zwoki umierconych ofiar palono na stosach z drzewa. Ja w obozie
przebywaem od 8 maja 1943 r. do 25 sierpnia 1943 r. Przez cay okres mojego pobytu w obozie
takie mordy dokonywano codziennie. Ofiary tracono w pozycji klczcej. Stosy z drzewa
do palenia zwok ukadali ydzi z zakadu pogrzebowego Pinkerta. W obozie koncentracyjnym na
wymienionym dziedzicu wiziennym rozstrzeliwano Polakw z apanek (wrd nich najliczniej
warszawiakw), winiw Pawiaka oraz winiw samego Obozu Koncentracyjnego. My sami
obawialimy si, e nas rwnie strac pod jakim wynalezionym pretekstem. (...)
Ostatnio przed zwolnieniem pracowaem w kotowni Elektrowni Warszawskiej przy wywoeniu
ulu. Z robt tych kadego dnia kto z winiw nie wraca, gdy dozorujcy kapo rozstrzeliwali
winiw za najmniejsze uchybienia lub pod pretekstem takich uchybie. Jednego z naszych
wspwiniw rozstrzelano na terenie samego obozu dlatego, e widzia rozstrzeliwania
dokonywane na dziedzicu wizienia przy ul. Zamenhofa. On te zosta rozstrzelany przez SSmanw. (...)".
wiadek Ryszard Dawski, wizie Pawiaka i obozu pracy z apanki, zezna:
W dniu 2 stycznia 1943 r. na dworcu kolejowym w Makini Niemcy zatrzymali grup okoo
20 mczyzn i kobiet. Z grupy tej 12 mczyzn przetransportowano do wizienia w Ostroce.
Z wizienia tego wywieziono dwa samochody ciarowe z zatrzymanymi na Pawiak. Gdy
przybyem na Pawiak, widziaem, e Niemcy zwo bardzo liczne transporty ludnoci z apanek.
Na Pawiaku przebywaem do 3 maja 1943 r. Osadzono mnie na oddziale V na drugim pitrze.
W miesicu styczniu i na pocztku lutego, dziesitkowano winiw na egzekucje. Wybierano z
cel pojedynczych winiw, a potem grupami wyprowadzano na tyy Pawiaka od strony ulicy
Pawiej i tam ich rozstrzeliwano. Dziesitkowanie na egzekucje przeprowadzano dwa do trzech
razy w tygodniu. Zginy wtedy setki ludzi. Z mojej celi stracono w ten sposb m.in. Keslera
Tadeusza.
W dniu 3 maja 1943 r. przeprowadzono mnie w grupie okoo 20mczyzn z Pawiaka
do obozu pracy na ul. Gsi. Zabudowania obozowe od ul. Zamenhofa byy spalone czciowo
i obz by czynny, gdy zabudowania dawnego wizienia wojskowego od strony ul. Gsiej nie byy
uszkodzone. Na dziedzicu od strony ul. Woyskiej przed okalajcym murem by nowo

wybudowany barak, w ktrym miecia si obozowa kuchnia. Ponadto by wybudowany ju przed

moim przybyciem mur odgradzajcy od strony Zamenhofa obz pracy od obozu koncentracyjnego.
Za murem tym mieci si dziedziniec, na ktry w cigu caego maja prawie codziennie
doprowadzano grupy ludzi, ktrych rozstrzeliwano, a nastpnie na miejscu palono.
Byy to grupy liczce po kilkadziesit osb mczyzn i czciowo kobiet ubranych po cywilnemu.
Mordy te widziaem na wasne oczy przez okno celi wiziennej, ktra bya na drugim pitrze. Okno
wychodzio dokadnie na dziedziniec, na ktrym zbrodnie te dokonywano. Ju w pierwszych dniach
swego pobytu widziaem, e ju we wczeniejszym okresie rozpoczto budow obiektw obozu
koncentracyjnego. Byy ju pozakadane fundamenty jak pod przysze budynki czy baraki.
Ja osobicie braem udzia przy budowie muru dla obozu koncentracyjnego przy ul. Ostrowskiej
w kierunku ulicy Smoczej. Inni budowali mur od strony ul. Gsiej w kierunku Okopowej. Tam te
powstaway baraki, Na terenie obozu znajdowaa si grupa 12 rzemielnikw ydw. Widziaem
w czasie prowadzenia naszego komanda do pracy, e grup tych ydw wprowadzono w bram
na ul. Karmelickiej i tam ich rozstrzelano. Z obozu >Gsiwka< wyszedem 20 sierpnia 1943 r.
W ostatnich tygodniach przed moim odejciem obz koncentracyjny Niemcy rozbudowywali nadal
ju w okolicach ul. Okopowej. I dowoono tam do niego transporty ludnoci z Warszawy.
Pragn uzupeni, e w miesicu czerwcu (prawdopodobnie po to, abymy nie byli wiadkami
mordw) Niemcy zabili nam okno po zewntrznej stronie drewnian skrzyni z prtami
metalowymi. Wtedy od czerwca do koca swego pobytu w obozie syszaem dalej dochodzce
z dziedzica rozstrzeliwania, ale ju widokw tych doprowadzanych grup ludzkich nie widziaem.
Natomiast dalej widziaem dym i ogie przez szpar przy tej skrzyni, oraz dochodzi swd
palonych cia".
wiadek Szymon Marian Trojanowski, pracownik Gazowni Miejskiej, inkasent na terenie
getta, zezna:
W Warszawie byem pracownikiem Gazowni Miejskiej bez przerwy od 1938 r. do 1960 r.
W czasie okupacji chodziem jako inkasent po terenie getta, a do jego zagady. Po tym
uczszczaem do punktu konspiracyjnego AK, ktry znajdowa si na ulicy Nalewki 2a w sklepie
z wdkami. Kierownictwo tego punktu, do ktrego nalea m.in. waciciel sklepu Szkudliski
Wadysaw, utrzymywao kontakt ze stranikami polskimi w wizieniu Pawiak oraz w obozie
koncentracyjnym przy ul. Gsiej i otrzymywao od nich informacje. Ktrego dnia jesieni 1943 r.
bya w punkcie organizacyjnym rozmowa, e w murach domu przy ul. Zamenhofa rg Gsiej
naprzeciwko obozu koncentracyjnego Niemcy rozstrzeliwuj Polakw z apanek przywiezionych
wprost z miasta, ktrych nawet nie wprowadzaj na teren obozu (dotyczy obozu cisego" - MT).
Syszc to wyraziem zgod, e pjd do wymienionego domu, aby osobicie stwierdzi,
czy dokonywane s tam rozstrzeliwania. Wszedem w bram i zobaczyem na podwrzu szokujcy
widok. Podwrko zalegaa masa trupw oraz gruba warstwa pierzy, ktra czciowo przykrywaa
zwoki. Prbowaem wej na pitro, aby z gry zobaczy cay widok, gdy nie chciaem wchodzi
pomidzy ciaa zmarych oraz w pierze. Wtedy wyoni si skd SS-man z psem. Widocznie mnie
nie zauway, bo mnie nie zatrzyma. W tym miejscu dodaj, e przed udaniem si na miejsce
zbrodni jeden ze stranikw polskich wsppracujcy z AK powiedzia na punkcie organizacyjnym,
w jakich godzinach najbezpieczniej pj na miejsce zbrodni, kiedy tam jest najmniej SS-manw.
Wyszedem bezpiecznie i udaem si na punkt organizacyjny. Tu przekazaem potwierdzajc,
e na wymienionym miejscu zbrodni zastaem mas trupw. Wok obozu byy wiee stranicze.
Najblisze dwie na ul. Zamenhofa i ul. Gsiej widziaem bliej i wiem, e u gry na nich byli
SS-mani z karabinami maszynowymi.
(...) Mordy Polakw we wskazanym przeze mnie miejscu, jak wynikao z tych informacji,
dokonywali SS-mani z Konzentrationslager Warschau. Miejsce to bowiem znajdowao si przy tej
samej ul. Gsiej co Obz, vis-a-vis dawnego wizienia wojskowego, dochodzcego do
ul. Zamenhofa (...)".
wiadek Ewa Krlikiewicz, onierz Armii Krajowej, zeznaa:
(...) na polecenie Warszawskiego Dowdztwa Armii Krajowej pra am w okresie od padziernika
1943 r. do lipca 1944 r. w filii budowlanej in. Piotrowskiego w Warszawie przy rogu przedwojennej
ulicy Wiziennej i ulicy Dzielnej, w bezporednim ssiedztwie Pawiaka. Zadaniem moim, jakie
dostaam od Warszawskiego Dowdztwa Armii Krajowej, byo prowadzenie obserwacji dziaa

niemieckich na terenie Pawiaka i obozu >Gsiwka< i przekazywanie o nich cisych meldunkw

do dowdztwa, do wiadomoci ktrego doszo, e Niemcy zaczli masowo rozstrzeliwa winiw
z Pawiaka. Wskazane wyej pooenie filii oraz moje w niej zatrudnienie dajce prawo poruszania
si przy ulicach Gsiej, Pawiej, Nalewki, Karmelickiej i Dzielnej stwarzao dobre warunki do
prowadzenia takich obserwacji. Ponadto, w tym celu wsplnie z inynierem Piotrowskim
wynalelimy dwa miejsca bezpieczne i najdogodniejsze jako punkty obserwacyjne (...).
W listopadzie 1943 r. okoo godz. 7.30 rano widziaam jak czterech lub piciu SS-manw z obozu
>Gsiwka< prowadzio ulic Smocz na Nowolipki grup winiw ydowskich z obozu
>Gsiwka< w iloci okoo 10-15 osb. Winiowie odznaczali si od innych przechodniw, gdy
ubrani byli w pasiaki i rzucali si w oczy. Doprowadzeni na plac na Nowolipiu winiowie
ci przygotowywali stosy z drzewa z rozbirki ze zburzonych domw. Mniej wicej w tym samym
czasie zaczto na plac zwozi ciarow bud winiw z Pawiaka. Bud t dowoono
kadorazowo po 50-60 winiw, mczyzn. Na placu poza SS-manami z obozu >Gsiwka<
znajdowali si ju SS-mani, ktrzy przybyli na egzekucj z zewntrz*. Kady dowieziony transport
50-60 winiw ustawiano szeregiem i funkcjonariusze SS-mani i razem z nimi SS-mani z obozu
>Gsiwka< rozstrzeliwali tych winiw z karabinw maszynowych. Tego dnia buda ciarowa
obrcia okoo 10 razy i kolejno winiw z kadego transportu w powyszy sposb rozstrzelano.
W sumie rozstrzelano wtedy od 500-600 Polakw z Pawiaka.
Po rozstrzelaniu dowiezionych bud winiw z Pawiaka w listopadzie 1943 r., doprowadzeni
winiowie ydzi z obozu >Gsiwka< powrzucali ciaa zamordowanych na przygotowane
wczeniej stosy z drzewa, ktre obkadano now warstw drzewa i rzucano na nie zwoki dalszych
wieo zastrzelonych winiw.
Po rozstrzelaniu caego transportu winiw z Pawiaka SS-mani, ktrzy przybyli
na egzekucj z zewntrz, rozjechali si. Na miejscu egzekucji pozostali tylko SS-mani z obozu
>Gsiwka<, na rozkaz ktrych winiowie ydzi z obozu >Gsiwka< polali te stosy trupw
benzyn i podpalili je. W czasie palenia si stosw zwok widziaam, jak SS-mani z obozu
>Gsiwka< zastrzelili na kocu winiw ydw z obozu >Gsiwka<, ktrych doprowadzili
do ukadania stosw.
Winiowie ci prbowali ucieka do gruzw i kry si. Wyapywano ich krzyczcych
i bezbronnych i zastrzelono. Zwoki zastrzelonych winiw z obozu >Gsiwka< SS-mani z
obozu >Gsiwka< sami osobicie ju powrzucali na palce si stosy, po czym powrcili bez
winiw przez ulic Smocz do obozu >Gsiwka<.
W taki sam sposb, jak przeprowadzono wyej przedstawion egzekucj w listopadzie 1943 r.,
rozstrzelano i spalono na Nowolipiu nastpnie:
- grup winiw w grudniu 1943 r. w iloci okoo 600 osb,
- kilka grup winiw w styczniu i lutym 1944 r. w iloci po okoo 800 osb,
- w kocu lutego lub na pocztku marca 1944 r. najwiksz ilo 1200 osb, w kilku egzekucjach.
Podane grupy winiw pochodziy z Pawiaka. Rwnie tych winiw rozstrzelali funkcjonariusze
SS z miasta wsplnie z SS-manami z obozu >G-siwka< (...).
Czterokrotnie widziaam sama, e przy wywoeniu na egzekucj winiw z Pawiaka uczestniczy
osobicie Hahn. Przyjeda on 2 czarnymi wozami z kilkoma funkcjonariuszami Gestapo.
Pamitam, e Hahn by redniego wzrostu, krpy i chodzi w czarnym skrzanym paszczu.
Osobisty udzia Hahna w transportach na egzekucje potwierdza gestapo-wiec Szulc z Pawiaka,
ktry po pijanemu wygadywa, e >jutro bdzie lepsza zabawa, bo przyjedzie sam Hahn<.
Na placu na Nowolipiu rozstrzeliwani byli rwnie winiowie z Al. Szucha w Warszawie. Tych
winiw przywoono na Nowolipie samochodami osobowymi, po kilka osb jednorazowo. Wrd
takich winiw byy rwnie kobiety. W okresie od stycznia do czerwca 1944 r. dowieziono
i stracono takich maych transportw ponad 20. Wizniowie z Al. Szucha konwojowani byli przez
funkcjonariuszy Gesta-po z al. Szucha i przez nich na Nowolipiu osobicie rozstrzeliwani strzaami
z rcznej broni krtkiej w ty gowy (...)."
wiadek Stefan Konopka, oficer WP, pracujcy w getcie w okresie dziaania obozu, zezna:
Przed wojn pracowaem w Gabinecie Ministra Spraw Wojskowych jako oficer zawodowy
cznikowy. Po wkroczeniu Niemcw do Warszawy prze-niosem si do podwarszawskiej wioski
omianki. Tu wstpiem do konspiracyjnej organizacji Suba Zwycistwu Polski. Na polecenie tej

