You are on page 1of 388

POLIBIUSZ

DZIEJE
Ks. I V , excerpta ksig VI, VII, VIII

Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl


Mail: historian@z.pl

MMIII

KSIGA PIERWSZA
1. Gdyby nasi poprzednicy w dziejopisarstwie pominli byli pochwa
samej historii, wwczas byoby moe rzecz konieczn zachca wszystkich do gorliwego studiowania tego rodzaju ksig; nie masz bowiem dla
ludzi adnego atwiejszego sposobu doskonalenia si jak poprzez wiedz
o czynach przeszoci. Skoro jednak nie kilku i nie mimochodem, lecz, e
tak powiem, wszyscy od tego zaczynali i na tym koczyli owiadczajc,
e nauka pynca z historii jest najprawdziwsz szko ksztacenia i zaprawiania do zaj publicznych, a wspominanie cudzych przygd jest
najwyraniejszym i jedynym wskanikiem, jak mona zmiany losu z godnoci znosi, wic oczywicie nikomu nie wydaoby si rzecz stosown
powtarza to samo, o czym piknie i nieraz ju mwiono a najmniej
nam. Wszak sama nadzwyczajno zdarze, o ktrych zamierzamy pisa,
zdolna jest kadego, modzieca czy starszego czowieka, zachci i pobudzi do czytania tego dziea. Kt bowiem z ludzi jest tak tpy lub obojtny, eby nie chcia pozna, jak i dziki jakiemu ustrojowi pastwa cay
prawie wiat w niespena pidziesiciu trzech latach 1 opanowany popad
pod wyczn wadz Rzymian, co nigdy przedtem si nie zdarzyo? Albo
kt znowu jest tak zaaferowany jakim innym widowiskiem czy inn
nauk, eby cokolwiek byo dla waniejsze od poznania tych faktw?
2. Jak za nadzwyczajnym i wanym jest rozpatrywany przez nas
temat, wyjani si to najlepiej w ten sposb, jeeli najsynniejsze z dawniejszych mocarstw, ktrym dziejopisarze najwicej powicili uwag, zestawimy i porwnamy z panowaniem Rzymian. A te, ktre zasuguj na
takie zestawienie i porwnanie, s nastpujce. Persowie posiadali niegdy
wielk wadz i potg, ale ilekro wayli si przekroczy granice Azji,
naraali na niebezpieczestwo nie tylko swe panowanie, lecz i siebie.
Lacedemoczycy przez dugi czas spierali si o hegemoni nad Grekami,
a kiedy wreszcie zwyciyli, ledwie j przez dwanacie lat2 bezspornie
1

Od

pocztku

drugiej

wojny

punickiej

(r.

219)

do

pokonania

krla

Perseusza

(r. 167).
2
Od bitwy pod Aigospotamoi (r. 405) a do bitwy pod Korone (r. 394). Spornie
posiadali hegemoni oczywicie duej.

zachowali. Macedoczycy panowali w Europie nad obszarem rozcigajcym si od wybrzey Adriatyku a do rzeki Ister 3, co moe uchodzi tylko
za cakiem ma cz wspomnianego kontynentu. Potem zdobyli nadto panowanie nad Azj pooywszy kres pastwu Persw. A przecie ci, ktrzy
zdawali si rozporzdza bardzo wielu krajami i zasobami, wielk jeszcze
cz wiata pozostawili nietknit. Albowiem o Sycyli, Sardyni i Libi
nigdy nawet nie prbowali walczy, a najbitniejszych wrd zachodnich
ludw Europy, mwic po prostu, nawet nie znali. Natomiast Rzymianie,
ktrzy nie poszczeglne czci, lecz cay niemal wiat uczynili sobie poddanym, wznieli swoje panowanie do takiej wyyny, e dawniejsze wieki
nie mog si z ni zmierzy, a pniejsze nie potrafi jej przekroczy.
W caoci bdzie to mona lepiej pozna na podstawie naszego dziea,
a zarazem pojmie si, ile i jak wielkie korzyci przynie zdoa dnym
nauki ludziom taki rodzaj historii pragmatycznej.
3. Zacznie si nasze dzieo chronologicznie od olimpiady 140 4,
rzeczowo u Grekw od tak zwanej wojny sprzymierzeczej pierwszej, ktr przedsiwzi Filip, syn Demetriosa a ojciec Perseusza, do
spki z Achajami przeciw Etolom; u mieszkacw Azji od wojny o Celesyri 5, ktr prowadzili ze sob Antioch i Ptolemajos Filopator; wreszcie
w Italii i Libii od wojny midzy Rzymianami a Kartagiczykami, ktra
zwyczajnie nazywaj hannibalsk. Te zdarzenia cz si bezporednio
z opowiedzianymi przez Arata Sykioczyka6 na kocu jego dziea.
W dawniejszych czasach zdarzenia na wiecie byy jak gdyby sporadyczne, poniewa wszystko, co si dziao, zarwno co do zamiarw i skutkw jak i co do miejsc, nie miao ze sob powizania. Od tych za czasw
poczwszy tworzy historia niby jedno ciao, a italskie i libijskie zdarzenia
splataj si ze zdarzeniami w Azji i Grecji, wszystkie za zmierzaj do
jednego celu. Dlatego te czasy te obralimy za punkt wyjcia dla naszej
Historii. Skoro bowiem Rzymianie w wymienionej wojnie zwyciyli
Kartagiczykw i w przekonaniu swym dokonali tego, co byo najwaniejszym i najwikszym krokiem do zdobycia wiata, wtedy to po raz
pierwszy odwayli si po reszt wycign rce i z potg wojskow przeprawi si do Grecji i na wybrzea Azji.
Ot gdyby nasi rodacy rozumieli i znali ustrj tych pastw, ktre spieray si o
panowanie nad wiatem, moe nie trzeba byoby nam pisa o tym, jakim powodujc si
zamiarem lub jakiej ufajc potdze przedsiwzili Rzymianie tego rodzaju i tak wielkie
dziea. Poniewa jednak
3

Ister, dzisiejszy Dunaj w dolnym biegu.


140 olimpiada obejmuje lata od 219216 przed n. e.
5
Celesyria,
cz
Syrii
midzy
Libanonem
a
Antilibanonem.
6
Aratos
ze
Sikyonu
(271213),
strateg
Zwizku
Achajskiego.
Napisa
Pamitniki w 30 ksigach, z ktrych korzysta Plutarch przy pisaniu jego yciorysu.
4

wikszoci Grekw nie do znana jest potga, jak przedtem posiadao


pastwo bd Rzymian, bd Kartagiczykw, ani te poprzednie tych
narodw czyny, przeto uwaalimy za konieczne t i nastpn ksig poprzedzi nasz Histori. Wtedy nikt, stajc przed opowiadaniem samych
dziejw, nie bdzie mia wtpliwoci i nie zada pytania, jakimi kierujc
si wzgldami lub na jakich opierajc si siach i zasobach pieninych
Rzymianie wdali si w takie przedsiwzicia, przez ktre stali si panami
caej znanej nam ziemi i morza. Raczej z tych ksig i zawartego w nich
przygotowania stanie si jasne dla czytelnika, e bardzo nawet racjonalne
podstawy mieli ci, ktrzy powzili zamiar panowania i wadania nad
caym wiatem i doprowadzili go do skutku.
4. Albowiem na szczegln cech naszego dziea oraz na niezwyko
naszych czasw to si skada, e jak Los 7 prawie wszystkie sprawy wiata
skierowa w jedn stron i zmusi wszystkie, by zday do jednego i tego
samego celu, tak te historia powinna czytelnikowi w jednym przegldzie
uzmysowi, w jaki sposb kierowa tym Los, aby wszystkie zdarzenia
przywie do ostatecznego celu. Jako ta gwnie myl zachcia i skonia
nas, aby zabra si do dziejopisarstwa, a wraz z ni take okoliczno, e
nikt w naszych czasach nie podj si napisania historii powszechnej;
w takim bowiem razie ze znacznie mniejsz gorliwoci ja oddabym
si temu zadaniu. Teraz za widzc, e wprawdzie o poszczeglnych wojnach i pewnych czcych si z nimi zdarzeniach niejeden traktuje, ale
nikt, o ile wiemy, nawet o tym nie pomyla, eby zbada powszechny
i oglny zwizek faktw historycznych, kiedy i z czego wziy swj pocztek i jak zostay ukoczone uwaaem za rzecz zgoa niezbdn,
eby najpikniejszego a zarazem najpoyteczniejszego dziea losu nie
przeoczy i nie pozwoli, aby obojtnie obok niego przechodzono. Cho
bowiem Los przynosi wiele nowych rzeczy i stale w yciu ludzkim popisuje si sw si, to przecie istotnie nigdy jeszcze takiego nie dokona
dziea ani takiego nie urzdzi widowiska, jak za naszych czasw. Tego
nie mona dostrzec u tych, ktrzy histori pisz po kawaku, chyba e
kto, co najsynniejsze miasta zwiedzi jedno po drugim albo nawet tylko
namalowane ogldn kade z osobna, bdzie dlatego zaraz myla, e
dobrze pozna take ksztat caej zamieszkanej ziemi i cae jej pooenie
oraz ukad, co przecie zupenie jest nieprawdopodobne. Albowiem w ogle
ci, ktrzy przekonani s, e znajomo czci historii da im wystarczajcy
pogld na cao, mnie przynajmniej zdaj si by w podobnym pooeniu
jak ludzie, co patrzc na rozrzucone czci oywionego przedtem i piknego ciaa sdziliby, e przez to uzyskali dostateczny i wasny pogld
na si i pikno samej ywej istoty. Wszak gdyby kto na poczekaniu
7

W pojciu Polibiusza nie lepy los, tylko rzdzca wiatem Opatrzno.

zoy i z powrotem skompletowa yw istot o piknej postaci i ksztacie,


a potem znowu j owym ludziom pokaza, sdz, e rycho by oni wszyscy
przyznali, i przedtem nawet bardzo dalecy byli od prawdy i podobni do
nicych. Nabra bowiem wyobraenia z czci o caoci jest rzecz moliw, ale posi std wiedz i dokadne zrozumienie niemoliw. Dlatego trzeba uzna, e czciowa znajomo historii na og mao przyczynia
si do rzetelnego poznania caoci dziejw. Oczywicie jedynie wzajemne
zespolenie i zestawienie wszystkich czci, nadto ich podobiestw i rnic
pozwala doj do penego poznania i przez tak obserwacj zaczerpn
z historii zarwno poytek, jak i rozkosz.
5. Zaczniemy t ksig od momentu, kiedy Rzymianie po raz pierwszy
wyruszyli z Italii na obce terytorium 8. czy si ona bezporednio z wypadkami, na ktrych skoczy sw histori Timajos 9, i przypada na 129
olimpiad. Dlatego naley przedstawi, jak i kiedy oni uporali si z Itali,
i jakimi posugujc si rodkami postanowili przeprawi si na Sycyli;
bo spord wszystkich pozaitalskich okolic w tym kraju najpierw postawili
sw stop. Nadto musi si sam przyczyn wyprawy osobno omwi,
aeby w razie braku przyczyny dla przyczyny pocztek i plan caego
dziea nie straci podstawy. Trzeba jednak obra punkt wyjcia, ktry co
do chronologii oglnie jest przyjty i u wszystkich znany, a co do
zdarze moe by zrozumiany sam z siebie, chobymy nawet musieli w czasie nieco wstecz si cofn i z wypadkw, ktre si w tym
czasie zdarzyy, wymieni to, co najwaniejsze. Bo jeeli punkt wyjcia
jest nieznany albo tylko sporny, to i z tego, co nastpuje, nic nie moe
liczy na zgodne przyjcie i wiar; jeeli natomiast co do niego osignie
si powszechn zgodno, wwczas i cae nastpne opowiadanie znajduje
u suchaczy atwe zrozumienie.
6. By to zatem dziewitnasty rok po bitwie morskiej pod Aigospotamoi10, a szesnasty przed bitw pod Leuktrami 11, w ktrym Lacedemoczycy zawarli z krlem Persw tak zwany pokj Antalkidasa; starszy
Dionysios po zwycistwie nad italskimi Grekami nad rzek Elleporos
oblega Regium, Galowie za przemoc zdobyli sam Rzym i zajli go
z wyjtkiem Kapitolu 12. Rzymianie zawarli z nimi ukady pokojowe na
8

Na Sycyli, w r. 264.
Timajos (345215), najpowaniejszy historyk sycylijski. Dzieo jego Rzeczy
italskie i sycylijskie w 38 ksigach obejmuje histori Sycylii oraz Kartaginy i Italii
od najdawniejszych czasw do panowania Agatoklesa (r. 289) oraz wojn z Pyrrusem,
a wic doprowadza dzieje do r. 264. Dzieo Timajosa zachowao si tylko we fragmentach.
10
W r. 405.
11
W r. 371.
12
W r. 387.
9

warunkach, jakie Galom dogadzay, a skoro niespodziewanie odzyskali


z powrotem swe miasto, co stao si jakby zadatkiem ich przyszej potgi,
prowadzili w najbliszych czasach wojn z ssiadami. I tak zapanowawszy
nad wszystkimi Latynami dziki mstwu i powodzeniu w walkach, wojowali nastpnie z Etruskami, potem z Galami i dalej z Samnitami, ktrzy
od wschodu i pnocy granicz z krajem Latynw. Gdy w jaki czas
pniej Tarentyjczycy z powodu zniewagi wyrzdzonej rzymskim posom
i z powodu obawy przed jej skutkami zawezwali Pyrrusa na rok przed
wtargniciem do Grecji Galw 13, z ktrych cz pod Delfami znalaza
zagad, cz przeprawia si do Azji, Rzymianie po podbiciu Etruskw
i Samnitw i pokonaniu Galw w Italii w wielu bitwach zwrcili si
teraz po raz pierwszy przeciw pozostaym czciom Italii mylc, e maj
wojowa nie o obce, lecz raczej o wasne ju i przynalene im dzierawy,
skoro w walkach z Samnitami i Galami okazali si prawdziwymi mistrzami
w sztuce wojennej. Dzielnie te sprawili si w tej wojnie i w kocu wyrzucili z Italii Pyrrusa z jego potg, a potem znowu wojowali i ujarzmili
byych jego sprzymierzecw. Zawadnwszy wbrew oczekiwaniu wszystkimi i podbiwszy mieszkacw Italii z wyjtkiem Galw, przystpili teraz
do oblegania tych Rzymian, ktrzy wwczas zajmowali Regium.
7. Oto obydwa miasta, ktre leay nad cienin morsk, tj. Messyn
i Regium, dotkn szczeglny i podobny los. Niedugo przed omawianym
tu czasem Kampaczycy, ktrzy suyli jako najemnicy u Agatoklesa 14
i od dawna ju zawistnym okiem spogldali na pikno i w ogle na zamono miasta Messyny, przy pierwszej nadarzajcej si sposobnoci
dokonali na ni zdradliwego zamachu: wszedszy tam jako przyjaciele,
zajli miasto i cz obywateli wygnali, cz wymordowali. Po tym czynie
przywaszczyli sobie kobiety i dzieci nieszczliwych, jak je kademu przydzieli sam przypadek w chwili popeniania bezprawia; a majtek i kraj
rozdzielili midzy siebie i wzili w posiadanie. Poniewa za szybko i atwo
stali si panami piknego kraju i miasta, od razu znaleli naladowcw
swego czynu. Mianowicie Regiczycy w tym czasie, gdy Pyrrus przeprawia si do Italii, przeraeni jego najciem i rwnoczenie obawiajc si
panujcych na morzu Kartagiczykw, wezwali na pomoc zaog Rzymian.
Ci przybywszy w liczbie czterech tysicy ludzi pod dowdztwem Kampaczyka Decjusza pilnowali przez jaki czas miasta i dochowywali wiernoci.
W kocu jednak, idc za przykadem Mamertynw i korzystajc zarazem
z ich wspudziau, zdradzili Regiczykw, bo zarwno bogactwo miasta
jak i dobrobyt osobisty mieszkacw wzbudzay w nich nadmierne podanie; cz wic obywateli wygnali, cz wymordowali i zajli miasto
13
14

Galowie napadli na pnocn Grecj w r. 280.


Agatokles zosta zamordowany w r. 289.

w ten sam sposb jak Kampaczycy. Rzymianie byli oburzeni tym zajciem, nie mogli jednak nic zrobi, poniewa byli uwikani w wymienione
wprzd wojny. Ale skoro si ich pozbyli, zamknli owych ludzi i oblegali
Regium, jak wyej wspomniaem. Po zwycistwie zgadzili ich przewanie
w trakcie zajmowania miasta, gdy oni przewidujc przyszo bronili si
w sposb desperacki; ywcem wzili wicej ni trzystu jecw i odesali
ich do Rzymu. Tu kazali ich konsulowie wyprowadzi na rynek, ochosta,
i wszystkim, wedle panujcego u nich zwyczaju, toporem ci gow
pragnc przez wymierzon im kar, o ile to byo w ich mocy, przywrci
swe zaufanie u sprzymierzecw. A kraj i miasto natychmiast oddali
Regiczykom 15.
8. Mamertyni za (t bowiem nazw nadali sobie Kampaczycy po
owadniciu Messyny), pki mieli sprzymierzecw w tych Rzymianach,
ktrzy obsadzili Regium, nie tylko bezpiecznie dzieryli swe miasto i kraj,
lecz jeszcze zaczepiajc ssiednie terytorium niemao dawali si we znaki
Kartagiczykom i Syrakuzanom i zmusili wielk cz Sycylii do pacenia
haraczu. Skoro jednak zostali pozbawieni wyej wspomnianej pomocy
wskutek oblenia i zaniknicia zaogi regiskiej, zaraz ich samych Syrakuzanie z powrotem zapdzili do miasta z nastpujcej przyczyny. Niedugo przedtem wojsko Syrakuzan porniwszy si z obywatelami swego
miasta podczas pobytu w okolicy Mergany wybrao spord siebie dwch
dowdcw, Artemidora i Hierona, wyniesionego pniej na krla Syrakuzan. Ten ostatni by wprawdzie jeszcze bardzo mody, ale uzdolniony
do wszelkiego rodzaju rzdw jako krl lub m stanu. Kiedy po objciu
dowdztwa wkroczy do miasta przy pomocy kilku przyjaci i uzyska
przewag nad parti przeciwn, uywa swej wadzy z tak agodnoci
i wielkodusznoci, e Syrakuzanie, aczkolwiek bynajmniej nie pochwalali wyborw dokonywanych przez onierzy, przecie teraz wszyscy jednogonie uznali w Hieronie swego stratega. Lecz dla gbiej patrzcych
zaraz po pierwszych tego krokach stao si jawne, e jego nadzieje wyej
sigaj ni po stanowisko stratega.
9. Widzc bowiem, e Syrakuzanie, ilekro wyl wojsko i "wodzw
wraz z wojskiem, sami midzy sob wszczynaj spory partyjne i rewolucje, wiedzc za o Leptynesie, e przez swe powaanie i zaufanie znacznie wybija si nad innych obywateli a zarazem u tumu wyjtkowym
cieszy si uznaniem, wszed z nim w zwizek powinowactwa, bo chcia
go jak gdyby na czatach zostawi w miecie, gdyby sam z wojskiem musia ruszy w pole. Polubiwszy zatem crk tego ma i zdajc sobie
spraw, e dawne wojska najemne maj ze przyzwyczajenia i skonne
s do buntu, pocign z wojskiem niby przeciw barbarzycom na
15

Zajcie Regium przez Rzymian przypada na rok 271.

tych, ktrzy zajli Messyn. Skoro jednak rozbi obz naprzeciw Centuripa i stan przy rzece Cyamosorus, zatrzyma pod wasn komend
w pewnej odlegoci t cz jazdy i piechoty, ktra skadaa si z obywateli, rzekomo w zamiarze starcia si z nieprzyjacielem na innym miejscu; najemnikw za wysun naprzd i wyda wszystkich na zagad
barbarzycom. A w tyme czasie, gdy oni ponieli t klsk, sam wrci
bezpiecznie z obywatelami do Syrakuz. Kiedy tak zrcznie osign swj
cel i wyrugowa cay niespokojny i buntowniczy ywio z wojska, zwerbowa z wasnego wyboru wystarczajc ilo najemnikw i odtd ju
bezpiecznie sprawowa naczelne dowdztwo. Widzc za, e barbarzycy
wskutek swego zwycistwa zachowuj si zuchwale i bezczelnie, uzbroi
i starannie wywiczy wojsko zoone z obywateli, po czym wywid je
i spotka si z nieprzyjacimi na Rwninie Mylejskiej, przy rzece zwanej
Longanus. Tu zada im dotkliw klsk, dosta ich dowdcw ywcem
w sw moc i tak pooy kres bucie barbarzycw. Sam po powrocie do
Syrakuz zosta przez wszystkich ziomkw i sprzymierzecw obwoany
krlem.
10. Tak Mamertyni, o czym wyej opowiedziaem, zostali pozbawieni
pomocy z Regium, a teraz z podanych dopiero co przyczyn zupenie podupadli. Przeto jedni z nich schronili si do Kartagiczykw i oddawali im
w rce siebie i zamek; drudzy wysali posw do Rzymian poddajc miasto
i proszc o pomoc dla siebie jako dla pobratymcw. Rzymianie wahali
si przez dugi czas, jako e nielogiczno takiej pomocy zdawaa si rzuca w oczy. Bo eby oni, co krtko przedtem wasnych ziomkw ukarali
z kracow surowoci za popenion na Regiczykach zdrad, mieli nagle
udzieli pomocy Mamertynom, ktrzy dopucili si podobnej zbrodni nie
tylko wzgldem miasta Messyczykw, lecz take Regiczykw tkwia
w tym trudna do usprawiedliwienia niesuszno. Jako oni dobrze o tym
wszystkim wiedzieli; poniewa jednak widzieli, jak Kartagiczycy zhodowali sobie nie tylko libijskie krainy, lecz take wielk cz Hiszpanii,
a nadto byli panami wszystkich wysp na Sardyskim i Tyrreskim Morzu obawiali si, eby ci zawadnwszy jeszcze Sycyli nie stali si dla
nich zbyt przykrymi i strasznymi ssiadami, opasujc ich dokoa i zagraajc ze wszystkich stron Italii. e za rycho podbij Sycyli, jeeli
Mamertyni nie otrzymaj pomocy, byo to rzecz oczywist. Wszak gdy
wyda si im w rce Messyn i zagarn to miasto, mona oczekiwa, e
w krtkim czasie zajm Syrakuzy, skoro panowali nad ca prawie reszt
Sycylii. Rzymianie przewidujc to i uwaajc za konieczne dla siebie nie
wydawa na up Messyny i nie pozwoli Kartagiczykom, by rzucili jakby
pomost i przeszli po nim do Italii obradowali przez dugi czas.
11. Ot senat z podanych wanie przyczyn nie powzi w ogle adnej uchway; albowiem nielogiczno popierania Mamertynw zdawaa

si rwnoway korzyci z udzielenia im pomocy. Ale lud, ktry by wyczerpany poprzednimi wojnami i pragn wszelakim sposobem naprawi
swe straty, zdecydowa si pomaga, poniewa konsulowie prcz wyej
wspomnianych powodw, e wojna ta poyteczna jest dla pastwa, jeszcze
kademu z osobna wskazywali na jawne i wielkie korzyci. Skoro wic
wniosek zosta przyjty przez lud, wybrano wodzem jednego z konsulw,
Appiusza Klaudiusza16, i wysano ze zleceniem, aby wojska posikowe
przeprawi do Messyny. Wtedy Mamertyni bd strachem, bd podstpem
wypdzili wodza Kartagiczykw, ktry ju by zaj zamek, i przywoali
Appiusza, aby mu odda miasto. Kartagiczycy swego wodza kazali ukrzyowa uwaajc, e on bezmylnie a zarazem tchrzliwie porzuci akropole; sami za usadowili si z flot koo przyldka Pelorias, a z si ldow
koo tzw. Sunes i energicznie oblegali Messyn. W tyme czasie Hieron
mniemajc, e obecna sytuacja sprzyja zupenemu wyrzuceniu z Sycylii
barbarzycw, ktrzy opanowali Messyn, zawar z Kartagiczykami przymierze. Potem wyruszy z Syrakuz, pocign przeciw wspomnianemu
miastu, rozbi obz po drugiej stronie przy tzw. Chalkidyjskiej Grze
i zamkn mieszkacom wyjcie take w tym kierunku. A wdz rzymski
Appiusz przeprawi si noc z wielkim ryzykiem przez cienin morsk
i przyby do Messyny. Widzc jednak, e nieprzyjaciele ze wszystkich stron
mocno dopiekaj miastu, i uwaajc, e oblenie jest dla niego zarwno
haniebne jak i niebezpieczne, poniewa nieprzyjaciele na ldzie i morzu
maj przewag wysa naprzd posw do obu stron, aby Mamertynw
uwolni od wojny. Ale gdy adna strona go nie suchaa, postanowi wreszcie z koniecznoci odway si na bitw i najpierw zaczepi Syrakuzan.
Wyprowadzi wic swe wojsko i ustawi je w szyku bojowym, gdy take
krl Syrakuzan rwnoczenie z nim ochoczo wyszed na pole bitwy. Po
dugiej i zacitej walce pokona Appiusz nieprzyjaci i ciga swych przeciwnikw a do wau obozowego. Potem wrci do Messyny zdarszy
z trupw zbroje. A Hieron, majc ze przeczucia co do wyniku caej wojny,
z nastaniem nocy spiesznie usun si do Syrakuz.
12. Gdy Appiusz nazajutrz dowiedzia si o odejciu Syrakuzan, nabra otuchy i postanowi bezzwocznie zaatakowa Kartagiczykw. Rozkaza wic onierzom wczenie si pokrzepi i wraz z brzaskiem dnia
zarzdzi wymarsz. Zwarszy si z nieprzyjacimi wielu z nich wy tuk,
a reszt zmusi, by w spiesznej ucieczce schronili si do ssiednich miast.
Po osigniciu tych sukcesw i uwolnieniu miasta od oblenia, przebiega
odtd i bez obawy pustoszy kraj Syrakuzan i ich sprzymierzecw, przy
czym nikt nie stawi mu oporu na otwartej przestrzeni. W kocu rozoy
si pod samymi Syrakuzami i zabra si do ich oblegania.
16

W r. 264.

10

Pierwsz wic zbrojn przepraw Rzymian z Italii bya ta wanie


i nastpia z tych przyczyn, w tych czasach. Uwaalimy j za najodpowiedniejszy pocztek caego naszego dziea i dlatego wyszlimy od niej,
cofnwszy si jeszcze w czasie, aby nie pozostawi adnej wtpliwoci
w wykazywaniu przyczyn. Uwaalimy za konieczne, eby ci, ktrzy chc
rwnie szczyt obecnej potgi Rzymian naleycie poj, zrozumieli, w jaki
sposb i kiedy Rzymianie, straciwszy nawet swe miasto ojczyste, zaczli
i naprzd ku lepszej przyszoci, i znowu kiedy i jak po zaborze Italii
poczli miesza si w sprawy postronnych pastw. Dlatego i w nastpnych
partiach nie powinno nikogo dziwi, jeeli przy opisie wypadkw w najwaniejszych pastwach signiemy nieco wstecz w chronologii. Uczynimy
bowiem to, aby uzyska takie punkty wyjcia, z ktrych wyranie bdzie
mona pozna, z jakich wyszedszy stosunkw, kiedy i jak, kady poszczeglny nard doszed do obecnego swego pooenia. Tak postpilimy wanie w odniesieniu do Rzymian.
13. Czas jednak na tym poprzesta, a przedstawi to, co jest naszym
zadaniem, skoro tylko wprzd krtko i sumarycznie wyuszczymy zdarzenia zawarte we Wstpie. Wrd nich pierwszymi z kolei s te, ktre zaszy
w wojnie o Sycyli midzy Rzymianami i Kartagiczykami. Bezporednio
czy si z nimi wojna libijska, z ktr w dalszym zwizku pozostaj
czyny dokonane w Hiszpanii przez Hamilkara, a po nim przez Hazdrubala
i Kartagiczykw. Rwnoczenie z nimi nastpia pierwsza przeprawa
Rzymian do Ilirii i tamtejszych czci Europy; a do wymienionych zdarze
przyczyy si jeszcze walki z mieszkajcymi w Italii Galami. Rwnoczenie z tymi walkami prowadzono w Grecji tak zwan wojn kleomenejsk, na ktrej te zamkniemy cay Wstp, a tym samym drug ksig.
Ot szczegowe przechodzenie wymienionych zdarze ani nie jest
dla nas konieczne, ani dla czytelnikw poyteczne. Bo nie zamierzamy
pisa ich historii, lecz chcemy to tylko wspomnie, co istotne, w celu
zorientowania w wypadkach, ktre mamy dokadniej opowiedzie. Przeto
sumarycznie omawiajc po kolei wymienione wprzd punkty, sprbujemy
powiza koniec Wstpu z pocztkiem i planem naszych Dziejw. Jeeli
bowiem w ten sposb stworzymy cigo opowiadania, pokae si, e
susznie zahaczamy o to, co inni ju przedtem opowiedzieli, a dnym
wiedzy czytelnikom przez taki ukad damy przystpne i atwe wprowadzenie do tego, co ma nastpi. Nieco dokadniej sprbujemy przedstawi
pierwsz wojn, ktra wybucha midzy Rzymianami a Kartagiczykami
o Sycyli. Nie atwo bowiem znale duej trwajcej wojny ni ta oraz
zupeniejszych przygotowa i bardziej nieustannych przedsiwzi, i liczniejszych walk, i wikszych zmian losu ni te, ktre po obu stronach
zaszy w wymienionej tu wojnie. Same pastwa byy w owych czasach
jeszcze nie zepsute w obyczajach, umiarkowane w szczciu, rwne w si-

11

ach. Dlatego te ci, ktrzy dobrze chc pozna charakter i potg kadego z tych pastw, musz nie tyle z nastpnych wojen, ile z tej wanie,
snu porwnanie.
14. Ale nie mniej od powyszych przyczyn skonia mnie do duszego
zatrzymania si przy tej wojnie ta take okoliczno, e Filinos 17 i Fabiusz 18, ktrzy uchodz za najbieglejszych jej sprawozdawcw, nie przedstawili nam prawdy tak, jak si naley. eby ci mowie rozmylnie
mieli kama, nie przypuszczam wnioskujc z ich ycia i sposobu mylenia; zdaje si jednak, e wydarzyo si im co podobnego jak zakochanym. Albowiem wskutek swego sposobu mylenia i cakowitej yczliwoci
wzgldem Kartagiczykw uwaa Filinos ich wszelkie postpki za rozumne, pikne i mne, a czyny Rzymian za przeciwne; na odwrt za
Fabiusz. Zreszt w yciu tego rodzaju uprzejmo nie jest do odrzucenia,
bo zacny m powinien miowa przyjaci i ojczyzn, a wsplnie z przyjacimi nienawidzi wrogw i wsplnie kocha przyjaci. Jeeli jednak
kto podejmie si roli dziejopisarza, musi on o tym wszystkim zapomnie
i nieraz sawi wrogw i w najwyszych wynosi pochwaach, gdy ich
czyny tego wymagaj nieraz te gani i sromotnie karci najbliszych
przyjaci, gdy bdy w ich dziaalnoci daj do tego powd. Jak bowiem
yjca istota, skoro j pozbawisz oczu, staje si bezuyteczna, tak, jeeli
z historii usuniesz prawd, reszta jej pozostaje niepotrzebn gadanin.
Dlatego nie naley wzdryga si przed oskaraniem przyjaci i chwaleniem wrogw ani wystrzega si bd ganienia, bd sawienia tych samych ludzi; bo niemoliw jest rzecz, eby ci, ktrzy zajmuj si polityk,
zawsze utrafiali w to, co suszne, ani te prawdopodobn, eby bezustannie
bdzili. Musi si wic w dziele historycznym zostawi na uboczu dziaajce osoby, a do samych dziaa dostosowa odpowiednie twierdzenia
i sdy. Jak prawdziwe jest to, co teraz powiedziaem, mona pozna z nastpujcego faktu.
15. Filinos zaczynajc od drugiej ksigi swe opowiadanie mwi, e
Kartagiczycy i Syrakuzanie rozoyli si pod Messyn w celu prowadzenia z ni wojny; e Rzymianie przybywszy morzem do miasta natychmiast
wyruszyli przeciw Syrakuzanom, ponieli jednak cikie straty i wrcili
do Messyny; a kiedy znw wymaszerowali przeciw Kartagiczykom, nie
tylko zostali pobici, lecz stracili jeszcze wielk liczb onierzy wzitych
do niewoli. Przedstawiwszy to twierdzi, e Hieron po stoczonej potyczce
tak by nierozumny, i nie tylko zaraz spali wa obozowy i noc uciek
17

Filinos z Akragas, y w III w. przed n. e., opisa po grecku pierwsz


wojn punick w duchu antyrzymskim.
18
Fabius Pictor, najstarszy historyk rzymski, y w III w. przed n. e.
Napisa po grecku dzieje Rzymu od czasw najdawniejszych do koca wojny hannibalskiej.

12

do Syrakuz, lecz nadto porzuci wszystkie stranice lece na terytorium


Messyczykw; podobnie Kartagiczycy zaraz po bitwie opucili obz,
rozprszyli si po miastach i nie mieli ju nawet stawi czoa w otwartym
polu; dlatego te ich wodzowie widzc tchrzliwo swych onierzy postanowili sprawy nie rozstrzyga w walce; Rzymianie za idc w lad za
nimi nie tylko pustoszyli kraj Kartagiczykw i Syrakuzan, lecz rozoywszy si obozem wzili si nawet do oblegania samych Syrakuz. To,
jak mi si wydaje, pene jest wszelakiego nonsensu i zgoa nie potrzebuje
obszernego zbijania. Tych samych bowiem, ktrym wprzd kaza oblega
Messyn i zwycia w potyczkach, przedstawi nastpnie jako uciekajcych i ustpujcych z otwartego pola, a w kocu jako obleganych i cakiem traccych ducha. Tym za, ktrych przedstawi jako pokonanych
i obleganych, kaza potem ciga wrogw i naraz zawadn polem walki,
a wreszcie oblega Syrakuzy. To w aden sposb nie da si nawzajem
pogodzi. Bo jake? Faszywe musz by albo pierwsze twierdzenia, albo
wypowiedzi o przebiegu zdarze. Te ostatnie jednak s prawdziwe. Bo
istotnie Kartagiczycy i Syrakuzanie ustpili z pola walki, a Rzymianie
zaraz potem obiegli Syrakuzy, jak mwi Filinos, oraz Echett, ktra ley
w rodku midzy obszarem Syrakuzan i Kartagiczykw. Ostatecznie
wic musi si przypuci, e pierwsze twierdzenia s faszywe i e mimo
natychmiastowego zwycistwa Rzymian w potyczkach koo Messyny
historyk donis nam o ich klskach.
Ot Filinosa odnajdzie si w caym jego dziele takim jak tu, a podobnie te Fabiusza, jak to si pokae w swoim czasie. My za wypowiedziawszy si dostatecznie w tym epizodzie wracamy do zdarze i sprbujemy, trzymajc si stale ich kolejnoci, da czytelnikom pokrtce
prawdziwy obraz wspomnianej wojny.
16. Skoro wiadomo o sukcesach Appiusza i jego legionw nadesza
z Sycylii do Rzymu, wybrano konsulami Maniusza Otacyliusza i Maniusza Waleriusza i wysano na Sycyli wszystkie wojska z obu wodzami.
Rzymianie posiadaj wszystkiego cztery legiony, zoone z rzymskich obywateli, oprcz sprzymierzecw. Zaciga si je corocznie, a kady z nich
liczy cztery tysice pieszych i trzystu jedcw. Po ich przybyciu odpada
zarwno od Kartagiczykw jak i Syrakuzan wikszo miast i przesza
na stron Rzymian. Gdy Hieron spostrzeg ten popoch i przeraenie Sycylijczykw, a zarazem mnstwo i si rzymskich legionw, wywnioskowa
z tego wszystkiego, e sytuacja Rzymian jest pomylniejsza ni Kartagiczykw; zwrciwszy przeto w t stron swe myli wysa do wodzw
posw z propozycj zawarcia pokoju i przyjani. A Rzymianie na to przystali, i to gwnie z powodu prowiantw; bo panowanie Kartagiczykw

13

na morzu wzbudzao obaw, e mog Rzymianom odci dowz koniecznych zapasw, jako e i przedtem ju przeprawione na Sycyli legiony
odczuy wielki brak rodkw ywnoci. Przypuszczajc zatem, e Hieron
pod tym wzgldem odda im wielkie przysugi, chtnie przyjli jego przyja. Jako zawarto ukady na takich warunkach, e krl odda Rzymianom
jecw bez okupu i dooy jeszcze sto talentw srebra. Odtd ju traktowali Rzymianie Syrakuzan jako przyjaci i sprzymierzecw, a krl
Hieron oddawszy si pod opiek Rzymian, ktrych wspiera w kadej
chwili, gdy ich pooenie tego wymagao, bezpiecznie nadal panowa nad
Syrakuzanami zabiegajc o wiece i saw u Grekw; bo te wydaje si,
e by on najznakomitszym ze wszystkich ludzi i najduej20 korzysta
z owocw swej roztropnoci czy to w prywatnych, czy te w publicznych
stosunkach.
17. Gdy wiadomo o ukadzie dosza do Rzymu i lud przyj oraz zatwierdzi warunki pokoju z Hieronem, postanowili Rzymianie na przyszo nie wysya ju wszystkich si bojowych, lecz tylko dwa legiony.
Sdzili bowiem, e po przejciu krla na ich stron zela ciar wojny,
a zarazem przypuszczali, e wojsko w ten sposb atwiej bdzie zaopatrywane w rodki ywnociowe. A Kartagiczycy widzc, e Hieron sta
si ich nieprzyjacielem, Rzymianie za powaniej mieszaj si w sprawy
Sycylii, uwaali, e potrzeba im znaczniejszego przysposobienia, aby mc
stawi czoo nieprzyjacioom i utrzyma si na Sycylii. Dlatego te wzili
na od z przeciwlegego kontynentu wielu Ligurw i Galw, a jeszcze
wicej Iberw, i wszystkich wysali na Sycyli. Poniewa za widzieli,
e miasto Akragantynw21 dla ich zbroje najdogodniej jest pooone
i rwnoczenie najznaczniejsze na ich obszarze, nagromadzili w nim zapasy i wojska, zdecydowani uczyni je baz wypadow w wojnie.
Konsulowie rzymscy, ktrzy zawarli ukad z Hieronem, wrcili, a wybrani po nich 22 Lucjusz Postumiusz i Kwintus Mamiliusz przybyli na Sycyli z legionami. Zauwaywszy zamiar Kartagiczykw i zbrojenia
w Agrygencie, postanowili mielej przystpi do dziea. Przeto zaniechali
wojny na wszystkich innych odcinkach i rzucili ca si wojsk na sam
Agrygent; rozoyli si obozem w odlegoci omiu stadiw2^ od miasta
i zamknli Kartagiczykw w obrbie murw. Gdy za niwa byy wtedy
w caej peni i mona byo przewidywa dugie oblenie, zabrali si onierze z wiksz ni wypadao gorliwoci do furaowania. Ale Kartagiczycy spostrzegszy, e nieprzyjaciele rozprszyli si po kraju, wyszli
i napadli na zbierajcych zboe; a kiedy atwo zmusili ich do ucieczki
20

Umar w rok po bitwie pod Kannami, tj. w r. 215, liczc ponad 90 lat.
Akragas = Agrygent.
22
Na rok 262.
23
Stadium = okoo 180 m.
21

14

rzucili si jedni do pldrowania obozu, drudzy przeciw ustawionym straom. Atoli wyjtkowa dyscyplina jak nieraz ju, tak i wtedy ocalia Rzymian. Wszak kara mierci czeka u nich kadego, ktry opuci swe miejsce i w ogle ucieknie z posterunku. Dlatego i wwczas mnie dotrzymali
placu mimo wielokrotnej przewagi nieprzyjaci i stracili wprawdzie
wielu ze swoich, lecz zabili jeszcze wicej wrogw. W kocu osaczyli
przeciwnikw, ktrzy prawie ju przebijali wa, i cz ich wytukli,
a reszt cigajc i mordujc zapdzili do miasta.
18. Odtd Kartagiczycy byli ostroniejsi w urzdzaniu napadw,
a Rzymianie przezorniejsi w furaowaniu. Poniewa za Kartagiczycy
nie wychodzili naprzeciw dalej jak tylko do harcowania, podzielili wodzowie rzymscy swe wojsko na dwie czci, i z jedn pozostali przy wityni Asklepiosa, ktra leaa przed miastem, a z drug rozoyli si obozem po stronie miasta zwrconej ku Heraklei24. Miejsca midzy obozami
po obu stronach miasta oszacowali; jeden rw w ich obrbie pocignli
naprzeciw miasta, aby zabezpieczy si przed wypadami z tego, a drugi,
na zewntrz od nich, pocignli w krg dla ochrony przed napadami zewntrznymi i celem odcicia dowozw i wojsk posikowych, jakie si
zwyko dostarcza do obleganych miast. Odstpy midzy rowami a obozami obsadzili straami umocniwszy odpowiednie punkty w pewnym
oddaleniu od siebie. rodki ywnociowe i inne pomocnicze zgromadzili
im wszyscy ich sprzymierzecy i zwieli do Herbesus; sami z tego niezbyt
odlegego miasta sprowadzali i znosili bez ustanku zapasy i w ten sposb
zaopatrzyli si obficie w potrzebne im rzeczy. Przez jakie wic pi miesicy trwali na tej samej pozycji i adna strona nie moga nad drug uzyska decydujcej przewagi, z wyjtkiem tej, jaka zdarzaa si przy podjazdach. Gdy za Kartagiczycy z powodu wielkiej liczby zamknitych
w miecie ludzi (a byo ich nie mniej ni pidziesit tysicy) przymierali
godem, Hannibal, dowdca obleganych wojsk, znajdujc si ju w trudnym pooeniu, wysya do Kartaginy jednego posa za drugim z wieciami
o niebezpieczestwie i prob o pomoc. Wtedy Kartagiczycy zaadowali
na okrty zebranych dodatkowo onierzy i sonie i wysali je na Sycyli
do drugiego wodza, Hannona. Ten cignwszy do Heraklei cae pogotowie
i siy zbrojne przede wszystkim zaj zdrad Herbesus i odci obozom
nieprzyjaci zapasy i dowz rzeczy najkonieczniejszych. Przez to Rzymianie znaleli si w takiej sytuacji, e zarwno oblegali, jak byli oblegani.
Tak im bowiem dokucza brak zboa i wszelakich zapasw, e nieraz naradzali si nad przerwaniem oblenia. I wreszcie byliby to zrobili, gdyby

24

Asklepiejon ley na poudniowy wschd od miasta, Heraklea na zachd od niego.

15

Hieron nie by uy caej swej gorliwoci i zrcznoci, aby im dostarczy


cho miernych i najniezbdniejszych prowiantw.
19. Kiedy nastpnie wspomniany Hannon zmiarkowa, e Rzymianie
bezsilni s wskutek niedostatku i choroby (poniewa wybucha u nich
zaraza), a wasne wojsko uwaa za zdolne do podjcia walki, zabrawszy
z sob okoo pidziesiciu soni i w ogle ca sw potg wojenn pospiesznie wyruszy z Heraklei. Przy tym rozkaza jedzie numidyjskiej
wysun si naprzd i po zblieniu si do wau nieprzyjaci jazd ich
zaczepia i wywabia do walki, a potem znowu zawraca i cofa si, a
si z nim pocz. Numidowie spenili rozkaz i podjechali do jednego
z rzymskich obozw, a jedcy rzymscy natychmiast wypadli i odwanie
si na nich rzucili. Libijczycy ustpowali stosownie do rozkazu, a
zetknli si z Hannonem; nastpnie jednak wykonali zwrot, uderzyli
z wszystkich stron na nieprzyjaci i wielu z nich zabili, a reszt cigali
a do wau. Gdy to si stao, Hannon rozbi obz naprzeciw Rzymian zajwszy wzgrze, ktre nazywa si Torus, w odlegoci okoo dziesiciu
stadiw od nieprzyjaci. Jako przez dwa miesice zostawali w tej samej
pozycji i nie zdarzyo si nic rozstrzygajcego prcz codziennych podjazdw. Kiedy jednak Hannibal bezustannie przez znaki ogniowe i wysyanych z miasta gocw uwiadamia Hannona, e ludzie nie wytrzymuj
godu i wielu wskutek niedostatku zbiega do nieprzyjaci, postanowi
wdz kartagiski odway si na walk, do ktrej z powyszych przyczyn
rwnie Rzymianie byli skonni. Przeto obie strony wywiody swe wojska
na miejsce lece midzy obozami i zwary si z sob. Po dugo trwajcej
walce ostatecznie Rzymianie zmusili do ucieczki najemnikw kartagiskich, ktrzy walczyli w pierwszym szyku bojowym. Gdy ci wpadli na
sonie i pozostae stojce za nimi szeregi, w caym wojsku Punijczykw
powsta zamt. Zaczo si oglne cofanie, przy czym wikszo znalaza
mier, a niewielu tylko schronio si do Heraklei; Rzymianie za dostali
w swe rce przewan cz soni i cay tabor. Ale z nadejciem nocy,
bd uradowani sukcesem, bd zmczeni, opieszaej odbywali swe strae;
a Hannibal uwaajc sw spraw za stracon i sdzc, e z powyszych
powodw ma pomyln okazj, eby si ocali, wyruszy okoo pnocy
z miasta wraz z najemnymi wojskami: wypeniwszy rowy koszami napchanymi plew, nie dostrzeony przez nieprzyjaci bezpiecznie uprowadzi swe siy. Gdy dzie nasta, zrozumieli Rzymianie, co zaszo, i po
krtkim ataku na tyln stra wojsk Hannibala zaraz wszyscy rzucili si
do bram miasta. Skoro nikt im nie wchodzi w drog, wpadli do wntrza,
spldrowali miasto i wzili wielu jecw oraz liczny i wszelaki ekwipunek.
20. Kiedy wiadomo o zdarzeniach pod Agrygentem dotara do senatu
rzymskiego, wszyscy bardzo cieszyli si i, podniesieni na duchu, nie poprzestawali ju na poprzednich planach, nie zadowalali si te ocaleniem

16

Mamertynw i korzyciami, jakie osignli z samej wojny, lecz raczej


mieli nadziej, e bdzie mona Kartagiczykw cakiem wyrzuci z wyspy, po czym ich wasna potga znacznie wzronie; na to byy zwrcone
teraz ich plany i myli. Jako, jeeli chodzi o siy ldowe, widzieli, e pomylnie id im przedsiwzicia; zdawao si bowiem, e konsulowie25
Lucjusz Waleriusz i Tytus Otacyliusz, wybrani po tych, ktrzy zdobyli
oblegany Agrygent, wedle monoci kieruj sprawami na Sycylii. Poniewa jednak Kartagiczycy bezspornie panowali na morzu, szale wojny
byy zrwnowaone; wszak w najbliszych czasach, gdy mieli ju w swych
rkach Agrygent, przeszo wprawdzie wiele miast pooonych w gbi
kraju na stron Rzymian lkajc si ich si ldowych, lecz jeszcze wicej
nadmorskich odpado od nich z obawy przed flot Kartagiczykw. Widzc zatem, e z powyszych przyczyn szala wojny coraz bardziej ju to
na jedn, ju te na drug przechyla si stron, dalej e Italia czsto
pustoszona jest przez siy morskie, a Libia cakiem zostaje nienaruszona
zamylali, podobnie jak Kartagiczycy, wkroczy na morze. Przeto i ta
okoliczno szczeglnie skonia mnie do obszerniejszego przedstawienia
wspomnianej wojny, aby i tu pozna pocztek, jak, kiedy i z jakich przyczyn Rzymianie najpierw wkroczyli na morze. Widzc tedy, e wojna si
przewleka, postanowili teraz po raz pierwszy zbudowa okrty, sto piciorzdowcw i dwadziecia trjrzdowcw. Skoro za budowniczowie okrtw w budowie piciorzdowcw zgoa nie mieli dowiadczenia, jako
e nikt wtedy w Italii nie posugiwa si takimi okrtami, rzecz ta sprawiaa im du trudno. I z tego gwnie mona pozna odwag i miao
rzymskiego sposobu mylenia. Cho bowiem nie tylko znacznego, lecz
w ogle adnego nie mieli przygotowania i nigdy nawet nie myleli
o przedsiwziciach morskich teraz, gdy po raz pierwszy podjli t
myl, tak miao wzili si do rzeczy, e zanim j wyprbowali, zaraz
postanowili w bitwie morskiej zmierzy si z Kartagiczykami, ktrzy
od swych przodkw przekazane mieli bezsporne wadanie nad morzem.
A jako dowd prawdy tego, co wanie powiedziaem, i nadzwyczajnej ich
miaoci to moe posuy, e kiedy po raz pierwszy wzili si do przeprawy swych wojsk do Messyny, nie tylko nie mieli zaopatrzonego w pokad okrtu, lecz w ogle adnego dugiego statku i ani jednej nawet odzi;
musieli wic od Tarentyjczykw i Lokrw, dalej od Eleatw i Neapolitanw poyczy pidziesiciowiosowce i triery, na ktrych miao przewieli zaog. Gdy wwczas Kartagiczycy zaczepili ich w cieninie morskiej i jeden kryty okrt w miaym ataku za daleko si zapdzi, tak e
osiad na mielinie i dosta si w rce Rzymian, oni uyli go teraz jako
25

Roku 261.

17

modelu, wedug ktrego zbudowali ca sw flot; przeto gdyby nie zaszed ten wypadek, oczywicie z braku dowiadczenia plan ich zupenie
byby udaremniony.
21. Ot gdy jedni, ktrych zadaniem bya budowa okrtw, zajci
byli przysposobieniem statkw, drudzy zbierali zaog i uczyli j wiosowa na ldzie w nastpujcy sposb. Usadowili ludzi na awach wiolarskich na ldzie w tym samym porzdku, co na siedzeniach w samych
okrtach, w rodku ustawili kierownika 26 i przyzwyczajali ich, aby rwnoczenie wszyscy opadali w ty cigajc ku sobie rce i znowu pochylali
si ku przodowi wycigajc je przed siebie oraz swe ruchy zarwno zaczynali jak i wstrzymywali wedug wskazwek kierownika. Po tych przygotowaniach cignli gotowe ju okrty na morze, a skoro przez krtki
czas odbyli tame rzeczywist prb, popynli wzdu wybrzea Italii
stosownie do rozkazu konsula27. Albowiem dowdca floty rzymskiej Gneusz
Korneliusz 28, zleciwszy dowdcom okrtw, eby po przyszykowaniu floty
popynli w kierunku cieniny morskiej, sam o kilka dni wczeniej wyjecha z siedemnastu okrtami do Messyny, chcc dla uytku floty przygotowa to, co byo konieczne. Gdy mu tam nadarzya si akcja przeciw
miastu Liparejczykw, chwyci si tej nadziei z wiksz ni wypadao
gorliwoci, popyn ze wspomnianymi okrtami i stan na kotwicy
przed miastem. A wdz kartagiski Hannibal, dowiedziawszy si o tym
w Panormos, wysa Boodesa, czonka senatu, z dwudziestu okrtami; ten
nadjecha w nocy i zamkn Gneusza w porcie. Z nastaniem dnia zaoga
okrtowa ucieka na ld, a Gneusz przeraony i nie mogc nic zrobi
podda si wreszcie nieprzyjacioom. Kartagiczycy majc w swym rku
okrty i nieprzyjacielskiego wodza natychmiast wrcili do Hannibala.
Ale w niewiele dni pniej, gdy tak byo jawne i wiee niepowodzenie
Gneusza, o mao sam Hannibal wyranie w ten sam bd nie popad. Albowiem na wiadomo, e flota rzymska, ktra pyna wzdu Italii, jest
w pobliu, chcia zobaczy liczb i cae przysposobienie nieprzyjaci,
przeto wyjecha z pidziesiciu okrtami; lecz kiedy skrca koo przyldka Italii, natrafi na nieprzyjaci, ktrzy w porzdku i szyku bojowym
nadpywali. Wtedy utraci wiksz cz okrtw, a sam z pozostaymi niespodziewanie i wbrew oczekiwaniu umkn.
22. Nastpnie Rzymianie zbliyli si do wybrzey Sycylii, a dowiedziawszy si o nieszczciu, jakie spotkao Gneusza, natychmiast posali
do Gajusza Duiliusza 29, dowdcy si ldowych, i oczekiwali jego przybycia;
rwnoczenie za syszc, e flota nieprzyjaci jest niedaleko, szykowali
26

Gr na flecie nadajcego takt ruchom wiolarzy.


Roku 260.
28
Gnaeus Cornelius Scipio Asina, konsul 260 r.
29
Drugiego konsula r. 260.
27

18

si do bitwy morskiej. Gdy jednak ich statki wskutek wadliwej konstrukcji mao byy obrotne, zaproponowa im kto jako pomoc w bitwie tak
zwane pniej kruki30, ktrych urzdzenie byo nastpujce. Na przedzie
pokadu sta okrgy sup, wysoki na cztery snie, a szeroki w rednicy
na trzy donie. Mia on na szczycie koowrt. Do supa przystawiono drabin, ktra na poprzek obita bya deskami, szerok na cztery stopy,
a dug na sze sni. Otwr w pomocie z desek by poduny i bieg
wkoo supa zaraz po dwch pierwszych sniach drabiny. A miaa ona
take po obu dugich bokach porcz sigajc do wysokoci kolana. Na
kocu drabiny przymocowany by rodzaj elaznego, zaostrzonego z przodu
tuczka modzierzowego, ktry u gry mia piercie, tak e cao bya
podobna do przyrzdw piekarskich. Do tego piercienia bya przywizana
lina, ktr przy atakach okrtw za pomoc owego koowrotu na supie
wycigano w gr kruki i spuszczano na pokad nieprzyjacielskiego okrtu,
i to bd od frontu, bd zwracajc machin przeciw atakom, jakie groziy z boku. Skoro wic kruki wbiy si w deski pokadw i zwizay
z sob okrty, Rzymianie, ilekro te przylegay do siebie bokami, wskakiwali z wszystkich stron na okrt nieprzyjacielski31; ilekro za zetkny
si dziobami, przechodzili tam po samym kruku parami w nieprzerwanym
szeregu; mianowicie ci, co szli na przedzie, osaniali front nadstawiajc
swe tarcze, a nastpni zabezpieczali boki, unoszc brzegi tarcz ponad
porcz32. Zaopatrzeni w takie przyrzdy, oczekiwali stosownej chwili do
bitwy morskiej.
23. Skoro tylko Gajusz Duiliusz dowiedzia si o wypadku, jaki zdarzy si dowdcy si morskich, powierzy wojska ldowe trybunom, a sam
uda si do floty. Syszc za, e nieprzyjaciel pustoszy terytorium Mylae,
popyn tam z ca flot. Kartagiczycy zoczywszy j peni radoci i zapau pucili si na morze ze stu trzydziestu okrtami, ywic pogard
dla braku dowiadczenia Rzymian, i pynli wszyscy ze zwrconymi ku
nieprzyjacioom sztabami, przy czym nie zachowali nawet szyku bojowego
do walki, lecz dyli jakby po oczywist zdobycz. Przewodzi im Hannibal
(ten sam, ktry potajemnie w nocy wojsko swe wywid z Agrygentu),
jadc na siedmiorzdowcu, ktry nalea niegdy do krla Pyrrusa. Kiedy
Kartagiczycy w miar zbliania si zauwayli wycignite w gr kruki
na poszczeglnych sztabach, wahali si przez chwil zaskoczeni konstrukcj obcych sobie przyrzdw; mimo to ci, co jechali na czele, zupenie
lekcewac przeciwnikw miao przypucili atak. Poniewa jednak
w chwili zwarcia si okrty za kadym razem wizane byy przez machiny,
30

Pomosty baczce.
Nie potrzebowali wtedy do przejcia pomostw baczcych.
32
Tarcza sigaa niej kolan; musieli wic j unie w gr nad porcz sigajc do kolan.
31

19

a ludzie zaraz przechodzili po samym kruku i walczyli wrcz na pokadach, Kartagiczycy ju to padali trupem, ju te poddawali si, przeraeni tym, co si dziao; bya to bowiem bitwa cakiem podobna do ldowej.
Przeto utracili wraz z zaog trzydzieci okrtw, ktre pierwsze wszczy
walk, a wrd nich wzito take statek naczelnego wodza; sam Hannibal
wbrew oczekiwaniu i z wielkim dla siebie niebezpieczestwem umkn
na odzi. Wprawdzie reszta floty kartagiskiej nadpyna jakby do ataku,
widzc jednak przy zblianiu si, co spotkao jadce przodem okrty, zawrcia i ochronia si przed rzutami machin. Ufajc swej szybkiej egludze spodziewali si Kartagiczycy, e z bokw lub od rufy objedajc
wrogw bezpiecznie wykonaj napad. Gdy jednak machiny wszdzie i na
wszelaki sposb staway im w drodze i gronie pochylay si nad nimi, tak
e zbliajc si nieuchronnie wpadali w pta wreszcie, gdy stracili
pidziesit okrtw, ustpili i uciekli, przeraeni nowoci zjawiska.
24. A zapa wojenny Rzymian, ktrzy wbrew oczekiwaniu zaczli sobie
roci nadzieje do opanowania morza, wzrs podwjnie. Na razie wic
wyldowali na Sycylii, uwolnili od oblenia Segestanw, ktrzy byli ju
w ostatecznej biedzie, i w drodze powrotnej z Segesty wzili szturmem
miasto Macella. Ale po bitwie morskiej Hamilkar, naczelny wdz kartagiskich si ldowych, ktry sta koo Panormos, dowiedzia si, e w rzymskim wojsku sprzymierzecy wiod z Rzymianami spr o pierwszestwo
w walkach; syszc za, e sprzymierzecy sami osobno obozuj midzy
Paropos a Himerejskimi Termami, nagle napad na nich z ca sw si,
gdy wanie zwijali obz, i wytuk prawie cztery tysice ludzi. Po tym
sukcesie Hannibal z ocalonymi okrtami odpyn do Kartaginy, a std
rycho przeprawi si do Sardynii, skoro uzupeni sw flot i dobra sobie
znakomitych trierarchw. Lecz w niedugi czas pniej, zamknity przez
Rzymian w pewnym porcie na Sardynii, straci wiele okrtw, a ci Kartagiczycy, ktrzy cao uszli z klski, natychmiast go ujli i ukrzyowali;
bo Rzymianie, skoro tylko zwizali si z morzem, od razu zainteresowali
si take sprawami na Sardynii.
Legiony rzymskie na Sycylii nie dokonay w nastpnym roku 33 niczego
uwagi godnego. Teraz 34 jednak, gdy nowoobrani konsulowie, Aulus Atyliusz i Gajusz Sulpicjusz, przybyli do wojsk, ruszono na Panormos, poniewa tam zimoway siy Kartagiczykw. Wodzowie zbliyli si do miasta
z ca si zbrojn i ustawili si w szyku bojowym; gdy jednak nieprzyjaciele nie wychodzili do walki, odmaszerowali std na miasto 35 Hippan
i zdobyli je szturmem w pierwszym ataku. Zajli take Myttistraton, ktre
33

Tj. w r. 259.
W r. 258.
85
Rzymianie zdobyli nie tylko Hippan, ale i nastpne miasto w gbi wyspy,
Kamaryn, na wybrzeu poudniowym.
34

20

przez duszy czas wytrzymywao oblenie dziki warownemu pooeniu


miejsca. Nadto wzili teraz miasto Kamaryn, ktre na krtko przedtem
od nich odpado, wysawszy przeciw niemu dziaa i zerwawszy mury; tak
samo Henn i wicej jeszcze innych miasteczek kartagiskich. Gdy to
skoczyli, zabrali si do oblegania Lipary.
25. W nastpnym roku36 konsul rzymski Gajusz Atyliusz stojc na
kotwicy pod Tyndaris i widzc przejedajc w nieadzie flot Kartagiczykw rozkaza wasnym zaogom okrtowym puci si w lad za ni,
a sam w otoczeniu dziesiciu okrtw wyruszy przed innymi. Gdy Kartagiczycy zauwayli, e jedni z wrogw wanie dopiero wsiadaj na statki,
podczas gdy inni s ju na penym morzu, i e czoowa eskadra znacznie
wyprzedzia reszt, zrobili zwrot i eglowali na jej spotkanie. Po okreniu zatopili wszystkie inne okrty prcz statku konsula, ktry o mao
co byliby wraz z zaog ujli. Ten jednak dobrze zaopatrzony by w wiolarzy i wyrnia si chyoci, przeto wbrew oczekiwaniu unikn niebezpieczestwa. Reszta rzymskich okrtw zwolna nadjedaa i skupiaa
si; a kiedy stana frontem, zwara si z nieprzyjacimi i zdobya dziesi okrtw wraz z zaog, osiem za zatopia. Pozostae okrty Kartagiczykw wycofay si ku tak zwanym Wyspom Liparyjskim.
Po tej bitwie morskiej obie strony sdzc, e z rwnym walczyy
szczciem, usioway w peniejszej ju mierze uporzdkowa swe floty
i zdoby sobie panowanie nad morzem. Wojska ldowe w tym czasie nie
uczyniy nic uwagi godnego, lecz spdzay go na maych i przygodnych
przedsiwziciach. Skoro wic obie strony, jak rzekem, przygotoway si
na nadchodzce lato 37, Rzymianie wypynli z trzystu trzydziestu dugimi,
krytymi okrtami i zarzucili kotwic pod Messyn; std znowu wyjechawszy, minli na prawo Sycyli, okryli przyldek Pachynos i sterowali
ku Eknomos, gdy take ldowe wojsko znajdowao si w tej okolicy.
Kartagiczycy za wypynli z trzystu pidziesiciu krytymi okrtami,
przybili do Lilybaeum, a std wjechali do portu w Heraclea Minoa.
26. Zamiarem Rzymian byo popyn do Libii i tam przenie wojn,
aeby Kartagiczycy musieli walczy nie o Sycyli, lecz o wasny byt
i o wasn ziemi. Kartagiczycy natomiast z wrcz przeciwnymi nosili
si planami; widzc bowiem, jak dostpna jest Libia i jak caa ludno
kraju atwa jest do podbicia przez tych, ktrzy raz do niego wpadn, nie
mogli do tego dopuci, lecz usiowali doprowadzi do rozstrzygajcej
bitwy morskiej. Poniewa za jedni gotowi byli przeszkadza, a drudzy
uy przemocy, przeto cakiem wyranie zanosio si na bj, majcy wynikn ze wspzawodnictwa obu stron. Ot Rzymianie odpowiednio przy36
37

Tj. w r. 257.
Roku 256.

21

gotowywali si na oba wypadki, zarwno uwzgldniajc walk na morzu


jak i ldowanie w kraju nieprzyjacielskim. Dlatego wybrali najdzielniejszych ludzi z wojsk ldowych i podzielili na cztery czci ca potg,
jak zamierzali z sob zabra. Kada cz miaa podwjn nazw: pierwsza nazywaa si pierwszym legionem i pierwsz flot, analogicznie te
wszystkie inne. Czwarta za otrzymaa jeszcze trzeci nazw; zwano ich
bowiem triariami wedle zwyczaju w wojskach ldowych. Cae wojsko
Rzymian stanowice siy morskie wynosio okoo stu czterdziestu tysicy
ludzi, poniewa kady okrt mieci trzystu wiolarzy i stu dwudziestu
onierzy. Natomiast Kartagiczycy obliczali swe zbrojenia przewanie,
a nawet wycznie na bitw morsk, a liczba ich wynosia, proporcjonalnie
do liczby okrtw, ponad sto pidziesit tysicy ludzi. Wobec tego nie
tylko jaki naoczny wiadek, lecz kady, kto tylko o tym syszy, wnioskujc z mnstwa ludzi i okrtw musiaby zdumie si wielkoci boju oraz
zasobnoci i potg obu pastw. Rzymianie wiedzc, e bd eglowa
po penym morzu, a okrty nieprzyjaci odznaczaj si szybkoci, usiowali swe stanowisko zewszd zabezpieczy i uczyni niedostpnym. Dwa
wic szeciorzdowce, na ktrych jechali konsulowie, Marek Atyliusz
i Lucjusz Manliusz, ustawili jako pierwsze na froncie obok siebie; za nimi
ustawili w cigym szeregu jeden okrt po drugim, i to tak, e pierwsza
flota stana za jednym, a druga za drugim, przy czym po kadym okrcie
obu flot zostawiali w porodku coraz to wikszy odstp. Okrty za w ten
sposb po sobie nastpoway, e przody ich byy wysunite na zewntrz.
Skoro pierwsz i drug flot po prostu w klin ustawili, dodali do nich
w jednej linii frontowej trzeci flot, wskutek czego cay ksztat szyku
bojowego wytworzy kompletny trjkt. Za t trzeci flot umiecili okrty
przewozowe dla jazdy i przerzucili z nich liny na okrty teje floty; w tyle
za okrtami przewozowymi ustawili czwart flot, tak zwanych triariw,
i kazali im wycign si w jednej linii, tak e ona z obu stron wystawaa
poza poprzednie okrty. Gdy wszystko uporzdkowano w powyszy sposb,
cay szyk bojowy przedstawia klin, ktrego jedna cz, u szczytu, bya
pusta, a druga, u podstawy, masywna, cao za przydatna i praktyczna,
a zarazem trudna do przeamania.
27. W tym samym czasie wodzowie kartagiscy wygosili krtk przemow do wojsk dowodzc im, e w razie zwycistwa w bitwie morskiej
bd prowadzi wojn o Sycyli, a w razie klski ujrz w niebezpieczestwie wasn ojczyzn i najbliszych, nastpnie rozkazali im wsi na
okrty. Wszyscy ochoczo spenili ten rozkaz, gdy na podstawie wyrzeczonych sw przewidywali, co nastpi; wic peni odwagi i pewni siebie
wypynli na morze. Gdy konsulowie zobaczyli szyk bojowy nieprzyjaci,
przygotowali si na jego przyjcie i ustawili trzy czwarte swej floty
w jedn lini, wycigajc daleko w stron morza prawe skrzydo, aby

22

osaczy przeciwnika, i zwracajc wszystkie przody okrtw przeciw nieprzyjacioom; czwart za cz uczynili lewym skrzydem caego szyku
bojowego, ktre ukowato nachylao si ku ldowi. Prawym skrzydem
Kartagiczykw dowodzi Hannon, ktry pod Agrygentem bi si niefortunnie; mia on okrty zaczepne i piciorzdowce, ktre jako najszybsze
w biegu nadaway si do oskrzydlenia wroga. Lewe skrzydo powierzono
Hamilkarowi, ktry walczy w bitwie morskiej pod Tyndaris, a teraz,
stajc do boju w rodku szyku, posuy si nastpujcym fortelem wojennym. Oto gdy Rzymianie zauwayli cienk i wycignit lini Kartagiczykw i skierowali atak w jej rodek, wszcza si w ten sposb
walka; lecz rycho Kartagiczycy znajdujcy si w centrum stosownie do
rozkazu zwrcili si do ucieczki, aby rozerwa szyk bojowy Rzymian;
i jak spiesznie oni ustpowali, tak odwanie z tyu cigali ich Rzymianie.
Gdy wic pierwsza i druga flota napieraa na uciekajcych, oderway si
od nich trzeci d czwarty legion, bo jeden wlk na linie okrty przewozowe,
a oddzia triariw zosta przy nim dla ochrony. Skoro ju pierwsza i druga
flota zdawaa si do oddzielona od innych, Hamilkar ze swego okrtu
wyda haso, na ktre Kartagiczycy wszyscy rwnoczenie si odwrcili
i uderzyli na cigajcych. Wywizaa si zacita walka, w ktrej znacznie
growali Kartagiczycy, poniewa dziki szybkoci swych okrtw okrali nieprzyjaciela, atwo do podjedali i szybko si usuwali; ale nie
mniej pewn ni Kartagiczycy nadziej na zwycistwo mieli Rzymianie,
bo w starciu gwatownie walczyli i wizali krukami te okrty, co si do
nich raz zbliyy, a nadto obaj konsulowie brali udzia w boju, ktry
onierze wiedli na oczach swych wodzw. Taki by stan bitwy po tej
stronie.
28. W tym samym czasie Hannon, dowodzcy prawym skrzydem,
ktre w pierwszym starciu trzymao si z dala, wypyn na pene morze
i napad na okrty triariw, przysparzajc im niemao kopotu i trudnoci.
Owi za Kartagiczycy, ktrzy byli ustawieni wzdu ldu, opuszczajc
poprzednie stanowisko nagle stanli frontem, zwrcili przody przeciw nieprzyjacioom i uderzyli na wlokcych okrty ciarowe; ci wic porzucili
liny i zwarli si z nimi w upartej walce. Tak powstay trzy fronty oglnych
zapasw i trzy bitwy morskie, ktre co do miejsca znacznie byy od siebie
oddalone. Poniewa za stosownie do pierwotnego zarzdzenia siy po
obu stronach byy rwne, wic wynika std take rwno w boju. Jako
rozstrzygnicie bitwy na poszczeglnych punktach nastpio tak, jak mona si byo spodziewa i jak to zwykle zdarza si, gdy siy walczcych
zupenie s rwne: ci mianowicie, ktrzy dali pocztek walce, pierwsi j
rozstrzygnli. W kocu bowiem zaoga Hamilkara ulega przemocy i rzucia si do ucieczki. Lucjusz wic przywizywa zabrane okrty do swoich;
Marek za, zauwaywszy bj koo triariw i okrtw przewozowych po-

23

spieszy im na pomoc z okrtami drugiej floty, ktre byy jeszcze nie


uszkodzone. Skoro on uderzy na Hannona i wda si z nim bitw, rycho
nabrali otuchy triariowie, chocia ju le si z nimi dziao, i skrzepili
si na nowo do walki. Kartagiczycy znaleli si w trudnym pooeniu,
bo jedni atakowali ich od przodu, drudzy napadali na nich z tyu; osaczeni
wic wbrew oczekiwaniu przez tych, co przybyli z odsiecz, ustpili i rozpoczli odwrt na pene morze. W tym samym czasie Lucjusz wracajc
ju do boju zauway, e trzecia flota zostaa odcita przy ldzie przez
lewe skrzydo Kartagiczykw; wsplnie wic z Markiem, ktry okrty
przewozowe i triariw zostawi w bezpiecznym miejscu, pospieszy zagroonym z pomoc. Ci bowiem w podobnej do oblenia ju byli sytuacji;
i wszyscy widocznie byliby zginli, gdyby Kartagiczycy z obawy przed
krukami nie trzymali ich tylko zamknitych przy ldzie, nie przystpujc
jednak do ataku, gdy wystrzegali si zahaczenia okrtw. Nagle wic
zjawili si konsulowie, osaczyli Kartagiczykw i wzili pidziesit nieprzyjacielskich okrtw wraz z zaog; nieliczne tylko wzdu wybrzea
wywiny si i ucieky. Poszczeglne zatem walki taki miay przebieg,
lecz caa bitwa morska wypada w kocu na korzy Rzymian. Stracili oni
dwadziecia cztery statki, Kartagiczycy ponad trzydzieci; z rzymskich
okrtw aden nie wpad wraz z zaog w rce nieprzyjaci, z okrtw za
kartagiskich szedziesit cztery.
29. Potem znw Rzymianie zaopatrzyli si w wiee zapasy, naprawili
zdobyte okrty, nagrodzili rwnie zaogi okrtowe w sposb odpowiadajcy uzyskanym sukcesom i wypynli na morze eglujc w kierunku Libii.
Z jadcymi na czele okrtami przybili poniej tak zwanego Hermejskiego
Przyldka, ktry ley koo Zatoki Kartagiskiej i wybiega daleko w morze ku Sycylii. Tu zaczekali na nastpne okrty, a skoro zebraa si caa
flota, pynli tak dugo wzdu wybrzea Afryki, a dotarli do miasta,
ktre nazywa si Aspis. W tym miejscu wyldowali, wycignli okrty
na brzeg i otoczyli je nadto rowem i waem; nastpnie zabrali si do
oblegania miasta, gdy jego mieszkacy nie chcieli si dobrowolnie podda.
Tymczasem owi Kartagiczycy, ktrzy uszli z bitwy morskiej, wrcili do
domu; a w przekonaniu, e przeciwnicy podniesieni na duchu uzyskanym
sukcesem od razu popyn przeciw samej Kartaginie, strzegli pooonych
przed miastem punktw siami ldowymi i morskimi. Lecz na wiadomo,
e Rzymianie bezpiecznie ju wyldowali i oblegaj Aspis, zaniechali
pilnowania dojazdu i zgromadzili swe wojska, aby strzec miasta i kraju.
Rzymianie za po zdobyciu Aspis zostawili dla stray miasta i okolicy
zaog, a prcz tego wysali do Rzymu posw, aby oznajmi o tym, co
zaszo, i zapyta, co naley czyni w przyszoci i jak maj si zachowa;
potem z ca potg spiesznie wyruszyli i zaczli kraj pustoszy. Skoro za
nikt nie stawia im oporu, zburzyli wiele wspaniale zbudowanych mie-

24

szka, zupili wielk ilo byda i zawiedli na okrty wicej ni dwadziecia tysicy jecw. W tyme czasie wrcili z Rzymu posowie z poleceniem, by jeden z konsulw zosta z dostatecznymi siami, a drugi odwiz
flot do Rzymu. Zosta wic Marek z czterdziestu okrtami, pitnastu
tysicami pieszych i z piciuset jezdnymi; a Lucjusz zabra z sob zaog
okrtow i mnstwo jecw, przeprawi si bezpiecznie wzdu wybrzea
Sycylii i przyby do Rzymu.
30. Gdy Kartagiczycy widzieli, e nieprzyjaciele szykuj si do duszej wojny, naprzd wybrali sobie dwch wodzw, Hazdrubala, syna Hannona, i Bostara; nastpnie posali do Hamilkara do Heraklei i pospiesznie
go zawezwali. Ten z piciuset jezdnymi i piciu tysicami pieszych zjawi
si w Kartaginie; mianowany za trzecim wodzeni, naradza si z Hazdrubalem, co naley czyni w obecnym pooeniu. Jako postanowili38 nie
pomoc krajowi i nie pozwoli, eby bezkarnie by pustoszony. A Marek
po upywie kilku dni zacz go najeda pldrujc zaraz przy pierwszym
natarciu nie umocnione murem miejsca, a oblegajc warowne. Kiedy
przyby pod znaczniejsze miasto Adys, rozbi dokoa niego obz i gorliwie
wzi si do prac oblniczych. Kartagiczycy, spieszc miastu na pomoc
i zdecydowani w otwartym polu oprze si nieprzyjacielowi, wyprowadzili swe wojska; po czym zajli wzgrze, ktre wprawdzie growao nad
pozycj nieprzyjaci, lecz nie byo stosowne dla ich wasnych si bojowych, i rozoyli si tam obozem. Skutek by taki, e oni, ktrzy gwnie
pokadali nadziej w jedzie i soniach, a mimo to opucili rwnin i sami
zamknli si w miejscu stromym i niedostpnym musieli przez to pouczy nieprzyjaci, jak naley z nimi postpi. I tak si istotnie stao.
Albowiem wodzowie rzymscy, wiedzc z dowiadczenia, e najczynniejsza i najgroniejsza cz siy bojowej przeciwnika staa si bezuyteczna
z powodu nieodpowiedniego terenu, nie czekali, a wrogowie zejd na
rwnin, aby ustawi si w szyku; raczej korzystajc z odpowiedniej dla
siebie chwili, o wicie z obu stron podeszli do wzgrza. Ot jedcy i sonie byy Kartagiczykom zupenie nieprzydatne; lecz zacini onierze
bardzo dzielnie i ochoczo stanli do obrony i zmusili pierwszy legion do
cofnicia si i ucieczki. Skoro jednak za daleko naprzd si posunli i zostali otoczeni przez tych, co z drugiej strony podchodzili do wzgrza, zwrcili si do ucieczki, po czym ju wszyscy na raz wypadli z obozu. Sonie
wic z jedcami, gdy tylko dotary do rwniny, bezpiecznie si oddaliy.
Rzymianie za po krtkim pocigu za piechot i spldrowaniu obozu najedali odtd i pustoszyli bezkarnie cay kraj i miasta. Skoro wreszcie
zawadnli miastem, ktre nazywa si Tunes, odpowiednim do wykonania

38

W r. 256.

25

swych planw, nadto dogodnie pooonym dla zagroenia Kartaginie i ssiedniej okolicy rozbili w nim obz.
31. Kartagiczycy, ktrzy krtko przedtem ponieli klsk na morzu 39,
teraz za na ldzie, i to nie wskutek tchrzostwa onierzy, lecz wskutek
nierozwagi wodzw, znaleli si w trudnym pod kadym wzgldem pooeniu. Bo do wymienionych przykroci i ta si przyczya, e lud Numidw rwnoczenie z Rzymianami na nich napad i wyrzdzi krajowi nie
mniejsze, owszem jeszcze wiksze ni ci ostatni szkody. Gdy wskutek
tego wieniacy z obawy przed nieprzyjacielem schronili si do miasta,
nastao tam ogromne przygnbienie i gd bd z powodu mnstwa ludzi,
bd te z powodu spodziewanego oblenia. Marek za, ktry widzia Kartagiczykw pobitych na ldzie i morzu, sdzi, e rycho ju zawadnie
miastem; a obawiajc si, eby konsul, ktry jako jego nastpca mia
przyby z Rzymu, nie uprzedzi go w pozyskaniu sawy zwycizcy, wezwa
Kartagiczykw do zawarcia traktatw pokojowych. Ci przyjli z radoci
t wiadomo i wysali pierwszych w pastwie mw, ktrzy te wdali
si z nim w ukady, lecz tak byli dalecy od zgody na jakbd z jego propozycji, e twardych warunkw nie mogli nawet spokojnie wysucha
Albowiem Marek uwaajc si ju za cakowitego zwycizc sdzi, e
wszystko, cokolwiek by im przyzna, powinni przyj jako ask i dar.
Natomiast Kartagiczycy rozumiejc, e gdyby nawet dostali si w moc
Rzymian, nie spotkaoby ich nic ciszego od obecnych da, nie tylko odrzucili te sugestie i wrcili do domu, lecz jeszcze czuli si mocno dotknici
surowoci Marka. A senat Kartagiczykw, wysuchawszy propozycji
rzymskiego konsula, cho prawie cakiem zwtpi w ocalenie, przecie tak
mn i dziarsk przybra postaw, e wola raczej wszystko znie, sprbowa wszelkich rodkw i wszelkich sposobnoci, byleby nie zazna czego nieszlachetnego i niegodnego poprzednich swych czynw.
32. Okoo tego czasu jeden z wysanych wprzd do Grecji oficerw
werbunkowych wyldowa z mnstwem onierzy w Kartaginie. Wrd
nich by niejaki Ksantippos z Lacedemonu, m, ktry otrzyma lakoskie
wychowanie i w sprawach wojennych posiada odpowiednie dowiadczenie. Ten sysza o poniesionej klsce oraz w jaki sposb ona .nastpia,
a biorc pod uwag reszt zbroje Kartagiczykw i moc jedcw i soni,
zaraz z tego wysnu wniosek i wyjawi swoim przyjacioom, e Kartagiczycy zostali pokonani nie przez Rzymian, lecz z wasnej winy wskutek
braku dowiadczenia u wodzw. Skoro wypowied Ksantippa z powodu
wczesnego stanu rzeczy rozesza si wrd ludu i wodzw, postanowili
naczelnicy miasta wezwa go do siebie i przesucha. Gdy stan przed
zwierzchnikami, zda spraw ze swych sw i wskaza, dlaczego teraz zo39

W r. 255.

26

stali pobici, owiadczajc, e jeeli go usuchaj i wybior rwninne miejsca dla marszw, obozw i pobojowisk, to atwo zdoaj zapewni sobie
bezpieczestwo i zwyciy nieprzyjaci. Wodzowie przyjli z uznaniem
jego pogld, uwierzyli mu i zaraz oddali mu wojska. Ju wic w miar
rozszerzania si tej opinii Ksantippa powstaa wrd tumu wrzawa i pena
dobrej nadziei gadanina. Skoro za wyprowadzi wojsko przed miasto
i ustawi je w porzdku, a nadto zacz uszykowanymi oddziaami manewrowa i prawidowo wydawa rozkazy, pokazaa si taka rnica w porwnaniu z brakiem dowiadczenia u poprzednich wodzw, e og gonym
okrzykiem dawa wyraz swemu uznaniu i yczy sobie co rychlej spotka
si z nieprzyjacielem, przekonany, i nic gronego nie spotka go pod wodz
Ksantippa. Po takich objawach poznali wodzowie, e masy w niespodziewany sposb podniosy si na duchu; zwrcili si wic do nich z odpowiedni dla chwili zacht i po niewielu dniach wyruszyli z wojskiem
w pole. Skadao si ono z okoo dwunastu tysicy pieszych i czterech
tysicy jezdnych; liczba soni bya prawie bliska setki.
33. Gdy Rzymianie zauwayli, e Kartagiczycy odbywaj marsze
przez rwninne okolice i rozbijaj obozy na paskich miejscach, byli
wprawdzie sam t now metod zaskoczeni, lecz w kadym razie spieszno
im byo zbliy si do nieprzyjaci. Natknwszy si na nich, zaoyli
w pierwszym dniu obz w odlegoci mniej wicej dziesiciu stadiw od
przeciwnika. W nastpnym dniu naradzali si zwierzchnicy Kartagiczykw, jak i co naley czyni w obecnej chwili. Tum za ochoczo nastrojony
do walki zbija si w poszczeglne grupy, wywoywa imi Ksantippa
i da, eby go jak najszybciej wyprowadzi z obozu. Gdy wodzowie
ujrzeli zapa i gotowo wojsk, a rwnoczenie Ksantippos zaklina ich,
aby nie pomijali sposobnoci, polecili wojsku uzbroi si i poruczyli Ksantippowi takie kierownictwo walki, jakie uwaaby za korzystne. A on po
otrzymaniu penomocnictwa wywid sonie i ustawi je w jednej linii
frontowej przed caym wojskiem; falang za Kartagiczykw ustawi
w odpowiednim oddaleniu w tyle za nimi. Z onierzy zacinych cz
przydzieli do prawego skrzyda, a najruchliwszych wraz z jezdnymi umieci przed obu skrzydami. Kiedy Rzymianie zobaczyli szykujcych si
nieprzyjaci, wyszli gotowi na ich spotkanie. Bojc si jednak przewidywanego ataku soni, wyznaczyli naczelne miejsce lekkozbrojnym, ustawili
za nimi liczne, nastpujce po sobie chorgwie, jazd za rozdzielili na
oba skrzyda. O ile w ten sposb cay szyk bojowy bardziej ni wprzdy
skrcili, a wicej pogbili, o tyle w odniesieniu do walki przeciw somom
obliczenia ich byy trafne, ale co do walki z jazd, ktra ich wasn liczebnie znacznie przewyszaa, zupenie si przeliczyli. Skoro obie strony
odpowiednio do swych zamiarw ustawiy swe wojska w naleytym po-

27

rzdku, zostajc w tym ukadzie oczekiwali chwili stosownej do wzajemnego starcia.


34. Skoro Ksantippos wyda rozkaz kierowcom soni, eby ruszyli naprzd i rozerwali szyki przeciwnika, a jedcom, eby na obu skrzydach
osaczyli nieprzyjaci i na nich natarli, wtedy to i wojsko Rzymian wedle
ich zwyczaju wydao zgodny szczk broni, podnioso okrzyk wojenny
i uderzyo na wroga. Ot jedcy rzymscy wnet na obu skrzydach
pierzchnli, gdy kartagiscy byli o wiele liczniejsi. Z piechurw za ci,
ktrzy byli ustawieni na lewym skrzydle, bd dla wyminicia natoku
soni, bd z powodu lekcewaenia onierzy zacinych, zaczepili prawe
skrzydo Kartagiczykw, zmusili ich do ucieczki, rzucili si w pogo
i cigali ich a do wau. A z tych, ktrych umieszczono naprzeciw soni,
zostali pierwsi w zderzeniu z nimi si zwierzt odepchnici i stratowani,
tak e masowo w walce wrcz ginli; lecz zesp caego szyku bojowego,
wskutek gbokiej linii stojcych za pierwszymi szeregami, przez jaki czas
trwa nieprzeamany. Skoro jednak ci, ktrzy tworzyli ostatnie szeregi,
otoczeni zewszd przez jedcw musieli przeciw nim odwrci si i podj
walk, a owi, ktrzy przez rodek gromady soni torujc sobie naprzd
drog i stojc ju w tyle za zwierztami natknli si na nienaruszon
i zwart w szykach falang Kartagiczykw, ktra ich wytuka, wtedy
ju Rzymianie uciskani ze wszystkich stron w przewanej czci byli
tratowani olbrzymi si zwierzt, a reszt chmara jedcw na samym
placu boju przeszya pociskami; wreszcie tylko bardzo nieliczni rzucili si
do ucieczki. Poniewa za odwrt odbywa si przez rwnin, wic i z tych
cz ulega zagadzie przez zwierzta i jedcw, a okoo piciuset, ktrzy
uciekli z konsulem Markiem, dostao si po krtkim czasie w rce nieprzyjaci i wraz z nim wszystkich ywcem ujto. Z kartagiskich onierzy zacinych pado okoo omiuset, ktrzy zwrceni byli przeciw lewemu
rzymskiemu skrzydu. Z Rzymian ocalao okoo dwch tysicy, ktre
wskutek pocigu za wyej wspomnianymi unikny niebezpieczestwa;
reszt wojsk wytpiono, z wyjtkiem konsula Marka i tych, co razem
z nim uciekli. Ocalone rzymskie chorgwie dotary nieoczekiwanie do
Aspis; a Kartagiczycy zupili z trupw zbroje i wiodc konsula wrd
jecw wrcili do miasta uradowani zwycistwem.
35. Przy tej sposobnoci kto, kto bystro obserwuje, mgby w wypadkach, ktre zaszy, odkry wiele momentw nadajcych si do sprostowania bdw ycia ludzkiego. e bowiem nie naley ufa Fortunie, zwaszcza w chwili powodzenia, losy Marka jasno to wwczas wszystkim wykazay. Wszak on, ktry na krtko przedtem pobitym nieprzyjacioom nie
chcia okaza litoci i przebaczenia, zosta wnet sam uprowadzony, aeby
tyche baga o wasne ycie. A co niegdy Eurypides susznie, jak si

28

zdaje, powiedzia: Jedna mdra rada rk zwycia lik" 40, to wwczas


sprawdzio si w czynie. Jeden bowiem czowiek i jedna rada zniweczya
wojska, ktre uchodziy za niezwycione i biege w sprawach wojennych,
a pokrzepia pastwo, ktre widocznie cakiem byo zamane, oraz bliskie
zwtpienia serca onierzy. Ja za wspomniaem o tym w celu sprostowania sdw u czytelnikw moich Dziejw. Albowiem z dwch sposobw,
jakimi kady czowiek ku lepszemu moe si nawrci, tj. przez wasne
nieszczcie i przez cudze, skuteczniejszy jest pierwszy, przez osobiste
przygody, mniej szkodliwy za drugi, przez cudze. Dlatego nigdy dobrowolnie nie naley wybiera pierwszego, gdy okupuje si popraw wielkimi cierpieniami i niebezpieczestwami; natomiast zawsze powinnimy
korzysta z drugiego, gdy bez szkody mona przeze pozna to, co lepsze.
Kto to zrozumie, ten musi za najpikniejsz szko prawdziwego ycia
uwaa czerpane z historii pragmatycznej dowiadczenie; bo tylko ona
bez szkody, kadego czasu i w kadym pooeniu daje rzeczywiste poznanie lepszej drogi. Tyle o tym.
36. Kartagiczycy, ktrym wszystko poszo po myli, nie zaniedbali
objaww najwyszej radoci ju to skadajc dziki bstwu, ju te urzdzajc zabawy. A Ksantippos, ktry tak bardzo przyczyni si do powodzenia wojennego Kartagiczykw, po niedugim czasie odpyn z powrotem czynic rozumnie i mdrze. Albowiem wybitne i nadzwyczajne'
czyny budz wielk zawi i gorzkie oszczerstwo; i jeeli swoi korzystajc
z pomocy krewnych i licznych przyjaci potrafi je znie, to cudzoziemcy
ulegaj wkrtce jednemu i drugiemu, i s zagroeni. Istnieje take inna
opowie o ustpieniu Ksantippa, ktr zamierzamy na odpowiedniejszym
ni to miejscu zreferowa.
Rzymianie
utrzymawszy
niespodziewan
wiadomo
o
wypadkach
w Libii natychmiast zabrali si do naprawy floty i uwolnienia zaogi,
ktra ocalia swe ycie w Libii. Kartagiczycy za rozbili nastpnie obz
przed miastem Aspis i oblegali je, chcc dosta w sw moc tych, ktrzy
zbiegli tam z pola bitwy. Lecz z powodu dzielnoci i odwagi mw w aden sposb nie mogli miasta zdoby i w kocu odstpili od oblenia.
A skoro si dowiedzieli, e Rzymianie szykuj flot i zamierzaj znowu
poeglowa do Libii, czciowo naprawili swe statki, czciowo zbudowali
zupenie nowe. Tak wnet zaopatrzyli w zaog dwiecie okrtw i wyjechali z nimi, aby obserwowa zblianie si nieprzyjaci. Rzymianie za
z pocztkiem lata 41 cignli na morze trzysta pidziesit statkw i wysali je pod dowdztwem konsulw Marka Emiliusza i Serwiusza Fulwiusza42. Ci odjechawszy eglowali wzdu wybrzea Sycylii w kierunku
40

Antiopa, fr. 220 N a u c k.


W r. 254.
42
Konsulowie roku 255.
41

29

Libii. Lecz koo Przyldka Hermejskiego natknli si na flot Kartagiczykw, zmusili j atwo do ucieczki zaraz po pierwszym ataku i wzili
wraz z zaog sto czternacie (?) okrtw; nastpnie pozosta w Libii
md zabrali z Aspis i popynli znowu na Sycyli.
37. Ju przeprawili si bezpiecznie przez rodek morza i zbliali si
do terytorium Kamaryny, kiedy zaskoczya ich tak gwatowna burza i ponieli tak cikie straty, e z powodu nadmiaru nieszczcia nie mona
dla nawet odpowiednich sw znale. Albowiem z trzystu szedziesiciu czterech (?) okrtw pozostao tylko osiemdziesit; z reszty jedne
pochono morze, a drugie, cinite przez kipiel o rafy i przyldki, rozbiy
si o nie i nakryy wybrzee trupami i szcztkami okrtw. Historia zgoa
nie zna przykadu wikszego ni to nieszczcie, ktre by w jednej chwili
wydarzyo si na morzu. Przyczyn jego naley przypisa nie tyle losowi,
ile dowdcom. Bo chocia sternicy usilnie ich zaklinali, eby nie pyn
wzdu zewntrznego boku Sycylii, ktry zwrcony jest ku morzu libijskiemu, jako e ono jest tam gbokie, a ldowanie trudne, i rwnoczenie
podkrelali, e jedna wroga konstelacja nie przestaa jeszcze dziaa,
a druga si zblia (egluga bowiem przypada midzy wzejciem Oriona
a Kanikuy 43) nie zwracali oni uwagi na adne przestrogi, lecz jechali
morzem wzdu zewntrznego wybrzea zamierzajc kilka pooonych na
nim miast pokazaniem wieo odniesionego zwycistwa przerazi, a nastpnie zaj. Jako oni, popadszy dla maych korzyci w wielkie nieszczcie, wwczas dopiero poznali wasn gupot. W ogle Rzymianie
stosujc we wszystkim przemoc i sdzc, e co sobie zao, tego musz
koniecznie dokona, oraz e nic z raz postanowionych rzeczy nie jest dla
nich niemoliwe, w wielu wypadkach dziki takiemu nastawieniu maj
powodzenie, ale niekiedy ponosz oczywiste klski, zwaszcza za na morzu. Na ldzie bowiem, jeeli przeciw ludziom i ich dzieom urzdzaj
napady, przewanie maj szczcie dlatego, e przeciw podobnym siom
uywaj przemocy; czasem tylko i rzadko im si nie udaje. Ilekro jednak
przeciw morzu i przeciw niebu stan i si walcz, doznaj wielkich klsk.
To i wwczas, i nieraz ju ich spotkao i nadal bdzie spotyka, dopki nie
poskromi owego zuchwalstwa i przemocy, z powodu ktrej sdz, e
kada pora jest dla nich stosowna do eglugi i marszu ldem.
38. Gdy Kartagiczycy dowiedzieli si o zniszczeniu rzymskiej floty, sdzili, e na ldzie dorwnywaj wrogom dziki poprzedniemu zwycistwu,
na morzu za z powodu wspomnianego nieszczcia Rzymian, i tym gorliwiej zabrali si do zbrojenia si morskich i ldowych. Hazdrubala od razu
wysali na Sycyli i oddali mu prcz stojcych tam przedtem wojsk jeszcze te, ktre przybyy z Heraklei, a nadto sto czterdzieci soni; wypra43

Wic okoo poowy lipca.

30

wiwszy go, uzbroili dwiecie okrtw i przygotowali wszystko, co byo


potrzebne do eglugi. Skoro Hazdrubal szczliwie przeprawi si do Lilybaeum, wiczy tam wojsko i sonie z widocznym zamiarem spotkania si
z wrogiem w otwartym polu. Rzymianie za, ktrzy od ocalonych rozbitkw okrtowych usyszeli o szczegach klski, byli ni bardzo zasmuceni;
nie chcc jednak zgoa ustpi, postanowili na nowo zbudowa dwiecie
dwadziecia innych okrtw. Gdy je wykoczono w cigu trzech miesicy,
w co nawet uwierzy nie atwo, zaraz nowowybrani konsulowie 44, Aulus
Atyliusz i Gneusz Korneliusz, uzbroiwszy flot pucili si na morze; a skoro
przepynli cienin morsk, zabrali jeszcze z Messyny te statki, ktre
uszy przed rozbiciem, po czym z trzystu okrtami dojechali do Panormos
na Sycylii, ktre to miasto byo najznaczniejsze na kartagiskim terytorium, i zaczli je oblega. Na dwch miejscach rozpoczli prace oblnicze i po wszystkich innych przygotowaniach posunli ku murom machiny.
Wiea nadmorska bez trudu zostaa obalona; onierze tdy sforsowali
wejcie i tak zwane Nowe Miasto wzito szturmem. Take ta cz, ktra
nazywa si Starym Miastem, znalaza si przez to w niebezpieczestwie,
wic rycho poddali si jej mieszkacy. Po opanowaniu miasta konsulowie
zostawiwszy w nim zaog odpynli z powrotem do Rzymu.
39. Nastpnego lata45 nowoobrani konsulowie, Gneusz Serwiliusz i Gajusz Semproniusz, wypynli z ca flot, przeprawili si na Sycyli i std
ruszyli do Libii. Jadc wzdu wybrzea bardzo czsto przybijali do
brzegu, przy czym nie zaszo nic godnego uwagi. Tak przybyli na wysp
Lotofagw, ktra nazywa si Meninx i niezbyt jest odlega od Maej Syrty.
Tu z powodu nieznajomoci miejsca dostali si na jakie mielizny, a kiedy
przy odpywie morza okrty osiady, znaleli si w nader kopotliwym pooeniu. Gdy jednak niespodzianie po jakim czasie znowu nasta przypyw morski, wyrzucili za pokad wszystkie ciary i z bied wreszcie
zepchnli okrty na wod, po czym jakby uciekajc odjechali. Nastpnie
otarli si o Sycyli, skrcili koo Lilybaeum i zarzucili kotwic w Panormos. Std eglujc miao ku Rzymowi przez otwarte morze, znowu wpadli
w tak gwatown burz, e utracili wicej ni sto pidziesit okrtw.
Po tych zdarzeniach Rzymianie, cho we wszystkim nadzwyczaj byli
ambitni, przecie teraz wobec wielkoci i mnstwa poniesionych strat,
czuli si zmuszeni okolicznociami, eby zaniecha dalszego gromadzenia
floty; a pokadajc reszt nadziei w siach ldowych wysali konsulw,
Lucjusza Cecyliusza i Gajusza Furiusza 46, z legionami na Sycyli zaopatrzywszy w zaog tylko szedziesit okrtw w celu dowoenia ywnoci
dla wojska.
44

Roku 254.
Roku 253.
46
W roku 251.
45

31

Wskutek wspomnianych wypadkw pooenie Kartagiczykw znowu


pomylniej si uksztatowao; bo nad morzem bezspornie panowali po usuniciu si Rzymian, a co do si ldowych ywili wielkie nadzieje, ktre te
byy uzasadnione. Wszak po rozszerzeniu si wieci o bitwie w Libii, e
sonie rozerway szeregi i zgadziy mnstwo onierzy, Rzymian ogarn
taki strach przed soniami, e przez cztery 47 lata z kolei po opisanych tu
czasach wprawdzie nieraz na obszarze Lilybaeum, nieraz te na obszarze
Selinuntu stali naprzeciw nieprzyjaci w odlegoci piciu lub szeciu
stadiw, nigdy jednak nie odwaali si rozpoczyna walki ani nawet zej
na rwnin z obawy przed atakiem soni. Tylko Term i Lipar 48 zdobyli
w tych czasach trzymajc si zreszt okolic grzystych i trudno dostpnych. Dlatego te Rzymianie widzc w ldowych wojskach strach i zwtpienie, zmienili poprzedni swj zamiar i postanowili znowu wyprbowa
swoje siy na morzu. Jako po wyborze na konsulw Gajusza Atyliusza
i Lucjusza Manliusza 49 zbudowali pidziesit okrtw i gorliwie zajli
si zacigiem onierza oraz werbowaniem zaogi dla floty.
40. Hazdrubal, gwnodowodzcy Kartagiczykw, widzia, jak Rzymianie tracili ducha w poprzednich spotkaniach. Kiedy wic usysza, e
jeden z konsulw z poow si bojowych oddali si do Italii, a drugi, Cecyliusz, z reszt wojska bawi w Panormos, aby ochroni plony sprzymierzecw, bo zbiory wanie dojrzay, wyruszy ze swym wojskiem z Lilybaeum
i rozoy si obozem na granicach terytorium panormickiego. Cecyliusz
zmiarkowa, e jest on pewny siebie, a usiujc podnieci jego zapa wojenny, zatrzyma wasnych onierzy w obrbie bram miasta. Hazdrubal
omielony tym jakoby Cecyliusz nie mia odwagi wyj mu naprzeciw
zuchwale ruszy z caym wojskiem i przesmykami przeszed na terytorium
Panormos. Cho jednak niszczy on plony a do miasta, Cecyliusz trwa
przy powzitej decyzji, a go zmusi do przekroczenia rzeki pyncej przed
miastem. Skoro Kartagiczycy przeprawili sonie i ludzi, wtedy ju wysa
swych lekkozbrojnych onierzy i zaczepia wrogw tak dugo, a ich zmusi do ustawienia caego wojska. Kiedy ujrza ziszczony swj zamiar, umieci kilka oddziaw lekkich wojsk przed murem i rowem z poleceniem,
eby w chwili zbliania si ku nim zwierzt przyjy je licznymi pociskami,
gdyby jednak same zostay odepchnite, miay ucieka do rowu i z niego
znw razi pociskami dopadajce je sonie. A rzemielnikom z rynku wyda rozkaz, eby znosili pociski i skadali je zewntrz przy dolnej czci
muru. Sam z chorgwiami stan przy bramie lecej naprzeciw lewego
skrzyda przeciwnika i coraz to wicej posikw sa lekkozbrojnym.
47

Wedug poprawki Campego; tekst podaje dwa lata".


Lipar zdoby konsul Aurelius w r. 252 przy pomocy okrtw Hierona. W tym
roku zdobyto Himer, nie Term.
49
Rok 250.
48

32

W miar jak ich bj stawa si powaniejszy, kierowcy soni, ktrzy


w oczach Hazdrubala chcieli si wyrni i na wasn rk odnie zwycistwo, wszyscy ruszyli na rzymskich harcownikw, zmusili ich bez
trudu do odwrotu i cigali a do rowu. Gdy jednak nadbiegajce zwierzta
ranione byy przez ucznikw, ktrzy strzelali z muru, a jednoczenie
wiee wojska stojce przed rowem raziy je skutecznymi i gsto latajcymi dzirytami i lancami, wpady one rycho w zamt pod wpywem licznych pociskw i ran, odwrciy si i rzuciy na wasnych ludzi tratujc
poszczeglnych i zabijajc, a szyki ich mcc i rozrywajc. Na ten widok
Cecyliusz wyprowadzi w szybkim biegu swe wojsko i uderzywszy z boku
z wieymi i uporzdkowanymi siami na bezadnych ju nieprzyjaci
wywoa gwatowny wrd nich popoch, wielu pozbawi ycia, a reszt
zmusi do spiesznej ucieczki. Soni wraz z ich indami50 wzi dziesi;
pozostae, ktre zrzuciy indw, kaza jedcom po bitwie razem spdzi
i wszystkie dosta w sw moc. Dziki temu sukcesowi zdawa si Cecyliusz zgodnym zdaniem wszystkich pozyskiwa t zasug wzgldem
Rzymian, e dziki niemu wojska ldowe znowu nabray odwagi i dotrzymay wrogom pola.
41. Wiadomo o tym zwycistwie wywoaa w Rzymie wielk rado
nie tylko dlatego, e nieprzyjaciele przez strat soni zostali osabieni, ale
e wasnym onierzom pokonanie tych zwierzt dodao otuchy. Dlatego
te znowu Rzymianie umocnili si w pierwotnym zamiarze, eby z flot
i potg morsk wysa do boju konsulw usiujc wedle monoci doprowadzi wojn do koca. Skoro poczyniono konieczne przygotowania do
wyjazdu, popynli konsulowie z dwustu okrtami na Sycyli. A by to
czternasty rok 51 wojny. Po wyldowaniu koo Lilybaeum, gdy rwnoczenie przyczyy si do nich take przebywajce na wyspie wojska ldowe,
zabrali si do oblegania miasta sdzc, e zdobywszy je przenios atwo
wojn do Libii. Tak samo mniej wicej zapatrywali si na to rwnie dowdcy Kartagiczykw i z tymi samymi, co Rzymianie, nosili si planami.
Dlatego inne sprawy odsuwajc na bok myleli tylko o tym, eby wspomnianemu miastu udzieli pomocy i wszystko powici i znie w jego
obronie, gdy nie pozostawaby im ju aden punkt oparcia, a caa reszta
Sycylii z wyjtkiem Drepana byaby w rkach Rzymian. eby jednak
opowiadanie nie byo niezrozumiae dla nie znajcych tych okolic, sprbuj
krtko poinformowa moich czytelnikw o korzystnym ich pooeniu.
42. Ot pooenie caej Sycylii znajduje si w podobnym stosunku do
Italii i jej pwyspw, jak Peloponezu do reszty Hellady i jej cyplw.
Tylko tym jednym rni si midzy sob, e Peloponez jest pwyspem,
50
51

Nazwa kierowcy soni.


Rok 250.

33

a Sycylia wysp: bo lec w porodku przestrze tam mona przeby


ldem, tu za morzem. Sycylia z ksztatu przypomina trjkt, a wierzchoki
poszczeglnych jego ktw zajmuj miejsce przyldkw. Z tych jeden,
zwrcony na poudnie i wybiegajcy w Morze Sycylijskie, nazywa si Pachynus; drugi, zwrcony na pnoc, graniczy z zachodni czci cieniny
morskiej, odlegy jest od Italii mniej wicej o dwanacie stadiw i zwie
si Pelorias. Trzeci za zwraca si ku samej Libii i ma dogodne pooenie
naprzeciw przyldkw przed Kartagin, od ktrych oddalony jest mniej
wicej o tysic stadiw; skierowany ku zimowemu zachodowi soca, dzieli
on Libijskie i Sardyskie Morze i nosi nazw Lilybaeum. Na nim znajduje
si miasto o tej samej nazwie, ktre wtedy oblegali Rzymianie. Byo ono
wybornie ubezpieczone murami, nadto wokoo gbokim rowem, a od
strony morza lagunami, przez ktre moliwy jest dostp do portw, wymagajcy jednak w przeforsowaniu go wielkiej biegoci i wprawy. Przed
tym miastem Rzymianie rozbili obozy z obu stron, a midzy obydwu obozami pocignli rw, wa i mur, po czym zaczli dziaania oblnicze
przeciw najbliej morza lecej wiey, tj. w kierunku Morza Libijskiego.
Dodajc za do ukoczonych robt coraz to nowe i rozszerzajc prace
przygotowawcze obalili w kocu sze wie czcych si ze wspomnian,
a pozostae wszystkie zaczli rwnoczenie tuc taranem. Gdy wic oblenie stawao si energiczne i przeraajce i kadego dnia jedne wiee
chwiay si, inne paday, a prace oblnicze coraz dalej posuway si
w gb miasta, zapanowaa u obleganych ogromna trwoga i popoch, chocia w miecie, nie liczc mnstwa obywateli, byo samych onierzy zacinych okoo dziesiciu tysicy. Mimo to ich wdz Himilkon nie zaniedba niczego, co byo w jego mocy, lecz ju to stawiajc nowe mury, ju
to robic ze swej strony podkopy, niemao kopotu sprawia wrogom.
Nadto kadego dnia kry tu i tam i prbowa wedle monoci podpali
machiny oblnicze, przy czym dla osignicia swego celu wdawa si
w liczne i niebezpieczne boje w dzie i w nocy, tak e w tego rodzaju
potyczkach wicej niekiedy gino ludzi, ni ich zwyko pada w regularnych bitwach.
43. Tymczasem niektrzy z dowdcw, co zajmowali najwysze stanowiska wrd zacinych onierzy, umwili si midzy sob, eby miasto
wyda Rzymianom; przekonani za, e ich podwadni bd im posuszni,
wyliznli si noc z miasta do obozu i traktowali w tej sprawie z wodzem
rzymskim. Lecz Achajczyk Alekson, ktremu take Agrygentyczycy
w poprzednich czasach zawdziczali swe ocalenie, kiedy to zacini onierze Syrakuzan zamierzali ich zdradzi, rwnie tym razem najpierw
dowiedzia si o knowaniach i donis o nich wodzowi Kartagiczykw. Na
t wiadomo zgromadzi Himilkon natychmiast pozostaych w miecie
dowdcw i upomina ich wrd prb obiecujc wielkie dary i wzgldy,

34

jeli dochowaj mu wiernoci i nie wezm udziau w zamysach tych, ktrzy wyszli z miasta. Gdy oni z gotowoci wysuchali jego sw, zaraz
wysa z nimi do Galw Hannibala, syna owego Hannibala, ktry na Sardynii zakoczy swe ycie 52, poniewa on przedtem zy si z nimi w czasie wojny, a prcz nich najemnikw Aleksona, ktry cieszy si ich przychylnoci i zaufaniem. Obaj zgromadzili rzesze wojsk, zachcili je do
wytrwania, a nadto porczyli za dary, jakie wdz poszczeglnym obiecywa; tak bez trudu skonili je do zachowania dotychczasowej wiernoci.
Gdy wic pniej owi, ktrzy wyliznli si z miasta, znw nadeszli pod
mury i chcieli namawia onierzy oraz powiedzie im co o przyrzeczeniach Rzymian, ci nie tylko nie zwracali na nich uwagi, lecz nie chcieli ich
nawet wysucha i odegnali od muru rzucajc na nich kamienie i pociski.
Ot Kartagiczykom z wymienionych przyczyn niedaleko byo do utraty
wszystkiego, gdyby ich zdradzili onierze zacini; lecz Alekson, ktry
przedtem dziki swej wiernoci ocali Argentyczykom nie tylko ich
miasto i kraj, lecz take ich prawa i wolno, teraz i dla Kartagiczykw
to sprawi, e nie ponieli zupenej klski.
44. W Kartaginie nic o tym nie wiedziano. Zdajc sobie jednak
spraw, jakie bywaj potrzeby przy obleniach, obsadzili Kartagiczycy
onierzami pidziesit okrtw, upomnieli w odpowiednich do przedsiwzicia sowach ich naczelnika Hannibala, ktry by synem Hamilkara
i pierwszym trierarchem oraz przyjacielem Adherbala, i wysali go pospiesznie z poleceniem, eby nie traci czasu, lecz miao wykorzysta
sposobno udzielenia pomocy oblonym. Wyjecha on na morze z dziesiciu tysicami onierzy, stan na kotwicy przy wyspach zwanych
Aegussae, ktre le midzy Lilybaeum i Kartagin, i oczekiwa tu pomylnej chwili dla eglugi. Skoro nasta przychylny i silny wiatr, napi
wszystkie agle i wpyn prosto do ujcia portu trzymajc na pokadach
okrtowych ludzi uzbrojonych i gotowych do walki. Rzymianie, czciowo
wskutek tak nagego zjawiska, czciowo z obawy, eby sia wiatru nie zaniosa ich wraz z nieprzyjacimi do nieprzyjacielskiego portu, zaniechali
prby bronienia wjazdu przed nadcigajc pomoc, tylko zatrzymali si
na morzu zaskoczeni miaoci wroga. A tum miejski zebrany w komplecie na murach z jednej strony niepokoi si wynikiem akcji, z drugiej,
nadmiernie uradowany nadziej nieoczekiwanej pomocy oklaskami i krzykiem zachca wpywajcych. Siniao i odwanie wjecha Hannibal, zarzuci kotwic w porcie i bezpiecznie wysadzi na ld swoich onierzy. A ludzie w miecie byli wszyscy wielce ucieszeni nie tyle z powodu nadejcia
pomocy, chocia ich nadzieja i liczba rk znacznie przez to si wzmoga,
ile dlatego, e Rzymianie nie odwayli si przeszkodzi wjazdowi Kartagiczykw.
52

Zob. wyej rozdz. 24.

35

45. Himilkon za, gwnodowodzcy w miecie widzc zapa i wzmoon energi mieszczan z powodu nadejcia pomocy, i tych, co wieo
przybyli, a nie znali jeszcze cierpie oblenia chcia wyzyska gorliwo jednych i drugich, pki bya jeszcze nie osabiona, aby przy pomocy
ognia zniszczy roboty oblnicze nieprzyjaci. Przeto zwoa wszystkich
na zgromadzenie, skierowa do nich dusz, stosown do okolicznoci przemow, i zarwno wielkimi przyrzeczeniami zoonymi tym, ktrzy dali
dowody osobistej dzielnoci, jak i nadziej na wzgldy i dary, ktre ze
strony Kartagiczykw miay wszystkim wsplnie przypa w udziale,
wywoa tak nadzwyczajny zapa, e jednomylnie wyrazili ch bezzwocznego rozpoczcia boju. Na razie wic odprawi ich wrd pochwa
i uznania dla ich gotowoci polecajc, aby wczenie udali si na spoczynek i suchali swych wodzw. Niedugo za potem zwoa dowdcw, rozdzieli midzy poszczeglnych odpowiednie do ataku punkty, poda haso
i por natarcia i rozkaza wodzom, eby ze wszystkimi swymi podwadnymi stawili si na oznaczonych miejscach w czasie porannej stray53.
Gdy ci posusznie wykonali rozkaz, wywid swe wojsko o wicie i na
wielu punktach przeszkadza wrogowi w robotach oblniczych. Ale Rzymianie w przewidywaniu tego, co nastpi, nie okazali si bezczynnymi
lub nie przygotowanymi, tylko ochoczo spieszyli z odsiecz, gdzie byo potrzeba, i stawiali silny opr nieprzyjacioom. W krtkim czasie zwarli si
z sob i dokoa muru wywizaa si gwatowna walka; albowiem liczba
tych, ktrzy urzdzili wypad z miasta, nie wynosia mniej ni dwadziecia
tysicy, a liczba stojcych zewntrz bya jeszcze wiksza. Poniewa za
onierze nie walczyli w szeregach, lecz pomieszani z sob, jak kogo ponosi zapa walki, tym zacitszy by bj, gdy przy takim mnstwie ludzi
m z mem, szereg z szeregiem potyka si z nieustpliwoci podobn
jak w pojedynku. Atoli szczeglnie wielki by krzyk i cisk przy samych
robotach oblniczych. Albowiem ludzie, ktrzy z obu stron od pocztku
do tego wanie byli wyznaczeni, jedni, eby obrocw robt odpdzi,
drudzy, eby tych robt nie wyda na up, okazywali tak wielk zacieko w boju, pierwsi usiujc wypchn wroga, drudzy zdecydowani nie
ustpi mu za adn cen, e w kocu znajdowali mier zostajc n,a tych
samych miejscach, ktre od pocztku zajli. A wmieszani midzy walczcych ludzie, ktrzy nieli uczywa, pakuy i ogie, rzucili si tak miao
i ze wszystkich stron na raz na machiny, e Rzymianie popadli w ostateczne
niebezpieczestwo nie mogc ataku nieprzyjaci powstrzyma. Jednakowo wdz kartagiski widzc, e wielu ginie w boju, a nie moe osign
swojego celu, tj. owadn sprztem oblniczym, kaza trbaczom odwo63

Dla potrzeb wojskowych dzielili Rzymianie czas od zachodu do wschodu soca


na cztery vigiliae, czyli pory, ktre koczyy si zmian stray. Dwie vigiliae przypaday przed pnoc, dwie po pnocy; kada za trwaa mniej wicej trzy godziny.

36

a swoich onierzy z pola walki. A Rzymianie, ktrzy bliscy ju byli


utraty wszystkich swych urzdze, w kocu utrzymali si przy dziaach
oblniczych i wszystkie bezpiecznie zachowali.
46. Hannibal wic po tej utarczce, nie spostrzeony przez nieprzyjaci, odjecha z okrtami jeszcze w nocy do Drepana, do Adherbala,
wodza Kartagiczykw. Albowiem z powodu korzystnego pooenia miejsca i piknoci portu w Drepana Kartagiczycy zawsze przykadali
wielk wag do strzeenia tego miasta. Ley ono w odlegoci okoo stu
dwudziestu stadiw od Lilybaeum. W Kartaginie za chciano si dowiedzie, co si dzieje w Lilybaeum, ale byo to niemoliwe, bo jedni tam
byli zamknici, a drudzy gorliwie ich pilnowali. Wtedy pewien powaany m, Hannibal z przydomkiem Rodyjczyk, podj si, e wpynie
do portu w Lilybaeum, przekona si naocznie o wszystkim, a potem
dokadnie zda im spraw. Kartagiczycy wysuchali wprawdzie chtnie
tej obietnicy, nie wierzyli jednak w jej wykonanie, poniewa Rzymianie
z flot stali na kotwicy przy wejciu do portu. On za przyszykowa wasny okrt i wypyn nim na morze; nastpnie przeprawi si na jedn
z wysp lecych przed Lilybaeum, a nazajutrz, kiedy w sam por nasta pomylny wiatr, okoo czwartej godziny przed oczyma wszystkich
nieprzyjaci zdumionych jego zuchwalstwem wjecha do portu. W nastpnym dniu zaraz gotowa si do powrotu. Lecz wdz rzymski zamierzajc ju troskliwiej dozorowa miejsca wjazdu przyszykowa w nocy
dziesi najlepiej eglujcych okrtw i sam potem stan przy porcie,
aby obserwowa to, co nastpi, a z nim cae wojsko. Okrty po obu stronach ujcia trzymay si o ile monoci jak najbliej lagun i z podniesionymi w gr wiosami gotowe byy zaatakowa i uj majcy wypyn statek. Atoli Rodyjczyk, ktry drog powrotn przedsiwzi cakiem
otwarcie, tak sobie zadrwi z nieprzyjaci, ufny w sw odwag i szybko jazdy, e nie tylko okrt wraz z zaog nienaruszony wywid i min
stojce jak nieruchome statki przeciwnika, lecz jeszcze ujechawszy may
kawaek drogi przystan i podnis w gr wiosa, jakby wyzywajc
nieprzyjaci. Kiedy jednak przy jego szybkoci wiosowania nikt nie
way si przeciw niemu wyjecha, odpyn stawiwszy jednym okrtem
czoo caej flocie nieprzyjacielskiej. Czyni on to samo w przyszoci jeszcze nieraz i wywiadczy przez to wielkie usugi; bo Kartagiczykom
stale donosi o piekcych potrzebach oblonych, ktrym dodawa ducha,
a Rzymian wprawia w zdumienie swoim zuchwalstwem.
47. Najwicej za wspomagaa go w jego miaoci ta okoliczno, e
z dowiadczenia dokadnie zna wjazd przez mielizny. Przeprawiwszy si
bowiem przez morze i zjawiajc si potem od strony Italii, dosiga wiey
nadmorskiej przodem okrtu, tak e ona zasaniaa widok na wszystkie
inne wiee miasta, ktre byy zwrcone ku Libii; a jedynie w ten sposb

37

mona przy pomylnym wietrze trafi do ujcia wjazdu. miao Rodyjczyka rwnie w wielu innych, ktrzy obeznani byli z miejscem, wzbudzia ufno i odwag, tak e to samo robili. Gdy wskutek tego Rzymianie
ponosili szkody, postanowili ujcie portu zamkn tam. Ot po wikszej
czci zamiar ich spez na niczym z powodu gbokoci morza i dlatego,
e aden nasyp nie mg osi ani w ogle na miejscu pozosta, lecz
wszystko, co tam rzucano, ju w chwili opadania na d usuwa i rozrzuca
wir i sia prdu. Tylko na jednym miejscu, gdzie byy mielizny, z wielkim mozoem wzniesiono grobl; na niej to osiad czterorzdowiec, ktry
wypyn noc i wpad w rce Rzymian, a wyrnia si on sw budow.
Rzymianie ujwszy go i obsadziwszy doborow zaog czatowali na wszystkich wpywajcych do portu, a zwaszcza na Rodyjczyka. On przypadkiem
wjecha tam noc, a potem otwarcie znw wraca. Zauwaywszy czterorzdowiec, ktry odwrci si i wyruszy rwnoczenie z nim, pozna ten
okrt i przestraszy si. Z pocztku usiowa wymkn si szybko pync.
Kiedy go jednak tdzy eglarze doganiali, musia w kocu zawrci i wda
si z nieprzyjacimi w walk, w ktrej uleg przewaajcej liczbie doborowej zaogi rzymskiej i dosta si w rce wrogw. Skoro Rzymianie zawadnli take tym wybornie zbudowanym okrtem i zaopatrzyli go w potrzebne rzeczy, przeszkadzali odtd tym, ktrzy wayli si pyn do
Lilybaeum.
48. Podczas gdy oblegani skrztnie uzupeniali wyomy w murze, lecz
wyrzekli si ju prby zburzenia i zniszczenia przygotowawczych prac
przeciwnika, rozptaa si wichura, ktra z tak gwatownoci wiaa
w stron posuwanych machin oblniczych, e nawet dachy ochronne obalia, a stojce przed nimi wiee si sw uniosa. W takiej chwili zrozumiao kilku greckich najemnikw, jak dalece zewntrzne okolicznoci
sprzyjaj zniszczeniu sprztu oblniczego, i przedoyo swj pomys wodzowi. Ten pochwali go i szybko przygotowa wszystko, co byo potrzebne.
Wtedy modzi ludzie zebrali si i w trzech miejscach rzucili ogie na sprzt
oblniczy. Poniewa za budowle z biegiem czasu staway si coraz bardziej atwopalne, a wiatr ca si d wanie przeciw wieom i machinom,
wic dziaanie ognia byo silne i skuteczne, tymczasem obrona i pomoc
ze strony Rzymian byy zupenie daremne i trudne. Taki bowiem lk wywoa w wypadek w spieszcych na pomoc, e ani poj, ani jasno widzie
nie mogli tego, co si dziao, lecz olepieni niesionym ku nim kopciem
i iskrami, a nadto mas dymu, w niemaej liczbie ginli i padali nie mogc
nawet zbliy si z odsiecz do samego ognia. Im za bardziej z podanych
przyczyn byo to niedogodne dla przeciwnikw, tym bardziej korzystne
dla tych, ktrzy podkadali ogie. Albowiem wszystko, co mogo im zasoni widok i przynie szkod, dmcy wiatr spycha ku wrogom; kady
za strza albo rzut na obrocw, czy ich dziaa by trafny, bo ciskajcy

38

je ludzie dobrze widzieli przestrze przed sob, a zarazem skuteczny, bo


sia wiatru dopomagaa im i podwajaa gwatowno uderzenia. Ostatecznie machiny tak znacznie zostay zniszczone, e nawet fundamenty wie
i belki taranw ogie uczyni nieuytecznymi. Po tym zajciu Rzymianie
zrezygnowali z dalszego zdobywania miasta przy pomocy dzia; otoczyli
je wkoo rowem i waem, wznieli przed wasnym obozem mur ochronny
i powierzyli spraw czasowi. A mieszkacy Lilybaeum odbudowawszy
obalon cz muru odwanie ju znosili oblenie.
49. Gdy wiadomo o tym nadesza do Rzymu, a potem dalsi jeszcze
posacy donieli, e przewana cze zag okrtowych przy obronie dzia
i w ogle przy obleganiu miasta stracia ycie, spiesznie zarzdzono pobr
marynarzy i zebranych w liczbie okoo dziesiciu tysicy wysano na Sycyli. Skoro ci przeprawili si przez cienin morsk i pieszo przybyli do
obozu, Publiusz Klaudiusz, konsul rzymski 54, zwoa trybunw i owiadczy, e teraz jest pora z ca flot popyn do Drepana; bo sprawujcy
tam wadz wdz kartagiski Adherbal jest nie przygotowany na to, co
nastpi, jako e nic nie wie o przybyciu zag okrtowych i jest przekonany, e flota Rzymian nie zdoa wypyn na morze z powodu strat
w ludziach, jakie poniosa podczas oblenia. Gdy oni chtnie si na to
zgodzili, zaraz wsadzi na okrty dawniejszych i wieo przybyych wiolarzy, a jako onierzy okrtowych wybra najdzielniejszych w caym
wojsku, ktrzy dobrowolnie si zgosili, gdy jazda bya niedaleka i witaa im nadzieja atwej korzyci. Po tych przygotowaniach wypyn
o pnocy nie zauwaony przez nieprzyjaci. Jako z pocztku eglowa
wrd cakowitej ciszy majc ld po prawej stronie. A gdy z brzaskiem
dnia pierwsze okrty zjawiy si koo Drepana, Adherbal naprzd wskutek niespodziewanego widoku przerazi si, rycho jednak wrcia mu
przytomno, pozna nadjedajcych nieprzyjaci i postanowi sprbowa wszystkich rodkw oraz na wszystko si way, byleby nie da si
zamkn obleniem, na ktre wyranie si zanosio. Dlatego natychmiast
zgromadzi zaogi okrtowe na wybrzeu, a onierzy zacinych z miasta
zwoa przez herolda. Kiedy si wszyscy zebrali, w krtkich sowach prbowa im przedstawi nadziej zwycistwa, jeeli odwa si na bitw
morsk, a z drugiej strony przykroci oblenia, jeeli w obliczu niebezpieczestwa bd si ociga. Widzc, z jak gotowoci rwali si do bitwy
morskiej i woali, eby ich bezzwocznie prowadzi na wroga, pochwali
i z uznaniem przyj ich gorliwo, po czym rozkaza im co prdzej wsiada na okrty i ledzc jego okrt z tyu za nim nada. Skoro pospiesznie
wyda im powysze wskazwki, wypyn pierwszy na morze i wywid
swe wojsko pod samymi skaami w inn stron portu ni ta, ktr wjeda
nieprzyjaciel.
54

W r. 249.

39

50. Gdy konsul rzymski Publiusz zauway, e nieprzyjaciele wbrew


jego oczekiwaniom ani nie daj za wygran, ani nie s przeraeni jego
przybyciem, lecz szykuj si do bitwy morskiej, z wasnych za jego okrtw jedne znajduj si ju w gbi portu, inne wanie przy ujciu, a dalsze
wreszcie zbliaj si do wjazdu rozkaza wszystkim zawrci i ponownie wyjecha przed port. Poniewa wic jedne w porcie a drugie przy
wjedzie odwracajc si spotykay si z sob, nie tylko wrd ludzi powsta niezmierny zgiek, lecz i okrty amay sobie wiosa przy wzajemnym zderzeniu. Mimo to trierarchowie ustawiali w szeregu tu przy ldzie
kady wypywajcy okrt i szybko kierowali jego przd na wprost nieprzyjaciela. Sam Publiusz pyn pierwotnie z tyu za ca flot, teraz za,
obrciwszy ju podczas eglugi swj okrt ku morzu, zaj stanowisko na
lewym skrzydle caej floty. Natomiast Adherbal, ktry w tym samym
czasie z piciu zaczepnymi okrtami wyjecha poza nieprzyjacielskie lewe
skrzydo, ustawi wasny okrt od strony morza zwrcony dziobem przeciw wrogom i rwnoczenie rozkaza przez swych adiutantw, eby kady
nadpywajcy okrt, ustawiajc si w szeregu obok najbliszego, to samo
robi. Kiedy wszystkie stany w jednej linii frontowej, poda hasa i eglowa z pocztku w zwartym szeregu przeciw Rzymianom, ktrzy zostawali jeszcze przy ldzie w oczekiwaniu wybiegajcych z portu okrtw;
z tego wynika dla nich znaczna niekorzy, gdy tu przy wybrzeu musieli walczy.
51. Gdy byli blisko siebie, wywieszono flagi na obu okrtach dowdcw i przyszo do wzajemnego starcia. Ot z pocztku walka bya nie
rozstrzygnita, bo obie strony posugiway si najtszymi onierzami
z siy ldowej. Coraz bardziej jednak zyskiwali Kartagiczycy przewag,
gdy podczas caej walki odnosili wielkie korzyci. Wszak znacznie growali nad przeciwnikiem szybkoci eglugi wskutek wybornej budowy
swych okrtw i wprawy wiolarzy; nadto wielce dopomagao im miejsce
walki, poniewa zajli pozycj od strony morza. Jeeli bowiem byli atakowani tu i tam przez nieprzyjaci, cofali si dziki szybkiej jedzie bezpiecznie w ty na otwarte morze; potem odwracajc si ku wysunitym na
czoo przeladowcom ju to ich opywali, ju te z boku uderzali,na tych,
co przy zwrotach biedzili si z powodu cikoci statkw i niezrcznoci
ludzi, przypuszczali do nich nieustanne ataki i zatapiali wiele okrtw.
Jeeli za kto po ich strome by zagroony, atwo im byo poza obrbem
walki i bezpiecznie spieszy mu z pomoc, bo wzdu ruf i poprzez morze
obierali drog. Natomiast u Rzymian miaa si rzecz przeciwnie. Ci bowiem, na ktrych napierano, nie mogli cofn si w ty, skoro walczyli
przy ldzie; kady za okrt, ktremu dokuczano od przodu, albo dostawa
si na mielizny i osiada na nich ruf, albo zapdzony na ld rozbija si.
przedrze si przez nieprzyjacielskie okrty i z tyu napa na te, ktre

40

walczyy ju przeciw innym co w bitwie morskiej jest najskuteczniejszym rodkiem byo niemoliwe przy cikoci statkw oraz braku
wprawy u wiolarzy. Tak samo potrzebujcym pomocy nie mogli od tyu
udzieli wsparcia, poniewa byli zamknici przy ldzie i drobna nawet
przestrze nie pozostawaa dla tych, ktrzy chcieli broni znajdujcego
si w potrzebie. Wobec tylu niedogodnoci w caej walce, gdy jedne okrty
osiaday na mieliznach, drugie ciskane byy na ld, konsul rzymski widzc
nieszczcie zwrci si do ucieczki i od lewego skrzyda wywin si
wzdu ldu, a z nim okoo trzydzieci okrtw, ktre wanie stay w pobliu. Reszta statkw w liczbie dziewidziesiciu trzech wpada w rce
Kartagiczykw oraz ich zaogi, z wyjtkiem tych ludzi, ktrzy zbiegli
z wyrzuconych na ld okrtw.
52. Wskutek takiego wyniku bitwy morskiej pozyska Adherbal u Kartagiczykw wielk saw, jako e sobie samemu i wasnej ogldnoci
oraz dzielnoci zawdzicza ten sukces; natomiast Publiusz straci u Rzymian powaanie i bardzo by oczerniany, e tak lekkomylnie i nierozwanie wzi si do rzeczy, i z wasnej winy przyprawi Rzym o niemae
straty. Dlatego te pniej stawiony przed sdem ukarany zosta wysokimi grzywnami i znalaz si w niebezpiecznej sytuacji. Mimo takich nieszcz Rzymianie powodujc si ambicj osignicia gwnego celu nie
zaniechali adnej moliwej prby, lecz uporczywie trzymali si tego, co
z kolei naleao czyni. Gdy zatem zbliy si czas nowych wyborw
urzdniczych, mianowali konsulw wodzami i zaraz wysali jednego z nich,
Lucjusza Juniusza55, aby oblegajcym Lilybaeum dowiz zboe i inne
rodki ywnociowe i potrzebne dla wojska rzeczy. Nadto dla osony zapasw zaopatrzyli w zaog szedziesit okrtw. Juniusz po przybyciu
do Messyny zaopatrzy si w okrty, ktre rwnoczenie z nim nadpyny z obozu i z reszty Sycylii, i spiesznie pojecha do Syrakuz, majc
przy sobie sto dwadziecia okrtw wojennych i rodki ywnociowe na
blisko omiuset okrtach ciarowych. Std wysa kwestorw z poow
statkw ciarowych i z kilku dugimi okrtami, aby jak najszybciej dowiozy wojsku potrzebne zapasy. Sam pozosta w Syrakuzach oczekujc
tych okrtw, ktre w jedzie z Messyny opniy si, i pobierajc dodatkowo zboe od sprzymierzecw we wntrzu kraju.
53. W tym samym czasie Adherbal wysa do Kartaginy pojmanych
w bitwie morskiej i zdobyczne okrty; a swemu wspdowdcy Kartalonowi doda trzydzieci okrtw do siedemdziesiciu, z ktrymi sam przyby na Sycyli, i wysa go z poleceniem, aby nagle napad na nieprzyjacielskie okrty, stojce na kotwicy koo Lilybaeum, i tyle ich zaj, ile
55

Lucius Iunius by wedug


diusza w konsulacie roku 249.

innych

pisarzy

koleg,

nie

nastpc

Klau-

41

zdoa, a reszt podpali. Kartalon posusznie wykona rozkaz; kiedy wic


z rana zaczepu nieprzyjaci i jedne statki zapali, a drugie prbowa uprowadzi, powstao wielkie zamieszanie w obozie Rzymian. Bo gdy ci z krzykiem spieszyli na pomoc swym okrtom, zauway to Himilkon, obroca
Lilybaeum, i ujrza ju z nastaniem dnia, co si dzieje, po czym wysa
z miasta zacinych onierzy. Jako Rzymianie, zagroeni zewszd niebezpieczestwem, popadli w niemay i nie byle jaki popoch. Dowdca za
Kartagiczykw, czciowo oderwawszy, czciowo zniszczywszy kilka
okrtw, oddali si nastpnie nieco od Lilybaeum w kierunku Heraklei
i czatowa tu z zamiarem przeszkodzenia tym, co nadpywali do obozu
rzymskiego. Uwiadomiony wic przez szpiegw, e nadjeda i zblia si
znaczna liczba wszelakiego rodzaju statkw, wypyn na pene morze
pragnc si z nimi spotka, poniewa lekceway Rzymian wskutek poprzedniego zwycistwa. Tak samo odzie, ktre zwyky pyn przed flot,
wskazay kwestorom wysanym wprzdy z Syrakuz, e nieprzyjaciel nadjeda. Ci nie uwaajc si za do silnych, eby podj bitw morsk,
zarzucili kotwic przy maym miecie, ktre podlegao wadzy rzymskiej;
nie miao ono wprawdzie portu, ale w kadym razie posiadao przystanie
i dogodne skalne wyskoki, ktre zamykay je wkoo od strony ldu. Tu
te zarzdzili ldowanie, ustawili na wybrzeu cignite z miasta katapulty i kusze i tak oczekiwali nadejcia przeciwnika. Kartagiczycy zbliywszy si mieli z pocztku zamiar ich oblega; przypuszczali bowiem,
e zaoga w trwodze wycofa si do miasteczka, a oni spokojnie zawadn
okrtami. Gdy jednak nie speniaa si ich nadzieja, lecz przeciwnie, dzielnie si broniono, a miejscowo nastrczaa liczne i rnorodne trudnoci,
uprowadzili tylko kilka naadowanych zboem statkw i odpynli w stron
jakiej rzeki, gdzie stojc na kotwicy czekali na wyjazd nieprzyjaci.
54. Konsul, ktry pozosta w Syrakuzach, po spenieniu swego zadania 56 opyn przyldek Pachynos i eglowa w kierunku Lilybaeum nie
wiedzc nic o tym, co wprzd wysanych spotkao. Dowdca za Kartagiczykw, uwiadomiony znowu przez szpiegw o pojawieniu si nieprzyjaci, wyjecha spiesznie na pene marze chcc z nimi zetrze si, pki jak
najbardziej s oddaleni od wasnych okrtw. Gdy Juniusz z daleka ujrza
flot kartagisk i cae mnstwo statkw, ani nie mia wszczyna walki,
ani ju nie mg uciec, gdy nieprzyjaciel by blisko; przeto zboczy ku
miejscom skalistym i pod kadym wzgldem niebezpiecznym, gdzie stan
na kotwicy, bo wola raczej wszystko, cokolwiek by wypado, wycierpie,
ni sw flot wraz z zaog wyda w rce Kartagiczykw. Dowdca
kartagiski zauway take ten ruch przeciwnika; zarzuci jednak myl,
eby stan z nim do boju i zbliy si do takich miejsc, tylko zaj pewien
46

W celu zebrania zboa z gbi wyspy; zob. rozdz. 52 przy kocu.

42

przyldek, przybi tam z flot i czatowa midzy obu flotami rzymskimi,


obserwujc jedn i drug. Tymczasem zerwaa si burza i od strony morza pojawiay si oznaki powaniejszego niebezpieczestwa. Wtedy sternicy kartagiscy, ktrzy dziki swej znajomoci miejsc i rzeczy przewidywali i przepowiadali, co nastpi, skonili Kartalona, eby ucieka przed
burz i okry przyldek Pachynos. Poniewa on na tyle by rozumny, e
ich usucha, przeto Kartagiczycy po wielu mozoach i trudach objechali
przyldek i w bezpiecznym miejscu zarzucili kotwic. Natomiast floty
Rzymian wskutek srocej si burzy i miejsc zupenie pozbawionych portu
do tego stopnia ulegy zagadzie, e nawet z rozbitych okrtw nie pozostao nic uytecznego, lecz obie doszcztnie i w nieprawdopodobny sposb
zostay zniszczone.
55. Wskutek tego zdarzenia Kartagiczycy znw podnieli gow i na
nowo odzyskali pene nadzieje. A Rzymianie, ktrzy przedtem mieli ju
znaczne niepowodzenia, teraz za kompletnej doznali poraki, usunli si
z morza i starali si tylko w otwartym polu utrzyma sw przewag;
Kartagiczycy wic wadali nad morzem, lecz nie cakiem wyrzekali si
ldu. W nastpstwie wszyscy, zarwno w Rzymie jak i w legionach dokoa
Lilybaeum, skaryli si na ogln sytuacj z powodu wyej wspomnianych
nieszcz. Mimo to nie odstpili od przedsiwzitego oblenia, tylko jedni
bez namysu dostarczali ldem zapasw, drudzy z caych si nadal wytrwale prowadzili oblenie. Konsul Juniusz po rozbiciu okrtw uda si
do legionw; a bolejc nad swym nieszczciem usiowa poniesion klsk
naprawi jakim nowym i chwalebnym czynem wojennym. Gdy mu si
wic nastrczya pierwsza lepsza sposobno, zdrad zaj Eryks i dosta
w sw moc zarwno wityni Afrodyty, jak i miasto. Eryks jest to pooona nad morzem gra w Sycylii, po strome zwrconej ku Italii, midzy
Drepana i Panormos, graniczca jednak i ssiadujca raczej z Drepana;
co do wielkoci znacznie ona przewysza wszystkie gry Sycylii, z, wyjtkiem Etny. Na samym szczycie tej gry, ktry tworzy paszczyzn, ley
witynia Afrodyty Erycyskiej, a jest ona wskutek swego bogactwa i innych wspaniaoci bezsprzecznie najsynniejsza ze wszystkich sycylijskich
wity. Miasto za jest zbudowane pod samym szczytem, a wyjcie do
w gr odbywa si bardzo dug i zewszd strom drog. Juniusz wic
na szczycie gry ustawi stra, podobnie te przy wejciu od strony Drepana, i gorliwie pilnowa obu punktw, gwnie jednak drogi pod gr 57
przekonany, e tym sposobem take miasto i ca gr bezpiecznie utrzyma
w swym posiadaniu.
56. Kartagiczycy za mianowali swym wodzem Hamilkara z przydomkiem Barkas i oddali mu wadz nad flot. Ten przej siy morskie i wy57

Z Drepana.

43

ruszy na spustoszenie Italii. A by to osiemnasty rok58 wojny. Po spldrowaniu terytorium Lokrw i Bruttiw odpyn std i przybi z cala
flot do ziemi panormickiej, gdzie zaj punkt, ktry nazywa si Nad
Herkte". Ley on midzy Eryksem a Panormos nad morzem i wydaje si
znacznie przewysza wszystkie inne miejsca sw dogodnoci dla bezpiecznego, staego pobytu wojska. Jest to bowiem ze wszystkich stron
stroma gra, ktra z otaczajcej j rwniny wznosi si do znacznej wysokoci. Obwd grnego jej uwieczenia nie wynosi mniej ni sto stadiw,
a przestrze, ktr ono zamyka, nadaje si do pastwisk i uprawy roli, jest
korzystnie wystawiona na morskie powiewy i zupenie wolna od jadowitych gadw. Otaczaj t gr niedostpne przepacie zarwno od strony
morza, jak od tej, ktra cignie si wzdu ldu; a midzy nimi lece
punkty wymagaj dla obrony tylko niewielu i krtkich przygotowa.
Wznosi si na niej jeszcze wzgrze, ktre zarazem spenia rol zamku
i wybornej stranicy nad lecym u dou krajem. Panuje te nad portem,
dogodnie pooonym dla jazdy z Drepana i Lilybaeum do Italii, w ktrym
znajduje si obfita ilo wody zdatnej do picia. Ma ona ogem trzy trudne
dostpy, dwa od ldu, jeden od morza. Tu wic lea obozem Hamilkar,
w miejscu dla siebie do niebezpiecznym, bo nie majc w pobliu adnego
zaprzyjanionego miasta ani adnych innych widokw pozyskania jednego
z nich uda si w rodek nieprzyjaci; mimo to niemae i nie byle jakie
walki i niebezpieczestwa zgotowa on Rzymianom. Naprzd bowiem std
wypadajc na morze pustoszy wybrzee Italii a do terytorium Kum; po
wtre, gdy Rzymianie na ldzie stanli przeciw niemu obozem przed miastem Panormos, w odlegoci moe piciu stadiw, wydawa im liczne
i rozmaite bitwy ldowe przez trzy prawie lata. Lecz o nich niemoliwe
jest w szczegach zda spraw na pimie.
57. Jak bowiem piciarze odznaczajcy si dzielnoci i zrcznoci,
jeli w chwili zapasw o sam wieniec zwycistwa tocz rozstrzygajcy bj
i bez przerwy zadaj sobie cios po ciosie i ani zapanicy, ani widzowie nie
mog zrozumie albo przewidzie poszczeglnych atakw i razw, a tylko
z oglnego wysiku mw i obustronnej zaciekoci mog sobie wyrobi
naleyte pojcie o wprawie ich i sile, nadto o ich odwadze tak samo ma
si sprawa z wodzami, o ktrych teraz jest mowa. Wszak przyczyn albo
sposobw, jakimi kadego dnia urzdzano nawzajem zasadzki, przeciwzasadzki, napady, otwarte zaczepki, historyk nie zdoaby dokadnie wyliczy, a suchacz uznaby takie zajcie za bezkresne i zarazem nie przynoszce korzyci z odczytu. Natomiast z oglnego przedstawienia i z ostatecznego wyniku ich wspzawodnictwa mona atwiej wyobrazi sobie
wspomniane powyej walki. aden bowiem znany z historii fortel wojenny,
58

Rok 247.

44

aden pomys, podyktowany czasem i aktualnymi okolicznociami, aden


czyn wymagajcy zuchwaej i porywczej odwagi nie zosta zaniechany.
Zupene jednak rozstrzygnicie nie mogo nastpi z wielu przyczyn. Bo
siy bojowe po obu stronach byy rwne, stanowiska oszacowane dziki
naturalnej obronnoci tak samo niedostpne, a odlego midzy obozami
bya cakiem maa. I to przede wszystkim byo przyczyn, e mniejsze
potyczki zdarzay si nieustannie co dzie, lecz do oglnej rozprawy wcale
nie dochodzio. Zawsze bowiem tylko ci wanie w walkach ginli, ktrzy
tam padli w starciu wrcz, podczas gdy inni, ktrzy raz ustpili, wszyscy
ju byli poza niebezpieczestwem pod oson swego obozu, skd zawracajc znw szli do walki.
58. Atoli fortuna, jakby dobry rozjemca w zapasach, nieoczekiwanie
przeniosa ich z opisanego wprzd miejsca dotychczasowych walk gdzie
indziej i zamkna na mniejszej przestrzeni, aby zmierzyli si w niebezpieczniejszym boju. Bo podczas gdy Rzymianie, jak wyej powiedzielimy,
pilnowali szczytu i podna Eryksu, Hamilkar zaj 59 miasto Erycynw,
ktre byo pooone midzy szczytem a tymi, ktrzy u stp gry obozowali.
Skutek by ten, e Rzymianie, ktrzy dzieryli szczyt, niewzruszenie znosili niebezpieczestwa oblenia, a Kartagiczycy w niewiarogodny sposb
stawiali im opr, mimo e nieprzyjaciel ze wszystkich stron na nich napiera, zapasy za nieatwo im dowoono, jako e w jednym tylko miejscu
i jedn drog mieli poczenie z morzem. Skoro jednak obie strony tu
znowu zastosoway przeciw sobie wszelakie fortele oblnicze i gwaty,
zniosy kady rodzaj niedostatku, sprboway wszelkich atakw i walk
wreszcie nie, jak mwi Fabiusz, wyzute z si i zmoone nieszczciem, lecz
jakby nieczuli na cierpienia, niepokonani mowie obie strony powiciy bogom wieniec zwycistwa60. Zanim bowiem jedna strona zyskaa
przewag nad drug (aczkolwiek w tym miejscu znowu dwa lata walczyli 61), w inny sposb wojna zostaa rozstrzygnita.
Pod Eryksem wic i u wojsk ldowych taki by stan rzeczy; oba za
pastwa przypominay szlachetne koguty, ktre walcz na ycie i mier.
Bo i te nieraz, gdy wskutek wyczerpania si opuszcz swe skrzyda i utrzymuj si tylko odwag, przerywaj na chwil ciosy, a wreszcie z wasnego popdu znowu rzucaj si na siebie i skutecznie bior si za czuby,
a zazwyczaj jeden z nich pada na ziemi. Podobnie Rzymianie i Kartagiczycy, znueni ju trudami ustawicznych bojw, w kocu popadli
w rozpacz, bo wskutek dugoletnich podatkw i kosztw take moc ich
zmalaa i osaba.
59

W r. 244.
Jest to tylko przenonia z igrzysk, w ktrych dwaj zapanicy rwni s w siach.
61
Hamilkar wic by na grze Herkte od 247 do 245 r.

60

45

59. Jednakowo Rzymianie, ktrzy walczyli na ycie i mier, aczkolwiek prawie ju od piciu lat cakowicie wyrzekli si morza z powodu
cikich przej i przekonania, e samymi siami ldowymi rozstrzygn
o wojnie, teraz widzc, e sprawa nie idzie im po myli gwnie wskutek
miaoci kartagiskiego wodza postanowili 62 po raz trzeci pooy swe
nadzieje w potdze morskiej; przypuszczali bowiem, e jedynie t drog,
jeeli zrcznie wezm si do przedsiwzicia, zdoaj wojn korzystnie
zakoczy. Tego te wreszcie dokonali. Bo po raz pierwszy wycofali si
z morza, wyparci przez nieszczliwe wypadki, ktre zgotowa im los;
po raz drugi, gdy zostali pobici w bitwie morskiej koo Drepana. Teraz
za t trzeci zrobili prb, dziki ktrej zwyciyli, odcili wojsku Kartagiczykw koo Eryksu dowz ywnoci od strony morza i tak pooyli
koniec caej wojnie. Przedsiwzicie to byo po wikszej czci rozpaczliwa
walk. Albowiem rodkw pieninych do tego celu nie byo w kasie pastwowej ; lecz wskutek ofiarnoci dla pastwa i szlachetnoci wpywowych
mw znalazo si jeszcze tyle, eby rzecz uskuteczni. Oto w miar swej
zamonoci podjli si ju to poszczeglni, ju to po dwch i trzech dostawi jeden uzbrojony pieciorzdowiec pod tym warunkiem, e koszty
bd im zwrcone, gdy sprawy pjd pomylnie. W ten sposb szybko
przygotowano dwiecie piciorzdowcw, przy ktrych budowie okrt
Rodyjczyka wzito za wzr; potem mianowanego ich wodzem konsula
Gajusza Lutacjusza wysano z pocztkiem lata63. Ten zjawiwszy si niespodzianie na wybrzeu Sycylii zaj port w Drepana i przystanie w Lilybaeum, bo caa kartagiska flota odjechaa do domu. Skoro nastpnie
dokoa miasta Drepana ustawi dziaa i poczyni reszt przygotowa do
oblenia, najpierw si nim gorliwie zaj, czynic, co byo w jego mocy;
potem za, przewidujc przybycie floty kartagiskiej i pamitajc o pierwotnym zaoeniu, e tylko bitwa na morzu moe rozstrzygn ca wojn,
nie pozwala sobie na bezuyteczne i bezczynne spdzanie czasu, tylko
co dzie urzdza z zaog okrtow prby i wiczenia, odpowiadajce jego
przedsiwziciu, i w ogle o cay jej tryb ycia gorliwie si troszczy, przez
co w krtkim czasie z eglarzy uczyni tgich bojownikw do przyszych
zapasw.
60. A Kartagiczycy na niespodziewan wiadomo, e Rzymianie
wypynli z flot i znw roszcz sobie pretensje do morza, natychmiast
przyszykowali okrty, zaadowali je zboem i innymi prowiantami, po
czym wysali flot, nie chcc, eby wojsku przy Eryksie zabrako jakichkolwiek potrzebnych rzeczy. Mianowali te wodzem si morskich Hannona.
Ten puci si na morze, zawin koo tak zwanej witej Wyspy 64 i usi62

W r. 243.
W r. 242.
64
Jedna z Wysp Egackich, Hiera.
63

46

owa ukradkiem przed nieprzyjacimi przeprawi si do Eryksu, tam


wyadowa zapasy i uly okrtom, potem dobra sobie na onierzy okrtowych najzdatniejszych z najemnikw, a z nimi Barkasa, i tak wyda
bitw przeciwnikowi. Lutacjusz za, ktry dowiedzia si o przybyciu
Hannona i domyli si jego zamiarw, wzi z wojska ldowego najdzielniejszych mw i popyn ku wyspie Aegussa, pooonej przed Lilybaeum. Tu przemwi do swych wojsk w stosowny do okolicznoci sposb
i oznajmi sternikom, e nazajutrz odbdzie si bitwa morska. Z rana, gdy
ju dzie wita, widzia Lutacjusz, e nieprzyjacioom wieje od tyu
pomylny i silny wiatr, jego za ludziom, wyjazd pod wiatr jest
utrudniony, bo morze otwierao czelucie i byo pofadowane; dlatego
z pocztku nie wiedzia, co ma teraz robi. Jednak rozway, e jeeli wyda
bitw podczas burzy, bdzie mia do czynienia z Hannonem i tylko z siami
morskimi, a nadto z obcionymi prowiantem okrtami; jeeli natomiast
zaczeka na cisz morsk i przez sw zwok pozwoli nieprzyjacioom
przeprawi si i poczy z wojskiem ldowym, bdzie musia walczy
przeciw atwo poruszajcym si i pozbawionym ciaru okrtom, dalei
przeciw najdzielniejszym mom z wojsk pieszych, a co najwaniejsze,
przeciw miaoci Hamilkara, od ktrej wwczas nie byo nic straszniejszego. Przeto postanowi nie pomija obecnej sposobnoci i kiedy ujrza
nadpywajce z penymi aglami okrty nieprzyjaci, spiesznie wyjecha
z portu. Poniewa za zrczni eglarze atwo wytrzymywali bicie bawanw, wic szybko w jedn lini wycign okrty i ustawi je zwrcone
dziobami przeciw wrogom.
61. Kartagiczycy widzc, e Rzymianie zamykaj im drog, cignli
agle, dodali sobie nawzajem ducha na poszczeglnych okrtach i zderzyli
si z przeciwnikami. Poniewa za przygotowanie obu wojsk odmienny
miao charakter ni w bitwie morskiej pod Drepana, przeto i wynik obu
bitew by, naturalnie, odmienny. Mianowicie Rzymianie pierwotn budow
okrtw zastpili lepsz i pozbyli si wszystkich ciarw z wyjtkiem
tego, co potrzebne jest do bitwy morskiej; dobrze wyszkoleni wiolarze
oddawali im znakomite usugi; a za onierzy okrtowych mieli dobranych
z wojska ldowego ludzi, ktrzy nie zwykli byli ustpowa. Z Kartagiczykami za miaa si rzecz na odwrt. Obcione ich okrty byy niezdatne do walki; wiolarze byli zupenie nie wywiczeni i dopiero w chwili
zapotrzebowania wsadzono ich na statki; a onierze okrtowi, wieo
zwerbowani, teraz po raz pierwszy zapoznawali si z wszelak bied
i groz. Albowiem Kartagiczycy nie spodziewajc si, e Rzymianie
kiedykolwiek jeszcze bd sobie przywaszcza morze, z pogard i lekcewaeniem odnosili si do ich si morskich. Dlatego zaraz w pierwszym
spotkaniu ponoszc straty w wielu punktach bitwy, rycho zostali w tyle:
pidziesit ich okrtw zatopiono, a siedemdziesit zdobyto wraz z za-

47

log. Reszta napia agle i z pomylnym wiatrem wrcia na wit


Wysp, przy czym na ich szczcie niespodzianie wiatr zmieni kierunek
i w sam por przyszed im z pomoc.
Wic konsul rzymski odpyn do Lilybaeum i do wojska, a ze zdobycznymi statkami i z jecami niemao mia roboty; bo niewiele mniej
ni dziesi tysicy byo takich, ktrych w walce ywcem ujto.
62. Kartagiczycy, otrzymawszy wbrew oczekiwaniom wiadomo
o klsce, w swym zapale i ambicji gotowi byli jeszcze teraz nadal prowadzi wojn; lecz co do planw byli bezradni. Bo wojskom na Sycylii
nie mogli ju dowozi zapasw, skoro przeciwnicy panowali nad morzem;
gdyby za wyrzekli si ich i poniekd je zdradzili, to nie wiedzieli, jakimi
siami albo pod czyim dowdztwem maj walczy. Spiesznie wic posali
do Barkasa i powierzyli mu cao przedsiwzicia. A ten doskonale speni
obowizek dobrego i rozumnego wodza. Pki bowiem okolicznoci stwarzay jakie racjonalne nadzieje, nie zaniecha niczego, co wydawao si
ryzykowne lub niebezpieczne, lecz, jak rzadko ktry wdz, sprbowa
wszystkich rodkw, ktre na wojnie rokoway nadziej zwycistwa. Skoro
jednak sprawy wziy przeciwny obrt i nie byo ju adnej realnej nadziei na ocalenie tych, co mu podlegali, wtedy bardzo rozumnie i praktycznie ustpi okolicznociom i wysa posw, aby pertraktowa o przymierze i pokj. Wszak za obowizek wodza naley uwaa to, eby umia
wyczu zarwno por zwycistwa, jak i moment ustpowania z pola.
Lutacjusz z gotowoci przyj te propozycje, poniewa wiedzia, e siy
jego wasnego narodu s ju osabione i wyczerpane wojn i tak pooono
kres niezgodzie po spisaniu takich mniej wicej ukadw pokojowych:
Na nastpujcych warunkach ma by zawarta przyja midzy Kartagiczykami a Rzymianami, jeeli take lud rzymski wyrazi sw zgod:
Kartagiczycy ustpi z caej Sycylii i nie bd wojowa z Hieronem, ani
podnosi broni przeciw Syrakuzanom oraz ich sprzymierzecom; Kartagiczycy zwrc Rzymianom bez okupu wszystkich jecw wojennych;
w srebrze wypac Kartagiczycy Rzymianom w przecigu dwudziestu
lat dwa tysice dwiecie talentw eubejskich" 65.
63. Gdy o tych warunkach dosza do Rzymu wiadomo, lud, nie uzna
ukadw pokojowych, lecz wysa dziesiciu mw, ktrzy mieli zbada
stan rzeczy. Ci przybywszy na miejsce nie zmienili ju niczego w gwnych punktach, tylko cokolwiek zaostrzyli postawione Kartagiczykom
warunki. Bo czas wypaty daniny skrcili o poow, dooyli jeszcze tysic

65

Eubejski talent, wedug ktrego liczono gwnie w zachodnich greckich koloniach, mia si w stosunku do attyckiego jak 25 :18, tak e na jeden eubejski talent
przypadao ponad 138 min attyckich.

48

talentw do oglnej sumy, nadto polecili Kartagiczykom ustpi z wszystkich wysp, jakie le midzy Itali a Sycyli.
Wojn wic, ktra wybucha midzy Rzymianami a Kartagiczykami
o Sycylie, pod tymi warunkami i w ten sposb ukoczono 66; trwaa ona
bez przerwy dwadziecia cztery lata, a bya ze wszystkich, jakie znamy
z historii, wojn najdusz, toczc si prawie bez przerw i najwiksz,
w ktrej nie liczc reszty bojw i zbroje, jak wyej powiedzielimy, raz
obie strony po spou walczyy przeciw sobie na wicej ni piciuset, drugi
raz na niewiele mniej ni siedmiuset piciorzdowcach. Utracili za Rzymianie w tej wojnie okoo siedemset piciorzdowcw z wliczeniem
tych, co poszy na dno wskutek rozbicia; Kartagiczycy okoo piset.
Przeto ci, ktrzy podziwiaj bitwy morskie i floty Antigonosa, Ptolemajosa i Demetriosa, syszc t histori, musz susznie by zdumieni wielkoci przedsiwzi. Gdyby za kto chcia rozway rnic zachodzca
midzy piciorzedowcami a trjrzdowcami, ktrymi Persowie przeciw
Grekom, a pniej Ateczycy i Lacedemoczycy posugiwali si w walkach
przeciw sobie nie mgby w ogle wykaza, e kiedykolwiek tak wielkie
siy bojowe toczyy z sob zapasy na morzu. Std jasno wynika to, comy
sobie zaoyli na pocztku dziea: e Rzymianie nie dziki szczciu, jak
myl niektrzy Grecy, ani przypadkowo, lecz na bardzo mocnych podstawach skoro wywiczyli si w takich i tak wielkich walkach nie tylko
powzili mia myl rzdzenia i panowania nad wiatem, lecz istotnie te
cel swj osignli.
64. A co waciwie jest przyczyn mgby kto zapyta e oni
po opanowaniu wiata, gdy dzi o wiele wiksz posiadaj potg ni
przedtem, ani nie mog zaopatrzy w zaog tak wielu okrtw, ani z tak
wielkimi flotami wypyn na morze? Atoli co si tyczy tego pytania, to
bdzie mona przyczyny wyranie pozna, skoro dojdziemy do opisu ich
ustroju pastwowego, ktrego ani nam nie wypada pobocznie omawia,
ani czytelnikom lekceway. Bo rozpatrywany przedmiot jest pikny,
a jednak z winy tych, ktrzy o nim pisali, a dotd prawie cakiem nie
znany. Mianowicie jednym brako znajomoci rzeczy, a drudzy dali niejasny i zupenie bezuyteczny opis. Zreszt w wyej przedstawionej wojnie mona si byo przekona, e oba pastwa, co si tyczy ich zasad, byy
sobie rwne, nie tylko w miaoci przedsiwzi, lecz take w zuchwaej
przedsibiorczoci, gwnie za w wspzawodnictwie o pierwszestwo.
Dzielniejszymi wojownikami w znacznej mierze i pod kadym wzgldem
okazali si Rzymianie; lecz jako wodza musi si ze wzgldu na rozum
i miao uzna najwybitniejszym ze wspczesnych Hamilkara z przy-

66

W r. 241.

