Professional Documents
Culture Documents
DZIEJE
Ks. I V , excerpta ksig VI, VII, VIII
MMIII
KSIGA PIERWSZA
1. Gdyby nasi poprzednicy w dziejopisarstwie pominli byli pochwa
samej historii, wwczas byoby moe rzecz konieczn zachca wszystkich do gorliwego studiowania tego rodzaju ksig; nie masz bowiem dla
ludzi adnego atwiejszego sposobu doskonalenia si jak poprzez wiedz
o czynach przeszoci. Skoro jednak nie kilku i nie mimochodem, lecz, e
tak powiem, wszyscy od tego zaczynali i na tym koczyli owiadczajc,
e nauka pynca z historii jest najprawdziwsz szko ksztacenia i zaprawiania do zaj publicznych, a wspominanie cudzych przygd jest
najwyraniejszym i jedynym wskanikiem, jak mona zmiany losu z godnoci znosi, wic oczywicie nikomu nie wydaoby si rzecz stosown
powtarza to samo, o czym piknie i nieraz ju mwiono a najmniej
nam. Wszak sama nadzwyczajno zdarze, o ktrych zamierzamy pisa,
zdolna jest kadego, modzieca czy starszego czowieka, zachci i pobudzi do czytania tego dziea. Kt bowiem z ludzi jest tak tpy lub obojtny, eby nie chcia pozna, jak i dziki jakiemu ustrojowi pastwa cay
prawie wiat w niespena pidziesiciu trzech latach 1 opanowany popad
pod wyczn wadz Rzymian, co nigdy przedtem si nie zdarzyo? Albo
kt znowu jest tak zaaferowany jakim innym widowiskiem czy inn
nauk, eby cokolwiek byo dla waniejsze od poznania tych faktw?
2. Jak za nadzwyczajnym i wanym jest rozpatrywany przez nas
temat, wyjani si to najlepiej w ten sposb, jeeli najsynniejsze z dawniejszych mocarstw, ktrym dziejopisarze najwicej powicili uwag, zestawimy i porwnamy z panowaniem Rzymian. A te, ktre zasuguj na
takie zestawienie i porwnanie, s nastpujce. Persowie posiadali niegdy
wielk wadz i potg, ale ilekro wayli si przekroczy granice Azji,
naraali na niebezpieczestwo nie tylko swe panowanie, lecz i siebie.
Lacedemoczycy przez dugi czas spierali si o hegemoni nad Grekami,
a kiedy wreszcie zwyciyli, ledwie j przez dwanacie lat2 bezspornie
1
Od
pocztku
drugiej
wojny
punickiej
(r.
219)
do
pokonania
krla
Perseusza
(r. 167).
2
Od bitwy pod Aigospotamoi (r. 405) a do bitwy pod Korone (r. 394). Spornie
posiadali hegemoni oczywicie duej.
zachowali. Macedoczycy panowali w Europie nad obszarem rozcigajcym si od wybrzey Adriatyku a do rzeki Ister 3, co moe uchodzi tylko
za cakiem ma cz wspomnianego kontynentu. Potem zdobyli nadto panowanie nad Azj pooywszy kres pastwu Persw. A przecie ci, ktrzy
zdawali si rozporzdza bardzo wielu krajami i zasobami, wielk jeszcze
cz wiata pozostawili nietknit. Albowiem o Sycyli, Sardyni i Libi
nigdy nawet nie prbowali walczy, a najbitniejszych wrd zachodnich
ludw Europy, mwic po prostu, nawet nie znali. Natomiast Rzymianie,
ktrzy nie poszczeglne czci, lecz cay niemal wiat uczynili sobie poddanym, wznieli swoje panowanie do takiej wyyny, e dawniejsze wieki
nie mog si z ni zmierzy, a pniejsze nie potrafi jej przekroczy.
W caoci bdzie to mona lepiej pozna na podstawie naszego dziea,
a zarazem pojmie si, ile i jak wielkie korzyci przynie zdoa dnym
nauki ludziom taki rodzaj historii pragmatycznej.
3. Zacznie si nasze dzieo chronologicznie od olimpiady 140 4,
rzeczowo u Grekw od tak zwanej wojny sprzymierzeczej pierwszej, ktr przedsiwzi Filip, syn Demetriosa a ojciec Perseusza, do
spki z Achajami przeciw Etolom; u mieszkacw Azji od wojny o Celesyri 5, ktr prowadzili ze sob Antioch i Ptolemajos Filopator; wreszcie
w Italii i Libii od wojny midzy Rzymianami a Kartagiczykami, ktra
zwyczajnie nazywaj hannibalsk. Te zdarzenia cz si bezporednio
z opowiedzianymi przez Arata Sykioczyka6 na kocu jego dziea.
W dawniejszych czasach zdarzenia na wiecie byy jak gdyby sporadyczne, poniewa wszystko, co si dziao, zarwno co do zamiarw i skutkw jak i co do miejsc, nie miao ze sob powizania. Od tych za czasw
poczwszy tworzy historia niby jedno ciao, a italskie i libijskie zdarzenia
splataj si ze zdarzeniami w Azji i Grecji, wszystkie za zmierzaj do
jednego celu. Dlatego te czasy te obralimy za punkt wyjcia dla naszej
Historii. Skoro bowiem Rzymianie w wymienionej wojnie zwyciyli
Kartagiczykw i w przekonaniu swym dokonali tego, co byo najwaniejszym i najwikszym krokiem do zdobycia wiata, wtedy to po raz
pierwszy odwayli si po reszt wycign rce i z potg wojskow przeprawi si do Grecji i na wybrzea Azji.
Ot gdyby nasi rodacy rozumieli i znali ustrj tych pastw, ktre spieray si o
panowanie nad wiatem, moe nie trzeba byoby nam pisa o tym, jakim powodujc si
zamiarem lub jakiej ufajc potdze przedsiwzili Rzymianie tego rodzaju i tak wielkie
dziea. Poniewa jednak
3
Na Sycyli, w r. 264.
Timajos (345215), najpowaniejszy historyk sycylijski. Dzieo jego Rzeczy
italskie i sycylijskie w 38 ksigach obejmuje histori Sycylii oraz Kartaginy i Italii
od najdawniejszych czasw do panowania Agatoklesa (r. 289) oraz wojn z Pyrrusem,
a wic doprowadza dzieje do r. 264. Dzieo Timajosa zachowao si tylko we fragmentach.
10
W r. 405.
11
W r. 371.
12
W r. 387.
9
w ten sam sposb jak Kampaczycy. Rzymianie byli oburzeni tym zajciem, nie mogli jednak nic zrobi, poniewa byli uwikani w wymienione
wprzd wojny. Ale skoro si ich pozbyli, zamknli owych ludzi i oblegali
Regium, jak wyej wspomniaem. Po zwycistwie zgadzili ich przewanie
w trakcie zajmowania miasta, gdy oni przewidujc przyszo bronili si
w sposb desperacki; ywcem wzili wicej ni trzystu jecw i odesali
ich do Rzymu. Tu kazali ich konsulowie wyprowadzi na rynek, ochosta,
i wszystkim, wedle panujcego u nich zwyczaju, toporem ci gow
pragnc przez wymierzon im kar, o ile to byo w ich mocy, przywrci
swe zaufanie u sprzymierzecw. A kraj i miasto natychmiast oddali
Regiczykom 15.
8. Mamertyni za (t bowiem nazw nadali sobie Kampaczycy po
owadniciu Messyny), pki mieli sprzymierzecw w tych Rzymianach,
ktrzy obsadzili Regium, nie tylko bezpiecznie dzieryli swe miasto i kraj,
lecz jeszcze zaczepiajc ssiednie terytorium niemao dawali si we znaki
Kartagiczykom i Syrakuzanom i zmusili wielk cz Sycylii do pacenia
haraczu. Skoro jednak zostali pozbawieni wyej wspomnianej pomocy
wskutek oblenia i zaniknicia zaogi regiskiej, zaraz ich samych Syrakuzanie z powrotem zapdzili do miasta z nastpujcej przyczyny. Niedugo przedtem wojsko Syrakuzan porniwszy si z obywatelami swego
miasta podczas pobytu w okolicy Mergany wybrao spord siebie dwch
dowdcw, Artemidora i Hierona, wyniesionego pniej na krla Syrakuzan. Ten ostatni by wprawdzie jeszcze bardzo mody, ale uzdolniony
do wszelkiego rodzaju rzdw jako krl lub m stanu. Kiedy po objciu
dowdztwa wkroczy do miasta przy pomocy kilku przyjaci i uzyska
przewag nad parti przeciwn, uywa swej wadzy z tak agodnoci
i wielkodusznoci, e Syrakuzanie, aczkolwiek bynajmniej nie pochwalali wyborw dokonywanych przez onierzy, przecie teraz wszyscy jednogonie uznali w Hieronie swego stratega. Lecz dla gbiej patrzcych
zaraz po pierwszych tego krokach stao si jawne, e jego nadzieje wyej
sigaj ni po stanowisko stratega.
9. Widzc bowiem, e Syrakuzanie, ilekro wyl wojsko i "wodzw
wraz z wojskiem, sami midzy sob wszczynaj spory partyjne i rewolucje, wiedzc za o Leptynesie, e przez swe powaanie i zaufanie znacznie wybija si nad innych obywateli a zarazem u tumu wyjtkowym
cieszy si uznaniem, wszed z nim w zwizek powinowactwa, bo chcia
go jak gdyby na czatach zostawi w miecie, gdyby sam z wojskiem musia ruszy w pole. Polubiwszy zatem crk tego ma i zdajc sobie
spraw, e dawne wojska najemne maj ze przyzwyczajenia i skonne
s do buntu, pocign z wojskiem niby przeciw barbarzycom na
15
tych, ktrzy zajli Messyn. Skoro jednak rozbi obz naprzeciw Centuripa i stan przy rzece Cyamosorus, zatrzyma pod wasn komend
w pewnej odlegoci t cz jazdy i piechoty, ktra skadaa si z obywateli, rzekomo w zamiarze starcia si z nieprzyjacielem na innym miejscu; najemnikw za wysun naprzd i wyda wszystkich na zagad
barbarzycom. A w tyme czasie, gdy oni ponieli t klsk, sam wrci
bezpiecznie z obywatelami do Syrakuz. Kiedy tak zrcznie osign swj
cel i wyrugowa cay niespokojny i buntowniczy ywio z wojska, zwerbowa z wasnego wyboru wystarczajc ilo najemnikw i odtd ju
bezpiecznie sprawowa naczelne dowdztwo. Widzc za, e barbarzycy
wskutek swego zwycistwa zachowuj si zuchwale i bezczelnie, uzbroi
i starannie wywiczy wojsko zoone z obywateli, po czym wywid je
i spotka si z nieprzyjacimi na Rwninie Mylejskiej, przy rzece zwanej
Longanus. Tu zada im dotkliw klsk, dosta ich dowdcw ywcem
w sw moc i tak pooy kres bucie barbarzycw. Sam po powrocie do
Syrakuz zosta przez wszystkich ziomkw i sprzymierzecw obwoany
krlem.
10. Tak Mamertyni, o czym wyej opowiedziaem, zostali pozbawieni
pomocy z Regium, a teraz z podanych dopiero co przyczyn zupenie podupadli. Przeto jedni z nich schronili si do Kartagiczykw i oddawali im
w rce siebie i zamek; drudzy wysali posw do Rzymian poddajc miasto
i proszc o pomoc dla siebie jako dla pobratymcw. Rzymianie wahali
si przez dugi czas, jako e nielogiczno takiej pomocy zdawaa si rzuca w oczy. Bo eby oni, co krtko przedtem wasnych ziomkw ukarali
z kracow surowoci za popenion na Regiczykach zdrad, mieli nagle
udzieli pomocy Mamertynom, ktrzy dopucili si podobnej zbrodni nie
tylko wzgldem miasta Messyczykw, lecz take Regiczykw tkwia
w tym trudna do usprawiedliwienia niesuszno. Jako oni dobrze o tym
wszystkim wiedzieli; poniewa jednak widzieli, jak Kartagiczycy zhodowali sobie nie tylko libijskie krainy, lecz take wielk cz Hiszpanii,
a nadto byli panami wszystkich wysp na Sardyskim i Tyrreskim Morzu obawiali si, eby ci zawadnwszy jeszcze Sycyli nie stali si dla
nich zbyt przykrymi i strasznymi ssiadami, opasujc ich dokoa i zagraajc ze wszystkich stron Italii. e za rycho podbij Sycyli, jeeli
Mamertyni nie otrzymaj pomocy, byo to rzecz oczywist. Wszak gdy
wyda si im w rce Messyn i zagarn to miasto, mona oczekiwa, e
w krtkim czasie zajm Syrakuzy, skoro panowali nad ca prawie reszt
Sycylii. Rzymianie przewidujc to i uwaajc za konieczne dla siebie nie
wydawa na up Messyny i nie pozwoli Kartagiczykom, by rzucili jakby
pomost i przeszli po nim do Italii obradowali przez dugi czas.
11. Ot senat z podanych wanie przyczyn nie powzi w ogle adnej uchway; albowiem nielogiczno popierania Mamertynw zdawaa
si rwnoway korzyci z udzielenia im pomocy. Ale lud, ktry by wyczerpany poprzednimi wojnami i pragn wszelakim sposobem naprawi
swe straty, zdecydowa si pomaga, poniewa konsulowie prcz wyej
wspomnianych powodw, e wojna ta poyteczna jest dla pastwa, jeszcze
kademu z osobna wskazywali na jawne i wielkie korzyci. Skoro wic
wniosek zosta przyjty przez lud, wybrano wodzem jednego z konsulw,
Appiusza Klaudiusza16, i wysano ze zleceniem, aby wojska posikowe
przeprawi do Messyny. Wtedy Mamertyni bd strachem, bd podstpem
wypdzili wodza Kartagiczykw, ktry ju by zaj zamek, i przywoali
Appiusza, aby mu odda miasto. Kartagiczycy swego wodza kazali ukrzyowa uwaajc, e on bezmylnie a zarazem tchrzliwie porzuci akropole; sami za usadowili si z flot koo przyldka Pelorias, a z si ldow
koo tzw. Sunes i energicznie oblegali Messyn. W tyme czasie Hieron
mniemajc, e obecna sytuacja sprzyja zupenemu wyrzuceniu z Sycylii
barbarzycw, ktrzy opanowali Messyn, zawar z Kartagiczykami przymierze. Potem wyruszy z Syrakuz, pocign przeciw wspomnianemu
miastu, rozbi obz po drugiej stronie przy tzw. Chalkidyjskiej Grze
i zamkn mieszkacom wyjcie take w tym kierunku. A wdz rzymski
Appiusz przeprawi si noc z wielkim ryzykiem przez cienin morsk
i przyby do Messyny. Widzc jednak, e nieprzyjaciele ze wszystkich stron
mocno dopiekaj miastu, i uwaajc, e oblenie jest dla niego zarwno
haniebne jak i niebezpieczne, poniewa nieprzyjaciele na ldzie i morzu
maj przewag wysa naprzd posw do obu stron, aby Mamertynw
uwolni od wojny. Ale gdy adna strona go nie suchaa, postanowi wreszcie z koniecznoci odway si na bitw i najpierw zaczepi Syrakuzan.
Wyprowadzi wic swe wojsko i ustawi je w szyku bojowym, gdy take
krl Syrakuzan rwnoczenie z nim ochoczo wyszed na pole bitwy. Po
dugiej i zacitej walce pokona Appiusz nieprzyjaci i ciga swych przeciwnikw a do wau obozowego. Potem wrci do Messyny zdarszy
z trupw zbroje. A Hieron, majc ze przeczucia co do wyniku caej wojny,
z nastaniem nocy spiesznie usun si do Syrakuz.
12. Gdy Appiusz nazajutrz dowiedzia si o odejciu Syrakuzan, nabra otuchy i postanowi bezzwocznie zaatakowa Kartagiczykw. Rozkaza wic onierzom wczenie si pokrzepi i wraz z brzaskiem dnia
zarzdzi wymarsz. Zwarszy si z nieprzyjacimi wielu z nich wy tuk,
a reszt zmusi, by w spiesznej ucieczce schronili si do ssiednich miast.
Po osigniciu tych sukcesw i uwolnieniu miasta od oblenia, przebiega
odtd i bez obawy pustoszy kraj Syrakuzan i ich sprzymierzecw, przy
czym nikt nie stawi mu oporu na otwartej przestrzeni. W kocu rozoy
si pod samymi Syrakuzami i zabra si do ich oblegania.
16
W r. 264.
10
11
ach. Dlatego te ci, ktrzy dobrze chc pozna charakter i potg kadego z tych pastw, musz nie tyle z nastpnych wojen, ile z tej wanie,
snu porwnanie.
14. Ale nie mniej od powyszych przyczyn skonia mnie do duszego
zatrzymania si przy tej wojnie ta take okoliczno, e Filinos 17 i Fabiusz 18, ktrzy uchodz za najbieglejszych jej sprawozdawcw, nie przedstawili nam prawdy tak, jak si naley. eby ci mowie rozmylnie
mieli kama, nie przypuszczam wnioskujc z ich ycia i sposobu mylenia; zdaje si jednak, e wydarzyo si im co podobnego jak zakochanym. Albowiem wskutek swego sposobu mylenia i cakowitej yczliwoci
wzgldem Kartagiczykw uwaa Filinos ich wszelkie postpki za rozumne, pikne i mne, a czyny Rzymian za przeciwne; na odwrt za
Fabiusz. Zreszt w yciu tego rodzaju uprzejmo nie jest do odrzucenia,
bo zacny m powinien miowa przyjaci i ojczyzn, a wsplnie z przyjacimi nienawidzi wrogw i wsplnie kocha przyjaci. Jeeli jednak
kto podejmie si roli dziejopisarza, musi on o tym wszystkim zapomnie
i nieraz sawi wrogw i w najwyszych wynosi pochwaach, gdy ich
czyny tego wymagaj nieraz te gani i sromotnie karci najbliszych
przyjaci, gdy bdy w ich dziaalnoci daj do tego powd. Jak bowiem
yjca istota, skoro j pozbawisz oczu, staje si bezuyteczna, tak, jeeli
z historii usuniesz prawd, reszta jej pozostaje niepotrzebn gadanin.
Dlatego nie naley wzdryga si przed oskaraniem przyjaci i chwaleniem wrogw ani wystrzega si bd ganienia, bd sawienia tych samych ludzi; bo niemoliw jest rzecz, eby ci, ktrzy zajmuj si polityk,
zawsze utrafiali w to, co suszne, ani te prawdopodobn, eby bezustannie
bdzili. Musi si wic w dziele historycznym zostawi na uboczu dziaajce osoby, a do samych dziaa dostosowa odpowiednie twierdzenia
i sdy. Jak prawdziwe jest to, co teraz powiedziaem, mona pozna z nastpujcego faktu.
15. Filinos zaczynajc od drugiej ksigi swe opowiadanie mwi, e
Kartagiczycy i Syrakuzanie rozoyli si pod Messyn w celu prowadzenia z ni wojny; e Rzymianie przybywszy morzem do miasta natychmiast
wyruszyli przeciw Syrakuzanom, ponieli jednak cikie straty i wrcili
do Messyny; a kiedy znw wymaszerowali przeciw Kartagiczykom, nie
tylko zostali pobici, lecz stracili jeszcze wielk liczb onierzy wzitych
do niewoli. Przedstawiwszy to twierdzi, e Hieron po stoczonej potyczce
tak by nierozumny, i nie tylko zaraz spali wa obozowy i noc uciek
17
12
13
na morzu wzbudzao obaw, e mog Rzymianom odci dowz koniecznych zapasw, jako e i przedtem ju przeprawione na Sycyli legiony
odczuy wielki brak rodkw ywnoci. Przypuszczajc zatem, e Hieron
pod tym wzgldem odda im wielkie przysugi, chtnie przyjli jego przyja. Jako zawarto ukady na takich warunkach, e krl odda Rzymianom
jecw bez okupu i dooy jeszcze sto talentw srebra. Odtd ju traktowali Rzymianie Syrakuzan jako przyjaci i sprzymierzecw, a krl
Hieron oddawszy si pod opiek Rzymian, ktrych wspiera w kadej
chwili, gdy ich pooenie tego wymagao, bezpiecznie nadal panowa nad
Syrakuzanami zabiegajc o wiece i saw u Grekw; bo te wydaje si,
e by on najznakomitszym ze wszystkich ludzi i najduej20 korzysta
z owocw swej roztropnoci czy to w prywatnych, czy te w publicznych
stosunkach.
17. Gdy wiadomo o ukadzie dosza do Rzymu i lud przyj oraz zatwierdzi warunki pokoju z Hieronem, postanowili Rzymianie na przyszo nie wysya ju wszystkich si bojowych, lecz tylko dwa legiony.
Sdzili bowiem, e po przejciu krla na ich stron zela ciar wojny,
a zarazem przypuszczali, e wojsko w ten sposb atwiej bdzie zaopatrywane w rodki ywnociowe. A Kartagiczycy widzc, e Hieron sta
si ich nieprzyjacielem, Rzymianie za powaniej mieszaj si w sprawy
Sycylii, uwaali, e potrzeba im znaczniejszego przysposobienia, aby mc
stawi czoo nieprzyjacioom i utrzyma si na Sycylii. Dlatego te wzili
na od z przeciwlegego kontynentu wielu Ligurw i Galw, a jeszcze
wicej Iberw, i wszystkich wysali na Sycyli. Poniewa za widzieli,
e miasto Akragantynw21 dla ich zbroje najdogodniej jest pooone
i rwnoczenie najznaczniejsze na ich obszarze, nagromadzili w nim zapasy i wojska, zdecydowani uczyni je baz wypadow w wojnie.
Konsulowie rzymscy, ktrzy zawarli ukad z Hieronem, wrcili, a wybrani po nich 22 Lucjusz Postumiusz i Kwintus Mamiliusz przybyli na Sycyli z legionami. Zauwaywszy zamiar Kartagiczykw i zbrojenia
w Agrygencie, postanowili mielej przystpi do dziea. Przeto zaniechali
wojny na wszystkich innych odcinkach i rzucili ca si wojsk na sam
Agrygent; rozoyli si obozem w odlegoci omiu stadiw2^ od miasta
i zamknli Kartagiczykw w obrbie murw. Gdy za niwa byy wtedy
w caej peni i mona byo przewidywa dugie oblenie, zabrali si onierze z wiksz ni wypadao gorliwoci do furaowania. Ale Kartagiczycy spostrzegszy, e nieprzyjaciele rozprszyli si po kraju, wyszli
i napadli na zbierajcych zboe; a kiedy atwo zmusili ich do ucieczki
20
Umar w rok po bitwie pod Kannami, tj. w r. 215, liczc ponad 90 lat.
Akragas = Agrygent.
22
Na rok 262.
23
Stadium = okoo 180 m.
21
14
rzucili si jedni do pldrowania obozu, drudzy przeciw ustawionym straom. Atoli wyjtkowa dyscyplina jak nieraz ju, tak i wtedy ocalia Rzymian. Wszak kara mierci czeka u nich kadego, ktry opuci swe miejsce i w ogle ucieknie z posterunku. Dlatego i wwczas mnie dotrzymali
placu mimo wielokrotnej przewagi nieprzyjaci i stracili wprawdzie
wielu ze swoich, lecz zabili jeszcze wicej wrogw. W kocu osaczyli
przeciwnikw, ktrzy prawie ju przebijali wa, i cz ich wytukli,
a reszt cigajc i mordujc zapdzili do miasta.
18. Odtd Kartagiczycy byli ostroniejsi w urzdzaniu napadw,
a Rzymianie przezorniejsi w furaowaniu. Poniewa za Kartagiczycy
nie wychodzili naprzeciw dalej jak tylko do harcowania, podzielili wodzowie rzymscy swe wojsko na dwie czci, i z jedn pozostali przy wityni Asklepiosa, ktra leaa przed miastem, a z drug rozoyli si obozem po stronie miasta zwrconej ku Heraklei24. Miejsca midzy obozami
po obu stronach miasta oszacowali; jeden rw w ich obrbie pocignli
naprzeciw miasta, aby zabezpieczy si przed wypadami z tego, a drugi,
na zewntrz od nich, pocignli w krg dla ochrony przed napadami zewntrznymi i celem odcicia dowozw i wojsk posikowych, jakie si
zwyko dostarcza do obleganych miast. Odstpy midzy rowami a obozami obsadzili straami umocniwszy odpowiednie punkty w pewnym
oddaleniu od siebie. rodki ywnociowe i inne pomocnicze zgromadzili
im wszyscy ich sprzymierzecy i zwieli do Herbesus; sami z tego niezbyt
odlegego miasta sprowadzali i znosili bez ustanku zapasy i w ten sposb
zaopatrzyli si obficie w potrzebne im rzeczy. Przez jakie wic pi miesicy trwali na tej samej pozycji i adna strona nie moga nad drug uzyska decydujcej przewagi, z wyjtkiem tej, jaka zdarzaa si przy podjazdach. Gdy za Kartagiczycy z powodu wielkiej liczby zamknitych
w miecie ludzi (a byo ich nie mniej ni pidziesit tysicy) przymierali
godem, Hannibal, dowdca obleganych wojsk, znajdujc si ju w trudnym pooeniu, wysya do Kartaginy jednego posa za drugim z wieciami
o niebezpieczestwie i prob o pomoc. Wtedy Kartagiczycy zaadowali
na okrty zebranych dodatkowo onierzy i sonie i wysali je na Sycyli
do drugiego wodza, Hannona. Ten cignwszy do Heraklei cae pogotowie
i siy zbrojne przede wszystkim zaj zdrad Herbesus i odci obozom
nieprzyjaci zapasy i dowz rzeczy najkonieczniejszych. Przez to Rzymianie znaleli si w takiej sytuacji, e zarwno oblegali, jak byli oblegani.
Tak im bowiem dokucza brak zboa i wszelakich zapasw, e nieraz naradzali si nad przerwaniem oblenia. I wreszcie byliby to zrobili, gdyby
24
15
16
Roku 261.
17
modelu, wedug ktrego zbudowali ca sw flot; przeto gdyby nie zaszed ten wypadek, oczywicie z braku dowiadczenia plan ich zupenie
byby udaremniony.