organizacji podjem prace remontowo-budowlane gmachw byej Akademii Wychowania

Fizycznego na Bielanach, ktr przejli Niemcy na szkolenie pilotw wojskowych (...). W 1942 r.
zaoyem wasne przedsibiorstwo remontowo-budowlano-rozbirkowe. Roboty rozbirkowe
prowadziem na terenie byego getta. Tam te w styczniu 1944 r. otrzymaem wezwanie
do stawienia si do szefa obozu koncentracyjnego. Biuro jego znajdowao si w barakach przy
ulicy Gsiej. Nazwiska komendanta obozu nie pamitam, ale by on w stopniu pukownika SS.
Mwiono o nim powszechnie i ostrzegali przed nim andarmi niemieccy, e to jest zbrodniarz
niemiecki, ktry bez uprzedzenia i przyczyny strzela i zabija ludzi.
Do mnie osobicie strzela, a uszedem z yciem dziki temu, e jeden z andarmw, yczliwych
mi, upi go. Widziaem sam, jak wymieniony komendant zabi wasnorcznie dwch policjantw
granatowych oraz dwch robotnikw z mojej ekipy.
Od wymienionego komendanta obozu koncentracyjnego dostaem zezwolenie na prace
rozbirkowe na terenie getta, a ja podpisaem zobowizanie, e cz cegy z rozbirki bd
odsya wagonami do Berlina. Robotnicy zatrudnieni w moim przedsibiorstwie wjedali na teren
prac rozbirkowych w getcie w iloci do 100 wozw konnych, ktrymi wywoono ceg.
W styczniu 1944 r. bdc przy pracach rozbirkowych na ulicy Nowolipki 29/31 zobaczyem
na podwrzu ruszt z belek stalowych budowlanych. Na ruszcie tym leay ciaa zamordowanych,
jak si pniej dowiedziaem, winiw Pawiaka. Poczuem swd i z robotnikami weszlimy
ukradkiem w gruzy. Tam zobaczylimy grup 30 modych ydw, ktrzy kadli na ruszta zwoki
ludzkie, polewali benzyn i palili je. Tak spalono jednorazowo kilkadziesit zwok-Osobicie
widziaem takie palenie zwok w miejscu przy ulicy Nowolipki 29/31 trzykrotnie. Potem
podgldalimy Niemcw, ktrzy mordowali tam ofiary codziennie. T grup ydw po trzech
dniach wyprowadzilimy z getta. Oni to powiedzieli nam, e przy ulicy Nowolipki
29/31 rozstrzeliwani byli i paleni Polacy, winiowie Pawiaka, winiowie z alei Szucha oraz
warszawiacy z apanek ulicznych. Po wyprowadzeniu przez nas tej grupy ydw Niemcy wysadzili
w powietrze mury okalajce miejsce egzekucji dla zatarcia ladw zbrodni.
Drugim miejscem egzekucji, ktre widziaem osobicie, byo dawne wizienie wojskowe przy
ul. Dzikiej rg Gsiej. W budynku tym widziaem stos ludzkich zwok przygotowanych do spalenia.
I tu tak samo zwoki spalali ydzi pod nadzorem niemieckim. Rwnie t grup ydw udao nam
si wyprowadzi z getta. Byo to w kocu maja i na pocztku czerwca 1944 r.
Trzecim miejscem masowych egzekucji na terenie byego getta by plac midzy budynkiem
a murem okalajcym getto przy ul. Franciszkaskiej rg Bonifraterskiej. Widziaem,
e rozstrzelano tu nie mniej ni 500 osb. W grupie ydw spalajcych zwoki by m.in. znany
mi osobicie prof. medycyny okulista. W tej egzekucji podobnie jak w poprzednio wymienionych
zamordowano Polakw winiw Pawiaka, winiw z alei Szucha i z apanek ulicznych. Grupy
ydw tej ostatniej egzekucji nie udao nam si uratowa, gdy po skoczeniu spalania zwok
winiw polskich, sami w kocu zostali rozstrzelani i spaleni na miejscu.
Szefem grupy niemieckiej, ktra przeprowadzaa akcj zacierania ladw zbrodni przez
wysadzanie w powietrze wypalonych murw, by inynier budowlany Szejnbrunn z Berlina".

wiadek Stanisaw Marian Capelik, syn zamordowanego w egzekucji 7 grudnia 1943 r.

w kilkanacie godzin po ujciu, zezna:
W czasie okupacji hitlerowskiej zamieszkiwaem z rodzicami i dwoma brami we Wochach pod
Warszaw. Ojciec by z zawodu teletechnikiem, utrzymywa rodzin, pracujc w Polskiej Akcyjnej
Spce Telefonicznej pod zarzdem niemieckim w Warszawie. Nie nalea do adnej organizacji
Ruchu Oporu. W 1943 rokuj miaem czternasty rok ycia i uczszczaem do szkoy. Ostatni raz
widziaem ojca 6 grudnia 1943 r. W dniu tym rano ojciec w} do pracy i wicej nie powrci. Jak
pamitam 9 grudnia 1943 r., bdc w szkole, nauczycielka Reterska wywoaa mnie, abym poszed
do domu, poniewa w rodzinie jest tragedia, wasz ojciec zosta rozstrzelany. Babcia Franciszka
Capelik (nie yjca obecnie) mwia, e bya w Warszawie i widziaa na obwieszczeniu mierci
nazwisko ojca: Capelik Wiktor ur. 18 XII 1909 r. wrd grupy innych rozstrzelanych w dniu
7 XII 1943 r.
Matka Bronisawa Capelik zostaa poinformowana przez pewne osoby z kawiarni >Kleszcza< przy
ul. Nowogrodzkiej rg Marszakowskiej, e ojca zabrao z tej cukierni Gestapo w dniu 6 XII 1943 r.
w godzinach poudniowych. Ojca zamordowano wic po kilkunastu godzinach.
W 1946 r. w czasopimie >Przekrj< opublikowano fotografi egzekucji hitlerowskiej pod
nagwkiem: >Rozstrzeliwania Polakw na ulicach miasta Warszawy<. Na fotografii tej wida byo
pod murem ju rozstrzelanych, a przy nich na przedzie widocznych jeszcze ywych szeciu
mczyzn. Wrd nich trzeci od prawej strony by mj ojciec. Poznaa go caa rodzina, ssiedzi
i znajomi. Sylwetk ojca na zdjciu w miejscu na dole oznaczyem krzyykiem. Skadam
przedmiotowe zdjcie jako dowd do protokou mojego zeznania.
Jeli chodzi o miejsce egzekucji, nie jest nam wiadomo, czy ojca rozlano w jednej z egzekucji
ulicznych, czy te w egzekucji na terenie getta w Warszawie".
wiadek Janusz Ksybek, mieszkaniec posesji ssiadujcej z gettem, ze-zna:
Ulica Karmelicka z posesj nr 8 wcznie naleaa do getta. A posesja nr 2, 4, 6 byy po stronie
aryjskiej. W latach 1943-1944 ja zamieszkiwaem z rodzicami na ul. Karmelickiej 6. (...) Wielkim
postrachem dla ludzi byo sowo >Gsiwka<, gdy stamtd si ju ywym nie wychodzio. W tym
czasie aresztowano moj matk Stanisaw Ksybek. Z ulg odetchnlimy, e osadzono j
w wizieniu na Daniowiczowskiej, a nie na >Gsiwce<, z ktrej powrotu ju nie byo.
Dom, w ktrym mieszkaem, by przy podwrku rodzaju >studni<. Po godzinie policyjnej
mieszkacy domu zbierali si przy urzdzonym na tym podwrku otarzyku, przy ktrym palono
wieczki, modlono si i cicho piewano pieni. Przy zbieraniu na tych modlitwach mwiono co si
danego dnia wydarzyo w Warszawie. Z przeraeniem wymieniano >Gsiwk<, e jeeli kto
z niej wywieziony bdzie do Owicimia, to moe mie jeszcze nadziej na przeycie, ale kto
zostanie w >Gsiwce< na miejscu, ten wychodzi z niej tylko przez komin. Dlatego tak bardzo
bano si w Warszawie apanek, gdy ludno z apanek wiziono wanie na >Gsiwce<.
Z naszej kamienicy zabrali Niemcy na >Gsiwk< dwch mieszkacw i oni do domw nie
powrcili (...)".

Niektre meldunki organizacji konspiracyjnych dotyczce mordw masowych na

terenach obozowych w byym getcie
23 czerwca 1943 r. - Meldunek Antyku": Coraz czciej dokonuje si egzekucji na winiach
Pawiaka w Obozie przy ulicy Gsiej, obecnie zamienionym na Obz Koncentracyjny Konzentrationslager Warschau" (AAN, sygn. 228/5/1).
30 czerwca 1943 r. - Od pewnego czasu codziennie egzekucje winiw Pawiaka
przeprowadzane s w Obozie przy ul. Gsiej. Zwoki palone s na podwrzu od strony
ul. Zamenhofa 19" (AAN, sygn. 202/III, t. 7, Informacja Bieca" nr 26/99, z 7 VII 1943 r.).
7 wrzenia 1943 r. - Terror. Aresztowania w Warszawie.
W nocy na 2 i 3 wrzenia przeprowadzio Gestapo masowe aresztowania. Ogem w cigu tych
dwch nocy aresztowano ok. 1000 osb, z ktrych 100 przewieziono od razu do Getta
i rozstrzelano w okolicy ul. Gsiej" (AAN, sygn. 202/11-37, st. insp. r.t. z 7 IX 1943 r.).

Co si stao z pozostaymi 900 osobami? brak w meldunku adnotacji o ich wywiezieniu

z Warszawy. Jest to cig dalszy transportw niewiadomych", ktrych gross kierowanych byo do
Lagrw w Warszawie Zachodniej.
21 padziernika 1943 r. - W dalszym cigu w licznych punktach miasta odbywaj si masowe
obawy. Wikszo zatrzymywanych przewoona jest na Pawiak i do Obozu przy ul. Gsiej (...)"
(AAN, sygn. 202/11, t. 17, k. 17).
24 listopada 1943 r. - Masowe egzekucje w Getcie warszawskim.
Na terenie byego Getta w Warszawie odbywaj si codziennie maso-we egzekucje Polakw.
np. 12 XI stracono ok. 300 osb nie przeprowadzonych przez adn ewidencj wizienn.
Nazajutrz szereg detonacji wiadczyo o usuwaniu ladw egzekucji. Wysadza si w powietrze
ruiny domw, do ktrych zwozi si stale zwoki rozstrzelanych ostatnio oraz straconych dawniej"
(AAN, sygn. 202/III/7, t. 2, Informacja Bieca" nr 46/119, z 24 XI 1943 r.).
Grudzie 1943 r.- stycze 1944 r. - Poza egzekucjami jawnymi (tj. ulicznymi - MT) odbywaj si
nadal masowe tracenia zarwno winiw Pawiaka, jak i ludnoci z apanek - w murach Getta"
(AAN, sygn. 202/III-8, t. 3; aneks nr 62 za okres od 1 XII 1943 r. do 31 I 1944 r.).
30 czerwca 1943 r. - Informacja Bieca" nr 25/98, z 30 VI 1943 r., usta-ajca miejsce
rozstrzeliwa w obozie przy ulicy Gsiej (na tyach dawnego wizienia wojskowego).
26 listopada 1943 r. - Meldunek nr 228 z dnia 26 XI1943 r. o zamordowaniu w komorze gazowej
okoo 800 osb z apanek ulicznych.
22 listopada 1943 r. - Informacja w raporcie nr 227 Wydziau Bezpieczestwa Oddzia PolitycznoInformacyjny z 22 XI1943 r. o wykopywaniu zwok z rnych miejsc strace i spalaniu ich
w krematorium.
5 listopada 1943 r. - Meldunek St.M.W. z dnia 5 XI 1943 r. ustalajcy umieszczanie ludzi
z apanek w wizieniu na Pawiaku i w wikszoci przypadkw w obozie na ul. Gsiej.
15 grudnia 1943 r. - Terror Warszawa. Za murami getta w dalszym cigu niemal codziennie
Niemcy rozstrzeliwuj po okoo 100 osb" (AAN, sygn. 202/III/7, t. 2, Meldunek z Informacji
Biecej" AK (nr 49/122, z 15 XII 1943 r.).
6 grudnia 1943 r. - Identyczne stwierdzenie znajduje si w meldunku Spoecznego Komitetu
Antyk": Egzekucje w Getto odbywaj si codziennie w godzinach wieczornych. Przecitnie
traconych jest okoo 100 ludzi dziennie (AAN, sygn. 228/5-1, z 6 XII 1943 r.).
Przedstawione meldunki organizacji konspiracyjnych pozwalaj na pewne spojrzenie
porwnawcze. Lagry w Warszawie Zachodniej i na Kole dziaay przez prawie dwa lata, Lagry
w byym getcie funkcjonoway przez ponad rok. W Lagrach w Warszawie Zachodniej, gdzie ofiary
zabijano w komorach gazowych, tracono po kilkaset ludzi jednorazowo.
W Lagrach na terenie byego getta i na Kole, gdzie ofiary zabijano przez rozstrzeliwanie, tracono
cznie po okoo 100 osb na dob.
We wszystkich Lagrach tracona bya najliczniej ludno z apanek:
- Ludzie z apanek to najbardziej krtkoterminowi winiowie, ktrych
zagazowywano, rozstrzeliwano po kilku dniach lub nawet kilkunastu godzinach po ujciu.
- Ludzi z apanek przeznaczonych do likwidacji nie poddawano adnym sadom. Nie byo ich za
co sdzi. Ginli, poniewa stolica, w ktrej mieszkali, bya likwidowana.
- Ludzi z apanek nie rejestrowano, nie wcigano do adnej ewidencji. Ginli bezimiennie.
Chodzio o jak najwiksz liczb zgadzonych mieszkacw likwidowanego miasta.
Ze Sprawozdania 14/44" Komrki Wiziennej Delegatury Rzdu, przesanego do Rzdu
Polskiego w Londynie, wynika, e od padziernika 1943 r. na terenach obozowych odbyway si
codzienne egzekucje bezimienne, czstokro osb przywiezionych wprost z miasta i bezporednio
po tym rozstrzelanych. Zwoki palono nastpnie wraz z dokumentami osobistymi (po zdjciu
ubrania).
Wedug zeznania wiadka Zbigniewa T., winia Pawiaka od lutego 1942 r. do 30 lipca 1944 r.,
gdzie peni funkcj kierownika kolumny sanitarnej i mia wgld do ewidencji i mono poruszania
si po caym terenie wizienia, co najmniej 30% zatrzymanych ludzi nie byo wcignitych
do ewidencji.
W wywoonych z Pawiaka i z obozw transportach niewiadomych" znajdowali si gwnie wanie
nie zewidencjonowani ludzie z apanek. Bezimienne Postacie" wiezione w niewiadomych

transportach" znikay w utajnionych komorach gazowych, bez ladu. Bezimienne Postacie"

spalano nastpnie w krematoriach na popi, a popioy ich rozsiewano na gruntach miejskich
i upynniano studzienkami kanalizacyjnymi do Wisy, gdzie nie ma po nich ladu.
W KL Warschau urzeczywistniono zbrodni doskona, ktr po latach bdzie prbowao rozwika
ledztwo.

ZWIZKI EGZEKUCJI ULICZNYCH Z KL WARSCHAU

Wbrew twierdzeniom niektrych polemistw, egzekucje uliczne byy integraln czci mordw KL
Warschau. Zwizki te s nader ewidentne:
- winiowie z tych samych grup byli rozstrzeliwani czciowo na ulicach
a czciowo na terenie obozu;
- rozstrzeliwa ulicznych dokonywali czonkowie tych samych formacji
SS i policji co i w obozie;
- zwoki osb zabitych na ulicach przewoono na teren obozowy i tam je
palono. W egzekucjach ulicznych obok winiw cywilnych rozstrzeliwano czonkw i onierzy
polskiego ruchu oporu.
Tych ostatnich likwidowano przede wszystkim w Lagrze na Kole, ktry pierwotnie by obozem
jenieckim, a od jesieni 1942 r. obozem koncentracyjnym.
Chocia liczba ofiar egzekucji ulicznych, w tym czonkw i onierzy ruchu oporu, na tle globalnych
strat KL Warschau nie bya tak dua - wynosi 3384 osoby (ekspertyza biegych wydana
w ledztwie w sprawie Egzekucji ulicznych w Warszawie"), to egzekucje te odbijay si na yciu
caego miasta w sposb spektakularny.
O ile masowe biologiczne zabijanie miasta w komorach gazowych i poprzez rozstrzeliwania
na terenach obozowych przeprowadzano w sposb niemal hermetycznie utajniony, to egzekucje
uliczne, plakatowane na murach i ulicach z nazwiskami polskich patriotw, miay zabi miasto
duchowo, rzuci stolic i jej ruch oporu na kolana. Tego jednak okupanci nigdy nie osignli.