49

domkiem Barkas, naturalnego ojca tego Hannibala, ktry pniej wojowa


z Rzymianami.
65. Po zawarciu tego pokoju szczeglny jaki i podobny los spotka
oba pastwa. Nastpia bowiem wojna wewntrzna: u Rzymian przeciw
tak zwanym Faliskom, ktr oni szybko i korzystnie zakoczyli zawadnwszy w niewielu dniach nieprzyjacielskim miastem; a u Kartagiczykw
w tym samym czasie toczya si wcale nie drobna i maowana wojna
przeciw najemnikom, Numidom i zbuntowanym wraz z nimi Libijczykom,
w ktrej musieli przetrwa liczne i wielkie niebezpieczestwa, a w kocu
walczy nie tylko o swj kraj, lecz nawet o wasne istnienie i grunt ojczystego miasta. Przy tej wojnie godzi si zatrzyma z wielu przyczyn, aczkolwiek zgodnie z pierwotnym zaoeniem opowiemy o niej tylko sumarycznie i krtko. Jak bowiem natur i jaki charakter ma wojna, ktra
powszechnie nazywa si nieubagana, mona najlepiej z tego pozna, co
wtedy si dziao; dalej, co musz przewidywa i czego na dugo przedtem
wystrzega si ci, ktrzy posuguj si onierzem najemnym, mona najjaniej zrozumie z wczesnego losu Kartagiczykw; prcz tego, jak i do
jakiego stopnia rni si w obyczajach ludy mieszane i barbarzyskie
od takich, ktre wzrosy w kulturze, wrd praw i pastwowych urzdze;
a co najwaniejsze: na podstawie zdarze owych czasw mona dostrzec
przyczyny, ktre wywoay wojn hannibalsk midzy Rzymianami a Kartagiczykami. Skoro bowiem co do przyczyn tej wojny nie tylko dziejopisarze, lecz take ci, ktrzy j prowadzili, teraz jeszcze nie s zgodni,
opaci si najsuszniejsze zapatrywanie przedstawi dnym wiedzy czytelnikom.
66. Ot zaraz po zawarciu wspomnianego ukadu pokojowego Barkas,
odprowadziwszy stojce przy Eryksie wojsko do Lilybaeum, zoy naczelne dowdztwo, a dowodzcy w tym miecie Geskon zaj si przepraw
onierzy do Libii. Ten przewidujc, co nastpi, na tyle by rozumny, e
podzielonych na oddziay wsadza na okrty i partiami ich odprawia.
Chcia bowiem Kartagiczykom zostawi czas, eby ci, ktrzy wpywali
do portu, mogli po otrzymaniu zalegego odu wprzd wyjecha z Kartaginy, do swojej ojczyzny, zanimby nadjechali inni, ktrzy po nich
mieli si przeprawi. Geskon wic kierujc si tym wanie zamiarem tak si zaatwi z wysyk wojsk najemnych. Lecz Kartagiczycy bd nie majc dosy pienidzy z powodu poprzednich wydatkw, bd wierzc, e utarguj na zacinych onierzach jak cz
zalegego odu, jeeli ich razem zgromadz i przyjm wszystkich
do Kartaginy zatrzymywali w tej nadziei przybijajcych do brzegu
i zbierali ich razem w miecie. Kiedy jednak w nocy i za dnia zdarzao
si coraz wicej naduy, zaczli podejrzliwie spoglda na tum i na szerzc si bezkarno i zadali od dowdcw, aby a do chwili wystarania

50

si o od i przybycia jeszcze nieobecnych wszyscy onierze usunli si


do miasta zwanego Sikka, przy czym kady na biece potrzeby mia
otrzyma dukata. Ci chtnie zgodzili si na wymarsz i chcieli swoje bagae zostawi na miejscu, jak to przedtem czynili, w przekonaniu, e
rycho wrc w celu pobrania odu. Kartagiczycy obawiali si, e zacini onierze wrciwszy po dugim czasie jedni z tsknoty za dziemi,
drudzy te za onami, albo w ogle nie wyrusz, albo wyruszywszy znowu
do nich powrc i w ten sposb liczba bezprawi w miecie bynajmniej si
nie zmniejszy. W tym przewidywaniu naraajc si na wielk nienawi
zmusili ludzi cakiem wbrew ich woli, eby zabrali z sob baga. Ot
zacini onierze udawszy si wszyscy razem do Sikka i zaznawszy
po dugim czasie wypoczynku i spokoju co dla najemnych wojsk zupenie nie jest stosowne i staje si niemal, eby tak powiedzie, pocztkiem oraz jedyn przyczyn buntu yli tu sobie swawolnie. Rwnoczenie oddani gnunoci niektrzy z nich obliczali zalegy od wyej
i dochodzc do sumy znacznie wyszej od nalenej twierdzili, e naley si
jej domaga od Kartagiczykw; wszyscy za pamitajc o przyrzeczeniach, jakie wodzowie poczynili im dla zachty w chwilach niebezpieczestwa, ywili wielkie nadzieje i z upragnieniem oczekiwali przyszego polepszenia swego losu.
67. Gdy wic po zgromadzeniu si wszystkich w Sikka zjawi si rwnoczenie Hannon, wczesny dowdca Kartagiczykw w Libii, i nie tylko
nie speni owych nadziei i przyrzecze, lecz przeciwnie, mwic o ciarze podatkw wojennych 67 i o oglnej biedzie w miecie prbowa utargowa cz nalenego im stosownie do umowy odu od razu powstaa
niezgoda i bunt, przy czym bez przerwy odbyway si zbiegowiska bd
poszczeglnych plemion, bd wszystkich razem. Poniewa za nie naleeli
do jednego ludu i nie mwili jednym jzykiem, przeto obz wobec braku
porozumienia peen by wrzawy i zamtu co si zowie. Mianowicie Kartagiczycy, ktrzy stale posuguj si rozmaitymi wojskami najemnymi,
osigaj wprawdzie swj cel tworzc wojsko z licznych ludw: bo one
nie mog atwo porozumie si w sprawie nieposuszestwa i krnbrnoci
wobec wodzw; natomiast zupenie s bezradni, jeeli wybuchnie gniew,
nieufno albo bunt, i gdy o to chodzi, aby wprowadzonych w bd pouczy, uagodzi i wywoa w nich inny nastrj. Wszak zazwyczaj takie
wojska, skoro raz popadn w gniew i w nieufno wzgldem kogo, nie
kieruj si jak inni ludzie zoci, lecz w kocu staj si podobne do dzikich zwierzt i zachowuj si jak szalecy. I wtedy to samo si z nimi
stao. Byli to bowiem czciowo Iberowie, czciowo Galowie, niektrzy

67

Podatki wojenne, ktre miano uici Rzymowi.

51

te Ligurowie i Balearowie, a i niemao byo p-Grekw, z ktrych68


wikszo skadaa si ze zbiegw i niewolnikw; najwiksz jednak
cz stanowili Libijczycy. Dlatego ani nie mona byo na oglnym zebraniu do nich przemawia, ani adnego innego sposobu w tym celu wymyli. Bo jake miao si to sta? Wszak niemoliwe jest, eby wdz
rozumia jzyki wszystkich poszczeglnych ludw; eby za przez usta
wielu tumaczy przemawia i rwnoczenie cztery czy pi razy mwi
o tym samym przedmiocie, to prawie rzekbym jeszcze bardziej
jest niemoliwe ni poprzednie. Pozostawao wic dania i upomnienia
skierowa do onierzy przez ich dowdcw, co te Hannon ustawicznie
prbowa uczyni. Ale wanie i ci po czci nie rozumieli tego, co mwiono; po czci, jeeli czasem uoyli si o co z Hannonem, oznajmiali
onierzom co innego, jedni z pomyki, drudzy ze zoci. Std wszystko
pene byo niejasnoci, nieufnoci i braku porozumienia. Albowiem pomijajc ju inne motywy myleli jeszcze onierze, e Kartagiczycy
umylnie do nich nie wysyaj tych wodzw, ktrzy znali oddane przez
nich na Sycylii usugi i poczynione im obietnice, lecz przysali czowieka,
ktry przy tym wszystkim nie by obecny. W kocu wic gardzc Hannonem, a nie majc zaufania do poddowdcw, uniesieni gniewem przeciw
Kartagiczykom ruszyli w liczbie ponad dwadziecia tysicy ludzi na
miasto i stanli obozem w odlegoci okoo stu dwudziestu stadiw od
Kartaginy, przy miejscowoci zwanej Tunes.
68. Teraz dopiero Kartagiczykom stan przed oczami ich nierozsdek, kiedy to ju na nic si nie przydao. Popenili bowiem wielki bd
w tym, e zgromadzili na jednym miejscu takie mnstwo onierzy zacinych, nie mogc wcale liczy na usugi wojenne ze strony wojska
zoonego z obywateli; wikszy za jeszcze, e wypucili ze swoich rk
ich dzieci i ony wraz z bagaem, gdy przecie mogli posuy si nimi
jako zakadnikami i sami spokojniej zastanowi si nad wypadkami, ktre
si zdarzyy, a u onierzy znale wiksz ustpliwo dla swoich propozycji. Teraz za przestraszeni bliskoci wrogiego obozu wszystko
znosili usiujc uagodzi gniew onierzy; wysyali obfite zapasy ywnoci i sprzedawali je, jak oni chcieli, i ustalali cen; a spord czonkw
Rady cigle delegowali posw obiecujc, e speni wszystko, czegokolwiek od nich zadaj, o ile to bdzie w ich mocy. Z kadym dniem coraz
wicej wymylali najemnicy, gdy przestrach i popoch, jaki zauwayli
u Kartagiczykw, dodawa im odwagi, a nadto w swej dumie z powodu
walk, ktre przedtem toczyli na Sycylii z legionami rzymskimi, byli przekonani, e nie tylko Kartagiczycy, lecz nawet nikt na caym wiecie
68

Sycylii.

Z greckich sprzymierzecw, ktrych Rzymianie posiadali w dolnej Italii i na

52

niami. Jako wielu ju w ten sposb przy zbiegowiskach zgadzili, zarwno


z dowdcw jak i z prostych onierzy. I tylko to jedno sowo wszyscy
rozumieli: rzucaj!, poniewa bez przerwy to czynili. Gwnie za dziao
si to, ilekro pijani po niadaniu urzdzali zbiegowiska. Skoro zatem
kto pierwszy wymwi sowo: rzucaj!, odbywao si to rwnoczenie ze
wszystkich stron i tak szybko, e kto raz wystpi, nie mg ju umkn.
Gdy wreszcie z tego powodu nikt wicej nie omiela si zabiera gosu,
mianowali swymi wodzami Matosa i Spendiosa.
70. Geskon widzia cae to rozprzenie i zamieszanie; poniewa
jednak ceni nade wszystko poytek ojczyzny i rozumia, e skoro owi
ludzie zaczn szale jak dzikie zwierzta, Kartagiczycy wyranie zaryzykuj cao pastwa, wic stawia czoo niebezpieczestwu i trwa przy
swoim, ju to powoujc si na rozmow ich przywdcw, ju to gromadzc i upominajc poszczeglne ludy. Ale gdy Libijczycy nie utrzymawszy
jeszcze odu i sdzc, e powinien im ju by wypacony, butnie si
tego domagali, Geskon chcia ukara ich zuchwalstwo i poleci im zada odu od swego wodza Matosa. Wtedy oni popadli w taki gniew,
e nie zwlekajc ani chwili rzucili si, eby naprzd rozgrabi bdce
pod rk pienidze, a potem schwyta Geskona i towarzyszcych mu
Kartagiczykw. A Matos i Spendios przypuszczajc, e w ten sposb
najatwiej zaogni si wojna, jeeli uczyni co bezprawnego i przeniewierczego, wspomagali to szalestwo tumu, zagrabili sprzt Kartagiczykw wraz z pienidzmi, a Geskona i jego towarzyszy haniebnie zakuli
w kajdany i wtrcili do wizienia. Odtd69 zaczli ju otwart wojn
z Kartagiczykami, skoro bezbonym sprzysieniem 70 wykroczyli przeciw prawu midzynarodowemu.
Taki by powd i pocztek wojny z onierzami zacinymi, zwanej
take libijsk. Matos i Spendios dokonawszy wspomnianych czynw zaraz
wysali posw do miast libijskich, nawoywali je do wolnoci i prosili,
aby im udzieliy pomocy i wsplnie dziaay w ich sprawie. Gdy nastpnie prawie wszyscy Libijczycy okazali im sw gotowo odczenia si
od Kartagiczykw i chtnie posyali rodki ywnociowe i wojska posikowe, podzielili swe siy i jedni wzili si do oblegania Utyki, drudzy
Hippakryt71, poniewa te miasta nie chciay wzi udziau w ich buncie.
71. Kartagiczycy, ktrzy prywatne potrzeby yciowe stale opdzali
produktami wasnego kraju, natomiast rodki na potrzeby i dostawy wojenne czerpali z dochodw libijskich, a przy tym zwyczajnie prowadzili
wojny przy pomocy si najemnych, ujrzeli teraz, e nie tylko niespodzianie
zostali pozbawieni wszystkich tych rodkw naraz, lecz e jeszcze kady
69

W r. 240.
przy tego rodzaju przysidze wypijano krew ludzk.
71
Hippo Diarrhytos.

70

53

ze wspomnianych rodkw przeciw nim samym si zwraca i popadli


dlatego w zupene zniechcenie i beznadziejno, jako e zdarzenia wziy
nieoczekiwany przez nich obrt. Oto wyczerpani cigymi stratami w czasie wojny sycylijskiej spodziewali si, e po zawarciu pokoju odetchn
i znajd si w znonym pooeniu; tymczasem spotkao ich co wrcz
przeciwnego. Wiksza bowiem i straszniejsza teraz rozpoczynaa si
wojna. O ile przedtem spierali si z Rzymianami o Sycyli, to obecnie,
podejmujc si wojny wewntrznej, musieli walczy o wasny byt
i o swoj ojczyzn. Nadto poniewa w tylu bitwach morskich ponieli
klsk, nie mieli ani zapasu broni, ani si morskich, ani odpowiednio
wyposaonych okrtw. Tak samo marny by stan zasobw wojennych,
a na pomoc z zewntrz od przyjaci lub sprzymierzecw nie byo najmniejszej nadziei. Przeto teraz wyranie poznali, jak dalece rni si
wojna zewntrzna i zamorska od wewntrznego powstania i zamtu.
Sami jednak byli gwnymi sprawcami takich i tak wielkich nieszcz.
72. Albowiem w poprzedniej wojnie sdzc, e maj po temu suszne
przyczyny 72, twardo obeszli si z poddanymi im ludami w Libii: wszystkim w ogle odjli poow podw ziemnych, miastom za naoyli podwjny w stosunku do poprzedniego haracz, przy czym niezamonym nie
okazywali bynajmniej adnej pobaliwoci czy cierpliwoci w ciganiu
jakichkolwiek danin; z namiestnikw wreszcie nie tych podziwiali i szanowali, ktrzy z tumem obchodzili si agodnie i po ludzku, lecz takich,
ktrzy przysparzali im najwicej pienidzy i dostaw, a z mieszkacami
kraju jak najostrzej postpowali; do takich wanie nalea Hannon. Wobec tego mom nie byo potrzeba zachty do buntu, lecz tylko posa.
Kobiety za, ktre przedtem spokojnie na to patrzyy, jak ich mw
i ojcw przy ciganiu podatkw wleczono do wizienia, teraz zaprzysigy si midzy sob po miastach, eby nic nie ukrywa ze swego mienia, zdejmoway z siebie klejnoty i skaday bez namysu jako podatek
na pokrycie odu. A tak obfitych rodkw pieninych przysporzyy one
Matosowi i Spendiosowi, e ci nie tylko wypacili zalegy od najemnikom,
przyrzeczony im za cen buntu, lecz i do dalszych przedsiwzi sporo
mieli zebranego funduszu. Tak zatem nie tylko teraniejszo, lecz jeszcze
wicej przyszo musi zawsze ten mie na oku, kto chce dobrze sobie
radzi.
73. Atoli Kartagiczycy, cho tak cikie byo ich pooenie, mianowali wodzem Hannona, poniewa ju przedtem uchodzi on za tego, ktry
podbi dla nich Hekatontapylos w Libii, cigali najemnikw, zbroili obywateli w wieku poborowym, wiczyli i wczali do wojska jazd miejsk, wreszcie szykowali na wojn pozostae im statki, jak triery, pidzie72

Libijczycy wtedy przeciw nim powstali.

54

siciowiosowce i najwiksze odzie. A Matos i Spendios, gdy okoo siedemdziesit tysicy Libijczykw zgosio si pod ich znaki, podzielili ich
i bezpiecznie oblegali Utyk i Hippakryty; zaoony te w Tunes obz
trwale dzieryli, a Kartagiczykw odcili od caej reszty Libii. Mianowicie sama Kartagina ley w zatoce morskiej, w ktr si wrzyna i rwnoczenie tworzy pwysep, tak e z jednej strony przewanie otoczona
jest morzem, z drugiej jeziorem. Przesmyk czcy j z Libi posiada
szeroko okoo dwudziestu piciu stadiw. Po jego stronie zwrconej ku
morzu ley niedaleko miasto Utyka, a po drugiej stronie, przy jeziorze,
ley Tunes. Na obu tych punktach obozowali teraz najemnicy i odciwszy
Kartagiczykw od reszty kraju zagraali wreszcie samemu miastu; i ju
to w dzie, ju to w nocy zbliajc si do murw wprawiali mieszkacw
w ostateczny lk i przeraenie.
74. Ot Hannon z wrodzon sobie sprawnoci w zbrojeniach robi,
co mg. Skoro natomiast z wojskiem wyruszy w pole, stawa si inny;
nie umia bowiem wyzyska okolicznoci i we wszystkim wykazywa brak
dowiadczenia i energii. I tak, gdy naprzd oblonym w Utyce pospieszy z pomoc z mnstwem swych soni (mia ich bowiem nie mniej ni
sto), napdzi wrogom strachu, a nastpnie, mimo i pocztkowo odnis
zupene zwycistwo, tak le je wyzyska, e obleganych narazi niemal na
zgub. Zabrawszy bowiem z miasta katapulty i pociski, sowem, wszystkie
narzdzia oblnicze i rozbiwszy pod miastem obz, przedsiwzi szturm
na wa obozowy przeciwnikw. Kiedy sonie przemoc wpady do obozu,
nieprzyjaciele nie mogc wytrzyma ich potnego ataku wszyscy uciekli
z obozowiska. Wielu z nich znalazo mier od ran zadanych przez zwierzta; cz, ktra ocalaa, zatrzymaa si na stromym i porosym drzewami wzgrzu, ufajc bezpieczestwu samego miejsca. Hannon przyzwyczajony wojowa z Numidami i Libijczykami, ktrzy, skoro raz podadz tyy, uciekaj od danego miejsca przez dwa albo trzy dni, przypuszcza
i teraz, e wojna si skoczya i zwycistwo jest zupene; nie troszczc
si wic o onierzy i w ogle o obz, sam wszed do miasta, aby zaj
si pielgnacj ciaa. A zacini onierze, ktrzy po spou schronili si na
wzgrze obeznani ze mia metod Barkasa i przyzwyczajeni od czasu
walk na Sycylii nieraz w tym samym dniu bd ustpowa, bd znw
odwracajc si atakowa nieprzyjaci teraz take widzc, e wdz
oddali si do miasta, a og wojska wskutek zwycistwa jest niedbay
i rozprasza si z obozu, skupili si, uderzyli na wa obozowy, wytukli moc
wrogw, a reszt zmusili do haniebnej ucieczki pod mury i bramy miasta. Dostali te w sw moc cay tabor i sprzt wojenny oblonych, ktry
Hannon prcz innych rzeczy wynis z miasta i odda niejako w rce wrogw. Nie tylko za przy tej sposobnoci postpi sobie tak bezmylnie, lecz
take w kilka dni pniej, gdy nieprzyjaciele koo miejscowoci zwanej

55

Gorza stanli naprzeciw niego obozem. Wtedy mia sposobno dwa razy
w otwartej bitwie, dwa razy w ataku zwyciy, bo przeciwnicy blisko
niego obozowali; obie jednak sposobnoci widocznie z braku rozwagi i rozumu z rk wypuci.
75. Przeto Kartagiczycy widzc, e on le bierze si do rzeczy, poruczyli znowu 73 naczelne dowdztwo Hamilkarowi z przydomkiem Barkas.
I tego wysali jako wodza na obecn wojn, dajc mu siedemdziesit
soni, nowozwerbowanych najemnikw, tych, ktrzy zbiegli do nich od
nieprzyjaci, a zarazem jazd i piechot zoon z obywateli, tak e
oglna liczba wynosia okoo dziesiciu tysicy ludzi. Barkas zaraz
w pierwszym pochodzie wzbudzi postrach nieoczekiwanym najazdem,
osabi odwag przeciwnikw i uwolni Utyk od oblenia, przez co
okaza si godnym poprzednich swych czynw i speni oczekiwania ludu.
Co za w tej wojnie zdziaa, byo nastpujce. Wzgrza, ktre otaczaj
przesmyk czcy Kartagin z Libi, s niedostpne i maj tylko sztuczne
przejcia do kraju. Na tych wic wzgrzach wszystkie dogodnie pooone
punkty obsadzili Matos i Spendios posterunkami; poniewa nadto rzeka,
zwana Makaras, w kilku miejscach zamyka w podobny sposb wyjcie
z miasta do kraju i z powodu masy wd przewanie nie da si przekroczy, a tylko jeden przez ni most prowadzi, przeto take tego przejcia
starannie strzegli i zbudowali przy nim miasto. Skutek by ten, e nie
tylko wojsko Kartagiczykw nie mogo wej do kraju, lecz nawet kto
by chcia pojedynczo si przemkn, nieatwo mg uj uwagi nieprzyjaci. Widzc to Hamilkar i prbujc kadego rodka i kadej sposobnoci, poniewa trudna bya sprawa z wyjciem, obmyli taki plan. Zauway on, e ujcie wymienionej rzeki do morza przy wianiu pewnych wiatrw napenia si piaskiem i w ten sposb wytwarza si przy samym
ujciu pytki brd. Przygotowa wic wojsko do wymarszu i ukrywajc
si ze swym planem czeka, a zajdzie wspomniany wypadek. Kiedy nadesza pora, wyruszy noc z wojskiem i nie spostrzeony przez nikogo
przeprawi je o wicie na wymienionym miejscu. Podczas gdy rzecz ta
wydawaa si niepojta zarwno dla mieszkacw miasta jak i dla wrogw, Hamilkar pocign przez rwnin i skierowa marsz przeciw tym,
co pilnowali mostu.
76. Wojska Spendiosa pojmujc, co zaszo, chciay sobie nawzajem
pomaga, wyszy wic przeciw Hamilkarowi na rwnin, mianowicie jedna
cz z miasta przy mocie, w liczbie nie mniejszej ni dziesi tysicy
ludzi, a druga z Utyki, liczca ponad pitnacie tysicy. Gdy ju byy
blisko siebie i sdziy, e ujy Kartagiczykw w rodek, spiesznie poday sobie haso rwnoczenie zagrzewajc si do boju i uderzyy na nie73

W r. 239.

56

przyjaci. Hamilkar za wid swe wojsko poprzedzone soniami; za nimi


postpowali jedcy i lekkozbrojni, a na kocu cikozbrojni. Kiedy zobaczy, e nieprzyjaciel zapdza si zbyt porywczo, poleci wszystkim oddziaom odwrci si. Tym wic, ktrzy maszerowali na przedzie, rozkaza po odwrceniu si spiesznie i w ty; tych za, ktrzy z pocztku
tworzyli koniec pochodu, ustawi po wykonaniu pzwrotu naprzeciw
frontu nieprzyjaci. Ot Libijczycy i najemnicy mniemali, e nieprzyjaciele ogarnici trwog uciekaj; dlatego rozluniwszy swe szeregi cigali ich i energicznie nawizywali walk wrcz. Skoro jednak jedcy
zbliywszy si do stojcych w linii bojowej wykonali zwrot i przystanli,
a take reszta si nadcigna, Libijczycy przestraszeni nieoczekiwanym
zjawiskiem zaraz cofnli si i poczli ucieka, jako e cigali na olep
i w rozsypce. Potem jedni, natknwszy si na pdzcych z tyu towarzyszy, padali i przynosili zgub sobie i swoim druhom; wikszo jednak
zostaa stratowana przez cigajcych ich jedcw i przez sonie. Zgino
wic okoo szeciu tysicy Libijczykw i najemnikw, a pojmano okoo
dwch tysicy. Reszta ucieka czciowo do miasta przy mocie, czciowo
do obozu przed Utyka. Hamilkar za, odnisszy w taki sposb zwycistwo, szed krok w krok za nieprzyjacimi; i miasto przy mocie zaj
od razu przy pierwszym natarciu, poniewa nieprzyjaciele opucili je
i uciekli do Tunes; a najedajc reszt kraju zmusza jedne miasta do
poddania, inne przewanie zdobywa si. W Kartagiczykw za tchn
nieco ufnoci i odwagi i uwolni ich poniekd od poprzedniego zwtpienia.
77. Matos sam oblega Hippakryty, a Autarytowi, dowdcy Galw,
i Spendiosowi radzi trzyma si w pobliu nieprzyjaci i z powodu
mnstwa po przeciwnej stronie jedcw i soni unika rwnin, natomiast
towarzyszy wrogom z wojskiem wzdu podna gr i kad nastrczajc si im przeszkod wyzyska do ataku. Snujc te plany wysya te
rwnoczenie gocw do Numidw i Libijczykw z prob, aby przybyli
im z pomoc i nie wypuszczali z rk stosownej chwili do zdobycia wolnoci. Spendios za dobra sobie z Tunes wojownikw z kadego szczepu,
w oglnej liczbie okoo szeciu tysicy ludzi, i wid ich wzdu podna
gr u boku Kartagiczykw, majc prcz wymienionych jeszcze okoo
dwch tysicy Galw pod Autaritem; pozostaa bowiem cz z pierwotnego ich zespou przesza do Rzymian i rozbia obz koo Eryksu. Kiedy
za Hamilkar stan obozem na pewnej rwninie otoczonej zewszd grami, zdarzyo si, e wanie w tym czasie wojska posikowe Numidw
i Libijczykw poczyy si ze Spendiosem. Gdy wic obz Libijczykw
nagle zjawi si Kartagiczykom od frontu, obz Numidw od tyu, a obz
Spendiosa z boku, znaleli si oni w nader cikim pooeniu, z ktrego
trudno si byo wydoby.

57

78. W tym czasie w obozie wrogw znajdowa si Narauas, jeden z najznakomitszych Numidyjczykw, peen wojowniczego ducha. Ten zawsze
przyjanie by usposobiony do Kartagiczykw, z ktrymi ju ojciec jego
mia blisze stosunki; teraz za jeszcze wikszy czu do nich pocig z powodu szacunku, jaki ywi dla ich wodza Hamilkara. Przeto sdzc, e
ma dogodn sposobno spotkania si z nim i zawarcia przyjani, przyby
do obozu w towarzystwie okoo stu Numidw i zbliywszy si do wau
miao przystan dajc znak ruchem rki. Hamilkar zdziwiony, czego
on chce, wysa jednego z jedcw, ktremu Narauas powiedzia, e chce
rozmwi si z wodzem. Kiedy wdz Kartagiczykw jeszcze si waha
i nie ufa mu, Narauas odda konia i lance swoim towarzyszom i odwanie
wszed bezbronny do obozu. Tu wszyscy byli zdziwieni i zaskoczeni jego
miaoci; mimo to przyjli go i zbliyli si do niego. On za dopuszczony do rozmowy owiadczy, e dobrze yczy wszystkim Kartagiczykom, a zwaszcza pragnie zosta przyjacielem Barkasa, i dlatego teraz
zjawi si tu, aby si z nim poczy i bez obudy uczestniczy w kadym
jego czynie i w kadym zamyle. Hamilkar syszc to tak wielce ucieszy
si z powodu penego ufnoci zjawienia si modzieca i jego szczeroci
w rozmowie, e nie tylko zgodzi si przybra go za wsplnika w swych
przedsiwziciach, lecz jeszcze przyrzek mu pod przysig rk swej
crki, jeli dochowa wiernoci Kartagiczykom. Gdy zawarto umow,
Narauas przyby z podlegymi mu Numidami w liczbie okoo dwch tysicy, a Hamilkar wzmocniony tak gromad stan do boju z nieprzyjacimi. Spendios poczy si z Libijczykami; potem zeszli razem na
rwnin i zmierzyli si z Kartagiczykami. W zacitej walce zwyciy
Hamilkar, bo i sonie dzielnie spisay si w bitwie, i Narauas najznakomitsze tu odda przysugi. Autaritos i Spendios umknli, a z pozostaych
pado okoo dziesiciu tysicy, do niewoli wzito okoo czterech tysicy.
Po osigniciu tego zwycistwa Hamilkar pozwoli wstpi do swego
wojska tym jecom, ktrzy chcieli pod nim suy, i da im uzbrojenie
zabitych wrogw; tym za, ktrzy tego nie chcieli, kaza si zebra
i owiadczy w przemowie, e przebacza im dotychczasowe winy i dlatego pozwala cakiem wedug osobistego upodobania tam si zwrci,
dokd kady ma ochot. Na przyszo jednak zagrozi im, gdyby ktry
przeciw Kartagiczykom chwyci za bro; bo gdy zostanie pojmany, nieuchronna dosignie go kara.
79. Jednoczenie zacini onierze, ktrzy stali zaog na [wyspie]
Sardynii, idc za przykadem Matosa i Spendiosa, rzucili si na przebywajcych tu Kartagiczykw. Jako Bostara, ktry wtedy by u nich dowdc wojsk posikowych, zamknli na akropoli i zamordowali wraz z jego
ziomkami. Kiedy za Kartagiczycy znowu wysali z wojskiem Hannona
jako wodza, a nastpnie take te siy zbrojne opuciy Hannona i przeszy

58

do powstacw, dostali oni wspomnianego wanie wodza ywcem w swe


rce i zaraz go ukrzyowali, po czym wszystkich Kartagiczykw na
wyspie wrd niezwykych i wymylnych mk pozbawili ycia. Odtd
ju, podbiwszy miasta, silnie dzieryli wysp, a pornili si z Sardyczykami i zostali przez nich wypdzeni do Italii.
W ten sposb wic Sardynia, wyspa odznaczajca si du powierzchni, gstoci zaludnienia i obfitoci produktw, odpada od Kartaginy.
Skoro jednak wielu ju o niej obszernie pisao, nie uwaamy za potrzebne
jeszcze raz mwi o znanych wszystkim rzeczach. Matos za i Spendios,
a wraz z nimi Gal Autaritos, podejrzliwie spogldali na agodno, jak
Hamilkar okazywa jecom; w obawie wic, e Libijczycy i masy odakw najemnych dadz si w ten sposb przynci i nakoni do przyjcia
obiecywanej im bezkarnoci, naradzali si, jakby mogli nowym jakim
bezbonym czynem zupenie rozjuszy tumy przeciw Kartagiczykom.
Postanowili zatem zwoa onierzy na zgromadzenie, po czym wprowadzili tam goca z listem, niby wysanego przez ich stronnikw z Sardynii.
List ten brzmia, e maj starannie strzec Geskona i wszystkich jego towarzyszy, wobec ktrych, jak wyej powiedziaem, zamali wiar w Tunes; niektrzy bowiem z onierzy ukadaj si z Kartagiczykami w sprawie ich uwolnienia. Spendios wykorzystujc t sposobno naprzd upomina ich, aby nie ufali agodnoci okazywanej jecom przez wodza Kartagiczykw, albowiem swym postanowieniem co do pojmanych nie zamierza on ich ocali, lecz prbuje mwi dalej przez wypuszczenie tyche nas dosta w sw moc, aby potem nie poszczeglnych, lecz
wszystkich nas razem ukara, jeli mu zawierzymy. Prcz tego kaza im
wystrzega si, eby wypuszczajc Geskona nie stali si przedmiotem
wzgardy ze strony wrogw i wielce nie zaszkodzili wasnym sprawom,
pozwalajc umkn takiemu mowi i tgiemu wodzowi, ktry oczywicie
stanie si ich najgroniejszym wrogiem. Kiedy jeszcze tak mwi, zjawi
si inny goniec, wysany rzekomo przez tych, co siedzieli w Tunes, z listem podobnej treci jak list z Sardynii.
80. Po nim wystpi Gal Autaritos i owiadczy, e jedynym w ich pooeniu ratunkiem jest wyrzec si wszelkich nadziei pokadanych w Kartagiczykach. Pki kto liczy na ich agodno, nie moe sta si naszym
prawdziwym sprzymierzecem. Dlatego da, eby tym ufali, tych suchali, na takich tylko zwracali uwag, ktrzy zawsze najbardziej wrogo
s nastawieni przeciw Kartagiczykom; tych za, ktrzy co innego mwi,
poleca uwaa za zdrajcw i wrogw. Po tych sowach radzi im, eby
Geskona i pojmanych wraz z nim, jako te Kartagiczykw wzitych
pniej w niewol, skatowali i zabili. A by on w obradach bardzo wpywowy dlatego, e wielu rozumiao jego jzyk. Albowiem od dawna suc
w wojsku, nauczy si on mowy punickiej, ktr znaa wikszo onie-

59

rzy, odbywajcych ju poprzednio sub. Przeto otrzyma jednogonie


pochwa ze strony tumu i cieszc si jego uznaniem ustpi z mwnicy.
Kiedy za wielu innych z poszczeglnych szczepw na raz wystpio
i chciao dziki dobrodziejstwom, jakie im Geskon wywiadczy, tylko
sam ka uchyli, nie rozumiano nic z ich przemwie, bo wielu rwnoczenie zabierao gos, a kady przemawia w ojczystym jzyku. Skoro
wreszcie wyszo na jaw, e chc oni uchyli katowanie, i jeden z siedzcych zawoa: rzucaj! wszystkich tych, ktrzy wystpili, naraz zatuczono kamieniami. Ich wic, jakby zgadzonych przez zwierzta, wynieli
ich krewni. A Geskona i jego towarzyszy, ktrych byo okoo siedmiuset,
porwali ludzie Spendiosa, wywiedli poza wa, poprowadzili nieco przed
obz i najpierw ucili im rce zaczynajc od Geskona, ktremu krtko
przedtem przyznali pierwszestwo przed wszystkimi Kartagiczykami,
uznali go swym dobroczyc i powierzyli mu rozstrzygnicie sporw. Po
odrbaniu rk odcili nieszczliwym nosy i uszy, a skoro ich okaleczyli
i poamali im nogi, wrzucili jeszcze ywych do rowu.
81. Kartagiczycy uwiadomieni o ich nieszczliwym losie nie mogli
nic zrobi, tylko biadali i gboko przejci tym wypadkiem wyprawili
posw do Hamilkara i drugiego wodza Hannona z prob, aby dopomogli
pastwu i pomcili nieszczliwych. A do bezbonikw wysali heroldw
w sprawie zabrania trupw. Lecz ci ich nie wydali i zapowiedzieli przybywajcym, eby nie posyano do nich ani herolda, ani posa, bo jeli si
zjawi, czeka ich ta sama kara, jaka teraz spotkaa Geskona. Na przyszo za powzili uchwa i zobowizali si, e kadego pojmanego Kartagiczyka skatuj i zabij, a kadego pojmanego ich sprzymierzeca
z odrbanymi rkami odel do Kartaginy; co te a do koca pilnie
wykonywali. Kto wic to rozway, nie zawaha si stwierdzi, e nie tylko
ciaa ludzkie i pewne tworzce si na nich wrzody i narole czasem dziczej i staj si cakiem nieuleczalne, lecz o wiele wicej jeszcze dusze.
Bo z wrzodami tak bywa: jeeli kto prbuje je leczy, to one niekiedy
wanie przez to podranione tym szybciej si rozszerzaj; a jeeli si znw
tego zaniecha, to one zgodnie ze sw waciwoci trawi najblisze czci
organizmu i nie wprzd ustaj, a ciao zniszcz. Podobnie wytwarzaj
si czsto w duszach takie czarne i gnijce wrzody, tak e nie istnieje
adne bardziej bezbone i dzikie stworzenie ni czowiek. Jeeli takim
ludziom okaesz wyrozumiao i agodno, dopatruj si w tym podstpu i zdrady i staj si bardziej nieufni i wrodzy wobec agodnie postpujcych; jeeli za w odwecie ich ukarzesz, to potguje si ich gniew
i nie ma nic zakazanego lub strasznego, czego by si nie chwycili, uwaajc za chwalebn rzecz takie zuchwalstwo; w kocu zdziczali wyrzekaj si ludzkiej natury. Za pierwsz przyczyn takiego stanu dusz i za
to, co najwikszy ma tu udzia, naley uwaa zepsute obyczaje i ze wy-

60

chowanie od dziecistwa; ale wspdziaajcych przyczyn jest wicej,


najwiksze za wrd nich s: buta i chciwo kadorazowych przywdcw. To zatem wwczas miao miejsce take w odniesieniu do zespou
onierzy zacinych, a jeszcze wicej w odniesieniu do ich wodzw.
82. Hamilkar, uwikany w wielkie trudnoci wskutek tego szau nieprzyjaci, powoa do siebie Hannona w tej nadziei, e przez poczenie
si wojsk szybciej pooy koniec caej wojnie. Nieprzyjaci, ktrzy raz
dostali si w jego moc, albo na polu walki kaza zabija, albo jeeli ich
ywcem mu dostawiono, porzuca na er zwierztom, uwaajc to za
jedyny sposb doszcztnego wytpienia wrogw. Kiedy jednak zdawao
si, e Kartagiczycy maj ju pomylniejsze widoki co do tej wojny,
nastpi w ich pooeniu zupeny i nieoczekiwany zwrot. Bo skoro wodzowie znaleli si razem, doszli do takiej midzy sob niezgody, e nie tylko
nie wyzyskiwali przeciw wrogom odpowiednich momentw, lecz z powodu
wzajemnej zawici nawet przeciw sobie samym nastrczali przeciwnikom
liczne okazje. Spostrzegli to Kartagiczycy i jednemu z wodzw kazali
odej, drugiemu, ktrego wybierze wojsko, pozosta. Rwnoczenie zdarzyo si, e prowianty dowoone z tak zwanych u nich Emporiw74,
w ktrych pokadali najwiksze nadzieje ze wzgldu na wyywienie i zaopatrzenie, wskutek burzy na morzu zupenie zostay zniszczone. Sardynia za, wyspa, ktra w potrzebie oddawaa im zawsze wielkie usugi, bya
dla nich stracona, jak wyej powiedziaem. A co najwaniejsze, odpady
od nich Hippakryty i Utyka, ktre jedyne z libijskich miast nie tylko
obecn wojn dzielnie wytrzymyway, lecz take w czasach Agatoklesa 73
i rzymskiej inwazji w szlachetny sposb stawiay opr i sowem nigdy
Kartagiczykom nie okazyway adnej wrogoci. Teraz za oprcz tego,
e bez powodu przyczyy si do Libijczykw, od razu ze zmian polityki day im dowd najwikszej przyjani i wiernoci, a przeciw Kartagiczykom powziy nieubagany gniew i nienawi. Tych bowiem wszystkich, ktrzy z Kartaginy przybyli im z odsiecz, a wic okoo piciuset
mw, wraz z ich wodzem zabiy i zrzuciy z muru, po czym podday si
Libijczykom, a nawet probie Kartagiczykw odmwiy, eby mc nieszczliwych pogrzeba. Wrd takich okolicznoci Matos i Spendios rozzuchwaleni wypadkami wzili si do oblegania samej Kartaginy. Barkas
za przybra sobie jako wodza Hannibala; bo tego wysa nard do obozu,
kiedy to armia uchwalia usun Hannona, stosownie do danego jej przez
Kartagiczykw penomocnictwa w sprawie wynikych midzy wodzami
sporw. Ot Hamilkar wsplnie z nim i z Narauasem najeda kraj i odcina dowz ywnoci Matosowi i Spendiosowi, przy czym, jak we wszyst74

Okolica nad Ma Syrt, centrum handlowe.


Gdy Kartagiczycy oblegali Syrakuzy, Agatokles przeprawi si w r. 310 do
Afryki.
75

61

kich innych sprawach, najwiksz usug oddawa mu Numidyjczyk Narauas. Taki by stan wojska polowego.
83. Tymczasem Kartagiczycy zamknici ze wszystkich stron byli
zmuszeni uciec si do sprzymierzonych pastw. Hieron stale w cigu
obecnej wojny okazywa wielk gotowo wobec kadej ich proby; teraz
za tym wicej by gorliwy, w przekonaniu, e zarwno ze wzgldu na
jego panowanie w Sycylii, jak i na przyja z Rzymianami korzystne jest
dla niego ocalenie Kartaginy, aeby zbyt silni nie mogli we wszystkim
swego zamiaru bez trudu przeprowadzi. Rozumowanie to byo bardzo
roztropne i mdre; nigdy bowiem nie naley takich spraw lekceway
ani tak wielkiej komu przysparza potgi, eby z nim nie byo wolno
wdawa si w spr, nawet jeeli chodzi o suszne prawa.
Ale take Rzymianie, przestrzegajc warunkw przymierza, w niczym
nie poskpili swej gorliwoci. Co prawda, z pocztku wyoni si pewien
spr midzy obu pastwami z nastpujcej przyczyny. Kartagiczycy pyncych z Italii do Libii kupcw, ktrzy wieli nieprzyjacioom rodki
ywnociowe, sprowadzili do swoich portw i prawie ju okoo piciuset
takich ludzi razem trzymali w wizieniu co oburzyo Rzymian. Ale
kiedy ci nastpnie wysali posw i drog pertraktacji wszystkich otrzymali z powrotem, tak byli z tego zadowoleni, e zaraz ze swej strony
podarowali Kartagiczykom jecw, ktrzy zostali u nich od czasu wojny
sycylijskiej. Odtd kad ich prob wysuchiwali z gotowoci i uprzejmoci. Dlatego te pozwolili kupcom wywozi do Kartagiczykw stale
to, czego oni potrzebowali, natomiast zabronili komunikacji z nieprzyjacimi. Gdy potem zacini onierze na Sardynii odpadszy od Kartagiczykw wzywali Rzymian na wysp, nie zgodzili si, a tak samo nie przyjli propozycji mieszkacw Utyki, ktrzy chcieli si im podda, tylko
przestrzegali warunkw przymierza.
Kartagiczycy wic znajdujc pomoc u wspomnianych przyjaci wytrzymywali oblenie.
84. Matosa za i Spendiosa to spotkao, e rwnoczenie byli oblegani
i oblegali76. Hamilkar bowiem przywid ich do takiego wyczerpania, e
wreszcie sami musieli zaniecha oblenia. Po jakim czasie zebrali najtszych z najemnych onierzy i Libijczykw, ogem okoo pidziesiciu tysicy ludzi, wrd ktrych znajdowa si take Libijczyk Zarzas
z podlegymi mu wojskami, i zaczli znowu w otwartym polu wystpowa
przeciw Hamilkarowi i mie go na oku. Ot unikali rwninnych miejsc
bojc si soni i towarzyszcych Narauasowi jedcw, prbowali tylko
najpierw zajmowa wzgrza i przesmyki. W tym czasie w pomysowoci
i miaoci bynajmniej nie ustpowali przeciwnikom, ale wskutek braku
76

W r. 238.

62

dowiadczenia czsto ponosili klski. Jako wtedy mona byo, jak mi si


zdaje, w samej rzeczy pozna, jak ma przewag metodyczna biego
i strategiczna sia nad brakiem dowiadczenia i bezmyln rutyn oniersk. Wielu z nich bowiem Hamilkar odcinajc i zamykajc w niewielkich potyczkach, niby dobry gracz w warcaby, bez walki zgadza; wielu
w oglnym boju sprztn, jednych wcigajc do nieprzewidzianych zasadzek, drugim znw niespodzianie i nagle zjawiajc si bd w dzie, bd
w nocy napdza strachu; a wszystkich, ktrych ywcem schwyci, rzuca
na er zwierztom. W kocu niespodzianie stan naprzeciw nich obozem
w miejscu niedogodnym do walki dla nich, a dogodnym dla wasnego
wojska i przywid ich do takiej biedy, e ani nie wac si walczy, ani
nie mogc ucieka, poniewa zewszd zamyka ich rw i wa, przyciskani
godem musieli nawzajem si zjada, wskutek czego bstwo wymierzyo
im odpowiedni kar za bezbono i bezprawie, jakiego dopucili si
wzgldem innych. Oto do walki nie odwayli si wyj, bo pewni byli
klski i kary w razie pojmania; a uczyni wzmiank o pokoju nawet
nie przyszo im na myl, bo wiadomi byli swych zbrodni. Stosownie jednak do obietnic dowdcw stale oczekiwali posikw z Tunes, a tymczasem decydowali si wszelk potworno na sobie samych popenia.
85. Skoro za w bezbony sposb wymordowali jecw, przeznaczajc ich na poywienie, wymordowali te niewolnikw, a nikt z Tunes nie
przybywa z odsiecz, wtedy wobec wyranie zagraajcej dowdcom
kani ze strony zrozpaczonego tumu postanowili Autaritos, Zarzas i Spendios podda si nieprzyjacioom i uoy si z Hamilkarem o pokj. Posali wic herolda, a skoro otrzymali pozwolenie na poselstwo, zjawili si
w liczbie dziesiciu ludzi u Kartagiczykw. Hamilkar zawar z nimi
ukad tej treci: Kartagiczykom wolno wybra sobie dziesiciu z nieprzyjaci, jakich sami zechc, a reszt wypuci w bielinie". Po przyjciu tych warunkw natychmiast owiadczy Hamilkar, e wybiera obecnych, stosownie do ukadu. W ten wic sposb Autaritosa, Spendiosa i reszt najwybitniejszych przywdcw dostali Kartagiczycy w sw moc.
Kiedy Libijczycy spostrzegli, e wodzw ich ujto, uwaali, e popeniono
na nich zdrad, poniewa nic nie wiedzieli o ukadach, i z tego powodu
spiesznie chwycili za bro. Lecz Hamilkar otoczy ich soniami i reszt
wojska i wszystkich wyrn (a byo ich ponad czterdzieci tysicy) koo
miejscowoci zwanej Prion 77, ktra otrzymaa t nazw od podobiestwa
swego wygldu do wymienionego tu narzdzia.
86. Dziki wyej opisanym czynom znowu obudzi Hamilkar w Kartagiczykach wielk nadziej na lepsz przyszo, chocia ju byli zwtpili
w swe ocalenie. Sam za z Narauasem i Hannibalem przeciga przez kraj
77

Pia.

63

i miasta. A gdy Libijczycy poddawali si i przechodzili na ich stron


z powodu odniesionego zwycistwa, zhodowali sobie przewan cz
miast i przybyli pod Tunes, aby zabra si do oblegania Matosa. Ot od
strony zwrconej ku Kartaginie stan obozem Hannibal, od przeciwnej
strony Hamilkar. Nastpnie Spendiosa i reszt jecw przyprowadzili
pod mury i ukrzyowali na oczach wrogw. Lecz Matos zauwaywszy, e
Hannibal zachowuje si lekkomylnie i zbyt ufnie, napad na wa, wytuk
wielu Kartagiczykw, a wszystkich wyposzy z obozu; zdoby cay
sprzt, a take wodza Hannibala ywcem uj. onierze wic okrutnie
skatowawszy Hannibala przywiedli go do Spendiosa, ktrego zdjli
z krzya, a na jego miejsce rozpili jeszcze ywego Hannibala, po czym
trzydziestu najznakomitszych Kartagiczykw zamordowali. Los, jakby
umylnie zestawiajc tych zapanikw, jednym i drugim dawa na przemian sposobno przecigania si w aktach wzajemnej zemsty. Barkas
z powodu odlegoci obu obozw pno dowiedzia si o wypadzie nieprzyjaci z miasta; ale nawet po otrzymaniu tej wiadomoci nie spieszy
si z odsiecz wobec trudnoci, jakie na drodze napotyka. Wyruszywszy
wic z Tunes i doszedszy do rzeki Makaras, rozbi obz przy ujciu rzeki
wzdu morza.
87. Lecz Kartagiczycy po tej nieoczekiwanej klsce znw upadli na
duchu i byli zrozpaczeni; bo gdy wanie nabrali otuchy, od razu znw
rozwiay si ich nadzieje. Mimo to nie przestawali czyni tego, co zmierzao do ich ratunku. Wybrali wic trzydziestu mw z Rady i z nimi
wysali do Barkasa owego Hannona, ktrego wprzd pozbawiono dowdztwa, oraz reszt uzbrojonych obywateli w wieku poborowym, jako e
chcieli przedsiwzi t ostatni prb. Czonkom Rady gorco polecili,
eby za kad cen pooyli koniec poprzednim sporom midzy wodzami
i zmusili ich do zgody ze wzgldu na obecne pooenie pastwa. Ci powoali razem obu wodzw i licznymi a rnymi obietnicami wymogli na
Hannonie i Barkasie ustpstwa i uznanie dla swych sw. Odtd ju zgodni
i jednomylni czynili wszystko po myli Kartagiczykw, tak e Matos
uwikany w trudnoci pomniejszych walk (a wiele mu ich wydali koo
tak zwanej Leptis i kilku innych miast) postanowi wreszcie ogln bitw
rozstrzygn o losach wojny, do czego te skonni byli Kartagiczycy. Gdy
wic obie strony powziy t decyzj, powoay wszystkich sprzymierzecw do bitwy i cigny zaogi z miast, poniewa wszystko stawiay na
jedn kart. A kiedy oba wojska gotowe byy do ataku, stany w szyku
bojowym i wedug umowy zaczy bitw. Zwycistwo przypado w udziale
Kartagiczykom, a Libijczycy przewanie w samej bitwie znaleli mier;
inni zbiegli do pewnego miasta i rycho si poddali, Matos za ywcem
wpad w rce wrogw.

64

88. Inne wic czci Libii zaraz po bitwie okazay ulego wobec Kartagiczykw; tylko miasta Hippakryty i Utyka trway w uporze nie majc
adnych widokw na pokj, skoro od pocztku buntu zabrako im miejsca
na lito i przebaczenie. Tak to nawet w tego rodzaju przewinieniach
o wiele lepiej jest by umiarkowanym i dobrowolnie nie dopuci do niczego, co nie da si ju naprawi. Kiedy jednak przy jednym miecie stan obozem Hannon, przy drugim Barkas, szybko zmusili je do przyjcia
takich warunkw pokoju, jakie odpowiaday Kartagiczykom.
Wojna wic libijska, ktra Kartagiczykw doprowadzia do takiej
cikiej sytuacji, skoczya si w ten sposb, e Kartagiczycy nie tylko
znowu zapanowali nad Libi, lecz take naleycie ukarali sprawcw powstania. W kocu bowiem moda zaoga, odbywszy pochd triumfalny
przez miasto, skatowaa Matosa i jego towarzyszy. Przez trzy lata i prawie
cztery miesice trwaa ta wojna onierzy zacinych z Kartagiczykami,
wojna, ktra wszystkie inne znane nam z historii znacznie przewyszya
okruciestwem i bezprawiem. W tyme czasie Rzymianie zaproszeni przez
owych najemnikw, ktrzy zbiegli do nich z Sardynii, zdecydowali si
popyn na t wysp. A kiedy Kartagiczycy oburzeni tym uwaali, e
raczej im naley si panowanie nad Sardyni, i zamierzali ukara
sprawcw oderwania si wyspy, Rzymianie wykorzystujc t sytuacj
uchwalili wojn przeciw Kartagiczykom, twierdzili bowiem, e oni nie
przeciw Sardyczykom, lecz przeciw nim si zbroj. Kartagiczycy, ktrzy wbrew oczekiwaniu uwolnili si od poprzedniej wojny, i na razie pod
kadym wzgldem czuli si niezdolni, eby podj znw nieprzyjacielskie
kroki przeciw Rzymianom, ustpili okolicznociom i nie tylko wyrzekli
si Sardynii, lecz jeszcze dooyli Rzymianom tysic dwiecie talentw,
byleby tylko w obecnej chwili nie cign na siebie wojny 78. Taki by
przebieg owych zdarze.
78

Zajcie Sardynii przypado na rok 238. Wojna z najemnymi wojskami zacza


si zapewne z kocem roku 241.

65

KSIGA DRUGA
1. W poprzedniej ksidze przedstawilimy, w jakim czasie Rzymianie,
podbiwszy Itali, zaczli zajmowa si sprawami postronnych pastw;
nastpnie, jak przeprawili si na Sycyli i z jakich przyczyn przedsiwzili wojn z Kartagiczykami o wspomnian wysp; potem, w jakim
czasie najpierw zaczli stwarza potg morsk i jakie losy przypaday
w tej wojnie obydwu stronom a do jej koca, kiedy to Kartagiczycy
ustpili z caej Sycylii, a Rzymianie zagarnli ca wysp z wyjtkiem
czci podlegych Hieronowi. Z kolei przystpilimy do opowiadania, jak
zacini onierze zbuntowali si przeciw Kartagiczykom i rozniecili tak
zwan wojn libijsk, do jakiego stopnia bezbonoci doszy popeniane
w niej czyny i jaki by przebieg tych niesychanych faktw a do koca
wojny i zwycistwa Kartagiczykw. Teraz sprbujemy opisa, co bezporednio potem nastpio dotykajc, stosownie do pierwotnego zaoenia,
tylko gwnych punktw wszystkich zdarze.
Oto Kartagiczycy, skoro tylko przywrcili spokj w Libii, zaraz
wysali Hamilkara do Hiszpanii na czele zebranych si. Ten z wojskiem
i z synem swoim Hannibalem, ktry wtedy liczy dziewi lat, przeprawi
si przez Supy Heraklesa1 i na nowo utwierdzi panowanie Kartagiczykw w Iberii2. Zabawiwszy w tych okolicach prawie dziewi lat
i wiele iberyjskich ludw bd wojn, bd namow skoniwszy do ulegoci wzgldem Kartagiczykw, zakoczy ywot w sposb godny dawniejszych swych czynw. Kiedy bowiem przeciw najmniejszym i najpotniejszym wrogom stan do boju i w chwili niebezpieczestwa zachowa si nadzwyczaj odwanie, poleg mierci walecznych 3. Naczelne
dowdztwo oddali Kartagiczycy Hazdrubalowi, jego ziciowi i naczelnikowi triery.
2. W tyme czasie4 przedsiwzili Rzymianie pierwsz przepraw
z wojskiem do Ilirii i tamtych czci Europy. Zdarzenie to nie mimocho1

Supy Heraklesa, dzisiejsza Cienina Gibraltarska.


W latach 237229.
3
W r. 229.
4
W r. 231.
2

66

dem, lecz z zastanowieniem musz rozway ci, ktrzy stosownie do wytknitego przez nas celu chc naprawd zrozumie wzrost i rozbudow
panowania Rzymian. Postanowili za przeprawi si z nastpujcych przyczyn. Agron, krl Iliryjczykw, syn Pleuratesa, posiada najwiksz potg ldow i morsk wrd wszystkich krlw, jacy przed nim panowali
nad Iliri. Ten da si nakoni pienidzmi przez Demetriosa, ojca Filipa.
do przyrzeczenia, e udzieli pomocy obleganym przez Etolw Medioczykom. Mianowicie Etolowie, nie mogc w aden sposb namwi Medioczykw do uczestniczenia w ich zwizku, zdecydowali si zdoby miasto
przemoc. Ruszyli wic w pole z ca sw si, otoczyli miasto obozem
i bez przerwy je oblegali stosujc wszelki gwat i podstp. Kiedy za
nadszed czas wyborw urzdniczych, na ktrych miano wybra innego
stratega, a oblegani byli ju w zym pooeniu, tak e kadego dnia oczekiwano ich kapitulacji, zwrci si dotychczasowy strateg 5 z przemow
do Etolw i owiadczy: skoro on wanie podj si trudw i niebezpieczestw zczonych z obleganiem, to godzi si, eby take rozdzia upw
po zdobyciu miasta i prawo umieszczenia imienia na broni jemu przyznano. Temu daniu sprzeciwili si niektrzy, a zwaszcza ci, ktrzy
ubiegali si o godno stratega, i upominali tum, eby tej rzeczy nie
przesdza, tylko zostawi j nie rozstrzygnit, a komu los zechce
przyzna ten wieniec. Etolowie wic postanowili, e nowoobrany strateg,
jeli zdobdzie miasto, ma wsplnie z poprzednim rozporzdzi upami
i podzieli zaszczyt umieszczenia napisu imienia na broni.
3. Gdy to uchwalono, miay si odby nastpnego dnia wybory i przejcie wadzy, jak to jest w zwyczaju u Etolw. Tymczasem w nocy nadpyno sto odzi ku terytorium Medionu i najbliszym okolicom miasta;
na nich znajdowao si pi tysicy Iliryjczykw. Ci zarzucili kotwic
i z nastaniem dnia spiesznie i po kryjomu wyldowali, po czym uszykowali si wedle swego zwyczaju i plutonami ruszyli na obz Etolw.
Etolowie zrozumiawszy, co zaszo, przerazili si wprawdzie niespodziewanym widokiem i miaoci Iliryjczykw, lecz od dugiego czasu wzbici
w dum i ufni we wasne siy zbrojne poniekd byli dobrej myli. Ot
wiksz cz cikozbrojnych i jedcw ustawili tu przed obozem na
rwninie, a pewn czci jazdy i lekkozbrojnymi obsadzili zawczasu
miejsca wyynne i dogodnie pooone przed waem obozowym. Iliryjczycy
zaraz przy pierwszym natarciu rzucili si na lekkozbrojnych i wypchnli
ich z pozycji dziki swej liczebnoci i cikoci szyku bojowego, a walczcych wraz z nimi jedcw zmusili, by cofnli si ku cikozbrojnym.
5

On wic musia opuci wojsko oblegajce Medion, aby kierowa wyborami,


ktre odbyway si w Termon na zgromadzeniu zwizku. Naczelnymi urzdnikami
u nich s: strateg hipparch i grammateus.

67

Nastpnie z wyyny wykonali atak na ustawionych na rwninie i rycho


zmusili ich do ucieczki, poniewa rwnoczenie te Medioczycy z miasta
uderzyli na Etolw. Jako wielu z nich zabili, a jeszcze wicej wzili do
niewoli i dostali w swe rce bro i cay baga. Iliryjczycy wic speniwszy
rozkaz swego krla i znisszy baga oraz reszt upu na odzie od razu
odbili od ldu i popynli do ojczyzny.
4. A Medioczycy, ocaleni wbrew nadziei, odbyli zgromadzenie ludowe
i radzili midzy innymi sprawami take nad napisem na broni. Postanowili tedy, odpowiednio do uchway Etolw, razem wymieni w napisie
obecnego stratega Etolw i tych, ktrzy na nastpny rok ubiegali si o ten
urzd. Wic los na tym, co owych spotkao, jakby umylnie take innym
ludziom pokaza sw potg. Czego bowiem sami od wrogw lada chwila
spodziewali si dozna, to pozwoli im los w nader krtkim czasie uczyni
z nieprzyjacimi. Etolowie za nieoczekiwan klsk, jak ponieli, dali
wszystkim nauk, eby nigdy nie radzi o rzeczach przyszych jako ju
dokonanych i nie robi sobie naprzd nadziei na sprawy, ktre mog
jeszcze inaczej wypa, lecz raczej bdc ludmi wszdzie, a zwaszcza na wojnie, w rachub bra niespodziank.
Gdy krl Agron po powrocie odzi usysza od wodzw o przebiegu
bitwy, ogarna go nadmierna rado sawy z powodu zwycistwa nad
Etolami, narodem najbardziej dumnym; odda si wic pijatykom i innym
podobnym hulankom, a zapad na zapalenie puc i wskutek tej choroby
w kilku dniach zakoczy ycie. Rzdy krlewskie przeja jego maonka
Teuta, ktra przy pomocy wiernych przyjaci zaatwiaa poszczeglne
sprawy pastwa. Ta folgujc logice kobiecej i majc na oku jedynie dotychczasowy sukces, nie baczc za wcale na dalsze skutki, naprzd pozwolia tym, ktrzy na wasn rk puszczali si na morze, grabi napotykanych ludzi, potem zebraa flot i si bojow nie mniejsz od poprzedniej i wysaa j polecajc dowdcom kady kraj uwaa za nieprzyjacielski 6.
5. Wysani zamierzali pierwszy atak skierowa na Ele i Meseni.
Te bowiem okolic Iliryjczycy stale pustoszyli. Mianowicie wskutek wyduenia wybrzea i dlatego, e gwne miasta leay tam w rodku kraju,
wspomniane okolice otrzymyway odsiecz przeciw ldujcym Iliryjczykom tylko z daleka i zbyt powoli; std bez obawy byy przez nich cigle
najedane i pldrowane. Wtedy jednak bawic koo Phoenice, miasta
w Epirze, zawinli do portu celem zaopatrzenia si w prowiant. Tu zetknli si z pewnymi Galami, ktrzy bdc na odzie u Epirotw bawili
w liczbie omiuset ludzi w Phoenice i ukadali si z nimi co do zdrady
miasta. Gdy wspomniani zgodzili si na to, wyldowali i zaraz przy pierw6

Rok 230.

68

szym ataku zawadnli miastem i jego mieszkacami, poniewa Galowie,


ktrzy byli wewntrz miasta, z nimi wspdziaali. Epiroci dowiedziawszy
si o tym zajciu ranie pospieszyli na pomoc z ca sw si bojow.
Skoro przybyli pod Phoenice, stanli obozem za pync mimo miasta
rzek, aby mie w niej oson, a gwoli bezpieczestwa zerwali most,
ktry przez ni prowadzi. Na wiadomo, e Skerdilaidas z piciu tysicami Iliryjczykw nadciga ldem przez przesmyki koo Antigonei, wysali cz swego wojska, aby Antigonei pilnowa; sami za w ogle postpowa opieszale folgujc sobie w uywaniu podw ziemi i zaniedbywali
stray i czatw. Iliryjczycy zauwaywszy podzia ich wojsk i w ogle
niefrasobliwo przeciwnika wyruszyli por nocn i po uoonych na mocie deskach bezpiecznie przebyli rzek, po czym zajli silny punkt
i zostali tam przez reszt nocy. Z nadejciem dnia obie strony ustawiy
si przed miastem do bitwy, w ktrej Epiroci ponieli kiesk; wielu z nich
polego, jeszcze wicej dostao si do niewoli, a reszta ucieka do kraju
Atintanw.
6. Epiroci dotknici takim nieszczciem i straciwszy wszelk ufno
we wasne siy posali do Etolw i ludu Achajw bagalnie proszc o pomoc. Ci wspczujc z ich niedol usuchali i rycho potem zjawili si
z wojskami posikowymi w Helikranon. Iliryjczycy za, ktrzy zajli
Phoenice, udali si wraz ze Skerdilaidasem na to miejsce i najpierw rozbili
obz blisko wojsk posikowych chcc wyda im bitw. Gdy jednak niedogodny teren sprawia im trudnoci, a rwnoczenie nadszed od Teuty
list, w ktrym wzywaa ich, aby jak najszybciej wracali do domu, bo niektrzy Iliryjczycy przeszli na stron Dardanw po spldrowaniu Epiru
zawarli ukad o zawieszeniu broni z Epirotami. Na podstawie tego ukadu
zwracali tyme za okupem wolno urodzonych i miasto, a niewolnikw
i reszt zdobyczy zabrali na odzie, po czym jedni odpynli, drudzy ze
Skerdilaidasem drog ldow znw wrcili przez przesmyki koo Antigonei. Niemaego i nie byle jakiego strachu i lku napdzili oni Grekom
mieszkajcym na wybrzeu morskim. Wszyscy bowiem widzc, jak najwarowniejsze oraz najpotniejsze miasto Epiru tak niespodzianie popado
w niewol, byli zaniepokojeni ju nie jak w poprzednich czasach o dochody z kraju, lecz o siebie samych i swe miasta.
Lecz Epiroci ocaleni w cudowny niemal sposb tak mao myleli o prbie zemsty na swoich krzywdzicielach albo o wdzicznoci wzgldem tych,
co im udzielili pomocy, e na odwrt wysali posw do Teuty i wsplnie
z Akarnanami zawarli z Iliryjczykami przymierze, na mocy ktrego w najbliszych czasach wspierali Iliryjczykw, a przeciwdziaali Achajom
i Etolom. Takim postpowaniem dowiedli, e nierozumnie zachowali si
teraz wobec swoich dobroczycw, a nierozsdnie od samego pocztku
radzili o wasnych sprawach.

69

7. Jeeli bowiem czowiek niespodzianie popadnie w jakie nieszczcie,


win ponosi nie cierpicy, lecz los i sprawca; atoli lekkomylnie i z otwartymi oczami rzuca si w najcisze przygody jest to niewtpliwie bd
tego, kto cierpi. Dlatego te tym, ktrzy z winy losu si potkn, naley
si wspczucie obok wyrozumienia i pomoc, a tym, ktrzy przez wasn
cierpi gupot wyrzut i nagana ze strony rozumnych. To zatem i teraz
susznie spotkao Epirotw ze strony Grekw. Naprzd bowiem kt nie
miaby w podejrzeniu powszechnej opinii o Galach i nie wystrzegaby
si im poddawa miasta zamonego, ktre nastrczao rozlicznych podniet
do popenienia wiaroomstwa? Po wtre kt nie miaby si na bacznoci
przed zamysami owej wanie grupy ludzi? Wszak oni pierwotnie zostali
wygnani ze swej ojczyzny przez czcych si przeciw nim wspplemiennikw, poniewa dopucili si wiaroomstwa wobec wasnych przyjaci
i krewnych. A kiedy przyjli ich nagleni wojn Kartagiczycy, naprzd
wskutek jakiego sporu, ktry wynikn midzy onierzami a wodzami
o od, usiowali spldrowa miasto Agrygent, do ktrego wprowadzono
ich jako zaog w liczbie przekraczajcej wwczas trzy tysice ludzi,
nastpnie znw wprowadzeni w tyme celu do Eryksu, gdy to miasto
oblegali Rzymianie, prbowali zarwno miasto, jak i wspobleganych
zdradzi, a skoro si ten plan nie uda, zbiegli do nieprzyjaci, u ktrych
obdarzeni zaufaniem ograbili znowu wityni Afrodyty Erycyskiej.
Dlatego Rzymianie poznawszy dokadnie ich bezbono zaraz po ukoczeniu wojny z Kartagin uwaali za rzecz najpilniejsz, aby ich rozbroi,
wsadzi na statki i usun poza granice caej Italii. Jeeli Epiroci takich
ludzi uczynili strami swej demokracji i praw i oddali im do rk najzamoniejsze miasto, jake nie miaoby si susznie myle, e sami byli
sprawcami swoich nieszcz?
Ot o gupocie Epirotw i o tym, e rozumni ludzie nigdy nie powinni
wprowadza do miast zbyt silnej zaogi, zwaszcza barbarzycw, uznaem
za stosowne tyle wspomnie.
8. Co do Iliryjczykw, to oni ju w poprzednich czasach stale wyrzdzali krzywdy wypywajcym z Italii; a podczas swego pobytu w Phoenice nawet gromadnie oddalali si od floty i wielu italskich kupcw bd
grabili, bd mordowali, niemao te ywcem uprowadzali do niewoli.
Rzymianie, ktrzy dotd tylko mimochodem suchali alcych si na Iliryjczykw, teraz, gdy oni liczniej zjawili si w senacie, mianowali posami do Ilirii Gajusza i Lucjusza Korunkaniuszw, ktrzy mieli wszcz
dochodzenia we wspomnianej sprawie. Tymczasem Teuta po powrocie
swych odzi z Epiru zdumiona mnstwem i piknoci przywiezionej zdobyczy (bo Phoenice wwczas znacznie przewyszaa bogactwem reszt
miast Epiru), podwjn uczua ochot do wyrzdzania krzywd Grekom.
Na razie wprawdzie odroczya spraw z powodu wewntrznych zamie-

70

szek; skoro jednak szybko znw ujarzmia zbuntowanych Iliryjczykw,


obiega Iss, bo jeszcze tylko ta jedna wyspa odmawiaa jej posuszestwa.
Wanie w tym czasie wyldowali posowie Rzymian, a kiedy otrzymali
posuchanie, zaczli wylicza popenione wzgldem nich bezprawia. Teuta
w ogle podczas caej rozprawy dumnie i nader butnie ich wysuchiwaa;
a kiedy przestali mwi, owiadczya, e zamierza o to si postara, aby
ze strony pastwa Iliryjczykw adna krzywda nie dziaa si Rzymianom;
ale co si tyczy osb prywatnych, to krlowie u nich nie maj zwyczaju
przeszkadza Iliryjczykom w ich zyskach na morzu". Wtedy modszy
z posw, oburzony t mow, uy wobec krlowej ostrych sw, co
prawda nalenych, ale bynajmniej nie w por. Tak bowiem rzek: Rzymianie, Teuto, maj ten bardzo pikny zwyczaj, e prywatne krzywdy
publicznie karz i nios pomoc pokrzywdzonym. Ot sprbujemy z wol
bo w krtkim czasie zmusi ciebie, aby owe krlewskie zwyczaje
w stosunku do Iliryjczykw poprawia". Ona za przyja to zuchwae
odezwanie z kobiec namitnoci i nierozwag i popada na te sowa
w taki gniew, e lekcewac prawo midzynarodowe nasaa na wracajcych posw kilku ludzi, ktrzy mieli zabi wolnomylnego mwc. Gdy
wiadomo o tym nadesza do Rzymu, rozsierdzeni bezprawiem kobiety
Rzymianie natychmiast zaczli si zbroi na wojn, urzdzali zacigi wojskowe i gromadzili flot.
9. Teuta za z nastaniem wiosny 7 przyszykowaa jeszcze wicej ni
przedtem odzi i wysaa je znowu przeciw greckim krainom. Jedne
z nich rodkiem morza popyny ku Kerkyrze, a jaka cz wyldowaa
w porcie Epidamnos, pozornie w celu zaopatrzenia si w wod i prowiant,
istotnie za, aby podstpem i zdrad zaj miasto. Oto gdy Epidamnijczycy
przyjli ich bez podejrze i lekkomylnie, weszli tam w samych fartuchach
niby dla nabrania wody, niosc jednak miecze w dzbanach. Tak wymordowawszy stranikw bramy, prdko j opanowali. A skoro wedug umowy
szybko nadeszy posiki ze statkw, wsplnie z nimi atwo zajli wiksz
cz murw. Lecz mieszkacy, cho byli nie przygotowani na t niespodziank, przecie mnie si bronili i walczyli o lepsze, tak e Iliryjczycy po dugotrwaym oporze wreszcie zostali wypdzeni z miasta. Epidamnijczycy wic przy tym zamachu wskutek niedbalstwa omal e nie
utracili miasta ojczystego, ale dziki swej dzielnoci otrzymali tylko na
przyszo nieszkodliw nauczk. Dowdcy Iliryjczykw spiesznie odbili
na morze i poczywszy si z tymi, ktrzy eglowali na przedzie, zawinli
do Kerkyry, gdzie w zdumiewajcy sposb wyldowali i wzili si do
oblegania miasta. Kerkyrejczycy skopotani tymi wypadkami i zupenie
zrozpaczeni posali do Achajw i Etolw proszc, aby spiesznie przybyli
7

W r. 229.

71

im na pomoc i nie dopucili, by Iliryjczycy wygnali ich z ojczyzny, rwnoczenie z nimi zrobili to mieszkacy Apollonii i Epidamnu. Ci po wysuchaniu posw i przyjciu ich prb wsplnie opatrzyli w zaog dziesi
krytych okrtw achajskich, uzbroili je w krtkim czasie i popynli ku
Kerkyrze w nadziei, e poo koniec obleniu.
10. Iliryjczycy dobrawszy sobie zgodnie z warunkami przymierza
siedem krytych okrtw Akarnanw wypynli rwnie na morze i spotkali si z okrtami Achajw przy wyspach, ktre nazywaj si Paksoi.
Ot Akarmanowie i stojce naprzeciw nich okrty Achajw walczyy
z rwnym szczciem i trway w potyczce nienaruszone, nie liczc ran, jakie
odnieli sami wojownicy. Iliryjczycy za sprzgli swe odzie po cztery razem i tak zwarli si z nieprzyjacimi. I nie troszczc si o wasne statki
ustawiali je na poprzek, przez co uatwiali przeciwnikom zahaczanie. Skoro
jednak nieprzyjacielskie okrty wbiy si w nie i zwizane przez zahaczenie straciy swobod ruchw, bo sprzone razem odzie wisiay im
na dziobach wwczas Iliryjczycy wskakiwali na pokady achajskich
okrtw i dziki przewadze liczebnej brali gr nad ich zaog okrtow.
W ten sposb dostali w sw moc cztery czterorzdowce, a jeden piciorzdowiec razem z zaog zatopili; pyn na nim Margos z Karynei, m,
ktry spoeczestwu achajskiemu a do swej mierci jak najwierniej
suy. Gdy ci, ktrzy walczyli z Akarnanami, ujrzeli zwycistwo Iliryjczykw, ufajc szybkoci jazdy wrcili z pomylnym wiatrem bezpiecznie
do swej ojczyzny. A wojsko Iliryjczykw dumne z powodu uzyskanego
zwycistwa prowadzio ju nadal oblenie bez trudu i z ca ufnoci.
Kerkyrejczycy po tych wypadkach stracili wszelk nadziej ratunku
i jeszcze przez krtki czas wytrzymywali oblenie, po czym uoyli si
z Iliryjczykami i przyjli do miasta zaog, a wraz z ni Demetriosa
z Faros. Gdy to doszo do skutku, zaraz wodzowie Iliryjczykw podnieli
kotwic, zawinli do Epidamnu i znowu zaczli to miasto oblega.
11. W tym samym czasie konsul Gneusz Fulwiusz wypyn z Rzymu
z dwustu okrtami, a drugi konsul, Aulus Postumiusz, wyruszy z wojskiem ldowym. Pierwszym zamiarem Gneusza byo pody do Kerkyry,
bo przypuszcza, e zastanie jeszcze oblenie nie rozstrzygnite. Jakkolwiek spni si, przecie dopyn do wyspy, gdy czci chcia si
dokadnie dowiedzie o zaszych w miecie wypadkach, czci wystawi
na prb doniesienia Demetriosa. Mianowicie oczerniany Demetrios, lkajc
si Teuty, wyprawi posw do Rzymian z obietnic, e wyda im miasto
i wszystko inne, co byo w jego mocy. Kerkyrejczycy uradowani zjawieniem si Rzymian w porozumieniu z Demetriosem wydali zaog Iliryjczykw i sami na wezwanie jednomylnie oddali si pod opiek Rzymian
widzc w tym dla siebie jedyne bezpieczestwo na przyszo wobec
bezprawia Iliryjczykw. Rzymianie za przyjwszy Kerkyrejczykw do

72

swej przyjani popynli do Apollonii majc w Demetriosie przewodnika


do reszty przedsiwzi. W tym samym czasie take Postumiusz przeprawi z Brundisium wojska ldowe, skadajce si z okoo dwudziestu
tysicy pieszych i prawie z dwch tysicy jedcw. Skoro oba wojska
rwnoczenie przybiy do Apollonii, mieszkacy tego miasta przyjli je
rwnie z radoci i oddali si pod opiek Rzymu, po czym konsulowie
natychmiast znowu pucili si na morze syszc o obleniu Epidamnu.
Na wiadomo o zblianiu si Rzymian zaniechali Iliryjczycy oblenia
i uciekli w zupenym nieadzie. Rzymianie wzili take Epidamniw
w sw opiek i posuwali si w gbiej lece okolice Ilirii podbijajc
rwnoczenie Ardiajw. Tymczasem zjawio si u nich jeszcze wicej posw, wrd tych i od Partynw, ktrzy rwnie oddawali si w opiek.
Przyjli wic ich do swej przyjani, podobnie te przybyych od Atintanw, a potem dalej pocignli ku Issie, bo i to miasto oblegali Iliryjczycy.
Przez swe przybycie uwolnili je od oblenia i take Issajczykw przyjli
w sw opiek. Zdobyli nadto szturmem w przejedzie kilka miast iliryjskich, wrd ktrych pod Nutri stracili nie tylko wielu onierzy, lecz
take kilku trybunw i kwestora. Zagarnli rwnie dwadziecia odzi,
ktre wywoziy z kraju 8 zdobycz. Z tych, ktrzy oblegali Iss, Faryjczycy
ze wzgldu na Demetriosa nie ponieli kary, a wszyscy inni w rozsypce
zbiegli do Arbo. Teuta z bardzo nielicznym orszakiem schronia si do
Rizon, dobrze obwarowanego miasteczka, ktre ley w niejakim oddaleniu od morza tu przy rzece Rizon. Skoro tego dokonali i poddali Demetriosowi wikszo Iliryjczykw oraz zapewnili mu szerokie panowanie,
wrcili do Epidamnu wraz z flot i wojskiem ldowym.
12. Gneusz Fulwiusz odpyn wic do Rzymu 9 z wiksz czci si
morskich i ldowych. Postumiusz za pozosta z czterdziestu okrtami,
a skoro zebra wojsko z okolicznych miast, przezimowa w kraju czuwajc
nad ludem Ardiajw i nad innymi ludami, ktre zday si na opiek Rzymian. Wczesn wiosn Teuta wysaa posw do Rzymian i zawara ukady
pokojowe, w ktrych zgadzaa si paci naoony jej haracz, ustpi
z caej Ilirii, z wyjtkiem niewielu miejsc, i gwna rzecz odnoszca si
specjalnie do Grekw nie pyn z wicej ni dwiema odziami, i to
nieuzbrojonymi, poza Lissos. Gdy zawarto ten ukad, wysa Postumiusz
posw do Etolw i do ludu Achajw; ci po przybyciu najpierw wyuszczyli przyczyny tej wojny i przeprawy Rzymian, a z kolei przedstawili
dokonane przez nich czyny i odczytali tekst ukadu, jaki zawarli z Iliryjczykami. Ze strony obu ludw spotkali si z uprzejmym przyjciem, po
czym wrcili do Kerkyry uwolniwszy Grekw wspomnianym ukadem
8
9

Tj. z wyspy Issa.


W r. 228.

73

od niemaej obawy; bo nie tylko dla niektrych, lecz dla wszystkich byli
wtedy Iliryjczycy wsplnymi nieprzyjacimi.
W ten sposb i z takich przyczyn nastpia pierwsza przeprawa Rzymian z wojskiem do Ilirii i do tych czci Europy, jako te pierwsze zetknicie si ich poselstwa z ludami Grecji. Pniej Rzymianie wysali
innych posw do Koryntian i Ateczykw i wtedy to take Koryntianie
po raz pierwszy zgodzili si na udzia Rzymian w igrzyskach istmijskich.
13. W tych samych czasach Hazdrubal na tym bowiem miejscu
przerwalimy opis zdarze iberyjskich zarzdza swoj prowincj
rozwanie i sprycie i we wszystkim robi znaczne postpy, a specjalnie
przez zaoenie miasta zwanego przez jednych Kartagin, przez drugich
Nowym Miastem, wybitnie przyczyni si do wzrostu potgi Kartagiczykw, i to gwnie z powodu dogodnego pooenia tego miejsca zarwno
ze wzgldu na sprawy iberyjskie, jak i libijskie; pooenie jego i korzyci,
jakie moe przynie obu wymienionym krajom, wyjanimy przy odpowiedniejszej sposobnoci.
Gdy Rzymianie widzieli, e Hazdrubal zbyt wielkie i grone ju
utrwala panowanie, zamierzyli wmiesza si w stosunki iberyjskie. Przekonawszy si za, e sami dotd pogreni byli we nie i spokojnie pozwolili Kartagiczykom stworzy sobie wielk potg, prbowali wedle
si bd ten naprawi. Nie mieli jednak wystpi wprost z daniem
wobec Kartagiczykw albo wszcz z nimi wojn, dlatego e nad wasnymi ich gowami zawisa groza ze strony Galw, ktrych napadu niemal kadego dnia oczekiwali. Postanowili wic naprzd ugaska i uagodzi Hazdrubala, a nastpnie zabra si do Galw i z nimi rozprawi
si w walce; mniemali bowiem, e nigdy nie bd mogli zapanowa nad
Itali, a nawet bezpiecznie mieszka w swej ojczynie, pki tych ludzi
bd mieli na karku. Skoro zatem przez posw zawarli z Hazdrubalem
ukad, w ktrym o reszcie Iberii nic nie mwili, a tylko zastrzegli, e
Kartagiczykom nie wolno w celach wojny przekracza rzeki zwanej iber,
od razu wydali wojn mieszkajcym w Italii Galom.
14. Wydaje mi si poyteczne oglnie o nich opowiedzie, abymy
wedug pierwotnego planu zachowali waciw Wstpowi zasad, i cofn
si chronologicznie a do pocztku, do czasw, kiedy wspomniane ludy
kraj ten wziy w posiadanie. Sdz bowiem, e dzieje ich nie tylko godne
s poznania i wzmianki, lecz take konieczne do uwiadomienia sobie,
jakim pniej ludziom i okolicom zaufa Hannibal, kiedy postanowi
obali panowanie Rzymian. Najprzd za naley powiedzie o kraju, jaki
on jest i jakie ma pooenie w stosunku do reszty Italii; w ten bowiem
sposb bdzie mona take zdarzenia, o ktre chodzi, lepiej zrozumie,
skoro opisze si waciwoci miejsc i kraju.
Ksztat caej Italii jest trjktny. Jeden jej bok, zwrcony na wschd,

74

ogranicza Morze Joskie i bezporednio po nim nastpujca Zatoka Adriatycka, drugi, skierowany na poudnie i zachd Morze Sycylijskie i Tyrreskie. Tam, gdzie te boki z sob si stykaj, tworz one szczyt trjkta
w wybiegajcym ku poudniowi przyldku Italii, ktry nazywa si Kokyntos i oddziela Joskie Morze od Sycylijskiego. Pozostay bok cigncy
si od pnocy wzdu kraju ogranicza w caej jego dugoci pasmo grskie
Alp, ktre zaczyna si od Marsylii i okolic Morza Sardyskiego i cignie
si nieprzerwanie do najgbszego kta Adriatyku, tylko e nieco przedtem koczy si i nie dosiga ju morza. Wzdu wspomnianego pasma gr,
ktre naley uwaa jakby za podstaw trjkta, le u poudniowego
jego stoku ostatnie na pnoc caej Italii rwniny, o ktrych teraz jest
mowa; urodzajnoci i wielkoci przewyszaj one wszystkie europejskie, o jakich dosza do nas wiadomo. Oglny ksztat zarysu take tych
rwnin jest trjktny; szczyt tej figury tworzy zetknicie si tak zwanych
gr Apeninw i Alp niedaleko od Morza Sardyskiego powyej Marsylii.
Co si tyczy bokw, to wzdu pnocnego, jak wyej powiedziaem, cign
si same Alpy na przestrzeni dwch tysicy dwustu stadiw, wzdu poudniowego Apeniny na przestrzeni trzech tysicy szeciuset. Miejsce
podstawy caej figury zajmuje wybrzee Zatoki Adriatyckiej. Dugo tej
linii podstawowej wynosi od miasta Sena a do najgbszego kta ponad
dwa tysice piset stadiw, tak e cay obwd omawianych rwnin niewiele jest mniejszy od dziesiciu tysicy stadiw.
15. Ich yzno nie atwo nawet jest opisa. Taki bowiem nadmiar
zboa znajduje si w tych okolicach, e w naszych czasach nieraz sycylijski korzec pszenicy kosztuje cztery obole10, korzec jczmienia dwa,
a metretes 11 wina tyle co jczmie. Prosa i jagie cakiem wyjtkowa
jest u nich obfito. A mnstwo odzi, ktrych dostarczaj rosnce
w odstpach na rwninach dbrowy, najlepiej mona z tego wymiarkowa:
jeeli najwicej wi zarzyna si w Italii, czci dla wasnego utrzymania, czci dla zaopatrzenia wojsk, to najwaniejsze ich dostawy pochodz
z tych wanie rwnin. Co za w szczegach dotyczy tanioci i obfitoci
rodkw ywnociowych, to mona j najdokadniej std pozna: gdy podrujcy po kraju zajad do gospody, nie umawiaj si co, do poszczeglnych potrzeb, tylko pytaj, za jak cen gospodarz przyjmuje w gocin jedn osob. Z reguy bowiem podejmuj gospodarze swych goci
tak, e ci maj pod dostatkiem wszystkiego, czego im potrzeba, za poow
asa (jest to czwarta cz obola), a tylko rzadko przekraczaj t cen.
Wreszcie ogromn ilo mieszkacw, wielko i pikno ich cia, jako te
odwag na wojnie bdzie mona z samych czynw wyranie pozna.
10
11

Drobne grosze. Sycylijski korzec (medimnos) ok. 52 1.


Metretes wynosi okoo 39 l.

75

Po obu bokach Alp, zarwno po tym, ktry ku rzece Rodanowi, jak


i po tym, ktry zwraca si ku wspomnianym rwninom, zamieszkuj
pagrkowate i ziemiste okolice zwrcone ku Rodanowi i pnocy tak zwani
Galo wie transalpejscy, a ku rwninom Tauryskowie, Agonowie i wicej
jeszcze innych barbarzyskich ludw. Transalpejskimi za nazywaj si
nie z powodu odmiennoci pochodzenia, lecz miejsca; bo trans znaczy
w przekadzie poza", i dlatego mieszkajcych poza Alpami nazywaj
Transalpejczykami. A szczyty Alp z powodu skalistoci i mnstwa stale
lecego tam niegu zupenie s nie zamieszkane.
16. Apeniny, od ich pocztku powyej Marsylii i punktu zetknicia
si z Alpami, zamieszkuj Ligurowie, zarwno po stronie zwrconej ku
Tyrreskiemu Morzu, jak i po tej, ktra skania si ku rwninom, i to
wzdu morza a do Pizy, pierwszego etruskiego miasta na zachodzie,
wewntrz kraju za a do kraju Arretynw; nastpnie id Etruskowie.
Z nimi ssiaduj Umbrowie, ktrzy zajmuj oba zbocza wspomnianych
gr. Zreszt Apeniny w odlegoci mniej wicej piciuset stadiw od Morza
Adriatyckiego usuwaj si z rwniny, zbaczaj na prawo i biegnc rodkiem przez reszt Italii cign si a do Morza Sycylijskiego. Wytworzona
za z tego boku rwnina siga do morza i do miasta Sena. Rzeka Pad
opiewana przez poetw jako Eridanos ma swe rda w Alpach, prawie
u szczytu wyej opisanej figury, i spada na rwniny biegnc ku poudniowi. Skoro dostanie si na rwninne miejsca, zbacza na wschd, pynie
przez nie w tym kierunku i a dwoma ujciami wlewa si do Zatoki
Adriatyckiej. A wiksza cz rwniny, ktr przecina, cignie si w kierunku Alp i najgbszego kta Adriatyku. Pad niesie nie mniejsz ilo
wody ni jakakolwiek italska rzeka, poniewa wszystkie wody spywajce na rwniny z Alp i z Apeninw zewszd do niego wpadaj. Najwikszym i najpikniejszym nurtem toczy si okoo wzejcia Kanikuy 12,
kiedy wzbierze od mnstwa niegw topniejcych na wspomnianych grach. Spawny jest dla okrtw od morza przez ujcie, zwane Olana, prawie na przestrzeni dwch tysicy stadiw. Z pocztku pynie ze rde
w jednym oysku, potem dzieli si ,na dwa ramiona koo miejscowoci
zwanej Trigaboli; jedno z tych ramion nosi nazw Padwa, drugie Olana.
Nad tym ostatnim ley port, ktry nie ustpuje adnemu adriatyckiemu
co do bezpieczestwa, jakiego uycza zarzucajcym tam kotwic. U krajowcw rzeka ta nazywa si Bodenkos. Wszystko inne, co o niej opowiadaj Grecy, np. podanie o Faetoncie i jego upadku, dalej o zach topl
i czarno odzianych mieszkacach nad t rzek, ktrzy teraz jeszcze maj
nosi takie szaty z powodu alu za Faetontem, sowem cay tragiczny
i temu podobny materia na razie odoymy na bok, gdy dokadne roz12

Tj. z kocem lipca.

76

prawienie o takich rzeczach niezbyt odpowiadaoby charakterowi Wstpu.


Skoro jednak gdzie indziej stosown znajdziemy sposobno, uczynimy
o tym nalen wzmiank, a to gwnie z powodu nieznajomoci wyej
opisanych okolic, jak wykazuje Timajos.
17. Te wic rwniny zamieszkiwali ongi Etruskowie, w czasach, kiedy
posiadali take tak zwane Flegrejskie Pola dokoa Kapui i Noli, ktre
jako dla wielu dostpne i znane nabray wielkiego rozgosu dziki swej
urodzajnoci. Kto zatem stara si pozna wadanie Etruskw, ten powinien mie na oku nie dzi zajmowane przez nich terytorium, lecz powysze rwniny i czerpane z tych okolic zasoby. Z nimi wskutek ssiedztwa nawizywali stosunki Galowie, a poniewa zazdronie spogldali
na pikno kraju, przeto pod bahym pozorem wtargnli nagle z wielkim wojskiem na ziemie Etruskw, wypdzili ich z kraju nad Padem
i sami posiedli te rwniny. Mianowicie pierwsze, pooone dokoa rde
Padu, zamieszkali Laowie i Lebekiowie, nastpne Insubrowie, najwikszy z ludw galickich; z kolei za tymi, wzdu rzeki, osiedli Cenomanowie.
A sigajce ju do Adriatyku okolice zatrzyma inny bardzo dawny lud,
zwany Wenetami. W obyczajach i stroju mao rni si on od Galw,
innym jednak posuguje si jzykiem. Tragediopisarze czsto o nich wspominali, opowiadajc wiele dziwnych rzeczy. W okolicach za Padem, dokoa
Apeninw, pierwsi osiedlili si Anarowie, po nich Bojowie; dalej za tymi
w kierunku Adriatyku Lingonowie, wreszcie nad morzem Senonowie.
Te byy najwybitniejsze ludy, ktre zajy wspomniane okolice. Mieszkay one po wsiach bez murw i nie posiaday zreszt urzdzenia
domu. pic bowiem na somie i jedzc gwnie miso, a nie majc innego
zajcia prcz wojen i uprawy roli, wiody prosty tryb ycia i zupenie
nie znay adnej innej umiejtnoci lub sztuki. Mienie poszczeglnych
stanowio bydo i zoto, bo jedynie to mona w razie przygd atwo wszdzie z sob uprowadzi i przenosi wedug wasnego upodobania. O druyny jak najbardziej zabiegay, bo najgroniejszym i najpotniejszym
by u nich ten, ktry wydawa si posiada najliczniej usugujcych mu
i towarzyszcych ludzi.
18. Ot z pocztku Galowie nie tylko ten kraj dzieryli, lecz take
wiele ssiednich ludw przeraonych ich odwag zmusili do posuszestwa. A po jakim czasie zwyciyli w bitwie Rzymian oraz tych, ktrzy
po spou z nimi stanli do boju, cigali uciekajcych, i w trzy dni po bitwie
zdobyli sam Rzym z wyjtkiem Kapitolu 13. Przynagleni jednak napadem
Wenetw na ich wasny kraj, zawarli pokj z Rzymianami, oddali im
miasto i wrcili do ojczyzny. W nastpnych okresach byli zajci wojnami
domowymi; a take niektrzy z mieszkacw Alp urzdzali na nich na13

Mowa o bitwie nad Alli w r. 390.

77

pady i czsto przeciw nim si czyli obserwujc z ssiedztwa panujcy


u nich dobrobyt. Tymczasem Rzymianie odzyskali z powrotem sw potg
i znowu uporzdkowali sprawy latyskie. Kiedy Galowie powtrnie zjawili si pod Alb z wielkim wojskiem 14, w trzydzieci lat po zajciu
miasta, wwczas nie mieli Rzymianie wyprowadzi przeciw nim legionw, gdy zaskoczeni nagym najazdem nie mogli do szybko cign
wojsk sprzymierzonych. Lecz w dwanacie lat pniej, gdy Galowie przedsiwzili nowy napad i nadcignli z wielk potg wojenn, Rzymianie,
wprzd o tym uwiadomieni, zebrali sprzymierzecw i wyszli peni otuchy
przeciw nieprzyjacioom pragnc spotka si z nimi w rozstrzygajcej
bitwie 15. Galowie przeraeni ich pochodem i midzy sob niezgodni zawrcili jakby w ucieczce do swej ojczyzny. Wskutek tej obawy przez
trzynacie lat zachowywali si spokojnie, a pniej widzc wzrost potgi
Rzymian zawarli16 z nimi ukad pokojowy.
19. Przy nim trwali niewzruszenie przez trzydzieci lat, a znowu wrd
Galw zaalpejskich wybuchy rozruchy 17. Obawiajc si, e zostan uwikani w cik wojn, odwrcili od siebie atak nacierajcych ludw darami i powoaniem si na wsplno plemienn, a rozjtrzyli je przeciw
Rzymianom i wzili udzia w ich wyprawie. Podczas niej przeszli przez
kraj Etruskw, ktrzy razem z nimi ruszyli w pole, obowili si obfit
zdobycz i nie zaczepieni wrcili z rzymskiego terytorium. Lecz przybywszy do ojczyzny popadli wskutek zachannoci w spr o pobrane upy
i stracili przy tym przewan cz tyche oraz wasnej siy bojowej.
Tak zazwyczaj dzieje si u Galw, skoro przywaszcz sobie cudze mienie,
a to gwnie z powodu bezmylnego opilstwa i obarstwa. Po czterech
znowu latach 18 porozumieli si Samnici z Galami i na obszarze Kamerinum wsplnie wydali Rzymianom bitw, w ktrej wielk ich liczb
wytukli. Wtedy Rzymianie mocno podranieni zadan im klsk po kilku dniach wyruszyli z obozu z wszystkimi legionami na terytorium Sentinatw, zwarli si z nieprzyjacimi, ktrych wikszo polega, reszta
za musiaa w popochu ucieka, kady lud do swego kraju. Po upywie
dalszych dziesiciu lat zjawili si Galowie z wielkim wojskiem, aby oblega miasto Arretium; Rzymianie przybyli z odsiecz, lecz w starciu przed
miastem zostali pokonani. Poniewa w tej bitwie zgin pretor Lucjusz 19,
mianowano na jego miejsce Maniusza Kuriusza. Ten w sprawie wykupu
jecw wysa do Galii posw, ktrych Galowie wiaroomnie zamordo14

w r. 361.
W r. 350.
16
Okoo r. 336.
17
W r. 299.
18
W r. 296.
19
Lucius Caecilius.
15

78

wai. Oburzeni tym czynem Rzymianie natychmiast ruszyli w pole,


a kiedy zaszli im drog tak zwani senoscy Galowie i wszczli bj, Rzymianie pokonali ich, wikszo wycili w pie, a reszt wypdzili, po
czym zawadnli caym krajem. Tam te zaoyli pierwsz w Galii koloni,
w miecie Sena, ktre miao tak sam nazw, jak zamieszkujcy je przedtem Galowie20; o nim dopiero co mwilimy zaznaczajc, e ley nad
Adriatykiem i na kracu rwnin nadpadaskich.
20. Bojowie widzc, e Senonw wygnano z ojczyzny, obawiali si
podobnego losu dla siebie i swego kraju; wyruszyli wic z ca si bojow, wezwawszy take Etruskw. Zgromadzeni razem nad tak zwanym
Jeziorem Wadymoskim, wydali Rzymianom bitw21. W tej przewan
cz Etruskw wyrnito, a z Bojw bardzo niewielu ucieko. Mimo to
w nastpnym roku 22 zjednoczyy si znowu wspomniane ludy, uzbroiy
ledwie doros sw md i ruszyy przeciw Rzymianom do boju. Skoro
jednak doznay zupenej klski, chcc nie chcc przemogy si, wysay
posw, aby uoy si o pokj, i zawary z Rzymianami ukad. Dziao si
to na trzy lata przedtem, zanim Pyrrus przeprawi si do Italii23, a na
pi lat przed zagad Galw pod Delfami. W tych bowiem czasach los
wywoa u wszystkich Galw jakby zaraliwy sza wojny. Rzymianie za
z opisanych walk odnieli dwie znaczne korzyci. Przyzwyczajeni bowiem
do cikich klsk ze strony Galw, nie mogli nic straszniejszego widzie
ani oczekiwa ponad to, co ich ju spotkao; dlatego przeciw Pyrrusowi
stanli jako wydoskonaleni w sprawach wojennych zapanicy. A kiedy
w por ukrcili zuchwalstwo Galw, mogli odtd bez przeszkody najpierw
z Pyrrusem wojowa o Itali, a potem z Kartagiczykami zmierzy si
w walce o panowanie nad Sycyli.
21. Galowie wskutek opowiedzianych klsk zachowywali si spokojnie
przez czterdzieci pi lat i utrzymywali pokj z Rzymianami. Skoro
jednak z biegiem czasu naoczni wiadkowie nieszcz zeszli ze wiata
i nastao pene nierozwanej buty modsze pokolenie, ktre nie zaznao
i nie widziao jeszcze adnego za i adnej niedoli, zaczli na nowo, jak
to si zwykle dzieje, mci istniejcy stan rzeczy i z bahych przyczyn
rozjusza si przeciw Rzymianom oraz przyciga do siebie Galw z Alp 24.
Ot z pocztku jedynie przywdcy bez wiedzy ludu knowali potajemnie
tego rodzaju plany. Dlatego te, gdy zaalpejscy Galowie z wojskiem przybyli a do Ariminum, plemiona Bojw nie ufajc im zbuntoway si zarwno przeciw swoim naczelnikom jak i przybyszom, zabiy wasnych
20

Tj. senoscy.
W r. 283.
22
W r. 282.
23
W r. 280.
24
W r. 236.
21

79

krlw, Atisa i Galatosa, i wzajemnie wyrny si w formalnej bitwie.


Wtedy take Rzymianie w obawie przed inwazj wyszli w pole z wojskiem; dowiedziawszy si jednak o wzajemnej zagadzie Galw wrcili
do domu. W pi lat po tej grozie, za konsulatu Marka Lepidusa 25, wydzielili Rzymianie w Galii tak zwany Picentyski Obszar, z ktrego po
osignitym zwycistwie wypdzili byli Galw senoskich. Gajusz Flaminiusz postawi ten obliczony na demagogi i polityk wniosek, ktry te
istotnie u Rzymian, eby tak rzec, sta si rdem korupcji ludu, a zarazem przyczyn wszcztej nastpnie wojny z wymienionymi ludami. Wielu
bowiem Galw podjo si akcji, a zwaszcza Bojowie, ktrzy graniczyli
z terytorium rzymskim, sdzc, e Rzymianie ju nie o przewodnictwo
i panowanie wiod z nimi wojn, lecz o to, aby ich z siedzib zupenie wygna i wytpi.
22. Jako natychmiast zjednoczyy si najwiksze z ludw galickich,
Insubrowie i Bojowie, i posay do mieszkajcych w Alpach i nad rzek
Rodanem Galw, ktrych nazywa si Gesatami dlatego, e su wojskowo
za od: bo to waciwie w wyraz oznacza. Ich krlom, Konkolitanowi
i Aneroestowi, na razie ofiarowali wielk sum zota, a na przyszo poczynili nadzieje na wielkie bogactwo Rzymian i mnstwo dbr, ktre im
jako zwycizcom przypadn w udziale, i zachcali ich podegajc do wyprawy przeciw Rzymianom. atwo te ich namwili, bo do wspomnianych
obietnic dodali jeszcze rkojmi swego przymierza i przypomnieli im
czyny wasnych ich przodkw, ktrzy w podobnej wyprawie nie tylko
zwyciyli Rzymian, lecz nawet po bitwie wzili szturmem sam Rzym,
a skoro owadnli wszystkimi istniejcymi tam dobrami i samo miasto
dzieryli w swej mocy przez siedem miesicy, w kocu dobrowolnie i z aski je oddali, po czym cao i bez szkody z upem wrcili do domu. Te mowy
obudziy w wodzach Gesatw taki zapa do wyprawy wojennej, e nigdy
dotd liczniejsze, znakomitsze i bitniejsze wojsko nie wyruszyo z tych
okolic Galii.
Rzymianie za w tych czasach wobec tego, co syszeli i co przewidywali na przyszo, popadli w nieustanny lk i niepokj do tego stopnia,
e ju to zacigali wojska i robili zapasy zboa oraz innych potrzebnych
rzeczy, ju to wojsko wyprowadzali a do granic, jak gdyby nieprzyjaciele zjawili si ju w kraju, chocia Galowie nie ruszali si jeszcze ze
swej ojczyzny. Ten te niepokj niemao dopomg Kartagiczykom, aby
bez przeszkody uoy swe sprawy w Iberii. Rzymianie bowiem, jak wyej ju zaznaczyem, uwaajc za groniejsze to niebezpieczestwo, ktre
zagraao im pod bokiem, nie mogli zajmowa si zdarzeniami w Iberii
i starali si najpierw doj do adu z Galami. Przeto zabezpieczywszy si
25

W r. 232.

80

przed Kartagiczykami przez zawarty z Hazdrubalem ukad, o ktrym


dopiero co mwilimy, zabrali si teraz jednomylnie do wojen z Galami,
uwaajc za rzecz korzystn ostatecznie z nimi si rozprawi.
23. Skoro galiccy Gesatowie zebrali z wielkim nakadem liczne wojsko, przekroczywszy Alpy przybyli nad rzek Pad w smym roku po
podziale kraju 26. Ot lud Insubrw i Bojw niezomnie trwa w raz powzitych zamiarach; lecz Wenetowie i Cenomanowie, gdy Rzymianie
wysali do nich poselstwo, woleli stan po ich stronie. Dlatego te krlowie Galw lkajc si ich byli zmuszeni zostawi cz swej siy bojowej
dla ochrony kraju. Sami wyruszyli z ca reszt wojska, ktre skadao
si z okoo pidziesiciu tysicy pieszych i dwudziestu tysicy jedcw
oraz wozw, i szli peni otuchy naprzd dc do Etrurii. Ledwo Rzymianie usyszeli o przejciu Galw przez Alpy, zaraz wysali konsula Lucjusza Emiliusza na czele wojska do Ariminum, aby tu oczekiwa natarcia
nieprzyjaci, a jednego z pretorw do Etrurii; bo drugi konsul, Gajusz
Atyliusz ju przedtem odpyn by ze swymi legionami na Sardyni.
W Rzymie za wszyscy byli peni trwogi przypuszczajc, e zblia si
ku nim wielkie i straszne niebezpieczestwo. A uczucie to byo naturalne,
bo dawna groza przed Galami zawsze jeszcze tkwia w ich duszy. Zaprztnici wic t jedn myl, czci skupiali wojska, czci je zacigali,
a sprzymierzecom kazali by w pogotowiu. W ogle za podwadnym
ludom polecili nadsya listy mczyzn w wieku poborowym chcc pozna
cay zasig stojcych im do dyspozycji si. Zboa, broni i innych potrzeb
wojennych zgromadzili tak wielki zapas, jakiego dotd nikt nie pamita.
A wspomagao ich wszystko i ze wszystkich stron z ca gotowoci. Albowiem mieszkacy Italii przeraeni najciem Galw nie myleli ju, e
su Rzymianom jako sprzymierzecy, albo e o tyche przewodnictwo
prowadzi si wojn, lecz kady sdzi, e niebezpieczestwo zagraa
jemu samemu, wasnemu jego miastu i krajowi, przeto chtnie suchali
rozkazw Rzymian.
24. Aby jednak z samych faktw jasno wynikao, co za potg Hannibal
odway si pniej zaczepi, przeciw jakiemu panowaniu miao wznis
oczy i e zamiar swj osign, bo narazi Rzymian na najwiksze klski
naley wspomnie o ich przygotowaniu i zasobie si wojennych, jakie wtedy
posiadali. Z konsulami wic ruszyy w pole cztery rzymskie legiony,
z ktrych kady liczy pi tysicy dwustu pieszych i trzystu jedcw.
Sprzymierzecw przy obu wojskach konsularnych byo razem trzydzieci tysicy pieszych i dwa tysice jedcw. Liczba Sabinw i Etruskw,
ktrzy w potrzebie przybyli z odsiecz do Rzymu, wynosia cztery tysice
jedcw i wicej ni pidziesit tysicy pieszych: tych skupili razem
26

Kraju Senonw; w r. 225.

81

i umiecili dla ochrony kraju w Etrurii stawiajc na ich czele pretora.


Take Umbrowie i Sarsynaci, ktrzy zamieszkuj Apeniny, zeszli si
w liczbie okoo dwudziestu tysicy, a z nimi dwadziecia tysicy Wenetw
i Cenomanw: tych ustawiono na granicach Galii, aby napadem na kraj
Bojw zmusili do odwrotu tych, co ju wyruszyli. To wic byy wojska,
ktre dla ochrony kraju stay w polu. W Rzymie za przebywao w pogotowiu, suc jako rezerwa w razie niepewnych wypadkw na wojnie,
dwadziecia tysicy pieszych z samych Rzymian, a obok nich tysic piset jedcw, ze sprzymierzecw trzydzieci tysicy pieszych i dwa tysice jedcw. Dostarczone listy opieway na osiemdziesit tysicy pieszych i pi tysicy jedcw spord Latynw; spord Samnitw na
siedemdziesit tysicy pieszych, a obok nich siedem tysicy jedcw;
spord Japygw i Messapiw razem na pidziesit tysicy pieszych
i szesnacie tysicy jedcw; spord Lukanw na trzydzieci tysicy
pieszych i trzy tysice jedcw; spord Marsw, Marrucynw, Frentanw i Westynw na dwadziecia tysicy pieszych i cztery tysice jedcw. Prcz tego leay na czatach w Sycylii i w Tarencie dwa legiony,
z ktrych kady liczy cztery tysice dwustu pieszych i dwustu jedcw.
Rzymian za i Kampaczykw zapisano na listach okoo dwustu pidziesiciu tysicy pieszych i dwadziecia trzy tysice jedcw. Tak wic
[suma wojsk, ktre dla ochrony Rzymu stay w polu, wynosia ponad sto
pidziesit tysicy pieszych i okoo szeciu tysicy jedcw, a] caa
masa zdolnej do noszenia broni zaogi, samych Rzymian i sprzymierzecw, wynosia ponad siedemset tysicy pieszych, a okoo siedemdziesiciu
tysicy jedcw. Przeciw nim wpad Hannibal do Italii z wojskiem liczcym mniej ni dwadziecia tysicy ludzi. Ale o tym w dalszym cigu
opowiadania bdzie mona dokadniej si dowiedzie.
25. Galowie wkroczywszy do Etrurii maszerowali przez kraj bezkarnie go pldrujc; a gdy nikt nie stan im w drodze, w kocu ruszyli na
sam Rzym. Byli ju koo miasta Kluzjum, ktre oddalone jest o trzy dni
drogi od Rzymu, gdy otrzymali wiadomo, e wojska stojce w Etrurii
dla ochrony Rzymian id z tyu za nimi i s ju w pobliu. Syszc to
zawrcili i poszli naprzeciw nieprzyjaci, aby zetrze si z nimi w walce.
Skoro spotkali si ju o zachodzie soca, obie strony rozbiy obz w odpowiedniej odlegoci i nocoway pod goym niebem. Lecz z nastaniem
nocy zapalili Galowie ognie i zostawili swych jedcw z poleceniem, aby
o wicie, skoro dostrzeg ich nieprzyjaciele, wycofali si przed nimi t
sam drog, sami za po kryjomu odeszli do miasta Faesulae27 i tam
rozoyli si obozem majc zamiar przygarn swoich jedcw i jedno27

Mowa tu nie o znanej miejscowoci koo Florencji, lecz o innej, lecej na


zachd od Kluzjum, pooonej bliej morza.

82

czenie niespodzianie utrudni atak nieprzyjaci. Gdy dzie nadszed,


ujrzeli Rzymianie samych jedcw; sdzc, e Galowie uciekli, spiesznie
pucili si w trop za jazd, ktra zacza ustpowa. Gdy zbliyli si do
nieprzyjaci, podnieli si z zasadzki Galowie, uderzyli na nich i z pocztku po obu stronach zaciekle walczono. W kocu jednak, poniewa Galowie growali odwaga i liczb, znalazo mier nie mniej ni sze tysicy
Rzymian, a reszta rzucia si do ucieczki. Ci wymknli si na jakie
obronne miejsce i tu si zatrzymali. Galowie z pocztku usiowali ich
oblega; lecz czujc si le po odbytym poprzednio marszu nocnym, po
przygodach i mozoach, zostawili przy wzgrzu stra z wasnych jedcw, a sami udali si na spoczynek i pielgnowali ciaa zamierzajc w nastpnym dniu oblec zbiegw, jeeli nie poddadz si dobrowolnie.
26. Tymczasem Lucjusz Emiliusz, ktry broni okolic nad Adriatykiem dowiedziawszy si, e Galowie wpadli przez Etruri i zbliaj si
do Rzymu, przyby spiesznie na pomoc i zjawi si szczliwie w sam
por. Skoro on rozbi obz w pobliu nieprzyjaci, ujrzeli ognie ci, ktrzy
zbiegli na wzgrze i zrozumieli, co si stao; przeto zaraz nabrali otuchy
i wysali spord siebie kilku ludzi noc, bez broni, przez las, aby konsulowi donie o caym zajciu. Na t wiadomo Emiliusz widzc, e nie
pozostaje mu nawet czas do namysu nad obecnym stanem rzeczy, poleci
trybunom o wicie wyprowadzi piechot; sam za wzi jedcw i na
ich czele pody ku wymienionemu miejscu. Wodzowie Galw, widzc
z dala ognie w nocy i wnioskujc z tego o przybyciu nieprzyjaci, zeszli
si na narad. Tu krl Aneroest wystpi z takim wnioskiem: skoro uzyskali tak zdobycz (widocznie mnstwo ludzi i byda, nadto innego sprztu
byo niezmierne), nie powinni ju wdawa si w walk i wszystkiego ryzykowa, lecz spokojnie wrci do ojczyzny, tu pozby si zdobyczy i majc wolne rce wznowi z ca si bj przeciw Rzymianom, jeli taka
ich wola. Postanowiono wedle zdania Aneroesta wykorzysta sytuacj
i jeszcze tej samej nocy, w ktrej odbya si narada, wyruszyli przed witem i posuwali si wzdu morza przez kraj Etruskw. A Lucjusz zabra
ze wzgrza ocalon cz wojska i poczy j z wasnymi siami; nie
uwaajc jednak wcale za korzystne rozprawia si w otwartym boju
postanowi raczej i w lad za nieprzyjacimi i upatrywa odpowiedniej
pory i miejsca, gdzieby mg im wyrzdzi szkod albo urwa co ze
zdobyczy.
27. W tym wanie czasie konsul Gajusz Atyliusz, jadc z Sardynii ze
swymi legionami, wyldowa w Pizie i cign z wojskiem do Rzymu
odbywajc marsz w przeciwnym kierunku ni nieprzyjaciele. Ju byli
Galowie koo Telamonu w Etrurii, gdy ich picownicy natknli si na
przedni stra Gajusza i zostali przez ni ujci. Badani opowiedzieli wodzowi o tym, co wprzd si stao, oznajmili te o nadciganiu obu wojsk

83

zaznaczajc, e Galowie s cakiem blisko, a Lucjusz z wojskiem idzie za


nimi. Konsul, czci zaskoczony tymi wiadomociami, czci peen nadziei, poniewa sdzi, e Galw dosta w rodek podczas ich marszu, rozkaza trybunom ustawi legiony w szyku bojowym i posuwa si wolnym
krokiem naprzd, o ,ile rodzaj terenu pozwoli na pochd o dugim froncie.
Sam upatrzy sobie dogodne, powyej drogi pooone wzgrze, u ktrego
stp Galowie mieli przemaszerowa, i ruszy tam z jedcami chcc wprzd
zaj szczyt wzgrza i jako pierwszy zacz walk; by bowiem przekonany, e w ten sposb zaszczyt sukcesu gwnie jemu przypadnie
w udziale. Galowie z pocztku nic nie wiedzieli o przybyciu Atyliusza,
a na podstawie tego, co si dziao, przypuszczali, e Emiliusz obszed ich
w nocy ze swymi jedcami, aby miejsce wprzd obsadzi; dlatego te
zaraz wysali wasnych jedcw i nieco lekkozbrojnych, aby wesp
z nieprzyjacimi ubiegali si o pozycj na wzgrzu. Wkrtce jednak
od jednego z dostawionych jecw dowiedzieli si o przybyciu Gajusza
i z popiechem teraz ustawiali sw piechot kac jej rwnoczenie na
obie strony, z tyu i z przodu, stan frontem; bo e jedno wojsko idzie
za nimi, o tym wiedzieli, a spotkania si z drugim od przodu oczekiwali
wnioskujc tak bd z doniesie, bd z tego, co wanie w tej chwili
si dziao.
28. Emiliusz sysza wprawdzie o wyldowaniu legionw w Pizie, lecz
nie spodziewa si jeszcze, e s w pobliu, a teraz z walki dokoa wzgrza jasno zrozumia, e wojska jego kolegi znajduj si cakiem blisko.
Zaraz wic wysa swych jedcw na pomoc tym, ktrzy walczyli na
wzgrzu; sam zwyczajnym trybem ustawi piechot w szyku bojowym
i powid j przeciw nieprzyjacioom. Galowie uszykowali tak zwanych
Gesatw z Alp na tylnym froncie, gdzie oczekiwali ataku Emiliusza, za
nimi Insubrw; na przednim za froncie umiecili Tauryskw i z tej strony
Padu mieszkajcych Bojw, tak e ci mieli przeciwleg do wprzd wymienionych pozycj, a byli zwrceni ku wojsku Gajusza, aby jego napad
przyj. Wozy czterokoowe i bojowe ustawili na zewntrz, po bokach
obu skrzyde, a zdobycz zwieli na jedn z ssiednich gr i otoczyli stra.
Dwufrontowe wic uszykowanie wojska Galw nie tylko przedstawiao
grony widok, lecz byo take skuteczne w boju. Insubrowie i Bojowie
w spodniach i lekkich paszczach szykowali si do walki; Gesatowie
z prnoci i pewnoci siebie odrzucili ten strj i nago z sam broni
stanli w pierwszym szeregu wojska sdzc, e tak bdzie im najwygodniej, poniewa niektre miejsca pene byy ciernia, ktry przyczepia
si do paszczy i przeszkadza uyciu broni. Z pocztku wic tylko na
wzgrzu powstaa walka, ktra widoczna bya dla wszystkich, jako e
naraz tak wielkie mnstwo jedcw ze wszystkich poszczeglnych wojsk
zmieszane zwaro si nawzajem. W tym momencie zdarzyo si, e konsul

84

Gajusz, odwanie walczc, w boju straci ycie i jego gow zaniesiono


krlom Galw, natomiast jedcy rzymscy po zacitej walce wreszcie
zawadnli tym miejscem i odnieli zwycistwo nad nieprzyjacimi. Potem, gdy ju piesze wojska zbliyy si do siebie, nastpio osobliwe widowisko, dziwne nie tylko dla biorcych wtedy udzia w samej walce,
lecz take dla tych, ktrzy pniej kiedy z opisu bd mogli sobie rzecz
uprzytomni.
29. Najprzd bowiem, skoro bitwa toczya si midzy trzema wojskami, jasne jest, e zarwno widok, jak i zastosowanie szyku bojowego
musiay si wydawa cakiem nowe i niezwyke. Po wtre, jake nie
miaby kto wtpliwoci bd teraz, bd ongi bdc w samej bitwie, czy
stanowisko Galw byo najniebezpieczniejsze, gdy nieprzyjaciele z obu
stron na raz przeciw nim nadcigali, czy na odwrt najkorzystniejsze,
poniewa walczc przeciw obu wrogom rwnoczenie przeciw obu
kryli sobie tyy, gwnie jednak, poniewa wszelki odwrt w ty i moliwo ocalenia w razie poraki byy im odcite? Bo osobliwo szyku
z dwoma frontami tak przynosi korzy. A Rzymianom z jednej strony
dodawaa odwagi ta okoliczno, e zamknitych zewszd nieprzyjaci
ujli w rodku, a z drugiej znowu strony przeraa ich okazay wygld
i wrzawa galickiego wojska. Bo niezliczona bya tam ilo grajcych na
rogu i trbaczy; gdy za rwnoczenie cae wojsko zanucio pie wojenn, powsta tak wielki i tego rodzaju haas, e nie tylko trby i onierze, lecz take rozbrzmiewajce echem przylege miejsca zdaway si
same podnosi gos. Straszny by take widok i ruch nagich, stojcych na
przedzie mw, ktrzy wyrniali si modziecz si i ksztatem cia.
A wszyscy znajdujcy si w pierwszych szeregach byli ozdobieni zotymi
naszyjnikami i naramiennikami. Widokiem ich Rzymianie czciowo byli
zdumieni, czciowo wiedzeni nadziej zysku, tym bardziej zagrzewali si
do walki.
30. Skoro wic kopijnicy z linii bojowej Rzymian, jak zwykle, wysunli si naprzd i zaczli rzuca silne a liczne pociski, w tyle stojcym
Galom oddaway du usug paszcze wojenne i spodnie, gdy przeciwnie
tym, ktrzy nago stali w pierwszym szeregu, nieoczekiwany ten atak
przysparza wiele kopotu i trudnoci. Albowiem tarcza galicka nie moe
osoni caego czowieka; przeto im wiksze byy nagie ciaa, tym bardziej
wraay si w nie pociski. W kocu nie mogc obroni si przed kopijnikami z powodu odlegoci i mnstwa padajcych pociskw, zrozpaczeni
i przygnbieni trudnoci pooenia albo w bezrozumnym gniewie na
olep rzucali si ku nieprzyjacioom i dobrowolnie oddawali si na up
mierci, albo powoli cofali si ku swoim i jawnie tchrzc mieszali stojce w tyle szyki. Buta wic Gesatw w ten sposb zostaa zamana przez
kopijnikw. Insubrowie za, Bojowie i Tauryskowie, skoro Rzymianie

85

przygarnwszy swych kopijnikw uderzyli na nich rotami, zwarli si


wrcz z nieprzyjacimi i zacicie walczyli: cho ich bowiem wycinano,
przecie w rwnej trwali odwadze, pod jednym tylko wzgldem i wszyscy,
i poszczeglni ustpujc, tj. jakoci broni. Mianowicie tarcze Rzymian
dla osony ciaa i ich miecze dla walki maj znaczn wyszo (poniewa
tarcza rzymska osania cae ciao, podczas gdy galicka jest krtsza, i poniewa rzymski miecz zarwno do pchnicia si nadaje jak i do ciosu
z obu stron)28, natomiast galicki zdatny jest tylko do ciosu.
Gdy jednak rzymscy jedcy ze wzgrza, i to od boku, na nich wpadli
i z tego wyszego miejsca przypucili silny atak, wwczas piechota Galw na samym posterunku zostaa wyrnita, a jazda rzucia si do
ucieczki.
31. Zgino wic Galw okoo czterdziestu tysicy, a pojmano nie mniej
ni dziesi tysicy, wrd ktrych znajdowa si take jeden z krlw,
Konkolitanos. Drugi, Aneroest, schroniwszy si z kilku towarzyszami na
pewne miejsce, zada mier sobie i swym najbliszym. Konsul rzymski
kaza zbroje cignite z nieprzyjaci zebra i odesa je do Rzymu,
a zdobycz zwrci dawnym wacicielom. Sam z legionami przeciga
wzdu wybrzea Ligurii i wpad do kraju Bojw. Zaspokoiwszy tu dze
zdobyczy u onierzy, przyby w kilku dniach z wojskiem do Rzymu,
gdzie ozdobi Kapitol zdobytymi sztandarami i maniakami": jest to
zota klamra, ktr Galowie nosz dokoa szyi. Reszt zupionej zbroi
jako te jecw uy przy swoim wjedzie i dla uwietnienia triumfu 29.
W ten wic sposb najciszy najazd Galw, ktry wszystkim mieszkacom Italii, a gwnie Rzymianom, zagrozi wielkim i strasznym niebezpieczestwem, zgubnie si dla nich samych zakoczy. Z tego zwycistwa
powzili Rzymianie nadziej, e zdoaj zupenie wyrzuci Galw z okolic
nadpadaskich. Obu wic konsulw mianowanych w nastpnym roku 30,
Kwintusa Fulwiusza i Tytusa Manliusza, na czele wojsk z potnym sprztem bojowym wysali w pole przeciw Galom. Ci zaraz w pierwszym napadzie wystraszyli Bojw i zmusili do zdania si na rzymsk opiek. Lecz
reszt czasu wyprawy, poniewa nastay niezwyke deszcze, a nadto
wybucha u nich zaraza, spdzili cakiem bezczynnie.
32. Mianowani po nich konsulami Publiusz Furiusz i Gajusz Flaminiusz 31 znowu wpadli do kraju Galw przez terytorium Anarw, ktrzy
maj siedziby niedaleko od Marsylii. Gdy tych skonili do zawarcia przyjani, przeszli do kraju Insubrw w miejscu, gdzie Adua wpywa do Padu.
Ponisszy straty w chwili przejcia i rozbijania obozu, na razie wpraw28

Luk w tecie uzupeniono na podstawie innych miejsc w dziele Polibiusza.


Bitwa pod Telamonem przypada na r. 225.
30
Na rok 224.
31
W r. 223.

29

86

dzie tam pozostali, lecz potem zawarli przymierze i wedle umowy opucili t okolic. Po wielodniowym kreniu i przejciu przez rzek Kluzjos
przybyli do kraju Cenomanw, zabrali ich jako swoich sprzymierzecw
i znowu z okolic alpejskich wtargnli na rwniny Insubrw, spustoszyli
kraj i zburzyli ich osiedla. Naczelnicy Insubrw widzc, e niezmienny
jest plan Rzymian, postanowili sprbowa szczcia i zmierzy si z nimi
w decydujcej bitwie. Zgromadzili wic wszystkie swoje siy na jednym
miejscu, zabrali nawet zote sztandary zwane nieruchomymi z wityni
Minerwy 32, i wszystko zreszt naleycie przygotowali, po czym peni buty
i pogrek rozbili obz w obliczu nieprzyjaci, liczc okoo pidziesiciu
tysicy ludzi. Rzymianie widzc, e s znacznie sabsi od nieprzyjaci,
zamierzali posuy si wojskami sprzymierzonych z nimi Galw; lecz
biorc pod uwag galick niestao w przymierzach i to, e maj walczy
przeciw pobratymcom tych swoich sprzymierzecw, starali si takich
ludzi nie dopuszcza do wspudziau w tak rozstrzygajcym boju.
W kocu wic sami zostali z tej strony rzeki33 i kazali znajdujcym si
przy nich Galom przej na drugi brzeg, po czym zerwali mosty, ktre
prowadziy przez rzek. W ten sposb ubezpieczyli si przeciw Galom
i rwnoczenie sobie samym zostawili jedyn nadziej ocalenia w zwycistwie, poniewa z tyu za nimi leaa wspomniana rzeka, ktrej nie mogli
przekroczy. To uczyniwszy, szykowali si do stanowczej bitwy.
33. W tej walce, zdaje si, rozwanie zachowali si Rzymianie pouczeni
przez trybunw, jak wszyscy razem i kady z osobna maj si bi. Ci
bowiem zauwayli w poprzednich bitwach, e cay lud Galw przy pierwszym ataku, pki ich siy s wiee, najstraszniejszy jest w swojej porywczoci i e ich miecze, jak wyej wspomniano34, stosownie do swej jakoci maj tylko pierwszy cios niebezpieczny, po nim za od razu tpiej
i gn si wzdu i wszerz do tego stopnia, e jeeli posugujcy si nimi
onierz nie ma czasu oprze klingi o ziemi i wyprostowa jej nog, to
drugi cios zupenie jest bezskuteczny. Dlatego trybunowie rozdzielili
lance stojcych w tyle triariw miedzy pierwsze roty rozkazujc uy
mieczy dopiero pniej i kroczc w linii bojowej uderzy z frontu na
Galw. Skoro wic miecze Galw po pierwszych ciosach wymierzonych
przeciw lancom stay si nieuyteczne, Rzymianie rzucili si do walki
wrcz i tak uczynili Galw niezdolnymi do dalszego boju. Odebrali im
bowiem mono zadawania ciosw, co jest waciwym sposobem walki
u Galw, gdy ich miecz zgoa nie posiada ostrza; tymczasem Rzymianie
uywali swych mieczy nie do ciosu z gry, lecz do pchnicia wprost, do
32

Galickiej Belisany.
Moe Adui.
34
Polibiusz ks. II 30.
33

87

czego ich ostrze dobrze si nadaje; uderzali nieprzyjaci w pier i w twarz,


zadawali im jedn ran po drugiej i zgadzili wikszo przeciwnikw
dziki przezornoci trybunw. Bo konsul Flaminiusz, jak si zdaje, nie postpi sobie dobrze w opisanej walce. Skoro bowiem zaj pozycj tu
przy brzegu rzeki, to zaprzepaci osobliwo rzymskiego sposobu walki
nie zostawiajc rotom miejsca, by mogy krok za krokiem si cofa.
Wszak gdyby onierze w walce cho troch zostali wyparci ze swego
stanowiska, to musieliby rzuci si do rzeki wskutek nierozwagi wodza.
Mimo to wojska dziki wasnej zasudze, jak powiedziaem, odniosy
wietne zwycistwo i wrciy do Rzymu z obfit zdobycz i niemaa
iloci zdartych zbroi.
34. Gdy w nastpnym roku 35 Galowie wysali posw z prob o pokj i przyrzekli speni wszelkie warunki, nowoobrani konsulowie, Marek
Klaudiusz i Gneusz Korneliusz, gorliwie zabiegali o to, eby nie zgodzono
si na pokj. Galowie odprawieni z niczym postanowili sprbowa ostatniej nadziei i spord mieszkajcych dokoa Rodanu galickich Gesatw
wzi znowu na od okoo trzydzieci tysicy ludzi; te rezerwy trzymali
w pogotowiu oczekujc najazdu nieprzyjaci. Konsulowie rzymscy z nastaniem wiosny powiedli swe wojska do kraju Insubrw. Przybywszy tam
rozbili obz wok miasta Acerrae, ktre ley midzy Padem a Alpami,
i oblegali je. Insubrowie nie mogli przyby z odsiecz, bo dogodne punkty
zostay wprzd obsadzone; starali si jednak Acerrae w ten sposb uwolni od oblenia, e cz swego wojska przeprawili przez Pad do kraju
Anarw i zaczli oblega miasto zwane Klastidium. Gdy o tym dowiedzieli si konsulowie, wzi Marek Klaudiusz jazd i cz piechoty i pospieszy na pomoc oblonym. Galowie na wiadomo o przybyciu nieprzyjaci odstpili od oblenia, wyszli na ich spotkanie i stanli w szyku
bojowym. Ot kiedy Rzymianie z samymi jedcami zaraz z marszu
miao na nich uderzyli, z pocztku stawiali opr, pniej jednak, otoczeni
od tyu i z boku, znaleli si wrd walki w trudnej sytuacji i w kocu
zostali przez samych jedcw zmuszeni do ucieczki. Wielu takich, ktrzy
rzucili si do rzeki, znalazo mier w nurtach, wikszo wysiekli nieprzyjaciele. Rzymianie zdobyli take Acerrae, pene zapasw ywnoci,
z ktrego Galowie wycofali si do Mediolanu: jest to najwaniejsza miejscowo w kraju Insubrw. Gneusz szed w lad za nimi i nagle dotar do
Mediolanu. Galowie z pocztku siedzieli cicho; lecz kiedy on znowu udawa si do Acerrae, uczynili wypad i odwanie zaczepiwszy tyln stra
wielu pooyli trupem, a cz nawet zmusili do ucieczki, a Gneusz po odwoaniu przedniej stray wezwa swoich do zatrzymania si i podjcia
walki z nieprzyjacimi. Rzymianie usuchali konsula i dzielnie bili si
85

T j. w 222 r.

88

z napierajcymi, Galowie za, ktrzy wskutek chwilowego sukcesu przez


jaki czas odwanie stawiali opr, wkrtce potem odwrcili si i uciekli
w okolice podgrskie. Gneusz ciga ich, pustoszy kraj i wzi Mediolan
szturmem.
35. Po tej klsce naczelnicy Insubrw stracili nadziej ratunku i zdali
si ze wszystkim na ask i nieask Rzymian.
Taki by wynik wojny przeciw Galom, ktra co do rozpaczliwej odwagi walczcych, jako te co do walk i co do liczby polegych w niej
i bronicych si, nie ustpuje adnej znanej nam z dziejw; lecz co do
planw i braku rozwagi w poszczeglnych przedsiwziciach bya ona
cakiem nieznaczna, poniewa Galowie nie tylko w tej wojnie, lecz w ogle
w caym swoim dziaaniu rzdz si bardziej namitnoci ni rozumem.
Ja biorc pod uwag, e wkrtce potem wypchnito ich z caej rwniny
nad Padem, z wyjtkiem niewielu okolic lecych tu u stp Alp, sdziem, e nie powinienem zbywa milczeniem ani ich pierwszego napadu,
ani pniejszych czynw, ani ostatniego powstania, bo uwaam za obowizek historyka takie epizody losu przypomina i przekazywa potomnym, aby nasi nastpcy cakiem nie obeznani z tymi faktami nie lkali
si nagych i nieoczekiwanych najazdw barbarzycw, lecz zastanawiajc
si cho troch, w jak krtkim czasie i jak nader atwo mona wytpi (...)
ich plemi wytrwali i zbadali przedtem wszelkie swe moliwoci, zanim
ustpi im co istotnego. Tak ci, ktrzy pochd Persw na Grecj i Galw
na Delfy przekazali naszej pamici, nie mao, jak sdz, lecz w wysokim
stopniu zasuyli si okoo tych wojen, ktre prowadzono w obronie
wsplnej wolnoci Hellenw. Wszak ani rodkw pieninych36, ani
broni, ani mw mnogoci nie daby si nikt odstraszy i nie wyrzekby
si ostatniej nadziei, eby walczy za swj kraj i za ojczyzn, jeli ma
przed oczyma nie oczekiwany przebieg wczesnych zdarze i pamita,
ile tysicy ludzi i jak miae a wielkie przygotowania wojenne zniweczya
decyzja i sia tych, co walczyli z rozumem i z rozwag. A groza przed
Galami nie tylko ongi, lecz i za naszych czasw nieraz ju Grekw niepokoia. To tym wicej zachcio mnie, eby ich dzieje wprawdzie oglnie,
ale od samego pocztku opowiedzie.
36. Hazdrubal za, wdz Kartagiczykw bo od tych spraw odbieglimy w naszym opowiadaniu po omioletnim zarzdzaniu Iberi
zgin37 podstpnie zamordowany w swoim mieszkaniu noc przez jakiego Gala, ktry mci na nim osobiste krzywdy. M ten znacznie przyczyni si do wzrostu potgi Kartagiczykw, nie tyle czynami wojennymi, ile przyjaznym obcowaniem z ksitami kraju. Nastpnie Kar36
37

Ma tu na myli skarby krlw perskich.


W r. 222

89

tagiczycy powierzyli naczelne dowdztwo w Iberii modemu jeszcze


Hannibalowi, bo w jego czynach przejawiaa si bystro i odwaga. Ledwie Hannibal przej wadz, zaraz byo widoczne z jego zamysw, e
wyda Rzymianom wojn. Ot midzy Kartagiczykami i Rzymianami
zaczy ju odtd nastawa wzajemne podejrzenia i tarcia. Mianowicie
jedni knuli plany pragnc zemci si z powodu doznanych na Sycylii
klsk, a Rzymianie byli nieufni, bo znali ich zamiary. Byo zatem jawne
dla kadego bystrego obserwatora, e w niedugim czasie wybuchnie
midzy nimi wojna.
37. W tym samym czasie Achajowie i krl Filip wraz z innymi sprzymierzecami podjli przeciw Etolom wojn, ktr nazwano wojn sprzymierzecz. Skoro wic po opowiedzeniu zdarze na Sycylii i w Libii
oraz innych czcych si z nimi doszlimy w dalszym cigu naszego
Wstpu do pocztku wojny sprzymierzeczej i drugiej wojny prowadzonej przez Rzymian i Kartagiczykw, ktr przewanie nazywa si hannibalsk, a wedug pierwotnego zaoenia przyrzeklimy od tych czasw
rozpocz nasze dzieo to wypada dotychczasowy przedmiot odoy na
bok i przej do zdarze w Grecji, aby wszechstronnie a rwnomiernie
przygotowa i doprowadzi rzecz do jednego i tego samego czasokresu,
a potem dopiero rozpocz opart na obszernych wywodach histori. Zamierzylimy bowiem nie, jak nasi poprzednicy, opisa dzieje jakiego narodu, np. Grekw lub Persw, lecz rwnoczenie wszystkich w znanych
czciach wiata, jako e nasze czasy specjalnie przyczyniaj si do takiego ujcia tematu 38, o czym na innym miejscu janiej si wypowiem;
przeto wypada ju przed rozpoczciem dziea pokrtce opisa najznaczniejsze i oglnie znane ludy i kraje zamieszkaej ziemi. Ot co si tyczy
Azji i Egiptu, to wystarczy wzmiank o nich zacz od okrelonego wanie czasu, poniewa dawniejsza historia tych krajw przez wielu ju zostaa przedstawiona i wszystkim jest znana, i poniewa w naszych czasach ze strony losu nie spotkao ich nic niezwykego i niespodzianego,
tak eby i dawniejsze dzieje wymagay przypomnienia. Natomiast przy
opisie ludu Achajw i macedoskiego domu krlewskiego bdzie stosown
rzecz cofn si nieco w czasie, gdy dom ten w naszej epoce uleg zupenej zagadzie, a u Achajw, jak wyej powiedziaem, zaszed nieoczekiwany wzrost i zjednoczenie. Bo podczas gdy w minionych czasach wielu
usiowao poczy Peloponezyjczykw w imi wsplnej korzyci, a aden
nie mg osign celu, gdy nie dla obrony wsplnej wolnoci, lecz dla
ustalenia wasnej hegemonii poszczeglni o to zabiegali, to w naszych
czasach nastpi taki i tak wielki pod tym wzgldem postp i urzeczywistnienie celu, e nie tylko zwizali si wsplnot interesw, jak sprzy38

Mwi o tym Polibiusz obszerniej w ks. I 3 i nn.

90

mierzecy i przyjaciele, lecz nawet zaczli posugiwa si tymi samymi


prawami, t sam wag, miar i monet, a prcz tego maj tych samych
urzdnikw, senatorw i sdziw; i w ogle cay prawie Peloponez tylko
tym rni si od charakteru jednego miasta, e nie ten sam obwd murw zamyka jego mieszkacw, natomiast wszystko inne w poszczeglnych miastach jest u nich identyczne i podobne.
38. Przede wszystkim warto dowiedzie si, jak i w jaki sposb imi
Achajw na caym Peloponezie doszo do takiego znaczenia. Ani bowiem
rozlegoci kraju i mnstwem miast nie wyrniaj si ci, ktrzy pierwotnie od przodkw otrzymali t nazw, ani te bogactwem czy dzielnoci mieszkacw. Wszak lud Arkadw, a tak samo Lakoczykw,
znacznie nawet przewysza ich liczb mw i wielkoci kraju; a take
pierwszestwa w dzielnoci nigdy nie mogliby wyej wspomniani ustpi
jakiemu innemu ludowi greckiemu. Jake wic i dlaczego dzi zadowoleni s zarwno ci, jak i reszta Peloponezyjczykw, e maj udzia
w ustroju i w nazwie Achajw? Oczywicie zgoa nie przystaoby mwi
tu o przypadku (bo to byoby niedorzeczne); raczej naley szuka przyczyny, bez ktrej nic nie moe si speni, ani to, co zwyczajne, ani to,
co niezwyczajne si wydaje. A jest ona, jak sdz, nastpujca. Rwnouprawnienia obywateli, swobody sowa i w ogle prawdziwej demokracji co do systemu i zasad w czystszej formie nie znajdzie nikt od tej,
jaka istniaa u Achajw. Ona znalaza w niektrych Peloponezyjczykach
dobrowolnych czcicieli, wielu pozyskaa sobie namow i racj, pewnych
zmusia przy nastrczajcej si sposobnoci, lecz sprawia, e zmuszeni
zaraz znowu ni si zadowolili. Nikomu bowiem z pierwotnych uczestnikw nie przyznajc adnego przywileju, a przystpujcych za kadym
razem traktujc w zupenie rwny z tamtymi sposb dosza rycho do
wytknitego celu, bo opieraa si na dwch najsilniejszych wspczynnikach: rwnoci i yczliwoci. Ten wic ustrj musi si uwaa za gwna
przyczyn, e zjednoczeni duchowo Peloponezyjczycy ugruntowali istniejcy u nich obecnie dobrobyt. Ot w sposb mylenia i wymieniona
wanie osobliwo ustroju pastwowego ju dawniej istniay u Achajw.
Dowodu na to dostarcza jeszcze wiele innych faktw, ale na razie do
przytoczy jeden albo drugi, aby uzasadni nasze twierdzenie.
39. W owym czasie, kiedy to w czci Italii zwanej wtedy Wielk
Grecj spalono miejsca zebra pitagorejczykw, i nastpnie powstao
oglne poruszenie w pastwach, co jest zrozumiae, gdy pierwsi mowie z kadego miasta tak okropnie stracili ycie zdarzyo si, e
w greckich miastach w owych okolicach na porzdku dziennym byy
mordy, bunty i wszelakie zamieszki. W takich okolicznociach z bardzo
wielu stron Grecji zjawili si posowie, aby zaprowadzi pokj; lecz
miasta dla usunicia obecnych nieszcz posuyy si Achajami z po-

91

wodu zaufania, jakie oni budzili. I nie tylko w tym czasie dowiody
swego uznania dla zasad Achajw, lecz nawet nieco pniej zdecydoway
si w zupenoci naladowa ich ustrj. Zachciwszy si bowiem wzajemnie i zjednoczywszy Krotoczycy, Sybaryci i Kauloczycy wznieli
naprzd wspln wityni Zeusa Homariosa39 i wyznaczyli miejsce,
gdzie odbywali swe zebrania i narady; nastpnie przejli zwyczaje
i prawa Achajw, ktrymi postanowili posugiwa si i wedug nich
rzdzi pastwem. Tylko w rzdach Dionysiosa z Syrakuz, jako te
w przemocy ssiednich barbarzycw znaleli przeszkod, tak e nie dobrowolnie, lecz z koniecznoci odstpili od tych praw. Pniej, gdy Lacedemoczycy niespodzianie ponieli klsk w bitwie pod Leuktrami,
a Tebanie wbrew oczekiwaniu uzyskali przodownictwo w Grecji, nastpi u wszystkich Grekw stan niepewnoci, a zwaszcza u wymienionych,
bo jedni nie przyznawali si do klski, drudzy nie byli pewni swego zwycistwa. Mimo to powierzyli Tebanie i Lacedemoczycy jedynym z Grekw Achajom rozstrzygnicie spornych punktw, przy czym nie ich
potg mieli na wzgldzie (bo ta niemal najmniejsza bya wwczas wrd
Grekw), lecz raczej ich sumienno i w ogle uczciwo; t bowiem
zgodn o nich opini wtedy mieli wszyscy.
Wwczas tkwiy w nich tylko wielkie moliwoci, nie przyszo jednak
do ich realizacji albo do godnego wzmianki czynu, ktry by si przyczyni do wzrostu ich potgi, bo aden godny przedstawiciel tych wartoci nie mg si pojawi, i kadego, kto by im wskaza drog, usuwao
w cie i stawao mu na przeszkodzie bd panowanie Lacedemoczykw,
bd wicej jeszcze Macedoczykw.
40. Kiedy jednak te cechy narodowe z biegiem czasu znalazy godnych przedstawicieli, szybko objawiy one sw si dokonawszy najpikniejszego dziea: zgody Peloponezyjczykw. Za jej twrc i przewodnika
w caym przedsiwziciu naley uwaa Arata z Sikyonu, za bojownika
i uskuteczniajcego to dzieo Filopoimena z Megalopolis, a za gwaranta jego duszej trwaoci Lykortasa oraz tych mw, ktrzy wraz
z nim do tego samego zmierzali celu. Czego kady z nich dokona, jak
i w jakich czasach, sprbujemy wyjani, zatrzymujc si za kadym
razem, gdzie nasze Dzieje daj po temu odpowiedni sposobno. Jednake o politycznych czynach Arata i teraz, i znowu pniej tylko sumarycznie wspomnimy dlatego, e on o wasnych czynach uoy nader
prawdomwne i jasne Pamitniki; za to czyny innych przedstawimy dokadniej i obszerniej. Sdz za, e opowiadanie bdzie dla mnie najatwiejsze, a dla czytelnikw najbardziej zrozumiae, jeeli zaczniemy od
tych czasw, w ktrych po rozbiciu ludu Achajw na poszczeglne miasta,
39

Opiekuna zwizku.

92

dokonanym przez krlw macedoskich, nasta znowu pd i wzajemna


skonno miast do czenia si ze sob. Wskutek niej lud wzrasta bez
przerwy, a wznis si do tej wyyny, na jakiej stan w naszych czasach, a o ktrej szczegowo dopiero co mwiem.
41. Bya to sto dwudziesta czwarta olimpiada40, kiedy mieszkacy
Patrai i Dyme zaczli si jednoczy, czas, w ktrym Ptolemajos, syn Lagosa, i Lizymach, a nadto Seleukos i Ptolemajos Keraunos zakoczyli
ywot. Wszyscy ci bowiem zmarli okoo wspomnianej olimpiady. Ot
za dawniejszych czasw stan ludu Achajw by nastpujcy. Poczwszy
od Tisamenesa, ktry by synem Orestesa, a po powrocie Heraklidw
wypdzony ze Sparty zaj okolice Achai zostawali Achajowie bez
przerwy a do Ogygesa pod rzdami krlw, jego potomkw; nastpnie
niezadowoleni z synw Ogygesa, poniewa ci nie rzdzili nimi prawnie,
lecz despotycznie, zmienili ustrj pastwa w demokracj. Odtd ju
w pniejszych czasach a do panowania Aleksandra i Filipa rozmaicie
przedstawiay si ich sprawy, stosownie do okolicznoci; jednake wsplny
zwizek pastwowy, jak powiedziaem, starali si utrzyma w demokracji. Tworzyo go dwanacie miast, ktre jeszcze teraz istniej, z wyjtkiem Olenos i Helike, ktr pochono morze przed bitw pod Leuktrami.
A s to: Patrai, Dyme. Farai, Tritaja, Leontion, Aigion, Aigeira, Pellene,
Bura i Karyneja. W czasach po Aleksandrze, a przed wymienion dopiero
co olimpiad, popadli oni, gwnie z winy krlw macedoskich 41, w tak
niezgod i w tak zy stan, e wszystkie miasta oddzieliy si od siebie
i zaczy prowadzi sprzeczne interesy. Wskutek tego jedne z nich musiay przyj zaogi od Demetriosa i Kassandra, pniej od Antigonosa
Gonatasa, a inne nawet dostay si w moc tyranw, bo najwicej jedynowadcw ten ostatni, zdaje si, osadzi u Hellenw. Ale okoo sto dwudziestej czwartej olimpiady, jak wyej powiedziaem, zaczy one,
wiedzione skruch, znowu si jednoczy. Stao si to w czasie przeprawy
Pyrrusa do Italii. Jako naprzd pogodzili si 42 Dymajowie, Patrajowie,
Tritajowie i Farajowie; dlatego nie ma nawet kolumny pamitkowej
o przystpieniu tych miast do wsplnej formy rzdu. Pniej za, mniej
wicej w pi lat, wypdzili Aigiowie sw zaog i wzili udzia w Zwizku, a zaraz po nich Buriowie, zamordowawszy tyrana. Rwnoczenie
z nimi Karynejczycy wrcili do dawnego stanu. Gdy bowiem wczesny
tyran Karynei, Iseas, widzia, e z Aigion wyrzucono zaog, a jedynowadca w Bura zosta stracony przez Margosa i Achajw, on za zewszd
bezporednio zagroony jest wojn zoy panowanie, wzi pork bezpieczestwa od Achajw i wczy miasto do Zwizku Achajskiego.
40

124 olimpiada obejmuje lata 284281 przed n. e.


Tj. macedoskich diachodw, ktrzy w Grecji nawzajem si zwalczali.
42
W r. 280.

41

93

42. W jakim wic celu cofnem si do tych czasw? Naprzd, aby


stao si jawne, jak, w jakim czasie i jacy pierwsi z dawnych Achajw
na nowo dali impuls do obecnego zjednoczenia; po wtre, aby take zasady narodu nie tylko przez nasze zapewnienie, lecz i przez same fakty
znalazy wiar, e mianowicie Achajw zawsze jedna tylko oywiaa dno, dziki ktrej szerzyli panujc u nich rwno i wolno, a bez
przerwy cigali wojn i zwalczali tych, co wasn si albo przez krlw
ujarzmiali swe miasta ojczyste, i w ten sposb oraz wedug tego planu
dokonali tego dziea, czci sami przez si, czci przy pomocy sprzymierzecw. Bo i to, co przy tyche wspdziaaniu osignito w tym kierunku w pniejszych czasach, naley odnie do charakteru Achajw.
A chocia z wielu ludami czyy ich wsplne przedsiwzicia, najliczniejsze za i najpikniejsze z Rzymianami, nigdy w ogle nie pragnli
z okazji sukcesw jakiej osobistej korzyci, lecz w zamian za ca sw
gorliwo, jak okazywali sprzymierzecom, dali w nagrod wolnoci poszczeglnych miast i oglnej zgody Peloponezyjczykw. Ale
janiej bdzie to mona pozna z samych faktw w ich dziaalnoci.
43. W pierwszych wic dwudziestu piciu latach wymienione miasta
tworzyy razem jedno pastwo, wybierajc na pewien okres czasu wsplnego sekretarza i dwch strategw. Pniej znowu postanowiy mianowa
jednego stratega i temu powierza oglne kierownictwo. Pierwszy otrzyma t godno Margos z Karynei43. W czwartym roku po jego strategii
Aratos z Sikyonu, liczc lat dwadziecia, uwolni od tyranii swe miasto
ojczyste dziki osobistej dzielnoci i odwadze i doczy44 je do pastwa
Achajw, ktrych zasady zaraz od pocztku gorco umiowa. W osiem
lat potem, obrany po raz drugi strategiem, napad podstpnie na Akrokorynt, ktrym wada Antigonos, i zaj go; przez to uwolni od wielkiej
obawy mieszkacw Peloponezu, oswobodzi Koryntian i spowodowa ich
przystpienie do zwizku Achajw. Za tej samej strategii pozyska sobie
take drog ukadw miasto Megarejczykw i przyczy45 je do Achajw.
Dziao si to na rok przed klsk Kartagiczykw, wskutek ktrej ustpili
z caej Sycylii i po raz pierwszy wtedy musieli zapaci haracz Rzymianom. Poczyniwszy za w krtkim czasie wielkie postpy na zamierzonej
drodze, pozosta ju odtd nadal na czele plemienia Achajw i skierowywa
wszystkie swoje plany i czynnoci ku jednemu celowi. Tym byo wyrzucenie Macedoczykw z Peloponezu, obalenie rzdw tyraskich i zapewnienie kademu miastu wsplnej i odziedziczonej po ojcach wolnoci. Pki
wiec y46 Antigonos Gonatas, Aratos stale wystpowa przeciw jego
43

W r. 255.
W r. 251.
45
W r. 243.
46
Zapewne do r. 239.
44

94

wtrcaniu si w cudze sprawy jako te przeciw zachannoci Etolw


i umia wszystkim zrcznie kierowa, cho obie strony doszy do tego
stopnia niegodziwoci i zuchwalstwa, e zawary wzajemny ukad w sprawie rozbioru plemienia Achajw.
44. Kiedy Antigonos umar, a Achajowie nawet sprzymierzyli si
z Etolami i dzielnie pomagali im w wojnie przeciw Demetriosowi, usunito na razie zniechcenie oraz wrogo i zwolna powstawa midzy nimi
yczliwy i przyjacielski stosunek. Demetrios panowa tylko przez dziesi lat i zakoczy ywot w okresie pierwszej przeprawy Rzymian do
Ilirii47. Wtedy nastay dogodne okolicznoci dla wykonania pierwotnego
planu Achajw. Albowiem jedynowadcy na Peloponezie stracili wszelk
nadziej po mierci Demetriosa, ktry utrzymywa ich niejako wasnym
kosztem i na swym odzie; z drugiej strony naciska na nich Aratos
owiadczajc, e musz zoy rzdy tyraskie, i obiecywa posusznym
wielkie dary i zaszczyty, a wzbraniajcym si grozi jeszcze bardziej wrogimi wystpieniami Achajw nioscymi strach i niebezpieczestwa. Dlatego zdecydowali si dobrowolnie zoy tyranie, oswobodzi swe miasta
ojczyste i przystpi do Zwizku Achajskiego. Lydiadas wic z Megalopolis
jeszcze za ycia Demetriosa dobrowolnie wyrzek si tyranii i przystpi
do Zwizku Ludowego, gdy bardzo sprytnie i rozumnie przewidywa
przyszo. Aristodemos za, tyran Argiww, i Ksenon, tyran Hermionew,
i Kleonymos, tyran Fliazjw, teraz zoyli jedynowadztwo i wczyli si
do demokracji Achajw.
45. Gdy przez to Zwizek osign powaniejszy rozrost i rozwj, Etolowie, przy wrodzonej swej nieprawoci i zachannoci, uczuli zazdro;
co wicej, robic sobie nadziej na podzia miast, jak ju przedtem miastami akarnaskimi podzielili si z Aleksandrem, a co do achajskich
uknuli taki plan z Antigonosem Gonatasem, tak wic i teraz podsycani
podobn nadziej omielili poczy si z Antigonosem, ktry w owych
czasach jako opiekun nieletniego Filipa rzdzi Macedoni, i z Kleomenesem, krlem Lacedemoczykw, i rwnoczenie z obu zawrze przyja.
Widzc bowiem, e Antigonos pewnie wada nad Macedoni i jest zdecydowanym i otwartym wrogiem Achajw z powodu ich zamachu na Akrokorynt, sdzili, e jeeli nadto Lacedemoczykw wcign do wsplnego
planu i przedtem wscz w nich nienawi do Zwizku, to atwo bd
mogli Achajw zwalczy wsplnie ich zaczepiajc w odpowiedniej chwili
i ze wszystkich stron zagraajc wojn. I to byliby prawdopodobnie wnet
wykonali, gdyby nie przeoczyli najwaniejszego punktu w swym zamyle:
nie wzili bowiem pod uwag, e w tych zamiarach bd mieli przeciwnika w Aracie, mu, ktry w kadym pooeniu umia trafi w sedno
47

W r. 229.

95

sprawy. Gdy wic zabrali si do mcenia porzdku i zaczli niesprawiedliwy bj, nie tylko nie dokonali adnego ze swoich zamierze, lecz na
odwrt wzmocnili potg Arata, ktry wtedy sta na czele, oraz Zwizku,
bo Aratos zrcznie zakusy ich pokrzyowa i udaremni. Jak to wszystko
zostao urzdzone, wyjani nastpne opowiadanie.
46. Wspomniany bowiem m uwaajc, e Etolowie wstydz si
wprawdzie podjcia otwartej wojny przeciw Achajom, poniewa zbyt
wiee byy przysugi, jakie ci oddali im w wojnie z Demetriosem,
ale jednak naradzaj si z Lacedemoczykami i tak wielk paaj zawici
ku Achajom, e kiedy Kleomenes podstpnym napadem wydar im Tege,
Mantyne i Orchomenos, miasta nie tylko sprzymierzone z Etolami, lecz
wtedy nawet nalece do ich pastwa, nie tylko na to nie oburzyli si,
lecz jeszcze zapewnili mu ten nabytek i widzc, jak owi, co przedtem
z powodu swej zachannoci wszelki pretekst uwaali za wystarczajcy
do wojny przeciw nie krzywdzcym ich w niczym ludziom, teraz dobrowolnie godz si na gwacenie wobec nich przymierza i najwiksze miasto ochotnie trac, byleby tylko ujrze w Kleomenesie przeciwnika godnego Achajw z uwagi na to wszystko postanowi on sam jako te
wszyscy ci, ktrzy stali na czele pastwa achajskiego, eby wprawdzie
przeciw nikomu wojny nie zaczyna, jednake wystpi przeciw planom
Lacedemoczykw. Jako z pocztku trwali w tym postanowieniu; pniej jednak widzc, e Kleomenes miao buduje tak zwane Atenajon na
obszarze Megalopolitan i okazuje si otwartym i zacitym ich wrogiem,
zgromadzili Achajw i powzili wraz z Rad Zwizkow uchwa, eby
Lacedemoczykw jawnie traktowa jako nieprzyjaci.
Tak wic w ten sposb i w tych czasach rozpocza si 48 tak zwana
wojna kleomenejska.
47. Z pocztku odwayli si Achajowie wasnymi siami stawi czoo
Lacedemoczykom, bo z jednej strony uwaali za rzecz najchlubniejsz
nie u innych zapewni sobie ratunek, lecz wasnymi siami ochroni miasta i kraj, z drugiej za chcieli take zachowa przyja z Ptolemajosem
ze wzgldu na dawniejsze jego przysugi i nie uchodzi za takich, ktrzy
ku innym wycigaj donie. Kiedy ju wojna trwaa przez jaki czas,,
a Kleomenes znis ojczysty ustrj i prawne krlestwo zmieni na tyrani,
nadto prowadzi wojn dzielnie i miao Aratos, ktry przewidywa
przyszo i obawia si szalestwa i zuchwalstwa Etolw, znacznie wczeniej postanowi udaremni ich zamysy. Skoro wic pozna, e Antigonos
ma dowiadczenie i rozum i stara si zasuy na zaufanie, a dobrze wiedzia, e krlowie nikogo nie uwaaj za naturalnego wroga albo sprzymierzeca, lecz nieprzyja i przyja zawsze odmierzaj miark korzy48

W r. 224.

96

ci, zdecydowa si rozmwi z tym krlem i nawiza z nim przyja


wskazujc mu na skutki tego, co si dziao. Z wielu przyczyn nie uwaa
za wskazane uczyni tego jawnie; bo z jednej strony byby Kleomenesa
i Etolw spowodowa do przeciwdziaania swemu zamiarowi, a z drugiej
odstrczyby og Achajw, gdyby uciek si do wrogw i widocznie cakiem wyrzek si pokadanej w ziomkach nadziei, ktrej to opinii w swym
dziaaniu bynajmniej sobie nie yczy. Dlatego zamyla tajemnie przeprowadzi swj zamiar i musia tym samym wobec niewtajemniczonych,
wbrew swemu przekonaniu, niejedno mwi i czyni, co miao stwarza
wrcz przeciwny pozr i ten plan osoni. Z tego powodu niektrych
szczegw nawet w Pamitnikach nie zamieci.
48. Wiedzc, e Megalopolitanie cierpi wskutek wojny, poniewa jako
ssiedzi Lacedemonu musz za innych spenia rol szermierzy, i nie
otrzymuj nalenej pomocy ze strony Achajw, bo i owi nkani okolicznociami byli w trudnym pooeniu, a jasno zdajc sobie spraw, e s oni
przyjanie usposobieni dla domu macedoskiego wskutek dobrodziejstw,
jakich doznali od Filipa, syna Amyntasa, rozumowa, e gnbieni przez
Kleomenesa rycho uciekliby si do Antigonosa, aby nadzieje swe oprze
na Macedoczykach. Umwi si wic potajemnie co do caego planu z Megalopolitanami, Nikofanesem i Kerkidasem, ktrzy byli jego przyjacimi
po ojcu i nadawali si do jego planu; dziki nim atwo skoni Megalopolitan do powzicia decyzji, eby posa do Achajw i wezwa ich, by przez
poselstwo prosili Antigonosa o pomoc. Megalopolitanie wic mianowali
wanie Nikofanesa i Kerkidasa posami do Achajw, a od tych prosto
do Antigonosa, jeeli Zwizek na to si zgodzi. Achajowie za pozwolili
Megalopolitanom wysa to poselstwo. Nikofanes i jego towarzysz spiesznie udali si do krla. Z nim omwili spraw swego ojczystego miasta,
o ile to byo konieczne, krtko i sumarycznie, natomiast obszernie ogln
sytuacj stosownie do zlece i wskazwek Arata.
49. Tych celem byo wskaza na wsplne zabiegi Etolw i Kleomenesa, co one znacz i dokd zmierzaj, i przedstawi, e w pierwszym
rzdzie sami Achajowie musz si mie na bacznoci, a potem, i to w jeszcze wyszym stopniu, Antigonos. e bowiem Achajowie wydanej przez
obu wojny nie wytrzymaj, to kady atwo zrozumie; e jednak Etolowie
i Kleomenes pokonawszy Achajw nie zadowol si i nie poprzestan na
tych osigniciach, to dla rozumnego czowieka, jeszcze atwiej jest przewidzie ni poprzednie. Wszak zachannoci Etolw nie tylko granice
Peloponezu, lecz nawet caej Hellady nie wystarcz i nie nasyc. A Kleomenesa ambicja i wszystkie zamysy na razie wprawdzie skierowane s
tylko ku panowaniu nad Peloponezyjczykami, lecz skoro je osignie, zaraz
bdzie dy do hegemonii nad Grekami, do ktrej nie moe doj, jeeli
wprzd nie obali panowania Macedoczykw. Prosili wic krla, eby
w przewidywaniu przyszoci rozway, czy korzystniej jest dla jego spraw

97

wsplnie z Achajami i Beotami na Peloponezie prowadzi wojn przeciw


Kleomenesowi o hegemoni w Grecji, czy te zostawiajc najwikszy lud
swemu losowi walczy w Tesalii przeciw Etolom i Beotom, do tego jeszcze
przeciw Achajom i Lacedemoczykom, o swoje panowanie nad Macedoni.
Jeeli wic Etolowie ze wzgldu na przysugi, jakie oddali im Achajowie
w czasach Demetriosa, pozornie zachowaj spokj, jak teraz, to Achajowie owiadczyli sami bd wojowa z Kleomenesem; i jeeli los
bdzie im sprzyja, nie bd potrzebowali obcej pomocy. Jeeli za los
ich zawiedzie i Etolowie rwnie na nich si rzuc, prosili, by mia na
oku bieg wypadkw, eby nie porzuca stosownej chwili, lecz uyczy
wsparcia Peloponezyjczykom, pki mona ich jeszcze ocali. Co do swej
wiernoci i wdzicznoci kazali mu by spokojnym; bo jeeli rzecz dojdzie
do skutku, to, jak zapewniali, sam Aratos znajdzie takie rkojmie wiernoci, e zadowol one obie strony. Zarazem, powiedzieli, wskae on take
chwil udzielenia pomocy.
50. Gdy Antigonos to usysza i uzna, jak prawdziwe i rozumne s
wskazwki Arata, zwraca odtd pilnie uwag na to, co si dzieje. Napisa
take do Megalopolitan i przyrzek im pomoc, jeeli i Achajowie na to
si zgodz. Gdy Nikofanes i Kerkidas wrciwszy do domu oddali listy od
krla i poza tym przedstawili jego yczliwo i gotowo, podniesieni na
duchu Megalopolitanie nabrali ochoty do pjcia na zebranie Achajw
i wezwania ich, eby przycignito do siebie Antigonosa i co rychlej
powierzono mu kierownictwo spraw. Aratos za, skoro prywatnie dowiedzia si od Nikofanesa i jego kolegi o usposobieniu krla wzgldem Achajw i niego samego, bardzo ucieszy si, e jego plan nie zosta na prno
osnuty i e Antigonos nie okaza si cakiem dla nieprzychylny, jak spodziewali si Etolowie. Zgoa te podane wydao mu si staranie Megalopolitan, eby kierunek spraw za porednictwem Achajw zoy w rce
Antigonosa. Bo przede wszystkim, jak wyej powiedziaem, yczy on
sobie, eby oby si bez obcej pomocy; gdyby jednak z koniecznoci musia si do tego uciec, pragn, eby wezwanie krla wyszo nie od niego
samego, lecz raczej od wszystkich Achajw. Wszak niepokoi si, eby,
jeeli krl zjawi si i pokona w wojnie Kleomenesa i Lacedemoczykw,
a potem inaczej co postanowi o zwizku pastw gos ogu jemu samemu nie przypisa winy caego nieszczcia; bo sdzono by, e Antigonos susznie tak postpuje, poniewa Aratos przez zajcie Akrokoryntu
wyrzdzi przedtem krzywd macedoskiemu domowi krlewskiemu.
Kiedy wic Megalopolitanie przybyli na wsplne miejsce obrad, pokazali
Achajom pismo od krla i przedstawili ca jego yczliwo, a nadto zadali jak najszybszego wezwania Antigonosa, przy czym i zgromadzenie
objawio t sam wol wystpi Aratos, z uznaniem wyrazi si o przychylnoci krla, pochwali take opini ogu, a potem wezwa go w duszej mowie, eby przede wszystkim sprbowa sam przez si ocali miasta

98

i kraj; nic bowiem ponad to nie jest chlubniejsze ani korzystniejsze.