21. Ot gdy jedni, ktrych zadaniem bya budowa okrtw, zajci
byli przysposobieniem statkw, drudzy zbierali zaog i uczyli j wiosowa na ldzie w nastpujcy sposb. Usadowili ludzi na awach wiolarskich na ldzie w tym samym porzdku, co na siedzeniach w samych
okrtach, w rodku ustawili kierownika 26 i przyzwyczajali ich, aby rwnoczenie wszyscy opadali w ty cigajc ku sobie rce i znowu pochylali
si ku przodowi wycigajc je przed siebie oraz swe ruchy zarwno zaczynali jak i wstrzymywali wedug wskazwek kierownika. Po tych przygotowaniach cignli gotowe ju okrty na morze, a skoro przez krtki
czas odbyli tame rzeczywist prb, popynli wzdu wybrzea Italii
stosownie do rozkazu konsula27. Albowiem dowdca floty rzymskiej Gneusz
Korneliusz 28, zleciwszy dowdcom okrtw, eby po przyszykowaniu floty
popynli w kierunku cieniny morskiej, sam o kilka dni wczeniej wyjecha z siedemnastu okrtami do Messyny, chcc dla uytku floty przygotowa to, co byo konieczne. Gdy mu tam nadarzya si akcja przeciw
miastu Liparejczykw, chwyci si tej nadziei z wiksz ni wypadao
gorliwoci, popyn ze wspomnianymi okrtami i stan na kotwicy
przed miastem. A wdz kartagiski Hannibal, dowiedziawszy si o tym
w Panormos, wysa Boodesa, czonka senatu, z dwudziestu okrtami; ten
nadjecha w nocy i zamkn Gneusza w porcie. Z nastaniem dnia zaoga
okrtowa ucieka na ld, a Gneusz przeraony i nie mogc nic zrobi
podda si wreszcie nieprzyjacioom. Kartagiczycy majc w swym rku
okrty i nieprzyjacielskiego wodza natychmiast wrcili do Hannibala.
Ale w niewiele dni pniej, gdy tak byo jawne i wiee niepowodzenie
Gneusza, o mao sam Hannibal wyranie w ten sam bd nie popad. Albowiem na wiadomo, e flota rzymska, ktra pyna wzdu Italii, jest
w pobliu, chcia zobaczy liczb i cae przysposobienie nieprzyjaci,
przeto wyjecha z pidziesiciu okrtami; lecz kiedy skrca koo przyldka Italii, natrafi na nieprzyjaci, ktrzy w porzdku i szyku bojowym
nadpywali. Wtedy utraci wiksz cz okrtw, a sam z pozostaymi niespodziewanie i wbrew oczekiwaniu umkn.
22. Nastpnie Rzymianie zbliyli si do wybrzey Sycylii, a dowiedziawszy si o nieszczciu, jakie spotkao Gneusza, natychmiast posali
do Gajusza Duiliusza 29, dowdcy si ldowych, i oczekiwali jego przybycia;
rwnoczenie za syszc, e flota nieprzyjaci jest niedaleko, szykowali
26
18
si do bitwy morskiej. Gdy jednak ich statki wskutek wadliwej konstrukcji mao byy obrotne, zaproponowa im kto jako pomoc w bitwie tak
zwane pniej kruki30, ktrych urzdzenie byo nastpujce. Na przedzie
pokadu sta okrgy sup, wysoki na cztery snie, a szeroki w rednicy
na trzy donie. Mia on na szczycie koowrt. Do supa przystawiono drabin, ktra na poprzek obita bya deskami, szerok na cztery stopy,
a dug na sze sni. Otwr w pomocie z desek by poduny i bieg
wkoo supa zaraz po dwch pierwszych sniach drabiny. A miaa ona
take po obu dugich bokach porcz sigajc do wysokoci kolana. Na
kocu drabiny przymocowany by rodzaj elaznego, zaostrzonego z przodu
tuczka modzierzowego, ktry u gry mia piercie, tak e cao bya
podobna do przyrzdw piekarskich. Do tego piercienia bya przywizana
lina, ktr przy atakach okrtw za pomoc owego koowrotu na supie
wycigano w gr kruki i spuszczano na pokad nieprzyjacielskiego okrtu,
i to bd od frontu, bd zwracajc machin przeciw atakom, jakie groziy z boku. Skoro wic kruki wbiy si w deski pokadw i zwizay
z sob okrty, Rzymianie, ilekro te przylegay do siebie bokami, wskakiwali z wszystkich stron na okrt nieprzyjacielski31; ilekro za zetkny
si dziobami, przechodzili tam po samym kruku parami w nieprzerwanym
szeregu; mianowicie ci, co szli na przedzie, osaniali front nadstawiajc
swe tarcze, a nastpni zabezpieczali boki, unoszc brzegi tarcz ponad
porcz32. Zaopatrzeni w takie przyrzdy, oczekiwali stosownej chwili do
bitwy morskiej.
23. Skoro tylko Gajusz Duiliusz dowiedzia si o wypadku, jaki zdarzy si dowdcy si morskich, powierzy wojska ldowe trybunom, a sam
uda si do floty. Syszc za, e nieprzyjaciel pustoszy terytorium Mylae,
popyn tam z ca flot. Kartagiczycy zoczywszy j peni radoci i zapau pucili si na morze ze stu trzydziestu okrtami, ywic pogard
dla braku dowiadczenia Rzymian, i pynli wszyscy ze zwrconymi ku
nieprzyjacioom sztabami, przy czym nie zachowali nawet szyku bojowego
do walki, lecz dyli jakby po oczywist zdobycz. Przewodzi im Hannibal
(ten sam, ktry potajemnie w nocy wojsko swe wywid z Agrygentu),
jadc na siedmiorzdowcu, ktry nalea niegdy do krla Pyrrusa. Kiedy
Kartagiczycy w miar zbliania si zauwayli wycignite w gr kruki
na poszczeglnych sztabach, wahali si przez chwil zaskoczeni konstrukcj obcych sobie przyrzdw; mimo to ci, co jechali na czele, zupenie
lekcewac przeciwnikw miao przypucili atak. Poniewa jednak
w chwili zwarcia si okrty za kadym razem wizane byy przez machiny,
30
Pomosty baczce.
Nie potrzebowali wtedy do przejcia pomostw baczcych.
32
Tarcza sigaa niej kolan; musieli wic j unie w gr nad porcz sigajc do kolan.
31
19
a ludzie zaraz przechodzili po samym kruku i walczyli wrcz na pokadach, Kartagiczycy ju to padali trupem, ju te poddawali si, przeraeni tym, co si dziao; bya to bowiem bitwa cakiem podobna do ldowej.
Przeto utracili wraz z zaog trzydzieci okrtw, ktre pierwsze wszczy
walk, a wrd nich wzito take statek naczelnego wodza; sam Hannibal
wbrew oczekiwaniu i z wielkim dla siebie niebezpieczestwem umkn
na odzi. Wprawdzie reszta floty kartagiskiej nadpyna jakby do ataku,
widzc jednak przy zblianiu si, co spotkao jadce przodem okrty, zawrcia i ochronia si przed rzutami machin. Ufajc swej szybkiej egludze spodziewali si Kartagiczycy, e z bokw lub od rufy objedajc
wrogw bezpiecznie wykonaj napad. Gdy jednak machiny wszdzie i na
wszelaki sposb staway im w drodze i gronie pochylay si nad nimi, tak
e zbliajc si nieuchronnie wpadali w pta wreszcie, gdy stracili
pidziesit okrtw, ustpili i uciekli, przeraeni nowoci zjawiska.
24. A zapa wojenny Rzymian, ktrzy wbrew oczekiwaniu zaczli sobie
roci nadzieje do opanowania morza, wzrs podwjnie. Na razie wic
wyldowali na Sycylii, uwolnili od oblenia Segestanw, ktrzy byli ju
w ostatecznej biedzie, i w drodze powrotnej z Segesty wzili szturmem
miasto Macella. Ale po bitwie morskiej Hamilkar, naczelny wdz kartagiskich si ldowych, ktry sta koo Panormos, dowiedzia si, e w rzymskim wojsku sprzymierzecy wiod z Rzymianami spr o pierwszestwo
w walkach; syszc za, e sprzymierzecy sami osobno obozuj midzy
Paropos a Himerejskimi Termami, nagle napad na nich z ca sw si,
gdy wanie zwijali obz, i wytuk prawie cztery tysice ludzi. Po tym
sukcesie Hannibal z ocalonymi okrtami odpyn do Kartaginy, a std
rycho przeprawi si do Sardynii, skoro uzupeni sw flot i dobra sobie
znakomitych trierarchw. Lecz w niedugi czas pniej, zamknity przez
Rzymian w pewnym porcie na Sardynii, straci wiele okrtw, a ci Kartagiczycy, ktrzy cao uszli z klski, natychmiast go ujli i ukrzyowali;
bo Rzymianie, skoro tylko zwizali si z morzem, od razu zainteresowali
si take sprawami na Sardynii.
Legiony rzymskie na Sycylii nie dokonay w nastpnym roku 33 niczego
uwagi godnego. Teraz 34 jednak, gdy nowoobrani konsulowie, Aulus Atyliusz i Gajusz Sulpicjusz, przybyli do wojsk, ruszono na Panormos, poniewa tam zimoway siy Kartagiczykw. Wodzowie zbliyli si do miasta
z ca si zbrojn i ustawili si w szyku bojowym; gdy jednak nieprzyjaciele nie wychodzili do walki, odmaszerowali std na miasto 35 Hippan
i zdobyli je szturmem w pierwszym ataku. Zajli take Myttistraton, ktre
33
Tj. w r. 259.
W r. 258.
85
Rzymianie zdobyli nie tylko Hippan, ale i nastpne miasto w gbi wyspy,
Kamaryn, na wybrzeu poudniowym.
34
20
Tj. w r. 257.
Roku 256.
21
22
osaczy przeciwnika, i zwracajc wszystkie przody okrtw przeciw nieprzyjacioom; czwart za cz uczynili lewym skrzydem caego szyku
bojowego, ktre ukowato nachylao si ku ldowi. Prawym skrzydem
Kartagiczykw dowodzi Hannon, ktry pod Agrygentem bi si niefortunnie; mia on okrty zaczepne i piciorzdowce, ktre jako najszybsze
w biegu nadaway si do oskrzydlenia wroga. Lewe skrzydo powierzono
Hamilkarowi, ktry walczy w bitwie morskiej pod Tyndaris, a teraz,
stajc do boju w rodku szyku, posuy si nastpujcym fortelem wojennym. Oto gdy Rzymianie zauwayli cienk i wycignit lini Kartagiczykw i skierowali atak w jej rodek, wszcza si w ten sposb
walka; lecz rycho Kartagiczycy znajdujcy si w centrum stosownie do
rozkazu zwrcili si do ucieczki, aby rozerwa szyk bojowy Rzymian;
i jak spiesznie oni ustpowali, tak odwanie z tyu cigali ich Rzymianie.
Gdy wic pierwsza i druga flota napieraa na uciekajcych, oderway si
od nich trzeci d czwarty legion, bo jeden wlk na linie okrty przewozowe,
a oddzia triariw zosta przy nim dla ochrony. Skoro ju pierwsza i druga
flota zdawaa si do oddzielona od innych, Hamilkar ze swego okrtu
wyda haso, na ktre Kartagiczycy wszyscy rwnoczenie si odwrcili
i uderzyli na cigajcych. Wywizaa si zacita walka, w ktrej znacznie
growali Kartagiczycy, poniewa dziki szybkoci swych okrtw okrali nieprzyjaciela, atwo do podjedali i szybko si usuwali; ale nie
mniej pewn ni Kartagiczycy nadziej na zwycistwo mieli Rzymianie,
bo w starciu gwatownie walczyli i wizali krukami te okrty, co si do
nich raz zbliyy, a nadto obaj konsulowie brali udzia w boju, ktry
onierze wiedli na oczach swych wodzw. Taki by stan bitwy po tej
stronie.
28. W tym samym czasie Hannon, dowodzcy prawym skrzydem,
ktre w pierwszym starciu trzymao si z dala, wypyn na pene morze
i napad na okrty triariw, przysparzajc im niemao kopotu i trudnoci.
Owi za Kartagiczycy, ktrzy byli ustawieni wzdu ldu, opuszczajc
poprzednie stanowisko nagle stanli frontem, zwrcili przody przeciw nieprzyjacioom i uderzyli na wlokcych okrty ciarowe; ci wic porzucili
liny i zwarli si z nimi w upartej walce. Tak powstay trzy fronty oglnych
zapasw i trzy bitwy morskie, ktre co do miejsca znacznie byy od siebie
oddalone. Poniewa za stosownie do pierwotnego zarzdzenia siy po
obu stronach byy rwne, wic wynika std take rwno w boju. Jako
rozstrzygnicie bitwy na poszczeglnych punktach nastpio tak, jak mona si byo spodziewa i jak to zwykle zdarza si, gdy siy walczcych
zupenie s rwne: ci mianowicie, ktrzy dali pocztek walce, pierwsi j
rozstrzygnli. W kocu bowiem zaoga Hamilkara ulega przemocy i rzucia si do ucieczki. Lucjusz wic przywizywa zabrane okrty do swoich;
Marek za, zauwaywszy bj koo triariw i okrtw przewozowych po-
23
24
szka, zupili wielk ilo byda i zawiedli na okrty wicej ni dwadziecia tysicy jecw. W tyme czasie wrcili z Rzymu posowie z poleceniem, by jeden z konsulw zosta z dostatecznymi siami, a drugi odwiz
flot do Rzymu. Zosta wic Marek z czterdziestu okrtami, pitnastu
tysicami pieszych i z piciuset jezdnymi; a Lucjusz zabra z sob zaog
okrtow i mnstwo jecw, przeprawi si bezpiecznie wzdu wybrzea
Sycylii i przyby do Rzymu.
30. Gdy Kartagiczycy widzieli, e nieprzyjaciele szykuj si do duszej wojny, naprzd wybrali sobie dwch wodzw, Hazdrubala, syna Hannona, i Bostara; nastpnie posali do Hamilkara do Heraklei i pospiesznie
go zawezwali. Ten z piciuset jezdnymi i piciu tysicami pieszych zjawi
si w Kartaginie; mianowany za trzecim wodzeni, naradza si z Hazdrubalem, co naley czyni w obecnym pooeniu. Jako postanowili38 nie
pomoc krajowi i nie pozwoli, eby bezkarnie by pustoszony. A Marek
po upywie kilku dni zacz go najeda pldrujc zaraz przy pierwszym
natarciu nie umocnione murem miejsca, a oblegajc warowne. Kiedy
przyby pod znaczniejsze miasto Adys, rozbi dokoa niego obz i gorliwie
wzi si do prac oblniczych. Kartagiczycy, spieszc miastu na pomoc
i zdecydowani w otwartym polu oprze si nieprzyjacielowi, wyprowadzili swe wojska; po czym zajli wzgrze, ktre wprawdzie growao nad
pozycj nieprzyjaci, lecz nie byo stosowne dla ich wasnych si bojowych, i rozoyli si tam obozem. Skutek by taki, e oni, ktrzy gwnie
pokadali nadziej w jedzie i soniach, a mimo to opucili rwnin i sami
zamknli si w miejscu stromym i niedostpnym musieli przez to pouczy nieprzyjaci, jak naley z nimi postpi. I tak si istotnie stao.
Albowiem wodzowie rzymscy, wiedzc z dowiadczenia, e najczynniejsza i najgroniejsza cz siy bojowej przeciwnika staa si bezuyteczna
z powodu nieodpowiedniego terenu, nie czekali, a wrogowie zejd na
rwnin, aby ustawi si w szyku; raczej korzystajc z odpowiedniej dla
siebie chwili, o wicie z obu stron podeszli do wzgrza. Ot jedcy i sonie byy Kartagiczykom zupenie nieprzydatne; lecz zacini onierze
bardzo dzielnie i ochoczo stanli do obrony i zmusili pierwszy legion do
cofnicia si i ucieczki. Skoro jednak za daleko naprzd si posunli i zostali otoczeni przez tych, co z drugiej strony podchodzili do wzgrza, zwrcili si do ucieczki, po czym ju wszyscy na raz wypadli z obozu. Sonie
wic z jedcami, gdy tylko dotary do rwniny, bezpiecznie si oddaliy.
Rzymianie za po krtkim pocigu za piechot i spldrowaniu obozu najedali odtd i pustoszyli bezkarnie cay kraj i miasta. Skoro wreszcie
zawadnli miastem, ktre nazywa si Tunes, odpowiednim do wykonania
38
W r. 256.
25
swych planw, nadto dogodnie pooonym dla zagroenia Kartaginie i ssiedniej okolicy rozbili w nim obz.
31. Kartagiczycy, ktrzy krtko przedtem ponieli klsk na morzu 39,
teraz za na ldzie, i to nie wskutek tchrzostwa onierzy, lecz wskutek
nierozwagi wodzw, znaleli si w trudnym pod kadym wzgldem pooeniu. Bo do wymienionych przykroci i ta si przyczya, e lud Numidw rwnoczenie z Rzymianami na nich napad i wyrzdzi krajowi nie
mniejsze, owszem jeszcze wiksze ni ci ostatni szkody. Gdy wskutek
tego wieniacy z obawy przed nieprzyjacielem schronili si do miasta,
nastao tam ogromne przygnbienie i gd bd z powodu mnstwa ludzi,
bd te z powodu spodziewanego oblenia. Marek za, ktry widzia Kartagiczykw pobitych na ldzie i morzu, sdzi, e rycho ju zawadnie
miastem; a obawiajc si, eby konsul, ktry jako jego nastpca mia
przyby z Rzymu, nie uprzedzi go w pozyskaniu sawy zwycizcy, wezwa
Kartagiczykw do zawarcia traktatw pokojowych. Ci przyjli z radoci
t wiadomo i wysali pierwszych w pastwie mw, ktrzy te wdali
si z nim w ukady, lecz tak byli dalecy od zgody na jakbd z jego propozycji, e twardych warunkw nie mogli nawet spokojnie wysucha
Albowiem Marek uwaajc si ju za cakowitego zwycizc sdzi, e
wszystko, cokolwiek by im przyzna, powinni przyj jako ask i dar.
Natomiast Kartagiczycy rozumiejc, e gdyby nawet dostali si w moc
Rzymian, nie spotkaoby ich nic ciszego od obecnych da, nie tylko odrzucili te sugestie i wrcili do domu, lecz jeszcze czuli si mocno dotknici
surowoci Marka. A senat Kartagiczykw, wysuchawszy propozycji
rzymskiego konsula, cho prawie cakiem zwtpi w ocalenie, przecie tak
mn i dziarsk przybra postaw, e wola raczej wszystko znie, sprbowa wszelkich rodkw i wszelkich sposobnoci, byleby nie zazna czego nieszlachetnego i niegodnego poprzednich swych czynw.
32. Okoo tego czasu jeden z wysanych wprzd do Grecji oficerw
werbunkowych wyldowa z mnstwem onierzy w Kartaginie. Wrd
nich by niejaki Ksantippos z Lacedemonu, m, ktry otrzyma lakoskie
wychowanie i w sprawach wojennych posiada odpowiednie dowiadczenie. Ten sysza o poniesionej klsce oraz w jaki sposb ona .nastpia,
a biorc pod uwag reszt zbroje Kartagiczykw i moc jedcw i soni,
zaraz z tego wysnu wniosek i wyjawi swoim przyjacioom, e Kartagiczycy zostali pokonani nie przez Rzymian, lecz z wasnej winy wskutek
braku dowiadczenia u wodzw. Skoro wypowied Ksantippa z powodu
wczesnego stanu rzeczy rozesza si wrd ludu i wodzw, postanowili
naczelnicy miasta wezwa go do siebie i przesucha. Gdy stan przed
zwierzchnikami, zda spraw ze swych sw i wskaza, dlaczego teraz zo39
W r. 255.
26
stali pobici, owiadczajc, e jeeli go usuchaj i wybior rwninne miejsca dla marszw, obozw i pobojowisk, to atwo zdoaj zapewni sobie
bezpieczestwo i zwyciy nieprzyjaci. Wodzowie przyjli z uznaniem
jego pogld, uwierzyli mu i zaraz oddali mu wojska. Ju wic w miar
rozszerzania si tej opinii Ksantippa powstaa wrd tumu wrzawa i pena
dobrej nadziei gadanina. Skoro za wyprowadzi wojsko przed miasto
i ustawi je w porzdku, a nadto zacz uszykowanymi oddziaami manewrowa i prawidowo wydawa rozkazy, pokazaa si taka rnica w porwnaniu z brakiem dowiadczenia u poprzednich wodzw, e og gonym
okrzykiem dawa wyraz swemu uznaniu i yczy sobie co rychlej spotka
si z nieprzyjacielem, przekonany, i nic gronego nie spotka go pod wodz
Ksantippa. Po takich objawach poznali wodzowie, e masy w niespodziewany sposb podniosy si na duchu; zwrcili si wic do nich z odpowiedni dla chwili zacht i po niewielu dniach wyruszyli z wojskiem
w pole. Skadao si ono z okoo dwunastu tysicy pieszych i czterech
tysicy jezdnych; liczba soni bya prawie bliska setki.
33. Gdy Rzymianie zauwayli, e Kartagiczycy odbywaj marsze
przez rwninne okolice i rozbijaj obozy na paskich miejscach, byli
wprawdzie sam t now metod zaskoczeni, lecz w kadym razie spieszno
im byo zbliy si do nieprzyjaci. Natknwszy si na nich, zaoyli
w pierwszym dniu obz w odlegoci mniej wicej dziesiciu stadiw od
przeciwnika. W nastpnym dniu naradzali si zwierzchnicy Kartagiczykw, jak i co naley czyni w obecnej chwili. Tum za ochoczo nastrojony
do walki zbija si w poszczeglne grupy, wywoywa imi Ksantippa
i da, eby go jak najszybciej wyprowadzi z obozu. Gdy wodzowie
ujrzeli zapa i gotowo wojsk, a rwnoczenie Ksantippos zaklina ich,
aby nie pomijali sposobnoci, polecili wojsku uzbroi si i poruczyli Ksantippowi takie kierownictwo walki, jakie uwaaby za korzystne. A on po
otrzymaniu penomocnictwa wywid sonie i ustawi je w jednej linii
frontowej przed caym wojskiem; falang za Kartagiczykw ustawi
w odpowiednim oddaleniu w tyle za nimi. Z onierzy zacinych cz
przydzieli do prawego skrzyda, a najruchliwszych wraz z jezdnymi umieci przed obu skrzydami. Kiedy Rzymianie zobaczyli szykujcych si
nieprzyjaci, wyszli gotowi na ich spotkanie. Bojc si jednak przewidywanego ataku soni, wyznaczyli naczelne miejsce lekkozbrojnym, ustawili
za nimi liczne, nastpujce po sobie chorgwie, jazd za rozdzielili na
oba skrzyda. O ile w ten sposb cay szyk bojowy bardziej ni wprzdy
skrcili, a wicej pogbili, o tyle w odniesieniu do walki przeciw somom
obliczenia ich byy trafne, ale co do walki z jazd, ktra ich wasn liczebnie znacznie przewyszaa, zupenie si przeliczyli. Skoro obie strony
odpowiednio do swych zamiarw ustawiy swe wojska w naleytym po-
27
28
29
Libii. Lecz koo Przyldka Hermejskiego natknli si na flot Kartagiczykw, zmusili j atwo do ucieczki zaraz po pierwszym ataku i wzili
wraz z zaog sto czternacie (?) okrtw; nastpnie pozosta w Libii
md zabrali z Aspis i popynli znowu na Sycyli.
37. Ju przeprawili si bezpiecznie przez rodek morza i zbliali si
do terytorium Kamaryny, kiedy zaskoczya ich tak gwatowna burza i ponieli tak cikie straty, e z powodu nadmiaru nieszczcia nie mona
dla nawet odpowiednich sw znale. Albowiem z trzystu szedziesiciu czterech (?) okrtw pozostao tylko osiemdziesit; z reszty jedne
pochono morze, a drugie, cinite przez kipiel o rafy i przyldki, rozbiy
si o nie i nakryy wybrzee trupami i szcztkami okrtw. Historia zgoa
nie zna przykadu wikszego ni to nieszczcie, ktre by w jednej chwili
wydarzyo si na morzu. Przyczyn jego naley przypisa nie tyle losowi,
ile dowdcom. Bo chocia sternicy usilnie ich zaklinali, eby nie pyn
wzdu zewntrznego boku Sycylii, ktry zwrcony jest ku morzu libijskiemu, jako e ono jest tam gbokie, a ldowanie trudne, i rwnoczenie
podkrelali, e jedna wroga konstelacja nie przestaa jeszcze dziaa,
a druga si zblia (egluga bowiem przypada midzy wzejciem Oriona
a Kanikuy 43) nie zwracali oni uwagi na adne przestrogi, lecz jechali
morzem wzdu zewntrznego wybrzea zamierzajc kilka pooonych na
nim miast pokazaniem wieo odniesionego zwycistwa przerazi, a nastpnie zaj. Jako oni, popadszy dla maych korzyci w wielkie nieszczcie, wwczas dopiero poznali wasn gupot. W ogle Rzymianie
stosujc we wszystkim przemoc i sdzc, e co sobie zao, tego musz
koniecznie dokona, oraz e nic z raz postanowionych rzeczy nie jest dla
nich niemoliwe, w wielu wypadkach dziki takiemu nastawieniu maj
powodzenie, ale niekiedy ponosz oczywiste klski, zwaszcza za na morzu. Na ldzie bowiem, jeeli przeciw ludziom i ich dzieom urzdzaj
napady, przewanie maj szczcie dlatego, e przeciw podobnym siom
uywaj przemocy; czasem tylko i rzadko im si nie udaje. Ilekro jednak
przeciw morzu i przeciw niebu stan i si walcz, doznaj wielkich klsk.
To i wwczas, i nieraz ju ich spotkao i nadal bdzie spotyka, dopki nie
poskromi owego zuchwalstwa i przemocy, z powodu ktrej sdz, e
kada pora jest dla nich stosowna do eglugi i marszu ldem.