KREMATORIA NA TERENACH OBOZOWYCH W DAWNYM GETCIE

Dnia 17 grudnia 1942 r. opublikowana zostaa wsplna deklaracja protestacyjna rzdw:
Stanw Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, ZSRR oraz rzdw emigracyjnych, w tym Rzdu
Polskiego w Londynie, przeciwko bestialskiej, z zimn krwi prowadzonej polityce eksterminacji"
na zajtych przez niemieckie wojsko obszarach.
W tej sytuacji wielka liczba grobw i masowe egzekucje nie mogy by ju przez Niemcw dalej
skutecznie utrzymywane w tajemnicy.
Liczc si z takimi trudnociami, ju rok wczeniej na polecenie szefa Gwnego Urzdu
Bezpieczestwa Rzeszy, Reinharda Heydricha, w celu zacierania ladw zbrodni podjto
w Gwnym Urzdzie Bezpieczestwa Rzeszy tajne przedsiwzicie (Geheime Reichssache"),
ktre wedug biurowej numeracji w RSHA otrzymao nazw 1005".
Powoane zostao pod dowdztwem SS-Standartenfiihrera Blobela specjalne Kommando 1005,
ktrego zadaniem byo spalanie zwok z masowych mordw znajdujcych si w zbiorowych
mogiach.
W KL Warschau odpowiednikiem Kommanda 1005 byo specjalne komando obozowe
Leichenyerbrennungskommando.
Jak wynika z zezna niemieckich policjantw Antona Schmitza i Frensera na procesie szefa
Gestapo warszawskiego L. Hahna w Hamburgu, komando to skadao si z ydw i byo
nadzorowane przez SS-manw z KL Warschau i policjantw z batalionu 111/SS-Polizei Regiment
23, m.in. przez Banascha i Buchnera. Zajmowao si ono paleniem zwok na terenie obozowym
(Akta procesu L. Hahna, t. 18, k. 741).
Zwoki spalano w krematoriach oraz w spalarniach zwok na otwartym powietrzu na terenie
obozowym w byym getcie.

w
Krematoria
Getcie. O znajdoway
ile mi wiadomo,
si: to grupa ydw bya w dyspozycji placwki andarmerii w Warszawie,
mieszczcej
- przy ul. Gsiej
si przy
26, zbudowane
ul. elaznejwiosn
rg Leszna
1943wr. gmachu
o pojemnoci
dawnej
naszkoy
okoo 200
i szpitala
zwok;
w. Zofii.
Doprowadza
- krematoriumich
zaadaptowane
stamtd na plac
w pomieszczeniach
egzekucji andarm
poydowskiej
nazwiskiemfabryki
Banasz.
pomidzy ul. Smocz
Po
i Glinian;
przygotowaniu przez Tryskw i innych ydw stosw z drzewa wjecha na plac samochd
z- krematorium
bud. Przyjechao
z jednopaleniskowym
dwch lub trzech piecem
oficerw
wewntrz
SS w biaych
gmachu
fartuchach
byego wizienia
oraz chyba
wojskowego.
dwch
szeregowych
Spalarnie zwok
SS-manw.
na otwartym
Otworzono
powietrzu
klap
byy
budy,
to stosy
wyprowadzono
ukadane z drzewa
kilku winiw,
i polewane
wrd
benzyn,
ktrych
na
byy
ktrei wrzucano
kobiety. Po
zwoki
czymibezporednio
palono je. nastpio rozstrzelanie z karabinu maszynowego
umieszczonego,
Stae spalanie zwok
jak mi
nasi
otwartym
wydawao,
powietrzu
w jakim
znajdoway
zauku przy
si bramie.
w miejscach
Nastpnie
staych
oficerowie
rozstrzeliwa:
SS
w
- przy
biaych
ul. Nowolipki
kitlach chodzili
25-31i z krtkiej broni rcznej dobijali lecych winiw, kopic ich uprzednio
dla
- nasprawdzenia,
dawnym boisku
czy sportowym
daj jeszczeSkry"
oznakiprzy
ycia.
ul.Po
Okopowej
rozstrzelaniu
naprzeciwko
szeregowi
obozu.
SS-mani szybko
odjedali, za oficerowie pozostawali i nadzorowali palenie zwok. W ten sposb zamordowanych
ju winiw ydzi Tryski i inni rzucali na wczeniej przygotowane stosy drzewa i palili, pod
przymusem tych oficerw SS (...). Prowadzc roboty przy ul. Wiziennej, widziaem ktrego dnia
Zeznaniawywoonych
wiadkwz Pawiaka winiw. Winiowie wyprowadzani byli z zakneblowanymi
osobicie
ustami,
do tyutechnik
rkami,budowlany,
w samej bielinie
i bez na
butw.
Zaadowano
ichwdoczasie
trzech lub
wiadekpowizanymi
Marian Bielewicz,
zatrudniony
terenie
byego getta
czterech
bud ciarowych
i wywieziono.
Syszaem,
e rozstrzelano
ich przez
w kilku
punktach
budowy obozu,
zezna m.in:
Obz w roku
1943 wiosn
by budowany
firm,
w ktrej
Warszawy
(...)".
pracowaem.
W tym czasie ydzi budowali (...) krematorium. Przed wybudowaniem krematorium
Do
krematoriw
spalarni
byy to
zwoki
na spalenie
ze wszystkich
miejsc
strace:parterowy,
ofiary
zwoki
palono naiul.
Gsiejzwoone
25 i 45. Sam
widziaem.
Krematorium
stanowio
budynek
egzekucji
ludzi
rozstrzeliwanych
na terenach
oraz zagazowanych
do ktregoulicznych,
mona byo
>wpakowa<
najwyej
200 osbobozowych
(...)".
w
komorach
gazowych.
wiadek
Mieczysaw
Otarzewski, pracownik zakadw lusarskich przy ul. Burakowskiej
W
latach funkcjonowania
KL Warschau
liczne
byyobozu
meldunki
ruchu ul.
oporu
nie tylko
o dziaaniu
w ssiedztwie
obozu, potwierdzi:
(...) Na
terenie
w pobliu
Smoczej
dziaao
od zimy
w
nimr.komr
gazowych
i umiercaniu winiw
oraz ludzi z apanek,
alestamtd
take meldunki
o spalaniu
1943
krematorium
w zaadaptowanej
fabryce poydowskiej.
Dochodzi
permanentnie
ich
zwok
wanie w obozowym
krematorium.
swd
przypominajcy
Gaz Fosgen.
Po wyzwoleniu na dawnym boisku >Skry< u wylotu obozowej
Miejsca,
ktrych
ilo skadowanych
bya odkryto
zbyt dua
do przetransportowania
na spalenie
ul. Gsiej,wprzy
plantowaniu
terenu pod zwok
zabudow,
hady
koci ludzkich z czaszkami".
do
krematoriw,
wysadzano wraz
z ruinami
np. 10
uczyniono
ze staym
wiadek
Jzef Koronowski,
mieszkaniec
ul.domw
Smoczejwwpowietrze.
odlegociTak
okoo
m od obozowej
ulicy
miejscem
podwrcu
posesji
ul. Nowolipki
25-31,
wysadzono
w powietrze
Glinianej, strace
zezna: w
Teren
pomidzy
ul.przy
Glinian,
Okopow,
Gsiktre
i Smocz
ogrodzony
by murem
ze
zwokami
w dniach
czerwca 1944r.
(...).
Na dziedzicu
tego6-8
ogrodzonego
terenu znajdowao si krematorium. (...) przy krematorium
W
Raporcie
Komrki
Wiziennej
Delegatury
Rzdu
z 15 XI1943
r." stwierdzono:
Na terenie
widziaem
osobicie
pozwalane
warstwami
zwoki
ludzkie,
ktre widywaem
ze strychu
domu. Getta
Byy
Niemcy
w pasiakach
powietrze iruiny
ze zwokami
rozstrzelanych
Ofiar, rwnoczenie
to zwokiwysadzaj
zarwno w
w ubraniach
cywilnych".
Wycig tam
z protokou
zeznania Feliksa
wygrzebywane
i niszczone
zwokigetcie,
Pochowanych
po niektrych
poprzednich
Paczkowskiego,srobotnika
w byym
wiadka prowizorycznie
naocznego spalania
zwok w podwrcu
posesji
egzekucjach".
Nowolipki 25: "Bezporednio po stumieniu powstania w Getcie warszawskim zaczem pracowa
Jak
wielka
musiaa
by liczba
mordowanych
skoro
dziaajce
codziennie krematoria,
w firmie
Niemca
Menza.
Byem
zatrudniony ludzi,
u niego
jakotrzy
vorarbeiter
i prowadzaem
wachy polskich
w
tym jednodo
o pojemnoci
na 200 zwok,
oraz
dwieZe
stae
spalarnie
okazay si niewystarczajce
do
robotnikw
prac rozbirkowych
na teren
Getta.
wzgldu
na wymieniony
rodzaj pracy miaem
likwidacji
wszystkich
zwoksii wpo1944
r. zbudowano
dodatkowo
dwa nowedoprowadzonych
krematoria, w tym jedno
uprawnienie
do poruszania
caym
Getcie. Ktrego
dnia spotkaem
elektryczne.
krematoria,
dziaajce
w czasie
istnienia
KL Warschau,
rwnie
rwnie na teOpisane
roboty ydw
z rodziny
Tryskw,
ktrzy
powiedzieli
mi, e na jak
ul. Nowolipki
krematoria
zbudowane
w 1944z r.,
zostay podczas ogldzin sdowych
25 Niemcy nowe,
rozstrzeliwuj
winiw
Al.stwierdzone
Szucha i z Pawiaka.
z udziaem
biegego z dziedziny
medycyny
sdowej
prof.z W.
Grzywo-Dbrowskiego,
Po tej wiadomoci
udaem si
z czterema
kolegami
pracy,
wrd ktrych pamitam by
przeprowadzonych
1945 r. Prawie wszystkie domy na ulicy Nowolipki i Nowolipie byy
Czesaw liwiski, w
namaju
ul. Nowolipki.
zburzone, zalegay ruiny. Zburzony by take wskazany przez Tryskw dom przy ulicy Nowolipki
25 oraz ssiadujce z nim domy Nowolipki 23 i 27; stay tylko szkielety. Na murach tych trzech
domw wisiay napisy: Wstp wzbroniony pod kar mierci. W ukryciu poprzez ruiny przedostaem
si z kolegami do domu Nowolipki 27, bdcego w bezporednim ssiedztwie z domem Nr 25 przy
Nowolipkach, skd przez dziur w sterczcej cianie z pierwszego lub z drugiego pitra
zobaczylimy na posesji Nowolipki 25 wrd gruzw do duy oczyszczony plac o powierzchni
40 x 40 m lub 50 x 50 m, na ktrym wedug relacji Tryskw wykonywane byy egzekucje.
EKSHUMACJE
Dokadnie
plac ten pooony by pomidzy ulic Nowolipki, a ulic Nowolipie, w ten sposb, e
od ulicy Nowolipki 25 naprzeciwko skrzyowania z ulic Karmelick byo do niego przejcie
na zewntrz.
Egzekucje
na tym
placu dokonywane
byy prawie
codziennie,
prawie dzie w dzie
Opisane w
poprzednich
rozdziaach
metody niszczenia
zwok
osb zamordowanych
sycha
byo
tam
seryjne
strzay
broni
maszynowej.
znalazy potwierdzenie w toku ogldzin i ekshumacji zwok oraz popiow z resztkami ludzkich
Ja
osobicie
widziaem 3 lub w
4 takie
egzekucje,
gdzie
w miesicach
kiedy byo ciepo. Wicej razy
koci,
jakie przeprowadzono
pierwszych
latach
powojennych
1945-1946.
nie
miaem
odwagi
tam
pj,
bo
grozia
kara
mierci.
Egzekucje
te
ogldaem
wanie
poprzez
Zachowa si i zosta doczony do akt ledztwa album ze zdjciami wykonanymi
w dniu
10 maja
dziur
w
cianie
na
pierwszym
czy
drugim
pitrze
wymienionego
domu
Nowolipki
27.
1945 r. podczas ekshumacji przeprowadzonej przez PCK na terenach wiziennych przy zbiegu
Przed
egzekucj
doprowadzano na plac grup ydw, ktrzy przygotowywali stosy z drzewa. Do
ulic Gsiej
i Dzikiej.
przygotowania
tych
zmiennie rne grupy ydw, wrd ktrych by ojciec
Wykonane i opisane stosw
zdjciadoprowadzano
przedstawiaj m.in:
i- dwch
czy
trzech
synw
ze
znanej
mi
rodziny
ydowskiej
Tryskw,
powstania
budynek krematorium w wizieniu przy ul. Gsiej
oraz jego
wntrzeocalonych
i paleniskoz zwok
- odkryte doy ze zwokami ludzkimi
- zway popiou z drobnymi i wikszymi fragmentami ludzkich koci
- lady od uderze kul o mury