Jeeli jednak los oprze si im w tych usiowaniach, wwczas dopiero
jak powiedzia po uprzednim zbadaniu wszelkich pokadanych w sobie
nadziei powinni uciec si do pomocy przyjaci.
51. Tum wyrazi mu swe uznanie; uchwalono wic pozosta na dawnym stanowisku i wasnymi siami prowadzi obecn wojn. Kiedy jednak
Ptolemajos odwrci si od Zwizku i zacz wspiera Kleomenesa, ktrego chcia podburzy przeciw Antigonosowi, poniewa spodziewa si
raczej przy pomocy Lacedemoczykw ni Achajw przeszkodzi planom
krlw macedoskich, i kiedy Achajowie naprzd zostali pobici koo Lykajon, gdzie w marszu spotkali si z Kleomenesem, a po raz drugi ponieli
klsk w formalnej bitwie koo tak zwanej Ladokei na obszarze Megalopolis, gdzie pad take Lydiadas, wreszcie po raz trzeci zupenie zostali
rozgromieni na terytorium Dyme koo tak zwanego Hekatombajon, gdzie
wszystkie ich wojska bray udzia w walce, wtedy ju sytuacja nie pozwalaa na dalsz zwok i groce niebezpieczestwo zmusio Achajw,
eby jednomylnie szukali ratunku u Antigonosa. Teraz wysa Aratos
swego syna w poselstwie do Antigonosa i upewni si co do posikw.
Najwikszy kopot i trudno sprawiao im to, e ani krl, jak wydawaosi, nie udzieli pomocy, jeeli nie otrzyma z powrotem Akrokoryntu i nie
uzyska w Koryncie oparcia w obecnej wojnie, ani Achajowie nie mieli
Koryntu wbrew woli mieszkacw wydawa Macedoczykom. Dlatego
te z pocztku zwlekano z zawarciem ukadw, aby gwarancje wiernoci
bliej zbada.
52. A Kleomenes wznieciwszy popoch wyej wspomnianymi zwycistwami, odtd ju bezkarnie przeciga przez miasta i jedne pozyskiwa
namow, drugie postrachem i grobami. W ten sposb zdoby Kafyai, Pellene, Feneos, Argos, Flius, Kleonai, Epidauros, Hermion, Trojzen, a wreszcie Korynt, po czym sam stan obozem przed Sikyonem, Achajw za
uwolni przez to od najwikszej trudnoci. Gdy bowiem Koryntyjczycy
wezwali wczesnego stratega Arata i Achajw do opuszczenia miasta
i rwnoczenie posali do Kleomenesa, aby go przywoa, nastrczya si
Achajom sposobno i odpowiedni pretekst, ktrego zaraz uchwyci si
Aratos: ofiarowa Antigonosowi Akrokorynt, ktr to miejscowo zajmowali wtedy Achajowie, i w ten sposb zmaza dawniejsz sw win wobec
domu macedoskiego, a nadto udzieli wystarczajcej rkojmi dla przyszego sojuszu, co za najwaniejsze, stworzy Antigonosowi baz wypadow przeciw Lacedemoczykom.
Skoro Kleomenes dowiedzia si o zawarciu ukadu midzy Achajami
i Antigonosem, wyruszy z Sikyonu, rozbi obz przy Istmie i przestrze
midzy Akrokoryntem a tak zwanymi Grami Onejskimi otoczy waem
i rowem upewniwszy si ju w nadziei panowania nad caym Pelopone-

99

em. Antigonos za dawno ju by w pogotowiu oczekujc przyszych


wypadkw, stosownie do rad Arata. Teraz wic wnioskujc z nadchodzcych wiadomoci, e Kleomenes lada chwila zjawi si z wojskiem w Tesalii, posa goca do Arata i do Achajw z przypomnieniem zawartej
umowy i powid wojsko przez Eube do Istmu. Etolowie bowiem, po
wielu innych prbach, aby przeszkodzi Antigonosowi w niesieniu pomocy, i teraz take zabronili mu pochodu z wojskiem przez Termopile;
w przeciwnym razie zapowiedzieli przeszkodz mu w przemarszu
z broni w rku 49.
Antigonos wic i Kleomenes stanli naprzeciw siebie obozem, pierwszy usiujc wtargn do Peloponezu, drugi zamkn mu dostp.
53. Achajowie za, cho sytuacja ich bya mocno zachwiana, przecie
nie zaniechali swego planu i nie tracili nadziei we wasne siy, lecz, skoro
Argiwczyk Arystoteles powsta przeciw stronnikom Kleomenesa, przybyli
z pomoc, wpadli skrycie ze swym strategiem Timoksenosem do miasta
Argiww i zajli je. I w tym wanie naley szuka najwaniejszej przyczyny poprawy ich pooenia na lepsze. Jak bowiem sam przebieg zdarze wykaza, byo to wanie to, co powstrzymao zapd Kleomenesa
i przedtem jeszcze osabio odwag jego wojsk. Jakkolwiek bowiem naprzd zaj on dogodniejsze punkty, pobiera obfitsze dostawy ni Antigonos i powodowa si wiksz miaoci i ambicj, to przecie, skoro
otrzyma wiadomo o zajciu miasta przez Achajw, zaraz dobrowolnie
odchodzc i porzucajc wyej wspomniane korzyci rozpocz podobny
do ucieczki odwrt, gdy obawia si, eby go zewszd nie opasali nieprzyjaciele. Napadszy na Argos, prbowa przez jaki czas przywaszczy
sobie miasto. Lecz nastpnie, gdy Achajowie dzielnie, a Argiwowie po
zmianie przekona ambitnie go odpierali, zawiedziony take w tym zamyle, przemaszerowa przez Mantyne i tak wrci do Sparty.
54. Antigonos wic bezpiecznie wkroczy do Peloponezu i przej
Akrokorynt. Lecz wcale nie zatrzymujc si tu, szed dalej do celu i zjawi si w Argos. Tu wyrazi uznanie Argiwom, uporzdkowa nastpnie
stosunki w miecie i zaraz znowu wyruszy kierujc swj marsz do Arkadii. Wyrzuciwszy zaogi z warownych miejsc, jakie Kleomenes pobudowa
na terytorium Aigys i Belminy, odda te stranice Megalopolitanom
i przyby potem na zebranie Achajw do Aigion. Tu zda spraw z osobistych zamiarw, traktowa z nimi co do dalszej wojny i zosta mianowany wodzem wszystkich sprzymierzecw. Potem zimujc spdzi jaki
czas w okolicy Sikyonu i Koryntu, a z nastaniem wiosny wyprowadzi
swe wojska w pole. Dotarszy w trzecim dniu do miasta Tegeatw, gdzie
take Achajowie z nim si spotkali, rozbi obz wkoo miasta i zacz
48

Bez tego zakazu nie byby obra drogi przez Eube.

100

je oblega. Poniewa Macedoczycy energicznie prowadzili cae oblenie


i robili podkopy, rycho Tegeaci stracili nadziej ratunku i poddali si.
Antigonos ubezpieczywszy si w posiadaniu miasta bez ustanku szed
ku nowym przedsiwziciom i posuwa si spiesznie do Lakonii. Gdy
zbliy si do Kleomenesa, ktry sta na stray wasnego kraju, bra go
na prb i urzdza jakie harce. Tymczasem dowiedzia si od wywiadowcw, e zaoga z Orchomenos przybya Kleomenesowi z odsiecz;
natychmiast wic zwin obz i tam pody. Jako zaraz w pierwszym
ataku wzi szturmem Orchomenos; nastpnie stan obozem wkoo Mantynei i oblega to miasto. Macedoczycy wzniecajc strach rycho dostali
je w swe rce, po czym Antigonos pocign dalej na Heraj i Telfuz.
Take i te miasta wzi w posiadanie, bo ich mieszkacy dobrowolnie do
si przyczyli; i tak, poniewa ju zbliaa si zima, uda si na zgromadzenie Achajw do Aigion. Wszystkich Macedoczykw odprowadzi
do domu na przezimowanie, a sam rozprawia z Achajami i naradza si
z nimi nad obecnym pooeniem.
55. Tymczasem Kleomenes zauwaywszy, e wojska odprawiono,
a Antigonos tylko z zacinymi onierzami bawi w Aigion i oddalony
jest o trzy dni marszu od Megalopolis, nadto wiedzc, e to miasto trudne
jest do strzeenia wskutek swej wielkoci i maej iloci mieszkacw,
teraz za nawet niedbale jest pilnowane, poniewa Antigonos znajduje
si blisko, a co najwaniejsze, e zdolni do noszenia broni mczyni przewanie wyginli w bitwie pod Lykajon, pniej w bitwie pod Ladokej
wzi sobie do pomocy jakich wygnacw meseskich, ktrzy wanie
przebywali w Megalopolis, i dziki ich pomocy dosta si po kryjomu
w nocy do miasta. Ale z nastaniem dnia nie tylko omal e nie zosta wyrzucony, lecz nawet ryzykowa swe ycie, poniewa Megalopolitanie byli
bardzo dzielni. To samo zdarzyo mu si ju na trzy miesice przedtem,
kiedy to z tej okolicy miasta, ktra nazywa si Kolajon, potajemnie do
wtargn. Teraz jednak dziki mnogoci wojska i uprzedniemu zajciu
dogodnych punktw osign swj cel i w kocu po wyrzuceniu Megalopolitan posiad miasto. Dostawszy je w sw moc tak okrutnie i po nieprzyjacielsku je zburzy, e nikt nawet nie spodziewa si, by mogo by
kiedy odbudowane. Uczyni to, jak mi si zdaje, dlatego, e w chwilach
niedoli jedynie u Megalopolitan i Stymfalijczykw nigdy nie mg pozyska sobie ani zwolennika, ani wsplnika wasnych nadziei, ani te zdrajcy.
Albowiem, umiowanie wolnoci i szlachetno Kleitoriw zhabi osobist nikczemnoci jedyny czowiek, Tearkes, o ktrym jednak Kleitoriowie susznie mwi, e nie urodzi si u nich, lecz by podrzuconym
dzieckiem jakiego obcego onierza z Orchomenos.
56. Poniewa za wrd dziejopisarzy, ktrzy rwnoczenie z Aratem
pisali, u kilku wielkim cieszy si powaaniem Fylarch, on. co nieraz

101

z owym pozostaje w sprzecznoci i pisze co wrcz przeciwnego byoby


poyteczne, a raczej konieczne dla nas, ktrzy postanowilimy pj za
Aratem w przedstawieniu czynw Kleomenesa, tego punktu nie zostawia nie zbadanym, aeby kamstwo w pismach historycznych przez nasze
niedbalstwo nie stao si rwnoznaczne z prawd. Ot w ogle ten historyk w caym swoim dziele wiele napisa lekkomylnie i nierozwanie.
Lecz co do reszty moe na razie nie potrzeba zbija go i dokadniej rzeczy
bada; to natomiast, co odnosi si do opisywanych przez nas czasw
(a jest to historia wojny kleomenejskiej), musimy starannie oceni. A wystarczy to w zupenoci, aby ca jego tendencj i warto dziea pozna.
Chcc tedy przedstawi okruciestwo Antigonosa i Macedoczykw,
a rwnoczenie Arata i Achajw, mwi, e Mantynejczycy, dostawszy si
w moc nieprzyjaci popadli w wielkie nieszczcie, a najstarsze i najwiksze z miast w Arkadii musiao walczy z tak cik niedol, ze
wszystkich Hellenw przywiodo do ez i zastanowienia si. Starajc si
za czytelnikw pobudzi do litoci i wzruszy opowiadaniem, nadmienia,
jak kobiety rzucay si w objcia mw, rozpuszczay na wiatr wosy,
odsaniay piersi; prcz tego prawi o zach i biadaniu mw i kobiet
wraz z dziemi i starymi rodzicami uprowadzanych do niewoli. A czyni
to w caym swym dziele usiujc w szczegach zawsze stawi przed oczy
okropne sceny. Pomimy ju pasko i zniewieciao tych jego zabiegw,
a wemy pod rozwag tylko waciwo, a zarazem poytek historii. Nie
powinien zatem dziejopis opowiadaniem nadzwyczajnych rzeczy wstrzsa swych czytelnikw, ani wymyla przypuszczalnych mw i wylicza
wszystkich ubocznych okolicznoci przy danych faktach, jak to czyni
tragediopisarze, lecz cakowicie o tym tylko wspomina, co zgodnie
z prawd zostao dokonane i powiedziane, choby to byo co zgoa zwyczajnego. Albowiem cel historii nie jest ten sam, co cel tragedii, lecz wrcz
odmienny. Tu musi si najprawdopodobniejszymi mowami wstrzsn
i przywabi na chwil suchaczy, tam za przez rzeczywiste czyny i sowa
na wsze czasy pouczy i przekona chciwych wiedzy, bo u tragikw zajmuje pierwsze miejsce prawdopodobiestwo (choby byo zmylone) dla
zudzenia widzw, u dziejopisarzy natomiast prawda dla korzyci, jak
chciwi wiedzy odnosz. Prcz tego przewanie opowiada nam Fylarch
o wypadkach nie podajc ich przyczyny i charakteru, bez ktrych przy
adnym zdarzeniu nie mona odczuwa ani susznego wspczucia, ani
uzasadnionej niechci. Bo kt nie uwaa za rzecz okropn, eby bito
wolnourodzonych ludzi? A przecie, jeeli spotka to sprawc niesprawiedliwych czynw, sdzi si, e suszn znalaz kar. I jeeli to samo dzieje
si celem poprawy i dania nauczki, to jeszcze ci, co bij wolnourodzonych, uchodz za godnych czci i wdzicznoci. Tak samo mordowanie obywateli uwaa si za najwiksz zbrodni, zasugujc na najsrosze kary.

102

A jednak, jak widzimy, bezkarny bywa zabjca zodzieja albo cudzoonika, a mciciel zdrajcy albo tyrana zyskuje nawet zaszczytne miejsce
u wszystkich. Tak we wszystkim ostateczny co do tych rzeczy sd opiera
si nie na faktach, lecz na przyczynach i zamiarach osb dziaajcych oraz
na rnicach, jakie pod tym wzgldem zachodz.
57. Ot Mantynejczycy najprzd dobrowolnie porzucili Zwizek
Achajski i poddali siebie i sw ojczyzn Etolom, a potem Kleomenesowi.
Obrawszy wic tak polityk i wszedszy w skad pastwa Lacedemoczykw, w czwartym roku przed przybyciem Antigonosa50 ulegli przemocy Achajw, przy czym Aratos podstpnie zdoby ich miasto. I teraz
oni tak byli dalecy od poniesienia jakiej kary za wspomniane przestpstwo, e nawet gone stao si samo to zajcie z powodu nagej odmiany,
jaka nastpia w usposobieniu obu stron. Bo kiedy tylko Aratos zaj
miasto, natychmiast wyda rozkaz swoim podwadnym, eby nikt nie
dotyka cudzej wasnoci, a z kolei zwoa Mantynejczykw i poleci im
by dobrej myli i spokojnie pozosta w swych domach; bd przecie
cakiem bezpieczni, jeeli przystpi do Zwizku Achajskiego. Gdy wic
Mantynejczykom niespodzianie i nagle zawitaa nadzieja, zaraz wszyscy
zmienili sposb mylenia. I tych samych, przeciw ktrym krtko przedtem walczyli i widzieli, jak liczni ich krewni gin, a niemao z nich odnosi cikie rany teraz wprowadzali do wasnych domw, pozwolili im
dzieli ognisko z sob i z innymi czonkami rodziny, i nie zaniechali adnych objaww wzajemnej uprzejmoci. I susznie tak postpowali. Bo nie
wiem, czy jacy miertelnicy napotkali kiedy wyrozumialszych nieprzyjaci i czy jacy z mniejsz szkod wydobyli si z tak wielkich nieszcz,
jak Mantynejczycy dziki okazanej im przez Arata i Achajw agodnoci.
58. Nastpnie przewidujc wewntrzne rozruchy jako te wrogie zamiary Etolw i Lacedemoczykw wysali posw do Achajw i prosili ich
o danie im zaogi. Achajowie spenili to yczenie i spord siebie wybrali
losem trzystu mw; wylosowani wyruszyli rzucajc wasn ojczyzn
i mienie i przebywali w Mantynei, aby strzec ich wolnoci i caoci. Z tymi
wysali take dwustu onierzy zacinych, ktrzy wsplnie z Achajami
mieli pilnowa istniejcego porzdku. Ale niedugo potem wybuch wrd
Mantynejczykw bunt; przywoawszy Lacedemoczykw, wydali im miasto i wymordowali tych ludzi, ktrzy przysani przez Achajw bawili
u nich; wiksze i straszniejsze nad to wiaroomstwo nieatwo da si
przytoczy. Skoro bowiem w ogle postanowili wyrzec si wdzicznoci
dla Zwizku i przyjani, to przecie byo ich obowizkiem przynajmniej
wspomnianych mw oszczdzi i stosownie do umowy wszystkim pozwoli odej; wszak to wedle oglnego prawa narodw zwyko si nawet
50

Ten zjawi si w r. 224; wic pierwsze zajcie Mantynei nastpio w r. 227.

103

nieprzyjacioom przyznawa. Oni natomiast, chcc Kleomenesowi i Lacedemoczykom uyczy wystarczajcej rkojmi co do obecnych swych
zamiarw, naruszyli oglnoludzkie prawa i popenili z nie przymuszonej
woli najwiksz zbrodni. Bo e stali si mordercami i katami tych, ktrzy
przedtem, po wziciu ich miasta szturmem, zapewnili im bezkarno,
a teraz strzegli ich wolnoci i caoci na jaki to zasuguje gniew? Jaka kara wydaaby si odpowiedni dla takich ludzi? Moe kto powie, ze
pokonanych w wojnie naleao sprzeda wraz z dziemi i onami. Ale
taki los wedug praw wojennych czeka take tych, ktrzy nie dopucili
si adnej zbrodni. Dlatego zasuyli oni na jak cisz i wiksz kar,
tak e gdyby istotnie wycierpieli to, o czym mwi Fylarch, nie naleaa
si im lito ze strony Grekw, lecz pochwaa i uznanie raczej tym, co
wykonali egzekucj i ukarali ich bezbono. Ale Mantynejczykw po
ich upadku nie spotkao nic wicej prcz tego, e ich mienie rozgrabiono
i wolnourodzonych sprzedano; mimo to historyk dla samej przesady poda
nie tylko czyste kamstwo, lecz nadto kamstwo nieprawdopodobne. I przy
wyjtkowej swej ignorancji nawet tego, co najblisze, nie potrafi zauway: jak ci sami Achajowie w tym samym czasie opanowawszy przemoc
Tege nic podobnego nie uczynili. A przecie, gdyby okruciestwo mszczcych si byo przyczyn owego faktu, to i ci musieliby dozna tego samego losu co Mantynejczycy, ktrzy poddali si okoo tego samego czasu.
Jeeli wic przeciw samym Mantynejczykom zastosowano odmienne
rodki, to widocznie take przyczyna gniewu musiaa by w ich wypadku
wyjtkowa.
59. Dalej mwi on, e Argiwczyk Aristomachos, ktry pochodzi z najdostojniejszego domu i by tyranem Argiww oraz potomkiem tyranw,
dostawszy si w moc Antigonosa i Achajw uprowadzony zosta do Kenchreai i wrd mk zgin, a aden czowiek nie cierpia tak niesprawiedliwie i tak strasznie. I take przy tym zdarzeniu historyk zachowujc
waciwy sobie charakter zmyla jakie gosy, ktre noc, gdy torturowano Aristomacha, dochodziy do uszu mieszkajcych w pobliu; z tych
jedni, jak mwi, zdumieni tym bezbonym czynem, drudzy nie dajc mu
wiary, inni wreszcie oburzeni zajciem biegli do owego domu. Lecz takie
okamywanie usumy na bok; ju bowiem dostatecznie zostao wyjanione. Ja za sdz, e Aristomachos, choby nawet niczym innym wobec Achajw nie zawini, ju ze wzgldu na swj charakter i bezprawie
wobec ojczyzny zasuy na najcisz kar. Co prawda historyk chcc
jego saw powikszy i skoni czytelnikw, aby tym bardziej podzielali
z nim oburzenie na to, co wycierpia Aristomachos, twierdzi, e nie tylko
by tyranem, lecz nadto potomkiem tyranw. Ale wikszego i przykrzejszego zarzutu, ni ten, nie mona by sobie atwo wyobrazi; sama
bowiem nazwa mieci w sobie okrelenie najwyszej bezbonoci i obej-

104

unika. Jak zatem Kleomenes zaj miasto, jak zachowa je nienaruszone


i zaraz wysa gocw z pismem do Megalopolitan w Messenie proszc
ich, eby otrzymawszy z powrotem nie zniszczone miasto ojczyste stali
si jego sprzymierzecami to nam opowiedzia chcc wykaza, jak
wielkodusznym i umiarkowanym by Kleomenes wzgldem swoich nieprzyjaci. I dalej jeszcze, jak Megalopolitanie nie pozwolili odczyta listu
do koca i omal e nie ukamienowali oddawcw pisma a dotd dokadnie opisa. Co za z kolei nastpowao i co istotnie naleao do historii, to opuci, tj. pochwa i zaszczytn wzmiank o znamienitych
zasadach. A przecie to si samo nasuwao. Jeeli bowiem tych, ktrzy
tylko sowem i uchwa podejm si wojny w obronie przyjaci i sprzymierzecw, uwaamy za dzielnych mw, a tym, co zgodz si take
na spustoszenie swego kraju i na oblenie, odpacamy nie tylko pochwal, lecz jeszcze najwysz wdzicznoci i najwikszymi darami
to jakie mniemanie naley mie o Megalopolitanach? Czy nie najbardziej wzniose i najlepsze? Bo najprzd kraj swj wydali na up Kleomenesowi; nastpnie znowu utracili cakowicie miasto ojczyste z powodu
skaniania si ku Achajom; a w kocu, kiedy wbrew nadziei i oczekiwaniu
dano im mono odzyskania go w stanie nie uszkodzonym, woleli raczej
straci kraj, groby, witynie, miasto ojczyste, mienie, sowem, wszystko,
co dla ludzi jest najdrosze, byleby dochowa wiernoci sprzymierzecom.
Jaki pikniejszy od tego czyn zosta kiedy dokonany albo mgby by
dokonany? Przy jakim powinien by historyk bardziej zatrzyma czytelnikw? Przez jaki wreszcie mgby bardziej zachci ich do zachowania
wiernoci i do zawierania przymierza z rzetelnymi i staymi pastwami?
Ale o tym Fylarch nie uczyni adnej wzmianki, bo lepy by, jak mi si
zdaje, na najpikniejsze i najbardziej godne dziejopisa czyny.
62. Ale zaraz potem twierdzi, e z upw megalopolitaskich przypado Lacedemoczykom sze tysicy talentw, z czego dwa tysice dano
wedle zwyczaju Kleomenesowi. Tu kt by si najprzd nie dziwi niedowiadczeniu i nieznajomoci tego, co kademu jest wiadome, w sprawie
zasobw i majtku greckich pastw? O tym przede wszystkim historyk
powinien by poinformowany. Ja mianowicie utrzymuj, e nie w owych
czasach, w ktrych przez krlw macedoskich, a jeszcze wicej przez
ustawiczne wojny wewntrzne Peloponezyjczycy doszcztnie byli zrujnowani, lecz za naszych czasw, kiedy to wszyscy jedno i to samo mwic
sdz, e korzystaj z najwikszego dobrobytu, mimo to z caego Peloponezu, z samego tylko ruchomego mienia, z wykluczeniem osb, nie mona
by byo zebra tak wielkiej sumy pienidzy. A e to obecnie nie na chybi
trafi, lecz raczej z uzasadnieniem twierdzimy, jasno wynika z tego, co
nastpuje. Kt bowiem nie sysza o Ateczykach, e w owym czasie, gdy
wsplnie z Tebanami przedsibrali wojn przeciw Lacedemoczykom

105

i wysyali w pole dziesi tysicy onierzy i sto trjrzdowcw zaopatrywali w zaog, e wtedy, postanowiwszy stosownie do wielkoci majtku
ciga podatki wojenne, oszacowali ca ziemi attyck i domy jako te
reszt mienia i e mimo to cae oszacowanie majtkowe wykazao brak
dwustu pidziesiciu talentw do szeciu tysicy! Wedug tego nie wyda
si nieprawdopodobne, co wanie powiedziaem o Peloponezyjczykach.
e w tych czasach z samego Megalopolis wicej ni trzysta talentw
wpyno, tego nie omieliby si utrzymywa nawet kto, co lubi przesadza; wszak pewn jest rzecz, e zarwno wolni jak i niewolnicy przewanie schronili si do Messeny. A najwaniejszy dowd na moje powysze twierdzenie jest ten, e chocia Mantynejczycy, jak mwi sam Fylarch,
nie ustpowali adnemu ludowi w Arkadii ani co do si, ani co do majtku
i wskutek oblenia, po kapitulacji, dostali si w moc nieprzyjaci, tak
e nikt nie mg uciec i nieatwo dao si co ukradkiem na bok usun,
to przecie caa zdobycz wojenna, jak z wliczeniem osb w tych wanie
czasach przysporzyli wrogowi, wynosia tylko trzysta talentw.
63. A kt by jeszcze bardziej nie dziwi si temu, co bezporednio
potem dodaje? Bo mimo tego twierdzenia opowiada, e mniej wicej na
dziesi dni przed bitw przyby od Ptolemajosa pose, aby oznajmi Kleomenesowi, e Ptolemajos odmawia mu dalszego wsparcia pieninego
i radzi, eby zawar ukad z Antigonosem. Na t wiadomo mia si Kleomenes zdecydowa jak najszybciej wyda rozstrzygajc bitw, zanim
o tym dowiedz si wojska, poniewa wasne rodki nie rokoway mu
adnej nadziei, by mg wypaci od. Ale jeeli wanie w tym czasie
by w posiadaniu szeciu tysicy talentw, to mg samego Ptolemajosa
w wydatkach przewyszy. A przeciw Antigonosowi, gdy tylko posiada
trzysta, i tak by w stanie utrzyma si bez adnego niebezpieczestwa
i przewleka wojn. Twierdzi za, e ca nadziej pokada Kleomenes
w Ptolemajosie i jego wsparciu pieninym, a rwnoczenie zapewnia,
e w tym samym czasie dysponowa tak wielk sum pienidzy, czy nie
dowodzi to najwikszego nierozumu i nierozwagi?
Wiele jeszcze innych podobnych twierdze zamieci ten historyk zarwno w odniesieniu do wczesnych czasw jak i w caym dziele; sdz
jednak, e stosownie do pierwotnego naszego planu wystarczy o nich
ju to, co teraz powiedziaem.
64. Po zdobyciu Megalopolis, gdy Antigonos zimowa jeszcze w miecie Argos, cign Kleomenes swe wojska zaraz z pocztkiem wiosny
i przemwiwszy do nich stosownie do okolicznoci wyruszy i wpad do
kraju Argiww. Uczyni to, jak oglnie mniemano, hazardownie i zuchwale, poniewa miejsca u wejcia do kraju byy obronne, natomiast
zdaniem rozumnych bez niebezpieczestwa i rozwanie. Widzc bowiem, e Antigonos odprawi swe wojsko, wiedzia na pewno, e przede

106

wszystkim uskuteczni napad bez ryzyka, a po wtre, e jeeli kraj bdzie


pustoszony a do murw miasta, to Argiwowie na widok tego, co si
dzieje, musz si zmartwi i przypisa win Antigonosowi. Jeeli wic
ten nie mogc znie zarzutw tumu wyruszy z siami, jakie mia pod
rk, i odway si na bitw, to byo dla jasne wedle oblicze, e atwo
go zwyciy. Jeeli za Antigonos wytrwa w swoim postanowieniu i zachowa si spokojnie, to spodziewa si przeciwnikom napdzi takiego
strachu, a wasnym wojskom doda takiej odwagi, e bezpiecznie bdzie
mg wykona odwrt do swojej ojczyzny. Tak si te stao. Gdy bowiem
kraj pustoszono, gromadzi si lud i zorzeczy Antigonosowi; a on, zupenie jak na wodza i krla przystao, nic nie uwaa za waniejsze od
zamierzonego dziaania, i zachowa spokj. Tak Kleomenes zgodnie z pierwotnym planem spustoszy kraj i wprawi nieprzyjaci w popoch a wasnym wojskom doda ducha w obliczu grocego niebezpieczestwa, po
czym spokojnie wrci do domu.
65. Gdy z nastaniem lata zeszli si Macedoczycy i Achajowie z le
zimowych, zabra Antigonos wojsko i ruszy naprzd wraz ze sprzymierzecami ku Lakonii. Mia przy sobie Macedoczykw, ktrzy tworzyli
falang dziesi tysicy, peltastw trzy tysice, jedcw trzystu, a prcz
tych tysic Agrianw i tylu Galw; onierzy zacinych ogem trzy
tysice pieszych i trzystu jedcw; z Achajw w doborowych onierzach
trzy tysice pieszych i trzystu jedcw oraz tysic Megalopolitan, ktrzy
byli uzbrojeni na sposb macedoski i mieli wodza Kerkidasa z Megalopolis; ze sprzymierzecw dwa tysice Beotw pieszych i dwustu konnych, Epirotw pieszych tysic i jedcw pidziesiciu, Akarnanw w tej
samej liczbie, wreszcie Iliryjczykw tysic szeciuset, ktrym przewodzi
Demetrios z Faros tak e caa sia zbrojna wynosia okoo dwudziestu
omiu tysicy pieszych i tysica dwustu jedcw. Kleomenes za, ktry
oczekiwa napadu, zabezpieczy reszt przej do kraju zaogami, rowami
i zasiekami, a sam koo Sellazji rozbi obz z wojskiem, ktre w caoci
liczyo okoo dwadziecia tysicy ludzi, wnioskujc z prawdopodobnych
danych, e nieprzyjaciele tdy wpadn. I tak si stao. Le przy samym
wejciu dwa wzgrza, z ktrych jedno nazywa si Euas, drugie Olympos;
midzy nimi wiedzie droga do Sparty wzdu rzeki Oinus. Ot Kleomenes przed obu wymienionymi wzgrzami poprowadzi rw i wa i ustawi
na Euas periojkw i sprzymierzecw pod dowdztwem swego brata
Eukleidasa; sam za wraz z Lacedemoczykami i onierzami zacinymi
obsadzi Olympos. Na rwninie wzdu rzeki po obu stronach drogi umieci jedcw z czci najemnych onierzy. Gdy Antigonos przyby,
zauway obronno okolicy i to, e Kleomenes wszdzie waciwymi oddziaami tak trafnie zawczasu obsadzi dogodnie pooone punkty, e
ustawienie wojska caym swym ksztatem przypomina pozycj biegych

107

szermierzy; bo nie pominito niczego, co naley do ataku i do obrony, lecz


jednoczenie by to silny szyk bojowy i niedostpny obz. Dlatego te
zrezygnowa z myli, eby zaraz w pierwszym ataku zaczepi nieprzyjaciela i lekkomylnie wdawa si z nim w walk.
66. Rozbiwszy obz w nieznacznym oddaleniu i majc za oson rzek
zwan Gorgylos czeka kilka dni i bada waciwo okolicy jako te
rodzaj rnych czci wojsk nieprzyjacielskich. Rwnoczenie organizujc
jakie pozorne zaczepki stara si wyudzi od przeciwnikw ich zamysy
na przyszo. Nie mogc jednak znale adnego punktu zaniedbanego
i bez obrony, gdy Kleomenes wszystkim jego ruchom gotw by zapobiec,
odstpi od takiego planu. W kocu zgodnie obaj postanowili walk rozstrzygn spraw; bo te bardzo zdolnych i rwnorzdnych wodzw w tych
mach los zestawi do boju. Ot naprzeciw wojsk na Euas ustawi krl
Macedoczykw ze spiowymi tarczami i Ilirw, uporzdkowawszy ich
plutonami na przemian. Na wodzw tych wojsk wyznaczy Aleksandra,
syna Akmetosa, i Demetriosa z Faros. Za nimi umieci Akarnanw i Kreteczykw. W tyle za tymi stay dwa tysice Achajw, ktrzy tworzyli
rezerw. Jedcom wskaza miejsce dokoa rzeki Oinus naprzeciw jazdy
nieprzyjacielskiej dajc im za wodza Aleksandra i stawiajc obok nich
tysic pieszych Achajw i rwn liczb Megalopolitan. Sam, wiodc onierzy zacinych i Macedoczykw, postanowi na Olympos podj walk
z wojskami Kleomenesa. Ustawi wic na przedzie onierzy zacinych,
a za nimi podwjn falang Macedoczykw, jedn za drug; uczyni to
z powodu ciasnoty miejsc. Iliryjczycy mieli haso, eby wtedy zacz atak
na wzgrze, kiedy ujrz od strony Olympos wywieszon bia chorgiew
(oni bowiem noc przyczepili si do samych stp wzgrza blisko rzeki
Gorgylos), a podobnie Megalopolitanie i jedcy skoro krl wywiesi
purpurow flag.
67. Skoro nadesza pora walki i dano Iliryjczykom sygna, a ci, do
ktrych to naleao, polecili im speni swj obowizek, zaraz wszyscy
ukazali si i rozpoczli atak na wzgrze. Ale lekkozbrojni, ktrzy pierwotnie dodani byli do jazdy Kleomenesa, widzc roty Achajw odsonite
od tyu, wpadli im na plecy i tak przyprawili o powane niebezpieczestwo
tych, co forsowali wzgrze, bo podczas gdy Eukleidas ze swoimi ludmi
z gry i od frontu im zagraa, to onierze zacini napierajc z tyu
mocno przykadali do nich swe rce. W owej chwili Megalopolita Filopoimen zauway, co si dzieje, i rwnoczenie przewidzia wynik. Najprzd
prbowa wodzom przedstawi, co nastpi; gdy jednak nikt na niego nie
zwraca uwagi, poniewa nigdy dotd nie piastowa stanowiska wodza
i by jeszcze zupenie mody, wic zachci wasnych ziomkw i miao
uderzy na nieprzyjaci. Kiedy to si stao, onierze najemni, ktrzy
napierali na tyy wstpujcych na wzgrze, usyszawszy krzyk i ujrzawszy

108

Kady poszczeglny m i kady oddzia wojska wspzawodniczy nawzajem w prbach mstwa. Gdy jednak Kleomenes widzia, e jego brat
uciek, a jedcy na rwninie prawie ju s zachwiani, bojc si, e nieprzyjaciele zewszd rzuc si na niego, czu si zmuszony rozerwa wa
obozowy i wszystkie wojska z jednej strony obozu wywie frontem ku
nieprzyjacielowi. Nastpnie po obu stronach trby odwoay lekkozbrojnych onierzy z przestrzeni midzy szykami bojowymi, a falangi, wznisszy okrzyk, z wycignitymi dzidami uderzyy na siebie. Wywizaa si
zacita walka: raz Macedoczycy krok za krokiem cofali si odpierani
w dal dzielnoci Lakoczykw, raz znowu Lacedemoczykw odpycha
ciar macedoskiego szyku bojowego. W kocu, gdy ludzie Antigonosa
utworzyli gsty mur z dzid i przypucili atak z si waciw podwjnej
falandze, wypchnli Lacedemoczykw z ich warownych miejsc. Reszta
wic tumu ucieka w dzikim popochu, mordowana w pocigu, a Kleomenes w otoczeniu kilku jedcw dosta si cao do Sparty. Lecz z nastaniem nocy zeszed do portu Gytion, gdzie ju od duszego czasu na
wszelki wypadek przygotowano dla to, co byo potrzebne do eglugi,
i odpyn z przyjacimi do Aleksandrii.
70. Antigonos zawadnwszy Spart w pierwszym natarciu obszed
si z Lacedemoczykami wielkodusznie i po ludzku, a nadto przywrci
im odziedziczony po przodkach ustrj pastwa. Po kilku dniach wyruszy
z wojskami z miasta, gdy oznajmiono mu, e Iliryjczycy wpadli do Macedonii i pustosz kraj. Tak to zawsze los najwaniejsze sprawy wbrew
planom zwyk rozstrzyga. Bo gdyby wtedy Kleomenes odoy by ostatecznie walk na kilka dni albo wrciwszy po walce do miasta tylko na
krtki czas opanowa sytuacj, byby utrzyma si przy rzdach. Antigonos tymczasem zjawi si w Tegei, przywrci take temu miastu dawny
ustrj, a std na drugi dzie przyby do Argos wanie na uroczysto
narodow igrzysk nemejskich. Gdy na niej zarwno od caego Zwizku
Achajskiego jak i od kadego poszczeglnego miasta otrzyma wszystko
to, co suyo do uwiecznienia jego sawy i czci, wyruszy spiesznie do
Macedonii. Zasta jeszcze Iliryjczykw w kraju i wyda im regularn
bitw, w ktrej odnis zwycistwo; ale wskutek gwatownego nawoywania i krzyku podczas samej walki popad w taki stan, e zacz rzyga
krwi, i rycho potem uleg tej chorobie: m, ktry obudzi co do siebie
pikne nadzieje u wszystkich Hellenw, nie tylko z powodu swej umiejtnoci prowadzenia otwartego boju, lecz jeszcze bardziej z powodu caego
swego charakteru i zacnoci. Panowanie nad Macedoczykami zostawi
Filipowi, synowi Demetriosa 51.

51

W r. 221.

109

71. W jakim celu obszerniej przedstawilimy powysz wojn z Kleomenesem? Poniewa te czasy bliskie s tym, ktre mamy opisywa, wic
wedug pierwotnego planu wydawao si nam poyteczn, a raczej konieczn rzecz, eby wczesne pooenie pastwa Macedoczykw i Hellenw wszystkim wyjani i uczyni zrozumiaym. Okoo tego samego czasu
umar take Ptolemajos wskutek choroby, a rzdy po nim przej Ptolemajos z przydomkiem Filopator. Zeszed te ze wiata Seleukos, syn owego
Seleukosa, ktry nosi przydomek Kallinikos i Pogo, po czym jego brat
Antiochos odziedziczy krlestwo Syrii. Mianowicie z tymi wadcami zaszed podobny wypadek jak z owymi, ktrzy pierwsi po zgonie Aleksandra
zajli te pastwa: na myli mam Seleukosa, Ptolemajosa, Lizy macha; bo
oni zmarli wszyscy okoo sto dwudziestej czwartej olimpiady 52, jak wyej
wspomniaem, a ci okoo sto trzydziestej dziewitej53.
Skoro zatem ukoczylimy Wstp i Przygotowanie do caych naszych
Dziejw, w ktrym wykazano, kiedy, jak i z jakich przyczyn Rzymianie
zawadnwszy Itali po raz pierwszy zaczli miesza si do stosunkw
zewntrznych i po raz pierwszy omielili si zaprzeczy Kartagiczykom
prawa panowania nad morzem, a zarazem wyjanilimy wczesny Stan
pastwa Hellenw i Macedoczykw jako te Kartagiczykw wypada
nam teraz, gdy zgodnie z pierwotnym planem doszlimy do tych czasw,
w ktrych Grecy zamierzali rozpocz wojn sprzymierzecz, Rzymianie hannibalsk, a krlowie w Azji wojn o Celesyri, take t ksig
zamkn rwnoczenie z kresem poprzednich zdarze i z mierci tych
wadcw, ktrzy dotychczas rzdzili.
52
53

Tj. okoo 284 r. przed n. e.


Tj. okoo 224 r. przed n. e.

110

KSIGA TRZECIA
1. e jako pocztek naszych Dziejw przyjmujemy wojn sprzymierzecz i hannibalsk, a do tego wojn o Celesyri, owiadczylimy to
w pierwszej ksidze caego naszego dziea, czyli w trzeciej przed obecn;
zarazem te w niej wanie wyuszczylimy przyczyny, dla ktrych wyprzedzajc chronologicznie te zdarzenia uoylimy przed obecn dwie
ksigi. Teraz sprbujemy obszernie przedstawi wspomniane wojny oraz
przyczyny, z ktrych one wyniky i przez ktre tak bardzo si wzmogy
wypowiedziawszy si wprzd w kilku sowach o naszych Dziejach.
Poniewa cao, o ktrej postanowilimy pisa, mianowicie: jak, kiedy
i dlaczego wszystkie znane czci ziemi dostay si pod panowanie Rzymu,
jest faktem jednoznacznym i przedmiotem jednolitego rozwaania, a cao
ta ma znany pocztek, okrelone trwanie i niewtpliwe zakoczenie
wic uwaamy za rzecz poyteczn sumarycznie wspomnie i wprzd
pokrtce objani take najwaniejsze w niej czci, ile ich jest midzy
pocztkiem a kocem. Sdzimy bowiem, e w ten sposb dnemu wiedzy
czytelnikowi najatwiej damy naleyty pogld na cae nasze przedsiwzicie. Skoro bowiem umys wiele antycypuje z caoci dla poznania
poszczeglnych zdarze, wiele te z poszczeglnych zdarze dla zrozumienia caoci, przeto mniemajc, e ten podwjny sposb rozwaania
i rozpatrywania jest najlepszy, uoymy zgodny z tym, co powiedziaem,
tymczasowy plan naszych Dziejw. Ot oglny obraz i zakres naszego
tematu ju podalimy; poszczeglne za zawarte w nim zdarzenia maj
pocztek we wspomnianych powyej wojnach, a punkt zwrotny i zakoczenie w upadku krlestwa macedoskiego. Okres midzy pocztkiem
a kocem wynosi pidziesit trzy lata, a obejmuje on takie i tak wielkie
zdarzenia, jakich nie obj aden dawniejszy w rwnym przecigu czasu.
Przy ich przedstawieniu, zaczynajc od sto czterdziestej olimpiady, zachowamy taki porzdek.
2. Po wykazaniu przyczyn wybuchu powyej wspomnianej wojny
midzy Kartagiczykami a Rzymianami, zwanej hannibalsk, opowiemy,
jak Kartagiczycy wpadszy do Italii i obaliwszy potg Rzymian napdzili im wielkiego strachu o siebie samych i o ziemi ojczyst, a sami

111

powzili wielk i nieprawdopodobn nadziej, e nawet Rzymem w pierwszym natarciu zawadn. Z kolei sprbujemy wyjani, jak w tych samych
czasach Macedoczyk Filip ukoczywszy wojn z Etolami, a nastpnie
uporzdkowawszy sprawy greckie zdecydowa si zawrze zwizek z Kartagiczykami w imi wsplnych nadziei; jak dalej Antioch i Ptolemajos
Filopator wszczli midzy sob spr, a w kocu wojn o Celesyri; jak
wreszcie Rodyjczycy i Pruzjasz wszczli wojn przeciw Byzantyjczykom
i zmusili ich do zrzeczenia si ca pobieranego od pyncych do Pontu 1.
Tu zatrzymamy si w opowiadaniu i zdamy spraw z ustroju Rzymian,
a w zwizku z tym wykaemy, e waciwo ich formy rzdu najwicej
przyczynia si do tego, e nie tylko odzyskali z powrotem panowanie nad
Itali i Sycyli, a nadto rozszerzyli je na Iberw i Galw, lecz w kocu
take, po pokonaniu w wojnie Kartagiczykw, powzili myl o przewadze nad caym wiatem2. Rwnoczenie w dygresji przedstawimy, jak
nastpi upadek panowania Syrakuzaczyka Hierona. Do tego doczymy
zamieszki w Egipcie i opowiemy, w jaki sposb po mierci3 krla Ptolemajosa Antioch i Filip porozumiawszy si co do podziau pastwa, ktre
Ptolemajos zostawi nieletniemu synowi, zaczli chytrze dziaa i wyciga rce: Filip po egejskie posiadoci, Kari i Samos, a Antioch po
Celesyri i Fenicj.
3. Skoro nastpnie damy krtki przegld walk Rzymian z Kartagiczykami w Iberii, Libii i na Sycylii, przeniesiemy, rwnoczenie ze zwrotem zdarze, cae nasze opowiadanie na teren Grecji. Przedstawimy walki
morskie Attalosa i Rodyjczykw przeciw Filipowi, dalej wojn Rzymian
z Filipem, jak bya prowadzona, przez jakich wodzw, i jaki miaa koniec, a nawizujc bezporednio do tego, wspomnimy o rozgoryczeniu
Etolw, wskutek ktrego przywoali Antiocha i skierowali wojn toczc
si w Azji przeciw Achajom i Rzymianom. Po zdaniu sprawy z przyczyn
tej wojny i z przeprawy Antiocha do Europy opowiemy najprzd, w jaki
sposb wypdzono go z Grecji, po wtre, jak pokonany musia ustpi
z caej Azji z tej strony Tauru, a po trzecie, jak Rzymianie poskromiwszy
but Galatw zdobyli bezsporne panowanie nad Azj i uwolnili mieszkacw krain z tej strony Tauru od grozy i od krzywd wyrzdzanych przez
barbarzyskich Galatw. Potem postawimy przed oczyma czytelnikw
nieszczcia Etolw i Kefallenw i dorzucimy opis wojen Eumenesa z Pruzjaszem i z Galatami oraz t wojn, ktr wsplnie z Ariaratesem prowadzi przeciw Farnakesowi. Z kolei wspomnimy o zgodzie i urzdzeniu si
Peloponezyjczykw, a nadto o wzrocie pastwa Rodyjczykw. Nastpnie
1

Powyszy materia historyczny wypenia III, IV i V ksig.


To stanowio gwn tre VI ksigi.
3
W r. 204.

112

strecimy cale nasze opowiadanie wraz z faktami, przedstawiwszy na


ostatnim miejscu wypraw Antiocha z przydomkiem Epifanes do Egiptu,
wojn z Perseuszem i upadek krlestwa macedoskiego. Std zarazem
bdzie mona pozna, jak w poszczeglnych wypadkach Rzymianie postpowali, eby cay wiat uczyni sobie podwadnym.
4. Ot gdyby na podstawie samych tylko sukcesw albo te niepowodze mona byo wytworzy sobie naleyty sd o mach i o pastwach
zasugujcych na nagan albo na odwrt na pochwa, to musielibymy
na tym skoczy i stosownie do pierwotnego planu zamkn zarazem
nasze opowiadanie i dzieo na ostatnio wymienionych zdarzeniach. Albowiem okres pidziesiciu trzech lat na nich upyn, a wzrost i postp
rzymskiej potgi doszed wtedy do szczytu. Prcz tego wszystkim wydawao si rzecz niewtpliw i podyktowan przez konieczno, e odtd
naley Rzymian sucha i stosowa si do ich rozkazw. Jednakowo sdy
oparte jedynie na wyniku walk nie s miarodajne ani w odniesieniu do
zwycizcw, ani do pokonanych, poniewa wielu ju ludziom pozornie
najwiksze sukcesy, jeeli ich naleycie nie wyzyskali, przyniosy najwiksze nieszczcie, podczas gdy niejednym najgroniejsze zmiany losu,
jeeli je dzielnie wytrzymali, nieraz obrciy si na korzy. Dlatego
musimy do wymienionych poprzednio zdarze doda jeszcze sposb postpowania zwycizcw, jaki on by pniej i jak oni sprawowali panowanie nad wiatem, tudzie uczucia i sdy reszty ludw o panujcych
jak byy wielkie i jakie; prcz tego naley wyjani, jakie usiowania
i skonnoci w poszczeglnych pastwach przewaay i nabray mocy
w yciu prywatnych osb i w spoecznoci pastwowej. Bo oczywicie
z tego wypywa wyranie wskazanie dla obecnie yjcych, czy maja unika suwerennoci Rzymian, czy jej poda, a dla potomnych, czy maj
sdzi, e ich panowanie byo godne pochway i podziwu, czy te nagany.
Poytek bowiem pyncy z naszych Dziejw teraz i na przyszo bdzie
si gwnie na tym punkcie zasadza. Wszak nie to powinni uzna za
ostateczny cel dziaalnoci zarwno wadcy jak i ci, ktrzy z tego zdaj
spraw, eby odnie zwycistwo i wszystkich uczyni poddanymi. Przecie
nikt rozumny nie wojuje z ssiadami po to tylko, aby przeciwnikw zwalczy, ani nie wypywa na morze, aby si tylko przez nie przeprawi, ani
te nawet umiejtnoci i sztuk nie wyucza si dla samej wiedzy; lecz
wszyscy czyni wszystko albo dla przyjemnoci, albo dla sawy, albo poytku, jakie towarzysz czynom. Dlatego i to nasze dzieo dopiero przez
to osignie swj cel, e pozna si stan poszczeglnych pastw, jaki nasta
po zwalczeniu caego wiata i jego poddaniu si wadzy Rzymian a
do pniej na nowo powstaych zamieszek i ruchw. eby o tych ruchach
napisa zaczynajc jakby inne dzieo, zdecydowaem si z powodu wielkoci dokonanych w owym czasie czynw i niezwykoci wypadkw, gw-

113

nie jednak dlatego, e przewanie byem nie tylko naocznym ich wiadkiem, lecz przy jednych wspdziaaem, innymi nawet kierowaem.
5. Do wspomnianych powyej ruchw nale te: e Rzymianie wydali
wojn Celtyberom i Wakceom, a Kartagiczycy Masynissie, krlowi Libijczykw; e w Azji Attalos i Pruzjasz wzajemnie si zwalczali; e tame
krl Kappadokw Ariarates, wypdzony ze swego pastwa przez Orofernesa przy pomocy krla Demetriosa, z powrotem odzyska dziki Attalosowi ojcowskie panowanie i e Demetrios, syn Seleukosa, utrzymawszy
si przez dwanacie lat na syryjskim tronie utraci rwnoczenie i ycie,
i pastwo, gdy przeciw niemu sprzysiga si reszta krlw. Dalej Rzymianie odprawili do ojczyzny owych Grekw, ktrzy byli obwinieni od
czasu wojny z Perseuszem, oczyciwszy ich od skierowanego ku nim podejrzenia. Ci sami niedugo potem zaczepili Kartagiczykw, najprzd
w zamiarze przesiedlenia ich, pniej znowu, aby ich doszcztnie zniszczy z przyczyn, o ktrych w dalszym cigu dziea opowiemy. Rwnoczenie z tym, poniewa Macedoczycy zerwali wizy przyjani z Rzymianami, a Lacedemoczycy odpadli od politycznego zwizku z Achajami,
caa Hellada doznaa wsplnego nieszczcia, ktrego pocztek zarazem
by jej kocem.
Takie wiec jest nasze zadanie; ale potrzeba take szczcia, aeby nam
ycia starczyo, by zamiar doprowadzi do koca. Co prawda jestem przekonany, e gdyby nawet spotkao mnie co, co si zdarza ludziom, temat
ten nie zostanie nie opracowany z powodu braku odpowiednich mw;
bo jeszcze wielu innych zobowie si i bdzie usiowao doprowadzi
go do koca. Teraz skoro najznaczniejsze zdarzenia krtko przebieglimy
chcc oglnie i w szczegach da czytelnikom pojecie o caym naszym
dziele, pora jest, abymy pamitajc o naszym zamiarze wrcili do pocztku samego tematu.
6. Niektrzy z tych, co spisali dzieje Hannibala, chcc nam wyjani
przyczyny, z jakich wynikna powyej wspomniana wojna midzy Rzymianami a Kartagiczykami, podaj jako pierwsz oblenie Saguntu
przez Kartagiczykw, jako drug za to, e przekroczyli oni wbrew
ukadom rzek zwan u krajowcw Iber. Ja natomiast uwaabym to za
pocztki wojny, lecz za przyczyny adn miar nie mog ich uzna. Do
tego wiele brakuje; chyba e kto bdzie uwaa take przejcie Aleksandra do Azji za przyczyn wojny z Persami, a wpynicie Antiocha do Demetrias za przyczyn wojny z Rzymianami, z czego przecie ani jedno, ani
drugie nie jest prawdziwe lub prawdopodobne. Bo kt mgby dopatrze
si przyczyn w tych zdarzeniach, przed ktrymi wiele Aleksander, niemao te Filip jeszcze za ycia zdziaa i przygotowa dla wojny przeciw
Persom, podobnie jak uczynili to znw Etolowie przed zjawieniem si
Antiocha dla wojny z Rzymianami? Ale tak mwi ludzie, ktrzy nigdy

114

nie rozwaali, jaka zachodzi rnica i jak wielka jest przepa midzy
pocztkiem a przyczyn i pozorem, i e dwie ostatnie rzeczy we wszystkim s pierwsze, natomiast pocztek zajmuje ostatnie miejsce wrd wymienionych. Ja za pocztki kadego przedsiwzicia widz w pierwszych krokach i w pierwszym wykonywaniu tego, co ju rozstrzygnito,
przyczyny za w tym, co wyprzedza rozstrzygnicia i plany, a rozumiem
przez to myli, rozwaania, odpowiednie obliczenia i to, przez co dochodzimy do decyzji i zamiaru. Nastpujce wywody wyjani to, co tu
powiedziaem. Jakie naprawd byy przyczyny i z czego wynika wojna
przeciw Persom, to nawet laik atwo pojmie. Pierwsz wic by powrt
Hellenw pod wodz Ksenofonta z grnych satrapii, podczas ktrego
cignli przez ca wrog im Azj, a nikt z barbarzycw nie omieli si
stawi im czoa. Drug byo przejcie lacedemoskiego krla Agezylaosa
do Azji, przy czym nie natrafi on na aden powany opr, ktry by pokrzyowa jego zamiary; lecz tymczasem wskutek zamieszek w Grecji musia, nic nie wskrawszy, wrci. Std pozna i wymiarkowa Filip
tchrzostwo i niedbalstwo Persw; majc za przed oczyma swoj i Macedoczykw sprawno w rzemiole wojennym, a do tego wielko i pikno przyszych zyskw z wojny, skoro tylko zjedna sobie cakowit
yczliwo ze strony Grekw, natychmiast pod pozorem, e chce pomci
krzywdy wyrzdzone Grekom przez Persw, powzi szybko zamiar wojny
i przygotowa wszystko do tego celu. Dlatego dwa najprzd wymienione
fakty trzeba uzna za przyczyny wojny przeciw Persom, nastpny za
pozr, a przejcie Aleksandra do Azji za pocztek.
7. Za przyczyn za wojny midzy Antiochem a Rzymianami widocznie trzeba uwaa gniew Etolw. Ci bowiem sdzc, e Rzymianie przy
kocu wojny przeciw Filipowi wielekro traktowali ich z lekcewaeniem,
nie tylko, jak wyej powiedziaem, przywoali Antiocha, lecz nawet zdecydowali si wszystko moliwe uczyni i cierpie z powodu gniewu
trwajcego od owych czasw. Za pozr za naley uwaa oswobodzenie
Hellenw, ktre Etolowie, obchodzc z Antiochem miasta, bezpodstawnie i kamliwie gosili; a za pocztek wojny wyldowanie Antiocha
w Demetrias.
Ja za na ten temat obszernie wypowiedziaem si nie po to, aby gani
historykw, lecz aby pouczy dnych wiedzy czytelnikw. Bo c pomoe chorym lekarz, ktry nie zna przyczyn stanw ciaa? I na c przyda
si polityk, ktry nie potrafi osdzi, jak, dlaczego i skd kade poszczeglne zdarzenie zostao spowodowane? Wszak ani pierwszy, jak naley
przypuszcza, nigdy naleycie nie zabierze si do leczenia ciaa, ani te
polityk nie bdzie mg w jakimkolwiek wypadku dziaa w sposb waciwy bez zrozumienia powyszych rzeczy. Z tego powodu nie naley
niczego tak dokadnie obserwowa i bada, jak przyczyny kadego zda-

115

renia, gdy z nieznacznych spraw nieraz rodz si najwiksze, a we


wszystkim najatwiej jest zapobiec pierwszym zamysom i postanowieniom.
8. Rzymski historyk Fabiusz opowiada, e obok krzywdy wyrzdzonej
Saguntynom take zachanno i dza panowania Hazdrubala byy przyczyn wojny hannibalskiej: On bowiem zdobywszy wielk potg
w Iberii przyby nastpnie do Libii i zamierza tu obali prawny ustrj
oraz przeksztaci w monarchi pastwo Kartagiczykw; lecz pierwsi
mowie w pastwie, przewidujc jego zamysy, porozumieli si i zajli
wobec niego wrogie stanowisko. Hazdrubal domylajc si tego ustpi
z Libii i odtd ju wasnowolnie zarzdza Iberi bez ogldania si na
senat Kartagiczykw. Hannibal za, ktry od wczesnej modoci by
uczestnikiem i zwolennikiem jego usiowa, a teraz nastpc w zarzdzaniu Iberi, obra w swej dziaalnoci t sam drog, co Hazdrubal. Dlatego te teraz wyda Rzymianom t wojn wedug wasnego uznania
wbrew woli Kartagiczykw; bo aden z powaanych mw w Kartaginie nie pochwala tego, co Hannibal uczyni przeciw miastu Saguntynw".
Po tych wywodach dodaje, e po zdobyciu wspomnianego miasta zjawili
si posowie rzymscy z daniem, aby Kartagiczycy albo wydali im
Hannibala, albo gotowali si do wojny". Gdyby wic kto zapyta historyka: jak lepsz sposobno mieliby Kartagiczycy, albo co suszniejszego czy korzystniejszego mogliby uczyni, skoro od pocztku nie podobay im si, jak tene mwi, postpki Hannibala, ni folgujc teraz
wezwaniu Rzymian wyda sprawc krzywd, susznie sprztn za pomoc
innych wsplnego wroga miasta i zapewni krajowi bezpieczestwo przez
odparcie grocej wojny mszczc si jedynie uchwa? C by mg na to
odpowiedzie? Oczywicie nic! Bo Kartagiczycy tak byli dalecy, eby
co z powyszego uczyni, i przez siedemnacie lat bez przerwy wojujc
po myli Hannibala nie pierwej zaniechali wojny, a wyczerpawszy
wszelkie moliwoci znaleli si wreszcie w niebezpieczestwie, ktre zagraao ojczynie i jej mieszkacom.
9. Dlaczego jednak wspomniaem o Fabiuszu i o tym, co on napisa?
Nie ebym dla prawdopodobiestwa jego twierdze obawia si, i one
u kogo znajd wiar (bo niedorzeczno ich nawet bez mojego wyjanienia sama przez si moe by rozpoznana przez czytelnikw), lecz
celem upomnienia tych, ktrzy jego ksigi wezm do rki, eby nie na
tytu, lecz na sam rzecz patrzyli. Bo niektrzy nie zwracaj uwagi na to,
co jest powiedziane, lecz tylko na osob tego, ktry to mwi, i pamitajc
o tym, e autor y w owych czasach i by czonkiem senatu rzymskiego,
zaraz sdz, e wszystko, co on mwi, zasuguje na wiar. Ja za twierdz,
e czytelnicy powinni wprawdzie wiarogodno dziejopisarza w niemaym zakresie przyjmowa, ale nie uwaa jej za jedynie rozstrzygajc,
tylko raczej na podstawie samych rzeczy wyrabia sobie sdy.

116

Zreszt musimy take za pierwsz przyczyn wojny Rzymian z Kartagiczykami (bo std zrobilimy dygresj) uwaa gniew Hamilkara
z przydomkiem Barkas, rodzonego ojca Hannibala. w bowiem nie upad
na duchu wskutek wojny o Sycyli, poniewa wojska na Eryksie widocznie on zachowa nietknite dla planw, z ktrymi sam si nosi,
a pokj zawar tylko z powodu klski Kartagiczykw w bitwie morskiej,
ustpujc okolicznociom trwa jednak w gniewie czekajc stale na
sposobno do zaczepki. Gdyby wic nie by nastpi bunt wojsk najemnych przeciw Kartagiczykom, to byby on zaraz zacz na nowo przygotowywa si do wojny, o ile to od niego zaleao; uprzedzony jednak
wewntrznymi zamieszkami, trawi czas na tych czynnociach.
10. Kiedy za po stumieniu przez Kartagiczykw wspomnianych
zamieszek Rzymianie zapowiedzieli im wojn, ci z pocztku przystawali
na wszelkie warunki spodziewajc si zwyciy susznoci swej sprawy,
jak to objanilimy w poprzednich ksigach, bez ktrych nie mona by
naleycie nady ani za tym, co teraz mwimy, ani za tym, co pniej
opowiemy. Poniewa jednak Rzymianie nie zwaali na to, wic ustpujc
okolicznociom, cho z cikim sercem i nie majc innego wyboru opucili Sardyni i zgodzili si dopaci jeszcze tysic dwiecie talentw do
poprzednich, byleby nie podejmowa si wojny w owych czasach. Dlatego
musimy tu szuka drugiej, i to najwaniejszej przyczyny wojny, ktra
pniej wybucha. Skoro bowiem Hamilkar, ktry prcz wasnego gniewu
odczuwa nadto wynike std rozgoryczenie wspziomkw, zwalczy zbuntowanych najemnikw i zapewni ojczynie spokj, zaraz skierowa swe
zamiary na Iberi chcc tu zdoby rodki pomocnicze na wojn z Rzymianami. To wic naley uwaa za trzeci przyczyn, mianowicie szczliwy przebieg operacyj kartagiskich w Iberii; ufni bowiem w uzyskan
tam potg, odwanie przystpili do wspomnianej wojny.
e za Hamilkar najwicej przyczyni si do wybuchu drugiej wojny,
chocia umar na dziesi lat przed jej pocztkiem, na to mgby kto
znale liczne dowody; lecz dla uwierzytelnienia mniej wicej wystarczy
to, co zaraz powiem.
11. Mianowicie w tych czasach, gdy Hannibal zwalczony przez Rzymian ustpi w kocu z ojczyzny i bawi u Antiocha, Rzymianie przejrzawszy ju zamysy Etolw wysali posw do Antiocha, aby wybada
usposobienie krla wzgldem siebie. Posowie widzc, e Antioch sprzyja
Etolom i ma ochot wojowa z Rzymianami, zaczli okazywa wzgldy
Hannibalowi usiujc poda go przez to w podejrzenie u Antiocha. Tak
si te stao. Bo z biegiem czasu krl coraz bardziej podejrzliwie odnosi
si do Hannibala, a wreszcie nadarzya si sposobno, e skryte midzy
nimi nieporozumienie poddano otwartej dyskusji. W niej Hannibal wielokrotnie prbowa si usprawiedliwi, a w kocu nic nie wskrawszy sw

117

mow rozpocz takie opowiadanie: W czasie, mwi, kiedy jego ojciec


zamierza z wojskiem wyprawi si do Iberii, liczy on dziewi lat, a kiedy
w skada ofiar Zeusowi, on sta przy otarzu. Skoro ojciec po szczliwym wyniku ofiary wyla na cze bogw libacj i speni zwyczajne
obrzdki, rozkaza reszcie obecnych przy ofierze nieco ustpi, a jego
samego przywoa do siebie i uprzejmie zapyta, czy chce razem z nim
pj na wypraw? On z radoci zgodzi si i nadto po chopicemu o to
go prosi. Wtedy ojciec uj go za prawic, powid do otarza i kaza mu,
by przysig rwnoczenie dotykajc ofiar, e nigdy nie bdzie przyjacielem Rzymian. Prosi wic Antiocha, aby dokadnie ju o tym wiedzc
ufa mu i wierzy w tym przekonaniu, e znajdzie w nim najprawdziwszego sprzymierzeca, pki co zowieszczego zamierza przeciw Rzymianom; jeeli natomiast chce z nimi zawrze pokj i przyja, w takim razie
niech nie czeka na oszczerstwo, lecz niech mu nie ufa i ma si na bacznoci: wszystko bowiem przeciw nim uczyni, co tylko jest w jego mocy.
12. Gdy wic Antioch usysza to i uzna, e powiedziane jest z serca
i prawdziwie, zaniecha wszelkich dawniejszych podejrze. Jako naley
to uwaa za niewtpliwe wiadectwo wrogoci Hamilkara i caego jego
usposobienia, jak si te z samych faktw pokazao. Takich bowiem wrogw stworzy Rzymianom w osobie Hazdrubala, ma swojej crki, i swojego rodzonego syna Hannibala, e wiksza nienawi nie byaby moliwa.
Ot Hazdrubal umar za wczenie, eby uzewntrzni cay swj sposb
mylenia; natomiast Hannibalowi pozwoliy czasy wykaza w penej mierze odziedziczon po ojcu wrogo do Rzymian. Dlatego te ci, ktrzy
stoj na czele pastwa, nie powinni o nic podobnego bardziej si troszczy,
jak eby nie pozosta im tajny sposb mylenia tych, co likwiduj nieprzyjanie albo zawieraj przyjanie, kiedy mianowicie ustpuj okolicznociom, a kiedy zamani na duchu wdaj si w ukady, aeby przekonani
co do jednych, e tylko czyhaj na sposobno, zawsze mieli si przed
nimi na bacznoci, drugim natomiast ufajc jako prawdziwym poddanym
albo przyjacioom kade nadarzajce si zlecenie powierzali bez wahania.
Za przyczyny wic wojny hamnibalskiej trzeba to uwaa, co wyej
powiedziaem, a za pocztki to, co teraz zamierzam powiedzie.
13. Oto Kartagiczycy ju strat Sycylii dotkliwie odczuli; lecz jeszcze bardziej wzmoga ich gniew, jak wyej zaznaczyem, sprawa Sardynii
i wysoko ustalonych w kocu sum pieninych. Skoro wiec podbili
przewan cz Iberii, gotowi byli wyzyska wszelk nadarzajc si
sposobno przeciw Rzymianom. Kiedy zatem doniesiono o mierci Hazdrubala, ktremu po zgonie Hamilkara oddali w zarzd Iberi, z pocztku
oczekiwali wieci o nastroju wrd onierzy; a gdy nadesza wiadomo
od si zbrojnych, e wojska jednomylnie obray wodzem Hannibala, natychmiast zwoali lud i jednogonie zatwierdzili wybr wojska. Hannibal

118

za po otrzymaniu komendy zaraz wyruszy4 na podbj ludu Olkadw,


Przybywszy do Altai, najznaczniejszego ich miasta, rozbi tam obz, a nastpnie energicznymi i gronymi atakami prdko zdoby miasto. Tym wypadkiem przeraona reszta miast poddaa si Kartagiczykom. Hannibal
naoy na nie kontrybucj, zdoby wielk sum pienidzy, i uda si na
lee zimowe do Nowej Kartaginy. A wielkodusznie obchodzc si z poddanymi i towarzyszom wyprawy bd wypacajc od, bd przyrzekajc
zdoby sobie u wojsk wielk yczliwo i wzbudzi w nich wielkie nadzieje.
14. Nastpnego lata wyruszy znw na podbj Wakcew i zaj Helmantyk zaraz przy pierwszym natarciu, natomiast Arbukal z powodu
wielkoci miasta i mnstwa, a take mstwa mieszkacw wzi szturmem
dopiero po bardzo uciliwym obleniu. Potem wracajc popad niespodzianie w najwiksze niebezpieczestwo, gdy przeciw niemu zrzeszyli si
Karpezjowie, ktrzy s niemal najsilniejszym ludem w tych okolicach,
a tak samo wraz z nimi zgromadziy si ssiednie ludy, ktre podburzyli
gwnie zbiegli Olkadowie, a wraz z nimi podegali te ci, ktrzy cao
uszli z Helmantyki. Gdyby Kartagiczycy musieli przeciw nim wakzy
w regularnej bitwie, niewtpliwie zostaliby zwycieni. Tymczasem Hannibal zrcznie i rozumnie zawrci i wycofa si, a znalazszy oson
w rzece zwanej Tagos wyda bitw w miejscu jej przejcia, przy czym
rwnoczenie dopomoga mu rzeka i sonie, ktrych mia okoo czterdziestu, tak e wszystko poszo mu wbrew oczekiwaniu innych, a podug jego
oblicze. Albowiem barbarzycy przystpili w wielu miejscach do forsowania rzeki; i tak przewana ich cz zgina przy wyjciu z wody, gdy
sonie biegay po brzegu i za kadym razem dosigay wychodzcych,
wielu te w samej rzece znalazo mier od jedcw, poniewa konie
atwiej pokonyway prd, a jedcy z gry walczyli przeciw piechurom.
W kocu na odwrt Hannibal znw przeprawi si przez rzek na barbarzycw i zmusi do ucieczki wicej ni sto tysicy ludzi. Gdy ci zostali
pobici, aden ju lud z tej strony rzeki Iber nie way si stawi mu
oporu z wyjtkiem Saguntynw. Od ich miasta usiowa wedle monoci
trzyma si z dala nie chcc dawa Rzymianom tak dugo adnego bezspornego powodu do wojny, pokd caej reszty ludw trwale nie podda
swej wadzy stosownie do rad i upomnie swego ojca Hamilkara.
15. Saguntynowie za wysyali bez przerwy posw do Rzymu, bo
z jednej strony obawiali si o siebie i przewidywali, co nastpi, z drugiej
nie chcieli, eby uwagi Rzymian uszed szczliwy przebieg spraw kartagiskich w Iberii. A Rzymianie, ktrzy nieraz sowa ich puszczali mimo
uszu, teraz wysali posw celem zbadania tych doniesie. W tyme
4

W r. 221.

119

czasie Hannibal podbiwszy te ludy, ktre zamierza by zwalczy, przyby


znowu z wojskami na lee zimowe do Nowej Kartaginy, ktre to miasto
byo jak gdyby klejnotem Iberii i stolic Kartagiczykw w tym kraju.
Kiedy zasta tu poselstwo Rzymian, udzieli im audiencji i wysucha ich
zlece. Rzymianie wic zaklinali go, aby da spokj Saguntynom, ktrzy
s pod ich opiek, i stosownie do zawartego z Hazdrubalem ukadu nie
przekracza rzeki Iber. Lecz Hannibal jako mody, peen wojowniczego
zapau, szczliwy w swych zamysach i ju dawno wrogo nastrojony do
Rzymian, przed posami, niby z troski o Saguntynw, zacz ali si na
Rzymian, e kiedy krtko przedtem z okazji sporw stronnictw w Saguncie otrzymali zlecenie, eby je umierzy, niesprawiedliwie sprztnli
kilku zwierzchnikw, na ktre to wiaroomstwo on obojtnie patrze nie
bdzie; jest bowiem przejtym po ojcach zwyczajem Kartagiczykw,
eby nie pozwala nikogo bezkarnie krzywdzi. Do Kartagiczykw za
wysa posw z zapytaniem, co ma robi, gdy Saguntynowie ufni w przymierze z Rzymianami wyrzdzaj krzywdy niektrym poddanym Kartagiczykw. W ogle by on peen nierozwagi i namitnego gniewu. Dlatego te nie uwzgldnia istotnych przyczyn, lecz ucieka si do nie uzasadnionych pozorw, co zwykli czyni ci, ktrzy opanowani namitnociami lekcewa sobie to, co jest suszne i nalene. Bo o ile lepiej byoby da od Rzymian zwrotu Sardynii i wraz z ni naoonych podatkw,
ktre wyzyskujc okolicznoci niesprawiedliwie przedtem od nich pobierali, a w razie odmowy wypowiedzie wojn? Teraz za przemilczajc
istotn przyczyn, a zmylajc nie istniejc w zwizku z Saguntynami
robi wraenie, e nie tylko bezpodstawnie, lecz co wicej niesprawiedliwie rozpoczyna wojn. Posowie Rzymian, ktrzy jasno zrozumieli, e
wojna jest nieunikniona, popynli do Kartaginy, aby i tam podobne zoy owiadczenie. Jednak nie w Italii spodziewali si prowadzi wojn,
tylko w Iberii, i posuy si w tej wojnie Saguntem jako punktem
oparcia.
16. Przeto stosownie do tego zamiaru senat postanowi zapewni spokj w Ilirii przewidujc, e wojna bdzie wielka, dugotrwaa i z dala
od ojczyzny. Mianowicie w tym okresie Demetrios z Faros zapominajc
o wywiadczonych mu dawniej przez Rzymian dobrodziejstwach i lekcewac ich najprzd z powodu niebezpieczestwa, jakie grozio im ze
strony Galw, a teraz z powodu grozy wiszcej nad nimi ze strony Kartagiczykw, natomiast pokadajc wszystkie swe nadzieje w domu macedoskim, poniewa wsplnie z Antigonosem wyruszy by na wojn i bra
udzia w jego bojach przeciw Kleomenesowi zacz pustoszy i podbija
na wasn rk podlege Rzymianom miasta w Ilirii, popyn te wbrew
ukadom poza Lissos z pidziesiciu odziami i zagrabi wiele Cykladzkich Wysp. Patrzc na to i widzc rozkwit domu macedoskiego Rzy-

120

mianie zajli si gorliwie zabezpieczeniem swego stanowiska na wschd


od Italii, poniewa spodziewali si jeszcze na czas przywie Iliryjczykw
do rozumu, a Demetriosa niewdziczno i zuchwalstwo skarci i pomci. Lecz omylili si w swych rachubach; bo Hannibal uprzedzi ich
zajciem Saguntu, a wskutek tego wojn prowadzono nie w Iberii, lecz
blisko samego Rzymu i w caej Italii.
Tymczasem Rzymianie trzymajc si wspomnianego planu wysali
wczesn wiosn w pierwszym roku sto czterdziestej olimpiady 5 Lucjusza
Emiliusza na czele wojska, aby dziaa w Ilirii.
17. Hannibal za wyruszy na czele wojska z Nowej Kartaginy i pomaszerowa na Sagunt. To miasto ley u sigajcego a do morza podna gry, ktra tworzy granic Iberii i Celtyberii, a odlege jest od
morza o jakie siedem stadiw. Obszar, ktry zajmuj mieszkacy miasta,
obfituje we wszelkie produkty i przewysza yznoci ca Iberi. Przed
tym miastem rozbi teraz obz Hannibal i wzi si gorliwie do oblenia
przewidujc liczne korzyci na przyszo, gdyby je mg przemoc zaj.
Sdzi bowiem, e przez to odbierze Rzymianom nadziej prowadzenia
wojny w Iberii, a po wtre by przekonany, e przez wzniecenie powszechnej trwogi uczyni posuszniejszymi podlegych ju sobie Iberw, za
ostroniejszymi tych, ktrzy byli jeszcze niezaleni; a co najwaniejsze,
e nie zostawiajc w tyle adnego wroga bdzie mg bezpiecznie odbywa
marsz naprzd. Poza tym spodziewa si sam zdoby obfite rodki dla
wykonania swych planw, wzbudzi w onierzach zapa dajc im nadziej na korzyci, jakie kady osignie, wreszcie pozyska yczliwo
Kartagiczykw w kraju upami, ktre mia im odesa. Noszc si z takimi mylami gorliwie zajmowa si obleniem: bd stawia siebie za
wzr tumowi i sam przykada rk do mozolnych prac oblniczych,
bd zachca wojska i zuchwale rzuca si w niebezpieczestwa walki.
Przetrwawszy tak wszelk bied i trosk, w kocu po omiu miesicach
zdoby przemoc miasto, gdzie zawadn mnstwem pienidzy, jecw
i sprztu. Pienidze odoy dla wasnych zamiarw wedle swego pierwotnego planu, jecw rozdzieli midzy towarzyszw wyprawy, odpowiednio do zasug kadego, a cay sprzt natychmiast przesa Kartagiczykom. To czynic nie zawid si w swych rachubach i nie chybi pierwotnego celu, lecz wzbudzi u onierzy wiksz ochot do walki, Kartagiczykw pogodzi ze swymi daniami, sam za pniej dokona wiele
zrcznych operacji przy pomocy zapasw pieninych.
18. W tym samym czasie Demetrios posyszawszy o zamiarach Rzymian natychmiast posa siln zaog do Dimale i odpowiednie dla niej
zapasy; z reszty za miast usun swych przeciwnikw i zoy wadz
5

W r. 219.

121

w rce swoich przyjaci. Sam dobra sobie spord poddanych sze tysicy najdzielniejszych ludzi i skupi ich na Faros. Gdy wic konsul
rzymski przyby z wojskami do Ilirii i widzia, jak ufno pokadaj
nieprzyjaciele w warownoci Dimale i w swych przygotowaniach, a nadto
w przekonaniu, e jest ona nie do zdobycia, postanowi najpierw dobra
si do tego miasta, aby w nieprzyjacioach wznieci popoch. Zachciwszy
poszczeglnych dowdcw i przysunwszy machiny na wielu punktach,
zacz oblenie. Zdoby miasto w siedmiu dniach i przez to wszyscy
przeciwnicy upadli na duchu. Dlatego zaraz przybyli z wszystkich miast,
aby zda si na ask i nieask Rzymian. On za przyj poszczeglnych
w poddastwo na odpowiednich warunkach i popyn na Faros przeciw
samemu Demetriosowi. Syszc, e miasto jest wyjtkowo silne i e zebrao si w nim mnstwo ludzi, a nadto zaopatrzone jest w zapasy i inne
potrzebne w czasie wojny rzeczy, obawia si, e oblenie mogoby sta
si trudne i dugotrwae. W przewidywaniu wic tego wszystkiego posuy si w sam por tego rodzaju fortelem. Popyn noc z ca flot
ku wyspie i wiksz cz wojska wysadzi na ld w kilku zalesionych
i lecych w dolinie miejscach. Z dwudziestu za okrtami, gdy nasta
dzie, otwarcie wjecha do portu znajdujcego si w bezporedniej bliskoci miasta. Gdy Demetrios zobaczy okrty, lekcewac ma ich ilo,
ruszy z miasta do portu, aby przeszkodzi ldowaniu nieprzyjaci.
19. Kiedy zaraz przy spotkaniu wywizaa si zacita walka, przybywao na pomoc coraz wicej ludzi z miasta, a wreszcie wszyscy wyszli
do boju. W tym momencie zbliyli si ci Rzymianie, ktrzy wyldowali
w nocy odbywszy drog przez nieznane miejsca. Oni to zajli strome
wzgrze midzy miastem a portem i odcili od miasta tych, ktrzy wyruszyli na odsiecz. Skoro Demetrios zauway, co si stao, przesta przeszkadza wysiadajcym na ld, lecz po zebraniu i upomnieniu swoich
ruszy naprzd, zdecydowany wda si w regularn walk z tymi, co obsadzili wzgrze. Rzymianie widzc szybki i uporzdkowany atak Iliryjczykw ze zdumiewajc odwag rzucili si wsplnie na ich roty. Rwnoczenie z nimi, ci ktrzy wysiedli ze statkw, na widok tego, co si dzieje,
natarli od tyu na wrogw; jako wpadajc na nich ze wszystkich stron
wywoali wrd Iliryjczykw popoch i niemae zamieszanie. Gdy wic
wskutek tego jedni z frontu, drudzy od tyu byli nkani, w kocu zaoga
Demetriosa rzucia si do ucieczki; niektrzy zbiegli do miasta, wikszo
rozproszya si po bezdroach wyspy. Demetrios, ktry na wszelki wypadek w kilku samotnych punktach wybrzea mia w pogotowiu ukryte
odzie, do nich si wycofa i wsiadszy na nie odpyn z nastaniem nocy:
tak wbrew oczekiwaniu wszystkich przeprawi si do krla Filipa, u ktrego spdzi reszt ycia: m, ktry posiada odwag i miao, ale bezmyln i cakiem samowoln. Dlatego te znalaz koniec zgodny z cha-

122

rakterem, jakiego dowid w cigu caego ycia. Mianowicie usiujc za


zgod Filipa zaj miasto Meseczykw w sposb lekkomylny i hazardowy
straci ycie w rozstrzygajcej chwili swego przedsiwzicia, o czym
szczegowo opowiemy, doszedszy do tych czasw. Konsul za rzymski
Emiliusz zaraz przy pierwszym natarciu zaj Faros i kaza je zburzy;
potem zawadn reszt Ilirii, uporzdkowa tam wszystko podug swej
woli i wrci ju z kocem lata do Rzymu, do ktrego wkroczy wrd
oglnego uznania jako triumfator. Zdawao si bowiem, e nie tylko
zrcznie, lecz co wicej mnie zachowa si w tej sprawie.
20. Skoro Rzymianie otrzymali wiadomo o zdobyciu Saguntu, wtedy
zaprawd nie odbywali narad co do wojny, jak twierdz niektrzy historycy ukadajc nawet mowy wypowiedziane za i przeciw i popeniajc
w ten sposb najwiksz niedorzeczno. Bo jake mogliby Rzymianie
ktrzy przed rokiem zapowiedzieli wojn Kartagiczykom, jeeli wkrocz
na terytorium Saguntu teraz po wziciu przemoc samego miasta zej
si na narad, czy maj zaczyna wojn, czy nie? I jak mog owi historycy
z jednej strony przedstawia niezwyke przygnbienie senatu, a z drugiej opowiada, e ojcowie bior z sob do senatu swych synw, w wieku
poczwszy od dwunastu lat, a ci wprawdzie suchaj obrad, lecz nawet
nikomu z najbliszych nie zdradzaj adnej tajemnicy? Z tego w ogle
nic nie jest ani prawdziwe, ani prawdopodobne, chybaby zaprawd los
Rzymianom prcz innych zalet take i tej uyczy, e mdrzy s zaraz
od urodzenia! O takich wic pismach, jakie gryzmol Chajreas i Sozylos,
zbyteczne byoby wicej mwi; bo mnie przynajmniej wydaje si, e one
posiadaj nie warto i znaczenie historii, lecz paplaniny z balwierni
lub z ulicy. Ot Rzymianie dowiedziawszy si o nieszczciu, jakie spotkao Saguntynw, natychmiast wybrali posw i z popiechem wysali
ich do Kartaginy, stawiajc przeciwnikom dwie propozycje, z ktrych
jedna, o ile by j Kartagiczycy przyjli, zdawaa si przynosi im
rwnoczenie hab i szkod, druga zawieraa w sobie pocztek wielkich
sporw i walk. Bo albo dali wydania Rzymianom wodza Hannibala
wraz z jego doradcami, albo wypowiadali im wojn. Gdy wic Rzymianie
po przybyciu do Kartaginy zjawili si w senacie i zoyli to owiadczenie, Kartagiczycy suchali z niechci o wyborze midzy tymi propozycjami. Mimo to wysunli najzrczniejszego spord siebie na mwce
i zaczli broni swych praw.
21. Ot ukad z Hazdrubalem zbywali milczeniem, jak gdyby wcale
nie by zawarty, albo, gdyby by zawarty, jakoby nie mia dla nich znaczenia, gdy dokonano go bez ich zgody. A na to przytaczali przykad
samych Rzymian. Bo (mwili) ukad pokojowy, zawarty za Lutacjusza
w wojnie o Sycyli, ju by przez niego przyjty, a pniej lud rzymski
uniewani go, poniewa doszed do skutku bez jego zgody. Kadli nato-

123

miast nacisk i opierali si w caej swej obronie na ostatnim ukadzie,


jaki zawarto w wojnie o Sycyli. W tym, jak mwili, o Iberii nic nie jest
napisane, podczas gdy s tam wyrane okrelenia co do bezpieczestwa,
jakie ma on zapewni obustronnym sprzymierzecom. O Saguntynach
dowodzili, e nie byli jeszcze wtedy sprzymierzecami Rzymian, i odczytywali w tym celu kilkakrotnie ukad pokojowy. Rzymianie za w ogle
nie chcieli teraz prawowa si z nimi mwic, e gdyby miasto Saguntynw byo jeszcze nienaruszone, to okolicznoci dopuszczayby spr prawny
i mona by byo o wtpliwych kwestiach dyskutowa; poniewa jednak
dopuszczono si wzgldem niego wiaroomstwa, wic Kartagiczycy
musz albo wyda im winnych, przez co dla kadego stanie si jawne,
e nie brali udziau w bezprawiu, lecz e czyn ten wykonano bez ich
wiedzy, albo, jeeli tego nie chc uczyni i przyznaj si do wspudziau (...)6 wic ograniczyli si do tego oglnego owiadczenia. Nam
jednak wydaje si konieczne nie zostawia tego punktu bez omwienia,
aeby ci 7, ktrym zaley i wypada sprawy te jasno i dokadnie pozna,
nie uchybiali prawdzie w najwaniejszych uchwaach, a dni wiedzy
czytelnicy, wprowadzeni w bd przez niewiadomo i stronniczo dziejopisarzy, nie wytworzyli sobie o przedmiocie faszywego sdu, lecz eby
uzyskao si bezsporny pogld na stosunki prawne, jakie istniay midzy
Rzymianami a Kartagiczykami od pocztku a do naszych czasw.
22. Pierwszy wic ukad midzy Rzymianami a Kartagiczykami
zawarto za Lucjusza Juniusza Brutusa i Marka Horacjusza 8, pierwszych
konsulw mianowanych po obaleniu krlestwa, ktrzy powicili take
wityni Jowisza Kapitoliskiego o dwadziecia osiem lat wczeniej,
nim Kserkses przeprawi si do Grecji. Spisalimy go przetumaczywszy
moliwie najdokadniej; bo do tego stopnia rni si take u Rzymian
teraniejszy jzyk od dawnego, e nawet najbieglejsi to i owo ledwie po
starannym badaniu potrafi wyjani. Tak brzmi ten ukad: Na nastpujcych warunkach ma zasadza si przyja midzy Rzymianami
i sprzymierzecami Rzymian a Kartagiczykami i sprzymierzecami
Kairtagiczykw. Rzymianie i sprzymierzecy Rzymian nie mi pyn poza Pikny Przyldek, chyba e zmusi ich do tego burza albo
nieprzyjaciele. Jeeli za kto przemoc zostanie tam zapdzony, to nie
wodno mu niczego kupi albo zabra oprcz tego, co jest potrzebne do
naprawy statku albo do skadania ofiar. A w piciu dniach ma odjecha. Tym za, ktrzy dla celw handlowych przybd na obcy teren, nie
wolno tam nic zaatwi, chyba w obecnoci herolda albo pisarza. Co przy
6

Luk w tekcie uzupenia si: w krzywdzie podj si wojny. Rzymianie".


Myli o odpowiedzialnych mach stanu w Rzymie.
8
W r. 509. Data ta jest bdna; za pierwszy ukad handlowy Rzymu z Kartagin
uwaa si ukad zawarty w r. 348.
7

124

nich zostanie sprzedane, za to naleyto ma by sprzedawcy zagwarantowana ze strony pastwa, o ile sprzeda odbywa si w Libii albo w Sardynii. Jeeli kto z Rzymian przybdzie do tej czci Sycylii, ktr rzdz
Kartagiczycy, maj Rzymianie we wszystkim posiada rwne prawa.
Kartagiczycy nie mog wyrzdza krzywd ludowi z Ardea, Antium, Laurentum, Circei, Terracina ani w ogle adnemu ludowi Latynw, ilu ich
podlega Rzymowi. Jeeli za niektre nie podlegaj, to maj si od ich
miast trzyma z dala; gdyby jednak jakie zajli, maj Rzymianom odda
nienaruszone. Niech nie wznosz twierdzy w Lacjum. Jeeli jako nieprzyjaciele wejd do kraju, nie wolno im w kraju przenocowa".
23. Ot Pikny Przyldek jest to ten, ktry ley tu przed Kartagin
ku pnocy. Na poudnie poza ten przyldek Kartagiczycy raz na zawsze
nie pozwalaj Rzymianom pyn na dugich okrtach, poniewa nie chc,
jak mi si zdaje, eby ci poznali okolice Byssatis i Maej Syrty, ktre dla
yznoci gleby nazywaj Emporia. Jeeli za kto burz albo przez nieprzyjaci przemoc zostanie tam zagnany i bdzie potrzebowa jakich koniecznych rzeczy dla zoenia ofiar i dla naprawy statku, to pozwalaj
mu naby, lecz nic poza tym, i bezwzgldnie daj, eby ldujcy oddalili si w przecigu piciu dni. Do Kartaginy za i do caej Libii z tej
strony Piknego Przyldka, dalej do Sardynii i do czci Sycylii podlegej
wadzy Kartagiczykw dozwolone jest Rzymianom pyn w celach
handlowych i Kartagiczycy obiecuj zapewni kademu jego prawo
dajc na to gwarancj pastwow. Z tego ukadu wynika, e o Sardynii
i Libii mwi oni jako o wasnych krajach; natomiast przy Sycylii czyni
wyran rnic uwzgldniajc w ukadzie tylko t cz wyspy, ktra
podlega rzdom Kartagiczykw. Tak samo Rzymianie uwzgldniaj
w ukadzie tylko obszar latyski, a nie wspominaj o reszcie Italii, poniewa nie bya w ich mocy.
24. Po tym ukadzie zawieraj inny, ktrym Kartagiczycy objli
take Tyryjczykw i lud z Utyki. A do Piknego Przyldka dodano jeszcze
Mastia i Tarsejon, poza ktrymi to punktami nie pozwalaj Rzymianom
ani grabi, ani zakada miast. Brzmi on w ten sposb: Na nastpujcych
warunkach ma zasadza si przyja midzy Rzymianami i sprzymierzecami Rzymian a Kartagiczykami, Tyryjczykami, ludem Utycenzw i ich
sprzymierzecami. Poza Piknym Przyldkiem, Mastia i Tarseion nie
wolno Rzymianom grabi, uprawia handlu i zakada miast. Jeeli Kartagiczycy zajm w kraju latyskim jakie miasto, ktre nie podlega Rzymianom, mog pienidze i jecw zatrzyma, a miasto niech oddadz.
A na wypadek, gdyby poszczeglni Kartagiczycy wzili jecw od ludu,
z ktrym Rzymianie na mocy spisanego ukadu utrzymuj pokj, a ktry
im jednak nie podlega, nie powinni ich sprowadza do portw rzymskich;
a gdyby takiego tam sprowadzono i Rzymianin pooy na nim rk, ma

125

by puszczony na wolno. Tak samo i Rzymianie niechaj tego nie czyni.


Jeeli na jakim obszarze, ktrym wadaj Kartagiczycy, Rzymianin
zaopatrzy si w wod albo ywno na drog, niech przy tej aprowizacji
nie krzywdzi nikogo z tych, ktrych z Kartagiczykami czy pokj i przyja. Tak samo i Kartagiczyk niech tego nie czyni. A w danym wypadku
niechaj prywatnie si nie mci; gdyby za to uczyni, ma taki czyn uchodzi za przestpstwo wobec pastwa. W Sardynii i Libii aden Rzymianin
nie mie uprawia handlu, ani zakada miasta, (...)9 chyba tylko tak
dugo, a zaopatrzy si w prowiant albo naprawi swj statek. A jeeli go
tam burza zapdzi, ma w piciu dniach odjecha. W czci Sycylii, ktr
wadaj Kartagiczycy, i w Kartaginie moe Rzymianin to wszystko czyni i sprzedawa, co take obywatelowi jest dozwolone. To samo prawo
niech take Kartagiczyk w Rzymie posiada".
Znowu w tym ukadzie jeszcze zaostrzaj postanowienie co do Libii
i Sardynii, przywaszczajc je sobie i zabraniajc Rzymianom wszelkiego
do nich przystpu. Natomiast przy Sycylii dodatkowo objaniaj, e mwi o podlegej im czci. Podobnie te postpuj Rzymianie w odniesieniu do Lacjum: daj, by Kartagiczycy nie krzywdzili mieszkacw
Ardei, Ancjum, Circei i Terraciny. A s to miasta zamykajce wzdu
morza kraj Latynw, ktry oni w ukadzie uwzgldniaj 10.
25. Oto jeszcze ostatni ukad zawieraj Rzymianie w czasie przeprawy
Pyrrusa, zanim Kartagiczycy zaczli wojn o Sycyli. W nim zatrzymuj
wszystko inne stosownie do istniejcych ju porozumie i czyni prcz
tego nastpujcy dodatek: Jeeli Rzymianie albo Kartagiczycy zawr
przymierze z Pyrrusem, musz jedni i drudzy je podpisa, aeby mogli
sobie nawzajem pomaga w kraju tych, ktrzy bd zwalczani. Ktrakolwiek za strona potrzebowaaby pomocy, maj Kartagiczycy dostarczy statkw, zarwno przewozowych jak i wojennych; o od za dla
swoich zag ma si postara kada strona. Kartagiczycy take na morzu
powinni Rzymianom nie pomoc, gdy zajdzie potrzeba. Ale zag okrtowych niechaj nikt nie zmusza, aeby mimo woli wysiaday na ld".
Przysig za musiano w ten sposb skada. Przy pierwszym ukadzie
przysigali Kartagiczycy na bogw ojczystych, Rzymianie na JowiszaLapis wedug dawnego zwyczaju, a przy ostatnim ukadzie na Marsa
i Enyaliosa. Przysiga na Jowisza-Lapis jest taka. Kto zaprzysiga ukad,
bierze kamie do rki, a skoro przysignie w imieniu pastwa, tak mwi:
Jeeli dochowam przysigi, niech mi si dobrze wiedzie; jeelibym jednak inaczej myla albo dziaa, to w chwili, gdy wszyscy inni utrzymaj
si przy wasnej ojczynie, wasnych prawach, wasnym majtku, przy
9
10

Luka w tekcie, ktr uzupenia si: ani stawa na kotwicy".


Ukad ten przypada na r. 348 albo na jeszcze pniejszy czas.

126

wityniach i grobach niechbym ja jeden wypad tak, jak teraz ten


kamie wypada". Po tych sowach wyrzuca kamie z rki.
26. Skoro wic istniej takie ukady i jeszcze teraz przechowywane s
na spiowych tablicach w skarbcu edylw obok wityni Jowisza Kapitoliskiego, kt by susznie nie dziwi si dziejopisarzowi Filinosowi, nie
dlatego, e byo mu to nie znane (temu bowiem nie mona si dziwi, jeli
jeszcze za naszych czasw u Rzymian i Kartagiczykw nie wiedzieli
o tym najstarsi i uchodzcy za takich, co najwicej troszcz si o sprawy
pastwowe), lecz na jakiej podstawie albo jak mia odwag napisa co
wrcz przeciwnego: e midzy Rzymianami a Kartagiczykami istnia
ukad, wedle ktrego Rzymianie musieli trzyma si z dala od caej Sycylii, a Kartagiczycy od Italii, i e Rzymianie naruszyli ten ukad i przysig urzdzajc pierwszy raz przepraw na Sycyli? A przecie aden
taki ukad ani nie by zawierany, ani w ogle nie istnieje na pimie, a on
mwi o tym wyranie w drugiej ksidze. My wspominajc o tej kwestii
we Wstpie do naszego dziea odoylimy szczegowe jej traktowanie
do tego miejsca, poniewa wielu dajc wiar pismu Filinosa przyjo
fasz za prawd. Ot jeeli kto w tym sensie zaczepia Rzymian i z powodu ich przeprawy na Sycyli, e w ogle przyjli Mamertynw do
swej przyjani, a pniej na ich proby uyczyli im pomocy, aczkolwiek'
ci nie tylko wobec miasta Messyczykw, lecz take Regiczykw dopucili si zdrady to moe susznie czyn ten potpia; jeeli natomiast
sdzi, e wbrew przysigom i ukadom przedsiwzili t wypraw, znajduje si w oczywistym bdzie.
27. Gdy zatem ukoczono wojn o Sycyli, zawarli inny ukad, ktrego
gwne postanowienia byy: Kartagiczycy maj ustpi z Sycylii i ze
wszystkich wysp lecych midzy Itali a Sycyli. Obustronni sprzymierzecy maj posiada bezpieczestwo od obu stron. adne pastwo nie
moe na obszarze drugiego nakazywa jakich danin ani wznosi budynkw publicznych, ani werbowa najemnikw, ani przyjmowa do swej
przyjani sprzymierzecw drugiego pastwa. Kartagiczycy powinni
w dziesiciu latach uici dwa tysice dwiecie talentw, a bezzwocznie
da tysic. Jecw maj Kartagiczycy wszystkich zwrci Rzymianom
bez okupu". Potem znw, gdy skoczya si wojna libijska, Rzymianie
wydawszy Kartagiczykom wojn na podstawie uchway dodali do poprzedniego ukadu takie warunki: Kartagiczycy maj ustpi z Sardynii i uici jeszcze dalszych tysic dwiecie talentw", jak wyej powiedziaem. Do wymienionych ju ukadw dodano na kocu umow zawart
z Hazdrubalem w Iberii, w myl ktrej Kartagiczycy nie mog w celach
wojny przekracza rzeki Iber". Takie byy stosunki prawne midzy Rzymianami a Kartagiczykami od pocztku a do czasw Hannibala.

127

28. Jak wic nie znajdujemy, eby Rzymianie przepraw na Sycyli


naruszyli przysig, tak dla drugiej wojny, kiedy to zawarli ukad co do
Sardynii, ani pozoru, ani powodu uzasadnionego nie potrafiby nikt znale; lecz niewtpliwie Kartagiczykw z powodu ich pooenia zmuszono
wbrew wszelkiej susznoci, by ustpili z Sardynii i uicili powyej wymienion sum pienin. Bo zarzut, jaki Rzymianie przy tym stawiali
Kartagiczykom, e w libijskiej wojnie krzywdzili pyncych od nich kupcw, zosta wwczas usunity, gdy otrzymali z powrotem wszystkich ludzi, ktrych zawieziono do portw kartagiskich, i z wdzicznoci za to
podarowali ze swej strony bez okupu znajdujcych si u nich jecw
wojennych, o czym szczegy podalimy w trzeciej przed t ksidze11.
Wobec takiego stanu rzeczy pozostaje nam jeszcze dokadnie rozpatrzy i zbada, ktrej z obu stron naley przypisa przyczyn wybuchu
wojny hannibalskiej.
29. Ot co Kartagiczycy wtedy mwili, o tym ju donielimy; co
za Rzymianie mwi, teraz podamy. Wprawdzie wwczas nie przytaczali
oni swych racji, bo byli rozgoryczeni zagad Saguntu, jednake s one
czsto i przez wielu u nich wypowiadane. Przede wszystkim, jak omielili
si twierdzi Kartagiczycy, nie naley uniewania zawartej z Hazdrubalem umowy. Nie byo w niej bowiem dodatku, jak przy ukadzie Lutacjusza, ,,e bdzie on ratyfikowany, jeeli take lud rzymski go uzna",
lecz penomocnie Hazdrubal zawar umow, w ktrej brzmiao, e Kartagiczykom nie wolno w zamiarach wojennych przekracza rzeki Iber".
Dalej, w ukadzie dotyczcym Sycylii byo napisane, jak te przyznaj,
e obustronni sprzymierzecy maj posiada bezpieczestwo od obu
stron" i to nie tylko wczeni sprzymierzecy, jak to wyjaniali Kartagiczycy, bo w takim wypadku byoby z pewnoci dodane, e nie wolno
przyjmowa innych sprzymierzecw poza dotychczasowymi albo e przyjtych po zawarciu tego ukadu nie naley bra w rachub. Skoro za nie
zaznaczono ani jednego, ani drugiego, widoczne byo, e wszyscy obustronni sprzymierzecy, zarwno wczeni jak i ci, ktrych przyjto by
pniej, musieli zawsze posiada bezpieczestwo od obu stron. To te musi
wydawa si cakiem naturalne. Bo przecie nie mogli zawiera takiego
ukadu, ktrym sami odebraliby sobie mono przyjmowania wedle okolicznoci przyjaci i sprzymierzecw, jacy wydawaliby si im odpowiedni, ani pozwala, eby ci, ktrych przyjm pod swoj opiek, doznawali od innych krzywdy. Raczej gwna myl obu narodw przy zawieraniu ukadu bya ta, eby unika wczesnych sprzymierzecw, jakich oba posiaday, i eby w aden sposb jedna strona od drugiej nie
przyjmowaa jakich jej ludzi do swego przymierza; a do tych, ktrych
11

Polibiusz ks. I 83.

128

pniej miano przyj, odnosio si wanie to postanowienie, eby adne


pastwo nie werbowao najemnikw na obszarze i wrd sprzymierzecw drugiego i nie nakazywao jakich danin; bezpieczestwo za maj
posiada wseyscy od obu stron".
30. Przy takim stanie rzeczy niewtpliwe byo take to, e Saguntynowie ju na wiele lat przed czasami Hannibala oddali si byli pod opiek
Rzymian. Najwaniejszym i przez samych Kartagiczykw uznawanym
dowodem na to jest, e Saguntynowie podczas wewntrznych sporw partyjnych nie Kartagiczykom poruczyli ich zaagodzenie, cho ci byli w pobliu i wtedy ju mieszali si do spraw Iberii, lecz Rzymianom, i przy
ich pomocy zaprowadzili ad w swym pastwie. Jeeli wic upadek Saguntu uwaa si za przyczyn wojny, naley przyzna, e Kartagiczycy
niesprawiedliwie j wydali, zarwno ze wzgldu na ukad zawarty przez
Lutacjusza, ktry sprzymierzecom obu narodw gwarantowa bezpieczestwo od obu stron, jak i ze wzgldu na ukad Hazdrubala, ktry zabrania Kartagiczykom przekracza rzek Iber w zamiarze wojennym.
Jeeli natomiast szuka si przyczyny w odebraniu Sardynii i rwnoczesnym naoeniu kontrybucji, to zgoa naley przyzna, e Kartagiczycy
susznie prowadzili wojn hannibalsk; bo jak niegdy ustpili przed okolicznociami, tak teraz wyzyskali okolicznoci, aby zemci si na swoich
krzywdzicielach.
31. Niektrzy z tych, co na takie sprawy patrz bezkrytycznie, moe
pomyl, e my bez potrzeby zbyt obszernie i dokadnie wypowiadamy
si na ten temat. Co do mnie, jeeliby kto przypuszcza, e sam sobie
wystarcza w kadej sytuacji, przyznabym, e wiedza o przeszoci jest
wprawdzie pikna, lecz moe dla niego niekonieczna. Skoro jednak aden
czowiek nie omieliby si tego utrzymywa ani w odniesieniu do osobistych, ani do publicznych spraw, bo nikt rozumny, jeli nawet na razie
znajduje si w szczliwym pooeniu, nigdy prawdziwie nie upewni si
co do przyszych nadziei, przeto twierdz, e nie tylko pikne, lecz co
wicej konieczne jest poznanie przeszoci. Jak bowiem moe kto, gdy on
sam czy jego ojczyzna cierpi krzywd, znale pomocnikw i sprzymierzecw, albo gdy pragnie co zdoby i pierwszy zacz akcj, jak moe
innych skoni do popierania go w zamysach, jak wreszcie, jeeli zadowolony jest z istniejcych stosunkw, moe innych naleycie zachci do
umocnienia jego stanowiska i do utrzymania stanu rzeczy, jeeli nic nie
wie o tradycji dawniejszych dziejw u poszczeglnych narodw? Zawsze
bowiem stosujc si do obecnej chwili i udajc razem z innymi wszyscy
tak mwi i czyni, tote usposobienie kadego trudno jest rozpozna,
a prawda we wielu wypadkach nader bywa zaciemniona. Lecz czyny
przeszoci, ktre daj si osdzi z samych faktw, prawdziwie objawiaj
nam skonnoci i myli kadego i wskazuj, od kogo mamy oczekiwa

129

wdzicznoci, dobrodziejstwa i pomocy, a od kogo przeciwnych rzeczy.


Std te mona czsto i przy wielu sposobnociach przekona si, kto
z nami bdzie wspczu i podziela nasz gniew, a nawet nas pomci. A to
zawiera w sobie najwiksze korzyci dla ycia ludzkiego, zarwno publicznego, jak i prywatnego. Dlatego autorzy i czytelnicy dzie historycznych powinni nie tyle ka wag na opowiadanie samych zdarze, ile na
to, co dziao si przedtem i wspczenie, i potem. Jeeli bowiem kto
usunie z historii pytania: dlaczego, jak i w jakim celu dokonano czynu
i czy mia on oczekiwany wynik, to reszta jej stanie si rozrywk, a nie
nauk, i na chwil uyczy przyjemnoci, ale na przyszo nie przyniesie
zupenie adnego poytku.
32. Dlatego te musi si uwaa za bdn opini tych, ktrzy sdz,
e nasze dzieo trudne jest do nabycia i trudne do czytania z powodu
liczby i wielkoci ksig. Bo o ile atwiej jest naby i przeczyta czterdzieci ksig, ktre utkane s jakby jedn osnow, i jasno zrozumie zdarzenia
w Italii, Sycylii i Libii od czasw Pyrrusa a do zdobycia Kartaginy,
a zdarzenia w reszcie wiata od ucieczki Spartiaty Kleomenesa w nieprzerwanym cigu a do bitwy Achajw i Rzymian przy Istrnie ni
pisma takich, co ukadaj poszczeglne historie, czyta albo nabywa?
Wszak pomijajc ju to, e s one o wiele wiksze od naszych pamitnikw, nawet nauczy si z nich czego pewnego czytelnicy nie mog,
najpierw dlatego, e wikszo historykw nie pisze tego samego o tych
samych zdarzeniach, a potem, e pomijaj rwnoczesne zdarzenia, gdy
tymczasem przez wsplne rozpatrywanie i porwnywanie zestawianych
ze sob faktw zyskuje si o wszystkim cakiem inny sd ni przy odosobnionym rozwaaniu; wreszcie poniewa tego, co najwaniejsze, zgoa
nawet dotkn nie mog. Albowiem wanie za najistotniejsze czci
historii uwaamy to, co po zdarzeniach nastpio i co im towarzyszyo,
a zwaszcza ich przyczyny. I tak widzimy, e wojna z Antiochem miaa
swj pocztek w wojnie filipejskiej, filipejska w hannibalskiej, a hannibalska w wojnie o Sycyli i e wypadki midzy tymi wojnami wystpoway w licznych i rozmaitych formach, wszystkie jednak zmierzay do
tego samego celu. Ot to wszystko dziki piszcym histori powszechn
mona pozna i zrozumie, natomiast nie mona z ksig tych autorw,
ktrzy opisuj wojny same dla siebie, jak wojna z Perseuszem albo z Filipem; chyba by kto czytajc w ich pismach same opisy bitew sdzi, e
pozna take jasno plan i przebieg caej wojny. Tymczasem jest to zupenie
niemoliwe; lecz ile rni si zrozumienie od samego suchania, tyle
i nasze Dzieje, jak sdz, rni si od pism traktujcych o poszczeglnych zdarzeniach.
33. Skoro posowie rzymscy (bo std rozpocza si nasza dygresja 12)
12

Od rozdz. 20.

130

wysuchali obrony Kartagiczykw, nie mwili nic wicej. Lecz najstarszy z nich wskaza czonkom senatu na fady swej togi i rzek, e niesie
im zarwno wojn jak i pokj; a wysypie i zostawi im to, co rozka.
Wtedy krl Kartagiczykw kaza mu to wysypa, co im samym si podoba. A Rzymianin owiadczy, e wysypuje wojn, na co te wikszo
czonkw Rady rwnoczenie zawoaa, e j przyjmuje. Posowie wic
i czonkowie Rady na tym si rozeszli. Hannibal za, ktry zimowa w Nowej Kartaginie, odprawi najprzd Iberw do ich miast, aby ich uczyni
gotowymi i ochotnymi na przyszo. Po wtre da swemu bratu Hazdrubalowi wskazwki, jak ma rzdzi i wada w Iberii oraz przygotowywa
si przeciw Rzymianom, gdyby on sam si przypadkiem oddali. Po trzecie
stara si o zapewnienie bezpieczestwa Libii. Ot wedug bardzo pewnych i roztropnych oblicze przenosi onierzy z Libii do Jberii, a z Iberii
do Libii, wic takim zarzdzeniem wzajemn wierno obu narodw.
Przeniesieni do Libii byli: Tersyci i Mastianowie, a prcz tych Oreci [Iberowie] i Olkadzi; oglna liczba wojsk tych ludw wynosia tysic dwustu
jedcw i trzynacie tysicy omiuset pidziesiciu piechurw. Nadto
byli Balearowie w liczbie omiuset siedemdziesiciu: nazwa ta waciwie
oznacza procarzy 13, lecz od tego rodzaju walki take lud i wyspa tak samo
si nazywa. Wikszo wyej wymienionych przydzieli do Metagonii
w Libii, a niektrych do samej Kartaginy. Z miast za tak zwanych Metagonitw posa jeszcze cztery tysice piechurw do Kartaginy w roli
zakadnikw, a zarazem posikowcw. A w Iberii pozostawi swemu bratu
Hazdrubalowi pidziesit piciorzdowcw, dwa czterorzdowce i pi
trjrzdowcw, z ktrych to okrtw trzydzieci dwa piciorzdowce i pi
trjrzdowcw miao zaog. Jedcw za pozostawi mu czterystu pidziesiciu Libyfojnikw i Libijczykw, trzystu Lergetw, tysic omiuset
Numidw, i to Massoliw, Masesyliw, Makcew i Mauruzjw znad wybrzea Oceanu, pieszych jedenacie tysicy omiuset pidziesiciu Libijczykw, trzystu Ligurw, piciuset Balearw i do tego dwadziecia jeden
soni.
Nie naley si zreszt dziwi, e dalimy tak dokadny opis zarzdze
Hannibala w Iberii, jaki z trudem mgby uskuteczni kto, co sam miaby
w swym rku opis poszczeglnych akcji wojennych, i nie naley nas z gry
potpia, e postpilimy tak samo jak owi pisarze, ktrzy podaj uwierzytelnione kamstwa. Ot my znalelimy ten spis w Lacinium na spiowej tablicy, a kaza go sporzdzi Hannibal w owym czasie, gdy przebywa w tych okolicach Italii, i sdzilimy, e pod tym wzgldem jest
on zupenie wiarogodny. Dlatego te zdecydowalimy si pj za tym
spisem.
13

Polibiusz wywodzi j od sowa rzucam.

131

34. Skoro Hannibal wszystko przewidzia dla bezpieczestwa Libii


i Iberii, czyha odtd na sposobno i oczekiwa tych, ktrzy od Galw
mieli by do wysani. Dokadne bowiem zasign by wiadomoci zarwno o yznoci kraju u stp Alp i dokoa rzeki Padu, jak i o mnstwie
jego mieszkacw, dalej o dzielnoci tych mw na wojnach, a co najwaniejsze, o ich wrogoci, jak ywili ku Rzymianom wskutek ostatniej
wojny, o ktrej traktowalimy w poprzedniej ksidze, aby czytelnikom
uprzystpni to, co teraz mamy opowiedzie. Dlatego trzyma si kurczowo tej nadziei i czyni wszelakie obietnice pilnie rozsyajc posw
do naczelnikw Galw, zarwno do tych, ktrzy z tej strony Alp, jak
i do tych, ktrzy w samych Alpach mieszkali. Sdzi bowiem, e jedynie wtedy bdzie mg w Italii rozpocz wojn z Rzymianami, jeeli po
przebyciu wprzdy niedogodnych miejsc zdoa dotrze do wspomnianych
okolic i tu wykorzysta Galw jako pomocnikw i sprzymierzecw przy
zamierzonym ataku. Kiedy wic zjawili si gocy i oznajmili o dobrych
chciach Galw i ich oczekiwaniu, a nadto owiadczyli, e przejcie przez
Alpy jest wprawdzie nader uciliwe i trudne, ale nie niemoliwe, cign na wiosn wojska z le zimowych. wieo te doszy do wiadomoci
z Kartaginy, ktre skrzepiy jego odwag i wiar w yczliwo wspziomkw, tak e otwarcie ju zachca swe wojska do wojny przeciw
Rzymianom mwic, jak to Rzymianie odwayli si da wydania jego
i wszystkich dowdcw wojska i przedstawiajc yzno kraju, do ktrego
przybd, oraz yczliwo i przymierze Galw. Gdy tum z radoci chcia
z nim wyruszy w pole, pochwali go i zapowiedzia oznaczony dzie,
w ktrym nastpi wymarsz, a na razie rozwiza wiec.
35. Dokonawszy tego podczas zimowania i odpowiednio zabezpieczywszy tak Libi, jak i Iberi, z nastaniem oznaczonego dnia wyruszy
na czele dziewidziesiciu tysicy pieszych i okoo dwunastu tysicy
jedcw. I po przekroczeniu rzeki Iber, podbi lud Ilurgetw i Barguzjw,
nadto Erenozjw i Andozynw a do tak zwanych Pirenejw. Skoro
wszystkie te ludy podda swej wadzy i niektre miasta zdoby szturmem,
wprawdzie szybko i wbrew oczekiwaniu, jednak wrd licznych i wielkich
walk, a take ze znacznymi stratami w ludziach, zostawi Hannona jako
namiestnika caego kraju z tej strony rzeki Iber i nadto jako samowadc
nad Barguzjami; bo tym najmniej ufa z powodu ich yczliwoci dla Rzymian. Przydzieli te ze swego wojska Hannonowi dziesi tysicy pieszych
oraz tysic jedcw i pozostawi mu dobytek tych, ktrzy szli z nim na
wypraw. Do ojczyzny odprawi onierzy w tej samej liczbie, jak wyej
podana, bo chcia i ich yczliwie usposobionych zostawi na miejscu
i reszcie da nadziej na powrt do domu, a to nie tylko tym, ktrzy wraz
z nim ruszyli w pole, lecz i pozostaym w domu Iberom, aeby wszyscy
gotowi byli wymaszerowa, gdyby kiedy potrzebowa ich pomocy. Reszt

132

wojska wolnego od bagay, mianowicie pidziesit tysicy pieszych


i okoo dziewiciu tysicy jedcw, powid przez tak zwane Gry Pirenejskie a do miejsca przeprawy przez rzek, ktra nazywa si Rodan,
dysponujc nie tyle licznym wojskiem, ile zdatnym i znakomicie wywiczonym wskutek ustawicznych bojw w Iberii.
36. Aeby jednak wskutek nieznajomoci miejsc nie stao si cakiem
niejasne nasze opowiadanie, musimy poda, skd Hannibal wyruszy, jakie
i ile krajw przeszed i do jakich czci Italii dotar. I nie tylko nazwy
krajw, rzek i miast naley poda, jak to czyni niektrzy dziejopisarze,
sdzc, e to we wszystkim wystarcza do zrozumienia i do jasnoci. Przyznaj wprawdzie, e przy znanych miejscach przytaczanie nazw nie mao,
lecz wielce przyczynia si do przypomnienia; ale przy cakiem nieznanych wyliczanie nazw ma t sam warto, co niezrozumiae i tylko obijajce si o ucho wyrazy. Skoro bowiem wyobraenie na niczym si nie
opiera i nie moe tego, o czym jest mowa, nawiza do czego znanego,
opowiadanie staje si bezadne i ciemne. Dlatego naley wskaza sposb,
ktry pozwoli tam, gdzie mwimy o czym nieznanym, naprowadzi poniekd czytelnikw na prawdziwe i zrozumiae dla nich wyobraenia.
Pierwsza wic, najwaniejsza i wszystkim ludziom wsplna jest znajomo podziau i ukadu otaczajcego nas nieba, bo dziki niemu wszyscy,
nawet ludzie z maym wyksztaceniem, rozrniamy wschd, zachd,
poudnie i pnoc; druga za ta, dziki ktrej kraje ziemi podporzdkowujemy poszczeglnym, dopiero co wspomnianym podziaom i zawsze wymienian okolic w myli odnosimy do jednego z tych podziaw; w ten
sposb dochodzimy do znanych i zwyczajnych poj o nie znanych i nigdy
nie widzianych krajach.
37. Skoro to dotyczy caej ziemi, trzeba konsekwentnie take w odniesieniu do zamieszkanej przez nas czci ziemi zachowa ten sam podzia, aeby czytelnikom da jasne pojcie. Ta skada si z trzech czci,
ktrym odpowiadaj trzy nazwy, i jedna cz nazywa si Azja, druga
Libia, trzecia Europa. Te rne czci odgraniczaj: rzeka Tanais 14, Nil
i cienina morska przy Supach Heraklesa. Ot midzy Nilem a Tanais
ley Azja i odpowiada stronie wiata midzy letnim wschoderp soca 15
a poudniem. Libia ley miedzy Nilem a Supami Heraklesa i odpowiada
poudniowej stronie wiata, a dalej zimowemu zachodowi soca 16 a do
zachodu zrwnania dnia z noc, ktry ley w okolicy Supw Heraklesa.
Te wic kraje, na og rozpatrywane, zajmuj przestrze na poudnie od
naszego morza 17, od wschodu ku zachodowi. Europa za ley naprzeciw
14

Tanais, dzisiejszy Don.


Pnocny wschd.
16
Poudniowy zachd.
17
Tj. Morza rdziemnego.

15

133

tych obydwu w kierunku ku pnocy, cignc si bez przerwy od wschodu


a do zachodu. A wiksza i bardziej rozlega jej cz ley pod sam- pnoc, midzy rzekami Tanais i Narbo, ktra jest niewiele oddalona na
zachd od Marsylii i uj Rodanu, kdy ta rzeka uchodzi do Morza Sardyskiego. Poczwszy od Narbo i dokoa niej mieszkaj Galowie a do
tak zwanych Gr Pirenejskich, ktre cign si nieprzerwanie od naszego
morza a do Morza Zewntrznego 18. Pozostaa cz Europy, poczwszy
od wspomnianych gr, ktra siga na zachd a do Supw Heraklesa,
opasana jest rdziemnym i Zewntrznym Morzem; i ta cz, ktra
cignie si wzdu rdziemnego Morza a do Supw Heraklesa, nazywa
si Iberi, ta za, ktra biegnie wzdu Zewntrznego, czyli tak zwanego
Wielkiego Morza, nie posiada wsplnej nazwy, poniewa wieo dopiero
zostaa odkryta; zamieszkuj j ca barbarzyskie i ludne plemiona,
o ktrych pniej szczegowo zdamy spraw.
38. Jak za o Azji i Libii, tam gdzie dokoa Etiopii razem si stykaj,
nikt a do dzisiejszego dnia nie moe z pewnoci orzec, czy w kierunku
na poudnie tworz nieprzerwany ld stay, czy te oblane s morzem
tak samo obszar, ktry midzy Tanais i Narbo rozpociera si ku pnocy,
dotychczas jest nam nie znany, chyba e przysze badania przynios nam
jak wiadomo. Naley przyj, e ten, kto o tych okolicach inaczej mwi
lub pisze, nic nie wie i ukada banie.
To wic, co powiedziaem, niech wystarczy, eby nasze opowiadanie
nie wydao si cakiem bezadne tym, ktrzy nie znaj miejsc, lecz eby
idc za wskazwk stron wiata mogli przynajmniej wedug oglnych
podziaw wymienion miejscowo w myli do czego nawiza i odnie.
Jak bowiem przy patrzeniu zwyklimy zawsze rwnoczenie zwraca
oblicze ku wskazanemu palcem miejscu, tak i w myli musimy rwnoczenie zwraca si i skania zawsze ku tym okolicom, ktre sowami
zostay oznaczone.
39. Na tym koczymy, aby wrci do dalszego cigu rozpocztego opowiadania. Ot Kartagiczycy panowali w owych czasach nad wszystkimi
czciami Libii, ktre zwrcone s ku Morzu Wewntrznemu, od Otarzy
Filenosa lecych przy Wielkiej Syrcie a do Supw Heraklesa: ta dugo wybrzea morskiego wynosi ponad szesnacie tysicy stadiw. A przekroczywszy cienin morsk przy Supach Heraklesa podbili tak samo
te ca Iberi a do owego skalistego wybrzea, na ktrym kocz si
przy Morzu rdziemnym Gry Pirenejskie odgraniczajce Iberw od
Galw. Odlego tego punktu od cieniny przy Supach Heraklesa wynosi okoo omiu tysicy stadiw. Bo do Nowej Kartaginy, skd wyruszy
Hannibal do Italii, jest od Supw Heraklesa stadiw trzy tysice; od
18

Morze Zewntrzne albo Wielkie to dzisiejszy Ocean Atlantycki.

134

Nowej Kartaginy do rzeki Iber dwa tysice szeset, od tej znowu do


Emporium. tysic szeset (...)19, a std a do przejcia Rodanu okoo tysica szeciuset; ta bowiem odlego jest teraz przez Rzymian odmierzona krokami i co osiem stadiw dokadnie oznaczona20. Od przejcia
za przez Rodan, jeeli idzie si wzdu rzeki w kierunku jej rde, a
do pocztku drogi w gr przez Alpy do Italii, jest tysic czterysta stadiw. Pozostaje jeszcze samo przejcie Alp wynoszce okoo tysica dwustu stadiw; przekroczywszy Alpy mia przyby na rwniny Padu w Italii.
Wobec tego w caoci byo z Nowej Kartaginy okoo dziewiciu tysicy
stadiw, ktre musia odby. Ot wedle dugoci przeszed by ju niemal
poow tej przestrzeni; lecz co do trudnoci mia on wiksz cz marszu
przed sob.
40. Hannibal wic zacz przekracza przesmyki Gr Pirenejskich,
przy czym obawia si Galw, gdy kraj ich z natury by obronny. W tym
samym czasie Rzymianie usyszawszy od posw, ktrych wysali byli do
Kartaginy, o powzitych tam uchwaach i wypowiedzianych mowach
i otrzymawszy prdzej ni oczekiwali wiadomo, e Hannibal z wojskiem
przeszed rzek Iber, postanowili wysa na czele wojsk Publiusza Korneliusza do Iberii, a Tyberiusza Semproniusza do Libii. Podczas gdy ci
zajci byli poborem wojsk i reszt przygotowa wojennych, spieszyli si
mowie ktrych przedtem ju wybrano, by zajli si wysaniem kolonistw do Galii eby spraw kolonizacji doprowadzi do koca. Oni
wic gorliwie otaczali miasta murami, a osiedlecom polecili w przecigu
trzydziestu dni zjawi si na miejscu. Liczba ich dla kadego z obu miast
wynosia sze tysicy ludzi; jedno z nich zaoyli z tej strony rzeki Padu
i nazwali Placencja, drugie z tamtej strony rzeki dajc mu nazw Kremona. Ju te kolonie byy zaoone, gdy tak zwani galiccy Bojowie, ktrzy
od dawna jakby czatowali na zerwanie przyjani z Rzymianami, lecz dotd
nie mieli ku temu sposobnoci, podniesieni przez wysacw kartagiskich
na duchu i ufni w przybycie Kartagiczykw, odpadli od Rzymian zostawiajc na ich asce zakadnikw, jakich dali przy zakoczeniu ostatniej
wojny, o ktrej opowiedzielimy w poprzedniej ksidze. Jako wezwawszy
Insubrw, ktrzy chtnie zjednoczyli si z nimi z powodu dawnego gniewu
na Rzymian, zaczli pustoszy rozdzielony midzy osadnikw kraj i cigali uciekajcych do Mutyny, rzymskiej kolonii, ktr nastpnie obiegli.
Zamknli tu miedzy innymi take trzech wybitnych mw, ktrych wysano dla podziau kraju. Jednym z nich by Gajusz Lutacjusz, ktry nawet piastowa by konsulat, dwaj inni byli ongi pretorami. Ci dali rozmowy, na ktr Bojowie zgodzili si. Lecz po wyjciu mw z miasta
19
20

Luk w tekcie tak uzupenia si: od miasta Emporium do Narbo okoo 600".
Osiem stadiw rwna si jednej mili; co osiem stadiw wznoszono milowskaz.

135

pojmali ich w sposb wiaroomny spodziewajc si, e za ich porednictwem otrzymaj z powrotem wasnych zakadnikw. Wtedy pretor Lucjusz Manliusz, ktry w tych okolicach sta z wojskiem dla osony, na
wiadomo o tym zajciu pospieszy szybko z pomoc. A Bojowie dowiedziawszy si o jego przybyciu przygotowali zasadzk w jakim lesie
i skoro tylko Rzymianie doszli do lesistej okolicy, dopadli ich rwnoczenie z wszystkich stron i wielu z nich wytukli. Reszta z pocztku rzucia
si do ucieczki, a dotarszy do bezdrzewnych okolic skupia si na jak
chwil, tak e z bied wykonywali przyzwoity odwrt. Lecz Bojowie idc
za nimi w lad zamknli take ich we wsi, ktra nazywa si Tannetos.
Kiedy do Rzymu nadesza wiadomo, e czwarty legion jest zamknity
przez Bojw i oblegany z ca moc, wysano pospiesznie na pomoc ucinionym przeznaczone dla Publiusza legiony pod wodz pretora, a Publiuszowi zlecono zebra i zacign spord sprzymierzecw inne wojska.
41. Taki wic by od pocztku a do przybycia Hannibala stan rzeczy
u Galw i taki przebieg miay zdarzenia, ktre to poprzednio i teraz
przedstawilimy.
A konsulowie rzymscy przygotowawszy si do wasnych przedsiwzi wypynli z flot wczesn wiosn do miejsc przyszej ich dziaalnoci, mianowicie Publiusz do Iberii z szedziesiciu okrtami, a Tyberiusz Semproniusz do Libii ze stu szedziesiciu piciorzdowcami,
z pomoc ktrych tak gronie zamierza wojowa i takie czyni przygotowania w Lilybaeum, gdzie wszystkich zewszd ciga, jak gdyby zaraz
po ldowaniu mia oblega sam Kartagin. Publiusz za jadc wzdu
wybrzea Ligurii przyby w pitym dniu z Pizy w okolic Marsylii.
A skoro zawin do brzegu przy pierwszym ujciu Rodanu, zwanym
Massaliockim, wysadzi na ld wojska syszc wprawdzie, e Hannibal
przekracza ju Gry Pirenejskie, sdzc jednak na pewno, e jeszcze jest
daleko z powodu trudnoci, jakie nastrcza teren, i mnstwa usadowionych w porodku Galw. Tymczasem Hannibal, przekupiwszy jednych
Galw, a zmusiwszy drugich, przyby niespodziewanie na czele swego
wojska do miejsca przeprawy przez Rodan majc po prawej rce Morze
Sardyskie. Gdy Publiuszowi oznajmiono, e przeciwnicy zjawili si,
czci nie wierzc w to, poniewa szybko przybyli, czci chcc si
co do tego upewni, sam kaza pokrzepi si wojskom po egludze morskiej i naradza si z trybunami, jak naley obra okolic, aby spotka
si z nieprzyjacimi. Rwnoczenie za wysa trzystu najdzielniejszych
jedcw dodajc im jako przewodnikw a zarazem wspbojownikw
tych Galw, ktrzy byli na odzie u Massaliotw.
42. Skoro Hannibal dotar do okolic nadrzecznych, od razu zabra
si do przeprawy tam, gdzie oysko rzeki byo pojedyncze, majc obz
rozbity w odlegoci niemal czterech dni drogi od morza. Jako zabie-

136

gajc wszelkimi sposobami o przyja tych, co mieszkali nad rzek, wykupi od nich wszystkie statki zrobione z jednej kody jako te odzie,
ktrych mieli pod dostatkiem, gdy wielu mieszkajcych nad Rodanem
trudni si handlem morskim. Take odpowiednie drzewo budulcowe zabra dla sporzdzenia jednokonarowych statkw. Wskutek tego w cigu
dwch dni wykonano niezliczon ilo promw, bo kady stara si obej
bez pomocy drugiego, i sam sobie zapewni przepraw. Tymczasem na
przeciwlegym brzegu zebrao si mnstwo barbarzycw, aeby przeszkodzi Kartagiczykom w przeprawie. Hannibal widzc ich i wnioskujc z obecnej sytuacji, e ani nie bdzie mg przeprawi si gwatem,
gdy tak wielka liczba nieprzyjaci mu zagraa, ani te czeka, aby zewszd nie opadli go przeciwnicy wysya z nastaniem trzeciej nocy
cz swych wojsk i dodaje im krajowcw jako przewodnikw, a jako
wodza nad wszystkimi Hannona, syna krla Bomilkara. Ci maszerowali
w gr rzeki wzdu niej przez jakie dwiecie stadiw, a przybyli do
pewnego miejsca, gdzie rzeka dzieli si i opywa wysp, i tam zatrzymali
si. W ssiednim lesie nacili pniakw i czciowo spajajc je z sob,
czciowo wic przyszykowali w krtkim czasie wiele tratew, ktre
miay im wystarczy w obecnej potrzebie. Na nich przeprawili si przez
Rodan bezpiecznie i bez adnych przeszkd. Znalazszy warowne miejsce
zostali tu przez w dzie odpoczywajc po minionych trudach, a zarazem przygotowujc si wedle zlece do czekajcego ich zadania. To samo
uczyni Hannibal z pozostaymi przy nim wojskami. Najwicej za kopotu
sprawiaa mu przeprawa soni, ktrych liczba wynosia trzydzieci siedem.
43. Gdy nadesza pita noc, ci, ktrzy wprzdy si przeprawili na drugi
brzeg, pomaszerowali o wicie wzdu rzeki przeciw stojcym po tamtej
stronie barbarzycom. Hannibal za majc onierzy przygotowanych zaj si przepraw, obsadziwszy odzie jedcami noszcymi lekkie tarcze,
a czna wyobione z jednej kody najzwinniejszymi piechurami.
odzie miay swe stanowisko powyej i tu przy prdzie, a poniej nich
mae promy, aby przewan cze siy prdu wziy na siebie odzie
i w ten sposb czna uzyskay bezpieczniejszy przejazd przez oysko
rzeki. Przy rufach odzi zamierzali wlec za sob pywajce konie, przy
czym jeden m mia kierowa za pomoc lejcw rwnoczenie trzema
albo czterema z obu stron rufy, tak eby zaraz przy pierwszym przejedzie znaczna ilo ich razem si przeprawia. Barbarzycy widzc poczynanie nieprzyjaci wysypali si z wau bezadnie i w rozproszeniu spodziewajc si, e atwo przeszkodz Kartagiczykom w ldowaniu. Lecz
Hannibal, skoro tylko zauway, e na drugim brzegu zbliaj si ju jego
onierze, ktrzy wedug umowy dymem oznajmiali mu swe przybycie,
rozkaza wszystkim rwnoczenie wsiada na promy, a ich kierownikom
gwatem sterowa przeciw prdowi. Szybko wykonano rozkaz; wic kiedy

137

ludzie na pokadach wrd krzyku wspzawodniczyli ze sob i walczyli


przeciw sile prdu, oba za wojska stay na jednym i na drugim brzegu
rzeki niepokojc si o swoich i krzykiem towarzyszc ich ruchom, a z przeciwka stojcy barbarzycy zaintonowali pie wojenn i wyzywali nieprzyjaci do boju by to widok wstrzsajcy i przejmujcy dusz
trwog. W tym czasie, poniewa barbarzycy opucili swe namioty, dopadli ich nagle i niespodziewanie stojcy po tamtej stronie Kartagiczycy;
jedni podpalili obz, wikszo za rzucia si na tych, co pilnowali przejcia. Barbarzycy zaskoczeni tym wypadkiem czci pobiegli, aby broni
namiotw, czci stawiali opr i walczyli z nacierajcymi. A Hannibal,
ktremu sprawy szy zgodnie z planem, zaraz pierwszych wysiadajcych
na ld ustawia w szeregach, napomina i uderzy na barbarzycw. Wtedy
Galowie wskutek swego bezadu i wskutek nieoczekiwanego zajcia rycho podali tyy i rzucili si do ucieczki.
44. Skoro wic wdz Kartagiczykw rwnoczenie zdoby przejcie
i pokona nieprzyjaci, natychmiast zaj si przepraw pozostaych
jeszcze z tamtej strony ludzi. Jako w krtkim czasie przeprawi wszystkie wojska i obozowa tej nocy tu na brzegu rzeki. Nazajutrz syszc,
e flota rzymska zawina przy ujciach rzeki, wybra piciuset numidyjskich jedcw i wysa ich z poleceniem, eby zbadali, gdzie znajduj si
nieprzyjaciele, ilu ich jest i jakie maj zamiary. Rwnoczenie wybra
te do sprowadzenia soni odpowiednich ludzi. Sam zgromadzi swe wojsko
na wiec, wprowadzi tu ksicia Magilosa wraz z jego towarzyszami (ci
bowiem przybyli do niego z rwnin nad Padem) i przez tumacza wyjani
tumom, co Galowie uchwalili. Wrd tych oznajmie najsilniej podziaaa na dodanie otuchy tumom, przede wszystkim jawna obecno tych,
ktrzy przywoywali ich i ofiarowali swj wspudzia w wojnie przeciw
Rzymianom, po wtre wiarogodno ich przyrzeczenia, e poprowadz ich
przez takie okolice, ktrymi nie doznajc braku adnych potrzebnych
rzeczy, zarwno szybko, jak i bezpiecznie odbd marsz do Italii, a do
tego jeszcze wyborno i wielko kraju, do ktrego przybd, oraz gotowo mw, z ktrymi wsplnie maj toczy boje przeciw rzymskim
wojskom. Galowie wic po takiej dyskusji odeszli; po nich wystpi sam
Hannibal i najprzd przypomnia onierzom dawniejsze akcje, przy
ktrych, jak mwi, podejmowali si wielu miaych i niebezpiecznych
dziaa i suchajc jego zdania i rady w niczym nie pobdzili. Nastpnie
kaza im by dobrej myli, skoro widz, e dokonano tego, co najwaniejsze; bo zdobyli przejcie przez rzek i na wasne oczy przekonali si
o yczliwoci i gotowoci swych sprzymierzecw. Przeto prosi ich, eby
o szczegy nie troszczyli si, bo te jemu le na sercu, lecz suchajc
jego rozkazw okazali si dzielnymi mami i godnymi poprzednich czynw. Kiedy tum gestami wyraa swe zadowolenie i okazywa wielki

138

zapa i ochoczo, pochwali ich i, pomodliwszy si za wszystkich do bogw, odprawi z poleceniem, eby pokrzepili ciao i starannie si przygotowali, bo jutro nastpi wymarsz.
45. Po rozwizaniu wiecu przybyli wysani przedtem na zwiady Numidowie, ktrzy przewan cz swoich ludzi utracili, podczas gdy reszta
w popochu ucieka. Mianowicie niedaleko od wasnego obozu natknli
si oni na rzymskich jedcw, ktrych Publiusz w tym samym celu by
wysa, i obie strony walczyy z takim zacietrzewieniem, e Rzymian
i Galw zgino okoo stu czterdziestu, a Numidw ponad dwustu. Po
tym spotkaniu zbliyli si Rzymianie w pocigu do wau Kartagiczykw,
rozejrzeli si i znw zawracajc pospieszyli, aby uwiadomi swego wodza
o obecnoci nieprzyjaci. Jako przybywszy do obozu oznajmili to. Publiusz rozkaza natychmiast baga zoy na okrty, wyruszy z caym
wojskiem i maszerowa wzdu rzeki pragnc zmierzy si w walce z nieprzyjacimi. Hannibal za w nastpnym dniu po wiecu rwno o wicie
wysun ca jazd ku morzu, aby suya dla osony, a wojskom pieszym
kaza ruszy z obozu i rozpocz marsz. Sam oczekiwa soni i pozostawionych z nimi ludzi. Przejazd zwierzt tak si odby.
46. Zbudowawszy wiksz ilo masywnych tratew sprzgli mocno
dwie z nich razem i obie majce cznie szeroko okoo pidziesiciu
stp wgbili w ziemi, tam gdzie si wchodzio do rzeki. Z tymi inne od
zewntrz razem sprzgali i spajali wyduajc struktur mostu coraz dalej
w gb rzeki. Bok od strony prdu ubezpieczali cigncymi si z ldu
linami, ktre przywizywali do rosncych na brzegu drzew, aeby cae
dzieo mocno stao i nie byo unoszone z prdem rzeki. Skoro cay ten
wysunity w rzek most pocignli na dugo okoo dwch pletrw,
doczyli nastpnie do ostatnich tratew dwie o specjalnej budowie [najwiksze], ktre ze sob byy mocno zwizane, z innymi za tak, e ich
wizy atwo mona byo rozci. Do tych przyczepili wicej lin, za pomoc ktrych holujce je odzie miay nie dopuci, aby prd rzeki je
ponis, i przemoc zatrzymujc je przeciw prdowi przewie i przeprawi na nich zwierzta. Potem moc ziemi nanieli na wszystkie tratwy,
a ten nasyp wyrwna tor, ktry z drog wiodc z ldu do miejsca
przeprawy tworzy jedn paszczyzn i mia t sam barw. Poniewa za
zwierzta przyzwyczajone s zawsze i posusznie za swymi kierowcami
a do wody, ale wej do wody nie maj ju odwagi, wic poprowadzili
je przez ten nasyp ustawiwszy na czele dwie samice, za ktrymi posza
reszta zwierzt. Skoro za dostawili je do ostatnich tratew, przecili wizy,
ktrymi te byy przywizane do innych, nacignli odziami liny, i szybko
oderwali od nasypu zwierzta oraz tratwy, ktre je niosy. Wskutek tego
wystraszone zwierzta z pocztku obracay si i zwracay tu i tam; lecz
otoczone zewszd nurtami stchrzyy i musiay zosta na miejscu. W ten

139

zatem sposb, e po dwie tratwy byy z sob spojone, przeprawiono na


nich przewan cz soni. Niektre w rodku drogi rzuciy si ze strachu
do rzeki; ich przewodnicy wszyscy stracili ycie, lecz sonie wyratoway
si. Albowiem, z powodu siy i wielkoci swych trb, ktre wznosiy ponad
wod i ktrymi czerpay oddech, a rwnoczenie wydmuchiway ca
wciskajc si wod, potrafiy stawi opr i odbyway drog stojc przewanie prosto pod wod.
47. Po przeprawie zwierzt kontynuowa Hannibal marsz wraz ze
soniami i jedcami, kryjc nimi tyy armii, wzdu rzeki we wschodnim
kierunku od morza ku rodkowi Europy. Rodan ma swe rda powyej
Zatoki Adriatyckiej spywajce ku zachodowi, w zwrconych ku pnocy
czciach Alp; pynie on na poudniowy zachd i uchodzi do Morza Sardyskiego. Biegnie przewanie przez gbok dolin, ktrej pnocn
stron zamieszkuje galicki lud Ardyw, a ca poudniow ograniczaj
pnocne stoki Alp. Rwnin nad Padem, o ktrej obszerniej mwilimy,
oddzielaj od doliny Rodanu grzbiety wspomnianych gr, ktre zaczynaj
si od Marsylii i sigaj a do najgbszego zaktka Adriatyku. Te wic
wyyny od strony Rodanu przekroczy teraz Hannibal, aby wpa do
Italii.
Niektrzy z tych, co pisali o tym przejciu, chcc czytelnikw wprawi
w podziw opowiadaniem niewiarygodnych rzeczy o wspomnianych okolicach, popadaj niepostrzeenie w dwa bdy, ktre obce s wszelkiej historii; s bowiem zmuszeni kania i pisa niezgodne ze sob szczegy.
Wszak przedstawiajc Hannibala jako niezrwnanego w miaoci i rozumie wodza, jednoczenie pokazuj go nam wyranie jako zupenie nierozwanego; po wtre, nie mogc znale koca ani wyjcia z kamstwa,
wprowadzaj bogw i synw boych do historii, ktra przecie mwi
o rzeczywistych zdarzeniach. Mianowicie opisujc Gry Alpejskie jako
tak strome i skaliste, e nie tylko konie i cae wojska, a z nimi sonie,
lecz nawet lekkozbrojna piechota nie mogaby ich atwo przej, i tak
samo malujc nam okolic jako tak pustynn, e gdyby jaki bg albo
pbg nie by zjawi si Hannibalowi i nie wskaza mu drg, to wszyscy
bezradni musieliby zgin niewtpliwie wskutek tego popadaj w oba
wymienione bdy.
48. Najprzd bowiem jaki strateg okazaby si nierozwaniejszy od
Hannibala i jaki wdz niezrczniejszy od niego, ktry przewodzc tak
wielkim siom zbrojnym i pokadajc w nich najwiksze nadzieje szczliwego wyniku caego przedsiwzicia nie znaby ani drg, ani okolic,
jak oni mwi, ani w ogle celu swego marszu albo ludw, do ktrych
mia przyby, a wreszcie nawet nie wiedziaby, czy zgoa moliwych podejmuje si rzeczy? Lecz na co nie wa si nawet ci, ktrzy ponisszy
zupen klsk staj si pod kadym wzgldem bezradni, tak e z woj-

140

skiera zapuszczaj si w nie zbadane okolice, to owi dziejopisarze przypisuj Hannibalowi, ktry ywi wtedy najwiksze i niezmcone jeszcze
nadzieje co do swych spraw. Tak samo to, co mwi o pustynnym charakterze, grzystoci i niedostpnoci tych okolic, ujawnia ich fasz. Nie
syszeli bowiem, e Galowie, ktrzy mieszkaj nad rzek Rodanem, nie
raz ani dwa razy przed przybyciem Hannibala i nie tak dawno, lecz
wieo z wielkimi wojskami przekroczyli Alpy i niosc pomoc zbrojn
zamieszkaym na rwninach Padu Galom bili si z Rzymianami, jak to
wyej przedstawilimy; nadto nie wiedzieli, e same Alpy zamieszkuje
bardzo ludne plemi. Ot nie znajc tego wszystkiego twierdz, e Kartagiczykom zjawi si jaki heros, ktry wskaza im drog. Przez to naturalnie wpadaj w ten sam ton, co pisarze tragedyj. Bo ci wszyscy
potrzebuj dla koca swoich dramatw boga i machiny, skoro od pocztku
obieraj sobie tematy zmylone i niedorzeczne. Historykw musi to samo
spotka i musz oni wprowadzi zjawy herosw i bogw, jeli raz opr
si na zaoeniach nieprawdopodobnych i faszywych. Jake bowiem
mona od niedorzecznych pocztkw doj do rozumnego koca? Hannibal
zaiste wbrew temu, co oni pisz, wzi si do dziea z duym dowiadczeniem. Albowiem i zalety kraju, do ktrego postanowi doj, i niech
ludw do Rzymian dokadnie by zbada, a przy przechodzeniu niedogodnych miejsc przewodnikami i doradcami w marszu byli mu krajowcy,
ktrzy zamierzali podziela jego nadzieje. My za o tych sprawach miao
si wypowiadamy dlatego, e o zdarzeniach poinformowalimy si u ludzi,
ktrzy w tych samych yli czasach, a okolice sami ogldnlimy odbywajc podr przez Alpy w chci poznania i zwiedzenia tyche.
49. Tymczasem wdz rzymski Publiusz przyby w trzy dni po wymarszu Kartagiczykw do miejsca przejcia przez rzek i spostrzeg, e
nieprzyjaciele ju wyruszyli. To go niezmiernie zdziwio, by bowiem
przekonany, e nigdy nie omiel si tdy pocign na Itali, poniewa
okolice te zamieszkuj liczni i niepewni barbarzycy. Widzc jednak, e
mimo to omielili si, pospieszy znowu do okrtw i zaraz po przybyciu
kaza wojskom wsiada. Brata wysa do akcji wojennej w Iberii, a sam
zawrci i popyn do Italii usiujc drog przez Etruri wyprzedzi nieprzyjaci w dojciu do przesmykw alpejskich. Hannibal za odbywszy
przez cztery dni z kolei marsz od miejsca przeprawy przyby do tak
zwanej Wyspy, okolicy gsto zaludnionej i urodzajnej, ktra miaa sw
nazw od swego pooenia. Bo z jednego jej boku pyncy Rodan, a z drugiego rzeka zwana Izara nadaj jej przy swym zlewisku spiczasty wygld.
Jest ona podobna co do wielkoci i ksztatu do tak zwanej Delty w Egipcie;
tylko e owej jeden bok otaczaj ujcia rzek i morze, a tej gry majce
trudny przystp i wejcie i jednym sowem niemal niedostpne.
Skoro przyby do tej Wyspy, zasta tu dwch braci spierajcych si

141

o krlestwo i obozujcych z wojskami naprzeciw siebie. Gdy starszy


wzywa go do siebie i zachca, aby z nim wspdziaa i pomg mu do
zdobycia tronu, zgodzi si na to, bo niemal widoczna bya korzy, jaka
w obecnym pooeniu moga dla std wynikn. Dlatego wsplnie ruszyli do ataku i razem wypdzili przeciwnika, a za to uzyska od zwycizcy znaczne wsparcie. Nie tylko bowiem w zboe i inne potrzebne
rodki obficie zaopatrzy on wojsko, lecz jeszcze wymieni wszystk star
i uszkodzon bro i odnowi w por uzbrojenie caego wojska. Prcz tego
wyposay wikszo onierzy w odzie oraz w obuwie, przez co dopomg im bardzo do przebycia gr. A co najwaniejsze, gdy zachowywali
ostrono przechodzc przez kraj Galw zwanych Allobrogami, kry im
tyy wasnym wojskiem i zabezpieczy przemarsz, a zbliyli si do przejcia przez Alpy.
50. Hannibal przebywszy w cigu dziesiciu dni marszu wzdu rzeki 21
okoo osiemset stadiw zacz wspina si ku Alpom. Tu czekay na
najwiksze niebezpieczestwa. Bo pki byli na rwninie, trzymali si od
nich z dala wszyscy poszczeglni naczelnicy Allobrogw obawiajc si
bd jazdy, bd eskortujcych ich barbarzycw. Gdy jednak ci wrcili
do swej ojczyzny, a Hannibal zacz z wojskiem zapuszcza si w trudne
tereny, wtedy naczelnicy Allobrogw zebrali pokan ilo wojsk i obsadzili zawczasu dogodnie pooone miejsca, przez ktre Hannibal z koniecznoci musia przeciga w swym pochodzie do gry. Ot gdyby byli
utrzymali w ukryciu swj zamiar, byliby kompletnie zniszczyli wojsko
Kartagiczykw; tymczasem zdradziwszy si z nim wyrzdzili wprawdzie wojsku Hannibala wielkie szkody, lecz nie mniejsze sobie samym.
Mianowicie wdz Kartagiczykw spostrzegszy, e barbarzycy wprzdy
zajli dogodne punkty, sam rozbi obz u stp przej grskich i tu si
zatrzyma; a kilku z wiodcych go Galw wysa naprzd, aby wybadali
zamys przeciwnikw i cay ich plan. Gdy ci wykonali zlecenie, dowiedzia
si wdz, e nieprzyjaciele za dnia starannie pilnuj swych spraw i strzeg
zajtych punktw, lecz na noc oddalaj si do ssiedniego miasta. Stosownie do tej ich zasady obmyli taki plan. Zabra wojsko i pocign
z nim naprzd przed oczyma nieprzyjaci, a zbliywszy si do przesmykw stan obozem niedaleko wrogw. Z nastaniem nocy rozkaza zapali
ognie i zostawi wiksz cz wojska w obozie; a z najzrczniejszych
utworzy lekkozbrojny hufiec, przeszed z nim w nocy przez przesmyki
i obsadzi poprzednio zajte przez nieprzyjaci punkty, gdy barbarzycy
swoim zwyczajem odeszli byli do miasta.
51. Gdy barbarzycy z nastaniem dnia zauwayli, co zaszo, z pocztku zaniechali zaczepki. Lecz nastpnie widzc, e mnstwo bydlt
21

Izary.

142

jucznych i jedcy z trudnoci i w dugiej linii przeciskaj si wrd


przesmykw, dali si tym faktem spowodowa do zaczepiania pochodu
nieprzyjaci. Kiedy to nastpio i barbarzycy na wielu odcinkach przypucili atak, doznali Kartagiczycy nie tyle ze strony wrogw, ile wskutek pooenia licznych strat, zwaszcza w koniach i bydltach jucznych.
Skoro bowiem teren natarcia nie tylko by ciasny i nierwny, lecz jeszcze
spadzisty, wic przy kadym poruszeniu i kadym zamieszaniu spadao
w przepa wiele bydlt jucznych wraz z bagaem. A najwicej takiego
zamieszania sprawiay zranione konie. Bo jedne z nich sposzone zadanym
ciosem wpaday wprost na bydlta juczne, inne prc gwatownie naprzd
spychay wszystko, co w przesmyku stao im w drodze, i wprowadzay
wielki zamt. Patrzc na to Hannibal i uwaajc, e, jeeli bydo pocigowe zginie, nie ma ratunku nawet dla tych, co unikn niebezpieczestwa,
wyruszy z oddziaem, ktry w nocy zaj by wyyny przesmyku, na
pomoc tym, ktrzy wyprzedzali ich w marszu. Gdy si to stao, nie tylko
wielu nieprzyjaci znalazo mier, poniewa Hannibal z gry urzdzi
napad, ale nie mniej te jego wasnych ludzi zgino; bo zamieszanie
w marszu wzmogo si teraz z obu stron wskutek krzyku walczcych.
Skoro jednak wikszo Allobrogw wytuk, a reszt rozproszy i zmusi
do ucieczki w strony ojczyste, wtedy to pozostaa reszta bydlt jucznych
i koni z bied i wysikiem odbya drog przez grskie przesmyki. Sam
Hannibal cign po walce tylu ludzi, ilu tylko mg, i uderzy z nimi
na miasto, z ktrego urzdzili wypad nieprzyjaciele. Zasta je niemal
puste, gdy wszyscy mieszkacy dali si wywabi nadziej zdobyczy,
i zawadn miastem. Z tego wyniky dla liczne korzyci na teraz i na
przyszo. Bo natychmiast odzyska z powrotem mnstwo koni i bydlt
jucznych oraz ludzi, ktrych razem z nimi pojmano; a na przyszo mia
obfity zapas zboa i trzd wystarczajcy na dwa albo trzy dni. A co najwaniejsze, napdzi strachu innym ludom, tak e aden z tych, ktre
mieszkay na drodze jego grskiej wspinaczki, nie omieli si go zaczepi.
52. Teraz wic rozbi na miejscu obz i pozosta tam przez jeden dzie,
po czym wyruszy dalej. W nastpnych dniach przez jaki kawa drogi
bezpiecznie przeprowadza wojsko; i ju by czwarty dzie, kiedy znowu
popad w wielkie niebezpieczestwa. Oto ci, ktrzy mieszkali wzdu trasy
jego marszu, uknuli podstp i wyszli naprzeciw niego z gazkami i wiecami; to bowiem jest prawie u wszystkich barbarzycw znak przyjani,
podobnie jak laska herolda u Grekw. Hannibal odnoszc si ostronie
do tego rodzaju przejaww przyjani gorliwie bada ich sposb mylenia
i w ogle ich zamiary. Kiedy owiadczyli, e dobrze wiedz o zdobyciu
miasta i o zagadzie tych, ktrzy prbowali mu szkodzi, i zapewniali, e
dlatego przybyli, poniewa nie chc nic zego ani uczyni, ani dozna,
a nadto przyrzekali da spord siebie zakadnikw waha si przez

143

dugi czas i nie ufa ich sowom. Zwaywszy jednak, e ci, co przybyli,
moe staliby si przezorniejsi i agodniejsi w razie przyjcia ich propozycyj, a w razie odrzucenia tyche bdzie mia w nich otwartych nieprzyjaci, zgodzi si na ich proby i take ze swej strony udawa, e chce
z nimi zawrze przyja. Gdy barbarzycy dostarczyli zakadnikw, obficie zaopatrzyli wojsko w trzody i w ogle bez rodkw ostronoci wrd
niego si obracali, zacz im Hannibal do pewnego stopnia ufa, tak ze
posugiwa si nimi jako przewodnikami w drodze do nastpnych przesmykw. Kiedy jednak uszed naprzd dwa marsze dzienne, zebrali si
wspomniani grale, szli za nim z tyu i natarli na, gdy wojsko cigno
przez jaki bezdrony i urwisty parw.
53. Wtedy cae wojsko Hannibala byoby ulego doszcztnej zagadzie,
gdyby jeszcze poniekd obawiajc si i przewidujc, co nastpi, nie by
ustawi bydlt jucznych i jedcw w przedniej, a cikozbrojnych w tylnej stray. Poniewa ci ostatni byli na czatach, mniejszych doznano strat;
oni bowiem powstrzymali nawa barbarzycw. Mimo to jednak wielkie
mnstwo ludzi, bydlt jucznych i koni zgino. Bo nieprzyjaciele, ktrzy
zajmowali wysze miejsca, posuwajc si z przeciwka wzdu stokw
grskich, bd staczali na Kartagiczykw bloki skalne, bd z rki
ciskali na nich kamienie doprowadzajc ich do ostatecznej trwogi i niebezpieczestwa, tak e Hannibal zmuszony by z poow wojska spdzi
noc przy nagiej i niedostpnej skale, bez koni i bydlt jucznych, aby je
kry, a w cigu caej nocy z bied wyprowadzi je z parowu.
Nazajutrz, skoro oddalili si nieprzyjaciele, poczy si z jedcami
i bydem jucznym i posun ku najwyszym przesmykom Alp nie natrafiajc ju na aden zorganizowany oddzia barbarzycw, a tylko niepokojony przez poszczeglne ich gromady i w poszczeglnych miejscach;
ci dopadajc w por ju to tyln, ju to przedm stra porywali nieco
bydlt jucznych. Najwiksz usug oddaway mu sonie; bo na jakim
miejscu pochodu one si znajdoway, w t stron nie omielali si podchodzi
barbarzycy,
przestraszeni
niezwykym
widokiem
zwierzt.
W dziewitym dniu osign ostatnie punkty przeprawy; tu rozbi obz
i zabawi dwa dni chcc da odpoczynek tym onierzom, ktrzy cao tam
doszli, i zaczeka na pozostaych w tyle. Wtedy zdarzyo si, e wiele
z owych sposzonych koni, wiele te bydlt jucznych, co odrzuciy baga,
idc ladem pochodu niespodziewanie nadbiego i znalazo si w obozie.
54. Poniewa tymczasem ju na szczytach gromadzi si nieg wobec
zbliania si zachodu Plejady, Hannibal widzc zniechcenie wojsk wskutek przebytych i czekajcych ich jeszcze mozow usiowa na zwoanym
wiecu doda im ducha i znalaz na to jedyny rodek w jasno przedstawiajcym si widoku Italii: tak bowiem leaa ona u stp wymienionych
gr, e przy obserwacji Alpy wydaway si jakby akropol caej Italii.

144

Wskaza wic im na rwniny Padu, przypomnia w ogle yczliwo zamieszkujcych je Galw, rwnoczenie wskaza nawet pooenie samego
Rzymu i do pewnego stopnia wla w ludzi otuch.
W nastpnym dniu ruszy w drog i rozpocz zejcie na d. Przy nim
nie natrafi ju na nieprzyjaci, prcz takich, ktrzy ukradkiem wyrzdzali mu szkod; jednake wskutek przykrych miejsc i niegu straci
niewiele mniej ludzi, ni ich zgino przy wspinaczce. Droga bowiem
w d bya wska i spadzista, a nieg zakrywa kademu grunt, po ktrym
stpa; wic wszystko, co zboczyo z drogi i potkno si, spadao w przepa. Mimo to znosili te mozoy, bo byli ju nawykli do takiego za. Skoro
jednak przybyli do takiego miejsca, ktrego ani sonie, ani bydlta juczne
z powodu ciasnoty nie mogy przeby, gdy niemal na ptora stadia rozcigaa si stroma ju przedtem skaa, ktr teraz wiee odamanie tym
bardziej uczynio strom wtedy znowu wojsko stracio ducha i popado
w przeraenie. Ot z pocztku prbowa wdz Kartagiczykw obej
to trudne miejsce; poniewa jednak wieo spad nieg, ktry marsz ten
uczyni niemoliwym, wic zaniecha swego zamiaru.
55. Mianowicie zachodziy tu okolicznoci osobliwe i cakiem niezwyke. Oto na lecy ju przedtem i pozostay od ostatniej zimy nieg spad
wanie tegoroczny, ktry atwo ustpowa pod stop, gdy jako wiey
by mikki i jeszcze nie gboki. Lecz kiedy go przedeptali i postawili
nog na dolnym i skrzepnitym, ten ju nie ustpowa, lecz lizgajc si
zjedali po nim obu nogami; jak to na ziemi zdarza si tym, ktrzy id
po gliniastej powierzchni. A co potem si zdarzyo, byo jeszcze gorsze.
Bo ludzie nie mogc wry si w dolny nieg ilekro po upadku chcieli
kolanami albo rkami oprze si, aby mc powsta, przy kadym opieraniu si jeszcze bardziej zjedali, gdy grunt na dugiej przestrzeni by
spadzisty. A bydlta juczne padajc wciskay przy wstawaniu stopy
w dolny nieg; lecz wcisnwszy je tkwiy wraz z adunkiem jakby zamarze, czci wskutek swego ciaru, czci wskutek spoistoci dawnego skrzepego niegu. Dlatego Hannibal zaniecha tej myli i rozbi obz
koo grzbietu grskiego rozkazawszy wygrzeba znajdujcy si na nim
nieg; nastpnie zacign do pracy swych onierzy i utorowa z wielkim
trudem drog przy stromej skale. Jako dla bydlt jucznych i dla koni
uczyni w jednym dniu wystarczajce przejcie. Dlatego te zaraz je przeprowadzi i rozbiwszy obz na miejscach, gdzie nie byo ju niegu, puci
je na pasz. Numidw za kolejno wysya do torowania drogi i ledwie
w trzecim dniu z wielk bied przeprowadzi sonie. Te ju wiele ucierpiay wskutek godu. Szczyty bowiem Alp i okolice poniej szczytw s
cakiem bezdrzewne i zupenie nagie, poniewa nieg ley na nich stale
latem i zim; natomiast rodkowe stoki gr po obu stronach maj lasy
i drzewa i w ogle s zamieszkae.

145

56. Hannibal zebra wic razem cale swe wojsko i zacz schodzi
w d; jako w trzecim dniu od przejcia wspomnianych stromych ska
doszed do celu i osign rwnin, straciwszy jednak podczas caego marszu wielu onierzy z rki nieprzyjaci i w czasie przeprawy przez rzek22,
a wielu te w przepaciach i trudnych terenach Alp, i to nie tylko ludzi,
lecz jeszcze wicej koni i bydlt jucznych. Wreszcie odbywszy cay marsz
z Nowej Kartaginy w piciu miesicach, a przejcie przez Alpy w pitnastu dniach wkroczy odwanie w rwniny nadpadaskie i do kraju
Insubrw. Zachowana cz jego wojska wynosia dwanacie tysicy piechoty Libijczykw, okoo omiu tysicy Iberw, jedcw w caoci nie
wicej ni sze tysicy, jak sam zawiadcza na napisie umieszczonym
na kolumnie w Lacinium, ktry podaje liczb jego wojsk.
W tym samym czasie, jak wyej wspomniaem, Publiusz zostawi bratu
Gneuszowi swe siy bojowe i prosi go, aby zaj si sprawami w Iberii
i dzielnie prowadzi wojn z Hazdrubalem; sam zawin z niewielu do
Pizy. Nastpnie maszerujc przez Etruri przej od pretorw wojska,
ktre strzegy tych okolic i wojoway z Bojami, i przyby na rwniny
nadpadaskie, gdzie rozbi obz i stan naprzeciw nieprzyjaci pragnc
z nimi spotka si w bitwie.
57. My za, skoro i nasze opowiadanie, i wodzw obu narodw, i wojn
doprowadzilimy do Italii, zanim zaczniemy zdawa spraw z bojw,
chcemy pokrtce omwi to, co przystoi dzieu historycznemu. Bo moe
niektrzy zapytaj si, dlaczego traktujc tak obszernie o miejscowociach Libii i Iberii, nie powiedzielimy czego wicej ani o ujciu przy
Supach Heraklesa, ani o Morzu Zewntrznym i zdarzajcych si na nim
osobliwociach, ani nawet o Brytyjskich Wyspach i przerbce cyny tudzie o kopalniach srebra i zota w samej Iberii, o ktrych dziejopisarze
spierajc si nawzajem tak wiele prawi. My nie dlatego pominlimy
te punkty, e uwaamy je za obce historii; lecz najprzd, poniewa nie
chcielimy przy kadym szczegle rozrywa opowiadania i odwraca
uwagi suchacza od waciwego tematu dziea historycznego, a po wtre,
poniewa postanowilimy nie w rozdrobnieniu i mimochodem o owych
rzeczach wspomina, lecz wyznaczajc osobno miejsce i czas ich traktowaniu wedle monoci prawd o nich poda. Dlatego i w nastpnych partiach dziea nie naley si dziwi, jeeli, doszedszy do niektrych takich
miejscowoci, pominiemy t stron z powyej wspomnianych przyczyn.
Jeeli za kto bezwarunkowo yczy sobie na kadym miejscu i w kadej
czci historii o takich rzeczach sysze, to zapewne nie wie, e przytrafia mu si to samo, co akomym biesiadnikom. Bo i ci kosztujc
wszystkich da ani chwilowo nie uyj sobie prawdziwie na adnej z po22

O tej powyej nic nie mwi Polibiusz.