38. Gdy Kartagiczycy dowiedzieli si o zniszczeniu rzymskiej floty, sdzili, e na ldzie dorwnywaj wrogom dziki poprzedniemu zwycistwu,
na morzu za z powodu wspomnianego nieszczcia Rzymian, i tym gorliwiej zabrali si do zbrojenia si morskich i ldowych. Hazdrubala od razu
wysali na Sycyli i oddali mu prcz stojcych tam przedtem wojsk jeszcze te, ktre przybyy z Heraklei, a nadto sto czterdzieci soni; wypra43
30
Roku 254.
Roku 253.
46
W roku 251.
45
31
32
33
34
jeli dochowaj mu wiernoci i nie wezm udziau w zamysach tych, ktrzy wyszli z miasta. Gdy oni z gotowoci wysuchali jego sw, zaraz
wysa z nimi do Galw Hannibala, syna owego Hannibala, ktry na Sardynii zakoczy swe ycie 52, poniewa on przedtem zy si z nimi w czasie wojny, a prcz nich najemnikw Aleksona, ktry cieszy si ich przychylnoci i zaufaniem. Obaj zgromadzili rzesze wojsk, zachcili je do
wytrwania, a nadto porczyli za dary, jakie wdz poszczeglnym obiecywa; tak bez trudu skonili je do zachowania dotychczasowej wiernoci.
Gdy wic pniej owi, ktrzy wyliznli si z miasta, znw nadeszli pod
mury i chcieli namawia onierzy oraz powiedzie im co o przyrzeczeniach Rzymian, ci nie tylko nie zwracali na nich uwagi, lecz nie chcieli ich
nawet wysucha i odegnali od muru rzucajc na nich kamienie i pociski.
Ot Kartagiczykom z wymienionych przyczyn niedaleko byo do utraty
wszystkiego, gdyby ich zdradzili onierze zacini; lecz Alekson, ktry
przedtem dziki swej wiernoci ocali Argentyczykom nie tylko ich
miasto i kraj, lecz take ich prawa i wolno, teraz i dla Kartagiczykw
to sprawi, e nie ponieli zupenej klski.
44. W Kartaginie nic o tym nie wiedziano. Zdajc sobie jednak
spraw, jakie bywaj potrzeby przy obleniach, obsadzili Kartagiczycy
onierzami pidziesit okrtw, upomnieli w odpowiednich do przedsiwzicia sowach ich naczelnika Hannibala, ktry by synem Hamilkara
i pierwszym trierarchem oraz przyjacielem Adherbala, i wysali go pospiesznie z poleceniem, eby nie traci czasu, lecz miao wykorzysta
sposobno udzielenia pomocy oblonym. Wyjecha on na morze z dziesiciu tysicami onierzy, stan na kotwicy przy wyspach zwanych
Aegussae, ktre le midzy Lilybaeum i Kartagin, i oczekiwa tu pomylnej chwili dla eglugi. Skoro nasta przychylny i silny wiatr, napi
wszystkie agle i wpyn prosto do ujcia portu trzymajc na pokadach
okrtowych ludzi uzbrojonych i gotowych do walki. Rzymianie, czciowo
wskutek tak nagego zjawiska, czciowo z obawy, eby sia wiatru nie zaniosa ich wraz z nieprzyjacimi do nieprzyjacielskiego portu, zaniechali
prby bronienia wjazdu przed nadcigajc pomoc, tylko zatrzymali si
na morzu zaskoczeni miaoci wroga. A tum miejski zebrany w komplecie na murach z jednej strony niepokoi si wynikiem akcji, z drugiej,
nadmiernie uradowany nadziej nieoczekiwanej pomocy oklaskami i krzykiem zachca wpywajcych. Siniao i odwanie wjecha Hannibal, zarzuci kotwic w porcie i bezpiecznie wysadzi na ld swoich onierzy. A ludzie w miecie byli wszyscy wielce ucieszeni nie tyle z powodu nadejcia
pomocy, chocia ich nadzieja i liczba rk znacznie przez to si wzmoga,
ile dlatego, e Rzymianie nie odwayli si przeszkodzi wjazdowi Kartagiczykw.
52
35
45. Himilkon za, gwnodowodzcy w miecie widzc zapa i wzmoon energi mieszczan z powodu nadejcia pomocy, i tych, co wieo
przybyli, a nie znali jeszcze cierpie oblenia chcia wyzyska gorliwo jednych i drugich, pki bya jeszcze nie osabiona, aby przy pomocy
ognia zniszczy roboty oblnicze nieprzyjaci. Przeto zwoa wszystkich
na zgromadzenie, skierowa do nich dusz, stosown do okolicznoci przemow, i zarwno wielkimi przyrzeczeniami zoonymi tym, ktrzy dali
dowody osobistej dzielnoci, jak i nadziej na wzgldy i dary, ktre ze
strony Kartagiczykw miay wszystkim wsplnie przypa w udziale,
wywoa tak nadzwyczajny zapa, e jednomylnie wyrazili ch bezzwocznego rozpoczcia boju. Na razie wic odprawi ich wrd pochwa
i uznania dla ich gotowoci polecajc, aby wczenie udali si na spoczynek i suchali swych wodzw. Niedugo za potem zwoa dowdcw, rozdzieli midzy poszczeglnych odpowiednie do ataku punkty, poda haso
i por natarcia i rozkaza wodzom, eby ze wszystkimi swymi podwadnymi stawili si na oznaczonych miejscach w czasie porannej stray53.
Gdy ci posusznie wykonali rozkaz, wywid swe wojsko o wicie i na
wielu punktach przeszkadza wrogowi w robotach oblniczych. Ale Rzymianie w przewidywaniu tego, co nastpi, nie okazali si bezczynnymi
lub nie przygotowanymi, tylko ochoczo spieszyli z odsiecz, gdzie byo potrzeba, i stawiali silny opr nieprzyjacioom. W krtkim czasie zwarli si
z sob i dokoa muru wywizaa si gwatowna walka; albowiem liczba
tych, ktrzy urzdzili wypad z miasta, nie wynosia mniej ni dwadziecia
tysicy, a liczba stojcych zewntrz bya jeszcze wiksza. Poniewa za
onierze nie walczyli w szeregach, lecz pomieszani z sob, jak kogo ponosi zapa walki, tym zacitszy by bj, gdy przy takim mnstwie ludzi
m z mem, szereg z szeregiem potyka si z nieustpliwoci podobn
jak w pojedynku. Atoli szczeglnie wielki by krzyk i cisk przy samych
robotach oblniczych. Albowiem ludzie, ktrzy z obu stron od pocztku
do tego wanie byli wyznaczeni, jedni, eby obrocw robt odpdzi,
drudzy, eby tych robt nie wyda na up, okazywali tak wielk zacieko w boju, pierwsi usiujc wypchn wroga, drudzy zdecydowani nie
ustpi mu za adn cen, e w kocu znajdowali mier zostajc n,a tych
samych miejscach, ktre od pocztku zajli. A wmieszani midzy walczcych ludzie, ktrzy nieli uczywa, pakuy i ogie, rzucili si tak miao
i ze wszystkich stron na raz na machiny, e Rzymianie popadli w ostateczne
niebezpieczestwo nie mogc ataku nieprzyjaci powstrzyma. Jednakowo wdz kartagiski widzc, e wielu ginie w boju, a nie moe osign
swojego celu, tj. owadn sprztem oblniczym, kaza trbaczom odwo63
36
37
mona przy pomylnym wietrze trafi do ujcia wjazdu. miao Rodyjczyka rwnie w wielu innych, ktrzy obeznani byli z miejscem, wzbudzia ufno i odwag, tak e to samo robili. Gdy wskutek tego Rzymianie
ponosili szkody, postanowili ujcie portu zamkn tam. Ot po wikszej
czci zamiar ich spez na niczym z powodu gbokoci morza i dlatego,
e aden nasyp nie mg osi ani w ogle na miejscu pozosta, lecz
wszystko, co tam rzucano, ju w chwili opadania na d usuwa i rozrzuca
wir i sia prdu. Tylko na jednym miejscu, gdzie byy mielizny, z wielkim mozoem wzniesiono grobl; na niej to osiad czterorzdowiec, ktry
wypyn noc i wpad w rce Rzymian, a wyrnia si on sw budow.
Rzymianie ujwszy go i obsadziwszy doborow zaog czatowali na wszystkich wpywajcych do portu, a zwaszcza na Rodyjczyka. On przypadkiem
wjecha tam noc, a potem otwarcie znw wraca. Zauwaywszy czterorzdowiec, ktry odwrci si i wyruszy rwnoczenie z nim, pozna ten
okrt i przestraszy si. Z pocztku usiowa wymkn si szybko pync.
Kiedy go jednak tdzy eglarze doganiali, musia w kocu zawrci i wda
si z nieprzyjacimi w walk, w ktrej uleg przewaajcej liczbie doborowej zaogi rzymskiej i dosta si w rce wrogw. Skoro Rzymianie zawadnli take tym wybornie zbudowanym okrtem i zaopatrzyli go w potrzebne rzeczy, przeszkadzali odtd tym, ktrzy wayli si pyn do
Lilybaeum.
48. Podczas gdy oblegani skrztnie uzupeniali wyomy w murze, lecz
wyrzekli si ju prby zburzenia i zniszczenia przygotowawczych prac
przeciwnika, rozptaa si wichura, ktra z tak gwatownoci wiaa
w stron posuwanych machin oblniczych, e nawet dachy ochronne obalia, a stojce przed nimi wiee si sw uniosa. W takiej chwili zrozumiao kilku greckich najemnikw, jak dalece zewntrzne okolicznoci
sprzyjaj zniszczeniu sprztu oblniczego, i przedoyo swj pomys wodzowi. Ten pochwali go i szybko przygotowa wszystko, co byo potrzebne.
Wtedy modzi ludzie zebrali si i w trzech miejscach rzucili ogie na sprzt
oblniczy. Poniewa za budowle z biegiem czasu staway si coraz bardziej atwopalne, a wiatr ca si d wanie przeciw wieom i machinom,
wic dziaanie ognia byo silne i skuteczne, tymczasem obrona i pomoc
ze strony Rzymian byy zupenie daremne i trudne. Taki bowiem lk wywoa w wypadek w spieszcych na pomoc, e ani poj, ani jasno widzie
nie mogli tego, co si dziao, lecz olepieni niesionym ku nim kopciem
i iskrami, a nadto mas dymu, w niemaej liczbie ginli i padali nie mogc
nawet zbliy si z odsiecz do samego ognia. Im za bardziej z podanych
przyczyn byo to niedogodne dla przeciwnikw, tym bardziej korzystne
dla tych, ktrzy podkadali ogie. Albowiem wszystko, co mogo im zasoni widok i przynie szkod, dmcy wiatr spycha ku wrogom; kady
za strza albo rzut na obrocw, czy ich dziaa by trafny, bo ciskajcy
38
W r. 249.
39
40
walczyy ju przeciw innym co w bitwie morskiej jest najskuteczniejszym rodkiem byo niemoliwe przy cikoci statkw oraz braku
wprawy u wiolarzy. Tak samo potrzebujcym pomocy nie mogli od tyu
udzieli wsparcia, poniewa byli zamknici przy ldzie i drobna nawet
przestrze nie pozostawaa dla tych, ktrzy chcieli broni znajdujcego
si w potrzebie. Wobec tylu niedogodnoci w caej walce, gdy jedne okrty
osiaday na mieliznach, drugie ciskane byy na ld, konsul rzymski widzc
nieszczcie zwrci si do ucieczki i od lewego skrzyda wywin si
wzdu ldu, a z nim okoo trzydzieci okrtw, ktre wanie stay w pobliu. Reszta statkw w liczbie dziewidziesiciu trzech wpada w rce
Kartagiczykw oraz ich zaogi, z wyjtkiem tych ludzi, ktrzy zbiegli
z wyrzuconych na ld okrtw.
52. Wskutek takiego wyniku bitwy morskiej pozyska Adherbal u Kartagiczykw wielk saw, jako e sobie samemu i wasnej ogldnoci
oraz dzielnoci zawdzicza ten sukces; natomiast Publiusz straci u Rzymian powaanie i bardzo by oczerniany, e tak lekkomylnie i nierozwanie wzi si do rzeczy, i z wasnej winy przyprawi Rzym o niemae
straty. Dlatego te pniej stawiony przed sdem ukarany zosta wysokimi grzywnami i znalaz si w niebezpiecznej sytuacji. Mimo takich nieszcz Rzymianie powodujc si ambicj osignicia gwnego celu nie
zaniechali adnej moliwej prby, lecz uporczywie trzymali si tego, co
z kolei naleao czyni. Gdy zatem zbliy si czas nowych wyborw
urzdniczych, mianowali konsulw wodzami i zaraz wysali jednego z nich,
Lucjusza Juniusza55, aby oblegajcym Lilybaeum dowiz zboe i inne
rodki ywnociowe i potrzebne dla wojska rzeczy. Nadto dla osony zapasw zaopatrzyli w zaog szedziesit okrtw. Juniusz po przybyciu
do Messyny zaopatrzy si w okrty, ktre rwnoczenie z nim nadpyny z obozu i z reszty Sycylii, i spiesznie pojecha do Syrakuz, majc
przy sobie sto dwadziecia okrtw wojennych i rodki ywnociowe na
blisko omiuset okrtach ciarowych. Std wysa kwestorw z poow
statkw ciarowych i z kilku dugimi okrtami, aby jak najszybciej dowiozy wojsku potrzebne zapasy. Sam pozosta w Syrakuzach oczekujc
tych okrtw, ktre w jedzie z Messyny opniy si, i pobierajc dodatkowo zboe od sprzymierzecw we wntrzu kraju.
53. W tym samym czasie Adherbal wysa do Kartaginy pojmanych
w bitwie morskiej i zdobyczne okrty; a swemu wspdowdcy Kartalonowi doda trzydzieci okrtw do siedemdziesiciu, z ktrymi sam przyby na Sycyli, i wysa go z poleceniem, aby nagle napad na nieprzyjacielskie okrty, stojce na kotwicy koo Lilybaeum, i tyle ich zaj, ile
55
innych
pisarzy
koleg,
nie
nastpc
Klau-
41
42
Z Drepana.
43
ruszy na spustoszenie Italii. A by to osiemnasty rok58 wojny. Po spldrowaniu terytorium Lokrw i Bruttiw odpyn std i przybi z cala
flot do ziemi panormickiej, gdzie zaj punkt, ktry nazywa si Nad
Herkte". Ley on midzy Eryksem a Panormos nad morzem i wydaje si
znacznie przewysza wszystkie inne miejsca sw dogodnoci dla bezpiecznego, staego pobytu wojska. Jest to bowiem ze wszystkich stron
stroma gra, ktra z otaczajcej j rwniny wznosi si do znacznej wysokoci. Obwd grnego jej uwieczenia nie wynosi mniej ni sto stadiw,
a przestrze, ktr ono zamyka, nadaje si do pastwisk i uprawy roli, jest
korzystnie wystawiona na morskie powiewy i zupenie wolna od jadowitych gadw. Otaczaj t gr niedostpne przepacie zarwno od strony
morza, jak od tej, ktra cignie si wzdu ldu; a midzy nimi lece
punkty wymagaj dla obrony tylko niewielu i krtkich przygotowa.
Wznosi si na niej jeszcze wzgrze, ktre zarazem spenia rol zamku
i wybornej stranicy nad lecym u dou krajem. Panuje te nad portem,
dogodnie pooonym dla jazdy z Drepana i Lilybaeum do Italii, w ktrym
znajduje si obfita ilo wody zdatnej do picia. Ma ona ogem trzy trudne
dostpy, dwa od ldu, jeden od morza. Tu wic lea obozem Hamilkar,
w miejscu dla siebie do niebezpiecznym, bo nie majc w pobliu adnego
zaprzyjanionego miasta ani adnych innych widokw pozyskania jednego
z nich uda si w rodek nieprzyjaci; mimo to niemae i nie byle jakie
walki i niebezpieczestwa zgotowa on Rzymianom. Naprzd bowiem std
wypadajc na morze pustoszy wybrzee Italii a do terytorium Kum; po
wtre, gdy Rzymianie na ldzie stanli przeciw niemu obozem przed miastem Panormos, w odlegoci moe piciu stadiw, wydawa im liczne
i rozmaite bitwy ldowe przez trzy prawie lata. Lecz o nich niemoliwe
jest w szczegach zda spraw na pimie.
57. Jak bowiem piciarze odznaczajcy si dzielnoci i zrcznoci,
jeli w chwili zapasw o sam wieniec zwycistwa tocz rozstrzygajcy bj
i bez przerwy zadaj sobie cios po ciosie i ani zapanicy, ani widzowie nie
mog zrozumie albo przewidzie poszczeglnych atakw i razw, a tylko
z oglnego wysiku mw i obustronnej zaciekoci mog sobie wyrobi
naleyte pojcie o wprawie ich i sile, nadto o ich odwadze tak samo ma
si sprawa z wodzami, o ktrych teraz jest mowa. Wszak przyczyn albo
sposobw, jakimi kadego dnia urzdzano nawzajem zasadzki, przeciwzasadzki, napady, otwarte zaczepki, historyk nie zdoaby dokadnie wyliczy, a suchacz uznaby takie zajcie za bezkresne i zarazem nie przynoszce korzyci z odczytu. Natomiast z oglnego przedstawienia i z ostatecznego wyniku ich wspzawodnictwa mona atwiej wyobrazi sobie
wspomniane powyej walki. aden bowiem znany z historii fortel wojenny,
58
Rok 247.
44
W r. 244.
Jest to tylko przenonia z igrzysk, w ktrych dwaj zapanicy rwni s w siach.
61
Hamilkar wic by na grze Herkte od 247 do 245 r.
60
45
59. Jednakowo Rzymianie, ktrzy walczyli na ycie i mier, aczkolwiek prawie ju od piciu lat cakowicie wyrzekli si morza z powodu
cikich przej i przekonania, e samymi siami ldowymi rozstrzygn
o wojnie, teraz widzc, e sprawa nie idzie im po myli gwnie wskutek
miaoci kartagiskiego wodza postanowili 62 po raz trzeci pooy swe
nadzieje w potdze morskiej; przypuszczali bowiem, e jedynie t drog,
jeeli zrcznie wezm si do przedsiwzicia, zdoaj wojn korzystnie
zakoczy. Tego te wreszcie dokonali. Bo po raz pierwszy wycofali si
z morza, wyparci przez nieszczliwe wypadki, ktre zgotowa im los;
po raz drugi, gdy zostali pobici w bitwie morskiej koo Drepana. Teraz
za t trzeci zrobili prb, dziki ktrej zwyciyli, odcili wojsku Kartagiczykw koo Eryksu dowz ywnoci od strony morza i tak pooyli
koniec caej wojnie. Przedsiwzicie to byo po wikszej czci rozpaczliwa
walk. Albowiem rodkw pieninych do tego celu nie byo w kasie pastwowej ; lecz wskutek ofiarnoci dla pastwa i szlachetnoci wpywowych
mw znalazo si jeszcze tyle, eby rzecz uskuteczni. Oto w miar swej
zamonoci podjli si ju to poszczeglni, ju to po dwch i trzech dostawi jeden uzbrojony pieciorzdowiec pod tym warunkiem, e koszty
bd im zwrcone, gdy sprawy pjd pomylnie. W ten sposb szybko
przygotowano dwiecie piciorzdowcw, przy ktrych budowie okrt
Rodyjczyka wzito za wzr; potem mianowanego ich wodzem konsula
Gajusza Lutacjusza wysano z pocztkiem lata63. Ten zjawiwszy si niespodzianie na wybrzeu Sycylii zaj port w Drepana i przystanie w Lilybaeum, bo caa kartagiska flota odjechaa do domu. Skoro nastpnie
dokoa miasta Drepana ustawi dziaa i poczyni reszt przygotowa do
oblenia, najpierw si nim gorliwie zaj, czynic, co byo w jego mocy;
potem za, przewidujc przybycie floty kartagiskiej i pamitajc o pierwotnym zaoeniu, e tylko bitwa na morzu moe rozstrzygn ca wojn,
nie pozwala sobie na bezuyteczne i bezczynne spdzanie czasu, tylko
co dzie urzdza z zaog okrtow prby i wiczenia, odpowiadajce jego
przedsiwziciu, i w ogle o cay jej tryb ycia gorliwie si troszczy, przez
co w krtkim czasie z eglarzy uczyni tgich bojownikw do przyszych
zapasw.
60. A Kartagiczycy na niespodziewan wiadomo, e Rzymianie
wypynli z flot i znw roszcz sobie pretensje do morza, natychmiast
przyszykowali okrty, zaadowali je zboem i innymi prowiantami, po
czym wysali flot, nie chcc, eby wojsku przy Eryksie zabrako jakichkolwiek potrzebnych rzeczy. Mianowali te wodzem si morskich Hannona.
Ten puci si na morze, zawin koo tak zwanej witej Wyspy 64 i usi62
W r. 243.
W r. 242.
64
Jedna z Wysp Egackich, Hiera.
63
46
47
65
Eubejski talent, wedug ktrego liczono gwnie w zachodnich greckich koloniach, mia si w stosunku do attyckiego jak 25 :18, tak e na jeden eubejski talent
przypadao ponad 138 min attyckich.
48
talentw do oglnej sumy, nadto polecili Kartagiczykom ustpi z wszystkich wysp, jakie le midzy Itali a Sycyli.
Wojn wic, ktra wybucha midzy Rzymianami a Kartagiczykami
o Sycylie, pod tymi warunkami i w ten sposb ukoczono 66; trwaa ona
bez przerwy dwadziecia cztery lata, a bya ze wszystkich, jakie znamy
z historii, wojn najdusz, toczc si prawie bez przerw i najwiksz,
w ktrej nie liczc reszty bojw i zbroje, jak wyej powiedzielimy, raz
obie strony po spou walczyy przeciw sobie na wicej ni piciuset, drugi
raz na niewiele mniej ni siedmiuset piciorzdowcach. Utracili za Rzymianie w tej wojnie okoo siedemset piciorzdowcw z wliczeniem
tych, co poszy na dno wskutek rozbicia; Kartagiczycy okoo piset.
Przeto ci, ktrzy podziwiaj bitwy morskie i floty Antigonosa, Ptolemajosa i Demetriosa, syszc t histori, musz susznie by zdumieni wielkoci przedsiwzi. Gdyby za kto chcia rozway rnic zachodzca
midzy piciorzedowcami a trjrzdowcami, ktrymi Persowie przeciw
Grekom, a pniej Ateczycy i Lacedemoczycy posugiwali si w walkach
przeciw sobie nie mgby w ogle wykaza, e kiedykolwiek tak wielkie
siy bojowe toczyy z sob zapasy na morzu. Std jasno wynika to, comy
sobie zaoyli na pocztku dziea: e Rzymianie nie dziki szczciu, jak
myl niektrzy Grecy, ani przypadkowo, lecz na bardzo mocnych podstawach skoro wywiczyli si w takich i tak wielkich walkach nie tylko
powzili mia myl rzdzenia i panowania nad wiatem, lecz istotnie te
cel swj osignli.
64. A co waciwie jest przyczyn mgby kto zapyta e oni
po opanowaniu wiata, gdy dzi o wiele wiksz posiadaj potg ni
przedtem, ani nie mog zaopatrzy w zaog tak wielu okrtw, ani z tak
wielkimi flotami wypyn na morze? Atoli co si tyczy tego pytania, to
bdzie mona przyczyny wyranie pozna, skoro dojdziemy do opisu ich
ustroju pastwowego, ktrego ani nam nie wypada pobocznie omawia,
ani czytelnikom lekceway. Bo rozpatrywany przedmiot jest pikny,
a jednak z winy tych, ktrzy o nim pisali, a dotd prawie cakiem nie
znany. Mianowicie jednym brako znajomoci rzeczy, a drudzy dali niejasny i zupenie bezuyteczny opis. Zreszt w wyej przedstawionej wojnie mona si byo przekona, e oba pastwa, co si tyczy ich zasad, byy
sobie rwne, nie tylko w miaoci przedsiwzi, lecz take w zuchwaej
przedsibiorczoci, gwnie za w wspzawodnictwie o pierwszestwo.
Dzielniejszymi wojownikami w znacznej mierze i pod kadym wzgldem
okazali si Rzymianie; lecz jako wodza musi si ze wzgldu na rozum
i miao uzna najwybitniejszym ze wspczesnych Hamilkara z przy-
66
W r. 241.
49
50
67
51
Sycylii.
52
W r. 240.
przy tego rodzaju przysidze wypijano krew ludzk.
71
Hippo Diarrhytos.
70
53
54
siciowiosowce i najwiksze odzie. A Matos i Spendios, gdy okoo siedemdziesit tysicy Libijczykw zgosio si pod ich znaki, podzielili ich
i bezpiecznie oblegali Utyk i Hippakryty; zaoony te w Tunes obz
trwale dzieryli, a Kartagiczykw odcili od caej reszty Libii. Mianowicie sama Kartagina ley w zatoce morskiej, w ktr si wrzyna i rwnoczenie tworzy pwysep, tak e z jednej strony przewanie otoczona
jest morzem, z drugiej jeziorem. Przesmyk czcy j z Libi posiada
szeroko okoo dwudziestu piciu stadiw. Po jego stronie zwrconej ku
morzu ley niedaleko miasto Utyka, a po drugiej stronie, przy jeziorze,
ley Tunes. Na obu tych punktach obozowali teraz najemnicy i odciwszy
Kartagiczykw od reszty kraju zagraali wreszcie samemu miastu; i ju
to w dzie, ju to w nocy zbliajc si do murw wprawiali mieszkacw
w ostateczny lk i przeraenie.