-Informacyjnego
podwrze wizienne
w Zarzdzie
usane Gwnym
popioami PCK
i niedopalonymi
w Warszawie.
komi.
Z tegoZostay
tytuu kierowaa
take odnalezione
prac
iprotoklantek
doczone doPCK
akt ledztwa
identyfikujcych
w sprawieofiary
KL Warschau
w czasie ekshumacji
trzy protokoy
przeprowadzanych
ogldzin miejsc zbrodni
w latachna
terenie
1945-1947
znajdujcym
przez Miejski
si przy
Zakad
zbiegu
Pogrzebowy
ulic Gsiejnai Zamenhofa,
terenie caej sporzdzone
Warszawy. przez sdziw
ledczych
Ekshumacja
w latach
na terenie
1945-1946.
obozu koncentracyjnego tzw. >Gsiwka< przeprowadzana bya, o ile
W
pamitam,
toku ogldzin,
we wrzeniu
podobnie
1946
jakr. na
Protoklantka
zdjciach, stwierdzono
Janina elazowska
olbrzymie
zawiadomia
iloci popiow
mnie,oraz
e koci,
ktre
ekshumacja
biorcynaudzia
terenie
w >Gsiwki<
ogldzinach w
z uwagi
dniu 30
namaja
masy1945
zwok
r. prof.
i prochw
W. Grzywo-Dbrowski
ludzkich przekracza
zidentyfikowa
rozmiarami ekshumacje
jako szcztki
uliczne,
ludzkie.
nawet te z Powstania Warszawskiego. Wtedy zorganizowaam
Popioy
komisj zalegay
z przedstawicieli
na dziedzicach
PCK i Ministerstwa
i zasypane byy
Budownictwanimi wszystkie
Oddziau
studzienki
Grobownictwa
kanalizacyjne.
Wojennego
Stan
i udalimy
ten znalaz
si napotwierdzenie
teren >Gsiwki<.
w Sprawozdaniu Sekretarza Komisji dla Zbadania Zbrodni
Niemieckich
Weszlimy gwnym
w Warszawie
wejciem
B. widerskiego
od strony ulicy
o obozie
Gsiejzagady
na jedenznajdujcym
z dziedzicw,
si ktry
na terenie
pokryty
dawnego
by jak
wizienia
>plaa muszelkami<
wojskowego
spalonymi
przy ul. Dzikiej"
komi ludzkimi.
z 20 lipcaWtedy
1945 r.ju
Otobyo
jegowydobytych
tre (wycig):
kilkadziesit zwok.
W
Popioami
pierwszej
ludzkimi
poowie
wypenione
maja br. Sekretariat
byy studzienki
Komisji
kanalizacyjne,
zosta zawiadomiony
a take prochy
przezrozsiane
Referat byy na
Grobownictwa
dziedzicu. Poza
P.C.K.,
tym zastalimy
e w zwizku
d otwarty
z akcj masowych
wypenionyekshumacji
zarwno zwokami,
prowadzon
jakwi popioami
Warszawie,
na
ludzkimi.
terenie Bya
byego
to getta
ta sama
natrafiono
rzeczywisto,
na dziedzicach
jak widziaam
byegoosobicie
wizieniawnaTreblince.
Dzikiej na masowe groby
pomordowanych
Z tego dziedzicaofiar,
byo stosy
wejcie
popiow
do krematorium
itp., ladykoksowego,
zbrodni dokonywanych
ktre byo zawNiemcw
okresie okupacji
czynne.
niemieckiej
Z drugiego dziedzica
i powstaniabyo
warszawskiego
wejcie do drugiego
wiadczce,
krematorium
e teren ten
elektrycznego,
stanowi jeden
bardzo
z kil-ku
komfortowo
obozw
zagady
wykoczonego.
znajdujcych
Wydawao
si w nam
Warszawie.
si, e ono
Prowadzcy
nie byo jeszcze
ekshumacj
uywane.
niezwocznie
Na innym
zawiadomili
placu
P.C.K.,
ktry
przylegajcym
wydelegowa
do byego
kilkuosobow
wizieniakomisj,
wojskowego
ktra bya
polecia
duawstrzymanie
hala w budowie
dalszych
doprowadzona
prac
a do
ekshumacyjnych
kro-kwi dachowych
do czasu
i tam byo
zbadania
6-8 palenisk
sprawy przez
na zwoki.
miarodajne czynniki. Zawiadomiony
oNapowyszym,
terenie samego
zreferowaem
wizienia spraw
wojskowego
Ministrowi
bya cela
Informacji
tortur. Ze
i Propagandy
stropw zwisay
ob. Matuszewskiemu,
cztery sztangi
ktry
zakoczone
wyrazinayczenie
kocachzbadania
koami, w
sprawy
ktre na
wkadane
miejscu.byy
W dniu
rce 16
i nogi
maja
winia.
br. Minister
Na wybetonowanym
Matuszewski uda
si
klepisku
wraz ze
byo
mn.
rozpalane
(...) Gmachy
ognisko,
wizienne
nad pomieniami
zabudowane
ktrego
w czworoboki,
zawieszonytworzce
wizieobszerne
by bujany.
dzieCela
dzice
miaa tytu
s spalone
w jzyku
we polskim:
rodku, mury
>Wydaj
gmachw
koleg<nienaruszone.
(...).
Na
Przyjednym
cianach
z dziedzicw
wizienia urzdzone
znajduje byo
si czciowo
kasyno gry
odkopana
czy te jak
mogia
niektrzy
zbiorowa,
nazywali
zwoki
>amfiteatr<
okoo 70 ofiar
dla
s
SS.przysypane
Na cianach
lekko
tegoziemi,
kasyna na
wymalowane
drugim dziedzicu
byy pal-my
znajduje
i widoki
si stos
egzotyczne.
wystrzelonych
W tymusek
kasynie SSkarabinowych,
mani urzdzali porodku
sobie libacje,
resztki
w trakcie
duegoktrych
paleniska.
wypuszczali
Tereny dziedzicw
winiw i pokryte
polecali s
imdrobnymi
biega. Do
szcztkami
biegajcychludzkich
i bezbronnych
koci, winiw
w studniach
SS-mani
i doachstrzelali
na dziedzicach
i niejednokrotnie
znajdujofiary
si stosy
zabijali.
popiow ze
spalonych
Na terenie zwok
KL Warschau
ludzkich.
>Gsiwka<
Wewntrz gmachu
stwierdzilimy
wiziennego
komisyjnie
znajduje
wosy
si lad
ludzkie
po w kupie i ubrania po
jednopaleniskowym
ofiarach, podobnie jak
piecu
to byo
krematoryjnym,
w Owicimiu.
celaPoza
z caym
obozem
szeregiem
prochyelaznych
zebrano zeprtw
spalarni
suca
na boisku
jako
izba
>Skry<
tortur.
i naNa
Nowolipkach
ostatnim dziedzicu
z egzekucji
za Warszawiakw
waciwym wizieniem
przed Powstaniem.
na rodku wielkiego placu
przytykajcego
Skadam do protoku
do obozu
wykaz
koncentracyjnego
miejsc, skd zebrane
le gruzy
byywysadzonego
prochy ludzkie.
w powietrze
W oboziekrematorium.
koncentracyjnym
Z
jednej
>Gsiwka<
strony prochy
placu stoi
zebrane
budynek
byykrematorium
tylko z czci
z wysokim
obozu od kominem,
strony ulicy
w Zamenhofa
ktrym nie zostay
17 i 19.jeszcze
zainstalowane
Pozostaa czpiece
KL Warschau
krematoryjne.
nie bya
To niewykoczone
przez nas badana.
krematorium
(...)
jest obecnie rozbierane. Na
rogu
Zwoki
placu
i prochy
po drugiej
z Obozu
stronie
>Gsiwka<
znajduje si
pochowane
elektryczne
zostay
krematorium,
na Katolickim
ktre Cmentarzu
byo przez Niemcw
na Woli (...)".
w
okresie przed powstaniowym cakowicie zmontowane i gotowe do pracy. Krematorium to o dwch
paleniskach jest ju w znacznym stopniu rozebrane, tak e stoj tylko mury. Jeeli chodzi o teren
gmachu wizienia i wygld dziedzicw, wyglda on w nastpujcy sposb: jeden z dziedzicw
nosi nazw >teatru<, poniewa ciany zewntrzne tworzcych go gmachw s pokryte
malowidami w postaci kwiatw i palm wygldajcych jak dekoracja teatralna. Jak podawaa
ludno miejscowa przedstawicielom P.C.K., na terenie dziedzica niemieccy zbrodniarze
urzdzali
sobie na
widowiska
stylu Nerona.
Siedzc
przy nakrytych
stolikach,
odbywali
libacje,
Ekshumacje
tereniewdawnego
boiska
sportowego
Skry"
przy ul.
Gibalskiego
w
trakcie
ktrych
wypuszczali
winiw
na
dziedziniec,
szczujc
psami
i
strzelajc
do
nich.
Ziemia
u wylotu obozowej ul. Gsiej
na dziedzicu jest w wielu miejscach pozapadana, co wiadczy, e mog si tam znajdowa
wielkie iloci zwok.
Nastpnego
dnia, tj. 17boisku
maja br.,
udaem
siekshumacj
ponownie na
terenr.obozu
razem z fotografami
Na wymienionym
Skry"
poza
z 1946
przeprowadzone
byy jeszcze
Urzdu
Informacji
i
Propagandy
i
przedstawicielami
P.C.K.
i
dokonalimy
tam caego szeregu
trzy dalsze, w tym ostatnia w 1988 r.
zdj,
ktre zaczam
niniejszym sprawozdaniu.
O odkryciu
zagady1988
podaem
Prokuratura
dzielnicy przy
Warszawa-Wola
po przeprowadzeniu
w dniuobozu
27 wrzenia
r. ekshumacji
odpowiedni
komunikat
prasie
warszawskiej.
przekazaa akta sprawy, wedug waciwoci, do Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w
W
czerwcu
br. udaa
si z ramienia
Ministerstwa
Sprawiedliwoci
specja
na komisja na teren
Polsce,
uznajc,
e szcztki
zwok pochodz
od ofiar
z drugiej wojny
wiatowej.
obozu,
o
czym
rwnie
ukaza
si
odpowiedni
komunikat
w
prasie
(...)".
W zwizku z tym zorganizowane zostay ogldziny sdowe z udziaem przedstawicieli waciwych
Nastpne
ekshumacje powojenne
przeprowadzone
byyoraz
we wrzeniu
1946 zr. niego szcztki zwok.
resortw. Ogldzinom
szczegowym
poddano wykop
ekshumowane
Ich
wyniki
przedstawia
do
protokou
przesuchania
w
charakterze
wiadka
Nowakowska,
Lekarz specjalista w dziedzinie medycyny sdowej Wydziau KryminalistykiJadwiga
Stoecznego
Urzdu
kierownik
Dziau
Grobownictwa
Biura
Informacyjnego
Zarzdu
Gwnego
PCK.
W
czasie okupacji
Spraw Wewntrznych poda, e ekshumowanych zostao 285 zwok w stanie szcztkowym,
hitlerowskiej
i bezporednio
wojnie bya
kierownikiem
Dziau Grbownictwa
Biura
z ktrych 14 czaszek
poddanopobadaniu.
W wyniku
bada specjalistycznych
ustalono,
e szcztki
zwok przebyway pod ziemi przez ponad 40 lat wstecz od 1988 r. Tylko w dwch czaszkach
stwierdzono lady mogce by postrzaowymi, za w 12 czaszkach nie stwierdzone adnych
ladw od ewentualnych postrzaw. Podobne wyniki wykazaa nastpna grupa badanych
czaszek, z ktrych na 13 tylko 2 miay lady mogce by postrzaowymi, za u pozostaych nie
stwierdzono adnych uszkodze mechanicznych mogcych by przyczyn mierci.

Kierownik Dziau Grobownictwa Biura Informacji Zarzdu Gwnego PCK stwierdzia, e podczas
ekshumacji w 1946 r. wydobyto z boiska Skry" w masowych ilociach prochy ludzkie oraz zwoki.
Ju podczas okupacji wiadomo byo, e na boisku Skry" hitlerowcy r sowo rozstrzeliwali Polakw,
w okresie przed Powstaniem Warszawskim. I na tym samym boisku zwoki zamordowanych palili.
Dlatego wanie prochy i zwoki ekshumowane z boiska Skry" w 1946 r. pochowane zostay na
Cmentarzu Katolickim Warszawa-Wola, razem z prochami i zwokami ekshumowanymi wtedy
z obozu koncentracyjnego w byym getcie.
Przedstawicielka Departamentu Rozwoju Miast w Ministerstwie Gospodarki Przestrzennej
poinformowaa te, e zwoki z ekshumacji w 1960 r. na tym boisku pochowane zostay na
Cmentarzu Powzkowskim, a z ekshumacji 1985 r. - na Cmentarzu Wlka Wglowa. W wyniku
przeprowadzonych ogldzin, ustalono:
- ekshumowane w dniu 27 wrzenia 1988 r. szcztki ludzkie z dawnego boiska Skry" pochodz
od ofiar KL Warschau, gdy boisko Skry" byo terenem obozowym;
- fakt, e w masie zwok zakopanych razem, tylko w niektrych przypadkach stwierdzono lady od
kul, a u pozostaych uszkodze mechanicznych nie stwierdzono, wskazuje, e gross
z ekshumowanych ofiar zostaa najprawdopodobniej umiercona gazem, ktry stosowano do
zabijania winiw w KL Warschau;
- z uwagi na to, e na dawnym boisku Skry" w okresie funkcjonowania KL Warschau mordowano
i zakopywano Polakw, okoliczno ta uzasadniaa, aby ekshumowane 27 wrzenia 1988 r.
szcztki, podobnie jak z poprzednich ekshumacji, byy pochowane na jednym z warszawskich
cmentarzy katolickich lub na Cmentarzu Powzkowskim.
Jak wynika z powyszego, ekshumacje w kompleksie KL Warschau przeprowadzone byy:
- tylko czciowo w obozie cisym" przy ul. Gsiej
- w miejscach staych strace przy ul. Nowolipki 25-31 i na dawnym boisku Skry".
Natomiast ekshumacje nie odbyy si w innych wielkich skupiskach zbrodni, przede wszystkim:
- w Lagrze na Kole, w jego obiekcie mierci w miejscowym lasku
- w komorach gazowych w tunelu w Warszawie Zachodniej. Wszelkie dalsze badania na terenach
obozowych zostay przerwane. Jak wynika z owiadczenia zoonego do protokou z 17 sierpnia
1945 r.
przez przedstawicielk Zarzdu Gwnego PCK, biorc udzia w ekshumacjach, dalsze badania
zostay przerwane, gdy miaa je kontynuowa Prokuratura". Byo to nieprawd, gdy Prokuratura
Powszechna nie bya waciw do prowadzenia ledztw o zbrodnie przeciwko ludzkoci.
Prochy zebrane z przeprowadzonych ekshumacji stanowiy tylko cz ich caoci. Niemcy
bowiem, z uwagi na ogromne iloci prochw ze spalanych zwok oraz w celu zacierania ladw
zbrodni, rozsiewali je na gruntach miej-skich, rozcigajcych si pomidzy Lagrem na Kole
a zespoem cmentarzy przy ul. Okopowej, oraz upynniali je studzienkami kanalizacyjnymi.
Prof. W. Grzywo-Dbrowski na podstawie zebranych prochw nie by stanie okreli wielkoci strat
w liczbach. Uczestnicy przeprowadzajcy eks-humacje okrelili je porwnawczo: straty ludzkie
w obozie byy wiksze od strat poniesionych podczas Powstania Warszawskiego.

EWAKUACJA KL WARSCHAU
I JEGO WYZWOLENIE PRZEZ POWSTACW
Ewakuacja obozw i wizie zostaa zarzdzona 20 lipca 1944 r. przez dowdc policji
i suby bezpieczestwa w Generalnej Guberni, Wilhelma Koppego: (...) gdyby rozwj sytuacji na
froncie przybra obrt uniemoliwiajcy transport winiw, naley ich zlikwidowa. (...) w adnym
wypadku nie mona dopuci do tego, aby winiowie n i e ydzi byli uwolnieni lub ywi wpadli w
rce wrogw, ruchu oporu lub Armii Czerwonej" (Cyt. za K. M. Pospieszalski, Hitlerowskie prawo
okupacyjne w Polsce, cz. 2: Generalna Gubernia, Pozna 1958, s. 519).
W podobnym duchu jest wczeniejszy meldunek ruchu oporu z 11 lipca 1944 r. (AAN, sygn.
202/11, t. 17, k. 132 i t. 66, k. 3).
Przygotowania do ewakuacji kompleksu KL Warschau rozpoczto ju w poowie lipca 1944 r.

wiadek Antoni Malinowski, wizie Pawiaka i KL Warschau, do protokou przesuchania

z 5 sierpnia 1975 r. zezna: Od poowy lipca 1944 r. Centralne Wizienie na Pawiaku byo
stopniowo likwidowane, za wyjtkiem winiw ydw".
wiadek Stanisaw Strzakowski, wizie Pawiaka i KL Warschau, do protokou przesuchania
z 23 sierpnia 1947 r. zezna m.in:
W maju 1943 r. zostaem schwytany na ulicy (...) i jako yd odstawiony na Pawiak, gdzie
zatrudniono mnie w warsztacie szewskim, pracowaem tam do 27 lipca 1944 r. W dniu 26 lipca
1944 r. wszyscy winiowie Polacy z Pawiaka zostali ewakuowani. Pozostao na Pawiaku
kilkudziesiciu mczyzn i kobiet (ydw). Zostali oni przetransportowani na teren Obozu
>Gsiwki<. Pomieszczono nas w barakach na 7. podwrzu. W dniu 5 sierpnia 1944 r. teren
>Gsiwki< opanoway wojska Powstacze.
Ewakuacja kompleksu KL Warschau przeprowadzona zostaa w dniach 28-31 lipca 1944 r.
w czterech transportach:
- 28 lipca 1944 r. transport okoo 4000 winiw z Lagrw w Warszawie Zachodniej
- 29 lipca 1944 r. transport okoo 3500 winiw z Lagrw w byym getcie
- 30 lipca 1944 r. transport okoo 1800 winiw, w tym 400 kobiet, z wizienia na Pawiaku
- 31 lipca 1944 r, transport okoo 3000 winiw z Lagru na Kole.
cznie ewakuowano okoo 12 300 winiw.
Wywieziono ich do obozw koncentracyjnych w Dachau, Landsberg, Muhl-dorf, Kaufering, GrossRosen i Ravensbriick.
Marsz ewakuacyjny z Warszawy prowadzi przez Kutno. Std cz winiw przewieziona
zostaa do Dachau pocigami. Pozostali ca tras do obozw docelowych odbywali pieszo.
Dla wielu by to marsz mierci.
wiadek Semel Maier, wizie KL Warschau, przesuchany w Dachau zezna m.in:
(...) W lipcu 1944 r. zostalimy ewakuowani z Warszawy do Dachau. Postanowiono, i drog
t odbdziemy pieszo. Byo nas 3500 winiw. Droga nasza prowadzia z Warszawy na Kutno.
Byo bardzo gorco i mielimy ogromne pragnienie. Setki winiw nie mogo i dalej z powodu
pragnienia i pozostawali w tyle. Widziaem jak Scharfiihrer Wagner z pistoletu strzela od tyu do
pozostajcych w tyle winiw i zabija ich. Gdymy doszli do Dachau, transport skada si tylko
z 2200 winiw. Z Dachau powdrowalimy do Muhldorf. (...)".
Transport ewakuacyjny do Dachau by eskortowany przez 260 SS-manw z zaogi obozowej KL
Warschau, 40 onierzy Wehrmachtu oraz prowadzono kolumn psw (protok przesuchania
czonkw zaogi obozowej: Alfreda Krammera, Heinricha Wagnera, Johanna Schwarza, Franza
Kaufmana i winia W. Pickave).
Wraz z ewakuacj winiw spalono akta obozowe.
Podminowano rwnie do wysadzenia w powietrze Pawiak i tunel w Warszawie Zachodniej,
w ktrym znajdoway si komory gazowe.
Do prac zwizanych z ostatecznym zlikwidowaniem KL Warschau, rozebraniem jego barakw
i innych czynnoci Niemcy pozostawili pewn liczb winiw narodowoci ydowskiej. Doczono
do nich nastpnie z ssiednie-go Pawiaka grup dalszych 113 ydw.
W dniu 1 sierpnia 1944 r. wybucho Powstanie Warszawskie. W dniu 5 sierpnia 1944 r. powstacy
wyzwolili Lagry w dawnym getcie i uwolnili pozo-sta jeszcze przy yciu grup winiw ydw,
okoo 350-360 osb. Dokonali tego onierze AK z batalionu Z o k a".
Niemcy wiedzieli o dacie wybuchu Powstania Warszawskiego. Ewakuacja KL Warschau
spowodowana wic bya nie tylko zblianiem si do Warszawy frontu wschodniego, ale dodatkowo
take obawami, e obz zostanie odbity przez powstacw, a jego winiowie, ktrymi
w wikszoci byli mieszkacy Warszawy, docz do onierzy AK, wzmacniajc siy powstacze.
Dlatego jeszcze przed finaln ewakuacj, wykonujc w/w zarzdzenie dowdcy policji i suby
bezpieczestwa w Generalnej Guberni, W. Koppego, z 20 lipca 1944 r., Lagry z Polakw o p r
n i o n o". Pozostay w nich tylko nieliczne grupy.
Powstanie Warszawskie przerwao ludobjcz dziaalno caego kompleksu Obozu
Koncentracyjnego w Warszawie na p roku przed wkroczeniem Armii Czerwonej do stolicy.
Znaczenie historyczne Powstania Warszawskiego dla warszawskiego Obozu
Koncentracyjnego powinno by mierzone nie tyle liczb faktycznie wyzwolonych winiw, lecz