146

traw, ani na pniej z ich strawienia nie uzyskaj korzystnej poywki,


lecz dzieje si wrcz przeciwnie. Tak i owi, ktrzy przy czytaniu postpuj w podobny sposb, ani chwilowo nie stwarzaj sobie prawdziwej
rozrywki, ani na przyszo naleytego poytku.
58. Jasne jest z wielu, a zwaszcza z nastpujcych przyczyn, e ta
wanie jeeli w ogle jaka cz historii wymaga badania i sprostowania bliszego prawdy. Skoro bowiem prawie wszyscy albo przynajmniej najliczniejsi historycy usiowali przedstawi waciwoci i pooenie okolic znajdujcych si na kracach znanej nam ziemi i przewana
ich cz we wielu wypadkach omylia si, wic bynajmniej nie wypada
tego zamilcze, lecz naley ich zbija nie mimochodem i pobienie, lecz
z zastanowieniem, a zbija nie gania ich i lc, lecz raczej chwalc i tylko
prostujc ich nieznajomo w tym przekonaniu, e i owi, gdyby doyli
obecnych czasw, wiele ze swych twierdze byliby sprostowali i zmienili.
Mianowicie w dawniejszych czasach rzadko mona byo spotka Grekw,
ktrzy zamierzali zbada krace ziemi, poniewa zamiar by niemoliwy
do wykonania. Byo bowiem wtedy niezliczone mnstwo niebezpieczestw
na morzu, a jeszcze wicej ich na ldzie. Lecz jeli nawet kto z potrzeby
albo zgodnie z zamiarem doszed do kracw ziemi, to i tak nie mg
speni swego zadania. Bo trudno jest duej niektre okolice oglda na
wasne oczy, czci dlatego, e zamieszkane s przez barbarzycw, czci, e s bezludne; a jeszcze trudniej o tym, co si widziao, z bezporedniej rozmowy czego si dowiedzie i nauczy z powodu nieznajomoci obcego jzyka. A choby si nawet kto dowiedzia, to jeszcze
trudniejsze od poprzedniego byo, eby jako jeden z widzw wyraa si
bez przesady i gardzc opowiadaniem o rzeczach cudownych i nadzwyczajnych gwoli samemu sobie wyej ceni prawd, a nie donosi nam nic,
co poza ni wykracza.
59. Poniewa wic w dawniejszych czasach prawdziwe zbadanie tych
rzeczy byo nie tylko trudne, lecz prawie niemoliwe, przeto nie zasuguj
dziejopisarze na nagan, jeeli co pominli albo pobdzili, lecz, o ile
co poznali i w owych czasach posunli naprzd wiedz na tym polu,
godzi si ich chwali i podziwia. W naszych za czasach, kiedy to kraje
w Azji dziki panowaniu Aleksandra, a pozostae kraje dziki przewadze
Rzymian niemal wszystkie od strony morza i ldu stay si dostpne,
kiedy dalej ludzie czynu zwolnieni od troski o sprawy wojenne i pastwowe uzyskali waln podniet do bada i naukowych poszukiwa we
wspomnianym kierunku jest obowizkiem zapozna si lepiej i prawdziwiej z tym, czego przedtem nie znano. To my sami sprbujemy uczyni,
skoro w naszych Dziejach znajdziemy odpowiednie miejsce dla tego
przedmiotu, pragnc dnych wiedzy czytelnikw dokadniej pouczy
o wspomnianych rzeczach. Wszak gwnie w tym celu podjlimy si nie-

147

bezpieczestw [i mozow], jakie spotkay nas w tuaczce po Libii, Iberii


i Galii oraz na morzu, ktre od zewntrz przylega do tych krajw, aby
sprostowa niedokadne wiadomoci i o tych czciach ziemi poinformowa Grekw. Teraz jednak wrcimy do punktu, skd zrobilimy dygresj,
i sprbujemy przedstawi regularne boje, jakie zaszy w Italii midzy
Rzymianami a Kartagiczykami.
60. Ot ilo wojska, z jakim Hannibal wpad do Italii, ju podalimy.
Po wkroczeniu rozbi obz u samych stp Alp i najprzd pozwoli wojskom odpocz. Bo nie tylko od marszw w gr i w d oraz nierwnoci
drg podczas przeprawy cae jego wojsko byo strasznie zbiedzone, lecz
take wskutek braku prowiantu i zaniedbania ciaa le si czuo. Wielu
nawet zupenie si zaamao wobec niedostatku i ustawicznych trudw.
Bo te nie mona byo dowie przez tafcie miejsca dla tylu tysicy ludzi
dostatecznej iloci ywnoci; a i z tego, co dowieziono, przewana cz
przepada razem ze strat bydlt jucznych; z tego te powodu wyruszywszy od przejcia Rodanu z okoo trzydziestu omiu tysicami pieszych
i wicej ni omiu tysicami jedcw, niemal poow wojska, jak wyej
powiedziaem, utraci w czasie przechodzenia przez Alpy. Ci za, co uszli
z yciem, byli wszyscy z wygldu i caego swego nastroju jakby zdziczali
z (powodu wspomnianych ustawicznych trudw. Dlatego Hannibal powici duo stara ich pielgnacji i usiowa wojownikw pokrzepi zarwno na duchu, jak i na ciele, a tak samo troszczy si o konie. Nastpnie,
kiedy wojsko przyszo ju do siebie, stara si mieszkajcych na stokach
gr Taurynw, ktrzy powanili si z Insubrami, a nie ufali Kartagiczykom, najprzd zwabi do zawarcia przyjani i przymierza; a gdy go nie
usuchali, rozbi obz dokoa najznaczniejszego ich miasta i zdoby je po
trzech dniach oblenia. Urzdziwszy rze wrd tych, ktrzy stawili mu
opr, takiego napdzi strachu ssiednim barbarzycom, e wszyscy natychmiast si zjawili, aby odda si pod jego opiek. Reszta zamieszkujcych rwniny Galw pragna wprawdzie, stosownie do pierwotnego zamiaru, przystpi do wspdziaania z Kartagiczykami; poniewa jednak
legiony rzymskie ju ich przewanie miny i odciy, przeto zachowywali
si spokojnie; niektrzy nawet zostali zmuszeni do wyruszenia wraz
z Rzymianami w pole. Ze wzgldu na to postanowi Hannibal nie zwleka,
lecz i naprzd i co zdziaa, aby doda odwagi tym, ktrzy chcieli
podziela z nim jego nadzieje.
61. Noszc si z tym zamiarem i syszc, e Publiusz wraz z wojskiem
przekroczy ju Pad i jest w pobliu, z pocztku nie wierzy tej wiadomoci. Wiedzia bowiem, e dopiero przed niewielu dniami opuci go
koo przejcia Rodanu, i oblicza, e egluga od Marsylii do Etrurii jest
duga i trudna, a prcz tego dowiedzia si, e marsz od Morza Tyrreskiego przez Itali a do Alp jest daleki i uciliwy dla wojska. Skoro

148

jednak coraz wicej gocw i coraz dokadniej mu to meldowao, dziwi


si i by zdumiony tym dziaaniem i sprystoci wodza rzymskiego.
Podobnych uczu doznawa te Publiusz. Bowiem od pocztku by przekonany, e Hannibal nawet nie sprbuje przekracza Alp z wojskiem
obcoplemiennym; a jeeli si omieli, to przypuszcza, e znajdzie oczywist zagad. Gdy wic snujc takie myli dowiedzia si, e i cao przyby, i ju oblega niektre miasta w Italii, zdumiewa si miaoci i zuchwalstwem ma. To samo wraenie wywara ta wiadomo take na
mieszkacach Rzymu. Ledwie bowiem przebrzmiaa ostatnia wie o zajciu Saguntu przez Kartagiczykw, ledwie na myl o tym powzili plan
i wysali jednego z konsulw do Libii, aby oblega sam Kartagin, drugiego do Iberii, aby tam wojowa z Hannibalem a oto nadesza wiadomo, e Hannibal zjawi si z wojskiem i ju oblega niektre miasta
w Italii. To zatem zdarzenie wydao im si tak nieoczekiwane, e przeraeni zaraz posali gocw do Tyberiusza do Lilybaeum donoszc mu
o przybyciu nieprzyjaci i dajc, aby zaniecha swego przedsiwzicia
i spiesznie nis pomoc wasnemu pastwu. Tyberiusz zebra natychmiast
zaogi okrtw i odprawi je z poleceniem, aby pyny do domu; od pieszych wojsk odebra przez trybunw przysig i wyznaczy im dzie,
w ktrym wszyscy maj si stawi w Ariminum pod wieczr; jest to
miasto na wybrzeu Adriatyku, pooone na poudniowej granicy rwniny
nadpadaskiej. Gdy wic wszdzie rwnoczenie nasta ruch i wszyscy
byli zaskoczeni wypadkami, kady z niemaym napiciem spoglda
w przyszo.
62. Wtedy to Hannibal i Publiusz zbliajc si ju ku sobie postanowili napomnie swe wojska, przy czym jeden i drugi stawia im przed
oczyma to, co odpowiadao obecnej chwili. Hannibal wic prbowa w nastpujcy sposb zachci swoich. Zebra wojska i wprowadzi na rodek
modych jecw, ktrych schwytano, gdy niepokoili pochd w przesmykach Alp. Z tymi wprzd twardo si obszed przygotowujc ich sobie dla
swego celu; bo nosili cikie kajdany, byli wycieczeni godem, a ciaa
ich byy poszarpane razami. Usadowi ich wic w rodku i pooy przed
nimi pene rynsztunki galickie, w jakie zwykli si stroi ich ksita, gdy
zamierzaj odby pojedynek; prcz tego kaza przyprowadzi konie i przynie kosztowne paszcze wojenne. Nastpnie zapyta modziecw, ktrzy
z nich chc si z sob zmierzy w walce, pod tym warunkiem, e zwycizca
otrzyma wystawione nagrody, a pokonany mierci wyzwoli si od obecnych cierpie. Gdy wszyscy rwnoczenie krzyknli i owiadczyli, e chc
si pojedynkowa, rozkaza im losowa i zarzdzi, eby dwaj, na ktrych
padnie los, uzbroili si i z sob walczyli. Ledwie usyszeli to modziecy,
wznieli rce, aby pomodli si do bogw, bo kady pragn sam nalee
do wybranych losem. Kiedy ogoszono wynik losowania, wybrani byli

149

peni radoci, a inni smucili si. Po zakoczeniu walki pozostali jecy


mienili szczliwym nie mniej zmarego ni zwycizc, poniewa uwolniony zosta od licznych i wielkich cierpie, podczas gdy oni sami musz
je dotd znosi. A podobnie take wikszo Kartagiczykw mniemaa;
porwnujc z ich losem niedol yjcych, ktrych teraz odprowadzano,
litowali si nad nimi, natomiast zmarego wszyscy mienili szczliwym.
63. Skoro Hannibal w powyszy sposb wywoa w duszy swych wojownikw zamierzony nastrj, wystpi potem sam i powiedzia, e dlatego wprowadzi przed nich jecw, aby widzc nieszczcie innych dokadnie poznali sytuacj i lepiej zastanowili si nad obecnym swym pooeniem. Bo los zawar ich w szranki podobnie rozstrzygajcego boju
i stawi przed nimi podobne do obecnych nagrody. Musz oto albo zwyciy, albo umrze, albo dosta si ywcem w rce nieprzyjaci. Jeeli
zwyci, przypadn im jako nagroda nie konie i paszcze wojenne, lecz
stan si najszczliwsi ze wszystkich ludzi zdobywszy skarby Rzymian;
jeeli za walczc i bijc si a do ostatniego tchu o najpikniejsz nadziej doznaj czego gorszego, to zakocz ycie na polu bitwy nie zaznawszy jeszcze adnego cierpienia; jeeli natomiast zostan pokonani
i z dzy ycia zapragn uciec albo w jaki inny sposb si ocali, to
wszelkie cierpienie i wszelka niedola przypadnie im w udziale. Wszak
aden z nich nie jest tak bezmylny i gupi, eby pamitajc o dugoci
drogi odbytej ze swej ojczyzny, pamitajc o mnstwie znajdujcych si
w porodku nieprzyjaci, znajc wielko rzek, przez ktre si przeprawi,
mg si spodziewa, e przez ucieczk dostanie si do swej ojczyzny.
Dlatego, po wykluczeniu wszelkiej tego rodzaju nadziei, musz wyrobi
sobie ten sam sd o wasnym pooeniu, jaki dopiero co wyrobili sobie
o cudzych nieszczciach. Jak bowiem zwycizc i zmarego wszyscy
mienili szczliwymi, a wspczuli z yjcymi, tak musz te o wasnym
pooeniu stanowi i wszyscy i na boje, gwnie z zamiarem zwycistwa,
a gdyby to byo niemoliwe mierci. Ale nadziei ycia, jeeli zostan
pokonani, w aden sposb nie mog dopuci do swych myli. Jeeli bd
postpowa wedug takiego rozumowania i takiej zasady, to niewtpliwie
i zwycistwo, i ratunek zarazem stanie si ich udziaem. Ci bowiem wszyscy, ktrzy z wasnej woli albo z koniecznoci trzymali si takiej zasady,
nigdy dotd nie chybili zwycistwa nad swymi przeciwnikami. Lecz nawet
w takim wypadku, gdyby nieprzyjaciele ywili odmienn od tej nadziej,
jak to si teraz dzieje z Rzymianami, e przewanie w ucieczce znajd
niezawodne ocalenie, bo blisko nich ley ojczyzna, jasn jest rzecz, e
miaoci tych, co nie maj adnej nadziei, nie bdzie mona si oprze.
Kiedy tum przyj z uznaniem ten przykad i mow wodza i kiedy
wpad w zapa i zachwyt, jaki chcia w nim obudzi, pochwali ich i odprawi zapowiadajc wymarsz w nastpnym dniu o wicie.

150

64. A Publiusz, ktry w tych samych dniach przeprawi si ju przez


rzek Pad i by zdecydowany dalej si posun i przekroczy Tycynus,
rozkaza odpowiednim ludziom poczy rzek mostem, a reszt wojsk
zwoa, aby je zagrza przemow. Przewana cz jego mowy dotyczya
godnoci ojczyzny i czynw przodkw; co za odnosio si do obecnej
chwili, brzmiao mniej wicej tak: Chocia na razie mwi w adnej
prbie nie poznali przeciwnikw, to przez sam wiadomo, e maj walczy z Kartagiczykami, powinni mie niewtpliw nadziej zwycistwa
i w ogle uwaa za rzecz zdumiewajc i niesychan, e oni omielaj
si wystpi przeciw Rzymianom, oni co nieraz przez nich byli pokonani,
tyle haraczw im pacili i ju od tak dugiego czasu s niemal ich niewolnikami. Jeeli jednak, abstrahujc od powyszych faktw, take obecnych
tu mw poniekd wyprbowalimy, e nie miej zatrzyma si, aby
popatrze nam w twarz, jakie mniemanie wypada nam powzi co do
przyszoci, jeli susznie wnioskujemy? Przecie ich jedcy spotkawszy
si z rzymskimi nad rzek Rodanem nie wyszli na tym dobrze, lecz po
stracie wielu ludzi haniebnie uciekli do wasnego obozu. A ich wdz na
wiadomo o przybyciu naszych onierzy z caym wojskiem urzdzi
podobny do ucieczki wymarsz i wbrew swemu planowi z powodu obawy
obra drog przez Alpy. I teraz mwi zjawi si tu Hannibal zniszczywszy przewan cz wojska, podczas gdy reszta, ktr posiada,
wskutek sponiewierania jest bezsilna i niezdatna do boju; tak samo i konie
przewanie straci, a reszt pozbawi si odbywszy z nimi dug i uciliw
drog". Tymi sowy prbowa ich przekona, e naley tylko pokaza si
nieprzyjacioom. Gwnie jednak kaza im by dobrej myli, skoro widz
go tu obecnego. Nigdy bowiem nie byby porzuci floty i wojny w Iberii,
na ktr go wysano, i nie byby tu przyby z takim popiechem, gdyby
po przemyleniu caej sprawy cakiem jasno nie widzia, e to przedsiwzicie jest konieczne dla ojczyzny, a zwycistwo w nim jest niezawodne.
A kiedy wszyscy zarwno wskutek zaufania do mwcy jak i wskutek
prawdziwoci jego sw okazywali wielka dz walki, pochwali ich za
ten zapa i odprawi wezwawszy jeszcze, eby byli gotowi na dalsze
rozkazy.
65. W nastpnym dniu posuwali si obaj wodzowie wzdu 'rzeki Padu
po jego stronie zwrconej ku Alpom, przy czym Rzymianie mieli rzek
na lewo, a Kartagiczycy na prawo. Kiedy na drugi dzie dowiedzieli si
od picownikw, e s blisko siebie, rozbili na miejscu obz i tam si zatrzymali; nazajutrz za ruszyli obaj z ca sw jazd, a Publiusz nadto
z pieszymi wcznikami, i dalej cignli przez rwnin starajc si wybada wzajemnie siy bojowe. Skoro zbliyli si do siebie i zobaczyli
wznoszcy si kurz, od razu szykowali si do bitwy. Publiusz wic ustawi
na przedzie wcznikw i wraz z nimi jedcw galickich, reszcie kaza

151

utworzy front i powoli szed naprzd. Hannibal za ustawi jazd z okieznanymi komi, czyli ca cik konnic na froncie i tak ruszy na
spotkanie nieprzyjaci, a jedcw numidyjskich trzyma w pogotowiu
na obu skrzydach celem osaczenia. Poniewa po obu stronach wodzowie
i jedcy paali dz walki, wic pierwsze zderzenie byo tego rodzaju,
e wcznicy ledwie wyrzuciwszy pierwszy pocisk zaraz odwrcili si
i uciekli przez odstpy w szyku poza szwadrony swej jazdy przeraeni
nawaem i w obawie, eby nie stratowali ich nadcigajcy jedcy. Ci wic,
ktrzy na froncie zwarli si z sob, przez dugi czas walczyli bez rozstrzygnicia. Albowiem rwnoczenie bya to walka konna i piesza, poniewa bardzo wielu podczas samego boju zsiadao z koni. Gdy jednak Numidowie osaczyli ich i uderzyli z tyu, wwczas piesi ucznicy, ktrzy
wprzdy szczliwie uszli spotkania z jazd, zostali stratowani przez
mnstwo napierajcych Numidw. Owi za, ktrzy od pocztku na froncie
bili si z Kartagiczykami i stracili po swej stronie wielu ludzi, jeszcze
wicej jednak zabijajc Kartagiczykw, gdy rwnie od tyu napadli
na nich Numidowie, zwrcili si do ucieczki, i to przewanie uciekali
w rozproszeniu, a cz skupia si koo wodza 23.
66. Publiusz wic zwin obz i pomaszerowa przez rwnin do mostu
nad Padem spieszc si, by zawczasu przeprawi wojska. Widzc bowiem,
e okolica jest rwninna, a nieprzyjaciel ma lepsz jazd, on sam za cierpi
wskutek rany, postanowi znw umieci swe wojska w bezpiecznym
miejscu. Hannibal za przypuszcza przez chwil, e przeciwnicy odwa si
na bitw wojsk pieszych; skoro jednak spostrzeg, e ruszyli z obozu, szed
w lad za nimi a do [pierwszej] rzeki24 i wiodcego przez ni mostu. Znalazszy tu belki przewanie usunite, a strzegcych mostu jeszcze stojcych nad rzek, dosta ich (okoo szeciuset ludzi) w sw moc; syszc
za, e reszta ju daleko usza naprzd, zmieni front i obra drog w przeciwnym kierunku wzdu rzeki usiujc dotrze do miejsca, gdzie atwo
mona byo przerzuci most przez Pad. W drugim dniu zatrzyma si,
sporzdzi z rzecznych statkw most dla przeprawy i poleci Hazdrubalowi przewie wojsko; sam od razu przeprawi si i udzieli audiencji
posom, ktrzy przybyli z ssiednich okolic. Zaraz bowiem po zwycistwie pospieszyli wszyscy mieszkajcy w pobliu Galowie, eby stosownie
do pierwotnego zamiaru nawiza przyja z Kartagiczykami, dostarczy im zapasw i wsplnie ruszy na wypraw. Hannibal przyj uprzejmie tych, co przybyli; a skoro przewieziono wojsko z przeciwlegego
brzegu, pomaszerowa wzdu rzeki, ale w przeciwnym kierunku ni
przedtem, bo obra drog w d rzeki pragnc dosign nieprzyjaci.
23

Tzw. bitwa nad Ticinus bya waciwie bitw nad Padem. Miejsce bitwy, odlege od Ticinus najmniej o dzie drogi, ley na pnocnym brzegu Padu.
24
Mowa o rzece Pad.

152

Publiusz za przeszedszy Pad rozbi obz koo rzymskiej kolonu Placencja, gdzie pielgnowa siebie i innych rannych, a sdzc, e w bezpieczny punkt skierowa wojska, spokojnie si zachowywa. Lecz Hannibal w dwa dni po swej przeprawie zjawi si w pobliu nieprzyjaci,
a w trzecim dniu na oczach przeciwnika ustawi wojsko w szyku bojowym.
Kiedy jednak nikt nie wychodzi na ich spotkanie, stan obozem w odlegoci okoo pidziesiciu stadiw od Rzymian.
67. Gdy Galowie, ktrzy suyli w wojsku rzymskim, spostrzegli, e
nadzieje Kartagiczykw s pewniejsze, umwili si midzy sob i czyhali
na odpowiedni chwil do napadu pozostajc kady w swym namiocie.
Skoro wojska w obozie po wieczerzy uday si na spoczynek, przeczekali
wiksz cz nocy, po czym okoo porannej stray chwycili za bro i rzucili si na tych Rzymian, ktrzy blisko nich obozowali. Jako wielu z nich
wytukli, niemao te zranili; wreszcie z ucitymi gowami wymordowanych odeszli do Kartagiczykw; siy ich liczyy okoo dwch tysicy
pieszych, a nieco mniej ni dwustu jedcw. Hannibal przyj yczliwie
przybyych, zachci sowami, przyrzek kademu odpowiednie dary,
i zaraz odesa ich do rodzinnych miast, aby oznajmili o tym zajciu swoim
ziomkom i zachcili ich do zawarcia z nim sojuszu. Wiedzia bowiem, e
wszyscy chcc nie chcc przejd na jego stron, jeli dowiedz si o popenionym wobec Rzymian wiaroomstwie swoich wspziomkw. Razem
z tymi zjawili si te Bojowie i chcieli wyda mu triumwirw wysanych
przez Rzymian dla podziau ziemi, ktrych na pocztku wojny, jak wyej
powiedziaem, zdradziecko w moc sw dostali. Hannibal pochwali ich
dobre chci i umocni z przybyymi przyja i sojusz; owych jednak mw zwrci im i przykaza strzec, aby wedle pierwotnego zamiaru mogli
w zamian za nich otrzyma z powrotem wasnych zakadnikw.
Publiusz bola nad popenionym wiaroomstwem; a zdajc sobie spraw, e przy trwajcej od dawna niechci Galw ku Rzymianom, po tych
jeszcze wypadkach, wszyscy okoliczni Galowie przejd na stron Kartagiczykw postanowi na przyszo mie si na bacznoci. Dlatego
wyruszywszy w najblisz noc okoo porannej stray, pocign ku rzece
Trebia i przylegym do niej wzgrzom ufajc naturalnej obronnoci miejsc
i mieszkajcym w ssiedztwie sprzymierzecom.
68. Skoro Hannibal dowiedzia si o ich wymarszu, natychmiast wysa Numidw, niedugo za potem reszt jedcw, a w lad za nimi postpowa sam na czele wojska. Numidzi wtargnli do pustego obozu i spalili go. I to wanie bardzo przydao si Rzymianom; bo gdyby oni od razu
ich cigali i dosigli bagau, to wielu Rzymian na rwninie znalazoby
mier przy ataku jazdy. Tymczasem wiksza ich cz zawczasu przesza
rzek Trebi; z tych za, co pozostali w tylnej stray, jedni zostali zgadzeni, drudzy ywcem wzici do niewoli przez Kartagiczykw.

153

Publiusz za po przebyciu wspomnianej rzeki rozbi obz koo najbliszych wzgrz, a otoczywszy go rowem i waem oczekiwa Tyberiusza
z jego wojskiem i starannie si leczy pragnc o ile monoci wzi udzia
w przyszej walce. Hannibal za stan tam obozem w odlegoci okoo
czterdziestu stadiw od nieprzyjaci. Zamieszkujcy rwniny lud Galw,
ktry przeszed na stron Kartagiczykw, obficie zaopatrywa wojsko
w potrzebne rzeczy i gotw by dzieli z Hannibalem kade przedsiwzicie i niebezpieczestwo.
A Rzymianie w stolicy, po otrzymaniu wiadomoci o potyczce jazdy,
byli wprawdzie zdziwieni jej wynikiem, ktry nie odpowiada ich oczekiwaniu; nie brako im jednak wybiegw, eby nie uwaa tego faktu
za klsk. Jako jedni winili lekkomylno wodza, drudzy rozmylne
tchrzostwo Galw widoczne po ostatnim ich odpadniciu. Na og za,
poniewa wojska piesze byy nietknite, sdzili, e ich nadzieje co do
wyniku caej wojny nie ulegy zmianie. Przeto gdy nadcign Tyberiusz
ze swymi legionami i gdy one przechodziy przez Rzym, wierzono, e z ich
zjawieniem si bj bdzie rozstrzygnity. Skoro onierze stosownie do
przysigi zebrali si w Ariminum, wyruszy z nimi wdz, pragnc jak
najspieszniej poczy si z Publiuszem. Dosignwszy go i stanwszy
obozem z wasnym wojskiem, pozwoli swym ludziom przyj do siebie,
poniewa z Lilybaeum przez czterdzieci dni bez przerwy maszerowali
pieszo do Ariminum, i czyni wszelkie przygotowania do bitwy. Sam te
pilnie naradza si z Publiuszem wypytujc go o to, co dotd zaszo,
i wsplnie zastanawiali si nad obecn sytuacj.
69. W tym samym czasie Hannibal uciek si do podstpu przeciw
miastu Klastidium i zaj je, gdy podda mu si pewien Brundyzyjczyk,
ktremu Rzymianie powierzyli zarzd tego miasta. Skoro dosta w sw
moc zaog i zapasy zboa, uy ich na obecne potrzeby, a zagarnitych
ludzi powid z sob nie czynic im krzywdy, bo chcia da przykad
swego sposobu postpowania, aeby ci, ktrzy zostan zaskoczeni okolicznociami, z obawy nie tracili nadziei ratunku z jego strony. Zdrajc
za wspaniale wynagrodzi, aby tych, co stali na czele miast, przecign
na stron Kartagiczykw.
Nastpnie zmiarkowawszy, e niektrzy z Galw mieszkajcych midzy Padem a Trebi zawarli wprawdzie take z nim przyja, ale i do
Rzymian l posw sdzc, e w ten sposb zabezpiecz si z obu stron,
wysya dwa tysice pieszych, a okoo tysica galickich i numidyjskich
jedcw, z rozkazem najazdu na ich kraj. Gdy ci spenili polecenie i obowili si znaczn zdobycz, od razu zjawili si Galowie w obozie Rzymian
proszc o pomoc. Tyberiusz, ktry ju od dawna szuka sposobnoci, eby
co przedsiwzi, a teraz znalaz pretekst, wysa znaczn cz jedcw
i z nimi okoo tysica wcznikw. Kiedy oni po drugiej stronie Trebii

154

z zapaem natarli na nieprzyjaci i bili si z nimi o zdobycz, Galowie wraz


z Numidami zrobili zwrot i wycofali si do swego wau. Rycho zauwayli
to ustawieni na stray przed obozem Kartagiczykw i ze swych posterunkw pospieszyli na pomoc zagroonym, po czym Rzymianie podali tyy
i z powrotem usunli si do swego obozu. Tyberiusz widzc, co si dzieje,
wyprawi wszystkich jedcw i wcznikw. Gdy to nastpio, Galowie
odwrcili si i cofnli do swego schroniska. A wdz Kartagiczykw,
ktry do rozstrzygajcej walki nie by przygotowany i sdzi, e nigdy
nie naley bez planu i z pierwszej lepszej przyczyny naraa si na wielkie niebezpieczestwa co naley uzna za obowizek dobrego wodza
teraz wprawdzie zatrzyma swoich ludzi, gdy zbliyli si do wau, i zmusi
ich znowu, by stanli frontem do wroga, lecz zabroni ciga go i walczy
z nim wrcz, odwoujc ich przez adiutantw i trbaczy. Rzymianie zatrzymali si przez krtki czas i wrcili, straciwszy niewielu ze swoich,
a zabiwszy wiksz liczb Kartagiczykw.
70. Tyberiusz dumny i peen radoci wskutek odniesionego sukcesu
usilnie pragn, eby jak najszybciej rozstrzygn los caej wojny. Ot
mia on mono dziaa obecnie wedug wasnego uznania, poniewa
Publiusz chorowa; mimo to chcc pozyska take gos kolegi, omawia
z nim t spraw. Publiusz jednak odmienny mia sd o sytuacji. Przypuszcza bowiem, e ich wojska wiczc si podczas zimy stan si lepsze,
a Galowie przy swej niestaoci nie dochowaj wiary Kartagiczykom.
bezczynnym i zmuszonym siedzie cicho, lecz znowu przeciw nim si
zbuntuj. Prcz tego spodziewa si, e wyleczony z rany sam przyniesie
istotn korzy dla wsplnej sprawy. Opierajc si wic na takich argumentach prosi Tyberiusza, aby postpowa jak dotychczas. Ten uznawa
zreszt prawdziwo i suszno wszystkich sw Publiusza, lecz kierujc
si ambicj i ufajc sytuacji nierozwanie spieszy si, aby na wasn
rk ca spraw rozstrzygn, eby ani Publiusz nie mg by w walce
obecny, ani nowi konsulowie przedtem nie objli swego urzdowania, bo
czas wyborw si zblia. Poniewa wic wybra taki czas, ktry nie dla
sprawy, lecz dla niego samego by korzystny, musia oczywicie chybi
waciwego celu. A Hannibal, ktry ywi podobne Publiuszowym myli
co do stanu rzeczy, pragn na odwrt bi si z nieprzyjacimi; bo najprzd chcia wyzyska wiey zapa Galw, po wtre zetrze si z rzymskimi legionami, pki s nie wywiczone i nowozwerbowane, po trzecie
wyda bitw jeszcze podczas choroby Publiusza, a co najwaniejsze
co zdziaa i nie traci na prno czasu. Kto bowiem zapuci si z wojskiem do obcego kraju i wda si w niewiarogodne przedsiwzicia, dla
tego jedyn drog ratunku jest cige oywianie na nowo nadziei sprzymierzecw.

155

Hannibal wiec, ktry wiedzia, jak atwy do zaczepienia bdzie Tyberiusz, skania si ku tym zamiarom.
71. Poniewa za dawno ju upatrzy by sobie midzy obozami miejsce rwninne i bezdrzewne, lecz zdatne do zasadzki z powodu jakiego
strumienia, ktry mia brzeg wysoki i zupenie porosy cierniem i krzakami, gotowa si fortelem podej nieprzyjaci. A mia nadziej, e
atwo si przed nimi ukryje; bo Rzymianie odnosili si podejrzliwie do
lesistych okolic, dlatego e Galowie stale w takich miejscach urzdzaj
zasadzki, ale rwninnym i bezdrzewnym ufali nie wiedzc, e one ze
wzgldu na niedostrzegalno i bezpieczestwo czatujcych odpowiedniejsze s od lesistych, poniewa ukryci w nich mog wszystko widzie na
znaczn odlego, a zazwyczaj nie brak tam wystarczajcych oson. Wszak
pierwszy lepszy strumie o rednio wysokim brzegu, czasem te trzcina,
papro i jakikolwiek gatunek cierni moe niekiedy ukry nie tylko pieszych, lecz i jedcw, jeeli zastosuje si cho troch ostronoci, eby
wpadajc w oko bro zoy tyem na ziemi, a hemy podrzuci pod
tarcze. Ot wdz Kartagiczykw umwi si ze swym bratem Magonem
i z czonkami rady wojennej co do zamierzonej walki; wszyscy zgodzili
si na jego plan. Skoro wic wojsko spoyo wieczerz, wezwa do siebie
brata Magona, ktry by wprawdzie mody, lecz peen ognia i wczenie
obeznany z rzemiosem wojennym, i przydzieli mu stu jedcw oraz
tak sam ilo pieszych. Mianowicie ju za dnia wyznaczy by z caego
wojska najsilniejszych i rozkaza im po wieczerzy przyby do swego namiotu. Tych zachci przemow, wla w nich zapa, jakiego wymagao
zadanie, i poleci im, eby kady dobra sobie z wasnych szeregw dziesiciu najdzielniejszych i natychmiast zjawi si z nimi na oznaczonym
miejscu obozu. Ci wykonali zlecenie, po czym Hannibal wysa w nocy
na zasadzk w hufiec liczcy tysic jedcw i ty luz piechurw, dodawszy im przewodnikw i udzieliwszy braiu wskazwek co do pory
zaczepki. Sam zebra o wicie numidyjskich jedcw wyjtkowo wytrzymaych na trudy, zachci ich, przyrzek te dary tym, co si odznacz,
i rozkaza im przybliy si do wau przeciwnikw, spiesznie przeprawi
si przez rzek25 i harcowaniem wywabia nieprzyjaci: bo chcia ich
zaskoczy na czczo i nie przygotowanych do bitwy. Nastpnie zgromadzi
reszt dowdcw i tak samo zachci ich do walki, a wszystkim poleci
spoy niadanie i zatroszczy si o bro i konie.
72. Ledwie Tyberiusz zauway zbliajcych si jedcw numidyjskich, natychmiast wysa sam jazd z rozkazem zaczepienia nieprzyjaci
i zaczcia z nimi walki. Za ni wyprawi pieszych wcznikw, okoo
szeciu tysicy, i wywid te reszt wojska z obozu, w tym przekonaniu,
e z jego pojawieniem si cay bj zostanie rozstrzygnity: tak odurzony
25

Trebi.

156

by mnstwem swoich ludzi i osignitym poprzedniego dnia sukcesem


w potyczce konnej. Bya to pora zimowego przesilenia dnia z noc, a dzie
by nieny i wyjtkowo zimny. Tymczasem wszyscy niemal onierze
wraz z komi wyruszyli bez niadania. Ot z pocztku byo wojsko pene
zapau i ochoty do walki. Kiedy jednak nastpia przeprawa przez rzek
Trebi, ktrej nurty w dodatku wezbray z powodu spadego noc deszczu w okolicach powyej obozw, z bied przesza j piechota nurzajc
si a po piersi w wodzie. Wrd tych okolicznoci cierpiao wojsko pod
wpywem zimna i godu, bo i dzie ju si naprzd posun. Natomiast
Kartagiczycy w namiotach zjedli i wypili posiek, a oporzdziwszy
konie namaszczali si wszyscy i zbroili przy ogniu. Hannibal, ktry
czeka na stosown chwil, skoro tylko spostrzeg, e Rzymianie przeszli
rzek, rzuci naprzd dla osony rezerw zoon z kopijnikw i Balearw, w liczbie okoo omiu tysicy, i wyprowadzi wojsko. Skoro uszed
okoo omiu stadiw od obozu, ustawi piechot, ktrej liczba wynosia
okoo dwudziestu tysicy ludzi Iberw, Galw i Libijczykw
w jednej prostej linii; jedcw za, ktrych wraz z galickimi sprzymierzecami byo ponad dziesi tysicy, rozdzieli i umieci na obu
skrzydach; tak samo rozdzieli sonie i wyznaczy im miejsce przed
skrzydami, wzdu jednego i drugiego. Tyberiusz tymczasem odwoa
jedcw widzc, e nie mog sobie da rady z przeciwnikami, gdy
Numidowie atwo i w rozproszeniu cofaj si i znw odwracajc si,
miao i zuchwale nacieraj, co jest waciwym u Numidw sposobem
walki. Pieszych za ustawi w zwyczajnym u Rzymian szyku bojowym,
a to Rzymian w liczbie okoo szesnastu tysicy, sprzymierzecw okoo
dwudziestu tysicy. Pene bowiem u nich wojsko przy wikszych przedsiwziciach skada si z tylu ludzi, jeeli okolicznoci wymagaj zjednoczenia si obu konsulw. Nastpnie jedcw, ktrych byo okoo czterech tysicy, umieci po obu skrzydach i dumnie szed na wroga
posuwajc si w porzdku i zwolna.
73. Gdy byli ju blisko siebie, wywizaa si walka midzy lekkozbrojnymi ustawionymi na przedzie wojsk. Tu zaraz Rzymianie pod
wielu wzgldami zostawali w tyle, natomiast dla Kartagiczykw walka
bya korzystna; bo rzymscy piesi wcznicy ju od rana byli w opaach
i wyrzucili przewan cz pociskw w starciu z Numidami, a pozostae
byy nie do uytku z powodu nieustannej wilgoci. Podobnie miaa si
rzecz z jedcami i z caym wojskiem Rzymian. U Kartagiczykw za
byo na odwrt. Albowiem krzepcy i z wieymi siami przystpiwszy
do boju, zawsze tam, gdzie wymagaa potrzeba, byli przydatni i chtni.
Skoro wic przez odstpy w szyku przyjto walczcych przed lini bojow i cikozbrojne wojska na siebie uderzyy, jedcy kartagiscy od
razu z obu skrzyde zaczli dopieka przeciwnikom, jako e znacznie

157

growali liczb oraz wieymi siami ludzi i koni wypocztych, jak


wspomniaem, w chwili wymarszu. Ot po wycofaniu si rzymskich
jedcw i po ogooceniu skrzyde wojska pieszego kartagiscy kopijnicy wraz z mas Numidw przekroczyli stojc przed nimi lini swoich,
uderzyli na skrzyda Rzymian, wyrzdzili im wiele szkody i przeszkodzili w walce z tymi, co naprzeciw nich stali. A cikozbrojni, ktrzy
po obu stronach zajmowali przednie i rodkowe szeregi caego szyku
bojowego, walczyli wrcz przez dugi czas bez rozstrzygnicia.
74. W tej chwili podnieli si z zasadzki Numidowie i nagle napadli
z tyu na walczcych w rodku, co wywoao wrd rzymskich wojsk
niemay zamt i kopot. Oba za skrzyda wojska Tyberiusza, naciskane
od frontu przez sonie, a dokoa i po bokach przez lekkozbrojnych,
w kocu zwrciy si do ucieczki i zostay przez cigajcych zepchnite
ku lecej za nimi rzece. Po czym z rodkowego szyku bojowego Rzymian ci, co stali w tyle, napadnici przez ludzi z zasadzki, ginli i cikie
ponosili straty; natomiast ci, ktrzy zajmowali pierwsze szeregi, zmuszeni
koniecznoci pokonali Galw i cz Libijczykw, a wielu z nich zabiwszy przeamali kartagiski szyk bojowy. Widzc jednak, e oba skrzyda ich wojska zostay wyparte, zrezygnowali z niesienia im pomocy
albo powrotu do swego obozu; bo czciowo lkali si mnstwa jedcw,
czciowo staa im na przeszkodzie rzeka i spadajcy na gowy ulewny
deszcz. Przeto zachowujc porzdek szeregw, w zwartym hufcu bezpiecznie wycofali si do Placencji, a byo ich nie mniej ni dziesi tysicy. Z reszty wikszo ulega nad rzek zagadzie, ktra niosy im sonie i jedcy. Ci za z piechurw, ktrym udao si zbiec, obok przewaniej czci jedcw, usunli si ku wspomnianemu wanie zespoowi
wojska i cao przybyli wraz z nim do Placencji. A wojsko Kartagiczykw, ktre cigao nieprzyjaci a do rzeki, lecz wskutek burzy nie
mogo ju i dalej, wrcio do obozu. I wszyscy byli peni radoci z uzyskanego w bitwie zwycistwa (bo niewielu zgino z Iberw i Libijczykw, przewanie za tylko Galowie); lecz wskutek ulewy i powstaej
potem nieycy tak bardzo ucierpieli, e sonie z wyjtkiem jednego
wyginy, a take wielu ludzi i koni z powodu zimna stracio ycie.
75. Tyberiusz dobrze wiedzia, jak ponis klsk; chcia jednak o ile
monoci ukry si z tym faktem przed mieszkacami Rzymu i dlatego
wysa gocw z doniesieniem, e odbya si bitwa, w ktrej burza wydara im zwycistwo. Rzymianie na chwil uwierzyli tej wiadomoci;
ale kiedy rycho potem dowiedzieli si, e Kartagiczycy siedz jeszcze
w swym obozie i wszyscy Galowie przeszli na ich stron, e natomiast
ich wani ludzie porzucili obz, ustpili z bitwy i wszyscy zgromadzili
si w miastach, gdzie rzek Padem zaopatrywali si w potrzebne rzeczy
od strony morza a nazbyt jasno poznali, jaki wynik miaa bitwa.

158

Przeto, cho nieoczekiwane byo dla nich to zajcie, nader pilnie zajli
si reszt zbroje i ochron lecych przed Itali punktw, wysyajc
na Sardyni i Sycyli wojska, a oprcz tego zaogi do Tarentu i do innych
dogodnie pooonych miejsc; wyszykowali take szedziesit piciorzdowcw. A Gneusz Serwiliusz i Gajusz Flaminiusz, ktrzy wanie wtedy
zostali wybrani konsularni, cigali sprzymierzecw i urzdzali pobr
do legionw na miejscu. Take prowiant kazali zwozi czci do Ariminum, czci do Etrurii, bo ku tym okolicom zamierzali wyruszy w pole.
Posali nadto w sprawie posikw do Hierona, ktry te przysa im piciuset Kreteczykw i tysic tarczownikw. Tak wszystko i zewszd
sprycie przysposabiali; Rzymianie bowiem, zarwno pastwo, jak i poszczeglni obywatele, wtedy s najstraszniejsi, jeeli grozi im istotne
niebezpieczestwo.
76. W tym samym czasie Gneusz Korneliusz, ktrego, jak wyej powiedziaem, zostawi jego brat Publiusz jako naczelnika si morskich,
wypyn od uj Rodanu z ca flot i zawin w Iberii w okolicy tak
zwanego Emporium. Od tego punktu poczwszy wysadza wojsko na ld;
i te miasta pobrzene a do rzeki Iber, ktre odmawiay mu posuszestwa, oblega, te za, ktre go przyjmoway, traktowa po ludzku i okazywa im wszelkie moliwe staranie. Skoro tak ubezpieczy tych mieszkacw wybrzea, ktrzy przeszli na jego stron, ruszy naprzd z caym
wojskiem i cign w gb kraju. Zebra bowiem take znaczn liczb
iberyjskich wojsk posikowych. Podczas swego pochodu jedne miasta
przywabia do siebie, drugie podbija. Gdy za Kartagiczycy, na ktrych
czele zostawiono w tych okolicach Hannona, koo miasta zwanego Kissa
stanli naprzeciw niego obozem, Gneusz wyda im regularn bitw, w ktrej zwyciy. Dziki temu zawadn obfit zdobycz, poniewa ci, ktrzy
wyruszali na Itali, zostawili u nich cay baga, dalej pozyska wszystkie
ludy z tej strony rzeki Iber na sprzymierzecw i przyjaci, wreszcie
ywcem dosta w swe rce wodza Kartagiczykw Hannona i wodza Iberw Andobalesa. Ten ostatni panowa jako jedynowadca nad rodkow
czci kraju i zawsze by szczeglnie yczliwy Kartagiczykom. Na t
wiadomo Hazdrubal przekroczywszy rzek Iber spiesznie przyby z odsiecz. A kiedy si dowiedzia, e zostawieni w rzymskiej flocie onierze
beztrosko i miao wasaj si na skutek zwycistwa wojsk ldowych,
wzi ze swego wojska okoo omiu tysicy pieszych i okoo tysica jedcw, dopad rozprszonych po kraju marynarzy, wielu z nich pooy
trupem, a reszt zmusi do ucieczki na okrty. On tedy, po ustpieniu
i powtrnym przejciu rzeki Iber, zaj si zbrojeniem i ochron pooonych z tej strony rzeki miejsc zostajc na lee zimowe w Nowej Kartaginie. Gneusz za wrciwszy do floty ukara rzymskim trybem tych,
ktrzy ponosili win poraki, po czym trzymajc ju razem ldowe i mor-

159

skie wojsko spdza zim w Tarrakonie. Zdobycz rozdzieli rwnomiernie


midzy onierzy, przez co obudzi w nich wielk ku sobie przychylno
i ochot do boju na przyszo.
77. Taki by stan rzeczy w Iberii. Kiedy za nastaa wiosna 26, Gajusz
Flaminiusz ze swymi wojskami przemaszerowa przez Etruri, gdzie stan obozem przed miastem Arretium, a znowu Gneusz Serwiliusz pocign
do Ariminum, aby tu oczekiwa napadu nieprzyjaci. Hannibal za, ktry
zimowa w Galii, spord jecw z ostatniej bitwy trzyma tylko Rzymian pod cis stra i kaza im tylko oszczdnie podawa ywno;
natomiast ich sprzymierzecw od pocztku traktowa z ca uprzejmoci, nastpnie zebra ich i zachca, mwic: e przyby, aby nie z nimi
wojowa, lecz z Rzymianami w ich obronie. Przeto powinni, jeeli maj
rozum, szuka jego przyjani. Wszak przede wszystkim zjawi si tu,
aeby mieszkacom Italii przywrci wolno, a tak samo dopomc im
w odzyskaniu miast i ziemi, ktr kady lud na korzy Rzymian utraci".
Po tych sowach odprawi wszystkich bez okupu do ich ojczyzny, chcc
w taki sposb zwabi ku sobie mieszkacw Italii i rwnoczenie odwie
ich od yczliwoci ku Rzymianom, tudzie podrani tych, ktrzy mniemali, e panowanie Rzymian przynioso jak szkod ich miastom lub
portom.
78. Posuy si te podczas le zimowych takim fortelem punickim.
Oto obawiajc si niestaoci Galw i zamachw na sw osob wobec
wieego z nimi poczenia, kaza sobie sporzdzi sztuczne wosy odpowiadajce wygldowi zewntrznemu w cakiem rnych stopniach wieku.
Te wosy cigle odmienia; podobnie te zmienia odzie, zawsze w zgodzie
ze sztucznymi wosami. Przez to trudny by do poznania nie tylko dla
tych, ktrzy go nagle ujrzeli, lecz take dla osb, z ktrymi stale przestawa.
Widzc za, e Galowie zniechcaj si przewlekaniem wojny w ich
okolicy, a pragnienia ich zwrcone s w kierunku kraju nieprzyjacielskiego, pozornie z powodu rozgoryczenia przeciw Rzymianom, gwnie
jednak z powodu zdobyczy, postanowi jak najprdzej wyruszy i zaspokoi dz swych wojsk. Skoro wic tylko nastpia zmiana pory roku,
wypytujc tych, ktrzy mieli zna kraj najlepiej, dowiedzia si, e wszystkie inne drogi do kraju nieprzyjacielskiego s dugie i znane przeciwnikom, natomiast wiodca przez bagna do Etrurii jest wprawdzie trudna,
lecz krtka i okae si nie oczekiwana przez Flaminiusza. Poniewa za
zawsze z natury skonny by do tego rodzaju przedsiwzi, wic postanowi obra t drog. Kiedy rozesza si wie wrd wojska, e wdz
zamierza prowadzi ich przez jakie bagna, kady mia zastrzeenia co
do marszu obawiajc si gbin i miejsc penych jezior.
26

Roku 217.

160

79. Hannibal jednak wywiedziawszy si dokadnie, e miejsca, ktre


mia przej, pene s mielizn i maj pod spodem twardy grunt, wyruszy
ustawiajc na czele pochodu Libijczykw i Iberw oraz ca zdatniejsz
cze swego wojska. Powierzy im baga, aeby pocztkowo mieli pod
dostatkiem prowiantu; co do przyszoci zupenie nie troszczy si o wszelki
tabor uwaajc, e skoro dotrze do kraju nieprzyjacielskiego, to w razie
przegranej nie bdzie ju potrzebowa koniecznych zapasw, a w razie
zwycistwa w otwartym polu nie ucierpi braku rodkw ywnociowych.
Za wymienionymi ustawi Galw, a za wszystkimi jedcw. Jako naczelnika tylnej stray zostawi swego brata Magona, zarwno z innych
wzgldw, jak te gwnie z powodu waciwej Galom mikkoci i wstrtu
przed wysikiem, aeby na wypadek, gdyby zbiedzeni chcieli zwrci si
w ty, przeszkodzi im przy pomocy jedcw i uy przeciw nim przemocy. Ot Iberowie i Libijczycy, ktrzy cignli przez nie naruszone
jeszcze bagna, niewiele ucierpieli i przebrnli je, jako e wszyscy byli
wytrzymali i nawykli do tego rodzaju mozow. Natomiast Galowie z trudem szli naprzd po zmconych i przedeptanych do gbi bagnach i nie
obeznani z ca tego rodzaju poniewierka tylko z bied i mozoem znosili
niedol; a znowu zwrci si w ty przeszkadzali im siedzcy na karku
jedcy. O ile wic wszyscy cierpieli, zwaszcza z powodu bezsennoci,
poniewa przez cztery dni i trzy noce bez przerwy odbywali drog, to
przecie Galowie szczeglnie wysilali si i wyniszczali wicej ni inni.
A wikszo bydlt jucznych zapadajc si w botach gina na miejscu
i tylko jednej korzyci uyczay one swym upadkiem, ludziom; bo ci gromadami siadajc na nich i na toboach wystawali ponad wod i mogli w ten
sposb przez krtk cz nocy spa. Niemao te koni utracio podkowy
wskutek nieprzerwanego marszu przez bota. Hannibal za ledwie wyratowa si z wielkim trudem na jedynym pozostaym soniu, cierpic dotkliwie wskutek cikiego zapalenia oczu, przez ktre te w kocu straci
jedno oko, bo czas i pooenie nie pozwalay w aden sposb zatrzyma
si i leczy.
80. Skoro wbrew nadziei przeprawi si przez bagniste okolice i zasta
w Etrurii Flaminiusza obozujcego przed miastem Arretium, rozbi na
razie obz w miejscu przy bagnach, aby pozwoli wojsku przyj do siebie i zbada plany nieprzyjaci oraz lece przed nim okolice. Dowiadujc si, e kraj przed nim peen jest bogatej zdobyczy i e Flaminiusz
jest wprawdzie doskonaym pochlebc ludu i demagogiem, ale niezdatnym do kierowania powanymi i wojennymi sprawami, a prcz tego zbyt
ufnym we wasne siy, rozwaa, e gdyby wymin jego obz i zapuci
si w pooone na przedzie okolice, to w, czci z obawy przed szyderstwem tumu nie bdzie mg pozwoli na pustoszenie kraju, czci
przejty blem od razu zjawi si i wszdzie pjdzie za nim w lad pragnc

161

na wasn rk uzyska zwycistwo, a nie oczekiwa przybycia swego


kolegi w urzdzie. Std przypuszcza, e tene nastrczy mu wiele sposobnoci do napadu. A wszystko to obliczy rozumnie i biegle.
81. Nie podobna bowiem zaprzeczy, e kto jakie bd zadanie wodza
uwaa za waniejsze ni to, eby pozna sposb mylenia i natur wodza
nieprzyjacielskiego, ten myli si i jest gupi. Jak bowiem przy zapasach
ma z mem i szeregu z szeregiem ten, ktry chce zwyciy, musi
uwaa, w jaki sposb moliwe jest dopicie celu, i gdzie jakie miejsce
u przeciwnikw okae si nie osonite albo bezbronne, tak i ci, ktrzy
przeoeni s nad caoci, musz baczy, nie gdzie jaka cz ciaa jest
odsonita, lecz gdzie w charakterze wodza przeciwnikw widoczny jest
jaki dajcy si zaczepi punkt. Przecie wielu z powodu niedbalstwa
i cakowitej bezczynnoci nie tylko publiczne sprawy, lecz take wasny
majtek zgoa zaprzepaszcza. Wielu za wskutek skonnoci do wina nawet
zasn nie moe bez oszoomienia wywoanego pijastwem. Niektrzy
znw rwc si do miostek i szalejc w nich nie tylko miasta i fortuny
zrujnowali, lecz nawet wasne ycie stracili z hab. Dalej tchrzostwo
i lenistwo osobicie przynosi wstyd tym, ktrym jest waciwe, a jeeli
zdarzy si u wodza caego wojska, to sprowadza najwiksze nieszczcie
dla ogu; bo nie tylko u podwadnych paraliuje energi, lecz czsto te
wtrca w najwiksze niebezpieczestwa tych, co wodzowi zaufali. Natomiast lekkomylno, zuchwalstwo i nierozwana popdliwo, nadto prno i zarozumiao daj wrogom atwe zwycistwo, a dla przyjaci s
nader niebezpieczne. Wszak taki wystawiony jest na wszelki zamach, zasadzk, podstp. Przeto gdyby kto zdoa pozna bdy innych i z tej
strony dobra si do przeciwnikw oraz dowiedzie si, gdzie i przez co
wdz nieprzyjaci szczeglnie atwy bdzie do pokonania to najprdzej mgby odnie decydujce zwycistwo. Jak bowiem po usuniciu
z okrtu sternika cay statek wraz z zaog wpada w rce nieprzyjaci,
tak samo, jeeli kto wodza wojska przemoe dziki planowym obliczeniom, nieraz zdarza si, e zawadnie ca si bojow przeciwnikw. To
zatem i teraz Hannibal przewidujc i obliczajc w odniesieniu do wodza
nieprzyjaci nie zawid si w swych zamysach.
82. Skoro mianowicie wyruszy z okolicy Faesulae, wymin nieco
rzymski obz i wpad do lecego przed nim kraju, zaraz Flaminiusz unis
si i peen by gniewu sdzc, e przeciwnicy go lekcewa. Kiedy potem
kraj by pustoszony i zewszd unoszcy si dym wiadczy o jego zniszczeniu, biada uwaajc za okropno to, co si dzieje. A tu niektrzy byli
zdania, e nie naley i na olep za nieprzyjacimi i wdawa si z nimi
w walk, lecz trzeba si mie na bacznoci i uwzgldnia mnstwo ich
jazdy, najlepiej za dobra sobie jeszcze drugiego konsula i dopiero po
zjednoczeniu wszystkich wojsk way si na walk. Flaminiusz nie tylko

162

nie zwraca uwagi na te rady, lecz nie mg nawet znie tych, co tak
myl objawiali; kaza im zastanowi si nad tym, co prawdopodobnie powiedz ziomkowie w ojczynie, jeeli kraj bdzie niszczony niemal do
samego Rzymu, a oni tymczasem w tyle za nieprzyjacimi bd obozowa
w Etrurii. Po tych sowach wyruszy i poszed z wojskiem naprzd nie
okrelajc ani czasu, ani miejsca, a tylko spieszc si, aby zetrze si z nieprzyjacimi, jak gdyby zwycistwo byo dla niewtpliwe. Bo tak wielk
nadziej zawczasu przela w tumy, e wicej od noszcych bro byo
takich, co poza pochodem towarzyszyli wojsku dla zdobyczy niosc ze sob
acuchy, pta i wszelki tego rodzaju sprzt. Rwnoczenie Hannibal cign naprzd w kierunku Rzymu przez Etruri majc na lewo miasto
zwane Kortona i przylege do gry, na prawo tak zwane Jezioro Trazymeskie; a podczas tego marszu pali i niszczy kraj, chcc sprowokowa
gniew przeciwnikw. Kiedy za zauway, e Flaminiusz ju si zblia,
upatrzy sobie dogodne dla swej potrzeby miejsca i szykowa si do stanowczej bitwy.
83. Na drodze leaa mu paska dolina, po ktrej obu podunych bokach cigny si wysokie i nieprzerwane wzgrza, podczas gdy przy
szerokich bokach z przodu wznosi si stromy i trudno dostpny pagrek,
a z tyu byo jezioro, ktre pozostawiao tylko cakiem wskie przejcie
w dolin u stp gr. Przez t wic dolin przeszed wzdu jeziora i sam
zaj lecy naprzeciw pochodu pagrek, na ktrym rozoy si obozem
z Iberami i Libijczykami, a Balearw i kopijnikw, ktrzy znajdowali si
na czele pochodu, oprowadzi wok i ustawi za wzgrzami, ktre leay
na prawo od doliny, wycignwszy ich w dugiej linii; za jedcw i Galw poprowadzi tak samo wok wzgrz na lewo i rozcign w nieprzerwanej linii, tak e ostatni z nich stali wanie na tej drodze, ktra wioda
wzdu jeziora u stp gr w gb wyej opisanej doliny.
Skoro wic Hannibal w nocy poczyni te przygotowania i otoczy dolin zasadzkami, czeka spokojnie. A Flaminiusz z tyu szed za nim spieszc si na spotkanie [nieprzyjaci]. Ot w pierwszym dniu o cakiem
pnej godzinie rozbi obz tu przy jeziorze; a w nastpnym zaraz o porannej stray powid przedni cz swego wojska wzdu jeziora na
lec przed nim dolin, chcc zaczepi nieprzyjaci.
84. Dzie by szczeglnie mglisty. Hannibal, z chwil gdy przewan
cz pochodu Rzymian wpuci w obrb doliny i gdy ju zbliay si do
niego pierwsze ich szyki, wyda hasa, posa do ustawionych w zasadzce
wojsk i dobra si rwnoczenie ze wszystkich stron do nieprzyjaci.
Wobec nieoczekiwanego zjawiska, gdy nadto mga utrudniaa widok,
a nieprzyjaciele na wielu punktach z gry spadali i atakowali w wojsku Flaminiusza centurionowie i trybunowie rzymscy nie tylko nie mogli
przyj na pomoc, gdzie byo potrzeba, lecz nawet dobrze zrozumie, co si

163

dzieje; bo rwnoczenie jedni z frontu, drudzy od tyu, a inni z bokw


ich dopadali. Std poszo, e wikszo Rzymian wydana jakby na up
wskutek nierozwagi wodza, jak wanie w marszu byli uszykowani, pada
trupem nie mogc si broni. Albowiem w chwili, gdy si jeszcze naradzali, co maj robi, ginli w niespodziewany sposb. Wtedy to take
samego Flaminiusza, bezradnego i cakiem zrozpaczonego, zabio kilku
napierajcych na Galw. Rzymian wic pado w dolinie prawie okoo
pitnastu tysicy, bo ani nie mogli ustpi okolicznociom, ani nic zrobi,
a tylko to jedno z nawyku cenili najwyej, eby nie uciec i nie porzuci
szeregw. Ci za, ktrych podczas marszu miedzy jeziorem a podnem
gr zamknito w przesmyku, w haniebny i, co wicej, w ndzny sposb
stracili ycie. Albowiem spychani do jeziora, jedni w przystpie szau
prbowali w zbroi pywa i tonli; a wikszo wchodzia do jeziora, jak
daleko moga, i tam zostawaa, sterczc tylko gow ponad wod. A kiedy
zjawili si jedcy i zagada ich bya widoczna, wycigali w gr rce
i prosili, eby ich ywcem pojmano, krzyczc na cae gardo; w kocu
cz pada z rki nieprzyjaci, a niektrzy, nawzajem si zachcajc,
sami si zabijali27. Tymczasem moe sze tysicy z tych, co znajdowali
si w dolinie, odnioso zwycistwo nad stojcymi naprzeciw nich nieprzyjacimi, nie byli jednak w stanie przyj swoim z pomoc i osaczy przeciwnikw, bo nie widzieli nic, co si dzieje, aczkolwiek w innym wypadku
byliby mogli caej sprawie walnie si przysuy. A tak cigle zdali
naprzd w przekonaniu, e natrafiaj na jakie wojska, a niepostrzeenie wydostali si na wyej pooone miejsca. Dopiero kiedy byli na szczytach, a take ju mga opada, zrozumieli poniesion klsk. Nie mogc
wicej nic zdziaa, bo nieprzyjaciel by panem sytuacji i wszystkie
punkty ju przedtem zaj, skupili si i wycofali do pewnej wsi etruskiej.
Po bitwie wdz wysa przeciw nim Maharbala z Iberami i kopijnikami.
Ten otoczy wie obozem, a kiedy zagraaa im wszelaka bieda, zoyli
bro i poddali si wobec zapewnienia, e bdzie im darowane ycie.
Caa wic bitwa, ktra odbya si w Etrurii midzy Rzymianami a Kartagiczykami, taki miaa wynik.
85. Gdy przyprowadzono do Hannibala objtych zawieszeniem broni.
Jako te reszt jecw, zwoa wszystkich w liczbie ponad pitnacie tysicy, owiadczy najprzd, e Maharbal nie mia prawa zapewnia pierwszym bezpieczestwa bez jego zgody, a potem zacz oskara Rzymian.
Kiedy z tym skoczy, wszystkich Rzymian, ilu ich byo wrd jecw,
rozdzieli dla strzeenia ich midzy oddziay wojska, natomiast sprzymierzecw odprawi wszystkich bez okupu do ich ojczyzny przemwiwszy do nich w ten sposb jak przedtem: e zjawi si, aby wojowa nie
27

Topic si w jeziorze.

164

z Italami, lecz z Rzymianami za wolno Italw. Swojemu za wojsku


da przyj do siebie, a z polegych swych wojownikw kaza pogrzeba
najznakomitszych, w liczbie okoo trzydziestu; bo w caoci pado okoo
tysica piciuset, wrd ktrych wikszo stanowili Galowie. To uczyniwszy naradza si z bratem i z przyjacimi, gdzie i jak ma uderzy na
wroga, peen ju dobrej myli co do wyniku caego przedsiwzicia.
Kiedy do Rzymu nadesza wiadomo o poniesionej klsce, nie mogli
kierownicy pastwa wobec wielkoci nieszczcia ukrywa albo pomniejsza tego zdarzenia, tylko zmuszeni byli, zwoawszy lud na zgromadzenie, powiedzie ogowi to, co si stao. Skoro wic pretor owiadczy
tumowi z mwnicy: Ponielimy klsk w wielkiej bitwie" nastao
tak wielkie przygnbienie, e tym, co byli wiadkami obu wydarze,
o wiele wikszym teraz wydao si nieszczcie ni w godzinie samej
walki. A byo to cakiem naturalne. Skoro bowiem od dugiego czasu
nie znali ni nazwy, ni faktu niewtpliwej klski, wiec ten nagy cios
znosili bez opanowania i odpowiedniej postawy. Jednakowo senat zachowa nalen przytomno umysu i rozwaa, jak i co poszczeglni
maj czyni w przyszoci.
86. Okoo tego czasu, kiedy odbya si bitwa, konsul Gneusz Serwiliusz, ktry strzeg okolicy Ariminum (ley ona na wybrzeu Adriatyku,
tam gdzie galickie rwniny granicz z reszt Italii, niedaleko od uj
Padu, ktrymi wlewa si do morza), na wiadomo, e Hannibal wkroczy do Etrurii i obozuje naprzeciw Flaminiusza, postanowi z wszystkimi
swymi siami sam do niego dotrze. Nie mogc jednak tego wykona,
poniewa wojsko jego byo cikozbrojne, wysa pospiesznie naprzd
Gajusza Centeniusza z czterema tysicami jedcw, aeby ci, gdyby
tego wymagay okolicznoci, przed jego przybyciem na czas si zjawili.
Hannibal, ktremu zameldowano po bitwie o zblianiu si nieprzyjacielskich posikw, wysa Maharbala z kopijnikami i czci jedcw. Ci
natknli si na jedcw Gajusza i zaraz w pierwszym starciu niemal
poow ich pooyli trupem, a reszt zapdzili na jaki pagrek i w nastpnym dniu dostali wszystkich w swe rce. A Rzymowi, w trzy dni
po doniesieniu o bitwie trazymeskiej, kiedy to smutek po miecie rozchodzi si z najwiksz si, przybywa jeszcze ten cios, ktry nie tylko
w tumie, lecz nawet w senacie wywoa popoch. Dlatego zaniechano
corocznych zaj i wyboru urzdnikw i postanowiono silniejszymi rodkami zaradzi obecnemu pooeniu, widzc, e stan rzeczy i grona
chwila wymagaj wodza o nieograniczonej wadzy.
Hannibal za, ktry ju by peen ufnoci co do wyniku caej wojny,
porzuci na razie myl zblienia si do Rzymu, a tylko najeda kraj
i bezkarnie go pustoszy cignc ku Adriatykowi. Jako przeszedszy
kraj Umbrw i Picenum przyby w dziesitym dniu do okolic nad Adria-

165

tykiem; a po drodze zawadn tak liczn zdobycz, e wojsko nie mogo


upw ani uprowadzi, ani unie, wielk te ilo ludzi umierci. Jak
bowiem dzieje si przy zajmowaniu miast, tak i teraz wydano onierzom
rozkaz, eby mordowali kadego w dojrzaym wieku, jaki si im nawinie.
A czyni to z powodu zakorzenionej w nim od dawna nienawici ku Rzymianom.
87. Wtedy wic, rozoywszy si obozem nad Adriatykiem, w kraju
bogatym we wszelakie pody ziemne, gorliwie stara si o wypoczynek
i pielgnacj swych wojownikw, a niemniej te koni. Skoro bowiem
spdzili zim pod goym niebem w okolicach Galii, przeto wskutek zimna
i brudu, a pniej jeszcze wskutek marszu przez bagna i mozow, niemal u wszystkich koni, a tak samo u ludzi, pojawi si tak zwany wierzb
godowy wraz z towarzyszcym mu zym stanem zdrowia. Bdc wic
w posiadaniu tak bogatego kraju, stara si doda si koniom i pokrzepi
ciaa i dusze onierzy; inaczej te uzbroi Libijczykw, mianowicie na
sposb rzymski doborow broni, poniewa tyle upw wpado mu w rce.
Morzem za wyprawi teraz posw do Kartaginy z wiadomoci o zaszych wypadkach, bo wtedy po raz pierwszy dotar do morza, odkd
by wtargn do Italii. Te wiadomoci uradoway w wysokim stopniu
Kartagiczykw, ktrzy odtd okazywali du gorliwo i pamitali
o tym, aeby na wszelki sposb popiera sprawy zarwno w Italii, jak
i w Iberii.
Rzymianie za mianowali dyktatorem Kwintusa Fabiusza, ma wyrniajcego si rozumem i pochodzcego z zacnego rodu. Przecie jeszcze
w naszych czasach nazywano czonkw tego domu Maximi, tj. Najwikszymi, z powodu sukcesw i czynw owego ma. Taka za rnica zachodzi midzy dyktatorem a konsulami. Kady z obu konsulw ma dwanacie toporw, dyktator dwadziecia cztery. Nadto owi we wielu
sprawach potrzebuj senatu, aby swe zamiary uskuteczni, ten za jest
samodzielnym wodzem, po ktrego mianowaniu natychmiast zawieszaj
dziaanie wszystkie wadze w Rzymie, z wyjtkiem trybunw ludowych.
Lecz o tym przy innej sposobnoci dokadniej i obszerniej bdziemy mwili. Wraz z dyktatorem mianowali naczelnikiem jazdy 28 Marka Minucjusza. Ten podlega dyktatorowi, obejmuje jednak niby zastpczo wadz, jeeli w zajty jest czym innym.
88. Hannibal w krtkich odstpach czasu zmieniajc obz bawi
w kraju nad Adriatykiem; a konie wyleczy z ich choroby i parchw,
kac je zmywa starym winem, ktrego byo pod dostatkiem. Podobnie
te uzdrowi rannych onierzy, reszt za wzmocni i wla w nich ochot
do oczekujcych ich walk. Po przejciu i zniszczeniu obszaru Praetutiw i Hadrii, jako te Marrucynw i Frentanw wyruszy w drog
28

Magister equitum.

166

do Japygii. Kraj ten dzieli si na trzy czci o rnych nazwach, a mieszkacy jednej czci nazywaj si Dauniami (...)29, trzeciej Messapiami.
Najprzd wpad do Daunii, gdzie poczynajc od Lucerii, rzymskiej kolonii, pustoszy kraj. Nastpnie rozbi obz w okolicy Vibo, urzdza wypady na dzierawy Arpanw i bezkarnie pldrowa ca Dauni. W tym
czasie Fabiusz zoywszy po nominacji ofiar bogom wyruszy w pole
wraz z naczelnikiem jazdy i z zacignitymi naprdce czterema legionami. Skoro w okolicy Daunii poczy si z wojskami, ktre z Ariminum
przybyy na pomoc, zwolni dotychczasowego ich wodza Gneusza ze suby
wojskowej na ldzie i wysa go z konwojem do Rzymu, zleciwszy mu,
aby w razie, gdyby Kartagiczycy czynili jakie ruchy na morzu, zawsze
w por spieszy z odsiecz; sam za w towarzystwie naczelnika jazdy,
po przejciu wojsk, rozoy si obozem naprzeciw Kartagiczykw koo
miejscowoci zwanej Aecae, oddalony od nieprzyjaci mniej wicej
o pidziesit stadiw.
89. Gdy Hannibal dowiedzia si o przybyciu Fabiusza, chcia zaraz
w pierwszym ataku przerazi nieprzyjaci; dlatego wywid swe wojsko, zbliy si do rzymskiego obozu i ustawi si w szyku bojowym.
Poczekawszy jaki czas, odszed z powrotem do swego obozu, bo nikt
nie wychodzi na jego spotkanie. Oto Fabiusz zdecydowany ani nie naraa si na niebezpieczestwo, ani nie stacza stanowczej bitwy, lecz najprzd i przede wszystkim zwaa na bezpieczestwo swych podwadnych,
silnie trwa w tym zamiarze. Z pocztku wic by lekcewaony i dawa
powd do plotek, e stchrzy i przelk si niebezpieczestwa; z czasem
jednak zmusi wszystkich do zgodnego przyznania, e nikt rozwaniej
i rozumniej nie byby mg si zachowa w wczesnych okolicznociach.
Rycho te zdarzenia powiadczyy suszno jego oblicze. A byo to
naturalne. Bo wojska nieprzyjaci wiczone byy od wczesnej modoci
stale w rzemiole wojennym, posiaday wodza, ktry wraz z nimi wzrs
i ju od chopicych lat pozna sub w polu, zwyciyy w licznych
walkach w Iberii, a dwakro z kolei Rzymian i ich sprzymierzecw,
co za najwaniejsze, wyrzeky si wszystkiego i jedyn nadziej ratunku
pokaday w zwycistwie. Natomiast z wojskiem Rzymian miaa si
sprawa na odwrt. Dlatego nie mg Fabiusz wdawa si w stanowcz
walk, w ktrej jego klska byaby oczywista; lecz liczc na pewn przewag opar na niej swe plany i przy jej pomocy kierowa wojn. A ta
przewaga Rzymian polegaa na niewyczerpanych zapasach i mnstwie
ludzi.
90. Przeto w najbliszym czasie stale posuwa si tylko u boku nieprzyjaci i dziki swej znajomoci miejsc wyprzedza ich w obsadzaniu
29

Luk tak uzupenia si: drugiej Peucetiami".

167

dogodnych punktw. Majc za zapewniony obfity dowz ywnoci nie


wysya swych onierzy na furaowanie i nie pozwala im w ogle oddala si od wau, lecz trzymajc ich zawsze razem i w zwartej masie
czatowa na odpowiednie miejsce i czas; wielu te nieprzyjaci, ktrzy
lekcewac sobie przeciwnika odrywali si od wasnego obozu celem
furaowania, dostawa w taki sposb w swe rce i zabija. A czyni to,
bo z jednej strony chcia ograniczon ilo przeciwnikw stale uszczupla,
a z drugiej odwag wasnych wojsk, ktr przedtem cakiem utraciy,
czciowymi sukcesami w krtkim czasie wzmocni i na nowo oywi.
Natomiast nie mg w aden sposb zgodzi si i przysta na rozstrzygajc walk. Ale naczelnikowi jazdy Markowi zupenie si to nie podobao; stajc wic po stronie tumu uwacza Fabiuszowi wobec wszystkich, e prowadzi wojn gnunie i tchrzliwie, a on sam gotw by wystawi si na niebezpieczestwo i zmierzy si z nieprzyjacielem.
Kartagiczycy za zniszczywszy wspomniane okolice przekroczyli
Apeniny i zeszli do Samnium. W tym kraju, ktry by bogaty i od wielu
lat nie tknity wojn, mieli taki nadmiar rodkw ywnociowych, e
ani zuywaniem, ani niszczeniem nie mogli wyczerpa zdobyczy. Najechali te terytorium Benewentu, rzymskiej kolonii, dalej zajli miasto Wenuzj30, ktra nie bya obwarowana, a pena licznego i wszelakiego sprztu. Rzymianie szli bez przerwy z tyu za nimi w odlegoci jednego albo dwch dni marszu, nie mieli jednak zbliy si
i zetrze z nieprzyjacimi. Przeto Hannibal widzc, e Fabiusz wyranie
unika spotkania, lecz nie ustpuje zupenie z otwartego pola, ruszy
miao na rwniny Kampanii, to jest na tak zwany Obszar Falernejski,
w przekonaniu, e jedno z dwojga nastpi: albo zmusi nieprzyjaci do
walki, albo wszystkim jasno dowiedzie, e cae zwycistwo jest po jego
stronie, a Rzymianie ustpuj im pola; po czym, jak si spodziewa, przestraszone miasta zdecyduj si na odpadnicie od Rzymian. Dotychczas
bowiem, chocia ci w dwch ju walkach ponieli klsk, adne miasto
w Italii nie przeszo na stron Kartagiczykw, lecz dochoway one wiernoci, mimo e niektre ciko ucierpiay. Z tego te mona wywnioskowa, z jakim podziwem i szacunkiem odnosili si sprzymierzecy do
pastwa rzymskiego.
91. Jako Hannibal nie bez susznych wzgldw powzi ten plan.
Wszak rwnina Kapui jest wrd wszystkich w Italii najsynniejsza, zarwno dziki swej yznoci i piknoci, jak i dlatego, e ley nad samym
morzem i posiada takie miejsca portowe, do ktrych niemal z caej ziemi
zawijaj ci, co egluj do Italii. Nadto mieci w sobie najsynniejsze
30

Raczej Telezj, ktr wymienia Liwiusz, a ktra ze wzgldu na swe pooenie


geograficzne jest tu stosowniejsza. Mianowicie ley ona na granicy Samnium i Kampanii.

168

i najpikniejsze miasta Italii. Albowiem, wybrzee morskie zamieszkuj


Sinuessanie, Kymejczycy i Dikajarchici, dalej Neapolitanie, wreszcie lud
Nucerynw. Za wntrze kraju zajmuj na pnoc Kaleoowie i Teaniowie,
a na wschd i poudnie Dauniowie31 i Nolanie. W rodku rwniny ley
Kapua, ongi najszczliwsza ze wszystkich miast. Nader te prawdopodobne jest podanie, jakie o tej rwninie czytamy u mitografw; mianowicie i ona nosi nazw Flegrejskiej, podobnie jak inne synne rwniny.
e za bogowie o ni gwnie spierali si, jest prawdopodobne z powodu
jej piknoci i yznoci. Do tego jeszcze wydaje si z natury obronna i cakiem niedostpna ta rwnina; bo czci zamknita jest morzem, a w przewanej czci wysokimi wszdzie i nieprzerwanymi grami, przez ktre
z wntrza kraju wiod tylko trzy wskie i do przebycia trudne przesmyki:
jeden z Samnium (...)32, a pozostay z terytorium Hirpinw. Dlatego spodziewali si Kartagiczycy, e stanwszy w tej okolicy obozem jakby
w miejscu widowiska przera nieoczekiwanym sukcesem wszystkich
i wystawi pod prgierz wrogw za ich obaw przed walk, podczas gdy
sami niewtpliwie oka si panami w otwartym polu.
92. Hannibal mia to wic na uwadze i skoro przeszed z Samnium
przesmyki koo tak zwanego Pagrka Erybiaskiego, rozoy si obozem
nad rzek Vulturnus, ktra niemal na dwie czci dzieli opisan rwnin.
A obz mia po stronie rzeki zwrconej ku Rzymowi, i std furaujc
przeciga i pustoszy bezkarnie ca rwnin. Fabiusz za zdumiewa si
wprawdzie miaym zamysem nieprzyjaci, tym bardziej jednak trwa
w swoim postanowieniu. Ale jego kolega Marek jako te wszyscy w obozie
trybunowie i centurionowie mniemali, e teraz ma si wroga w rku, e
wic naley si spieszy, aby dotrze do rwniny i nie pozwoli na pustoszenie najwspanialszego kraju. Jako Fabiusz a do przybycia w t okolic
spieszy si udajc wspln z innymi ochot i ch walki. Skoro jednak
zbliy si do Falernum, pokazywa si wprawdzie na stokach gr i cign u boku nieprzyjaci, eby sprzymierzecy rzymscy nie przypuszczali,
i usuwa si z pola; ale na rwnin nie sprowadza wojska, wystrzegajc
si stanowczych walk, z wyej podanych przyczyn i dlatego, e przeciwnicy widocznie jazd znacznie nad nim growali.
Hannibal, po daremnych prbach z nieprzyjacielem, po zniszczeniu
caej rwniny i zebraniu niezmiernej iloci zdobyczy, gotowa si do wymarszu; chcia bowiem nie dopuci do zmarnowania zdobyczy, lecz umieci j w takim miejscu, gdzie mgby te przezimowa, aeby wojsko
nie tylko na razie sobie uywao, lecz trwale byo obficie zaopatrzone we
31

Niektrzy czytaj: Kaudynowie.


W jednym kodeksie wypeniono luk w ten sposb: drugi z Eribanus". Niektrzy wydawcy czytaj: drugi z kraju Latynw".
32

169

wszystko, czego mu potrzeba. A Fabiusz miarkujc jego zamiar, e gotuje


si t sam drog wraca, ktr by przyszed, i widzc przesmyki wybornie nadajce si do zasadzki, ustawi przy samym miejscu przejcia
okoo czterech tysicy ludzi, ktrym kaza, aby teraiz pokazali sw odwag,
kiedy czas i dogodno miejsc im sprzyja; sam z przewan czci wojska
usadowi si na jakim wyej pooonym pagrku przed przesmykiem.
93. Skoro zatem zjawili si Kartagiczycy i rozbili obz na rwninie
tu u podna gr, spodziewa si bez trudu odebra im zdobycz, a przede
wszystkim dziki dogodnoci okolicy pooy kres caej wojnie. Tymi
wic mylami by teraz pochonity rozwaajc, gdzie i jak ma wyzyska
miejsca, jakie oddziay wojsk i skd najprzd maj si dobra do nieprzyjaci. Lecz Hannibal, podczas gdy jego przeciwnicy czynili te przygotowania na dzie nastpny, obliczajc rzecz wedug prawdopodobiestwa, nie da im dla ich zamysw ani czasu, ani spokoju. Wezwa do siebie
przeoonego nad robotnikami w wojsku, Hazdrubala, i poleci mu, eby
z wszelakiego suchego drwa szybko powizano jak najwicej uczyw,
a z caej zdobyczy wybrano i zgromadzono przed obozem okoo dwch
tysicy najmocniejszych wow roboczych. Gdy to si stao, zebra robotnikw i wskaza im pewne wzgrze pooone midzy jego obozem a tym
przesmykiem, przez ktry mia cign; na nie rozkaza w chwili wydania
hasa popdzi woy szybko i przemoc, a osign szczyty. Nastpnie
zleci wszystkim spoy wieczerz i wczenie uda si na spoczynek. Ledwie upyna trzecia cz nocy, zaraz wywid robotnikw i kaza woom przywiza uczywa do rogw. Gdy si to szybko odbyo, dziki
pomocy mnstwa ludzi, poleci wszystkie uczywa zapali i rozporzdzi,
eby woy pdzono ku szczytom grskim. A kopijnikw ustawi za poganiaczami i da im zlecenie, eby tym przez jaki czas pomagali; kiedy
za zwierzta wezm pierwszy rozpd, mieli rozbiec si na obie strony,
potem znowu zej si, wspi si na wysze miejsca i zawczasu zaj
szczyty grskie, aby by w pogotowiu z odsiecz i zetrze si z nieprzyjacimi, gdyby ci pod gr szli na ich spotkanie. W tym samym czasie
sam wyruszy ustawiwszy na przedzie cikozbrojnych, za nimi jedcw,
dalej tabor ze zdobycz, a na samym kocu Iberw i Galw; tak przyby
do przesmyku, ktry tworzy przejcie.
94. Ci z Rzymian, ktrzy strzegli przesmyku, ledwo ujrzeli wiata
zbliajce si ku wyynom, sdzc, e Hannibal tdy rusza w drog,
opucili przesmyk i pospieszyli z odsiecz ku szczytom. Zbliajc si do
wow nie wiedzieli, co znacz te ognie; wyobraali sobie i oczekiwali
czego wikszego i groniejszego ni to, co byo w rzeczywistoci. Wnet
nadeszli kopijnicy i obie strony przez krtki czas z daleka si cieray;
a kiedy na nie wpady woy, stany rozdzielone na szczytach oczekujc
z upragnieniem zjawienia si dnia, gdy nie mogy rozezna, co si dziao.

170

A Fabiusz bd zakopotany tym zdarzeniem i jak to mwi poeta


domylajc si podstpu" 33, bd stosownie do pierwotnego planu zdecydowany w adnym wypadku nie ryzykowa i nie way si na stanowcz walk, siedzia spokojnie w obozie i oczekiwa dnia. Tymczasem
Hannibal, ktremu sprawy szy po myli, przeprowadzi bezpiecznie wojsko wraz ze zdobycz przez przesmyk, skoro ci, ktrzy mieli go pilnowa,,
opucili swe posterunki. Gdy o wicie ujrza wojska stojce na szczytach
naprzeciw kopijnikw, nasa na nie oddzia Iberw, ktrzy te starli si
z Rzymianami i okoo tysica ich zabili, a wasnych lekkozbrojnych
atwo przygarnli do siebie i sprowadzili na d.
Kiedy wic Hannibal w ten sposb wydosta si z terytorium Falernu,
odtd ju bezpiecznie obozowa rozgldajc si i rozwaajc, gdzie i jak
ma przezimowa, on, ktry napdzi wielkiego strachu i sprowadzi wielkie nieszczcia na miasta i mieszkacw Italii. Fabiusz za popad w z
reputacj u ogu, poniewa w niemski sposb z tak korzystnych miejsc
wypuci nieprzyjaci; mimo to nie odstpowa od swego zamiaru.
A kiedy po niewielu dniach by zmuszony dla zoenia pewnych ofiar
odjecha do Rzymu, odda wojsko naczelnikowi jazdy i na odchodnym
gorco mu zaleci, eby nie tyle stara si szkodzi nieprzyjacioom, ile
swoich ustrzec przed nieszczciem. Na t przestrog ani troch nie zwaa
Marek, lecz ju w chwili, gdy Fabiusz tak mwi, jedynie o tym tylko
myla, aby stan naprzeciw wroga i zmierzy si z nim w bitwie.
95. Taki wic by stan rzeczy w Italii. W tym samym czasie, gdy zaszy
te zdarzenia, Hazdrubal wyznaczony na gwnodowodzcego w Iberii
przyszykowa w cigu zimy zostawione mu przez brata trzydzieci okrtw i jeszcze dziesi innych zaopatrzy w zaog; a z pocztkiem lata
kaza czterdziestu krytym okrtom z Nowej Kartaginy wypyn na morze mianujc uprzednio Hamilkara naczelnikiem floty. Rwnoczenie
take ldowe wojsko cign z ley zimowych i wyruszy z nim; wic
podczas gdy okrty egloway przy ldzie, on z wojskiem ldowym cign wzdu wybrzea pragnc razem z obu wojskami zatrzyma si nad
rzek Iber. A Gneusz34, ktry zrozumia plany Kartagiczykw, postanowi
najpierw ldem i morzem ze swej kwatery zimowej ruszy na ich spotkanie; syszc jednak o sile ich wojsk i o wielkoci ekwipunku zaniecha
myli spotkania si z nimi na ldzie, tylko opatrzy w zaog trzydzieci
pi okrtw, wybra z wojska ldowego najzdatniejszych ludzi do suby
okrtowej, puci si na morze i dotar w drugim dniu z Tarrakony do
okolicy nad rzek Iber. Stanwszy na kotwicy w odlegoci okoo osiemdziesiciu stadiw od nieprzyjaci wysa przodem na zwiady dwa szybko33
34

Hom. Odys. X 232; X258.


Scipio.

171

biene okrty massaliockie; bo Massalioci byli jego przewodnikami,


pierwsi naraali si na niebezpieczestwo, i kade zadanie cile wykonywali. Wszak szlachetnymi sprzymierzecami Rzymian okazali si, jeeli
kto, to Massalioci, i to nieraz jeszcze pniej, a zwaszcza w wojnie hannibalskiej. Ot gdy wysani na zwiady zameldowali, e nieprzyjacielska
flota stoi na kotwicy przy ujciu rzeki, spiesznie odbi od ldu, aby nagle
dopa nieprzyjaci.
96. A Hazdrubal, ktremu szpiedzy ju z daleka dali sygna o nadciganiu floty przeciwnikw, ustawi w szyku bojowym wojsko ldowe na
wybrzeu i rwnoczenie rozkaza zaogom wsiada na okrty. Gdy Rzymianie byli ju blisko, da haso wojenne i odbi od ldu zdecydowany
stoczy bitw morsk. Po zwarciu si z nieprzyjacimi, przez krtki czas
jego ludzie bili si o zwycistwo, lecz niebawem zwrcili si do ucieczki.
Albowiem rezerwa stojcego na wybrzeu wojska ldowego nie tyle im
si przydaa, eby doda im odwagi do walki, ile szkodzia dajc im pewn
nadziej ratunku. Gdy wic utracili dwa okrty wraz z zaog, a z czterech wiosa i onierzy okrtowych, zrobili zwrot i uciekali ku ldowi.
Poniewa Rzymianie ostro ich cigali, wysadzili okrty na wybrzee,
a sami zeskoczywszy ze statkw schronili si do tych, co byli ustawieni
na brzegu. Rzymianie za miao zbliyli si do ldu, przyholowali linami
zdolne do poruszania si statki i odjechali peni nadmiernej radoci, gdy
zaraz w pierwszym ataku zwyciyli przeciwnikw, stali si panami
morza i posiedli dwadziecia pi okrtw nieprzyjacielskich.
Odtd wic widoki Rzymian w Iberii przybray pomylniejsze ksztaty
wskutek opisanego sukcesu. Kartagiczycy za, na wiadomo o doznanej
klsce, natychmiast opatrzyli w zaog siedemdziesit okrtw i wysali
je, bo dla wszystkich swych planw uwaali za rzecz konieczn utrzyma
si przy morzu. Ta flota przypyna najprzd do Sardynii, a std do Italii
w okolic Pizy, bo jadcy ni spodziewali si, e tu bd mogli poczy
si z Hannibalem. Gdy jednak Rzymianie szybko wyjechali przeciw nim
z samego Rzymu ze stu dwudziestu piciorzdowcami, ci na wiadomo
o ich nadciganiu z powrotem odpynli na Sardyni, a potem znowu do
Kartaginy. Gneusz Serwiliusz 35, ktry dowodzi wspomnian wyej flot,
ciga przez jaki czas Kartagiczykw, spodziewajc si ich dopdzi;
lecz znacznie opniwszy si, zaniecha tego zamiaru. Najprzd wic
wyldowa na Sycylii w Lilybaeum; nastpnie zawin koo Libii na wyspie Kerkina, lecz po otrzymaniu tu pienidzy, eby nie pustoszy kraju,
oddali si. W drodze powrotnej zawadn wysp Kossyros, gdzie do miasteczka wprowadzi zaog, po czym znowu poeglowa do Lilybaeum.

35

Por. rozdz. 88.

172

A kiedy tu z flot zawin do portu, niedugo potem sam wrci do wojsk


ldowych.
97. Senat za dowiedziawszy si o zwycistwie, jakie Gneusz 36 odnis
w bitwie morskiej, uwaa za rzecz poyteczn, a raczej konieczn, eby
nie zaniedbywa Iberii, lecz dokucza Kartagiczykom i prowadzi wojn
ze wzmoon si; dlatego wybra dwadziecia okrtw i mianowawszy
wedug pierwotnego planu ich naczelnikiem Publiusza Scypiona, wysa
go pospiesznie do jego brata Gneusza 37, aby wsplnie z nim prowadzi
wojn w Iberii. Nader bowiem obawiano si, e Kartagiczycy, jeeli
stan si panami owych okolic i uzyskaj obfite zapasy oraz posiki
w ludziach, przywaszcz sobie zupene panowanie nad morzem i rwnoczenie zagro Italii posyajc Hannibalowi wojska i pienidze. Dlatego
przykadano wielk wag take do tej wojny i wysano flot pod rozkazami Publiusza. Jako ten po przybyciu do Iberii i poczeniu si z bratem odda wielkie usugi pastwu. Bo o ile przedtem Rzymianie nigdy nie
wayli si przekracza rzeki Iber, lecz zadowalali si przyjani i sojuszem ludw z tej strony rzeki, to teraz przeszli j i po raz pierwszy
odwayli si po drugiej stronie zdobywa wpywy, przy czym w obecnym
pooeniu take przypadek wielce im dopomg.
Skoro bowiem przerazili mieszkajcych w okolicy, ktr przechodzili
Iberowie, i przybyli do miasta Saguntu, stanli obozem w odlegoci okoo
czterdziestu stadiw koo wityni Afrodyty, znalazszy miejsce dogodnie
pooone ze wzgldu na bezpieczestwo ze strony nieprzyjaci i ze
wzgldu na dowz ywnoci od morza; razem z nimi take flota jechaa
wzdu wybrzea. Tu wic zaszed nastpujcy szczliwy obrt rzeczy.
98. Oto w tym czasie, gdy Hannibal przedsiwzi swj pochd do Italii,
pobra on od tych miast Iberii, ktrym nie ufa, jako zakadnikw synw
najznakomitszych mw. Tych wszystkich kaza zatrzyma w miecie Saguncie, czci z powodu warownoci miejsca, czci wskutek zaufania
do ludzi, ktrych tam pozostawi jako zaog. A by pewien Iberyjczyk
imieniem Abilyks, ktry co do powaania i zamonoci nie ustpowa adnemu z Iberw, a co do yczliwoci wzgldem Kartagiczykw i wiernoci
zdawa si wszystkich innych znacznie przewysza. Ten obserwujc stan
rzeczy i sdzc, e widoki Rzymian s pomylniejsze, w skrytoci powzi
plan co do wydania zakadnikw, godny Ibera i barbarzycy. Mianowicie
przekonany, e moe u Rzymian osign wysokie stanowisko, jeeli
w por dowiedzie im swej wiernoci i rwnoczenie odda przysug, wpad
na myl, eby zdradzi Kartagiczykw i wyda zakadnikw w rce
Rzymian. Widzc za, e wdz Kartagiczykw, Bostor (ktry wysany
36
37

S c i p i o.
Zob. rozdz. 95.

173

przez Hazdrubala, eby przeszkodzi Rzymianom w przejciu przez rzek,


nie odway si tego uczyni i po wycofaniu si rozbi obz w pooonych
nad morzem czciach Saguntu) jest czowiekiem dobrodusznym i z natury agodnym, a do niego odnosi si z zaufaniem, nawiza z Bostorem
rozmow o zakadnikach i tak do niego mwi: skoro Rzymianie przekroczyli rzek, to Kartagiczycy nie mog ju groz utrzyma Iberii
w ryzach, lecz stan rzeczy wymaga yczliwoci ze strony poddanych.
Teraz wic, gdy Rzymianie zbliyli si i obozuj przed Saguntem, a miasto jest w niebezpieczestwie on przez wyprowadzenie zakadnikw
i zwrot ich rodzicom i miastom udaremni ambitne zabiegi Rzymian (bo
to wanie i przede wszystkim pragn oni zrobi, jeeli dostan zakadnikw w swe rce), a obudzi u wszystkich Iberw yczliwo dla Kartagiczykw, jeeli w przewidywaniu przyszoci zawczasu pomyli o bezpieczestwie zakadnikw. Wdziczno za powikszy wielokrotnie, jeeli
sam to wykona: bo odstawiajc modziankw do miast, pozyska nie tylko
yczliwo samych rodzicw, lecz take tumu, ktremu tym przykadem
stawi przed oczyma wielkoduszne usposobienie Kartagiczykw wzgldem sprzymierzecw. Moe te oczekiwa mnstwa darw dla siebie
samego od tych, ktrzy odzyskaj dzieci; bo skoro niespodzianie wszyscy
posid to, co im najdrosze, bd wspzawodniczy w dobrodziejstwach
wzgldem sprawcy takiego czynu. Mwic jeszcze wicej tym podobnych
sw w ten sam sposb, namwi Bostora, aby przysta na jego propozycj.
99. I na razie wrci do domu oznaczywszy dzie, w ktrym zjawi si
z odpowiednimi ludmi, aby odwie chopcw. W nocy za uda si do
obozu Rzymian, gdzie zetkn si z kilku Iberami, ktrzy naleeli do ich
wojsk posikowych, a przez nich uzyska dostp do naczelnych wodzw.
Tym obszernie przedstawi, z jakim to zapaem Iberowie przejd na ich
stron, jeeli posid zakadnikw, i przyrzek im wyda modziankw.
Kiedy Publiusz i jego brat nadzwyczaj gorliwie chwycili si tej nadziei
i obiecali mu wysok nagrod, wrci na razie do domu umwiwszy si
co do dnia, czasu i miejsca, gdzie maj go oczekiwa ci, co go przyjm.
Nastpnie dobra sobie odpowiednich spord swoich przyjaci i uda si
z nimi do Bostora; po wydaniu mu chopcw wyszed noc z Saguntu
chcc rzekomo niepostrzeenie przej koo obozu nieprzyjaci, przyby
w oznaczonym czasie na umwione miejsce i wyda wszystkich zakadnikw w rce wodzw rzymskich. Publiusz i jego brat wysokimi zaszczytami obdarzyli Abilyksa i posuyli si nim w odstawieniu zakadnikw
do ich ojczyzny dodawszy mu do towarzystwa odpowiednich ludzi. Ten
objeda miasta stawiajc zwrot chopcw jako oczywisty dowd agodnoci i wielkodusznoci Rzymian w porwnaniu z nieufnoci i twardoci Kartagiczykw i przytaczajc nadto wasn zmian przekona zdoa
skoni wielu Iberw do zawarcia przyjani z Rzymianami. Bostor za,

174

ktry wydajc zakadnikw nieprzyjacioom dziaa, jak mniemano, dziecinnie, a nie odpowiednio do swego wieku, cign na siebie przez to
niemae niebezpieczestwo. Ot teraz, poniewa ju pora roku naglia,
obie strony rozpuciy swe wojska na lee zimowe, kiedy to fortuna przez
owo zajcie z chopcami oddaa Rzymianom dla dalszych ich przedsiwzi znaczn przysug.
100. Taki by stan rzeczy w Iberii. A wdz Hannibal tu bowiem
opucilimy go38 syszc od szpiegw, e w okolicy Lucerii i Gerunium
znajduje si bardzo wielka ilo zboa, a Gerunium jest odpowiednim
miejscem do przechowania go, postanowi tu przezimowa. Posun si
wic ku wspomnianej okolicy cignc obok Gr Liburnijskich 39. Po przybyciu do Gerunium, ktre odlege jest od Lucerii o dwiecie stadiw,
prbowa z pocztku namow zwabi mieszkacw do zawarcia przyjani
i ofiarowa im pork dla swych przyrzecze, poniewa jednak nikt go
nie sucha, zdecydowa si na oblenie. Jako szybko sta si panem
miasta, ktrego mieszkacw zgadzi, domy za przewanie i mury zachowa nietknite, chcc nimi posuy si jako spichrzami na okres zimy.
Wojsku kaza przed miastem rozbi obz, ktry umocni rowem i waem.
Z tym uporawszy si wysa dwie trzecie wojska po zbir zboa i zleci,
eby kady co dnia oznaczon miar dostarcza specjalnym magazynierom, ktrym powierzono te sprawy. Z jedn trzeci strzeg obozu i kry
tu i tam picownikw. Poniewa za okolica przewanie bya atwo dostpna i rwninna, a zbierajcy, eby tak rzec, niezliczeni, nadto pora roku
wanie nadawaa si do zbiorw, przeto kadego dnia gromadzono niezmiern ilo zboa.
101. Marek40 przejwszy wojsko od Fabiusza z pocztku cign
grzbietami gr u boku nieprzyjaci, zawsze majc nadziej, e na wzgrzach kiedy spotka si z Kartagiczykami. Kiedy za usysza, e Hannibal ju zaj Gerunium, zbiera w okolicy zboe i przed miastem stoi
w oszacowanym obozie nawrci ze szczytw i zeszed po grzbiecie
grskim cigncym si ku rwninie. Przybywszy do zamku, ktry ley
na terenie Larinum i nazywa si Kalene, stam koo niego obozem, gotowy
w kadym wypadku zmierzy si z nieprzyjacimi. Hannibal widzc zbliajcych si przeciwnikw pozwoli jednej trzeciej wojska zbiera zboe,
a z dwiema trzecimi uszed z miasta szesnacie stadiw w kierunku nieprzyjaci i rozbi obz na jakim wzgrzu, chcc rwnoczenie wznieci
postrach u przeciwnikw i zapewni bezpieczestwo picownikom. Midzy
obozami znajdowa si pagrek, ktry pooony by dogodnie i blisko obozu
38

Rozdz. 95.
Raczej Taburnijskich; gra Taburnus znajduje si koo Caudium.
40
Pene imi: Marcus Minucius Rufus; zob. rozdz. 87.
39

175

nieprzyjacielskiego; przeto Hannibal wysa okoo dwch tysicy kopijnikw i kaza go jeszcze w nocy obsadzi. Gdy Marek zauway ich z nastaniem dnia, wyprowadzi lekkozbrojnych i zaatakowa pagrek. Po zacitej utarczce w kocu uzyskali przewag Rzymianie i przenieli nastpnie cay swj obz na to miejsce. Poniewa teraz obz stan naprzeciw
obozu, wic Hannibal przez jaki czas trzyma razem przy sobie przewan
cz swego wojska. A kiedy wicej dni upyno, by zmuszony jedn
cz wysa, by pasa bydo, a drug, by zbieraa ywno usiujc wedug
pierwotnego planu nie zmarnowa zdobyczy i zebra jak najwicej zboa,
aby podczas ley zimowych mieli obfite zapasy wszystkiego dla ludzi,
a niemniej dla bydlt jucznych i koni. Najwiksze bowiem nadzieje z caego swego wojska pokada w konnych oddziaach.
102. W tym wiec czasie Marek zauwaywszy, e przewan cz nieprzyjaci dla powyszych celw rozproszona jest po kraju, wywid swe
wojsko w najodpowiedniejszej porze dnia, tj. w poudnie. Po zblieniu si
do obozu Kartagiczykw ustawi cikozbrojnych w szyku bojowym;
a jedcw i lekkozbrojnych, podzielonych na oddziay, wysa przeciw
furaerom z poleceniem, eby nikogo z jecw nie zostawia przy yciu.
Przez to popad Hannibal w niemay kopot; bo nie by do silny, ani
eby ruszy na stojcych naprzeciw siebie, ani eby przyj z pomoc
rozproszonym po kraju. Ci z Rzymian, ktrych wysano na picownikw,
wielu z nich rozproszonych wytukli; ci za, co byli ustawieni w szyku
bojowym, w kocu do tego doszli w lekcewaeniu wroga, e nawet wa
przeamali i o mao co nie obiegli Kartagiczykw. Hannibal znalaz si
wprawdzie w zym pooeniu, lecz mimo to przetrwa burz odpdzajc
zbliajcych si i z bied strzegc swego obozu, a nadszed z odsiecz
Hazdrubal z tymi, co ze wsi zbiegli byli do warownego obozu koo Gerunium, w liczbie okoo czterech tysicy. Teraz nieco nabra odwagi i wyszed przeciw nieprzyjacioom; a ustawiwszy szyk bojowy niedaleko
przed obozem, z trudem odwrci od siebie groce niebezpieczestwo.
Marek, ktry wielu nieprzyjaci zabi w potyczce koo obozu, a jeszcze
wicej wyniszczy na polach, na razie wrci, ywic wielkie nadzieje
co do przyszoci. Nastpnego za dnia, gdy Kartagiczycy opucili swj
obz, nadcign i wzi go w posiadanie. Hannibal bowiem w obawie,
eby Rzymianie w nocy nie zajli nie strzeonego warownego obozu koo
Gerunium i nie zawadnli bagaem i zapasami, postanowi sam si wycofa i znowu tame stan obozem. Od tego czasu postpowali Kartagiczycy przy furaowaniu ostroniej, a na odwrt Rzymianie odwaniej
i zuchwaej.
103. A mieszkacy Rzymu, gdy o tym, co si stao, doniesiono im
z przesad w stosunku do istotnego stanu rzeczy, byli nader uradowani,
najprzd dlatego, e po dotychczasowej beznadziejnoci pooenia zawi-

176

taa im jakby jaka nadzieja zmiany na lepsze, a po wtre, e poprzednia


bezczynno i zalknienie wojsk zdaway si wynika nie z tchrzliwoci
onierza, lecz z braku stanowczoci dowodzcego. Dlatego te Fabiusza
obwiniali i ganili wszyscy, e nie ma odwagi w odpowiedniej chwili,
Marka za do tego stopnia wywyszali z powodu sukcesu, e stao si
teraz to, co nigdy dotd; mianowicie i jego ustanowili dyktatorem, w tym
przekonaniu, e szybko pooy kres wojnie. W ten sposb byo dwch
dyktatorw dla tej samej akcji wojennej, co przedtem nigdy nie zdarzao
si u Rzymian. Gdy Marek dowiedzia si o yczliwoci tumu i poruczonej
mu przez lud wadzy, podwjn uczu podniet, eby stawi si nieprzyjacielowi i odway si na bj. Przyby take Fabiusz do wojsk, z bynajmniej nie zmienionym nastrojem wobec zaszych wypadkw, lecz jeszcze
silniej trwajc przy pierwotnym planie. Widzc za, jak nadty jest Marek, jak we wszystkim mu si sprzeciwia i w ogle natarczywie zda do
stanowczej bitwy, da mu do wyboru, eby albo na zmian mieli komend,
albo podzielili wojska, przy czym kady bdzie dowodzi swymi legionami
wedug wasnego uznania. Gdy Marek z wielk ochot zgodzi si na
podzia, rozdzielili wojsko i osobno rozbili obozy, w odlegoci okoo dwunastu stadiw.
104. A Hannibal, bd syszc od jecw, bd wnioskujc z faktw,
zna wzajemn emulacj wodzw jako te zapa i dz sawy Marka.
Przeto uwaa stosunki u przeciwnikw za nieszkodliwe dla siebie, lecz
raczej za korzystne, i zaj si osob Marka pragnc jego miao ukrci i zapobiec jego gorczce. Poniewa midzy jego a Marka obozem
wznosio si jakie wzgrze, ktre dla obu mogo by niebezpieczne, wic
postanowi je zaj. Dobrze za wiedzc na podstawie uprzedniego sukcesu
Marka, e zjawi si on natychmiast z odsiecz, aby ten plan udaremni,
wymyli nastpujcy podstp. Oto miejsca dokoa pagrka byy wprawdzie bezdrzewne, ale zawieray rozmaite nierwnoci i zagbienia; wysa
wic noc do najstosowniejszych kryjwek po dwustu albo trzystu mw,
razem piciuset jedcw, a lekkozbrojnych i pieszych w caoci okoo
piciu tysicy. Aeby za nie dostrzegli ich z rana ci, ktrzy wyjd na
furaowanie, rozkaza lekkim wojskom o pierwszym brzasku obsadzi
wzgrze. Gdy Marek zobaczy, co zaszo, sdzi, e jest to korzystna okazja,
i wysa od razu lekkozbrojnych z rozkazem, eby o to miejsce bili si
i walczyli do upadego, a nastpnie jedcw; tu za nimi z tyu sam
powid w zwartym pochodzie cikozbrojnych kierujc wszystkim w podobny jak przedtem sposb.
105. Wanie zawita dzie, a myli i oczy wszystkich skierowane byy
na tych, co walczyli na wzgrzu, podczas gdy adne podejrzenie nie pado
na lecych w zasadzce. Hannibal bez ustanku nadsya posiki stojcym
na wzgrzu i sam szed ich ladem ze swymi jedcami i reszt wojska;

177

wic rycho take jedcy zderzyli si z sob. Gdy to si stao i na lekkie


wojska Rzymian napierao mnstwo jedcw, schroniy si one do cikozbrojnych i wywoay przez to zamieszanie, a rwnoczenie na dany znak
przyczajeni w zasadzce ze wszystkich stron pojawili si i uderzyli na wrogw, tak e ju nie tylko lekkie oddziay Rzymian, lecz cae ich wojsko
znalazo si w wielkim niebezpieczestwie. W tej chwili Fabiusz widzc,
co si dzieje, i obawiajc si zupenej klski wyprowadzi swe wojsko
i spiesznie przyby na pomoc zagroonym. Skoro tylko on si zbliy,
znw nabrali Rzymianie otuchy, a chocia ju cay ich szyk bojowy by
rozprzgnity, z powrotem zebrali si koo sztandarw, po czym cofnli
si i schronili do swoich zajmujcych bezpieczn pozycj, utraciwszy wielu
lekkozbrojnych, a jeszcze wicej onierzy legionowych, i to najdzielniejszych. Hannibal obawiajc si nienaruszonej siy i porzdnego ustawienia
legionw przybyych, odstpi od cigania i od walki. Ot dla tych, co
brali udzia w samej walce, byo jasne, e miao Marka sprowadzia
zupen klsk, a ostrono Fabiusza, jak przedtem tak i teraz, przyniosa ratunek. A w Rzymie poznano wwczas wyranie, czym rni si od
onierskiego junactwa i prnoci waciwa wodzowi przezorno i sd
niewzruszony a mdry. Zreszt pouczeni dowiadczeniem Rzymianie rozbili znowu jeden obz i wszyscy razem w nim pozostali suchajc odtd
Fabiusza i jego rozkazw. Kartagiczycy za pocignli rw midzy wzgrzem 41 a swoim obozem; a dokoa szczytu zajtego przez siebie pagrka
wznieli wa, ustawili tam stra i odtd ju bezpiecznie szykowali si do
zimowania.
106. Zblia si ju czas wyboru urzdnikw. Jako Rzymianie wybrali
konsulami42 Lucjusza Emiliusza i Gajusza Terencjusza, po ktrych mianowaniu zoyli dyktatorowie sw wadz. Dotychczasowi za konsulowie,
Gneusz Serwiliusz i Marek Regulus, wybrany po mierci Flaminiusza na
jego miejsce, zostali teraz przez Emiliusza i jego koleg mianowani prokonsulami i otrzymali komend w polu, tak e samodzielnie kierowali
wojskami. Emiliusz i jego kolega po naradzie z senatem zacignli natychmiast brakujc jeszcze do caego przedsiwzicia liczb onierzy
i wysali ich w pole. A Gneusza i Marka dokadnie pouczyli, eby pod
adnym warunkiem nie wdawali si w rozstrzygajc bitw, natomiast
czciowe utarczki urzdzali jak najgorliwiej i jak najczciej celem wywiczenia modych onierzy i dodania im odwagi do powanych zapasw;
bo i poprzednie klski, jak sdzili, gwnie dlatego zdarzay si, e posugiwano si wieo zacignitymi i cakiem nie wywiczonymi legionami.
Sami za wysali pretora Lucjusza Postumiusza z jednym legionem do
41
42

Na ktrym stali Rzymianie.


Na rok 216.

178

Galii, aby Galom, ktrzy z Hannibalem stali w polu, urzdzi dywersj.


Troszczyli si take o powrt zimujcej w Lilybaeum floty, a wodzom
w Iberii przesali wszystko, czego wymagaa potrzeba wojenna. Konsulowie zatem tymi zarzdzeniami i reszt przygotowa pilnie byli zajci.
A Gneusz i Marek otrzymawszy zlecenia od konsulw dziaali we wszystkich szczegach podug ich myli, dlatego te wicej o nich pisa nie
bdziemy. Jako nic rozstrzygajcego albo godnego wzmianki w ogle si
nie dziao z powodu powyszego zlecenia oraz jakoci pory roku, a tylko
czciej zdarzay si utarczki i czciowe potyczki, w ktrych odznaczyli
si dowdcy Rzymian, bo zdawali si dzielnie i rozumnie we wszystkim
dziaa.
107. Ot przez zim i wiosn zostay obie strony w swych obozach
stojc naprzeciw siebie. A kiedy ju pora roku pozwalaa zbiera zapasy
z tegorocznych plonw, wywid Hannibal swe wojsko z obozu koo Gerunium. Uwaajc za za rzecz korzystn, eby na wszelki sposb zmusi
nieprzyjaci do walki, zaj zamek miasta zwanego Kanny. W nim bowiem nagromadzili Rzymianie zboe i reszt zapasw z okolicy Kanuzjum
i stamtd zawsze wedle potrzeby sprowadzali je do obozu. Wprawdzie
miasto jeszcze przedtem zostao zburzone; lecz kiedy teraz nieprzyjaciel
zaj zapasy wojenne i zamek, niemae powstao zaniepokojenie wrd
wojsk rzymskich. Nie tylko bowiem z powodu rodkw ywnociowych
znaleli si w kopocie wskutek zajcia wspomnianego miejsca, lecz take
dlatego, e ono swym pooeniem growao nad okolicznym krajem. Posyajc wic raz po raz do Rzymu zapytywali, co naley czyni; bo jeeli
r.az zbli si do nieprzyjaci, nie bd mogli walki unikn, skoro kraj
jest pustoszony, a wszyscy sprzymierzecy chwiejni s w swych nastrojach. Senat zadecydowa, eby walczy i wyda bitw nieprzyjacioom.
Gneuszowi wic i Markowi da zna, eby jeszcze zaczekali, a sam wysa
konsulw w pole. Oczy wszystkich zwrcone byy ku Emiliuszowi i w nim
pokadano najwiksze nadzieje, czciowo z powodu zacnoci, jakiej
w ogle dowid w yciu, czciowo dlatego, e przed niewielu laty, wedug powszechnej opinii, zarwno mnie, jak i skutecznie prowadzi wojn
przeciw Ilirom 43. Postanowiono wic z omiu legionami stan ,do boju,
co przedtem nigdy nie zdarzyo si u Rzymian, i to kady legion mia
liczy okoo piciu tysicy ludzi prcz sprzymierzecw. Mianowicie Rzymianie, jak ju przedtem gdzie powiedzielimy, zacigaj za kadym
razem cztery legiony. A legion obejmuje okoo czterech tysicy pieszych
i dwustu jedcw. Jeeli jednak wiksz przewiduje si wojn, to przydziela si kademu legionowi okoo piciu tysicy pieszych i trzystu jedcw. Co do sprzymierzecw, to liczba ich piechurw jest rwna liczbie
48

Zob. rozdz. 18 i 19.

179

w rzymskich legionach, liczb za jedcw z reguy ustanawiaj potrjn.


Z tych sprzymierzecw daj poow wraz z dwoma legionami kademu
z konsulw, kiedy wysyani s na wojn. Przewan cz walk rozstrzygaj pod wodz jednego konsula dwa legiony oraz podana liczba sprzymierzecw, a tylko rzadko uywaj wszystkich si w jednym czasie i na
jedn wojn. Teraz jednak ogarn ich taki lk i niepokj o przyszo,
e nie tylko z czterema, lecz z omiu legionami na raz postanowili i
do boju.
108. Dlatego te upomnieli Emiliusza i jego koleg, stawili im przed
oczyma wielko skutkw, dodatnich albo ujemnych, jakie musiayby
wynikn z bitwy, i wysali ich z poleceniem, eby w odpowiedniej chwili
stoczyli rozstrzygajc bitw w sposb chlubny i godny ojczyzny. Konsulowie po przybyciu do wojsk zebrali onierzy, oznajmili im wol senatu
i zachcali ich w stosowny do okolicznoci sposb, przy czym Lucjusz
Emiliusz w swej przemowie da wyraz wasnemu uczuciu. Przewanie
jego mowa zdaa do tego, eby usprawiedliwi wieo poniesione klski;
bo og tak by nimi zalkniony, e potrzebowa pociechy. Przeto usiowa
wykaza, e mona znale nie tylko jedn albo drug, lecz wicej przyczyn nieszczliwego wyniku poprzednich walk, podczas gdy teraz nie
istnieje ju aden powd, eby nie mieli zwyciy wrogw, o ile s mami. Wwczas bowiem ani obaj wodzowie razem nigdy nie walczyli na
czele swych legionw, ani nie mieli wojska wywiczonego, lecz wieo
zacignite i nie obeznane z wszelkim niebezpieczestwem. A co najwaniejsze, do tego stopnia nie znali oni przedtem nieprzyjaci, e niemal
wprzdy, zanim jeszcze widzieli swych przeciwnikw, stawali naprzeciw
nich i wdawali si w rozstrzygajce walki. ,,Ci bowiem, co ulegli nad rzek
Trebi, dopiero poprzedniego dnia przybyli z Sycylii i zaraz o wicie nazajutrz ustawili si w szyku bojowym. A ci, co walczyli w Etrurii, nie
tylko przedtem, lecz nawet w samej bitwie nie mogli widzie nieprzyjaciela wskutek nie sprzyjajcej pogody. Teraz za pod kadym wzgldem
ma si rzecz inaczej.
109. Najprzd bowiem my obaj tu jestemy nie tylko, aby sami dzieli
z wami niebezpieczestwa, lecz take konsulw z poprzedniego roku skonilimy do pozostania i uczestnictwa w tych samych zapasach. A wy nie
tylko widzielicie uzbrojenie, szyk bojowy, liczb nieprzyjaci, lecz spdzacie ju drugi rok na codziennych prawie z nimi walkach. Skoro zatem
wszystkie szczegy przedstawiaj si odmiennie ni w poprzednich bitwach, to naturalnie i wynik obecnej bitwy bdzie odmienny. Wszak
byoby uderzajce, a raczej wprost niemoliwe, ebycie w czciowych
utarczkach, rwni liczb przy potyczkach z nieprzyjacimi, przewanie
byli gr, a wszyscy razem stanwszy w szyku bojowym, wicej ni dwakro tak silni, jak przeciwnicy, mieli ponie klsk. Przeto, mowie,

180

skoro wszystko pomaga nam do zwycistwa, potrzeba tylko jednego warunku: waszej woli i gorliwoci, do ktrej dalej was zachca uwaam
nawet za rzecz wam ubliajc. Zapewne dla takich, ktrzy za od u kogo
su albo ktrzy jako sprzymierzecy z obowizku maj si bi za innych,
dla ludzi, ktrym w samej walce grozi najwiksze niebezpieczestwo, natomiast jej wynik jest im obojtny, koniecznym rodkiem staje si
zachta; kogo za, jak was teraz, czeka walka nie w obronie innych, lecz
o siebie samych, ojczyzn, ony i dzieci, i dla kogo skutki jej maj znacznie wysz donioso ni chwilowe niebezpieczestwa, temu potrzebne
jest tylko przypomnienie, nie zachta. Kt bowiem nie chciaby przede
wszystkim zwyciy w boju, a gdyby to byo niemoliwe, pa raczej
w walce, ni yjc patrze na katowanie i zagad najbliszych osb? Dlatego, mowie, bez pomocy moich sw sami stawcie sobie przed oczyma
rnic tego, co nastpi po klsce, a co po zwycistwie, i z tym przekonaniem idcie w bj, e ojczyzna ryzykuje teraz nie same tylko legiony,
lecz cay swj byt. Bo gdyby obecna rozgrywka niepomylnie wypada,
to ojczyzna nie moe ju nic doda do istniejcej siy bojowej, aeby nad
wrogami zdoby przewag. Wszak ca sw gorliwo i si zoya w wasze rce i w was pokada ca nadziej ratunku. Nie zawiedcie jej teraz
w tych nadziejach, lecz zwrcie ojczynie nalen jej podzik i dowiedcie caemu wiatu, e poprzednie klski nie nastpiy dlatego, i Rzymianie
s gorszymi mami ni Kartagiczycy, lecz z braku dowiadczenia u tych,
co wwczas walczyli, i z powodu chwilowych niekorzystnych okolicznoci".
Skoro wic Lucjusz w tych i tym podobnych sowach upomnia onierzy, na razie ich odprawi.
110. Nazajutrz wyruszyli konsulowie i powiedli wojsko tam, gdzie,
jak syszeli, obozuj nieprzyjaciele. Przybyto na miejsce w drugim dniu
i zaoono obz w odlegoci okoo pidziesiciu stadiw od nieprzyjaci.
Ot Lucjusz widzc dookoa rwninne i bezdrzewne miejsca uwaa, e
nie naley stacza bitwy, bo nieprzyjaciele maj przewaajc ilo jazdy,
a raczej przycign ich i zwabi w takie okolice, gdzie walka przypadnie
gwnie wojskom pieszym. Poniewa jednak Gajusz z braku dowiadczenia by przeciwnego zdania, wywiza si midzy wodzami spr, i niesnaski, co ze wszystkiego jest najniebezpieczniejsze. Wobec tego, e
w najbliszym dniu komenda naleaa si Gajuszowi gdy wedug zwyczaju rzymskiego konsulowie codziennie zmieniaj naczelne dowdztwo
tene zwin obz i ruszy naprzd, chcc zbliy si do nieprzyjaci,
mimo usilnych zaklina i przeszkd ze strony Lucjusza. Hannibal wyszed
na spotkanie wrogw z lekkozbrojnymi i jedcami, napad na maszerujcych, uwika ich niepostrzeenie w walk i wywoa wrd nich wielki
zamt. Rzymianie jednak wytrzymali pierwszy atak zasaniajc si oddziaem cikozbrojnych; potem nasali na wroga wcznikw i jedcw

181

i wyszli zwycisko z caej potyczki, gdy Kartagiczycy nie mieli adnej


znaczniejszej rezerwy, za po stronie rzymskiej razem walczyy pewne
kohorty legionowe poczone z lekkozbrojnymi. Na razie wic z nastaniem
nocy rozstali si przeciwnicy, przy czym atak Kartagiczykw nie mia
spodziewanego wyniku. W nastpnym za dniu Lucjusz, ktry ani nie
by zdecydowany na walk, ani nie mg ju bezpiecznie odprowadzi
wojska, z dwiema tego czciami rozoy si obozem nad rzek Aufidus,
ktra jedyna przepywa Apeniny (jest to nieprzerwane pasmo gr tworzce granic dla wszystkich wd w Italii, z ktrych jedne zdaj do
Morza Tyrreskiego, drugie do Adriatyku; przez to pasmo gr pync,
ma Aufidus swe rda w okolicach Italii zwrconych ku Morzu Tyrreskiemu, a uchodzi do Adriatyku), a trzeciej czci wojska kaza rozbi
obz po drugiej stronie Aufidu w odlegoci okoo dziesiciu stadiw od
wasnego obozu liczc od miejsca przejcia ku wschodowi, a w nieco
wikszej od obozu nieprzyjaci, chcc tym oddziaem kry picownikw
z przeciwlegego obozu, zagrozi za picownikom kartagiskim.
111. W tym samym czasie Hannibal widzc, e sytuacja wymaga walki
i starcia si z nieprzyjacimi, a bojc si, eby wojsko nie popado
w popoch wskutek poprzedniej klski, uzna za potrzebn w danej chwili
zacht i zwoa onierzy na wiec. Gdy si zebrali, kaza wszystkim rozgldn si po okolicy i zapyta, co korzystniejszego mogliby w obecnym
czasie uprosi sobie u bogw, gdyby uyczono im prawa do tego, ni to,
eby grujc znacznie jazd nad nieprzyjacimi w takiej okolicy stoczy
rozstrzygajc bitw. Skoro wszyscy przyjli z uznaniem jego sowa, tak
mwi dalej: Przede wszystkim wic podzikujcie bogom (oni bowiem
dopomagajc nam do zwycistwa zaprowadzili wrogw do takiej okolicy),
po wtre nam, e zmusilimy nieprzyjaci do walki (bo nie mog ju jej
unikn), i to do walki w okolicznociach, ktre wyranie daj nam przewag. A zachca was teraz we wielu sowach, abycie byli odwani i gotowi do boju, nie wydaje mi si zgoa odpowiedni rzecz. Bo kiedy jeszcze
nie mielicie dowiadczenia w wojowaniu z Rzymianami, musiaem to
czyni i mwiem do was przytaczajc wiele przykadw. Lecz odkd
w trzech po sobie nastpujcych tak wielkich bitwach niewtpliwie zwyciylicie Rzymian, jaka mowa Jeszcze mogaby was natchn silniejsz
odwag ni same czyny? Zatem przez dotychczasowe walki zawadnlicie
krajem i jego dobrami, stosownie do naszych przyrzecze, przy czym we
wszystkich wypowiedzianych do was sowach nie popenilimy kamstwa;
a obecny bj dotyczy miast i bogactw, ktre si w nich znajduj. Jeeli
w nim zwyciycie, bdziecie od razu panami caej Italii, a uwolnieni od
teraniejszych mozow i posiadajc cae bogactwa Rzymian, zostaniecie
dziki tej bitwie przywdcami i wadcami caej ziemi. Dlatego nie sw tu,

182

lecz czynw potrzeba. Wszak z wol bo spodziewam si w rychym


czasie speni wam moje obietnice".
Gdy po tych i tym podobnych sowach wojsko w ywy sposb wyrazio mu swe uznanie, pochwali i powita jego zapa, a nastpnie je odprawi; niezwocznie te rozbi obz po tej stronie rzeki, gdzie sta wikszy obz przeciwnikw.
112. W nastpnym dniu poleci wszystkim zaj si zbrojeniem i pielgnacj ciaa. A w dzie pniej ustawi wojsko wzdu rzeki w szyku
bojowym i byo widoczne, e pragnie bi si z nieprzyjacimi. Lucjusz
za, ktremu nie podobaa si okolica, a ktry przewidywa, e Kartagiczycy z powodu trudnoci dowozu ywnoci rycho bd zmuszeni
do zmiany obozu, zachowywa si spokojnie, ubezpieczywszy oba obozy
czatami. Hannibal czeka przez duszy czas, a gdy nikt nie wychodzi
przeciw niemu, reszt wojska z powrotem zawid do obozu, Numidw
za nasa na tych ludzi, ktrzy z mniejszego obozu przynosili wod. Kiedy
Numidowie dopadli a do samego wau i przeszkadzali w czerpaniu wody,
Gajusz jeszcze bardziej si rozsierdzi, a take wojska ogarn zapa do
walki, tak e zwok z trudem znosiy. Wszak najprzykrzejszy dla wszystkich ludzi jest czas oczekiwania; a skoro raz powemie si decyzj, trzeba
si podj wycierpienia wszystkiego, cokolwiek uwaa si za straszne.
Kiedy do Rzymu dosza wiadomo, e wojska obozuj naprzeciw siebie i e kadego dnia odbywaj si utarczki harcownikw, miasto byo
pene podniecenia i niepokoju, bo og obawia si przyszoci, wskutek
nieraz ju przedtem doznanych klsk, i zawczasu w swych przewidywaniach i mylach uprzytomnia sobie to, co wyniknie w razie zupenej
poraki. Wszystkie te rozpowszechnione u nich przepowiednie mieli teraz
wszyscy na ustach, a kada witynia i kady dom pene byy znakw
i cudw; dlatego te mody, ofiary, bagania bogw i proby zalegy
miasto. Albowiem w chwilach niedoli okazuj Rzymianie wielk gorliwo
w zjednywaniu bogw i ludzi i w takich czasach nic nie uchodzi za nieprzystojne czy niegodne, co si spenia w tym celu.
113. Skoro Gajusz w nastpnym dniu przej naczelne dowdztwo,
kaza bezporednio po wschodzie soca wyruszy wojsku rwnoczenie
z obu obozw. Mianowicie onierzy z wikszego obozu przeprowadzi
przez rzek i ustawi zaraz w szyku bojowym, a innych z drugiego doczy
do nich i uszykowa w tej samej linii, zwracajc cae wojsko frontem
na poudnie. Ot jedcw rzymskich umieci nad sam rzek na prawym skrzydle; piechot za cznie z nimi wycign w tej samej prostej
linii ustawiajc manipuy gciej ni przedtem i nadajc rotom znacznie
wiksz gboko, ni mia j front. Jazd sprzymierzecw ustawi na
lewym skrzydle, wreszcie lekkozbrojnym wskaza miejsce w pewnym

183

odstpie przed caym wojskiem. Byo za wraz ze sprzymierzecami okoo


osiemdziesiciu tysicy pieszych i nieco wicej ni sze tysicy jedcw,
A Hannibal w tym samym czasie przeprowadzi Balearw i kopijnikw
przez rzek i ustawi ich przed wojskiem; skoro za reszt onierzy wywid z obozu i przeprawi w dwch miejscach przez rzek, uszykowa
si naprzeciw nieprzyjaci 44. Oto tu przy rzece ustawi na lewym skrzydle iberyjskich i galickich jedcw naprzeciw jazdy rzymskiej, najbliej
nich pieszych, tj. poow cikozbrojnych Libijczykw, dalej Iberw
i Galw, a obok nich drug poow Libijczykw; na prawym za skrzydle
otrzymali miejsce numidyjscy jedcy. Skoro wszystkie te wojska wycign w jednej prostej linii, sam nastpnie ze stojcymi w rodku
oddziaami Iberw i Galw wysun si naprzd, a reszcie kaza odpowiednio do tego z nimi si poczy, tak e wytworzy pksiycow
wygit lini i zwzi szeregi tyche wojsk; zamiarem jego byo, eby
rol ich rezerwy w bitwie przejli Libijczycy, a Iberowie i Galowie szli
z nim na pierwszy ogie.
114. Libijczycy mieli rzymskie uzbrojenie, bo Hannibal wszystkich
zaopatrzy w rynsztunki wybrane z tych, ktre by zupi w poprzedniej
bitwie. Tarcze Iberw i Galw byy podobne, lecz miecze miay odmienny
wygld. Albowiem iberyjskie niemniej skutecznie raniy przez zadanie
sztychu jak i ciosu, a galicki miecz przydatny by tylko do zadania ciosu,
i to z odlegoci. Poniewa za ich roty na przemian byy ustawione,
i Galowie byli nadzy, a Iberowie wedug ojczystego zwyczaju nosili pcienne kaftany obramowane purpur, wic przedstawiali widok zarwno
niezwyky, jak i straszny. Ilo jazdy wynosia u Kartagiczykw ogem
okoo dziesiciu tysicy, piechoty z wczeniem Galw niewiele wicej ni
czterdzieci tysicy ludzi. U Rzymian dowodzi prawym skrzydem Emiliusz, lewym Gajusz, w rodku Marek i Gneusz, konsulowie poprzedniego
roku45. U Kartagiczykw zajmowa lewe skrzydo Hazdrubal, a prawe
Hanno; w rodku sta sam Hannibal majc przy sobie brata Magona. Poniewa za rzymskie wojsko, jak wyej powiedziaem, byo zwrcone na
poudnie, a kartagiskie na pomoc, przeto dla obu nieszkodliwy by
wschd soca.
115. Pierwsze starcie nastpio wrd tych, co stali przed znakami;
z pocztku walczyli sami lekkozbrojni z rwnym skutkiem, skoro jednak
iberyjscy i galiccy jedcy z lewego skrzyda zbliyli si do Rzymian, rozpoczli prawdziw i barbarzysk walk: bo nie bili si prawidowo odwracajc si i znw zwracajc ku nieprzyjacielowi, lecz raz go dopadszy
zeskakiwali z koni walczc i zwierajc si m z mem. A skoro karta44
45

Bitwa odbya si na pnocnym brzegu Aufidu.


Gnaeus Servilius i Marcu s Attilius; zob. rozdz. 106.

184

giscy jedcy wzili gr i przewan cz Rzymian, cho ci wszyscy


bili si odwanie i dzielnie, w starciu wytukli, reszt za gnali wzdu
rzeki mordujc i siekc bez pardonu wtedy to cikie wojska piesze
zajmujc miejsce lekkozbrojnych uderzyy na siebie. Ot przez krtki
czas szeregi Iberw i Galw dotrzymyway placu i dzielnie walczyy
z Rzymianami; potem jednak przytaczane mas poczy si chwia i ustpowa w ty, przez co rozwizay szyk pksiycowy. A manipuy rzymskie odwanie za nimi idc atwo przeamay szyk bojowy nieprzyjaci,
jako e Galowie tylko z rzadka byli ustawieni, Rzymianie za w zwartych
szeregach nadcignli od skrzyde do rodka i do miejsca walki. Mianowicie nie rwnoczenie znalazy si w boju skrzyda Kartagiczykw i centrum, lecz najprzd centrum, poniewa Galowie ustawieni w formie pksiyca znacznie wybiegali poza skrzyda, jako e sklepienie pksiyca
zwrcone byo ku nieprzyjacioom. Rzymianie zatem cigali Galw, a wpadajc w rodek i w zachwian pozycj nieprzyjaci tak daleko zapdzili
si naprzd, e z obu stron cikozbrojni Libijczycy znaleli si u ich
bokw. Z tych jedni, ktrzy byli na prawym skrzydle, zrobili zwrot
w lewo i atakujc z prawej strony zbliyli si do nieprzyjaci z boku.
A ustawieni na lewym skrzydle zrobili zwrot w prawo i w dodatku z lewej strony wkroczyli, przy czym same okolicznoci wskazyway im,
co mieli czyni. Z tego wyniko, stosownie do planu Hannibala, e
Rzymianie przy ciganiu Galw zostali przez Libijczykw wzici w rodek.
Ci wic nie walczyli ju w caej linii bojowej, lecz poszczeglni i w poszczeglnych manipuach zwracajc si przeciw nieprzyjacioom, ktrzy
nacierali na nich z bokw.
116. Lucjusz, cho od pocztku sta na prawym skrzydle i przez jaki
czas uczestniczy w potyczce jedcw, mimo to jeszcze teraz by przy
yciu. Chcc jednak w myl wasnych sw zachty wzi udzia w samych dziaaniach i widzc, e rozstrzygnicie bitwy gwnie zaley od
wojsk pieszych, wjecha na komu w rodek caego szyku bojowego i ju
to sam walczy wrcz i uderza na nieprzyjaci, ju to upomnia i zachca swych onierzy. To samo czyni Hannibal; bo i on sta od pocztku
na czele tej czci swego wojska. A Numidzi, ktrzy z prawego skrzyda
dopadli nieprzyjacielskich jedcw ustawionych na lewym skrzydle, ani
nic wielkiego nie dokonali, ani nie ucierpieli dziki osobliwej taktyce swej
walki; jednak zmuszali nieprzyjaci do bezczynnoci odcigajc ich i nacierajc ze wszystkich stron. Lecz kiedy wojsko Hazdrubala wysiekszy
jedcw nad rzek, prcz cakiem maej garstki, z lewego skrzyda przybyo Numidom na pomoc, wtedy jedcy rzymskich sprzymierzecw
widzc z daleka jego pochd zrobili zwrot i wycofali si. Teraz Hazdrubal,
jak si zdaje, postpi sobie biegle i rozumnie. Widzc bowiem, e liczba
Numidw jest wielka i e walcz oni najbardziej skutecznie i straszni

185

s wobec takich, co raz poszli w rozsypk, odda uciekajcych Numidom


i powid swoich tam, gdzie walczyy wojska piesze, pragnc udzieli
pomocy Libijczykom. Jako wpadszy z tyu na rzymskie legiony i z kolei
atakujc je swymi szwadronami rwnoczenie na wielu miejscach, wzmocni odwag Libijczykw, a Rzymian przej strachem i osabi ich ducha
bojowego. Wtedy take straci ycie Lucjusz Emiliusz odnisszy cikie
rany w zamcie walki, m, ktry jak rzadko kto w cigu caego ycia
i w ostatniej swej godzinie uczyni zado wszystkim obowizkom wzgldem ojczyzny. Rzymianie za tak dugo stawiali opr, pki bili si na peryferiach, zwracajc si przeciw tym, co ich osaczyli. Lecz gdy dokoa
walczcy cigle padali i w krtkim czasie ujto ich w kleszcze, w kocu
wszyscy na miejscu polegli, wrd nich te Marek i Gneusz, konsulowie
poprzedniego roku, ktrzy w tej walce okazali si dzielnymi i godnymi
Rzymu mami. Podczas gdy ci w boju znaleli mier, Numidzi cigajc
uciekajcych jedcw wikszo z nich wytukli, a niektrych obalili
z koni. Tylko niewielu zbiego do Wenuzji, a wrd nich by te Gajusz
Terencjusz, rzymski konsul, m, ktry haniebn obra ucieczk, a urzd
swj sprawowa na szkod ojczyzny.
117. Ot taki by wynik bitwy pod Kannami stoczonej midzy Rzymianami a Kartagiczykami, bitwy, w ktrej zarwno po stronie zwycizcw, jak i pokonanych brali udzia najdzielniejsi mowie. A wiadcz
o tym wyranie same fakty. Bo z szeciu tysicy jedcw zbiego siedemdziesiciu z Gajuszem do Wenuzji, a okoo trzystu ze sprzymierzecw
w rozsypce uszo z yciem do swych miast. Z piechoty okoo dziesiciu
tysicy zostao pojmanych w bitwie, inni za poza polem bitwy. Z samej
walki ucieky tylko moe trzy tysice do ssiednich miast; caa reszta,
okoo siedemdziesiciu tysicy, polega mierci walecznych. A Kartagiczykom zarwno teraz, jak i przedtem najwiksze usugi w odniesieniu
zwycistwa oddao mnstwo jazdy. Jako wynika std nauka dla potomnych, e lepiej jest na wypadek wojny mie tylko poow piechoty, a zdecydowan przewag w jedzie, ni z siami cakiem rwnymi nieprzyjacielskim stawa do boju. Z wojska Hannibala pado okoo czterech tysicy
Galw, a Iberw i Libijczykw okoo tysica piciuset i mniej wicej
dwustu jedcw. Schwytani za ywcem Rzymianie znaleli si poza
polem walki z nastpujcej przyczyny. Lucjusz pozostawi dziesi tysicy
pieszych w swoim obozie, aby w razie, gdyby Hannibal nie troszczc si
o wasny obz wyruszy z wszystkimi siami, ci wpadli tam podczas bitwy
i zagarnli baga nieprzyjaci; a gdyby tene przeczuwajc niebezpieczestwo pozostawi znaczn zaog, to Rzymianie przeciw mniejszej sile
toczyliby rozstrzygajc bitw. Dostali si za do niewoli w taki sposb.
Poniewa Hannibal zostawi w obozie wystarczajc zaog, Rzymianie
zaraz na pocztku bitwy stosownie do rozkazu przypucili atak do obozu

186

i obiegli pozostawionych tam Kartagiczykw. Ci z pocztku stawiali


opr; kiedy za byo ju z nimi krucho, Hannibal rozstrzygnwszy bitw
na wszystkich punktach pospieszy teraz im z pomoc, zmusi Rzymian
do odwrotu i zamkn we wasnym ich obozie; dwa tysice z nich zgadzi, a ca reszt ywcem dosta w swe rce. Tak samo tych, co schronili si do warownych miejsc w okolicy, zmusili Numidzi do kapitulacji
i sprowadzili jako jecw do obozu okoo dwch tysicy z owych jedcw, ktrzy rzucili si do ucieczki.
118. Po takim wyniku bitwy nastpio rozstrzygnicie caej wojny
zgodnie z oczekiwaniem obu stron. Mianowicie Kartagiczycy przez ten
czyn zbrojny stali si od razu panami niemal caej reszty pobrzea. Bo
Tarentyjczycy natychmiast si poddali, a Arpanowie wraz z czci Kapuanw wezwali do siebie Hannibala; pozostali za wszyscy spogldali ju
teraz w stron Kartagiczykw, ktrzy ywili wielkie nadzieje na zawadnicie w pierwszym ataku samym Rzymem. Natomiast Rzymianie stracili
zaraz wskutek klski nadziej panowania nad Italami, a wielkie byo ich
przeraenie i niepokj o cao wasn i ojczystego gruntu, gdy bezporednio oczekiwali zjawienia si samego Hannibala. Do tego jak gdyby
epilogu do tych wypadkw zdarzyo si po kilku dniach, e wwczas, gdy
stolic strach ogarn, take wysany do Galii pretor 46 wpad niespodziewanie w zasadzk i zosta doszcztnie z caym wojskiem przez Galw
zniesiony. Mimo to senat nie zaniecha niczego, co byo moliwe; dodawa
ducha ludowi, stara si o bezpieczestwo stolicy i obradowa z msk
odwag nad tym, czego stan rzeczy wymaga. Day temu wiadectwo
pniejsze wypadki. Bo chocia Rzymianie wtedy bezsprzeczne byli pokonani i w sawie ora musieli ustpi wrogowi, to jednak dziki specjalnemu ustrojowi pastwa i rozumnym radom, odnisszy pniej zwycistwo nad Kartagiczykami, nie tylko odzyskali z powrotem panowanie
nad Itali, lecz take w krtkim czasie stali si panami caego wiata.
Dlatego my na tych zdarzeniach ksig t zamkniemy, skoro opowiedzielimy, co zaszo w Iberii i w Italii podczas sto czterdziestej olimpiady.
A kiedy po przedstawieniu tego, co w cigu tej samej olimpiady wydarzyo si w Grecji, dojdziemy do tych czasw, wtedy comy ju sobie
zaoyli zdamy po prostu spraw z samego ustroju Rzymian sdzc, e
dyskusja o nim nie tylko istotna jest dla dziea historycznego, lecz take
wielce przyda si tym mom, ktrzy s dni wiedzy, zajmuj si polityk, d do naprawy i uporzdkowania pastw.
46

Lucius Postumius; zob. rozdz. 106.

187

KSIGA CZWARTA
1. W poprzedniej ksidze przedstawilimy przyczyny drugiej wojny
midzy Rzymianami a Kartagiczykami i opisalimy napad Hannibala
na Itali. Dalej opowiedzielimy o walkach, jakie midzy nimi odbyy si,
a do bitwy nad rzek Aufidus i koo miasta Kanny. Teraz przejdziemy
zdarzenia, ktre wanie w tych samych czasach zaszy w Grecji, i to
poczwszy od sto czterdziestej olimpiady. Wprzd jednak czytelnikom
naszego dziea przypomnimy pokrtce Wstp, ktrego druga ksiga jest
powicona sprawom greckim, a zwaszcza Zwizkowi Achajskiemu, poniewa take to pastwo zwizkowe przed nami i za naszych czasw
osigno zadziwiajcy wzrost. Oto zaczlimy od Tisamenosa, jednego
z synw Orestesa, i zaznaczylimy, e Achajowie poczwszy od niego a
do Ogygosa byli pod rzdami krlw z tego rodu, nastpnie yli w demokratycznym ustroju opartym na najpikniejszych zasadach, a potem
najprzd przez macedoskich krlw posiadoci ich zostay podzielone
na poszczeglne miasta i wsie. Z kolei podjlimy si przedstawi, jak
znowu zaczli si jednoczy, kiedy to nastpio i ktrzy pierwsi do nich
si doczyli. Nastpnie wyoylimy, w jaki sposb i jak metod przycigali do siebie miasta i zaczli wszystkich Peloponezyjczykw skupia
pod jedn nazw i w jednym zwizku politycznym. Wypowiedziawszy
si oglnie o tym zamiarze wspomnielimy potem zdarzenia szczegowe,
jak one po sobie nastpoway, i doszlimy tak do wygnania Kleomenesa,
krla Lacedemoczykw. Wreszcie strecilimy gwne zdarzenia traktowane we Wstpie, a do mierci Antigonosa, Seleukosa i Ptolemajosa,
ktrzy wszyscy okoo tego samego czasu utracili ycie, i zapowiedzielimy,
e zaczniemy nasze Dzieje od tych faktw, ktre cz si z wyej wspomnianymi.
2. Mianowicie sdzilimy, e to jest najodpowiedniejszy materia do
opracowania, poniewa najprzd Pamitniki Arata kocz si na tych
czasach, do ktrych nawizujc opowiadanie zamierzylimy zda spraw
z dalszej historii Hellenw; po wtre dlatego, e nastpujce i przypadajce na nasze Dzieje czasy bd z naszym zbiegaj si wiekiem, bd
z wiekiem naszych ojcw, z czego wynika, e jedne zdarzenia sami prze-

188

ylimy, a o innych syszelimy od naocznych wiadkw. Bo siganie do


jeszcze wczeniejszych czasw, tak ebymy spisywali tradycj z tradycji,
nie wydawao si nam rokowa ani niezawodnego sdu, ani dokadnego
przedstawienia rzeczy. Gwnie za dlatego zaczlimy od tych czasw,
e take los wanie wtedy jak gdyby na nowo uksztatowa wszystkie
pastwa wiata. Mianowicie Filip, rodzony syn Demetriosa, bdc jeszcze
chopcem wanie przej rzdy nad Macedoni. Achajos za panujc
w krajach z tej strony Tauru nie tylko posiada krlewski przepych, lecz
i krlewsk potg 1. A Antioch, z przydomkiem Wielkiego, krtko przedtem, po mierci brata Seleukosa, jako cakiem jeszcze mody wstpi na
tron syryjski. Rwnoczenie z nimi otrzyma Ariarates panowanie nad
Kapadocj. Ptolemajos Filopator w tych samych czasach sta si panem
Egiptu. Niedugo potem Likurg zosta powoany na krla Lacedemoczykw. wieo te Kartagiczycy wybrali Hannibala swym naczelnym
wodzem dla powyej wspomnianych przedsiwzi. Poniewa zatem we
wszystkich pastwach wybrano nowych wadcw, naleao oczekiwa pocztku nowych zdarze; bo to jest naturalne i zwyko z reguy si dzia,
jak te i wtedy si stao. Mianowicie Rzymianie i Kartagiczycy rozpoczli
wspomnian przedtem wojn; Antioch i Ptolemajos rwnoczenie z nimi
wojn o Celesyri; Achajowie za i Filip zaczli wojn przeciw Etolom
i Lacedemoczykom, a przyczyny jej byy nastpujce.
3. Etolowie od dawna uprzykrzyli sobie pokj i to, e koszty utrzymania musieli opdza wasnymi rodkami, bo zwyczajem ich jest y ze
swych ssiadw; a potrzebuj licznych dbr z powodu wrodzonej buty,
ktrej folgujc wiod stale ycie zbjeckie i dzikie, przy czym nikogo
nie uwaaj za przyjaciela, kadego za za wroga. Mimo to w poprzednim
czasie, pki y Antigonos, z obawy przed Macedoczykami zachowywali
si spokojnie. Lecz kiedy w zakoczy ycie zostawiwszy nieletniego
syna Filipa, lekcewayli tego i szukali powodw i pozorw do mieszania
si w sprawy Peloponezu, nciy ich dawnym zwyczajem grabiee w tym
kraju, a zarazem sdzili, e samym Achajom sprostaj w wojnie. Noszc
si z tym zamiarem, gdy im nieco dopomg przypadek, takiego uyli pretekstu do zaczepki. Dorimachos z Trichonion by synem owego Nikostratosa, ktry na oglnym wicie zwizkowym Beotw dopuci si pogwacenia pokoju. Jeszcze mody i peen etolskiej porywczoci i zachannoci, zosta on wysany w imieniu pastwa do miasta Figalei, ktre ley
na Peloponezie na granicy Mesenii i wtedy naleao do Zwizku Etolskiego; pozornie mia on strzec kraju i miasta Figalejczykw, w rzeczywistoci za jako szpieg obserwowa sprawy na Peloponezie. Ot gdy

Por. niej rozdz. 48.

189

zbiegli si do niego piraci i przybyli do Figalei, a on nie mg im prawn


drog przysporzy zysku, poniewa trwa jeszcze oglny pokj, ktry
midzy Hellenami zaprowadzi Antigonos w kocu, nie majc innego
wyjcia, pozwoli piratom rabowa bydo Meseczykw, chocia ci byli
przyjacimi i sprzymierzecami Etolw. Piraci z pocztku grabili tylko
trzody na samej granicy, pniej za, gdy wzmogo si ich zuchwalstwo,
zaczli take wamywa si do domw znajdujcych si na polach, zjawiajc si niespodzianie w nocy. Oburzeni tym Meseczycy wysyali posw do Dorimachosa, ktry z pocztku nie dawa im posuchania, bo
chcia swoim podwadnym zapewni korzy, a zarazem sam si obowi
jako uczestnik zdobyczy. Gdy jednak z powodu nieustannych gwatw
raz po raz nadchodziy poselstwa, owiadczy, e sam przybdzie do Meseny, aby usprawiedliwi si przed oskarycielami Etolw. Skoro si tam
zjawi i poszkodowani udali si do niego, wyszydzi jednych wrd drwin,
na drugich powsta, innych wreszcie aja prbowa zastraszy.
4. Jeszcze bawi on w Mesenie, kiedy piraci noc zbliyli si do miasta
i przystawiwszy drabiny wamali si do tak zwanego dworku Chyrona,
gdzie stawiajcych opr wyrnli, reszt za czeladzi zwizali i wraz z ni
uprowadzili bydo. Eforowie Meseczykw, ktrzy ju od dawna ubolewali nad tymi zajciami i nad pobytem Dorimachosa w miecie, a teraz
sdzili, e ich w dodatku zelono, wezwali go przed zgromadzone wadze.
Przy tej sposobnoci Skyron, ktry wwczas by eforem Meseczykw
i w ogle cieszy si zawsze dobr opini u wspziomkw, radzi nie wypuszcza wprzdy Dorimachosa z miasta, a wszystkie straty Meseczykom naprawi, a sprawcw morderstwa wyda sdom do ukarania. Gdy
wszyscy zgadzali si i przyznawali suszno Skyronowi, Dorimachos
peen gniewu owiadczy, e s kompletnymi gupcami, jeeli sdz, i
teraz l Dorimachosa, a nie Zwizek Etolski; w ogle uwaa ich postpowanie za oburzajce, powiedzia, e czeka ich wsplna kara i e susznie j ponios. A by w owym czasie w Mesenie pewien czowiek plugawy,
jeden z tych, co pod kadym wzgldem stracili msko, imieniem Babyrtas, ktrego, gdyby si go ubrao w macedoski kapelusz i paszcz
Dorimachosa, nie mona by od tego odrni; tak dalece podobny by
do niego z gosu i z zewntrznego wygldu, o czym dobrze wiedzia Dorimachos. Kiedy wic teraz gronie i nader zuchwale przemawia do Meseczykw, Skyron w nadmiarze gniewu rzek: Czy mylisz, Babyrtasie,
e my sobie co robimy z ciebie i z twoich grb?" Na te sowa Dorimachos
chwilowo ustpi okolicznociom i zgodzi si da Meseczykom odszkodowanie za wszystkie wyrzdzone im krzywdy. Wrciwszy jednak do Etolii,
z tak wielk przykroci znosi owo powiedzenie, e cho nie mia adnego
innego susznego powodu, wanie z tej przyczyny roznieci wojn przeciw
Meseczykom.

190

5. Ot strategiem Etolw by wtedy Ariston. Ten jednak, niezdolny


do suby wojennej z powodu jakich niedomaga fizycznych, a zarazem
spokrewniony z Dorimachosem i Skopasem, poniekd odstpi temu ostatniemu cae urzdowanie. Dorimachos za nie mia publicznie wzywa
Etolw do wojny przeciw Meseczykom, poniewa brako mu naleytego
pretekstu, a tylko niewtpliwie z bezprawia i z owego szyderstwa wynikaa jego porywczo. Zaniechawszy wic tej myli prywatnie zachca
Skopasa, aby wzi udzia w jego zamysach przeciw Meseczykom; dowodzi mu, e ze strony Macedoczykw z powodu modego wieku ich wadcy
nie grozi adne niebezpieczestwo (Filip bowiem nie liczy wwczas wicej
ni siedemnacie lat), przedstawia dalej niech Lacedemoczykw ku Meseczykom, przypomina za yczliwo Elejczykw dla nich samych i zawarte z nimi przymierze, z czego wnioskowa e napadu na Meseni mog
si spokojnie podj. A jako najwaniejszy argument dla zachty Etolczyka stawia mu przed oczy, jak to zdobycz uzyska z kraju Meseczykw, ktry niczego nie przeczuwa i jedyny z wszystkich okolic Peloponezu
w czasie wojny kleomenejskiej pozosta nienaruszony. Do tego wszystkiego
przedkada mu, jak yczliwo zjednaj sobie ze strony ludu etolskiego.
Achajowie za, o ile zabroni im przemarszu, nie bd mogli uala si
na ich opr, a jeeli zachowaj si spokojnie, to nie stan w drodze ich
przedsiwziciu. Przeciw Meseczykom wreszcie, jak mwi, nie zabraknie
pretekstu, od dawna bowiem postpuj niesprawiedliwie, skoro Achajom
i Macedoczykom przyrzekli, e przystpi do ich zwizku. Tymi i innymi
podobnymi na tene temat sowami tak zapali Skopasa i jego przyjaci,
e ani nie czekali na zgromadzenie Zwizku Etolw, ani nie porozumieli
si z apokletami 2, ani w ogle nie dopenili adnych powinnoci, lecz folgujc wasnym popdom i sdom wydali rwnoczenie wojn Meseczykom, Epirotom, Achajom, Akarnanom i Macedoczykom.
6. Jako na morze wysali natychmiast piratw, ktrzy koo Kytery
spotkali macedoski statek krlewski i zawiedli go wraz z zaog do Etolii,
gdzie sprzedali komendantw statku i onierzy okrtowych, a z nimi sam
okrt. Wybrzee za Epiru pustoszyli posugujc si do tego gwatu okrtami Kefallenw. Prbowali te w Akarnanii zaj Tyreon. Rwnoczenie
ukradkiem wysali przez Peloponez oddzia onierzy i w rodku terytorium Megalopolitan wzili twierdz zwan Klarion, z ktrej zrobili miejsce sprzeday upw, i przebywali tam w celach rabunkowych. Jednake
miejsce to zdoby cakowicie w niewielu dniach Timoksenos, strateg
Achajw, przybrawszy do pomocy Tauriona, ktrego Antigonos zostawi
jako przedstawiciela wadzy krlewskiej na Peloponezie. Albowiem krl
Antigonos posiada Korynt, ktry przyznali mu Achajowie podczas wojny
2

Apokleci, czonkowie cilejszej rady.

191

kleomenejskiej; Orchomenosu za, ktry zdoby przemoc, nie oddal Achajom, lecz zatrzyma go na wasno chcc, jak mi si zdaje, nie tylko
wada nad dostpem do Peloponezu, lecz take umieszczajc w Orchomenos zaog i gromadzc tam sprzt wojenny zabezpieczy sobie jego
rodkowe terytoria. A Dorimachos i Skopas odczekawszy czas, w ktrym
niewiele jeszcze dni do urzdowania pozostawao Timoksenosowi, Aratos
za mianowany przez Achajw strategiem na rok nastpny jeszcze wadzy
nie przej powoali cay lud Etolw do Rion, a skoro przysposobili
statki przewozowe i przygotowali okrty Kefallenw, przewieli wojsko
na Peloponez i pocignli z nim na Meseni. Maszerujc przez obszar Patrajw, Farajw i Tritajw udawali, e nie chc adnej krzywdy wyrzdza Achajom; poniewa jednak tum z powodu nieumiarkowanej dzy
zdobyczy nie mg powstrzyma si od pldrowania kraju, wic w przemarszu pustoszyli go i niszczyli, a doszli do Figalei. Std nagle i zuchwale
wtargnli do kraju Meseczykw nie majc najmniejszego wzgldu ani
na istniejc od dawnych czasw midzy nimi a Meseczykami przyja
i wsplno sojuszu, ani na oglne prawo uznane przez narody. Wszystko
to niej stawiali ni wasn zachanno i pldrowali bezkarnie, bo Meseczycy w ogle nie wayli si przeciw nim wyruszy.
7. Achajowie, ktrych zebranie sejmu zwizkowego wedle praw przypado wanie na ten czas, przybyli do Aigion. Po otwarciu zgromadzenia
zarwno Patrajowie i Farajowie wyliczali akty gwatu, dokonane na ich
kraju w czasie przemarszu Etolw, jak i Meseczycy, zjawiwszy si w poselstwie, dali pomocy przeciw krzywdzicielom i wiaroomcom. Po wysuchaniu tych wiadomoci Achajowie podzielali rozgoryczenie Patrajw
i Farajw, wspczuli te z nieszczciem Meseczykw, gwnie jednak
uwaali za rzecz oburzajc, e Etolowie, cho nikt im nie pozwoli na
przemarsz, a sami nawet nie prbowali o to prosi, przecie omielili si
wbrew ukadom wkroczy z wojskiem do Achai. Tym wszystkim rozjtrzeni uchwalili udzieli pomocy Meseczykom, a strateg mia zgromadzi
Achajw pod broni, co by za zebrani na naradzie uznali za dobre, to
miao by obowizujce. Ot Timoksenos, ktry wtedy jeszcze by strategiem, ale poniewa jego urzdowanie prawie ju si koczyo, a zarazem
nie ufa Achajom z powodu wczesnej ich opieszaoci w wiczeniu broni,
usuwa si od ekspedycji i w ogle od cigania wojska. Mianowicie po
wypdzeniu krla Spartiatw, Kleomenesa, wszyscy Peloponezyjczycy,
znueni poprzednimi wojnami i ufni w obecny stan rzeczy, zaniechali zbroje wojennych. Lecz Aratos, oburzony i rozjtrzony zuchwalstwem Etolw,
z wiksz namitnoci zabra si do rzeczy, poniewa ju od dawna ywi
ku nim odraz. Dlatego te spieszno mu byo zebra Achajw pod broni
i gotw by bi si z Etolami. Wreszcie, skoro na pi dni przed nalenym
czasem przej od Timoksenosa piecz pastwow, napisa do miast i po-

192

woa tych, co byli w odpowiednim wieku, uzbrojonych, do Megalopolis.


O tym mu wydaje mi si stosowne z powodu waciwoci jego charakteru krtko wprzd wspomnie.
8. Aratos by pod kadym wzgldem doskonaym mem stanu. Umia
bowiem przemawia, powzi zamiar i utrzyma w tajemnicy to, co postanowi; dalej, nie ustpowa nikomu w agodnym znoszeniu obywatelskich sporw, w przykuwaniu do siebie przyjaci i w pozyskiwaniu nowych sprzymierzecw. Wreszcie nader by zrczny w snuciu tajemnych
machinacji, podstpw i zasadzek przeciw nieprzyjacioom oraz w przeprowadzaniu ich dziki swej wytrwaoci i miaoci; maj na to wyrane
dowody, i to w wikszej liczbie, ci, ktrzy znaj szczegowo spraw zajcia Sikyonu i Mantynei, wypdzenia Etolw z miasta Pallene, a przede
wszystkim zamachu jego na Akrokorynt. Ilekro jednak tene m chcia
zmierzy si z wrogiem w otwartym polu, nie potrafi uoy odpowiedniego planu, nie mia odwagi w dziaaniu i nie mg znie widoku grozy
dlatego te dostarczy Peloponezyjczykom trofew, ktre przeciw niemu
wiadcz, i z tej strony zawsze atwy by do pokonania przez swoich nieprzyjaci. Tak to natury ludzi nie tylko pod wzgldem fizycznym, lecz
jeszcze wicej duchowym, maj w sobie co wielopostaciowego i ten sam
czowiek nie tylko przy rnych czynnociach do jednej jest uzdolniony,
do drugiej nie, lecz take przy jednakich czynnociach nieraz jeden i ten
sam jest i najrozumniejszy, i najbardziej tpy, jak rwnie najodwaniejszy i najtchrzliwszy. A nie jest to rzadkie zjawisko, lecz zwyczajne
i znane tym, ktrzy chc na nie zwrci uwag. Wszak jedni na owach
s odwani w spotkaniu z dzikimi zwierztami, rwnoczenie za w ornej rozprawie z nieprzyjacimi tchrzliwi; mianowicie w potrzebie wojennej, gdy m z mem na wasn rk walczy, s obrotni i zdatni, natomiast w masowym starciu z nieprzyjacielem, stojc w szeregach niezdatni 3. I tak jedcy Tesalw w szwadronach i falangach s niepokonani,
lecz eby poza lini bojow stosownie do okolicznoci i miejsca walczy
w pojedynk nie nadaj si i s ociali. Na odwrt ma si rzecz z Etolami.
Kreteczycy znw na ldzie i na morzu w zasadzkach, upiestwach, kradzieach wojennych, nocnych napadach i we wszystkich zajciach wymagajcych podstpu i partyzantki s niepokonani; natomiast wobec natarcia zwartych szeregw od frontu zazwyczaj s tchrzliwi i maoduszni;
przeciwnie znw Achajowie i Macedoczycy. Te uwagi powinny wystarczy, eby czytelnicy nie tracili zaufania do naszych sw, jeeli gdzie
o tych samych mach w odniesieniu do podobnych dziaa wydamy przeciwne sdy.

Miejsce w tekcie zepsute.