74. Ot Hannon z wrodzon sobie sprawnoci w zbrojeniach robi,
co mg. Skoro natomiast z wojskiem wyruszy w pole, stawa si inny;
nie umia bowiem wyzyska okolicznoci i we wszystkim wykazywa brak
dowiadczenia i energii. I tak, gdy naprzd oblonym w Utyce pospieszy z pomoc z mnstwem swych soni (mia ich bowiem nie mniej ni
sto), napdzi wrogom strachu, a nastpnie, mimo i pocztkowo odnis
zupene zwycistwo, tak le je wyzyska, e obleganych narazi niemal na
zgub. Zabrawszy bowiem z miasta katapulty i pociski, sowem, wszystkie
narzdzia oblnicze i rozbiwszy pod miastem obz, przedsiwzi szturm
na wa obozowy przeciwnikw. Kiedy sonie przemoc wpady do obozu,
nieprzyjaciele nie mogc wytrzyma ich potnego ataku wszyscy uciekli
z obozowiska. Wielu z nich znalazo mier od ran zadanych przez zwierzta; cz, ktra ocalaa, zatrzymaa si na stromym i porosym drzewami wzgrzu, ufajc bezpieczestwu samego miejsca. Hannon przyzwyczajony wojowa z Numidami i Libijczykami, ktrzy, skoro raz podadz tyy, uciekaj od danego miejsca przez dwa albo trzy dni, przypuszcza
i teraz, e wojna si skoczya i zwycistwo jest zupene; nie troszczc
si wic o onierzy i w ogle o obz, sam wszed do miasta, aby zaj
si pielgnacj ciaa. A zacini onierze, ktrzy po spou schronili si na
wzgrze obeznani ze mia metod Barkasa i przyzwyczajeni od czasu
walk na Sycylii nieraz w tym samym dniu bd ustpowa, bd znw
odwracajc si atakowa nieprzyjaci teraz take widzc, e wdz
oddali si do miasta, a og wojska wskutek zwycistwa jest niedbay
i rozprasza si z obozu, skupili si, uderzyli na wa obozowy, wytukli moc
wrogw, a reszt zmusili do haniebnej ucieczki pod mury i bramy miasta. Dostali te w sw moc cay tabor i sprzt wojenny oblonych, ktry
Hannon prcz innych rzeczy wynis z miasta i odda niejako w rce wrogw. Nie tylko za przy tej sposobnoci postpi sobie tak bezmylnie, lecz
take w kilka dni pniej, gdy nieprzyjaciele koo miejscowoci zwanej
55
Gorza stanli naprzeciw niego obozem. Wtedy mia sposobno dwa razy
w otwartej bitwie, dwa razy w ataku zwyciy, bo przeciwnicy blisko
niego obozowali; obie jednak sposobnoci widocznie z braku rozwagi i rozumu z rk wypuci.
75. Przeto Kartagiczycy widzc, e on le bierze si do rzeczy, poruczyli znowu 73 naczelne dowdztwo Hamilkarowi z przydomkiem Barkas.
I tego wysali jako wodza na obecn wojn, dajc mu siedemdziesit
soni, nowozwerbowanych najemnikw, tych, ktrzy zbiegli do nich od
nieprzyjaci, a zarazem jazd i piechot zoon z obywateli, tak e
oglna liczba wynosia okoo dziesiciu tysicy ludzi. Barkas zaraz
w pierwszym pochodzie wzbudzi postrach nieoczekiwanym najazdem,
osabi odwag przeciwnikw i uwolni Utyk od oblenia, przez co
okaza si godnym poprzednich swych czynw i speni oczekiwania ludu.
Co za w tej wojnie zdziaa, byo nastpujce. Wzgrza, ktre otaczaj
przesmyk czcy Kartagin z Libi, s niedostpne i maj tylko sztuczne
przejcia do kraju. Na tych wic wzgrzach wszystkie dogodnie pooone
punkty obsadzili Matos i Spendios posterunkami; poniewa nadto rzeka,
zwana Makaras, w kilku miejscach zamyka w podobny sposb wyjcie
z miasta do kraju i z powodu masy wd przewanie nie da si przekroczy, a tylko jeden przez ni most prowadzi, przeto take tego przejcia
starannie strzegli i zbudowali przy nim miasto. Skutek by ten, e nie
tylko wojsko Kartagiczykw nie mogo wej do kraju, lecz nawet kto
by chcia pojedynczo si przemkn, nieatwo mg uj uwagi nieprzyjaci. Widzc to Hamilkar i prbujc kadego rodka i kadej sposobnoci, poniewa trudna bya sprawa z wyjciem, obmyli taki plan. Zauway on, e ujcie wymienionej rzeki do morza przy wianiu pewnych wiatrw napenia si piaskiem i w ten sposb wytwarza si przy samym
ujciu pytki brd. Przygotowa wic wojsko do wymarszu i ukrywajc
si ze swym planem czeka, a zajdzie wspomniany wypadek. Kiedy nadesza pora, wyruszy noc z wojskiem i nie spostrzeony przez nikogo
przeprawi je o wicie na wymienionym miejscu. Podczas gdy rzecz ta
wydawaa si niepojta zarwno dla mieszkacw miasta jak i dla wrogw, Hamilkar pocign przez rwnin i skierowa marsz przeciw tym,
co pilnowali mostu.
76. Wojska Spendiosa pojmujc, co zaszo, chciay sobie nawzajem
pomaga, wyszy wic przeciw Hamilkarowi na rwnin, mianowicie jedna
cz z miasta przy mocie, w liczbie nie mniejszej ni dziesi tysicy
ludzi, a druga z Utyki, liczca ponad pitnacie tysicy. Gdy ju byy
blisko siebie i sdziy, e ujy Kartagiczykw w rodek, spiesznie poday sobie haso rwnoczenie zagrzewajc si do boju i uderzyy na nie73
W r. 239.
56
57
78. W tym czasie w obozie wrogw znajdowa si Narauas, jeden z najznakomitszych Numidyjczykw, peen wojowniczego ducha. Ten zawsze
przyjanie by usposobiony do Kartagiczykw, z ktrymi ju ojciec jego
mia blisze stosunki; teraz za jeszcze wikszy czu do nich pocig z powodu szacunku, jaki ywi dla ich wodza Hamilkara. Przeto sdzc, e
ma dogodn sposobno spotkania si z nim i zawarcia przyjani, przyby
do obozu w towarzystwie okoo stu Numidw i zbliywszy si do wau
miao przystan dajc znak ruchem rki. Hamilkar zdziwiony, czego
on chce, wysa jednego z jedcw, ktremu Narauas powiedzia, e chce
rozmwi si z wodzem. Kiedy wdz Kartagiczykw jeszcze si waha
i nie ufa mu, Narauas odda konia i lance swoim towarzyszom i odwanie
wszed bezbronny do obozu. Tu wszyscy byli zdziwieni i zaskoczeni jego
miaoci; mimo to przyjli go i zbliyli si do niego. On za dopuszczony do rozmowy owiadczy, e dobrze yczy wszystkim Kartagiczykom, a zwaszcza pragnie zosta przyjacielem Barkasa, i dlatego teraz
zjawi si tu, aby si z nim poczy i bez obudy uczestniczy w kadym
jego czynie i w kadym zamyle. Hamilkar syszc to tak wielce ucieszy
si z powodu penego ufnoci zjawienia si modzieca i jego szczeroci
w rozmowie, e nie tylko zgodzi si przybra go za wsplnika w swych
przedsiwziciach, lecz jeszcze przyrzek mu pod przysig rk swej
crki, jeli dochowa wiernoci Kartagiczykom. Gdy zawarto umow,
Narauas przyby z podlegymi mu Numidami w liczbie okoo dwch tysicy, a Hamilkar wzmocniony tak gromad stan do boju z nieprzyjacimi. Spendios poczy si z Libijczykami; potem zeszli razem na
rwnin i zmierzyli si z Kartagiczykami. W zacitej walce zwyciy
Hamilkar, bo i sonie dzielnie spisay si w bitwie, i Narauas najznakomitsze tu odda przysugi. Autaritos i Spendios umknli, a z pozostaych
pado okoo dziesiciu tysicy, do niewoli wzito okoo czterech tysicy.
Po osigniciu tego zwycistwa Hamilkar pozwoli wstpi do swego
wojska tym jecom, ktrzy chcieli pod nim suy, i da im uzbrojenie
zabitych wrogw; tym za, ktrzy tego nie chcieli, kaza si zebra
i owiadczy w przemowie, e przebacza im dotychczasowe winy i dlatego pozwala cakiem wedug osobistego upodobania tam si zwrci,
dokd kady ma ochot. Na przyszo jednak zagrozi im, gdyby ktry
przeciw Kartagiczykom chwyci za bro; bo gdy zostanie pojmany, nieuchronna dosignie go kara.
79. Jednoczenie zacini onierze, ktrzy stali zaog na [wyspie]
Sardynii, idc za przykadem Matosa i Spendiosa, rzucili si na przebywajcych tu Kartagiczykw. Jako Bostara, ktry wtedy by u nich dowdc wojsk posikowych, zamknli na akropoli i zamordowali wraz z jego
ziomkami. Kiedy za Kartagiczycy znowu wysali z wojskiem Hannona
jako wodza, a nastpnie take te siy zbrojne opuciy Hannona i przeszy
58
59
60
61
kich innych sprawach, najwiksz usug oddawa mu Numidyjczyk Narauas. Taki by stan wojska polowego.
83. Tymczasem Kartagiczycy zamknici ze wszystkich stron byli
zmuszeni uciec si do sprzymierzonych pastw. Hieron stale w cigu
obecnej wojny okazywa wielk gotowo wobec kadej ich proby; teraz
za tym wicej by gorliwy, w przekonaniu, e zarwno ze wzgldu na
jego panowanie w Sycylii, jak i na przyja z Rzymianami korzystne jest
dla niego ocalenie Kartaginy, aeby zbyt silni nie mogli we wszystkim
swego zamiaru bez trudu przeprowadzi. Rozumowanie to byo bardzo
roztropne i mdre; nigdy bowiem nie naley takich spraw lekceway
ani tak wielkiej komu przysparza potgi, eby z nim nie byo wolno
wdawa si w spr, nawet jeeli chodzi o suszne prawa.
Ale take Rzymianie, przestrzegajc warunkw przymierza, w niczym
nie poskpili swej gorliwoci. Co prawda, z pocztku wyoni si pewien
spr midzy obu pastwami z nastpujcej przyczyny. Kartagiczycy pyncych z Italii do Libii kupcw, ktrzy wieli nieprzyjacioom rodki
ywnociowe, sprowadzili do swoich portw i prawie ju okoo piciuset
takich ludzi razem trzymali w wizieniu co oburzyo Rzymian. Ale
kiedy ci nastpnie wysali posw i drog pertraktacji wszystkich otrzymali z powrotem, tak byli z tego zadowoleni, e zaraz ze swej strony
podarowali Kartagiczykom jecw, ktrzy zostali u nich od czasu wojny
sycylijskiej. Odtd kad ich prob wysuchiwali z gotowoci i uprzejmoci. Dlatego te pozwolili kupcom wywozi do Kartagiczykw stale
to, czego oni potrzebowali, natomiast zabronili komunikacji z nieprzyjacimi. Gdy potem zacini onierze na Sardynii odpadszy od Kartagiczykw wzywali Rzymian na wysp, nie zgodzili si, a tak samo nie przyjli propozycji mieszkacw Utyki, ktrzy chcieli si im podda, tylko
przestrzegali warunkw przymierza.
Kartagiczycy wic znajdujc pomoc u wspomnianych przyjaci wytrzymywali oblenie.
84. Matosa za i Spendiosa to spotkao, e rwnoczenie byli oblegani
i oblegali76. Hamilkar bowiem przywid ich do takiego wyczerpania, e
wreszcie sami musieli zaniecha oblenia. Po jakim czasie zebrali najtszych z najemnych onierzy i Libijczykw, ogem okoo pidziesiciu tysicy ludzi, wrd ktrych znajdowa si take Libijczyk Zarzas
z podlegymi mu wojskami, i zaczli znowu w otwartym polu wystpowa
przeciw Hamilkarowi i mie go na oku. Ot unikali rwninnych miejsc
bojc si soni i towarzyszcych Narauasowi jedcw, prbowali tylko
najpierw zajmowa wzgrza i przesmyki. W tym czasie w pomysowoci
i miaoci bynajmniej nie ustpowali przeciwnikom, ale wskutek braku
76
W r. 238.
62
Pia.
63
64
88. Inne wic czci Libii zaraz po bitwie okazay ulego wobec Kartagiczykw; tylko miasta Hippakryty i Utyka trway w uporze nie majc
adnych widokw na pokj, skoro od pocztku buntu zabrako im miejsca
na lito i przebaczenie. Tak to nawet w tego rodzaju przewinieniach
o wiele lepiej jest by umiarkowanym i dobrowolnie nie dopuci do niczego, co nie da si ju naprawi. Kiedy jednak przy jednym miecie stan obozem Hannon, przy drugim Barkas, szybko zmusili je do przyjcia
takich warunkw pokoju, jakie odpowiaday Kartagiczykom.
Wojna wic libijska, ktra Kartagiczykw doprowadzia do takiej
cikiej sytuacji, skoczya si w ten sposb, e Kartagiczycy nie tylko
znowu zapanowali nad Libi, lecz take naleycie ukarali sprawcw powstania. W kocu bowiem moda zaoga, odbywszy pochd triumfalny
przez miasto, skatowaa Matosa i jego towarzyszy. Przez trzy lata i prawie
cztery miesice trwaa ta wojna onierzy zacinych z Kartagiczykami,
wojna, ktra wszystkie inne znane nam z historii znacznie przewyszya
okruciestwem i bezprawiem. W tyme czasie Rzymianie zaproszeni przez
owych najemnikw, ktrzy zbiegli do nich z Sardynii, zdecydowali si
popyn na t wysp. A kiedy Kartagiczycy oburzeni tym uwaali, e
raczej im naley si panowanie nad Sardyni, i zamierzali ukara
sprawcw oderwania si wyspy, Rzymianie wykorzystujc t sytuacj
uchwalili wojn przeciw Kartagiczykom, twierdzili bowiem, e oni nie
przeciw Sardyczykom, lecz przeciw nim si zbroj. Kartagiczycy, ktrzy wbrew oczekiwaniu uwolnili si od poprzedniej wojny, i na razie pod
kadym wzgldem czuli si niezdolni, eby podj znw nieprzyjacielskie
kroki przeciw Rzymianom, ustpili okolicznociom i nie tylko wyrzekli
si Sardynii, lecz jeszcze dooyli Rzymianom tysic dwiecie talentw,
byleby tylko w obecnej chwili nie cign na siebie wojny 78. Taki by
przebieg owych zdarze.
78
65
KSIGA DRUGA
1. W poprzedniej ksidze przedstawilimy, w jakim czasie Rzymianie,
podbiwszy Itali, zaczli zajmowa si sprawami postronnych pastw;
nastpnie, jak przeprawili si na Sycyli i z jakich przyczyn przedsiwzili wojn z Kartagiczykami o wspomnian wysp; potem, w jakim
czasie najpierw zaczli stwarza potg morsk i jakie losy przypaday
w tej wojnie obydwu stronom a do jej koca, kiedy to Kartagiczycy
ustpili z caej Sycylii, a Rzymianie zagarnli ca wysp z wyjtkiem
czci podlegych Hieronowi. Z kolei przystpilimy do opowiadania, jak
zacini onierze zbuntowali si przeciw Kartagiczykom i rozniecili tak
zwan wojn libijsk, do jakiego stopnia bezbonoci doszy popeniane
w niej czyny i jaki by przebieg tych niesychanych faktw a do koca
wojny i zwycistwa Kartagiczykw. Teraz sprbujemy opisa, co bezporednio potem nastpio dotykajc, stosownie do pierwotnego zaoenia,
tylko gwnych punktw wszystkich zdarze.
Oto Kartagiczycy, skoro tylko przywrcili spokj w Libii, zaraz
wysali Hamilkara do Hiszpanii na czele zebranych si. Ten z wojskiem
i z synem swoim Hannibalem, ktry wtedy liczy dziewi lat, przeprawi
si przez Supy Heraklesa1 i na nowo utwierdzi panowanie Kartagiczykw w Iberii2. Zabawiwszy w tych okolicach prawie dziewi lat
i wiele iberyjskich ludw bd wojn, bd namow skoniwszy do ulegoci wzgldem Kartagiczykw, zakoczy ywot w sposb godny dawniejszych swych czynw. Kiedy bowiem przeciw najmniejszym i najpotniejszym wrogom stan do boju i w chwili niebezpieczestwa zachowa si nadzwyczaj odwanie, poleg mierci walecznych 3. Naczelne
dowdztwo oddali Kartagiczycy Hazdrubalowi, jego ziciowi i naczelnikowi triery.
2. W tyme czasie4 przedsiwzili Rzymianie pierwsz przepraw
z wojskiem do Ilirii i tamtych czci Europy. Zdarzenie to nie mimocho1
66
dem, lecz z zastanowieniem musz rozway ci, ktrzy stosownie do wytknitego przez nas celu chc naprawd zrozumie wzrost i rozbudow
panowania Rzymian. Postanowili za przeprawi si z nastpujcych przyczyn. Agron, krl Iliryjczykw, syn Pleuratesa, posiada najwiksz potg ldow i morsk wrd wszystkich krlw, jacy przed nim panowali
nad Iliri. Ten da si nakoni pienidzmi przez Demetriosa, ojca Filipa.
do przyrzeczenia, e udzieli pomocy obleganym przez Etolw Medioczykom. Mianowicie Etolowie, nie mogc w aden sposb namwi Medioczykw do uczestniczenia w ich zwizku, zdecydowali si zdoby miasto
przemoc. Ruszyli wic w pole z ca sw si, otoczyli miasto obozem
i bez przerwy je oblegali stosujc wszelki gwat i podstp. Kiedy za
nadszed czas wyborw urzdniczych, na ktrych miano wybra innego
stratega, a oblegani byli ju w zym pooeniu, tak e kadego dnia oczekiwano ich kapitulacji, zwrci si dotychczasowy strateg 5 z przemow
do Etolw i owiadczy: skoro on wanie podj si trudw i niebezpieczestw zczonych z obleganiem, to godzi si, eby take rozdzia upw
po zdobyciu miasta i prawo umieszczenia imienia na broni jemu przyznano. Temu daniu sprzeciwili si niektrzy, a zwaszcza ci, ktrzy
ubiegali si o godno stratega, i upominali tum, eby tej rzeczy nie
przesdza, tylko zostawi j nie rozstrzygnit, a komu los zechce
przyzna ten wieniec. Etolowie wic postanowili, e nowoobrany strateg,
jeli zdobdzie miasto, ma wsplnie z poprzednim rozporzdzi upami
i podzieli zaszczyt umieszczenia napisu imienia na broni.
3. Gdy to uchwalono, miay si odby nastpnego dnia wybory i przejcie wadzy, jak to jest w zwyczaju u Etolw. Tymczasem w nocy nadpyno sto odzi ku terytorium Medionu i najbliszym okolicom miasta;
na nich znajdowao si pi tysicy Iliryjczykw. Ci zarzucili kotwic
i z nastaniem dnia spiesznie i po kryjomu wyldowali, po czym uszykowali si wedle swego zwyczaju i plutonami ruszyli na obz Etolw.
Etolowie zrozumiawszy, co zaszo, przerazili si wprawdzie niespodziewanym widokiem i miaoci Iliryjczykw, lecz od dugiego czasu wzbici
w dum i ufni we wasne siy zbrojne poniekd byli dobrej myli. Ot
wiksz cz cikozbrojnych i jedcw ustawili tu przed obozem na
rwninie, a pewn czci jazdy i lekkozbrojnymi obsadzili zawczasu
miejsca wyynne i dogodnie pooone przed waem obozowym. Iliryjczycy
zaraz przy pierwszym natarciu rzucili si na lekkozbrojnych i wypchnli
ich z pozycji dziki swej liczebnoci i cikoci szyku bojowego, a walczcych wraz z nimi jedcw zmusili, by cofnli si ku cikozbrojnym.
5
67
Rok 230.
68
69
70
W r. 229.
71
im na pomoc i nie dopucili, by Iliryjczycy wygnali ich z ojczyzny, rwnoczenie z nimi zrobili to mieszkacy Apollonii i Epidamnu. Ci po wysuchaniu posw i przyjciu ich prb wsplnie opatrzyli w zaog dziesi
krytych okrtw achajskich, uzbroili je w krtkim czasie i popynli ku
Kerkyrze w nadziei, e poo koniec obleniu.
10. Iliryjczycy dobrawszy sobie zgodnie z warunkami przymierza
siedem krytych okrtw Akarnanw wypynli rwnie na morze i spotkali si z okrtami Achajw przy wyspach, ktre nazywaj si Paksoi.
Ot Akarmanowie i stojce naprzeciw nich okrty Achajw walczyy
z rwnym szczciem i trway w potyczce nienaruszone, nie liczc ran, jakie
odnieli sami wojownicy. Iliryjczycy za sprzgli swe odzie po cztery razem i tak zwarli si z nieprzyjacimi. I nie troszczc si o wasne statki
ustawiali je na poprzek, przez co uatwiali przeciwnikom zahaczanie. Skoro
jednak nieprzyjacielskie okrty wbiy si w nie i zwizane przez zahaczenie straciy swobod ruchw, bo sprzone razem odzie wisiay im
na dziobach wwczas Iliryjczycy wskakiwali na pokady achajskich
okrtw i dziki przewadze liczebnej brali gr nad ich zaog okrtow.
W ten sposb dostali w sw moc cztery czterorzdowce, a jeden piciorzdowiec razem z zaog zatopili; pyn na nim Margos z Karynei, m,
ktry spoeczestwu achajskiemu a do swej mierci jak najwierniej
suy. Gdy ci, ktrzy walczyli z Akarnanami, ujrzeli zwycistwo Iliryjczykw, ufajc szybkoci jazdy wrcili z pomylnym wiatrem bezpiecznie
do swej ojczyzny. A wojsko Iliryjczykw dumne z powodu uzyskanego
zwycistwa prowadzio ju nadal oblenie bez trudu i z ca ufnoci.
Kerkyrejczycy po tych wypadkach stracili wszelk nadziej ratunku
i jeszcze przez krtki czas wytrzymywali oblenie, po czym uoyli si
z Iliryjczykami i przyjli do miasta zaog, a wraz z ni Demetriosa
z Faros. Gdy to doszo do skutku, zaraz wodzowie Iliryjczykw podnieli
kotwic, zawinli do Epidamnu i znowu zaczli to miasto oblega.
11. W tym samym czasie konsul Gneusz Fulwiusz wypyn z Rzymu
z dwustu okrtami, a drugi konsul, Aulus Postumiusz, wyruszy z wojskiem ldowym. Pierwszym zamiarem Gneusza byo pody do Kerkyry,
bo przypuszcza, e zastanie jeszcze oblenie nie rozstrzygnite. Jakkolwiek spni si, przecie dopyn do wyspy, gdy czci chcia si
dokadnie dowiedzie o zaszych w miecie wypadkach, czci wystawi
na prb doniesienia Demetriosa. Mianowicie oczerniany Demetrios, lkajc
si Teuty, wyprawi posw do Rzymian z obietnic, e wyda im miasto
i wszystko inne, co byo w jego mocy. Kerkyrejczycy uradowani zjawieniem si Rzymian w porozumieniu z Demetriosem wydali zaog Iliryjczykw i sami na wezwanie jednomylnie oddali si pod opiek Rzymian
widzc w tym dla siebie jedyne bezpieczestwo na przyszo wobec
bezprawia Iliryjczykw. Rzymianie za przyjwszy Kerkyrejczykw do
72
73
od niemaej obawy; bo nie tylko dla niektrych, lecz dla wszystkich byli
wtedy Iliryjczycy wsplnymi nieprzyjacimi.
W ten sposb i z takich przyczyn nastpia pierwsza przeprawa Rzymian z wojskiem do Ilirii i do tych czci Europy, jako te pierwsze zetknicie si ich poselstwa z ludami Grecji. Pniej Rzymianie wysali
innych posw do Koryntian i Ateczykw i wtedy to take Koryntianie
po raz pierwszy zgodzili si na udzia Rzymian w igrzyskach istmijskich.
13. W tych samych czasach Hazdrubal na tym bowiem miejscu
przerwalimy opis zdarze iberyjskich zarzdza swoj prowincj
rozwanie i sprycie i we wszystkim robi znaczne postpy, a specjalnie
przez zaoenie miasta zwanego przez jednych Kartagin, przez drugich
Nowym Miastem, wybitnie przyczyni si do wzrostu potgi Kartagiczykw, i to gwnie z powodu dogodnego pooenia tego miejsca zarwno
ze wzgldu na sprawy iberyjskie, jak i libijskie; pooenie jego i korzyci,
jakie moe przynie obu wymienionym krajom, wyjanimy przy odpowiedniejszej sposobnoci.
Gdy Rzymianie widzieli, e Hazdrubal zbyt wielkie i grone ju
utrwala panowanie, zamierzyli wmiesza si w stosunki iberyjskie. Przekonawszy si za, e sami dotd pogreni byli we nie i spokojnie pozwolili Kartagiczykom stworzy sobie wielk potg, prbowali wedle
si bd ten naprawi. Nie mieli jednak wystpi wprost z daniem
wobec Kartagiczykw albo wszcz z nimi wojn, dlatego e nad wasnymi ich gowami zawisa groza ze strony Galw, ktrych napadu niemal kadego dnia oczekiwali. Postanowili wic naprzd ugaska i uagodzi Hazdrubala, a nastpnie zabra si do Galw i z nimi rozprawi
si w walce; mniemali bowiem, e nigdy nie bd mogli zapanowa nad
Itali, a nawet bezpiecznie mieszka w swej ojczynie, pki tych ludzi
bd mieli na karku. Skoro zatem przez posw zawarli z Hazdrubalem
ukad, w ktrym o reszcie Iberii nic nie mwili, a tylko zastrzegli, e
Kartagiczykom nie wolno w celach wojny przekracza rzeki zwanej iber,
od razu wydali wojn mieszkajcym w Italii Galom.
14. Wydaje mi si poyteczne oglnie o nich opowiedzie, abymy
wedug pierwotnego planu zachowali waciw Wstpowi zasad, i cofn
si chronologicznie a do pocztku, do czasw, kiedy wspomniane ludy
kraj ten wziy w posiadanie. Sdz bowiem, e dzieje ich nie tylko godne
s poznania i wzmianki, lecz take konieczne do uwiadomienia sobie,
jakim pniej ludziom i okolicom zaufa Hannibal, kiedy postanowi
obali panowanie Rzymian. Najprzd za naley powiedzie o kraju, jaki
on jest i jakie ma pooenie w stosunku do reszty Italii; w ten bowiem
sposb bdzie mona take zdarzenia, o ktre chodzi, lepiej zrozumie,
skoro opisze si waciwoci miejsc i kraju.