gwnie tym, e na skutek wybuchu powstania, Niemcy zmuszeni byli w ogle obz zlikwidowa,
co udaremnio im wykonanie planu wyniszczenia mieszkacw Warszawy do 500 tys.
Z tego punktu widzenia Powstanie Warszawskie byo polskim aktem zorganizowanej zbiorowej
obrony i samoobrony koniecznej przed ostateczn zagad miasta, co nobilituje je nie tylko
w historii, ale take wspczenie.

GLOBALNE STRATY WARSZAWY

Na pocztku okupacji, wedug spisu z 28 padziernika 1939 r., Warszawa liczya 1310 tys.
staych mieszkacw, w tym 360 tys. ludnoci ydowskiej.
We wszystkich encyklopediach ich autorzy, bez wzgldu na orientacj historyczn czy polityczn,
zgodnie podaj e globalne straty biologiczne poniesione przez Warszaw w latach
1939-1944 wynosz nie mniej jak 800 tys. osb.
W Encyklopedii Powszechnej PWN z 1980 r. (t. 4, s. 586-587) stwierdzono: (...) czne straty
ludnoci Warszawy w latach 1939-1944 wyniosy okoo 850 tysicy osb: okoo 400 tysicy
bezporednio w miecie i ponad 400 tysicy w obozach i wizieniach hitlerowskich (...)".
Jeli chodzi o straty poza Warszaw sprawa jest stosunkowo prostsza, bo obejmuj one przede
wszystkim okoo 300 tys. ydw straconych w Treblince i innych miejscach zagady oraz Polakw
straconych w wizieniach i obozach hitlerowskich poza Warszaw i poza granicami Polski.
Natomiast co si tyczy 400 tys. straconych bezporednio w miecie, skadaj si na to:
- kampania wrzeniowa30 tys.
- Powstanie Warszawskie150 tys.
- Palmiry1800
- Ogrody Sejmowekilkaset
- Grki Szwedzkie (oliborz)ok. 100
- lasy podwarszawskiekilkaset
W przyblieniu stanowi to cznie okoo 200 tys. osb.
Powstaje wic pytanie, gdzie si podziao drugie 200 tys. straconych mieszkacw Warszawy?
adna z encyklopedii i aden z naukowcw nie daj na to pytanie odpowiedzi. Wedug niektrych
byy to egzekucje uliczne, ale te wynosz 3384 osoby Wedug innych byy to mordy w ruinach
Getta" i straty Pawiaka. Ale te na podstawie Sprawozdania 14/44" i meldunkw Antyku" mogy
wynie okoo 20 tys. osb.
Przy czym zreszt i w egzekucjach ulicznych, i w ruinach getta traceni byli winiowie obozu lub
winiowie Pawiaka, przynalenego do obozu. Tak wic w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie:
gdzie straconych zostao 200 ty. mieszkacw Warszawy? - wszystkie drogi prowadz do
Konzentrationsla-ger Warschau.

STRATY W KOMPLEKSIE KL WARSCHAU

W Planie Pabsta z 6 lutego 1940 r. i w korespondujcym z nim rozkazie Himmlera
z16 lutego 1943 r. docelowy plan przewidywa zmniejszenie miasta Warszawy i liczby
jego mieszkacw do 500 tys.
Kontyngenty dzienne narzucone przez Gwny Urzd Bezpieczestwa Rzeszy, ktre miay ten
plan docelowy realizowa, wyznaczay tracenie ofiar po 400 osb na dob.
O tym, e kontyngenty takie byy wykonywane, zezna przed Sdem Wojewdzkim w Warszawie
w dniu 25 maja 1954 r. Otto Paul Geibl, dowdca SS i policji w Warszawie:
Dr Hahn (szef Gestapo warszawskiego - MT) nawietli mi sytuacj, jaka panowaa w tym czasie
w Warszawie, a ponadto doda, e przecitnie na dob w Warszawie ginie okoo 40 Niemcw, za
co Niemcy stosuj odwet, tracc 10-ciokrotn ilo Polakw, wwczas ja zapytaem go, kto wyda
taki rozkaz, na co odpowiedzia mi, e rozkaz taki otrzyma z Gwnego Urzdu Bezpieczestwa
Rzeszy".

Otto
obokPaul
warszawskiego
Geibl jako dowdca
getta i Powstania
SS i policji
Warszawskiego
w Warszawieby
na trzecim
podstawie
o podobnym
penomocnictw
ciarze
wyjtkowych,
zbrodni
przydzielonych
sprawc Holocaustu
policji
Warszawy.
w Warszawie zarzdzeniem policyjnym z 8 lipca 1943 r., decydowa
faktycznie
Wedug planw
o wszystkich
hitlerowskich
akcjach
nazistw
i przedsiwziciach
Warszawa miaa
w stolicy.
na zawsze znikn z mapy Europy.
Ponadto
Warszawaw jego
Kartagina
siedzibie
XXurzdowania,
w., Holocaustna
przetrwaa.
rozkaz Hossa z dnia 16 lipca 1943 r., urzdowa
komendant KL Warschau.
Przez jego rce przechodzia caa korespondencja obozowa. Zachowywa nad obozem pen
SPRAWCY
kontrol.
Wsplnie z komendantem obozu decydowa o wykonywaniu konkretnych egzekucji.
On wic by gwnym sprawc tracenia po 400 Polakw na dob. Std jego zeznania
stwierdzajce ten fakt, ponure i smutne w swej treci, stanowi miarodajny dowd dla ustalenia
Fakt podwjnego
podporzdkowania KL Warschau, wobec Gwnego Urzdu
wielkoci
strat.
Bezpieczestwa
Rzeszy
i wobec
Gwnego
Gospodarki
i Administracji
SS,polskiej.
narzuca na
Tracenie kontyngentw po
400 osb
na dobUrzdu
znajduje
te potwierdzenie
ze strony
szczeblu
lokalnym
w
Warszawie
obligatoryjne
wspdziaanie
pomidzy
formacjami
policyjnymi
W Rap orcie Wydziau Bezpieczestwa Oddzia Polityczno-informacyjny Nr 227, z 22
XI 1943 r.",
pozostajcymi
w
strukturze
dowdcy
SS
i
policji
w
Warszawie
a
formacjami
obozowymi
przekazanym do Rzdu Polskiego w Londynie, podano: W Warszawie (...) ginie co dzie 300
w strukturze
Komendantury
KL Warschau.
Polakw,
ktrzy
oprcz publicznych
egzekucji, traceni s w komorze gazowej (...) (podkr. Wsplnie
realizoway
one
okrelony
w Planie Pabsta
i rozkazach
Himmlera
program
MT)". Za meldunek AK zawarty w Informacji
Biecej"
nr 49/122,
z 15X11
1943r. eksterminacji
oraz meldunek
stolicy
Polski.
Spoecznego Komitetu Antyk" z 6 grudnia 1943 r. zgodnie stwierdziy, e liczba rozstrzelanych
Formacje
policyjne
w strukturze
dowdcy SSobozowych
i policji przeprowadzay
na miecie
apanki
i obawy
w
egzekucjach
ulicznych
oraz 2 egzekucjach
wynosi przecitnie
po 100
ludzi dziennie
na
ludzi,
ktrych
nastpnie
przewoono
do
barakw
obozowych.
Tam
po
duszym
lub
krtszym
(dotyczy Lagrw w getcie i na Kole - MT).
pobycie
zowieni
ludzie"wynika,
byli likwidowani
przez SS-manw
obozowych
SS-manami
Z
powyszych
dowodw
e skoro tracono
po 400 osb
na dob, towsplnie
w ciguzprawie
dwch
z policji
w miejscach
strace nazamordowano
terenach obozowych.
lat
dziaania
komr gazowych
w kompleksie KL Warschau, cznie z ofiarami
Zwoki zamordowanych
byytys.
spalane
w krematoriach
i spalarniach obozowych przez
rozstrzelanymi,
nie mniejludzi
jak 200
mieszkacw
Warszawy.
specjalne
komando
obozowe
Verbrennungskommando,
nadzorowane
policjantw
Daje to odpowied na pytanie: gdzie si podziao 200 tys. mieszkacwprzez
Warszawy,
ktrych nie
zmogy
batalionu
III/S
S-Polizei
Regiment
23,
ktry
ponadto
wsplnie
z
SS-manami
obozowymi
si doliczy powojenne spisy ludnoci.
wykonywa
take
winiach,
komendant
batalionu,
mjr Otto
Globalne
straty
w egzekucje
kompleksienaKL
Warschauzawcoliczbie
okoo tego
200 tys.
potwierdzaj
teBundke,
porednio
zosta
odznaczony.
wyniki ekshumacji na terenie obozowym, na podstawie jakich okrelono je jako wiksze od strat
Z powyszego
ewidentnie wynika,
e mier
odpowiedzialno
za zbrodnie
w KL Warschau
Powstania
Warszawskiego,
w ktrym
ponioso ponad
150 tys.dokonane
osb.
ponosz
SS-mani
z
obozu
wsplnie
z
SS-manami
z
policji.
Ponadto w KL Warschau mier ponioso kilka tysicy winiw obcokrajowcw: ydw, Grekw,
W ledztwie
zostay ustalone
nazwiska
komendantw
i dowdcw
obu tychwoscy
formacji
na rnych
Cyganw,
Biaorusinw,
Wgrw
oraz 150
oficerw woskich.
Oficerowie
zostali
szczeblach
ich
suby
oraz
153
nazwiska
czonkw
zaogi
obozowej.
rdami
do
ustalenia
rozstrzelani 15 grudnia 1943 r. za odmow dalszego wspdziaania z Niemcami na froncie
nazwisk podejrzanych
byyantyfaszystowskim
m.in:
wschodnim
po przewrocie
we Woszech i wypowiedzeniu wojny Niemcom
-przez
informacja
wraz
ze
zdjciami
czci zaogi obozowej, przekazana przez Prokuratur Niemieck
marszaka Pietra Badoglia.
w Monachium, ktra take prowadzia ledztwo wane w sprawie KL Warschau;
- ksika telefoniczna wewntrznego urzdowania w urzdzie dowdcy SS i policji w Warszawie,
zawierajca nazwiska, stopnie w SS i penione przez nich funkcje;
- protokoy zezna niemieckich policjantw, zoone w ledztwie w prokuraturze w Hamburgu
w sprawie szefa Gestapo warszawskiego Ludwiga Hahna, dotyczce m.in. selekcji winiw na
egzekucje i udziau w nich take SS-manw funkcjonariuszy z wizienia na Pawiaku, komanda
egzekucyjnego
HOLOCAUST WARSZAWY
w KL Warschau i jego skadu osobowego (Akta ledztwa Prokuratury w Ham-burgu, t. t. 10,
protokoy przesuchania w charakterze wiadkw: Georga Buchnera Hermana Josefa Frensera,
latach 1939-1944
spord
1310 tys.Antona
swych mieszkacw
stracia
800 itys.,
KarlaWarszawa
Frischuta,wWaltera
Illgena, Georga
Kram-mera,
Schmitza, Rudolfa
Langa
innych).
tj.
500
tys.
Polakw
i
300
tys.
ydw.
Gwnymi
sprawcami
Holocaustu
Warszawy
byy:
Oto niektrzy czonkowie Komendantury w kompleksie KL Warschau:
-SS-Obersturmbannfiihrer
zagada warszawskiego getta
Wilhelm Goecke (komendant KLW)
-SS-Obersturmbannfuhrer
ludobjstwo KL Warschau
Klaus Martsen (komendant KLW)
- ludobjstwo w Powstaniu
SS-Sturmbannfuhrer
WalterWarszawskim.
Adolf Langleist
Pomidzy gwn likwidacj
getta
w 1942
r. a ludobjstwem w Powstaniu Warszawskim w 1944 r.
SS-Hauptsturmfiihrer
Nikolaus
Herbet
(Lagerfiihrer)
nie byo prni" wolnej
od zbrodni.
SS-Hauptsturmfiihrer
Willy
Ruppert (Lagerfiihrer)
Wszystkie drogi zbrodni,
drogi
do mordw
masowych
wiody
wwczas do KL Warschau.
SS-Hauptsturmfiihrer
Alfred
Krammer
(dowdca
oddziau
wartowniczego)
W latach
1942-1944
KL Warschau
bypolicyjnego:
orodkiem eksterminacji
stolicy.
Poczwszy
apanek
Mjr
Otto Bundke
(dowdca
batalionu
III/Btl. SS-Polizei
Regiment
23, od
wraz
ze skadem
i obaw na miecie,
poprzez transporty niewiadome", egzekucje uliczne, rozstrzeliwania obozowe,
osobowym
tego batalionu).
zabijanie batalionu
w komorach
gazowych,
spalanie
w krematoriach,
a koczc
na zacieraniu
ladw
Siedziba
policyjnego
miecia
sizwok
na granicy
strefy zamknitej"
obozu
przy zbiegu
ulic
tych zbrodni
poprzez rozsiewanie
prochw
ofiar na gruntach
miejskich
i upynnianie
ich do Wisy,
Nowolipie
i elaznej
nr 90 i 103. W
tym usytuowaniu
dozorowa
on obz
od strony zewntrznej.
to byy systemowe
dziaaniaobozowej
KL Warschau
eksterminacji
Warszawy.
Omawiajc
wspdziaanie
zaogijako
SS zorodka
innymizorganizowanej
formacjami, naley
jeszcze uzupeni,
e w ostatnim okresie, tu przed zblianiem si frontu wschodniego do Warszawy,

Miejsce KL Warschau w historii okupowanej Warszawy

Obz koncentracyjny w centrum Warszawy dziaa przez dwa lata, tj. przez trzeci cz
okupacji stolicy. Wrd globalnych strat 800 tys. mieszkacw Warszawy 200 tys. z nich,
tj. czwarta cz, zostao zamordowanych wanie w KL Warschau. Wykazuje to, e KL Warschau

Konzentrationslager Warschau zmieni sw dotychczasow nazw na: Waffen-SS

Konzentrationslager Warschau".
Jak wiadomo, Waffen-SS (tj. wojsko SS) obejmowao w czasie wojny zaogi obozw
koncentracyjnych i oddziay frontowe SS, wchodzce w skad wojsk ldowych Wehrmachtu.
W zwizku z tym w KL Warschau wystpuj te przejawy poredniego wspdziaania
i Wehrmachtu, m.in. przez dostarczanie do obozu wozw ciarowych Wehrmachtu,
oznakowanych literami WH", ktrymi byy zwoone zwoki ludzi zagazowanych w komorach
gazowych w tunelu na spalenie do krematoriw na Gsiwk". Rwnie w czasie marszu
ewakuacyjnego, prowadzonego przez obozowych SS-manw, 40 onierzy Wehrmachtu osaniao
kolumn od zewntrz na tra-sie do miejsca przeznaczenia w KL Dachau. Dowdc tego oddziau
Wehr-machru by czonek Waffen-SS, Scharfiihrer Heinrich Wagner.