193

9. Gdy wic ci, ktrzy byli w odpowiednim wieku, stosownie do


uchway Achajw zebrali si uzbrojeni w Megalopolis (bo std zboczylimy w naszym opowiadaniu), Meseczycy powtrnie udali si do zgromadzonych i prosili, eby nie opuszcza ich, wobec ktrych tak otwarcie
zgwacono przymierze; chcieli te w oglnym zwizku wzi udzia i gorco pragnli, eby ich wraz z innymi wpisano na czonkw. Co do udziau
w zwizku dali naczelnicy Achajw odmown odpowied owiadczajc,
e bez zgody Filipa i reszty sprzymierzecw nie mog nikogo przyj;
bo jeszcze pod przysig obowizywa wszystkich sojusz, jaki za porednictwem Antigonosa podczas wojny kleomenejskiej zawarli Achajowie,
Epiroci, Focejczycy, Macedoczycy, Beoci, Akarnani i Tesalowie. Przyrzekli jednak wyruszy w pole i udzieli im pomocy, o ile przybyli posowie wyl swoich synw jako zakadnikw do Lacedemonu, dla pewnoci, e bez zezwolenia Achajw nie zawr pokoju z Etolami. Bo take
Lacedemoczycy stosownie do warunkw przymierza wyruszyli w pole
i stali na granicach Megalopolitan, bardziej jednak w roli czatownikw
i obserwatorw ni sprzymierzecw. Skoro Aratos w ten sposb zaatwi
spraw z Meseczykami, posa do Etolw z zawiadomieniem o powzitych uchwaach i z wezwaniem, aby wycofali si z terytorium Mesenii
i nie tykali Achai; w przeciwnym razie potraktuje wkraczajcych jako
nieprzyjaci. Skopas i Doriniachos wysuchawszy tych sw i dowiedziawszy si, e Achajowie zgromadzili swe siy, uwaali na razie za
wskazane zastosowa si do wezwania. Bezzwocznie wic wyprawili posacw z listami do Kyllene i do Aristona, stratega Etolw, proszc, aby
jak najspieszniej posano im statki przewozowe na wysp zwan Fejas
nalec do Elidy; sami za po dwch dniach wyruszyli w drog obadowani zdobycz i pocignli w kierunku Elidy. Zawsze bowiem Etolowie
utrzymywali przyja z Elejczykami, aeby przez nich uzyska sposobno do rabunkw i upiestw na Peloponezie.
10. Aratos czeka jeszcze dwa dni, po czym w naiwnej wierze, e Etolowie powrc, jak to dawali do zrozumienia, odprawi reszt Achajw
oraz wszystkich Lacedemoczykw do ich ojczyzny, a tylko z trzema tysicami pieszych i z trzystu jedcami, jako te z oddziaem Tauriona
pocign do Patrai z tym zamiarem, eby Etolom w ich marszu towarzyszy. Doriniachos za i Skopas na wiadomo, e Aratos idzie u ich
boku i zostaje pod broni, czci obawiajc si, eby Achajowie nie napadli na nich, gdy bd zajci wsiadaniem na okrty, czci pragnc
roznieci wojn, wysali zdobycz na statki. Do przewozu jej dodali wystarczajc ilo odpowiednich ludzi i przykazali kierownikom eskorty
oczekiwa ich koo Rion, bo tam maj zamiar wsi na okrty. Sami z pocztku szli w trop za wysan zdobycz, aby j kry; pniej zrobili
zwrot i ruszyli ku Olimpu. Syszc za, e Taurion i Aratos z wymienio-

194

nym wojskiem stoj na terytorium Klejtoru, i sdzc, e i tak nie bd


mogli dokona przejazdu z Rion bez niebezpieczestwa i starcia, uznali
za wskazane w tych okolicznociach, eby jak najprdzej wda si w walk
z wojskami Arata, pki jeszcze s nieliczne i nic podobnego nie przewiduj. Myleli bowiem, e jeeli zadadz im klsk, to najprzd spldruj
kraj, a potem bezpiecznie przejad z Rion, podczas gdy Aratos bdzie
zwleka i naradza si nad powtrnym zebraniem wojska Achajw; gdyby
jednak Aratos zastraszony unika spotkania i nie chcia wyda bitwy,
to mogliby wycofa si bez adnego niebezpieczestwa, kiedy uznaj to
za stosowne. Tak wic rozumujc pocignli Etolowie naprzd i rozbili
obz koo Metydrion na obszarze Megalopolis.
11. Dowdcy Achajw dowiedziawszy si o przybyciu Etolw postpili
tak le, e gupot ich trudno byoby przewyszy. Oto zawrcili z terytorium Kleitoru i rozoyli si obozem koo Kafyai. Kiedy mianowicie
Etolowie maszerowali z Metydrion mimo miasta Orchomenos, wywiedli
za sob Achajw i usadowili si na rwninie Kafyai majc ochron
w rzece, ktra przez ni pynie. Lecz ju to z powodu trudnoci, jakie
nastrczaa leca w rodku przestrze (bo jeszcze przed rzek byy rowy,
i to przewanie trudne do przebycia), ju to z powodu jawnej gotowoci
Achajw do walki nie wayli si zgodnie z pierwotnym planem zaczepia nieprzyjaci, tylko w cakowitym porzdku ruszyli ku wyynom
w kierunku do Olygyrtos zadowoleni, e nikt ich nie zaczepia i nie zmusza
do walki. Ju czoo pochodu Etolw dochodzio do wyyn, a jazda na
kocu pochodu cigna jeszcze przez rwnin i zbliaa si do tak zwanego podna stoku grskiego, kiedy Aratos i Taurion wysali swych
jedcw i lekkozbrojnych pod dowdztwem Akamana Epistratosa, zleciwszy im zaczepia tyln stra i drani nieprzyjaci. A przecie, jeeli
ju miano walczy, naleao nie z tyln stra wdawa si w bj, skoro
nieprzyjaciele przebyli ju rwne miejsca, lecz z czoem pochodu, zaraz
gdy ci wkroczyli na rwnin, bo wtedy caa walka odbyaby si na paskim i rwninnym gruncie, gdzie Etolowie mieliby najwiksze trudnoci
z powodu swego uzbrojenia i caego uszykowania wojska, Achajowie za
najwiksze korzyci i najwiksz si, gdy byli w odmienny sposb uzbrojeni i uszykowani. Tymczasem oni poniechali dogodnych dla siebie miejsc
i okolicznoci, ustpujc na korzy nieprzyjaci. Przeto wynik bitwy
odpowiada sposobowi jej rozpoczcia.
12. Gdy bowiem lekkozbrojni zaczli atakowa, jedcy etolscy zachowujc szeregi ustpili ku stokom gry, chcc spiesznie poczy si ze
swoj piechot. Aratos za, ktry ani dobrze nie zrozumia, co si dzieje,
ani naleycie nie wymiarkowa, co potem nastpi, ujrzawszy ustpujcych
jedcw i mylc, e oni uciekaj, zaraz wysa pancernych ze skrzyde
swego wojska z poleceniem, by ruszyli z odsiecz i poczyli si z lekko-

195

zbrojnymi; sam kaza wojsku w kolumnach wykona zwrot i powid je


w pospiesznym biegu. Jedcy etolscy, przebywszy rwnin zaraz po dogonieniu piechoty, sami zatrzymali si szukajc oparcia w stoku grskim,
a pieszych gromadzili po bokach i nawoywali, tak e ci wszyscy, ktrzy
jeszcze maszerowali, na ten krzyk biegli z powrotem, gotowi suy sw
pomoc. Kiedy uwaali, e jest ich wystarczajco duo do podjcia walki,
zbili si w gromad i uderzyli na przednie szeregi achajskich jedcw
i lekkozbrojnych; poniewa za byo ich wicej i atakowali z gry, przeto
po dugiej walce w kocu rozproszyli przeciwnikw. Podczas gdy ci odwrcili si i uciekali, nadeszli z pomoc pancerni w nieuporzdkowanym
szyku i w rozsypce, tak e jedni nie wiedzc, co si dzieje, drudzy w odwrocie zderzajc si frontem z uciekajcymi, musieli zawrci i to samo
czyni. Z tego wyniko, e liczba tych, ktrzy spotkali si z wrogiem, nie
bya wiksza ni piset, a liczba uciekajcych przekraczaa dwa tysice.
Skoro za same okolicznoci wskazyway Etolom, co maj czyni, cigali
nieprzyjaci z nadmiernym i przesadnym krzykiem. Achajskie wojska
cofay si ku cikozbrojnym w tej myli, e oni pozostali na bezpiecznych miejscach w pierwotnym uszykowaniu, dlatego z pocztku bya ich
ucieczka jeszcze przyzwoita i zbawienna. Kiedy jednak spostrzegy, e
i ci opucili swe bezpieczne pozycje, i w rozsypce daleko ju uszli w marszu cz ich zaraz si rozpraszajc w nieadzie ustpowaa do ssiednich miast, inni zderzajc si z frontem nadchodzcych falangitw nie
potrzebowali nawet nieprzyjaci, lecz sami wzajemnie napdzali sobie
strachu i zmuszali si do ucieczki na eb i szyj. Uciekali za w swym odwrocie, jak wyej powiedzielimy, do miast, bo Orchomenos i Kafyai
leay w pobliu i wielu przyniosy ratunek. Gdyby nie to, moe wszyscy
byliby ulegli nieoczekiwanej zagadzie. Taki by wynik bitwy koo Kafyai.
13. Gdy Megalopolici dowiedzieli si, e Etolowie stanli obozem koo
Metydrion, w nastpnym dniu po bitwie na dwik trby zjawili si masowo z pomoc; i tych, z ktrymi wsplnie jako yjcymi spodziewali si
podj walk przeciw nieprzyjacioom, musieli teraz grzeba jako zabitych przez wrogw. Wykopali wic grb na rwninie Kafyai, znieli razem trupy, i pochowali nieszczliwcw z wszystkimi honorami. A Etolowie, ktrzy niespodziewanie za pomoc samej jazdy i lekkozbrojnych
odnieli zwycistwo, odtd ju bezpiecznie cignli rodkiem Peloponezu.
Przy tej sposobnoci prbowali zamachu na miasto Pellene, spldrowali
terytorium Sikyonu i wreszcie przez Istmos wrcili do domu.
Przyczyn wic i punktem wyjcia wojny sprzymierzeczej byy te
zdarzenia; pocztek za stanowia pniej zapada uchwaa wszystkich
sprzymierzecw, ktr zebrani w miecie Koryncie zatwierdzili na wniosek krla Filipa.

196

14. Lud Achajw, zebrawszy si po kilku dniach na zwyczajnym posiedzeniu Zwizku, rozgoryczony by zarwno w caoci jak i poszczeglne
osoby na Arata, jako e on niewtpliwie by winny wyej opisanej
klski. Gdy zatem polityczni przeciwnicy Arata oskarali go i przytaczali
wyrane dowody jego winy, tum jeszcze bardziej oburza si i rozjtrza.
Bo pierwszym oczywistym bdem wydawa si ten, e przed nalenym
mu czasem przywaszczy sobie cudze urzdowanie i podj si takich
czynw, ktre, jak wiedzia, nieraz mu si nie udaway. Drugim i jeszcze
wikszym byo odprawienie Achajw, w chwili gdy Etolowie stali jeszcze
w rodku Peloponezu, zwaszcza e przedtem ju pozna, i Skopas i Dorimachos maj zamiar zakci obecny stan rzeczy i roznieci wojn. Trzeci
bd na tym polega, e z tak nielicznym wojskiem bez adnej naglcej
koniecznoci zaczepi przeciwnikw, chocia mg bezpiecznie wycofa
si do ssiednich miast, zebra Achajw i wtedy dopiero wszcz bj
z nieprzyjacimi, jeeli to bezwzgldnie uwaa za korzystne. Ostatnim
za i najwaniejszym byo to, e gdy ju zdecydowa si walczy, tak
lekkomylnie i nierozwanie dziaa, i rezygnujc z rwniny i z uycia
cikozbrojnych, jedynie z lekkozbrojnymi u podna gr wyda bitw
Etolom, dla ktrych nic nad to nie mogo by korzystniejsze i dogodniejsze.
Pomimo to, skoro tylko wystpi Aratos i wspomnia o swoich dawniejszych zasugach dla Zwizku i czynach, dalej co do zarzutw stara si
dowie, e nie ponosi winy za to, co si stao, wreszcie prosi o przebaczenie, jeeli istotnie co przeoczy w stoczonej bitwie, i wyrazi zdanie,
e powinni w ogle rozpatrywa sprawy nie z gorycz, lecz po ludzku
wtedy lud zmieni swj nastrj tak prdko i tak wielkodusznie, e nawet
tym przeciwnikom Arata, ktrzy go zaczepiali, dugo by niechtny,
a w tym, co dalej naleao czyni, cakowicie szed za rad Arata.
Te wic zdarzenia przypady jeszcze na poprzedzajc olimpiad,
a dalsze nale ju do setnej czterdziestej.
15. Uchway Achajw byy nastpujce: Wysa posw do Epirotw,
Beotw, Focejczykw, Akarnanw i do Filipa z zawiadomieniem, jak Etolowie wbrew ukadom, z broni w rku, ju dwa razy wpadli do Achai,
oraz z wezwaniem, aby im stosownie do umowy udzielili pomocy i take
Meseczykw przyjli do Zwizku. Strateg ma zacign wojsko achajskie
zoone z piciu tysicy pieszych i piciuset jedcw i z nimi ruszy na
pomoc Meseczykom, jeeli Etolowie wkrocz do ich kraju; ma on take
uoy si z Lacedemoczykami i Meseczykami, ilu jedcw i pieszych
oba narody powinny dostarczy na wsplnie prowadzon wojn". Przez
powzicie tej uchway Achajowie, znoszc mnie to, co si stao, ani nie
opucili Meseczykw, ani nie odstpili od swego planu; a mianowani na
posw do sprzymierzecw spenili swoje zadanie. Dalej strateg w myl
uchway zacign wojsko w Achai; z Lacedemoczykami za i Mese-

197

czykami ugodzi si, e jedni i drudzy dostarcz dwa tysice piciuset


pieszych i dwustu pidziesiciu jedcw, tak e cay zesp wojska dla
nastajcych potrzeb wojennych wynosi dziesi tysicy pieszych i tysic
jedcw.
Etolowie za, gdy nadszed czas zwyczajnego ich zebrania, postanowili
na nim, eby z Lacedemoczykami, Meseczykami i wszystkimi innymi
utrzyma pokj, chcc w podstpny sposb uwie i odstrczy sprzymierzecw Achajw; a z samymi Achajami uchwalili utrzyma pokj wtedy,
gdy ci odstpi od zwizku z Meseczykami, w przeciwnym razie prowadzi z nimi wojn. Postanowienie to byo najbardziej ze wszystkich
niedorzeczne, bo Etolowie, sami bdc sprzymierzecami zarwno Achajw, jak i Meseczykw, zapowiadali wojn Achajom, gdyby oba narody
midzy sob utrzymyway przyja i zwizek; na wypadek za, gdyby
Achajowie stali si wrogami Meseczykw, zapewniali im odrbny pokj.
Przeto bezprawiu ich z powodu niezwykoci samych poczyna brako
nawet wszelkich podstaw.
16. Epiroci i krl Filip po wysuchaniu posw przyjli Meseczykw
do Zwizku; a na postpowanie Etolw chwilowo wprawdzie byli oburzeni,
zbytnio jednak nie dziwili si, gdy Etolowie nie uczynili nic szczeglnego, tylko rzecz sobie zwyczajn. Dlatego te nadal si nie gniewali, lecz
uchwalili utrzyma z nimi pokj; tak wic nieustanne bezprawie atwiej
znajduje przebaczenie ni rzadka i niezwyka nikczemno. Przynajmniej
Etolowie w ten sposb postpujc, grabic bez przerwy Hellad i w wielu
pastwach bez wypowiedzenia wszczynajc wojny, nawet ju nie raczyli
si usprawiedliwia przed swymi oskarycielami, lecz nadto ich wyszydzali, jeeli kto pociga ich do sdowej odpowiedzialnoci za popenione
lub jeszcze zamierzone bezprawia. Lacedemoczycy za, ktrzy niedawno
zostali oswobodzeni dziki Antigonosowi i zabiegom Achajw, a ktrzy
zobowizani byli wobec Macedoczykw i Filipa, eby nic wbrew ich woli
nie czyni, wysali ukradkiem poselstwo do Etolw i w tajemnicy zawarli
z nimi przyja i przymierze.
Ju zacignito md achajsk, a z Lacedemoczykami i Meseczykami uoono si co do posikw, gdy rwnoczenie Skerdilaidas i Demetrios z Faros wypynli z Ilirii z dziewidziesiciu odziami poza Lissos,
wbrew ukadom z Rzymianami. Z pocztku zawinli oni koo Pylos i zaatakowali miasto, lecz zostali odparci. Potem Demetrios z pidziesiciu
odziami ruszy przeciw wyspom i opywajc wkoo Cyklady na jedne
nakada kontrybucj, drugie pustoszy. Skerdilaidas za w drodze powrotnej do domu wyldowa koo Naupaktos z czterdziestu odziami, nakoniony przez krla Atamanw Amynasa, ktry by jego powinowatym.
Skoro tu za porednictwem Agelaosa zawar z Etolami ukad co do podziau
zdobyczy, przyrzek wsplnie z nimi wpa do Achai. Agelaos, Dorimachos

198

i Skopas zawarszy ten ukad ze Skerdilaidasem powoali pod bro cay


lud Etolw, poniewa zdrad miao im by wydane miasto Kynaita, i wraz
z Iliryjczykami wpadli do Achai.
17. Ariston, strateg Etolw, udajc, e nic nie wie o tych zajciach,
siedzia spokojnie w domu i twierdzi, e nie prowadzi wojny z Achajami,
lecz utrzymuje pokj; a byo to zachowanie naiwne i dziecinne. Bo oczywicie naiwnym i gupim musi si taki wydawa, ktry sowami spodziewa
si osoni wyrane fakty. Dorimachos za odby marsz przez terytorium
achajskie i zjawi si nagle przed Kynaita. Kynaitowie, ktrzy s Arkadami, trapieni byli od dugiego czasu nieustannymi i cikimi sporami
partyjnymi, dopuszczali si nawzajem licznych mordw, prcz tego grabiey mienia, podziau gruntw oraz skazywali si na zesania; w kocu
jednak wzia gr partia achajska i owadna miastem, po czym otrzymaa zaog dla twierdzy i miejskiego naczelnika z Achai. Taki by stan
rzeczy, gdy na krtko przed zjawieniem si Etolw wygnacy wysali
posw do obywateli miasta z prob o pojednanie si z nimi i mono
powrotu do ojczyzny. Czynic zado tej probie ci, ktrzy dzieryli miasto, posali do Zwizku Achajskiego chcc, eby pojednanie nastpio za
jego zgod. Achajowie chtnie na to przystali, w tym przekonaniu, e
w obu stronach znajd yczliwych przyjaci, bo obecni posiadacze miasta
wszystkie swe nadzieje pokadali w Achajach, a wracajcy z wygnania
mieli swj ratunek zawdzicza tylko ich przyzwoleniu. Tak odprawili
Kynaitowie z miasta zaog jako te naczelnika, pojednali si z wygnacami i sprowadzili ich z powrotem w liczbie okoo trzystu, otrzymawszy
rkojmi wiernoci, jaka u ludzi uwaana jest za najmocniejsz. Ci jednak
wrciwszy, nie jakoby zaistniaa jaka przyczyna albo pozr do przypuszcze, e poniekd mieli powd do nowej niezgody, lecz przeciwnie, od
razu po swym powrocie zaczli knowa przeciw ojczynie i swoim zbawcom. I zdaje mi si, e oni wanie wtedy, gdy przy rzezaniu ofiar skadano
sobie nawzajem przysig wiernoci, przede wszystkim myleli o swej
zbrodni wzgldem bstwa i tych, co im zaufali. Bo ledwie ich przyjto
w poczet obywateli, zaraz wezwali Etolw i zdradliwie wydali im miasto
pragnc rwnoczenie swych zbawcw i ojczyzn, ktra ich wykarmia,
doszcztnie zgubi.
18. Zdrady za dokonali w nastpujcy zuchway sposb. Z tych, ktrzy wrcili z wygnania, niektrzy byli ju przedtem polemarchami; do
tej wadzy naley zamykanie bram i przechowywanie w tym czasie
kluczy, a take czuwanie w cigu dnia w wieach nad bramami. Ot
Etolowie bdc przyszykowani i trzymajc w pogotowiu drabiny czekali
na stosown chwil; a owi uchodcy, ktrzy piastowali urzd polemarchw, wymordowali swych kolegw na wiey i otworzyli bram.
Gdy to si stao, wpadli niektrzy z Etolw przez bram do wn-

199

trza, podczas gdy inni przystawili drabiny, wdarli si po nich przemoc


i obsadzili mury. Wszyscy mieszkacy zaskoczeni tymi zajciami znaleli
si w trudnej i kopotliwej sytuacji, bo ani nie mogli niepodzielnie spieszy
z odsiecz przeciw tym, ktrzy wpadali przez bram, gdy jedni atakowali
mury, ani te broni murw, gdy inni przemoc wdzierali si przez
bram. Skoro Etolowie z tych przyczyn szybko zawadnli miastem, wykonali midzy zbrodniczymi czynami ten jeden najsprawiedliwszy: oto
wymordowali najpierw tych mw, ktrzy ich wpucili i zdradzili im
miasto, i zrabowali ich dobra. Podobnie jednak obeszli si take z wszystkimi innymi; w kocu wprowadziwszy si do domw spldrowali doszcztnie ich mienie i wzili na tortury wielu z Kynaitw, ktrych podejrzewali, e maj w ukryciu pienidze albo jaki inny cenniejszy przedmiot.
W ten sposb sponiewierawszy Kynaitw ruszyli w drog zostawiajc
zaog w warowni i posuwali si ku Lusoi. Tak doszli do wityni Artemidy (ktra ley midzy Kleitorem a Kynait i uchodzi u Grekw za miejsce schronienia) groc upie trzd bogini i tego wszystkiego, co znajdowao si w otoczeniu chramu. Lecz Luzyjczycy roztropnie wydali im cz
sprztw nalecych do wityni bstwa, przez co nie dopucili do tego,
by Etolowie popenili zbrodni i najcisze akty gwatu. Etolowie przyjwszy danin zaraz ruszyli w drog i rozoyli si przed miastem Kleitorw.
19. W tyme czasie Aratos, strateg Achajw, wysa posw do Filipa
z prob o pomoc, ciga wyborowe wojsko i upomina si u Lacedemoczykw i Meseczykw o wyznaczone im wedle ukadw posiki.
Etolowie za najpierw zachcali Kleitorw, aby odpadli od Achajw
i przystpili do ich zwizku. Kiedy jednak Kleitorowie stanowczo odrzucali ich propozycje, wzili si do szturmu i przystawiajc do murw drabiny prbowali zdoby miasto. Lecz mieszkacy bronili si tak dzielnie
i odwanie, e Etolowie wskutek tego ustpili i zwinli obz; pomaszerowali wic znowu na Kynait i wkoo pldrujc uprowadzili z sob
trzody bogini. Z pocztku ofiarowali Elejczykom Kynait, ale gdy Elejczycy nie chcieli jej przyj, postanowili wasnymi ludmi obsadzi miasto i mianowali Euripidasa jego naczelnikiem. Potem znw bojc si odsieczy z Macedonii, o ktrej doszy ich wieci, spalili miasto, odeszli i pocignli powtrnie w kierunku Rion, zamierzajc std przeprawi si
do Etolii.
Gdy Taurion dowiedzia si o napadzie Etolw i o zbrodniach popenionych przez tyche na Kynaitach, syszc, e wanie Demetrios Faryjski
z wysp Cyklad zawin do Kenchreai, wezwa go do niesienia pomocy
Achajom i kaza, by przetransportowawszy swe odzie przez Istmos uderzy na Etolw podczas ich przeprawy. Demetrios, ktremu powrt z wysp
przynis wprawdzie zysk, lecz mao chluby, poniewa na morzu cigali

200

go Rodyjczycy, chtnie przysta na propozycj Tauriona, skoro w podj


si kosztw transportu odzi. Te wic Demetriosowi przecignito przez
Istmos, lecz przyby on o dwa dni za pno po dokonanej ju przez Etolw
przeprawie; jako spustoszy wprzd kilka okolic etolskiego wybrzea,
a potem odpyn z powrotem do Koryntu. A Lacedemoczycy ze zej
woli nie przysali im wojsk posikowych, do czego byli zobowizani; jedynie dla zachowania pozoru wysali cakiem nielicznych jedcw i piechurw. Aratos za, ktry zebra swych Achajw, wobec tych wypadkw
zachowa si raczej jak m stanu ni jak wdz, bowiem tak dugo pozosta bezczynny czekajc i nie mogc zapomnie poprzedniej klski, a
Skopas i Dorimachos dokonali wszystkiego, co zamierzyli, i wrcili do
domu, aczkolwiek odbywali drog przez miejsca ciasne i nadajce si do
ataku, tak e potrzeba byo tylko hasa trbacza. Co do Kynaitw, to
spado na nich wielkie nieszczcie i cika niedola spowodowane przez
Etolw; mimo to najsuszniej w wiecie zdawali si na to nieszczcie
zasugiwa.
20. Poniewa jednak w ogle lud Arkadw cieszy si u wszystkich
Grekw opini zacnych, nie tylko z powodu swej gocinnoci, ludzkoci
charakteru i trybu ycia, lecz przede wszystkim z powodu swej bogobojnoci, godzi si krtko powiedzie o dzikoci Kynaitw, ktrzy bdc bezsprzecznie Arkadami, do tego stopnia w owych czasach odrniali si od
reszty Grekw okruciestwem i bezbonoci. Wydaje mi si, e wynika
to std, i owi to, co przodkowie znakomicie wymylili i oparli na obserwacji natury wszystkich mieszkacw Arkadii, pierwsi i jedyni wrd
Arkadw porzucili. Ot zajmowa si muzyk, tj. prawdziw muzyk,
dla wszystkich ludzi jest rzecz poyteczn, dla Arkadw nawet konieczn.
Bo nie naley sdzi, jak to utrzymuje Eforos 4 we Wstpie do caej swej
Historii, rzucajc bynajmniej niegodn siebie myl, e muzyk wprowadzono midzy ludzi gwoli ich uudzie i oczarowaniu. Nie naley te mniema, e dawni Kreteczycy i Lacedemoczycy bez rozwagi zastosowali
na wojnie flet i rytm zamiast trby, albo e bez racji pierwotni Arkadowie przyznali muzyce tak wane miejsce w caym yciu publicznym, i
nie tylko chopcy, lecz take modziecy a do trzydziestu lat musieli si
ni zajmowa, cho zreszt ich tryb ycia by nader surowy. Wszystkim
bowiem dobrze jest wiadome to, e niemal u jedynych Arkadw najpierw
chopcy od malekoci przywykaj piewa wedug melodyj hymny
i peany, ktrymi w poszczeglnych gminach stosownie do ojczystego zwyczaju sawi krajowych herosw i bogw; potem ucz si melodyj Filoksenosa i Timoteosa i z wielk gorliwoci wrd gry dionizyjskich fle4

Eforos z Kyme, yje w IV w. przed n. e. Jest autorem Historii powszechnej opowiadajcej dzieje od powrotu Heraklidw do 340 r.

201

cistw corocznie wykonuj tace w teatrach chopcy w tak zwanych


zawodach dla chopcw, a modziecy w zawodach dla mczyzn. Podobnie te przez cae ycie na zebraniach towarzyskich szukaj rozrywek nie
tyle w wystpach obcych osb, ile we wasnych, kac jeden drugiemu
na przemian piewa. I w innych umiejtnociach przyzna si do ignorancji nie uwaaj za hab, natomiast piewu nie mona si zaprze,
poniewa wszyscy musz si go uczy, ani przyznajc si do tej biegoci
odmawia go, bo to uchodzi u nich za hab. Co wicej, modzi wicz
pieni do marszu przy akompaniamencie fletu i w szeregach, a prcz tego
wykonuj kunsztowne tace, ktrymi corocznie dziki staraniu i na koszt
publiczny popisuj si w teatrach przed swoimi wspziomkami.
21. To, jak mi si zdaje, wprowadzili przodkowie nie dla sybarytyzmu
i zbytku, lecz poniewa widzieli mozoy poszczeglnych Arkadw i w ogle
ich znojny a twardy tryb ycia, dalej surowo obyczajw, ktra u nich
jest skutkiem zimnego i pospnego klimatu, panujcego najczciej w tym
kraju, a do klimatu my wszyscy miertelnicy z natury rzeczy musimy
si upodabnia. Nie z innej bowiem, lecz z tej przyczyny, jak wykazuj powane odrbnoci etniczne, tak bardzo rnimy si midzy sob
w obyczajach, ksztacie i barwie, a do tego po wikszej czci w naszych
nawykach. Chcc wic zagodzi i utemperowa t samolubn i szorstk
natur wprowadzili wszystkie powysze zarzdzenia, a nadto przyzwyczajali zarwno mczyzn jak i kobiety do wsplnych zebra i bardzo czstych ofiar, dalej do chrw tanecznych dziewczt i chopcw razem;
sowem, czynili wszystko, eby przez kultur obyczajw obaskawi ich
i zagodzi surowo charakteru. Gdy wic Kynaitowie te sprawy zupenie lekcewayli, mimo e zwaszcza oni jak najbardziej potrzebowali takiego rodka, poniewa w Arkadii maj bezwzgldnie najsurowszy klimat
i grunt, a zajli si wycznie wzajemnymi sporami i ambicjami, zdziczeli
w kocu do tego stopnia, e ani w jednym z helleskich miast nie dziay
si wiksze i czstsze bezprawia. A dowodem nieszczsnego pod tym
wzgldem upadku Kynaitw oraz niezadowolenia reszty Arkadw z takich ich zwyczajw niech bdzie to, e kiedy po dokonaniu owej wielkiej
rzezi Kynaitowie wysali posw do Lacedemoczykw, wszystkie inne
arkadyjskie miasta, do ktrych wstpili po drodze, natychmiast przez
heroldw nakazyway im si usun, a Mantynejczycy po ich odejciu
zarzdzili nawet ofiar oczyszczaln i obnosili bydlta ofiarne wkoo
miasta i caego swego terytorium.
Mwiem o tym, eby z powodu jednego miasta nie spotwarzano charakteru wszystkich Arkadw, jako te eby niektrzy z mieszkacw
Arkadii w mniemaniu, e tylko dla zbytku pilniej u nich uprawia si
muzyk, nie zaczli tego zajcia lekceway, wreszcie take ze wzgldu
na Kynaitw, aeby oni, jeli im kiedy bstwo bdzie askawe, zwrcili

202

si do artystycznego wyksztacenia, a w nim zwaszcza do muzyki, i zagodzili swe obyczaje, bo tylko w ten sposb mogliby pozby si dzikoci,
jak si wtedy odznaczali. My za, przedstawiwszy to, co si nam nasuno
o Kynaitach, znw wracamy tam, skd odbieglimy od tematu.
22. Etolowie wic dokonawszy takich rzeczy na Peloponezie wrcili
bezpiecznie do swojej ojczyzny, a Filip cignc z wojskiem na pomoc
Achajom zjawi si w Koryncie. Poniewa jednak przyby za pno, wysa gocw z listami do wszystkich sprzymierzecw, wzywajc ich, aby
poszczeglni z nich spord siebie szybko delegowali do Koryntu przedstawicieli, ktrzy mieli si z nim naradzi nad wsplnymi interesami.
Sam ruszy w drog i syszc, e Lacedemoczycy popadli w zamieszki
i mordy, posuwa si w kierunku Tegei. Albowiem Lacedemoczycy nawykli do rzdw krlewskich i do bezwzgldnego posuszestwa wobec
panujcych, wtedy za wieo oswobodzeni przez Antigonosa nie majc
adnego krla wanili si midzy sob, gdy wszyscy uwaali si za
rwnouprawnionych w pastwie. Z pocztku wic dwaj eforowie nie
ujawniali swych przekona, ale trzej inni stali po stronie Etolw tuszc,
e Filip z powodu modego wieku jeszcze nie zdoa opanowa stosunkw
na Peloponezie. Kiedy jednak Etolowie wbrew ich oczekiwaniu szybko
zawrcili z Peloponezu, a Filip jeszcze szybciej przyby z Macedonii,
wwczas trzej eforowie, nie ufajc jednemu z dwch, Adeimantowi, poniewa zna on wszystkie ich plany i nie bardzo by zadowolony z tego,
co si dziao, obawiali si, e skoro zbliy si krl Filip, on zdradzi przed
nim wszystkie ich sprawki. Dlatego umwiwszy si z kilku modymi
ludmi, kazali ogosi przez herolda, eby ci, ktrzy s w odpowiednim,
wieku, z broni w rku zjawili si przy wityni Ateny Chalkioikos, gdy
Macedoczycy cign na miasto. Gdy oni na niezwyke wezwanie szybko
si zgromadzili, Adeimantos, ktremu nie podobao si to zajcie, wystpi
na rodek i prbowa ich upomnie i pouczy, e przedtem naleao to
ogoszenie wyda i powoanie pod bro zapowiedzie, kiedy to dosza do
nas wiadomo, e Etolowie, nasi wrogowie, zbliaj si do granic naszego
kraju, a nie teraz, kiedy syszymy, e Macedoczycy, nasi dobroczycy
i zbawcy, zbliaj si z krlem na czele". Ledwie zacz w te sowa,
przypadli do namwieni do tego modzi ludzie i zakuli go, a wraz z nim
Stenelaosa, Alkarnenesa, Tyestesa, Bionidasa i jeszcze wicej innych obywateli. Polyfontas za i niektrzy z nim roztropnie przewidujc, co nastpi, uciekli do Filipa.
23. Popeniwszy ten czyn zaraz posali rzdzcy w Sparcie eforowie
do Filipa, aby oskary zabitych i prosi go o wstrzymanie si z przybyciem, a po rozruchach znowu bdzie przywrcony porzdek w miecie;
ale mwili niech Filip bdzie przekonany, e zamiarem ich jest
zachowa we wszystkim rzeteln przyja dla Macedoczykw. Jako

203

wysacy spotkali krla, gdy by ju w okolicy gry Partenion, i przeprowadzali z nim rozmowy stosownie do otrzymanych zlece. Po wysuchaniu przybyych kaza im krl spiesznie wraca do domu i oznajmi
eforom, e sam bez przerwy kontynuujc drog rozbije obz w Tegei,
a od nich da, aby co prdzej wysali do odpowiednich mw celem
wsplnego omwienia obecnej sytuacji. Skoro ci, ktrych wysano naprzeciw krla, wykonali jego rozkaz, zwierzchnicy Lacedemoczykw
wysuchawszy go posali do Filipa dziesiciu mw. Ci udali si do Tegei
i dopuszczeni do Rady Krlewskiej (Omias sta na czele poselstwa) oskaryli Adeimanta i jego stronnikw jako winnych ruchawki, Filipowi za
przyrzekli, e sami speni wszystkie obowizki sprzymierzecw oraz
dowiod, e co do yczliwoci wzgldem niego pod adnym wzgldem nie
ustpuj nikomu z tych, ktrzy uchodz za prawdziwych jego przyjaci.
Ot Lacedemoczycy po tych i tym podobnych owiadczeniach ustpili.
Uczestnicy za Rady Krlewskiej rnili si midzy sob w pogldach.
Jedni, ktrzy znali chytro Spartan i byli przekonani, e Adeimantos
zgin z powodu swej yczliwoci dla Macedoczykw oraz e Lacedemoczycy mieli zamiar pj rka w rk z Etolami radzili Filipowi
przykadnie ukara Lacedemoczykw postpujc z nimi w ten sam sposb, w jaki Aleksander postpi z Tebanami zaraz po objciu rzdw.
Inni ze starszych zaznaczali, e taka surowo jest zbyt twarda za to, co
si stao; raczej naley winowajcw skarci i po ich usuniciu zoy rzdy
i urzdy w rce jego przyjaci.
24. Krl przemwi na kocu, o ile wypowiedziane wwczas pogldy
naley krlowi przypisa, bo nie jest prawdopodobn rzecz, eby siedemnastoletni modzieniec w tak wanych sprawach mg wyda suszny
sd. Lecz nam, piszcym, wypada te pogldy, na mocy ktrych powzito
uchway, przysdzi stojcym na czele osobistociom; natomiast czytelnicy sami musz odgadn, e takie myli i sdy prawdopodobnie pochodz od wspobecnych, a zwaszcza od najbliszych krlowi osb, z tych
za najsuszniej mgby kto Aratowi przypisa wyrzeczon wwczas
przez krla opini. Ot krl owiadczy, e specjalne wykroczenia sprzymierzecw przeciw sobie samym jemu przystoi sowem i pismem uporzdkowa i skarci; te za, ktre dotycz caego Zwizku, musz jedynie
przez wszystkich wsplnie by rozwaone i uporzdkowane. Poniewa wic
Lacedemoczycy wobec caego Zwizku adnej jawnej winy na siebie
nie cignli, a raczej przyrzekaj speni wszystkie obowizki wobec nas,
przeto nie godzi si z nieubagan surowoci z nimi postpi. Byoby
bowiem niedorzeczne, gdyby tych, ktrym jego ojciec 5, pokonanym jako
nieprzyjacioom, nic zego nie zrobi, on sam za tak mae przewinienie
5

Antigonos Doson, opiekun i zastpca Filipa III, ktrego naturalnym ojcem by


Demetrios II.

204

ze skrajn surowoci chcia ukara. Skoro przewayo to zdanie, e naley zajcie zbagatelizowa, natychmiast wysa krl Petrajosa, jednego
ze swoich przyjaci, wraz z Omiasem i reszt posw, aby zachci lud
do wytrwania w yczliwoci ku niemu i ku Macedoczykom, a zarazem
aby przysic i otrzyma przysig co do sojuszu. Sam z wojskiem ruszy
w drog i pomaszerowa znowu do Koryntu, dajc sprzymierzecom
w udzielonej Lacedemoczykom odpowiedzi pikny dowd swego sposobu mylenia.
25. W Koryncie zasta ju posw, ktrzy przybyli tam ze sprzymierzonych pastw, i naradza si z nimi oraz rozwaa, co naley czyni
i jak postpi z Etolami. Beotowie oskarali ich, e w czasie pokoju ograbili wityni Ateny Itonia, Focejczycy, e wyprawili si przeciw Ambrysos i Daulion prbujc te miasta zagarn, Epiroci, e spustoszyli ich kraj;
Akarnani wywodzili, jak przeciw Tyrion uknuli zdrad i jeszcze w nocnej
porze omielili si zaatakowa miasto; wreszcie Achajowie zdawali spraw,
e zajli oni Klarion na terytorium Megalopolis, spustoszyli w przemarszu
kraj Patrajw i Farajw, spldrowali Kynait, ograbili wityni Artemidy w Lusoi, oblegali Kleitoriw, zgotowali na morzu zamach przeciw
Pylos, na ldzie przeciw Megalopolis, ktre wanie byo na nowo zaludniane, usiujc je wsplnie z Ilirami doszcztnie zburzy. Po wysuchaniu
tych zaale wszyscy czonkowie Sejmu Zwizkowego jednomylnie postanowili wyda Etolom wojn. Wspomniane przyczyny wyoyli na pocztku uchway i dodali jeszcze wyjanienie: jeeli Etolowie od chwili
mierci Demetriosa, naturalnego ojca Filipa, zatrzymuj sprzymierzecom jaki kraj albo miasto, to oni dopomog im je odzyska; tak samo
tym wszystkim, ktrzy zmuszeni okolicznociami wbrew woli stali si
czonkami pastwa etolskiego, przywrc ich ojczysty ustrj, tak eby
bdc w posiadaniu swego kraju i swych miast mogli bez zag i bez danin
y na wolnoci oraz zachowa ojczyste urzdzenia i prawa. Take amfiktyonom przyrzekali na pimie sw pomoc w odzyskaniu ich praw i wadzy
nad wityni, wadzy, ktr teraz wydarli im Etolowie chcc sami by
panami majtku witynnego.
26. Przez ratyfikacj tej uchway w pierwszym roku sto czterdziestej
olimpiady6 rozpocza si tak zwana wojna sprzymierzecza, ktrej pocztek by suszny i odpowiadajcy popenianym bezprawiom. Czonkowie Rady Zwizkowej wysali natychmiast posw do sprzymierzecw,
aby lud w kadym pastwie zatwierdzi uchwa i aby wszyscy zaczli
z Etolami wojn poza krajem. Take do Etolw wysa Filip list tej treci:
Jeeli mog co uzasadnionego powiedzie przeciw zarzutom, niech jeszcze
teraz na wsplnym zebraniu ustnie spr zaagodz; jeeli za przypusz6

Tj. w r. 219.

205

czali, e pokrzywdzeni nie zemszcz si na nich, poniewa bez uchway


ludu upi i pustosz wszystkie pastwa, a w razie odwetu owi wanie
bd uchodzili za sprawcw wojny to s najgupszymi w wiecie ludmi.
Gdy przywdcy Etolw otrzymali ten list, tuszc z pocztku, e Filip nie
przybdzie, ustanowili okrelony dzie, w ktrym zjawi si w Rion; dowiedziawszy si jednak, e on tam przybywa, wysali goca z listem,
oznajmiajc, e przed zebraniem Zwizku Etolw nie mog na wasn
rk powzi adnej oglnie obowizujcej uchway. Achajowie za zebrawszy si na zwyczajnym posiedzeniu Zwizku wszyscy zatwierdzili
uchwa i ogosili przez herolda prawo upiey na terytorium etolskim.
Take krl zjawi si w Radzie Zwizkowej w Aigion, a skoro obszernie
si wypowiedzia, przyjto jego sowa z yczliwoci i odnowiono z samym
Filipem przyjazne stosunki, jakie istniay ju z jego przodkami.
27. W tyme czasie Etolowie, poniewa nadesza chwila wyboru ich
wadz, wybrali swym strategiem Skopasa, ktry ponosi win za wszystkie
omwione wyej akty gwatu. Co o tym mam powiedzie, nie wiem. Bo
prowadzi wojn nie na mocy uchway ludu, a jednak z caym ludem
urzdza upieskie wyprawy na ssiednie kraje i nie kara adnego z winowajcw, lecz obiera strategami i zaszczyca stojcych na czele takich
przedsiwzi, to wydaje mi si szczytem wszelakiej niegodziwoci. Jake
bowiem inaczej mona by nazwa tak przewrotno? Co mam na myli,
wyjani si z nastpujcych uwag. Kiedy Foibidas zdrad zaj Kadme,
Lacedemoczycy wprawdzie ukarali winowajc, ale zaogi nie usunli,
jak gdyby kara sprawcy zmazywaa bezprawie; a przecie powinni byli
przeciwnie uczyni, na tym bowiem zaleao Tebanom. Dalej, w czasie
zawarcia pokoju Antalkidasa wydali ogoszenie, e zwracaj miastom
wolno i niezaleno, a jednak harmostw nie usunli z miast. Skoro
Mantynejczykw, swoich przyjaci i sprzymierzecw, wypdzili z ich
siedzib, utrzymywali, e ich nie krzywdz przesiedlajc z jednego miasta
do kilku miast; a by to z ich strony nierozum poczony z przewrotnoci,
gdy mniemali, e jeli kto sam mruy oczy, to i inni nie widz. Dla obu
wic ludw7 owa zacieko w polityce staa si przyczyn najwikszych
nieszcz. Nie naley jej nigdy i w aden sposb naladowa ani prywatnie, ani publicznie, o ile kto chce dobrze dla siebie radzi.
Krl Filip ukoczywszy obrady z Achajami ruszy z wojskiem do Macedonii spieszc si z przygotowaniami wojennymi; przez wspomnian
powyej uchwa obudzi on nie tylko u sprzymierzecw, lecz u wszystkich Grekw pikne nadzieje co do swej krlewskiej agodnoci i wielkodusznoci.

Tj. dla Etolw i Lacedemoczykw.

206

28. Dziao si to w tym samym czasie, kiedy to Hannibal, podbiwszy


ju wszystkie ludy z tej strony rzeki Iber, skierowa atak na miasto Saguntynw. Ot gdyby pierwsze zamysy Hannibala zaraz od pocztku
splecione byy ze zdarzeniami w Grecji, to oczywicie musielibymy ju
w poprzedniej ksidze o tych ostatnich traktowa na przemian i paralelnie do iberyjskich, odpowiednio do ich wystpowania. Skoro jednak w Italii, w Grecji i w Azji przyczyny tych wojen byy rne, a tylko wyniki
wsplne sdzilimy, e musimy je te osobno przedstawi, a dojdziemy
do tego czasu, w ktrym wspomniane zdarzenia sploty si nawzajem
i zaczy sprowadza si do jednego celu (bo w ten sposb jasny bdzie
opis pocztkw poszczeglnych zdarze i wyrany ich splot, ktry omwiem na czele dziea dowodzc, kiedy, jak i z jakich przyczyn on nastpi); dopiero potem zamierzamy da wspln histori wszystkich krajw. Nastpi za w splot zdarze pod koniec wojny, w trzecim roku
sto czterdziestej olimpiady 8. Dlatego te pniejsze wypadki opowiemy
cznie, wedug ich wystpowania, wczeniejsze za osobno, jak powiedziaem, przypominajc jeszcze tylko wspczesne, przedstawione w poprzedniej ksidze, aeby nasze opowiadanie byo nie tylko zrozumiae, lecz take
zdumiewajce dla uwanych czytelnikw.
29. Filip zimujc w Macedonii gorliwie zaciga wojsko na przysz
wojn, a rwnoczenie stara si zabezpieczy Macedoni przed mieszkajcymi powyej niej barbarzycami. Nastpnie zeszedszy si ze Skerdilaidasem, w ktrego rce miao powierzy sw osob, rozmwi si z nim
co do przyjani i sojuszu; jako bd przyrzekajc mu pomoc w umocnieniu jego rzdw w Ilirii, bd oskarajc Etolw, ktrych nie trudno byo
oskary, atwo go namwi, aby przysta na jego propozycje. Wszak
niczym nie rni si bezprawia prywatne od publicznych, chyba tylko
liczb i wielkoci przewinie. Bo jeeli chodzi o jednostki, plemi lekkoduchw i zodziei gwnie przez to gotuje sobie upadek, e wobec siebie
nie przestrzegaj sumiennoci i popeniaj zbiorowo wzajemne przeniewierstwa. To te wtedy zdarzyo si Etolom. Umwiwszy si bowiem ze
Skerdilaidasem, e dadz mu cz zdobyczy, jeeli razem z nimi wpadnie do Achai, i skoniwszy go do tego czynu po zupieniu Kynaity
i uprowadzeniu licznych niewolnikw i bydlt, nie przyznali Skerdilaidasowi adnego udziau w zdobyczy. Poniewa z tego powodu osiad w jego
duszy gniew, zaraz usucha Filipa, ledwie ten mu to przypomnia, i zgodzi si przystpi do wsplnego zwizku pod tymi warunkami, e otrzyma
rocznie dwadziecia talentw i popynie z trzydziestu statkami, aby wojowa z Etolami na morzu.

Tj. w 217 r. przed n. e.

207

30. Podczas gdy Filip tym by zajty, wysani do sprzymierzecw


posowie przybyli najpierw do Akarnanii i ukadali si z tym ludem.
Akarnani rzetelnie zatwierdzili uchwa i zaczli z Etolami wojn poza
krajem; aczkolwiek, jeeli w ogle komu, to im godzioby si wybaczy,
gdyby prbowali rzecz odkada i zwleka i zgoa obawiali si wojny
z ssiadami, czci, poniewa bezporednio granicz z krajem Etolw,
jeszcze wicej, poniewa sami przez si atwi s do pokonania, a co
najwaniejsze, poniewa na krtko przedtem doznali najciszego losu
z powodu swej wrogoci ku Etolom. Lecz mnie wydaje si, e zacni
ludzie zarwno w publicznym, jak i w prywatnym yciu nigdy nic wyej
nie ceni ni powinno, a tej, jak si okazuje, Akarnani prawie zawsze
przestrzegali w niemniejszym stopniu ni jacykolwiek inni Grecy, chocia
ma tylko rozporzdzali potg. Dlatego nie naley si waha, czy
w chwili nieszcz czy si z nimi, lecz raczej ubiega si o to przed
wszystkimi innymi Hellenami, bo maj oni w sobie, i poszczeglne jednostki, i cay lud, pewn stao i przywizanie do wolnoci. Natomiast
Epiroci wysuchawszy posw uchwa wprawdzie tak samo zatwierdzili,
lecz postanowili dopiero wtedy zacz wojn z Etolami, kiedy j take
krl Filip zacznie. Posom za etolskim dali odpowied, e Epiroci zdecydowali si utrzyma z nimi pokj postpujc sobie nieszlachetnie i dwuznacznie. Wysano take do krla Ptolemajosa posw, ktrzy mieli go
prosi, aby ani pienidzy nie posya Etolom, ani w cokolwiek innego nie
zaopatrywa ich przeciw Filipowi i sprzymierzecom.
31. Meseczycy, z ktrych przyczyny zacza si wojna, przybyym do
nich posom tak dali odpowied: Poniewa Figaleja ley na ich granicy
i jest pod wadz Etolw, nie mog wprzd podj si wojny, a to miasto
zostanie od Etolw oderwane. To orzeczenie, ktrego bynajmniej nie pochwala lud, przeforsowali eforowie Oinis i Nikippos i kilku innych stronnikw oligarchw, przy czym, wedug mojego zdania, zapominali o swoim
obowizku i daleko od niego odchodzili. Ja bowiem twierdz, e wojna
jest straszn rzecz, nie tak jednak straszn, eby musiao si wszystko
znie celem jej uniknicia. Bo po c chepimy si wszyscy rwnoci
obywatelsk i swobod mwienia i uywamy sowa wolno", jeeli nie
ma nic waniejszego nad pokj? Wszak nie pochwalamy Teban za to, e
w czasie wojny medyjskiej uchylili si od walki za Hellad i ze strachu
stanli po stronie Persw, ani te Pindara, ktry w nastpujcych wierszach rwnie radzi im zachowa spokj:
Niechby cisz bezwietrzn kto z ziomkw da pastwu,
Podnego w wielkich mw spokoju odszuka blask wietny9
9

Fragment hyporchemu, pieni tanecznej (Bergk fr. 86, Turyn fr. 120).

208

Cho bowiem na razie wydawa si mwi w sposb przekonywajcy,


okazao si rycho potem, e ze wszystkich on najbrzydszej i najszkodliwszej udzieli rady. Bo jak sprawiedliwy i zaszczytny pokj jest dobrem najpikniejszym i najcenniejszym, tak poczony z niesaw i z habicym
tchrzostwem jest ze wszystkiego najbrzydszy i najszkodliwszy.
32. Atoli zwierzchnicy Meseczykw oddani oligarchii i majcy na
oku natychmiastow osobist korzy zawsze z wiksz, ni naleao, gorliwoci odnosili si do pokoju. Dlatego przez wiele trudnych sytuacji, niekiedy te przez pene grozy niebezpieczestwa, szczliwie si przeliznli.
Lecz przy takich zasadach gromadzia si suma zego i sprawiali, e ojczyzna zmagaa si z najwikszymi klskami. A przyczyna, jak sdz, bya
ta, e bdc ssiadami dwch najwikszych ludw na Peloponezie, a raczej prawie w caej Grecji, tj. Arkadw i Lakoczykw, z ktrych to
ludw jeden zawsze wrogo i nieprzyjanie by do nich usposobiony, odkd
wzili w posiadanie swj kraj, drugi przyjanie i yczliwie ani przeciw
Lacedemoczykom nie uprawiali otwartej wrogoci, ani w odniesieniu
do Arkadw otwartej przyjani. Przeto, ilekro te ludy byy zajte wojujc midzy sob albo przeciw innym, dobrze dziao si Meseczykom,
bo yli w pokoju i spokoju z powodu pooenia ich kraju na uboczu.
Kiedy jednak Lacedemoczycy wolni i nie zatrudnieni zaczli wyrzdza
im szkody, wwczas ani sami przez si nie mogli stawi czoa przewadze
Lacedemoczykw, ani nie pozyskali sobie wprzdy przyjaci, ktrzy by
naprawd chcieli wsplnie z nimi wszystkiego si podj, i dlatego albo
byli zmuszani suy wrogom dwigajc ciary, albo dla uniknicia
niewoli i na wygnanie porzucajc ojczyzn wira z dziemi i onami.
Ten los nieraz ju by ich spotka w niedugich odstpach czasu.
Niechby zatem istniejcy teraz ustrj Peloponezu niejako si zrs,
aby nie byo potrzebne to, o czym mam mwi. Gdyby za kiedy nastay
jakie rozruchy i zmiana tego stanu rzeczy, to widz dla Meseczykw
i Megalopolitan tylko jedn moliwo zachowania nadal w posiadaniu
swego kraju: jeeli bd zgodni i wedug rady Epaminondasa zdecyduj
si kady los i kade pooenie naprawd wzajemnie dzieli.
33. Te moje sowa powiadczy moe te dawna historia. Albowiem
Meseczycy jak podaje rwnie Kallistenes nie mwic ju o wielu
innych rzeczach, powicili take przy otarzu Lykajskiego Zeusa kolumn
w czasach Aristomenesa 10, na ktrej wyryli taki napis:
Czas sprawiedliwy wszelako osdzi krlewskie bezprawie,
Pomg Mesenie wraz Zeus odkry zdradziecki ten czyn
atwo. Lecz trudno przed bogiem uchodzi m krzywoprzysieny.
Cze ci, o Zeusie, ty krl, ocal Arkadii byt.
10

W czasie drugiej wojny meseskiej.

209

Skoro mianowicie zostali pozbawieni wasnej ojczyzny, powicajc


ten napis modlili si, jak mi si zdaje, niby o sw drug ojczyzn, proszc bogw o ocalenie Arkadii. I susznie to uczynili. Nie tylko bowiem
ich samych, wygnanych z ojczyzny podczas wojny arystomenejskiej Arkadowie przyjli do siebie czynic ich swoimi domownikami i wspziomkami, lecz uchwalili take wyda swe crki za odpowiednich do eniaczki
Meseczykw. Prcz tego zarzdzili ledztwo w sprawie zdrady krla
Aristokratesa w tak zwanej bitwie Nad Rowem i zabili jego samego oraz
wytpili cay jego rd. Ale nawet z pominiciem dawnych czasw ostatnie
zdarzenia po drugiej kolonizacji Megalopolis i Meseny mog da wystarczajcy dowd na to, co powiedzielimy. Oto kiedy w bitwie Hellenw pod Mantyne z powodu mierci Epaminondasa zwycistwo zostao
nie rozstrzygnite, Lacedemoczycy, ktrzy w swych nadziejach ju
sobie przywaszczali Meseni, sprzeciwiali si udziaowi Meseczykw
w ukadach pokojowych; lecz Megalopolici i wszyscy Arkadowie, jacy naleeli do ich Zwizku, tak dalece wzajemnie o to zabiegali, e Meseczycy
zostali dopuszczeni przez sprzymierzecw i wzili udzia w przysigach
i ukadach, natomiast Lacedemoczycy jedyni wrd Hellenw nie byli
objci ukadem pokojowym. Kt z potomnych biorc to pod rozwag
nie miaby uzna susznoci wypowiedzianego przez nas nieco wyej
pogldu?
Niechaj to bdzie przestrog dla Arkadw i Meseczykw, aby pamitajc o nieszczciach, jakie Lacedemoczycy sprowadzili na ich ojczyzn, naprawd dochowali sobie nawzajem yczliwoci i wiernoci i ani
z obawy, ani z dzy pokoju nie opuszczali jedni drugich w sytuacjach,
gdzie chodzi o cao ojczyzny!
34. Lacedemoczycy za postpili wedug swego zwyczaju (tu jest
dalszy cig naszego opowiadania), ostatecznie bowiem odprawili bez odpowiedzi posw wysanych przez sprzymierzecw. Tak bezradnymi
uczynia ich wasna gupota i przewrotno. I mnie wydaje si, e prawda
tkwi w tym powiedzeniu: Nieraz zbytnia miao przechodzi w nierozum i w nico". Pniej jednak, gdy mianowano innych eforw, owi,
ktrzy od pocztku wszczynali niepokoje i stali si sprawcami wyej
wspomnianej rzezi, posali do Etolw proszc o przybycie posa. Etolowie
bardzo chtnie na to przystali i wkrtce zjawi si Machatas jako pose
w Lacedemonie. Jako zaraz owi zwrcili si do eforw z daniem, eby
Machatasowi umoliwi wystp przed ludem, eby te wedle zwyczaju
ojcw ustanowi krlw i nie pozwoli, by panowanie Heraklidw wbrew
prawom jeszcze nadal byo znoszone. Eforom nie podobao si cae to postpowanie; nie mogli jednak oprze si ich naciskowi, gdy obawiali si
rzeszy modych ludzi, wic owiadczyli, e co do krlw pniej si naradz, dla Machatasa za zgodzili si zwoa wiec ludowy. Po zgromadzeniu

210

si ludu wystpi jako mwca Machatas i nakania go w duszej mowie,


aby wybra zwizek z Etolami, oskarajc lekkomylnie i zuchwale Macedoczykw, a chwalc nierozumnie i kamliwie Etolw. Gdy on zeszed
z mwnicy, sprawa ta wywoaa wielki spr. Jedni bowiem przemawiali
za Etolami i zachcali lud do zawarcia z nimi zwizku, inni sprzeciwiali
si im. Jednak niektrzy ze starszych przypomnieli ludowi tak dobrodziejstwa Antigonosa i Macedoczykw, jak i klski, jakich doznali od
Chariksenosa i Timajosa, kiedy to Etolowie wyprawiwszy si z caym
ludem spustoszyli ich kraj, periojkw zmienili w niewolnikw i zagrozili
Sparcie sprowadzajc podstpnie i gwatem wygnacw. Wwczas zmienili
zdanie i dali si wreszcie nakoni, eby utrzyma zwizek z Filipem
i Macedoczykami. Wobec tego Machatas nic nie wskrawszy wrci do
ojczyzny.
35. Ale owi, ktrzy od pocztku byli sprawcami ruchawki i bynajmniej
nie mogli pogodzi si z obecnym stanem rzeczy, znowu postanowili wykona czyn najbardziej zbrodniczy uwidszy w tym celu kilku modych
ludzi. Oto w czasie pewnej tradycjonalnej ofiary musiaa md w wieku
przepisowym z broni w rku odby procesj do wityni Ateny Chalkioikos, eforowie za speni ofiar bawic na miejscu koo wityni. Przy
tej sposobnoci kilku modych ludzi spord tych, ktrzy zbrojnie odbywali
procesj, nagle rzucio si na ofiarujcych eforw i zamordowao ich, aczkolwiek witynia zapewniaa bezpieczestwo tym wszystkim, ktrzy si
do niej schronili, gdyby nawet kto by zasdzony na mier. Teraz jednak
z powodu okruciestwa miakw tak dalece j zlekcewaono, e dokoa
otarza i stou wityni zarzezano wszystkich eforw. W lad za tym, wykonujc reszt planu, sprztnli Gyridasa i innych czonkw Rady Starszych, wygnali tych, ktrzy byli przeciwni Etolom, wybrali spord siebie
eforw i zawarli z Etolami zwizek. Uczynili to i narazili si na zarzut
wrogoci u Achajw, niewdzicznoci u Macedoczykw i w ogle nierozumu u wszystkich, gwnie z powodu Kleomenesa i yczliwoci ku
niemu, spodziewajc si cigle i oczekujc jego przybycia i ocalenia. Tak
to ci, ktrzy umiej zrcznie przestawa i obchodzi si z ludmi, nie tylko
obecni, lecz nawet znacznie oddaleni zostawiaj w ich sercu pewne, i to
nader silne zarzewie yczliwoci ku sobie. W kadym razie Lacedemoczycy pomijajc reszt, jeszcze teraz, gdy prawie ju przez trzy lata od
ucieczki Kleomenesa mieli swj ojczysty ustrj11, nie myleli nigdy
o ustanowieniu krlw w Sparcie; skoro jednak dosza do nich wie
o mierci Kleomenesa, wszyscy, zarwno lud jak i eforowie, wzili si
zaraz do ustanowienia krlw. Jako ci eforowie, ktrzy naleeli do stronnictwa powstacw i zawarli te zwizek z Etolami, a o ktrych wanie
11

Zob. Polibiusz ks. II 70, V 9.

211

mwiem, mianowali jednego krla w prawidowy i naleyty sposb, mianowicie Agesipolisa, ktry co do wieku by wprawdzie jeszcze chopcem,
ale synem Agesipolisa, syna Kleombrotosa, a ten ostatni wstpi na tron 12,
gdy Leonidasa usunito od rzdw, poniewa by najbliszym krewnym
tego domu. Opiekunem chopca obrali Kleomenesa, syna Kleombrotosa
a brata Agesipolisa. Jednake Archidamos, ktry pochodzi z drugiego
domu i by synem Eudamidasa, mia z crk Hippomedonta dwch synw;
take y jeszcze Hippomedon, syn Agesilaosa, syna Eudamidasa, i byo
nadto wielu innych z tego domu, wprawdzie dalej spokrewnionych ni
wymienieni, ale przecie nalecych do rodu. Ot z pominiciem tych
wszystkich ustanowili krlem Likurga, z ktrego przodkw aden nie nosi
tego tytuu; ten da kademu z eforw po talencie i zosta za to potomkiem
Heraklesa i krlem Sparty. Tak tanio mona wszdzie okupi bezprawie 13.
Dlatego te nie dzieci ich dzieci, lecz sami ci, ktrzy ustanowili krla,
pierwsi odpokutowali sw gupot.
36. Gdy Machatas dowiedzia si o tym, co zaszo u Lacedemoczykw,
zjawi si z powrotem w Sparcie i zechca eforw oraz krlw, aby zaczli
wojn z Achajami, bo tylko tak mwi mona pooy kres zabiegom
tych Lacedemoczykw, ktrzy na wszelki sposb staraj si rozerwa
zwizek z Etolami, jak i owych, ktrzy w Etolii to samo czyni. Eforowie
i krlowie dali si namwi i tak wrci Machatas osignwszy swj zamiar
dziki gupocie tych, ktrzy z nim trzymali. Likurg za zebra wojsko
najemne i pewn ilo uzbrojonych obywateli, aby wpa do kraju Argiww, ktry wskutek dotychczasowego stanu rzeczy zupenie by nie
strzeony. Jako Polichn, Prasiai, Leukai i Kyfanta wzi w nagym
ataku; lecz atak jego na Glympeis i Zaraks odparto. Gdy to uczyni, Lacedemoczycy ogosili przez herolda prawo upienia Achajw. Take
Ele jeykw namwi Machatas zachcajc ich w podobny sposb jak Lacedemoczykw, aeby zaczli wojn z Achajami.
Skoro niespodziewanie sprawy poszy Etolom po myli, wkraczali oni
w wojn z pen otuch; przeciwnie za Achajowie, Filip bowiem, w ktrym pokadali swe nadzieje, zajty by jeszcze zbrojeniem, Epiroci zwlekali z wojn, Meseczycy siedzieli spokojnie. Tymczasem Etolowie wspomagani przez gupot Elejczykw i Lacedemoczykw ze wszystkich stron
opasywali ich wojn.
37. Ot Aratowi w tym czasie skoczyo si ju urzdowanie, a syn
jego Aratos, wybrany przez Achajw, przej urzd stratega. U Etolw
za by strategiem Skopas, a czas jego roku urzdowania dobieg wanie
12

Kleombrotos by krlem od r. 242 zamiast swego tecia Leonidasa, ktry


w dwa lata pniej znowu otrzyma wadz.
13
Czytam: .

212

wtedy do poowy. Etolowie mianowicie dokonywali wyboru swych wadz


zaraz po jesiennym zrwnaniu dnia z noc, Achajowie za wtedy okoo
wzejcia Plejady. Kiedy wic ju zbliao si lato i modszy Aratos obj
strategi, rwnoczenie wszystkie wojny zostay podjte i rozpoczte14,
bo Hannibal zabra si w tym czasie do oblegania Saguntu, Rzymianie
za wysali Lucjusza Emiliusza na czele wojska do Ilirii przeciw Demetriosowi Faryjskiemu, o ktrych to zdarzeniach traktowalimy w poprzedniej ksidze. Dalej Antioch, ktremu Teodotos wyda Ptolemais i Tyr,
gotowa si do ataku na Celesyri, a Ptolemajos by zajty zbrojeniami
na wojn przeciw Antiochowi. Likurg za, ktry chcia zacz w podobny
sposb jak Kleomenes, oblega Atenajon na obszarze Megalopolitan rozoywszy si tam obozem. Achajowie zbierali najemne wojska konne i piesze na groc im zewszd wojn, a Filip ruszy z Macedonii ze swym
wojskiem, majc dziesi tysicy macedoskich falangistw, pi tysicy
peltastw, prcz tego omiuset jedcw.
To wic wszystko w taki sposb przedsibrano i przygotowywano.
W tym samym za czasie Rodyjczycy rozpoczli wojn z Byzantyjeykami
z nastpujcych przyczyn.
38. Byzantyjczycy zajmuj okolic, ktra od strony morza ze wszystkich okolic zamieszkaej przez nas ziemi najdogodniej jest pooona ze
wzgldu na bezpieczestwo i dobrobyt mieszkacw, natomiast od strony
ldu pod obu wzgldami najniedogodniej ze wszystkich. Od strony morza
tak mocno zagraaj ujciu Pontu, e bez ich woli aden kupiec nie moe
ani tam wpyn, ani wypyn. Poniewa za Pontos posiada wiele rzeczy, ktre innym ludziom poyteczne s do ycia, wic panami tego
wszystkiego s Byzantyjczycy. Wszak z rzeczy koniecznych dla ycia dostarczaj nam okolice nad Pontem zarwno byda, jak i ludzi, ktrych
wywozi si jako niewolnikw w bardzo obfitej iloci i w bezsprzecznie
najlepszej jakoci; a z produktw zbytkowych zaopatruj nas pod dostatkiem w mid, wosk, solone ryby. Natomiast z tego, w co obfituj nasze
okolice, otrzymuj oliw i kady gatunek wina. Co do zboa rnie si
sprawa przedstawia, bo raz dostarczaj go w por, raz je otrzymuj. Tych
wszystkich produktw musieliby Hellenowie albo cakiem by pozbawieni,
albo przy wymianie musiaaby ich omin wszelka korzy, gdyby Byzantyjczycy albo zechcieli zdradliwie postpowa i ongi poczy si z Galatami, teraz za czciej z Trakami, albo gdyby w ogle tej okolicy nie
zamieszkiwali, bowiem z powodu ciasnoty ujcia i mnogoci okolicznych
barbarzycw byby Pontos bez wtpienia niedostpny dla naszych okrtw. Najwiksze wic korzyci czerpi oczywicie sami Byzantyjczycy
z naturalnych waciwoci okolicy. Wszystko bowiem, co u nich jest w nad14

W r. 219.

213

miarze, mog wygodnie i korzystnie eksportowa bez wszelkiej trudnoci


i niebezpieczestwa, a to, czego u nich brak importowa. Liczne jednak
poytki, jak powiedzielimy, osigaj dziki nim take inni. Skoro zatem
s poniekd wsplnymi dobroczycami wszystkich, susznie powinni by
otrzyma nie tylko wdziczno, lecz i wspln pomoc ze strony Hellenw,
jeli grozi im niebezpieczestwo od barbarzycw. Atoli poniewa zazwyczaj nie zna si waciwoci i pomylnego z natury pooenia tej okolicy,
poniewa ley ona nieco dalej od zwiedzanych czci ziemi, i poniewa
wszyscy yczymy sobie takie rzeczy pozna, a przede wszystkim na wasne oczy ujrze okolice zawierajce w sobie co niezwykego i odrbnego,
jeli za to niemoliwe, to przynajmniej mie w duszy wyobraenia i pogldy, ktre jak najblisze s prawdy przeto musimy przedstawi, jak
si z tym ma sprawa i co wspomnianemu miastu uycza takiego i tak
wielkiego dobrobytu.
39. Ot tak zwany Pontos ma obwd okoo dwudziestu dwch tysicy
stadiw oraz dwa naprzeciw siebie pooone ujcia, jedno z Propontydy,
drugie z Jeziora Meockiego, ktre samo przez si w obwodzie liczy osiem
tysicy stadiw. Poniewa do wymienionych zbiornikw wd uchodzi
wiele wielkich rzek z Azji, a jeszcze wiksze i liczniejsze z Europy,
przeto napeniane nimi Jezioro Meockie pynie do Pontu przez ujcie,
a Pontos do Propontydy. Ujcie Jeziora Meockiego nazywa si Kimmeryjskim Bosporem; ma ono szeroko okoo trzydziestu, dugo szedziesiciu stadiw i cae jest pytkie. Ujcie za Pontu podobnie nazywa si
Bosporem Trackim, a dugie jest na sto dwadziecia stadiw, szerokie nie
wszdzie tak samo. Pocztkiem ujcia od strony Propontydy jest odstp
midzy Kalchedonem a Byzantion, ktry wynosi czternacie stadiw; od
strony Pontu tak zwane Hieron, gdzie, wedug podania, Jazon wracajc
z kraju Kolchw po raz pierwszy zoy ofiar dwunastu bogom. Ten
punkt ley w Azji i oddalony jest od Europy w kierunku lecej naprzeciw, w Tracji, wityni Serapisa prawie o dwanacie stadiw. e za
Jezioro Meockie i Pontos bez przerwy wypywaj, dwie s przyczyny.
Jedna sama przez si i dla wszystkich jest jasna, mianowicie ta: jeeli
wiele rzek wpada w obwd cile ograniczonych zbiornikw wodnych, to
coraz wicej przybywa tam wody i gdyby nie byo adnego odpywu,
musiaaby ona podnoszc si zaj coraz wiksz i szersz przestrze
zbiornika; jeeli za istniej odpywy, to musi przybywajca i wzrastajca
masa wd przelewajc si, spyn i bez przerwy wylewa si przez
istniejce ujcia. Druga przyczyna jest nastpujca. Skoro wskutek gwatownych deszczw rzeki nanios do wspomnianych zbiornikw mnstwo
wszelakiego wirowiska, wypierana przez nagromadzony namu woda
coraz wyej si podnosi i wylewa w ten sam sposb przez istniejce wypywy. Poniewa za przybywanie namuu i wody stale i bez przerwy

214

odbywa si w rzekach, wic take odpyw przez ujcia musi si stale


i bez przerwy odbywa.
Te zatem s prawdziwe przyczyny, dla ktrych Pontos wypywa poza
oysko; i nie na opowiadaniach kupcw opiera si ich wiarogodno, lecz
na obserwacji natury, a nad t obserwacj nie atwo jest znale dokadniejsz.
40. Skoro na ten punkt zwrcilimy nasz uwag, nie naley niczego
pomin bez wyjanienia i polega na samej tylko wypowiedzi, jak to
wikszo historykw zwyka czyni; raczej musimy posuy si opartym
na dowodach sprawozdaniem, aeby dnym wiedzy czytelnikom nie
zostawi adnej wtpliwoci w zakresie badanych kwestii. Jest to bowiem
cecha waciwa dzisiejszym czasom, w ktrych po udostpnieniu wszystkich krajw od strony ldu i morza nie przystoi ju uywa poetw
i mitografw jako wiadkw tego, co nieznane, jak to nasi poprzednicy
czynili w wikszoci wypadkw, przytaczajc, wedle sw Heraklita, niewiarogodnych gwarantw na to, co wtpliwe; musimy wic dokada
stara, eby opowiadanie samo przez si wzbudzao wystarczajce zaufanie w czytelniku. Twierdzimy wic, e Pontos jak dawniej, tak i teraz
jest namulany, a z czasem Jezioro Meockie i on zupenie zostan zamulone, o ile tylko pozostan te same warunki w tych okolicach i o ile
przyczyny namulenia dziaa bd bez przerwy. Bo jeeli czas jest nieograniczony, a zbiorniki wd na kadym miejscu cakowicie s ograniczone, to jasn jest rzecz, e nawet przy nieznacznej iloci naniesionego
materiau z czasem zostan one zapenione; wszak zgodnie z prawem
natury co skoczonego, co w nieskoczonym czasie bez przerwy powstaje
lub zanika, choby to si dziao na najmniejsz skal (to bowiem teraz
przypumy), musi doj do przeznaczonego koca. Skoro za nie byle
jaki, lecz nawet bardzo liczny nagromadza si namu, to widocznie nie
kiedy, lecz rycho musi nastpi to, o czym teraz mwimy. Jako to
zdaje si ju dzia. Oto Jezioro Meockie ju jest zamulone, bo przewana
jego cz ma tylko siedem i pi sni gbokoci, tak e wielkie okrty
nie mog ju po nim jedzi bez przewodnika. O ile za pierwotnie byo
ono morzem czcym si z Pontem, jak zgodnie podaj staroytni, to teraz
jest jeziorem ze sodk wod, poniewa woda morska zostaa wypchnita
przez namu, a ilo wody rzecznej przewaya. Podobnie te stanie si
z Pontem i staje si ju teraz; lecz dla ogu nie bardzo jest to widoczne
z powodu wielkiej gbokoci, natomiast dla tych, ktrzy cho troch
zwracaj na to uwagi, ju teraz oczywisty jest ten proces.
41. Oto poniewa Ister 15, pyncy z Europy, wielu ujciami wpada
do Pontu, wytworzy si na tyme z naniesionego przez ujcia namuu
15

Dzisiejszy Dunaj.

215

wa, dugi prawie na tysic stadiw, oddalony o dzie drogi od ldu. Na


ten wa wprost z penego morza najedaj eglarze, ktrzy pyn Pontem
i niepostrzeenie w nocy rozbijaj na tych miejscach swe okrty. eglarze
nazywaj je grzbietami, awami piaszczystymi. e za namu nie osadza
si przy samym ldzie, lecz daleko naprzd jest popychany, w tym naley
szuka przyczyny. Mianowicie o ile prdy rzek z powodu gwatownego
ich rozpdu nie trac swej siy i rozpychaj morze, o tyle te ziemia
i wszystko, co nios z sob nurty, musi by naprzd pdzone i nie zazna
w ogle zwoki czy zatrzymania. Skoro za wskutek gbokoci i masy
morza ju si nurty osabi, wtedy naturalnie musi ju opadajcy mu
zatrzyma si i stan. Dlatego to namu z rwcych i wielkich rzek osadza
si w znacznej odlegoci, podczas gdy tu przy ldzie morze jest gbokie;
z mniejszych za i agodnie pyncych rzek osadzaj si awy piasku tu
przy ujciach. Najlepiej okazuje si to podczas gwatownych deszczw,
bo wtedy nawet nieznaczne rzeki przemgszy fale morskie przy ujciu
popychaj namu tak daleko w morze, e zalenie od gwatownoci kadej
wpadajcej rzeki powstaje wiksze albo mniejsze jego oddalenie. Wielko za wspomnianego wau, jak w ogle mnstwo nanoszonych z rzek
do morza kamieni, drwa i ziemi, bynajmniej nie powinny wydawa si
niewiarogodne, bo to byoby niedorzeczne; wystarczy obserwowa pierwszy lepszy strumie grski, jak w krtkim czasie nieraz wyabia i przeamuje strome stoki, niesie ze sob wszelakie rodzaje drwa, ziemi i kamieni, a takie tworzy nasypy, e niekiedy zmienia w krtkim czasie do
niepoznania t sam okolic.
42. Dlatego nie mona dziwi si, jeeli tak wielkie i tak rwce rzeki
pync bez przerwy wywouj jeden ze wspomnianych skutkw i w kocu
wypeniaj Pontos, bo kto dobrze rzecz rozway, temu musi si ona wyda
nie tylko prawdopodobna, lecz i konieczna. Zapowiedzi tego, co nastpi,
jest fakt, e o ile teraz Jezioro Meockie sodsze jest od Morza Pontyjskiego, o tyle to ostatnie, jak wida, wyranie rni si od naszego 16.
Z tego jasno wynika, e skoro czas, w ktrym wypenio si Jezioro Meockie, wejdzie w ten sam stosunek do czasu potrzebnego na wypenienie
Pontu, w jakim pozostaje wielko jednego zbiornika do drugiego wtedy
take Pontos podobnie jak Jezioro Meockie stanie si pytkim i sodkim
jeziorem. I naley przypuci, e nastpi to tym prdzej, im wiksze
i liczniejsze s masy wodne rzek, ktre si do Pontu wlewaj.
Nasze uwagi zwracaj si przeciw tym, ktrym wydaje si niewiarogodne, eby Pontos teraz i w przyszoci mia by wypeniony namuem
i eby tak wielkie morze stao si jeziorem i bagnem. Jeszcze bardziej
zamieciem je z powodu kamstw i cudacznych wymysw eglarzy,
16

Tzn. od Morza rdziemnego.

216

abymy wskutek nieznajomoci rzeczy nie byli zmuszeni jak dzieci sucha z otwartymi ustami kadego opowiadania, lecz majc lady prawdy
do pewnego stopnia wedug nich mogli osdzi, czy to, co kto mwi, jest
prawdziwe lub faszywe.
Teraz wracamy do dalszych roztrzsa o korzystnym pooeniu Byzantion.
43. Ujcie wic, ktre czy Pontos i Propontis, jest dugie na sto
dwadziecia stadiw, jak dopiero co powiedziaem, i granic jego ku
Pontowi stanowi Hieron, ku Propontis odstp od wybrzea przy Byzantion. Midzy obu ley Hermajon, mianowicie na wystpie po strome
europejskiej, ktry tworzy przyldek w ujciu; odlege ono jest od Azji
o pi prawie stadiw i znajduje si na najwszym miejscu caego
ujcia, gdzie take Dariusz mia przerzuci most przez cienin morsk,
gdy si przez ni przeprawia na Scytw. Ot na reszcie traktu od strony
Pontu jest ruch prdu jednostajny, poniewa podobne s wybrzea, ktre
cign si po obu stronach ujcia. Skoro jednak prd idcy od Pontu
dotrze do Hermajon po stronie europejskiej, gdzie, jak mwilimy, jest
najwsze miejsce, i tam cinity, gwatownie si odbije, wtedy zwraca
si jakby pod otrzymanym ciosem i wpada na przeciwlege wybrzee Azji.
Std znowu, niby zawracajc, bierze przeciwny kierunek ku przedgrzom
po europejskiej stronie, ktre nosz nazw Koo Hestyj. Z tego miejsca
powtrnie z rozmachem dopada tak zwanej Bus, miejscowoci w Azji,
gdzie wedug poda , przeprawiwszy si przez morze, najpierw
postawia sw stop. Wreszcie prd, wybiegajc z Bus, pdzi ku samemu
Byzantion, rozszczepia si koo tego miasta i jedn swoj odnog wpywa
do zatoki, ktra nosi nazw Keras, a wiksz czci znowu na bok si
zwraca. Nie moe wic ju on utrzyma swej siy a do przeciwlegego
wybrzea, na ktrym ley Kalchedon. Skoro bowiem nieraz odby drog
w przeciwnym kierunku, a cienina morska w tej okolicy ma ju pewn
szeroko, wic osabiony nurt nie robi ju krtkich zakrtw ku przeciwlegemu brzegowi pod ostrym ktem, lecz raczej pod rozwartym; tak
zatem cignie przez cienin omijajc miasto Kalchedoczykw.
44. Tym, co powoduje tak dogodne pooenie miasta Byzantyjczykw,
a wrcz przeciwne Kalchedoczykw jest wanie to, co teraz powiedziaem, chocia pozornie oba miasta wydaj si mie rwnie dogodne
pooenie. A przecie mimo najlepszych chci nie atwo jest do jednego
dopyn, podczas gdy do drugiego, choby nie chcia, z koniecznoci
niesie ci prd, jak wyej powiedzielimy. Za dowd na to posuy, co
nastpuje. Ci, ktrzy chc przeprawi si z Kalchedonu do Byzantion,
nie mog pyn prosto wskutek znajdujcego si w porodku prdu, lecz
zbaczaj ku Bus i tak zwanemu Chrysopolis ktre ongi obsadzili Ateczycy za rad Alkibiadesa i pierwsi usiowali domaga si ca za wywz

217

od eglujcych do Pontu a dalej powierzaj si prdowi, ktrym z koniecznoci niesieni s do Byzantion. Podobnie ma si te sprawa z eglug po drugiej stronie miasta Byzantyjczykw. Bo czy kto jedzie z Hellespontu z wiatrami poudniowymi, czy do Hellespontu z Pontu z wiatrami
pnocnymi egluga wzdu wybrzea Europy z miasta Byzantyjczykw
ku cieninom Propontydy koo Abydos i Sestos, i tak samo znowu std
do Byzantion, jest prosta i zarazem atwa. Natomiast odwrotnie dzieje si
z jazd od Kalchedonu wzdu wybrzea Azji, poniewa szlak eglowny
przy brzegu wije si wrd zatok, a obszar Kyzikenw daleko wybiega
w morze. Bo w drodze z Hellespontu do Kalchedonu posugiwa si flot
jadc wzdu wybrzea Europy, a potem zbliajc si do okolicy Byzantion
skrci i eglowa w stron Kalchedonu trudno jest z powodu prdu
i wyej podanych przyczyn. A tak samo znowu cakiem jest niemoliwe
przy wyjedzie z Kalchedonu prosto eglowa ku Tracji wskutek prdu
w porodku drogi i dlatego, e oba wiatry przeciwne s jazdom w obu
kierunkach. Mianowicie wiatr poudniowy wprowadza do Pontu, a wyprowadza z niego wiatr pnocny, tymi za wiatrami musi si eglarz
posugiwa przy jazdach w obu kierunkach.
To wic jest wanie przyczyn szczliwego pooenia Byzantion od
strony morza; o tym za, co czyni niepomylnym jego pooenie od strony
ldu, mam zamiar mwi.
45. Poniewa Tracja opasuje tak wkoo ich obszar, e siga od morza
do morza, s oni naraeni na ustawiczn i trudn wojn z mieszkacami
tego kraju; bo choby uzbroiwszy si raz zwyciyli nieprzyjaci, to
i tak nie zdoaj pozby si wojny, gdy plemion i ksit jest tam mnstwo. Wszak jeeli jednego pokonaj, trzej inni potniejsi ksita wkraczaj w ich kraj, a take jeeli ustpi i zgodz si na daniny i ukady, nic
przez to nie zyskuj, bo jeeli oddadz co jednemu, to wanie z tego
powodu znajduj piciu nowych nieprzyjaci. Dlatego uwikani s w ustawiczn i cik wojn. C bowiem jest niebezpieczniejszego ni wojna
z ssiadami i barbarzycami? C straszniejszego? Atoli oni zmagajc si
z tymi nieszczciami na ldzie, prcz innych klsk towarzyszcych wojnie
doznaj nadto mwic sowami, poety niby mk Tantala". Oto
posiadaj bardzo yzny kraj, lecz skoro go z mozoem uprawi i skoro
doczekaj si piknych i obfitych plonw, a nastpnie zjawi si barbarzycy i cz ich zniszcz, cz zbior i uwioz wtedy to, nie mwic
ju o pracy i kosztach, gdy widz jeszcze zniszczenie, opakuj pikno
plonw i z przykroci znosz swj los.
Mimo to znosili wojn z Trakami wskutek przyzwyczajenia i w stosunkach z Grekami trwali przy dawnych prawach. Skoro jednak zwalili
si na nich jeszcze Galowie pod wodz Komontoriosa, wwczas spotkay
ich wszelkie nieszczcia.

218

46. Galowie ci wyruszyli byli z ojczyzny razem z Brennosem. A kiedy


uniknli niebezpieczestwa koo Delf i przybyli nad Hellespont, nie przeprawili si do Azji, lecz tam pozostali, poniewa spodobaa im si okolica
Byzantion. Jako pokonawszy Trakw i ustanowiwszy siedzib krlestwa
w Tylis przywiedli Byzantyjczykw do kracowej biedy. Ot z pocztku,
wobec ich napadw za pierwszego krla Komontoriosa, uiszczali Byzantyjczycy stale daniny, po trzy i pi tysicy, niekiedy nawet dziesi tysicy zotych monet, aby nie pustoszono ich kraju. Wreszcie musieli zgodzi si na pacenie rocznej daniny w wysokoci osiemdziesiciu talentw,
a do czasw Kauarosa, za ktrego krlestwo zostao obalone, a cae plemi
Galw z kolei wytpione przez zwyciskich Trakw. W owych czasach
Byzantyjczycy uciskani haraczami z pocztku sali posw do Hellenw
proszc o odsiecz i wsparcie pienine w gronym swym pooeniu, gdy
jednak przewanie lekcewaono ich prob, zdecydowali si, zmuszeni
koniecznoci, pobiera co od eglujcych do Pontu.
47. To wic, e Byzantyjczycy cigali co za produkty wywoone
z Pontu, byo powodem wszystkich wielkich strat i trudnoci; uwaano
to za rzecz oburzajc i wszyscy uprawiajcy eglug skadali win na
Rodyjczykw, poniewa ci zdawali si dziery panowanie na morzu. Std
wybucha wojna, o ktrej teraz zamierzamy opowiedzie.
Mianowicie Rodyjczycy rozjtrzeni zarwno wasn szkod, jak i stratami innych, wysali najpierw z udziaem swych sprzymierzecw poselstwo do Byzantyjczykw dajc od nich zniesienia ca. Skoro ci zgoa
nie ustpowali, lecz byli przekonani o susznoci swej sprawy, w czyni
utwierdzia ich publiczna dyskusja, jaka si u nich odbya midzy wczesnymi zwierzchnikami pastwa Byzantyjczykw, Hekatodorem i Olimpiodorem, a posami rodyjskimi, wtedy Rodyjczycy odeszli nic nie wskrawszy, lecz po powrocie uchwalili z wymienionych przyczyn wojn
przeciw Byzantyjczykom. I zaraz wysali posw do Pruzjasza wzywajc
go take do udziau w wojnie, wiedzieli bowiem, e Pruzjasz o co jest
porniony z Byzantyjczykami.
48. Podobnie uczynili te Byzantyjczycy. Oto wysali do Attalosa i do
Achajosa posw z prob o udzielenie im pomocy. Jako Attalos by na
to zdecydowany, lecz wtedy mao znaczya jego potga, gdy przez Achajosa ograniczony by do swego ojcowskiego pastwa. Achajos natomiast,
ktry wada z tej strony Tauru i wieo ogosi si krlem, przyrzek sw
pomoc; przystpujc za do tej partii obudzi w Byzantyjczykach wielk
nadziej, w Rodyjczykach i Pruzjaszu na odwrt wielki przestrach.
Achajos bowiem by krewnym owego Antiocha, ktry otrzyma tron syryjski, a wyej wspomniane panowanie osign z nastpujcych przyczyn.
Po mierci Seleukosa, ojca wspomnianego Antiocha, i przejciu wadzy
krlewskiej przez najstarszego z jego synw, Seleukosa, Achajos jako

219

krewny razem z nim przekroczy Tauros na dwa mniej wicej lata przed
czasem, o ktrym teraz jest mowa. Mianowicie mody Seleukos ledwie
dosta si na tron, syszc, e Attalos przywaszczy sobie ju wadz w caej Azji z tej strony Tauru, z gorliwoci zacz broni wasnych spraw;
przekroczywszy jednak z wielkim wojskiem Tauros znalaz mier podstpnie zamordowany przez Gala Apaturiosa i przez Nikanora. Achajos
jako krewny pomci bezzwocznie dokonany mord zabijajc Nikanora
i Apaturiosa; wojskami za i ca wojn kierowa rozumnie i wielkodusznie. Cho bowiem sprzyjay mu okolicznoci i masy nakaniay go do
woenia na gow diademu, nie chcia tego uczyni, lecz zachowa wadz
dla modszego z synw 17, Antiocha, i szybko przebywajc kraje odzyskiwa z powrotem ca Azj z tej strony Tauru. Poniewa jednak sprawy
nieoczekiwanie szy mu po myli, gdy Attalosa zamkn w samym Pergamon, a ca reszt dosta w sw moc przeto rozzuchwalony powodzeniem od razu wszed na inn drog. Jako przywdziawszy diadem
i ogosiwszy si krlem sta si wtedy najpotniejszym i najgroniejszym
wrd krlw i ksit z tej strony Tauru. W nim te najbardziej pokadali teraz sw ufno Byzantyjczycy, kiedy przedsiwzili wojn przeciw
Rodyjczykom i Pruzjaszowi.
49. Pruzjasz za ju przedtem zarzuca Byzantyjczykom, e uchwalonych dla kilku posgw nie powicili, lecz spraw przewlekali i pucili
w niepami. Dalej bra im za ze, e dokadali wszelkich stara, aby
pooy kres wrogim stosunkom i wojnie midzy Attalosem a Achajosem
mniemajc, e przyja ich z wielu wzgldw szkodliwa jest dla jego interesw. Drania go te myl, e Byzantyjczycy na igrzyska Ateny wysali
do Attalosa posw jako uczestnikw w ofiarach, a do niego na wito
Soteriw nikogo nie posali. Gdy wic z wszystkich tych powodw ogarnia go skryty gniew, chtnie podj propozycj Rodyjczykw i ukadajc
si z posami zada, eby Rodyjczycy prowadzili wojn na morzu, on
sam za spodziewa si na ldzie niemniejsze szkody wyrzdza przeciwnikom. Wojna wic Rodyjczykw przeciw Byzantyjczykom z tych powodw i tak si zacza.
50. Byzantyjczycy z pocztku sprycie prowadzili wojn, ufni w pomoc Achajosa i spodziewajc si przez cignicie Tiboitesa z Macedonii
sami w odwecie wystraszy Pruzjasza i uwika w niebezpieczestwo. Ten
wojujc ze wspomnian gorliwoci zabra Byzantyjczykom przy ujciu
tak zwane Hieron, ktre oni krtko przedtem kupili za wielk sum pienidzy z powodu dogodnego pooenia miejsca, nie chcc nikomu zostawia adnego punktu oparcia ani dla eglujcych do Pontu kupcw, ani
dla handlu niewolnikami lub cignicia korzyci z samego morza 18. Zabra
17
18

Modszego syna Seleukosa.


Tj. przez rybowstwo, zwaszcza pow tuczykw.

220

im nadto po stronie azjatyckiej obszar, jaki ju od duszego czasu posiadali w Myzji. Rodyjczycy za zaopatrzywszy w zaog sze okrtw,
a oprcz tych cignwszy od sprzymierzecw dalsze cztery i wybrawszy
dowdc floty Ksenofantosa pynli ku Hellespontowi z dziesiciu okrtami.
Stajc na kotwicy z reszt statkw koo Sestas przeszkadzali tym, ktrzy
chcieli pyn do Pontu; a na jednym statku wypyn dowdca floty,
aby wystawi Byzantyjczykw na prb, czy moe ze strachu przed wojn
oka ju skruch. Gdy oni nie zwracali na uwagi, odpyn, zabra
reszt okrtw i odjecha ze wszystkimi na Rodos. Byzantyjczycy za
posali do Achajosa z prob o pomoc, a do Tiboitesa wyprawili ludzi,
ktrzy go mieli sprowadzi z Macedonii, bo panowanie nad Bityni zdawao si nie mniej nalee do Tiboitesa ni do Pruzjasza, ile e by on
stryjem Pruzjasza. Kiedy Rodyjczycy zauwayli wytrwao Byzantyjczykw, wymylili zrczny sposb dla osignicia zamierzonego celu.
51. Widzc bowiem, e wytrwao Byzantyjczykw w wojnie gwnie
uzasadniona jest nadziejami, jakie pokadali w Achajosie, i biorc pod
uwag, e ojciec Achajosa, na ktrego ocaleniu temu bardzo zaleao,
uwiziony jest w Aleksandrii, postanowili wysa posw do Ptolemajosa,
aby wyprosi uwolnienie Andromacha; a o ile przedtem czynili to przygodnie, teraz naprawd spieszno byo im z t spraw, aby wywiadczywszy Achajosowi tak przysug zobowiza go do spenienia wszelkich
swoich da. Kiedy zjawili si posowie, Ptolemajos namyla si, czyby
nie zatrzyma Andromacha, spodziewajc si posuy nim przy sposobnoci, poniewa spr jego z Antiochem by jeszcze nie rozstrzygnity,
Achajos za, ogosiwszy si niedawno krlem, znaczn rozporzdza potg.
Mianowicie Andromachos by ojcem Achajosa, a bratem Laodiki, ony
Seleukosa. Poniewa jednak Ptolemajos z caego serca przychylny by
Rodyjczykom i stara si im we wszystkim przysuy, przeto zgodzi si
i odda im Andromacha, aby odwieli go do syna. Ci, uzyskawszy to i przyznawszy jeszcze Achajosowi pewne zaszczyty, odebrali tym samym najwiksz nadziej Byzantyjczykom. A spotkao Byzantyjczykw nadto inne
niepowodzenie. Bo wracajcy z Macedonii Tiboites zmar i zniweczy
w ten sposb ich plany. Po tym wypadku upadli Byzantyjczycy, na duchu,
Pruzjasz za wzmocniony w swych nadziejach co do wojny sam wojowa
na azjatyckim terytorium i energicznie bra si do rzeczy, a rwnoczenie
zwerbowa Trakw i oni na europejskim terytorium nie wypuszczali
Byzantyjczykw poza bramy miasta. Byzantyjczycy wic, zawiedzeni
w swych nadziejach i zewszd nkani wojn, ogldali si za dogodnym
wyjciem z tego pooenia.
52. Kiedy wic w Byzantion zjawi si Kauaros, krl Galw, i gorliwie
poredniczy w zaegnaniu sporu usiujc pooy kres wojnie, zgodzili si
na jego propozycje Pruzjasz i Byzantyjczycy. Rodyjczycy syszc o usio-

221

waniach Kauarosa i o liczeniu si z nim Pruzjasza pragnli take wasny


cel osign; wybrali zatem Aridikesa na posa do Byzaiityjeykw, rwnoczenie jednak wysali Polemoklesa z trzema trjrzdowcami, aby
jak si to mwi i wczni, i lask herolda rwnoczenie Byzan ty jeykom przesa. Gdy owi zjawili si, przyszy do skutku ukady w tym
roku, w ktrym Koton, syn Kalligeitona, by hieromnemonem 19 w Byzantion. Ukad z Rodyjczykami brzmia po prostu: Byzantyjczycy nie
bd od nikogo, kto egluje do Pontu, pobiera ca, a Rodyjczycy i ich
sprzymierzecy w takim razie utrzymaj z Byzantyjczykami pokj".
A warunki pokoju z Pruzjaszem byy nastpujce: Midzy Pruzjaszem
a Byzantyjczykami ma istnie pokj i przyja po wsze czasy. Ani Byzantyjczycy nie wyprawi si z wojskiem przeciw Pruzjaszowi, ani Pruzjasz przeciw Byzantyjczykom. Pruzjasz ma zwrci Byzantyjczykom ich
ziemie i warowne punkty wraz z mieszkacami oraz jecw wojennych
bez okupu, prcz tego wzite na pocztku wojny okrty i znalezion
w warowniach bro, a tak samo drwa, kamienie i cegy z miejscowoci
Hieron" (Pruzjasz bowiem obawiajc si powrotu Tiboitesa zburzy wszystkie warowne punkty, ktre pod jakim bd wzgldem zdaway si by
dogodnie pooone). Pruzjasz ma take niektrych Bitynw, ktrzy zajli
jakiekolwiek ziemie na podlegajcym Byzantyjczykom obszarze myzyjskim, zmusi do zwrotu ich rolnikom". Wojna wic, ktra wybucha midzy Rodyjczykami i Pruzjaszem z jednej, a z Byzantyjczykami z drugiej
strony, taki miaa pocztek i koniec.
53. W tyme czasie Knosyjczycy wyprawili poselstwo do Rodyjczykw i namwili ich, aby przysali im okrty pod wodz Polemoklesa oraz
trzy bez pokadu, ktre mieli dodatkowo cign na morze. Gdy to si
stao i okrty przybyy na Kret, Eleuternajowie podejrzewajc, e Polemokles dla przypodobania si Knosyjczykom kaza sprztn jednego z ich
wspziomkw, Timarchosa, najpierw ogosili prawo odwetu na Rodyjczykach, a potem wydali im wojn. Take Lyttiw na krtko przed tym
czasem dotkna niepowetowana klska. W ogle bowiem caa Kreta znajdowaa si wwczas w nastpujcym pooeniu. Knosyjczycy, sprzymierzywszy si z Gortyczykami, podporzdkowali sobie ca wysp z wyjtkiem miasta Lyttiw. Poniewa ono jedno odmawiao im posuszestwa,
postanowili z nim prowadzi wojn pragnc je doszcztnie zburzy, aby
tym przykadem rzuci postrach na reszt Kreteczykw. Z pocztku
wic bili si wszyscy Kreteczycy z Lyttiami; kiedy jednak z bahej
przyczyny powsta spr, jak to zwyczajnie dzieje si u Kreteczykw,
nastpi midzy nimi rozam. Polyrrenowie, Keretowie, Lappajowie,
nadto Horiowie z Arkadami jednomylnie wypowiedzieli Knosyjczykom
19

Hieromnemon, najwyszy urzdnik roczny.

222

przyja i postanowili sprzymierzy si z Lyttiami. Z Gortyczykw jedni


[starsi] trzymali z Knosyjczykami, modsi z Lyttiami, co wywoao wzajemne ich tarcia. Knosyjczycy zaskoczeni tymi rozruchami wrd sprzymierzecw zjednali sobie tysic ludzi z Etolii do wspudziau w wojnie.
Gdy to nastpio, zaraz starsi Gortyczycy zajwszy zamek wprowadzili
tam Knosyjczykw i Etolw; z modszych cz wygnali, cz zabili, po
czym miasto wydali w rce Knosyjczykw.
54. W tym samym czasie, kiedy Lyttiowie z ca si zbrojn wyruszyli
na obszar nieprzyjacielski, Knosyjczycy dowiedziawszy si o tej wyprawie
zajli pozbawione obrocw Lyttos; jako dzieci i niewiasty odesali do
Knosos, miasto za spalili, zrwnali z ziemi i zrujnowali na wszelaki
sposb, po czym odeszli do domu. Gdy Lyttiowie wrcili z wyprawy do
swego miasta i zobaczyli, co zaszo, ogarn ich taki bl, e nikt z nich nie
odway si nawet wej do miasta ojczystego, lecz wszyscy obeszli je
dokoa, raz po raz uderzali w gone skargi i lamenty nad losem ojczyzny
i wasnym, nastpnie zawrcili znw z drogi i udali si do miasta Lappajw. Ci przyjli ich po ludzku i z ca gotowoci; tak Lyttiowie, stawszy
si w jednym dniu z obywateli bezdomnymi i gomi, walczyli przeciw
Knosyjczykom wsplnie ze sprzymierzecami, a Lyttos, ktre byo koloni Lacedemoczykw i z nimi spokrewnione, najstarsze z miast na
Krecie, co zawsze najtszych bezsprzecznie wydawao mw kreteskich, zostao w ten sposb doszcztnie i nieoczekiwanie zgadzone.
55. Gdy Polyrrenowie, Lappajowie i wszyscy ich sprzymierzecy widzieli, e Knosyjczycy korzystaj z pomocy Etolw, ktrych uwaali za
nieprzyjaci Filipa i Achajw, wysali posw do krla i do Achajw
z prob o pomoc i przymierze. Achajowie i Filip przyjli ich na czonkw
swego Zwizku i wysali z odsiecz czterystu Ilirw pod dowdztwem
Platora, dwustu Achajw i stu Fokejczykw. Z ich przybyciem (...)
sprawa Polyrrenw i ich sprzymierzecw doznaa znacznego poparcia,
bo w nader krtkim czasie zamknli w obrbie murw Eleuternajw,
Kydoniatw oraz Apteraj w i zmusili ich, eby wyrzekli si zwizku
z Knosyjczykami, a z nimi podzielili wsplne nadzieje. Po tych zajciach
wysali Polyrrenowie i ich sprzymierzecy Filipowi i Achajom piciuset
Kreteczykw; Knosyjczycy za krtko przedtem wysali Etolom tysic.
Ci te Kreteczycy walczyli po obu stronach w dalszym cigu wojny.
Dalej wygnacy gortyscy opanowali port Fajstw, tak samo z wielk
miaoci utrzymali w swym posiadaniu port samych Gortyczykw
i z tych punktw zwalczali mieszkacw miasta.
56. Taki wic by stan rzeczy na Krecie. W tym samym czasie wyda
take Mitrydates wojn Synopejczykom, a by to wtedy jakby pocztek
i przyczyna nieszczcia, ktre spado wreszcie na Synopejczykw. Kiedy
w sprawie tej wojny posali oni do Rodyjczykw i prosili o pomoc, Rodyj-

223

czycy uchwalili wybra trzech mw i da im sto czterdzieci tysicy


drachm, za ktre mieli naby dla Synopejczykw rodki potrzebne na
wojn. Ot mianowani trzej mowie przygotowali dziesi tysicy
garncw wina, trzysta, talentw20 przyrzdzonych wosw, sto talentw
przyrzdzonych ciciw, tysic cikich zbroi, trzy tysice bitej zotej monety, nadto cztery kusze do wyrzucania kamieni oraz ludzi do ich obsugi.
Otrzymawszy te przedmioty wrcili posowie Synopejczykw do domu.
Mianowicie Synopejczycy lkali si, e Mitrydates sprbuje oblega ich
na ldzie i na morzu, dlatego te na ten wypadek czynili wszelkie przygotowania. Synope ley, jadc do Fasis, po prawej stronie Pontu i zbudowane jest na pwyspie wybiegajcym ku morzu; szyj tego pwyspu,
ktra czy si z Azj i wynosi nie wicej ni dwa stadia, zamyka cakowicie lece na niej miasto. Pozostaa cz pwyspu ley na przedzie ku
morzu i jest w kierunku miasta rwninna oraz bardzo atwo dostpna,
natomiast wkoo od strony morza stroma, niedogodna do ldowania i w niewielu tylko miejscach dostpna. Przeto Synopejczycy, w obawie, e Mitrydates od strony Azji rozpocznie roboty oblnicze, a tak samo po przeciwlegej stronie, od morza, zechce ldowa w rwninnej i lecej powyej miasta
okolicy, i tak sprbuje ich oblega, postanowili oblan morzem cz pwyspu wkoo umocni, a dostpy od morza obwarowa palisad i waem,
ustawiajc rwnoczenie na dogodnie pooonych punktach dziaa i onierzy. Bo cay obwd pwyspu jest nieznaczny i mona go zupenie
atwo obroni nawet majc nieliczn zaog.
57. Taki by stan rzeczy w Synope. A krl Filip wyruszywszy z wojskiem z Macedonii (bo o tych wanie przedsiwziciach bya mowa, kiedy
przerwalimy opis21 wojny sprzymierzeczej) cign na Tesali i Epir
spieszc si, aby t drog wtargn do Etolii. Aleksander za i Dorimachos, ktrzy w tym samym czasie mieli sposobno wzi zdrad miasto
Aigeira, zebrali okoo tysica dwustu Etolw w etolskiej Ojanteja, ktra
ley naprzeciw wspomnianego miasta, i przyszykowawszy dla nich okrty
przewozowe, oczekiwali stosownej pory eglugi dla wykonania swego zamiaru. Mianowicie jeden ze zbiegw etolskich bawic przez duszy czas
u Aigeiratw zauway, e stranicy bramy od strony Aigion urzdzaj
pijatyki i opieszale odbywaj stra; nieraz wic odwaa si przeprawi
do Dorimachosa i namawia go, jako szczeglnie nadajcego si do takich
przedsiwzi, eby wykona zamach. Miasto Aigeiratw ley w tej czci
Peloponezu, ktra styka si z Zatok Korynck, midzy Aigion a Sikyonem. Zbudowane na stromych i niedostpnych wzgrzach, pooeniem
swym zwraca si ku Parnasowi i tamtejszym czciom przeciwlegego
20
21

Talent = 26 kg.
W rozdz. 37.

224

ldu, a od morza odlege jest o siedem stadiw. Kiedy nasta pomylny


czas eglugi dla Dorimachosa, wypyn on na morze i zarzuci kotwic
jeszcze w nocy w pobliu rzeki, ktra pynie obok miasta. Aleksander
wic i Dorimachos, a z nimi Archidamos, syn Pantaleonta, cignli z wojskiem Etolw przeciw miastu drog wiodc z Aigion. Zbieg za, ktry
z dwudziestu najtszymi onierzami po bezdronych ciekach, dziki
znajomoci miejsc, przeby szybciej ni inni strome skay i przez jaki
kana wcisn si do miasta, zasta jeszcze picych stranikw bramy.
Zabiwszy ich, gdy jeszcze spoczywali na oach, i wyamawszy toporami
wrzecidze otworzy Etolom bramy. Gdy ci wtargnli, zabrali si do dziea
nieostronie i opieszale i to wanie przynioso Aigeiratom ratunek, a Etolom zagad. Przypuszczajc bowiem, e ju cakowicie wzili w posiadanie obce miasto, skoro znaleli si w obrbie jego murw, zachowali
si w podany powyej sposb.
58. Zostali wic razem tylko przez bardzo krtki czas na rynku, po
czym dni upw rozproszyli si i wpadajc do domw rabowali mienie
ju za dnia. Ci Aigeiraci, ktrych nieprzyjaciele zaczepili w domach, byli
tym niespodziewanym i cakiem zagadkowym zajciem tak zdumieni
i przeraeni, e wszyscy zaczli ucieka z miasta, jak gdyby ono ju na
pewno dostao si w moc nieprzyjaci. Lecz ci, ktrzy syszc krzyk
spieszyli na pomoc z nie tknitych jeszcze domw, wszyscy skupiali
si na zamku. Stawali si oni coraz liczniejsi i odwaniejsi, na odwrt
zesp Etolw coraz bardziej mala i z poprzednio wspomnianych przyczyn
popada w zamieszanie. Mimo to Dorimachos, widzc groce ju im niebezpieczestwo, zebra swych ludzi i ruszy na tych, co obsadzili zamek,
przypuszczajc, e miaoci i odwag przerazi zgromadzonych na odsiecz i zmusi ich do ucieczki. Lecz Aigeiraci, zachcajc si nawzajem,
stawiali opr i mnie cierali si z Etolami. Poniewa za zamek by bez
murw i walk prowadzono wrcz, m z mem, wic z pocztku bj
by taki, jaki by musia, gdy jedni bili si o ojczyzn i dzieci, drudzy
o swe ocalenie; w kocu jednak intruzi etolscy poszli w rozsypk. Aigeiraci, zachceni cofaniem si nieprzyjaci, mocno na nich napierali i szerzyli popoch. Skutek by ten, e Etolowie, uciekajc ze strachu, przewanie sami siebie w bramach rozdeptywali. Ot Aleksander pad w samej bitwie walczc wrcz, Archidamos za zgin podczas pchania si
i cisku koo bram. Reszta tumu Etolw bd zostaa rozdeptana, bd na
bezdroach zbiegajc w d po stokach skalnych poamaa sobie karki.
Cz tych, ktrzy znaleli ocalenie na okrtach, porzuciwszy bro z ca
hab i zarazem wbrew nadziei odpyna do domu. Tak to Aigeiraci,
utraciwszy wskutek niedbalstwa miasto ojczyste, odzyskali je nieoczekiwanie z powrotem dziki odwadze i dzielnoci.

225

59. W tym samym czasie Euripidas, ktrego Etolowie posali Elejczykom jako wodza, najechawszy terytorium Dymajw, Farajw i Tritajw, skd uprowadzi wielk ilo zdobyczy, cign z powrotem do Elei.
A Dymajczyk Mikkos, ktry wtedy wanie by podstrategiem Achajw,
wyruszy z ca si zbrojn Dymajw, Farajw jako te Tritajw i dopieka oddalajcym si nieprzyjacioom. Lecz zawzicie (...)22 wpad
w zasadzk, ponis klsk i straci wielu ludzi; pado bowiem czterdziestu piechurw, a dostao si do niewoli okoo dwustu. Ot Euripidas,
podniesiony na duchu uzyskanym sukcesem, po kilku dniach znowu wyprowadzi wojsko i zaj w pobliu Araksos dogodnie pooon warowni
Dymajw, zwan Teichos, o ktrej kry podanie, e ongi zbudowa j
Herakles, gdy prowadzi wojn z Elejczykami, aby tu mie przeciw nim
punkt operacyjny.
60. Dymajowie, Farajowie i Tritajowie ponisszy straty przy udzieleniu odsieczy i obawiajc si o przyszo, poniewa zajto im warowni,
najpierw wysali gocw do stratega Achajw, aby donie o tym, co
zaszo, i prosi o pomoc dla siebie, pniej wydelegowali posw z tym
samym daniem. Lecz Aratos nie mg zwerbowa najemnego onierza,
poniewa Achajowie podczas wojny kleomenejskiej nie wypacili czci
odu wojskom zacinym; zreszt w ogle w swych poczynaniach,
a krtko mwic we wszystkim, co dotyczyo wojny, wykazywa brak
miaoci i energii. Dlatego te Likurg zaj Atenajon na obszarze Megalopolitan, a Euripidas po tym, co wymienilimy, Gortyn na terytorium
Telfuzy. Dymajowie, Farajowie i Tritajowie straciwszy nadziej na posiki ze strony stratega porozumieli si midzy sob i postanowili nadal
nie uiszcza Achajom skadek zwizkowych, lecz na wasn rk zwerbowa onierzy najemnych, trzystu pieszych i pidziesiciu jedcw, i przy
ich pomocy ubezpieczy swe terytorium. Zdawao si, e czynic tak wykazuj du dbao o wasne sprawy, natomiast jeli idzie o sprawy oglne,
wrcz przeciwnie. Tym bowiem, ktrzy pragnli rozlunienia Zwizku,
wyranie niby przewodnicy wskazywali z drog i dawali zy przykad.
Najwiksz win za ten postpek susznie kto obarczyby stratega, ktry
proszcych stale lekceway, zwleka i wydawa ich na up losu. Wszak
kady, kto jest w niebezpieczestwie, pki pokada jak nadziej w przyjacioach i sprzymierzecach, zwyk si jej trzyma; jeeli jednak w przeciwnociach utraci ow nadziej, wwczas ju zmuszony jest sam sobie,
jak zdoa, pomaga. Przeto Tritajom, Farajom i Dymajom nie mona
czyni zarzutu, e na wasn rk werbowali onierzy najemnych, kiedy
wdz Achajw zwleka; ale musi si ich gani, e odmwili dalszych skadek do Zwizku. Bo wprawdzie nie mogli pomija wasnych potrzeb, lecz
22

Luka, ktr uzupeniaj: cigajc ich.

226

bdc bogaci i majc po temu mono powinni byli zarazem speni swe
obowizki wobec Zwizku, zwaszcza e wedle praw tego zwrot kosztw 23 by pewny, a co najwaniejsze, oni wanie byli twrcami politycznego Zwizku Achajw 24.
61. Taki by stan rzeczy na Peloponezie, gdy krl Filip przeszedszy
Tesalie zjawi si w Epirze. Tu poczy ze swymi Macedoczykami ca
si zbrojn Epirotw jako te przybyych do z Achai trzystu procarzy
i przysanych od Polyrrenw piciuset Kreteczykw, po czym ruszy
dalej, przekroczy Epir i dotar do terytorium Ambrakiotw. Gdyby wic
by w pierwszym rozpdzie bezzwocznie wpad do rodkowej Etolii, to
byby nagym i nieoczekiwanym atakiem swych cikich wojsk pooy
kres caej wojnie; tymczasem on da si namwi Epirotom, eby najpierw zdoby Ambrakos, i w ten sposb zostawi Etolom czas do skupienia
si, obmylenia rodkw zaradczych i przygotowania si na przyszo.
Epiroci bowiem uwaajc wasny interes za pilniejszy ni wsplny sprzymierzecw i gorliwie dc do podbicia Ambrakos prosili Filipa, aby
obieg to miejsce i naprzd je zdoby, gdy najbardziej zaleao im na
Odzyskaniu zagarnitej przez Etolw Ambrakii, a spodziewali si osign
to wtedy tylko, gdy stan si panami wspomnianego miejsca i std obiegn
miasto. Bo Ambrakos jest dobrze warownym miejscem dziki zewntrznym fortyfikacjom i samym murom, ley za na bagnach majc od ldu
jeden tylko dostp po wskiej grobli; przez swe dogodne pooenie dominuje nad terytorium i miastem Ambrakiotw. Filip zatem idc za namow Epirotw rozoy si obozem koo Ambrakos i zaj si przygotowaniami do oblenia.
62. Tymczasem Skopas cign ca si Etolw i przeszedszy przez
Tesalie wpad do Macedonii: tu najazdem zniszczy zboe w Pierii, obowi
si mnstwem zdobyczy i zawrci, aby obra drog na Dion. Wszedszy
do miasta, ktre opucili mieszkacy, kaza zrwna z ziemi mury, domy
i gimnazjum, nadto spali portyki dokoa wityni25 i zburzy wszystkie
inne dary wotywne, ktre suyy do ozdoby albo do uytku schodzcych
si na uroczyste zebrania; obali te wszystkie posgi krlw. Czowiek
ten wiec zaraz z pocztkiem wojny i w pierwszej swej wyprawie wypowiedzia wojn nie tylko ludziom, lecz i bogom, a nastpnie wrci do
ojczyzny; po przybyciu do Etolii przyjto go nie jak bezbonego zbrodniarza, lecz jak ma zasuonego dla ojczyzny, szanowano go i podziwiano, gdy serca Etolw napeni prn nadziej i nierozumn dum:
odtd bowiem nabrali oni przekonania, e nikt nie omieli si nawet zbli23

wystawienia osobnego korpusu wojskowego.


Zob. Polibiusz ks. II 41.
25
Mowa tu o wityni Zeusa.
24

227

y do Etolii, sami za bezkarnie bd pustoszy nie tylko Peloponez, jak


to byo ich zwyczajem, lecz take Tesali i Macedoni.
63. Filip syszc o wypadkach w Macedonii, ktre od razu stay si
kar za gupot i upr Epirotw, dalej oblega Ambrakos. Jako posugujc
si skutecznie szacami i innymi rodkami oblniczymi rycho przerazi
obrocw i zaj t miejscowo ogem w przecigu czterdziestu dni.
Zaog liczc okoo piciuset Etolw wypuci na mocy ukadu, Ambrakos
odda Epirotom, i tak zaspokoi ich chciwo; sam za z wojskiem pocign obok Charadra spieszc si z przepraw przez tak zwan Zatok
Ambrakijsk, tam gdzie ona jest najwsza, przy akarnaskiej wityni
zwanej Aktion. Wspomniana zatoka z Sycylijskiego Morza wciska si
w ld midzy Epirem i Akarnani cakiem wskim ujciem: ma bowiem
niecae pi stadiw szerokoci. Cignc si dalej ku rodkowi kraju dochodzi do szerokoci stu stadiw, a dugo jej od morza wynosi okoo
trzystu stadiw. Dzieli ona Epir i Akarnani majc Epir od pnocnej,
Akarnani od poudniowej strony. Przez wspomniane ujcie przeprawi
Filip swe wojsko, przeszed Akarnani i przyby do etolskiego miasta,
ktre nazywa si Foitiai, dobrawszy sobie po drodze spord Akarnanw
dwa tysice pieszych i dwustu jedcw. Dokoa tego miasta rozbi obz
i po dwudniowych zacitych a gronych szturmach zmusi je do kapitulacji puszczajc wolno, na mocy ukadu, znajdujcych si w miecie Etolw.
Nastpnej nocy zjawio si z odsiecz piciuset Etolw, jak gdyby miasto
jeszcze nie byo zdobyte. Krl przeczuwajc ich przybycie ustawi zasadzki na pewnych dogodnie pooonych miejscach i wikszo ich wybi,
reszt za prcz bardzo nielicznych wzi do niewoli. Nastpnie z zagarnitego zboa (bo w Foitiai znaleziono wielk ilo nagromadzonych zapasw) wydzieli wojsku ywno na trzydzieci dni i ruszy naprzd
obierajc drog ku terytorium Stratos. W odlegoci okoo dziesiciu stadiw od miasta rozoy si obozem nad rzek Acheloos, z ktrego to
miejsca bezkarnie pustoszy kraj, poniewa nikt z przeciwnikw nie
omiela si wyj przeciw niemu.
64. W tym czasie nkani wojn Achajowie syszc, e krl znajduje
si w pobliu, wysali do posw z prob o pomoc. Ci zastali Filipa bawicego jeszcze koo Stratos i nie tylko omwili z nim wszystkie swe
zlecenia, lecz nadto, przedstawiajc obfito zdobyczy, jak wojsko jego
uzyska w kraju nieprzyjacielskim, radzili mu przeprawi si do Rion
i wpa do Elei. Krl wysucha tych sugestyj i zatrzyma posw przy
sobie owiadczajc, e rozway ich rad; sam za ruszy naprzd maszerujc przeciw Metropolis i Konope. Etolowie dzieryli zamek Metropolis,
a miasto opucili. Filip spali Metropolis i pocign bezzwocznie przeciw
Konope. Kiedy za etolscy jedcy skupili si i omielili zaj mu drog
koo miejsca przeprawy przez rzek, ktre znajduje si przed miastem

228

w odlegoci dwudziestu stadiw, spodziewajc si albo cakowicie przeszkodzi Macedoczykom w przejciu, albo wyrzdzi im wielkie szkody
przy ldowaniu, krl zrozumiawszy ich zamiar poleci najpierw lekkozbrojnym wej do rzeki i przeprawi si w zwartych szykach, tak eby
kady oddzia trzyma tarcz przy tarczy. Rozkaz speniono; a sikoro
przeprawia si pierwsza chorgiew, jedcy etolscy prbowali przez
krtki czas j atakowa; widzc jednak, e ona zwarszy tarcze stoi niewzruszenie, a druga i trzecia po przejciu rzeki tworzy tu przy stojcej
dach z puklerzy, nie mogli nic wskra, oddalili si ze stratami i cofnli
do miasta. Tote w przyszoci ju buta Etolw przycicha i nie przekraczaa granic miast, a Filip przeprawi si ze swym wojskiem, spustoszy
bezkarnie take ten obszar i pocign do Itorii. Jest to miejscowo, ktra
ley bezporednio przy drodze, a wyrnia si naturaln i sztuczn warownoci. Na wie o zblianiu si krla przeraona zaoga opucia warowni; krl za zawadn ni i zrwna j z ziemi. Tak samo rozkaza
picownikom i reszt zamkw w kraju zburzy.
65. Przeszedszy cienin, dalsz drog odbywa ju powoli i spokojnie
dajc wojsku czas do gromadzenia zdobyczy z okolicy. Gdy wojsko byo
obficie zaopatrzone we wszelkie potrzebne rzeczy, krl przyby z nim
w poblie Oiniadai. Po rozbiciu obozu przy Pajanion postanowi najpierw
zdoby t miejscowo. Jako urzdzajc cige ataki wzi j szturmem;
a byo to miasto niewielkie co do obwodu, ktry wynosi mniej ni siedem
stadiw, lecz caym wyposaeniem budynkw, murw i wie nie ustpujce adnemu innemu. Jego mury kaza zupenie zrwna z ziemi, domy
rozebra, a materia drzewny i cegy zoy na tratwach i z wielkim wysikiem rzek w d zawie do Oiniadai26. Etolowie z pocztku mieli
zamiar broni zamku w Oiniadai ubezpieczywszy go murami i reszt
urzdze; kiedy jednak zbliy si Filip, przestraszeni wyszli z niego.
Skoro wic krl zaj take to miasto, pomaszerowa dalej i rozbi obz
pod warowni na obszarze Kalydonu, ktra nazywa si Elaos i wybornie
jest zabezpieczona murami oraz innymi urzdzeniami, gdy Attalos podj
si by jej rozbudowy do uytku Etolw. Macedoczycy rwnie i to miasto
wzili szturmem i spustoszyli cay obszar Kalydonu, po czym wrcili do
Oiniadai. Filip, oceniajc dogodne pod kadym wzgldem poonie twierdzy, zwaszcza do przejcia na Peloponez, postanowi miasto otoczy murem. Mianowicie Oiniadai pooone s nad morzem na granicy Akarnanii,
tam gdzie ona styka si z Etoli, u wejcia do Zatoki Korynckiej. Na Peloponezie ley naprzeciw tego miasta wybrzee Dymajw, a najblisz mu
jest okolica przy Araksos, bo odlego wynosi nie wicej ni sto stadiw.
Ze wzgldu na to umocni sam zamek, a otoczywszy port i arsena okr26

Potrzebowa tego materiau do dzia oblniczych pod Oiniadai.

229

towy wsplnym murem prbowa je poczy z zamkiem, uywajc do


tej budowy przywiezionych z Paj anion materiaw.
66. Gdy krl by tym jeszcze zajty, zjawi si goniec z Macedonii,
ktry oznajmi, e Dardanowie, domylajc si jego wyprawy na Peloponez, gromadz wojska i czyni wielkie przygotowania, zdecydowani
wpa do Macedonii. Na t wiadomo Filip uwaajc, e trzeba koniecznie
co rychlej przyby z pomoc Macedonii, odprawi posw achajskich z t
odpowiedzi, e po odwrceniu niebezpieczestwa, o ktrym mu doniesiono, nic nastpnie nie bdzie dla pilniejszego, jak przyjcie im z pomoc wedle monoci. Sam wyruszy i spiesznie wraca t drog, ktr
przyby. Kiedy zamierza przeprawi si przez Zatok Ambrakijsk
z Akarnanii do Epiru, zjawi si na jednej odzi Demetrios z Faros, ktrego Rzymianie wygnali z Ilirii, jak to opowiedzielimy w poprzedniej
czci dziea 27. Filip przyj go uprzejmie i kaza mu pyn do Koryntu,
a std przez Tesali przyby do Macedonii; sam przeszed do Epiru i cign bez przerwy naprzd, a dotar do Peli w Macedonii. Tymczasem
Dardanowie dowiedzieli si od kilku trackich zbiegw o przybyciu krla
i przeraeni zaraz rozpucili swe wojsko, cho byli ju blisko Macedonii.
A Filip syszc o odwrocie Dardanw odprawi wszystkich Macedoczykw na zbiory plonw; sam za uda si do Tesalii i reszt lata spdzi
w Larysie.
W tym samym czasie Emiliusz obchodzi w Rzymie wietny triumf
nad Iliri; Hannibal wziwszy szturmem Sagunt rozpuci swe wojska
na lee zimowe; a Rzymianie na wiadomo o zdobyciu Saguntu wysali
posw, aby zada od Kartagiczykw wydania Hannibala, i rwnoczenie gotowali si do wojny z nimi mianowawszy konsulami Publiusza
Korneliusza i Tyberiusza Semproniusza28. O tych sprawach szczegowo
traktowalimy w poprzedniej ksidze; teraz za przytoczylimy je tylko
dla przypomnienia, stosownie do pierwotnej zapowiedzi, aeby mona byo
pozna rwnoczesne zdarzenia. I na tym skoczy si pierwszy rok obecnej olimpiady 29.
67. U Etolw nadszed ju czas wyboru urzdnikw i wybrano strategiem Dorimachosa, ktry zaraz po objciu urzdowania powoa Etolw
pod bro i wpad z nimi w okolice grnego Epiru pustoszc kraj i uprawiajc dzieo zniszczenia ze wzmoon si; bo ju nie wasn zdobycz,
lecz szkod Epirotw mia na uwadze we wszystkim, co robi. Kiedy przyby do wityni w Dodonie, spali portyki, zniszczy wiele darw wotywnych i zrwna z ziemi take wity przybytek; tak wic dla Etolw nie
27

W ks. III 16 i nn.


Na rok 218.
29
Sto czterdziestej, tj. 219 r. przed n. e.
28

230

istniay adne granice ani pokoju, ani wojny, lecz w jednym i drugim
wypadku poczynali sobie wbrew powszechnym zwyczajom i prawom
narodw.
Ot Dorimachos dopuciwszy si tych i tym podobnych sprawek
wrci znowu do ojczyzny. Gdy zima ju mijaa i nikt z powodu pory roku
nie spodziewa si przybycia Filipa, cign krl trzy tysice wojownikw ze spiowymi tarczami, dwa tysice lekkozbrojnych i trzystu Kreteczykw, a prcz nich okoo czterystu jedcw, ktrzy tworzyli jego
stra przyboczn, i wyruszy z Larysy. Przeprawiwszy te wojska z Tesalii na Eube, a std do Kynos, przyby przez Beocj i Megaris do Koryntu okoo zimowego przesilenia dnia z noc; a marsz swj wykona tak
szybko i potajemnie, e nikt z Peloponezyjczykw nie przeczuwa jego
zjawienia si. Zamkn tedy bramy Koryntu i rozstawi po drogach strae,
wezwa do siebie w nastpnym dniu starszego Aratosa z Sikyonu, a do
stratega Achajw i do miast wysa listy, w ktrych oznajmia, kiedy
i gdzie wszyscy maj si stawi pod broni. Po tych zarzdzeniach pomaszerowa dalej i rozbi obz koo Dioskurion na obszarze fliazyjskirn.
68. W tyme czasie Euripidas z dwoma szwadronami Elejczykw,
z piratami i onierzami najemnymi (tak e wszystkich byo okoo dwch
tysicy ludzi), a nadto ze stu jedcami wyruszy z Psofis i odbywa marsz
przez terytorium Feneosu i Stymfalosu nie wiedzc nic o Filipie, a tylko
majc zamiar spldrowa obszar Sikyonw. W t sam noc, w ktrej Filip
stan obozem koo Dioskurion, przecign on mimo obozu krla, a nad
ranem mia wtargn na terytorium Sikyonu. Niektrzy z Kreteczykw
Filipa opucili swe szeregi i w poszukiwaniu furau natknli si na ludzi
Euripidasa. Od nich dowiedzia si tene podczas przesuchania o bliskoci Macedoczykw i nie wtajemniczajc nikogo w otrzymane wiadomoci
zabra wojsko i wrci znowu t sam drog, ktr przyby, gdy mia
on zamiar a zarazem nadziej uprzedzenia Macedoczykw, jeeli przejdzie przez obszar stymfalijski i osignie wyej pooone i trudno dostpne
okolice. Krl, nie wiedzc nic o nieprzyjacioach, wyruszy stosownie do
powzitego zamiaru rankiem i posuwa si naprzd zdecydowany obra
drog mimo samego Stymfalos do Kafyai: tam bowiem mieli si Achajowie zebra z broni, jak im by listownie zapowiedzia.
69. Przednia stra Macedoczykw zbliaa si do przeczy grskiej
koo tak zwanego Apelauron, ktra ley przed miastem Stymfaliw w odlegoci okoo dziesiciu stadiw, kiedy rwnoczenie przednia stra Elejczykw take dotara do teje przeczy. Euripidas wic, poznawszy stan
rzeczy z tego, co mu doniesiono, zabra z sob kilku jedcw i uciekajc
poprzez bezdroa przed grocym niebezpieczestwem schroni si do
Psofis. Reszta za wojska Elejczykw opuszczona przez wodza i zaskoczona tym zajciem zatrzymaa si w marszu nie wiedzc, co ma robi

231

i dokd si zwrci. Z pocztku bowiem ich zwierzchnicy przypuszczali,


e niektrzy Achajowie sami zjawili si z odsiecz. A najbardziej zwiedli
ich onierze uzbrojeni w spiowe tarcze; mianowicie uwaali ich za Megalopolitan, poniewa ci ostatni w bitwie koo Sellazji przeciw Kleomenesowi posugiwali si tak broni, w ktr dla biecej potrzeby zaopatrzy
ich krl Antigonos. Dlatego cofali si, zachowujc szeregi, ku pewnym
wyej pooonym punktom nie tracc jeszcze nadziei ratunku. Skoro
jednak Macedoczycy nadchodzc znaleli si w ich pobliu, wwczas
pojli istotny stan rzeczy, rzucili bro i wszyscy zwrcili si do ucieczki.
Okoo tysica i dwustu z nich pojmano ywcem, reszta wojska zgina
bd z rki Macedoczykw, bd spadajc ze stokw grskich; ucieko
nie wicej ni stu. Filip odesa upy i jecw do Koryntu i dalej konty-nuowa swj pochd. Wszystkim za Peloponezyjczykom wydao si to
czym niezwykym, bo rwnoczenie usyszeli o przybyciu i o zwycistwie
krla.
70. Po przejciu przez Arkadi po wielu mozoach i przetrwaniu wielu
nienych burz, gdy przekracza gry Olygyrtos, przyby Filip na trzeci
dzie noc do Kafyai. Tu da wojsku dwudniowe wytchnienie, poczy
si z modszym Aratem i z zebranymi pod jego wodz Achajami, tak e
cae wojsko skadao si z dziesiciu tysicy ludzi, i pocign przez terytorium Kleitoru ku Psofis, zbierajc z tych miast, przez ktre przechodzi,
bro i drabiny. Psofis jest to, jak wszyscy przyznaj, stara kolonia Arkadw w krainie Azanis; ley w rodku caego Peloponezu, a na granicach
zachodnich samej Arkadii, stykajc si z mieszkajcymi na kresach zachodnimi Achajami. Dominuje ono swym pooeniem nad krajem Elejczykw, z ktrymi wwczas stanowio jedno pastwo. Filip wic, przybywszy w trzecim dniu z Kafyai, rozoy si obozem przy Psofis na
wzgrzach, ktre le naprzeciw miasta i nad nim gruj, a z ktrych
mona byo bezpiecznie obserwowa cae miasto i jego okolice. Krl widzc warowno Psofis kopota si, co ma czyni. Po zachodniej bowiem
strome miasta pynie wartki strumie grski, ktry w zimie przewanie
jest nie do przebycia, a wskutek gbokiego wyobienia, jakie powoli
z czasem wytworzy spywajc z wysokich miejsc, czyni miasto w ogle
warownym i niedostpnym. Od wschodniej strony ma ono Erymantos, wielk i gwatown rzek, o ktrej goszono ju wiele poda.
Poniewa za strumie grski wpada do Erymantu na poudnie od miasta,
przeto trzy jego strony objte rzekami chronione s w wyej podany sposb. Nad pozosta pnocn stron dominuje strome wzgrze, ktre otoczone murem zastpuje dogodnie pooony i rzeczywisty zamek. Posiada
te to miasto mury wyrniajce si wielkoci i fortyfikacjami. Prcz
tego wkroczyy tam wojska posikowe Elejczykw, a znajdowa si w nim
rwnie Euripidas, ktry ocali si ucieczk.

232

71. Filip, miarkujc to wszystko i rozwaajc, postanowi bd odstpi od zamiaru szturmowania i oblegania miasta, bd zbieraa go do tego
ochota, gdy widzia dogodne pooenie miejsca. O ile bowiem ono teraz
zagraao Achajom i Arkadom, a dla Elejczykw byo bezpieczn baz
operacyjn, o tyle znowu w razie zajcia miao chroni Arkadw, dla
sprzymierzecw za sta si dogodnym punktem wypadw przeciw Elejczykom. Dlatego przechylajc si w swej decyzji na t stron przykaza
Macedoczykom, eby rwno ze witem wszyscy spoyli niadanie i byli
w zupenym pogotowiu. Nastpnie przeszed most wiodcy przez Erymantos, przy czym nikt nie przeszkodzi mu w tym niezwykym przedsiwziciu i przystpi do samego miasta energicznie a gronie. Euripidas
i wszyscy, ktrzy byli w miecie, wskutek tego znaleli si w kopocie,
gdy byli przekonani, e nieprzyjaciele nie omiel si ani zaraz w pierwszym ataku zaczepi i szturmowa tak warownego miasta, ani te przedsiwzi dugotrwaego oblenia w obecnej porze roku. Lecz mylc tak
rwnoczenie nie ufali sobie nawzajem w obawie, eby Filip z pomoc
tych, ktrzy znajdowali si wewntrz murw, nie urzdzi zamachu na
miasto. Poniewa jednak wrd siebie nie zauwayli adnych takich prb,
przeto wikszo ruszya ku murom, aby ich broni; najemnicy za Elejczykw przez jedn wyej pooon bram wyszli z miasta, aby uderzy
na nieprzyjaci. Krl na trzech punktach ustawi ludzi, ktrzy mieli
przystawi drabiny do murw, i odpowiednio do tych punktw rozdzieli
reszt Macedoczykw; skoro nastpnie przez trbaczy wyda poszczeglnym grupom haso, rwnoczenie ze wszystkich stron przypuszczono
szturm do murw. Ot z pocztku dzielnie bronili si ci, ktrzy dzieryli
miasto, i wielu strcali z drabin. Kiedy jednak wyczerpa si zapas pociskw i innych rzeczy potrzebnych do walki, jako e przygotowania robiono na poczekaniu, a Macedoczycy niczym nie dawali si odstraszy,
lecz na miejsce strconego z drabiny wstpowa bezzwocznie stojcy
w tyle w kocu obleni wycofali si z miasta i wszyscy uciekli na
akropole; natomiast z wojsk krla Macedoczycy wspinali si na mury,
a Kreteczycy starszy si z owymi najemnikami, ktrzy wyszli z miasta
przez wyej pooon bram, zmusili ich do porzucenia broni i do bezadnej ucieczki. cigajc i siekc wpadli wraz z nimi przez bram, tak e
zajcie miasta nastpio rwnoczenie ze wszystkich stron. Psofidiowie
zatem z dziemi i onami schronili si na zamek, a wraz z nimi Euripidas
jako te reszta tumu, ktra usza z yciem.
72. Macedoczycy wpadszy do wntrza zrabowali bezzwocznie wszystkie sprzty z domw; potem zamieszkali po domach i obsadzili miasto.
A ci, ktrzy schronili si na akropole, nie majc adnych zapasw i przewidujc swj los postanowili sami podda si Filipowi. Posawszy wic
herolda do krla i utrzymawszy pozwolenie na przybycie poselstwa wy-

233

prawili naczelnikw miasta, a wraz z nimi Euripidasa. Ci te zawarli


ukad, w ktrym uzyskali zapewnienie bezpieczestwa dla zbiegych na
zamek oraz obcych obywateli. Posowie wic znowu wrcili tam, skd
przybyli, ze zleceniem, eby tak dugo wszyscy zostali na miejscu, a
wyruszy wojsko: aby niektrzy onierze wbrew zakazowi nie obrabowali
ich. Krl wskutek nieycy by zmuszony zatrzyma si przez kilka dni
w tej miejscowoci. W cigu tego czasu zwoa obecnych Achajw i przedstawi im najprzd warowno oraz dogodne pooenie miasta dla teraniejszej wojny, po czym mwi o yczliwych uczuciach, jakie ywi dla
ich ludu, a w kocu owiadczy, e i teraz odstpuje i daje to miasto Achajom; jest bowiem jego zamiarem, eby wedle monoci odda im przysug i nie skpi adnych zachodw. Gdy za te sowa podzikowali mu
Aratos i og, rozwiza zebranie i wyruszy z wojskiem obierajc drog
na Lasion; Psofidiowie za zeszli z zamku i odzyskali z powrotem swe
miasto jako te kady swj dom, podczas gdy Euripidas odszed do Koryntu, a stamtd do Etolii. Obecni w Psofis zwierzchnicy achajscy oddali
wadz nad zamkiem Prolaosowi z Sikyonu z wystarczajc zaog, a nad
miastem Pytiasowi z Pellene. Taki by przebieg zdarze w Psofis.
73. Gdy Elejczycy, ktrzy stali zaog w Lasion, dowiedzieli si o przybyciu Macedoczykw, a zarazem usyszeli, co zaszo w Psofis, bezzwocznie opucili miasto. Krl zaj je w pierwszym ataku, ledwie przyby. Aby
za tym dobitniej zawiadczy swe przyjazne usposobienie wzgldem ludu
Achajw, odda im take Lasion. Tak samo Stratos, ktre opucili Elejczycy, zwrci Telfuzjom. Dokonawszy tego przyby w pitym dniu do
Olimpu. Tu zoy ofiar bogu i ugoci dowdcw, a take reszcie wojska
udzieli trzydniowego wypoczynku, po czym znowu wyruszy. Po wkroczeniu do Elei wysa picownikw na wie, a sam rozbi obz koo tak
zwanego Artemision. Skoro tu odebra zdobycz, przenis swj obz do
Dioskurion. Wobec pustoszenia kraju bya wielka ilo pojmanych, a jeszcze wiksza tych, ktrzy chronili si do ssiednich wsi i warownych
punktw. Albowiem kraj Elejczykw jest gsto zaludniony i bardziej ni
reszta Peloponezu peen zasobw i ludzi. Niektrzy z nich tak miuj
ycie wiejskie, e cho posiadaj wystarczajcy majtek, w cigu dwch
i trzech generacji nie przybywali wcale na Zgromadzenie Ludowe. Pochodzi to std, e mowie stanu bardzo gorliwie troszcz si o mieszkacw wsi, aby sprawiedliwo wymierzano im na miejscu i aby niczego
z potrzeb yciowych im nie zabrako. Zdaje mi si jednak, e oni to wszystko ju w dawnych czasach obmylili i prawnie ustalili, zarwno dlatego,
e posiadaj wiele pl, jak przede wszystkim z powodu istniejcego ongi
u nich witego trybu ycia, kiedy to otrzymali od Hellenw ten przywilej
dziki igrzyskom olimpijskim i zamieszkali Elej jako kraj wity i wolny

234

od pustosze nie znajc adnego niebezpieczestwa i adnego ucisku


wojennego.
74. Atoli pniej, kiedy Arkadowie odmwili im praw do Lasion i caej Pisatis, tak e byli zmuszeni broni swego kraju i zmieni tryb ycia,
nie zadawali ju sobie nawet najmniejszego trudu, eby z powrotem
uzyska u Hellenw dawn i odziedziczon po ojcach nietykalno, lecz
pozostali nadal w tym samym stanie, niedobrze, moim zdaniem, dbajc
o przyszo. Jeeli bowiem to, o co wszyscy modlimy si do bogw,
i wszystko znosimy tsknic, by stao si naszym udziaem, i co jedyne
z domniemanych dbr niezaprzeczenie naley si ludziom na myli
mam pokj jeeli go kto w suszny i przyzwoity sposb moe raz na
zawsze bezspornie naby u Hellenw, a jednak zaniedba to uczyni
albo inne sprawy uwaa za pilniejsze, jake nie miaby on zgodnie uchodzi za nierozumnego? Dobrze powie kto ale wskutek takiego trybu
ycia jest si wystawionym na zaczepki ze strony tych, co postanowili
prowadzi wojny i gwaci ukady! Lecz to zdarza si rzadko, a jeeli
kiedy si zdarzy, wwczas mona liczy na pomoc ze strony Hellenw.
eby za mniejsze krzywdy odpiera, to przy wzrocie dobrobytu, jaki
musiaby nasta u yjcych w cigym pokoju, oczywicie nie zabrakoby
im obcych i najemnych wojsk, ktre w odpowiednim miejscu i czasie
pilnowayby ich kraju. Teraz za bojc si tego, co tylko rzadko i wbrew
oczekiwaniu si zdarza, widz swj kraj i swe mienie naraone na cige
wojny i spustoszenia.
Niechby te nasze sowa byy upomnieniem dla Elejczykw, zwaszcza
e okolicznoci nigdy przedtem nie ukaday si dla nich pomylniej ni
teraz, aby zdoby sobie uznan przez wszystkich nietykalno, poniewa
i dzi jeszcze, jak wyej zauwayem, pozostaoci dawnego zwyczaju s
przyczyn, i Elejczycy szczeglnie licznie mieszkaj na wsi.
75. Przeto gdy zjawi si Filip, ilo pojmanych bya ogromna, a jeszcze wiksza tych, co ratowali si ucieczk. Najwicej za sprztu i najwiksze masy ludzi i byda nagromadzono w miejscowoci, ktra nazywa
si Talamai, poniewa otaczajca j okolica jest ciasna i utrudnia wtargnicie, a take sama miejscowo jest niedostpna i nie do pokonania.
Krl syszc o mnstwie tych, ktrzy schronili si do wspomnianego
miejsca, postanowi niczego nie zostawi bez prby i bez rozstrzygnicia
i obsadzi naprzd onierzami najemnymi dogodnie u wejcia pooone
punkty; sam, zostawiwszy w obozie baga i wiksz cz wojska, zabra
z sob peltastw i reszt lekkozbrojnych i posuwa si przez cienin;
jako bez adnej przeszkody dotar do tego miejsca. Uchodcy przeraeni
jego najciem, poniewa we wszelkich sprawach wojennych brako im
dowiadczenia i przygotowania, a zarazem napyno tani wiele motochu,
rycho poddali si. Wrd nich znajdowao si te dwustu rnych najem-

235

nikw, z ktrymi przyby Amfidamos, strateg Elejczykw. Filip zawadnwszy licznym sprztem i wicej ni piciu tysicami ludzi, a prcz
tego uprowadziwszy niezliczon ilo byda, wrci na razie do obozu;
nastpnie jednak, gdy jego wojsko obcione nadmiern iloci wszelakiej
zdobyczy byo niezdatne do walki, cofn si i znw stan obozem
w Olimpu.
76. Apelles za, ktry by jednym z opiekunw pozostawionych przez
Antigonosa modemu Filipowi, a ktry wwczas cieszy si najwikszym
wpywem u krla, chcia doprowadzi lud Achajw do tego samego stanu
co Tesalw i pokusi si o rzecz niegodziw. Mianowicie Tesalowie zdawali si rzdzi wedug wasnych praw i znacznie growa nad Macedoczykami; w rzeczywistoci jednak w niczym si od nich nie rnili,
lecz byli traktowani na rwni z Macedoczykami i robili wszystko, co
im przykazali krlewscy urzdnicy. Dlatego te wspomniany Apelles,
stosujc si do tej zasady, zamierza wystawi na prb owych Achajw,
ktrzy brali udzia w wyprawie. Najpierw wic pozwoli Macedoczykom
za kadym razem wyrzuca z kwater nocnych tych Achajw, ktrzy je
wprzd zajli, i tak samo odbiera im zdobycz. Nastpnie kaza swym
sualcom z byle jakiej przyczyny podnosi na nich rk; takich za, ktrzy
si na to oburzali albo spieszyli z pomoc biczowanym, osobicie prowadzi do wizienia. W ten sposb spodziewa si ich powoli i nieznacznie
przyzwyczai do tego, eby nikt nie uwaa za niegodne, cokolwiek go
spotka ze strony krla. A ywi t nadziej on, ktry krtko przedtem
odby sub pod Antigonosem i widzia, jak Achajowie woleli znosi
wszelkie utrapienia, byleby tylko nie sucha rozkazw Kleomenesa. Gdy
jednak kilku modziecw achajskich po spou zjawio si u Arata, aby
wyjani mu plan Apellesa, uda si tene do Filipa, zdecydowany nie
zwleka i w samych pocztkach rozprawi si z takim zem. Krl rozmwiwszy si z Aratem i dowiedziawszy si o tym, co zaszo, kaza modym
by dobrej myli, jako e nic podobnego ju ich nie spotka, Apellesowi
za zapowiedzia, eby niczego nie zleca Achajom bez zgody ich stratega.
77. Filip zatem ze wzgldu na swe postpowanie z tymi, ktrzy razem
z nim przebywali w polu, jako te ze wzgldu na sw dzielno i miao w przedsiwziciach wojennych, dobr mia opini nie tylko u onierzy obozowych, lecz take u wszystkich innych Peloponezyjczykw. Nieatwo bowiem znajdzie si krl, ktry z natury byby obdarzony licznymi
przymiotami potrzebnymi do zdobycia potgi. Wszak i bystro, i pami,
i wdzik posiada w wysokim stopniu, nadto wygld krlewski i taki
charakter, a co najwaniejsze, wojenn dzielno i miao. Nieatwo
jest pokrtce przedstawi, co waciwie stumio te wszystkie przymioty
i z wybornego krla zrobio srogiego tyrana. Przeto odpowiedniej bdzie

236

w innym miejscu, nie tu, rozway i zbada t kwestie 30. Filip wyruszywszy z Olimpu drog na Faraj przyby do Telfuzy, a std do Herai. Tu
sprzeda zdobycz i kaza naprawi most na Alfejosie, przez ktry chcia
przej, aby wtargn do Trifylii. W tym samym czasie Dorimachos, strateg Etolw, posa Elejczykom proszcym o pomoc, poniewa pustoszono
ich terytorium, szeciuset Etolw pod dowdztwem Fillidasa. Ten po
przybyciu do Elei cign okoo piciuset najemnikw elejskich i tysic
onierzy spord obywateli, a prcz nich Tarentyjczykw 31, i pospieszy
z odsiecz do Trifylii. Okolica Trifylii otrzymaa t nazw od Trifylosa,
jednego z synw Arkada; ley ona na wybrzeu Peloponezu midzy krajem Elejczykw i Meseczykw, zwrcona jest ku Morzu Libijskiemu
i stanowi kraniec Arkadii na poudniowym zachodzie. Na jej obszarze
znajduj si nastpujce miasta: Samikon, Lepreon, Hypana, Typaneai,
Pyrgos, Aipion, Bolaks, Stylangion i Friksa. Te miasta krtko przedtem
opanowali Elejczycy i przyczyli do nich miasto Alifeira, ktre pierwotnie naleao do Arkadii [i Megalopolis], kiedy to Megalopolita Lydiadas za swej tyranii dla jakich osobistych korzyci odda j Elejczykom
drog wymiany.
78. Fillidas wic posa Elejczykw do Lepreon, a onierzy najemnych
do Alifeira, sam za ze swymi Etolami oczekiwa dalszych wypadkw
w Typaneai. Krl zoywszy baga i przeszedszy most na rzece Alfejos,
ktra pynie tu przy miecie Herajw, zjawi si przed Alifeira. Ley
ona na stromym zewszd wzgrzu, na ktre wychodzi si drog wynoszc wicej ni dziesi stadiw; posiada zamek na samym szczycie caego
wzgrza i spiowy posg Ateny wyjtkowo pikny i wielki. Co do przyczyny i zamiaru jako te co do rodkw pieninych, jakimi ten posg
wzniesiono, nawet tubylcy s rnego zdania: nie da si bowiem na pewno
zbada, skd pochodzi i kto go powieci. Wszelako co do artystycznego
wykoczenia wszyscy zgodnie przyznaj, e jest to jedno z najwspanialszych i najkunsztowniejszych dzie, ktrego twrcami byli Hekatodoros
i Sostratos. Ot z nastaniem pogodnego i jasnego dnia rozstawi krl rankiem na rozmaitych punktach ludzi, ktrzy mieli nie drabiny, i najemnikw, ktrzy mieli ich z przodu osania; za nimi w tyle w odpowiednich oddziaach ustawi Macedoczykw, a o wschodzie soca przykaza wszystkim podchodzi ku wzgrzu. Poniewa Macedoczycy rozkaz ten wykonali odwanie i w sposb grony, przeto Alifeirowie zawsze zwracali
si i po spou biegli na te miejsca, do ktrych gwnie jak widzieli
zbliali si Macedoczycy. W tym samym czasie sam krl z najzrczniejszymi wojownikami przez jakie spadzistoci niepostrzeenie wdar si
30
31

Mwi o tym w smej ksidze.


Lekka kawaleria.

237

do podzamcza. Na dany za znak rwnoczenie wszyscy przystawili drabiny i prbowali wtargn do miasta. Najpierw wic krl zaj podzamcze, ktre znalaz opuszczone. Gdy ono stano w pomieniach, przewidywali obrocy murw, co dalej nastpi, a obawiajc si, e po zajciu
zamku strac ostatni nadziej, porzucili mury i zaczli ucieka na zamek.
Wobec tego Macedoczycy od razu opanowali mury i miasto. A kiedy
nastpnie ci, co byli na zamku, wysali poselstwo do Filipa, on zapewni
im bezpieczestwo i przej take zamek na mocy ukadw.
79. Wynik tych przedsiwzi sprawi popoch w Trifylii, tak e wszyscy naradzali si, jak ocali siebie i swe miasta ojczyste. Fillidas opuciwszy Typaneai, gdzie ograbi jeszcze kilka domw, usun si do Lepreon. Tak bowiem nagrod otrzymywali wtedy sprzymierzecy Etolw,
e nie tylko w najwikszej potrzebie jawnie ich opuszczano, lecz nawet
ograbieni lub zdradzeni doznawali tych cierpie ze strony sojusznikw,
jakie pokonani musz znosi ze strony nieprzyjaci. Typaneaci wydali
Filipowi miasto, a to samo uczynili mieszkacy Hypany. Rwnoczenie
Fialiowie32 syszc o wydarzeniach w Trifylii i zniechceni do sojuszu
z Etolami, zajli przemoc miejsce dokoa budynku urzdowego polemarchw33. A piraci etolscy, ktrzy przebywali w tym miecie, aby zagarnia
zdobycz z Mesenii, z pocztku chcieli zaczepi Fialiw i wda si z nimi
w walk; widzc jednak, jak obywatele jednomylnie skupiaj si do
obrony, odstpili od swego zamiaru, zabrali na mocy ukadu swe mienie
i wyszli z miasta. Wtedy Fialiowie wysali posw do Filipa i poddali mu
si wraz z miastem.
80. Gdy to si jeszcze dziao, Lepreaci, obsadziwszy pewien punkt
w miecie, zadali od Elejczykw i Etolw, a tak samo od wojsk posikowych, ktre przysali im Lacedemoczycy, aby ustpili z zamku i z miasta. Z pocztku Fillidas nie zwraca na to uwagi, lecz pozosta na miejscu,
aby napdzi strachu mieszczanom. Kiedy jednak krl wysawszy do Fialii
Tauriona z oddziaem wojska sam pocign przeciw Lepreon i ju zblia
si do miasta, wiadomo ta odebraa Fillidasowi odwag, natomiast Lepreaci jeszcze si umocnili w swych miaych poczynaniach. Jako istotnie
piknego czynu dokonali Lepreaci, ktrzy, mimo e w miecie byo tysic
Elejczykw, tysic Etolw razem z piratami, piciuset najemnikw, dwustu Lacedemoczykw, a prcz tego obsadzony by zamek przecie
podjli si obrony swego miasta ojczystego i nie wyrzekli si swych nadziei. Gdy Fillidas widzia, e Lepreaci mnie stawiaj opr, a zbliaj
si Macedoczycy, wyszed z miasta wraz z Elejczykami i posikami lacedemoskimi. Przysani wic przez Spartiatw Kreteczycy wrcili przez
32
33

Lub moe Figaliowie.


W etolskich miastach rodzaj wadzy policyjnej; zob. rozdz. 18.

238

Meseni do swej ojczyzny, a Fillidas ze swymi ludmi schroni si do


Sainikon. Lud za Lepreatw, odzyskawszy ojczyzn, wyprawi posw
do Filipa i podda mu miasto. Krl uwiadomiony o tym, co zaszo, odesa
reszt wojska do Lepreon, a sam z peltastami i innymi lekkozbrojnymi
ruszy spiesznie naprzd, aby dopdzi Fillidasa. Jako dosign go i zawadn caym jego bagaem; sam za Fillidas jeszcze w por wpad do
Samikon. Krl rozbi obz przed tym miejscem, cign reszt wojska
z Lepreon, i wobec mieszczan przybra tak postaw, jakby zamierza
miasto oblega. Etolowie wraz z Elejczykami, ktrzy prcz rk nic nie
mieli w pogotowiu na wypadek oblenia, ulkli si biedy i rozmwili si
z Filipem w sprawie swego bezpieczestwa, utrzymawszy pozwolenie
wyjcia z broni w rku udali si do Elei; krl za natychmiast opanowa
Samikon. Nastpnie zjawili si u niego take inni bagajc o ask, wobec
czego przej w poddastwo Friks, Stylangion, Aipion, Bolaks, Pyrgos
i Epitalion. Po osigniciu tych sukcesw i podbiciu w cigu szeciu dni
caej Trifylii wrci znowu do Lepreon, Lepreatw upomnia stosownie do
okolicznoci, wprowadzi zaog na zamek, a potem wyruszy z wojskiem
do Herai zostawiajc jako naczelnika w Trifylii Akarnana Ladikosa. Skoro
przyby do wspomnianego miasta, rozdzieli ca zdobycz, zabra std
baga 34 i w rodku zimy uda si do Megalopolis.
81. W tym samym czasie, gdy Filip dziaa w Trifylii, Lacedemoczyk
Cheilon prbowa zamci istniejce w pastwie stosunki. Mniema on
bowiem, e z racji pochodzenia jemu naley si godno krlewska, i gboko nad tym bola, e eforowie pominli go wybierajc krlem Likurga.
W nadziei zatem, e lud szybko za nim pjdzie, jeeli obierze t sam
drog co Kleomenes i obudzi w tumie nadziej na losowanie i podzia
gruntw, zabra si do dziea. Porozumiawszy si w tej sprawie z przyjacimi i pozyskawszy okoo dwustu uczestnikw miaego czynu zaj
si wykonaniem planu. Widzc za najwiksz przeszkod dla swoich zamysw w Likurgu i w eforach, ktrzy owemu uyczyli godnoci krlewskiej, przeciw nim skierowa pierwszy atak. Ot eforw zaskoczy przy
uczcie i wszystkich na miejscu wymordowa, przy czym los wymierzy
im nalen kar. Bo czy si tego uwzgldni, ktry zada im mier, czy
to, za co j ponieli, trzeba przyzna, e ponieli j susznie. Cheilon dokonawszy tego czynu uda si do domu Likurga i zasta go wewntrz,
lecz nie mg dosta go w swe rce; bo ten z pomoc kilku domownikw
i ssiadw potajemnie wydosta si i uciek przed nim. Likurg wic uszed
po bezdroach do tak zwanej Pellene w Tripolis. A Cheilon, ktremu nie
powiodo si najwaniejsze zadanie, by wprawdzie zniechcony, musia
jednak dalej dziaa. Dlatego wpad na rynek, zaatakowa wrogw, zach34

Zob. rozdz. 78.

239

ca krewnych i przyjaci, a reszcie czyni nadzieje, o ktrych powyej


mwilimy. Gdy jednak nikt go nie sucha, lecz przeciwnie, ludzie skupiali si przeciw niemu, zrozumia sytuacj i ukradkiem si wynis; przewdrowawszy kraj przyby sam jeden do Achai jako zbieg. Lacedemoczycy za obawiajc si nadejcia Filipa zwieli swe mienie ze wsi, a Atenajon na obszarze Megalopolis zrwnali z ziemi i opucili.
Lacedemoczycy wic, ktrzy dziki ustawodawstwu Likurga posiadali najlepszy ustrj i stanowili najwiksz potg a do bitwy pod Leuktrami, z chwil gdy ich los odmieni si cakowicie, a ich ustrj pastwowy
z kadym dniem coraz bardziej na powrt szed ku gorszemu, w kocu
zaznali bez liku mozow i wojen domowych, nkay ich bardzo czste
podziay gruntw i wygnania i dowiadczyli nader przykrej niewoli, a do
czasw tyranii Nabisa, oni, co przedtem nawet wzmianki o niej nie mogli
atwo znie. Ot dawne dzieje Lacedemoczykw, i to przewan ich
cz, przedstawio wielu w przychylnym i nieprzychylnym wietle; lecz
najbardziej znamienne wypadki, odkd Kleomenes cakowicie obali odziedziczony po ojcach ustrj, my teraz opowiemy szczegowo w odpowiednim miejscu.
82. Filip wyruszy z Megalopolis, odby marsz przez Tege i zjawi si
w Argos, gdzie spdzi reszt zimy, bdc bardziej, ni wiek na to pozwala,
przedmiotem podziwu dziki caemu swemu zachowaniu i dziki czynom
dokonanym w dotychczasowych wyprawach. Apelles za i teraz nie zaniecha swego planu, lecz zda do tego, eby Achajw powoli ugi pod
jarzmo. A widzc, e obaj Aratowie przeszkadzaj takiemu przedsiwziciu i e Filip z nimi si liczy, zwaszcza ze starszym, bd z powodu jego
przyjani z Antigonosem, bd z powodu najwikszego znaczenia u Achajw, a przede wszystkim z powodu zrcznoci i rozsdku tego ma
postanowi rozprawi si z nimi i w taki podstpny sposb dziaa. Poszukiwa on politycznych przeciwnikw Arata, poszczeglnych ciga do
siebie z miast, zjednywa ich, przynca i zachca, aby zawarli z nim
przyja. Poleca ich take Filipowi dowodzc mu przy kadym z osobna,
e jeeli bdzie trzyma z Aratem, to musi obchodzi si z Achajami
zgodnie z umow o przymierzu; jeeli natomiast jego usucha i pozyska
w nich przyjaci, to moe wszystkich Peloponezyjczykw traktowa wedug swego uznania. Zaraz te zabiega okoo wyboru urzdnikw, chcc
jednemu z tych ludzi zapewni strategi, a stronnikw Arata wyprze
z ich stanowiska. Dlatego te namwi Filipa, aby uda si na zebranie
wyborcze Achajw do Aigion, pod tym pozorem, e rwnoczenie odbywa
marsz do Elei. Gdy krl usucha go, zjawi si sam w por i zachcajc
jednych, groc drugim osign to wprawdzie z trudem, przecie jednak
sprawi, e wybrano na stratega Farajczyka Eperatosa, a odpad Timoksenos polecany przez Arata.

240

83. Potem krl wyruszy i cignc przez Patrai i Dyme przyby do


twierdzy, ktra nazywa si Teichos i ley przed terytorium Dymajw;
jak wyej podaem35, krtko przedtem obsadzi j Euripidas. T wic
twierdz chcia krl za wszelk cen odzyska dla Dymaj w i rozoy si
pod ni z caym wojskiem. Przeraona zaoga Elejczykw wydaa twierdz
Filipowi, a by to punkt niewielki, lecz znakomicie umocniony; jego obwd
wynosi nie wicej ni ptora stadiw, a wysoko muru nigdzie mniej
ni trzydzieci okci36. Krl odda j Dymajom, najecha i spustoszy kraj
Elejczykw, a skoro go zniszczy i obowi si liczn zdobycz, wrci
z wojskiem do Dyme.
84. Apelles za, ktry sdzi, e co osign z tego, co zamierza, poniewa za jego spraw mianowano stratega Achajw, znw zaczepi
Arata chcc zupenie odcign Filipa od jego przyjaciela. Jako postanowi wymyli potwarz posugujc si takim planem. Amfidamos, strateg
Elejczykw, zosta w Talamai pojmany wraz z innymi, ktrzy si tam
schronili, jak to poprzednio opowiedziaem37; a kiedy odprowadzony z reszt
jecw przyby do Olimpu, usiowa przez pewne osoby wyjedna sobie
posuchanie u krla. Gdy to uzyska, owiadczy w rozmowie, e jest
w stanie nakoni Elejczykw do przyjani i sojuszu z krlem. Filip ufajc Amfidamosowi odesa go bez okupu z rozkazem, aby przyrzek Elejczykom, e jeeli zechc zawrze z nim przyja, to on zwrci im wszystkich jecw bez okupu, krajowi ich sam zapewni obron od wszystkich
postronnych nieprzyjaci, a prcz tego zachowa im wolno, tak e bez
obcej zaogi, bez pacenia podatkw bd yli podug wasnych praw.
Ot Elejczycy wysuchawszy tych propozycji wcale ich nie przyjli,
jakkolwiek zdaway si by pontne i wielkie. Lecz Apelles przy tej sposobnoci zmyli potwarz i donis Filipowi, e Arat nie ywi szczerej przyjani do Macedoczykw i nie jest mu naprawd yczliwy; bo i teraz
sta si winny niechci Elejczykw do krla. Kiedy mianowicie ten wysa Amfidamosa z Olimpu do Elidy, Aratos jak mwi osobno zaj
si tym czowiekiem i podega go twierdzc, e bynajmniej nie ley
w interesie Peloponezyjczykw, aby Filip sta si panem Elei; i z tego
to powodu Elejczycy gardzc wszystkimi propozycjami zachowuj przyja z Etolami i prowadz wojn przeciw Macedoczykom.
85. Najprzd wic Filip wysuchawszy tej mowy kaza wezwa do
siebie obu Aratw, aby w ich obecnoci Apelles to samo powiedzia. Gdy
si zjawili, Apelles powtrzy przytoczone wprzd zarzuty miao i gronie, a kiedy krl jeszcze milcza, doda takie sowa: Poniewa was, Ara35

W rozdz. 59.
okie = 44,4 cm.
37
W rozdz. 75.
36

241

ci, krl uwaa za tak niewdzicznych i zgoa niepomnych jego dobrodziejstw, jest o,n zdecydowany zgromadzi Achajw, zda z tego spraw,
a potem wrci do Macedonii". Wtedy starszy Aratos zabierajc gos prosi Filipa, aby w ogle adnym twierdzeniom nigdy porywczo i bezkrytycznie nie dawa wiary; ilekro za dowie si o jakiej pogosce skierowanej przeciw ktremu z przyjaci i sprzymierzecw, to niech wprzd
zarzdzi jak najdokadniejsze ledztwo, zanim przyjmie oskarenie. Bo
takie postpowanie jest godne krla i pod kadym wzgldem korzystne.
Dlatego i teraz powinien, jego zdaniem, w sprawie Apellesa powoa tych,
ktrzy syszeli jego twierdzenia, wprowadzi tego, ktry je owemu podda, i nie pomin, o ile monoci, niczego w celu zbadania prawdy, zanim Achajom co takiego objawi.
86. Gdy krl uzna suszno wypowiedzi Arata i owiadczy, e sprawy
nie zlekceway, lecz gruntownie j zbada, na razie rozeszli si. W nastpnych dniach Apelles nie dostarczy adnego dowodu na swoje twierdzenia,
Aratowi za zdarzy si nastpujcy szczliwy traf. Oto Elejczycy w tym
czasie, gdy Filip pustoszy ich kraj majc w podejrzeniu Amfidamosa,
postanowili go pochwyci i zwizanego wysa do Etolii. On za przewidujc ich zamiar uszed z pocztku do Olimpu; pniej syszc, e Filip
bawi w Dyme zajty rozporzdzeniami w sprawie zdobyczy, spiesznie
zbieg do niego. Kiedy wic Aratos dowiedzia si, e zjawi si Amfidamos wygnany z Elidy, by peen radoci, gdy nie poczuwa si do adnej
winy; jako uda si do krla i prosi go, aby zawezwa Amfidamosa:
wszak o podniesionych zarzutach najlepiej musi ten wiedzie, z ktrym
o tym mwiono, i on wyjawi prawd, poniewa wygnano go z powodu
Filipa i w nim obecnie pokada nadziej ratunku. Krl poszed za jego
rad, posa po Amfidamosa i przekona si, e oskarenie byo faszywe.
Dlatego te od tego dnia coraz bardziej uznawa i powaa Arata, a mniej
ufa Apellesowi, cho oglne powaanie, jakim w si cieszy, na wiele
jego postpkw kazao mu przymyka oczy.
87. Apelles za bynajmniej nie zaniecha swego planu, lecz rwnoczenie stara si okpi take Tauriona, ktremu poruczono sprawy Peloponezu, nie gania go, lecz raczej chwalc i mwic, e nadaje si on do
tego, eby wraz z krlem przebywa w polu, poniewa chcia komu innemu dziki swemu wpywowi powierzy sprawy Peloponezu. Nowy ten
bowiem sposb spotwarzania wynaleziono po to, eby nie nagan, lecz pochwa drugiemu zaszkodzi. Gwnie za i najpierw wymylili tak zoliwo, zawi i zdrad ci, ktrzy przebywaj na odworach ksicych,
bo rodz si one z ich wzajemnej rywalizacji i chciwoci. Podobnie take
naczelnika stray przybocznej, Aleksandra, stara si Apelles przy kadej
sposobnoci oczerni, bo chcia rwnie stra osoby krla od siebie uzaleni i w ogle zmieni pozostawiony przez Antigonosa ukad stosunkw.