Ksztat caej Italii jest trjktny. Jeden jej bok, zwrcony na wschd,
74
ogranicza Morze Joskie i bezporednio po nim nastpujca Zatoka Adriatycka, drugi, skierowany na poudnie i zachd Morze Sycylijskie i Tyrreskie. Tam, gdzie te boki z sob si stykaj, tworz one szczyt trjkta
w wybiegajcym ku poudniowi przyldku Italii, ktry nazywa si Kokyntos i oddziela Joskie Morze od Sycylijskiego. Pozostay bok cigncy
si od pnocy wzdu kraju ogranicza w caej jego dugoci pasmo grskie
Alp, ktre zaczyna si od Marsylii i okolic Morza Sardyskiego i cignie
si nieprzerwanie do najgbszego kta Adriatyku, tylko e nieco przedtem koczy si i nie dosiga ju morza. Wzdu wspomnianego pasma gr,
ktre naley uwaa jakby za podstaw trjkta, le u poudniowego
jego stoku ostatnie na pnoc caej Italii rwniny, o ktrych teraz jest
mowa; urodzajnoci i wielkoci przewyszaj one wszystkie europejskie, o jakich dosza do nas wiadomo. Oglny ksztat zarysu take tych
rwnin jest trjktny; szczyt tej figury tworzy zetknicie si tak zwanych
gr Apeninw i Alp niedaleko od Morza Sardyskiego powyej Marsylii.
Co si tyczy bokw, to wzdu pnocnego, jak wyej powiedziaem, cign
si same Alpy na przestrzeni dwch tysicy dwustu stadiw, wzdu poudniowego Apeniny na przestrzeni trzech tysicy szeciuset. Miejsce
podstawy caej figury zajmuje wybrzee Zatoki Adriatyckiej. Dugo tej
linii podstawowej wynosi od miasta Sena a do najgbszego kta ponad
dwa tysice piset stadiw, tak e cay obwd omawianych rwnin niewiele jest mniejszy od dziesiciu tysicy stadiw.
15. Ich yzno nie atwo nawet jest opisa. Taki bowiem nadmiar
zboa znajduje si w tych okolicach, e w naszych czasach nieraz sycylijski korzec pszenicy kosztuje cztery obole10, korzec jczmienia dwa,
a metretes 11 wina tyle co jczmie. Prosa i jagie cakiem wyjtkowa
jest u nich obfito. A mnstwo odzi, ktrych dostarczaj rosnce
w odstpach na rwninach dbrowy, najlepiej mona z tego wymiarkowa:
jeeli najwicej wi zarzyna si w Italii, czci dla wasnego utrzymania, czci dla zaopatrzenia wojsk, to najwaniejsze ich dostawy pochodz
z tych wanie rwnin. Co za w szczegach dotyczy tanioci i obfitoci
rodkw ywnociowych, to mona j najdokadniej std pozna: gdy podrujcy po kraju zajad do gospody, nie umawiaj si co, do poszczeglnych potrzeb, tylko pytaj, za jak cen gospodarz przyjmuje w gocin jedn osob. Z reguy bowiem podejmuj gospodarze swych goci
tak, e ci maj pod dostatkiem wszystkiego, czego im potrzeba, za poow
asa (jest to czwarta cz obola), a tylko rzadko przekraczaj t cen.
Wreszcie ogromn ilo mieszkacw, wielko i pikno ich cia, jako te
odwag na wojnie bdzie mona z samych czynw wyranie pozna.
10
11
75
76
77
w r. 361.
W r. 350.
16
Okoo r. 336.
17
W r. 299.
18
W r. 296.
19
Lucius Caecilius.
15
78
Tj. senoscy.
W r. 283.
22
W r. 282.
23
W r. 280.
24
W r. 236.
21
79
W r. 232.
80
81
82
83
84
85
29
86
dzie tam pozostali, lecz potem zawarli przymierze i wedle umowy opucili t okolic. Po wielodniowym kreniu i przejciu przez rzek Kluzjos
przybyli do kraju Cenomanw, zabrali ich jako swoich sprzymierzecw
i znowu z okolic alpejskich wtargnli na rwniny Insubrw, spustoszyli
kraj i zburzyli ich osiedla. Naczelnicy Insubrw widzc, e niezmienny
jest plan Rzymian, postanowili sprbowa szczcia i zmierzy si z nimi
w decydujcej bitwie. Zgromadzili wic wszystkie swoje siy na jednym
miejscu, zabrali nawet zote sztandary zwane nieruchomymi z wityni
Minerwy 32, i wszystko zreszt naleycie przygotowali, po czym peni buty
i pogrek rozbili obz w obliczu nieprzyjaci, liczc okoo pidziesiciu
tysicy ludzi. Rzymianie widzc, e s znacznie sabsi od nieprzyjaci,
zamierzali posuy si wojskami sprzymierzonych z nimi Galw; lecz
biorc pod uwag galick niestao w przymierzach i to, e maj walczy
przeciw pobratymcom tych swoich sprzymierzecw, starali si takich
ludzi nie dopuszcza do wspudziau w tak rozstrzygajcym boju.
W kocu wic sami zostali z tej strony rzeki33 i kazali znajdujcym si
przy nich Galom przej na drugi brzeg, po czym zerwali mosty, ktre
prowadziy przez rzek. W ten sposb ubezpieczyli si przeciw Galom
i rwnoczenie sobie samym zostawili jedyn nadziej ocalenia w zwycistwie, poniewa z tyu za nimi leaa wspomniana rzeka, ktrej nie mogli
przekroczy. To uczyniwszy, szykowali si do stanowczej bitwy.
33. W tej walce, zdaje si, rozwanie zachowali si Rzymianie pouczeni
przez trybunw, jak wszyscy razem i kady z osobna maj si bi. Ci
bowiem zauwayli w poprzednich bitwach, e cay lud Galw przy pierwszym ataku, pki ich siy s wiee, najstraszniejszy jest w swojej porywczoci i e ich miecze, jak wyej wspomniano34, stosownie do swej jakoci maj tylko pierwszy cios niebezpieczny, po nim za od razu tpiej
i gn si wzdu i wszerz do tego stopnia, e jeeli posugujcy si nimi
onierz nie ma czasu oprze klingi o ziemi i wyprostowa jej nog, to
drugi cios zupenie jest bezskuteczny. Dlatego trybunowie rozdzielili
lance stojcych w tyle triariw miedzy pierwsze roty rozkazujc uy
mieczy dopiero pniej i kroczc w linii bojowej uderzy z frontu na
Galw. Skoro wic miecze Galw po pierwszych ciosach wymierzonych
przeciw lancom stay si nieuyteczne, Rzymianie rzucili si do walki
wrcz i tak uczynili Galw niezdolnymi do dalszego boju. Odebrali im
bowiem mono zadawania ciosw, co jest waciwym sposobem walki
u Galw, gdy ich miecz zgoa nie posiada ostrza; tymczasem Rzymianie
uywali swych mieczy nie do ciosu z gry, lecz do pchnicia wprost, do
32
Galickiej Belisany.
Moe Adui.
34
Polibiusz ks. II 30.
33
87
T j. w 222 r.
88
89
90
91
wodu zaufania, jakie oni budzili. I nie tylko w tym czasie dowiody
swego uznania dla zasad Achajw, lecz nawet nieco pniej zdecydoway
si w zupenoci naladowa ich ustrj. Zachciwszy si bowiem wzajemnie i zjednoczywszy Krotoczycy, Sybaryci i Kauloczycy wznieli
naprzd wspln wityni Zeusa Homariosa39 i wyznaczyli miejsce,
gdzie odbywali swe zebrania i narady; nastpnie przejli zwyczaje
i prawa Achajw, ktrymi postanowili posugiwa si i wedug nich
rzdzi pastwem. Tylko w rzdach Dionysiosa z Syrakuz, jako te
w przemocy ssiednich barbarzycw znaleli przeszkod, tak e nie dobrowolnie, lecz z koniecznoci odstpili od tych praw. Pniej, gdy Lacedemoczycy niespodzianie ponieli klsk w bitwie pod Leuktrami,
a Tebanie wbrew oczekiwaniu uzyskali przodownictwo w Grecji, nastpi u wszystkich Grekw stan niepewnoci, a zwaszcza u wymienionych,
bo jedni nie przyznawali si do klski, drudzy nie byli pewni swego zwycistwa. Mimo to powierzyli Tebanie i Lacedemoczycy jedynym z Grekw Achajom rozstrzygnicie spornych punktw, przy czym nie ich
potg mieli na wzgldzie (bo ta niemal najmniejsza bya wwczas wrd
Grekw), lecz raczej ich sumienno i w ogle uczciwo; t bowiem
zgodn o nich opini wtedy mieli wszyscy.
Wwczas tkwiy w nich tylko wielkie moliwoci, nie przyszo jednak
do ich realizacji albo do godnego wzmianki czynu, ktry by si przyczyni do wzrostu ich potgi, bo aden godny przedstawiciel tych wartoci nie mg si pojawi, i kadego, kto by im wskaza drog, usuwao
w cie i stawao mu na przeszkodzie bd panowanie Lacedemoczykw,
bd wicej jeszcze Macedoczykw.
40. Kiedy jednak te cechy narodowe z biegiem czasu znalazy godnych przedstawicieli, szybko objawiy one sw si dokonawszy najpikniejszego dziea: zgody Peloponezyjczykw. Za jej twrc i przewodnika
w caym przedsiwziciu naley uwaa Arata z Sikyonu, za bojownika
i uskuteczniajcego to dzieo Filopoimena z Megalopolis, a za gwaranta jego duszej trwaoci Lykortasa oraz tych mw, ktrzy wraz
z nim do tego samego zmierzali celu. Czego kady z nich dokona, jak
i w jakich czasach, sprbujemy wyjani, zatrzymujc si za kadym
razem, gdzie nasze Dzieje daj po temu odpowiedni sposobno. Jednake o politycznych czynach Arata i teraz, i znowu pniej tylko sumarycznie wspomnimy dlatego, e on o wasnych czynach uoy nader
prawdomwne i jasne Pamitniki; za to czyny innych przedstawimy dokadniej i obszerniej. Sdz za, e opowiadanie bdzie dla mnie najatwiejsze, a dla czytelnikw najbardziej zrozumiae, jeeli zaczniemy od
tych czasw, w ktrych po rozbiciu ludu Achajw na poszczeglne miasta,
39
Opiekuna zwizku.
92
41
93
W r. 255.
W r. 251.
45
W r. 243.
46
Zapewne do r. 239.
44
94
W r. 229.
95
sprawy. Gdy wic zabrali si do mcenia porzdku i zaczli niesprawiedliwy bj, nie tylko nie dokonali adnego ze swoich zamierze, lecz na
odwrt wzmocnili potg Arata, ktry wtedy sta na czele, oraz Zwizku,
bo Aratos zrcznie zakusy ich pokrzyowa i udaremni. Jak to wszystko
zostao urzdzone, wyjani nastpne opowiadanie.
46. Wspomniany bowiem m uwaajc, e Etolowie wstydz si
wprawdzie podjcia otwartej wojny przeciw Achajom, poniewa zbyt
wiee byy przysugi, jakie ci oddali im w wojnie z Demetriosem,
ale jednak naradzaj si z Lacedemoczykami i tak wielk paaj zawici
ku Achajom, e kiedy Kleomenes podstpnym napadem wydar im Tege,
Mantyne i Orchomenos, miasta nie tylko sprzymierzone z Etolami, lecz
wtedy nawet nalece do ich pastwa, nie tylko na to nie oburzyli si,
lecz jeszcze zapewnili mu ten nabytek i widzc, jak owi, co przedtem
z powodu swej zachannoci wszelki pretekst uwaali za wystarczajcy
do wojny przeciw nie krzywdzcym ich w niczym ludziom, teraz dobrowolnie godz si na gwacenie wobec nich przymierza i najwiksze miasto ochotnie trac, byleby tylko ujrze w Kleomenesie przeciwnika godnego Achajw z uwagi na to wszystko postanowi on sam jako te
wszyscy ci, ktrzy stali na czele pastwa achajskiego, eby wprawdzie
przeciw nikomu wojny nie zaczyna, jednake wystpi przeciw planom
Lacedemoczykw. Jako z pocztku trwali w tym postanowieniu; pniej jednak widzc, e Kleomenes miao buduje tak zwane Atenajon na
obszarze Megalopolitan i okazuje si otwartym i zacitym ich wrogiem,
zgromadzili Achajw i powzili wraz z Rad Zwizkow uchwa, eby
Lacedemoczykw jawnie traktowa jako nieprzyjaci.
Tak wic w ten sposb i w tych czasach rozpocza si 48 tak zwana
wojna kleomenejska.
47. Z pocztku odwayli si Achajowie wasnymi siami stawi czoo
Lacedemoczykom, bo z jednej strony uwaali za rzecz najchlubniejsz
nie u innych zapewni sobie ratunek, lecz wasnymi siami ochroni miasta i kraj, z drugiej za chcieli take zachowa przyja z Ptolemajosem
ze wzgldu na dawniejsze jego przysugi i nie uchodzi za takich, ktrzy
ku innym wycigaj donie. Kiedy ju wojna trwaa przez jaki czas,,
a Kleomenes znis ojczysty ustrj i prawne krlestwo zmieni na tyrani,
nadto prowadzi wojn dzielnie i miao Aratos, ktry przewidywa
przyszo i obawia si szalestwa i zuchwalstwa Etolw, znacznie wczeniej postanowi udaremni ich zamysy. Skoro wic pozna, e Antigonos
ma dowiadczenie i rozum i stara si zasuy na zaufanie, a dobrze wiedzia, e krlowie nikogo nie uwaaj za naturalnego wroga albo sprzymierzeca, lecz nieprzyja i przyja zawsze odmierzaj miark korzy48
W r. 224.
96
97
98
99
100
101
102
A jednak, jak widzimy, bezkarny bywa zabjca zodzieja albo cudzoonika, a mciciel zdrajcy albo tyrana zyskuje nawet zaszczytne miejsce
u wszystkich. Tak we wszystkim ostateczny co do tych rzeczy sd opiera
si nie na faktach, lecz na przyczynach i zamiarach osb dziaajcych oraz
na rnicach, jakie pod tym wzgldem zachodz.
57. Ot Mantynejczycy najprzd dobrowolnie porzucili Zwizek
Achajski i poddali siebie i sw ojczyzn Etolom, a potem Kleomenesowi.
Obrawszy wic tak polityk i wszedszy w skad pastwa Lacedemoczykw, w czwartym roku przed przybyciem Antigonosa50 ulegli przemocy Achajw, przy czym Aratos podstpnie zdoby ich miasto. I teraz
oni tak byli dalecy od poniesienia jakiej kary za wspomniane przestpstwo, e nawet gone stao si samo to zajcie z powodu nagej odmiany,
jaka nastpia w usposobieniu obu stron. Bo kiedy tylko Aratos zaj
miasto, natychmiast wyda rozkaz swoim podwadnym, eby nikt nie
dotyka cudzej wasnoci, a z kolei zwoa Mantynejczykw i poleci im
by dobrej myli i spokojnie pozosta w swych domach; bd przecie
cakiem bezpieczni, jeeli przystpi do Zwizku Achajskiego. Gdy wic
Mantynejczykom niespodzianie i nagle zawitaa nadzieja, zaraz wszyscy
zmienili sposb mylenia. I tych samych, przeciw ktrym krtko przedtem walczyli i widzieli, jak liczni ich krewni gin, a niemao z nich odnosi cikie rany teraz wprowadzali do wasnych domw, pozwolili im
dzieli ognisko z sob i z innymi czonkami rodziny, i nie zaniechali adnych objaww wzajemnej uprzejmoci. I susznie tak postpowali. Bo nie
wiem, czy jacy miertelnicy napotkali kiedy wyrozumialszych nieprzyjaci i czy jacy z mniejsz szkod wydobyli si z tak wielkich nieszcz,
jak Mantynejczycy dziki okazanej im przez Arata i Achajw agodnoci.
58. Nastpnie przewidujc wewntrzne rozruchy jako te wrogie zamiary Etolw i Lacedemoczykw wysali posw do Achajw i prosili ich
o danie im zaogi. Achajowie spenili to yczenie i spord siebie wybrali
losem trzystu mw; wylosowani wyruszyli rzucajc wasn ojczyzn
i mienie i przebywali w Mantynei, aby strzec ich wolnoci i caoci. Z tymi
wysali take dwustu onierzy zacinych, ktrzy wsplnie z Achajami
mieli pilnowa istniejcego porzdku. Ale niedugo potem wybuch wrd
Mantynejczykw bunt; przywoawszy Lacedemoczykw, wydali im miasto i wymordowali tych ludzi, ktrzy przysani przez Achajw bawili
u nich; wiksze i straszniejsze nad to wiaroomstwo nieatwo da si
przytoczy. Skoro bowiem w ogle postanowili wyrzec si wdzicznoci
dla Zwizku i przyjani, to przecie byo ich obowizkiem przynajmniej
wspomnianych mw oszczdzi i stosownie do umowy wszystkim pozwoli odej; wszak to wedle oglnego prawa narodw zwyko si nawet
50
103
nieprzyjacioom przyznawa. Oni natomiast, chcc Kleomenesowi i Lacedemoczykom uyczy wystarczajcej rkojmi co do obecnych swych
zamiarw, naruszyli oglnoludzkie prawa i popenili z nie przymuszonej
woli najwiksz zbrodni. Bo e stali si mordercami i katami tych, ktrzy
przedtem, po wziciu ich miasta szturmem, zapewnili im bezkarno,
a teraz strzegli ich wolnoci i caoci na jaki to zasuguje gniew? Jaka kara wydaaby si odpowiedni dla takich ludzi? Moe kto powie, ze
pokonanych w wojnie naleao sprzeda wraz z dziemi i onami. Ale
taki los wedug praw wojennych czeka take tych, ktrzy nie dopucili
si adnej zbrodni. Dlatego zasuyli oni na jak cisz i wiksz kar,
tak e gdyby istotnie wycierpieli to, o czym mwi Fylarch, nie naleaa
si im lito ze strony Grekw, lecz pochwaa i uznanie raczej tym, co
wykonali egzekucj i ukarali ich bezbono. Ale Mantynejczykw po
ich upadku nie spotkao nic wicej prcz tego, e ich mienie rozgrabiono
i wolnourodzonych sprzedano; mimo to historyk dla samej przesady poda
nie tylko czyste kamstwo, lecz nadto kamstwo nieprawdopodobne. I przy
wyjtkowej swej ignorancji nawet tego, co najblisze, nie potrafi zauway: jak ci sami Achajowie w tym samym czasie opanowawszy przemoc
Tege nic podobnego nie uczynili. A przecie, gdyby okruciestwo mszczcych si byo przyczyn owego faktu, to i ci musieliby dozna tego samego losu co Mantynejczycy, ktrzy poddali si okoo tego samego czasu.
Jeeli wic przeciw samym Mantynejczykom zastosowano odmienne
rodki, to widocznie take przyczyna gniewu musiaa by w ich wypadku
wyjtkowa.
59. Dalej mwi on, e Argiwczyk Aristomachos, ktry pochodzi z najdostojniejszego domu i by tyranem Argiww oraz potomkiem tyranw,
dostawszy si w moc Antigonosa i Achajw uprowadzony zosta do Kenchreai i wrd mk zgin, a aden czowiek nie cierpia tak niesprawiedliwie i tak strasznie. I take przy tym zdarzeniu historyk zachowujc
waciwy sobie charakter zmyla jakie gosy, ktre noc, gdy torturowano Aristomacha, dochodziy do uszu mieszkajcych w pobliu; z tych
jedni, jak mwi, zdumieni tym bezbonym czynem, drudzy nie dajc mu
wiary, inni wreszcie oburzeni zajciem biegli do owego domu. Lecz takie
okamywanie usumy na bok; ju bowiem dostatecznie zostao wyjanione. Ja za sdz, e Aristomachos, choby nawet niczym innym wobec Achajw nie zawini, ju ze wzgldu na swj charakter i bezprawie
wobec ojczyzny zasuy na najcisz kar. Co prawda historyk chcc
jego saw powikszy i skoni czytelnikw, aby tym bardziej podzielali
z nim oburzenie na to, co wycierpia Aristomachos, twierdzi, e nie tylko
by tyranem, lecz nadto potomkiem tyranw. Ale wikszego i przykrzejszego zarzutu, ni ten, nie mona by sobie atwo wyobrazi; sama
bowiem nazwa mieci w sobie okrelenie najwyszej bezbonoci i obej-
104
105
i wysyali w pole dziesi tysicy onierzy i sto trjrzdowcw zaopatrywali w zaog, e wtedy, postanowiwszy stosownie do wielkoci majtku
ciga podatki wojenne, oszacowali ca ziemi attyck i domy jako te
reszt mienia i e mimo to cae oszacowanie majtkowe wykazao brak
dwustu pidziesiciu talentw do szeciu tysicy! Wedug tego nie wyda
si nieprawdopodobne, co wanie powiedziaem o Peloponezyjczykach.
e w tych czasach z samego Megalopolis wicej ni trzysta talentw
wpyno, tego nie omieliby si utrzymywa nawet kto, co lubi przesadza; wszak pewn jest rzecz, e zarwno wolni jak i niewolnicy przewanie schronili si do Messeny. A najwaniejszy dowd na moje powysze twierdzenie jest ten, e chocia Mantynejczycy, jak mwi sam Fylarch,
nie ustpowali adnemu ludowi w Arkadii ani co do si, ani co do majtku
i wskutek oblenia, po kapitulacji, dostali si w moc nieprzyjaci, tak
e nikt nie mg uciec i nieatwo dao si co ukradkiem na bok usun,
to przecie caa zdobycz wojenna, jak z wliczeniem osb w tych wanie
czasach przysporzyli wrogowi, wynosia tylko trzysta talentw.
63. A kt by jeszcze bardziej nie dziwi si temu, co bezporednio
potem dodaje? Bo mimo tego twierdzenia opowiada, e mniej wicej na
dziesi dni przed bitw przyby od Ptolemajosa pose, aby oznajmi Kleomenesowi, e Ptolemajos odmawia mu dalszego wsparcia pieninego
i radzi, eby zawar ukad z Antigonosem. Na t wiadomo mia si Kleomenes zdecydowa jak najszybciej wyda rozstrzygajc bitw, zanim
o tym dowiedz si wojska, poniewa wasne rodki nie rokoway mu
adnej nadziei, by mg wypaci od. Ale jeeli wanie w tym czasie
by w posiadaniu szeciu tysicy talentw, to mg samego Ptolemajosa
w wydatkach przewyszy. A przeciw Antigonosowi, gdy tylko posiada
trzysta, i tak by w stanie utrzyma si bez adnego niebezpieczestwa
i przewleka wojn. Twierdzi za, e ca nadziej pokada Kleomenes
w Ptolemajosie i jego wsparciu pieninym, a rwnoczenie zapewnia,
e w tym samym czasie dysponowa tak wielk sum pienidzy, czy nie
dowodzi to najwikszego nierozumu i nierozwagi?
Wiele jeszcze innych podobnych twierdze zamieci ten historyk zarwno w odniesieniu do wczesnych czasw jak i w caym dziele; sdz
jednak, e stosownie do pierwotnego naszego planu wystarczy o nich
ju to, co teraz powiedziaem.
64. Po zdobyciu Megalopolis, gdy Antigonos zimowa jeszcze w miecie Argos, cign Kleomenes swe wojska zaraz z pocztkiem wiosny
i przemwiwszy do nich stosownie do okolicznoci wyruszy i wpad do
kraju Argiww. Uczyni to, jak oglnie mniemano, hazardownie i zuchwale, poniewa miejsca u wejcia do kraju byy obronne, natomiast
zdaniem rozumnych bez niebezpieczestwa i rozwanie. Widzc bowiem, e Antigonos odprawi swe wojsko, wiedzia na pewno, e przede
106
107
108
Kady poszczeglny m i kady oddzia wojska wspzawodniczy nawzajem w prbach mstwa. Gdy jednak Kleomenes widzia, e jego brat
uciek, a jedcy na rwninie prawie ju s zachwiani, bojc si, e nieprzyjaciele zewszd rzuc si na niego, czu si zmuszony rozerwa wa
obozowy i wszystkie wojska z jednej strony obozu wywie frontem ku
nieprzyjacielowi. Nastpnie po obu stronach trby odwoay lekkozbrojnych onierzy z przestrzeni midzy szykami bojowymi, a falangi, wznisszy okrzyk, z wycignitymi dzidami uderzyy na siebie. Wywizaa si
zacita walka: raz Macedoczycy krok za krokiem cofali si odpierani
w dal dzielnoci Lakoczykw, raz znowu Lacedemoczykw odpycha
ciar macedoskiego szyku bojowego. W kocu, gdy ludzie Antigonosa
utworzyli gsty mur z dzid i przypucili atak z si waciw podwjnej
falandze, wypchnli Lacedemoczykw z ich warownych miejsc. Reszta
wic tumu ucieka w dzikim popochu, mordowana w pocigu, a Kleomenes w otoczeniu kilku jedcw dosta si cao do Sparty. Lecz z nastaniem nocy zeszed do portu Gytion, gdzie ju od duszego czasu na
wszelki wypadek przygotowano dla to, co byo potrzebne do eglugi,
i odpyn z przyjacimi do Aleksandrii.
70. Antigonos zawadnwszy Spart w pierwszym natarciu obszed
si z Lacedemoczykami wielkodusznie i po ludzku, a nadto przywrci
im odziedziczony po przodkach ustrj pastwa. Po kilku dniach wyruszy
z wojskami z miasta, gdy oznajmiono mu, e Iliryjczycy wpadli do Macedonii i pustosz kraj. Tak to zawsze los najwaniejsze sprawy wbrew
planom zwyk rozstrzyga. Bo gdyby wtedy Kleomenes odoy by ostatecznie walk na kilka dni albo wrciwszy po walce do miasta tylko na
krtki czas opanowa sytuacj, byby utrzyma si przy rzdach. Antigonos tymczasem zjawi si w Tegei, przywrci take temu miastu dawny
ustrj, a std na drugi dzie przyby do Argos wanie na uroczysto
narodow igrzysk nemejskich. Gdy na niej zarwno od caego Zwizku
Achajskiego jak i od kadego poszczeglnego miasta otrzyma wszystko
to, co suyo do uwiecznienia jego sawy i czci, wyruszy spiesznie do
Macedonii. Zasta jeszcze Iliryjczykw w kraju i wyda im regularn
bitw, w ktrej odnis zwycistwo; ale wskutek gwatownego nawoywania i krzyku podczas samej walki popad w taki stan, e zacz rzyga
krwi, i rycho potem uleg tej chorobie: m, ktry obudzi co do siebie
pikne nadzieje u wszystkich Hellenw, nie tylko z powodu swej umiejtnoci prowadzenia otwartego boju, lecz jeszcze bardziej z powodu caego
swego charakteru i zacnoci. Panowanie nad Macedoczykami zostawi
Filipowi, synowi Demetriosa 51.