POLITYCZNY KLINCZ WOK LEDZTWA

Przez prawie p wieku zawyano straty Powstania Warszawskiego do 250 tys., a nawet
do 280 tys. ludzi, podczas gdy wynosiy one 150 tys. Jak do tego doszo i w jakim celu to robiono?
Ju w 1945 r. w obiektach pohitlerowskiego KL Warschau zorganizowano obz pracy NKWD,
ktry by miejscem izolacji i eksterminacji onierzy AK i polskiej inteligencji, sprzeciwiajcych si
sowietyzacji Polski. Z tej przyczyny badania nad KL Warschau zostay przerwane, bowiem ich
kontynuowanie ujawniaoby niejako automatycznie wymienion dziaalno powojennego obozu,
a takowej ujawnia nie chciano.
Przyjto wic kierunek stopniowego wyciszania KL Warschau, a do cakowitego
zanegowania jego istnienia. Za ofiary tego obozu wliczono do strat Powstania Warszawskiego okoo 100 tys., a drugie 100 tys. czono z gettem, gdzie straty staych mieszkacw historycy
podawali razem ze stratami ydw obcokrajowcw przesiedlonych do getta warszawskiego
z terenw Rzeszy, Protektoratu Czech i Moraw i obszarw dystryktu (Straty omawiane w niniejszej
publikacji dotycz wycznie staych mieszkacw Warszawy. Nie obejmuj polskiej ludnoci
napywowej ani ydw z innych terenw, przesiedlonych do getta.).
W ten sposb KL Warschau, ktry by ewidentnym miejscem ludobjstwa na mieszkacach
Warszawy, zosta skasowany", a jego ofiary rozpyny si" wrd ofiar powstania i getta.
Ksztatowanie przez prawie p wieku obrazu okupacyjnej Warszawy bez KL Warschau
i obarczanie odpowiedzialnoci AK za wyrzdzone przez powstanie straty ludzkie wiksze
od faktycznych, byo wczesnym czynnikom politycznym potrzebne i byo po ich linii".
Stan taki utrwalali wic w swych publikacjach niektrzy historycy, a take funkcjonariusze Instytutu
Pamici Narodowej (IPN).
Oto przykady z ostatnich lat.
Byy naczelnik archiwum IPN, historyk Stanisaw Biernacki, byy sekretarz egzekutywy POP PZPR
d/s ideologicznych w Ministerstwie Sprawiedliwoci, nie posiadajcy adnego liczcego si
dorobku naukowego w dziedzinie historii, na naradzie Kierownictwa IPN w 1991 r. powrci do
linii" cakowitego zanegowania KL Warschau, nazywajc go utopi", a nastpnie wersj t jako
stanowisko IPN upowszechnia w mediach, na Radzie Naukowej i wrd historykw na zewntrz.
Przynioso to sprawie niepowetowan szkod, czynic j niewiarygodn, i utrudnio dalsze
prowadzenie ledztwa w odniesieniu do jakoby nie istniejcego" obozu.
Z jego inicjatywy zostaa rozwizana Warszawska Okrgowa Komisja Badania Zbrodni
Hitlerowskich. W nastpstwie tego Warszawa, ktra bya najwikszym orodkiem zbrodni
hitlerowskich w kraju i ktrej straty ludzkie byy wiksze od strat caej Anglii i Francji razem
wzitych, pozbawiona zostaa organu do ich badania i cigania.
Prokurator Krystyna Smardzewska zostaa naczelnikiem Wydziau ledczego d/s Zbrodni
Hitlerowskich IPN dziki swemu mowi, ktry w tym czasie by dyrektorem Departamentu
Nadzoru w Ministerstwie Sprawiedliwoci.
Nigdy wczeniej nie zajmowaa si zawodowo dziejami II wojny wiatowej, okupacj hitlerowsk
ziem polskich, Gestapo, policj niemieck, zbrodniami NKWD, nie znaa nawet nazewnictwa tych
formacji. Nie czytaa nigdy historii Warszawy.

Nie posiadajc wymaganej wiedzy i kompetencji do pozytywnego kierowania takim wydziaem,

doczya do tych kompetentnych", ktrzy negowali KL Warschau lub pomniejszali jego wielko.
Z dokumentacji przygotowanej do wysania do Niemieckiej Prokuratury w Hamburgu usuna ca
grup dokumentw, w tym:
- Protok Norymberski w czci stwierdzajcej funkcjonowanie KL Warschau od padziernika
1942 r.
- rozkaz Himmlera z 31 lipca 1942 r. zakazujcy uywania sowa partyzanci" i nakazujcy
zastpienie go sowem bandyci". Na podstawie m.in. tego rozkazu czonkowie i onierze
konspiracji, polscy patrioci walczcy o niepodlego Polski, traceni byli przez okupanta
w komorach gazowych KL Warschau jak kryminalni bandyci nie podlegajcy ochronie prawa
midzynarodowego
- ekspertyz biegych dotyczc komr gazowych.
Stanisaw Kaniewski, zastpca dyrektora d/s ledczych IPN w latach 90., byy prokurator
stalinowski, ktrego idolem przywoywanym jako wzr do
naladowania by Feliks Edmundowicz Dzieryski, prowadzi ledztwo przeciwko Prymasowi
Polski Kardynaowi Stefanowi Wyszyskiemu, on te w roku 1974 zosta wydalony z Gwnej
Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich za udzia w wiadomym udzielaniu pomocy w oszustwie"
w zwizku ze staraniami jednej z winiarek o uznanie jej za ofiar eksperymentw
pseudomedycznych i wypat odszkodowania. W 1992 r. (po powrocie do IPN) zada od
sdziego prowadzcego ledztwo w sprawie KL Warschau nie przesyania do niemieckiej
prokuratury czci innych dokumentw poza tymi, ktre zatrzymaa K. Smardzewska. A mianowicie: gwnego rozkazu Himmlera z 16 lutego 1943 r. wyznaczajcego cel, jaki przez KL
Warschau mia by speniony, tj. zmniejszenie miasta Warszawy i jego mieszkacw do 500 tys.,
oraz protokou przesuchania dowdcy SS i policji w Warszawie Ottona Paula Geibla, ktry
osobicie zezna, i w Warszawie tracono po 400 Polakw na dob.
Kiedy manipulacje z dokumentami nie powiody si, Kaniewski przerwa! ledztwo w sprawie KL
Warschau na dwa lata (a byo ono ju przerywane trzykrotnie), odebra sdziemu akta i zamkn je
w szafie pancernej, cakowicie uniemoliwiajc dalsze badania. Nie dopuci do przyjazdu do IPN
przedstawicieli niemieckich prokuratorw, ktrzy zgosili potrzeb zapoznania si z dowodami
polskiego ledztwa w celu wykorzystania ich do prowadzonego w Niemczech ledztwa w sprawie
KL Warschau. Nie dopuszcza te do przekazania przez IPN materiaw dowodowych do
Niemieckiej Prokuratury, blokujc je u siebie przez ponad p roku (prokurator Stanisaw Kaniewski
ma w Niemczech crk, osiad tam na stae z rodzin- uzupe. MT). Na polecenie S.
Kaniewskiego wyczone zostay z akt KL Warschau akta egzekucji ulicznych i wyrzucone" na
otwarty balkon do nie-domykajcej si szafy, gdzie warunki atmosferyczne doprowadziy do ich
zniszczenia, natomiast wolny dostp do ich zaginicia. A byy to akta egzekucji w sprawach,
w ktrych toczyy si ledztwa w Niemieckiej Prokuraturze w Hamburgu.
W tym samym czasie okazao si nagle, e znikna" z archiwum GKBZHwP dokumentacja KL
Warschau zebrana i skompletowana w nie istniejcej ju Okrgowej Warszawskiej Komisji
Badania Zbrodni Hitlerowskich. Owe zaginione" dokumenty miay ogromn warto historyczn i
procesow. Byy to bowiem materiay zawierajce zeznania naocznych wiadkw wydarze z
okresu funkcjonowania KL Warschau. Zeznania te zostay zoone we wczesnych latach
powojennych, kiedy pami wydarze bya jeszcze wiea, dla-tego miay one pierwszorzdne
znaczenie. Wikszo wiadkw obecnie ju nie yje. Te wszystkie manipulacje spowodoway
bardzo powane uszczuplenie materiaw dowodowych dotyczcych caego kompleksu KL
Warschau. Wtedy wanie Kaniewski osobicie przygotowa wniosek o umorzenie
ledztwa.
W jego uzasadnieniu przedstawia stan faktyczny, w ktrym potraktowa KL. Warschau
(gdzie wymordowano 200 tys. ludzi) jako jednolagrowy obz pracy przeznaczony do rozbirki
byego getta (i zbudowania parku), marginalizujc i minimalizujc dokonane w nim masowe mordy.
W ten sposb ledztwo zostao umorzone bez wiedzy i zgody sdziego prowadzcego.
Dyrektorem IPN do roku 1998 by dr Ryszard Walczak, byy pracownik kadrowy Akademii Nauk
Spoecznych KC PZPR. Znane mu byy pokrtne dziaania prokuratorw K. Smardzewskiej i
S. Kaniewskiego i akceptowa je. Nie uwzgldni wniosku sdziego prowadzcego o wyczenie tej

dwjki od nadzoru nad ledztwem. Nie uwzgldni te odwoania sdziego od postanowienia

o umorzeniu ledztwa i wnioskujcego jego wznowienie celem uzupenienia. Co wicej, sam
inspirowa dziaania sprzeczne z przepisami KPK.

Kwestia powojennego obozu pracy w Warszawie

Kiedy prba zatarcia istnienia KL Warschau nie powioda si, wwczas grupa skupiona
wok dyrektora Ryszarda Walczaka podja forsowanie wersji, jakoby to Polacy dokonali zbrodni
na Niemcach i po wojnie w obiektach KL Warschau zaoyli obz dla Niemcw. Jest to nonsens!
W rzeczywistoci obz pracy, utworzony przez Ministerstwo Bezpieczestwa Publicznego wsplnie z NKWD w obiektach pohitlerowskiego obozu koncentracyjnego, zaoony zosta jako miejsce
izolacji i eksterminacji polskiej opozycji oraz onierzy
polskiej konspiracji AK i innych osb sprzeciwiajcych si sowietyzacji Polski.
Ju 14 lipca 1944 r. Stalin, w wydanej dyrektywie nr 37 dotyczcej rozbrojenia polskich zbrojnych
oddziaw uwaajcych si za podlegajce Emigracyjnemu Rzdowi Polskiemu", nakazywa: (...)
p. 1. Niezwocznie po ujawnieniu skadu osobowego tych oddziaw rozbroi i odstawi
do specjalnie organizowanych punktw dla wyjanienia".
Obz pracy w Warszawie organizowany by wiosn 1945 r. i przez pierwsze trzy miesice
budowali go hitlerowscy jecy, zatrzymani tu po zakoczeniu dziaa wojennych. Byo ich kilkuset
(wiadkowie: B. widerski, J. eleska, W. Rott, S. Mazurek).
kolskie uregulowanie" obozw pracy nastpio, Dekretem z dnia 16 listopada 1945 r. o Komisji
Specjalnej do walki z naduyciami i szkodnictwem gospodarczym", ktry w art. 10 wprowadzi
kierowanie sprawcy do pracy przymusowej".
Obz pracy w Warszawie dziaa od 1945 r. do marca 1955 r., czyli przez
10 lat, jako twr pozakonstytucyjny i pozakodeksowy. Zgodnie z dyrektyw Stalina
najwczeniejszymi jego winiami byli onierze polskiej konspiracji. W cigu 10 lat przeszy przez
niego tysice Pola kw opornych" wobec wprowadzanego nowego ustroju politycznego
i gospodarczego. Mia wic on charakter systemowy.
Podobnie jak Dekret o Komisji Specjalnej" do walki z naduyciami nie by drugim dekretem
sierpniowym" o karze dla faszystowskich zbrodniarzy, tak obz pracy dziaajcy na podstawie
Dekretu o Komisji Specjalnej" nie by obozem dla jecw niemieckich. Wraenie, e Niemcw w
obozie byo wicej, brao si std, e polskich patriotw wizionych tutaj przebierano w niemieckie
mundury w celu zmylenia opinii publicznej i skierowania na nich nienawici takiej, jak p wieku
temu kierowaa do Niemcw obolaa i uraona w swej godnoci Warszawa. Dla patriotw polskich
by to straszliwy cios moralny.
Na systemowy charakter powojennego obozu pracy wskazywa w swym przemwieniu premier
Stanisaw Mikoajczyk na posiedzeniu Rzdu Jednoci Narodowej w dniu 14 kwietnia 1946 r.,
mwic: (...) nie kady jest szabrownikiem, bo poszed do obozu na dwa lata ze wzgldw
politycznych".
Tak jak poprzednio prbowano wmawia spoeczestwu, e KL Warschau by obozem dla ydw,
tak ostatnio w/w funkcjonariusze IPN usiuj wmawia spoeczestwu, e powojenny obz pracy
w Warszawie by obozem dla Niemcw. W ten sposb IPN gdzie po drodze zagubi Polakw.

Kwestia upamitnienia ofiar KI Warschau

W latach 1995-1997 Rada Ochrony Pamici Walk i Mczestwa oraz Zarzd Drg
Miejskich w Warszawie zwrcili si pisemnie do Gwnej Komisji Badania Zbrodni hitlerowskich IPN o przekazanie waciwych informacji dotyczcych faktografii KL Warschau, potrzebnych
do podjcia stosownych krokw zmierzajcych do upamitnienia ofiar tego Obozu.
Wwczas prokuratorzy S. Kaniewski i K. Smardzewska przekazali tym urzdom nastpujc
odpowied, zaakceptowan przez dyrektora Ryszarda Walczaka:

Gwna Komisja informuje, e:

1) Nie posiada dokumentacji wiadczcej o lokalizacji KL Warschau I, II' III w tunelu pod Dworcem
Zachodnim,
2) Nie dysponuje materiaami mogcymi potwierdzi przypuszczenie, e tunel w uytkowany by
jako komora gazowa w celu ludobjczym". Funkcjonariusze IPN udzielili takiego wyjanienia
w czasie, kiedy w IPN znajdowao si 41 tomw akt dokumentacji dotyczcej KL Warschau, z ktrych przekazane ju zostay materiay dowodowe do Niemieckiej Prokuratury
w Monachium, potwierdzajce oficjalne stanowisko IPN co do faktu istnienia i ludobjczej
dziaalnoci KL Warschau w stolicy.
W ten sposb funkcjonariusze IPN uniemoliwili upamitnienie ofiar KL Warschau. O habo!
Gdy patrzy si na moralny aspekt tej sprawy, co chwyta za gardo.
Ofiary KL Warschau byy jednymi z nas. Zamordowane w komorach gazowych i spalone
w krematoriach w ramach zagady ich miasta. Ich prochw nie kryj mogiy. Ich prochy zostay
rozsiane na gruntach miejskich i upynnione do Wisy. A IPN odmwi Im choby skromnego
Pomnika, ktry byby symbolicznie Ich wspln mogi.
IPN w swej dziaalnoci znowu zagubi Polakw.
Odmowa przez wczesny IPN upamitnienia ofiar KL Warschau zbiega si niemal w czasie
z inicjatywami podejmowanymi przez pewne rodowiska niemieckie, ktre wystpiy do wadz
polskich o zbudowanie we Wrocawiu wielkiego muzeum, jakie upamitniaoby i kontestowao
kwestie przesiedlenia po wojnie Niemcw z Polski.
Zestawienie tych faktw nie daje si skomentowa.
Powstao natomiast zasadnicze pytanie dotyczce IPN: Instytut Pamici czy Niepamici
Narodowej?