242

Mianowicie Antigonos nie tylko za ycia wybornie kierowa pastwem


i swoim synem, lecz i rozstajc si z yciem przemyla wybornie wszystko
na przyszo. Zostawi bowiem testament, w ktrym zda spraw Macedoczykom ze swoich rzdw; a tak samo na przyszo zarzdzi, jak
i przez kogo poszczeglne urzdy maj by sprawowane, nie chcc dworakom zostawia adnego powodu do wzajemnej rywalizacji i niezgody.
Spord tych, ktrzy wtedy byli uczestnikami jego wypraw, sam Apelles
zosta jednym z opiekunw, Leontios dowdc peltastw, Megaleas naczelnikiem kancelarii krlewskiej, Tauriona przeoono nad sprawami Peloponezu, Aleksandra nad stra przyboczn. Ot Leontiosa i Megaleasa
mia Apelles cakowicie w swym rku, Aleksandra za i Tauriona usiowa wyprze z ich stanowiska, aby tymi urzdami i wszystkimi innymi
sprawami kierowa osobicie i przez swoich przyjaci. I atwo byby tego
dopi, gdyby z Arata nie by sobie zrobi przeciwnika; teraz za rycho
pozna skutki swojej gupoty i zachannoci. Co bowiem zamierza przeciw innym uczyni, to jego samego spotkao w nader krtkim czasie. Jak
i w jaki sposb to si stao, na razie nasz wywd odoymy, aby zamkn
t ksig; a w dalszej czci dziea sprbujemy dokadnie o wszystkich
szczegach opowiedzie.
Filip za po dokonaniu powyszych czynw wrci do Argos i tu spdzi zim ze swymi przyjacimi, a wojska odprawi do Macedonii.

243

KSIGA PITA
1. Rok strategii modszego Arata upyn okoo czasu wzejcia Plejady1; tak bowiem wtedy lud Achajw oblicza czas. Dlatego te Aratos
zoy swj urzd, a Eperatos przej najwysz wadz u Achajw; strategiem za Etolw by Dorimachos. W tym samym czasie, z pocztkiem
lata Hannibal, ktry ju otwarcie przedsiwzi wojn przeciw Rzymianom, wyruszy z Nowej Kartaginy, przekroczy rzek Iber i rozpocz
swj zaczepny pochd do Italii. Rzymianie wysali Tyberiusza Semproniusza z wojskiem do Libii, a Publiusza Korneliusza do Iberii. Antioch
i Ptolemajos, zrezygnowawszy z nadziei zaatwienia sporu o Celesyri
przez poselstwa i rozmowy, zaczli ze sob wojowa. A krl Filip, ktremu
brako zboa i pienidzy dla wojsk, zwoa Achajw za porednictwem
ich zwierzchnikw na zgromadzenie. Gdy lud, jak nakazyway prawa, zebra si w Aigion, a krl zauway, e obaj Aratowie rozmylnie sprzeciwiaj si jego zamiarom z powodu intryg, jakie przeciw nim knu Apel-:
les przy wyborze wadz, Eperatos za z natury jest niezrczny i pogardzany przez wszystkich zrozumia std win Apellesa i Leontiosa i postanowi znowu zbliy si do obu Aratw. Przeto namwi przewodniczcych zebrania, by przenieli je do Sikyonu, wezwa tu na poufn rozmow starszego i modszego Arata, zwali win wszystkich zaj na Apellesa i prosi ich, aby zachowali swj dawny wobec niego stosunek. Gdy
ci chtnie si na to zgodzili, wystpi na Zgromadzeniu Achajw i przy
pomocy wymienionych mw osign wszystko, czego potrzebowa do
swego przedsiwzicia. Mianowicie Achajowie uchwalili da mu zaraz na
pierwsz wypraw pidziesit talentw, wypaca jego wojsku przez trzy
miesice od i dostarcza jeszcze po dziesi tysicy korcw zboa; a na
przyszo mia on pki bdzie obecny na Peloponezie, aby wraz z nimi
prowadzi wojn otrzymywa od Achajw co miesic siedemnacie
talentw.
2. Po tych uchwaach Achajowie rozeszli si do swoich miast; a krl
naradzajc si z przyjacimi, gdy wojska razem wrciy z ley zimowych,
1

W 218 r. przed n. e.

244

postanowi prowadzi wojn na morzu. By bowiem przekonany, e jedynie w ten sposb sam zdoa rycho zaskoczy zewszd nieprzyjaci, a przeciwnicy bynajmniej nie potrafi nawzajem si wspomaga, gdy pooenie
krajw ich rozdzielao i kady z nich, z powodu niepewnoci i szybkoci
zjawienia si nieprzyjaci na morzu, obawia si o siebie samego. Wszak
mia on wojowa przeciw Etolom i Lacedemoczykom, a nadto przeciw
Elejczykom. Skoro krl powzi to postanowienie, zacz gromadzi okrty
Achajw i wasne koo Lechajon i urzdzajc nieustanne prby wiczy
swoich falangitw oraz przyzwyczaja ich do wiosowania, przy czym
Macedoczycy gorliwie wykonywali jego rozkazy. Bo nie tylko w walkach
na ldzie w szyku bojowym s oni nader dzielni, lecz take do suby na
morzu w razie potrzeby bardzo skorzy, a przy kopaniu roww, sypaniu
waw i przy wszelkim podobnym wysiku s to zgoa niestrudzeni pracownicy. Hezjod tak mwi o Ajakidach:
Ajakidowie, co wojn raduj si niby biesiad2.

Krl zatem z wojskiem macedoskim przebywa w Koryncie zajty


wiczeniem i zbrojeniem si na wojn morsk. Apelles za, ktry ani nie
mg pokona Filipa, ani znie swej poraki i zlekcewaenia, uknu spisek
z Leontiosem i Megaleasem: owi, zostajc na miejscu samych wypadkw,
mieli rozmylnie dziaa przeciw krlowi i szkodzi jego interesom, a on
sam mia oddali si do Chalkis i o to si stara, eby krlowi znikd nie
dowoono rodkw do jego przedsiwzi. Apelles wic uoywszy si
z wymienionymi mami co do tak podstpnego planu uda si do Chalkis
wymylajc przed krlem jakie dajce si uzasadni powody. Podczas
gdy tu bawi, tak wiernie dochowywa przysig a wszyscy go suchali
ze wzgldu na dotychczasowe zaufanie e krl wreszcie by zmuszony
z powodu braku gotwki zastawi suce do jego uytku naczynia srebrne
i z tego si utrzymywa. Kiedy zgromadziy si statki, a Macedoczycy
byli ju wprawieni we wiosowaniu, krl rozdzieliwszy midzy wojsko
zboe i od wypyn na pene morze i wyldowa na drugi dzie w Patrai, stojc na czele szeciu tysicy Macedoczykw i tysica dwustu onierzy najemnych.
3. W tym samym czasie Dorimachos, strateg Etolw, posa Elejczykom
na pomoc Agelaosa i Skopasa z piciuset Neokreteczykami. Elejczycy
za w obawie, e Filip pokusi si oblega Kyllen, cigali wojska najemne
i przysposabiali onierzy spord obywateli, a take Kyllen starannie
umacniali. Wobec tego Filip skupi achajskich najemnikw i niektrych
ze sucych pod nim Kreteczykw oraz jedcw galickich, nadto okoo
dwch tysicy pieszych spord doborowych wojsk z Achai i zostawi ich
2

Fragment znany tylko z tego miejsca.

245

w miecie Dyme czci jako rezerw, czci jako przedni stra przeciw
grocemu z Elei niebezpieczestwu. Sam jeszcze przedtem napisa do
Meseczykw i Epirotw, jako te do Akarnanw i do Skerdilaidasa, eby
wszyscy zaopatrzyli w zaog swe statki i spotkali si z nim koo Kefallenii:
po czym wypyn z Patrai stosownie do umowy i zawin do Pronnoi,
portu Kefallenii. Widzc jednak, e miasteczko [Pronnoi] jest trudne do
zdobycia, a miejsce za ciasne, popyn dalej z flot i zarzuci kotwic
przy miecie Palajw. Skoro zauway, e ta okolica obfituje w zboe
i moe wyywi wojsko, wysadzi swe siy na ld i rozoy si przed
miastem; okrty razem wcign do przystani, otoczy je rowem i waem,
a Macedoczykw wysa na furaowanie. Sam obszed miasto dokoa, aby
zbada, w jaki sposb mona by byo przesun ku murom machiny i prace
oblnicze. Zamierza oczekiwa tutaj sprzymierzecw, a zarazem zdoby
to miasto, aby po pierwsze pozbawi Etolw najniezbdniejszej dla nich
pomocy (bo okrtami Kefalleniw posugiwali si, aby przeprawia si
na Peloponez i pustoszy wybrzea Epiru oraz Akarnanii), po wtre za,
aby dla siebie samego i dla sprzymierzecw utworzy baz operacyjn
dogodn do atakowania obszaru nieprzyjacielskiego. Kefallenia bowiem
ley naprzeciw Zatoki Korynckiej rozcigajc si ku Morzu Sycylijskiemu
i zagraa zwrconym na pnoc i na zachd czciom Peloponezu, a zwaszcza krajowi Elejczykw oraz tym czciom Epiru, Etolii i Akarnanii, ktre
zwrcone s na poudnie i na zachd.
4. Poniewa wyspa nadawaa si do zgromadzenia sprzymierzecw,
a take dziki pooeniu bya dogodna do zaczepki nieprzyjacielskiego i do
ochrony zaprzyjanionego kraju, przeto usiowa j dosta w swe rce
i podda pod swoje zwierzchnictwo. Widzc za, e wszystkie inne czci
miasta otoczone s bd morzem, bd stromymi skaami, a tylko may
jego odcinek jest rwnin zwrcon ku Zakyntos, zamyli tdy posun
prace oblnicze i tu skupi cae oblenie. Krl zatem na to skierowa
uwag i tym by zajty. W tym samym za czasie przybyo pitnacie odzi
od Skerdilaidasa (wicej bowiem nie mg posa z powodu knowa i zamieszek, jakie powstay miedzy dynastami w poszczeglnych miastach
iliryjskich), przybya te od Epirotw, Akarnanw i Meseczykw wyznaczona liczba sprzymierzecw; po zdobyciu bowiem miasta Fialiw Meseczycy ju bez namysu wzili udzia w wojnie. Skoro wszystko przygotowano do oblenia, krl, aby odeprze obrocw, rozdzieli kusze do
rzucania pociskw i kamieni na odpowiednie punkty, zachci Macedoczykw, pomkn machiny ku murom i zacz pod ich oson kopa korytarze podziemne. Dziki gorliwoci Macedoczykw przy pracach szybko
podkopano mur na dwa pletry 3 po czym krl zbliy si do murw i wezwa
3

Ok. 60 m.

246

mieszkacw, eby zawarli z nim pokj. Gdy ci nie chcieli o tym sysze,
kaza podoy ogie na podpory, przez co cay podtrzymywany nimi mur
obali. Gdy to si stao, wysa najpierw peltastw, ktrymi dowodzi Leontios, uszykowanych w oddziaach i poleci im przemoc wedrze si przez
wyom. Ale Leontios, wierny umowie z Apellesem, po trzykro powstrzymywa modziecw, ktrzy przekroczyli wyom, od zajcia miasta; przekupi
najwybitniejszych spord dowdcw, a sam tak postpowa zdradliwie
i za kadym razem tchrzy, e w kocu zosta wyrzucony z miasta po
doznaniu wielu strat, chocia atwo mg pokona nieprzyjaci. Krl
widzc, e dowdcy zachowuj si tchrzliwie, a wikszo Macedoczykw odniosa rany, odstpi od oblenia i naradza si z przyjacimi, co
dalej naley czyni.
5. W tym samym czasie Likurg przedsiwzi wypraw na Meseni,
Dorimachos za z poow Etolw wpad do Tesalii, obaj spodziewajc si
odcign przez to Filipa od oblegania Paaj w. W tej sprawie zjawili si
u krla posowie od Akarnanw i Meseczykw; wysani przez Akarnanw wzywali go, aby wtargn do kraju Etolw i tym samym zarwno
Dorimachosa powstrzyma od marszu na Macedoni, jak i cay kraj Etolw
miao najedajc spustoszy. A posowie Meseczykw prosili go, aby
przyby im na pomoc, dowodzc, e teraz, gdy ustaliy si wiatry pasatowe, mona dokona przejazdu z Kefallenii do Mesenii w jednym dniu;
std wnioskowa Meseczyk Gorgos, e nieprzewidziany i skuteczny bdzie
napad na Likurga. Leontios za, wierny swoim zamiarom, gorliwie popiera
Gorgosa widzc, e w ten sposb lato upynie Filipowi zupenie bezuytecznie. Bo popyn do Mesenii byo atwo, lecz wrci stamtd podczas
trwania etezjw 4 niemoliwe; z tego jasno wynikao, e Filip zamknity
z wojskiem w Mesenii bdzie zmuszony reszt lata bezuytecznie tam
spdzi, a Etolowie najedajc Tesali i Epir cay kraj bezkarnie spldruj [i pustosz]. Leontios wic te i podobne szkodliwe rady poddawa
krlowi. Lecz Aratos, ktry by przy tym obecny, broni przeciwnego
zdania. Oto mwi, e naley popyn do Etolii i tam przenie wojn;
skoro bowiem Etolczycy z Dorimachosem wyruszyli na wypraw, najlepsza jest pora Etoli napa i spustoszy. Krl za bd nie ufajc ju
Leontiosowi wskutek rozmylnego jego tchrzostwa podczas oblenia,
bd z rady dotyczcej eglugi miarkujc jego chytro, postanowi i
za zdaniem Arata. Dlatego napisa do Eperatosa, stratega Achajw, aby
zebrawszy Achajw pospieszy Meseczykom z pomoc; sam odpyn
z Kefallenii i przyby na drugi dzie z flot do Leukas w porze nocnej.
A kiedy poczyni odpowiednie zarzdzenia co do dziaa na kanale Dioryktos i przetransportowa przeze okrty, wjecha do tak zwanej Zatoki
4

Etezje, wiatry wiejce co roku o jednej porze i w jednym kierunku.

247

Arnbrakijskiej. Ta zatoka, ktra daleko wybiega z Morza Sycylijskiego,


siga do rodkowych okolic Etolii, jak ju to wyej powiedzielimy. Przebywszy zatok i zarzuciwszy kotwic krtko przed nastaniem dnia, przy
tak zwanej Limnaja, poleci onierzom spoy niadanie i po zoeniu
wikszej czci bagau w lekkim rynsztunku gotowa si do wymarszu.
Sam zwoa przewodnikw i zasiga dokadnych wiadomoci co do okolicy i ssiednich miast.
6. W tyme czasie przyby strateg Aristofantos z ca si zbrojn Akarnanw, ktrzy doznawszy poprzednio wielu cikich krzywd od Etolw
paali dz, eby na wszelki sposb zemci si i wyrzdzi Etolom
szkod. Przeto radonie skorzystali teraz z pomocy Macedoczykw i zjawili si pod broni, nie tylko ci wszyscy, ktrym prawo nakazywao
sub wojskow, ale i niektrzy ze starszych. Nie mniejszy te ni ich,
z podobnych powodw zapa ogarn Epirotw; lecz wobec wielkoci ich
kraju i nagoci zjawienia si Filipa opnili si w cigniciu na czas
swych si. Jak ju wspomniaem, poow Etolw (zabra na wypraw)
Dorimachos, drug za poow zostawi sdzc, e w razie nieoczekiwanych
wypadkw jest to wystarczajca ochrona dla miast i dla kraju. Krl zostawiwszy dostateczn stra przy bagaach wyruszy teraz wieczorem z Limnaja, posun si naprzd okoo szedziesiciu stadiw i rozbi obz. Po
wieczerzy i krtkim wypoczynku znw ruszy z wojskiem i odbywajc
bez przerwy marsz w nocy przyby o wicie nad rzek Acheloos, miedzy
Konope i Stratos, majc zamiar nagle i nieoczekiwanie napa na okolic Term.
7. Leontios widzia, e z dwch przyczyn Filip osignie swj cel, a Etolowie nie podoaj obecnemu pooeniu: po pierwsze, poniewa szybko
i nieoczekiwanie przybyli Macedoczycy, po wtre co si tyczy Term
poniewa Etolowie, ktrzy nigdy nie przypuszczali, eby Filip wobec
obronnoci okolicy odway si tak lekkomylnie narazi na niebezpieczestwo, byli cakiem nie przygotowani na atak, a nic nie przeczuwajc
dali si zaskoczy. Biorc to pod uwag i wierny swemu zamiarowi radzi
Filipowi rozbi obz nad Acheloosem i da wojsku wytchnienie po marszu
nocnym usiujc przynajmniej krtki czas zostawi Etolom do obrony.
Lecz Aratos, ktry rozumia, e pora nagli do dziaania, a Leontios wyranie stawia przeszkody, zaklina Filipa, eby nie pomija stosownej
chwili i nie zwleka. Jako krl, ktry ju zmierzi sobie Leontiosa, da si
przekona i kontynuowa marsz bez przerwy. Przeszedszy rzek Acheloos
pocign spiesznie na Termos, a posuwajc si naprzd rwnoczenie pustoszy i niszczy kraj. W swym pochodzie zostawi z lewej strony Stratos,
Agrinion i Testi, z prawej Konope, Lysimacheja, Trichonion i Fytajon.
Skoro przyby do miasta Metapa, ktre ley tu nad Jeziorem Trychoskim i nad przesmykiem przy nim, a odlege jest prawie o szedziesit

248

stadiw od Termos, zaj to miasto, opuszczone przez Etolw, i wprowadzi do piciuset onierzy, aby mie tu czatowni przy wejciu do przesmykw i przy wyjciu z nich (bo caa okolica wzdu jeziora jest grzysta, nierwna i poronita lasami; dlatego te droga przy nim jest cakiem
wska i trudna do przejcia). Nastpnie ustawi najemnikw na czele
caego pochodu, za nimi Ilirw, po czym z peltastami i falangitami posuwa si przez cieniny; jego tyln stra stanowili Kreteczycy, podczas
gdy z prawej strony u boku towarzyszyli mu na przeciwlegych stokach
grskich 5 Trakowie i lekkozbrojni, bo po lewej stronie drogi kryty by
jeziorem na przestrzeni prawie trzydziestu stadiw.
8. Skoro przeby te miejsca i dotar do wsi zwanej Pamfia, j rwnie
ubezpieczy zaog i pocign dalej do Termos drog, ktra nie tylko bya
stroma i wyjtkowo nierwna, lecz miaa nadto po obu stronach gbokie
przepacie, tak e przejcie na niektrych miejscach byo nader niebezpieczne i wskie; dugo caej drogi pod gr wynosia prawie trzydzieci
stadiw. J take odby w krtkim czasie, gdy Macedoczycy ranie
maszerowali, i doszed o penym dniu do Termos; tu rozbiwszy obz wyprawi wojsko, eby pustoszyo ssiednie wsie i napadao na pola Termijczykw, a zarazem te grabio w samym Termos domy, ktre byy
pene nie tylko zboa i podobnych zapasw, lecz take najcenniejszego
sprztu, jaki posiadali Etolowie. Co roku bowiem na tym miejscu odbywali oni najsynniejsze targi i uroczyste zebrania, a nadto dokonywali
wyboru swych wadz; przeto poszczeglni na swe przyjcie i na potrzebne
w tych celach urzdzenia skadali tu najkosztowniejsze rzeczy ze swego
mienia. Ale i bez wzgldu na poytek wierzyli, e take bezpieczestwo
tutaj jest dla nich najpewniejsze, poniewa nigdy jeszcze aden nieprzyjaciel nie way si wtargn do tej okolicy i poniewa jest ona taka
z natury, e stanowi niby akropole caej Etolii. Jako wobec panujcego
w kraju od dawien dawna pokoju pene byy licznych dbr domy wkoo
wityni, jak te caa okolica. Ow wic noc spdzili na miejscu pod goym
niebem, obadowani wszelak zdobycz. Nazajutrz za wybrali najcenniejszy sprzt i co mona byo z sob zabra, a reszt spitrzyli przed namiotami i spalili. Tak samo z broni, ktra zawieszona bya w portykach,
kosztown zdjli i zabrali, niektr wymienili, a reszt zebrali w kup
i podoyli pod ni ogie. A byo jej wicej ni pitnacie tysicy sztuk.
9. Dotd wic wszystko, stosownie do praw wojennych, dziao si
dobrze i sprawiedliwie; o tym jednak, co nastpio potem, nie wiem, co
mam powiedzie. Biorc bowiem pod uwag to, co Etolowie zrobili w Dion
i Dodonie, spalili portyki i zniszczyli inne powicone budynki, ktre byy
zbytkownie urzdzone, a niektre wykonane z wielk starannoci i wiel5

Czytam: .

249

kim kosztem. I nie tylko strawili ogniem dachy, lecz i budynki zrwnali
z ziemi. Rwnie posgi obalili, ktrych byo nie mniej ni dwa tysice;
wiele ich te zniszczyli, z wyjtkiem tych, ktre miay wyryte imi boga
albo tego rysy: takie oszczdzili. Na cianach za wypisali oglnie znany
wiersz, bo ju wtedy zajania dowcip Samosa, ktry by synem Chrysogonosa i wychowa si razem z krlem. Wiersz ten brzmia:
Czy widzisz, dokd boska strzaa wzia lot? 6

A przy tym niezachwiana pewno kierowaa krlem i jego przyjacimi, e czyni to susznie i sprawiedliwie pacc rwn miark za bezbono Etolw wzgldem Dion. Moje jednak zapatrywanie jest odmienne.
I czy mam suszno, o tym atwo mona si przekona czerpic przykady
nie skdind, lecz wanie z tego domu krlewskiego: Antigonos pokonawszy w otwartej bitwie Kleomenesa, krla Lacedemoczykw, zawadn take Spart. Lecz jakkolwiek mia prawo postpi wedle upodobania
z miastem i jego obywatelami, tak by daleki od ukrzywdzenia tych, co
dostali si w jego moc, e przeciwnie, zwrci im ojczysty ustrj i wolno,
wywiadczy zarwno pastwu, jak i poszczeglnym Lacedemoczykom
najwiksze dobrodziejstwa, a potem odszed do swojej ojczyzny. Dlatego
nie tylko w owym wanie czasie uznano w nim dobroczyc, lecz i po
mierci zbawc pastwa; i nie tylko u Lacedemoczykw, lecz u wszystkich Hellenw zdoby sobie niemierteln cze i saw dziki wspomnianym czynom.
10. A take w, ktry pierwszy ich krlestwo powikszy i ugruntowa
blask krlewskiego domu, Filip, po zwycistwie nad Ateczykami pod
Cherone nie tyle dokona orem, ile agodnoci i uprzejmoci swego
charakteru. Albowiem dziki wojnie i orowi sta si zwycizc i panem
tylko tych, ktrzy przeciw niemu stanli do boju; natomiast dziki szlachetnoci i umiarkowaniu wszystkich Ateczykw i miasto ich podda
swej wadzy, poniewa nie gniewem odmierza ich postpki, lecz tylko
tak dugo wid wojn i spr, a osign sposobno wykazania swej agodnoci i zacnoci. Skoro wic odesa jecw bez okupu i sprawi pogrzeb zabitym Ateczykom, nadto ,ich koci odda Antipatrowi, a tych,
co wracali, przewanie zaopatrzy w odzie osign maym kosztem
najwikszy sukces dziki swej roztropnoci. Podbiwszy bowiem butnego
ducha Ateczykw sw wielkodusznoci, z wrogw uczyni ich gotowymi
na wszystko sprzymierzecami. A jak zachowa si Aleksander? Cho on
tak dalece rozgniewany by na Tebaczykw, e mieszkacw zaprzeda
w niewol, a miasto zrwna z ziemi, przecie w chwili zajcia miasta
nie zapomnia o nalenej bogom czci, lecz jak najwikszych dooy stara,
6

Z Eurypidesa Hiketyd w. 862; boska strzaa jest aluzj do nazwy miasta Dion.

250

eby nawet mimo woli nie uchybiono wityniom i w ogle powiconym


miejscom A kiedy przeszed do Azji i mci na Persach zbrodnie popenione wzgldem Hellenw, usiowa on ludziom wymierzy kar odpowiadajc ich postpkom; ale od wszystkiego, co byo powicone bogom,
trzyma si z dala, aczkolwiek Persowie gwnie pod tym wzgldem dopucili si bezprawia w Helladzie.
To wic powinien by wtedy take Filip stale mie na uwadze, eby nie
tyle co do panowania, ile co do zasad i wielkodusznoci okaza si nastpc
i spadkobierc wymienionych mw. On za przez cae swe ycie zadawa
sobie wiele trudu, eby uwaano go za potomka Aleksandra i Filipa, ale
nawet najmniejszych nie czyni stara, eby ich naladowa. Poniewa
wic szed w odmiennym kierunku ni wspomniani mowie, przeto w pniejszym wieku zyska odmienn opini u wszystkich ludzi.
11. Jednym z takich czynw by ten, ktry wwczas popeni. Zagniewany wspzawodniczc z Etolami w bezbonych czynach i leczc zo
zem mniema, e nie czyni nic niewaciwego. I tak Skopasowi i Dorimachosowi przy kadej sposobnoci wytyka rozpasanie i bezprawie przytaczajc ich blunierstwo wobec bstwa w Dodonie i Dion; a sam czynic
to samo nie sdzi, e cignie na siebie podobn jak owi opini tych.
ktrzy o tym usysz. Bo do zabierania i niszczenia nieprzyjacioom
twierdz, portw, miast, ludzi, okrtw, plonw i tym podobnych rzeczy,
przez ktre przeciwnikw mona by osabi, wasne za sprawy i pozycje
umocni, zmuszaj nas prawa i zasady wojny. Ale zbyteczne niweczenie
wity, a wraz z nimi posgw i wszelakiego rodzaju sprztw, bez widokw jakiegokolwiek poparcia wasnych interesw albo zaszkodzenia
nieprzyjacioom w toczcej si wojnie, jake nie nazwaby kto dzieem
czowieka szalonego w swych obyczajach i gniewie? Wszak zacni ludzie
nie powinni w celach zagady i unicestwienia wojowa z tymi, co pobdz, lecz po to, aby si poprawili i wyrzekli swych bdw; nie powinni
te niewinnych przedmiotw rwnoczenie z krzywdzicielami skazywa na
zagad, lecz raczej wraz z niewinnymi ratowa i wydziera zgubie tych,
ktrzy uchodz za sprawcw krzywdy. Bo cech tyrana jest le czyni
i groz panowa nad niechtnymi bdc znienawidzonym przez podwadnych i sam ich nienawidzc, a rzecz krla jest wszystkim dobrze czyni
i bdc umiowanym dla swych dobrodziejstw i ludzkoci kierowa i rzdzi takimi, ktrzy suchaj go dobrowolnie.
Najlepiej za mona zrozumie wczesny bd Filipa, jeeli si rozway, jaki nastrj prawdopodobnie ogarnby Etolw, gdyby krl by si
odmiennie zachowa i ani nie zniszczyt portykw i posgw, ani nie zbezczeci adnego innego daru wotywnego. Co do mnie, sdz, e byby
najlepszy i najprzyjaniejszy nastrj, gdy oni wiadomi byli swych sprawek w Dion i w Dodonie, a dobrze rozumieli, i Filip teraz zarwno mia

251

moc uczyni, co zechce, jak i wydawaby si sprawiedliwie wzgldem nich


postpowa, choby najsurowiej z nimi si obszed, jednakowo z powodu
swej agodnoci i wielkodusznoci wcale nie chcia dziaa w podobny
jak oni sposb.
12. Z tego bowiem jasno wynika, e niewtpliwie samych siebie byliby potpili, a Filipa sawili i podziwiali, poniewa tak po krlewsku
i wielkodusznie dowidby swej pobonoci wzgldem bstwa i umiarkowania w gniewie ku nim. Jako zwyciy nieprzyjaci szlachetnoci
i sprawiedliwoci przynosi nie mniejszy, lecz wikszy zysk ni sukcesy
orne. Bo w jednym wypadku zwycieni ustpuj z koniecznoci, w drugim z wasnej woli. I raz wielkimi stratami okupuje si czyj popraw,
drugi raz bez szkody sprowadza bdzcego na lepsz drog. A co najwaniejsze, w jednym wypadku przewanie zasuga jest po stronie podwadnych, w drugim zwycistwo spoczywa cakowicie w rku tych, ktrzy stoj na czele. Moe wic kto nie samemu Filipowi, z powodu jego
wieku, przypisywaby ca win tego, co wtedy si stao, lecz wiksz jej
cz otaczajcym go i oddziaujcym na przyjacioom, do ktrych naleeli Aratos i Demetrios z Faros. Kto z nich dwu prawdopodobnie udzieli,
mu takiej rady, nie trudno da na to odpowied, cho si przy tym nie
byo. Bo abstrahujc od zasad caego ich ycia, w ktrych u Arata nie
znajdzie si nic porywczego i nierozwanego, u Demetriosa za oka si
przeciwne cechy, mamy te niewtpliw prb sposobu dziaania obu mw w podobnych wypadkach; o niej w odpowiednim miejscu uczynimy
stosown wzmiank.
13. Filip za (na tym bowiem przerwalimy) zabra z sob wszystko,
co mona byo uprowadzi i unie, i wyruszy z Termos odbywajc z powrotem t sam drog, ktr przyby. Zdobycz i cikozbrojnych wysforowa na czoo pochodu, a przy tylnej stray zostawi Akarnanw i zacinych onierzy. Usiowa on jak najszybciej przeby niedogodne tereny,
bo oczekiwa, e Etolowie zaczepi stra tyln ufajc obronnoci miejsc,
co te natychmiast si stao. Mianowicie Etolowie przybywszy z odsiecz
i zgromadziwszy si w liczbie okoo trzech tysicy nie zbliali si, pki
Filip by na wyynach, lecz zostawali w jakich skrytych miejscach majc
za dowdc Aleksandra z Trichonion; skoro jednak tylna stra poruszya
si, zaraz wpadli do Termos i rzucili si na ostatnich w pochodzie. Kiedy
za w tylnej stray zaczo si zamieszanie, tym zacieklej Etolowie napierali i przykadali rk ufajc waciwoci okolicy. Lecz Filip przewidujc, co nastpi, ustawi by przy zejciu u stp pewnego wzgrza Iliryjczykw i najtszych spord peltastw. Gdy ci z zasadzki wypadli na
przeciwnikw, ktrzy w pocigu wysunli si naprzd, wtedy reszta Etolw ucieka w popochu bezdroami, pado stu trzydziestu, a niewielu
mniej dostao si do niewoli. Po tym zwycistwie wojska tylnej stray

252

spaliy Pamfion, przeszy bezpiecznie przesmyki i poczyy si szybko


z Macedoczykami; mianowicie Filip rozbiwszy obz pod Metap oczekiwa tu przybycia stray tylnej. Nazajutrz, po zrwnaniu Metapy z ziemi,
posun si dalej i stan obozem koo miasta zwanego Akrai. W nastpnym dniu cignc naprzd pustoszy w pochodzie kraj; a rozoywszy
si obozem koo Konope pozosta tu przez dzie najbliszy. W nastpnym
znowu wyruszy i maszerowa wzdu Acheloosu a do Stratos. Tu przekroczy rzek, ustawi swe wojsko na odlego strzau od miasta i wyzywa jego mieszkacw do walki.
14. Dowiedzia si bowiem, e w Stratos zebrao si okoo trzech tysicy
etolskich piechurw, jedcw blisko czterystu, a Kreteczykw okoo
piciuset. Poniewa jednak nikt nie way si wyj mu naprzeciw, kaza
znowu rozpocz marsz i ruszy pierwszym szeregom w kierunku na Limnaja i do okrtw. Ale ledwie tylna stra mina miasto, wyjechao najpierw niewielu etolskich jedcw i zaczo zaczepia stojcych w samym
tyle. Kiedy za gromada Kreteczykw wypada z miasta, a cz etolskich piechurw poczya si ze swoimi jedcami, nastpio powaniejsze starcie i wojska tylnej stray musiay uczyni zwrot, aby stan do
walki. Ot z pocztku obie strony utrzymyway rwnowag; gdy jednak
Ilirowie przybyli na pomoc wojskom najemnym Filipa, zachwiali si etolscy jedcy oraz onierze zacini i zaczli w rozsypce ucieka. Wiksz
ich cz cigali krlewscy ludzie a do bram i murw, powalili za okoo
stu. Od tej potyczki na przyszo ci, co byli w miecie, zachowywali si
spokojnie, a wojska tylnej stray dotary bezpiecznie do obozu i do okrtw. Filip w por rozbi obz i zoy bogom ofiary dzikczynne za pomylny wynik swego przedsiwzicia oraz chcc wszystkich ugoci sprosi
dowdcw. Wszak zdawao si, e powierzy si okolicom niebezpiecznym
i takim, w ktrych nikt przedtem nie omieli si z wojskiem obozowa.
On za nie tylko wtargn tam z wojskiem, lecz nadto dokonawszy wszystkiego, co sobie planowa, bezpiecznie odby drog powrotn. Z tego powodu bardzo by uradowany i zaj si ugoszczeniem dowdcw. Megaleas
za i Leontios byli niezadowoleni z powodzenia krla, jako e otrzymali
wskazwk od Apellesa, aby przeszkodzi wszystkim jego przedsiwziciom, a nie mogli tego uczyni, lecz raczej bieg wypadkw by im przeciwny (...); jednake (mimo niechci) zjawili si na uczcie.
15. Od razu wic wzbudzili podejrzenie u krla i reszty goci, poniewa
nie na rwni z innymi cieszyli si z obrotu rzeczy; a gdy przecigaa si
pijatyka i przesza nastpnie w nieumiarkowane i tgie picie, zmuszeni
byli innym dotrzyma kroku i rycho sami si zdradzili. Bo po rozejciu
si towarzystwa, gnani pijastwem i nierozwag, kryli wkoo szukajc
Arata. A zetknwszy si z nim w drodze powrotnej najpierw zelyli go
sownie, a potem zaczli na ciska kamienie. Gdy za wicej ludzi po-

253

spieszyo z pomoc jednej i drugiej stronie, powsta wskutek tego zamt


i niepokj w obozie. Krl syszc krzyk wysa ludzi, ktrzy mieli zbada
spraw i uciszy zamieszki. Aratos po ich przybyciu przedstawi cae zajcie, powoa obecnych przy tym zajciu na wiadkw i usun si przed
(dalsz zniewag) do swego namiotu; Leontios za w niewiadomy sposb
wymkn si podczas zamieszania. Wtedy krl wezwa do siebie Megaleasa
i Krinona i ostro ich zaja, skoro usysza o tym, co si stao. Ci jednak
nie tylko (nie upokorzyli si), lecz jeszcze dopenili miary owiadczeniem,
e nie odstpi od swego zamiaru, a Aratos otrzyma od nich nagrod.
Sowa te rozgnieway krla, ktry rozkaza ich natychmiast odprowadzi
do wizienia zadawszy rkojmi na zapat dwudziestu talentw7.
16. Nazajutrz wezwa Arata i kaza mu by dobrej myli: sam wedle
monoci bdzie mia staranie o t spraw. A Leontios syszc, co spotkao Megaleasa, przyby z kilku peltastami przed krlewski namiot spodziewajc si przestraszy modocianego krla i rycho przywie go do
zmiany decyzji. Dopuszczony do niego zapyta, kto omieli si pooy
rk na Megaleasie i odprowadzi go do wizienia. Kiedy krl stanowczo
owiadczy, e on to rozkaza, zaskoczony Leontios, pomruczawszy co
jeszcze, odszed peen gniewu. Krl za z ca flot podnis kotwic i przeprawi si przez zatok morsk; a skoro zawin do Leukas, nakaza tym,
ktrym poruczono sprzeda zdobyczy, eby wzili si do tego bezzwocznie, sam za zgromadzi swych przyjaci i odby sd nad Megaleasem
i jego towarzyszami. Ot Aratos jako oskaryciel przytoczy wszystkie
od pocztku sprawki Leontiosa i jego przyjaci, przedstawi dokonan
przez nich rze w Argos po odejciu Antigonosa, sprzysienie z Apellesem, dalej przeszkody, jakie stawiali zdobyciu miasta Palajw, i to wszystko popar dowodami i wiadkami; a poniewa Megaleas i jego towarzysze nie mogli zbi adnego zarzutu, przeto jednogonie zostali skazani
przez przyjaci krla. Krinon zosta w wizieniu, a za Megaleasa porczy
Leontios co do zapaty kary pieninej. Zdrada wic, jak uknu Apelles
z Leontiosem i jego przyjacimi, wziwszy obrt przeciwny ich pierwotnym nadziejom taki miaa wynik; myleli bowiem, e odstrasz Arata
i po osamotnieniu Filipa uczyni to, co uznaj za korzystne dla siebie;
tymczasem rzecz wypada inaczej.
17. W tym samym czasie Likurg wrci z Mesenii nie zdziaawszy nic
godnego uwagi, po czym znowu wyruszy z Lacedemonu i zaj miasto
Tegeatw. Poniewa wszyscy mieszkacy schronili si na zamek, zabra
si do jego oblegania; nie mogc jednak nic wskra znowu odszed do
Sparty. Elejczycy za najechawszy terytorium Dyme i wcignwszy w zasadzk jedcw, ktrzy nadcigali z odsiecz, bez trudu zmusili ich do
7

W razie zasdzenia mieli t sum wypaci albo wypat porczy.

254

ucieczki. Z galickich wojsk niemao powalili ludzi, z obywatelskich wzili


do niewoli Polmydesa z Aigion, jako te Dymajczykw: Agesipolisa i Dioklesa. A Dorimachos przedsiwzi by z pocztku wypraw z Etolami
w tej nadziei, jak wyej wspomniaem, e sam bezkarnie spustoszy Tesali, nadto Filipa odcignie od oblegania miasta Palajw. Skoro jednak
zasta w Tesalii Chrysogonosa i Petrajosa gotowych do walki, nie mia
odwagi schodzi na rwnin, lecz stale trzyma si stokw grskich.
Uwiadomiony za o napadzie Macedoczykw na Etoli poniecha Tesalii
i spiesznie pody tam z pomoc. Ale zanim przyby, ju Macedoczycy
wynieli si z Etolii; tak on zawsze pozostawa w tyle i we wszystkim
si opnia. Tymczasem krl wypyn z Leukas, spustoszy w przejedzie obszar Ojantiw i z ca flot przybi do Koryntu. Po zakotwiczeniu
okrtw w Lechajon wysadzi wojsko na ld i rozesa gocw z listami
do sprzymierzonych miast na Peloponezie, aby poda im dzie, w ktrym
wszyscy w penej zbroi maj si przed nastaniem nocy stawi w miecie
Tegeatw.
18. Zarzdziwszy to nie zabawi ju duej w Koryncie, lecz zapowiedzia Macedoczykom wymarsz. I obierajc drog przez Argos przyby
na drugi dzie do Tegei. Tu poczy si z zebranymi Achajami i pocign
przez okolic grsk, bo mia zamiar niepostrzeenie wpa do kraju Lacedemoczykw. Jako krc pustynnymi miejscami dotar w czwartym
dniu do wzgrzy lecych naprzeciw stolicy i przeszed mimo niej, zostawiajc na prawo Menelajon, w prostym kierunku na Amyklai. Lacedemoczycy, ktrzy z miasta widzieli przecigajce wojsko, byli zaskoczeni,
przeraeni i zdumieni tym faktem. Wanie bowiem z wielkim napiciem
ledzili wiadomoci o zburzeniu Termos przez Filipa i w ogle o jego
czynach w Etolii, a krya te wrd nich pogoska o zamiarze wysania
Likurga na pomoc Etolom; eby za niebezpieczestwo miao do nich
samych doj tak szybko, z tak wielkiego oddalenia, o tym nikt z nich
zgoa nawet nie myla, zwaszcza e i wiek krla jeszcze zachca do lekcewaenia go. Susznie wic byli przestraszeni, gdy zdarzenia wypady
wbrew ich oczekiwaniu. Bo Filip, ktry w swych przedsiwziciach okaza
si mielszy i energiczniejszy, ni jego wiek pozwala si spodziewa, przywid wszystkich nieprzyjaci do zakopotania i bezradnoci. Oto wypynwszy na pene morze z rodka Etolii, jak wyej opowiedziaem,
i przeprawiwszy si noc przez Ambrakijsk Zatok zawin do Leukas.
Tu zabawi tylko dwa dni, w trzecim o wicie podnis kotwic i po rwnoczesnym spustoszeniu wybrzea Etolw wyldowa na drugi dzie w Lechajon. Potem bez przerwy odbywajc marsz osign w sidmym dniu
lece nad Spart wzgrza przy wityni Menelaosa, tak e wikszo
ludzi, widzc, co si stao, nie wierzya wasnym oczom. Lacedemoczycy

255

wic, zalknieni wskutek tej niespodzianki, byli w kopocie i nie wiedzieli,


co maj teraz robi.
19. Filip za w pierwszym dniu rozoy si obozem koo Amyklai. Tak
zwane Amyklai s miejscowoci w lakoskim kraju, wyrniajc si
nader piknymi drzewami i plonami, a odleg od Lacedemonu o mniej
wicej dwadziecia stadiw. Jest w niej take wity obwd Apollona,
najsynniejszy niemal ze wszystkich chramw w Lakonii. Ley za po tej
stronie stolicy, ktra zwrcona jest ku morzu.
Nastpnego dnia pustoszc rwnoczenie kraj zeszed w d do tak
zwanego Obozu Pyrrusa 8. Przez dwa najblisze dni najeda i pldrowa
poblisk okolice, po czym rozbi obz koo Karnion. Std ruszy przeciw
Asine i przypuszcza do niej szturmy, ktre jednak byy bezskuteczne;
przeto zwin obz i pustoszy odtd zagonami cay kraj w kierunku Morza Kreteskiego a do Tainaron. Znw zawracajc cign wzdu przystani okrtw lacedemoskich, ktra nazywa si Gytion i posiada bezpieczny port, a od miasta Sparty oddalona jest okoo dwustu trzydziestu
stadiw. Zostawiwszy to Gytion na prawo w swym marszu rozbi obz
w pobliu Helu, ktra w porwnaniu z wszystkimi innymi jest najrozleglejsz i najpikniejsz okolic Lakonii. Std wysa onierzy na furaowanie, przy czym sarn t okolic w caoci spustoszy ogniem i zniszczy
w niej piony, a furaujc dotar take do Akriai i Leukai, a nawet do
terytorium Bojai.
20. Meseczycy utrzymawszy od Filipa pismo w sprawie wyprawy wojennej nie pozostali pod wzgldem gorliwoci w tyle za innymi sprzymierzecami, owszem, spiesznie wymaszerowali i wysali w pole najtszych
mw, dwa tysice pieszych i dwustu jedcw. Ale z powodu dugoci
drogi zjawili si za pno w Tegei, eby tam jeszcze zasta Filipa, i z pocztku nie wiedzieli, co maj robi; bojc si za, by z powodu podejrze,
jakie dawniej na nich rzucano, nie sdzono, i rozmylnie zaniedbali spenienia swojego obowizku, ruszyli przez kraj Argiww do Lakonii, aeby
poczy si z Filipem. Skoro przybyli do miejscowoci Glympeis, ktra
ley na pograniczu woci Argiww i Lakonw, rozbili przy niej obz
zarwno niezrcznie, jak lekkomylnie. Bo ani rowem, ani waem nie
otoczyli obozu, nie rozgldnli si te za odpowiednim miejscem, lecz ufajc yczliwoci mieszkacw tej miejscowoci dobrodusznie rozoyli si
obozem tu przed murem. A Likurg uwiadomiony o przybyciu Meseczykw ruszy naprzd z wojskiem najemnym i z oddziaem Lacedemoczykw; dotarszy za o wicie do tego miejsca uderzy miao na obz. Meseczycy, ktrzy we wszystkim zreszt le o sobie radzili, a zwaszcza
8

Obz Pyrrusa, miejscowo lakoska nazwana


ktry w r. 272 prbowa oblega miasto Lacedemoczykw.

od

Pyrrusa,

krla

Epiru,

256

w tym, e poszli dalej z Tegei ani nie bdc do silni co do liczby, ani
nie wierzc ludziom dowiadczonym, przecie w chwili samego niebezpieczestwa, gdy na nich napad nieprzyjaciel, uczynili, co w tych okolicznociach byo moliwe, aby si ocali. Bo skoro tylko ujrzeli zjawiajcych
si nieprzyjaci, porzucili wszystko i co prdzej zbiegli do wspomnianej
miejscowoci. Przeto Likurg dosta wprawdzie w swe rce przewan ilo
koni i baga, ale z ludzi nikogo ywcem nie pojma, a umierci tylko
omiu jedcw. Ot Meseczycy doznawszy takiej klski wrcili przez
Argos do ojczyzny. Likurg za, dumny z uzyskanego sukcesu, po przybyciu do Lacedemonu zacz si zbroi i obradowa ze swymi przyjacimi
nie chcc dopuci, eby Filip wyszed z kraju bez naraenia si na starcie
orne. Krl wyruszywszy z Helu cign naprzd i pustoszc rwnoczenie
kraj w czwartym dniu okoo poudnia dotar wraz z caym wojskiem
z powrotem do Amyklai.
21. Wtedy Likurg wyda swoim dowdcom i przyjacioom rozporzdzenia co do przyszej bitwy, sam te wyruszy z miasta i obsadzi punkty
dokoa Menelajon majc przy sobie ogem nie mniej ni dwa tysice
zbrojnych; a z tymi, ktrzy byli w miecie, umwi si, e maj uwaa,
aby na dany im znak spiesznie z rozmaitych miejsc wywiedli wojsko
przed miasto i ustawili je zwrcone ku Eurotasowi, tam gdzie rzeka najmniej jest oddalona od miasta. Ot z Likurgiem i Lacedemoczykami
tak si miaa sprawa. eby jednak przy nieznajomoci miejsc nasze opowiadanie nie wypado bezadnie i niejasno, musimy rwnoczenie poda
ich naturalne waciwoci i pooenie, co te w caym naszym dziele staramy si czyni czc i zestawiajc za kadym razem nieznane okolice
ze znanymi i opisanymi ju przez dawniejszych historykw. Skoro bowiem powodem wikszoci klsk wojennych zarwno na ldzie, jak i na
morzu s specjalne waciwoci miejsc, a wszyscy yczymy sobie wiedzie
nie tylko to, co si stao, lecz zwaszcza jak si stao, przeto nie wypada
pomin opisu miejsc przy jakimkolwiek z dziaa, a najmniej przy wojennych, ani te waha si uwzgldni w roli wskanikw bd porty,
morza i wyspy, bd znowu witynie, gry i krainy z jakim przydomkiem, a w kocu rne punkty stron wiata, bo znajomo tych ostatnich
wsplna jest wszystkim ludziom. Wszak tylko w ten sposb mona czytelnikom da wyobraenie o rzeczach nieznanych, jak ju przedtem zauwayem 9. Takie za jest naturalne pooenie miejsc, o ktre tu wanie
chodzi:
22. Terytorium Sparty ma ksztat prawie okrgy i pooone jest w rwninnej okolicy, czciowo jednak znajduj si na nim rozmaite nierwne
i pagrkowate miejsca. Po wschodniej stronie miasta pynie rzeka, ktra
9

W ks. III 36 i 38.

257

nazywa si Eurotas i w przewanej czci roku jest tak wielka, e nie


mona jej przej w brd. Owe za wzgrza, na ktrych znajduje si Menelajon, s po drugiej stronie rzeki i le na poudniowy wschd od miasta; s one skaliste, niedostpne i nadzwyczaj wysokie, a cakowicie
panuj swym pooeniem nad przestrzeni midzy miastem i rzek, ktra
tdy pynie wzdu samego podna gry; caa za przestrze wynosi nie
wicej ni ptora stadionu. Przez ni musia nieodzownie przej Filip
w powrotnej drodze, majc z lewej strony miasto i gotowych do boju
Lacedemoczykw, z prawej rzek i stojce na wzgrzach wojska Likurga.
Prcz tego wymylili jeszcze Lacedemoczycy nastpujcy sposb. Oto
w grnej czci zamknli groblami rzek i sprawili, e jej wody spyny
do przestrzeni midzy miastem a wzgrzami; gdy ta staa si mokra, nie
tylko konie, lecz nawet piesi nie mogli przez ni przej. Przeto nie
zostawao nic innego, jak poprowadzi wojsko tu przy stokach u podna
wzgrzy i tym samym pozbawione pomocy a maszerujce w wyduonej
linii wystawi na up nieprzyjaci.
Ze wzgldu na to Filip po naradzie z przyjacimi uzna za rzecz bardziej konieczn w obecnej sytuacji, eby wyprze najpierw wojska Likurga z okolicy Menelajon. Zabra wic z sob najemnikw i peltastw,
a nadto Iliryjczykw, przeszed z nimi rzek i pocign ku wzgrzom.
Likurg rozumiejc zamiar Filipa zarzdzi pogotowie wrd swoich onierzy i zagrza ich do walki, a mieszczuchom wyda haso; po czym zaraz owi,
ktrzy to mieli zlecone, wywiedli miejskie wojska przed mur, stosownie
do umowy, ustawiajc jazd na prawym skrzydle.
23. Filip zbliywszy si do Likurga wysa najpierw do ataku tylko
najemnikw; dlatego na pocztku walki Lacedemoczycy mieli przewag,
poniewa oprcz uzbrojenia take miejscowo niemae nastrczaa im
korzyci. Kiedy jednak Filip nadesa walczcym jako rezerw peltastw,
a z Iliryjczykami obszed Lacedemoczykw, aby na nich z boku uderzy,
wwczas najemnicy Filipa podniesieni na duchu wsparciem ze strony Iliryjczykw i peltastw wzili si do boju z podwojonym zapaem; natomiast wojska Likurga przeraone pochodem cikozbrojnych wykonay
zwrot i ucieky. Pado z nich okoo stu, wzito do niewoli nieco wicej;
reszta usza do Sparty. Sam Likurg idc bezdroami w nocy wszed z niewielu do miasta. Filip obsadzi wzgrza Iliryjczykami; z lekkozbrojnymi
za i z peltastami wrci do wojska. W tym samym czasie Aratos wiodc
falang z Amyklai by ju w pobliu miasta. Ot krl przeszedszy rzek
stan tu na stray wraz z lekkozbrojnymi, peltastami i take z jedcami,
by cikozbrojni tu pod wzgrzami bezpiecznie przebyli trudn drog.
Gdy za mieszczanie usiowali zaczepi czatujcych jedcw, wywiza
si powaniejszy bj, w ktrym peltaci dzielnie si spisali; take przy
tej okazji Filip odnis bezsprzeczne zwycistwo i ciga jedcw lace-

258

demoskich a do bram, po czym bezpiecznie przeszed Eurotas i kry tyy


swoich falangitw 10.
24. Poniewa naglia ju pora dnia, zmuszony by na miejscu rozbi
obz i rozoy si u wyjcia z przesmyku, gdzie przypadkowo przewodnicy
zajli taki punkt, e podobnego mu innego nie wynalazby nikt, gdyby
zamierza tu przy miecie urzdzi napad na terytorium Lakonii. Mianowicie na pocztku wspomnianego przesmyku, jeeli kto przybywajc
z Tegei albo w ogle ze rodka kraju zbliy si do Lacedemonu, jest miejsce odlege od miasta mniej wicej o dwa stadia, a pooone tu przy rzece.
Cay jego bok od strony miasta i rzeki opasuje urwisko wielkie i zupenie
niedostpne; plac za nad tymi przepaciami jest rwninny, ziemisty
i obfitujcy w wod, a zarazem korzystnie pooony dla wmarszu i wymarszu wojsk, tak e ten, kto na nim rozoy si obozem i zajmie wznoszcy si nad nim pagrek, wydaje si bezpiecznie obozowa, jeli chodzi
o blisko miasta, a zarazem w najlepszym punkcie, poniewa panuje nad
wejciem do przesmyku i nad wyjciem z niego. Skoro zatem Filip bezpiecznie si tu rozoy, w nastpnym dniu wysa przodem baga, a wojsko ustawi w szyku na rwninnych miejscach przed oczyma mieszczan.
Przez krtki czas jeszcze czeka, potem zwrci si w bok i pomaszerowa
ku Tegei. Dotarszy do okolicy, gdzie Antigonos i Kleomenes ongi stoczyli
bitw, rozbi obz. Nazajutrz obejrza okolic i zoy bogom ofiar na obu
wzgrzach, z ktrych jedno nazywa si Olympos, drugie Euas; potem
wzmocniwszy tyln stra pocign dalej. Tak przyby do Tegei, gdzie
sprzeda ca zdobycz, a nastpnie obra drog przez Argos i doszed
z wojskiem do Koryntu. Tu zjawili si te posowie od Rodyjczykw
i Chiotw w sprawie zakoczenia wojny; udzieli im posuchania i z hipokryzj owiadczy, e i teraz, jak dawniej, gotw jest pojedna si z Etolami. Posw wic odprawi z wezwaniem, aby take z Etolami uoyli
si co do zawarcia pokoju. Sam zeszed do Lechajon i gotowa si do
eglugi, bo mia na widoku jakie waniejsze przedsiwzicia w okolicy
Fokidy.
25. W tyme czasie Leontios, Megaleas i Ptolemajos 11 spodziewajc
si jeszcze nastraszy Filipa i zmaza w ten sposb swoje dawniejsze
przewiny rozgaszali wrd peltastw i onierzy z tak zwanego u Macedoczykw agema 12 takie zdania: e oni za wszystkich naraaj si na
niebezpieczestwa, a nie jest im oddawana adna sprawiedliwo i nie
10

Taktyka Filipa bya taka: przechodzi on najpierw na wschodni brzeg Eurotasu, aby zaj Menelajon; potem z powrotem na zachodni, aby tu mieszczan trzyma
w szachu, pki wojsko maszeruje wschodnim brzegiem rzeki; wreszcie jeszcze raz
przechodzi na wschodni brzeg, gdzie jako tylna stra przycza si do falangi.
11
Wspomniany w ks. IV 87; V 2, 4, 5, 7, 1416.
12
Agema, gwardia, wybr macedoskiego wojska zoonego z konnicy i piechoty.

259

otrzymuj zdobyczy, jaka stosownie do zwyczaju na nich przypada. Takimi mowami podranili modych, tak e ci zgrupowali si i zaczli pldrowa kwatery najznakomitszych przyjaci krla oraz wyamywa
drzwi i zrywa dach krlewskiego paacu. Te zajcia wywoay w caym
miecie tumult i zamieszki, a kiedy Filip usysza o nich, przyby co
rychlej z Lechajon do miasta, zwoa Macedoczykw do teatru i bd
ich upomnia, bd zaja wszystkich z powodu tego, co si stao. Gdy
za powstaa wrzawa i wielki zamt, przy czym jedni dali, aby winowajcw przyprowadzi i zasdzi, inni natomiast, aby si pojedna i ogosi ogln amnesti wtedy krl udajc, e si na to zgadza, upomnia
wszystkich i wrci do domu: zna on dobrze sprawcw ruchawki, lecz
z uwagi na sytuacj udawa, e ich nie zna.
26. Po tych niepokojach zapowiadajce si w Fokidzie przedsiwzicia doznay pewnych przeszkd. Leontios za zrezygnowawszy ze swoich
nadziei, poniewa nie udawa si aden z jego planw, uciek si do pomocy Apellesa. Jako lc bez ustanku posw wzywa go z Chalkidy
rozwodzc si nad sw bezradnoci i trudn sytuacj wskutek pornienia si z krlem. Apelles podczas swego pobytu na Chalkis zachowywa
si samowolniej, ni mu na to prawo zezwalao. Oto przedstawia krla
jako modego jeszcze, bdcego przewanie pod jego wpywem i nie posiadajcego adnej samodzielnoci; kierowanie sprawami pastwa i najwysz wadz sobie przypisywa. Dlatego naczelnicy i zarzdcy z Macedonii
i Tesalii ze wszystkim zwracali si do niego, a miasta Hellady w swych
uchwaach i przy nadawaniu zaszczytw czy darw krtko tylko wspominay o krlu, a jedynym i wszystkim by dla nich Apelles. Uwiadomiony o tym Filip ju od dawna zyma si z tego powodu i z trudem
znosu taki stan rzeczy, zwaszcza e u jego boku sta Aratos i zrcznie
spenia swe zadanie; mimo to powciga si i wszystkich pozostawia
w niepewnoci, do czego zda i z jakim nosi si zamiarem. Tymczasem
Apelles nie znajc usposobienia Filipa wzgldem siebie, przekonany jednak, e wszystkim pokieruje wedug swojej myli, jeeli raz zjawi si
przed obliczem krla, ruszy w drog z Chalkidy, aby dopomc Leontiosowi. Gdy przyby do Koryntu, wtedy Leontios, Ptolemajos i Megaleas jako
dowdcy peltastw i innych najznakomitszych formacji wojskowych gorliwie o to zabiegali, aby zachci modych onierzy do wyjcia naprzeciw
niego. Jego wjazd odby si w okazay sposb, gdy na spotkanie wyszo
mnstwo dowdcw i onierzy, a on zaraz z drogi uda si do krlewskiego
paacu. Lecz gdy chcia tam wej wedug dawnego swego zwyczaju, zatrzyma go stosownie do zlecenia jeden z urzdnikw owiadczajc, e krl
teraz nie ma czasu. Zdziwiony i przez dugi czas niezdecydowany, jak ma
postpi wobec nieoczekiwanego zajcia, oddali si wreszcie Apelles ze
wstydem; a wszyscy inni zaraz jawnie od niego odbiegli, tak e ostatecznie

260

tylko w towarzystwie wasnych niewolnikw wszed do swojej gospody.


Wszak na og nader krtka chwila moe kadego czowieka wywyszy
i znowu poniy, zwaszcza tych, ktrzy trzymaj si dworu krlewskiego.
Istotnie bowiem s oni podobni do kamykw na tablicach rachunkowych:
jak te podug woli rachujcego raz maj warto miedziaka, a zaraz potem
talentu, tak i dworacy na skinienie krla staj si szczliwi, a w chwil
pniej godni politowania. Gdy Megaleas przekona si, e wbrew oczekiwaniu odpada dla niego pomoc ze strony Apellesa, peen by obawy i myla
o ucieczce. Apellesa za dopuszczano wprawdzie do uczt i tym podobnych
wyrnie, lecz w obradach i codziennych konwersacjach z krlem nie
mia udziau. Kiedy krl w najbliszych dniach znw wyjeda z Lechajon
dla wykonania swych przedsiwzi w Fokidzie, zabra ze sob Apellesa.
Poniewa jednak plan mu si nie powid, wic znowu wrci z Elatei.
27. W tyme czasie Megaleas oddali si do Aten zostawiajc w osobie
Leontiosa porczyciela na sum dwudziestu talentw. Gdy jednak strategowie w Atenach nie chcieli go przyj, poszed znowu do Teb. A krl wypynwszy na morze z okolicy Kirry zawin ze sw stra przyboczn do
portu Sikyoczykw; std uda si do miasta, gdzie nie przyj zaproszenia
archontw, lecz zajecha do Arata i cay czas z nim spdza, Apellesowi
za poleci pyn do Koryntu. Skoro dosza do wiadomo o Megaleasie,
rzekomo dla jakiej naglcej potrzeby wysa z Taurionem do Trifylii peltastw, ktrych dowdc by Leontios, a po ich wymarszu rozkaza Leontiosa uwizi z powodu porki. Peltaci dowiedziawszy si o tym zdarzeniu bo Leontios posa kogo do nich wysali delegatw do krla
z takim daniem: jeeli z jakiego innego powodu kaza uwizi Leontiosa, niechaj w ich nieobecnoci nie zarzdza ledztwa w sprawie stawianych mu zarzutw; w przeciwnym razie wszyscy bd si uwaali za
wielce zlekcewaonych i wzgardzonych (zawsze bowiem Macedoczycy
wystpowali tak otwarcie wobec krlw); jeeli za z powodu porki za
Megaleasa, to oni pienidze wsplnie zbior i sami zapac. Ot krl
rozjtrzony t gorliwoci peltastw dla Leontiosa kaza go szybciej
sprztn, ni zamierza.
28. Tymczasem posowie Rodyjczykw i Chiotw wrcili z Etolii. Doprowadzili oni do zawieszenia broni na trzydzieci dni i owiadczyli, e
Etolowie gotowi s zawrze pokj. Wyznaczyli te okrelony dzie, w ktrym Filip mia zjawi si w Rion, przyrzekajc, e Etolowie wszystko
uczyni, aby pokj doszed do skutku. Filip przyj zawieszenie broni
i wezwa listownie sprzymierzecw, aby wysali do Patrai delegatw,
ktrzy mieli uczestniczy w obradach nad zawarciem pokoju z Etolami;
sam te odpyn z Lechajon i na drugi dzie wyldowa w Patrai.
W tyme czasie nadesano mu z Fokidy listy, ktre Megaleas rozpisa by
do Etolw, a w ktrych zachca ich, aby byli dobrej myli i nie przery-

261

wali wojny, gdy sprawa Filipa zupenie jest stracona z powodu braku
zapasw; prcz tego znajdoway si w nich pewne oskarenia pod adresem krla i zoliwe potwarze. Przeczytawszy te listy by przekonany, e
sprawc wszelkiego za jest Apelles, i zaraz wysa go pod stra i z caym popiechem do Koryntu, a wraz z nim jego syna i umiowanego
chopca. W lad za za Megaleasem posa do Teb Aleksandra z poleceniem pozwania go przed wadz zwierzchni dla zapaty porczonej sumy.
Gdy Aleksander wykona ten rozkaz, Megaleas nie czeka na wynik
sprawy, lecz sam podnis na siebie rk. W tych samych dniach rozsta
si z yciem take Apelles oraz jego syn i ulubieniec. Tak wic, znalazszy
dobrze zasuony koniec, stracili ycie, a to gwnie z powodu buty okazywanej Aratowi.
29. Etolowie za z jednej strony pragnli zawrze pokj, bo wojna im
dokuczaa, a sprawy miay dla nich nie oczekiwany przebieg. Spodziewajc si bowiem, e z powodu modego wieku i braku dowiadczenia
Filipa bd mieli do czynienia z nieletnim chopcem, znaleli w nim dojrzaego ma zarwno co do pomysw, jak i wykonywania tyche; sami
za okazali si godni wzgardy i dziecinni, tak w poszczeglnych dziaaniach, jak i w prowadzeniu caej wojny. Z drugiej strony na wiadomo
o buncie peltastw oraz mierci Apellesa i Leontiosa spodziewali si, e
nastpi jakie wielkie i niebezpieczne poruszenie na dworze krlewskim,
i dlatego zwlekali odkadajc dzie wyznaczony na zjazd w Rion. A Filip
chtnie uchwyci si tego pozoru, gdy pokada ufno w wojnie; o ile
wic ju przedtem zdecydowany by nie dopuci do zawarcia pokoju,
o tyle teraz upomnia sprzymierzecw, ktrzy si u niego zjawili, eby
nie myleli o pokoju, lecz o wojnie, po czym podnis kotwic i z powrotem odpyn do Koryntu. Jako Macedoczykw wszystkich odprawi do
ojczyzny drog przez Tesali, aby tam przezimowali, a sam z Kenchreai
wyruszy na morze, przejecha mimo Attyki przez Euripos i zawin
w Demetrias. Tutaj owego Ptolemajosa, ktry jedyny jeszcze osta si
z towarzyszy Leontiosa, stawi przed sdem Macedoczykw i pozbawi
ycia.
W tym samym czasie Hannibal wkroczywszy do Italii sta obozem naprzeciw wojsk rzymskich nad rzek zwan Padem; Antioch po ujarzmieniu przewanej czci Celesyrii znw odszed na lee zimowe; a krl Lacedemoczykw Likurg uciek do Etolii z obawy przed eforami. Ci bowiem
wobec faszywych obwinie, jakie doszy do ich wiadomoci, e krl zamyla o przewrocie, zgromadzili modzie i noc przybyli przed jego
dom; lecz on uprzednio powiadomiony uszed ze swymi domownikami.
30. Kiedy z nastaniem zimy krl Filip wrci do Macedonii, a strateg
Achajw Eperatos lekcewaony by przez wojska obywatelskie i zupenie
pogardzany przez najemnikw nikt nie sucha rozkazw i nie byo

262

adnego pogotowia do obrony kraju. Zmiarkowa to Pyrrias, ktrego Etolowie posali Elejczykom jako wodza; majc tedy pod sob okoo tysica
trzystu Etolw i najemnych onierzy Elejczykw, jako te z ich obywatelskich wojsk okoo tysica pieszych i dwustu jedcw, tak e caa jego
armia wynosia okoo trzech tysicy ludzi pustoszy bez przerwy nie
tylko obszar Dymaj w i Farajw, lecz take Patrajw. W kocu rozoy
si na tak zwanej Panachajskiej Grze lecej powyej miasta Patrai
i niszczy ca okolic w kierunku Rion jako te Aigion. Uciskane wic
a nie otrzymujce pomocy miasta niechtnie paciy podatki, a onierze
wobec odwlekania i opniania odu robili to samo, gdy szo o udzielenie
pomocy; poniewa za obie strony stosoway tego rodzaju odwet, coraz
gorzej szy sprawy i w kocu rozprszyo si wojsko najemne. A wszystko
to dziao si wskutek nieumiejtnoci tego, ktry sta na czele pastwa.
W takim to pooeniu znajdowali si Achajowie, gdy Eperatos w odpowiednim czasie zoy swj urzd, po czym Achajowie z pocztkiem lata
ustanowili swoim strategiem Arata starszego.
Taki by stan rzeczy w Europie. Skoro wic zarwno przez podzia na
okresy, jak i przez zamknicie opisu zdarze uzyskalimy stosowne miejsce, przejdziemy do wypadkw w Azji, ktre zaszy w tej samej olimpiadzie 13, co poprzednio opowiedziane, i z kolei o nich bdziemy rozprawiali.
31. Najpierw wic, stosownie do naszego pierwotnego zaoenia, zamierzamy przedstawi ow wojn o Celesyri, ktra wybucha midzy
Antiochem i Ptolemajosem. Wprawdzie dobrze wiemy, e w tym czasie,
na ktrym przerwalimy opowie o zdarzeniach w Grecji, owa wojna
niemal ju zostaa rozstrzygnita i zakoczona; mimo to obieramy taki
punkt pocztkowy i podzia dla obecnego opowiadania. eby bowiem
suchaczom nie zabrako dokadnej znajomoci, w jakim czasie rozgryway si poszczeglne zdarzenia, spodziewamy si dnych wiedzy dostatecznie o tym pouczy przypominajc na pocztku i kocu opisu kadego
wydarzenia, w jakim zaszo okresie obecnej olimpiady i co rwnoczenie
dziao si w Grecji. Jeeli jednak opowiadanie ma by jasne i zrozumiae,
to przy tej olimpiadzie nic nie uwaamy za bardziej konieczne, jak to, eby
zdarze wzajemnie nie splata, lecz raczej, o ile monoci, je oddziela
i odrnia, a dojdziemy do nastpnych olimpiad, w ktrych zaczniemy
rwnoczesne zdarzenia rok za rokiem spisywa. Skoro bowiem przedsiwzilimy spisa nie to i owo, lecz co u wszystkich dziao si ludw,
i krtko mwic zastosowalimy do dziejopisarstwa niemal jak najszerszy
zakrj w porwnaniu z naszymi poprzednikami jak to ju poprzednio
zaznaczono przeto musimy najwiksz trosk powici traktowaniu
rzeczy i ukadowi, aby plan naszego dziea zarwno w szczegach jak
13

Sto czterdziestej.

263

i w caoci sta si jasny. Dlatego i teraz, jeeli chodzi o rzdy Antiocha


i Ptolemajosa, nieco si cofniemy, aby dla nastpnego opowiadania uzyska
nie ulegajcy wtpliwoci i znany oglnie pocztek, co ze wszystkiego
jest najkonieczniejsze.
32. Bo jeeli staroytni mwili, e rozpoczcie jest poow caoci14,
to chcieli nas pouczy, e w kadej rzeczy powinno si jak najwicej
stara o dobry pocztek. A jeeli si zdaje, e wyrazili si przesadnie, to
moim zdaniem dalecy s jeszcze od prawdy. miao bowiem mgby kto
powiedzie, e pocztek nie tylko jest poow caoci, lecz siga nawet da
koca. Wszake jak mona co dobrze zacz, jeeli si wprzd nie objo
myl zakoczenia przedsiwzicia i jeeli si nie pozna, gdzie, po co i dlaczego zamierza si je wykona? I znowu, jak mona sprawy naleycie
zrekapitulowa, jeeli rwnoczenie nie uwzgldni si pocztku, skd i jak,
i przez co doszy one do obecnych wynikw? Dlatego ci, ktrzy mwi
o caoci dziejw albo o niej si dowiaduj, musz najwiksz wag przykada do pocztku, o ile s przekonani, e pocztek siga nie do poowy,
lecz a do koca. Co te i my teraz sprbujemy uczyni.
33. Co prawda, dobrze wiem o tym, e jeszcze wielu innych historykw
to samo owiadczyo o sobie, co i ja, twierdzc, e pisz histori powszechn i e zamierzyli wiksze dzieo ni wszyscy ich poprzednicy. O tych
z wyjtkiem Efora, ktry pierwszy i jedyny podj si napisania historii
powszechnej nie bd wicej mwi lub nazywa po imieniu adnego
spord innych, a tylko tyle wspomn, e niektrzy z tych, co za naszych
czasw pisz histori, opowiedziawszy nam na trzech albo czterech stronicach o wojnie Rzymian i Kartagiczykw utrzymuj, e pisz histori
powszechn. A przecie kt jest takim nieukiem, eby nie wiedzie, i
w owym czasie w Iberii i Libii jako te na Sycylii i w Italii dokonano najliczniejszych i najwikszych czynw i e wojna hannibalska bya najznaczniejsza i najdusza z wyjtkiem wojny prowadzonej koo Sycylii, a my
wszyscy z powodu jej wielkoci bylimy zmuszeni zwrci na ni oczy
obawiajc si zakoczenia wypadkw? Ale niektrzy dziejopisarze nawet
tak dalece nie referuj tych zdarze, jak to czyni owi, ktrzy w formie
rocznikw zapisuj w popularny sposb na cianach domu to, co w kadym
czasie si dziao a przecie twierdz, e objli wszystkie zdarzenia
w Grecji i u barbarzycw. Przyczyn za tego jest, e w sowach podj
si najwikszych dzie przychodzi cakiem atwo, lecz rzeczywicie osign jaki chwalebny cel nie atwo. Dlatego te pierwsze jest na zawoanie i, eby tak rzec, wsplne dla wszystkich, ktrzy tylko potrafi
14

Lukian przypisuje to zdanie Hezjodowi, w ktrego Pracach i dniach (w. 40)


czytamy: Gupcy! nie wiedz, o ile poowa jest wiksza ni cao". Lepiej znamy
Horacjuszowsk myl (Epist. I, 2, 40) dimidium facti qui coepit habet" (kto zacz,
poowy ju czynu dokona).

264

by miali; drugie natomiast nader jest rzadkie i niewielu udaje si


w yciu. Ot do tych sw skonio mnie samochwalstwo owych ludzi,
ktrzy siebie samych i swoje dziea nadmiernie wynosz. Teraz za wracam do pocztku mojego zadania.
34. Skoro Ptolemajos z przydomkiem Filopator po mierci swego ojca 15
sprztn swego brata Magasa oraz jego stronnikw i obj panowanie
nad Egiptem, sdzi on, e od obaw wewntrznych uwolni si sam przez
wspomniany czyn, a przed niebezpieczestwami zewntrznymi uszed dziki
szczciu, gdy Antigonos i Seleukos zmarli, a Antioch i Filip, ich nastpcy
w rzdach, byli cakiem modzi, niemal jeszcze dzieci. Przeto ufajc obecnym stosunkom sprawowa rzdy w zbyt oficjalny sposb: wobec urzdnikw dworskich i innych, ktrzy zarzdzali Egiptem, okazywa niedbao
o sprawy i by trudno dostpny; opieszaym i obojtnym by wobec majcych sobie poruczone sprawy zewntrzne, o ktre jego poprzednicy nie
mniejsze, lecz raczej wiksze mieli staranie ni o rzdy nad samym Egiptem. Tote wadajc Celesyri i Cyprem zagraali krlom Syrii na ldzie
i na morzu; zagraali te ksitom Azji, a tak samo i wyspom, panujc
nad najznaczniejszymi miastami, okolicami i portami na caym wybrzeu
od Pamfylii a do Hellespontu i do okolicy Lysimachei; stali wreszcie na
czatach w Tracji i Macedonii, poniewa mieli w swej mocy Ainos, Marone
i jeszcze dalej pooone miasta. Kiedy wic w ten sposb w dal wycignli
swe rce i na znaczn odlego osonili si swymi prowincjami, nie potrzebowali ju nigdy niepokoi si o swe panowanie nad Egiptem. Dlatego
to susznie w wielkiej pieczy mieli sprawy zewntrzne. Wspomniany jednak krl niedbale to wszystko traktujc z powodu swych nieprzystojnych
miostek i bezrozumnych a nieustannych pijatyk doczeka si naturalnie
W bardzo krtkim czasie zasadzek na swe ycie i panowanie ze strony
licznych osb, do ktrych w pierwszym rzdzie nalea Spartiata Kleomenes.
35. Mianowicie pki y Ptolemajos z przydomkiem Euergetes, z ktrym Kleomenes zawar by cisy zwizek i sojusz, zachowywa si tene
spokojnie cigle majc nadziej, e dziki niemu otrzyma odpowiedni
pomoc, aby z powrotem odzyska odziedziczone po ojcu panowanie. Kiedy
jednak Ptolemajos umar i czas upywa, a stosunki w Grecji niemal po
imieniu wzyway Kleomenesa, poniewa Antigonos zakoczy ycie, Achajowie uwikali si w wojn, a Lacedemoczykw po myli pierwotnego
planu i zaoenia Kleomenesa poczya z Etolami nienawi przeciw Achajom i Macedoczykom wic teraz tym bardziej by on zmuszony spieszy si i zabiega o swj powrt z Aleksandrii. Dlatego zwrci si najpierw do krla z prob, aby wysa go z potrzebnymi rodkami i z woj15

W r. 222.

265

skiem; nastpnie, skoro nie zosta wysuchany, usilnie prosi, aby go samego wypuci z jego wasnymi domownikami: same bowiem okolicznoci
nastrczaj mu do rodkw, aby osign rzdy po ojcu. Ot krl, ktry
nie wdawa si w adne podobne sprawy nie troszczy si o przyszo
dla wspomnianych przyczyn, w swej naiwnoci i gupocie stale odmawia
posuchu Kleomenesowi. Sosibios za (bo ten gwnie teraz kierowa sprawami pastwa) odbywszy narad ze swoimi przyjacimi doszed do takiego o nim sdu: Zebrani nie pochwalali planu wysania Kleomenesa
z flot i rodkami pieninymi, lekcewac sobie stosunki zewntrzne, bo
Antigonos ju nie y, a zdaniem ich taki wydatek byby bezcelowy. Prcz
tego obawiali si, e Kleomenes nie majc ju po mierci Antigonosa nikogo rwnego sobie podbije szybko i bez trudu Hellad i sani stanie si dla
nich cikim i gronym przeciwnikiem, poniewa ich stosunki widzia na
wasne oczy i pogardza krlem, a wie o tym, e wiele jest czci pastwa,
ktre lunie tylko s z caoci zczone i znacznie odlege, do wojennych
za przedsiwzi nastrczaj mnogie rodki. Bo te niemao okrtw
znajdowao si na Samos, a mnstwo onierzy w Efezie. T wic myl,
eby go wysa zaopatrzonego w rodki pienine, odrzucili z podanych
przyczyn. Z drugiej strony bynajmniej nie uwaali za rzecz dla siebie
wskazan, by zlekcewaywszy takiego czowieka odprawia go jako otwartego wroga i nieprzyjaciela. Pozostawao zatrzyma go wbrew woli. To
jednak odrzucili wszyscy z miejsca i bez dyskusji sdzc, e niebezpiecznie jest lwa i owce zamyka w jednej oborze; zwaszcza Sosibiosowi byo
to podejrzane z nastpujcej przyczyny.
36. Oto wwczas, kiedy nosili si z myl zamordowania Magasa i Bereniki, w obawie, e plan mgby si im nie uda gwnie z powodu miaoci Bereniki, byli zmuszeni schlebia wszystkim dworakom i wszystkim
robi nadziej, na wypadek gdyby si im to przedsiwzicie udao. Wtedy
wic Sosibios miarkujc, e Kleomenes potrzebuje pomocy ze strony
krla, a ma rozum i prawdziw biego w sprawach politycznych, snu
przed nimi wielkie nadzieje i rwnoczenie wtajemniczy go w swj zamys. Gdy Kleomenes widzia go zalknionego, a zwaszcza obawiajcego
si obcych i najemnych onierzy, kaza mu by dobrej myli; bo najemnicy, jak obiecywa, w niczym mu nie zaszkodz, lecz raczej dopomog.
Mocno za zdziwionemu tym przyrzeczeniem Sosibiosowi tak rzek: ,,Czy
nie widzisz, e wrd najemnikw s prawie trzy tysice z Peloponezu,
a prawie tysic Kreteczykw? Na tych jeli tylko skin, z gotowoci
wszyscy usu. A skoro oni si skupi, kogo jeszcze si lkasz? Czy moe
onierzy z Syrii i Karu?" Wtedy wic Sosibios chtnie sucha tych sw
i podwjnej nabra odwagi, aby wykona zamach na Berenik. Pniej
za, widzc apati krla, zawsze odwiea sobie w pamici t mow i stale
mia przed oczami miao Kleomenesa oraz yczliwo, jak darzyli go

266

onierze najemni. Przeto i teraz gwnie on podega krla i jego przyjaci, eby Kleomenesa zawczasu uj i zamkn. A w tym zamyle dopomoga mu nastpujca okoliczno.
37. By pewien Meseczyk, Nikagoras. Tego po ojcu czya przyja
i zwizki gocinnoci z Archidamosem, krlem Lacedemoczykw. Ot
dawniej rzadko tylko utrzymywali wzajemne stosunki. Kiedy jednak
Archidamos z obawy przed Kleomenesem uciek ze Spatrty i przyby do
Mesenii, Nikagoras nie tylko chtnie przyj go do swego domu i dba
o wszystkie jego potrzeby, lecz wskutek dalszego obcowania zrodzia sd
midzy nimi take gboka yczliwo i poufaa przyja. Dlatego
i pniej, gdy Kleomenes robi Archidamosowi nadziej na powrt i pojednanie, podj si Nikagoras posowania i umw gwarancyjnych. Po ich
zatwierdzeniu wraca Archidamos do Sparty ufajc zawartym przez Nikagorasa ukadom. Lecz Kleomenes wyszed naprzeciw niego i zabi samego Archidamosa, oszczdzi natomiast Nikagorasa i reszt towarzyszy.
Ot wobec postronnych osb udawa Nikagoras, e wdziczny jest Kleomenesowi za darowanie mu ycia; lecz w gbi duszy nie mg tego zdarzenia przebole, poniewa wydawa si by winny zguby krla. Ten wiec
Nikagoras krtko przedtem zawin do Aleksandrii z komi, ktre przywiz na sprzeda. Wysiadajc z okrtu spotka Kleomenesa, Panteusa
i Hippitasa spacerujcych na molo w porcie. Kleomenes ujrzawszy go
i przystpiwszy do uprzejmie go pozdrowi i zapyta o cel podry. Gdy
ten mu powiedzia, e przyby tu z komi, odrzek Kleomenes: Bardzo
bym sobie yczy, eby zamiast koni by tu raczej przywiz nierzdnikw i harfiarki; tych bowiem obecny krl usilnie poda". Na razie Nikagoras z umiechem przyj to i milcza. Lecz po kilku dniach, gdy przy
sprzeday koni zawar blisz znajomo z Sosibiosem, powtrzy mu
niedawno wyrzeczone sowa Kleomenesa, aby tego oczerni. Widzc za.
e Sosibios chtnie sucha, wyzna mu ca sw dawn wrogo ku Kleomenesowi.
38. Sosibios poznawszy jego wrogi stosunek do Kleomenesa, bd od
razu udzielonymi darami, bd obietnicami na przyszo skoni go, eby
napisa oszczerczy list przeciw Kleomenesowi i zostawi opiecztowany.
Ten list, niby posany przez Nikagorasa, mia po odjedzie tego za kilka
dni odnie Sosibiosowi niewolnik. Nikagoras przyoy rk do tej
sprawy; list po odjedzie Nikagorasa zanis niewolnik do Sosibiosa, a ten
bezzwocznie z niewolnikiem i z listem w rku uda si do krla, przed
ktrym niewolnik zezna, e Nikagoras zostawi list i poleci mu odda
go Sosibiosowi. List za wyjania, e Kleomenes na wypadek, gdyby nie
wysano go z odpowiednim ekwipunkiem i z takimi rodkami pieninymi,
nosi si z zamiarem powstania przeciw krlowi. Tej dobrej sposobnoci
zaraz uchwyci si Sosibios i podega krla oraz reszt jego przyjaci,

267

eby nie zwlekali, lecz mieli si na bacznoci i kazali zamkn Kleomenesa.


Gdy to nastpio i wyznaczono mu bardzo duy dom, przebywa w nim
pod stra, przy czym od innych winiw tylko o tyle si rni, e
bawi w wikszym wizieniu. Rozwaajc to Kleomenes i majc ze widoki
na przyszo postanowi wszystkiego sprbowa nie tyle w nadziei, e
zamiar swj przeprowadzi (brako bowiem wszelkiego prawdopodobiestwa, eby przedsiwzicie si udao), lecz raczej aby umrze z honorem
i nie cierpie niczego, co byoby niegodne jego przedtem wyprbowanej
odwagi. Zarazem, jak sdz, wzi sobie do serca i stawi przed oczy taki
cel, jaki zwykle mieli wielkoduszni mowie:
Obym ja tylko bez walki i chway pozbawie nie zgin,
Ale zdziaawszy czyn wielki, by take potomni go znali 16.

39. Doczekawszy si zatem podry krla do Kanobos rozpowszechni


wrd pilnujcych go pogosk, e ma by wypuszczony na wolno przez
krla; dlatego wic sam ugoci swoich sucych, stranikom za posa
miso z ofiar i wiece, a do tego wino. Ci bez adnego podejrzenia uywali sobie; a kiedy si popili, Kleomenes zabra z sob znajdujcych si
przy nim przyjaci jako te swoich niewolnikw i okoo poudnia bez
wiedzy stranikw wyszed z wizienia zaopatrzony w sztylety. Idc naprzd spotkali na gocicu Ptolemajosa 17, ktrego wtedy zostawiono jako
naczelnika w miecie, i przestraszywszy jego towarzyszy swym miaym
wystpieniem cignli go z czworokonnego wozu i zamknli, a lud wezwali
do walki o wolno. Kiedy jednak nikt ich nie sucha i nie przycza si
do buntu z powodu niezwykoci przedsiwzicia, zawrcili i ruszyli na
zamek, aby wyama jego bramy i skorzysta z pomocy tych, ktrzy byli
tam uwizieni. Lecz gdy i to mu si nie udao gdy przeoeni nad
stra zamkow przewidujc, co nastpi, ubezpieczyli bram sami podnieli na siebie rk mnie i po lakosku. Kleomenes wic w ten sposb
zakoczy ycie: m zarwno ukadny w obejciu, jak i dzielny w prowadzeniu spraw, jednym sowem z natury stworzony na wodza i krla.
40. W niedugim czasie po nim odstpi od krla Teodotos, z pochodzenia Etolczyk, ktry by naczelnikiem Celesyrii. Ten z jednej strony
pogardza krlem z powodu jego rozwizego ycia i caego charakteru,
z drugiej za nie ufa jego dworakom, gdy krtko przedtem oddawszy
krlowi znaczne usugi zarwno w innych sprawach, jak i przy pierwszym zamachu Antiocha na Celesyri, nie tylko za to nie pozyska adnej
wdzicznoci, lecz przeciwnie, wezwany do Aleksandrii, omal e nie na16
17

Iliada XXII 304 (sowa Hektora).


Prefekta Aleksandrii za Ptolemajosa Filopatora.

268

razi si na utrat ycia. Z tych przyczyn postanowi teraz uoy si


z Antiochem i wyda w jego rce miasta Celesyrii. Ten z radoci przyj
odsaniajce si przed nim widoki i szybko sprawa dosza do skutku. Aeby
jednak take przy opisie tego domu krlewskiego tak samo postpi, jak
przy poprzednim, cofniemy si do chwili przejcia rzdw przez Antiocha i poczynajc od tych czasw przebiegniemy sumarycznie zdarzenia
a do pocztku tej wojny, o ktrej mamy opowiedzie.
Ot Antioch by modszym synem Seleukosa z przydomkiem Kallinikos. Gdy umar jego ojciec, a jego brat Seleukos jako starszy obj panowanie, przenis si Antioch najpierw do grnych prowincyj i tam przebywa. Skoro jednak Seleukos przekroczywszy z wojskiem Tauros zosta
podstpnie zamordowany, jak to ju poprzednio opowiedzielimy, Antioch
przej panowanie jako krl i powierzy zarzd krajw z tej strony Tauru
Achajosowi, a grne prowincje pastwa poruczy Molonowi i jego bratu
Aleksandrowi; Molon zosta satrap Medii, a jego brat satrap Persji.
41. Ci obaj lekcewac krla z powodu jego modego wieku i ywic
nadziej, e Achajos wemie udzia w ich zamachu, gwnie za obawiajc si okruciestwa i chytroci Hermejasa, ktry wwczas sta na czele
caego rzdu, postanowili odpa i oderwa grne satrapie. Hermejas pochodzi z Karu, a wtedy doszed do wadzy, kiedy to Seleukos, brat Antiocha, wyprawiajc si przeciw Attalosowi powierzy mu zarzd pastwa.
Osignwszy t godno zacz zazdroci wszystkim, ktrzy u dworu
zajmowali wybitne stanowiska. Okrutny z natury, kara jednych za popenione bdy, ktre na gorsze tumaczy, a przeciw innym wysuwajc
sztuczne i kamliwe oskarenia stawa si nieubaganym i surowym
sdzi. Gwnie jednak pragn i nade wszystko usiowa sprztn
z drogi Epigenesa, ktry odprowadzi wojska, jakie z Seleukosem wyruszyy w pole; bo widzia w nim ma, ktry umia zarwno mwi, jak
i dziaa, a wielkim cieszy si wziciem u wojsk. Wiedziony takim zamiarem czeka, stale pragnc znale jak sposobno i pretekst do wystpienia przeciw niemu. Kiedy wic zebraa si Rada Krlewska, by
rozpatrzy spraw buntu Molona, a krl rozkaza kademu wypowiedzie
swe zapatrywanie, jak naley postpi z buntownikami, pierwszy Epigenes
wystpi z rad, mwic, e nie naley zwleka, lecz od razu przystpi do
dziaania; najpierw za i przede wszystkim musi krl uda si do owych
okolic i zjawi si w sam por. Bo w takim razie Molon albo zupenie
si nie odway wszczyna niepokojw, skoro krl bdzie obecny i pokae
si ludowi z odpowiednim wojskiem, albo gdyby mimo wszystko odway si i trwa przy swoim zamiarze wkrtce zostanie schwytany
przez tum i wydany w rce krla.
42. Gdy tak jeszcze przemawia Epigenes, rozgniewany Hermejas
owiadczy, e w od dawna jest skrytym wrogiem i zdrajc pastwa, ale

269

teraz na szczcie tak rad ujawni swoje zamysy zmierzajce do wydania buntownikom osoby krla, pozostajcego w nielicznym towarzystwie. Na razie zatem poprzestajc tylko na rzuceniu podejrzenia nie
zwaa na Epigenesa, ktremu dowid raczej niewczesnego rozgoryczenia ni wrogoci. Sam za zgodnie z wasnym planem chcia unikn wyprawy przeciw Molonowi z obawy przed niebezpieczestwem i z braku
dowiadczenia w sprawach wojennych; natomiast pragn wyprawi si
na Ptolemajosa, bo uwaa t wojn za bezpieczn ze wzgldu na apati
wspomnianego krla. Ot teraz, napdziwszy strachu wszystkim zgromadzonym w Radzie, wysa przeciw Molonowi na czele wojska jako wodzw
Ksenona i Teodota z przydomkiem Hemiolios, Antiocha za bez przerwy
podburza dajc od niego, aby zaatakowa Celesyri, gdy sdzi, e
tylko w ten sposb, jeeli modzian zewszd bdzie otoczony wojn, on
ani za dawniejsze przestpstwa nie poniesie kary, ani obecnej wadzy nie
utraci, skoro bdzie potrzebny krlowi w cigle zagraajcych mu bojach
i niebezpieczestwach. Przeto w kocu uoy niby przez Achajosa przysany list i dorczy go krlowi. W licie tym Achajos donosi, e Ptolemajos zachca go, aby przywaszczy sobie panowanie, i obiecuje mu
poparcie w okrtach oraz w rodkach pieninych do wszelkich przedsiwzi, jeeli przywdzieje diadem i ujawni si wszystkim jako pretendent
do rzdw, ktre w rzeczywistoci ju teraz posiada. On jednak nie przybiera sobie tytuu i odpycha od siebie wieniec ofiarowany mu przez los.
Ot krl zawierzywszy sowom listu gotowy by i skonny ruszy
w pole przeciw Celesyrii.
43. Tymczasem, gdy bawi w Seleucji przy Zeugma 18, zjawi si dowdca floty Diognetos z Kapadocji, ssiadujcej z Fontem Euksyskim,
przywoc Laodyk, crk krla Mitrydatesa, ktra to dziewica bya przeznaczona na maonk dla krla. Mitrydates za chepi si, e jest potomkiem jednego z siedmiu Persw, ktrzy sprztnli maga; w nieprzerwanym nastpstwie zachowa on po przodkach swoich panowanie nad Pontem Euksyskim, nadane im pierwotnie przez Dariusza. Antioch wysa
na spotkanie narzeczonej odpowiedni orszak i przyj j z okazaoci;
zaraz te odbyy si zalubiny wrd wspaniaych i prawdziwie krlewskich przygotowa. Po zawarciu maestwa uda si krl do Antiochii,
ogosi Laodyk krlow, a nastpnie zaj si zbrojeniami wojennymi.
W tym samym czasie Molon przygotowa na wszystko ludy swej wasnej satrapii ju to budzc w nich nadziej zysku, ju to siejc postrach
wrd wielmow, ktrym przedkada grone a faszywe listy od krla.
Chtnego te sprzymierzeca mia w swoim bracie Aleksandrze, a przeciw ssiednim satrapiom zabezpieczy si pozyskujc darami yczliwo
18

Zeugma, przejcie Eufratu.

270

tych, ktrzy stali na ich czele; i tak wyprawi si z wielkim wojskiem


przeciw wodzom krla. Ksenon i Teodotos przestraszeni jego pochodem
schronili si do miast. Molon za zawadnwszy okolic Apolloniatis mia
pod dostatkiem potrzebnych zapasw. A by on ju przedtem grony z powodu wielkoci swej prowincji.
44. Bo wszystkie krlewskie stada koni byy w rku Medw, zboa za
i byda mieli nieprzeliczon ilo. A co si tyczy naturalnej obronnoci
i wielkoci kraju trudno byoby to nawet wyrazi godnie sowami. Oto
Media ley w rodku Azji i w szczegowym porwnaniu z wszystkimi
krajami Azji wyrnia si zarwno sw wielkoci, jak i wzniesieniem
gruntu. Dalej panuje ona swym pooeniem nad najbitniejszymi i najwikszymi ludami. Mianowicie przed ni le w kierunku wschodu soca rwniny na pustyni, ktra rozciga si midzy Persj a Parti; panuje za nad
tak zwanymi Kaspijskimi Bramami i jest w ich posiadaniu, a siga a do
gr Tapyrw, ktre niezbyt s odlege od Morza Hyrkaskiego. Na poudniu
rozciga si a do Mezopotamii i do okolicy Apolloniatis, graniczy za z Persj, od ktrej oddzielona jest grami Zagros wznoszcymi si prawie do stu
stadiw i zawierajcymi w sobie liczne rozgazienia i przecze, poprzerywanymi ju to dolinami, ju to w niektrych miejscach parowami, gdzie
mieszkaj Kossajowie, Korbrenowie, Karchowie i wiele innych barbarzyskich ludw uchodzcych za bardzo wojownicze. W swych czciach
pooonych na zachd styka si z tak zwanymi Satrapejami, ktrzy niezbyt
oddaleni s od ludw graniczcych z Pontem Euksyskim. Czci Medii
zwrcone ku pnocy zamieszkuj Elymajowie i Aniarakowie jako te
Kaduzjowie i Matianowie, a wznosz si one nad przylegajcymi do Majotis kramami Pontu. Sama za Media od wschodu ku zachodowi poprzerzynana jest licznymi grami, midzy ktrymi le rwniny zajte przez
miasta i wsie.
45. Molon jako pan tego kraju, majcego charakter krlestwa, by
ju dawniej grony jak poprzednio zauwayem z powodu niezmiernej potgi; teraz za gdy si zdawao, e nawet krlewscy wodzowie
ustpili przed nim z otwartego pola, a jego wasne wojska podniosy si
na duchu, gdy szczliwie ziciy si ich pierwsze nadzieje uchodzi
w oczach wszystkich mieszkacw Azji za cakiem gronego i niepokonanego. Dlatego z pocztku zamierza przej Tygrys i oblega Seleucj;
kiedy jednak Zeuksis zajwszy statki na rzece przeszkodzi mu w przeprawie, usun si do obozu w miecie zwanym Ktezyfon, gdzie dla wojsk
przygotowa to, co byo potrzebne do przezimowania.
Krl syszc o nadciganiu Molona i o odwrocie swych wasnych
wodzw by gotw sam powtrnie wyprawi si na Molona i zaniecha
ataku przeciw Ptolemajosowi, aby nie wypuszcza z rk stosownej
chwili. Lecz Hermejas, cile trzymajc si swego pierwotnego planu,

271

wysa przeciw Malonowi Achajczyka Ksenoitasa jako samodzielnego


wodza na czele wojska twierdzc, e przeciw buntownikom musz wodzowie prowadzi wojn, a przeciw krlom musi sam krl przedsibra
plany i stacza rozstrzygajce boje. On sam, majc cakowicie w swym
rku krla z powodu jego modego wieku, wyruszy i zebra wojska
w Apamei; std przenis obz do Laodycei. Odtd krl rozpocz marsz
na czele caego wojska i przeszedszy pustyni wpad w dolin, ktra nosi
nazw Marsyas; ley ona midzy stokami Libanu i Antylibanu i ciasno
zamknita jest przez te gry. Gdzie za jest najwsze jej miejsce, tam
jeszcze cign si porodku bagna i jeziora, z ktrych zbiera si wonn
trzcin.
46. Gruje nad przesmykiem z jednej strony miejscowo zwana
Brochoi, z drugiej Gerra, zostawiajc wskie tylko przejcie. Skoro wic
przez wspomnian dolin odby wielodniowy marsz i dosta w sw moc
ssiednie miasta, przyby do Gerra. Tu zasta Etolczyka Teodota, ktry
ju przedtem obsadzi Gerra i Brochoi, przesmyk koo jeziora umocni
rowami i waami, a na odpowiednich miejscach rozstawi strae. Z pocztku krl prbowa wtargn przemoc, poniewa jednak z powodu
naturalnej obronnoci pozycji i niewzruszonej dotd wiernoci Teodota
wicej ponosi strat, ni zadawa je przeciwnikom, przeto odstpi od tego
zamiaru. Dlatego te wobec takich trudnoci, jakie sprawiaa mu okolica,
i na wiadomo, e Ksenoitas ponis zupen klsk, a Molon jest panem
wszystkich grnych krain zaniecha tej wyprawy i postanowi spieszy
z pomoc wasnemu pastwu.
Mianowicie Ksenoitas wysany jako samodzielny wdz o czym
powyej wspomniaem i osignwszy wiksz wadz, ni mgby si
by spodziewa, zachowywa si nader butnie wobec przyjaci, a zbyt
miao w swych przedsiwziciach przeciw wrogom. Ot skoro stan
obozem w Seleucji i wezwa do siebie namiestnika Suzjany, Diogenesa,
oraz namiestnika Morza Czerwonego, Pytiadesa, wyprowadzi wojska
i majc jako oson rzek Tygrys rozoy si naprzeciw nieprzyjaci.
Tu przepywao do wielu z obozu Molona zapewniajc, e gdyby przekroczy rzek, to cae wojsko Molona przeszoby na jego stron, bo Molonowi tum jest niechtny, krlowi, za w wysokim stopniu yczliwy. Rozzuchwalony tym Ksenoitas postanowi przekroczy Tygrys. Dajc jednak
do zrozumienia, e zamierza rzuci most przez rzek w jednym miejscu,
gdzie ona tworzy wysp, nie przygotowa nic, co do tego celu byo potrzebne; przeto Molon nie zwraca uwagi na zapowiedziane przedsiwzicie. Zamiast tego Ksenoitas cign zewszd statki i przyszykowa je
zajmujc si tym z wielk gorliwoci. Dobrawszy za z caego wojska
najtszych jedcw i pieszych, a w obozie zostawiwszy Zeuksisa i Pytiadesa, pocign noc wzdu rzeki jakie osiemdziesit stadiw poniej

272

stanowiska Molona. Tu bezpiecznie przewiz na statkach wojsko i jeszcze


w nocy zaj pod obz korzystnie pooone miejsce, ktre w wikszej
czci byo opasane rzek, dalej za ubezpieczone bagnami i moczarami.
47. Gdy Molon dowiedzia si o tym fakcie, wysa swych jedcw
spodziewajc si, e atwo przeszkodzi tym, ktrzy dalej jeszcze si przeprawiali, a rozbije owych, ktrzy ju si przeprawili. Jedcy zbliyli si
do wojsk Ksenoitasa; ale przy swej nieznajomoci okolicy nie potrzebowali
nawet nieprzyjaci do zadania im klski, tylko sami zanurzajc si
w wodzie i zapadajc w bagnach wszyscy stawali si niezdolni do walki,
a wielu te z nich zgino. Ksenoitas za w nadziei, e skoro si zbliy, to
wojska Molona przejd na jego stron, posun si naprzd wzdu rzeki
i bdc ju blisko rozoy si u boku nieprzyjaci. Tymczasem Molon,
czy to posugujc si fortelem wojennym, czy te nie ufajc swym wojskom i obawiajc si, eby to nie nastpio, czego oczekiwa Ksenoitas,
zostawi baga w obozie, wyruszy noc i ostrym marszem pocign ku
Medii. Ksenoitas sdzi, e Molon uciek przestraszony jego nadejciem
i nie ufajc wasnym wojskom. Jako najpierw po rozbiciu obozu zaj
obz nieprzyjaci i rozkaza przeprawi si do siebie wasnym jedcom
wraz z ich bagaem z obozu Zeuksisa. Nastpnie zwoa swych onierzy
i kaza im by dobrej myli oraz ywi pikne nadzieje co do rozstrzygnicia caej walki, gdy Molon uciek. Po tej przemowie zaleci wszystkim
dobrze wypocz, gdy zaraz z rana pjdzie on w lad za nieprzyjacimi.
48. onierze peni otuchy i zaopatrzeni we wszelakie zapasy oddali
si uywaniu i pijastwu oraz gnunoci towarzyszcej tego rodzaju okolicznociom. A Molon uszedszy znaczny kawa drogi i posiliwszy si
zjawi si z powrotem; kiedy zasta wszystkich rozproszonych i pijanych,
o wicie zaatakowa obz nieprzyjaci. Ksenoitas, przeraony tym nieoczekiwanym najciem i nie mogc obudzi ze snu obezwadnionych trunkiem onierzy, sam z najbliszymi bezmylnie ruszy na wroga i znalaz
mier. Z upionych wiksza cz jeszcze na swych legowiskach zostaa
wyrnita, a reszta rzucajc si do rzeki prbowaa uj do przeciwlegego
obozu; ale i z tych wikszo zgina. W ogle panowa wrd wojska
powszechny zamt i popoch, bo wszyscy byli peni trwogi i lku. Zarazem, poniewa obz po drugiej stronie w bardzo maej odlegoci lea
przed ich oczyma, zapominali wobec dzy ratunku o bystroci rzeki
i o trudnociach przeprawy. Nieprzytomni w pdzie ku ocaleniu sami
rzucali si do rzeki i gnali do niej bydlta juczne wraz z bagaem, jakby
rzeka w opatrznociowy jaki sposb miaa im pomc i bezpiecznie przenie do obozu po przeciwnej stronie. Wskutek tego nurty przedstawiay
tragiczny i niesamowity wygld, bo razem z pywajcymi unoszone byy
konie, bydlta juczne, bro, trupy i wszelaki sprzt. Molon opanowawszy
obz Ksenoitasa, a nastpnie bezpiecznie przebywszy rzek, bo nikt mu

273

nie przeszkadza, skoro take Zeuksis uciek przed jego nadejciem, zaj
rwnie drugi obz. Po tych sukcesach przyby z wojskiem pod Seleucj.
Take to miasto zaj w pierwszym ataku, poniewa Zeuksis a razem z nim
Diomedon, naczelnik Seleucji, uciekli, i odtd ju idc naprzd bez trudu
podbija grne satrapie. Gdy sta si panem Babilonii i kraju nad Morzem
Czerwonym, zjawi si przed Suzami. Ot samo miasto wzi rwnie
w pierwszym ataku, ale szturmujc zamek nic nie wskra, gdy uprzedzi
go wdz Diogenes, ktry wdar si tam skrycie. Dlatego te odstpi od
tego zamysu, zostawi tylko oddzia do oblegania zamku, po czym spiesznie zwin obz i z powrotem przyby ze swym wojskiem do Seleucji nad
Tygrysem. Tu bardzo gorliwie zaj si pokrzepieniem onierzy, zachci
ich i ruszy ku dalszym czynom; jako Parapotami zaj a po miasto
Europos, Mezopotami a po Dura.
Antioch utrzymawszy te wiadomoci zrzek si jak poprzednio
wspomniaem swych nadziei na Celesyri i zwrci si do bliszych
przedsiwzi.
49. Gdy teraz na nowo zebraa si Rada Krlewska, a krl rozkaza
wypowiedzie si jej czonkom, jakich naley uy rodkw przeciw Molonowi, znw jako pierwszy zabra gos Epigenes w sprawie obecnego
pooenia owiadczajc, e stosownie do jego rady ju przedtem nie powinno si byo zwleka, a wrogowie osign tak wielkie korzyci, a i teraz
jeszcze musi si spraw powanie traktowa. Na to Hermejas znowu wpad
w bezrozumny i gwatowny gniew i pocz ly Epigenesa. Wychwalajc
nieprzyzwoicie siebie samego obcia owego bezpodstawnymi i faszywymi
oskareniami i zaklina krla, aby tak nierozwanie nie zaniedbywa i nie
wyrzeka si swych nadziei co do Celesyrii. Tym wystpieniem zrazi sobie
og zebranych i sprawi przykro krlowi, ktry zada sobie wiele trudu,
aby obydwu mw pogodzi, tak e Hermejas z trudem wreszcie zaniecha utarczki sownej. Poniewa wikszo gosowaa za opini Epigenesa
jako bardziej odpowiadajc koniecznoci i poytkowi pastwa, powzito
uchwa, aby ruszy w pole przeciw Molonowi i sprawy tej nie wypuszcza z rk. Zaraz te Hermejas uda, e zmieni swe zdanie, owiadczy,
e wszyscy powinni bezwzgldnie uchwa wykona i z najwiksz gorliwoci zabra si do zbroje.
50. Kiedy wojska zgromadziy si w Apamei i wybuch tu wrd onierzy bunt z powodu zalegoci w odzie, Hermejas wyzyskujc przeraenie krla i obaw przed ruchawk wzniecon w tak niedogodnym
czasie podj si wypaci wszystkim od, jeeli krl zezwoli mu, eby
Epigenes nie szed wraz z nimi na wypraw; niczego bowiem rozsdnego
nie zdziaa si na tej wyprawie, skoro midzy nimi wybuch tak wielki
gniew i spr. Krl niechtnie go sucha, bo przede wszystkim zaleao mu
na wspudziale Epigenesa w owej ekspedycji z powodu jego biegoci

274

w sprawach wojennych; ale usidlony dziki chytroci Hermejasa, ktry


zawczasu owadn nim prowadzc mu gospodarstwo domowe, czuwajc
nad nim i wiadczc mu przysugi nie by ju panem swej woli. Dlatego te ustpi okolicznociom i uczyni zado jego yczeniu. Gdy Epigenes stosownie do rozkazu oddali si (...)19, czonkw Rady Krlewskiej
ogarn lk20, natomiast wojska utrzymawszy to, czego day, byy
z wyjtkiem Kyrrestw yczliwie usposobione wzgldem tego, ktremu
zawdziczay wyrwnanie odu. Ci zbuntowali si, w liczbie okoo szeciu
tysicy ludzi odpadli od krla i przez do dugi czas sprawiali mu liczne
przykroci; w kocu pobici w walce przez jednego z krlewskich wodzw,
przewanie zostali zgadzeni, a reszta zdaa si na ask i nieask krla.
Skoro Hermejas postrachem uzaleni od siebie przyjaci krla, a wojska
dbaoci o ich korzy, wyruszy w pole wraz z krlem. Przeciw Epigenesowi za uknu taki zamach posugujc si pomoc Aleksisa, stranika
zamku w Apamei. Napisawszy list, niby przez Molona skierowany do
Epigenesa, namwi jednego z jego niewolnikw zjednanego wielkimi
obietnicami, aeby ten list zanis do domu Epigenesa i woy midzy jego
papiery. Gdy to si stao, zaraz zjawi si Aleksis i zapyta Epigenesa, czy
nie otrzyma jakich listw od Molona? Skoro ten zaprzeczy, Aleksis
w ostrych sowach zada monoci zarzdzenia poszukiwa. Jako
rycho znalaz list. Pod tym pretekstem bezzwocznie zabi Epigenesa. Po
tym zdarzeniu przekonano krla, e Epigenes susznie zosta zgadzony;
dworacy za domylali si prawdy, ale z obawy siedzieli cicho.
51. Antioch przyby nad Eufrat i pozwoli wojsku odpocz, po czym
znowu ruszy dalej i dotarszy okoo zimowego przesilenia dnia z noc
do Antiochii w Mygdonii pozosta tu chcc przeczeka najgorszy okres
nadchodzcej zimy. Zabawi tam okoo czterdziestu dni, nastpnie pocign dalej do Libba. Gdy odbywaa si tam narada, jak drog ma si
posuwa naprzd przeciw Molonowi, jak i skd pobiera rodki ywnociowe w czasie marszu (bo Molon znajdowa si wanie w okolicy Babilonu), Hermejas by zdania, eby cign wzdu Tygrysu majc za oson
t rzek oraz Lykos i Kapros. Zeuksis za, ktry mia przed oczyma zgub
Epigenesa, obawia si wprawdzie wypowiedzie swe zapatrywanie, poniewa jednak wyranie bdny by wniosek Hermejasa, odway si wreszcie
wystpi z rad, e naley przeprawi si przez Tygrys, przedstawiajc
w ogle trudnoci marszu wzdu rzeki i to, e po przebyciu sporej przestrzeni i po dalszym szeciodniowym pochodzie przez pustyni musieliby doj do tak zwanego Krlewskiego Rowu. Gdyby go nieprzyjaciele wprzdy zajli, to z jednej strony byoby niemoliwe jego przejcie,
19
20

Nastpny wyraz niezrozumiay; po nim zapewne luka w tekcie.


Wedug poprawki Campego.

275

a z drugiej byoby oczywicie niebezpiecznie znowu wraca przez pustyni, gwnie z powodu grocego braku rodkw ywnociowych. Natomiast w razie przejcia Tygrysu, jak dowodzi, z pewnoci mieszkacy
okolicy Apolloniatis zmieni swe zapatrywania i przejd na stron krla,
gdy i teraz ju nie dobrowolnie, lecz z koniecznoci z i obawy suchaj
rozkazw Molona; tak samo z powodu yznoci kraju bdzie zapewniona
dostateczna ilo rodkw ywnociowych. A co najwaniejsze, zaznacza,
e Molonowi w ten sposb odetnie si powrt do Medii oraz dowz ywnoci z owych okolic; wskutek tego bdzie on zmuszony stoczy rozstrzygajc walk albo gdyby nie chcia tego uczyni, to jego wojska zmieni
swe przekonania i wnet zaczn w krlu pokada swe nadzieje.
52. Po uchwaleniu wniosku Zeuksisa zaraz rozdzielili wojsko na trzy
czci i w trzech miejscach przeprawili przez rzek onierzy wraz z bagaem. Nastpnie cignc ku Dura, pierwszym atakiem uwolnili od oblenia to miasto, ktre oblega jeden z dowdcw Molona. Odtd bez
przerwy odbywali caodzienne marsze, a w smym dniu przekroczyli tak
zwane gry Oreikon i doszli do Apolonii.
Molon tymczasem dowiedzia si o przybyciu krla, a nie ufajc ludom
Suzjany i Babilonii, gdy wieo i nieoczekiwanie je podbi, bojc si te
odcicia mu odwrotu do Medii postanowi przerzuci mosty przez Tygrys i przeprawi na drug stron swe wojska. Pragn on, o ile monoci,
wczeniej ni Antioch obsadzi grzyst cz okolicy Apolloniatis, poniewa ufa mnstwu swoich procarzy, tak zwanych Kyrtiw. Wykonujc,
co postanowi, odbywa pospieszny i peen wysiku marsz. Poniewa za
rwnoczenie i Molon zblia si do wspomnianych miejsc, i krl z caym
wojskiem nadciga z Apolonii, zdarzyo si, e lekkozbrojni wysani przodem przez obie strony zetknli si na jakich wyynach grskich. Z pocztku starli si z sob i nawzajem si dranili. Kiedy jednak zbliyy si
wojska obu stron, odstpili od walki. Jako na razie odeszli do wasnych
obozw i rozoyli si oddaleni od siebie o czterdzieci stadiw. Gdy nastaa noc, rozwaa Molon, jak niebezpieczny i trudny dla buntownikw
jest bj z krlami za dnia i twarz w twarz, i postanowi w nocy zaczepi
Antiocha. Wybrawszy najzdatniejszych i najsilniejszych ludzi z caego
wojska powid ich okrnymi drogami chcc z gry uderzy na nieprzyjaci. Dowiedziawszy si jednak, e podczas marszu dziesiciu jego junakw gromadnie odeszo do Antiocha, zaniecha tego zamiaru. Szybko wic
znowu zawrci i przyby z rana do swego obozu, i wywoa w nim powszechny tumult i zamieszanie. Bo obudzeni ze snu ci, co byli wewntrz
wau, przestraszyli si nadejciem powracajcych i omal e nie wypadli
z obozu. Molon wic jak mg stara si umierzy powstae wrd
nich zamieszanie.

276

53. A krl gotowy do walki wyprowadzi rwno ze witem cae swe


wojsko z obozu. Ot na prawym skrzydle jako pierwszych ustawi pod
dowdztwem Ardysa, ma wyprbowanego w wojennych przedsiwziciach, jedcw noszcych lance. U boku ich umieci sprzymierzonych
Kreteczykw, z ktrymi stykali si galijscy Rigozagowie. Obok tych
wyznaczy pozycj obcym najemnikom z Hellady, za ktrymi ustawi
idcy w szyku bojowym zesp falangi. Lewe skrzydo wyznaczy jedcom noszcym nazw towarzyszy. Sonie za, a byo ich dziesi, umieci
przed lini bojow w odstpach. Wreszcie rezerwy pieszych i jedcw
rozdzieli na oba skrzyda i poleci im osaczy nieprzyjaci zaraz po rozpoczciu walki. Nastpnie jedc midzy szeregami przemwi do wojsk
w krtkich, odpowiadajcych okolicznociom sowach. Lewe skrzydo powierzy Hermejasowi, prawym sam dowodzi. Natomiast Molon z powodu
popochu, jaki poprzedniej nocy ogarn jego wojska, z trudem wyprowadzi je z obozu i ustawi w szyku bojowym. Mimo to jedcw rozdzieli
na oba skrzyda stosujc si do ustawienia szyku nieprzyjaci; tarczownikw za i Galw, i w ogle cikozbrojnych ustawi w rodku midzy
jedcami. Dalej ucznikom i procarzom, sowem tego rodzaju wojskom,
kaza zaj stanowiska poza jedcami po obu bokach, a wozy uzbrojone
w kosy ustawi przed wojskiem w odstpie. Lewe skrzydo odda swemu
bratu Neolaosowi, prawe sam zatrzyma.
54. Gdy nastpnie wojska przeciw sobie nadcigny, prawe skrzydo
Molona dochowao wiernoci i dzielnie bio si z oddziaem Zeuksisa.
Przeciwnie lewe skrzydo, skoro tylko w spotkaniu stano na oczach
krla, przeszo do nieprzyjaci. To zajcie wprawio w popoch ludzi
Molona, krlewskich za podwjnie skrzepio na duchu. A Molon zmiarkowawszy, co si stao, i widzc, e ju zewszd jest osaczony, wystawi
sobie przed oczyma katusze, jakie go spotkaj, jeeli ywcem schwytany
dostanie si w rce nieprzyjaci, i sam zada sobie mier. Podobnie te
wszyscy uczestnicy zamachu zbiegszy kady do swej ojczyzny zakoczyli
ywot. Neolaos uciek z bitwy i uda si do Persji do Aleksandra, brata
Molona, gdzie zabi sw matk i dzieci Molona, a po ich zgonie jeszcze
siebie samego umierci, namwiwszy wprzd take Aleksandra, aby zrobi to samo. Krl spldrowa obz nieprzyjaci i poleci zwoki Molona
wbi na krzy w najbardziej widocznym miejscu Medii. To te zaraz
spenili ci, ktrych do tego celu wyznaczono. Oto przenieli trupa do
Kallonitis i ukrzyowali go przy samym wejciu na gr Zagros. Nastpnie
krl zgromi w duszej mowie buntownicze wojska, przyj je znw do
suby i mianowa mw, ktrzy mieli je odwie do Medii i uporzdkowa stosunki tego kraju. Sam uda si do Seleucji i wprowadzi ad
w okolicznych satrapiach, postpujc sobie we wszystkim agodnie i rozumnie. Ale Hermejas, wierny swemu charakterowi, wnosi oskarenia

277

przeciw mieszkacom Seleucji i naoy na miasto kar pienin tysica


talentw; dalej wygna tak zwanych Adeiganw i zgadzi wielu mieszkacw Seleucji okaleczajc ich, mordujc i torturujc. Krl bd perswa-.
dujc Hermejasowi, bd te kierujc si wasn wol, z bied wreszcie
zagodzi te akty okruciestwa i z powrotem zaprowadzi w miecie porzdek cignwszy z mieszkacw tylko sto pidziesit talentw jako
kar za ich przewinienie. Po tych zarzdzeniach zostawi Diogenesa jako
dowodzcego w Medii, Apollodora za w Suzjanie. Tychona, swego pierwszego sekretarza, wysa jako dowdc wojska do okolic nad Morzem
Czerwonym.
Powstanie wic Molona i wynik z niego ruchawk w grnych satrapiach w ten sposb umierzono i przywrcono dawny porzdek.
55. Krl zachcony uzyskanym sukcesem chcia przej groz i przestraszy ksit barbarzycw, ktrzy mieszkali powyej jego satrapij
i z nimi graniczyli, aby buntujcym si przeciw niemu nie mieli dostarcza zapasw albo wsplnie z nimi wojowa. Dlatego postanowi wyprawi
si przeciw nim, i to najpierw przeciw Artabazanesowi, ktry uchodzi
za najznaczniejszego i najsprytniejszego z tych ksit, a panowa take
nad tak zwanymi Satrapejami i ssiadujcymi z tymi ludami. Hermejas
za w tym czasie wprawdzie obawia si wyprawy do grnych prowincji
z powodu niebezpieczestwa, natomiast yczy sobie zgodnie z pierwotnym zamiarem ruszy w pole przeciw Ptolemajosowi. Kiedy jednak nadesza wiadomo, e krlowi urodzi si syn, myla, e Antioch mgby
w grnych okolicach znale mier z rki barbarzycw, albo jemu samemu nastrczy sposobno do sprztnicia go z drogi, i dlatego zgodzi
si na wypraw w nadziei, e po usuniciu Antiocha jako opiekun jego
syna sam posidzie rzdy. Gdy si na to zdecydowano, przekroczyli gry
Zagros i wpadli do kraju Artabazanesa. Ten przylega do Medii, od ktrej
oddziela go lece w rodku pasmo grskie; cz jego wznosi si nad
Pontem w okolicach powyej Fasis, a siga on a do Morza Hyrkaskiego.
Ma mnstwo bitnych mw, zwaszcza jedcw, take wystarczajc
ilo innych rodkw do prowadzenia wojny. To pastwo uchowao si
dotd od czasw Persw, bo nie zwrcono na nie uwagi w epoce Aleksandra. Artabazanes przestraszony nadejciem krla gwnie z powodu swego
wieku (by ju bowiem cakiem stary) ustpi okolicznociom i zawar
z Antiochem ukad na odpowiadajcych temu warunkach.
56. Po zatwierdzeniu tego ukadu lekarz Apollofanes, ktry nader by
lubiany przez krla, widzc, e Hermejas przekracza zakres swej wadzy,
niepokoi si o krla, a jeszcze wicej ywi podejrze i obaw co do wasnego bezpieczestwa. Dlatego korzystajc z najbliszej sposobnoci rozmwi si z krlem i zwrci mu uwag, aby nie by obojtny ani wolny od podejrze wobec zuchwalstwa Hermejasa i nie czeka tak dugo, a spotka go

278

ten sam los co jego brata. Niedaleki ju jest od niebezpieczestwa; przeto


niech uwaa prosi i spiesznie zatroszczy si o siebie i swoich przyjaci. Antioch ze swej strony wyzna mu, e z Hermejasa jest niezadowolony i boi si go, oraz wyrazi mu yw wdziczno za to, e powodujc si troskliwoci o krla omieli si o tych sprawach z nim mwi.
Apollofanes wic by peen otuchy widzc, e nie zawid si co do charakteru i sdu krla; Antioch za wezwa go, aby nie tylko w sowach,
lecz i w czynach wsplnie dopomg do ocalenia jego samego i przyjaci.
Gdy ten owiadczy sw gotowo na wszystko, umwili si nastpnie
i pod pozorem, jakoby krl cierpia na zawroty gowy, zrezygnowali na
kilka dni z usug tych osb, ktre zwyky byy z reguy mu asystowa,
rezerwujc sobie jednak mono konferowania prywatnie z jakimi by
chcieli przyjacimi przybyymi pod pozorem odwiedzenia chorego.
W cigu tego czasu pozyskali zdolnych do zamachu ludzi, gdy wszyscy
chtnie ich suchali z powodu nienawici ku Hermejasowi, i zajli si
wykonaniem planu. Wobec owiadczenia lekarzy, e Antioch powinien
rwno ze witem o chodzie odbywa przechadzki, zjawi si Hermejas
w oznaczonym czasie, a wraz z nim ci z przyjaci krla, ktrzy byli wtajemniczeni w zamach; reszta spnia si, poniewa krl wyszed o wiele
wczeniej, ni to byo jego zwyczajem. Jako odcignli Hermejasa z obozu
na jakie bezludne miejsce, a gdy nastpnie krl nieco si oddali niby
dla naturalnej potrzeby, zakuli go. Hermejas wic w ten sposb znalaz
mier, przy czym kara, jak ponis, bynajmniej nie rwnowaya jego
zbrodni. A krl uwolniony od strachu i wielu kopotw powrci do ojczyzny, podczas gdy wszyscy mieszkacy kraju sawili jego czyny i przedsiwzicia, zaszcza za, kiedy przejeda, okazywali mu swe uznanie
z powodu usunicia Hermejasa. W tyme czasie take w Apamei kobiety
ukamienoway on Hermej asa, a chopcy jego synw.
57. Antioch, wrciwszy do ojczyzny i odprawiwszy wojska na lee
zimowe, posa do Achajosa czynic mu przede wszystkim wyrzuty
i wzywajc bogw na wiadkw, e omieli si przywdzia diadem
i przyj tytu krla; po wtre oznajmiajc, e nie jest mu tajne jego
wspdziaanie z Ptolemajosem i e w ogle wbrew wszelkiej godziwoci
wznieca niepokoje. Mianowicie kiedy krl wyprawia si na Artabazanesa, Achajos mylc, e znajdzie on mier na tej wojnie, albo jeeli to
nie nastpi, spodziewajc si, e przy wielkiej odlegoci uprzedzi go
w napadzie na Syri i przy pomocy Kyrrestw, ktrzy byli odpadli od
krla, szybko osignie przewag w pastwie wyruszy z caym swym
wojskiem z Lidii. Po przybyciu do Laodycei we Frygii przywdzia diadem
i odway si wtedy najpierw przyj tytu krla oraz posugiwa si nim
w listach do miast, do czego gwnie zachci go wygnaniec Garsyeris.
Gdy jednak bez przerwy cign dalej i by ju prawie w Lykaonii, zbun-

279

toway si jego wojska niezadowolone, e wyprawa zdawaa si mie za


cel pokonanie tego, ktry wedle praw natury by ich pierwotnym krlem.
Dlatego Achajos zauwaywszy wrd nich zamieszanie odstpi od zamierzonego planu; chcc za przekona wojsko, e nawet pierwotnie nie
myla cign na Syri, zawrci z drogi i pustoszy Pizydi. Przysporzywszy tedy wojsku obfitej zdobyczy zjedna sobie u wszystkich yczliwo i zaufanie i wrci znw do ojczyzny.
58. Krl, ktry o tym wszystkim dobrze wiedzia, sa cigle posw
do Achajosa z pogrkami, jak poprzednio wspomniaem, a tymczasem
z ca gorliwoci oddawa si zbrojeniom przeciw Ptolemajosowi. Dlatego te zebra w Apamei z pocztkiem wiosny 21 swe wojsko i przedoy
przyjacioom do obrad kwesti, jak naley dokona napadu na Celesyri.
Gdy na ten temat wiele dyskutowano mwic bd o okolicach, bd
o zbrojeniu, bd o wspdziaaniu si morskich, Apollofanes, o ktrym
ju poprzednio mwiem, z pochodzenia Seleukijczyk, przeci wszystkie
przedtem podane wnioski. Oto owiadczy, e byoby nierozumnie poda
Celesyrii i na ni si wyprawia, a zostawi w posiadaniu Ptolemajosa
Seleucj, ktra przecie jest stolic i niemal, eby tak powiedzie, ogniskiem ich panowania, a ktra pominwszy ju wstyd, jaki teraz przynosi pastwu, poniewa obsadzona jest przez krlw Egiptu take dla
prowadzenia wojny nastrcza najwiksze i najlepsze korzyci. Mianowicie
jak dugo Seleucja jest w rku nieprzyjaci, stanowi ona najwiksz
przeszkod dla wszystkich ich przedsiwzi; bo dokdby tylko zamierzyli wyruszy, wymagaaby ich wasna ojczyzna nie mniejszej troski
i czujnoci z powodu niebezpieczestwa grocego ze strony tego miasta,
ni szykowanie si przeciw nieprzyjacioom. Natomiast gdyby j zdobyto,
to nie tylko mogaby trwale strzec ojczyzny, lecz take przy innych planach i przedsiwziciach zarwno na ldzie, jak i na morzu wielkie odda
usugi z powodu swego wybornego pooenia. Skoro wszystkich przekonay te wywody, uchwalono to miasto naprzd zdoby. Mianowicie Seleucja jeszcze wtedy obsadzona bya przez krlw Egiptu, poczwszy od
czasw Ptolemajosa z przydomkiem Euergetes, ktry z powodu losu, jaki
spotka Berenik, oraz gniewu z jej przyczyny, wyprawi si na Syri
i opanowa to miasto.
59. Ot gdy powzito t decyzj, poleci Antioch naczelnikowi floty
Diognetowi pyn do Seleucji; sam, wyruszywszy z wojskiem z Apamei,
w odlegoci okoo piciu stadiw od miasta rozbi obz przy hippodromie22. Teodota za Hemioliosa wysa z odpowiednim hufcem do Celesyrii, gdzie mia zaj przesmyki i rwnoczenie sta na stray jego spraw.
21
22

W r. 219.
Hippodrom, plac przeznaczony do wycigw konnych.

280

Pooenie Seleucji oraz naturalny charakter okolicy jest tego rodzaju:


ley ona nad morzem midzy Cylicj a Foinike, w pobliu olbrzymiej
gry, ktr nazywaj Koryfajos. Od zachodniej strony obmywaj t gr
fale morza, ktre ley midzy Cyprem a Foinike; od wschodu wznosi si
ona nad okolic Antiochii i Seleucji. Na poudnie za od tej gry ley
Seleucja oddzielona od niej gbokim i niedostpnym wdoem. Siga
wprawdzie rnymi zaamaniami a do morza, lecz ze wszystkich prawie
stron opasuj j przepaci i skalne urwiska. Po stronie zwrconej ku
morzu, na rwninie, le place handlowe i przedmiecie dobrze obwarowane murami. Podobnie te cay obwd miasta ubezpieczony jest murami
wzniesionymi wielkim kosztem, a miasto wspaniale ozdobione jest wityniami i konstrukcjami budynkw. Ma za jeden dostp od strony morza
po sztucznych schodach, ktre cign si w czstych i nieprzerwanych
zakrtach. Rzeka noszca nazw Orontes ma ujcie niedaleko od miasta;
wytryska ona na obszarze Libanu i Antylibanu i przepynwszy tak zwan
rwnin Amyke przybywa do samej Antiochii, ktr dzieli, a unoszc
z sob wskutek mnstwa wd wszystkie nieczystoci wlewa si wreszcie
niedaleko od Seleucji do wyej wspomnianego morza.
60. Antioch posa najpierw do naczelnikw miasta ofiarujc im pienidze i mnstwo obietnic, jeeli Seleucj otrzyma bez walki; poniewa
jednak nie mg nakoni gwnodowodzcych, przekupi kilku z podrzdnych oficerw. W zaufaniu do nich tak przygotowa swe siy wojenne,
aby od strony morza zaczy atak zaogi okrtowe, a od strony ldu wojska
zgromadzone w obozie. Skoro wic podzieli swe siy na trzy czci
i upomnia onierzy stosownie do okolicznoci, nadto przyrzek wielkie
dary i wiece jako nagrod za mstwo zarwno szeregowcom jak i dowdcom odda Zeuksisowi i jego ludziom okolic przy bramie wiodcej do
Antiochii, Hermogenesowi okolic przy Dioskurion; Ardysowi za i Diognetowi poruczy atak przy dokach okrtowych i na przedmieciu, poniewa z tymi, co byli wewntrz, tak si umwi, e skoro przemoc wemie
przedmiecie, wwczas take miasto zostanie mu wydane. Gdy dano haso, wszyscy rwnoczenie i ze wszystkich stron przypucili energiczny
i gwatowny szturm; najzuchwalej jednak atakowali Ardys i Diognetos.
Podczas gdy do innych punktw, jeeli ludzie w jaki sposb rkami i nogami trzymajc si nie sforsowali ich, zupenie nie mona byo szturmowa przy pomocy drabin, to doki okrtowe i przedmiecie pozwalay na
przyniesienie, ustawienie i przyoenie drabin bez niebezpieczestwa.
Kiedy wic ludzie z floty przystawili swe drabiny do dokw, ludzie za
Ardysa do murw na przedmieciu i silnie parli naprzd, a mieszkacy
nie mogli tu pomc, gdy zewszd otaczao ich niebezpieczestwo, rycho
przedmiecie dostao si do rk Ardysa. Po zawadniciu nim przekupieni
podrzdni dowdcy zaraz przybiegli do gwnodowodzcego Leontiosa

281

i dali wysania posw, aby uoy si z Antiochem, zanim miasto zostanie szturmem zdobyte. Leontios, ktry nic nie wiedzia o przekupieniu
dowdcw i przerazi si ich popochem, wysa ludzi, ktrzy mieli uoy
si z Antiochem co do bezpieczestwa wszystkich znajdujcych si
w miecie.
61. Krl zgodziwszy si na posuchanie przyrzek wolnourodzonym
a byo ich okoo szeciu tysicy bezpieczestwo. Kiedy za wydano mu
miasto, nie tylko wolnourodzonych oszczdzi, lecz sprowadzi take do
ojczyzny wygnacw z Seleucji i zwrci im prawa obywatelskie wraz
z mieniem; a port i zamek ubezpieczy zaogami.
Gdy jeszcze tym by zajty, nadeszy listy od Teodota, w ktrych tene
spiesznie go przyzywa, aby wyda mu Celesyri. Krl znalaz si w wielkim kopocie i by cakiem bezradny, co ma robi i jak ma si zachowa
wobec tych doniesie. Teodot, z pochodzenia Etolczyk, wywiadczy by
pastwu Ptolemajosa wielkie przysugi, jak wyej zaznaczyem, a nie
tylko nie zdoby za nie nalenej podziki, lecz nawet ycie swe widzia
zagroone wwczas, gdy Antioch wyprawia si na Molona. Przeto z pogard odnosi si do krla, z niedowierzaniem do jego dworakw, i skoro
teraz sam zaj Ptolemais, a Panaitolos w jego imieniu Tyr, spiesznie
zawezwa Antiocha. Jako krl odkadajc swe plany przeciw Achajosowi
i wszystko inne traktujc jako rzecz poboczn wyruszy z wojskiem i obra
t sam drog, ktr przedtem odby. Przeszedszy tak zwan dolin Marsyas rozbi obz dokoa przesmyku Gerrw przy lecym w porodku
jeziorze. Ale na wiadomo, e Nikolaos, wdz Ptolemajosa, ley przed
miastem Ptolemais i oblega Teodotosa, zostawi na miejscu cikozbrojne
wojska i poleci ich wodzom oblega Brochoi, miejscowo lec nad
jeziorem i nad przesmykiem, a sam pocign z lekkozbrojnymi, aby
Ptolemaid uwolni od oblenia. Tymczasem Nikolaos uwiadomiony
o przybyciu krla ju sam odstpi od Ptolemaidy, wysa za Kreteczyka
Lagorasa i Etolczyka Dorymenesa, aby zawczasu obsadzili przesmyk koo
Berytos. Tych obu zaczepi krl zaraz przy pierwszym natarciu, zmusi
ich do ucieczki i rozbi obz w przesmyku.
62. Skoro tene tu cign do siebie reszt wojsk i przemwi do nich
odpowiednio do obecnych swych zamierze, wymaszerowa nastpnie
z ca si zbrojn, peen otuchy i oczekiwania wobec otwierajcych si
przed nim widokw. Wyszli naprzeciw niego Teodotos i Panaitolos ze
swymi przyjacimi: przyj ich uprzejmie i wzi w posiadanie Tyr i Ptolemaid wraz z wszystkim, co znajdowao si w tych miastach. Do tego
naleao rwnie czterdzieci statkw; z tych dwadziecia krytych wyrniao si konstrukcj, a aden nie by mniejszy ni czterorzdowiec;
reszt stanowiy trjrzdwce, dwurzdowce i aglowce pocigowe. Te
wic odda Diognetowi, naczelnikowi floty. Kiedy za otrzyma wiado-

282

mo, e Ptolemajos ustpi do Memfis, a wszystkie wojska zgromadzone


s w Peluzjon i tam otwieraj kanay Nilu oraz zatykaj studnie z wod
do picia zrzek si ataku na Peluzjon i prbowa wrd najazdw
jedne miasta przemoc, drugie namow przecign na swoj stron. Ot
sabo bronione miasta, przeraone jego najciem przyczay si, inne za
ufne w swe zapasy i w obronno miejsc stawiay opr; przed tymi zmuszony by stawa obozem, oblega je i traci czas.
A Ptolemajos, cho tak otwarcie i przeniewierczo zerwano z nim
ukady, z powodu swej bezsilnoci nawet nie myla o tym, aby od razu
i na pomoc swemu pastwu, jak mu to przystao uczyni; do tego stopnia
lekceway wszystko, co dotyczyo wojennych przygotowa.
63. Tymczasem Agatokles i Sosibios, ktrzy wwczas stali na czele
pastwa, naradzajc si obrali jedyn moliw w takiej sytuacji drog.
Oto postanowili zaj si zbrojeniem na wojn, a tymczasem poselstwami
nuy Antiocha i pozornie utwierdza go w opinii, jak dawniej
powzi by o Ptolemajosie. A bya ona taka, e Ptolemajos nie omieli
si prowadzi wojny, tylko sownie i przez przyjaci ostrzee Antiocha
i nakoni, aby ustpi z Celesyrii. Po tej uchwale Agatokles i Sosibios,
ktrzy mieli kierowa tymi sprawami, wysyali pilnie do Antiocha poselstwa. Rwnoczenie lc je do Rodyjczykw, Byzantyjczykw i Kyzikenw, a nadto do Etolw, cigali do siebie ich poselstwa celem traktowania o pokj. One te zjawiy si i posujc od jednego do drugiego krla
daway najlepsz sposobno uzyskania odpowiedniego czasu do przeprowadzenia zbroje wojennych. Z tymi posami cigle pertraktowali siedzc
w Memfis, a tak samo podejmowali poselstwa od Antiocha uprzedzajc
z uprzejmoci ich yczenia. Powoywali nadto i gromadzili w Aleksandrii
najemnikw, ktrych trzymali na odzie w zagranicznych miastach. Dalej, wysyali ludzi dla werbunku wojsk najemnych i starali si o rodki
ywnociowe dla gotowych ju i dla wieo przybywajcych najemnikw. Tak samo zabiegali o reszt ekwipunku wyjedajc na przemian
i raz po raz do Aleksandrii, aby nie zabrako adnych potrzebnych rodkw do zamierzonych przedsiwzi. Zaopatrzenie za w bro, jako te
wybr i rozdzia zag poruczyli Tesalczykowi Echekratesowi i Foksidasowi z Melitaja, a wraz z nimi Magnetyjczykowi Eurylochowi i Beocie
Sokratesowi, do ktrych przystpi jeszcze Knopias z Allarii. Jako najwikszym dla nich szczciem byo, e pozyskali tych mw, ktrzy
jeszcze pod Demetriosem i Antigonosem suyli wojskowo i mieli jakie
takie pojcie o prawdziwej wojnie i w ogle o subie w otwartym polu.
Ci wic, przejwszy niesforny tum, wedle monoci i po wojskowemu
nim kierowali.
64. Najprzd wic rozdzielili ludzi wedug pochodzenia i wieku, i dali
poszczeglnym odpowiedni dla nich bro, bez wzgldu na t, ktr oni

283

przedtem nosili. Nastpnie uporzdkowali oddziay, jak tego wymagaa


obecna potrzeba, znisszy dawne zespoy i listy, ktre byy uoone we-s
dug poprzednich wypat odu. Potem wiczyli onierzy przyzwyczajajc
kad cz wojska nie tylko do sw komendy, lecz take do ruchw
waciwych kademu rodzajowi broni. Urzdzali te zebrania pod broni
i w przemowach zachcali onierzy, przy czym najwiksze usugi oddawali im Andromachos z Aspendos i Polikrates z Argos. Obaj mowie
wieo przybyli tu z Grecji i przepojeni byli jeszcze greckimi uczuciami
i mylami rozmaitych szczepw. Nadto wybitne mieli stanowisko ze
wzgldu na sw ojczyzn i majtek, a zwaszcza Polikrates z powodu
dawnoci swego rodu oraz sawy, jak cieszy si jego ojciec Mnasiades
przez swe zwycistwa jako atleta. Ci ju to prywatnie, ju to publicznie
zachcajc ludzi wszczepiali w nich zapa i ochoczo do przyszej walki.
65. Kady te z wymienionych mw piastowa dowdztwo odpowiadajce jego specjalnej biegoci. Magnetyjczyk Eurylochos dowodzi
prawie trzema tysicami mw tak zwanej przybocznej gwardii krlewskiej. Beota Sokrates mia pod sob dwa tysice peltastw. Achajczyk
Foksidas i Ptolemajos, syn Trazeasza, a wraz z nimi Andromachos z Aspendos, wsplnie wiczyli na tym samym miejscu falang i greckich najemnikw; mianowicie wodzami falangi byli Andromachos i Ptolemajos,
najemnikw za Foksidas; a liczya falanga okoo dwudziestu piciu tysicy, wojska najemne okoo omiu tysicy ludzi. Jedcw, nalecych
do krlewskiej gwardii, okoo siedmiuset sposobi Polikrates, jak rwnie
libijskich i nadto krajowych; i tymi wszystkimi, ktrych liczba wynosia
okoo trzech tysicy, on sam dowodzi. Jedcom z Hellady i w ogle caej
masie najemnych jedcw (byo ich okoo dwch tysicy) dawa wyborn
szko Tesalczyk Echekrates i tym wojskiem w samej walce odda pniej
najwalniejsz przysug. Nie mniejsz ni ktokolwiek inny gorliwo
okaza w odniesieniu do powierzonych sobie wojsk Knopias z Allarii, ktry
mia pod sob ogem okoo trzech tysicy Kreteczykw, a wrd nich
tysic Neokreteczykw; na dowdc ich wyznaczy Filona z Knosos.
Uzbroili take na sposb macedoski trzy tysice Libijczykw, na ktrych czele sta Barkejczyk Ammonios, Egipskie wojska liczyy okoo dwudziestu tysicy falangitw i stay pod rozkazami Sosibiosa. Dalej zebrano
hufiec Trakw i Galw, mianowicie z osiedlecw i ich potomkw okoo
czterech tysicy; wieo za cignici liczyli okoo dwch tysicy, ktrych dowdc by Trak Dionysios.
Takie co do swej liczby i rnych rodzajw broni byo zatem wojsko,
ktre przygotowywano dla Ptolemajosa.
66. Tymczasem Antioch zacz by oblega miasto zwane Dura, lecz
nie mg nic wskra z powodu obronnoci miejsca i posikw nadsyanych przez Nikolaosa. Gdy wic zbliaa si ju zima, zgodzi si wobec

284

poselstw Ptolemajosa zawrze czteromiesiczne zawieszenie broni, a , co


do caej wojny przysta na moliwie agodne warunki. Czyni to, cho
bardzo daleki by na serio bra spraw. Pragn raczej nie zostawa przez
duszy czas z dala od wasnej ojczyzny, lecz zarzdzi przezimowanie
wojsk w Seleucji, poniewa Achajos widocznie knu zamach na jego
panowanie i niewtpliwie wspdziaa z Ptolemajosem. Poczyniwszy te
ustpstwa odprawi Antioch posw i poleci im, aby co prdzej uwiadomili go o decyzji Ptolemajosa i zjawili si w Seleucji. Jako zostawi odpowiednie zaogi na miejscach, poruczy Teodotowi staranie o wszystkim
i wrci do domu, a po przybyciu do Seleucji rozpuci wojska na lee
zimowe. I odtd ju przesta wiczy rekruta, w tym przekonaniu, e
walka nie bdzie potrzebna, skoro pewne czci Celesyrii i Fenicji ju
posiada, a reszt spodziewa si otrzyma dobrowolnie i w porozumieniu
z mieszkacami, podczas gdy Ptolemajos w ogle nie odway si wdawa
w rozstrzygajcy bj. Tego samego zdania byli take posowie, poniewa
Sosibios przesiadujc w Memfis uprzejmie z nimi obcowa, a na zbrojenia
w Aleksandrii nigdy nie pozwala patrze tym, ktrzy szli w poselstwie
do Antiocha.
67. Wic i teraz, gdy przybyli posowie, okaza si Sosibios gotowym
na wszystko. Antioch za jak najusilniej o to si stara, aby w ogle tak
co do siy ora, jak i co do prawnych wywodw, podczas rozmw mie
gr nad przybyymi z Aleksandrii. Gdy wic zjawili si posowie w Seleucji i stosownie do zlece Sosibiosa zeszli na poszczeglne punkty ukadw pokojowych krl w swojej obronie nie uwaa, aby wyrzdzona
dopiero co Ptolemajosowi szkoda i jawna krzywda, ktr by obecny zabr
Celesyrii, byy czym zym; co wicej, czynu tego nawet nie zalicza do
bezprawi, jako e przywaszczy sobie to, co mu si naleao. Pierwszy
zabr przez Antygona Jednookiego i panowanie Seleukosa nad tym krajem s jak twierdzi najbardziej miarodajnymi i prawnymi tytuami
nabytku i wedle nich naley si Celesyria jemu, nie Ptolemajosowi; bo
Ptolemajos wojowa z Antygonem, nie eby dla siebie, lecz dla Seleukosa
ugruntowa panowanie nad tymi okolicami. Gwny jednak nacisk kad
na porozumienie wszystkich krlw w owych czasach, kiedy to Kassandros, Lysimachos i Seleukos zwyciywszy Antigonosa i obradujc
z wasnej woli wszyscy razem rozstrzygnli, e caa Syria ma nalee
do Seleukosa. Natomiast posowie Ptolemajosa usiowali dowie czego
wrcz przeciwnego. Oto obecn krzywd wyolbrzymiali i dodawali grozy
temu, co si stao, przedstawiajc jako wiaroomstwo zdrad Teodota i najazd Antiocha. Powoywali si te na zdobycze za Ptolemajosa, syna Lagosa,
twierdzc, e po to Ptolemajos w wojnie pomaga Seleukosowi, aby panowanie nad ca Syri jemu zapewni, a Celesyri i Fenicj dla siebie
zdoby. Te wic i tym podobne argumenty nieraz wysuway obie strony

285

w rozmowach z posami, ale niczego zgoa nie mona byo uskuteczni,


gdy debata prawna odbywaa si w obecnoci wsplnych przyjaci,
a nikt nie sta w porodku, kto by zdoa powcign i powstrzyma zapd
tego, ktry wydawa si drugiego krzywdzi. Najwicej za trudnoci
sprawiaa obu stronom sprawa Achajosa. Albowiem Ptolemajos usiowa
obj go ukadami pokojowymi, Antioch za w ogle nie chcia o tym
nawet nic sysze, uwaajc za rzecz oburzajc, e Ptolemajos jeszcze
omiela si osania buntownikw i o jednym z takich ludzi wspomina.
68. Gdy wic obie strony do ju miay posowania, a ukady bynajmniej nie dochodziy do skutku, tymczasem za zbliaa si pora wiosenna,
Antioch cign wojska, aby rozpocz atak na ldzie i na morzu i podbi
jeszcze pozostae czci Celesyrii. Ze strony Ptolemajosa poruczono naczelne dowdztwo Nikolaosowi, dostarczono obfitych zapasw pod Gaz
i wysano siy ldowe i morskie. Po ich przybyciu Nikolaos z pen otuch
rozpoczyna wojn, przy czym dowdca floty Perigenes na kady jego
rozkaz ochotnie z nim wspdziaa. Tego mianowicie ze strony Ptolemajosa wysano na czele si morskich, a mia on trzydzieci krytych okrtw,
przewozowych za wicej ni czterysta. Nikolaos z pochodzenia by Etolczykiem, a co do biegoci wojennej i odwagi nie ustpowa nikomu z tych,
co suyli pod Ptolemajosem. On jedn czci swego wojska zawczasu
zaj przesmyk koo Platanos, a reszt si, ktrymi sam dowodzi, przesmyk koo miasta Porfyreon i oczekiwa tutaj napadu krla; rwnoczenie
za flota opodal niego staa na kotwicy. Antioch za przyby do Maratos,
a gdy zjawili si u niego Aradiowie w sprawie przymierza, nie tylko je
przyj, lecz nadto pooy kres poprzedniej midzy nimi niezgodzie pojednawszy mieszkacw wyspy z t czci Aradiw, ktra siedziaa na
ldzie staym. Nastpnie koo tak zwanego Theuprosopon wtargn do
kraju nieprzyjaci i przyby do Berytos zajwszy mimochodem Botrys,
a spaliwszy Trieres i Kalamos. Std wysa przodem Nikarcha i Teodota
z rozkazem obsadzenia zawczasu trudnych przej koo rzeki, ktra nosi
nazw Lykos; sam pocign naprzd z wojskiem i rozbi obz koo rzeki
Damuras, a rwnoczenie na czele floty towarzyszy mu Diognetos. Std
znowu zabra z sob wiedzionych przez Teodota i Nikarcha lekkozbrojnych
nalecych do jego wojska i ruszy dalej, aby obejrze trudne przejcia,
ktre wprzdy obsadzi by Nikolaos. Rozpatrzywszy si we waciwociach okolicy wrci na razie do obozu; w nastpnym za dniu zostawi
tu cikozbrojnych i na ich czele Nikarcha, a z reszt wojska ruszy do
zamierzonej walki.
69. W tej okolicy stoki Libanu zacieniaj wybrzee morskie do wskiej i maej przestrzeni, ktra ze swej strony znowu przecita jest trudno
dostpnym i skalistym grzbietem grskim zostawiajcym tylko wskie
i trudne przejcie tu przy morzu.Tu usadowi si teraz Nikolaos i jedne

286

miejsca wprzdy obsadziwszy mnstwem ludzi, a inne umocniwszy sztucznymi konstrukcjami spodziewa si atwo przeszkodzi Antiochowi w forsowaniu wejcia. Krl podzieli swe wojsko na trzy czci. Jedn odda
Teodotowi z nakazem, aby tu przy stokach Libanu uderzy na nieprzyjaciela i przemoc torowa sobie drog. Drug cz odda Menedemowi,
ktremu z naciskiem poleci, aby prbowa przej rodkiem owego
grzbietu grskiego; trzeciej wreszcie wyznaczy miejsce przy morzu mianowawszy jej wodzem Dioklesa, namiestnika Parapotamii. Sam ze swym
orszakiem zaj miejsce w rodku, aby na wszystko mie oko i kademu
w potrzebie nie pomoc. Rwnoczenie z wymienionymi stanli gotowi
do bitwy morskiej Diognetos i Perigenes, zbliajc si w miar monoci
do ldu i prbujc stworzy niby jeden widok walki ldowej i morskiej.
Skoro wszyscy na jeden znak i na jeden rozkaz rozpoczli atak, walka
na morzu pozostawaa nie rozstrzygnita, gdy floty obu stron co do
liczby ludzi i co do uzbrojenia po obu stronach byy rwne. Na ldzie
pocztkowo Nikolaos mia przewag, gdy pomagaa mu obronno pozycji; gdy jednak rycho Teodot wypar ustawionych na stokach gr nieprzyjaci, a nastpnie z gry przypuci atak, odwrciy si wojska
Nikolaosa i wszystkie uciekay w popochu. Podczas ucieczki pado okoo
dwch tysicy, a ywcem wzito nie mniejsz od tej liczb; caa reszta
usza do Sydonu. A Perigenes, ktry co do bitwy morskiej mia pomylniejsze nadzieje, widzc klsk wojsk ldowych przerazi si i bezpiecznie
oddali si do tej samej okolicy.
70. Antioch wyruszy ze swoim wojskiem, przyby pod Sydon i rozoy si tu obozem. Zaniecha jednak prby dobywania miasta z powodu
obfitoci zapasw, w ktre ju przedtem byo zaopatrzone, i z powodu
mnstwa mieszkacw oraz zbiegw. Zabra tedy wojsko i sam pomaszerowa ku Filoterii, a dowdcy floty Diognetowi poleci z okrtami znw
wrci do Tyru. Filoteria ley tu nad jeziorem, do ktrego wpada rzeka
zwana Jordan, aby znowu wypyn na rwnin koo miasta zwanego
Skytopolis. Skoro oba wspomniane miasta posiad drog kapitulacji, nabra
otuchy co do dalszych przedsiwzi, poniewa kraj podlegy tym miastom atwo mg cae wojsko zaopatrzy w rodki ywnociowe i obficie
dostarczy koniecznych w czasie wojny rzeczy. Ubezpieczywszy zaogami
te miasta przekroczy gry i zjawi si pod Atabyrion, ktre ley na
okrgym wzgrzu, a do ktrego w gr wiedzie droga wynoszca wicej
ni pitnacie stadiw. Wtedy to Antioch uy zasadzki i fortelu, aby zaj
miasto. Oto wyzwa na harce obrocw miasta i daleko w nizin odcign
za sob pierwszych bojownikw; gdy potem uciekajcy 23 odwrcili si,
a podnieli si ci, co leeli w zasadzce, rozpocz walk z przeciwnikami
23

Tj. onierze Antiocha, ktrzy pozornie cofali si.

287

i wielu z nich zabi; wreszcie cigajc ich i siejc przed sob postrach,
wzi w pierwszym ataku take to miasto. W tyme czasie przeszed na
jego stron Kerajas, jeden z poddowdcw Ptolemajosa. Obszed si
z nim wielkodusznie, przez co zachwia wierno wielu nieprzyjacielskich
wodzw. Jako niedugo potem zjawi si u niego Tesalczyk Hippolochos
z czterystu jedcami sucymi w wojsku Ptolemajosa. Ubezpieczywszy
zaog take Atabyrion wyruszy i idc naprzd zaj Pell, Kamus
i Gefrus.
71. Wobec takiego powodzenia wszyscy mieszkacy ssiedniej Arabii
porozumiawszy si nawzajem przyczyli si do niego jednomylnie.
Wzmocniony take t nadziej i pomoc, pocign dalej; a skoro dotar
do Galatis, opanowa Abil wraz z tymi, ktrzy przybyli tam z odsiecz,
a ktrymi dowodzi Nikias, przyjaciel i krewny Menneasa. Pozostawaa
jeszcze Gadara, ktra uchodzi za wyjtkowo obronn wrd miast tej
okolicy; przeto zatrzyma si przed ni i przeprowadziwszy prace oblnicze napdzi takiego strachu mieszkacom, e rycho wydali mu miasto.
Nastpnie dowiedzia si, e wikszy oddzia nieprzyjaci zebra si
w Rabbatamana, miecie Arabii, i std pustoszc najeda kraj Arabw,
ktrzy przeszli na jego stron; wszystko wic inne pomijajc jako mniej
wane wyruszy i rozoy si obozem przed wzgrzami, na ktrych ley
miasto. Obszed dokoa pagrek i naocznie przekona si, e jest on tylko
w dwch miejscach dostpny, tamtdy si posun i na tych miejscach
rozpocz budow machin. Trosk o prace oblnicze poruczy czci
Nikarchowi, czci Teodotowi, podczas gdy sam gorliwo jednego i drugiego ledzi z rwn trosk i uwag. Poniewa za Teodot i Nikarch
okazywali wiele zapau i stale midzy sob wspzawodniczyli, kto z nich
wprzdy obali mur lecy naprzeciw miejsca ich urzdze oblniczych
wic szybko i wbrew oczekiwaniu pady obie czci muru. Gdy to si
stao, cigle w nocy i za dnia przypuszczali szturmy i uywali wszelakiej
przemocy nie omijajc adnej okazji. Cho jednak bez przerwy atakowali
miasto, nie osignli wcale swego celu, poniewa schronio si tam mnstwo ludzi. W kocu jeden z jecw wskaza im podziemny ganek, ktrym
obleni schodzili po wod. Gdy ten zerwali i zatkali drewnem, kamieniami i wszelakimi tego rodzaju rupieciami, wtedy ustpili mieszkacy
z powodu braku wody i poddali si. Skoro krl w ten sposb zawadn
Rabbatamana, zostawi w miecie Nikarcha na czele odpowiedniej zaogi;
Hippolocha za i Kerajasa, ktrzy przeszli do niego, wysa z piciu tysicami pieszych w okolic Samarii z poleceniem, aby j osaniali i zapewniali bezpieczestwo tym wszystkim, ktrzy mu si poddadz. Nastpnie wyruszy z wojskiem do Ptolemais, zamierzajc tam przezimowa.
72. Tego samego lata Pednelissowie oblegani i zagroeni przez Selgew wysali do Achajosa posw z prob o pomoc. Gdy ten chtnie ich

288

wysucha, odwanie wytrzymywali oblenie, w nadziei na przyrzeczon


pomoc. Achajos przeznaczy Garsyerisa na wodza szeciu tysicy pieszych i piciuset jedcw i spiesznie wysa go z odsiecz Pednelissom. Selgeowie dowiedziawszy si o przybyciu wojsk posikowych
obsadzili naprzd wiksz czci swego wojska przesmyki koo tak
zwanego Klimaks; take przystp koo Saporda zajli, a wszystkie inne
przejcia i dostpy zburzyli. Garsyeris wpad w okolic Milyas i rozbi
obz koo tak zwanego Kretopolis. Skoro jednak zauway, e dalszy jego
marsz jest niemoliwy, poniewa owe miejsca wprzd zaj nieprzyjaciel,
wymyli nastpujcy podstp. Wyruszy i znowu pomaszerowa w ty,
jak gdyby rezygnujc z niesienia pomocy z powodu uprzedniego obsadzenia przej. A Selgeowie zbyt pochopnie uwierzyli, e Garsyeris wyrzek si niesienia pomocy, wic czci wrcili do swego obozu, czci
do miasta, poniewa naglia ich zwzka zboa. Tymczasem Garsyeris wykonawszy zwrot i odbywszy szybki marsz zjawi si u przejcia przez gry.
Gdy zasta je nie obsadzone, ubezpieczy je zaogami mianujc Fayllosa
naczelnym dowdc. Sam z wojskiem uda si do Perge, skd wysa
posw zarwno do reszty mieszkacw Pizydii, jak i do Pamfylii, wskazujc na ucisk ze strony Selgew i zachcajc wszystkich, aby sprzymierzyli si z Achajosem i udzielili pomocy Pednelissom.
73. Selgeowie w tym czasie wysali z wojskiem dowodzcego spodziewajc si, e dziki znajomoci miejsc napdz strachu Fayllosowi i wyrzuc go z obronnej pozycji. Kiedy jednak nie osignli celu, lecz w czstych szturmach stracili wielu onierzy, wyrzekli si wprawdzie tej nadziei, natomiast obleniem i odpowiednimi pracami nie mniej, lecz jeszcze wytrwaej ni przedtem byli zajci. Garsyerisowi za posali Etennowie, ktrzy zamieszkuj pogrze Pizydii powyej Side, osiem tysicy
cikozbrojnych, Aspendiowie poow tej liczby. A Sideci liczc si po
czci z yczliwoci dla Antiocha, gwnie jednak wskutek nienawici
ku Aspendiom nie wzili udziau w niesieniu pomocy. Garsyeris wic
z wojskami posikowymi i wasnymi przyby do Pednelissos w tym przekonaniu, e pierwszym atakiem uwolni miasto od oblenia. Kiedy jednak
Selgeowie nie dawali si zastraszy, stan obozem w pewnej odlegoci
od nich. Wobec braku rodkw ywnociowych, ktry dokucza Pednelissom, Garsyeris chcia zrobi, co byo moliwe: przysposobi dwa tysice
mw, przydzieli kademu korzec pszenicy i wyprawi ich noc do Pednelissos. Lecz Selgeowie dowiedzieli si o tym i przybiegli na pomoc;
wskutek tego ci, ktrzy nieli zboe, przewanie zostali wycici, a cae
zboe wpado w rce Selgew. Rozzuchwaleni sukcesem, wzili si nie
tylko do oblegania miasta, lecz take Garsyerisa. Cech bowiem Selgew
w sprawach wojennych jest miao i umiowanie hazardu. Przeto i teraz
zostawili konieczn zaog w obrbie wau, a reszt wojsk obstawili

289

w kilku punktach obz nieprzyjaci i rwnoczenie miao na napadli.