51
W r. 221.
109
71. W jakim celu obszerniej przedstawilimy powysz wojn z Kleomenesem? Poniewa te czasy bliskie s tym, ktre mamy opisywa, wic
wedug pierwotnego planu wydawao si nam poyteczn, a raczej konieczn rzecz, eby wczesne pooenie pastwa Macedoczykw i Hellenw wszystkim wyjani i uczyni zrozumiaym. Okoo tego samego czasu
umar take Ptolemajos wskutek choroby, a rzdy po nim przej Ptolemajos z przydomkiem Filopator. Zeszed te ze wiata Seleukos, syn owego
Seleukosa, ktry nosi przydomek Kallinikos i Pogo, po czym jego brat
Antiochos odziedziczy krlestwo Syrii. Mianowicie z tymi wadcami zaszed podobny wypadek jak z owymi, ktrzy pierwsi po zgonie Aleksandra
zajli te pastwa: na myli mam Seleukosa, Ptolemajosa, Lizy macha; bo
oni zmarli wszyscy okoo sto dwudziestej czwartej olimpiady 52, jak wyej
wspomniaem, a ci okoo sto trzydziestej dziewitej53.
Skoro zatem ukoczylimy Wstp i Przygotowanie do caych naszych
Dziejw, w ktrym wykazano, kiedy, jak i z jakich przyczyn Rzymianie
zawadnwszy Itali po raz pierwszy zaczli miesza si do stosunkw
zewntrznych i po raz pierwszy omielili si zaprzeczy Kartagiczykom
prawa panowania nad morzem, a zarazem wyjanilimy wczesny Stan
pastwa Hellenw i Macedoczykw jako te Kartagiczykw wypada
nam teraz, gdy zgodnie z pierwotnym planem doszlimy do tych czasw,
w ktrych Grecy zamierzali rozpocz wojn sprzymierzecz, Rzymianie hannibalsk, a krlowie w Azji wojn o Celesyri, take t ksig
zamkn rwnoczenie z kresem poprzednich zdarze i z mierci tych
wadcw, ktrzy dotychczas rzdzili.
52
53
110
KSIGA TRZECIA
1. e jako pocztek naszych Dziejw przyjmujemy wojn sprzymierzecz i hannibalsk, a do tego wojn o Celesyri, owiadczylimy to
w pierwszej ksidze caego naszego dziea, czyli w trzeciej przed obecn;
zarazem te w niej wanie wyuszczylimy przyczyny, dla ktrych wyprzedzajc chronologicznie te zdarzenia uoylimy przed obecn dwie
ksigi. Teraz sprbujemy obszernie przedstawi wspomniane wojny oraz
przyczyny, z ktrych one wyniky i przez ktre tak bardzo si wzmogy
wypowiedziawszy si wprzd w kilku sowach o naszych Dziejach.
Poniewa cao, o ktrej postanowilimy pisa, mianowicie: jak, kiedy
i dlaczego wszystkie znane czci ziemi dostay si pod panowanie Rzymu,
jest faktem jednoznacznym i przedmiotem jednolitego rozwaania, a cao
ta ma znany pocztek, okrelone trwanie i niewtpliwe zakoczenie
wic uwaamy za rzecz poyteczn sumarycznie wspomnie i wprzd
pokrtce objani take najwaniejsze w niej czci, ile ich jest midzy
pocztkiem a kocem. Sdzimy bowiem, e w ten sposb dnemu wiedzy
czytelnikowi najatwiej damy naleyty pogld na cae nasze przedsiwzicie. Skoro bowiem umys wiele antycypuje z caoci dla poznania
poszczeglnych zdarze, wiele te z poszczeglnych zdarze dla zrozumienia caoci, przeto mniemajc, e ten podwjny sposb rozwaania
i rozpatrywania jest najlepszy, uoymy zgodny z tym, co powiedziaem,
tymczasowy plan naszych Dziejw. Ot oglny obraz i zakres naszego
tematu ju podalimy; poszczeglne za zawarte w nim zdarzenia maj
pocztek we wspomnianych powyej wojnach, a punkt zwrotny i zakoczenie w upadku krlestwa macedoskiego. Okres midzy pocztkiem
a kocem wynosi pidziesit trzy lata, a obejmuje on takie i tak wielkie
zdarzenia, jakich nie obj aden dawniejszy w rwnym przecigu czasu.
Przy ich przedstawieniu, zaczynajc od sto czterdziestej olimpiady, zachowamy taki porzdek.
2. Po wykazaniu przyczyn wybuchu powyej wspomnianej wojny
midzy Kartagiczykami a Rzymianami, zwanej hannibalsk, opowiemy,
jak Kartagiczycy wpadszy do Italii i obaliwszy potg Rzymian napdzili im wielkiego strachu o siebie samych i o ziemi ojczyst, a sami
111
powzili wielk i nieprawdopodobn nadziej, e nawet Rzymem w pierwszym natarciu zawadn. Z kolei sprbujemy wyjani, jak w tych samych
czasach Macedoczyk Filip ukoczywszy wojn z Etolami, a nastpnie
uporzdkowawszy sprawy greckie zdecydowa si zawrze zwizek z Kartagiczykami w imi wsplnych nadziei; jak dalej Antioch i Ptolemajos
Filopator wszczli midzy sob spr, a w kocu wojn o Celesyri; jak
wreszcie Rodyjczycy i Pruzjasz wszczli wojn przeciw Byzantyjczykom
i zmusili ich do zrzeczenia si ca pobieranego od pyncych do Pontu 1.
Tu zatrzymamy si w opowiadaniu i zdamy spraw z ustroju Rzymian,
a w zwizku z tym wykaemy, e waciwo ich formy rzdu najwicej
przyczynia si do tego, e nie tylko odzyskali z powrotem panowanie nad
Itali i Sycyli, a nadto rozszerzyli je na Iberw i Galw, lecz w kocu
take, po pokonaniu w wojnie Kartagiczykw, powzili myl o przewadze nad caym wiatem2. Rwnoczenie w dygresji przedstawimy, jak
nastpi upadek panowania Syrakuzaczyka Hierona. Do tego doczymy
zamieszki w Egipcie i opowiemy, w jaki sposb po mierci3 krla Ptolemajosa Antioch i Filip porozumiawszy si co do podziau pastwa, ktre
Ptolemajos zostawi nieletniemu synowi, zaczli chytrze dziaa i wyciga rce: Filip po egejskie posiadoci, Kari i Samos, a Antioch po
Celesyri i Fenicj.
3. Skoro nastpnie damy krtki przegld walk Rzymian z Kartagiczykami w Iberii, Libii i na Sycylii, przeniesiemy, rwnoczenie ze zwrotem zdarze, cae nasze opowiadanie na teren Grecji. Przedstawimy walki
morskie Attalosa i Rodyjczykw przeciw Filipowi, dalej wojn Rzymian
z Filipem, jak bya prowadzona, przez jakich wodzw, i jaki miaa koniec, a nawizujc bezporednio do tego, wspomnimy o rozgoryczeniu
Etolw, wskutek ktrego przywoali Antiocha i skierowali wojn toczc
si w Azji przeciw Achajom i Rzymianom. Po zdaniu sprawy z przyczyn
tej wojny i z przeprawy Antiocha do Europy opowiemy najprzd, w jaki
sposb wypdzono go z Grecji, po wtre, jak pokonany musia ustpi
z caej Azji z tej strony Tauru, a po trzecie, jak Rzymianie poskromiwszy
but Galatw zdobyli bezsporne panowanie nad Azj i uwolnili mieszkacw krain z tej strony Tauru od grozy i od krzywd wyrzdzanych przez
barbarzyskich Galatw. Potem postawimy przed oczyma czytelnikw
nieszczcia Etolw i Kefallenw i dorzucimy opis wojen Eumenesa z Pruzjaszem i z Galatami oraz t wojn, ktr wsplnie z Ariaratesem prowadzi przeciw Farnakesowi. Z kolei wspomnimy o zgodzie i urzdzeniu si
Peloponezyjczykw, a nadto o wzrocie pastwa Rodyjczykw. Nastpnie
1
112
113
nie jednak dlatego, e przewanie byem nie tylko naocznym ich wiadkiem, lecz przy jednych wspdziaaem, innymi nawet kierowaem.
5. Do wspomnianych powyej ruchw nale te: e Rzymianie wydali
wojn Celtyberom i Wakceom, a Kartagiczycy Masynissie, krlowi Libijczykw; e w Azji Attalos i Pruzjasz wzajemnie si zwalczali; e tame
krl Kappadokw Ariarates, wypdzony ze swego pastwa przez Orofernesa przy pomocy krla Demetriosa, z powrotem odzyska dziki Attalosowi ojcowskie panowanie i e Demetrios, syn Seleukosa, utrzymawszy
si przez dwanacie lat na syryjskim tronie utraci rwnoczenie i ycie,
i pastwo, gdy przeciw niemu sprzysiga si reszta krlw. Dalej Rzymianie odprawili do ojczyzny owych Grekw, ktrzy byli obwinieni od
czasu wojny z Perseuszem, oczyciwszy ich od skierowanego ku nim podejrzenia. Ci sami niedugo potem zaczepili Kartagiczykw, najprzd
w zamiarze przesiedlenia ich, pniej znowu, aby ich doszcztnie zniszczy z przyczyn, o ktrych w dalszym cigu dziea opowiemy. Rwnoczenie z tym, poniewa Macedoczycy zerwali wizy przyjani z Rzymianami, a Lacedemoczycy odpadli od politycznego zwizku z Achajami,
caa Hellada doznaa wsplnego nieszczcia, ktrego pocztek zarazem
by jej kocem.
Takie wiec jest nasze zadanie; ale potrzeba take szczcia, aeby nam
ycia starczyo, by zamiar doprowadzi do koca. Co prawda jestem przekonany, e gdyby nawet spotkao mnie co, co si zdarza ludziom, temat
ten nie zostanie nie opracowany z powodu braku odpowiednich mw;
bo jeszcze wielu innych zobowie si i bdzie usiowao doprowadzi
go do koca. Teraz skoro najznaczniejsze zdarzenia krtko przebieglimy
chcc oglnie i w szczegach da czytelnikom pojecie o caym naszym
dziele, pora jest, abymy pamitajc o naszym zamiarze wrcili do pocztku samego tematu.
6. Niektrzy z tych, co spisali dzieje Hannibala, chcc nam wyjani
przyczyny, z jakich wynikna powyej wspomniana wojna midzy Rzymianami a Kartagiczykami, podaj jako pierwsz oblenie Saguntu
przez Kartagiczykw, jako drug za to, e przekroczyli oni wbrew
ukadom rzek zwan u krajowcw Iber. Ja natomiast uwaabym to za
pocztki wojny, lecz za przyczyny adn miar nie mog ich uzna. Do
tego wiele brakuje; chyba e kto bdzie uwaa take przejcie Aleksandra do Azji za przyczyn wojny z Persami, a wpynicie Antiocha do Demetrias za przyczyn wojny z Rzymianami, z czego przecie ani jedno, ani
drugie nie jest prawdziwe lub prawdopodobne. Bo kt mgby dopatrze
si przyczyn w tych zdarzeniach, przed ktrymi wiele Aleksander, niemao te Filip jeszcze za ycia zdziaa i przygotowa dla wojny przeciw
Persom, podobnie jak uczynili to znw Etolowie przed zjawieniem si
Antiocha dla wojny z Rzymianami? Ale tak mwi ludzie, ktrzy nigdy
114
nie rozwaali, jaka zachodzi rnica i jak wielka jest przepa midzy
pocztkiem a przyczyn i pozorem, i e dwie ostatnie rzeczy we wszystkim s pierwsze, natomiast pocztek zajmuje ostatnie miejsce wrd wymienionych. Ja za pocztki kadego przedsiwzicia widz w pierwszych krokach i w pierwszym wykonywaniu tego, co ju rozstrzygnito,
przyczyny za w tym, co wyprzedza rozstrzygnicia i plany, a rozumiem
przez to myli, rozwaania, odpowiednie obliczenia i to, przez co dochodzimy do decyzji i zamiaru. Nastpujce wywody wyjani to, co tu
powiedziaem. Jakie naprawd byy przyczyny i z czego wynika wojna
przeciw Persom, to nawet laik atwo pojmie. Pierwsz wic by powrt
Hellenw pod wodz Ksenofonta z grnych satrapii, podczas ktrego
cignli przez ca wrog im Azj, a nikt z barbarzycw nie omieli si
stawi im czoa. Drug byo przejcie lacedemoskiego krla Agezylaosa
do Azji, przy czym nie natrafi on na aden powany opr, ktry by pokrzyowa jego zamiary; lecz tymczasem wskutek zamieszek w Grecji musia, nic nie wskrawszy, wrci. Std pozna i wymiarkowa Filip
tchrzostwo i niedbalstwo Persw; majc za przed oczyma swoj i Macedoczykw sprawno w rzemiole wojennym, a do tego wielko i pikno przyszych zyskw z wojny, skoro tylko zjedna sobie cakowit
yczliwo ze strony Grekw, natychmiast pod pozorem, e chce pomci
krzywdy wyrzdzone Grekom przez Persw, powzi szybko zamiar wojny
i przygotowa wszystko do tego celu. Dlatego dwa najprzd wymienione
fakty trzeba uzna za przyczyny wojny przeciw Persom, nastpny za
pozr, a przejcie Aleksandra do Azji za pocztek.
7. Za przyczyn za wojny midzy Antiochem a Rzymianami widocznie trzeba uwaa gniew Etolw. Ci bowiem sdzc, e Rzymianie przy
kocu wojny przeciw Filipowi wielekro traktowali ich z lekcewaeniem,
nie tylko, jak wyej powiedziaem, przywoali Antiocha, lecz nawet zdecydowali si wszystko moliwe uczyni i cierpie z powodu gniewu
trwajcego od owych czasw. Za pozr za naley uwaa oswobodzenie
Hellenw, ktre Etolowie, obchodzc z Antiochem miasta, bezpodstawnie i kamliwie gosili; a za pocztek wojny wyldowanie Antiocha
w Demetrias.
Ja za na ten temat obszernie wypowiedziaem si nie po to, aby gani
historykw, lecz aby pouczy dnych wiedzy czytelnikw. Bo c pomoe chorym lekarz, ktry nie zna przyczyn stanw ciaa? I na c przyda
si polityk, ktry nie potrafi osdzi, jak, dlaczego i skd kade poszczeglne zdarzenie zostao spowodowane? Wszak ani pierwszy, jak naley
przypuszcza, nigdy naleycie nie zabierze si do leczenia ciaa, ani te
polityk nie bdzie mg w jakimkolwiek wypadku dziaa w sposb waciwy bez zrozumienia powyszych rzeczy. Z tego powodu nie naley
niczego tak dokadnie obserwowa i bada, jak przyczyny kadego zda-
115
116
Zreszt musimy take za pierwsz przyczyn wojny Rzymian z Kartagiczykami (bo std zrobilimy dygresj) uwaa gniew Hamilkara
z przydomkiem Barkas, rodzonego ojca Hannibala. w bowiem nie upad
na duchu wskutek wojny o Sycyli, poniewa wojska na Eryksie widocznie on zachowa nietknite dla planw, z ktrymi sam si nosi,
a pokj zawar tylko z powodu klski Kartagiczykw w bitwie morskiej,
ustpujc okolicznociom trwa jednak w gniewie czekajc stale na
sposobno do zaczepki. Gdyby wic nie by nastpi bunt wojsk najemnych przeciw Kartagiczykom, to byby on zaraz zacz na nowo przygotowywa si do wojny, o ile to od niego zaleao; uprzedzony jednak
wewntrznymi zamieszkami, trawi czas na tych czynnociach.
10. Kiedy za po stumieniu przez Kartagiczykw wspomnianych
zamieszek Rzymianie zapowiedzieli im wojn, ci z pocztku przystawali
na wszelkie warunki spodziewajc si zwyciy susznoci swej sprawy,
jak to objanilimy w poprzednich ksigach, bez ktrych nie mona by
naleycie nady ani za tym, co teraz mwimy, ani za tym, co pniej
opowiemy. Poniewa jednak Rzymianie nie zwaali na to, wic ustpujc
okolicznociom, cho z cikim sercem i nie majc innego wyboru opucili Sardyni i zgodzili si dopaci jeszcze tysic dwiecie talentw do
poprzednich, byleby nie podejmowa si wojny w owych czasach. Dlatego
musimy tu szuka drugiej, i to najwaniejszej przyczyny wojny, ktra
pniej wybucha. Skoro bowiem Hamilkar, ktry prcz wasnego gniewu
odczuwa nadto wynike std rozgoryczenie wspziomkw, zwalczy zbuntowanych najemnikw i zapewni ojczynie spokj, zaraz skierowa swe
zamiary na Iberi chcc tu zdoby rodki pomocnicze na wojn z Rzymianami. To wic naley uwaa za trzeci przyczyn, mianowicie szczliwy przebieg operacyj kartagiskich w Iberii; ufni bowiem w uzyskan
tam potg, odwanie przystpili do wspomnianej wojny.
e za Hamilkar najwicej przyczyni si do wybuchu drugiej wojny,
chocia umar na dziesi lat przed jej pocztkiem, na to mgby kto
znale liczne dowody; lecz dla uwierzytelnienia mniej wicej wystarczy
to, co zaraz powiem.
11. Mianowicie w tych czasach, gdy Hannibal zwalczony przez Rzymian ustpi w kocu z ojczyzny i bawi u Antiocha, Rzymianie przejrzawszy ju zamysy Etolw wysali posw do Antiocha, aby wybada
usposobienie krla wzgldem siebie. Posowie widzc, e Antioch sprzyja
Etolom i ma ochot wojowa z Rzymianami, zaczli okazywa wzgldy
Hannibalowi usiujc poda go przez to w podejrzenie u Antiocha. Tak
si te stao. Bo z biegiem czasu krl coraz bardziej podejrzliwie odnosi
si do Hannibala, a wreszcie nadarzya si sposobno, e skryte midzy
nimi nieporozumienie poddano otwartej dyskusji. W niej Hannibal wielokrotnie prbowa si usprawiedliwi, a w kocu nic nie wskrawszy sw
117
118
W r. 221.
119
120
W r. 219.
121
w rce swoich przyjaci. Sam dobra sobie spord poddanych sze tysicy najdzielniejszych ludzi i skupi ich na Faros. Gdy wic konsul
rzymski przyby z wojskami do Ilirii i widzia, jak ufno pokadaj
nieprzyjaciele w warownoci Dimale i w swych przygotowaniach, a nadto
w przekonaniu, e jest ona nie do zdobycia, postanowi najpierw dobra
si do tego miasta, aby w nieprzyjacioach wznieci popoch. Zachciwszy
poszczeglnych dowdcw i przysunwszy machiny na wielu punktach,
zacz oblenie. Zdoby miasto w siedmiu dniach i przez to wszyscy
przeciwnicy upadli na duchu. Dlatego zaraz przybyli z wszystkich miast,
aby zda si na ask i nieask Rzymian. On za przyj poszczeglnych
w poddastwo na odpowiednich warunkach i popyn na Faros przeciw
samemu Demetriosowi. Syszc, e miasto jest wyjtkowo silne i e zebrao si w nim mnstwo ludzi, a nadto zaopatrzone jest w zapasy i inne
potrzebne w czasie wojny rzeczy, obawia si, e oblenie mogoby sta
si trudne i dugotrwae. W przewidywaniu wic tego wszystkiego posuy si w sam por tego rodzaju fortelem. Popyn noc z ca flot
ku wyspie i wiksz cz wojska wysadzi na ld w kilku zalesionych
i lecych w dolinie miejscach. Z dwudziestu za okrtami, gdy nasta
dzie, otwarcie wjecha do portu znajdujcego si w bezporedniej bliskoci miasta. Gdy Demetrios zobaczy okrty, lekcewac ma ich ilo,
ruszy z miasta do portu, aby przeszkodzi ldowaniu nieprzyjaci.
19. Kiedy zaraz przy spotkaniu wywizaa si zacita walka, przybywao na pomoc coraz wicej ludzi z miasta, a wreszcie wszyscy wyszli
do boju. W tym momencie zbliyli si ci Rzymianie, ktrzy wyldowali
w nocy odbywszy drog przez nieznane miejsca. Oni to zajli strome
wzgrze midzy miastem a portem i odcili od miasta tych, ktrzy wyruszyli na odsiecz. Skoro Demetrios zauway, co si stao, przesta przeszkadza wysiadajcym na ld, lecz po zebraniu i upomnieniu swoich
ruszy naprzd, zdecydowany wda si w regularn walk z tymi, co obsadzili wzgrze. Rzymianie widzc szybki i uporzdkowany atak Iliryjczykw ze zdumiewajc odwag rzucili si wsplnie na ich roty. Rwnoczenie z nimi, ci ktrzy wysiedli ze statkw, na widok tego, co si dzieje,
natarli od tyu na wrogw; jako wpadajc na nich ze wszystkich stron
wywoali wrd Iliryjczykw popoch i niemae zamieszanie. Gdy wic
wskutek tego jedni z frontu, drudzy od tyu byli nkani, w kocu zaoga
Demetriosa rzucia si do ucieczki; niektrzy zbiegli do miasta, wikszo
rozproszya si po bezdroach wyspy. Demetrios, ktry na wszelki wypadek w kilku samotnych punktach wybrzea mia w pogotowiu ukryte
odzie, do nich si wycofa i wsiadszy na nie odpyn z nastaniem nocy:
tak wbrew oczekiwaniu wszystkich przeprawi si do krla Filipa, u ktrego spdzi reszt ycia: m, ktry posiada odwag i miao, ale bezmyln i cakiem samowoln. Dlatego te znalaz koniec zgodny z cha-
122
123
124
nich zostanie sprzedane, za to naleyto ma by sprzedawcy zagwarantowana ze strony pastwa, o ile sprzeda odbywa si w Libii albo w Sardynii. Jeeli kto z Rzymian przybdzie do tej czci Sycylii, ktr rzdz
Kartagiczycy, maj Rzymianie we wszystkim posiada rwne prawa.
Kartagiczycy nie mog wyrzdza krzywd ludowi z Ardea, Antium, Laurentum, Circei, Terracina ani w ogle adnemu ludowi Latynw, ilu ich
podlega Rzymowi. Jeeli za niektre nie podlegaj, to maj si od ich
miast trzyma z dala; gdyby jednak jakie zajli, maj Rzymianom odda
nienaruszone. Niech nie wznosz twierdzy w Lacjum. Jeeli jako nieprzyjaciele wejd do kraju, nie wolno im w kraju przenocowa".
23. Ot Pikny Przyldek jest to ten, ktry ley tu przed Kartagin
ku pnocy. Na poudnie poza ten przyldek Kartagiczycy raz na zawsze
nie pozwalaj Rzymianom pyn na dugich okrtach, poniewa nie chc,
jak mi si zdaje, eby ci poznali okolice Byssatis i Maej Syrty, ktre dla
yznoci gleby nazywaj Emporia. Jeeli za kto burz albo przez nieprzyjaci przemoc zostanie tam zagnany i bdzie potrzebowa jakich koniecznych rzeczy dla zoenia ofiar i dla naprawy statku, to pozwalaj
mu naby, lecz nic poza tym, i bezwzgldnie daj, eby ldujcy oddalili si w przecigu piciu dni. Do Kartaginy za i do caej Libii z tej
strony Piknego Przyldka, dalej do Sardynii i do czci Sycylii podlegej
wadzy Kartagiczykw dozwolone jest Rzymianom pyn w celach
handlowych i Kartagiczycy obiecuj zapewni kademu jego prawo
dajc na to gwarancj pastwow. Z tego ukadu wynika, e o Sardynii
i Libii mwi oni jako o wasnych krajach; natomiast przy Sycylii czyni
wyran rnic uwzgldniajc w ukadzie tylko t cz wyspy, ktra
podlega rzdom Kartagiczykw. Tak samo Rzymianie uwzgldniaj
w ukadzie tylko obszar latyski, a nie wspominaj o reszcie Italii, poniewa nie bya w ich mocy.
24. Po tym ukadzie zawieraj inny, ktrym Kartagiczycy objli
take Tyryjczykw i lud z Utyki. A do Piknego Przyldka dodano jeszcze
Mastia i Tarsejon, poza ktrymi to punktami nie pozwalaj Rzymianom
ani grabi, ani zakada miast. Brzmi on w ten sposb: Na nastpujcych
warunkach ma zasadza si przyja midzy Rzymianami i sprzymierzecami Rzymian a Kartagiczykami, Tyryjczykami, ludem Utycenzw i ich
sprzymierzecami. Poza Piknym Przyldkiem, Mastia i Tarseion nie
wolno Rzymianom grabi, uprawia handlu i zakada miast. Jeeli Kartagiczycy zajm w kraju latyskim jakie miasto, ktre nie podlega Rzymianom, mog pienidze i jecw zatrzyma, a miasto niech oddadz.
A na wypadek, gdyby poszczeglni Kartagiczycy wzili jecw od ludu,
z ktrym Rzymianie na mocy spisanego ukadu utrzymuj pokj, a ktry
im jednak nie podlega, nie powinni ich sprowadza do portw rzymskich;
a gdyby takiego tam sprowadzono i Rzymianin pooy na nim rk, ma
125
126
127
128
129
Od rozdz. 20.
130
wysuchali obrony Kartagiczykw, nie mwili nic wicej. Lecz najstarszy z nich wskaza czonkom senatu na fady swej togi i rzek, e niesie
im zarwno wojn jak i pokj; a wysypie i zostawi im to, co rozka.