Rok 2000 zmiana warty

Kierownictwo IPN w latach 2000-2002 w osobach pana prof. Leona Kieresa i pana prof.
Witolda Kuleszy przyjo bez zmian stanowisko poprzedniego kierownictwa IPN w osobach dra
Ryszarda Walczak i jego zastpcy, prokura-tora Stanisawa Kaniewskiego, wiedzc, e
postanowienie o umorzeniu ledztwa oraz stan faktyczny KL Warschau podany w tym
postanowieniu wedug projektu S. Kaniewskiego s wynikiem dziaa wrcz kryminalnych. Tak jak
bano si KL Warschau i do tej pory nie zostaa skorygowana jego faktografia na zgodn
z dowodami, tak obecnie nie dopuszcza si do przeprowadzenia ledztwa w sprawie polskiego"
obozu pracy, bowiem wie si to z koniecznoci udzielenia odpowiedzi na trudne pytania:
o polskie" zbrodnie na Polakach, o rozmiar i rodzaj tych zbrodni, w tym - czy ewentualnie komory
gazowe KL Warschau byy wykorzystywane w obozie pracy, ktry zorganizowano w strukturach
poprzednika. Wok tej kwestii tworzy si przykra atmosfera. Z gry nie da si wykluczy adnej
odpowiedzi, take negatywnej. Dlatego sprawa ta w trybie tak pilnym, jak tylko moliwe, powinna
by zbadana a jej wyniki podane do publicznej wiadomoci.
Be rzetelnego wyjanienia obz pracy, podobnie jak KL Warschau, uwaany jest za drugi obz
koncentracyjny drugiego systemu totalitarnego, o ponurej dziaalnoci zbrodniczej, ukrywanej
przed spoeczestwem.
KL Warschau i obz pracy stanowi w pewnym sensie jakby zagadnienie naczy poczonych,
o ktrych penej prawdy nie udao si ujawni jeszcze w roku 2002.

Kwestia ludobjstwa na Polakach

Sprawa KL Warschau i ludobjstwa na Warszawie jest czci zagadnienia szerszego:
ludobjstwa na Polakach. Do Encyklopedii Powszechnej PWN z lat 60. wczesny dyrektor wczesnej Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Janusz Gumkowski, nanis zapis,
z ktrego wynika, e ludobjstwo hitlerowskie dokonywane byo wycznie na ludnoci ydowskiej,
natomiast wobec Polakw ludobjstwa rzekomo nie przeprowadzono.

adnego
W 1993 r.wraenia
wspomniany
na spoeczestwie
wyej Stanisaw
niemieckim.
Biernacki,Wktry
istocie
upowszechnia
za zbrodnie,negowanie
ktrych dopucili
KL Warschau,
si
hitlerowcy
na konferencji
przeciwko
historykw
Polakom,
w Brukseli
s w swym
obniy
ogromie
straty biologiczne
i bestialstwie
poniesione
rwne zbrodniom,
w czasie drugiej
ktrychwojny
dopuszczono
wiatowej przez
si Polsk
wobec zydw".
6 min do 3 min jej obywateli.
Tymczasem dziaania
- wg ogoszonego
obecnegowkierownictwa
1947 r. przez IPN
Biuro
nieOdszkodowa
wydaj si zmierza
Wojennych
do zmiany
przy Prezydium
tej sytuacji.
Wrcz
Rady Ministrw
przeciwnie.
Sprawozdania w przedmiocie strat i szkd wojennych Polski w latach 1939-1945"
Pan
utracio
prof.ycie
Leon6 Kieres
028 000
i pan
obywateli
prof. Witold
polskich,
Kulesza
w tym
zapowiedzieli
wskutek bezporednich
wszczynaniedziaa
i prowadzenie
wojennych
ledztw
przeciwko
644 000 (straty
Polakom.
wojska - 123 000, straty ludnoci cywilnej - 521 000), wskutek terroru okupanta W
5 384
miejscu
000 (Encyklopedia
ludobjczego KJL
II wojny
Warschau,
wiatowej,
w ktrym
Warszawa
hitlerowcy
1975,wymordowali
s. 399)200 tys. Polakw,
nie
Historia
ma nawet
Polskitablicy
w liczbach.
informacyjnej,
Ludno.cho
Terytorium
upyno
(Warszawa
ponad p1994,
wieku.
s. 197), ujmuje to nastpujco:
Pose
ogem
Tomasz
straty:6
Wjcik,
milionw
w wygoszonym
obywateli polskich
w Sejmie w dniu 15 lutego 2001 r. apelu o upamitnienie
ofiar
w tymKL
Polakw3,1
Warschau,miliona
powiedzia:
Doszo
ydw2,3
domiliona
tego, e hitlerowcy dla wymazania Warszawy z mapy Europy zaoyli w niej obz
koncentracyjny,
innych0,1 miliona".
a my zamiast przekazania i utrwalenia tego faktu dla historii, uczynilimy z tej
bezprecedensowej
Przypominamy przy
zbrodni
tym, inaprzez
Narodzie
niemal
Polskim
dwa lata
najwiksz
wojny ludobjcze
bia plam
pany
w Europie,
niemieckie
jako e straty
globalne
i bolszewickie
poniesione
istniay
podczas
tylko wokupacji
odniesieniu
w stolicy,
do Narodu
s wiksze
Polskiego
od strat
i byy
caej
to:Anglii
Unternehmen
i Francji razem
wzitych".
Tannenberg, Inteligenzaktionen: Pommern, Posen, Masowien, Litzmannstadt, Schlesien,
Kiedy
Sonderaktionen:
w ubiegym
Krakau,
roku przyjechali
Tschenstochau,
do Warszawy
Lublin, Burgerbraukeller,
przedstawiciele Unii
Ausserordentliche
Europejskiej i Republiki
Federalnej
Befriedungsaktion
Niemiec,(AB-Akcja)
nie byo w iWarszawie
inne. Bolszewicy
miejsca,zaznaczyli
przy ktrym
swemogliby
denia zoy
mordami
hod
masowymi
straconym
ludobjczo
i deportacjami,
mieszkacom
czego symbolem
stolicy-Wobec
sta si mord
tego premier
na oficerach
rzdui Rzeczypospolitej
inteligencji polskiej
Polskiej
z obozw
zawiz
goci
Kozielsk,
25 km
Starobielsk
za Warszaw,
i Ostaszkw.
do wioski Palmiry, gdzie hitlerowcy stracili 1800 osb.
Z
Wic
KL czyme
Warschau
to uczyniono
byo, jak nie
bia
ludobjstwem
plam". Pozostay
przede wszystkim
na peryferiach
na polakach?
jeszcze tylko
Z t Palmiry.
rnic e
Wotym
ile
miejscu
ludno jest
ydowsk
waciwy
tracono
moment
z przyczyn
na przypomnienie
rasowych, to
truizmu:
Polakw
T aniszczono
k za pojednaniem
gwnie z przyczyn
ze wszystkimi
ssiadami
narodowych
Polski,
i narodowociowych.
ale nie kosztem Prawdy, lecz na zasadzie Prawdy, aby byo wiadomo Kto
onierze
Komui iczonkowie
Co wybacza.
konspiracji, osdzani przez Standgerichty (policyjne sdy dorane), traceni
Bowiem
byli w egzekucjach
tylko pojednanie
ulicznych,
oparte
wbrew
na Prawdzie,
prawu midzynarodowemu,
take historycznej, moe
za walk
mieo ywot
odzyskanie
trway.
niepodlegoci zagarnitej bezprawnie przez agresora. Natomiast ludnoci cywilnej, owionej
w obawach i apankach, nie byo za co sdzi, zabijana bya w obozie w ramach z gry na zimno
podjtego planu zagady Warszawy.
Mieszkacy Warszawy byli likwidowani dlatego, e likwidowano ich miasto, likwidowano stolic
kraju.
INSTYTUT
PAMICI
CZY realizowanego
NIEPAMICI
Przy
zagadzie mieszkacw
w ramach
planu NARODOWEJ
ilociowego zmniejszenia ludnoci
Warszawy pozory sdzenia (jakie odbyway si dla celw spektakularnych przed Standgerichtami),
selekcje winien-niewinien" byy bezprzedmiotowe, a nawet niebezpieczne, aby okrutny proceder
O ile ujawniony.
za zbrodnie mordw dokonanych w KL Warschau odpowiedzialni s rzecz jasna
nie zosta
hitlerowscy
oprawcy,
za stan, i nie
doszoZjednoczonych
do ich osdzenia
jest Instytut
Zgromadzenie
OglnetoOrganizacji
Narodw
w odpowiedzialny
konwencji uchwalonej
9 grudnia
Pamici
Narodowej
w
Warszawie
i
jego
poprzednie
ekipy
kierownicze.
1948 r., w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa, okrela jako ludobjstwo: kady
Na skutek
ich niegodziwych
dziaa ledztwo
byolub
przerywane,
materiay
dowodowe
byy
czyn
dokonany
w zamiarze zniszczenia
w caoci
w czci grup
narodowych,
etnicznych,
zatrzymywane
i
nie
przekazywano
ich
do
Prokuratury
w
Niemczech.
A
kiedy
wreszcie
powana
rasowych czy religijnych jako takich".
dokumentacja
zostaa
wysana
do
Niemiec
w
1995
r.,
byo
ju
za
pno,
bowiem
gwni
sprawcy
Gdyby na zasadzie tych kryteriw rozway wszystkie akcje likwidacyjne, dotyczce inteligencji
zbrodni
wymarli,
nie
byo
ju
kogo
sdzi
i
Prokuratura
w
Monachium
musiaa
ledztwo
umorzy.
polskiej, jej warstwy intelektualnej, oraz likwidowanie stolicy jako centrum dyspozycyjnoW
tej
sytuacji,
skoro
nie
doszo
do
osdzenia
sprawcw
i
wydania
wyroku,
w
2001
r.
na
forum
kierowniczego Polski w celu zniszczenia jej tosamoci narodowej - to byy one zbrodniami
Parlamentu Polskiego
grupa
142 posw
wystpia
z inicjatyw
poselsk
podjciawprzez
Sejm
ludobjstwa
na Polakach.
Polakw
byo za
duo, aby
wyniszczy
ich wszystkich
pocztkowym
Rzeczypospolitej
Polskiej
stosownej
uchway
i
uratowania
t
drog
prawdy
o
KL
Warschau
dla
okresie. Jak napisano w tajnej ekspertyzie policji niemieckiej ju w styczniu 1940 r., celem bya
historii.
likwidacja substancji Narodu Polskiego". Jest to posta ludobjstwa, ktrej adn miar
Zwrcono si
Pamici
Narodowej o przekazanie
informacji
na temat tego
zaprzeczy
sido
nieInstytutu
da. A jed-nak
funkcjonariusze
IPN takiej negacji
si dopuszczali,
co obozu.
gorsze,
Niestety
nadesana
informacja
IPN
nie
moga
zyska
aprobaty
poselskiej
z
uwagi
na
jej jest taki, e
kierunek taki przyjto do ledztw. Na skutek takiego dziaania dzi, po 50 latach, bilans
niezgodno
dokumentacj
dowodow
ledztwa.
waciwie
niezdoszo
do ani jednego
procesu
w Niemczech o zbrodnie dokonane przez Niemcw
W
zwizku
z
tym
Sejm
w
dniu
27
lipca
2001
r. podj suwerennie Uchwa w Sprawie
w Polsce na Polakach.
Upamitnienia
Ofiar
Konzentrationsager
Warschau"
na podstawie
akt ledztwa.
Znakomity publicysta niemiecki Reinhard Henkys w publikacji
Diezbadanych
NS-Gewaltverbrechen,
Jednoczenie
w
uzasadnieniu
uchway
Sejm
wezwa
IPN
do
uzupenienia
dowodw
w sprawie,
Geschichte und Gericht (Stuttgart 1964) tak charakteryzuje ten problem:
ktre
w
jego
posiadaniu
s
niekompletne,
i
zmiany
dotychczas
zajmowanego
stanowiska
na okres
temat
W Niemczech okresu powojennego (...) udao si z powodzeniem wymaza z pamici (...)
KL
Warschau,
zgodnie
z
uchwa
Sejmu.
terroru stosowanego przeciwko Poakom. Prawie nie doszo do procesw o zbrodnie popenione
Po uchwale
do IPN
przez
posa
sprawozdawc
Tomasza
Wjcika
oficjalny
przez
nas w Sejm
Polsceprzekaza
na Polakach.
Tych
kilka
procesw
o mordowanie
Polakw,
prowadzonych
wniosek
o
wznowienie
ledztwa
wraz
ze
wskazaniem
kierunkw
jego
uzupenienia
oraznie
dowodw.
najczciej na marginesie procesw o zbrodnie popenione przeciwko polskim ydom,
wywaro
Oto fragmenty tego wniosku:

Warszawa, dnia 13 wrzenia 2001 r.

Sprawa: wniosek o uzupenienie ledztwa w sprawie KL WARSCHAU przez Instytut Pamici
Narodowej.
Na podstawie caoci materiaw dowodowych ledztwa ustalone zostao e KL Warschau by
kompleksem 5-ciolagrowym rozlokowanym w 3-ch dzielnicach Warszawy: na osiedlu Koo,
w Warszawie Zach. oraz na terenie zlikwidowanego Getta, dziaa Iudobjczo od padziernika
1942 r. do sierpnia 1944 przez dwa lata i e czna liczba straconych w nim Ofiar wynosi ok.
200 tysicy.
Instytut Pamici Narodowej w informacji z 23 lipca 2001 r. przekazanej do sejmu Rzeczypospolitej
Polskiej za podpisem pana prof. Witolda Kuleszy poda, e Konzentrationsager Warschau jako
miejsce ludobjstwa istnia na terenie zlikwidowanego Getta w okresie od 19 lipca 1943 r.
do sierpnia 1944 r., a liczba 200 tysicy Ofiar zamordowanych w tym Obozie nie moe by
potwierdzona w oparciu o dokument kocowy ledztwa. Na potwierdzenie tego napisa, e nazwa
Konzentrationsager Warschau pojawia si w niemieckim dokumencie z dnia 19 lipca 1943 r.
(po raz pierwszy) i jest od tego czasu uywana w kolejnych dokumentach".
W ten sposb IPN zawzi KL Warschau do jednego Lagru ze skrconym okresem dziaania o rok,
co automatycznie skutkuje na zmniejszeniu liczby ofiar. Spjrzmy teraz, jak przedstawia si
stanowisko IPN w wietle konkretnych dowodw. Pominicie w informacji IPN 4 Lagrw moe
wynika z tej ewentualnej okolicznoci, e w dacie przekazania ustale do Sejmu obiekty te byy
IPN nie znane, gdy nie przeczytano caoci akt ledztwa albo te pominito je ze wzgldu na
tre postanowienia, ktrym ledztwo zostao zakoczone i ktre to orzeczenie odpowiedzialne
jest za oskalpowanie rozmiarw KL Warschau z wymienionych Lagrw, mimo istniejcych
dowodw na ich temat znajdujcych si w aktach.
Zarwno w jednym, jak w drugim przypadku zachodz podstawy do uchylenia zapadego
orzeczenia i uzupenienia ledztwa, wobec ewidentnych dokumentw dotyczcych ludobjczego
funkcjonowania KL Warschau nie dopiero od lipca 1943 r. (jak twierdzi IPN), lecz od padziernika
1942 r., a take z uwagi na merytoryczny zwizek tych dowodw z pominitymi czy nie znanymi
obiektami. Oto te dowody:
1. Rozkaz Himmlera z 9 padziernika 1942 r., w ktrym Reichsfiihrer SS stwierdza: Wydaem
rozkazy, aby wszyscy tzw. pracownicy zbrojeniowi, ktrzy pracuj jedynie w pracowniach
krawieckich, kunierskich i szewskich,
stali zgrupowani w najbliej znajdujcych si obozach koncentracyjnych tzw. W Warszawie
i Lublinie przez SS-Gruppenfuhrera Kruegera i Pohla".
Rozkaz pochodzi z IV Procesu Norymberskiego, w aktach ktrego nazwa KL Warschau podana
jest w jzyku angielskim: (...) concentration carm on the spot, that is in Warsaw, Lublin (...)".
2. Protok rozprawy z IV Procesu Norymberskiego (ATWIV Pp 33 7978): Na jesieni 1942 r. plany
Himmlera dotyczce cakowitego ujarzmienia Polski osigny swj punkt kulminacyjny (...).
W padzierniku Himmler wyda rozkaz o skupieniu caej ludnoci Getta w obozach
koncentracyjnych w Warszawie i Lublinie (...)". Protok jest w niemieckiej wersji jzykowej, nazwa
Obozu Koncentracyjnego w Warszawie brzmi w nim: Konzentrationslager in Warschau und
Lublin".
W wietle powyszego funkcjonowanie KL Warschau w stolicy od padziernika 1942 r. nie moe
by przez IPN kwestionowane. W tym czasie dziaa ju w Warszawie Lager na Kole oraz dwa
Lagry w Warszawie Zachodniej, utrwalone na zdjciach lotniczych Wojska Polskiego z lat 19451947.