Gdy niebezpieczestwo nagle zewszd otoczyo Garsyerisa, a na kilku
punktach przeamano ju wa, w widzc, co si dzieje, i majc sab nadziej ratunku wysa swych jedcw pewn drog, ktra nie bya strzeona przez nieprzyjaci. Selgeowie mylc, e oni w przeraeniu i obawie
o przyszy los chcieli odej, nie zwracali na nich uwagi, lecz po prostu
ich zlekcewayli. Ci jednak objechali szyki nieprzyjaci i dostawszy si
na ich tyy uderzyli mocno przykadajc im razw. Wobec tego piechota
Garsyerisa znowu nabraa otuchy, cho bya ju w odwrocie, i zawrcia,
aby stawi opr wciskajcym si wrogom; po czym Selgeowie, ze wszystkich stron otoczeni, rzucili si wreszcie do ucieczki. Rwnoczenie Pednelissowie napadli na pozostaych w obrbie wau i stamtd ich wyparli.
Podczas ucieczki, ktra odbywaa si na wielkiej przestrzeni, pado nie
mniej ni dziesi tysicy, a z pozostaych wszyscy sprzymierzecy uszli
do swej ojczyzny, Selgeowie za przez gry do ojczystego miasta.
74. Garsyeris zwinwszy obz zaraz poszed w lad za uciekajcymi,
bo spieszno byo mu przej trudne drogi i zbliy si do miasta, zanim
zbiegowie zatrzymaj si i naradz w sprawie jego nadejcia. On wic
zjawi si ze swym wojskiem przed miastem. A Selgeowie, ktrzy nie
pokadali ju nadziei w sprzymierzecach po wsplnie poniesionej kiesce
i upadli na duchu wskutek doznanego nieszczcia, powanie byli zatrwoeni o los wasny i ojczystego miasta. Dlatego zebrawszy si na wiec,
postanowili wysa jako posa jednego ze swoich obywateli, Logbasisa,
ktry dugo by poufaym przyjacielem i gociem owego Antiocha, co
straci ycie w Tracji, a ktry oddan mu niby w zastaw Laodyk,
pniejsz maonk Achajosa, wychowa jak wasn crk i odnosi si
do dziewczyny z niezwyk czuoci. Ot Selgeowie mylc, e posiadaj w nim najodpowiedniejszego posa w obecnej potrzebie, jego wysali. A on otrzymawszy na osobnoci posuchanie u Garsyerisa by tak
daleki od pomagania ojczynie, czego wymagaa powinno, e przeciwnie
zachca Garsyerisa, aby spiesznie posa do Achajosa, podejmujc si
wyda miasto w ich rce. Garsyeris wic przyjmujc chtnie t obietnic
wysa do Achajosa ludzi, ktrzy mieli go cign i objani o stanie
rzeczy. Z Selgeami za zawar zawieszenie broni i cigle odwleka termin
ukadw wysuwajc co do poszczeglnych punktw zastrzeenia i wybiegi, poniewa oczekiwa przybycia Achajosa i chcia Logbasisowi da
wolny czas do rozmw i przygotowa zamachu.
75. Poniewa w tym czasie raz po raz nawzajem si odwiedzali, wic
weszo w zwyczaj, e onierze z obozu chodzili do miasta po zakup zboa.
To ju dla wielu i nieraz stao si przyczyn zguby. I zdaje mi si, e ze
wszystkich stworze czowiek najatwiejszy jest do oszukania, chocia
uchodzi za najchytrzejszego. Ile bowiem obozw i twierdz, ile miast,

290

i jak wielkie, zostay w ten sposb zdradzone? A skoro to nieszczcie tak


czsto i jawnie wielu ju spotkao, wic nie wiem, jak my wobec takich
zdrad zawsze okazujemy si niedowiadczonymi nowicjuszami. Przyczyn
tego jest, e nie uprzytamniamy sobie klsk tych ludzi, ktrzy przedtem
w takiej samej sytuacji popadli w nieszczcie, lecz mnstwo zboa i pienidzy, jako te konstrukcje murw i pociskw, z wielkim mozoem i kosztem przygotowujemy sobie przeciw nieoczekiwanym wypadkom; co za
jest najatwiejsze z wszystkiego i najwiksz oddaje usug w niebezpiecznych czasach, to wszyscy lekcewaymy, aczkolwiek moemy sobie przyswoi tak biego przez gruntowne badanie przeszoci, majc zarazem
godziwy odpoczynek i rozrywk.
Zatem Achajos zjawi si w umwionym czasie, a Selgeowie rozmwiwszy si z nim ywili wielk nadziej, e potraktuje ich cakiem po
ludzku. Logbasis za, ktry tymczasem zgromadzi powoli we wasnym
domu pewn liczb przybyych z obozu onierzy, radzi swoim ziomkom,
eby nie pomija sposobnoci, lecz ze wzgldu na okazywan przez Achajosa uprzejmo dziaa i doprowadzi do koca ukady, naradziwszy si
nad sytuacj na oglnym Zgromadzeniu ludu. Szybko zwoano Zgromadzenie i obywatele naradzali si wezwawszy take tych wszystkich, ktrzy
stali na stray, aby przez ich obecno przysze uchway stay si penomocne.
76. Logbasis za wydawszy nieprzyjacioom haso ustalajce czas dziaania szykowa zgromadzonych w swoim domu, a rwnoczenie sam wraz
z synami gotowa si i zbroi do walki. Z nieprzyjaci Achajos, majc
poow wojsk, posuwa si ku samemu miastu, a Garsyeris z reszt maszerowa ku tak zwanemu Kesbedion. Jest to witynia Zeusa, ktra ma
korzystne pooenie nad miastem, bo zajmuje miejsce zamku. Przypadkiem
jaki pasterz kz zauway, co si dzieje, i uwiadomi o tym Zgromadzenie; wic jedni pospieszyli do Kesbedion, inni na stranice, a peen gniewu
tum do domu Logbasisa. Gdy tu ujawnia si zdrada, jedni z nich wyszli
na dach, drudzy wdarli si przez drzwi podwrzowe i zamordowali na
miejscu Logbasisa z jego synami, jak rwnie wszystkich innych. Nastpnie ogosili niewolnikom wolno, rozdzielili swe siy i pospieszyli
z obron na odpowiednie punkty. Ot Garsyeris widzc zajte Kesbedion
zaniecha swego zamiaru. Achajos za przedar si a do samych bram,
po czym Selgeowie wyszedszy z miasta powalili siedmiuset Myzyjczykw, a natarcie pozostaych odparli. Po tej prbie Achajos i Garsyeris
wrcili do swego obozu. A Selgeowie czci obawiajc si buntw wewntrznych, czci siedzcych im na karku nieprzyjaci, wysali starszych mw z odznakami bagalnikw i zawarszy pokj zakoczyli wojn
na takich warunkach: natychmiast mieli zapaci czterysta talentw
i zwrci pojmanych Pednelissw, a po pewnym czasie doda jeszcze

291

dalszych trzysta talentw. Zatem Selgeowie, ktrym wskutek bezbonej


zbrodni Logbasisa grozia utrata ojczyzny, zachowali j dziki wasnej
dzielnoci i nie przynieli haby swojej wolnoci oraz swemu pokrewiestwu z Lacedemoczykami.
77. Achajos podbiwszy Milyas i wiksz cz Pamfylii wyruszy i po
przybyciu do Sardes wojowa bez przerwy z Attalosem; zagraa te Pruzjaszowi i dla wszystkich, ktrzy mieszkaj z tej strony Tauru, by straszny
i niebezpieczny. W czasie gdy Achajos urzdza wypraw przeciw Selgeom, Attalos z galickimi Aigosagami przebiega miasta w Eolidzie i graniczce z nimi te, ktre przedtem z obawy przeszy na stron Achajosa.
Z tych wikszo dobrowolnie do niego przystpia, a nawet z wdzicznoci; tylko przeciw niewielu musia uy przemocy. Miastami, ktre wtedy
najprzd przeszy do niego, byy: Kyme, Smyrna i Fokaja; po tych przyczyli si do Aigajowie i Temnici przestraszeni jego nadejciem. Take
od Tejczykw i Kolofoczykw zjawili si posowie, aby powierzy mu
siebie i swe miasta. Skoro take tych przyj na tych samych, co przedtem,
warunkach przymierza i otrzyma zakadnikw, uprzejmie udzieli audiencji posom Smyrnejczykw, gdy oni najrzetelniej dochowali mu wiernoci. Potem bez przerwy cign dalej i przeprawi si przez rzek Lykos,
aby wkroczy w dzierawy Myzw, a std przyby do Karsew. Napdziwszy im strachu, a tak samo zaodze w Didyma Teiche, przyj w poddastwo te miejscowoci, ktre wyda mu Temistokles pozostawiony przez
Achajosa w roli dowodzcego w tej okolicy. Po wymarszu std spustoszy
rwnin Apii, przekroczy gr zwan Pelekas i stan obozem nad rzek
Megistos.
78. Tu zastao ich zamienie ksiyca; a poniewa Galowie od dawna
ju z przykroci znosili niedole marszw, zwaszcza e szli na wypraw
z onami i z dziemi, ktre towarzyszyy im na wozach, wic teraz uwaali
to zjawisko za zy znak i owiadczyli, e dalej ju nie pjd. Krl Attalos,
ktry nie mia z nich adnego istotnego poytku, widzc, e podczas marszw oddzielaj si i osobno rozbijaj obz i w ogle s nieposuszni i hardzi, znalaz si jednak w niemaym kopocie; bo z jednej strony obawia
si, eby nie przeszli do Achajosa i wraz z nim nie napadli na jego pastwo, a z drugiej lka si opinii, ktr na siebie cignie, jeeli obstawi
ich swoimi onierzami i wszystkich wytraci, skoro byo wiadomo, e
oni za osobist jego gwarancj przeprawili si do Azji. Dlatego skorzysta
ze wspomnianej sposobnoci i przyrzek im, e na razie odprowadzi ich
na miejsce przeprawy i da im odpowiednie tereny do zamieszkania, a na
przyszo, jeeli ode zadaj czego moliwego i susznego, we wszystkim ich poprze.
Attalos wic odprowadziwszy Aigosagw nad Hellespont i wysu-

292

chawszy uprzejmie posw Lampsakenw, Aleksandryjczykw 24 i Ilijczykw, poniewa oni dochowali mu wiernoci, wrci z wojskiem do Pergamon.
79. Antioch za i Ptolemajos, ukoczywszy swe przygotowania z nastaniem wiosny 25, szykowali si bitw rozstrzygn wypraw. Ptolemajos
wic wyruszy z Aleksandrii z okoo siedemdziesiciu tysicami pieszych,
z piciu tysicami jedcw, z siedemdziesiciu trzema soniami. Antioch
dowiedziawszy si o ich wymarszu zebra swoje wojska. W tych suyli:
Daowie, Karmaniowie i Kilikowie (w liczbie okoo piciu tysicy) uzbrojeni na mod lekkozbrojnych; piecz nad nirrii a zarazem dowdztwo
mia Macedoczyk Byttakos. Pod Etolczykiem Teodotem, ktry zdradzi
by Ptolemajosa, suyli mowie wybrani z caego pastwa, uzbrojeni na
sposb macedoski, w liczbie dziesiciu tysicy, z ktrych wikszo miaa
srebrne tarcze. Sia falangi wynosia okoo dwudziestu tysicy ludzi; jej
dowdcami byli Nikarch i Teodot z przydomkiem Hemiolios. Dalej Agrianowie i Persowie, ucznicy i procarze, w liczbie dwch tysicy tudzie
razem z nimi tysic Trakw, ktrymi dowodzi Menedemos z Alabandy.
Byli take Medowie, Kissjowie, Kaduzjowie i Karmanowie, w caoci okoo
piciu tysicy, ktrym polecono sucha rozkazw Meda Aspazjanosa.
Arabw i niektrych wojownikw z ssiednich ludw byo okoo dziesiciu tysicy i podlegali Zabdibelosowi. Najemnikw z Hellady prowadzi
Tesalczyk Hippolochos, a byo ich okoo piciu tysicy. Take Kreteczykw mia Antioch tysic piset pod dowdztwem Eurylocha i tysic Neokreteczykw pod wodz Gortyczyka Zelysa. Razem z nimi byo piciuset lidyjskich kopijnikw i tysic Kardakw z Galem Lysimachosem na
czele. Sia jazdy wynosia ogem okoo szeciu tysicy; dowdztwo nad
czterema tysicami sprawowa Antypater, bratanek krla, a nad reszt
przeoony by Temison. Caa sia bojowa Antiocha skadaa si z szedziesiciu dwch tysicy pieszych, szeciu tysicy jedcw, stu dwch
soni.
80. Ptolemajos obra drog na Peluzjon i w tym miecie najprzd si
zatrzyma. Skoro wlokcych si w tyle cign i rozdzieli zboe midzy
wojsko, ruszy dalej naprzd maszerujc koo Gr Kasyjskich i tak zwanych Baratra przez kraj bezwodny. Odbywszy w piciu dniach drog do
zamierzonego celu, rozbi obz w odlegoci pidziesiciu stadiw od
Rafii, ktra ley za Rinokolura, jako pierwsze z miast Celesyrii w kierunku Egiptu. W tym samym czasie zjawi si Antioch z wojskiem. Ten
przybywszy do Gazy i dawszy tu wojskom wytchnienie, znw powoli
ruszy naprzd. Jako min wspomnian Rafi i w porze nocnej rozbi
24
25

Z Alexandrii Troas.
Roku 217 przed n. e.

293

obz w odlegoci okoo dziesiciu stadiw od przeciwnika. Z pocztku


wic w takim odstpie naprzeciw siebie obozowali. Ale po kilku dniach
Antioch ju to chcc zmieni miejsce na dogodniejsze, ju te tchn
odwag w swe wojska rozoy si bliej Ptolemajosa, tak e oba way nie
wicej jak o pi stadiw byy od siebie odlege. Teraz przy czerpaniu
wody i furaowaniu czciej odbyway si utarczki, a tak samo midzy
oboma obozami pozwalano na harce bd jedcw, bd pieszych.
81. W tym czasie Teodot przedsiwzi wprawdzie etolski, ale mski
i miay czyn. Znajc bowiem dziki poprzedniemu swemu pobytowi na
dworze zwyczaje i tryb ycia krla udaje si w towarzystwie dwch innych
o wicie do obozu nieprzyjacielskiego. Z twarzy nie mona go byo rozpozna z powodu ciemnoci, a ubiorem i reszt stroju nie wpada w oko,
poniewa take egipskie wojsko byo rnorodne. Zapamitawszy wic
sobie w poprzednich dniach namiot krla, gdy harce odbyway si cakiem blisko obozu, miao do niego wkroczy. Jako z pocztku niepostrzeony min wszystkich. Lecz skoro wtargn do namiotu, w ktrym
krl zwyk by udziela posuchania i ucztowa, cho przeszuka wszystkie
kty, nie znalaz go, gdy Ptolemajos poza gwnym, sucym do przyj,
namiotem zaywa spoczynku. Dwch jednak, ktrzy tu spali, zrani,
a krlewskiego lekarza Andreasa zabi, po czym bezpiecznie odszed do
swego obozu, chwilowo tylko niepokojony przy samym wyjciu z wau.
Jeeli chodzi o dowd odwagi, speni on swoje zadanie, a uchybi tylko
przezornoci, bo dokadnie nie zbada, gdzie Ptolemajos zwyk by spoczywa.
82. Gdy krlowie przez pi dni stali naprzeciw siebie w obozach,
postanowili wreszcie obydwaj bitw rozstrzygn wojn. Kiedy wic Ptolemajos zacz wyprowadza swe wojsko z wau, zaraz Antioch poszed za
jego przykadem. Ot falangi i doborowe wojska uzbrojone na mod
macedosk ustawili obaj frontem przeciw sobie; skrzyda za oba u Ptolemajasa byy w nastpujcy sposb uporzdkowane. Polikrates zajmowa
z podlegymi mu jedcami lewe skrzydo. Midzy tym a falang stali
Kreteczycy tu przy jedcach, a obok jedcw staa krlewska gwardia.
Po tych szli peltaci pod Sokratesem, stykajc si z Libijczykami uzbrojonymi na sposb macedoski. Na czele prawego skrzyda sta Tesalczyk
Echekrates z podlegymi mu jedcami. Obok niego z lewej strony stali
Galowie i Trakowie; po nich nastpowa Foksidas z najemnymi wojskami
greckimi, ktre znowu czyy si z falangitami Egipcjan. Ze soni stao
czterdzieci na lewym skrzydle, gdzie sam Ptolemajos chcia wzi udzia
w walce, a trzydzieci trzy ustawiono przed prawym skrzydem, tu przy
najemnych jedcach. Antioch za ustawi szedziesit soni pod nadzorem Filipa, ktry wraz z nim si wychowa, przed prawym skrzydem,
gdzie sam zamierza walczy przeciw Ptolemajosowi. Za nimi w tyle usta-

294

wi dwa tysice jedcw pod rozkazami Antipatra, a innym dwom tysicom kaza zaj tak pozycj, by linia wojska tworzya kt. Obok
jedcw, w tej samej linii, ustawi Kreteczykw, a dalej najemnikw
z Hellady. Midzy 26 tymi a uzbrojonymi na sposb macedoski, umieci
pi tysicy ludzi pod Macedoczykiem Byttakosem. Jeeli chodzi o lewy
szyk bojowy, to na samym skrzydle ustawi dwa tysice jedcw, ktrych prowadzi Temison; obok nich Kardakw i lidyjskich kopijnikw;
dalej stojcych pod Menedemosem lekkozbrojnych w liczbie okoo trzech
tysicy; za nimi Kissjw, Medw i Karmaniw, a u ich boku Arabw
wraz z wojskami pogranicznych ludw, ktre stykay si z sam falang.
Reszt soni ustawi przed lewym skrzydem powierzywszy je Myiskowi,
ktry by jednym z paziw krlewskich.
83. Gdy w ten sposb ustawiono wojska w szyku bojowym, przejedali obaj krlowie wzdu frontu i po spou z dowdcami oraz z przyjacimi zagrzewali do walki swe szeregi. Pokadajc za obaj najwiksze
nadzieje w falangitach okazywali najwysz gorliwo w zachcaniu tych
wanie szykw, przy czym Ptolemajosowi suyli sw pomoc Anadromachos, Sosibios i siostra krlewska Arsinoe, Antiochowi za Teodot i Nikarch,
poniewa wymienieni mieli po obu stronach dowdztwo nad falangitami.
Tre tych obustronnych przemw bya podobna. aden bowiem z nich
nie mg powoa si na wasny, wybitny i uwagi godny czyn, skoro dopiero co objli rzdy; dlatego przypominali saw przodkw i ich czyny,
aby w falangitach obudzi dum i odwag. Gwnie jednak wskazujc na
nagrody, jakie otrzymaj, prosili i zachcali tak specjalnie wodzw, jak
i po spou wszystkich tych, co mieli si bi, aby mnie i dzielnie spisali
si w obecnej walce. Te i tym podobne wypowiadajc sowa bd osobicie, bd przez tumaczy przejedali wzdu linii wojsk.
84. Gdy Ptolemajos ze sw siostr doszed wzdu linii do lewego
skrzyda caego swego szyku bojowego, Antioch za z krlewskim oddziaem jazdy do prawego dali znak do boju i rozpoczli go od strony, gdzie
znajdoway si sonie. Ot niektre ze zwierzt Ptolemajosa zderzyy si
ze swymi przeciwnikami. Wtedy ci, ktrzy przeciw nim walczyli z wie,
wietnie si bili, z bliska skadajc si sarysami 27 i zadajc sobie nawzajem ciosy; a jeszcze pikniej zachoway si zwierzta, ktre z caych si
walczc rzucay si jedne na drugie. Sposb walki soni jest nastpujcy:
Splataj i wsadzaj jeden w drugiego swe ky i pchaj z caych si spierajc si o miejsce, a silniejszy zwyciy i trb drugiego odsunie na
bok. A skoro raz do zachwianego przeciwnika dobierze si z boku, zadaje
mu rany kami, jak byki rogami. Ale wikszo zwierzt Ptolemajosa
26
27

Czytam: .
Dzida macedoska

295

stchrzya przed walk, jak to zazwyczaj robi libijskie sonie. Nie mog
bowiem znie woni i gosu indyjskich, lecz przeraone nadto ich wielkoci i si jak mi si zdaje zaraz z daleka uciekaj przed nimi. To
take wtedy si zdarzyo. Kiedy wic zwierzta w szalonym popochu
cisny si ku wasnym szeregom, gwardia Ptolemajosa pod ich naciskiem
zachwiaa si, a wtedy na Polikratesa i podlegych mu jedcw rzuci
si Antioch oskrzydlajc zwierzta wojskiem. Rwnoczenie z nim po
wewntrznej stronie gromady soni uderzyy na peltastw Ptolemajosa
nalece do falangi greckie wojska najemne i atwo wypary ich z miejsca,
bo zwierzta take ich szeregi wprzdy ju wprawiy w zamt. Naciskane
w ten sposb lewe skrzydo Ptolemajosa cae poszo w rozsypk.
85. Echekrates za, ktry dowodzi prawym skrzydem, oczekiwa
z pocztku starcia si wymienionych poprzednio skrzyde. Kiedy jednak
widzia, jak kurz unosi si ku swoim, a zwierzta, ktre byy przy nich.
zgoa nawet nie mi zbliy si do nieprzyjacielskich, poleci Foksidasowi, ktry mia pod sob wojska najemne z Hellady, zaczepi stojcych
naprzeciw nieprzyjaci. Sam za wyprowadzi z boku swych jedcw
i tych, co stali w tyle za soniami, i tak znalaz si poza zasigiem natarcia zwierzt, po czym jedcw nieprzyjacielskich czci okrajc z tyu,
czci atakujc z boku, szybko zmusi do ucieczki. To samo uczynili Foksidas i wszystkie otaczajce go wojska; dopadszy bowiem Arabw i Medw zmusili ich do podania tyw i ucieczki w popochu. Prawe zatem
skrzydo Antiocha zwyciyo, a lewe ponioso w ten sposb klsk. Falangi jednak, ktrych oba skrzyda zostay odsonite, trway jeszcze nie
naruszone w rodku pola walki majc niezachwian nadziej co do przyszoci. Tymczasem Antioch po sukcesie odniesionym na prawym skrzydle
walczy dalej pomylnie, a Ptolemajos, ktry schroni si by do swojej
falangi, teraz wyszed na rodek pola walki i pokaza si swoim wojskom,
przez co nieprzyjacioom napdzi strachu, w swoich za obudzi wielki
zapa i odwag. Dlatego te wojownicy Andromachosa i Sosibiosa zaraz
zoyli si dzidami i ruszyli do ataku. Jako doborowe wojska syryjskie
tylko przez krtki czas stawiay opr, a ci, co byli z Nikarchem, rycho
zachwiali si i zaczli ustpowa. Antioch niedowiadczony i mody, wnioskowa z sytuacji na wasnym skrzydle, e podobnie te i inne czci jego
wojska s zwyciskie, i ciga uciekajcych. Dopiero pno jeden ze starszych zwrci mu uwag i wskaza na kurz, ktry od falangi unosi si
ku jego obozowi; skoro zrozumia, co si dzieje, prbowa z krlewskim
oddziaem jazdy z powrotem pospieszy na pole walki. Gdy jednak zasta
wszystkie swe wojska w ucieczce, by zmuszony ustpi do Rafii przekonany, e osobicie odnis zwycistwo, ale wskutek podego tchrzostwa
innych przegra ca bitw.

296

86. Po rozstrzygniciu bitwy przez falang i zabiciu wielu nieprzyjaci w czasie pocigu przez jedcw i najemnikw z prawego skrzyda,
Ptolemajos wrci na razie i spdzi noc w dawnym obozie. Nazajutrz za
rozkazawszy pozbiera i pochowa zwoki swoich, a zedrze zbroj ze
zwok nieprzyjaci wyruszy i pocign przeciw Rafii. Antioch chcia
zaraz po ucieczce poza miastem rozbi obz, pozbierawszy tych, co uciekli
w zwartych szeregach; poniewa jednak wikszo schronia si do miasta,
zmuszony by take sam si tam uda. Z rana wic wyprowadzi ocalon
cz wojska i pody do Gazy; tu stan obozem, wysa do Ptolemajosa
posw w sprawie pogrzebania trupw i utrzymawszy na to pozwolenie
odda im ostatni przysug. Po stronie Antiocha byo polegych niewiele
mniej ni dziesi tysicy pieszych, wicej ni trzystu jedcw, a ywcem do niewoli dostao si ponad cztery tysice. Ze soni trzy na miejscu,
a dwa z ran zginy. Po stronie Ptolemajosa pado okoo tysica piciuset
pieszych i okoo siedmiuset jedcw; ze soni zgino szesnacie, a wikszo ich zostaa ujta.
Taki wic by wynik bitwy o posiadanie Celesyrii, ktr krlowie
stoczyli koo Rafii. Po pogrzebaniu swoich Antioch wrci z wojskiem
do ojczyzny, a Ptolemajos zaraz przy pierwszym natarciu wzi Rafi
i inne miasta, bo wszystkie gminy przecigay si, aby uprzedzi swych
ssiadw w przywrceniu jego panowania i w przejciu na jego stron.
Zapewne, wszyscy ludzie w takich czasach zwykli stosowa si zawsze
do okolicznoci; a zwaszcza w owych okolicach lud z natury jest skonny
i pochopny do hodw, jakich wymaga chwila. Wtedy za, gdy kierowaa
nim nadto yczliwo do krlw z Aleksandrii, z natury rzeczy musiao
si to dzia; wszak do tego domu zawsze jako bardziej lgnie ludno Celesyrii. Dlatego nie zaniedbali przesadnych pochlebstw czczc Ptolemajosa
wiecami, ofiarami, otarzami i wszelakim tego rodzaju sposobem.
87. Antioch przybywszy do miasta nazwanego jego imieniem wysa
zaraz swego bratanka Antypatra i Teodota Hemioliosa jako posw do
Ptolemajosa w sprawie pokoju i zaniechania nieprzyjacielskich krokw,
gdy obawia si najazdu przeciwnikw. Mianowicie po doznanej kiesce
nie dowierza on swoim ludom i lka si, eby Achajos nie wyzyska sposobnoci do zaczepienia go. A Ptolemajos nic takiego nie
biorc w rachub, lecz zadowolony odniesionym niespodzianie zwycistwem i w ogle nieoczekiwanym zdobyciem Celesyrii, nie by niechtny
spokojowi, owszem bardziej ni wypadao przychylny, gdy pocigaa go
zwyczajna w trybie ycia gnuno i rozwizo. Gdy wic zjawi si
Antypater, krtko mu pogrozi i zgromi Antiocha za popeniony czyn,
po czym zgodzi si na roczne zawieszenie broni. I z posami Antiocha
wysa Sosibiosa, aby ukad zatwierdzi. Sam zabawi jeszcze trzy miesice w Syrii i w Fenicji i przywrci dawny porzdek w miastach; potem

297

zostawi Andromacha z Aspendos jako namiestnika we wszystkich wspomnianych krajach i wyruszy z siostr i z przyjacimi do Aleksandrii
ukoczywszy wojn w nieoczekiwany dla swych poddanych sposb
wbrew zasadom dawniejszego jego ycia. Antioch za upewniwszy si co
do przymierza w pertraktacjach z Sosibiosem, stosownie do pierwotnego
planu zacz si przygotowywa przeciw Achajosowi. Taki zatem by stan
rzeczy w Azji.
88. W tych samych czasach Rodyjczycy wyzyskujc okoliczno trzsienia ziemi, ktre krtko przedtem u nich si zdarzyo i spowodowao
zawalenie wielkiego Kolosa oraz przewanej czci murw ich miasta i dokw okrtowych, tak rozumnie i zrcznie pokierowali tym wypadkiem,
e wyszed im nie na szkod, lecz raczej na korzy. Tak bardzo rni si
nierozum i gnuno u ludzi od pilnoci i rozumu, zarwno w yciu jednostek jak i w yciu pastwowym, e jednym nawet szczcie przynosi
szkod, innym nawet nieszczcie wychodzi na dobre. Rodyjczycy wic
w ten sposb traktujc sw spraw przedstawiali wprawdzie przygod
jako wielk i straszn, osobicie jednak w swych poselstwach, zarwno
podczas publicznych przyj, jak i w prywatnych rozmowach zachowujc
si w sposb powany i dostojny do tego skonili miasta, a zwaszcza krlw, e nie tylko otrzymali nadzwyczajne dary, lecz jeszcze ich szafarze
byli im wdziczni. Bo Hienon i Gelon dali im nie tylko siedemdziesit
pi talentw w srebrze na zaopatrzenie w oliw wiczcych w gimnazjum, i to cz sumy zaraz, a drug w cakiem krtkim czasie, lecz ofiarowali miastu take srebrne misy z takimi podstawami i kilka dzbanw
do wody. Prcz tego dodali na ofiary dziesi talentw, a na wsparcie
obywateli drugie dziesi, tak e cay dar opiewa na sto talentw. Dalej
uyczyli zwolnienia od ca tym Rody j czy kom, ktrzy do nich egluj,
i podarowali pidziesit katapult dugich na trzy okcie. A w kocu po
ofiarowaniu tylu darw, jak gdyby byli im jeszcze duni wdziczno,
ustawili dwa posgi w bazarze Rodyjczykw, mianowicie lud Rodyjczykw wieczony przez lud Syrakuzan.
89. Take Ptolemajos obieca im trzysta talentw srebra i milion
artab 28 zboa, jako te materia na budow dziesiciu piciorzdowcw
i dziesiciu trjrzdowcw, mianowicie czterdzieci tysicy naleycie odmierzonych okci belek sosnowych; dalej tysic talentw pienidzy miedzianych; trzy tysice talentw29 pakuw, trzy tysice sztuk ptna
aglowego; na odbudow Kolosa trzy tysice talentw, stu architektw
i trzystu pidziesiciu pomocnikw, a dla tych corocznie jako wynagrodzenie czternacie talentw. Ponadto na igrzyska i ofiary dwanacie ty28
29

Egipska artaba rwna si poowie korca attyckiego.


Talent jako waga wynosi 26 kilogramw.

298

sicy artab zboa, a na zaopatrzenie dziesiciu trjrzdowcw dwadziecia tysicy artab. I z tego przewaan cz da zaraz, z caej za sumy
pieninej trzeci cz. Podobnie Antigonos przyrzek dziesi tysicy
sztuk belek na pale, dugich od szesnastu do omiu okci; pi tysicy
belek poprzecznych siedmiookciowych; trzy tysice talentw elaza;
tysic talentw smoy; innej, w stanie surowym, tysic metretesw30;
prcz tego sto talentw srebra. Jego za maonka Chryseis przyrzeka
sto tysicy artab zboa i trzy tysice talentw oowiu. A Seleukos, ojciec
Antiocha, przyrzek zwolnienie od ca dla tych Rodyjczykw, ktrzy
z okrtami zawin do jego pastwa; dalej dziesi wyekwipowanych piciorzdowcw i dwiecie tysicy artab zboa; wreszcie w drzewie, ywicy
i wosieniu dziesi tysicy okci i po tysic talentw.
90. Podobnie wsparli Rodyjczykw take Pruzjasz i Mitrydates, jako
te dynaci, ktrzy wwczas panowali w Azji, mianowicie Lysanias, Olympichos i Limnajos. Te za miasta, ktre wspomogy ich wedle monoci,
nawet wyliczy nie byoby rzecz atw. Przeto jeeli kto uwzgldni
czas, od ktrego zacza si kolonizacja ich miasta, musi by nader zdziwiony, w jak krtkim czasie doszo ono do wielkiego rozwoju czy dotyczy to majtku poszczeglnych osb, czy oglnego dobrobytu pastwa;
natomiast jeeli rozway dogodne pooenie miejsca i w caej peni napywajce tam z zewntrz bogactwa, nie bdzie si ju dziwi, lecz pomyli, e rozkwit ten jest nieco mniejszy, ni by powinien.
To wic powiedziaem przede wszystkim ze wzgldu na troskliwo
Rodyjczykw o sprawy publiczne (s bowiem godni pochway i naladowania); po wtre, aby podkreli, jak mao daj teraniejsi krlowie
i jak mao otrzymuj ludy i miasta: eby krlowie ofiarujc cztery albo
pi talentw nie sdzili, e czyni co wielkiego, i nie dali od Hellenw
tej samej yczliwoci i czci, jakiej zaywali dawniejsi krlowie, miasta
za majc przed oczyma wielko dawniejszych podarkw za mae i byle
jakie dobrodziejstwa nie szafoway teraz nieogldnie najwikszymi i najwspanialszymi zaszczytami, lecz staray si odpaca kademu wedle zasugi, co jest gwn cech wyrniajc Hellenw wrd innych ludw.
91. Gdy wanie nastawaa pora letnia i Agetas by strategiem Etolw,
Aratos za obj strategi u Achajw (na tym bowiem przerwalimy opowie o wojnie sprzymierzeczej), Spartiata Likurg znowu wrci z Etolii
do ojczyzny. Mianowicie eforowie przekonawszy si, e faszywe s obwinienia, ktre spowodoway jego wygnanie, przez posw odwoali z powrotem Likurga. On tedy uoy si z Etolczykiem Pyrriasem, ktry wwczas
by strategiem u Elejczykw, w sprawie napadu na Meseni. Aratos za
przej wojska najemne Achajw w stanie zdemoralizowanym, a miasta
30

Metretes = 39 l.

299

opieszae w uiszczaniu na ten cel podatkw, poniewa jego poprzednik


w strategii, Eperatos, jak poprzednio31 zauwayem, le i niedbale zarzdza sprawami publicznymi. Powoawszy jednak Achajw i utrzymawszy
ich uchwa w tej sprawie, zabra si skrztnie do przygotowa wojennych. A taka bya uchwaa Achajw: eby utrzymywa osiem tysicy pieszych najemnikw, a piciuset jedcw; z wyborowej za modzi achajskiej trzy tysice pieszych i trzystu jedcw. Wrd tych ostatnich miao
si znajdowa Megalopolitan ze spiowymi tarczami piciuset pieszych
i pidziesiciu jedcw, jako te rwna liczba Argejczykw. Uchwalono
te wysa na morze okrty, mianowicie trzy miay kry dokoa Akte
i Zatoki Argolidzkiej, trzy inne w okolicy Patrai i Dyme i po tamtejszym
morzu.
92. Aratos tym wic by zajty i te zaatwia zbrojenia. A Likurg
i Pyrrias porozumiawszy si przez wysacw, eby w tych samych
dniach wyruszyli, cignli na Meseni. Strateg Achajw uwiadomiony
o ich zamiarze przyby z najemnikami i z czci doborowych wojsk do
Megalopolis, aby przyj z odsiecz Meseczykom. Likurg wyruszywszy
ze Sparty zaj podstpem Kalamai, warowni Meseczykw, po czym
dalej si posuwa, bo spieszno byo mu poczy si z Etolami. Lecz Pyrrias, ktry z cakiem drobn liczb wojska wyszed z Elidy i przy wtargniciu do Mesenii zaraz zosta wstrzymany przez Kyparyssejczykw, zawrci z drogi. Przeto Likurg nie mogc poczy si z Pyrriasem, a sam
nie czujc si do silnym, szturmowa przez krtki czas do Andanii i nic
nie wskrawszy wrci do Sparty. Natomiast Aratos, po nieudaej prbie
nieprzyjaci, postpujc celowo i troszczc si o przyszo uoy si
z Paurionem, eby tene przyszykowa pidziesiciu jedcw i piciuset
pieszych, a z Meseczykami, eby wysali rwn liczb jedcw i pieszych; chcia on tymi wojskami osoni kraj Meseczykw, Megalopolitan,
Tegeatw i Argejczykw (te bowiem okolice graniczc z Lakoni bardziej
ni reszta Peloponezyjczykw wystawione byy na wojn z Lacedemoczykami), a wyborowymi siami Achajw i ich najemnikami kry te czci
Achai, ktre zwrcone s ku Elei i Etolii.
93. Wydawszy te zarzdzenia, stosownie do uchway Achajw, usiowa przywrci zgod wrd Megalopolitan. Ci bowiem, wieo pozbawieni miasta ojczystego przez Kleomenesa, i jak si to mwi, doszcztnie
zrujnowani, potrzebowali wielu rzeczy i odczuwali brak wszystkiego. Byli
wprawdzie niezomnego ducha, lecz co do rodkw pieninych zarwno
pastwo, jak i prywatni ludzie cakiem byli bezsilni. Wskutek tego
wszystko pene byo niezgody, sporu i wzajemnego rozgoryczenia: bo to
zwyko si dzia bd w pastwie, bd w yciu poszczeglnych ludzi,
31

W ks. V 30.

300

skoro zabraknie rodkw do kadorazowych przedsiwzi. Naprzd wic


spierali si o rozmiar murw miasta, bo jedni mwili, e naley je cieni
i nada mu tylko tak wielko, eby mona byo zamiar obwarowania
doprowadzi do skutku i broni miasta w chwili krytycznej: wszak i teraz
doszo ono do upadku z powodu swej rozlegoci i maego zaludnienia.
Prcz tego sdzili, e zamoni powinni trzeci cz swych gruntw odstpi w celu wyposaenia nowoprzybranych mieszkacw. Drudzy za
obstawali przy tym, eby miasta nie zmniejsza, i nie godzili si na odstpienie trzeciej czci swych posiadoci. A najbardziej spierali si z sob
o prawa spisane przez Prytanisa, ktrego jako prawodawc narzuci im
Antigonos, a ktry by wybitnym mem midzy perypatetykami i zwolennikami ich szkoy. Gdy si wic tak kcili, Aratos uy wszelkich
moliwych stara, aby pooy kres ich zwadzie. Warunki, na ktrych zaniechali wzajemnego pornienia, spisano na kolumnie, ktr powicili
przy otarzu Hestii w Homarion32.
94. Po zaprowadzeniu tej zgody ruszy w drog i sam uda si na
zgromadzenie Achajw, a najemnikw przekaza Farajczykowi Lykosowi,
poniewa on wwczas by zastpc stratega w jego ojczystym powiecie 33.
Elejczycy za niezadowoleni z Pyrriasa znowu przywoali od Etolw Euripidasa jako stratega. Ten odczeka por zgromadzenia Achajw i wziwszy ze sob szedziesiciu jedcw oraz dwa tysice pieszych wyruszy,
przeszed przez dzierawy Farajw i spldrowa cay kraj a do okolicy
Aigion; uprowadziwszy za znaczn zdobycz cofn si w kierunku Leontion. Lecz Lykos na t wiadomo spiesznie przyby z odsiecz, docign
nieprzyjaci, star si z nimi zaraz w marszu, wy tuk ich okoo czterystu,
a wzi do niewoli okoo dwustu, wrd ktrych znajdowali si wybitni
mowie, jak Fyssias, Antanor, Klearch, Androlochos, Euanoridas, Aristogeiton, Nikasippos, Aspasios. Zawadn rwnie broni i caym bagaem. W tym samym czasie naczelnik floty Achajw wyprawi si do Molykrii i przywiz stamtd niewiele mniej ni stu jecw. Wrciwszy
popyn przeciw Chalkei; a kiedy jej mieszkacy wyjechali na jego spotkanie, zaj dwa dugie statki wraz z zaog; wzi take w okolicy Rion
etolski szybkoaglowiec z zaog okrtow. Gdy wic w tym samym czasie
napyway upy, zdobyte na ldzie i na morzu, a z nich gromadziy si
dochody i znaczne zapasy ywnoci, onierze nabrali ufnoci co do otrzymania odu, a miasta nadziei, e nie bd obcione podatkami.
95. Podczas tych zdarze Skerdilaidas uwaajc si za pokrzywdzonego przez krla, poniewa zalegay jeszcze jakie pienidze, ktre przyznano mu w ukadzie zawartym z Filipem, wysa pitnacie odzi zamie32
33

Homarion, gaj Zeusa Homariosa koo Aigion.


Tj. zastpc stratega oddziau wojska dostawionego przez jego miasto ojczyste.

301

rzajc podstpem odzyska swe pienidze. odzie te zawiny do Leukady,


gdzie wszyscy przyjli je po przyjacielsku z uwagi na dotychczasowy
sojusz. Ot zreszt nic one zego zrazu nie uczyniy ani uczyni nie mogy; kiedy jednak Koryntyjczycy, Agatinos i Kassandros, nadjechali na
okrtach Tauriosa i z czterema statkami zarzucili kotwic obok iliryjskich,
jako zaprzyjanionych napady na nich zdradziecko i ujwszy ich razem
ze statkami odesay do Skerdilaidasa. Nastpnie odbiy z Leukady na
morze i poegloway w kierunku Malei upic i uprowadzajc z sob
kupcw.
Poniewa zblia si ju czas niw, a Taurion nie dba o ochron dopiero co wymienionych pastw, wic Aratos na czele wyborowych wojsk
czuwa nad zbiorem zboa w okolicy Argos; Euripidas za wyruszy ze
swymi Etolami, aby spustoszy obszar Tritajw. Atoli Lykos i Demodokos, dowdca jazdy Achajw, syszc o wypadzie Etolw z Elidy zebrali
razem Dymajw, Patrajw i Farajw i z tymi jako te z najemnikami
wtargnli do Elei. Skoro przybyli do tak zwanego Fyksion, lekkozbrojnych
i jedcw wyprawili na pldrowanie kraju, a cikozbrojnych ukryli
na wspomnianym miejscu. Ot gdy Elejczycy z ca si zbrojn wyszli
przeciw zapuszczajcym zagony i cigali ich podczas odwrotu, podnis
si Lykos z zasadzki i uderzy na tych, ktrzy wysunli si naprzd. Elejczycy nie wytrzymali ataku, lecz na pierwszy widok nieprzyjaci pierzchnli. Achajowie zabili okoo dwustu z nich, ywcem za wzili osiemdziesiciu, a take bezpiecznie zwieli uprowadzone zewszd upy. Rwnoczenie dowdca floty Achajw nieraz ldowa na wybrzeu Kalydoniw i Naupaktiw, pustoszy ich kraj i dwakro star ich wojska posikowe. Pojma te Naupaktyjczyka Kleonikosa, ktrego jako przyjaciela
i gocia Achajw nie sprzedano natychmiast, lecz po jakim czasie puszczono na wolno bez okupu.
96. W tym samym czasie Agetas, strateg Etolw, zebrawszy ca ich
si zbrojn, grabi kraj Akarnanw i pustoszc przebiega bezkarnie cay
Epir. Dokonawszy tego wrci do domu i odprawi Etolw do ich miast.
Akarnanie za w odwecie wtargnli na terytorium Stratos, lecz ogarnici
panicznym strachem, cho z hab, przecie bez szkody wrcili do domu,
gdy mieszkacy Stratos nie wayli si ich ciga sdzc, e odchodz,
aby im samym zgotowa zasadzk.
Zdarzyo si te, e Fanotejczycy odpowiedzieli zdrad na zdrad,
a to w nastpujcy sposb. Aleksander, ktrego Filip postawi na czele
Fokidy, uknu zdrad przeciw Etolom przy pomocy niejakiego Jazona,
ktry z jego ramienia wada miastem Fanotejczykw. Ten posa ludzi
do Agetasa, stratega Etolw, i przyrzek wyda mu zamek Fanotejeykw, co do czego zawar z nim zaprzysion umow. Skoro nadszed ustalony dzie, zjawi si Agetas w nocy z Etolami przed

302

miastem Fanotejczykw, ukry reszt wojska w pewnej odlegoci i pozosta z nim, a wybranych stu najzrczniejszych wysa na zamek. Jazon
majc pod rk w miecie Aleksandra z onierzami przyj modziecw
etolskich stosownie do zaprzysionego ukadu i wprowadzi wszystkich
na zamek; ale zaraz za nimi wdary si wojska Aleksandra, a doborowa
zaoga Etolw zostaa pojmana. Kiedy Agetas z nastaniem dnia zauway,
co si stao, odprowadzi wojsko z powrotem do domu. Tak popad on
w niedol podobn tej, jak sam nieraz innym zgotowa.
97. W tyme czasie zaj krl Filip Bylazora, najwiksze miasto Pajonii, ktre nader dogodnie jest pooone u przej z Dardaniki do Macedonii, tak e ten czyn zbrojny uwolni go niemal od wszelkiej trwogi
przed Dardanami. Bo nie atwo ju byo im wpa do Macedonii, skoro
Filip mia w swym rku przejcia i dziery wspomniane miasto. Ubezpieczywszy je zaog wysa spiesznie Chrysogonosa, aby cign dalsze
wojska z grnej Macedonii, sam za zabrawszy zaog z Botti i Amfaksytydy przyby z ni do Edessy; tu zaczeka na Macedoczykw pod dowdztwem Chrysogonosa, po czym wyruszy z caym wojskiem i zjawi
si w szstym dniu w Larysie. Kontynuujc std z wysikiem marsz noc
doszed z rana do Melitai; tu przystawiwszy drabiny do murw miasta
prbowa je zdoby szturmem. Ot nagym i nieoczekiwanym przybyciem
tak przerazi Melitejczykw, e atwo mgby by miasto opanowa; poniewa jednak drabiny znacznie byy mniejsze, ni by powinny, wic
zawid si w swym przedsiwziciu.
98. W takich sprawach najwiksze zarzuty stawia si wodzom. Bo
jeeli nie poczyni adnych stara, nie wymierz murw, stokw grskich
i innych tego rodzaju punktw, przez ktre zamierzaj si wedrze, lecz
od razu nierozwanie przystpuj do zdobywania miasta, kt by takich
nie gani? Albo jeeli sami wprawdzie wykonaj pomiary, lecz potem
sporzdzanie drabin i w ogle tego rodzaju narzdzi, ktre kosztujc niewiele trudu musz by wyprbowane w wanym momencie, powierzaj
lekkomylnie byle jakim ludziom jake nie godzioby si czyni im
z tego zarzutu? Wszak przy takich przedsiwziciach nie mona zaniedba
czego potrzebnego, eby nie ponie jakiej szkody, lecz za bdami idzie
zaraz strata, i to wieloraka: w chwili samej akcji zagroeni s najdzielniejsi mowie, a jeszcze bardziej podczas odwrotu, kiedy wrg raz zlekceway ich wodzw. Na to mamy bardzo wiele przykadw. Wrd tych
bowiem, ktrym nie powiody si tego rodzaju prby, wicej znajdziesz
takich, co zginli albo w ostateczne popadli niebezpieczestwo, ni takich,
co uszli bez szwanku. Na przyszo za niewtpliwie cigaj na siebie
nieufno i nienawi, nadto wszystkim daj haso, eby si ich wystrzega. Nie tylko bowiem tym, ktrzy ucierpieli, lecz i tym, ktrzy syszeli
o zajciu, poniekd daje si przestrog, eby byli uwani i pilnowali si.

303

Dlatego ci, ktrzy stoj na czele, nigdy nie powinni bez rozwagi podejmowa takich planw. A sposb wykonania pomiarw i sporzdzenia potrzebnych narzdzi jest atwy i niezawodny, jeeli do dziea wemie si
metodycznie.
Teraz wic musimy wrci do dalszego opowiadania; skoro jednak
znowu w naszych Dziejach znajdziemy odpowiedni dla tego tematu czas
i miejsce, sprbujemy przedstawi, w jaki sposb mona by najmniej
bdw popeni w takich przedsiwziciach.
99. Filip zawidszy si w swym zamiarze rozbi obz nad rzek Enipeus i cign z Larysy oraz z innych miast cay sprzt oblniczy, jaki
przygotowa by podczas zimy. Gwnym bowiem zadaniem jego wyprawy
byo zdobycie tak zwanych Ftiockich Teb. To miasto ley niedaleko od
morza, a od Larysy odlege jest o jakie trzysta stadiw. Panuje ono swym
dogodnym pooeniem nad Magnezj i Tesali, a w Magnezji przede
wszystkim nad krain Demetriw, w Tesalii nad krain Farsaliw i Ferajw. Ze strony tego miasta take teraz, gdy dzieryli je Etolowie i urzdzali ustawiczne najazdy, ponosili wielkie szkody Oemetriowie i Farsaliowie, a nawet Larysyjczycy; bo Etolowie nieraz zapuszczali swe zagony
a do tzw. Amyryckiej Rwniny34. Przeto Filip, nie lekcewac sobie
sprawy, gorliwie stara si o to, eby szturmem je zdoby. cignwszy
wic sto pidziesit katapult i dwadziecia pi machin do ciskania kamieni ruszy pod Teby, rozdzieli wojsko na trzy czci i obsadzi nim
punkty dokoa miasta. Jako z jedn czci usadowi si koo Skopion,
z drug koo tzw. Heliotropion, a trzeci cz umieci na grze wznoszcej si nad miastem. Odstpy za midzy obozami umocni rowem i podwjnym waem, a nadto ubezpieczy drewnianymi wieami, ktre wznis
w odlegoci pletronu jedn od drugiej i zaopatrzy w dostateczn zaog.
Nastpnie skupi na jednym miejscu cay sprzt oblniczy i zacz posuwa machiny ku zamkowi.
100. Ot w pierwszych trzech dniach nie mogy naprzd postpi
adne prace oblnicze, gdy mieszkacy miasta bronili si dzielnie i odwanie. Gdy jednak wskutek ustawicznych utarczek i mnstwa pociskw
pierwsi obrocy miasta czci polegli, czci odnieli cikie rany, wwczas Macedoczycy korzystajc z krtkiego odprenia zaczli si podkopywa. Nie przerywajc pracy mimo naturalnych przeszkd terenowych, ledwie w dziewitym dniu dotarli do murw. Potem luzuj si
w pracy, tak e nie ustawali w niej ani w dzie, ani w nocy, podkopali
w trzech dniach i podparli kolumnami dwa pletrony muru. A gdy podpory
nie mogy wytrzyma ciaru i popuciy, run mur, zanim Macedoczycy
84

Rwnina Amyrycka znajdowaa si


Jeziora Bojbejskiego, nad ktrym leao Amyros.

midzy

karys

pnocn

zatok

304

podoyli ogie. Ci szybko oczycili wyom, przygotowali go do wejcia


i zamierzali ju przemoc wtargn, kiedy ogarnici strachem Tebanie
poddali miasto. Filip, ktry tym czynem zbrojnym zapewni bezpieczestwo okolicom Magnezji i Tesalii, odebra teraz Etolom ich wielkie upy,
a rwnoczenie dowid swoim wojskom, e susznie zgadzi Leontiosa,
ktry wprzd przy obleniu miasta Palajw rozmylnie stchrzy. Dostawszy Teby w swe rce zaprzeda w niewol dotychczasowych mieszkacw i osiedli tu Macedoczykw, po czym nada miastu nazw Filippopolis zamiast Teby.
Kiedy ju zaatwi si z Tebami, znw przybyli w sprawie pokoju posowie od Chiotw, Rodyjczykw, Byzantyjczykw, jako te od krla
Ptolemajosa. Tym da podobn do poprzedniej odpowied owiadczajc,
e nie jest niechtny pojednaniu, i odprawi ich z poleceniem, aby wybadali take wol Etolw. Sam jednak nie troszczy si o pokj, lecz konsekwentnie zda do dalszych czynw.
101. Syszc zatem, e odzie Skerdilaidasa koo Malei uprawiaj rozbj morski i wszystkich kupcw traktuj jak nieprzyjaci, a take zajy
zdradziecko niektre z jego wasnych statkw stojcych na kotwicy w Leukadzie przyszykowa dwanacie krytych okrtw, osiem niekrytych,
a trzydzieci z ptora szeregiem wiose i popyn z nimi przez Euripos
spieszc si dosign te Iliryjczykw, w ogle za kierowa swe zamysy ku wojnie przeciw Etolom, poniewa nic jeszcze nie sysza o zdarzeniach w Italii. Mianowicie w czasie, gdy Filip oblega Teby, Rzymianie
zostali pokonani przez Hannibala w Etrurii, lecz wie o tej klsce dotd
nie dotara do Grecji. Filip przybywszy za pno, eby zasta jeszcze odzie Ilirw, zawin do Kenchreai, skd wysa kryte okrty z poleceniem,
eby dokoa Malei poegloway ku Aigion i Patrai; reszt za statkw
kaza przez Istmos przecign do Lechajon, gdzie wszystkie miay stan
na kotwicach. Sam pospiesznie uda si w towarzystwie swych przyjaci
do Argos na uroczysto narodow igrzysk nemejskich. Kiedy wanie
przypatrywa si wycigom gimnicznym, zjawi si posaniec z pismem
z Macedonii, ktre zawierao wiadomo, e Rzymianie ulegli we wielkiej
bitwie, a Hannibal jest panem w otwartym polu. Natychmiast wic jedynie Demetriosowi z Faros pokaza ten list i rozkaza mu, aby spraw zamilcza. Ten wyzyskujc nastrczajc si sposobno radzi Filipowi co
prdzej zaniecha wojny przeciw Etolom, natomiast zabra si do spraw
iliryjskich i pomyle o przeprawie do Italii. Bo w Grecji, jak twierdzi,
ju teraz wszyscy speniaj jego rozkazy i nadal bd speniali, poniewa
Achajowie dobrowolnie mu sprzyjaj, a Etolowie ogarnici s trwog
wskutek tego, co ich spotkao w obecnej wojnie. Italia za i przeprawa do
tego kraju jest pocztkiem zakusw na oglne zwierzchnictwo, ktre

305

nikomu bardziej si nie naley ni jemu; a stosowna pora teraz nadesza


po kiesce Rzymian.
102. Takimi sowy rycho zachci Filipa, bo by to przecie mody
krl, szczliwy w swych przedsiwziciach i w ogle uchodzcy za
miaka, a nadto pochodzi z takiego domu, ktry zawsze jako najbardziej ywi nadziej na oglne zwierzchnictwo.
Filip wic, jak powiedziaem, wtedy samemu tylko Demetriosowi
wyjawi wiadomo, jak przynis mu list; nastpnie zwoa swoich przyjaci i odby narad w sprawie zawarcia pokoju z Etolami. A kiedy
nawet Aratos nie by niechtny zakoczeniu sporu, poniewa wydawao
si, e jako silniejsi w wojnie zawr pokj, przeto krl nie czeka ju
nawet na posw, ktrzy wsplnie mieli prowadzi rokowania pokojowe,
lecz natychmiast wysa do Etolw Naupaktyjczyka Kleonikosa; bo tego
zasta jeszcze oczekujcego od chwili wzicia go do niewoli zjazdu Achajw. Sam zabrawszy z Koryntu okrty i wojska ldowe uda si do Aigion.
Std posun si ku Lasion, zaj fortec Elejczykw lec w kraju Perippiw i udawa, e zamierza wtargn do Elei, aby nie posdzono go
o zbytni pochopno w deniu do zakoczenia wojny. Nastpnie, gdy
dwa lub trzy razy tam i z powrotem chodzi Kleonikos, okaza si powolnym na proby Etolw, aby porozumie si z nimi ustnie. Jako zaniechawszy wszystkich dziaa wojennych wysa gocw z listami do sprzymierzonych miast i wezwa je do wydelegowania posw, ktrzy mieli
wzi udzia we wsplnej naradzie w sprawie zawarcia pokoju. Sam za
przeprawi si z wojskiem i stan obozem koo Panormos jest to port
Peloponezu, pooony naprzeciw miasta Naupaktyjczykw tu oczekiwa posw od sprzymierzecw. Podczas gdy ci mieli si zebra, popyn
na Zakyntos, uporzdkowa na wasn rk stosunki tej wyspy i znowu
odjecha do Panormos.
103. Poniewa tymczasem zeszli si ju wezwani na obrady, wic wysa do Etolw Arata, Tauriona i kilku z tych, co wraz z nimi przybyli.
Ci udali si do Etolw zgromadzonych z caym ludem w Naupaktos;
a kiedy po krtkiej rozmowie przekonali si o ich gotowoci do zawarcia
pokoju, odpynli z powrotem do Filipa, aby go o tym zawiadomi. Etolowie usilnie pragnc zakoczy wojn wysali wraz z nirni posw do
Filipa i wezwali go, aby z wojskiem przyby do Etolii, by na wsplnych
obradach w bezporedniej bliskoci sprawy byy odpowiednio zaatwione.
Krl powodujc si ich wezwaniem przeprawi si z wojskiem do tak
zwanych Naupaktyjskich Koila, ktre oddalone s od miasta o jakie dwadziecia stadiw. Rozbiwszy zatem obz i objwszy waem okrty wraz
z obozem, oczekiwa chwili rozmowy. Cay lud Etolw zjawi si bez broni
i, zatrzymawszy si w odlegoci jakich dwch stadiw od obozu Filipa,
wysa posw, aby si rozmwi co do biecych spraw. Najprzd wic

306

krl wyprawi do nich wszystkich posw przybyych od sprzymierzecw


z poleceniem, aby pod tym warunkiem ofiarowa pokj Etolom, e obie
strony zatrzymaj to, co obecnie posiadaj. Gdy Etolowie chtnie go
przyjli, nastpiy ju odtd w sprawie poszczeglnych punktw nieprzerwane wzajemne posowania, ktrych wikszo pominiemy, gdy nie
przedstawiaj nic uwagi godnego, a wspomnimy tylko o przemowie Agelaosa z Naupaktos, ktr podczas pierwszego spotkania wygosi do krla
i do obecnych przy tym sprzymierzecw.
104. Powiedzia on: Hellenowie przede wszystkim nie powinni by
nigdy wzajemnie si zwalcza, lecz poczuwa si do wielkiej wdzicznoci
wobec bogw, gdyby wszyscy zgodnie mylc i podajc sobie rce, jak ci,
ktrzy razem przechodz przez rzek, mogli napady barbarzycw odpiera i po spou ocala siebie samych i swe miasta. Skoro jednak to
w ogle nie jest moliwe, wic przynajmniej w obecnej chwili powinni
si porozumie i strzec, gdy maj przed oczyma mas wojsk i wielko
wszcztej na zachodzie wojny. Albowiem kademu, kto cho troch zajmuje si sprawami publicznymi, jasne jest ju teraz, e w razie przewagi
wojennej Kartagiczykw nad Rzymianami albo Rzymian nad Kartagiczykami, w aden sposb nie jest prawdopodobne, by zwycizcy zadowolili si panowaniem nad Itali i Sycyli; raczej tu oni przybd i rozszerz swe plany i siy poza nalen granic. Dlatego upomina wszystkich,
a zwaszcza Filipa, aby byli ostroni w obliczu gronej chwili. A ostrono na tym polega, eby Filip zamiast tpi Hellenw i czyni z nich
atw zdobycz dla napastnikw raczej dba o nich jak o wasn osob,
i w ogle o wszystkie czci Hellady mia takie staranie, jak gdyby
byy mu bliskie i do naleay. Bo tak postpujc znajdzie w Hellenach
yczliwych i staych poplecznikw swych przedsiwzi; postronne za
narody mniej bd knoway przeciw jego panowaniu, gdy bdzie je odstrasza wierno ku niemu ze strony Hellenw. Jeli za dny jest potgi,
to niech spojrzy na zachd i zwrci uwag na wszczte w Italii wojny,
aby czatujc roztropnie na ich wynik sprbowa przy sposobnoci
przywaszczy sobie oglne zwierzchnictwo. A obecna chwila nie jest
nieprzychylna takim nadziejom. Natomiast spory i wojny z Hellenami
radzi mu odoy na spokojniejsze czasy i do tego przede wszystkim
dy, aby mia mono, kiedy zechce, ukada si z nimi czy wojowa.
Bo jeeli raz pozwoli, by pojawiajce si teraz od zachodu chmury rozpostary si nad Hellad, to on, Agelaos, bardzo si obawia, e zawieszenia
broni i wojny, i w ogle dziecinne igraszki, ktrym teraz nawzajem si
oddajemy, do tego stopnia nam wszystkim zostan odjte, i jeszcze prosi
bdziemy bogw o t mono wojowania podug wasnej woli i zawierania
midzy sob pokoju, sowem, o to, abymy wasne spory mogli sami rozstrzyga.

307

105. Agelaos zatem tak mow skoni wszystkich sprzymierzecw


do zawarcia pokoju, a zwaszcza Filipa, gdy uy w niej sw, ktre
zgadzay si z tego nastrojem wywoanym ju wprzdy wskazaniami
Demetriosa. Dlatego porozumiawszy si nawzajem co do poszczeglnych
punktw i zatwierdziwszy przymierze rozeszli si zanoszc kady do swej
ojczyzny pokj zamiast wojny.
Wszystkie te zdarzenia przypadaj na trzeci rok sto czterdziestej
olimpiady 35: mianowicie bitwa Rzymian w Etrurii, wojna Antiocha o Celesyri, wreszcie pokj Achajw i Filipa z Etolami.
Ot splot helleskich, italskich, a nadto libijskich wydarze nastpi
po raz pierwszy w tym czasie i przy tych naradach. Bo Filip i naczelnicy
helleskich pastw we wzajemnych wojnach i ukadach pokojowych odtd
ju nie uwzgldniali wycznie stanu rzeczy w Helladzie, lecz wszyscy
niby do wsplnego celu kierowali swe oczy ku Italii. Rycho to samo
zaczo dzia si take u wyspiarzy i mieszkacw Azji. Bo ci, ktrzy byli
niezadowoleni z Filipa, i niektrzy z tych, co byli pornieni z Attalosem,
ju nie zwracali si do Antiocha i Ptolemajosa albo na poudnie i wschd,
lecz odtd spogldali na zachd; i jedni posowali do Kartagiczykw, drudzy do Rzymian. Tak samo i Rzymianie posowali do Hellenw obawiajc
si przedsibiorczoci Filipa i majc si na bacznoci, eby w obecnym
ich cikim pooeniu on take na nich nie uderzy. My za, skoro wedle
pierwotnego naszego przyrzeczenia jasno, jak sdz, wykazalimy, kiedy,
jak i z jakich przyczyn zdarzenia w Helladzie sploty si z italskimi i libijskimi, bdziemy jeszcze kontynuowa opowiadanie o sprawach helleskich do tych czasw, w ktrych Rzymianie ponieli klsk w bitwie pod
Kannami, na ktrej zakoczylimy przedstawienie zdarze italskich, a potem, doszedszy do wspomnianych czasw, zamkniemy t ksig.
106. Skoro wic tylko Achajowie odsunli grob wojny, wybrawszy
strategiem Timoksenosa wrcili do swych zwyczajw i zaj, a wraz
z Achajami take mieszkacy innych pastw na Peloponezie odzyskiwali
swe prywatne mienie, uprawiali ziemi, wznawiali ojczyste ofiary, uroczyste zebrania i inne istniejce u poszczeglnych religijne obrzdki. Bo
u wikszoci sprawy te niemal poszy w zapomnienie wskutek dugiego
trwania poprzednich wojen. Istotnie nie wiadomo, w jaki sposb Peloponezyjczycy, ktrzy spord innych ludzi z reguy najbardziej skonni s
do agodnego i kulturalnego ycia, najmniej ze wszystkich zakosztowali
go przynajmniej w dawniejszych czasach; raczej mwic sowami
Eurypidesa 36 zawsze oddychali wojn i nigdy u nich or nie spoczywa". To jednak, jak sdz, nie bez powodu ich spotyka. Wszyscy bowiem,
35
36

Rok 217 przed n. e.


Fragm. 986 Nauk.

308

ktrzy z natury nadaj si na przywdcw i mionikw wolnoci, walcz


bez przerwy midzy sob nie umiejc nikomu ustpi pierwszestwa.
Tymczasem Ateczycy uwolnieni byli od trwogi przed Macedoni i sdzili, e trwale ju posiadaj niezaleno; a kierowani przez Eurykleidasa i Mikiona nie brali udziau w adnej sprawie Hellenw, lecz stosujc si do usposobienia i skonnoci swych naczelnikw rozpywali si
w hodach dla wszystkich krlw, a zwaszcza dla Ptolemajosa. Jako
zezwalali na wszelkiego rodzaju zaszczytne uchway i publiczne ogoszenia
niewiele troszczc si o przyzwoito wskutek nierozsdku tych, co
stali na ich czele.
107. Ptolemajosowi za zaraz w najbliszym czasie zdarzya si wojna
z Egipcjanami. Bo kiedy ten krl uzbroi Egipcjan na wojn przeciw Antiochowi, na razie wprawdzie radzi sobie jak mg, na przyszo jednak
chybi celu. Oto rozzuchwaleni zwycistwem pod Rafi, nie chcieli ju
podlega rozkazom, lecz szukali wodza tylko z imienia, jakoby zdolni byli
sami sobie pomc. To te wreszcie uczynili po niedugim czasie. Antioch
dokonawszy w zimie wielkich zbroje przekroczy nastpnie z nastaniem
lata Tauros i sprzymierzywszy si z krlem Attalosem rozpocz wojn
przeciw Achajosowi. Etolowie za w pierwszej chwili byli zadowoleni
z zawartego z Achajami pokoju, poniewa wojna nie posza im po myli
(dlatego te wybrali strategiem Naupaktyjczyka Agelaosa, bo on, jak si
zdawao, najwicej przyczyni si do zawarcia pokoju). Lecz bezporednio
potem zaczli si dsa i zarzucali Agelaosowi, e odci im wszelk zdobycz od zewntrz i wszelk nadziej na przyszo, dlatego e nie z niektrymi, lecz ze wszystkimi Hellenami zawar pokj. Jednakowo ten
m znoszc cierpliwie tak nierozumn nagan pohamowa ich tupet;
przeto wbrew swej naturze zmuszeni byli zachowa si spokojnie.
108. Krl Filip wrciwszy morzem do Macedonii po zawarciu pokoju
dowiedzia si tutaj, e Skerdilaidas pod pozorem nalenych mu jeszcze
pienidzy, na ktrych rachunek zaj zdradziecko take okrty w Leukadzie, teraz jeszcze obrabowa mae miasto Pelagonii, zwane Pissajon, miasta za okrgu Dassaretis, mianowicie Antipatreja, Chrysondyon i Gertus.
ju to groz, ju to obietnicami sobie przywaszczy, nadto najecha wielk
cz graniczcej z tymi miastami Macedonii. Przeto bezzwocznie wyruszy z wojskiem, aby odzyska z powrotem odpade miasta, i w ogle
postanowi wojowa ze Skerdilaidasem uwaajc za rzecz bezwzgldnie
konieczn zaprowadzi ad w stosunkach Ilirii tak ze wzgldu na inne
swe plany, jak gwnie ze wzgldu na przepraw do Italii. Mianowicie
Demetrios tak bezustannie udzi krla t nadziej i zachca do tego
przedsiwzicia, e Filip nawet we nie o tym marzy i cakiem by t
akcj zajty. A czyni to Demetrios nie gwoli Filipowi (jego bowiem
ledwie w jednej trzeciej czci przy tym uwzgldnia), lecz raczej z po-

309

wodu wrogoci ku Rzymianom, przede wszystkim za dla siebie samego


i wasnych nadziei. By bowiem przekonany, e jedynie w ten sposb
odzyska znowu panowanie na wyspie Faros. Zreszt Filip na tej wyprawie
zdoby z powrotem wymienione miasta, zaj w Dassaretis Kreonion i Gerus, a w okolicy Jeziora Lychnidyjskiego Enchelany, Keraks, Sation i Bojoi, dalej w kraju Kalojkinw Banti, wreszcie na obszarze tak zwanych
Pisantynw Orgyssos. Dokonawszy tego odprawi wojska na lee zimowe.
A bya to owa zima, w ktrej Hannibal, po spustoszeniu najznamienitszych
okolic Italii, mia zamiar przezimowa w Gerunion, miecie Daunii. Rzymianie za wtedy obrali konsularni Gajusza Terencjusza i Lucjusza
Emiliusza.
109. Filip rozway podczas zimowania, e do przeprowadzenia swych
zamysw potrzeba mu statkw i suby okrtowej, i to nie w tym celu,
eby wyda bitw morsk (bo o tym nawet nie myla, e mgby z Rzymianami zmierzy si na morzu), lecz raczej tylko tyle, aby przewie
onierzy, szybciej przeprawi ich na miejsce przeznaczenia i niespodziewanie zjawi si wrd nieprzyjaci. Przeto sdzc, e dla tych celw
najlepszy jest iliryjski sposb budowy okrtw, postanowi sporzdzi
sto odzi niemal jako pierwszy wrd krlw macedoskich. Wyposaywszy je cign swe wojska z pocztkiem lata, a skoro nieco wywiczy
Macedoczykw we wiosowaniu, wypyn na pene morze. W tym samym
czasie Antioch przekroczy Tauros, a Filip przeprawiwszy si przez Euripos wkoo Malei zjawi si w okolicy Kefallenii i Leukady, gdzie stan
na kotwicy i czeka zbierajc skrztnie wiadomoci o flocie rzymskiej.
A gdy si dowiedzia, e ona stoi na kotwicy koo Lilybaeum, odwanie
puci si na morze i popyn dalej w kierunku Apollonii.
110. Gdy si ju zblia do okolicy nad rzek Aoos, ktra pynie mimo
miasta Apolloniatw, ogarn flot paniczny lk, podobnie jak to si zdarza wojskom ldowym. Oto niektre z odzi pyncych w tylnej linii
zawinwszy do portu wyspy, ktra nazywa si Sason i ley u wejcia do
Morza Joskiego, przybyy w nocy do Filipa meldujc, e obok nich stano na kotwicy kilka statkw pyncych z Cieniny Sycylijskiej; a te
przyniosy wiadomo, e zostawiy za sob w Region rzymskie piciorzdowce, ktre jechay do Apollonii i do Skerdilaidasa. Filip przypuszczajc, e lada chwila zjawi si pynca przeciw niemu flota nieprzyjacielska, uleg wielkiemu przestrachowi i rozkaza szybko podnie kotwice
i znowu w ty eglowa. Odjazd i powrt odby si bez adnego porzdku;
kontynuujc bez przerwy w dzie i w nocy eglug, zawin w drugim
dniu do Kefallenii. Tu nabra nieco odwagi i zatrzyma si zasaniajc si
pozorem, jakoby zawrci dla jakich przedsiwzi na Peloponezie. Lecz
cay przestrach, ktremu uleg, by bezpodstawny. Mianowicie Skerdilaidas syszc, e Filip podczas zimy buduje wiksz ilo odzi, i oczekujc

310

jego zjawienia si na morzu, posa do Rzymian, aby ich o tym uwiadomi


i prosi o pomoc. A Rzymianie wysali dziesi okrtw z floty koo
Lilybaeum, mianowicie te, ktre widziano w Region. Gdyby wic Filip,
w lepej trwodze nie by przed nimi uciek, to byby wanie teraz osign
swe cele w Ilirii, gdy wszystkie myli i zbrojenia Rzymian zwrcone
byy w stron Hannibala i bitwy pod Karmami; take statki prawdopodobnie byby zagarn. Tymczasem on przestraszony tym doniesieniem
wprawdzie bez szkody, lecz niechlubnie wrci do Macedonii.
111. W tym samym czasie take Pruzjasz dokona godnego wzmianki
czynu. Skoro bowiem Galowie, ktrych dla sawy ich mstwa sprowadzi
z Europy krl Attalos na wojn przeciw Achajosowi, rozstali si z tym
krlem z powodu wspomnianych przedtem podejrze, zaczli z wielk
but i si pustoszy miasta nad Hellespontem i zabrali si wreszcie do
oblegania Ilijczykw, przy czym take mieszkacy trojaskiej Aleksandrii
zdobyli si na chwalebny czyn. Oto wysali Temistesa z czterema tysicami
mw i nie tylko uwolnili Ilijczykw od oblenia, lecz nadto z caej
Troady wyrzucili Galw odcinajc im dowz ywnoci i niweczc ich zamysy. Nastpnie Galowie obsadzili miasto zwane Arisba na terytorium
Abydenw i odtd knuli zamachy i zagraali wojn lecym w tej okolicy
miastom. Przeciw nim wic wyprawi si z wojskiem Pruzjasz i stanwszy
w szyku bojowym wybi mw w samej walce wrcz, a niemal wszystkie
ich dzieci i ony wymordowa w obozie, natomiast ich tabory wyda na
up wojownikom. Tym czynem uwolni od wielkiej grozy i niebezpieczestwa miasta nad Hellespontem i zostawi pniejszym wyborne ostrzeenie, by barbarzycy z Europy nie usiowali przeprawia si do Azji.
Taki by stan rzeczy w Helladzie i w Azji. W Italii za, jak wyej
przedstawilimy, po wyniku bitwy pod Kannami prawie wszystko przeszo na stron Kartagiczykw. A my teraz zakoczymy opowiadanie na
tym czasie, skoro przeszlimy zdarzenia w Azji i w Helladzie, ktre przypady na sto czterdziest olimpiad. W nastpnej ksidze, przypomniawszy
krtko Wstp, przejdziemy wedle pierwotnej zapowiedzi do przedstawienia ustroju pastwowego Rzymian.

311

KSIGA SZSTA (FRAGMENTY)


ZE WSTPU DO TEJ KSIGI

1. [...] Wiem wprawdzie, e niektrzy zapytaj, dlaczego przerywajc


zwizek i dalszy cig opowiadania odoylimy do tej wanie chwili
sprawozdanie o ustroju pastwa rzymskiego; e jednak dla mnie take ta
cz caego zadania bya od pocztku jedn z zasadniczych, to, jak sdz,
wyranie zaznaczyem w wielu miejscach, a zwaszcza w zaoeniu
i w tymczasowym programie moich Dziejw, gdzie owiadczylimy 1, i
najpikniejsz a zarazem najpoyteczniejsz rzecz w przedsiwzitym
przez nas dziele jest dla jego czytelnikw mono poznania i zrozumienia,
jak i jakim rodzajem polityki niemal cay wiat w cigu niecaych pidziesiciu trzech lat pokonany dosta si pod wyczne panowanie Rzymian: fakt, jakiego nigdy przedtem nie stwierdzono. Gdy to dla mnie
stao si pewnikiem, nie widziaem adnej odpowiedniejszej ni obecna
chwili dla zastanowienia si i roztrzsania tego, co zamierzaem powiedzie o ustroju politycznym. Jak bowiem ci, ktrzy o poszczeglnych
ludziach, zych albo dobrych, chcc wyrobi sobie sd, jeeli zaley im na
zbadaniu prawdy, nie wychodz w swych rozwaaniach ze stanu niezmconego spokoju w ich yciu, lecz z perypetyj w chwili nieszczcia i z sukcesw w chwilach szczliwych uwaajc za jedyny probierz ma doskonaego to, czy cakowite zmiany losu wielkodusznie i dzielnie potrafi
znosi, tak te w ten sam sposb naley rozpatrywa ustrj pastwa. Przeto
widzc, e nikt nie mgby zazna szybszej czy wikszej zmiany losu ni
ta, jaka za naszych czasw zdarzya si Rzymianom, odoyem do tego
miejsca rozpraw o wspomnianym przedmiocie. A wielko tej zmiany
mona pozna z tego, co nastpuje.
(Exc. Vat. s. 369 *)
1

W ks. I 1.
* Excerpta Vaticana (wyjtki z Dziejw Polibiusza zachowane w rkopisie watykaskim) podane s tutaj i na dalszych stronach wedug wydania Angelo Mai
z r. 1827.

312

[...] Co ducha trzyma na uwizi i jednoczenie chciwym wiedzy przynosi korzy, tym jest rozpoznanie przyczyn i wybr tego, co lepsze,
w kadym poszczeglnym wypadku. Za najwaniejsz za przyczyn dla
szczcia i dla niepowodzenia w kadym przedsiwziciu naley uwaa
ustrj pastwa; bo z niego, jakby ze rda, nie tylko wypywaj wszystkie plany i pomysy w dziaaniu, lecz take czerpi swj wynik.
(Exc. Vat. s. 370)

2. [...] Bo niemoliwo tylko w kamstwie nie dopuszcza nawet usprawiedliwienia dla bdzcych.
(Cod. Urb. fol. 61r)
O RNYCH FORMACH USTROJU POLITYCZNEGO

3. [...] Jeli bowiem chodzi o greckie pastwa, mianowicie te, ktre


nieraz dochodziy do wietnoci i nieraz pniej ulegy kompletnej odmianie losu, to atwo jest przedstawi ich przeszo i wyda sd o ich przyszoci. Wszak i opowiedzie o tym, co znane, atw jest rzecz, i przepowiedzie przyszo, wnioskujc z tego, co ju si stao, nie nasuwa
adnej trudnoci. Natomiast w odniesieniu do pastwa Rzymian zgoa
nie jest atwo ani przedstawi stan obecny, z powodu skomplikowanej
formy ustroju, ani te przepowiedzie przyszo z powodu nieznajomoci dawniej u nich istniejcych waciwoci publicznego i prywatnego
ycia. Dlatego potrzeba gruntownego zastanowienia i badania, jeeli specjalne cechy tego pastwa chce si jasno rozpozna.
Ot wikszo tych, ktrzy chc nas metodycznie pouczy o ustrojach
pastw, zwyka wylicza trzy ich rodzaje, z ktrych pierwszy nazywaj
krlestwem, drugi arystokracj, trzeci demokracj. Zdaje mi si jednak,
e mona by ich cakiem susznie zapyta, czy te ustroje polityczne
przytaczaj nam jako jedyne, czy te tylko jako najlepsze. W obu wypadkach, jak sdz, s oni w bdzie. Jasne jest bowiem, e za najlepszy
ustrj naley taki uznawa, ktry zoony jest ze wszystkich wymienionych form. Wszak na to mamy dowd oparty nie tylko na rozumowaniu,
lecz take na dowiadczeniu, skoro pierwszy Likurg w ten sposb uoy
ustrj Lacedemoczykw. Ale te nie naley przyjmowa, e s to jedyne
formy ustroju, bo widzielimy ju pewne jedynowadztwa i tyranie, ktre,
cho bardzo rni si od krlestwa, jednak zdaj si mie z nim niejakie
podobiestwo; dlatego te wszyscy jedynowadcy, o ile tylko mog, faszywie posuguj si nazw krlestwa. Dalej istniao nawet wicej oligarchicznych ustrojw wydajcych si nieco podobnymi do arystokratycznych, od ktrych przecie, krtko mwic, jak najbardziej s dalekie.
A tak samo ma si sprawa z demokracj.

313

4. e suszne s nasze wywody, wynika z tego, co nastpuje. Wszak


nie kade jedynowadztwo naley zaraz nazywa krlestwem, lecz jedynie
to, na ktre poddani dobrowolnie si godz, a w ktrym rzdy opieraj
si raczej na rozumie ni na postrachu i przemocy. Take nie kad
oligarchi godzi si uwaa za arystokracj, lecz tylko t, w ktrej drog
wyboru rzdz najsprawiedliwsi i najrozumniejsi mowie. Podobnie nie
jest to jeszcze demokracja, jeeli cae posplstwo ma mono czynienia,
co samo zechce i co sobie zaoy. Atoli gdzie jest zwyczajem ojczystym
czci bogw, szanowa rodzicw, powaa starszych, sucha praw: jeeli
w takich zespoach ludowych to obowizuje, co postanowi wikszo,
wtedy mona tu stosowa nazw demokracji. Przeto wypada przyj sze
form w ustroju pastw: trzy, ktre wszyscy maj na ustach, a ktre wanie
powyej wymieniem, oraz trzy im pokrewne, to jest jedynowadztwo,
oligarchi i ochlokracj. Ot naprzd wytwarza si bez sztucznych rodkw, lecz w sposb naturalny jedynowadztwo; za nim idzie i z niego
wywodzi si sztuczn ju i ulepszon metod krlestwo. Skoro to zamieni
si w pokrewne zo, mianowicie w tyrani, wtedy znowu z rozkadu za
powstaje arystokracja. A kiedy ta wedle naturalnego procesu przemieni
si w oligarchi, lud za uniesiony gniewem pomci krzywdy rzdzcych,
wtedy wyania si panowanie ludu. A znw z buty i bezprawia ludu rodzi
si po jakim czasie ochlokracja. O prawdziwoci tego, co tu wanie powiedziaem, moe si kto najjaniej przekona, jeeli zastanowi si nad
naturalnymi pocztkami, narodzinami i zmianami poszczeglnych form.
Kto bowiem pozna, jak kada z nich powstaje, ten jedynie moe te pozna
wzrost, rozkwit, przemian kadej oraz jej kres kiedy, jak i gdzie znw
on nastpi. Sdziem, e ten sposb wyjanienia przede wszystkim odpowiada bdzie ustrojowi rzymskiemu dlatego, e on od pocztku wytworzy si i rozwin zgodnie z prawami natury.
5. Ot moe gruntowniej kwestia naturalnej przemiany jednego
ustroju pastwa w drugi rozpatrywana jest u Platona i kilku innych filozofw; poniewa jednak jest ona zawia i zbyt obszernie tam o niej si
mwi, wic niewielu moe j zrozumie. Dlatego ja tylko tyle, ile z niej
moim zdaniem nadaje si dla historii politycznej i dla oglnego zrozumienia, sprbuj oglnie przedstawi. Bo gdyby nawet dopatrzono si
jakich brakw w tym oglnikowym wywodzie, to przecie szczegowe
wyjanienie tego, co pniej powiemy, bdzie wystarczajcym zadouczynieniem za powstae na razie wtpliwoci.
O jakich wic myl pocztkach i skd wedug mnie bior si pierwsze
zarodki ustrojw? Ilekro albo z powodu wyleww, albo morowego powietrza, albo nieurodzajw, albo innych podobnych przyczyn nastanie
zagada rodzaju ludzkiego, ktra ju nieraz, jak syszelimy, zdarzaa si
i nieraz jeszcze nastanie, jak rozumowanie tego dowodzi, wtedy to, skoro

314

po rwnoczesnej zagadzie wszystkich urzdze i sztuk znw z czasem


z pozostaych jak gdyby nasion wyronie tum ludzki wtedy wic jak
wrd innych yjcych istot, tak i wrd czcych si w cao ludzi (bo
prawdopodobnie i ci 2 z powodu saboci swej natury zrzeszaj si w jednorodn grup), musi taki, ktry wyrnia si si fizyczn i odwag, obj
kierownictwo i panowanie. To wanie, co tak samo obserwujemy u innych rodzajw istot, nie obdarzonych rozumem, naley uwaa za najprawdziwsze dzieo natury: widzimy bowiem, e u nich z reguy przewodz najsilniejsi, jak byki, dziki, koguty i tym podobne zwierzta.
W pocztkach wic jest prawdopodobnie takie te ycie ludzi, ktrzy na
mod zwierzt skupiaj si i id za najbitniejszymi i najsilniejszymi.
Dla tych jest sia miar ich panowania, ktre mona by nazwa jedynowadztwem. Jeeli za wrd tych zespow ludzkich z czasem wytworzy
si poufalsze wspycie, wwczas zadzierzga si tam pocztek krlestwa;
wtedy te dopiero powstaje wrd ludzi wyobraenie o tym, co jest dobre
i sprawiedliwe, podobnie jak o tym, co si tym pojciom sprzeciwia.
6. Sposb za powstania i pocztek omwionych spraw jest nastpujcy. Poniewa wszyscy maj naturalny popd do kojarzenia si obu pci,
a z tego wynika podzenie dzieci, ot, jeeli wychowany przez rodzicw
syn doszedszy do wieku dojrzaego nie objawia wdzicznoci i nie pomaga
tym, ktrzy go wychowali, lecz przeciwnie, sowem albo czynem prbuje
im krzywd wyrzdzi, jasn jest rzecz, e taki musi obudzi niezadowolenie i zgorszenie blisko z nimi yjcych osb, ktre byy wiadkami, z jak
troskliwoci i bied rodzice dzieci swe pielgnowali i ywili. Skoro bowiem
rodzaj ludzki tym rni si od reszty yjcych istot, e tylko on posiada rozum i rozsdek, nie moe widocznie takiej wrogoci przeoczy,
jak to czyni inne istoty yjce, lecz musi sobie taki fakt zanotowa i odczu niesmak wobec tego, co teraz widzi, bo przewiduje on przyszo
i wnioskuje, e podobna rzecz kadego moe spotka. Znowu, jeeli kto
doznawszy od drugiego opieki i pomocy w niebezpieczestwach nie odpaca
wdzicznoci swojemu wybawcy, lecz niekiedy nawet prbuje mu szkodzi, oczywicie taki musi wzbudzi niesmak i zgorszenie u tych, ktrzy
o tym wiedz, a ktrzy podzielajc oburzenie swego bliniego do siebie
samych podobny wypadek odnosz. Std rodzi si w duszy kadego pewne
wyobraenie o sile i teorii powinnoci, a to jest pocztkiem i kocem sprawiedliwoci. Podobnie znw, jeeli kto w niebezpieczestwach staje
w obronie wszystkich, jeeli bierze na siebie i wytrzymuje zaczepki najbitniejszych istot, taki dozna naturalnie ze strony tumu wyrnienia penego yczliwoci i pasujcego go na przewodnie stanowisko; kto za
w przeciwny zachowuje si sposb, ten ciga na siebie pogard i odraz.
2

Czytam: .

315

Std znw, oczywicie, powstaje wrd masy jakie pojcie o tym, co


szpetne i pikne, i o zachodzcej miedzy obu rnicy; a o ile jedno jako
przynoszce korzy znajduje gorliwe naladownictwo, o tyle od drugiego
si stroni. Jeeli przy tym ten, ktry stoi na czele i posiada najwysz
wadz, zgodnie z opini ogu zawsze silnie popiera wspomnianych wanie mw i zyska w oczach poddanych rozgos, e kademu skonny jest
odmierzy to, na co zasuy, wtedy ci podlegaj mu ju nie z obawy
przed przemoc, lecz poniewa raczej z przekonania go uznaj i chroni
pospou jego rzdy, gdyby nawet by ju cakiem zgrzybiay wiekiem,
jednomylnie odpierajc i wytrwale zwalczajc takich, co na jego wadz
czyhaj. W ten sposb niepostrzeenie z jedynowadcy staje si krlem,
jeeli w miejsce namitnoci i siy przewag osignie rozsdek.
7. Takie jest pierwsze wrd ludzi wypywajce z natury wyobraenie o tym, co dobre i sprawiedliwe, i o tym, co obu przeciwne; taki jest
zarazem pocztek i pochodzenie prawdziwego krlestwa. Nie tylko bowiem
im samym, lecz take ich potomkom zachowuj poddani przez dugi czas
panowanie, w tym przekonaniu, e ich synowie wychowani pod takim
kierunkiem bd te mieli podobne skonnoci. Jeeli za kiedy zniechc
si do ich potomkw, wybieraj odtd swoich wadcw i krlw ogldajc
si ju nie na siy fizyczne i odwag, lecz na wybitne zalety rozumu i rozsdku, skoro ju samo dowiadczenie pouczyo ich o odmiennych skutkach obu przymiotw. Ot pierwotnie ci, ktrych raz wybrano i nadano
im t wadz, utrzymywali si do staroci na swoich krlestwach, umacniajc wane miejsca, otaczajc je murami i nabywajc coraz wicej ziemi
bd dla bezpieczestwa, bd po to, aby poddanym zapewni obfito
rodkw do ycia; a jak dugo o to zabiegali, nie rzucano na nich oszczerstw
i nie zazdroszczono im, poniewa ani co do odziey, ani co do jada i napojw niewiele od innych si rnili, lecz podobne wiedli ycie i stale przebywali razem z posplstwem. Gdy jednak ci, ktrzy na mocy dziedziczenia w rodzie obejmowali rzdy, gotowe ju mieli rodki suce ich bezpieczestwu, gotowe te te, ktre potrzebne byy do ich utrzymania, i to
w wikszej iloci ni wystarczajcej wtedy to z powodu nadmiaru
wszystkiego dawali upust swym namitnociom sdzc, e wadcy powinni
od swoich poddanych wyrnia si innymi szatami, rnorodnymi przedmiotami zbytku i zastawami stou i e w zaspokajaniu nawet niedozwolonych chuci cielesnych nie mona im si sprzeciwia. Jedne wic ich
postpki wywoyway zazdro i zgorszenie, drugie rozpalay nienawi
i wrogi gniew; i tak z krlestwa powstawaa tyrania, a rwnoczenie
zaczyna rodzi si jej rozkad i przeciw rzdzcym planowano sprzysienia. Te wychodziy nie od najgorszych, lecz przeciwnie, od najszlachetniejszych i najbardziej wielkodusznych, a nadto najodwaniejszych
mw, gdy wanie tacy najmniej mogli znie but panujcych.

316

8. Kiedy wic lud uzyskawszy przywdcw z podanych wyej przyczyn silnie ich popiera przeciw wadcom, krlestwo i jedynowadztwo
cakowicie zaniko, a znw arystokracja poczynaa si wyania. Tym
bowiem, ktrzy pooyli kres rzdom jedynowadcw, lud od razu jakby
odwdzicza si w ten sposb, e powoywa ich na zwierzchnikw i powierza si ich kierownictwu. Ot oni z pocztku zadowoleni z kierownictwa nie stawiali niczego ponad dobro publiczne zarzdzajc starannie
i czujnie wszelkimi sprawami dotyczcymi tak prywatnych ludzi jak i caoci pastwa. Kiedy jednak znowu po ojcach tak wadz przejli synowie, ktrzy nie wiedzieli, co to jest bieda, i cakiem nie obeznani byli
z obywatelsk rwnoci i swobod, lecz od pocztku wzrastali w cieniu
ojcowskich przywilejw i godnoci wtedy jedni poczli oddawa si
chciwoci i bezprawnej dzy pienidzy, drudzy opilstwu i poczonym
z nim niesytym hulankom, inni wreszcie gwaceniu kobiet i porywaniu
chopcw. Tak przeksztacili oni arystokracj w oligarchi, ale wkrtce
wywoali w tumach znw podobne nastroje do nieco wyej wspomnianych; dlatego te w kocu doznali katastrofy rwnej owemu nieszczciu,
jakie spotkao tyranw.
9. Jeeli bowiem kto widzc zazdro i nienawi, z jak ziomkowie
odnosz si do rzdzcych, omieli si jakim sowem lub czynem przeciw nim wystpi, wtedy cay lud gotowy do pomocy staje po jego stronie.
Wic skoro jednych zabij, a drugich wypdz, nie maj odwagi ani krla
postawi na czele, bo obawiaj si jeszcze niesprawiedliwoci dawniejszych krlw, ani wikszej grupie ludzi nie mi powierzy spraw publicznych, bo wieo maj przed oczyma poprzednie ich uchybienie. Pozostaje im jedynie niewzruszona nadzieja, jak w sobie samych pokadaj
i jak teraz podtrzymuj; a kiedy oligarchicznie rzdzone pastwo zmieni w demokracj, sami przejmuj trosk o dobro publiczne i jego zabezpieczenie. I jak dugo jeszcze yj tacy, ktrzy z dowiadczenia poznali
potg i wadz oligarchw, czuj si oni zadowoleni obecnym ustrojem
i ceni nade wszystko rwno wobec prawa i wolno obywatelsk. Kiedy
jednak doronie nowe pokolenie i synom synw znowu powierzy si
demokracj, wtedy ci nie przykadaj ju wielkiej wagi do rwnoci
i wolnoci, jako e do tych dbr przywykli i prbuj wznie si ponad
og, a najbardziej w bd ten popadaj tacy, ktrzy bogactwem przewyszaj innych. Rzucaj si wic do zabiegania o urzdy, a gdy nie mog
ich przez siebie samych i wasne zalety uzyska, trwoni majtek zjednujc sobie i uwodzc tum wszelkimi sposobami. Wskutek tego, skoro raz
przez sw gupi i szalon ambicj naucz lud bra i poera podarki,
wtedy znw demokracja ulega rozkadowi, a w jej miejsce wstpuje
przemoc i prawo pici. Gdy bowiem posplstwo, ktre przyzwyczaio si
je z cudzego stou i nadziej utrzymania pokada w mieniu innych,

317

uzyska ambitnego i miaego przywdc, ktry wskutek ubstwa zamknity mia dostp do zaszczytw w pastwie, wtedy ju posuwa si
ono do stosowania prawa pici. I teraz skupiajc si w gromad dopuszcza
si mordw, wygna i podziaw gruntu, a w tym zdziczeniu znw doczeka si pana i jedynowadcy.
Taki jest cykl ustrojw politycznych i taki porzdek natury, wedug
ktrego formy pastwowe zmieniaj si, przeksztacaj i znowu wracaj
do swoich pocztkw. Kto to dokadnie pozna, ten moe w okreleniu
czasw pomyli si, jeli mwi o przyszoci jakiego pastwa; atoli co
do kadorazowego stanu jego wzrostu lub jego upadku, albo co do formy
przemiany, jaka je czeka, rzadko si pomyli, o ile tylko bez gniewu i zawici wydaje swj sd. A co do ustroju Rzymian, to ten sposb rozpatrywania pozwoli nam najlepiej zrozumie jego powstanie, wzrost, rozkwit, i tak samo przysz przemian z obecnego stanu w przeciwny. Bo
jeeli do kadego innego ustroju, jak dopiero co powiedziaem, to i do
tego odnosi si prawo, e jak od pocztku naturalnie wytworzy si
i wzrs, tak te naturalnie zmieni si w przeciwny. Bdzie to mona
pozna z tego, co pniej si powie.
10. Teraz za krtko wspomnimy o prawodawstwie Likurga, bo taka
dyskusja nie jest obca naszemu zadaniu. Mianowicie Likurg zrozumia,
e wszystkie powysze zjawiska wynikaj z koniecznego prawa natury,
i wywnioskowa, e kada forma ustroju prosta i opierajca si na jednej
sile jest niepewna, poniewa szybko wyradza si we waciwe jej i z natury towarzyszce zo. Jak bowiem dla elaza rdza, a dla drwa robactwo
i czerw s zrosymi z natur przyczynami zniszczenia, dziki ktrym te
materiay, choby unikny wszelkiego od zewntrz uszkodzenia, niszczej
od samych przyrodzonych wrogw, tak samo wraz z poszczeglnymi
ustrojami naturalnie rodzi si i towarzyszy im jakie zwyrodnienie: krlestwu tak zwana monarchiczna forma pastwa, arystokracji forma oligarchii, demokracji za zdziczenia i prawo pici; a aden z wymienionych
ustrojw nie moe tego unikn, eby z czasem nie przeszed w te zwyrodniae formy w podany wanie sposb. Likurg przewidujc to stworzy
ustrj nie prosty ani jednolity, lecz poczy w nim rwnoczenie wszystkie zalety i waciwoci najlepszych ustrojw, aby aden z nich wzrastajc ponad miar nie przeszed w naturalne dla zwyrodnienie; raczej
sia kadego ustroju polega na rwnowadze poszczeglnych czynnikw
wadzy, tak eby aden z nich nigdzie si nie skania i zbytnio nie przechyla, lecz eby pastwo utrzymao si stale w tej rwnowadze i trwao
w niej, jak okrt pyncy pod wiatr. Ot but krlw hamowaa obawa
przed ludem, ktremu rwnie przyznano naleyty udzia w kierowaniu
pastwem, a lud znw nie omiela si gardzi krlami z obawy przed
najstarszymi, ktrzy drog wyboru wedle swej wartoci wszyscy powo-

318

ywani powinni byli zawsze stawa po stronie susznoci. W ten sposb sabsza cz, o ile trwaa przy dawnych zwyczajach, miaa zawsze
sta si silniejsz i potniejsz dziki przychylnoci i przewadze najstarszych. Przez te urzdzenia utrzyma Likurg duej wolno u Lacedemoczykw, ni trwaa ona u jakiegokolwiek znanego nam ludu.
w zatem, przewidujc drog rozumowania, skd i jak kada zmiana
w naturalny wynika sposb, na niewzruszonych podstawach urzdzi
wspomniany ustrj. Rzymianie za w uporzdkowaniu swej ojczyzny
osignli wprawdzie ten sam cel, lecz nie drog rozumowania, tylko poprzez wiele walk i trudnoci, pouczani zawsze samymi przygodami obierali
to, co lepsze, i tak doszli do tego samego celu co Likurg: do najpikniejszego wrd istniejcych w naszych czasach ustrojw.
(Cod. Urb. fol. 60v)

Z DAWNEJ HISTORII RZYMSKIEJ

11a. [...] To miasteczko nazwali Pallantion od imienia ich miasta macierzystego w Arkadii... Jak jednak niektrzy donosz, a wrd nich take
Polibiusz z Megalopolis, wzio ono nazw od jakiego modzieca Pallasa,
ktry tu umar. Mia on by synem Heraklesa i Launy, crki Euandra;
dziad ze strony matki usypawszy mu mogi na wzgrzu nazwa to miejsce
Pallantion od imienia modzieca.
(Dionys. A. R. I 31, 4 s. 83)

[...] Nie chciaem bowiem, jak Polibiusz z Megalopolis, wyrazi li tylko


moje przekonanie, e Rzym zosta zaoony w drugim roku sidmej olimpiady 3, ani te na podstawie jednej i jedynej tablicy, zoonej u arcykapanw, wiadomoci tej zostawia niezbadanej.
(Dionys. A. R. I 74, 3 s. 188)

[...] Elejczyk Aristodemos donosi, e od dwudziestej sidmej olimpiady 4 zaczto spisywa atletw, ilu z nich oczywicie odnioso zwycistwo. Przedtem adnego nie zapisano zwycizcy, gdy dawniejsi o to nie
dbali. Lecz w dwudziestej smej olimpiadzie 5 zapisano po raz pierwszy
jako zwycizc w bieganiu do celu Elejczyka Koroibosa i t olimpiad
wyznaczono jako pierwsz, od ktrej Hellenowie licz czas. To samo, co
Aristodemos, podaje take Polibiusz.
(Anecd. Paris. Cram. II 141, 17)
3

Tj. w 751 r. przed n. e.


Od 672 r. przed n. e.
5
W 668 r. przed n. e.
4

319

[...] U Rzymian za, jak mwi Polibiusz w szstej ksidze, zabronione


jest kobietom pi wino; tak zwane jednak passum pij. To sporzdza si
z rodzynkw, a przypomina ono w smaku sodkie wino ajgostenickie albo
kreteskie; dlatego uywa si go, aby ugasi pragnienie. A jeeli kobieta
pia wino, nie moe to uj uwagi. Naprzd bowiem nie ma ona wina pod
swoim zarzdem; prcz tego musi caowa i swoich, i ma krewnych, a
do kuzynostwa w drugim pokoleniu, i czyni to codziennie, skoro ich
ujrzy. Poniewa wic nie wie, z kim wda si w rozmow w chwili spotkania ma si na bacznoci; bo jeeli tylko wina skosztowaa, jawny
fakt nie potrzebuje ju innego obwinienia.
(Athen. X, 56 p. 440 e)

[...] Tak on [Numa] po trzydziestodziewicioletnich rzdach, spdzonych wrd najgbszego pokoju i zgody (pjdziemy bowiem gwnie za
naszym Polibiuszem, nad ktrego nie byo sumienniejszego w badaniu
czasw), zakoczy ycie.
(Cic. de rep. II, 14, 27)

[...] Polibiusz w szstej ksidze: ,,Zaoy [Ankus Marcjusz] take


miasto nad Tybrem".
(Steph. Byz. . )

[...] Lucjusz, syn Koryntyjczyka Demarata, uda si do Rzymu, ufajc


sobie samemu i swoim skarbom; a spodziewa si, e dziki pewnym okolicznociom zajmie w pastwie stanowisko, na ktrym nikomu nie bdzie
ustpowa. Mia te on, pen zalet zarwno pod kadym wzgldem, jak
i dobr z natury pomocnic do wykonania kadego jego zamysu. Przybywszy do Rzymu i utrzymawszy prawo obywatelstwa zaraz zacz schlebia krlowi. Jako szybko bd dziki swej hojnoci, bd wrodzonej
zrcznoci, gwnie za dziki zdobytemu za modu wyksztaceniu spodoba si panujcemu i pozyska wielkie jego uznanie i zaufanie. Z biegiem czasu doszed do takiego wpywu, e wsplnie z Marcjuszem rzdzi
i kierowa sprawami krlestwa. Na tym stanowisku wiadczc wszystkim
dobrodziejstwa, pomagajc i zawsze zaatwiajc proszcym jak potrzeb,
a rwnoczenie uywajc wielkodusznie zasobw majtkowych, za kadym
razem w odpowiednim celu i we waciwej porze, zobowizywa sobie
wielu do wdzicznoci, a u wszystkich zdobywa yczliwo i saw szlachetnego czowieka, tak e osign wadz krlewsk.
(Cod. Turon. fol. 109v)

[...] Postpujc [Romulus?] jak m rozumny i rozsdny, poniewa


pozna z sw Hezjoda6, o ile poowa wiksza jest od caoci.
(Cod. Urb. fol. 65v)
6

Prace i dnie, w. 40.

320

[...] Bo nauczy si nie kama wobec bogw jest podniet do wzajemnej prawdomwnoci.
(Cod. Urb. fol. 65v)

[...] Bo w wikszoci ludzkich dbr nabywcy z natury skonni s je


zachowa, a ci, co gotowe otrzymali traci.
(Cod. Urb. fol. 66r i Exc. Vat. s. 371)

Z OPISU USTROJU PASTWA RZYMSKIEGO W EPOCE ROZKWITU

11. [...] Odkd ustrj Rzymian wytworzy si na trzydzieci lat przed


wypraw7 Kserksesa do Grecji, by on poczynajc od tych czasw
jeeli najpierw dokadnie zbada si wszystkie poszczeglne w nim
punkty najpikniejszy i najdoskonalszy w czasach Hannibala, od ktrych zacza si obecna nasza dygresja8. Dlatego po zbadaniu sprawy
z jego powstania sprbujemy teraz przedstawi, jakim by on w owych
czasach, kiedy to Rzymianie po klsce w bitwie pod Kannami zagroeni
byli zupenym upadkiem. Ale wiem dobrze, e tym, ktrzy wanie z tego
pastwa pochodz, nasze przedstawienie wyda si niezupene wskutek
pominicia niektrych szczegw. Oto wszystko znajc z wasnego dowiadczenia, poniewa od dziecistwa wzroli wrd zwyczajw i urzdze
swego pastwa, nie tyle bd podziwia to, co powiem, ile odczuj brak
tego, co pomin, i nie bd przypuszczali, e pisarz z rozmysem pomin drobne kwestie, lecz e z niewiadomoci zamilcz pocztki i zwizki
rzeczy. I gdyby by o tym wspomnia, nie obudzioby to w nich podziwu
jako co nieznacznego i ubocznego, natomiast odczuwaj brak pominitych szczegw jako koniecznych, bo sami chc uchodzi za wicej wiedzcych ni historycy. Tymczasem sprawiedliwy sdzia powinien ocenia
pisarzy nie wedle tego, co pomijaj, lecz wedle tego, co mwi: i jeeli
w tym znajdzie jaki fasz, to moe przyj, e i inne rzeczy pominito
z niewiadomoci; jeeli za wszystko, co powiedziano, jest prawdziwe,
to musi przyzna, e i tamto przemilczano z rozmysem, a nie z niewiadomoci.
(Exc. Vat. s. 371)

Tyle przeciw tym, ktrzy raczej z gorliwoci ni z poczucia susznoci


stawiaj zarzuty historykom.
(Exc, Vat. s. 372)
7

Tj. w r. 510.
Tekst tego zdania, zepsuty w rkopisach, tumacz wg emendacji Campego
w przekadzie niemieckim, s. 664.
8

321

[...] Kada rzecz, jeeli si j rozpatruje w odpowiedniej chwili, przez


zdrowy sd zostaje uznana lub zganiona; lecz gdy ta chwila odmieni si,
a rzecz jest osdzana w innych okolicznociach, to najlepszy i najprawdziwszy nieraz wywd historykw wyda si nie tylko niegodny uznania,
lecz nawet nieznony.
(Exc. Vat. s. 272)

[...] Byy zatem w ogle trzy skadniki wadzy pastwowej, ktre poprzednio wymieniem; a tak byo wszystko po kolei rwnomiernie i naleycie uporzdkowane i przez nie kierowane, e nikt nawet z krajowcw
nie mgby by z pewnoci orzec, czy cay ustrj jest arystokratyczny,
czy demokratyczny, czy monarchiczny. I byo to cakiem naturalne. Bo
ilekro zwrcio si oczy na wadz konsulw, wydawa si ustrj zupenie
monarchiczny i krlewski; ilekro na wadz senatu znowu arystokratyczny. A jeeli kto rozwaa wadz ludu, wydawa si ustrj wyranie
demokratyczny. Przywileje za, jakie kady z tych skadnikw w ustroju
pastwa posiada wwczas i jeszcze teraz z maymi wyjtkami posiada, s
nastpujce.
12. Ot konsulowie, pki z legionami nie wyrusz w pole i pki
bawi w Rzymie, decyduj o wszystkich sprawach publicznych. Bo wszyscy inni urzdnicy, z wyjtkiem trybunw ludowych, s im podwadni
i suchaj ich; a do senatu oni wprowadzaj poselstwa. Prcz tego oni
przedkadaj do obrad pilne sprawy, w ich te rku spoczywa cae wykonanie uchwa. Take o wszystkie publiczne sprawy, ktre musz by zaatwione przez lud, im wypada si troszczy i zwoywa zgromadzenia
ludowe, im stawia wnioski, im wykonywa uchway wikszoci. Dalej,
co tyczy si zbroje wojennych i w ogle kierowania wypraw, to maj
oni niemal absolutn wadz. Bo wolno im od sprzymierzecw zada
posikw wedug swego uznania i mianowa trybunw wojskowych, i zaciga wojsko, i wybiera zdatnych mw. Prcz tego maj prawo karania, kogo zechc, spord tych, ktrzy w polu stoj pod ich rozkazami.
Mog te z pienidzy publicznych tyle wydawa, ile zechc, a towarzyszy
im kwestor, ktry kade ich zlecenie z gotowoci spenia. Przeto susznie
mgby kto powiedzie, majc na uwadze t czstk wadz publicznych,
e ustrj pastwa jest zupenie monarchiczny i krlewski. Gdyby za niektre z tych punktw albo z tych, o ktrych mam pniej wspomnie,
ulegy zmianie albo teraz, albo po jakim czasie nie bdzie to miao
adnego wpywu na obecnie przez nas wypowiedziany sd.
13. Jeeli chodzi o senat, to ma on przede wszystkim wadz nad
skarbem publicznym; mianowicie zarzdza wszystkimi dochodami i tak
samo wydatkami. Nie mog bowiem kwestorowie na poszczeglne potrzeby adnego czyni wydatku bez uchwa senatu, z wyjtkiem wydatku
zarzdzonego na rzecz konsulw. Take o najwaniejszym ze wszystkich

322

i najwikszym koszcie, jaki cenzorowie o co pi lat na napraw i budow gmachw publicznych decyduje senat, ktry cenzorom udziela
na to pozwolenia. Tak samo wszelkie popenione w Italii przestpstwa,
ktre wymagaj ledztwa ze strony pastwa, jak zdrada, sprzysienie,
trucicielstwo, skrytobjstwo s przedmiotem troski senatu. Nadto jeeli
jaki czowiek prywatny albo miasto w Italii wymaga pojednawczego zaatwienia sporu albo nagany, albo pomocy, albo ochrony tym wszystkim pilnie zajmuje si senat. Take jeeli do kogo poza Itali naley
wysa poselstwo bd w celu zaagodzenia sporw, bd z upomnieniem,
bd nawet z rozkazem, bd dla przyjcia ludu w poddastwo, bd wreszcie dla wypowiedzenia wojny tene senat ma o to staranie. Rwnie
jak naley si w kadym wypadku wobec przybyych do Rzymu poselstw
zachowa i jak im da odpowied wszystkim tym kieruje senat. Lud
za w tych sprawach w ogle nie ma adnego udziau. Std znw obcemu,
ktry przybdzie do Rzymu podczas nieobecnoci konsula, ustrj moe
si wyda cakiem arystokratyczny. A przekonanie to ywi te wielu
Grekw oraz krlw, poniewa niemal wszystkie ich sprawy rozstrzyga
senat.
14. Wobec tego kt by si susznie nie zapyta, jaki te udzia
w ustroju pastwa pozostaje ludowi, skoro senat we wszystkich poszczeglnych sprawach, ktre wymienilimy, posiada decyzj, a co najwaniejsze, zarzdza wszelkimi dochodami i wydatkami, z drugiej za
strony konsulowie maj absolutn wadz w zakresie zbroje wojennych,
jako te absolutn swobod dziaania w otwartym polu? Mimo to jednak
pozostaje udzia take dla ludu, a pozostaje mu najwaniejszy. Albowiem
jedynie lud w pastwie rozstrzyga o nagrodzie i karze, a przecie tylko
na tym opieraj si wadztwa i wolne pastwa, i w ogle cae ludzkie spoeczestwo. Wszak gdzie nie zna si takiej rnicy, albo znajc le si
j stosuje, tani adna z przedsiwzitych rzeczy nie moe by rozumnie
pokierowana. Jake byoby to moliwe, jeeli dobrzy i li w rwnej s
cenie? Lud zatem sdzi czsto take w takich procesach, w ktrych za
przestpstwo grozi znaczna kara pienina, a zwaszcza sdzi tych, ktrzy
piastowali wysokie urzdy; wyrok za mierci tylko on wydaje. I w tego
rodzaju procesie istnieje u nich zwyczaj, ktry zasuguje na pochwa
i wspomnienie. Mianowicie oskaronym w sprawie gardowej pozwala on
w razie zasdzenia otwarcie usun si z miasta, jeli choby tylko jedna
z dzielnic wydajcych wyrok nie oddaa jeszcze swego gosu, i w ten
sposb skaza si na dobrowolne wygnanie. Wygnacom za przysuguje
bezpieczny pobyt w Neapolu, Praeneste i Tiburze oraz w tych innych
miastach, z ktrymi czy ich przymierze. Dalej lud rozdaje urzdy midzy godnych ludzi, co jest w wolnym pastwie najpikniejsz nagrod za
cnot. Ma on take prawo zatwierdzania ustaw; a co jest najwaniejsze,

323

postanawia o pokoju i wojnie. A gdy chodzi o zawarcie sojuszu, zakoczenie wojny i ukady, lud jest tym, ktry to wszystko ustala i ratyfikuje,
albo te uniewania. Wobec tego znowu susznie mona by powiedzie, e
lud posiada najwikszy udzia i e ustrj jest demokratyczny.
15. W jaki wic sposb rozdzielony jest ustrj na poszczeglne dziay,
to przedstawiem. Jak za znowu te poszczeglne czci, jeli zechc, mog
sobie nawzajem przeciwdziaa lub pomaga, o tym teraz powiem. Ot
konsul, skoro obdarzony wspomnian wadz ruszy w pole na czele wojska, zdaje si posiada absolutn mono spenienia swych zada. Jednakowo potrzebna mu jest pomoc ludu i senatu, i bez nich nie jest w stanie
uskuteczni swych akcji. Bo oczywicie legionom musi si stale nadsya
niezbdne zapasy, a bez uchway senatu ani zboe, ani odzie, ani od nie
mog by legionom dostawiane, tak e przedsiwzicia wodzw staj si
bezskuteczne, jeeli senat postanowi rozmylnie zwleka i stawia im
przeszkody. Tak samo od senatu zaley, czy plany i zamiary konsulw
bd lub nie bd doprowadzone do celu. Bo on ma wadz przysa innego
wodza, skoro minie okres jednoroczny, albo dotychczasowemu przeduy
urzdowanie. Dalej ta Rada uchwalajc pompatyczn uroczysto moe
sukcesy wodzw rozgosi i wywyszy, i znowu zepchn ich w cie
i poniy. Triumfami bowiem jak si je u nich nazywa ktrymi wodzowie dokonane przez siebie czyny jasno stawiaj przed oczyma ziomkw, nie mog oni pokierowa w godny sposb, niekiedy nawet w ogle
ich odby, jeeli senat si nie zgodzi i nie wyoy na to potrzebnych sum.
A o wzgldy ludu zabiega jest dla nich wprost konieczn rzecz, choby
nawet od ojczyzny jak najbardziej byli oddaleni; lud bowiem jest tym,
ktry, jak poprzednio zauwayem, zakoczenie wojen i zawarcie ukadw
odrzuca albo zatwierdza. A co najwaniejsze: skadajc wadz, musz
konsulowie przed ludem zdawa spraw ze swej dziaalnoci. Przeto w aden sposb nie jest bezpiecznie dla konsulw lekceway sobie yczliwo
senatu czy ludu.
16. A znowu senat, ktry posiada tak wielk wadz, musi przede
wszystkim w sprawach publicznych zwaa na og i liczy si z ludem.
Najwaniejszych za i najwikszych ledztw oraz kar za przewinienia
wobec pastwa, ktrych nastpstwem jest wyrok mierci, nie moe wykonywa, jeeli lud nie zatwierdzi jego wniosku. Podobnie ma si sprawa
i z tym, co dotyczy samego senatu. Bo jeeli kto wniesie ustaw, ktr
albo ogranicza si wadz przysugujc senatowi wedle tradycji, albo
usuwa honorowe przewodnictwo senatorw, albo im nawet wyrzdza si
straty majtkowe, to lud uprawniony jest wszelkie takie wnioski uzna
albo odrzuci. A co jest gwn rzecz: jeeli sprzeciwi si jeden z trybunw, nie moe senat nie tylko wykona swych uchwa, lecz nawet odby posiedzenia lub w ogle zej si. Trybunowie za zobowizani s
zawsze to czyni, co si podoba ludowi, i gwnie jego kierowa si wol.

324

Dla wszystkich wiec wymienionych przyczyn lka si senat ogu i zwaa


na lud.
17. Podobnie znw lud zaleny jest od senatu i musi si z nim liczy
zarwno z publicznych jak i prywatnych wzgldw. Skoro bowiem wiele
jest robt, ktre cenzorowie wydzierawiaj w caej Italii celem naprawy
albo budowy gmachw publicznych, tak e nie atwo mona by je wyliczy, prcz tego wiele rzek, portw, ogrodw, kopal, gruntw, sowem
wszystkiego, co podlega wadzy Rzymian wic to wszystko ma lud
w swych rkach i, krtko mwic, niemal wszyscy obywatele bior udzia
w dzierawach oraz pyncych std zarobkach. Mianowicie jedni nabywaj
sami u cenzorw prawo wypuszczania w dzieraw, drudzy maj z nimi
spk, jeszcze inni rcz za przedsibiorcw, inni wreszcie skadaj za
nich swj majtek w skarbie pastwa. W tym wszystkim ma senat gos
rozstrzygajcy; moe on bowiem przeduy termin wpaty i w razie nieszczliwego wypadku obniy opat, a jeeli zajdzie jaka okoliczno
uniemoliwiajca dotrzymanie umowy cakiem zerwa ukad dzierawy. A wiele jest wypadkw, w ktrych senat przejmujcym od pastwa
dzierawy moe wyrzdzi wielk szkod albo, na odwrt, zapewni wielk
korzy; bo w wymienionych sprawach do niego naley si zwrci. Co za
najwaniejsze: z senatu przydziela si sdziw dla przewanej iloci publicznych i prywatnych procesw, ilekro skarga jest powaniejsza. Poniewa wic wszyscy zdani s na jego ask i nie maj pewnoci, jak on
postpi, kiedy bd go potrzebowali przeto wystrzegaj si sprzeciwiania i przeciwdziaania woli senatu. Tak samo przeciw zamiarom konsulw trudno jest wystpowa, gdy kady poszczeglny i wszyscy razem
w polu s pod ich wadz.
18. Chocia wic kady z tych czynnikw tak ma mono bd szkodzenia innym, bd pomagania, to przecie wzajemne ich poczenie dziaa
tak korzystnie we wszystkich trudnych sytuacjach, e niemoliw jest
rzecz znale lepszy ustrj pastwa ni ten. Ilekro bowiem jakie
wsplne, nadcigajce od zewntrz niebezpieczestwo zmusi je do zgody
i do wzajemnej pomocy, to sia ustroju jest taka i tak wielka, e ani
w obradach nie pomija si adnej potrzebnej rzeczy, gdy na kade zdarzenie wszyscy wraz jakby wspzawodniczc skierowuj swe myli, ani
uchway nie wykonuj si za pno, gdy publicznie i prywatnie wszyscy
przyczyniaj si do spenienia zadania. Dlatego jest to pastwo dziki
osobliwoci swego ustroju niepokonane i zdolne do przeprowadzenia
wszystkich swych postanowie. Ilekro za znowu uwolnieni od zewntrznych niebezpieczestw wiod ycie w szczciu i w dostatku osignitym
przez swe zwycistwa, opywajc w dobrobyt, a mamieni przez pochlebcw i zgnuniali popadn w but i pych, jak to si zwykle dzieje wtedy
najlepiej mona si przekona, jak ustrj z siebie samego czerpie rodki

325

zaradcze. Jeeli bowiem jeden z dziaw wynoszc si zacznie wywalcza


i przywaszcza sobie wiksz moc, ni mu si naley, to poniewa aden
sam przez si nie wystarcza, jak przed chwil powiedziaem, a zamiar
kadego poszczeglnego moe by przez drugi pokrzyowany i pohamowany, wic oczywicie aden z dziaw nie zdoa ponad inne wynie si
i wzbi w dum, lecz wszystkie trwaj w swym dawnym stanie, poniewa
bd ich impet natrafia na przeszkod, bd z gry jeden boi si zahamowania przez drugi.
(Cod. Urb. fol. 66)

O WOJSKOWOCI RZYMIAN

19. [...] Po mianowaniu konsulw wybieraj trybunw wojskowych,


i to czternastu spord tych, ktrzy maj ju pi lat suby wojskowej,
a rwnoczenie dziesiciu dalszych z tych, ktrzy wysuyli lat dziesi 9.
Mianowicie kady obywatel10 musi a do czterdziestego szstego roku
ycia suy dziesi lat w jedzie, a w piechocie szesnacie lat z wyjtkiem tych, ktrych dochd oszacowano poniej czterystu drachm: takich rezerwuj wszystkich do suby we flocie. Jednak w razie naglcych
okolicznoci obowizani s piesi suy w wojsku przez dwadziecia lat.
A do urzdu pastwowego nie moe nikt doj, zanim nie odbdzie dziesicioletniej suby wojskowej 11.
Kiedy ci, ktrzy piastuj wadz konsularn, zamierzaj przeprowadzi zacig onierza, zapowiadaj na Zgromadzeniu Ludu dzie, w ktrym
maj si stawi wszyscy penoletni Rzymianie. A czyni to corocznie.
Gdy wic nadejdzie ten dzie i zobowizani do suby wojskowej zjawi
si w Rzymie, a nastpnie zgromadz si na Kapitolu, wwczas modsi
trybunowie wojskowi12, ustawieni przez lud czy przez konsulw, dziel
si na cztery czci, poniewa u Rzymian cztery legiony stanowi zasadniczy i pierwotny podzia si zbrojnych. Ot czterech pierwszych przydzielaj do tak zwanego pierwszego legionu, trzech najbliszych do drugiego, czterech nastpnych do trzeciego, a trzech ostatnich do czwartego.
Ze starszych za trybunw przydzielaj dwch pierwszych do pierwszego
legionu, trzech nastpnych do drugiego, potem dwch do trzeciego,
a trzech ostatnich do czwartego legionu.
9

Pierwsi zapewne naleeli do stanu senatorskiego lub rycerskiego, drudzy pochodzili z niszego stanu.
10
Czytam wg Casaubona zamiast lekcji jak podaje rkopis.
11
12

W piechocie, a w jedzie picioletniej.

Ktrzy po piciu latach suby wojskowej zostali mianowani trybunami; zob.


wyej rozdz. 19.

326

20. Skoro wiec trybunw wojskowych podzieli si i rozmieci w ten


sposb, e wszystkie legiony maj rwn liczb oficerw, zasiadaj potem
trybunowie kadego legionu oddzielnie i obieraj losem dzielnice jedn
po drugiej oraz powouj za kadym razem t, na ktr pad los. Z tej
wybieraj czterech modych ludzi, ktrzy wiekiem i budow ciaa s mniej
wicej do siebie podobni. Gdy si ich przyprowadzi, pierwsi dokonuj
wyboru trybunowie pierwszego legionu, nastpnie trybunowie drugiego,
potem trzeciego, wreszcie czwartego. Po przyprowadzeniu znw innych
czterech wybieraj najpierw trybunowie drugiego legionu i tak dalej,
a na kocu trybunowie pierwszego. Przy dalszych czterech, ktrych si
przyprowadzi, zaczynaj wybiera trybunowie trzeciego legionu, a jako
ostatni wybieraj trybunowie drugiego. Gdy wic zawsze tak w regularnym obiegu odbywa si wybr, skutek jest ten, e do kadego legionu
bierze si rwnych wzrostem mczyzn. Dokonawszy zacigu wymaganej
liczby rekruta (ta wynosi raz na kady poszczeglny legion cztery tysice
dwustu pieszych, raz pi tysicy, jeeli wiksze jakie pojawi si niebezpieczestwo) zwykli byli dawniej p o wybraniu czterech tysicy dwustu pieszych dobiera jedcw; teraz za dzieje si to przedtem,
mianowicie drog wyboru, jakiego dokonuje cenzor wedle ich stanu majtkowego. Jedcw wyznaczaj trzystu dla kadego legionu.
21. Skoro dokona si zacigu w podany wanie sposb, gromadz zacignitych waciwi trybunowie wojskowi wedug ich legionu i wybieraj spord wszystkich jednego najodpowiedniejszego ma, ktrego
zobowizuj przysig, e bdzie sucha i wykonywa wedle si rozkazy
przeoonych. A wszyscy pozostali wystpujc jeden po drugim przysigaj i owiadczaj to samo, e we wszystkim tak bd postpowa jak
pierwszy.
W tym samym czasie konsulowie przesyaj rozkazy wadzom italskich
miast sprzymierzonych, od ktrych chc zacign kontyngenty wojskowe,
i oznaczaj im liczb, dzie i miejsce, gdzie poborowi maj si zjawi.
Miasta dokonuj poboru i zaprzysienia w sposb podobny do wyej przytoczonego i wysyaj wojska, dodajc im wodza i wypacajcego od
kwestora.
A trybunowie wojskowi w Rzymie ogaszaj po zaprzysieniu kademu legionowi dzie i miejsce, gdzie ludzie maj si stawi bez broni, i na
razie ich odprawiaj. Gdy zjawi si w oznaczonym dniu, przydzielaj najmodszych i najbiedniejszych z nich do kopijnikw (velites), najbliszych
im do tak zwanych hastati, najdojrzalszych wiekiem do principes, najstarszych wreszcie do triariw. Z tych bowiem i z tylu jednostek wojskowych, ktrych rnice uwydatniaj si nie tylko w nazwie i wieku, lecz
take w uzbrojeniu, skada si u Rzymian kady legion. Podzia przeprowadza si w ten sposb, e liczba najstarszych, tak zwanych triariw,

327

wynosi szeset, liczba principes tysic dwiecie i tyle liczba hastatw;


reszta, to jest najmodsi, tworzy grup kopijnikw (velites). Jeeli za
wszystkich wicej jest ni cztery tysice, to proporcjonalnie podwysza
si liczb poszczeglnych jednostek wojskowych, z wyjtkiem triariw,
ktrych liczba zawsze zostaje ta sama,
22. Najmodszym wiekiem, tj. welitom, polecaj nosi miecz, pociski
i parm13. Parma dziki swej konstrukcji posiada wystarczajc do
osony si i wielko; mianowicie jest okrga i ma trzystopow 14 rednic. Prcz tego jeszcze zaopatruj si welioi w prost czapk na gow;
niekiedy nakadaj sobie hem z wilczej skry lub co w tym rodzaju,
dla osony zarazem i dla oznaki, aby przez dowdcw oddziaw mogli
by rozpoznani, jeeli walczyli dzielnie w pierwszych szeregach lub te
zachowali si tchrzliwie. Pociski maj drzewce dugie przecitnie na dwa
okcie, a na cal grube. Grot na nim dugi jest na pid 15, a tak cienko
wykuty i zaostrzony, e z koniecznoci zaraz od pierwszego rzutu zgina
si, nieprzyjaciel za nie moe tej samej broni uy w odwecie; w przeciwnym bowiem razie byby to pocisk dla obu stron.
23. Zblionym do nich wiekiem, tak zwanym hastatom, pozwalaj
nosi pene uzbrojenie. Do rzymskiego penego uzbrojenia naley przede
wszystkim wielka tarcza, ktrej sklepiona powierzchnia wszerz wynosi
ptrzecia stopy, wzdu za cztery stopy; najwiksze s jeszcze o cztery
palce dusze. Tarcza ta skada si z podwjnej warstwy desek spojonych
klejem woowym, a na zewntrznej swej powierzchni pokryta jest ptnem, nastpnie skr cielc. Dokoa grnego i dolnego brzegu biegnie
elazna obrcz, ktra zabezpiecza j przed ciosami miecza i czyni zdatn
do oparcia o ziemi. Nadto przytwierdzona jest do niej elazna wypuko,
chronica przed cikimi rzutami kamieni i sarys 16 i w ogle przed gwatownymi pociskami. Prcz tarczy maj miecz, ktry nosi si przy prawym
biodrze, a nazywaj go iberyjskim. Nadaje si on wybornie zarwno do
pchnicia, jak i do gwatownych ci z obu stron, poniewa ma siln
i trwa kling. Maj rwnie dwa dziryty, spiowy hem i nagolennice.
Z dzirytw jedne s grube, drugie cienkie. Z masywniej szych okrge
maj rednic na cztery palce, a czworoboczne jeden bok na tyle palcw.
Cienkie podobne s do oszczepw myliwskich o redniej wielkoci, a nosi
si je obok poprzednio wymienionych. Dugo za drzewca ich wszystkich wynosi okoo trzech okci. Do kadego przymocowany jest elazny
grot z zakrzywionym hakiem, majcy t sam dugo co drzewce. Z nim
tak mocno i trwale spajaj grot dla celw praktycznych wpuszczajc go
13

Maa, okrga tarcza.


Stopa = 16 cali = ok. 30 cm.
15
Pid = okoo 20 cm.
18
Macedoska dzida.

14

328

a do rodka drzewca i spinajc licznymi skuwkami, e w uyciu prdzej


zamie si elazo, ni rozluni si wze, cho elazo na spodzie, gdzie
przylega do drzewa, grube jest na ptora palca; tyle troski powicaj
temu poczeniu. Do tego wszystkiego stroj si jeszcze w hem z piropuszem, ktry skada si z trzech prosto stojcych czerwonych albo czarnych pir, dugich prawie na okie. Gdy te, zatknite na hemie doda si
do reszty uzbrojenia, m wydaje si dwakro wikszy, ni jest w rzeczywistoci, i przedstawia pikny a rwnoczenie grony dla nieprzyjaci
widok. Wikszo bierze nadto spiow pyt, szerok i dug na pid,
ktr kad na pier i nazywaj napiernikiem; to wszystko stanowi pene
uzbrojenie. Ci za, ktrych majtek jest oszacowany powyej dziesiciu
tysicy drachm, nosz zamiast napiernika, prcz innych czci zbroi, pancerze acuszkowe. W ten sam sposb uzbrojeni s te principes i triarii,
tylko e triarii zamiast dzirytw nosz wcznie.
24. Spord kadej z wymienionych jednostek wojskowych, z wyjtkiem najmodszych, wybieraj dziesiciu dowdcw oddziau wedle ich
wartoci i zasugi. Po nich dokonuj powtrnego wyboru dalszych dziesiciu. Tych wszystkich nazywaj dowdcami oddziaw 17, a ten, ktry
jest wybrany jako pierwszy, uczestniczy nawet w radzie wojennej. Oni
znw sami dobieraj sobie rwn liczb dowdcw tylnej stray 18. Nastpnie wsplnie z dowdcami oddziau dziel rne klasy wieku, kad
na dziesi czci, z wyjtkiem welitw, i przydzielaj kadej z tych czci spord wybranych mw po dwch wodzw i po dwch dowdcw
tylnej stray. Welitw za, zalenie od ich liczby, rozdzielaj rwnomiernie midzy wszystkie czci. Te za poszczeglne czci nazywaj: ordo 19,
manipulus, vexillum20, a ich wodzw centurionami albo dowdcami oddziau. Ci ostatni wybieraj sami w kadym manipule, spord innych,
dwch najsilniejszych i najdzielniejszych mw na chorych. e za
dwch w kadym oddziale mianuj wodzw, ma to swoje uzasadnienie:
poniewa nie wiadomo, czego dowodzcy dokona albo co go spotka,
a suba na wojnie nie dopuszcza zwoki, przeto chc, eby oddzia nigdy
nie pozostawa bez wodza i kierownika. Jeeli wic obaj s obecni, to ten,
ktry zosta wczeniej wybrany, dowodzi prawym skrzydem oddziau,
a ten, ktry pniej lewym; a gdy jednego nie ma, to drugi obejmuje
dowdztwo nad wszystkimi. Od centurionw wymagaj nie tyle odwagi
i zamiowania do niebezpieczestw, ile raczej biegoci w dowodzeniu,
staoci i przytomnoci umysu; i nie tyle, eby z nienaruszon zaog
17

Centurionami.
Tzw. optiones, czyli pomocnicy centurionw.
19
Oddzia.
20
Chorgiew.
18

329

nacierali i zaczynali walk, lecz eby wobec przewagi i nacisku nieprzyjaciela wytrwali i umierali w obronie swej pozycji.
25. Podobnie te jedcw dziel na dziesi rot; z kadej wybieraj
trzech dowdcw rot, ktrzy z kolei sami dobieraj sobie dalszych trzech
dowdcw tylnej stray 21. Ten, ktry najpierw zosta wybrany dowdc
roty, obejmuje komend nad ca rot, dwaj inni maj tylko rang dekarchw22; wszyscy jednak zw. si dekurionami. Jeeli pierwszy dowdca jest nieobecny, to zastpuje go drugi. Uzbrojenie jedcw teraz
podobne jest do greckiego. Dawniej za przede wszystkim nie mieli pancerza, lecz w walce przepasywali si tylko fartuchem, wskutek czego
wawo i zrcznie zeskakiwali z konia i szybko na wsiadali, natomiast
w potyczce naraali si na niebezpieczestwo, gdy walczyli nieokryci.
Nastpnie wcznie z dwch wzgldw byy dla nich niepraktyczne. Po
pierwsze bowiem23 sporzdzali je cienkie i amliwe i dlatego nie mogli
trafia do wyznaczonego celu, a zanim wbili grot w jaki przedmiot, wcznie przez sam ruch konia rozedrgane przewanie si amay. Po wtre
sporzdzali je bez dolnego ostrza; przeto uywali ich tylko do jednego
i pierwszego ciosu grnym ostrzem, po czym, gdy wcznia zamaa si,
bya ju dla nich bezuyteczna i daremna. Dalej tarcza ich bya ze skry
woowej, podobna do plackw w ksztacie ppka, ktre kadzie si przy
ofiarach. Tych tarczy nie mona byo uy przeciw nacierajcym nieprzyjacioom, gdy nie miay trwaoci; nadto skra ich od deszczu psua si
i wskutek wilgoci tak mika, e o ile ju przedtem nie odpowiaday potrzebie, teraz zgoa staway si bezuyteczne. Poniewa wic to uzbrojenie
w praktyce zawodzio, rycho zamiast wasnej przejli greck konstrukcj
broni. Przy tej konstrukcji wczni zaraz pierwszy cios grotu jest celny
i skuteczny, gdy wcznia jest niezawodna i praktyczna; a tak samo po
odwrceniu dolne ostrze w praktyce jest trwae i silne. Nie inaczej ma si
sprawa z tarczami, ktre do natarcia czy z bliska, czy z daleka okazuj si
mocne i pewne w uyciu. Gdy Rzymianie to zauwayli, rycho zaczli je
naladowa. Albowiem jeeli kto, to oni zdolni s do tego, eby zmienia
dawne nawyki i naladowa to, co lepsze.
26. Skoro wic trybunowie wojskowi przeprowadz taki podzia wojska i wydadz powysze zlecenia co do broni, na razie odprawiaj ludzi
do domu. A z nadejciem dnia, w ktrym ci przysig zobowizali si
zgromadzi wszyscy razem w oznaczonym przez konsulw miejscu (z reguy za oznacza kady z obu konsulw osobne miejsce swoim legionom;
kademu z nich bowiem przydziela si cz sprzymierzecw i dwa rzym21

Tzw. optiones.
Dziesitnikw, dowodzcych dziesiciu ludmi.
23
Czytam: ' (=).
22

330

skie legiony), stawiaj si niezawodnie wszyscy zacignici, bo zaprzysionym nie pozwala si na adne inne usprawiedliwienie, prcz niepomylnych auspicjw i niemoliwoci zjawienia si. Gdy wraz z Rzymianami zbior si take sprzymierzecy, przejmuj ich organizacj i kierownictwo ustanowieni przez konsulw zwierzchnicy, zwani prefektami,
a jest ich dwunastu. Ci przede wszystkim wybieraj konsulom najzdatniejszych do waciwej suby polowej spord wszystkich przybyych
sprzymierzecw, jedcw i pieszych, tak zwanych extraordinarii, co
w naszym jzyku oznacza doborowych". Oglna liczba sprzymierzecw
w piechocie rwna si zazwyczaj liczbie pieszych w rzymskich legionach,
podczas gdy liczba jedcw jest potrjna. Z tych sprzymierzecw bior
do extraordinariw mniej wicej trzeci cz jedcw, a pit cz pieszych. Pozostaych dziel na dwie czci i jedn nazywaj prawym, drug
lewym skrzydem.
Gdy to wszystko gotowe, otrzymuj trybunowie wojskowi razem
Rzymian i sprzymierzecw i rozbijaj obz; przy tym istnieje u nich
jeden prosty system, ktrego trzymaj si w kadym czasie i na kadym
miejscu. Dlatego wydaje mi si, e jest tu odpowiednia chwila, eby sprbowa o ile to mona sowami przedstawi da czytelnikom wyobraenie, jak Rzymianie kieruj wojskami podczas marszu, przy rozbijaniu obozu i przy ustawianiu linii bojowej. Kt bowiem byby tak nieczuy na co piknego i wybornego, eby nie chcia nieco dokadniej rozway takich rzeczy, o ktrych raz tylko syszc nabdzie wiedz o przedmiocie wyjtkowo godnym wzmianki i poznania?
27. Przy rozbijaniu obozu postpuj w nastpujcy sposb. Z miejsca,
wybranego za kadym razem do obozowania, namiot wodza zajmuje t
cz, ktra jest najodpowiedniejsza do przegldu caoci jako te do wydawania rozkazw. Po zatkniciu sztandaru tam, gdzie maj namiot przytwierdzi, odmierza si dokoa sztandaru czworoktn przestrze, tak e
wszystkie jej boki oddalone s o sto stp od sztandaru, a podstawa powierzchni wynosi cztery pletry 24. Zawsze przy jednym boku tego czworokta, tj. przy tym, ktry wyda si najodpowiedniejszy do sprowadzania
wody i ywnoci, zakada si obz rzymski w taki sposb. Poniewa w kadym legionie jest szeciu trybunw wojskowych, jak dopiero co powiedziaem, a kady z konsulw ma pod sob zawsze dwa rzymskie legiony
jasn jest rzecz, e dwunastu trybunw musi kademu konsulowi towarzyszy na wyprawie. Ot namioty tych trybunw ustawiaj wszystkie
w jednej prostej linii, ktra biegnie rwnolegle do wybranego boku czworokta i odlega jest od niego o pidziesit stp, aby zostao do miejsca
dla koni, dla bydlt jucznych i dla innego sprztu trybunw. Namioty za
24

Pitrem jako miara dugoci = 100 stopom, jako miara powierzchni = 10 000 stp.

331

tak si rozbija, e odwrcone tyem do powyszej figury skierowane


s ku stronie zewntrznej, ktr uwaajmy raz na zawsze za lini frontow caej figury, jak j te bdziemy nazywa25. Wzajemna odlego
midzy namiotami trybunw jest rwna, a co do przestrzeni o tyle wielka,
e cign si one zawsze przez ca szeroko miejsca zajtego przez rzymskie legiony.
28. Potem odmierzywszy znw sto stp ku przodowi od wszystkich
tych namiotw zaczynaj od linii prostej, ktra stanowi granic wytworzonej przez to szerokiej ulicy i biegnie rwnolegle do namiotw trybunw od tej wic linii zaczynaj wyznacza obozowiska legionw, postpujc w taki sposb. Dziel wspomnian lini prost na dwie poowy
i prowadz w punkcie podziau lini prostopad, wzdu ktrej umieszczaj po obu stronach naprzeciw siebie namioty dla jedcw obu legionw, oddalone nawzajem o pidziesit stp, przy czym linia prostopada
przecina w rodku ten odstp. Zreszt podobnie urzdza si namioty dla
jedcw i dla pieszych. Zasadnicz form dla namiotu manipuu jak i roty
jest czworokt. Tak uksztatowany namiot zwrcony jest frontem do ulicy
i ma okrelon dugo z tej strony, mianowicie sto stp; zazwyczaj te
szerokoci usiuj nada ten sam wymiar, prcz namiotw sprzymierzecw. Ilekro za posuguj si peniejszymi legionami, powikszaj proporcjonalnie tak dugo, jak i szeroko.
29. Przez26 obz jedcw, lecy naprzeciw rodka namiotw trybunw, powstaje jak gdyby ulica obozowa, ktra ukonie przylega do
wspomnianej poprzednio linii prostej i do miejsca przed namiotami trybunw; bo istotnie podobny do ulic staje si wygld wszystkich tych
przej, poniewa wzdu nich z obu stron rozkadaj si obozem tu manipuy, tam roty. W tyle za wymienionymi jedcami umieszczaj lee
triariw z obu legionw, za kad rot jeden manipu, rwnie w czworokcie tak e oba czworokty stykaj si z sob, lecz triariowie frontem
zwrceni s w przeciwn stron ni jedcy. Szeroko za kadego manipuu triariw wynosi tylko poow jego dugoci27, poniewa liczba triariw z reguy jest o poow niniejsza od liczby innych oddziaw piechoty.
Cho zatem liczba onierzy nieraz jest rna, to przecie wszystkie czci
maj zawsze rwnie dugie obozowiska z powodu rnej szerokoci.
Znowu w odstpie pidziesiciu stp z obu stron od triariw umieszczaj naprzeciw nich principw. Poniewa i ci frontem zwrceni s do
wspomnianych przedtem odstpw, przeto znw powstaj tu dwie ulice,
25

Strona, ktr Polibiusz oznacza jako frontow (z bram, przez ktr wyruszao wojsko po wod i ywno), bya pod wzgldem strategicznym, jako odwrcona od nieprzyjaciela, stron tyln, i tak j nazywaj rzymscy pisarze.
26
Czytam: .
27
A wic 50 stp, dugo za 100 stp.

332

ktre poczynaj si od tej samej linii prostej i stamtd bior pocztek,


co ulice jedcw, mianowicie od szerokiego na sto stp odstpu przed
namiotami trybunw, kocz si za przy tym boku obozu, ktry ley
naprzeciw namiotw trybuskich, a ktry od samego pocztku oznaczylimy jako lini frontow caej figury. Za principami, w ich tyle, umieszczaj hastatw, ale rwnie zwrconych w przeciwn stron, cho stykajcych si z nimi. Wobec tego e wedug pierwotnego podziau wszystkie
jednostki wojskowe piechoty maj dziesi manipuw, musz take
wszystkie ulice mie t sam dugo, a ich kocowe punkty rwnie daleko siga do frontowego boku obozu, ku ktremu zwrcone s te namioty ostatnich manipuw.
30. Znw w odstpie pidziesiciu stp od hastatw, umieszczaj naprzeciw nich jazd sprzymierzecw, rozpoczynajc od tej samej linii
prostej i na tej samej linii koczc. Liczba sprzymierzecw, jak wyej
powiedziaem, w piechocie prawie dorwnuje rzymskim legionom z wyczeniem ekstraordinariw. Natomiast liczba jedcw jest podwjnie tak
wielka, gdy i z ich liczby odejmie si trzeci cz ekstraordinariw.
Dlatego te obozowiskom jedcw nadaj stosunkowo wiksz szeroko,
podczas gdy co do dugoci staraj si utrzyma ten sam wymiar co przy
rzymskich legionach. Skoro tak wytworzy si ogem pi ulic, znowu
manipuy pieszych sprzymierzecw, podobnie jak jedcw, umieszczaj
odwrcone od nich w przeciwn stron i proporcjonalnie powikszaj ich
szeroko; front tych manipuw zwraca si ku waowi obozu i ku obu
jego bokom poprzecznym. Przy kadym manipule pierwsze namioty na
obu kocach otrzymuj centurionowie. Gdy w opisany sposb rozkadaj
w obozie poszczeglne jednostki wojskowe, zostawiaj rwnoczenie midzy pit a szst rot, a tak samo midzy manipuami piechoty, odstp
pidziesiciostopowy, tak e i tu powstaje jeszcze inne przejcie przez
rodek caego obozu, ktre na poprzek przecina rne ulice, biegnie za
rwnolegle do namiotw trybunw. To przejcie nazywaj pitym28,
poniewa cignie si wzdu pitych manipuw i rot.
31. Z przestrzeni znajdujcej si w tyle za namiotami trybunw, ktra
z obu stron przylega do placu wkoo namiotu wodza, jedna cz tworzy
rynek, druga mieci w sobie spichlerz wraz z zapasami. Od ostatniego
za namiotu trybunw ku tyowi, niby haczykowato opasujc namioty
trybunw, obozuje elita konnych ekstraordinariw i cz tych, ktrzy dobrowolnie su29 dla przypodobania si konsulom; ci wszyscy maj swe
pozycje wzdu poprzecznych bokw obozu i zwrceni s frontem bd ku
spichlerzowi, bd z drugiej strony ku rynkowi. Zazwyczaj te zaogi nie
tylko obozuj w pobliu konsulw, lecz take podczas marszw i w innych
28
29

Via Quintana.
Byli to take jedcy i dlatego czono ich z elit konnych ekstraordinariw.

333

dziaaniach wykonuj sw sub i cigle przebywaj w otoczeniu konsula


i kwestora. Naprzeciw nich le obozem, z frontem ku waowi piesi onierze, ktrzy peni t sam sub, co poprzednio wymienieni jedcy.
Tu za nimi zostawia si miejsce na ulic, sto stp szerok, ktra biegnie
rwnolegle do namiotw trybuskich, a po drugiej stronie rynku, namiotu
wodza i spichlerza cignie si wzdu wszystkich poprzednio wymienionych czci obozu. Przy grnym boku tej ulicy obozuj jezdni ekstraordinariowie sprzymierzecw, zwrceni frontem rwnoczenie ku forum,
namiotowi wodza i spichlerzowi. W rodku midzy namiotami tych jedcw i wprost naprzeciw placu dokoa namiotu wodza zostawia si wolne
przejcie, szerokie na pidziesit stp, ktre wiedzie do tylnego boku
obozu i pod ktem prostym przylega do wspomnianej ulicy. W tyle za
tymi jedcami umieszcza si znowu pieszych ekstraordinariw sprzymierzecw, frontem ku waowi i tylnej stronie caego obozu. Pozosta po
obu ich stronach prn przestrze wzdu poprzecznych bokw obozu
przydziela si obcym wojskom posikowym i tym sprzymierzecom, ktrzy przypadkowo w cigu wojny si zjawi.
W ten sposb cay obz ma ksztat rwnobocznego czworokta; co si
za tyczy szczegowego podziau na ulice, jako te innych urzdze, to
przypomina on ukad miasta. Midzy waem a namiotami robi odstp,
ktry ze wszystkich stron wynosi dwiecie stp. To prne miejsce uycza
im wielu cennych korzyci. Najprzd pooeniem swym wybornie nadaje
si do wmarszu i wymarszu legionw; bo poszczeglne oddziay wedug
swych ulic wychodz na t woln przestrze, tak e nie wpadaj razem
w jedn ulic i nie obalaj si nawzajem ani nie rozdeptuj. Po wtre
upy w uprowadzonym bydle, czy te wydarte nieprzyjacioom, tam wanie cigaj i bezpiecznie strzeg przez noc. Co za najwaniejsze, w czasie nocnych zaczepek ani ogie, ani pocisk nie dosiga ich z cakiem
nielicznymi wyjtkami; a i w takim wypadku s one prawie nieszkodliwe
z powodu wielkoci odstpu i otoczenia namiotw.
32. Skoro wic dana jest liczba pieszych i konnych w obu wypadkach,
zarwno wtenczas gdy wyznacz cztery czy pi tysicy ludzi na kady
legion, a tak samo ustalona jest gboko, dugo i liczba zag kadego
manipuu; skoro nadto dane s odstpy przej i ulic, jako te wszystkie
inne normy kady, kto zechce si zastanowi, moe obliczy rwnie
wielko przestrzeni i cay obwd obozu. Jeeli za kiedy zdarzy si wiksza liczba sprzymierzecw, ktrzy albo od pocztku uczestnicz w wyprawie, albo przypadkiem pniej przybd, to przygodnymi zaogami
oprcz wymienionych miejsc zapeniaj take te, ktre s obok namiotu
wodza, przy czym rynek i spichlerz ograniczaj tylko do takiej przestrzeni,
jakiej koniecznie wymaga potrzeba; a dla tych, ktrzy od pocztku razem
wyruszaj w pole, jeli liczba ich jest znaczniejsza, dodaj z obu stron

334

rzymskich legionw jeszcze jedn ulic do tych, ktre cign si wzdu


poprzecznych bokw obozu. Jeeli za wszystkie cztery legiony i obaj konsulowie zgromadz si w jednym obozie, nie inaczej naley sobie to wyobraa, jak e dwa wojska, obozujce w powyej opisany sposb, tyami
do siebie przylegaj ssiadujc z sob tam, gdzie rozoeni s ekstraordinariowie obu wojsk, ktre, jak zauwaylimy, maj widok na tyln stron
caego obozu. W tym wypadku powstaje figura podunego prostokta,
ktrego przestrze dwa razy, a obwd ptora raza s wiksze ni
w poprzednim czworokcie. Ot ilekro obaj konsulowie razem s
w obozie, to przy zakadaniu go postpuj zawsze w podany sposb; ilekro za stoj oddzielnie, to wszystko inne rozmieszczaj tak samo, tylko
rynek, spichlerz i namiot wodza przenosz na rodek midzy oba legiony.
33. Po rozbiciu obozu gromadz si trybunowie wojskowi i zaprzysigaj wszystkich, ktrzy si w nim znajduj, zarwno wolnych jak i niewolnikw, odbierajc przysig od kadego z osobna. Formua przysigi
jest taka: e niczego nie ukradn z obozu, a nawet, jeeli kto co znajdzie,
odniesie to do trybunw. Nastpnie przeznaczaj manipuy principw
i hastatw z kadego legionu, tj. dwa z nich, do suby na placu przed
namiotami trybunw. Na tej bowiem ulicy wikszo Rzymian cae dnie
przepdza; dlatego zawsze na to uwaaj, aeby im j starannie skraplano
i wymiatano. Z pozostaych osiemnastu manipuw trzy otrzymuje losem
kady trybun; tyle bowiem manipuw hastatw i principw 30 jest w kadym legionie wedle powyej wspomnianego podziau, trybunw za szeciu. Z trzech manipuw kady kolejno spenia u trybuna nastpujc
sub. Skoro obierze si miejsce pod obz, oni ustawiaj mu namiot
i wyrwnuj grunt dokoa namiotu. A jeeli cz jego bagau trzeba zagrodzi gwoli bezpieczestwu, oni to zaatwiaj. Odbywaj te dwie strae
(kada skada si z czterech mw), z ktrych jedna przed namiotem,
druga z tyu przy koniach zaciga posterunek. Poniewa za kady trybun
ma trzy manipuy, a kady manipu liczy ponad stu mw poza triariami i welitami, ktrzy takiej suby nie peni przeto zadanie ich
jest lekkie, gdy co cztery dni przypada suba kademu manipuowi;
trybunowie za dziki wspomnianym wojskom nie tylko to osigaj, czego
wymaga konieczna potrzeba, lecz take odpowiadajce ich wadzy dostojno i przodujce stanowisko. Manipuy triariw wolne s od suby przy
trybunach, natomiast odbywaj stra przy rotach jedcw, mianowicie
kady manipu codziennie struje przy tej rocie, ktra ssiaduje z nim
od tyu. Ci pilnuj wszystkiego, zwaszcza koni, aby nie wikay si w powrozy i wskutek obrae nie staway si nieprzydatne, albo eby zrywajc pta i wpadajc na inne konie nie sprawiay w obozie zamtu
30

Tj. osiemnastu po odjciu dwch przedtem wspomnianych; zob. rozdz. 24.

335

i wrzawy. Jeden spord wszystkich manipu kolejno obozuje codziennie


przy namiocie wodza; ten zabezpiecza jego osob przed tajnymi zamachami i rwnoczenie zdobi majestat jego wadzy.
34. Jeeli chodzi o prac przy kopaniu rowu i sypaniu wau, to dwa
boki przypadaj na sprzymierzecw, mianowicie te, przy ktrych obozuj oba ich skrzyda, dwa za na Rzymian, tj. jeden na kady legion.
Kady bok zostaje rozdzielony midzy rne manipuy, a nadzr nad poszczeglnymi czciami maj obecni przy pracy centurionowie, podczas
gdy ocena pracy caego boku naley do dwch trybunw. Rwnie reszt
nadzoru w obozie wykonuj trybunowie; mianowicie dziel si na dwch
i dwch, i kolejno w okresie szeciomiesicznym przez dwa miesice
stoj na czele, wic ci, na ktrych padnie los, kieruj ca sub polow.
W ten sam sposb wrd sprzymierzecw wykonuj sw wadz prefekci.
Jedcy za i centurionowie zjawiaj si wszyscy razem o wicie przed
namiotami trybunw, a trybunowie u konsula. Ten wydaje trybunom
za kadym razem niezbdne rozkazy; trybunowie przekazuj je jedcom
i centurionom, a ci ogowi onierzy, skoro na wszystko przyjdzie waciwa pora.
O bezpieczne przekazywanie nocnego hasa dbaj w nastpujcy sposb. We wszystkich rodzajach wojsk pieszych i konnych, z co dziesitego
manipuu albo roty, obozujcych u koca kadej ulicy, wybiera si jednego ma, ktry zostaje zwolniony od obowizku penienia stray,
za to jednak musi si zjawi codziennie o zachodzie soca przed
namiotem trybuna, aby otrzyma haso (jest to tabliczka z napisem), po
czym znowu odchodzi. Wrciwszy do swego manipuu, oddaje przy wiadkach drewnian tabliczk z hasem dowdcy najbliszego manipuu, a ten
w podobny sposb dowdcy nastpnego. To samo czyni wszyscy po kolei,
a haso dojdzie do pierwszych manipuw, ktre obozuj w pobliu trybunw. Te musz jeszcze za dnia odnie tabliczk do trybunw. Jeeli
wic odniesie si z powrotem wszystkie wydane tabliczki, wtedy poznaje
trybun, e haso zostao podane wszystkim i obszedszy wszystkich do
niego dotaro; jeeli za jakiej brak, na poczekaniu bada spraw, wiedzc
z napisu, od jakiego oddziau nie nadesza tabliczka. Ten zatem, u ktrego
wykryje si wstrzymanie tabliczki, podlega nalenej karze.
35. Nocne za strae tak si u nich urzdza. Wodza i jego namiotu
strzee obozujcy przy nim manipu, a namiotw trybunw jako te rot
jedcw pilnuj ci, ktrych do tego celu wyznacza si z poszczeglnych
manipuw, jak nieco wyej powiedziano 31. Tak samo przy kadym manipule wszyscy spord siebie ustawiaj stra; reszt wart naznacza wdz.
Ogem jest ich trzy przy kwestorze, przy kadym za z legatw i czon31

W rozdz. 33.

336

kw rady wojennej dwie. Zewntrzn stron obozu obsadzaj welici, ktrzy codziennie wzdu caego wau odbywaj stra. T bowiem zlecono
im sub, a nadto co dziesiciu ludzi spord nich wanie struje przy
bramach obozu. Tego onierza, ktry ma odby pierwsz stra nocn,
a ktry wyznaczony by do czatw z kadej stranicy, prowadzi wieczorem do trybuna jeden optio kadego manipuu. Trybun wrcza tym
wszystkim mae drewniane tabliczki zaopatrzone znakiem, po jednej za
jedn stra nocn, utrzymawszy je udaj si oni na wyznaczone im
miejsca.
Obchodzenie posterunkw powierza si jedcom. Mianowicie pierwszy
prefekt roty w kadym legionie musi jednemu ze swych optiones rano
wyda rozkaz, eby czterem modym ludziom z wasnej roty, ktrzy maj
odby patrol, zapowiedzia to przed niadaniem. Nastpnie ten sam prefekt ma zapowiedzie wieczorem dowdcy najbliszej roty, e jego wanie
obowizuje nazajutrz wyznaczenie patroli. Ten utrzymawszy zapowied,
musi to samo, co wprzd wymieniony, w najbliszym dniu podobnie wykona; i tak te inni po kolei. Owi za czterej, ktrych optio wybra
z pierwszej roty, wylosowawszy midzy sob strae nocne32, udaj si do
trybuna i otrzymuj od niego pisemn wskazwk, w jakich godzinach
i ile posterunkw musz obej. Potem ci czterej staj na stray przy
pierwszym manipule triariw, ktrego centurion ma si o to postara,
eby przy kadej zmianie warty nocnej dawano znak trb.
36. Skoro nadejdzie oznaczony czas, rozpoczyna objazd ten, ktry wylosowa pierwsz stra nocn, majc ze sob za wiadkw kilku ze swoich
przyjaci. Obchodzi wic wszystkie wymienione posterunki, nie tylko
dokoa wau i przy bramach, lecz take przy poszczeglnych manipuach
i rotach. Jeeli zastanie czuwajcych tych, ktrzy odbywaj pierwsz
stra nocn, to odbiera od nich drewniane tabliczki; jeeli za skonstatuje,
e kto pi albo porzuci swj posterunek, wtedy bierze towarzyszcych
mu przyjaci na wiadkw i idzie dalej. To samo czyni ci, ktrzy obchodz nastpne strae nocne. O to za, eby dawano znak trb przy zmianie kadej stray nocnej celem zapewnienia zgodnoci midzy tymi, co
patroluj, a tymi, co stoj na stray, o to, jak przed chwil powiedziaem,
maj si stara codziennie centurionowie pierwszego manipuu triariw
w obu legionach.
Z patroli kady wraz z brzaskiem dnia odnosi trybunowi drewniane
tabliczki. Jeeli wic wszystkie zostan oddane, to odchodz wolni od
oskare; jeeli za liczba tabliczek, ktre kto przyniesie, jest mniejsza
od liczby stranic, to szuka si wedug wyrytego znaku, z jakiej stranicy
brak tabliczki. Po wyledzeniu tej sprawy wzywa trybun odpowiedniego
32

Tj. od pierwszej do czwartej, wedug podziau nocy. Por. ks. I przyp. 53.

337

centuriona. Ten przyprowadza wyznaczonych do stray, po czym zostaj


oni skonfrontowani z patrolem. Jeeli wina jest po stronie stranikw, to
zaraz skada dowd ten, ktry odbywa patrol, powoujc si na wiadectwo swych towarzyszy; bo jest zobowizany to uczyni. Jeliby za nic
takiego nie miao miejsca, to znowu na patrol spada obwinienie.
37. Zasiada wic natychmiast rada wojenna trybunw i odbywa nad
nim sd, a jeeli zostanie skazany, bije si go kijem. To bicie kijem odbywa si w taki sposb. Trybun bierze kij i dotyka nim tylko zasdzonego,
po czym wszyscy onierze legionu bij go kijami i obrzucaj kamieniami.
Wikszo ju w samym obozie pada z ich rki; a jeeli kto wyjdzie cao,
to i tak nie ma dla ratunku. Bo jake? Kiedy nie wolno mu nawet
wrci do ojczyzny ani te nikt z krewnych nie wayby si takiego przyj w domu! Przeto ci, ktrzy raz popadn w takie nieszczcie, s zupenie straceni. Ta sama kara, co wymienionych, czeka te optiona i dowdc
roty, jeeli jeden patrolowi, drugi dowdcy najbliszej roty nie udzieli
w odpowiedniej porze potrzebnych wskazwek. Wobec tak surowej i nieuniknionej kary, strae nocne odbywaj si u Rzymian z nieomyln
punktualnoci.
onierze musz by posuszni trybunom, a ci znowu konsulom. Trybun ma prawo nakada kar pienin, fantowa i skazywa na chost,
a to samo prawo maj w stosunku do sprzymierzecw prefekci. Biczuje
si take tego, ktry co ukrad w obozie; rwnie tego, co zoy faszywe
wiadectwo; dalej, jeeli kogo z modych ludzi przyapie si na frymarczeniu ciaem; wreszcie tego, ktry trzy razy za t sam win by karany
grzywn. Te wic sprawki karz jako przestpstwa. Za tchrzostwo za
i hab oniersk uwaaj nastpujce zarzuty: jeeli kto faszywie zamelduje trybunom o swym walecznym czynie, aby otrzyma odznaczenie;
tak samo jeeli kto, postawiony na posterunku, wskazane mu miejsce ze
strachu opuci; podobnie wreszcie, jeeli wrd samej walki z trwogi co
ze swej broni odrzuci. Dlatego te niektrzy na swych stanowiskach naraaj si na oczywist mier, gdy napiera na nich o wiele liczniejszy
nieprzyjaciel, nie chcc opuci szyku z obawy przed kar w obozie. Niektrzy za straciwszy w samej walce tarcz, miecz lub inn cz broni,
jak szalecy rzucaj si na nieprzyjac w nadziei, e albo odzyskaj to,
co stracili, albo ponisszy mier unikn niezawodnej haby i zniewagi
ze strony towarzyszy.
38. Jeeli za kiedy ten sam wypadek zdarzy si wielu ludziom, tak
e cae manipuy pod naciskiem nieprzyjaci opuszcz stanowiska, to
zarzucaj wprawdzie kar biczowania lub tracenia wszystkich, natomiast
znaleli zaatwienie sprawy zarwno poyteczne jak i wzbudzajce lk.
Oto trybun zgromadza legion, wprowadza na rodek dezerterw, oskara
ich w ostrych sowach, i ostatecznie wybiera bd piciu, bd omiu, bd

338

dwudziestu, w ogle zawsze uwzgldniajc liczb winowajcw, tak eby


mniej wicej trafi na kadego dziesitego. Tylu ze wszystkich, co stchrzyli, wybiera losem, a wylosowanych kae niemiosiernie okada kijami
w opisany wyej sposb. Reszcie daje nalene im zboe w jczmieniu,
a nie w pszenicy i kae obozowa poza ubezpieczajcym waem. Poniewa
wic niebezpieczestwo i obawa przed losowaniem, ktrego wynik jest
niewiadomy, na rwni wszystkim zagraa, a przydzia gorszego zboa
wszystkich tak samo dotyka, przeto wedug zwyczaju czyniono, co byo
moliwe, eby z jednej strony rzuci postrach, z drugiej zmaza win.
39. Piknie te modzie zachcaj do naraania si na niebezpieczestwa. Skoro bowiem odbdzie si jaka walka i niektrzy odznacz si
dzielnoci, wdz zwouje na wiec wojsko i kae stan przy sobie tym,
ktrych jaki wyjtkowy czyn potwierdza opinia publiczna. Najpierw
wic chwali kadego za okazan dzielno oraz jeeli jeszcze co innego
znajdzie si w ich yciu, co zasuguje na zaszczytn wzmiank; nastpnie
obdarza wczni tego, ktry zrani nieprzyjaciela, tego za, ktry nieprzyjaciela zabi i cign mu zbroj, o ile jest pieszym onierzem
czar ofiarn, o ile jest jedcem rzdem na konia, cho pierwotnie
tylko wcznia bya nagrod. A otrzymuje te nagrody nie wtedy, jeeli
w linii bojowej albo przy zdobywaniu miasta zrani kilku nieprzyjaci
albo cignie z nich zbroj, lecz jeeli zajdzie to przy utarczkach z nieprzyjacielem albo przy innych tego rodzaju okazjach, gdzie nie ma koniecznoci walczy w pojedynk, on jednak dobrowolnie i z wasnej woli
wda si w ten bj. Tym, ktrzy przy zajmowaniu miasta pierwsi wyjd
na mur, daje zoty wieniec. Tak samo i tych, ktrzy osonili tarcz i ocalili
kogo z obywateli lub sprzymierzecw, odznacza wdz podarkami,
a take ocaleni maj swego zbawc obdarzy wiecem; jeeli za dobrowolnie tego nie uczyni, to zmuszaj ich trybunowie wyrokiem sdowym.
Ocalony czci swego zbawc nawet przez cae ycie i zobowizany jest
wszystko dla czyni, jak syn dla ojca. Przez tak zacht nie tylko tych,
co osobicie to sysz, zagrzewaj do wspzawodnictwa i zapau w walkach, lecz take tych, co zostali w domu. Wszak owi, ktrzy uzyskali takie
dary poza saw w obozie i bezporednim rozgosem take po powrocie do ojczyzny bior udzia w pochodzie triumfalnym wyrnieni odznakami, bo tylko im, ktrych z powodu dzielnoci zaszczycili wodzowie,
wolno przywdziewa uroczysty strj; a w domach swych na miejscach
najbardziej widocznych kad zupione zbroje jako dowody i wiadectwa
swego mstwa. Przy takiej trosce i gorliwoci, jak Rzymianie powicaj zarwno nagrodom, jak i karom w wojsku, nie dziw, e i wyniki wojennych przedsiwzi s dla nich pomylne i wietne.
Jako od pobieraj piesi onierze na dzie dwa obole, centurionowie
dwa razy tyle, jedcy drachm. W ziarnie otrzymuje piechota na miesic

339

okoo dwch trzecich czci attyckiego medymna 33 pszenicy, jazda siedem


medymnw jczmienia i dwa medymny pszenicy. Ze sprzymierzecw
piesi dostaj to samo co Rzymianie, jedcy jeden i jedn trzeci medymna pszenicy i pi medymnw jczmienia. Sprzymierzecom daje si
to za darmo; Rzymianom natomiast za zboe, za odzie albo za bro, jakiej potrzebuj, odciga kwestor ustalon cen z ich odu.
40. Wymarsz z obozu odbywa si w nastpujcy sposb. Na pierwszy
dany sygna zwijaj wszyscy namioty i skadaj razem toboy; nie wolno
jednak nikomu ani zwija, ani ustawia swego namiotu, zanim nie stanie
si to z namiotami trybunw i z namiotem wodza. Na drugi sygna obadowuj bagaem bydlta juczne. Na trzeci musz stojcy na przodzie rozpocz marsz i cay obz musi ruszy w drog. Na czele pochodu umieszczaj zazwyczaj ekstraordinariw, za nimi postpuje prawe skrzydo sprzymierzecw; z kolei cign bydlta juczne wprzd wymienionych. Ich
pochd luzuje pierwszy legion Rzymian, majc z tyu wasny sprzt; nastpnie idzie drugi legion, a za nim jego bydlta juczne wraz ze sprztem
sprzymierzecw tworzcych tyln stra; albowiem na kocu pochodu ustawia si lewe ich skrzydo. Jedcy bd zamykaj pochd poszczeglnych
swych jednostek wojskowych, bd jad z boku przy bydltach jucznych,
trzymajc je razem i zapewniajc im bezpieczestwo. Jeeli za od tyu
oczekuje si napadu nieprzyjacielskiego, to wszystko inne zostaje u nich
w tym samym porzdku, tylko ekstraordinariowie sprzymierzecw
z frontu pochodu przenosz si na jego koniec. Co drugi dzie jeden legion
i jedno skrzydo idzie na przedzie, a potem te same znowu postpuj z tyu,
aby wszyscy rwny mieli udzia w korzyciach zaopatrzenia si w wod
i ywno stale na przemian zajmujc pierwsze miejsce w pochodzie.
Stosuj te inny porzdek marszu wrd niepewnych okolicznoci, kiedy
natrafi na miejsca otwarte. Wiod wtedy hastatw, principw i triariw
w trzech paralelnych kolumnach, ustawiajc bydlta juczne pierwszych
manipuw na czele caego pochodu, za pierwszymi manipuami bydlta
juczne drugich, za drugimi manipuami bydlta juczne trzecich, i w ten
sam sposb dalej umieszczajc na przemian bydlta juczne i manipuy.
Przy tym porzdku marszu, jeeli zajdzie jakie niebezpieczestwo, mog
przez zwrot bd w lewo, bd w prawo, wywie naprzd manipuy z pomidzy bydlt jucznych w t stron, gdzie znajduje si nieprzyjaciel.
W ten sposb w krtkim czasie i przez jeden ruch cay zesp cikozbrojnych staje w penym szyku bojowym chyba e w dodatku jeszcze
hastati musz rozwin swe siy; a bydlta juczne i towarzyszcy im tum
wycofany poza szyk bojowy zyskuje podczas walki odpowiednie miejsce.
41. Skoro podczas marszu zbli si do miejsca, gdzie maj stan
obozem, id tam naprzd trybun i ci centurionowie, ktrych za kadym
33

Medimnos 52 l.