Wtedy krl Kartagiczykw kaza mu to wysypa, co im samym si podoba. A Rzymianin owiadczy, e wysypuje wojn, na co te wikszo
czonkw Rady rwnoczenie zawoaa, e j przyjmuje. Posowie wic
i czonkowie Rady na tym si rozeszli. Hannibal za, ktry zimowa w Nowej Kartaginie, odprawi najprzd Iberw do ich miast, aby ich uczyni
gotowymi i ochotnymi na przyszo. Po wtre da swemu bratu Hazdrubalowi wskazwki, jak ma rzdzi i wada w Iberii oraz przygotowywa
si przeciw Rzymianom, gdyby on sam si przypadkiem oddali. Po trzecie
stara si o zapewnienie bezpieczestwa Libii. Ot wedug bardzo pewnych i roztropnych oblicze przenosi onierzy z Libii do Jberii, a z Iberii
do Libii, wic takim zarzdzeniem wzajemn wierno obu narodw.
Przeniesieni do Libii byli: Tersyci i Mastianowie, a prcz tych Oreci [Iberowie] i Olkadzi; oglna liczba wojsk tych ludw wynosia tysic dwustu
jedcw i trzynacie tysicy omiuset pidziesiciu piechurw. Nadto
byli Balearowie w liczbie omiuset siedemdziesiciu: nazwa ta waciwie
oznacza procarzy 13, lecz od tego rodzaju walki take lud i wyspa tak samo
si nazywa. Wikszo wyej wymienionych przydzieli do Metagonii
w Libii, a niektrych do samej Kartaginy. Z miast za tak zwanych Metagonitw posa jeszcze cztery tysice piechurw do Kartaginy w roli
zakadnikw, a zarazem posikowcw. A w Iberii pozostawi swemu bratu
Hazdrubalowi pidziesit piciorzdowcw, dwa czterorzdowce i pi
trjrzdowcw, z ktrych to okrtw trzydzieci dwa piciorzdowce i pi
trjrzdowcw miao zaog. Jedcw za pozostawi mu czterystu pidziesiciu Libyfojnikw i Libijczykw, trzystu Lergetw, tysic omiuset
Numidw, i to Massoliw, Masesyliw, Makcew i Mauruzjw znad wybrzea Oceanu, pieszych jedenacie tysicy omiuset pidziesiciu Libijczykw, trzystu Ligurw, piciuset Balearw i do tego dwadziecia jeden
soni.
Nie naley si zreszt dziwi, e dalimy tak dokadny opis zarzdze
Hannibala w Iberii, jaki z trudem mgby uskuteczni kto, co sam miaby
w swym rku opis poszczeglnych akcji wojennych, i nie naley nas z gry
potpia, e postpilimy tak samo jak owi pisarze, ktrzy podaj uwierzytelnione kamstwa. Ot my znalelimy ten spis w Lacinium na spiowej tablicy, a kaza go sporzdzi Hannibal w owym czasie, gdy przebywa w tych okolicach Italii, i sdzilimy, e pod tym wzgldem jest
on zupenie wiarogodny. Dlatego te zdecydowalimy si pj za tym
spisem.
13
131
132
15
133
134
Luk w tekcie tak uzupenia si: od miasta Emporium do Narbo okoo 600".
Osiem stadiw rwna si jednej mili; co osiem stadiw wznoszono milowskaz.
135
pojmali ich w sposb wiaroomny spodziewajc si, e za ich porednictwem otrzymaj z powrotem wasnych zakadnikw. Wtedy pretor Lucjusz Manliusz, ktry w tych okolicach sta z wojskiem dla osony, na
wiadomo o tym zajciu pospieszy szybko z pomoc. A Bojowie dowiedziawszy si o jego przybyciu przygotowali zasadzk w jakim lesie
i skoro tylko Rzymianie doszli do lesistej okolicy, dopadli ich rwnoczenie z wszystkich stron i wielu z nich wytukli. Reszta z pocztku rzucia
si do ucieczki, a dotarszy do bezdrzewnych okolic skupia si na jak
chwil, tak e z bied wykonywali przyzwoity odwrt. Lecz Bojowie idc
za nimi w lad zamknli take ich we wsi, ktra nazywa si Tannetos.
Kiedy do Rzymu nadesza wiadomo, e czwarty legion jest zamknity
przez Bojw i oblegany z ca moc, wysano pospiesznie na pomoc ucinionym przeznaczone dla Publiusza legiony pod wodz pretora, a Publiuszowi zlecono zebra i zacign spord sprzymierzecw inne wojska.
41. Taki wic by od pocztku a do przybycia Hannibala stan rzeczy
u Galw i taki przebieg miay zdarzenia, ktre to poprzednio i teraz
przedstawilimy.
A konsulowie rzymscy przygotowawszy si do wasnych przedsiwzi wypynli z flot wczesn wiosn do miejsc przyszej ich dziaalnoci, mianowicie Publiusz do Iberii z szedziesiciu okrtami, a Tyberiusz Semproniusz do Libii ze stu szedziesiciu piciorzdowcami,
z pomoc ktrych tak gronie zamierza wojowa i takie czyni przygotowania w Lilybaeum, gdzie wszystkich zewszd ciga, jak gdyby zaraz
po ldowaniu mia oblega sam Kartagin. Publiusz za jadc wzdu
wybrzea Ligurii przyby w pitym dniu z Pizy w okolic Marsylii.
A skoro zawin do brzegu przy pierwszym ujciu Rodanu, zwanym
Massaliockim, wysadzi na ld wojska syszc wprawdzie, e Hannibal
przekracza ju Gry Pirenejskie, sdzc jednak na pewno, e jeszcze jest
daleko z powodu trudnoci, jakie nastrcza teren, i mnstwa usadowionych w porodku Galw. Tymczasem Hannibal, przekupiwszy jednych
Galw, a zmusiwszy drugich, przyby niespodziewanie na czele swego
wojska do miejsca przeprawy przez Rodan majc po prawej rce Morze
Sardyskie. Gdy Publiuszowi oznajmiono, e przeciwnicy zjawili si,
czci nie wierzc w to, poniewa szybko przybyli, czci chcc si
co do tego upewni, sam kaza pokrzepi si wojskom po egludze morskiej i naradza si z trybunami, jak naley obra okolic, aby spotka
si z nieprzyjacimi. Rwnoczenie za wysa trzystu najdzielniejszych
jedcw dodajc im jako przewodnikw a zarazem wspbojownikw
tych Galw, ktrzy byli na odzie u Massaliotw.
42. Skoro Hannibal dotar do okolic nadrzecznych, od razu zabra
si do przeprawy tam, gdzie oysko rzeki byo pojedyncze, majc obz
rozbity w odlegoci niemal czterech dni drogi od morza. Jako zabie-
136
gajc wszelkimi sposobami o przyja tych, co mieszkali nad rzek, wykupi od nich wszystkie statki zrobione z jednej kody jako te odzie,
ktrych mieli pod dostatkiem, gdy wielu mieszkajcych nad Rodanem
trudni si handlem morskim. Take odpowiednie drzewo budulcowe zabra dla sporzdzenia jednokonarowych statkw. Wskutek tego w cigu
dwch dni wykonano niezliczon ilo promw, bo kady stara si obej
bez pomocy drugiego, i sam sobie zapewni przepraw. Tymczasem na
przeciwlegym brzegu zebrao si mnstwo barbarzycw, aeby przeszkodzi Kartagiczykom w przeprawie. Hannibal widzc ich i wnioskujc z obecnej sytuacji, e ani nie bdzie mg przeprawi si gwatem,
gdy tak wielka liczba nieprzyjaci mu zagraa, ani te czeka, aby zewszd nie opadli go przeciwnicy wysya z nastaniem trzeciej nocy
cz swych wojsk i dodaje im krajowcw jako przewodnikw, a jako
wodza nad wszystkimi Hannona, syna krla Bomilkara. Ci maszerowali
w gr rzeki wzdu niej przez jakie dwiecie stadiw, a przybyli do
pewnego miejsca, gdzie rzeka dzieli si i opywa wysp, i tam zatrzymali
si. W ssiednim lesie nacili pniakw i czciowo spajajc je z sob,
czciowo wic przyszykowali w krtkim czasie wiele tratew, ktre
miay im wystarczy w obecnej potrzebie. Na nich przeprawili si przez
Rodan bezpiecznie i bez adnych przeszkd. Znalazszy warowne miejsce
zostali tu przez w dzie odpoczywajc po minionych trudach, a zarazem przygotowujc si wedle zlece do czekajcego ich zadania. To samo
uczyni Hannibal z pozostaymi przy nim wojskami. Najwicej za kopotu
sprawiaa mu przeprawa soni, ktrych liczba wynosia trzydzieci siedem.
43. Gdy nadesza pita noc, ci, ktrzy wprzdy si przeprawili na drugi
brzeg, pomaszerowali o wicie wzdu rzeki przeciw stojcym po tamtej
stronie barbarzycom. Hannibal za majc onierzy przygotowanych zaj si przepraw, obsadziwszy odzie jedcami noszcymi lekkie tarcze,
a czna wyobione z jednej kody najzwinniejszymi piechurami.
odzie miay swe stanowisko powyej i tu przy prdzie, a poniej nich
mae promy, aby przewan cze siy prdu wziy na siebie odzie
i w ten sposb czna uzyskay bezpieczniejszy przejazd przez oysko
rzeki. Przy rufach odzi zamierzali wlec za sob pywajce konie, przy
czym jeden m mia kierowa za pomoc lejcw rwnoczenie trzema
albo czterema z obu stron rufy, tak eby zaraz przy pierwszym przejedzie znaczna ilo ich razem si przeprawia. Barbarzycy widzc poczynanie nieprzyjaci wysypali si z wau bezadnie i w rozproszeniu spodziewajc si, e atwo przeszkodz Kartagiczykom w ldowaniu. Lecz
Hannibal, skoro tylko zauway, e na drugim brzegu zbliaj si ju jego
onierze, ktrzy wedug umowy dymem oznajmiali mu swe przybycie,
rozkaza wszystkim rwnoczenie wsiada na promy, a ich kierownikom
gwatem sterowa przeciw prdowi. Szybko wykonano rozkaz; wic kiedy
137
138
zapa i ochoczo, pochwali ich i, pomodliwszy si za wszystkich do bogw, odprawi z poleceniem, eby pokrzepili ciao i starannie si przygotowali, bo jutro nastpi wymarsz.
45. Po rozwizaniu wiecu przybyli wysani przedtem na zwiady Numidowie, ktrzy przewan cz swoich ludzi utracili, podczas gdy reszta
w popochu ucieka. Mianowicie niedaleko od wasnego obozu natknli
si oni na rzymskich jedcw, ktrych Publiusz w tym samym celu by
wysa, i obie strony walczyy z takim zacietrzewieniem, e Rzymian
i Galw zgino okoo stu czterdziestu, a Numidw ponad dwustu. Po
tym spotkaniu zbliyli si Rzymianie w pocigu do wau Kartagiczykw,
rozejrzeli si i znw zawracajc pospieszyli, aby uwiadomi swego wodza
o obecnoci nieprzyjaci. Jako przybywszy do obozu oznajmili to. Publiusz rozkaza natychmiast baga zoy na okrty, wyruszy z caym
wojskiem i maszerowa wzdu rzeki pragnc zmierzy si w walce z nieprzyjacimi. Hannibal za w nastpnym dniu po wiecu rwno o wicie
wysun ca jazd ku morzu, aby suya dla osony, a wojskom pieszym
kaza ruszy z obozu i rozpocz marsz. Sam oczekiwa soni i pozostawionych z nimi ludzi. Przejazd zwierzt tak si odby.
46. Zbudowawszy wiksz ilo masywnych tratew sprzgli mocno
dwie z nich razem i obie majce cznie szeroko okoo pidziesiciu
stp wgbili w ziemi, tam gdzie si wchodzio do rzeki. Z tymi inne od
zewntrz razem sprzgali i spajali wyduajc struktur mostu coraz dalej
w gb rzeki. Bok od strony prdu ubezpieczali cigncymi si z ldu
linami, ktre przywizywali do rosncych na brzegu drzew, aeby cae
dzieo mocno stao i nie byo unoszone z prdem rzeki. Skoro cay ten
wysunity w rzek most pocignli na dugo okoo dwch pletrw,
doczyli nastpnie do ostatnich tratew dwie o specjalnej budowie [najwiksze], ktre ze sob byy mocno zwizane, z innymi za tak, e ich
wizy atwo mona byo rozci. Do tych przyczepili wicej lin, za pomoc ktrych holujce je odzie miay nie dopuci, aby prd rzeki je
ponis, i przemoc zatrzymujc je przeciw prdowi przewie i przeprawi na nich zwierzta. Potem moc ziemi nanieli na wszystkie tratwy,
a ten nasyp wyrwna tor, ktry z drog wiodc z ldu do miejsca
przeprawy tworzy jedn paszczyzn i mia t sam barw. Poniewa za
zwierzta przyzwyczajone s zawsze i posusznie za swymi kierowcami
a do wody, ale wej do wody nie maj ju odwagi, wic poprowadzili
je przez ten nasyp ustawiwszy na czele dwie samice, za ktrymi posza
reszta zwierzt. Skoro za dostawili je do ostatnich tratew, przecili wizy,
ktrymi te byy przywizane do innych, nacignli odziami liny, i szybko
oderwali od nasypu zwierzta oraz tratwy, ktre je niosy. Wskutek tego
wystraszone zwierzta z pocztku obracay si i zwracay tu i tam; lecz
otoczone zewszd nurtami stchrzyy i musiay zosta na miejscu. W ten
139
140
skiera zapuszczaj si w nie zbadane okolice, to owi dziejopisarze przypisuj Hannibalowi, ktry ywi wtedy najwiksze i niezmcone jeszcze
nadzieje co do swych spraw. Tak samo to, co mwi o pustynnym charakterze, grzystoci i niedostpnoci tych okolic, ujawnia ich fasz. Nie
syszeli bowiem, e Galowie, ktrzy mieszkaj nad rzek Rodanem, nie
raz ani dwa razy przed przybyciem Hannibala i nie tak dawno, lecz
wieo z wielkimi wojskami przekroczyli Alpy i niosc pomoc zbrojn
zamieszkaym na rwninach Padu Galom bili si z Rzymianami, jak to
wyej przedstawilimy; nadto nie wiedzieli, e same Alpy zamieszkuje
bardzo ludne plemi. Ot nie znajc tego wszystkiego twierdz, e Kartagiczykom zjawi si jaki heros, ktry wskaza im drog. Przez to naturalnie wpadaj w ten sam ton, co pisarze tragedyj. Bo ci wszyscy
potrzebuj dla koca swoich dramatw boga i machiny, skoro od pocztku
obieraj sobie tematy zmylone i niedorzeczne. Historykw musi to samo
spotka i musz oni wprowadzi zjawy herosw i bogw, jeli raz opr
si na zaoeniach nieprawdopodobnych i faszywych. Jake bowiem
mona od niedorzecznych pocztkw doj do rozumnego koca? Hannibal
zaiste wbrew temu, co oni pisz, wzi si do dziea z duym dowiadczeniem. Albowiem i zalety kraju, do ktrego postanowi doj, i niech
ludw do Rzymian dokadnie by zbada, a przy przechodzeniu niedogodnych miejsc przewodnikami i doradcami w marszu byli mu krajowcy,
ktrzy zamierzali podziela jego nadzieje. My za o tych sprawach miao
si wypowiadamy dlatego, e o zdarzeniach poinformowalimy si u ludzi,
ktrzy w tych samych yli czasach, a okolice sami ogldnlimy odbywajc podr przez Alpy w chci poznania i zwiedzenia tyche.
49. Tymczasem wdz rzymski Publiusz przyby w trzy dni po wymarszu Kartagiczykw do miejsca przejcia przez rzek i spostrzeg, e
nieprzyjaciele ju wyruszyli. To go niezmiernie zdziwio, by bowiem
przekonany, e nigdy nie omiel si tdy pocign na Itali, poniewa
okolice te zamieszkuj liczni i niepewni barbarzycy. Widzc jednak, e
mimo to omielili si, pospieszy znowu do okrtw i zaraz po przybyciu
kaza wojskom wsiada. Brata wysa do akcji wojennej w Iberii, a sam
zawrci i popyn do Italii usiujc drog przez Etruri wyprzedzi nieprzyjaci w dojciu do przesmykw alpejskich. Hannibal za odbywszy
przez cztery dni z kolei marsz od miejsca przeprawy przyby do tak
zwanej Wyspy, okolicy gsto zaludnionej i urodzajnej, ktra miaa sw
nazw od swego pooenia. Bo z jednego jej boku pyncy Rodan, a z drugiego rzeka zwana Izara nadaj jej przy swym zlewisku spiczasty wygld.
Jest ona podobna co do wielkoci i ksztatu do tak zwanej Delty w Egipcie;
tylko e owej jeden bok otaczaj ujcia rzek i morze, a tej gry majce
trudny przystp i wejcie i jednym sowem niemal niedostpne.
Skoro przyby do tej Wyspy, zasta tu dwch braci spierajcych si
141
Izary.
142
143
dugi czas i nie ufa ich sowom. Zwaywszy jednak, e ci, co przybyli,
moe staliby si przezorniejsi i agodniejsi w razie przyjcia ich propozycyj, a w razie odrzucenia tyche bdzie mia w nich otwartych nieprzyjaci, zgodzi si na ich proby i take ze swej strony udawa, e chce
z nimi zawrze przyja. Gdy barbarzycy dostarczyli zakadnikw, obficie zaopatrzyli wojsko w trzody i w ogle bez rodkw ostronoci wrd
niego si obracali, zacz im Hannibal do pewnego stopnia ufa, tak ze
posugiwa si nimi jako przewodnikami w drodze do nastpnych przesmykw. Kiedy jednak uszed naprzd dwa marsze dzienne, zebrali si
wspomniani grale, szli za nim z tyu i natarli na, gdy wojsko cigno
przez jaki bezdrony i urwisty parw.
53. Wtedy cae wojsko Hannibala byoby ulego doszcztnej zagadzie,
gdyby jeszcze poniekd obawiajc si i przewidujc, co nastpi, nie by
ustawi bydlt jucznych i jedcw w przedniej, a cikozbrojnych w tylnej stray. Poniewa ci ostatni byli na czatach, mniejszych doznano strat;
oni bowiem powstrzymali nawa barbarzycw. Mimo to jednak wielkie
mnstwo ludzi, bydlt jucznych i koni zgino. Bo nieprzyjaciele, ktrzy
zajmowali wysze miejsca, posuwajc si z przeciwka wzdu stokw
grskich, bd staczali na Kartagiczykw bloki skalne, bd z rki
ciskali na nich kamienie doprowadzajc ich do ostatecznej trwogi i niebezpieczestwa, tak e Hannibal zmuszony by z poow wojska spdzi
noc przy nagiej i niedostpnej skale, bez koni i bydlt jucznych, aby je
kry, a w cigu caej nocy z bied wyprowadzi je z parowu.
Nazajutrz, skoro oddalili si nieprzyjaciele, poczy si z jedcami
i bydem jucznym i posun ku najwyszym przesmykom Alp nie natrafiajc ju na aden zorganizowany oddzia barbarzycw, a tylko niepokojony przez poszczeglne ich gromady i w poszczeglnych miejscach;
ci dopadajc w por ju to tyln, ju to przedm stra porywali nieco
bydlt jucznych. Najwiksz usug oddaway mu sonie; bo na jakim
miejscu pochodu one si znajdoway, w t stron nie omielali si podchodzi
barbarzycy,
przestraszeni
niezwykym
widokiem
zwierzt.
W dziewitym dniu osign ostatnie punkty przeprawy; tu rozbi obz
i zabawi dwa dni chcc da odpoczynek tym onierzom, ktrzy cao tam
doszli, i zaczeka na pozostaych w tyle. Wtedy zdarzyo si, e wiele
z owych sposzonych koni, wiele te bydlt jucznych, co odrzuciy baga,
idc ladem pochodu niespodziewanie nadbiego i znalazo si w obozie.
54. Poniewa tymczasem ju na szczytach gromadzi si nieg wobec
zbliania si zachodu Plejady, Hannibal widzc zniechcenie wojsk wskutek przebytych i czekajcych ich jeszcze mozow usiowa na zwoanym
wiecu doda im ducha i znalaz na to jedyny rodek w jasno przedstawiajcym si widoku Italii: tak bowiem leaa ona u stp wymienionych
gr, e przy obserwacji Alpy wydaway si jakby akropol caej Italii.
144
Wskaza wic im na rwniny Padu, przypomnia w ogle yczliwo zamieszkujcych je Galw, rwnoczenie wskaza nawet pooenie samego
Rzymu i do pewnego stopnia wla w ludzi otuch.
W nastpnym dniu ruszy w drog i rozpocz zejcie na d. Przy nim
nie natrafi ju na nieprzyjaci, prcz takich, ktrzy ukradkiem wyrzdzali mu szkod; jednake wskutek przykrych miejsc i niegu straci
niewiele mniej ludzi, ni ich zgino przy wspinaczce. Droga bowiem
w d bya wska i spadzista, a nieg zakrywa kademu grunt, po ktrym
stpa; wic wszystko, co zboczyo z drogi i potkno si, spadao w przepa. Mimo to znosili te mozoy, bo byli ju nawykli do takiego za. Skoro
jednak przybyli do takiego miejsca, ktrego ani sonie, ani bydlta juczne
z powodu ciasnoty nie mogy przeby, gdy niemal na ptora stadia rozcigaa si stroma ju przedtem skaa, ktr teraz wiee odamanie tym
bardziej uczynio strom wtedy znowu wojsko stracio ducha i popado
w przeraenie. Ot z pocztku prbowa wdz Kartagiczykw obej
to trudne miejsce; poniewa jednak wieo spad nieg, ktry marsz ten
uczyni niemoliwym, wic zaniecha swego zamiaru.
55. Mianowicie zachodziy tu okolicznoci osobliwe i cakiem niezwyke. Oto na lecy ju przedtem i pozostay od ostatniej zimy nieg spad
wanie tegoroczny, ktry atwo ustpowa pod stop, gdy jako wiey
by mikki i jeszcze nie gboki. Lecz kiedy go przedeptali i postawili
nog na dolnym i skrzepnitym, ten ju nie ustpowa, lecz lizgajc si
zjedali po nim obu nogami; jak to na ziemi zdarza si tym, ktrzy id
po gliniastej powierzchni. A co potem si zdarzyo, byo jeszcze gorsze.
Bo ludzie nie mogc wry si w dolny nieg ilekro po upadku chcieli
kolanami albo rkami oprze si, aby mc powsta, przy kadym opieraniu si jeszcze bardziej zjedali, gdy grunt na dugiej przestrzeni by
spadzisty. A bydlta juczne padajc wciskay przy wstawaniu stopy
w dolny nieg; lecz wcisnwszy je tkwiy wraz z adunkiem jakby zamarze, czci wskutek swego ciaru, czci wskutek spoistoci dawnego skrzepego niegu. Dlatego Hannibal zaniecha tej myli i rozbi obz
koo grzbietu grskiego rozkazawszy wygrzeba znajdujcy si na nim
nieg; nastpnie zacign do pracy swych onierzy i utorowa z wielkim
trudem drog przy stromej skale. Jako dla bydlt jucznych i dla koni
uczyni w jednym dniu wystarczajce przejcie. Dlatego te zaraz je przeprowadzi i rozbiwszy obz na miejscach, gdzie nie byo ju niegu, puci
je na pasz. Numidw za kolejno wysya do torowania drogi i ledwie
w trzecim dniu z wielk bied przeprowadzi sonie. Te ju wiele ucierpiay wskutek godu. Szczyty bowiem Alp i okolice poniej szczytw s
cakiem bezdrzewne i zupenie nagie, poniewa nieg ley na nich stale
latem i zim; natomiast rodkowe stoki gr po obu stronach maj lasy
i drzewa i w ogle s zamieszkae.
145
56. Hannibal zebra wic razem cale swe wojsko i zacz schodzi
w d; jako w trzecim dniu od przejcia wspomnianych stromych ska
doszed do celu i osign rwnin, straciwszy jednak podczas caego marszu wielu onierzy z rki nieprzyjaci i w czasie przeprawy przez rzek22,
a wielu te w przepaciach i trudnych terenach Alp, i to nie tylko ludzi,
lecz jeszcze wicej koni i bydlt jucznych. Wreszcie odbywszy cay marsz
z Nowej Kartaginy w piciu miesicach, a przejcie przez Alpy w pitnastu dniach wkroczy odwanie w rwniny nadpadaskie i do kraju
Insubrw. Zachowana cz jego wojska wynosia dwanacie tysicy piechoty Libijczykw, okoo omiu tysicy Iberw, jedcw w caoci nie
wicej ni sze tysicy, jak sam zawiadcza na napisie umieszczonym
na kolumnie w Lacinium, ktry podaje liczb jego wojsk.
W tym samym czasie, jak wyej wspomniaem, Publiusz zostawi bratu
Gneuszowi swe siy bojowe i prosi go, aby zaj si sprawami w Iberii
i dzielnie prowadzi wojn z Hazdrubalem; sam zawin z niewielu do
Pizy. Nastpnie maszerujc przez Etruri przej od pretorw wojska,
ktre strzegy tych okolic i wojoway z Bojami, i przyby na rwniny
nadpadaskie, gdzie rozbi obz i stan naprzeciw nieprzyjaci pragnc
z nimi spotka si w bitwie.
57. My za, skoro i nasze opowiadanie, i wodzw obu narodw, i wojn
doprowadzilimy do Italii, zanim zaczniemy zdawa spraw z bojw,
chcemy pokrtce omwi to, co przystoi dzieu historycznemu. Bo moe
niektrzy zapytaj si, dlaczego traktujc tak obszernie o miejscowociach Libii i Iberii, nie powiedzielimy czego wicej ani o ujciu przy
Supach Heraklesa, ani o Morzu Zewntrznym i zdarzajcych si na nim
osobliwociach, ani nawet o Brytyjskich Wyspach i przerbce cyny tudzie o kopalniach srebra i zota w samej Iberii, o ktrych dziejopisarze
spierajc si nawzajem tak wiele prawi. My nie dlatego pominlimy
te punkty, e uwaamy je za obce historii; lecz najprzd, poniewa nie
chcielimy przy kadym szczegle rozrywa opowiadania i odwraca
uwagi suchacza od waciwego tematu dziea historycznego, a po wtre,
poniewa postanowilimy nie w rozdrobnieniu i mimochodem o owych
rzeczach wspomina, lecz wyznaczajc osobno miejsce i czas ich traktowaniu wedle monoci prawd o nich poda. Dlatego i w nastpnych partiach dziea nie naley si dziwi, jeeli, doszedszy do niektrych takich
miejscowoci, pominiemy t stron z powyej wspomnianych przyczyn.