Kwestia komr gazowych w tunelu w cigu ul. Bema pomidzy dwoma Lagrami w
Warszawie Zachodniej
Z uwagi na to, e IPN przysa do Sejmu informacj dotyczc komr gazowych w tunelu na
podstawie posiadanych niekompletnych materiaw dowodowych, podobnie jak w innych
kwestiach KL Warschau, z Sejmu przekazana zostaa do IPN caa pula materiaw dowodowych,
wyszczeglnionych wczeniej w niniejszej publikacji, w rozdziale pt. Czy w KL Warschau dziaay

Ksigowy
komory gazowe?",
kuchni obozu
ktrych
warszawskiego,
to materiawfunkcjonariusz
ze wzgldu na niemiecki
ich obszerno
M. Flei-scher,
w tym miejscu
przesuchany
nie
w
powtarzamy.
dniu 4 padziernika 1945 r. przez Amerykanw w Dachau, poda, e przebywao w nim 35-40
tys.
Powysze
winiw.
dowody
Tylejednoznacznie
gw ywi, taka
potwierdziy
bya pojemno
dziaanie
jednorazowa
komr gazowych
tego obozu,
w tunelu
przezpomidzy
ktry
przechodziy
dwoma Lagrami
transporty
w Warszawie
winiw
Zachodniej
w trybieirotacyjnym.
przekazane zostay do IPN z wnioskiem o uzupenienie
IPN
takeprzyj,
w tej czci
e caa
ledztwa.
ilo 40 tys. winiw zakwaterowana bya w obozie koncentracyjnym
w
Pki
getcie.
co IPN
Jestwtosposb
ustalenie
szczeglny
bdne. Bowiem
uzupeni"
obydwa
protok
Lagry
wiadka
w getcie,
Feliksa
majce
J., wkadajc
24 baraki po
w jego
600
miejsc,
zeznaniemogy
zdanie,
zmiecie
ktregomaximum
ten wiadek
12-13
nie tys.
powiedzia.
winiw.
Cytat
Pozostae
w zmylony
2/3 winiw
zosta przez
z tychIPN.
40 tys.
wiziono
Mianowicie
w Lagrach
na 4. stronie
w Warszawie
informacjiZachodniej
IPN przesanej
i na Kole,
do Sejmu
ktrenapisano:
miay razem
wiadek
87 barakw
zezna,i byy
w
e stanie
pierwszy
zmiecie
raz zwoki
do 27bez
tys.ladw
winiw.
postrzau widziaem w tunelu w okresie ju przed utworzeniem
Tak
KL Warschau".
wic wszystkie
TymLagry
zmylonym
i ze starego
cytatem
i nowego
prbowano
kompleksu"
wykaza,stanowiy
e komory
pod
gazo-we
wzgldem
nie s
organizacyjnym
obiektami obozowymi,
i funkcjonalnym
gdy rzekomo
jedndziaay
zwart ju
struktur
przed pod
powstaniem
jedn Komendantur
KL Warschau.
i powinny
Lecz
by
objte
bezskutecznie,
jednym ledztwem
bowiem Lagry
kompleksowym.
w Warszawie Zachoniej, usytuowane po obu stronach tunelu,
W
zostay
ramach
zbudowane
takiego ledztwa
razem z urzdzeniami
powinny si te
komr
znale
gazowych,
egzekucje
co uliczne
wymieniony
i rozstrzeliwania
wiadek wyranie
w ruinach
getta,
stwierdzi:
ktre(...)
byy banie
czci
nad
obozowych
wentylatorami
mordw
zbudowane
dokonywanych
byy w 1942
na winiach
r., tj. w tym
obozu
samym
bdczasie,
na
kiedy
winiach
budowano Pawiaka,
obozy w Warszawie
przynalenego
Zachodniej"
do KL Warschau.
(protok z 13 czerwca 1989 r.). Jest rzecz wysoce
Wyrywkowe
niepokojca, e
badania
w IPNczstkowe
mogo doj
zamazuj
do zmylenia
generalia
cytatu,
sprawy.
woenia
Tylko w
zbadanie
usta wiadka
w caoci
treci,
struktury
ktrej nie
KL
powiedzia,
Warschau,
a nastpnie
ktra w polskim
przekazania
ledztwie
takiejokrelona
dezinformacji
zostaa
dojako:
najwyszego
KL Warschau
organu.- Sejmu,
kompleks",
jako bez
dzielenia
..dowodu"nananowy
niekorzy
i stary",
w sprawie!
moe odtworzy
(W pionie
jego
ledczym
pen faktografi
IPN zastpcprof.
(nieokrojon)
W. Kuleszy
oraz ustali
jest
rozmiar
prokurator
rzeczywistych
Lucjan Nowakowski
strat ludzkich.
- podkr. i uzupe. MT).
Ustalenie rozmiaru strat na okoo 200 tys. ofiar nie moe by potraktowa jako dowolne czy
hipotetyczne. Oparte bowiem zostao na zbienych stwierdzeniach dwch przeciwstawnych stron:
polskiej i niemieckiej.

Kwestia wielkoci hitlerowskiego obozu koncentracyjnego w Warszawie

Z odezwy prawnej Centrali w Ludwigsburgu z 30 maja 1973 r., skierowanej do Gwnej
WNIOSEK
Komisji
Badania KOCOWY
Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, wynika, e Konzentrationslager Warschau"
skada si z dwch kompleksw (Das Lager bestand aus zwei Komplexen") pod jedn
Komendantur.
Uchylenie postanowienia Prokuratury Wojewdzkiej w Warszawie z dnia 30 maja 1996 r.
Centrala
w Ludwigsburgu
napisaa
te:
Pewnego
dnia lub teakt
w do
cigu
kilku
dni midzy
o umorzeniu
ledztwa w sprawie
KL
Warschau
i przekazanie
jego
uzupenienia
w lipcem
czci
1943
a
lipcem
1944
mieli
by
zastrzeleni
chorzy
winiowie,
ktrzy
przenoszeni
byli
ze
dotyczcej Lagru na Kole, Lagrw w Warszawie Zachodniej i dziaajcych w nich komrstarego
gazowych
kompleksu
obozowego
do nowego
kompleksu
obozowego
(podkr. - MT)".
przez zaliczenie
do materiau
dowodowego
ledztwa
caej dokumentacji
odnoszcej si do tych
Wedug
ledztwa
kompleks
stanowiy
trzy obozy
na Woli: jeden
obiektwustale
wraz zpolskiego
dowodami
nowymistary
wykazanymi
w obozowy"
uzasadnieniu
niniejszego
wniosku.
Lager
na
Kole
i
dwa
Lagry
w
Warszawie
Zachodniej,
ktre
jako
obozy
koncentracyjne
powstay
Tak uzupenione ledztwo pozwoli IPN na zmian zajmowanego dotychczas stanowiska.
w
tym
samym
okresie-jesieni
1942
r.
Nowy
kompleks
obozowy"
stanowiy
dwa
Lagry
w byym
Otrzymuj:
getcie:
jeden
wzdu
ul.
Gsiej,
drugi
przy
ul.
Bonifraterskiej,
ktre
uruchomione
zostay
latem
1. Pan Stanisaw Zajc - Wicemarszaek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej
1945
r.
pierwszy
19
lipca
1943
r.,
a
drugi
15
sierpnia
1944
r.
2. Pan dr Sawomir Rado - Przewodniczcy Kolegium Instytutu Pamici Narodowej Warszawa,
IPN
w swych ustaleniach
przedstawi tylko nowy kompleks obozowy" i zmniejszy wielko KL
pi. Krasiskich
2/4/6.
Warschau
z
piciu
Lagrw
do jednego
Lagru,
skracajc
okres
prawie
rok, co
Wbrew powyszemu wnioskowi
IPN do
tej pory
nie usun
anijego
nie dziaania
skorygowa
swejoinformacji
automatycznie
zmniejszao
te
wielko
strat.
Wobec
starego
kompleksu
obozowego"
i jego
zamieszczonej w Internecie na temat KL Warschau, ktra jest sprzeczna z uchwa Sejmu.
W tej
Lagrw
zarwno
IPN,
jak
Prokuratura
w
postanowieniu
kocowym
nie
zajy
adnego
sytuacji Komitet d/s Upamitnienia Ofiar KL Warschau wystosowa do IPN stanowczy stanowiska,
sprzeciw.
nawet ich nie wymieniaj. Zatem naley przyj, e s to okolicznoci nowe ledztwo w tym
zakresie wymaga uzupenienia. Podobnie rzecz si ma z dokumentacj. IPN, przyjmujc na
podstawie Zdunku Pohla z 23 lipca 1943 r. uruchomienie jednego Lagru w getcie przy ul. Gsiej
z dniem 19 lipca 1943 r. za dat uruchomienia caego KL Warschau, Nie zaj adnego stanowiska
wobec
dokumentw wczeniejszych sprzed 19 lipca l943r. S to m.in. rozkaz Himmlera
WERDYKT
z9 padziernika 1942 r., dotyczcy niszczenia rzemielnikw ydowskich z getta
SEJMU RZECZYPOSPOLITEJ
warszawskiegow
obozach koncentracyjnych wPOLSKIEJ
Warszawie i Lublinie, oraz protok z IV
Procesu
Norymberskiego,
AMIE
KLINCZ stwierdzajcy funkcjonowanie KL Warschau od padziernika 1942 r.
Skoro IPN tych dokumentw nie wymienia, cho mwi one expressis ver-bis o KL
Warschau w 1942 r., naley przyj te dokumenty oraz inne sprzed daty 19 lipca 1943 r. za
dowody nowe, o jakie ledztwo powinno by uzupenione, bowiem dotycz one Lagrw ze
Po sprzeciwie Komitetu d/s Upamitnienia Ofiar KL Warschau IPN nadal nie usun ani nie
starego kompleksu obozowego", ktrych nie mona traktowa odrbnie.
skorygowa w Internecie swej informacji zawierajcej nieprawidowoci merytoryczne wykazane
Wszystkie Lagry ze starego i nowego kompleksu obozowego" poczone byy midzy sob
przez Sejm.
wewntrzn bocznic kolejow, miay te wsplne obiekty zagady: komory gazowe i krematoria.
Jest to kwestia nie tylko stawiania si przez IPN ponad Sejmem, ktry jako najwyszy
Rwnie jedna bya aprowizacja dla winiw i jej finansowanie.
przedstawiciel narodu ma szczegln legitymacj do interesowania si dziaalnoci IPN, oceny
konkretnych spraw i stawiania wnioskw z tych ocen wynikajcych - do ich wykonania. Jest
to problem wiarygodnoci Instytutu Pamici Narodowej.

Urzd, ktry przedstawia powany obiekt zbrodni z pominiciem istotnych dowodw, a z drugiej
strony z dorabianymi" dowodami, przez siebie wymylonymi, i w ten sposb wprowadza w bd
opini publiczn, sam siebie stawia poza granicami wiarogodnoci publicznej.
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w podjtej w dniu 27 lipca 2001 r. Uchwale w Sprawie
Upamitnienia Ofiar Konzentrationslager Warschau" krytycznie oceni dziaalno Instytutu
Pamici Narodowej i nie przyj jego informacji zoonej w Sejmie. Informacja ta bowiem (podobnie
jak w Internecie) oparta na dowodach czciowych, dobranych wybirczo tak, aby odpowiaday
zaoonej koncepcji, przedstawiaa KL Warschau w postaci oskalpowanej, sprowadzajc jego
rozmiar do jednego Lagru w byym getcie, z okresem dziaania Przez rok, bez podania strat.
Sejm w zapadej uchwale, po zbadaniu akt ledztwa, przyj stan faktyczny KL Warschau
na podstawie caoksztatu materiaw dowodowych, stwierdzajc, i Obz Koncentracyjny
w Warszawie dziaa na terenie 3 dzielnic w okresie 1942-1944, to jest przez dwa lata, i pochon
okoo 200 tys. Polakw oraz kilka tysicy osb innej narodowoci.
Powysze ustalenia dokonane w Sejmie, w trybie kontroli parlamentarnej na podstawie akt
ledztwa, s ustaleniami miarodajnymi dla faktografii KL Warschau i jako takie pozostaj oglnie
obowizujce, podjtej uchwale Sejm Rzeczypospolitej Polskiej odda hod ofiarom
zamordowanym w KL Warschau i zaapelowa o wzniesienie im pomnika, pod budow ktrego
Ojciec wity Jan Pawe II powieci ju kamie wgielny. Wysoka Izba podja uchwa przez
aklamacj. Znaczenia uchway Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w tej sprawie nie da si przeceni.
Zamany zosta klincz wok KL Warschau. Teraz ju nikt nie bdzie mg powiedzie, e
KL Warschau nie byo, e bya tylko Gsiwka", i nikt ju nie bdzie zadawa pytania, gdzie
zostao straconych 200 tys. mieszkacw Warszawy.
W sprawie tej zawarte s i motywy nieobojtne wspczenie-jednoczce spoeczestwo.
Mieszkacy Warszawy ginli w KL Warschau nie ze wzgldu na tak czy inn orientacj
polityczn. Ginli jako mieszkacy miasta skazanego na zagad. Z nimi gina stolica kraju.
Dlatego uchwaa Sejmu w Sprawie Upamitnienia Ofiar KL Warschau podjta zostaa przez
wszystkich posw: od prawicy przez centrum po lewic, w penej jednoci.
Uchwaa ta ostanie si w historii Warszawy jako wiadectwo tamtych lat, ktrych, jak wida,
nie sposb oderwa od dzisiaj".

W wydaniu ksikowym dodatkowo: wykaz dokumentw, stopnie subowe formacji SS,

skrty nazw obozw koncentracyjnych, rda procesowe oraz wykaz waniejszych
skrtw S to informacje atwo dostpne w sieci dlatego nie umieszczaem ich w wersji
elektronicznej

G.L.K.