340

razem wyznacza si do tego zajcia. Oni zbadawszy cae miejsce, gdzie


naley rozbi obz, wybieraj na nim przede wszystkim punkt, na ktrym
wedug poprzednich naszych wywodw musi stan namiot wodza, i rozpatruj, przy jakim boku jako froncie otaczajcej namiot przestrzeni powinno si umieci legiony. Po rozstrzygniciu tej kwestii odmierzaj
przestrze dokoa namiotu, nastpnie lini prost, przy ktrej wznosi si
namioty trybunw, dalej rwnoleg do niej lini, od ktrej zaczyna si
obozowisko legionw. Tak samo oznaczaj liniami czci pooone po drugiej stronie namiotu, ktre dopiero co w szczegach obszernie opisalimy.
To odbywa si w krtkim czasie, gdy wszystkie odlegoci s dokadnie
okrelone i znane, wobec czego mierzenie idzie atwo. Nastpnie zatykaj
chorgwie, mianowicie jedn i pierwsz na miejscu, gdzie ma si ustawi
namiot wodza, drug na obranym boku frontowym, trzeci w rodku linii,
na ktrej maj swe namioty trybuni, czwart na linii, przy ktrej umieszcza si legiony. Trzy ostatnie chorgwie s czerwone, natomiast chorgiew na miejscu namiotu wodza jest biaa. Po przeciwlegej stronie wbijaj albo zwyke wcznie, albo chorgwie w innych kolorach. Gdy to
uczyni, z kolei odmierzaj ulice i przy kadej ulicy wbijaj wczni
w ziemi. Wskutek tego, gdy nadejd w marszu legiony i przestrze obozu
stanie si dla nich widoczna, naturalnie od razu wszystko jest dla wszystkich zrozumiae, gdy wnioskuj i orientuj si wedug chorgwi wodza.
Poniewa wic kady dokadnie wie, w jakiej czci obozu i na jakim jej
miejscu stanie jego namiot, gdy wszyscy zawsze to samo miejsce w obozie zajmuj dzieje si co podobnego, jak gdy do macierzystego miasta
wkracza wojsko. Bo i tam mijajc bram zaraz kady idzie dalej i przybywa nieomylnie do swego mieszkania, dlatego e oglnie i w szczegach
znane mu jest miejsce jego kwatery w miecie. To samo zachodzi take
przy wytyczaniu rzymskiego obozu.
42. Dc wic do biegoci w tych sprawach wydaj mi si Rzymianie
pod tym wzgldem kroczy inn drog ni Grecy. Mianowicie Grecy przy
rozbijaniu obozu uwaaj za najwaniejsz rzecz, eby korzysta z naturalnej obronnoci miejsc; bo z jednej strony chc unikn mozou przy
kopaniu roww, a z drugiej sdz, e sztuczne umocnienia nie dorwnuj naturalnym rodkom ochronnym miejsca. Dlatego nie tylko, o ile
to dotyczy planu caego obozu, zmuszeni s nadawa mu wszelkie moliwe
formy stosujc si do miejscowoci, lecz take poszczeglne jego czci
przenosi na coraz to inne i nieodpowiednie miejsca. Skutek jest taki,
e miejsce w obozie zarwno dla poszczeglnych onierzy, jak i dla poszczeglnych czci wojska jest niestae. Natomiast Rzymianie wol podj
si mozou kopania roww i czcych si z tym innych prac dziki
swej obrotnoci i po to, aby mie znany onierzom, jeden i ten sam
zawsze obz.

341

To s waniejsze punkty systemu dotyczcego urzdze wojskowych,


a zwaszcza zakadania obozu.
(Cod. Urb.)

PORWNANIE USTROJU RZECZYPOSPOLITEJ RZYMSKIEJ


Z USTROJAMI INNYCH PASTW

43. [...] Prawie wszyscy dziejopisarze przekazali nam jako wyborne


i synne te ustroje polityczne: Lacedemoczykw, Kreteczykw, Mantynejczykw jako te Kartagiczykw; niektrzy uczynili wzmiank take
o ustroju Ateczykw i Teban. Ja za tamte na razie pomijam; a co do
ustroju Ateczykw i Teban, to sdz, e zgoa nie wymaga on wielu sw,
gdy oba pastwa nie miay ani racjonalnego wzrostu, ani dugotrwaego
rozkwitu, ani te nie przeszy umiarkowanych zmian, lecz jakby wskutek
nagego jakiego trafu przygodnie zajaniawszy jak si to mwi
i jeszcze mniemajc, e teraz wanie osigny szczcie, ktrym i na
przyszo bd si cieszy zaznay odmiany w przeciwnym kierunku.
Mianowicie Tebanie, wyzyskujc dla zaczepki Lacedemoczykw ich zalepienie i nienawi ku nim ze strony sprzymierzecw, dziki zasugom
jednego albo i drugiego ma, ktrzy zrozumieli wspomniane stosunki,
zdobyli sobie u Grekw opini dzielnoci. Bo e nie ustrj pastwa Teban
by wtedy przyczyn ich sukcesw, lecz dzielno stojcych na ich czele
mw to w krtkim czasie los wszystkim jasno wykaza. Wszak widoczn jest rzecz, e potga Teb rwnoczenie z yciem Epaminondasa
i Pelopidasa wzrosa, dosza do rozkwitu i upada. Przeto nie ustrojowi
pastwa, lecz owym mom przypisa naley przyczyn wczesnego blasku Teb.
44. Podobny sd musi si wyda take o pastwie Ateczykw. Ono
bowiem moe i nieraz, jednak najwietniej rozkwito za Temistoklesa,
dziki jego zasugom, rycho za potem, wskutek niestaoci swej natury,
upado.
Wszak zawsze lud Ateczykw podobny by do bezpaskiego statku.
Na takim, ilekro obawa przed nieprzyjacielem albo niebezpieczestwo
burzy skoni zaog okrtow do zgodnego dziaania i posuchu wobec sternika, spenia ona wybornie swj obowizek. Kiedy za nabrawszy otuchy
zaczn lekceway przeoonych i kci si midzy sob, poniewa nie s
ju wszyscy tej samej myli, kiedy jedni wol dalej eglowa, drudzy
nalegaj na sternika, eby przybija do brzegu, i cz rozwija liny okrtowe, cz si ich chwyta i kae je zwin wtedy wzajemna niezgoda
i ktnia tych ludzi przedstawia szpetny widok dla przypatrujcych si
od zewntrz, a niebezpieczne staje si pooenie dla tych. co sami bior

342

udzia w egludze. Dlatego te czstokro wyszedszy cao z najwikszych


mrz i z najsilniejszych sztormw, w samym porcie i tu przy ldzie doznaj rozbicia okrtu. To zatem i pastwu Ateczykw nieraz si ju
zdarzyo. Unikao bowiem niekiedy najwikszych i najgroniejszych niebezpieczestw dziki dzielnoci ludu i swych kierownikw, a jednak
w wolnych od przygd i spokojnych czasach lekkomylnie i bez uzasadnionej przyczyny raz po raz doznawao poraki. Dlatego te o pastwie
Ateczykw i Teban nie potrzeba nic wicej mwi, bo w obu kieruje
wszystkim wedug wasnego upodobania motoch, ktry u pierwszych odznacza si popdliwoci i surowoci, u drugich nawyk od dziecistwa
do gwatu i gniewu.
45. Przechodzc teraz do ustroju Kreteczykw godzi si zwrci
uwag na dwa punkty: jak najbieglejsi z dawnych historykw, Eforos,
Ksenofont, Kallistenes i Platon, po pierwsze mog utrzymywa, e ustrj
ten jest jednaki i identyczny z lacedemoskim, po wtre przedstawia
go jako godny pochway. Bo adne z tych twierdze nie wydaje mi si
zgodne z prawd, jak to z nastpnych wywodw mona oceni. Naprzd
wic bdziemy mwili o rnicach obu ustrojw. Ot za waciwo
ustroju Lacedemoczykw uwaa si przede wszystkim ustaw dotyczc
posiadania gruntu, e nikt w tym nie moe mie wikszego ni inni
udziau, lecz e wszyscy obywatele musz otrzyma rwny wymiar gruntu
publicznego. Po wtre, postanowienie dotyczce posiadania pienidzy,
ktre u nich zupenie s bezwartociowe, przez co te wspzawodnictwo
w zdobywaniu mienia wikszego czy mniejszego doszcztnie z pastwa
zostao usunite. Po trzecie wreszcie, u Lacedemoczykw maj krlowie
dziedziczn wadz, a tak zwani gerontowie doywotni, i pierwsi wspdziaajc z drugimi rzdz caym pastwem.
46. Tymczasem u Kreteczykw wszystko pod tym wzgldem dzieje si
inaczej. Bo i ziemi pozwalaj im prawa wedle si i, jak si to mwi, w nieskoczono nabywa, i pienidz jest u nich w tak wielkiej cenie, e jego
posiadanie uchodzi nie tylko za konieczne, lecz nawet za co bardzo piknego. W ogle ubieganie si o brudny zysk i zachanno tak s u nich
zadomowione, e na caym wiecie u jednych Kreteczykw adnego zysku
nie uwaa si za szpetny. Dalej, urzdy trwaj u nich przez rok i maj
demokratyczny charakter. Przeto nieraz zadawaem sobie pytanie, jak
oba ustroje, majce wrcz przeciwn matur, mogli owi dziejopisarze ogosi nam za pokrewne i do siebie podobne. A prcz tego, e nie bacz na
tak znaczne rnice, jeszcze w dodatku wiele prawi o tym, ,,e jedyny
z ludzi Likurg widzia, co jest istotne. On bowiem w przekonaniu, e dwie
s rzeczy, ktre zachowuj kade pastwo, dzielno w obliczu nieprzyjaci i wzajemna zgoda obywateli, usun zachanno i wraz z ni uprztn wszelk wewntrzn niezgod i wa, wskutek czego Lacedemo-

343

czycy uwolnieni od tego za mieli najlepszy wrd Grekw ustrj u siebie


i yli z sob w zgodzie". Owiadczywszy to, cho widz z porwnania, e
ycie Kreteczykw, zarwno prywatne, jak i publiczne, wskutek wrodzonej im zachannoci obraca si przewanie wrd zwad partyjnych,
mordw d wojen domowych, sdz, e nic to ich nie obchodzi, i mi twierdzi, e oba ustroje s podobne. A Eforos przy opisie jednego i drugiego
pastwa, z wyjtkiem imion wasnych, posuguje si nawet tymi samymi
wyraeniami, tak e jeeli kto nie zwaa na imiona wasne, w aden sposb nie mgby odrni, o ktrym z pastw mwi.
Te zatem rnice wydaj mi si midzy nimi zachodzi. Dlaczego za
z drugiej strony nie moemy uwaa kreteskiego ustroju ani za godny
pochway, ani za godny naladowania teraz to wyuszczymy.
47. Ot ja sdz, e w kadym pastwie istniej dwa zasadnicze warunki, od ktrych zaley, czy jego siy ywotne i urzdzenia godne bd
pochway, czy nagany. A s to obyczaje i prawa. Jeeli te s nienaganne,
to sprawiaj, e prywatne ycie ludzi staje si zbone i skromne, a charakter caego pastwa agodny i sprawiedliwy; jeeli za s niewaciwe,
to wywieraj przeciwny wpyw. Jak zatem widzc panujce u jakiego
ludu dobre obyczaje i prawa, miao twierdzimy, e one wydadz te dobrych obywateli i dobre pastwo, tak obserwujc gdzie indziej ycie
prywatne ludzi pene zachannoci, a akcje publiczne niesprawiedliwe
oczywicie moemy powiedzie, e take prawa i charaktery poszczeglnych osb s tam marne jak i cae ich pastwo. A przecie ani w yciu
prywatnym bardziej podstpnych charakterw ni kreteskie z cakiem
nielicznymi wyjtkami nie mona by znale, ani te w yciu publicznym bardziej niesprawiedliwych przedsiwzi. Przeto nie uwaamy tego
ustroju politycznego ani za podobny do lacedemoskiego, ani w ogle za
godny pochway albo naladownictwa, lecz na podstawie powyszego porwnania musimy go zgani.
Ale i pastwa platoskiego, ktre rwnie wysawiaj niektrzy filozofowie, nie godzi si przytacza. Jak bowiem tych sztukmistrzw lub
atletw, ktrzy nie zostali wcignici na list albo nie wywiczyli naleycie swych cia, nie dopuszczamy do wycigw atletycznych, tak i pastwa Platona nie naley dopuci do wspubiegania si o pierwszestwo,
pki wprzd nie wykae si istotnie jakim czynem: a do obecnej za
chwili dyskusja o nim, gdyby si je porwnywao z pastwem Spartiatw,
Rzymian i Kartagiczykw, przedstawiaaby si podobnie, jak gdyby kto
ustawi jeden posg i chcia go porwnywa z yjcymi i posiadajcymi
dusz ludmi Chociaby bowiem ten posg jako dzieo sztuki zasugiwa
na wszelk pochwa, to przecie porwnywanie rzeczy bezdusznej z yw
istot musiaoby patrzcym wyda si niedokadne i cakiem niestosowne.

344

48. Dlatego pomijajc te konstytucje wracamy do pastwa lakoskiego.


Ot moim zdaniem, Likurg chcc utrzyma zgod midzy obywatelami,
ochroni i ubezpieczy kraj lakoski, jako te zachowa Sparcie trwa
wolno, uoy tak znakomite prawa i tak celowe poczyni zarzdzenia,
e jego pomys uwaam raczej za boski ni za ludzki. Albowiem rwno
wasnoci oraz prostota wsplnych uczt musiay prywatnemu yciu nada
cech skromnoci, a zbiorowe ycie pastwa uwolni od wani stronnictw;
nadto zaprawianie do trudw i niebezpiecznych czynw miao stworzy
silnych i dzielnych mw. Jeeli za obie te zalety, dzielno i umiarkowanie, razem pocz si w jednej duszy albo w jednym pastwie, to ani
z nich samych atwo nie zrodzi si zo, ani te postronni ich nie przemog.
Tak wic i na takich zasadach zbudowawszy pastwo, zapewni caemu
krajowi lakoskiemu stae bezpieczestwo, a samym Spartiatom zostawi
w spucinie dugotrwa wolno. Atoli jeeli chodzi o zdobywanie ssiednich ziem, hegemoni i w ogle spr o polityczne wpywy, to zdaje
mi si, e ani w szczegach, ani w caoci nic zgoa nie przewidzia.
Powinien by jeszcze narzuci obywatelom tak konieczno lub wpoi
w nich takie zasady, dziki ktrym jak w prywatnym yciu sprawi,
e poprzestawali na swoim i byli proci tak i oglny charakter pastwa
musiaby si by sta samowystarczalny i umiarkowany. Tymczasem on
w yciu prywatnym i w stosunku do praw wasnego pastwa uwolni
wprawdzie obywateli od wszelkiej ambicji i uczyni ich bardzo roztropnymi, lecz sprawi, e w stosunku do innych Grekw byli peni ambicji,
dzy panowania i zachannoci.
49. Bo kt nie wie, e byli oni niemal pierwszymi z Grekw, ktrzy
przez sw zachanno podajc ssiedniego kraju, wydali wojn Meseczykom, aby ich zupenie ujarzmi? Kt dalej nie sysza z historii, e
w swej zacitoci zobowizali si przysig, i nie wprzd odstpi od
oblenia, a przemoc zdobd Meseni? A take to wszystkim wiadome,
i z powodu dzy panowania w Helladzie nie wzbraniali si z kolei spenia rozkazy tych, ktrych przedtem w boju zwyciyli. Kiedy bowiem
nadcignli Persowie, odnieli nad nimi zwycistwo walczc za wolno
Hellady. Gdy za ci sami w ucieczce wrcili do ojczyzny, wydali im na
up greckie miasta na mocy pokoju Antalkidasa, aby zaopatrzy si w pienidze w celu opanowania Hellenw. Wtedy te pokazao si, czego brak
ich ustawodawstwu. Pki bowiem kusili si o panowanie nad ssiadami
i samymi Peloponezyjczykami, wystarczay im dowozy i rodki z samej
Lakonii, poniewa atwo mogli postara si o potrzebne zapasy i szybko
odbywa si ich powrt ldem czy przeprawa morzem do domu. Skoro
jednak zaczli wysya floty na morze i urzdza ekspedycje z ldowymi
wojskami poza Peloponez, wtedy oczywicie ani ich elazny pienidz,
ani wymiana corocznych plonw zaprowadzona prawami Likurga nie mo-

345

ga wystarczy do nabycia brakujcych im potrzebnych rzeczy. Ich potga wymagaa ju powszechnej monety i obcych si wojennych. Dlatego
byli zmuszeni zapuka do drzwi Persw, naoy podatki na wyspiarzy
i wyciska pienidze z wszystkich Hellenw; poznali bowiem, e na mocy
ustawodawstwa Likurga niemoliwe jest nie tylko dy do hegemonii
w Helladzie, lecz nawet w ogle do politycznych wpyww.
50. W jakim wic zamiarze zrobiem t dygresj? Aeby z samych
faktw jasno wynikao, e dla trwaego zachowania wasnego kraju i dla
ochrony wolnoci byo cakiem wystarczajce ustawodawstwo Likurga;
e dalej z tymi, co taki wanie uznaj cel ustroju politycznego, trzeba si
zgodzi, i nie ma i nie byo adnego wyborniejszego ni lakoski stanu
i ustroju pastwa. Lecz jeeli kto zda do wyszych celw i uwaa za
rzecz od tamtej pikniejsz i zaszczytniejsz sta na czele wielu, nad wielu
by wadc i panem, tak eby wszyscy na spogldali i przed nim pochylali gowy to z tego punktu widzenia naley przyzna, e lakoski ustrj
posiada braki, rzymski za ma t wyszo, i jego forma lepiej nadaje si
do penego rozwinicia si. A to wykazay jasno same fakty. Bo skoro tylko
Lacedemoczycy sprbowali przywaszczy sobie hegemoni wrd Hellenw, rycho ujrzeli zagroon take wasn wolno. Natomiast Rzymianie,
zdobywszy wanie panowanie nad Italami, w krtkim czasie poddali swej
wadzy cay wiat; a niemao przyczyniy si do wykonania tego przedsiwzicia ich dostatek i posiadanie odpowiednich rodkw.
51. Pastwo za Kartagiczykw, jak sdz, byo dawniej wietnie
urzdzone, przynajmniej co do najistotniejszych swych cech. Bo byli u nich
krlowie, Rada Starszych miaa arystokratyczn wadz, a lud posiada
nalene mu uprawnienia; w ogle struktura caoci bya podobna do rzymskiej i lacedemoskiej. W tych jednak czasach, kiedy pastwo kartagiskie wkraczao w wojn hannibalsk, gorszy by jego ustrj, lepszy za
rzymski. Jeli bowiem kade ciao, kade pastwo i kada akcja z natury
rzeczy ma okres wzrostu, nastpnie rozkwitu, wreszcie zaniku, wszystko
za w chwili rozwitu posiada najwiksz si, to zgodnie z tym prawem
take wwczas rniy si midzy sob oba pastwa. O ile mianowicie
pastwo Kartagiczykw wczeniej ni rzymskie doszo do potgi i dobrobytu, o tyle Kartagina wtedy ju przekwitaa, a Rzym wanie wtedy
mia okres rozkwitu, przynajmniej jeeli chodzi o ustrj pastwa. Przeto
u Kartagiczykw najwikszy wpyw w obradach osign by ju lud,
natomiast u Rzymian senat sta wtedy u szczytu swego znaczenia. Poniewa wic u jednych obradowa tum, u drugich radzili najlepsi obywatele przewag w kierowaniu sprawami pastwa miay postanowienia
Rzymian. Dlatego te mimo zupenych klsk, dziki rozumnym uchwaom
odnieli wreszcie zwycistwo w wojnie z Kartagiczykami.

346

52. Jeeli chodzi o szczegy, aby zaraz da przykad z zakresu wojskowoci, to naturalnie Kartagiczycy maj lepsz flot i s do niej
lepiej przygotowani, gdy biego w niej posiadaj od dawna jako spadek
po ojcach i najbardziej ze wszystkich ludzi uprawiaj handel morski;
natomiast w prowadzeniu wojny na ldzie znacznie lepiej wywiczeni s
Rzymianie ni Kartagiczycy. Mianowicie Rzymianie przykadaj si do
tego z ca gorliwoci, Kartagiczycy za wojsko piesze zupenie lekcewa, a o konnic niewiele si troszcz. Powd ley w tym, e posuguj
si obcymi i najemnymi wojskami, a Rzymianie tylko krajowymi i obywatelskimi. Przeto i pod tym wzgldem raczej pastwo rzymskie zasuguje
na pochwa ni tamto, ktre w odwadze najemnikw zawsze pokada
nadziej swej wolnoci, podczas gdy pastwo rzymskie pokada j w mstwie wasnych obywateli i w pomocy sprzymierzecw. Jako Rzymianie,
choby nawet kiedy z pocztku ponieli klsk, w ponownej walce powetuj wszystkie straty; u Kartagiczykw za dzieje si przeciwnie. Nadto
Rzymianie, walczc za ojczyzn i dzieci, nie mog nigdy osabn w swej
zaciekoci, lecz trwaj w boju na ycie i mier, a przezwyci swych
wrogw. O ile zatem co do si morskich Rzymianie, jak to wyej powiedziaem, znacznie pozostaj w tyle, jeeli chodzi o ich dowiadczenie, to
przecie w kocu bior gr dziki mstwu swych ludzi. Bo chocia w bitwach morskich niemae ma znaczenie biego marynarzy, to jednak
dzielno zaogi okrtowej najwicej przyczynia si do zwycistwa. Wyrniaj si wic ju z natury wszyscy Italowie si fizyczn i odwag,
grujc pod tym wzgldem nad Fenicjanami i Libijczykami; a take ich
zwyczaje s wielk zacht dla modziey. Wystarczy jeden przykad na
dowd, z jak gorliwoci stara si pastwo stworzy takich mw, ktrzy
byliby gotowi wszystko znie, aby w swej ojczynie za dzielno uzyska
sawne imi.
53. Mianowicie jeeli umrze u nich jaki znakomity m, to podczas
uroczystoci pogrzebowej niesie si go w caym stroju na rynek do tak
zwanych rostra34 bd w postawie stojcej, tak eby by widoczny dla
wszystkich, bd rzadziej lecego. A gdy dokoa stanie cay lud, wychodzi
na mwnic dorosy syn zmarego, o ile taki po nim pozosta i wanie
jest obecny, w przeciwnym za razie inny czonek rodu, i mwi o zmarym
wyliczajc jego zalety i dokonane za ycia czyny. Wskutek tego og, ktry
rozpamituje te fakty i ywo stawia je sobie przed oczyma, i to nie tylko
tych, co brali w nich czynny udzia, lecz i postronnych ogarnia tak
wielkie wspczucie, e smutny ten wypadek zdaje si dotyka nie waciwych tylko aobnikw, lecz cay lud. Nastpnie pochowawszy nieboszczyka i speniwszy zwyczajne obrzdy, umieszczaj jego podobizn w najbardziej dostojnym miejscu domu otaczajc j drewnian kapliczk. Po34

Mwnica publiczna.

347

dobizn stanowi maska, ktra zarwno rysy twarzy jak i kolor oddaje
z wyjtkow wiernoci. Te wic podobizny wystawiaj na widok podczas
publicznych uroczystoci ofiarnych i starannie je zdobi, a jeeli umrze
jaki znakomity czonek rodziny, wynosz je na pogrzeb i nakadaj na
twarze takich osb, ktre co do wzrostu i reszty zewntrznego wygldu
zdaj si mie najwicej podobiestwa ze zmarym. Te osoby, jeeli on
by konsulem albo pretorem, przywdziewaj szaty z rbkiem purpurowym,
jeeli by cenzorem cae purpurowe, a jeeli nadto odby triumf albo
dokona godnych triumfu czynw tkane zotem. Oni sami jad na wozach, pki za rzg i topory i reszt odznak towarzyszcych zwyczajnie
urzdnikom niesie si na przedzie, stosownie do stopnia godnoci, jak
kady za ycia w pastwie by osign. A kiedy przybd do mwnicy,
zasiadaj wszyscy po kolei na stokach z koci soniowej. Pikniejsze widowisko ni to nieatwo mgby ujrze modzieniec miujcy saw i cnot.
Kog bowiem nie zagrzaby widok wszystkich razem, jak gdyby ywych
i uduchowionych podobizn mw, ktrych z powodu dzielnoci uwielbiono? Jakie widowisko mogoby okaza si wspanialsze od tego?
54. Gdy potem mwca skoczy mow pochwaln na cze tego, ktry
ma by pochowany, przechodzi do innych rzekomo obecnych i zaczynajc
od najstarszego mwi o sukcesach i czynach kadego z osobna. Poniewa
w ten sposb stale odwiea si wie o dzielnoci zacnych mw, wieczna
staje si sawa tych, ktrzy dokonali jakiego chwalebnego czynu, a imi
tych, co zostali dobroczycami ojczyzny, staje si znane ogowi i przechodzi do potomnoci. Co za najwaniejsze, modzie znajduje w tym
podniet, eby wszystko znie dla pastwa, celem osignicia sawy
towarzyszcej dzielnym mom. Sw tych dowodz nastpujce fakty.
Wielu z Rzymian dobrowolnie stano do pojedynku, aby bitw rozstrzygn, niemao te obrao pewn mier, ju to na wojnie, aby ocali innych, ju to podczas pokoju, aby zabezpieczy byt pastwa. Dalej, niektrzy
piastujc urzd wasnych synw kazali zabi wbrew wszelkiemu zwyczajowi i prawu, gdy wyej cenili poytek ojczyzny ni naturalne pokrewiestwo z najbliszymi. Wiele tego rodzaju wypadkw i o wielu opowiada rzymska historia; ale na razie dla przykadu i dowodu jeden wystarczy przytoczy z podaniem imienia.
55. Horacjusz z przydomkiem Kokles walczy, jak wie niesie,
z dwoma nieprzyjacimi na drugim kocu mostu Tybrowego, ktry ley
przed miastem. Kiedy zobaczy, e moc ludzi pdzi na pomoc jego przeciwnikom, obawiajc si, eby przemoc nie wdarli si do miasta, odwrci si i zawoa ku stojcym w tyle za nim, aby jak najszybciej cofnli
si i zerwali most. Ci usuchali, a on w czasie zrywania mostu wytrwa
na miejscu, cho otrzymywa mnstwo ran, i powstrzyma napr nieprzyjaci, ktrzy zdumieni byli nie tyle jego si, ile wytrwaoci i od-

348

wag. Gdy most zburzono i udaremniono zamiar nieprzyjaci, Kokles


w zbroi rzuci si do rzeki i dobrowolnie zakoczy swe ycie stawiajc
wyej ocalenie miasta ojczystego i saw, jaka na czekaa po mierci,
ni obecne ycie i te lata, ktre jeszcze mg przey. Taki to pd do wspaniaych czynw i takie wspzawodnictwo zaszczepiaj widocznie ich zwyczaje w duszach modych ludzi.
56. Take zwyczaje i urzdzenia sprzyjajce bogaceniu si lepsze s
u Rzymian ni u Kartagiczykw. U tych nic nie uchodzi za sromotne,
co poczone jest z zyskiem, u tamtych za nie ma nic szpetniejszego, jak
da si przekupi i bogaci si w niegodziwy sposb. O ile bowiem Rzymianie pochwalaj uczciwy dorobek, o tyle znw uwaaj za hab niedozwolony zysk. Dowodem na to jest, e u Kartagiczykw jawnie uprawia si przekupstwo, aby otrzyma urzd pastwowy, natomiast u Rzymian grozi za to kara mierci. Poniewa zatem u obu narodw zgoa rne
stanowi si nagrody za cnot, musi te u obu odmienna by droga, ktra
do tych nagrd wiedzie.
Gwnie jednak wyszo pastwa Rzymian polega, jak mi si zdaje,
na ich zapatrywaniu si na bogw. I moim zdaniem to, co u innych ludw
jest przedmiotem nagany, decyduje o spoistoci pastwa rzymskiego,
mianowicie bogobojno. Ta bowiem waciwo jest tak dalece u nich
wyolbrzymiona i spleciona zarwno z prywatnym yciem ludzi, jak i z yciem publicznym, e wyszy jej stopie jest ju nieosigalny. Mogoby
to wielu dziwne si wyda; ja za sdz, e mieli tu na wzgldzie posplstwo. Gdyby bowiem dao si utworzy pastwo z samych mdrych mw, to moe taki rodek nie byby konieczny; poniewa jednak wszelki
gmin jest pochy i peen bezprawnych dz, nierozumnego gniewu, gwatownych namitnoci wic nie pozostaje nic innego, jak groz przed
czym nieznanym i tego rodzaju tragicznymi wymysami utrzyma gmin
w ryzach. Dlatego te staroytni, jak mi si zdaje, nie bez powodu i nie
przypadkowo wprowadzili do posplstwa mniemania o bogach i wyobraenia o podziemiu; raczej dzisiejsi ludzie lekkomylnie i nierozumnie je odrzucaj. Jako u Grekw, eby ju innych pomin, ludzie, ktrzy zarzdzali dochodami pastwa, jeli si im powierzy tylko talent, mimo kontroli
dziesiciu dozorcw, tylu pieczci i podwjnej liczby wiadkw, nie potrafi dochowa rzetelnoci. Natomiast u Rzymian mowie, ktrzy podczas
swego urzdowania lub posowania maj w swym rku wielk sum pienidzy, ju dla samej witoci przysigi zostaj wierni swemu obowizkowi. I jeeli u innych ludw rzadko znajdzie si m, ktry nie tknie
pienidzy publicznych i pod tym wzgldem zachowa czyste rce, to
u Rzymian rzadki bywa wypadek schwytania jakiego przeniewiercy na
gorcym uczynku.
(Cod. Urb.)

349

ZAMKNICIE DYSPUTY O USTROJU PASTWA RZYMSKIEGO

57. [...] e wszystko, co istnieje, ulega zniszczeniu i zmianie, na to


chyba nie potrzeba dowodu; sam bowiem nieodwracalny bieg wypadkw
wystarcza, eby w nas wpoi takie przekonanie. Ot dwa s sposoby,
ktrymi wszelki ustrj pastwa moe by zniweczony; jeden, gdy zguba
przybywa od zewntrz, drugi, gdy si w nim samym wylgnie. Dla pierwszego sposobu nie ma staego prawa, natomiast istnieje ono dla drugiego,
ktry dotyczy za pochodzcego od wewntrz. Ktra zatem forma ustroju
pastwa naprzd powstaje, a ktra z kolei, i jak jedna w drug przechodzi,
o tym poprzednio mwiem; tak e ci, ktrzy pocztek rozpatrywanego
tematu potrafi powiza z jego kocem, sami ju mog przepowiedzie,
co nastpi w przyszoci. A jest to, jak sdz, jasne. Jeeli bowiem pastwo, odparszy liczne i wielkie niebezpieczestwa, dojdzie nastpnie do
przewagi i bezspornej potgi, oczywist jest rzecz, e wraz z zadomowieniem si w nim na dugo dobrobytu ycie prywatne staje si zbytkowniejsze, a dusze obywateli ogarnia wiksza ni przystoi ambicja piastowania urzdw i innych zamysw. W miar dalszego postpu tych
nawyknie zacznie si zmiana na gorsze rodzca si z dzy dostojestw
i pogardy dla niskiego stanowiska, prcz tego z junactwa i zbytku w yciu
prywatnym. T za zmian wyzyska lud, jeeli wskutek chciwoci jednych bdzie si uwaa za pokrzywdzonego, a przez pochlebiajc mu
ambicj drugich da si unie dumie. Wtedy to rozsierdzony i folgujc
tylko namitnoci we wszystkich obradach, nie zechce ju sucha przeoonych ani nawet rwne mie z nimi prawa, lecz zapragnie wszystko,
lub jak najwicej, sam posiada. Gdy dojdzie do tego, przybierze wprawdzie ustrj pastwa najpikniejsz nazw, tj. wolnoci i demokracji, w samej jednak rzeczy stanie si najgorszym, mianowicie ochlokracj.
Skoromy tak przedstawili powstanie i wzrost pastwa, jako te stan
rozkwitu i obecn jego sytuacj, a prcz tego sabe i dodatnie strony,
rnice je od innych pastw, zamykamy tu nasz o nim dyskusj.
58. Z tych za czci historii, ktre bezporednio cz si z czasami,
skd zrobilimy t dygresj, chc wybra tylko jedno zdarzenie i pokrtce
a oglnikowo je wspomnie, aby nie tylko sowem, ale i faktami udowodni niby wysuwajc jako prb twrczoci wybornego artysty jedno
z jego dzie jakich to wyyn w owym czasie dosigo pastwo rzymskie
i jak silny by jego duch. Kiedy Hannibal po zwyciskiej bitwie pod Kannami dosta w sw moc osiem, tysicy Rzymian, ktrym powierzona bya
obrona obozu, pozostawi wszystkich przy yciu i zezwoli im wysa spord siebie posw do wspziomkw w domu w sprawie ich wykupu z niewoli. Skoro wic oni wybrali dziesiciu najznakomitszych, przyj od nich
uroczyst przysig, e znowu do niego wrc, i wysa ich w drog. Ot

350

jeden z wybranych ju po opuszczeniu obozu zawrci pod pozorem, e


czego zapomnia, a zabrawszy rzecz pozostawion, znowu ruszy w drog,
sdzc, e przez ten swj powrt wiernie dotrzyma przyrzeczenia i uwolni si od przysigi. Po przybyciu do Rzymu zwrcili si wysacy z probami i zaklciami do senatu, aby nie sprzeciwia si ocaleniu jecw, lecz
zezwoli kademu ofiar trzech min okupi powrt do swoich, ,,bo na
to jak mwili zgadza si Hannibal. Oni za sami zasuguj na ocalenie, gdy ani nie stchrzyli w walce, ani nie dopucili si adnej, niegodnej Rzymu sprawki, lecz zostawieni do strzeenia obozu, kiedy wszyscy
inni polegli na polu bitwy, dali si w krytycznej chwili otoczy i dostali
si w rce nieprzyjaci". Rzymianie ponieli wprawdzie cikie straty
w bitwach; pozbawieni byli wwczas prawie wszystkich swych sprzymierzecw i oczekiwali, e lada chwila nad ojczystym ich miastem zawinie
niebezpieczestwo. Mimo to po wysuchaniu owych sw, nie dajc si
zama nieszczciu, ani nie zapomnieli o tym, czego od nich honor wymaga, ani nie przeoczyli w obradach niczego, co wypadao rozway.
Przejrzeli oni dobrze zamiar Hannibala, ktry przy tej sposobnoci chcia
si nie tylko pienidzmi obowi, ale zarazem te wojenn ambicj w sercach przeciwnikw stumi przez to, e wskazywa im drog, na ktrej
zwycionym przecie jeszcze pozostawaa nadzieja ratunku. Przeto tak
mao byli skonni speni jego dania, e ani lito dla krewnych, ani
poytek, jaki mogliby mie z tej zaogi, nie odegray wikszej roli w ich
decyzji. Owszem, zamysy Hannibala i nadzieje, jakie na nich opiera,
udaremnili, odmawiajc wykupienia jecw i stanowic dla swoich ziomkw prawo, eby w walce albo zwyciali, albo ginli, jako e adna inna
nadzieja ratunku dla zwycionych nie istnieje. Powziwszy zatem tak
uchwa odesali dziewiciu posw, ktrzy te dobrowolnie wedle danej
przysigi wrcili; dziesitego za, ktry chcia si chytrze zwolni od przysigi, odstawili do nieprzyjaci w wizach, tak e Hannibal nie tyle ucieszony by zwycistwem na polu walki, ile wstrznity i zmiadony staoci i wielkodusznoci Rzymian, jak w tych postanowieniach okazali.
(Cod. Urb. fol. 94v)
FRAGMENTY Z NIE ZNANYCH BLIEJ MIEJSC TEJ KSIGI

59. [...] Ci, ktrzy staraj si o dobre wyksztacenie, powinni od chopicych lat zaprawia si do wszystkich cnt, a zwaszcza do mstwa.
(Athen. III p. 95d)

[...] Holkion, miasto w Etrurii, o czym Polibiusz w szstej ksidze.


(Steph. Byz. . ")

[...] Nazw t nosi take pewna miejscowo Rynchos w pobliu Stratos


w Etolii, jak mwi Polibiusz w szstej ksidze swych Dziejw,
(Athen. III 48 p. 95d)

351

KSIGA SIDMA 1 (FRAGMENTY)


Z WOJNY HANNIBALSKIEJ

1. [...] Polibiusz w sidmej ksidze opowiada, jak mieszkacy Kapui


w Kampanii, nagromadziwszy bogactwa dziki yznoci swego kraju, yli
zbytkownie i wystawnie, tak e pod tym wzgldem przewyszyli opini
przekazan o Krotoczykach i Sybarytach. Nie mogc wic, jak mwi,
znie obecnego szczcia, przywoali Hannibala, wskutek czego doznali
potem ze strony Rzymian wiele przykroci. Natomiast mieszkacy Patelii
dochowali Rzymianom wiernoci i oblegani przez Hannibala okazali tak
wielk wytrzymao, e zjedli wszystkie skry, jakie byy w miecie,
i spoyli ze wszystkich drzew w miecie kor oraz mode pdy; tak przez
jedenacie miesicy znoszc oblenie, gdy nikt z Rzymian nie spieszy
im z pomoc ani nie wyraa swego uznania poddali miasto.
(Athen. XII 36 p. 528a)

[...] Kapua, przeszedszy na stron Kartagiczykw pocigna za sob


take inne miasta.
(Suda . )
SPRAWY SYCYLIJSKIE

2. [...] Gdy po zamachu na ycie Hieronima, krla Syrakuzan, usunito


Trazona, namwili Hieronima Zoippos i Andranodoros 2, eby zaraz wysa poselstwo do Hannibala. On wybra w tym celu Polykleitosa z Kyreny i i Filodemosa z Argos i wyprawi ich do Italii ze zleceniem, aby
umwili si z Kartagiczykami co do wsplnego prowadzenia wojny,
a rwnoczenie wysa swych braci do Aleksandrii. Hannibal przyj
uprzejmie Polykleitosa i Filodemosa, uczyni modemu krlowi [Hieronimowi] wielkie nadzieje, i spiesznie z powrotem odesa posw, a wraz
1

Polibiusz opowiedzia tu zdarzenia w Italii w r. 216 po bitwie pod Karmami,


nastpnie te, ktre zaszy w latach 215 i 214 przed n. e.
2
Ziciowie Hierona.

352

z nimi Kartagiczyka Hannibala, wczesnego trierarch, jako te Syrakuzaczykw Hippokratesa i jego modszego brata, Epikydesa. Dwaj
ostatni suyli ju od duszego czasu w wojsku Hannibala, gdy byli
kartagiskimi obywatelami po swym dziadku, ktry posdzony o morderczy zamach na Agatarchosa, jednego z synw Agatoklesa, musia ucieka z Syrakuz. Gdy ci mowie zjawili si w Syrakuzach i Polykleitos
z Filodemem zdali spraw ze swego poselstwa, a Kartagiczyk wypowiedzia si w duchu otrzymanych od Hannibala zlece, zaraz Hieronim gotw by sprzymierzy si z Kartagiczykami, wezwa przybyego do
Hannibala, eby co prdzej uda si do Kartaginy, i przyrzek ze swej
strony doda mu posw, aby prowadzili rokowania z Kartagiczykami.
3. W tym samym czasie stojcy w Lilybaeum rzymski pretor 3 dowiedziawszy si o tym zaraz wysa posw do Hieronima, aby odnowi zawarte z jego przodkami ukady. Lecz Hieronim, dla ktrego nienawistny
by widok posw, wyrazi swe wspczucie dla Rzymian, e tak le spisali si w bojach italskich i tak cikich klsk doznali od Kartagiczykw. Posowie zdumieni byli tym niezrcznym owiadczeniem, zapytali
jednak, kto to o nich mwi. Wtedy krl wskaza im na obecnych Kartagiczykw i tych kaza im przekona, e wanie mijaj si z prawd.
Posowie odrzekli, e Rzymianie nie maj zwyczaju wierzy nieprzyjacioom, i upominali go, aby nic nie czyni wbrew ukadom, gdy to si
godzi i jest korzystne gwnie dla niego samego; on owiadczy, e co
do tego naradzi si i potem ich zawiadomi, zapyta jednak, jak to si stao,
e przed zgonem jego dziadka popynli a do Pachynum z pidziesiciu
okrtami, a std znowu zawrcili? Istotnie krtko przedtem Rzymianie
syszc o zgonie Hierona i obawiajc si, eby Syrakuzanie z pogardy
dla modego wieku syna, ktry po nim pozosta, nie dyli do przewrotu
politycznego, nadpynli z flot; dowiedziawszy si jednak, e Hieron
jeszcze yje, wrcili znw do Lilybaeum. Dlatego te teraz otwarcie przyznali, e nadpynli po to, aby czuwa nad jego modoci i dopomc mu
w zachowaniu tronu; skoro jednak usyszeli, e dziadek jeszcze yje, odjechali z powrotem. Gdy to rzekli posowie, modzieniec z kolei tak powiedzia: Pozwlcie wic teraz, Rzymianie, ebym ja sam utrzyma sobie panowanie, pokadajc znw nadzieje w Kartagiczykach". Rzymianie
poznawszy jego zamiary na razie odeszli bez sowa i o wypowiedzi krla
zawiadomili wodza, ktry ich by wysa; ale odtd ju zwracali na
baczn uwag i wystrzegali si go jako nieprzyjaciela.
4. Hieronim za wybra Agatarcha, Onesigenesa i Hippostenesa i wysa ich w towarzystwie Hannibala do Kartagiczykw zlecajc zawrze
ukad pod nastpujcymi warunkami: Kartagiczycy mieli mu udzieli
3

A p p i u s Claudius.

353

pomocy w wojskach ldowych i morskich, aby wypdzi Rzymian z Sycylii; po czym tak mieli podzieli si wysp, eby granic obustronnego panowania stanowia rzeka Himera, ktra mniej wicej na dwie poowy
dzieli ca Sycyli. Posowie wic przybywszy do Kartagiczykw rozprawiali o poszczeglnych punktach i osignli cel, gdy Kartagiczycy
z gotowoci na wszystko si zgadzali. A Hipokrates i Epikydes, ktrzy
zyskali olbrzymi wpyw na modego ksicia, z pocztku zabawiali go opowiadaniem o marszach Hannibala w Italii, o ustawianiu wojsk, o bitwach,
pniej twierdzeniem, e nikomu bardziej ni jemu nie przystoi panowa
nad wszystkimi mieszkacami Sycylii, po pierwsze jako synowi Nereidy,
crki Pyrrusa, ktrego jedynego dobrowolnie i z yczliwoci wszyscy
Sycylijczycy uznali za swego wodza i krla, po wtre ze wzgldu na panowanie jego dziadka Hierona. W kocu tak sobie zjednali modzieca,
e w ogle na nikogo innego nie zwraca uwagi, bo ju z natury by lekkomylny, a teraz jeszcze wicej pod ich wpywem wzbi si w dum.
Kiedy wanie Agatarchos z innymi w Kartaginie zaatwia powysze
sprawy, wysa dodatkowo Hieronim innych posw z owiadczeniem, e
jemu naley si panowanie nad ca Sycyli, i z daniem, eby Kartagiczycy pomogli mu opanowa Sycyli, przyrzekajc ze swej strony poprze Kartagiczykw w ich akcji w Italii. Kartagiczycy wprawdzie
dobrze rozumieli ca nierozwag i gupot modzieca; sdzc jednak,
e z wielu wzgldw jest dla nich korzystne nie wypuszcza z rk Sycylii,
przyznawali mu wszystko, a sami przygotowawszy ju wczeniej okrty
i onierzy gorliwie zajli si przepraw wojsk na Sycyli.
5. Rzymianie na t wiadomo znw wysali posw do krla i zaklinali
go, aby nie odstpowa od zawartego z jego przodkami przymierza. W tej
sprawie Hieronim zwoa rad i postawi jej pytanie, co naley czyni.
Ot tubylcy milczeli, obawiajc si braku rozwagi krla; lecz Aristomachos z Koryntu, Damippos z Lacedemonu i Autonus z Tesalii byli zdania, eby zosta przy ukadach z Rzymianami. Tylko Adranodoros sdzi,
e nie naley pomija sposobnoci; a obecna chwila jest jedyna, w ktrej
mona uzyska panowanie nad Sycyli. Gdy on tak powiedzia, zapyta
krl Hippokratesa i Epikydesa, do jakiego przychylaj si zdania? Po
ich owiadczeniu si za opini Adranodorosa skoczya si narada. W ten
sposb uchwalono wojn przeciw Rzymowi; poniewa jednak krl nie
chcia, eby si wydawao, i da posom niezrczn odpowied, postpi
tak niewaciwie, e musia przez to nie tylko obudzi niezadowolenie
Rzymian, lecz nawet wprost ich obrazi. Mianowicie powiedzia, e dotrzyma ukadw, jeeli po pierwsze oddadz mu wszystko zoto, jakie
otrzymali od jego dziadka Hieronima, po wtre, jeeli zwrc dostawiane
im przez cay czas zboe i inne dary, jakie od tego posiedli, a po trzecie,
jeeli przyznaj, e cay kraj i wszystkie miasta z tej strony rzeki Hi-

354

mera nale do Syrakuzan. Na tym rozeszli si posowie i Rada Krlewska; Hieronim za czyni od tego czasu skrztne przygotowania wojenne,
gromadzi i zbroi wojska i szykowa inne potrzebne rodki.
(Exc. de legat. s. 1)
4

6. [...] Miasto Leontynw ley w stronie pnocnej. rodkiem jego


biegnie dolina o paskim dnie, na ktrej znajduj si budynki rzdowe
i sdowe, i w ogle rynek. Wzdu jednego i drugiego boku doliny cign
si wzgrza o bardzo stromym spadku; a paszczyzna tych wzgrzy powyej ich wierzchokw pena jest domw i wity. Miasto ma dwie
bramy: jedna na poudniowym kocu wspomnianej doliny wiedzie do
Syrakuz, druga na pnocnym kocu prowadzi do tzw. Leontyskiej Rwniny i do rolniczych okolic. Wzdu jednego stoku skalnego zwrconego
na zachd pynie u dou rzeka zwana Lissos; rwnolegle do niej i tu pod
stokiem wznosz si w zwartym szeregu liczne domy, a midzy nimi
i rzek znajduje si wspomniana przedtem droga.
(Cod. Urb. fol. 96r)

7. [...] Niektrzy z dziejopisarzy piszc o upadku Hieronima wiele


o tym prawi i niemao zmylaj cudactw, opowiadajc o znakach, ktre
poprzedziy jego panowanie, i o nieszczciach Syrakuzan, nadto rozwodz
si w tragicznych barwach o dzikoci jego charakteru i bezbonoci czynw, wreszcie o niezwykej i strasznej katastrofie, jaka go spotkaa, tak
e wedug nich ani Falaris, ani Apollodoros, ani nikt inny nie by przykrzejszym od niego tyranem. A przecie jako chopiec obj on panowanie,
a nastpnie ju po trzynastu miesicach zakoczy ywot. Jest rzecz
moliw, e w cigu tego czasu ten i w zgin na torturach, e niektrzy
spord jego przyjaci, a take inni Syrakuzanie zostali straceni; ale nie
jest prawdopodobne, eby zdarza si nadmiar bezprawia i niesychana
bezbono. Jako wypada przyzna, e z natury by on nader nierozwany i niesprawiedliwy, jednak nie mona go porwna z adnym
z wymienionych tyranw. Ale to, jak sdz, zdarza si tym, ktrzy nie
przedstawiaj caoci dziejw. Skoro bowiem podejm si traktowania
tematw ograniczonych i ciasnych, zmuszeni s z braku materiau mae
rzeczy wyolbrzymia, a o sprawach, ktre nie zasuguj nawet na
wzmiank, rozwodzi si w wielu sowach. Niektrzy te wskutek niewiedzy popadaj w podobny bd. O ile suszniej byoby take t cz
opowiadania, ktra ksigi uzupenia i stanowi ich dodatek, powici
Hieronowi i Gelonowi, a pomin Hieronima! Taki bowiem temat byby
przyjemniejszy dla szukajcych rozrywki, a bezwzgldnie poyteczniejszy
dla tych, ktrzy chc by pouczeni.
4

Opisuje tu autor miejscowo, gdzie wedug Liwiusza (XXIV 7) zosta zamordowany Hieronim.

355

8. Mianowicie Hieron po pierwsze o wasnych siach zdoby panowanie nad Syrakuzanami i sprzymierzecami nie utrzymawszy od losu niczego gotowego: ani bogactw, ani sawy. Prcz tego ani nie zabi, ani nie
wygna, ani nie skrzywdzi adnego z obywateli, lecz sam przez si zosta
krlem Syrakuzan, co jest rzecz zupenie osobliw, zwaszcza e nie
tylko zdoby wadz t drog, lecz i w ten sam sposb przy niej si utrzyma. Panujc bowiem przez pidziesit cztery lata zachowa w swej ojczynie pokj, zapewni sobie samemu panowanie wolne od zasadzek
i unikn zawici towarzyszcej najwyszemu stanowisku. Nieraz prbowa
on zoy rzdy, lecz wstrzymywao go od tego kroku oglne yczenie
obywateli. wiadczc najwiksze dobrodziejstwa Grekom i nader dbajc
o dobr u nich opini sobie zjedna wielk saw, a Syrakuzanom zostawi
w spadku niema yczliwo ze strony wszystkich. Wrd wielu dbr,
zbytku i najwikszej obfitoci doy wicej ni dziewidziesiciu lat
i zachowa nieosabione wszystkie zmysy oraz ciao. To wydaje mi si
by nie maym, lecz raczej najwikszym dowodem umiarkowanego ycia.
(Exc. Peir. s. 9)

[...] Gelon, yjc duej ni pidziesit lat, zaoy sobie ten najpikniejszy cel w yciu, eby by posusznym ojcu i ani bogactwa, ani krlewskiej potgi, ani nic innego nie ceni wyej ni yczliwo i wierno ku
rodzicom.
(Exc. Peir. s. 13)
SPRAWY GRECKIE

9. [...] Przysiga, ktr naczelny wdz Hannibal z Magonem5, Myrkanem i Barmokarem i wszyscy obecni u niego czonkowie Rady Kartagiczykw, jako te wszyscy Kartagiczycy, ktrzy su w jego wojsku
zoyli wobec Ksenofanesa z Aten, syna Kleomachosa, ktrego krl Filip,
syn Demetriosa, wysa do nas jako posa w imieniu wasnym, Macedoczykw i sprzymierzecw:
W obliczu Zeusa, Hery i Apollona, w obliczu bstwa Kartaginy6,
Heraklesa i lolaosa, w obliczu Aresa, Tritona i Posejdona, w obliczu
bstw towarzyszcych nam w wyprawie, tj. soca, ksiyca i ziemi,
w obliczu bstw rzek, portw i wd, w obliczu wszystkich bogw, ktrzy
dzier Kartagin, w obliczu wszystkich bogw, ktrzy dzier Macedoni i reszt Hellady, w obliczu wszystkich bogw, ktrzy towarzysz
wojsku w polu, jacy tylko w roli wiadkw s przy tej przysidze, wdz
Hannibal i wszyscy, ktrzy s przy nim, czonkowie Rady Kartagiczykw,
5

Czytam: i zaznaczam, e tekst tej przysigi jest w wielu miejscach zepsuty.


6
Astarte.

356

jako te wszyscy Kartagiczycy, co su pod nim w polu owiadczyli:


Skoro taka jest wasza i nasza wola, skadamy t przysig na przyja
i szczer yczliwo jak przyjaciele, krewni i bracia pod nastpujcymi
warunkami: Krl Filip, Macedoczycy i wszyscy sprzymierzeni z nimi
Grecy maj broni caoci panujcych Kartagiczykw, wodza Hannibala
i tych poddanych Kartaginy, ktrzy s przy nim i uywaj tych samych
praw, mieszkacw Utyki, wszystkich miast i ludw, ktre suchaj Kartaginy, onierzy i sprzymierzecw, wszystkich zaprzyjanionych z narni
miast i ludw w Italii, Galii i Ligurii, i tych wszystkich, z ktrymi w tym
kraju zawrzemy przyja i przymierze. Tak samo krlowi Filipowi, Macedoczykom i ich greckim sprzymierzecom ma by zapewniona cao
i ochrona ze strony Kartagiczykw, ktrzy w tej wojnie bior udzia, ze
strony mieszkacw Utyki, ze strony wszystkich miast i ludw, ktre
podlege s Kartagiczykom, ze strony sprzymierzecw i onierzy, ze
strony wszystkich zaprzyjanionych z nami ludw i miast w Italii, Galii
i Ligurii, i ze strony tych wszystkich, ktrzy w tych italskich krajach
stan si naszymi sprzymierzecami. Nie bdziemy przeciw sobie knowali
ani urzdzali wzajemnych zasadzek, lecz my, Macedoczycy, z ca gotowoci i yczliwoci, bez podstpu i zdrady, bdziemy nieprzyjacimi
tych, ktrzy wojuj z Kartagiczykami, z wyjtkiem tych krlw, miast
i portw, z ktrymi wie nas przysiga i przyja. Tak samo i my, Kartagiczycy, bdziemy nieprzyjacimi tych, co wojuj z krlem Filipem,
z wyjtkiem tych krlw, miast i ludw, z ktrymi wie nas przysiga
i przyja. Wy, Macedoczycy, bdziecie te kartagiskimi sprzymierzecami w wojnie, ktr prowadzimy przeciw Rzymianom, a nam i wam
uycz bogowie szczliwego jej koca. Wy, Kartagiczycy, dacie te nam,
Macedoczykom, posiki, o ile ich bdziemy potrzebowali i o ile tak si
ugodzimy. Jeeli za bogowie dadz nam szczliwy wynik wojny przeciw
Rzymianom i ich sprzymierzecom, a Hannibal zada ukadw z Rzymianami co do przyjani uoymy si w ten sposb, eby ta sama
przyja take was obja: Rzymianom nie bdzie wolno nigdy zaczyna
z wami wojny, ani nie bd oni panami Kerkyry, Apollonii, Epidamnu,
Faros, Dimale, Parthus i Atintanii. Nadto musz zwrci Demetriosowi
z Faros wszystkich poddanych, ktrzy przebywaj na rzymskim obszarze
pastwowym. Gdyby za Rzymianie podjli wojn przeciw wam albo
przeciw nam, udzielimy sobie na t wojn wzajemnej pomocy, jak dugo
bd tego wymagay obustronne potrzeby; tak samo, jeeli inne pastwo
rozpocznie wojn z wyjtkiem tych krlw, miast i ludw, z ktrymi
wie nas przysiga i przyja. Gdyby si nam jednak spodobao co
uj z tej przysigi albo do niej doda, stanie si to tylko na mocy obustronnego porozumienia.
(Cod. Urb. fol. 96v)

357

10. [...] Poniewa u Meseczykw panowa ustrj demokratyczny,


a najwybitniejsi obywatele zostali wygnani, ci za, ktrzy wylosowali ich
majtki, mieli w pastwie przewag, wic dawni obywatele, ktrzy zostali, z przykroci znosili ich rwnouprawnienie.
(Suda . )

[...] Meseczyk Gorgos nie ustpowa nikomu ze swych rodakw


majtkiem i pochodzeniem, a dziki swej atletycznej wprawie by za
modu najsynniejszy ze wszystkich, ktrzy w gymnicznych igrzyskach
ubiegaj si o wieniec. Bo zarwno co do wygldu zewntrznego, jak
i sawy caego ycia, a nadto co do liczby wiecw nie pozostawa w tyle
za nikim ze wspczesnych. A kiedy pniej zaniecha wicze i zwrci
si do dziaalnoci politycznej, aby suy swej ojczynie, osign take
na tym polu nie mniejsz saw od tej, jak ju wprzdy posiada. Nie
brako mu bowiem wyksztacenia, ktrego brak bywa udziaem atletw,
uchodzi te za nader zrcznego i rozumnego w sprawach politycznych.
(Exc. Peir s. 13; Suda . )

11. [...] Filip, krl Macedoczykw, chcc zaj akropole Meseczykw, oznajmi wadzom miejskim, e zamierza ogldn zamek i zoy
tam ofiar Zeusowi. Nastpnie wyszed z orszakiem na zamek, aby dokona ofiary. Gdy mu wic, jak zwyczajnie, przyniesiono wntrznoci zarzezanych bydlt ofiarnych, wzi je do rk, przechyli si nieznacznie do
Arata i trzymajc przed nim wntrznoci zapyta, co wydaj mu si
oznacza, czy ma wyj z zamku, czy te nim owadn? Wtedy Demetrios
z Faros zaraz tak si odezwa: Jeeli masz rozum wieszczka, opu co
prdzej zamek, jeeli za sprystego krla, to pilnuj go, aby teraz wypuszczajc go z rk nie musia szuka innej odpowiedniejszej chwili. Bo
tylko w ten sposb ujarzmisz byka, jeli bdziesz go trzyma za oba rogi";
przez rogi rozumia Itomates7 i Akrokorynt, a przez byka Peloponez,
Filip za zwrci si do Arata i rzek: A ty radzisz mi to samo?" Gdy ten
zwleka z odpowiedzi, zada krl, aby wyrazi wasne zdanie. Po
chwili namysu powiedzia Aratos: Jeeli bez zamania wiary Meseczykom moesz zawadn tym miejscem, radz ci to uczyni; jeeli jednak
przez obsadzenie tego miejsca zaog masz straci wszystkie akropole,
a nadto t zaog, pod ktrej opiek Antigonos zostawi ci sprzymierzecw na myli mia wierno to rozwa, czy i teraz nie byoby lepiej
wyprowadzi onierzy i zamiast nich zostawi tu wierno, ktra by ci
strzega Meseczykw, a tak samo reszt sprzymierzecw". Filip wedle
osobistej skonnoci byby gotw dopuci si wiaroomstwa, jak to si
okazao z pniejszych jego czynw; poniewa jednak krtko przedtem
modszy Aratos gorzko zaja go z powodu mordu Meseczykw, a teraz
7

Jest to zamek Meseczykw.

358

starszy Aratos otwarcie a zarazem z naciskiem przemawia i prosi, aby


nie puszcza mimo uszu jego sw, przeto zawstydzi si, uj prawic
Arata i rzek: Ruszajmy tedy z powrotem t sam drog".
(Cod. Urb. fol. 98r; Exc. Vat. s. 372)

12. [...] Ja za w tym miejscu przerw opowiadanie, aby pokrtce


powiedzie o Filipie, gdy by to pocztek jego cakowitej zmiany i przestawienia jego skonnoci na gorsze. Zdaje mi si bowiem, e ludziom
zajmujcym si polityk, ktrzy pragn choby nieznaczne jakie pouczenie zaczerpn z historii, on wanie daje najwyraniejszy przykad. Wszak
z powodu wybitnego stanowiska wadcy i z powodu wietnych zdolnoci
wrodzonych musiay jak najbardziej by widoczne i znane wszystkim
Grekom skonnoci tego krla w t czy w inn stron, podobnie jak i odpowiadajce im skutki. e mu wic zaraz po objciu rzdw Tesalia,
Macedonia i w ogle jego wasne pastwo tak byo ulege i tak yczliwie
oddane, jak adnemu z poprzednich krlw, chocia w modym jeszcze
wieku doszed do panowania nad Macedoni, to atwo jest pozna z nastpujcych faktw. Mimo e wojna przeciw Etolom i Lacedemoczykom
bez przerwy trzymaa go z dala od Macedonii, nie tylko nie zbuntowa
si aden z wymienionych ludw, lecz nawet z okolicznych barbarzycw
aden nie omieli si zaczepi Macedonii. Dalej co si tyczy yczliwoci
i gotowoci wobec niego ze strony Aleksandra, Chrysogonosa i innych
przyjaci, nie mgby jej nawet kto godnie wysowi. A jak cieszy si
przychylnoci Peloponezyjczykw i Beotw jako te Epirotw i Akarnanw (moe kto atwo oceni, jeeli rozway)8, ile dobrodziejstw kademu
z tych ludw w krtkim czasie wywiadczy. Na og, jeeli wypada uy
nieco przesadnego wyraenia, mona by, jak sdz, najsuszniej powiedzie o Filipie, e przez swe dobroczynne usposobienie sta si jakby
wsplnym ulubiecem Hellenw. Najoczywistszym za i najwikszym dowodem na to, co moe szlachetny sposb mylenia i wierno, jest fakt,
e wszyscy Kreteczycy, porozumiawszy si i przystpiwszy do wsplnego
sojuszu, wybrali Filipa jedynym opiekunem wyspy i e doszo do tego bez
uycia broni i bez walk, na co przedtem nieatwo znalazby si przykad.
Natomiast od wypadkw, ktre zaszy w Mesenii, zupenie zmieni si
stosunek do niego, co byo rzecz naturaln. Zwrciwszy si bowiem do
przeciwnych dawniejszym zasad ycia i coraz dalej kroczc na tej drodze,
musia take u innych wywoa inne o sobie mniemanie, a w swych przedsiwziciach osign odmienne ni dawniej skutki. Co te istotnie nastpio. A dla uwanego czytelnika bdzie to zrozumiae na podstawie zdarze, o ktrych nastpnie mamy opowiedzie.
(Exc. Peir. s. 13)
8

Luk w tekcie uzupeni hipotetycznie Schweighauser.

359

13. [...] Aratos widzc, e Filip otwarcie gotuje si do wojny przeciw


Rzymianom i e w jego usposobieniu wzgldem sprzymierzecw zasza
cakowita zmiana, wystpi z wielu wtpliwociami i skrupuami i z trudem odwid Filipa od jego zamiaru. My za skoro to, comy w pitej
ksidze podali tylko jako sown zapowied, teraz przez same fakty zostao stwierdzone chcemy czytelnikom naszych Dziejw znowu o tym
przypomnie, aby adnego z naszych sdw nie zostawia nie dowiedzionym i wtpliwym. Mianowicie kiedy w przedstawieniu wojny etolskiej
doszlimy do tego miejsca, gdzie powiedzielimy, e Filip zburzy kruganki i reszt wotyww w Termon w zbyt porywczy sposb i e win tego
przypisa naley nie tyle krlowi z powodu jego modego wieku, ile raczej
otaczajcym go przyjacioom wtedy powiedzielimy o Aracie, e cae
jego ycie dowodzi, i nie byby czyni nic haniebnego, e natomiast takie
zasady waciwe byy Demetriosowi z Faros. A przyrzeklimy wykaza to
w dalszym opowiadaniu, odkadajc uwierzytelnienie wyraonego przedtem sdu do tej chwili, kiedy to Filip Demetrios by przy tym obecny,
bo wedle poprzedniego naszego sprawozdania ze zdarze w Mesenii przyby o dzie wczeniej, Arat za spni si o jeden dzie zacz popenia najwiksze bezecestwa; i jakby zakosztowawszy krwi ludzkiej, mordw i wiaroomstwa wobec sprzymierzecw, sta si nie wilkiem z czowieka wedle arkadyjskiego podania, jak mwi Platon, lecz z krla okrutnym tyranem. Atoli jeszcze wyraniejszym od tego dowodem sposobu
mylenia obu mw jest rada, jakiej udzieli jeden i drugi co do akropoli
Meseczykw, tak e i wydarzenia w Etolii nie mog budzi adnej wtpliwoci.
14. Jeli na to zgodzimy si, atwo ju bdzie pozna rnic obu charakterw. Jak bowiem teraz Filip da si Aratowi nakoni, eby dochowa wiary Meseczykom w sprawie ich akropoli i, wedle przysowia, do
cikiej rany, zadanej im przedtem w scenach mordu przyoy may
plaster, tak ongi w wojnie z Etolami idc za rad Demetriosa zbezczeci
bogw, poniewa zburzy powiecone im dary wotywne, i zawini przeciw
ludziom, poniewa zama prawa wojenne, a nadto chybi wasnego celu,
gdy da si pozna swoim przeciwnikom jako nieubagany i okrutny wrg.
To samo dotyczy take spraw kreteskich. Poniewa w kierowaniu nimi
na og szed za wskazwk Arata i nie tylko krzywdy, lecz nawet przykroci nie wyrzdza nikomu z wyspiarzy, przeto wszystkich Kreteczykw utrzyma w ulegoci, a u wszystkich Grekw pozyska sobie yczliwo z powodu szlachetnoci swych zasad. Z drugiej za strony, kiedy
idc za rad Demetriosa sta si winny wymienionych nieszcz Meseczykw, utraci rwnoczenie yczliwo sprzymierzecw i zaufanie
reszty Grekw. Tak wielki wpyw bd na nieszczcie, bd na umocnienie panowania modych krlw posiada staranny dobr towarzysz-

360

cych im przyjaci, ktremu wikszo wskutek niepojtej lekkomylnoci


nawet najmniejszej nie powica troski.
(Exc. Peir. s. 17 i Exc. Vat. s. 373)

SPRAWY SYCYLIJSKIE

14 a. [...] Wysyaj
dawszy im list fikcyjny.

cz

Kreteczykw

niby

celach

grabiey,

(Suda, . )

SPRAWY GRECKIE

14 b. [...] Orikos" jest rodzaju mskiego, jak czytamy u Polibiusza


w sidmej ksidze: Mieszkacy Orikos, pierwszego miasta u wejcia do
Adriatyku, na prawo od wjazdu tam okrtami".
(Steph. Byz. s. 709)

WOJNA ANTIOCHA Z ACHAJOSEM

15. [...] Dokoa murw Sardes staczano nieustanne i nieprzerwane


utarczki i walki w dzie i w nocy, przy czym onierze przeciw sobie
nawzajem wymylali wszelkiego rodzaju zasadzki, przeciwzasadzki i napady. Pisa o nich szczegowo nie przyniosoby poytku, a byoby zgoa
nucym zadaniem. Koniec obleniu, ktre trwao ju drugi rok, pooy
Kreteczyk Lagoras. Ten m posiadajc znaczne dowiadczenie wojenne
poj, e najmocniejsze miasta z reguy najatwiej wpadaj w rce nieprzyjaci wskutek opieszaoci mieszkacw, jeeli ci ufajc naturalnej
albo sztucznej ich warownoci zaniedbuj stray i w ogle siedz bezczynnie. Dalej zauway, e zdobycie takich miejsc zwyko zdarza si wanie w punktach najbardziej obronnych, co do ktrych przeciwnik nie
wydaje si ywi adnej nadziei. Ot i teraz widzia, e wskutek dotychczasowej opinii o warownoci Sardes wszyscy oblegajcy poniechali myli
opanowania miasta drog oblenia i tylko t jedn mieli nadziej, e
wezm je godem. Tym bardziej wic uwaa i szuka wszelakiego sposobu
pragnc uzyska jak tego rodzaju sposobno. Spostrzegszy, e mur
przy tzw. Prion (jest to punkt czcy zamek z miastem) nie jest strzeony,
skierowa tam sw nadziej i swj plan. Opieszaoci za stray domyli
si po takich oznakach. Miejsce to jest wyjtkowo strome, a u jego stp
znajduje si czelu, do ktrej mieszkacy miasta zwykli zrzuca ciaa
zmarych jako te zwoki padych koni i bydlt pocigowych. Dlatego
gromadzio si tu zawsze mnstwo spw i innych ptakw. Skoro wic
Lagoras zauway, e ptaki nasyciwszy si padlin stale odpoczywaj na

361

wiszarach skalnych i na murze, zrozumia, e mur musi by nie strzeony


i e od duszego czasu opuszczony jest przez ludzi. Wobec tego podszed
tam w nocy i starannie zbada punkty, gdzie mona wyj w gr i przystawi drabiny. A kiedy odkry, e jest to moliwe w pewnym miejscu,
na jednym z wiszarw, donis o tym krlowi.
16. Krl uchwyci si tej nadziei i wezwa Lagorasa, aby wykona swe
przedsiwzicie. Lagoras przyrzek uczyni sam wszystko, co moliwe,
prosi jednak krla, eby doda mu Etolczyka Teodotosa i Dionysiosa,
naczelnika stray przybocznej, zachciwszy ich, by rwnie oddali si
sprawie i wzili udzia w tym zamyle; przypuszcza bowiem, e obaj
posiadaj do siy i odwagi do zamierzonej akcji. Krl natychmiast uczyni zado temu daniu, po czym trzej wymienieni mowie, porozumiawszy si z sob i wsplnie omwiwszy wszystko, oczekiwali nocy,
ktra by koo witania bya bezksiycowa. Gdy taka nadesza, w przeddzie wykonania zamiaru pnym wieczorem wybrali z caego wojska
pitnastu najsilniejszych i najodwaniejszych mw, ktrzy mieli wraz
przystawi drabiny, wraz wyj w gr i uczestniczy z nimi w miaym
czynie. Prcz tych dobrali sobie trzydziestu innych, eby w pewnym oddaleniu za nimi stali w rezerwie; gdyby pierwsi przekroczywszy mur
doszli do najbliej pooonej bramy, ci mieli od zewntrz dopa i sprbowa wyama zawiasy oraz poprzeczne belki bramy, podczas gdy oni
sami od wewntrz wyamaliby wrzecidze i zamki. Nadto dwa tysice
mw idc w tyle za tymi miao wtargn przez bram i obsadzi blanki
teatru, ktre dogodn miay pozycj zarwno naprzeciw zamku, jak i naprzeciw miasta. Aeby jednak wybr tych mw nie pozwoli si nikomu
domyli istotnego zamiaru, rozszerzy krl pogosk, jakoby Etolowie
zamierzali potajemnie wej do miasta jakim wdoem i e tamci musza
wobec tego doniesienia pilnie sta na stray.
17. Gdy wszystko byo gotowe, rwnoczenie ze znikniciem ksiyca
udali si potajemnie ku spadzistociom Lagoras i jego towarzysze, ktrzy
nieli drabiny, i ukryli si pod wystajcym brzegiem skalnym. Z nastaniem dnia, kiedy strae ustpiy z tego miejsca, a krl, jak zwykle, jednych wysa na czaty, przewan za cz wojska wywid na tor wycigowy i ustawia je w szyku bojowym, z pocztku nikt nie domyla si
tego, co si dziao. Skoro jednak przystawiono dwie drabiny i na jedn
naprzd wyszed Dionysios, na drug Lagoras, powsta w obozie niepokj
i ruch. Mianowicie dla mieszkacw miasta oraz dla ludzi Achajosa na
zamku byli niewidoczni ci, ktrzy wspinali si na mury, wskutek wystajcej nad spadzistoci skay; lecz ci, co byli w obozie, mieli przed oczyma
miao wspinajcych si i naraajcych na niebezpieczestwo. Dlatego
jedni zdumieni nieoczekiwanym widokiem, drudzy z obaw wypatrujc
wyniku stali, rwnoczenie oniemiali i peni radoci. Krl widzc porusz-

362

nie w caym obozie i chcc uwag swoich jako te mieszczan odwrci od


tego, co si dziao, pocign z wojskiem naprzd i skierowa atak do tzw.
bramy Perskiej, lecej po drugiej stronie miasta. Achajos za, ktry
z zamku rwnie widzia niezwyke poruszenie w obozie nieprzyjaci,
przez dugi czas nie wiedzia, co pocz w tym kopotliwym pooeniu,
i zupenie nie mg poj, co si dzieje. Mimo to wysa wojska, aby odeprze atak na bram. Poniewa jednak te musiay schodzi po wskiej
i stromej drodze, wic pomoc ich pno nadesza. A naczelnik miasta
Aribazos nie przeczuwajc nic zego ruszy ku tej bramie, ktr widzia
atakowan przez Antiocha, i jednym onierzom kaza wyj na mur,
innych wysa przez bram z poleceniem, eby zbliajcych si nieprzyjaci wstrzymali i wdali si z nimi w walk.
18. Tymczasem Lagoras, Teodot i Dionysios ze swymi towarzyszami
przekroczyli spadzisto i przybyli do lecej poniej bramy; cz ich
walczya przeciw spieszcym z obron, inni wyamywali wrzecidze.
Rwnoczenie z nimi dopadli od zewntrz wyznaczeni w tym celu ludzie
i czynili to samo. Wkrtce te brama stana otworem, a dwa tysice onierzy weszo i obsadzio blanki teatru. Gdy to si stao, ruszyli wszyscy
z murw i od tzw. Perskiej bramy, ktrej przedtem Aribazos udzieli by
pomocy, gorliwie zagrzewajc si przeciw tym, ktrzy ju si wdarli do
wntrza. Przy tej sposobnoci, gdy po ich odejciu otwarto bram, wcisna si w miejsce ustpujcych cz krlewskich wojsk. Skoro te
zajy bram, ju bez przerwy po nich jedni wkraczali do miasta, drudzy
wyamywali ssiednie bramy. Aribazos ze swym wojskiem i wszyscy,
ktrzy byli w miecie, tylko przez krtki czas kontynuowali walk przeciw owym, co weszli do rodka, po czym zaczli ucieka na zamek. Podczas tych zaj Teodot i Lagoras trwali na swej pozycji przy teatrze,
przezornie i rozumnie stanowic rezerw w caej walce; reszta wojsk
wpadszy rwnoczenie ze wszystkich stron wzia miasto w posiadanie.
Odtd ju, gdy jedni mordowali napotkanych, drudzy podpalali domy,
inni znw zwrcili si do rabunku i zdobyczy, zupenie zniszczono i spldrowano miasto. W ten sposb Antioch sta si panem Sardes.
(Cod. Urb. fol. 98v)
FRAGMENT GEOGRAFICZNY

19. [...] Massylowie () lud libijski, Polibiusz w VII ksidze


nazywa ich Massylijczykami ()
(Steph. Byz. s. 436)

363

KSIGA SMA 1 (FRAGMENTY)


Z WOJNY HANNIBALSKIEJ

1. [...] Majc niepewn nadziej postanowi wszystko przetrwa wobec


oczywistej kary, jaka go czekaa.
(Exc. Vat. s. 374)
2

[...] Rzymski wdz Tyberiusz da si zwabi w zasadzk i dzielnie


stawiajc opr straci ycie wraz z tymi, ktrzy mu towarzyszyli. Jeeli
chodzi o tego rodzaju nieszczliwe wypadki, to na og ryzykown jest
rzecz osdza, czy dotknitych nimi naley gani, czy usprawiedliwia,
poniewa ju niejedni, ktrzy we wszystkim dziaali rozwanie, przecie
dostali si w moc takich, co gotowi s narusza uwicone wrd ludzi
prawa. Mimo to nie trzeba te od razu opieszale powstrzymywa si od
wydania sdu, lecz uwzgldniajc czas i okolicznoci naley jednych
wodzw gani, drugim przebacza. Jasno bdzie wynikao to, co mwi, z nastpujcych przykadw. Archidamos, krl Lacedemoczykw,
podejrzewajc Kleomenesa o dz wadzy uciek ze Sparty; lecz rycho
znowu uleg namowom i sam wyda si w rce tego. Przeto straciwszy
rwnoczenie tron i ycie, nie pozostawi sobie nawet monoci usprawiedliwienia si przed potomnymi. Skoro bowiem sytuacja nie ulega zmianie, a dza wadzy i potga Kleomenesa jeszcze si wzmoga, to jake
powyszy los nie mia zupenie susznie spotka Archidamosa, co sam
wyda si w rce tych, przed ktrymi przedtem uciekajc znalaz niespodziany ratunek? Dalej Tebaczyk Pelopidas znal wiaroomstwo tyrana
Aleksandra i dobrze wiedzia, e kady tyran uwaa przedstawicieli wolnoci za najwikszych swych wrogw; sam te namwi Epaminondasa,
eby wystpi w obronie demokracji nie tylko Teb, lecz i caej Hellady;
przyby wreszcie do Tesalii jako nieprzyjaciel, aby obali jedynowadztwo
Aleksandra, a przecie odway si po raz drugi do niego posowa. Przeto
dosta si w rce nieprzyjaci i nie tylko Tebanom wielce zaszkodzi, lecz
1

W smej ksidze zawarte byy zdarzenia z lat 213 i 212 przed n. e.


Tiberius Sempronius Gracchus, konsul r. 213; ginie
sul w r. 212.

jako

prokon-

364

i sam utraci zdobyt przedtem saw, poniewa na olep i nierozwanie


zaufa tym, ktrym najmniej powinien by zaufa. Podobnie wydarzyo
si te rzymskiemu wodzowi Gneuszowi3 w wojnie sycylijskiej, ktry
bezmylnie powierzy si nieprzyjacioom, a tak samo jeszcze wielu
innym.
2. Dlatego te godni nagany s ci, ktrzy nieogldnie wydaj si
w rce przeciwnikw, natomiast nie mona obwinia takich, ktrzy stosuj wszelk moliw ostrono. Bo w ogle nikomu nie ufa jest zgoa
niemoliwe; jeeli za po otrzymaniu wszelkich moliwych rkojmi dziaa
si z rozwag, to gani tego nie naley. A moliwe do przyjcia rkojmie
s: przysiga, dzieci, kobiety, przede wszystkim za poprzednie ycie.
Ot przeliczy si nawet co do takich rodkw i popa w nieszczcie
jest win, ktr ponosi nie cierpicy, lecz sprawca cierpienia. Dlatego
gwnie takich trzeba szuka rkojmi, dziki ktrym ten, komu si zaufa,
nie bdzie mg zama wiary. Poniewa jednak rzadko tylko co odpowiedniego si znajdzie, to take celowe byoby pamita o rozwadze,
abymy w razie potknicia si znaleli przynajmniej wyrozumienie u postronnych. Zdarzyo si to ju niejednemu z dawniej yjcych; ale najwyraniejszym przykadem i najbliszym tych czasw, o ktrych teraz
mwimy, jest los Achajosa. Ten nie pomin niczego z tego wszystkiego,
co dao si zastosowa gwoli ostronoci i bezpieczestwu; owszem, przewidzia wszystko, o ile to moliwe byo dla rozumu ludzkiego, a jednak
dosta si w moc nieprzyjaci. Jako nieszczcie, ktre go dotkno,
zjednao mu lito i wyrozumienie u postronnych, a sprawcw obarczyo
oskareniem i nienawici.
(Exc. Vat. s. 374; Cod. Urb. fol. 101v)

SPRAWY SYCYLIJSKIE

3a. [...] Tak to wikszo ludzi


znie na myli mam milczenie.

najlejszy

przymus

najmniej

potrafi

(Cod. Urb. fol. 102v)

3. [...] Nie wydaje mi si czym niestosownym dla caego naszego


planu i pierwotnego zaoenia, eby skierowa uwag czytelnikw na
wielko przedsiwzi obu pastw, rzymskiego i kartagiskiego, oraz na
ambitne ich dnoci. Kt bowiem nie podkreliby z uznaniem, e
wznieciwszy ju tak wielk wojn o panowanie w Italii i niemniejsz od
niej wojn o panowanie w Hiszpanii, kiedy to nadzieje co do wyniku tych
3

W czasie pierwszej wojny punickiej; zob. Polibiusz ks. I 21.

365

walk jeszcze rwnie byy niepewne dla obu stron, ktrym na razie groziy
podobne niebezpieczestwa mimo to nie ograniczyy si do lecych
pod rk zada, ale jeszcze wszczy spr o Sardyni i Sycyli, a na to
wszystko nie tylko skieroway swe nadzieje, lecz take wystaray si o potrzebne rodki i uzbrojenie. Temu te najbardziej mgby si kto dziwi,
jeeliby wgldn w szczegy. Oto Rzymianie mieli w Italii pod wodz
konsulw dwie pene armie, a dwie w Hiszpanii, gdzie Gneusz, dowodzi
wojskiem ldowym, a Publiusz flot. Podobna sytuacja istniaa te u Kartagiczykw. Dalej mieli Rzymianie flot na kotwicach celem obserwowania punktw w Grecji i posuni Filipa, flot, ktra z pocztku bya
pod rozkazami Marka Waleriusza, nastpnie Publiusza Sulpicjusza. Prcz
tego Appiusz ze stu piciorzdowcami, a Marek Klaudiusz z wojskiem
ldowym czyhali na wypadki w Sycylii. To samo czyni po stronie Kartagiczykw Hamilkar.
4. Dlatego sdz, e to, o czym nieraz mwilimy na pocztku naszego
dziea, teraz same fakty istotnie udowodniy. A bya to teza, e niemoliw
jest rzecz z dzie autorw historii poszczeglnych okresw pozna powizanie caoci dziejw. Bo jake mgby kto, co czyta tylko o samych
dla siebie zdarzeniach sycylijskich albo hiszpaskich, poj i zrozumie
bd wielko wypadkw, bd, co jest najwaniejsze, w jaki sposb
i dziki jakiemu ustrojowi politycznemu los dokona za naszych czasw
niesychanego wprost dziea, to jest, e wszystkie znane czci ziemi podda jednemu panowaniu i jednej potdze, ktrego to faktu przedtem nie
mona znale w dziejach. Jak bowiem Rzymianie zdobyli Syrakuzy i jak
posiedli Hiszpani, o tym mona take ze specjalnych dzie historycznych
do pewnego stopnia si dowiedzie; jak jednak doszli do panowania nad
wiatem i jakie poszczeglne zdarzenia przeciwdziaay im w osigniciu
najwaniejszych zamysw, a co znw i w jakich czasach zamiarom ich
dopomogo to trudno jest poj bez znajomoci dziejw powszechnych.
Take wielko zdarze i si pastwa nie jest atwo bez niej zrozumie
dla tych samych przyczyn. e bowiem Rzymianie rocili sobie prawo do
Hiszpanii albo te Sycylii i wyruszyli w pole z wojskami ldowymi i z flotami, to opowiadane samo dla siebie nie byoby godne podziwu.
Jeeli jednak w chwili, gdy to si dziao, to samo wadztwo i to samo
pastwo rwnoczenie jeszcze wielu innych dokonywao przedsiwzi
i jeeli si przy tym rozway niebezpieczestwa i wojny, ktre we wasnym kraju przeszli ci, co wszystkim tym kierowali to dopiero wtedy
fakty stan si jasne i zdumiewajce i zwaszcza wtedy powici si im
naleyt uwag. Tyle sw przeciw takim, ktrzy myl, e z pisma
zawierajcego cz dziejw nabd znajomo oglnej i powszechnej
historii.
(Cod. Urb. fol. 102v)

366

OBLENIE SYRAKUZ

5. [...] Skoro tedy Syrakuzy zajli Epilkydes i Hippokrates, ktrzy sami


zerwali przyja z Rzymianami i reszt wspziomkw skonili do odstpstwa, Rzymianie, do ktrych dosza ju take wiadomo o gwatownej
mierci tyrana Syrakuz, Hieronymosa, mianowali prokonsulem Appiusza
Klaudiusza i powierzyli mu wojsko ldowe, a flot ich zawiadowa Marek
Klaudiusz 4. Ci wic rozoyli si obozem w maej odlegoci od miasta;
wojska ldowe miay dokona ataku w okolicy Heksapylon, flota za zaczepi Achradina przy tak zwanym Scytyjskim Portyku, gdzie mur wzdu
morza spoczywa na wasnym fundamencie5. Przygotowawszy ochronne
szopy, pociski i co poza tym jeszcze naley do oblenia, spodziewali si,
e przy mnstwie rk ludzkich w przecigu piciu dni wyprzedz nieprzyjaci w zbrojeniu si. Lecz nie wzili przy tym w rachub tego, co mg
Archimedes, bo nie przeczuwali, e jeden duch czasem wicej potrafi zdziaa ni cae mnstwo rk ludzkich. A teraz z samych faktw poznali suszno tego twierdzenia. O ile bowiem warowno miasta na tym ju polegaa, e otaczajcy je dokoa mur lea na wzgrzach i na wystajcym
brzegu skalnym, do ktrego nawet w razie braku jakiejkolwiek przeszkody
nie atwo mgby si kto zbliy, chyba na kilku okrelonych miejscach o tyle jeszcze wspomniany m poczyni takie przygotowania
wewntrz miasta, a tak samo przeciw nadcigajcym od strony morza,
e obrocy niczym nie musieli si naprdce zajmowa, lecz na wszelkie
dziaanie przeciwnikw z gry mieli gotow obron. Ot Appiusz prbowa z ochronnymi szopami i drabinami zbliy si do muru, ktry od
wschodniej strony przylega do Heksapylon.
6. Marek za z szedziesiciu piciorzdowcami wypyn przeciw
Achradina. Kady z tych okrtw peen by mw zaopatrzonych w uki,
proce i pociski, ktrymi mieli odpdzi walczcych z przedmurzy nieprzyjaci. Nadto odjli oni omiu piciorzdowcom rzdy wiolarskie ju to
z prawej, ju to z lewej strony, potem sprzgli z sob ogooconymi bokami
po dwa okrty razem i prbowali na nich podwie pod mury tak zwane
sambyki wiosujc po obu zewntrznych bokach. Konstrukcja tych machin oblniczych jest nastpujca. Sporzdza si drabin na cztery stopy
szerok a tak dug, eby przyoona do muru podczas ldowania osigna rwn z nim wysoko. Oba jej boki zaopatruj w barier i osaniaj
sterczcymi w gr parapetami; nastpnie kad j poprzecznie na stykajcych si cianach sprzonych z sob okrtw, tak e daleko wystaje
poza dzioby okrtowe. Do masztw za u gry przyczepione s walce
4

Marcus Claudius Marcellus, ktry przedtem sta


wych, teraz zacz od morza przypuszcza szturm do Syrakuz.
5
A nie na skale.

na

czele

wojsk

ldo-

367

wraz z linami. Jeeli wic trzeba je uy, to ludzie, ktrzy stoj na rufach
okrtw, za pomoc walcw wycigaj w gr liny przymocowane do
szczytu drabiny; inni za na przodach okrtw gwarantuj podniesienie
machiny podpierajc j erdziami. Potem wiosujc po obu zewntrznych
stronach rzdw wiolarskich zbliaj okrty do ldu i prbuj wspomnian machin przyoy do muru. Na szczycie za drabiny znajduje si
rusztowanie, ktre z trzech stron6 ubezpieczone jest plecionk. Na nim
stoi czterech mw i walczy przeciw tym, ktrzy z blanek murw chc
przeszkodzi przyoeniu sambyki. Gdy j istotnie przystawi i stan ponad
murem, wwczas usuwaj boczne ciany plecionek, aby z obu stron wyj
na przedmurza albo na wiee. Reszta ludzi na sambyce idzie w ich lady,
gdy drabina przytwierdzona linami mocno opiera si na obu okrtach.
A susznie ta machina otrzymaa sw nazw; kiedy bowiem drabina podniesie si do gry, to okrt i drabina razem tworz figur podobn do
sambyki7.
7. W ten wic sposb wyekwipowani zamylali zbliy si do wie.
Lecz wspomniany poprzednio Archimedes nastawi sobie machiny wojenne na rne odlegoci strzau; jeeli wic Rzymianie nadpywali z daleka, to rani ich z silniej napitych i wikszych kusz kamieniami i pociskami sprawiajc im niemay kopot i trudnoci; a jeeli pociski ju
nad nimi przelatyway, to uywa mniejszych machin, zawsze w stosunku
do chwilowego oddalenia, i doprowadza ich do takiej bezradnoci, e
w ogle hamowa ich impet i dojazd, a Marek w swym kopocie zmuszony
by ukradkiem jeszcze w nocy podjecha z okrtami. Gdy jednak te znalazy si na odlego strzau przy ldzie, mia ju Archimedes w pogotowiu znowu inne urzdzenie, skierowane przeciw tym, ktrzy walczyli
z okrtw. Oto na wysoko ma podziurawi mur gstymi otworami,
ktre po zewntrznej stronie byy prawie tak wielkie jak do. Przy nich
ustawi w obrbie muru ucznikw i mae skorpiony 8, a kac strzela
przez te otwory, czyni onierzy z floty niezdatnymi do walki. Wskutek
tego zarwno znacznie oddalonym, jak i blisko stojcym nieprzyjacioom
nie tylko udaremnia wasne ich zamysy, lecz i znaczne zadawa straty.
Jeeli za prbowali wyprostowa sambyfci, mia przygotowane wzdu
caego muru machiny wojenne, ktre w innym czasie byy niewidoczne,
lecz w razie potrzeby po stronie wewntrznej wznosiy si nad murem
i swymi ramionami daleko wystaway poza blanki; niektre z nich dwigay gazy wagi co najmniej dziesiciu talentw, inne cikie masy oowiu. Ilekro wic zbliay si sambyki, wwczas ramiona machin, obra6

Zwrconych ku nieprzyjacielowi.
Sambyka, instrument muzyczny.
8
Machina wojenna wyrzucajca pociski.
7

368

cajc si na dwigu wedle potrzeby, spuszczay za pomoc sznura kamienie na t machin oblnicz9. W ten sposb nie tylko sama machina
ulegaa rozbiciu, lecz take okrt wraz z tymi, ktrzy si na nim znajdowali, powanie by zagroony.
8. Inne znw machiny ciskay na atakujcych nieprzyjaci ktrzy
zasonili si szopami, aby nimi ubezpieczy si i nie ucierpie od rzucanych przez otwory w murze pociskw odpowiednio wielkie kamienie,
ktre miay odpdzi walczcych na przodach okrtw. Rwnoczenie te
spuszczay na d uwizan na acuchu elazn rk, za pomoc ktrej
ten, kto kierowa dwigiem machiny, chwyta tam, gdzie si dao uchwyci, przd okrtu, a nastpnie w obrbie murw doln, wyprostowan
cz machiny ciga w d. Skoro za przd okrtu podnis do gry
i prostopadle ustawi okrt na rufie, wwczas doln cz machiny unieruchamia, a rk i acuch odcza od niej za pomoc sznura. Gdy to
si stao, jedne okrty paday na boki, inne nawet cakiem si wywracay,
wikszo za wskutek runicia przodw z wysokoci zanurzaa si w morzu i napeniaa wod wrd oglnego zamtu. Marek uwikany w trudnoci
tymi rodkami obronnymi Archimedesa i widzc, e obleni wyrzdzajc
szkody i miotajc szyderstwa odparowuj jego zaczepki, martwi si
wprawdzie tym zajciem, mimo to artujc z wasnego przedsiwzicia
powiedzia, e Archimedes jego okrtom daje si napi wody morskiej,
a jego sambyki otrzymay cigi i jakby wykluczone musiay z hab opuci pijatyk. Taki by wynik oblenia od strony morza.
9. Take Appiusz popadszy w podobne trudnoci musia odstpi od
swego zamiaru. Mianowicie jak dugo jeszcze sta on w oddaleniu, ludzie
jego ostrzeliwani z proc i katapult ponosili cikie straty, gdy aparat
pociskw zarwno co do iloci, jak i skutecznoci by godny podziwu: wszak
Hieron da na to rodki, Archimedes za by twrc i wykonawc swych
pomysw. Kiedy za onierze Appiusza zbliali si do miasta, jedni bez
przerwy otrzymujc rany przez wspomniane ju otwory w murze wstrzymywani byli od ataku, drudzy za, ktrzy pod oson szop chcieli si
przemoc wedrze, znajdowali mier od rzucanych z gry kamieni i belek. Niema te szkod wyrzdzay im owe zwisajce z machin rce,
o ktrych poprzednio mwiem, bo wraz z broni podnosiy mw w gr
i ciskay na d. Wreszcie Appiusz ustpi do obozu, gdzie na naradzie
wojennej z trybunami jednomylnie postanowiono sprbowa wszelkich
rodkw celem zdobycia Syrakuz, z wyjtkiem oblenia, jak te ostatecznie uczynili. Bo obozujc jeszcze osiem miesicy pod miastem, nie zaniechali zreszt adnego fortelu wojennego lub odwanego czynu, lecz
nigdy ju nie omielili si sprbowa regularnego oblenia. Okazuje si,
9

Tj. sambyk.

369

e jeden m i jeden duch, jeeli posiada odpowiednie uzdolnienie do


jakiej dziaalnoci, potrafi dokona rzeczy wielkich i zdumiewajcych.
Przynajmniej Rzymianie posiadajc tak znaczne siy bojowe na ldzie
i na morzu pewni byli, e natychmiast opanowaliby miasto, gdyby usunito jednego starca syrakuzaskiego; poniewa jednak on by na miejscu,
nie mieli nawet pokusi si o to, w kadym razie nie na tej drodze, na
ktrej Archimedes mg im stawi opr. Atoli sdzc, e obleni przy
wielkiej iloci ludzi gwnie dla braku rodkw ywnociowych bd musieli im si podda uchwycili si tej nadziei i flot odcinali im dowozy
od morza, a wojskiem ldowym dowozy od ldu. Aby za nie spdza
bezczynnie czasu, w ktrym leeli obozem pod Syrakuzami, lecz rwnoczenie te poza miastem wykona co poytecznego, podzielili wodzowie
swe zadania i swe wojska, tak e Appiusz z dwiema czciami si kontynuowa oblenie miasta, Marek z trzeci czci najeda tych, ktrzy
na Sycylii opowiedzieli si za spraw Kartagiczykw.
(Cod. Wescheri i inne excerpta)

CZYNY FILIPA

10. [...] Filip wkroczywszy do Meseny jako nieprzyjaciel pustoszy kraj


kierujc si wicej gniewem ni rozwag; bo przypuszcza, jak mi si
zdaje, e mimo wyrzdzanych cigle szkd nieszczliwcy nigdy nie oka
mu niechci i nienawici. eby o tym teraz, co ju w poprzedniej ksidze
byo napisane, janiej powiedzie, skoniy mnie nie tylko przedtem wspomniane przyczyny, lecz take ta okoliczno, e jedni dziejopisarze zgoa
pominli zdarzenia w Mesenii, drudzy w ogle wskutek yczliwoci ku
monarchom albo na odwrt, wskutek obawy przed nimi tak nam rzecz
przedstawiaj, jakoby bezbono i bezprawie Filipa wzgldem Meseczykw nie tylko nie byy przewinieniem, lecz przeciwnie, byy czynem
chwalebnym i penym zasugi. Mona te zauway, e ci, ktrzy opisali
czyny Filipa, postpili tak nie tylko w odniesieniu do Meseczykw, lecz
podobnie take w odniesieniu do innych. Z tego wynika, e ich pisma bynajmniej nie posiadaj charakteru dzie historycznych, lecz raczej s to
pisma pochwalne. Moim zdaniem, nie powinno si ksit z uszczerbkiem
dla prawdy ani ly, ani wychwala, co si ju wielu historykom zdarzyo,
lecz naley tak przedstawia sprawy, eby zawsze byy zgodne z poprzednimi wywodami i odpowiaday charakterowi danych osb. Lecz moe
atwo jest to powiedzie, wykona za nader trudno, gdy liczne i rnorodne bywaj nastroje i okolicznoci, ktrym ludzie w yciu ulegaj, tak
e swego przekonania nie mog ani wypowiedzie, ani napisa. Z tego powodu jednym z nich naley wybaczy, innym nie.

370

11. Najbardziej zasuguje na nagan pod tym wzgldem Teopomp. Na


pocztku swej historii powiconej Filipowi powiada on, e to gwnie
skonio go do zamiaru napisania dziea, i Europa nigdy w ogle nie
wydaa takiego ma jak Filip, syn Amyntasa; ale zaraz potem we Wstpie i w caym dziele przedstawia go jako najbardziej niepowcigliwego
w stosunku do kobiet, tak e nawet wasny dom przywid do upadku,
o ile to od niego zaleao, dziki swemu w tym kierunku popdowi i zbytkowi; dalej jako ma nader niesprawiedliwego i podstpnego w zdobywaniu przyjaci i sprzymierzecw; wreszcie jako takiego, ktry cay
szereg miast przywid do niewoli, uywajc przeciw nim podstpu
i gwatu. Mwi te, e oddawa si nadmiernemu opilstwu, tak e nawet
za dnia nieraz widzieli go przyjaciele pijanego. Jeeli za kto zechce przeczyta pocztek czterdziestej dziewitej ksigi jego dziea, to cakowicie
zdumiony bdzie niedorzecznoci historyka, ktry m. in. i to take omieli si powiedzie (przytaczamy te wanie sowa, jakich on uy): Jeeli
by jaki wrd Grekw albo barbarzycw nierzdnik czy zuchwalec,
wszyscy tacy gromadzili si w Macedonii u Filipa i nazywali si towarzyszami krla. W ogle bowiem Filip gardzi ludmi o skromnych obyczajach, ktrzy pilnowali swego majtku, natomiast rozrzutnikw, ktrzy
spdzali ycie na pijastwie i na grze w kostki, szanowa i forytowa.
Przeto nie tylko podsyca w nich te namitnoci, lecz take w kadej
innej nieprawoci i plugawoci uczyni ich mistrzami. C bowiem szpetnego lub oburzajcego nie byo im waciwe? Albo c szlachetnego i dobrego nie byo im obce? Jedni z nich zawsze byli ogoleni i wygadzeni na
ciele, cho posiadali ju wiek mski, drudzy noszc brody nie wahali si
nawzajem uprawia nierzdu. Wczyli si te z dwoma lub trzema prostytuujcymi si chopcami, a sami nastrczali si innym do tych samych,
co owi, usug. Std susznie kto byby mg uwaa ich nie za towarzyszy, lecz za zboczecw i nazwa nie onierzami, lecz nierzdnikami;
z natury bowiem mobjcy, byli z charakteru mskimi wszetecznikami.
Sowem, eby zaniecha dalszych wywodw, zwaszcza e pitrzy si
przede mn tyle wanych spraw, sdz, e tak zwani przyjaciele i towarzysze Filipa byli takimi w swoim rodzaju bestiami, jakimi nie byli ani
centaurowie, co zajmowali Pelion, ani Lestrygonowie, ktrzy zamieszkiwali rwnin Leontynw, ani jacykolwiek inni".
12. Kt nie potpiby u naszego historyka tej goryczy i niepowcigliwoci jzyka? Nie tylko bowiem dlatego zasuguje na nagan, e mwi
o rzeczach sprzecznych z zadaniem wasnego dziea, lecz poniewa nadto
zega o krlu i jego przyjacioach, a przede wszystkim wyrazi swe kamstwo w sposb brzydki i nieprzystojny. Wszak gdyby kto mwi o Sardanapalu albo o jego towarzyszach, to ledwie powayby si uy tak

371

oszczerczych sw; aczkolwiek o tego fasadach yciowych i rozwizoci


moemy wnioskowa z nagrobkowego napisu, ktry brzmi:
Moim jest to, co spoyem, com wydrwi i czegom w mioci
Zazna sodkiego.

Jeeli za chodzi o Filipa i jego przyjaci, powinno by si na to baczy,


eby nie tylko nie wygadywa na ich zniewieciao, niemsko i bezwstyd, lecz przeciwnie, czy przystpujc do ich pochway naleaoby si
w godny sposb przedstawi mstwo, pracowito i w ogle dzielno tych
mw, ktrzy, jak powszechnie wiadomo, swymi wysikami i miaymi
czynami z nader maego krlestwa Macedonii stworzyli tak pokane i potne pastwo. Pominwszy ju ich czyny za czasw Filipa, te dziea,
jakich po jego mierci dokonali pod Aleksandrem, przekazay o nich
uznan przez wszystkich saw z powodu dzielnoci. By moe, e wielk
cz tej sawy naley przypisa Aleksandrowi, ktry wszystkim kierowa,
cho by jeszcze bardzo mody. Wszelako niemniejsza jest zasuga jego
wsppracownikw i przyjaci, ktrzy w wielu niezwykych walkach
zwyciyli przeciwnikw, wiele przetrwali ryzykownych trudw, niebezpieczestw i mozow, a posiadszy najwiksze bogactwa i w caej peni
uywajc sobie zaspokajali wszelakie dze, niemniej jednak ani pod
wzgldem si fizycznych nigdy przez to nie osabli, ani pod wzgldem
moralnym wcale nie popadli w bezprawie i rozwizo, lecz wszyscy
obcujc z Filipem i Aleksandrem okazali si mami o icie krlewskich
przymiotach przez sw wielkoduszno, umiarkowanie i odwag. Bynajmniej nie potrzeba wylicza ich po imieniu. A po mierci Aleksandra,
kiedy to o tak wiele czci wiata ze sob spr wiedli, przekazali sw
saw potomnoci, uwiecznion w bardzo licznych pismach. Przeto gorycz
historyka Timajosa, z jak wystpuje przeciw Agatoklesowi, wadcy Sycylii, aczkolwiek wydaje si przekracza wszelk miar, przecie ma jak
racj, gdy oskara on wroga, zoczyc i tyrana; natomiast gorycz Teopompa jest zupenie nieuzasadniona.
13. Poniewa postanowi pisa o Filipie jako o krlu hojnie wyposaonym w zalety, nie pomin nastpnie nic takiego, co by nie byo szpetne
i oburzajce. Z tego wynika nieodparcie, e dziej opis albo na pocztku
i we Wstpie do swego dziea okazuje si kamc i pochlebc, albo w poszczeglnych sdach nierozumnym i cakiem dziecinnym, jeeli przypuszcza, e przez bezmylne i niezwyke obelgi sam zyska na wiarogodnoci,
a jego pochwalne sdy o Filipie znajd wiksze uznanie.
Ale take co do caego ukadu dziea nikt nie zgodzi si ze wspomnianym pisarzem. Zacz on pisa greck histori od tego okresu, na ktrym
skoczy Tukidydes. Ot doszedszy do bitwy leuktryjskiej i do najsynniejszych zdarze w Grecji, przesta mwi o Grecji i jej przewagach,

372

zmieni temat i postanowi opisa czyny Filipa. A przecie byoby o wiele


godniej i sprawiedliwiej wple w histori Grecji czyny Filipa, ni w histori Filipa czyny Grecji. Bo gdyby nawet jaki historyk uzaleniony
przedtem od krlewskiej wadzy znalaz mono po temu, nie zawahaby
si w odpowiedniej chwili przej do nazwy i roli Hellady; aden za
zaczwszy od niej i odbywszy w tym kierunku kawa drogi, o ile jest
przy zdrowych zmysach, nigdy nie wymieniby jej na blask monarszego
ycia. A co waciwie skonio Teopompa, eby zlekceway tak wielkie
sprzecznoci? Zaiste tylko ten powd, e celem pierwszego zadania byo
pikno, a celem historii Filipa poytek. Nadto jeeli chodzi o zarzut,
e zmieni plan, moe miaby co do powiedzenia, gdyby go o to kto
zapyta; lecz co si tyczy spronych sw pod adresem przyjaci Filipa, to
sdz, e nie mgby si usprawiedliwi, tylko musiaby przyzna, i za
daleko si w tym posun.
(Exc. Peir. s. 18; Athen. IV 62 p. 167 b; VI 77 p. 260 d; Cod. Urb. fol. 107v)

14. [...] Filip za nie zdoa wyrzdzi adnej znaczniejszej szkody


Meseczykom, gdy stali si jego nieprzyjacimi, chocia prbowa spustoszy ich kraj; natomiast wobec najbliszych swych przyjaci dopuci
si najwikszej bezecnoci. Oto starszego Arata, poniewa nie pochwala
jego postpkw w Mesenie, niedugo potem sprztn trucizn przy pomocy Tauriona, ktry w jego imieniu zarzdza sprawami Peloponezu.
Na razie fakt ten postronnym by nie znany; bo sia trucizny nie bya taka,
eby momentalnie spowodowaa mier, lecz wymagaa czasu i wywoaa
tylko chorobliwy stan. Lecz samemu Aratowi nie byo tajne jego nieszczcie. A okazao si to z nastpujcego zajcia. O ile bowiem Aratos przed
wszystkimi innymi rzecz ukrywa, to przed jednym ze swych sug, Kefalonem, wskutek poufaego z nim stosunku nie zamilcza; lecz kiedy ten
podczas choroby troskliwie dogldajc go zauway, e lina, ktr oplu
cian, jest krwawa chory tak si odezwa: To, Kefalonie, jest zapata,
jak otrzymalimy od Filipa za nasz przyja". Tak wielkim i piknym
przymiotem jest skromno, e cierpicy wicej wstydzi si czynu ni
sprawca, gdy dokonawszy na korzy Filipa razem z nim tylu i tak
wielkich czynw otrzyma tak zapat za sw yczliwo. Aratos wic,
poniewa nieraz u Achajw piastowa naczeln wadz i pooy tyle tak
wielkich zasug okoo swego ludu, uzyska po mierci nalen cze zarwno ze strony ojczyzny, jak i ze strony Zwizku Achajskiego; bo
uchwalono dla ofiary i kult herosa, sowem wszystko, co przyczynia si
do uwiecznienia pamici. Przeto jeeli zmarym pozostaje jeszcze jaka
wiadomo, musi radowa si wdzicznoci Achajw, podobnie jak za
ycia sprawiay mu rado trudy i niebezpieczestwa.
(Cod. Urb. fol. 106)

373

15. [...] Od dawna ju skierowa swe zamysy na Lissos i Akrolissos


i pragn sta si panem tych miejsc; przeto wyruszy tam z wojskiem.
Odbywszy dwudniowy marsz i przekroczywszy przesmyki stan obozem
nad rzek Ardaksanos, niedaleko od miasta. Widzc jednak, e mury Lissos zarwno od strony morza, jak i ldu wybornie s umocnione bd
z natury, bd sztucznie, a obok miasta lecy Akrolissos, ju to wskutek
swego wysokiego wzniesienia, ju to jako w ogle niedostpny, taki przedstawia widok, e nikt nie moe nawet myle o zajciu go przemoc
zupenie porzuci nadziej zdobycia zamku, lecz ze zdobycia miasta nie
cakiem zrezygnowa. Skoro nadto zauway, e przestrze midzy Lissos
a podnem gry, na ktrej lea Akrolissos, nadaje si do zaatakowania
miasta, postanowi na tym miejscu wda si w lekk potyczk i uy przy
tym stosownego dla danej chwili fortelu wojennego. Da wic Macedoczykom jeden dzie na odpoczynek, zachci ich tymczasem w odpowiadajcych okolicznociom sowach, a nastpnie wiksz i najzdatniejsz
cz lekkozbrojnych ukry jeszcze w nocy w pewnych lesistych wdoach,
ktre leay w kierunku ldu nad wyej wspomnianym przedziaem;
z peltastami za i pozosta czci lekkozbrojnych pomaszerowa nastpnego dnia wzdu morza ku przeciwlegej stronie miasta. Gdy obszed
miasto wkoo i zjawi si na wspomnianym miejscu, nikt nie wtpi, e
z tej strony zamierza przypuci szturm do miasta. Poniewa wszyscj
wiedzieli o przybyciu Filipa, przeto z caej okolicznej Ilirii cigna do
Lissos znaczna liczba wojownikw; bo do Akrolissos, ufajc jego warownoci, przydzielono tylko cakiem miern zaog.
16. Skoro wic tylko zbliyli si Macedoczycy, zaraz wylegli z miasta,
ufni w sw liczb i w obronno terenu. Peltastw umieci krl na rwninie, a lekkozbrojnym rozkaza podej ku wzgrzom i silnie natrze na
nieprzyjaci. Ci wykonali rozkaz i przez jaki czas walczono z rwnym
skutkiem; potem jednak ludzie Filipa ustpujc zarwno terenowym
trudnociom jak i przewadze nieprzyjaci podali tyy. Gdy ci schronili
si do peltastw, mieszkacy miasta lekcewac ich posunli si naprzd
i zeszedszy w pocigu na rwnin wszczli bj z peltastami. A zaoga
Akrolissos widzc, jak Filip jeden oddzia po drugim zwolna wycofuje,
i sdzc, e ustpuje z caej walki, niepostrzeenie daa si wywabi ze
swej pozycji, poniewa ufaa naturalnej obronnoci miejsca; po czym
w maych oddziaach opucia Akrolissos i spiesznie zesza po bezdronych
ciekach na gadk rwnin, jak gdyby ju chodzio o upy po ucieczce
nieprzyjaci. W tej chwili ci, ktrzy rozstawieni byli w zasadzce od strony
ldu, znienacka podnieli si i wykonali skuteczny atak na Akrolissos;
rwnoczenie peltaci odwrciwszy si, wsplnie z nimi uderzyli na przeciwnikw. Wskutek tego ci popadli w zamieszanie; i ludzie z Lissos cofajc si w rozsypce szczliwie dostali si do miasta, tym za, co opucili

374

Akrolissos, odcili odwrt owi, ktrzy wyskoczyli z zasadzki. Tak wic


zdarzya si rzecz niespodziewana, e Akrolissos zaraz wzito bez walki,
a Lissos dopiero w nastpnym dniu wrd wielkich bojw, kiedy to Macedoczycy przypuszczali energiczne i szerzce popoch szturmy. Skoro
wic Filip wbrew oczekiwaniu zagarn wspomniane miejsca, przez ten
czyn dosta w sw moc wszystkich okolicznych mieszkacw, tak e wikszo Iliryjczykw dobrowolnie powierzya mu swe miasta; bo po zdobyciu
przemoc owych twierdz adna ju warowno i adne ubezpieczenie nie
zdaway si wystarcza, eby oprze si przemocy Filipa.
(Cod. Urb. fol. 107v)

ACHAJOS SCHWYTANY W SARDES PRZEZ ANTIOCHA

17. [...] Bolis by z pochodzenia Kreteczykiem, ktry przez dugi czas


przebywa na dworze krla Ptolemajosa piastujc wysze stanowisko wojskowe i zdawa si nikomu nie ustpowa rozumem, niezwyk odwag
i biegoci w sprawach wojennych. Sosibios pozyskawszy jego zaufanie
przez czste rozmowy i zjednawszy sobie jego yczliwo oraz gotowo do
usug powiadomi go o zamierzonym przedsiwziciu mwic, e w obecnej
chwili nie mby odda krlowi adnej wikszej przysugi, ni gdyby mu
pomg wymyli plan, jak i w jaki sposb daoby si ocali Achajosa. Bolis
syszc to, owiadczy, e spraw rozway, i na razie oddali si. Po zastanowieniu si poszed w dwa lub trzy dni pniej do Sosibiosa i podj si
akcji. Powiedzia, e bawi przez duszy czas w Sardes i obeznany jest
z okolic; nadto Kambylos, dowdca sucych u Antiocha Kreteczykw,
jest nie tylko jego ziomkiem, lecz take krewnym i przyjacielem. Przypadkiem te Kambylosowi i podwadnym mu Kreteczykom powierzono jedn
ze stranic, pooonych w tyle za zamkiem, gdzie teren nie pozwala na
oszacowanie i strzeony by tylko przez nieprzerwan lini stojcych pod
rozkazami Kambylosa onierzy. Sosibiosowi podobaa si ta myl. Zdawa
sobie spraw, e albo niemoliw jest rzecz wyratowa Achajosa z jego
cikiego pooenia, albo jeeli w ogle jest jaka moliwo, to nikt inny
lepiej tego nie dokona ni Bolis. Poniewa jednoczenie i Bolis tak okaza
gotowo, wic sprawa szybko posuna si naprzd. Mianowicie Sosibios
z gry da mu pienidze, eby niczego nie zabrako do wykonania planu,
i przyrzek jeszcze w razie powodzenia sprawy wypaci znaczn sum;
a przedstawiajc w przesadny sposb wdziczno ze strony krla i samego
ocalonego, obudzi w Bolisie wielkie nadzieje na przyszo. Ten wic,
gotw do akcji, bezzwocznie wypyn, utrzymawszy umwione znaki
i pisma uwierzytelniajce zarwno do Nikomacha na Rodos, ktry zdawa
si ywi prawdziwie ojcowsk yczliwo i wierno ku Achajosowi, jak

375

i do Melankomasa w Efezie. Oni bowiem byli tymi, przez ktrych Achajos


ju w poprzednim czasie prowadzi rokowania z Ptolemajosem i kierowa
wszystkimi innymi planami na zewntrz.
18. Przybywszy na Rodos, a nastpnie do Efezu, porozumia si Bolis
ze wspomnianymi mami i stwierdzi, e s gotowi wypeni dania;
potem jednego ze swych podwadnych, Arianosa, wysa do Kambylosa
z oznajmieniem, e wydelegowano go z Aleksandrii celem zwerbowania
najemnych onierzy i e chce z Kambylosem omwi pewne konieczne
sprawy: przeto da oznaczenia czasu i miejsca, gdzie bez czyjejkolwiek
wiedzy mogliby si ze sob spotka. Arianos wkrtce przyty do Kambylosa i przedstawi mu swe zlecenia. Ten z gotowoci usucha wezwania,
oznaczy dzie i znane obu miejsce, gdzie zjawi si w nocy, i odprawi
Arianosa. Bolis, jako prawdziwy Kreteczyk i z natury przebiegy, zwyk
by rzecz na wszystkie strony rozwaa i kady plan starannie bada.
Kiedy wreszcie stosownie do umowy z Arianosem spotka si z Kambylosem, odda mu list10. Po przedoeniu listu urzdzili narad na mod
kretesk; nie myleli bowiem o ratunku czowieka zagroonego niebezpieczestwem ani o wiernoci wzgldem tych, ktrzy im poruczyli przedsiwzicie, lecz mieli na oku tylko wasne bezpieczestwo i wasn korzy. A poniewa obaj byli Kreteczykami, wic rycho doszli do tego
samego zdania, eby wypaconymi z gry przez Sosibiosa dziesiciu talentami wsplnie si podzieli, o planie za powiadomi Antiocha, wzi go
za sprzymierzeca i przyrzec mu, e wydadz w jego rce Achajosa, jeeli
otrzymaj pienidze i na przyszo obietnice, godne takiego przedsiwzicia. Gdy to postanowiono, Kambylos podj si ukadw z Antiochem,
Bolis za zobowiza si wysa po kilku dniach Arianosa do Achajosa
z szyfrowymi listami Nikomacha i Melankomasa. O to za, eby Arianos
bezpiecznie mg wej do zamku i stamtd znowu wrci, mia si postara Kambylos. Ot jeeli Achajos zgodzi si na plan i da odpowied
Nikomachosowi i Melankomasowi, wtedy przyrzeka Bolis osobicie wzi
si do rzeczy i spotka si z Kambylosem. Po takiej umowie rozeszli si
i obaj zaatwiali to, na co si ugodzili.
19. Kambylos wic przy pierwszej sposobnoci wspomnia o tym krlowi. Antioch, ktremu ta wiadomo bya po myli i niespodziana,
z jednej strony bardzo si ucieszy i wszystko obiecywa, z drugiej jednak
nie ufajc, bada szczegowo ich plany i przygotowania. Nastpnie nabra
zaufania, a sdzc, e przedsiwzicie zostaje jakby pod bosk opiek,
wzywa i nieraz prosi Kambylosa, aby plan uskuteczni. To samo czyni
Bolis wobec Nikomacha i Melankomasa. Ci wierzc, e w zupenie uczciwy
10

Prawdopodobnie list od Sosibiosa, o ktrym jednak poprzednio nie byo adnej


wzmianki.

376

sposb wykonuje si ten zamys, zaraz uoyli Arianosowi listy do Achajosa w tajemnym pimie, jak to zwykli byli czyni, [tak e ten, komu by
wpady w rce, nie mgby nic z ich treci zrozumie] i wysali go zachcajc w nich Achajosa, eby mia zaufanie do Bolisa i Kambylosa. Arianos
dopuszczony za porednictwem Kambylosa do zamku odda listy Achajosowi. Poniewa za od pocztku bra udzia w tej akcji, mg o kadym
szczegle dokadnie zda spraw, wic raz po raz i podchwytliwie wypytywano go o Sosibiosa i Bolisa, raz po raz te o Nikomacha i Melankomasa,
gwnie za o Kambylosa. On jednak bez uprzedzenia i dzielnie znis te
indagacje, zwaszcza e nie zna istoty postanowie Kambylosa i Bolisa.
Achajos wic zarwno na podstawie przesuchania Arianosa, jak przede
wszystkim na podstawie tajnych pism Nikomacha i Melankomasa nabra
zaufania, da odpowied i zaraz znowu odesa Arianosa. Odtd czsto
porozumieway si obie strony, wreszcie Achajos zoy swj los w rce
Nikomacha i Melankomasa, poniewa nie pozostaa mu ju adna inna
nadzieja ratunku, i wezwa ich, eby w pewn bezksiycow noc posali
do Bolisa wraz z Arianosem, bo ma zamiar im si powierzy. Mianowicie
Achajos nosi si z tak myl: eby naprzd unikn grocych mu niebezpieczestw, potem za okrn drog pody przeciw Syrii; ywi
bowiem wielk nadziej, e jeeli nagle i nieoczekiwanie zjawi si u mieszkacw Syrii, podczas gdy Antioch jeszcze bawi pod Sardes, to wywoa
znaczne rozruchy i znajdzie wielkie uznanie u Antiocheczykw jako te
u mieszkacw Celesyrii i Fenicji.
20. Achajos wic noszc si z takimi nadziejami i planami oczekiwa
z niecierpliwoci przybycia Bolisa. Nikomachos za i Melankomas, przyjwszy Arianosa i przeczytawszy listy, wysali Bolisa, przy czym nie szczdzili mu sw zachty i czynili wielkie obietnice, jeeli szczliwie wykona
przedsiwzicie. Ten wysa przodem Arianosa, aby donie Kambylosowi
o rychym swym przybyciu, i przyszed w nocy na umwione miejsce. Tu
pozostali razem przez jeden dzie i uoyli si, jak w szczegach ma si
spraw pokierowa, po czym noc weszli do obozu. Ich plan za zosta
uoony w nastpujcy sposb. Jeeliby Achajos wyszed z zamku sam
albo tylko z jednym towarzyszem obok Bolisa i Arianosa, to zupenie go
zlekcewa i atwo pokonaj ci, ktrzy le w zasadzce; gdyby jednak
przyby w liczniejszym towarzystwie, to trudne bdzie zadanie dla tych,
ktrym zostao to powierzone, zwaszcza gdyby go ywcem chcieli dosta
w sw moc, poniewa najwikszy nacisk kadziono na usugiwanie Antiochowi. Dlatego mia Arianos po wyprowadzeniu Achajosa i przodem,
gdy zna on ciek, ktr nieraz wchodzi i wychodzi, Bolis za mia i
z tyu za innymi, a gdyby ju doszed do tego miejsca, gdzie Kambylos
mia swych ludzi trzyma gotowych w zasadzce, wtedy mia Achajosa uj
i ubezwadni, aby tene wrd zamieszania w nocy nie umkn przez lasy

377

i zarola albo z rozpaczy sam nie rzuci si z jakiej stromej skay, lecz
eby stosownie do ich planu ywcem wpad w rce swych nieprzyjaci.
Gdy to postanowiono i Bolis przyby do obozu Kambylosa, zaprowadzi
go Kambylos jeszcze tej samej nocy do Antiocha. Nie byo przy tym nikogo innego. Krl przyj go uprzejmie, da mu pork co do przyrzeczonych nagrd i zwrci si do obu z duszym przemwieniem, aby ju nie
zwlekali z wykonaniem swego zadania. Nastpnie wrcili do swego namiotu, skd Bolis z Arianosem nad ranem wybrali si w drog i jeszcze
w nocy dotarli do zamku.
21. Achajos przyj Bolisa z niesychan uprzejmoci i wypytywa go
dokadnie o wszystkie szczegy planu. Poniewa za z wygldu i z rozmowy wydawa mu si takim, ktry sprosta powadze zadania, wic
z jednej strony bardzo by uradowany nadziej ratunku, z drugiej znw
peen by lku i niepokoju, poniewa chodzio o wynik tak wanej sprawy.
Jako m, ktry nikomu nie ustpowa w rozumie i mia duo dowiadczenia yciowego, przecie jeszcze nie zdecydowa pooy caej ufnoci
w Bolisie. Dlatego owiadczy mu, e na razie nie moe opuci zamku,
pole jednak z nim trzech albo czterech swoich przyjaci, a gdy ci rozmwi si z Melankomasem, on przygotuje si do wyjcia. Achajos wic
uczyni wszystko, co byo moliwe; lecz o tym nie wiedzia, jak to si
mwi, e grajc rol Kreteczyka z Kreteczykiem ma do czynienia:
Bolis bowiem wyczu wszelki podstp, jaki w danym wypadku mona
byo wymyli. Kiedy zatem nadesza noc, w ktrej wedug zapowiedzi
mia z nim wyprawi swych przyjaci, posa Achajos naprzd Arianosa
i Bolisa ku bramie zamku i poleci im tam czeka, a zjawi si ci, ktrzy
mieli z nimi wyruszy. Oni spenili jego rozkaz. Achajos za w ostatniej
chwili powiadomi o planie sw maonk Laodik, ktra tak zostaa tym
zaskoczona i wytrcona z rwnowagi, e m przez duszy czas musia
u niej zabawi, aby j uspokoi probami i przedstawieniem ywionych
przez siebie nadziei. Nastpnie w towarzystwie czterech przyjaci, ktrym
da zwyczajne odzienie, podczas gdy sam wdzia ndzne i niepozorne, aby
wyglda na czowieka z gminu, wybra si w drog. Jednemu z przyjaci
poleci, eby sam zawsze odpowiada na wszystkie pytania Arianosa i Bolisa i tak samo zadawa im, konieczne pytania; o innych mia powiedzie,
e s to barbarzycy.
22. Kiedy poczyli si z Arianosem i Bolisem, szed na ich przedzie
Arianos, poniewa zna drog; Bolis za kroczy z tyu, jak od pocztku
postanowiono. Obecny stan rzeczy stawia go w niepewnej i kopotliwej
sytuacji. Chocia bowiem jako Kreteczyk o wszystko moliwe drugiego
podejrzewa, przecie nie mg z powodu ciemnoci rozpozna Achajosa,
nie tylko, kto nim jest, lecz nawet, czy on w ogle jest obecny. Poniewa
jednak droga w d przewanie bya stroma i niedostpna, a w niektrych

378

miejscach take bardzo liskie i niebezpieczne miaa spadki, i wtedy,


ilekro przybyli na takie miejsce, jedni chwytali Achajosa za rk, drudzy
znw odbierali go od nich, nie mogc w ogle nawet w obecnej chwili ukry
zwyczajnego dla szacunku przeto rycho zrozumia Bolis, kto z nich
jest Achajosem i jak wyglda. Skoro za przybyli na umwione z Kambylosem miejsce, a Bolis gwizdaniem da sygna, wtedy innych schwycili ci,
ktrzy wypadli z zasadzki, Achajosa za porwa sam Bolis wraz z jego
paszczem, pod ktrym trzyma rce, poniewa obawia si, e on poznawszy zdrad sprbuje si zabi; mia bowiem przygotowany na siebie miecz.
Szybko te ze wszystkich stron otoczony dosta si Achajos w rce wrogw
i zaraz zaprowadzono go wraz z jego przyjacimi do Antiocha. Krl od
dawna w napiciu i z niecierpliwoci oczekiwa wyniku sprawy; odprawiwszy wspbiesiadnikw zosta sam czuwajc w namiocie, a z nim
dwch albo trzech ze stray przybocznej. Kiedy wic Kambylos i jego
towarzysze weszli i posadzili na ziemi skrpowanego Achajosa, do tego
stopnia pozbawi go mowy ten niespodziewany widok, e przez duszy
czas milcza, a wreszcie zdjty wspczuciem zapaka. Dozna za tych
uczu, jak mi si zdaje, gdy pozna, jak nieuniknione i nieobliczalne s
zrzdzenia losu. Achajos bowiem by synem Andromacha, brata Laodiki,
maonki Seleukosa, a sam mia za on Laodik, crk krla Mitrydatesa;
sta si za panem caego kraju z tej strony Tauru. A wtedy, gdy zarwno
jego wojsku, jak i nieprzyjacioom zdawao si, e przebywa on w najbardziej warownym punkcie wiata, siedzia zwizany na ziemi, wydany
w rce swych wrogw, nikt za jeszcze w ogle nie wiedzia o tym zdarzeniu prcz tych, ktrzy czynu dokonali.
23. Kiedy wic z brzaskiem dnia przyjaciele krla wedle zwyczaju
zebrali si w jego namiocie i ujrzeli na wasne oczy to, co si stao, wszyscy inni doznali take tych samych uczu co krl; zdumieni bowiem tym
zajciem nie wierzyli swym oczom. Gdy zasiada Rada Krlewska, stawiano wiele wnioskw, jak ma si przeciw niemu zastosowa kar. Wreszcie uchwalono, eby naprzd okaleczy nieszczliwemu rce i nogi,
potem uci mu gow, a tuw, zaszyty w ol skr, powiesi na krzyu.
Skoro to wykonano i wojsko dowiedziao si o fakcie, wybuch w caym
obozie taki entuzjazm i zachwyt, e Laodika, ktra jedyna na zamku wiedziaa o wyjciu ma, domylia si tego, co zaszo, z niepokoju i poruszenia w obozie. Wkrtce zjawi si te herold u Laodiki, donis o losie
Achajosa i wezwa j, eby zaatwia swoje sprawy i opucia zamek.
Z pocztku ci, ktrzy byli na zamku, niezdolni do udzielenia odpowiedzi
oddawali si tylko biadaniu i nieumiarkowanym skargom, nie tyle z yczliwoci dla Achajosa, ile e kademu zdarzenie to wydawao si nieoczekiwane i cakiem niespodziane; obleni za cakiem bezradni znaleli
si w trudnym pooeniu. Antioch za po zabiciu Achajosa cigle dokucza

379

zamknitym na zamku spodziewajc si, e oni sami nastrcz mu jak


dobr okazj. I rzeczywicie to wreszcie nastpio. Porniwszy si bowiem
midzy sob, podzielili si na partie i jedni przyczyli si do Ariobazosa,
drudzy do Laodiki, po czym wskutek wzajemnej nieufnoci rycho obie
partie wyday siebie i zamki w rce krla.
Achajos wic zakoczy ycie uczyniwszy wszystko, czego wymaga
rozum, lecz ulegszy wiaroomstwu tych, ktrym zaufa. Jego los daje
potomnym z dwch wzgldw poyteczny przykad: po pierwsze uczy,
eby nikomu atwo nie ufa, po wtre, eby w szczciu nie chepi si,
lecz pamitajc, e si jest czowiekiem, na wszystko by przygotowanym.
(Cod. Urb. fol. 109r)

KAUAROS, KRL GALW W TRACJI

24. [...] Kauaros, krl zamieszkaych w Tracji Galw, obdarzony


prawdziwie krlewsk natur i wielkodusznoci, zapewnia wielkie bezpieczestwo kupcom eglujcym do Pontu i oddawa wane usugi Byzantyjczykom w ich wojnach przeciw Trakom i Bityczykom.
(Exc. Peir. s. 26)

[...] Polibiusz w smej ksidze Dziejw opowiada, e Gal Kauaros,


dzielny zreszt m, zosta zepsuty przez pochlebc Sostratosa, ktry
z pochodzenia by Chalkedoczykiem.
(Athen. VI 60 p. 252 c)

ANTIOCH POD ARMOSAT

25. [...] Kserkses by krlem Armosaty, ktra ley na tak zwanej Piknej Rwninie, w rodku midzy Eufratem a Tygrysem. Pod tym miastem
rozoy si obozem krl Antioch i szykowa si je oblega. Kserkses, widzc zbrojenia krla, najpierw planowa ucieczk; lecz po jakim czasie
z obawy, eby po zajciu krlewskiej rezydencji przez wrogw take pozostae czci pastwa od niego si nie odczyy, poaowa tego i wysa
do Antiocha posw owiadczajc, e chce si z nim rozmwi. Ot wierni
wrd przyjaci Antiocha mniemali, e nie naley puszcza wolno modzieca, ktrego dostan w swe rce, lecz radzili mu, eby po zajciu
miasta odda panowanie Mitrydatesowi, ktry by synem jego rodzonej
siostry. Lecz krl adnej z tych rad nie usucha, tylko wezwawszy do
siebie modzieca pojedna si z nim i podarowa mu wiksz cz sumy
pieninej, ktr mu jego ojciec by jeszcze winien za podatki, utrzymawszy za od niego natychmiast trzysta talentw, tysic koni i tysic
muw wraz z uprz, zwrci mu cae panowanie i da sw siostr Antio-

380

chis za on. Przez to wszystkich mieszkacw owych okolic zjedna sobie


i przycign, bo uznano, e postpi wielkodusznie i prawdziwie po krlewsku.
(Exc. Peir s. 26)
WOJNA HANNIBALSKA. ZDRADA11 TARENTU

26. [...] W swej bucie wynikajcej z dobrobytu przywoali mieszkacy


Tarentu Pyrrusa z Epiru. Kada bowiem wolno poczona z dugotrwa
moc zwyka odczuwa przesyt istniejcych stosunkw i w nastpstwie
szuka sobie pana; a kiedy takiego otrzyma, wnet znowu go znienawidzi,
poniewa zmiana okazuje si wielkim pogorszeniem. To wanie teraz
wydarzyo si Tarentyjczykom.
(Exc. Vat. s. 374)

[...] Kada przyszo okazuje si czym lepszym od teraniejszoci.


(Exc. Vat. s. 375)

[...] Gdy te wiadomoci


oburzenie wrd mas.

12

dotary do Tarentu i do Turiw, wywoay


(Suda . )

[...] Najpierw wic wyszli z miasta niby na podjazd i zbliyli si w nocy


do obozu Kartagiczykw. Wwczas inni ukryli si w zarolach przy
drodze i tam pozostali, Filemenos za i Nikon podeszli do obozu. Schwytanych przez strae zaprowadzono do Hannibala, gdy nic nie mwili, ani
skd przybywaj, ani co s za jedni, a tylko to jedno owiadczyli, e chc
widzie si z wodzem. Gdy ich zaraz przywiedziono do Hannibala, powiedzieli, e pragn rozmwi si z nim bez wiadkw. Ten z wielk gotowoci zgodzi si na posuchanie, a wtedy oni dokadnie opowiedzieli mu
o wasnych zamiarach i o stosunkach w miecie rodzinnym, rzucajc liczne
i rne oskarenia przeciw Rzymianom, aby si nie wydawao, e bez
przyczyny przystpuj do zamierzonej akcji. Wtedy wic Hannibal pochwaliwszy i uprzejmie przyjwszy ich zamiar odprawi przybyych i uoy si z nimi, e jak najrychlej znowu przybd i z nim si spotkaj. Na
razie rozkaza im, eby oddaliwszy si spory kawa od obozu, pierwsze
trzody, ktre z rana bd wypdzone na pasz, wraz z ludmi uprowadzili
i bez obawy wracali do domu; on ju bdzie si troszczy o ich bezpieczestwo. Uczyni to chcc sam zyska na czasie, aby dokadniej zbada zamiary modych ludzi, im za zjedna zaufanie wspziomkw, e wychodz na upiestwa w zupenie uczciwym celu. Nikon i Filemenos wykonali
11

W r. 212 przed n. e.
Por. Liwiusza XXV 8. Zakadnicy Tarentyjczykw uciekli z Rzymu; po schwytaniu strcono ich ze Skay Tarpejskiej.
12

381

zlecenie. Hannibal wic by bardzo uradowany, e z trudem wreszcie nadarzya mu si sposobno dokonania swego przedsiwzicia; a Nikon i Filemenos jeszcze bardziej zapalili si do akcji, gdy posuchanie odbyo
si bezpiecznie i znaleli tak gotowo u Hannibala, a prcz tego obfite
upy zjednay im dostateczne zaufanie u ziomkw. Wtedy wic sprzedali
cz zdobyczy, cz przeznaczyli na uczt, a przez to nie tylko znaleli
wiar u Tarentyjczykw, lecz mieli take niemao naladowcw.
27. Gdy potem przedsiwzili drug wycieczk i we wszystkich szczegach postpili tak samo jak przedtem, zobowizali si sami wobec Hannibala zaprzysionym ukadem i taki sam otrzymali od niego, a ukad
ten opiewa, e Tarentyjczycy uzyskaj wolno, Kartagiczycy za nie
bd ani w aden sposb ciga z nich podatkw, ani adnych innych
ciarw na nich nakada; natomiast domy i kwatery Rzymian wolno
Kartagiczykom zupi, skoro zawadn miastem. Umwili si take co
do hasa, eby strae, ilekro przybd, chtnie wpuszczay ich do obozu.
W ten sposb otrzymali mono czstszego odwiedzania Hannibala, kiedy
to bd pod pozorem wycieczki, bd znowu pod pozorem oww opuszczali miasto. Uoywszy to na przyszo, wikszo ich czekaa na odpowiedni chwil, Filemenosowi za wyznaczyli rol wychodzenia na owy.
Bo przy jego nadmiernym do nich zamiowaniu bya powszechna o nim
opinia, e nic nie uwaa za waniejsze w yciu ni owy. Dlatego poruczyli
mu zadanie, eby zdobyt na polowaniu zwierzyn zjedna sobie przede
wszystkim Gajusza Liwiusza, naczelnika miasta, a po wtre stranikw
wiey przy tak zwanej bramie Temenickiej. Filemenos otrzymawszy to
zlecenie cigle przynosi do miasta dziczyzn, ktr bd sam upolowa,
bd dosta od Hannibala z trzymanych dla w pogotowiu zapasw, i dawa cz jej Gajuszowi, cz stranikom wiey nad bram, aeby mu
boczn furtk chtnie otwierali; przewanie bowiem wchodzi i wychodzi
noc, rzekomo z obawy przed nieprzyjacimi, w rzeczywistoci za przez
wzgld na zamierzone przedsiwzicie. Kiedy ju Filemenos doszed do
takiej zayoci ze stranikami bramy, e si nie namylali, lecz ilekro
w nocy zbliy si do murw i zagwizda, natychmiast otwierali mu
furtk odtd zdrajcy oczekiwali tylko dnia, w ktrym rzymski naczelnik miasta w licznym towarzystwie mia wzi udzia we wczesnej biesiadzie w tak zwanym Muzejon blisko rynku; ten wic dzie wyznaczyli
Hannibalowi do wykonania planu.
28. Hannibal od dawna ju udawa chorego, aby Rzymianie nie dziwili
si syszc, e od duszego czasu bawi w tej samej okolicy; teraz za tym
bardziej symulowa chorob. Odlego jego obozu od Tarentu wynosia
trzy marsze dzienne. Kiedy nadszed oznaczony czas, przygotowa z konnicy i piechoty ludzi odznaczajcych si sprytem i odwag, w liczbie okoo
dziesiciu tysicy, i poleci im zaopatrzy si w prowiant na cztery dni.

382

Wczesnym rankiem kaza wyruszy i odbywa przypieszony marsz. Z numidyjskich za jedcw wyznaczy okoo osiemdziesiciu i rozkaza im
w odlegoci mniej wicej trzydziestu stadiw wyprzedza wojsko i najeda okolice z obu stron drogi, aby nikt nie wyledzi pochodu caego
wojska, lecz eby jedni dostali si w rce wpadajcych, drudzy umknwszy
zanieli do miasta wiadomo, e jest to podjazd ze strony Numidw. Gdy
Numidowie oddaleni byli od miasta o jakie sto dwadziecia stadiw, Hannibal spoy z wojskiem wieczerz nad rzek nie dajc si atwo zauway i pync w gbokim parowie. Potem zgromadzi dowdcw i nie
obwieszczajc im stanowczo swego zamiaru zachci ich tylko, eby najpierw wszyscy okazali si dzielnymi mami, bo nigdy wiksze nie czekay
ich nagrody, po wtre, eby kady trzyma razem swych podwadnych
podczas marszu i ostro aja tych, ktrzy by w ogle oddalali si ze swego
szeregu, wreszcie, eby pilnie uwaali na rozkazy i nic nie czynili na wasn rk prcz tego, co im bdzie zlecone. Po tych sowach odprawi dowdcw, a z nastaniem zmierzchu kaza ruszy przedniej stray, pragnc
okoo pnocy zbliy si do murw. Za przewodnika mia Filemenosa,
dla ktrego w wiadomym celu przygotowa by odyca.
29. Istotnie Gajusz Liwiusz, jak przypuszczali modzi, wraz z przyjacimi jeszcze za dnia przyby na biesiad do Muzejon i pijatyka prawie
ju osigna punkt kulminacyjny, kiedy okoo zachodu soca nadesza
wiadomo, e Numidowie robi podjazdy w okolicy. On za tylko to jedno
biorc pod uwag powoa kilku dowdcw i poleci im z poow jazdy
wczesnym rankiem wyj z miasta, aby powstrzyma pldrujcych kraj
nieprzyjaci; lecz wskutek tego zupenie nie podejrzewa akcji Hannibala.
A Nikon, Tragiskos i ich towarzysze z nastaniem ciemnoci zgromadzili
si wszyscy w miecie, czekajc na powrt Liwiusza i jego goci z uczty.
Ci rycho te powstali od stou, gdy pijatyka zacza si jeszcze za dnia.
Ot jedni ze spiskowcw usunli si w bezpieczne miejsce i tu pozostali;
inni modzi, rozweseleni i strojc z sob arty, wyszli naprzeciw Liwiusza
i jego przyjaci, przy czym udawali wracajcych z uczty. Poniewa za
towarzysze Liwiusza jako podchmieleni tym bardziej byli nieprzytomni,
wic przy wzajemnym spotkaniu obie strony miay si i artoway. Kiedy
zawrciwszy z Liwiuszem zaprowadzili go do domu, on uoy si na spoczynek pijany, co byo zrozumiae, gdy wczenie zaczli pi nie
mylc o czym zym albo o jakim niebezpieczestwie, lecz peen radosnej beztroski. A Nikon i Tragiskos poczyli si z pozostaymi modziecami, po czym wszyscy podzielili si na trzy czci, obsadzili najdogodniejsze dojcia do rynku i pilnowali, aby adna wiadomo z zewntrz nie
usza ich uwagi ani cokolwiek z tego, co dzieje si w samym miecie. Take
przy domu Gajusza ustawili stra, bo dobrze wiedzieli, e gdyby pado
jakie podejrzenie co do ich zamiaru, to naprzd zawiadomiono by o tym

383

Liwiusza i wszelkie dziaanie wyjdzie od niego. Kiedy wic biesiadnicy


wrcili do domu i w ogle caa ta wrzawa ju przesza, wikszo za
obywateli miasta udaa si na spoczynek, kiedy godzina nocna bya ju
pna, spiskowcy trwajc niezomnie w swoich zamiarach skupili si
i przystpili do wykonania swego planu.
30. Umowa modych z Kartagiczykami bya nastpujca. Hannibal
mia zbliy si do miasta od pooonej na wschd strony ldu, w kierunku
tak zwanej Temenickiej bramy, i zapali ogie na grobie, ktry jedni
nazywaj grobem Hyakinta, drudzy Apollona; Tragiskos za i jego
ludzie mieli, skoro to ujrz, da take znak ogniem z miasta. Gdyby to
speniono, mia Hannibal kaza ogie zgasi i ze swym wojskiem pomaszerowa wolnym krokiem ku bramie. Stosownie do tej umowy modziecy
przekroczywszy zamieszkan dzielnic miasta przybyli do grobw. Mianowicie wschodnia cz miasta Tarentyjczykw pena jest nagrobkw, poniewa wszystkich zmarych jeszcze dzi grzebie si u nich w obrbie
murw wedle dawnej wyroczni. Oto powiadaj, e bg da Tarentyjczykom przepowiedni, ,,i bdzie dla nich lepiej i korzystniej, jeeli zamieszkaj razem z wikszoci"; oni za wierzc, e wedle wyroczni
wtedy bd najlepiej mieszka, jeeli take zmarych mie bd w obrbie
murw, grzebi z tego powodu jeszcze dzi swych nieboszczykw w obrbie bram. Gdy wic wspomniani przybyli do grobowca Pytionikosa,
czekali tu, co dalej nastpi. Skoro za Hannibal z wojskiem zbliy si do
miasta i dano umwiony znak, Nikon i Tragiskos na widok ognia nabrali
odwagi i sami take ukazali sygna ognisty; potem widzc, e ogie po
tamtej stronie znowu jest zgaszony, ruszyli w popiesznym biegu ku bramie, aby zawczasu wymordowa stra w wiey nad bram, poniewa umwiono si, e Kartagiczycy bd maszerowa powoli, krok za krokiem.
Szczliwie tego dokonawszy i zaskoczywszy stranikw, jedni ich wyrnli, drudzy wyamali wrzecidze. Po szybkim otwarciu bramy nadeszy
do miasta w sam por wojska Hannibala, ktre odbyy wyznaczony
marsz, tak e zupenie nie zatrzymyway si po drodze.
31. Wejcie do miasta, jak zamierzano, odbyo si bezpiecznie i bez
adnego haasu; sdzc wic, e gwn cz zadania szczliwie uskutecznili, sami peni ju dobrej myli posuwali si ku rynkowi ulic, ktra
od Gbokiej prowadzi w gr. Jedcw za, ktrych nie byo mniej ni
dwa tysice, zostawili za murami, aby stanowili rezerw, gdyby albo od
zewntrz pojawi si nieprzyjaciel, albo zaszed inny nieprzewidziany
wypadek, jak to si zdarza w tego rodzaju przedsiwziciach. Znalazszy si w okolicy rynku zatrzymali wojsko w pochodzie, aby poczeka
na Filemenosa, bo byli niespokojni, jak si im powiedzie take ta cz
planu. Kiedy bowiem po zapaleniu ognia zamierzali ruszy ku bramie,
wwczas wysali take Filemenosa z odycem na noszach i z tysi-

384

cem prawie Libijczykw ku najbliszej bramie; chcieli bowiem, eby


wedle pierwotnego planu przedsiwzicie ich opierao si nie tylko na
jednej moliwoci, lecz na wielu. Filemenos za zbliywszy si do murw
zagwizda swoim zwyczajem i zaraz zjawi si stranik schodzc do furtki.
Gdy tamten zawoa z zewntrz, eby rycho otwiera, bo ciko im dwiga przyniesionego odyca, stranik z radoci usysza te sowa i popiesznie otworzy spodziewajc si, e powodzenie w owach Filemenosa take jemu wyjdzie na dobre, gdy zawsze mia udzia w przynoszonej zdobyczy. Filemenos wic wszed dwigajc z przodu ciar,
z nim drugi ubrany po pastersku niby jeden z wieniakw, a za tym
znowu dwaj inni, ktrzy z tyu nieli zwierza. Skoro ich czterech przekroczyo furtk, na miejscu zatukli tego, ktry im otworzy, w chwili
gdy naiwnie oglda i obmacywa odyca, po czym powoli i z caym spokojem przepucili przez furtk idcych za nimi okoo trzydziestu Libijczykw, ktrzy wyprzedzali reszt. Gdy to si stao, natychmiast jedni
wyamali wrzecidze, drudzy wyrnli stra w wiey nad bram, a znowu
inni przywoali sygnaami owych Libijczykw, ktrzy byli jeszcze za murami. Ci te weszli bezpiecznie i ruszono na rynek stosownie do umowy.
Kiedy wic te take wojska doczyy si do reszty, Hannibal niezmiernie
by uradowany, e akcja idzie mu po myli, i szed dalej do wytknitego
celu.
32. Wybra on z Galw okoo dwch tysicy ludzi, podzieli ich na trzy
czci i doda kadej z nich po dwch modych spiskowcw, ktrzy kierowali akcj. Rwnoczenie z tymi ostatnimi wysa take niektrych wasnych dowdcw z poleceniem, eby obsadzili najdogodniejsze drogi wiodce do rynku. Skoro to uczyni, mieli modziecy z miasta ochrania
i ratowa napotykanych obywateli woajc z daleka, eby Tarentyjczycy nie ruszali si z miejsca, bo nic im nie grozi, natomiast dowdcy
Kartagiczykw i Galw otrzymali rozkaz zabijania napotkanych Rzymian. Ci wic rozeszli si w rne strony i speniali nastpnie to, co im
zlecono. Kiedy Tarentyjczycy jasno zdali sobie spraw z wkroczenia nieprzyjaci, miasto napenio si krzykiem i niezwykym zamtem. Gajusz
za na wiadomo o wtargniciu nieprzyjaci zrozumia, e wskutek podchmielenia niezdolny jest stawi opr. Opuci wic zaraz dom wra z niewolnikami i dotar do bramy wiodcej ku portowi. Stranik otworzy mu
furtk, przez ktr wymkn si, po czym zabra jedn z odzi, jakie stay
na kotwicy, wsiad do niej z niewolnikami i kaza si przewie do zamku.
W tyme czasie Filemenos ze swymi ludmi, zaopatrzywszy si w rzymskie
trby i znalazszy kilku umiejcych wskutek duszej wprawy na nich d
stan przy teatrze i da sygna. Poniewa Rzymianie wedle swego zwyczaju uzbrojeni popieszyli z odsiecz na zamek, sprawa ta posza Kartagiczykom tak, jak sobie yczyli. Albowiem zjawiajc si na ulicach w nie-

385

adzie i w rozsypce, jedni z Rzymian wpadali w rce Kartagiczykw,


inni w rce Galw i spora bya liczba takich, ktrych w ten sposb wybito. Kiedy zawita dzie, Tarentyjczycy siedzieli spokojnie w swych domach, gdy nie mogli sobie jeszcze zda sprawy z tego, co zaszo. Dwik
trb i ta okoliczno, e w miecie nie dzieje si adne bezprawie ani rabunek, kazay im przypuszcza, e ruch robi sami Rzymianie. Skoro jednak
ujrzeli wielu z nich pomordowanych na ulicach i zauwayli, e niektrzy
Galowie odzieraj trupy Rzymian, obudzio si w nich podejrzenie, e
Kartagiczycy s w miecie.
33. Gdy wojsko Hannibala rozoyo si na rynku, a Rzymianie ustpili na zamek, ktry przedtem ju dzierya ich zaoga, tymczasem za
nasta jasny dzie, Hannibal wezwa przez herolda Tarentyjczykw, eby
bez broni wszyscy zebrali si na rynku; nadto modzi krc po miecie
nawoywali do wolnoci i kazali wszystkim by dobrej myli, jako e dla
ich dobra przybyli Kartagiczycy. Ci wic Tarentyjczycy, ktrzy poprzednio peni byli yczliwoci ku Rzymianom, syszc to, schronili si na
zamek; pozostali za stosownie do ogoszenia herolda zgromadzili si bez
broni i do nich przemwi Hannibal w uprzejmy sposb. Gdy Tarentyjczycy poszczeglne jego sowa powitali z jednogonym uznaniem z powodu nieoczekiwanej nadziei, wwczas odprawi tum z poleceniem, eby
kady wrciwszy do domu co prdzej na drzwiach umieci napis: Dom
Tarentyjczyka"; a kto by to samo napisa na kwaterze Rzymianina, dla
tego wyznacza kar mierci. Sam wybra najtszych ze swoich onierzy
od robt wojskowych i kaza im upi domy Rzymian podajc jako znak
rozpoznawczy, e domy bez napisu maj uwaa za nieprzyjacielskie;
pozostaych zatrzyma razem w szeregu, aby wysanym suyli za rezerw.
34. Po cigniciu licznego i rozmaitego sprztu z obrabowanych domw, tak e zdobyte przez Kartagiczykw upy odpowiaday ywionym
przez nich nadziejom, spdzili t noc w polu pod broni; a w nastpnym
dniu Hannibal, odbywszy narad z Tarentyjczykami, postanowi odci
murem miasto od zamku, aby adna ju obawa przed dziercymi akropole Rzymianami nie drczya Tarentyjczykw. Najprzd wic postanowi
usypa wa rwnolegy do murw zamku i do cigncego si przed nim
rowu. Poniewa za dobrze wiedzia, e nieprzyjaciele nie bd si spokojnie przyglda, lecz przy tej sposobnoci popisz si sw si, wic
trzyma w pogotowiu najtszych ludzi sdzc, e na przyszo nic nie
ma pilniejszego, jak eby Rzymianom napdzi strachu, a Tarentyjczykom
doda odwagi. Ledwie zaczto sypa wa, ju Rzymianie miao i odwanie zaczepili przeciwnikw. Wtedy Hannibal stoczy krtk bitw, aby
podrani ich zapa. A gdy wiksza ich cz wypada poza rw, da znak
swoim i rzuci si na wroga. Rozgorzaa zacita walka, jako e spotkanie
nastpio na maej i zamknitej murem przestrzeni; w kocu Rzymianie

386

zmuszeni przemoc zwrcili si do ucieczki. Wielu z nich pado w samej


bitwie, wikszo za odepchnita i strcona do rowu znalaza tam mier.
35. Ot Hannibal bezpiecznie ukoczywszy sypanie wau na razie zachowywa si spokojnie, gdy przedsiwzicie poszo po jego myli. Wszak
nieprzyjaci, zaniepokojonych nie tylko o siebie, lecz take o zamek,
zamkn i zmusi, by trzymali si w obrbie muru, w mieszkacw za
miasta tchn tak odwag, e nawet bez Kartagiczykw spodziewali si
podoa Rzymianom. Nastpnie w maej odlegoci od wau w kierunku
miasta pocign rw, rwnolegy do wau i do muru zamkowego. Wzdu
tego rowu kaza na lecym od strony miasta brzegu z powrotem nagromadzi wykopan ziemi, a nadto jeszcze wbi tam pale, tak e uzyskane
w ten sposb zabezpieczenie niewiele ustpowao temu, jakiego uycza
mur. Wreszcie wzdu tego rowu zostawiajc jeszcze gbiej ku miastu
mierny odstp zacz wznosi mur, poczwszy od ulicy Zbawczej a do
tak zwanej Gbokiej, tak e i bez pomocy ludzi sama warowno fortyfikacji dawaa Tarentyjczykom wystarczajc gwarancj bezpieczestwa.
Pozostawiwszy nastpnie do strzeenia miasta i murw spor liczb tgich
jedcw jako zaog, rozoy si obozem w odlegoci okoo czterdziestu
stadiw od miasta nad rzek, ktr jedni nazywaj Galaisos, wikszo
za Eurotas. T ostatni nazw otrzymaa ona od Eurotasu pyncego koo
Lacedemonu, jak to wiele podobnych nazw spotyka si na wsi i w miecie
Tarentyjczykw, poniewa niewtpliwie s oni koloni Sparty i spokrewnieni z Lacedemoczykami. Wkrtce te ukoczono mur dziki gorliwoci
i ochoczoci Tarentyjczykw, a take pomocy Kartagiczykw, po czym
Hannibal zamyli rwnie zamek zdoby.
36. Ju ukoczy przygotowania do oblenia, kiedy z Metapontion
morzem nadcigny posiki na zamek. Dodao to nieco ducha Rzymianom,
tak e noc napadli na urzdzenia oblnicze i zniszczyli wszystkie przygotowane prace i machiny. Wskutek tego zrezygnowa Hannibal z oblegania zamku; poniewa za budowa muru bya ju na ukoczeniu, zebra
Tarentyjczykw i przedstawi im, e w obecnej sytuacji najwaniejsz
jest rzecz zdoby przewag na morzu. Mianowicie zamek, jak wyej powiedziaem, panowa nad wjazdem do portu, tak e Tarentyjczycy zgoa
nie mogli korzysta ze swych okrtw ani wypywa z portu, natomiast
Rzymianom bezpiecznie dowoono morzem potrzebne im zapasy. Wobec
takiego stanu rzeczy byo niemoliwe, eby miasto kiedykolwiek na stae
uzyskao wolno. Hannibal dobrze to rozumia i dowodzi Tarentyjczykom, e jeeli dziercym zamek nieprzyjacioom odbierze si nadziej
komunikacji morskiej, to oni natychmiast sami ustpi, zamek opuszcz
i miejsce im wydadz. Syszc to Tarentyjczycy zgadzali si wprawdzie
z jego pogldem, ale nie mogli w aden sposb poj, jak daoby si to
wykona; uwaali bowiem, e tylko zjawienie si floty kartagiskiej mo-

387

goby im pomc, a to w wczesnym czasie byo niemoliwe. Dlatego nie


byli w stanie zrozumie, do czego Hannibal zmierza zwracajc si do nich
z tego rodzaju mow. A kiedy on utrzymywa, e jasn jest rzecz, i bez
pomocy Kartagiczykw sami przez si ju teraz mogliby si sta panami
morza, tym bardziej byli zdumieni, nie mogc odgadn jego zamysw.
Hannibal za zauway, e ulica, ktra znajdowaa si w obrbie midzymurza 13 i [wzdu midzymurza] wioda z portu do zewntrznego morza,
dobrze nadaje si do tego celu; ni wic zamyla okrty z portu przenie
na poudniow stron miasta. Ledwo przedstawi t myl Tarentyjczykom, nie tylko zgodzili si na jego propozycj, lecz i w wysokim stopniu
podziwiali tego ma majc to przekonanie, e nic nie przewyszy jego
bystroci i miaoci. Szybko sporzdzono machiny zaopatrzone w koa,
i sowo od razu wprowadzono w czyn, poniewa jednoczenie zapa i mnstwo rk dopomogy ich przedsiwziciu. Ot Tarentyjczycy w ten sposb przecignli okrty przez ld do zewntrznego morza i oblegali odtd
z pewnym wynikiem dziercych zamek Rzymian, ktrym odjli wszelk
pomoc od zewntrz. A Hannibal zostawiwszy w miecie zaog wyruszy
z wojskiem i przyby w trzecim dniu do poprzedniego swego obozowiska,
gdzie spdzi reszt zimy trwajc na swym stanowisku.
(Cod. Urb. fol. 114v)
ZDOBYCIE SYRAKUZ

37. [...] Zliczy warstwy kamieni; mur bowiem by zbudowany z kamieni rwnej wielkoci, tak e odstp blanek od ziemi bardzo atwo mona
byo obliczy.
(Suda V. )

[...] W kilka dni pniej oznajmi zbieg, e mieszkacy miasta ju od


trzech dni obchodz powszechne wito ofiar ku czci Artemidy i e wskutek niedostatku skpo si odywiaj, a tylko obficie racz si winem, ktrego pod dostatkiem dali im Epikydes i wadze syrakuzaskie. Wtedy Marek Marcellus znowu wzi pod uwag to miejsce, gdzie mur by niszy,
a sdzc, e ludzie prawdopodobnie s podchmieleni z okazji wypoczynku
i wskutek braku suchej ywnoci, postanowi sprbowa szczcia. Szybko
rozkaza zestawi z sob po dwie drabiny i dobrze dopasowa do muru,
po czym zabra si do dalszej akcji. A ludzi, ktrzy byli zdatni do wspinania si na mury, czyli do podjcia si najwikszego i najbardziej niebezpiecznego zadania, wtajemniczy w swj zamiar, roztaczajc przed
nimi wielkie nadzieje co do przyszoci; tych za, ktrzy mieli im tylko
suy pomoc i zanosi drabiny pod mur, wybra, lecz nic im nie powiedzia oprcz tego, eby gotowi byli speni rozkaz. Gdy ludzie go usuchali, stosownie do umowy obra odpowiedni chwil w nocy, aby obudzi
13

Midzymorze to oddzielao zamek od miasta.

388

pierwszych. Wysawszy ich14 naprzd wraz z drabinami i z manipuem


pod wodz trybuna, nadto przypomniawszy dary oczekujce ich, jeli
dzielnie si spisz, kaza nastpnie obudzi cae wojsko, ktrego pierwsze
oddziay wyprawi w odstpach wedle manipuw. Skoro w tym porzdku
okoo tysica ludzi wyszo z obozu, zrobi krtk przerw, a potem sam
poszed z reszt wojska. Tragarze drabin nie zwrciwszy na siebie uwagi
spokojnie oparli je o mury, a wtedy zaraz i bez namysu ruszyli ci, ktrzy
otrzymali rozkaz wspinania si na mur. Take oni uszli uwagi nieprzyjaci, a gdy bezpiecznie stanli na murze, reszta ju nie zachowaa pierwotnego porzdku, lecz wszyscy, jak mogli, wychodzili w gr po drabinach.
Ot z pocztku przechodzc znaleli miejsce patrolu puste; stranicy,
ktrzy z powodu wita ofiar zgromadzili si na wieach, czciowo jeszcze
popijali, czciowo od dawna spali pijani. Dlatego i pierwszych, i dalszych
zaskoczywszy nagle i bez haasu niepostrzeenie wikszo ich wycili.
Kiedy za schodzc w d zbliyli si do Heksapyl, wyamali jak zamurowan bramk, przez ktr wpucili wodza i reszt wojska. W ten to
sposb Rzymianie zdobyli Syrakuzy.
(Cod. Wescheri fol. 100r)

[...] aden z obywateli nie zauway tego faktu z powodu oddalenia,


gdy miasto byo rozlege.
(Suda . )

[...] Rzymianie peni byli dobrej myli, gdy posiedli dzielnic Epipolai.
(Suda . )
Z WOJNY HISZPASKIEJ INNE FRAGMENTY NIEWIADOMEGO
POCHODZENIA

38. [...] Pieszym onierzom rozkaza od tylnej stray wzi juki z przywizanymi do nich ciarami i umieci je przed sob. Gdy to si stao,
uzyskano rodek ochronny, ktry co do pewnoci nie ustpowa adnemu
waowi15.
(Suda . &)

[...] Ankara, miasto w Italii. Nazwa mieszkaca: Ankarates, jak pisze


Polibiusz w smej ksidze.
(Steph. Byz. s. 15, 7)

[...] Dassareci, lud w Ilirii: Polibiusz w smej ksidze.


(Steph. Byz. s. 220, 21)

[...] Hyskana, miasto w Ilirii, z form neutraln: Polibiusz w smej


ksidze.
(Steph. Byz. s. 653, 14)
14

Czytam: .
Liviusz (XXV 36) przypisuje ten pomys Gneuszowi Scypionowi, prokonsulowi
w Hiszpanii.
15

You might also like