Jeeli za kto bezwarunkowo yczy sobie na kadym miejscu i w kadej
czci historii o takich rzeczach sysze, to zapewne nie wie, e przytrafia mu si to samo, co akomym biesiadnikom. Bo i ci kosztujc
wszystkich da ani chwilowo nie uyj sobie prawdziwie na adnej z po22
146
147
148
149
150
151
utworzy front i powoli szed naprzd. Hannibal za ustawi jazd z okieznanymi komi, czyli ca cik konnic na froncie i tak ruszy na
spotkanie nieprzyjaci, a jedcw numidyjskich trzyma w pogotowiu
na obu skrzydach celem osaczenia. Poniewa po obu stronach wodzowie
i jedcy paali dz walki, wic pierwsze zderzenie byo tego rodzaju,
e wcznicy ledwie wyrzuciwszy pierwszy pocisk zaraz odwrcili si
i uciekli przez odstpy w szyku poza szwadrony swej jazdy przeraeni
nawaem i w obawie, eby nie stratowali ich nadcigajcy jedcy. Ci wic,
ktrzy na froncie zwarli si z sob, przez dugi czas walczyli bez rozstrzygnicia. Albowiem rwnoczenie bya to walka konna i piesza, poniewa bardzo wielu podczas samego boju zsiadao z koni. Gdy jednak Numidowie osaczyli ich i uderzyli z tyu, wwczas piesi ucznicy, ktrzy
wprzdy szczliwie uszli spotkania z jazd, zostali stratowani przez
mnstwo napierajcych Numidw. Owi za, ktrzy od pocztku na froncie
bili si z Kartagiczykami i stracili po swej stronie wielu ludzi, jeszcze
wicej jednak zabijajc Kartagiczykw, gdy rwnie od tyu napadli
na nich Numidowie, zwrcili si do ucieczki, i to przewanie uciekali
w rozproszeniu, a cz skupia si koo wodza 23.
66. Publiusz wic zwin obz i pomaszerowa przez rwnin do mostu
nad Padem spieszc si, by zawczasu przeprawi wojska. Widzc bowiem,
e okolica jest rwninna, a nieprzyjaciel ma lepsz jazd, on sam za cierpi
wskutek rany, postanowi znw umieci swe wojska w bezpiecznym
miejscu. Hannibal za przypuszcza przez chwil, e przeciwnicy odwa si
na bitw wojsk pieszych; skoro jednak spostrzeg, e ruszyli z obozu, szed
w lad za nimi a do [pierwszej] rzeki24 i wiodcego przez ni mostu. Znalazszy tu belki przewanie usunite, a strzegcych mostu jeszcze stojcych nad rzek, dosta ich (okoo szeciuset ludzi) w sw moc; syszc
za, e reszta ju daleko usza naprzd, zmieni front i obra drog w przeciwnym kierunku wzdu rzeki usiujc dotrze do miejsca, gdzie atwo
mona byo przerzuci most przez Pad. W drugim dniu zatrzyma si,
sporzdzi z rzecznych statkw most dla przeprawy i poleci Hazdrubalowi przewie wojsko; sam od razu przeprawi si i udzieli audiencji
posom, ktrzy przybyli z ssiednich okolic. Zaraz bowiem po zwycistwie pospieszyli wszyscy mieszkajcy w pobliu Galowie, eby stosownie
do pierwotnego zamiaru nawiza przyja z Kartagiczykami, dostarczy im zapasw i wsplnie ruszy na wypraw. Hannibal przyj uprzejmie tych, co przybyli; a skoro przewieziono wojsko z przeciwlegego
brzegu, pomaszerowa wzdu rzeki, ale w przeciwnym kierunku ni
przedtem, bo obra drog w d rzeki pragnc dosign nieprzyjaci.
23
Tzw. bitwa nad Ticinus bya waciwie bitw nad Padem. Miejsce bitwy, odlege od Ticinus najmniej o dzie drogi, ley na pnocnym brzegu Padu.
24
Mowa o rzece Pad.
152
Publiusz za przeszedszy Pad rozbi obz koo rzymskiej kolonu Placencja, gdzie pielgnowa siebie i innych rannych, a sdzc, e w bezpieczny punkt skierowa wojska, spokojnie si zachowywa. Lecz Hannibal w dwa dni po swej przeprawie zjawi si w pobliu nieprzyjaci,
a w trzecim dniu na oczach przeciwnika ustawi wojsko w szyku bojowym.
Kiedy jednak nikt nie wychodzi na ich spotkanie, stan obozem w odlegoci okoo pidziesiciu stadiw od Rzymian.
67. Gdy Galowie, ktrzy suyli w wojsku rzymskim, spostrzegli, e
nadzieje Kartagiczykw s pewniejsze, umwili si midzy sob i czyhali
na odpowiedni chwil do napadu pozostajc kady w swym namiocie.
Skoro wojska w obozie po wieczerzy uday si na spoczynek, przeczekali
wiksz cz nocy, po czym okoo porannej stray chwycili za bro i rzucili si na tych Rzymian, ktrzy blisko nich obozowali. Jako wielu z nich
wytukli, niemao te zranili; wreszcie z ucitymi gowami wymordowanych odeszli do Kartagiczykw; siy ich liczyy okoo dwch tysicy
pieszych, a nieco mniej ni dwustu jedcw. Hannibal przyj yczliwie
przybyych, zachci sowami, przyrzek kademu odpowiednie dary,
i zaraz odesa ich do rodzinnych miast, aby oznajmili o tym zajciu swoim
ziomkom i zachcili ich do zawarcia z nim sojuszu. Wiedzia bowiem, e
wszyscy chcc nie chcc przejd na jego stron, jeli dowiedz si o popenionym wobec Rzymian wiaroomstwie swoich wspziomkw. Razem
z tymi zjawili si te Bojowie i chcieli wyda mu triumwirw wysanych
przez Rzymian dla podziau ziemi, ktrych na pocztku wojny, jak wyej
powiedziaem, zdradziecko w moc sw dostali. Hannibal pochwali ich
dobre chci i umocni z przybyymi przyja i sojusz; owych jednak mw zwrci im i przykaza strzec, aby wedle pierwotnego zamiaru mogli
w zamian za nich otrzyma z powrotem wasnych zakadnikw.
Publiusz bola nad popenionym wiaroomstwem; a zdajc sobie spraw, e przy trwajcej od dawna niechci Galw ku Rzymianom, po tych
jeszcze wypadkach, wszyscy okoliczni Galowie przejd na stron Kartagiczykw postanowi na przyszo mie si na bacznoci. Dlatego
wyruszywszy w najblisz noc okoo porannej stray, pocign ku rzece
Trebia i przylegym do niej wzgrzom ufajc naturalnej obronnoci miejsc
i mieszkajcym w ssiedztwie sprzymierzecom.
68. Skoro Hannibal dowiedzia si o ich wymarszu, natychmiast wysa Numidw, niedugo za potem reszt jedcw, a w lad za nimi postpowa sam na czele wojska. Numidzi wtargnli do pustego obozu i spalili go. I to wanie bardzo przydao si Rzymianom; bo gdyby oni od razu
ich cigali i dosigli bagau, to wielu Rzymian na rwninie znalazoby
mier przy ataku jazdy. Tymczasem wiksza ich cz zawczasu przesza
rzek Trebi; z tych za, co pozostali w tylnej stray, jedni zostali zgadzeni, drudzy ywcem wzici do niewoli przez Kartagiczykw.
153
Publiusz za po przebyciu wspomnianej rzeki rozbi obz koo najbliszych wzgrz, a otoczywszy go rowem i waem oczekiwa Tyberiusza
z jego wojskiem i starannie si leczy pragnc o ile monoci wzi udzia
w przyszej walce. Hannibal za stan tam obozem w odlegoci okoo
czterdziestu stadiw od nieprzyjaci. Zamieszkujcy rwniny lud Galw,
ktry przeszed na stron Kartagiczykw, obficie zaopatrywa wojsko
w potrzebne rzeczy i gotw by dzieli z Hannibalem kade przedsiwzicie i niebezpieczestwo.
A Rzymianie w stolicy, po otrzymaniu wiadomoci o potyczce jazdy,
byli wprawdzie zdziwieni jej wynikiem, ktry nie odpowiada ich oczekiwaniu; nie brako im jednak wybiegw, eby nie uwaa tego faktu
za klsk. Jako jedni winili lekkomylno wodza, drudzy rozmylne
tchrzostwo Galw widoczne po ostatnim ich odpadniciu. Na og za,
poniewa wojska piesze byy nietknite, sdzili, e ich nadzieje co do
wyniku caej wojny nie ulegy zmianie. Przeto gdy nadcign Tyberiusz
ze swymi legionami i gdy one przechodziy przez Rzym, wierzono, e z ich
zjawieniem si bj bdzie rozstrzygnity. Skoro onierze stosownie do
przysigi zebrali si w Ariminum, wyruszy z nimi wdz, pragnc jak
najspieszniej poczy si z Publiuszem. Dosignwszy go i stanwszy
obozem z wasnym wojskiem, pozwoli swym ludziom przyj do siebie,
poniewa z Lilybaeum przez czterdzieci dni bez przerwy maszerowali
pieszo do Ariminum, i czyni wszelkie przygotowania do bitwy. Sam te
pilnie naradza si z Publiuszem wypytujc go o to, co dotd zaszo,
i wsplnie zastanawiali si nad obecn sytuacj.
69. W tym samym czasie Hannibal uciek si do podstpu przeciw
miastu Klastidium i zaj je, gdy podda mu si pewien Brundyzyjczyk,
ktremu Rzymianie powierzyli zarzd tego miasta. Skoro dosta w sw
moc zaog i zapasy zboa, uy ich na obecne potrzeby, a zagarnitych
ludzi powid z sob nie czynic im krzywdy, bo chcia da przykad
swego sposobu postpowania, aeby ci, ktrzy zostan zaskoczeni okolicznociami, z obawy nie tracili nadziei ratunku z jego strony. Zdrajc
za wspaniale wynagrodzi, aby tych, co stali na czele miast, przecign
na stron Kartagiczykw.
Nastpnie zmiarkowawszy, e niektrzy z Galw mieszkajcych midzy Padem a Trebi zawarli wprawdzie take z nim przyja, ale i do
Rzymian l posw sdzc, e w ten sposb zabezpiecz si z obu stron,
wysya dwa tysice pieszych, a okoo tysica galickich i numidyjskich
jedcw, z rozkazem najazdu na ich kraj. Gdy ci spenili polecenie i obowili si znaczn zdobycz, od razu zjawili si Galowie w obozie Rzymian
proszc o pomoc. Tyberiusz, ktry ju od dawna szuka sposobnoci, eby
co przedsiwzi, a teraz znalaz pretekst, wysa znaczn cz jedcw
i z nimi okoo tysica wcznikw. Kiedy oni po drugiej stronie Trebii
154
155
Hannibal wiec, ktry wiedzia, jak atwy do zaczepienia bdzie Tyberiusz, skania si ku tym zamiarom.
71. Poniewa za dawno ju upatrzy by sobie midzy obozami miejsce rwninne i bezdrzewne, lecz zdatne do zasadzki z powodu jakiego
strumienia, ktry mia brzeg wysoki i zupenie porosy cierniem i krzakami, gotowa si fortelem podej nieprzyjaci. A mia nadziej, e
atwo si przed nimi ukryje; bo Rzymianie odnosili si podejrzliwie do
lesistych okolic, dlatego e Galowie stale w takich miejscach urzdzaj
zasadzki, ale rwninnym i bezdrzewnym ufali nie wiedzc, e one ze
wzgldu na niedostrzegalno i bezpieczestwo czatujcych odpowiedniejsze s od lesistych, poniewa ukryci w nich mog wszystko widzie na
znaczn odlego, a zazwyczaj nie brak tam wystarczajcych oson. Wszak
pierwszy lepszy strumie o rednio wysokim brzegu, czasem te trzcina,
papro i jakikolwiek gatunek cierni moe niekiedy ukry nie tylko pieszych, lecz i jedcw, jeeli zastosuje si cho troch ostronoci, eby
wpadajc w oko bro zoy tyem na ziemi, a hemy podrzuci pod
tarcze. Ot wdz Kartagiczykw umwi si ze swym bratem Magonem
i z czonkami rady wojennej co do zamierzonej walki; wszyscy zgodzili
si na jego plan. Skoro wic wojsko spoyo wieczerz, wezwa do siebie
brata Magona, ktry by wprawdzie mody, lecz peen ognia i wczenie
obeznany z rzemiosem wojennym, i przydzieli mu stu jedcw oraz
tak sam ilo pieszych. Mianowicie ju za dnia wyznaczy by z caego
wojska najsilniejszych i rozkaza im po wieczerzy przyby do swego namiotu. Tych zachci przemow, wla w nich zapa, jakiego wymagao
zadanie, i poleci im, eby kady dobra sobie z wasnych szeregw dziesiciu najdzielniejszych i natychmiast zjawi si z nimi na oznaczonym
miejscu obozu. Ci wykonali zlecenie, po czym Hannibal wysa w nocy
na zasadzk w hufiec liczcy tysic jedcw i ty luz piechurw, dodawszy im przewodnikw i udzieliwszy braiu wskazwek co do pory
zaczepki. Sam zebra o wicie numidyjskich jedcw wyjtkowo wytrzymaych na trudy, zachci ich, przyrzek te dary tym, co si odznacz,
i rozkaza im przybliy si do wau przeciwnikw, spiesznie przeprawi
si przez rzek25 i harcowaniem wywabia nieprzyjaci: bo chcia ich
zaskoczy na czczo i nie przygotowanych do bitwy. Nastpnie zgromadzi
reszt dowdcw i tak samo zachci ich do walki, a wszystkim poleci
spoy niadanie i zatroszczy si o bro i konie.
72. Ledwie Tyberiusz zauway zbliajcych si jedcw numidyjskich, natychmiast wysa sam jazd z rozkazem zaczepienia nieprzyjaci
i zaczcia z nimi walki. Za ni wyprawi pieszych wcznikw, okoo
szeciu tysicy, i wywid te reszt wojska z obozu, w tym przekonaniu,
e z jego pojawieniem si cay bj zostanie rozstrzygnity: tak odurzony
25
Trebi.
156
157
158
Przeto, cho nieoczekiwane byo dla nich to zajcie, nader pilnie zajli
si reszt zbroje i ochron lecych przed Itali punktw, wysyajc
na Sardyni i Sycyli wojska, a oprcz tego zaogi do Tarentu i do innych
dogodnie pooonych miejsc; wyszykowali take szedziesit piciorzdowcw. A Gneusz Serwiliusz i Gajusz Flaminiusz, ktrzy wanie wtedy
zostali wybrani konsularni, cigali sprzymierzecw i urzdzali pobr
do legionw na miejscu. Take prowiant kazali zwozi czci do Ariminum, czci do Etrurii, bo ku tym okolicom zamierzali wyruszy w pole.
Posali nadto w sprawie posikw do Hierona, ktry te przysa im piciuset Kreteczykw i tysic tarczownikw. Tak wszystko i zewszd
sprycie przysposabiali; Rzymianie bowiem, zarwno pastwo, jak i poszczeglni obywatele, wtedy s najstraszniejsi, jeeli grozi im istotne
niebezpieczestwo.
76. W tym samym czasie Gneusz Korneliusz, ktrego, jak wyej powiedziaem, zostawi jego brat Publiusz jako naczelnika si morskich,
wypyn od uj Rodanu z ca flot i zawin w Iberii w okolicy tak
zwanego Emporium. Od tego punktu poczwszy wysadza wojsko na ld;
i te miasta pobrzene a do rzeki Iber, ktre odmawiay mu posuszestwa, oblega, te za, ktre go przyjmoway, traktowa po ludzku i okazywa im wszelkie moliwe staranie. Skoro tak ubezpieczy tych mieszkacw wybrzea, ktrzy przeszli na jego stron, ruszy naprzd z caym
wojskiem i cign w gb kraju. Zebra bowiem take znaczn liczb
iberyjskich wojsk posikowych. Podczas swego pochodu jedne miasta
przywabia do siebie, drugie podbija. Gdy za Kartagiczycy, na ktrych
czele zostawiono w tych okolicach Hannona, koo miasta zwanego Kissa
stanli naprzeciw niego obozem, Gneusz wyda im regularn bitw, w ktrej zwyciy. Dziki temu zawadn obfit zdobycz, poniewa ci, ktrzy
wyruszali na Itali, zostawili u nich cay baga, dalej pozyska wszystkie
ludy z tej strony rzeki Iber na sprzymierzecw i przyjaci, wreszcie
ywcem dosta w swe rce wodza Kartagiczykw Hannona i wodza Iberw Andobalesa. Ten ostatni panowa jako jedynowadca nad rodkow
czci kraju i zawsze by szczeglnie yczliwy Kartagiczykom. Na t
wiadomo Hazdrubal przekroczywszy rzek Iber spiesznie przyby z odsiecz. A kiedy si dowiedzia, e zostawieni w rzymskiej flocie onierze
beztrosko i miao wasaj si na skutek zwycistwa wojsk ldowych,
wzi ze swego wojska okoo omiu tysicy pieszych i okoo tysica jedcw, dopad rozprszonych po kraju marynarzy, wielu z nich pooy
trupem, a reszt zmusi do ucieczki na okrty. On tedy, po ustpieniu
i powtrnym przejciu rzeki Iber, zaj si zbrojeniem i ochron pooonych z tej strony rzeki miejsc zostajc na lee zimowe w Nowej Kartaginie. Gneusz za wrciwszy do floty ukara rzymskim trybem tych,
ktrzy ponosili win poraki, po czym trzymajc ju razem ldowe i mor-
159
Roku 217.
160
161
162
nie zwraca uwagi na te rady, lecz nie mg nawet znie tych, co tak
myl objawiali; kaza im zastanowi si nad tym, co prawdopodobnie powiedz ziomkowie w ojczynie, jeeli kraj bdzie niszczony niemal do
samego Rzymu, a oni tymczasem w tyle za nieprzyjacimi bd obozowa
w Etrurii. Po tych sowach wyruszy i poszed z wojskiem naprzd nie
okrelajc ani czasu, ani miejsca, a tylko spieszc si, aby zetrze si z nieprzyjacimi, jak gdyby zwycistwo byo dla niewtpliwe. Bo tak wielk
nadziej zawczasu przela w tumy, e wicej od noszcych bro byo
takich, co poza pochodem towarzyszyli wojsku dla zdobyczy niosc ze sob
acuchy, pta i wszelki tego rodzaju sprzt. Rwnoczenie Hannibal cign naprzd w kierunku Rzymu przez Etruri majc na lewo miasto
zwane Kortona i przylege do gry, na prawo tak zwane Jezioro Trazymeskie; a podczas tego marszu pali i niszczy kraj, chcc sprowokowa
gniew przeciwnikw. Kiedy za zauway, e Flaminiusz ju si zblia,
upatrzy sobie dogodne dla swej potrzeby miejsca i szykowa si do stanowczej bitwy.
83. Na drodze leaa mu paska dolina, po ktrej obu podunych bokach cigny si wysokie i nieprzerwane wzgrza, podczas gdy przy
szerokich bokach z przodu wznosi si stromy i trudno dostpny pagrek,
a z tyu byo jezioro, ktre pozostawiao tylko cakiem wskie przejcie
w dolin u stp gr. Przez t wic dolin przeszed wzdu jeziora i sam
zaj lecy naprzeciw pochodu pagrek, na ktrym rozoy si obozem
z Iberami i Libijczykami, a Balearw i kopijnikw, ktrzy znajdowali si
na czele pochodu, oprowadzi wok i ustawi za wzgrzami, ktre leay
na prawo od doliny, wycignwszy ich w dugiej linii; za jedcw i Galw poprowadzi tak samo wok wzgrz na lewo i rozcign w nieprzerwanej linii, tak e ostatni z nich stali wanie na tej drodze, ktra wioda
wzdu jeziora u stp gr w gb wyej opisanej doliny.
Skoro wic Hannibal w nocy poczyni te przygotowania i otoczy dolin zasadzkami, czeka spokojnie. A Flaminiusz z tyu szed za nim spieszc si na spotkanie [nieprzyjaci]. Ot w pierwszym dniu o cakiem
pnej godzinie rozbi obz tu przy jeziorze; a w nastpnym zaraz o porannej stray powid przedni cz swego wojska wzdu jeziora na
lec przed nim dolin, chcc zaczepi nieprzyjaci.
84. Dzie by szczeglnie mglisty. Hannibal, z chwil gdy przewan
cz pochodu Rzymian wpuci w obrb doliny i gdy ju zbliay si do
niego pierwsze ich szyki, wyda hasa, posa do ustawionych w zasadzce
wojsk i dobra si rwnoczenie ze wszystkich stron do nieprzyjaci.
Wobec nieoczekiwanego zjawiska, gdy nadto mga utrudniaa widok,
a nieprzyjaciele na wielu punktach z gry spadali i atakowali w wojsku Flaminiusza centurionowie i trybunowie rzymscy nie tylko nie mogli
przyj na pomoc, gdzie byo potrzeba, lecz nawet dobrze zrozumie, co si
163
Topic si w jeziorze.
164
165
Magister equitum.
166
do Japygii. Kraj ten dzieli si na trzy czci o rnych nazwach, a mieszkacy jednej czci nazywaj si Dauniami (...)29, trzeciej Messapiami.
Najprzd wpad do Daunii, gdzie poczynajc od Lucerii, rzymskiej kolonii, pustoszy kraj. Nastpnie rozbi obz w okolicy Vibo, urzdza wypady na dzierawy Arpanw i bezkarnie pldrowa ca Dauni. W tym
czasie Fabiusz zoywszy po nominacji ofiar bogom wyruszy w pole
wraz z naczelnikiem jazdy i z zacignitymi naprdce czterema legionami. Skoro w okolicy Daunii poczy si z wojskami, ktre z Ariminum
przybyy na pomoc, zwolni dotychczasowego ich wodza Gneusza ze suby
wojskowej na ldzie i wysa go z konwojem do Rzymu, zleciwszy mu,
aby w razie, gdyby Kartagiczycy czynili jakie ruchy na morzu, zawsze
w por spieszy z odsiecz; sam za w towarzystwie naczelnika jazdy,
po przejciu wojsk, rozoy si obozem naprzeciw Kartagiczykw koo
miejscowoci zwanej Aecae, oddalony od nieprzyjaci mniej wicej
o pidziesit stadiw.
89. Gdy Hannibal dowiedzia si o przybyciu Fabiusza, chcia zaraz
w pierwszym ataku przerazi nieprzyjaci; dlatego wywid swe wojsko, zbliy si do rzymskiego obozu i ustawi si w szyku bojowym.
Poczekawszy jaki czas, odszed z powrotem do swego obozu, bo nikt
nie wychodzi na jego spotkanie. Oto Fabiusz zdecydowany ani nie naraa si na niebezpieczestwo, ani nie stacza stanowczej bitwy, lecz najprzd i przede wszystkim zwaa na bezpieczestwo swych podwadnych,
silnie trwa w tym zamiarze. Z pocztku wic by lekcewaony i dawa
powd do plotek, e stchrzy i przelk si niebezpieczestwa; z czasem
jednak zmusi wszystkich do zgodnego przyznania, e nikt rozwaniej
i rozumniej nie byby mg si zachowa w wczesnych okolicznociach.
Rycho te zdarzenia powiadczyy suszno jego oblicze. A byo to
naturalne. Bo wojska nieprzyjaci wiczone byy od wczesnej modoci
stale w rzemiole wojennym, posiaday wodza, ktry wraz z nimi wzrs
i ju od chopicych lat pozna sub w polu, zwyciyy w licznych
walkach w Iberii, a dwakro z kolei Rzymian i ich sprzymierzecw,
co za najwaniejsze, wyrzeky si wszystkiego i jedyn nadziej ratunku
pokaday w zwycistwie. Natomiast z wojskiem Rzymian miaa si
sprawa na odwrt. Dlatego nie mg Fabiusz wdawa si w stanowcz
walk, w ktrej jego klska byaby oczywista; lecz liczc na pewn przewag opar na niej swe plany i przy jej pomocy kierowa wojn. A ta
przewaga Rzymian polegaa na niewyczerpanych zapasach i mnstwie
ludzi.
90. Przeto w najbliszym czasie stale posuwa si tylko u boku nieprzyjaci i dziki swej znajomoci miejsc wyprzedza ich w obsadzaniu
29
167
168
169
170
171
35
172
S c i p i o.
Zob. rozdz. 95.
173
174
ktry wydajc zakadnikw nieprzyjacioom dziaa, jak mniemano, dziecinnie, a nie odpowiednio do swego wieku, cign na siebie przez to
niemae niebezpieczestwo. Ot teraz, poniewa ju pora roku naglia,
obie strony rozpuciy swe wojska na lee zimowe, kiedy to fortuna przez
owo zajcie z chopcami oddaa Rzymianom dla dalszych ich przedsiwzi znaczn przysug.
100. Taki by stan rzeczy w Iberii. A wdz Hannibal tu bowiem
opucilimy go38 syszc od szpiegw, e w okolicy Lucerii i Gerunium
znajduje si bardzo wielka ilo zboa, a Gerunium jest odpowiednim
miejscem do przechowania go, postanowi tu przezimowa. Posun si
wic ku wspomnianej okolicy cignc obok Gr Liburnijskich 39. Po przybyciu do Gerunium, ktre odlege jest od Lucerii o dwiecie stadiw,
prbowa z pocztku namow zwabi mieszkacw do zawarcia przyjani
i ofiarowa im pork dla swych przyrzecze, poniewa jednak nikt go
nie sucha, zdecydowa si na oblenie. Jako szybko sta si panem
miasta, ktrego mieszkacw zgadzi, domy za przewanie i mury zachowa nietknite, chcc nimi posuy si jako spichrzami na okres zimy.
Wojsku kaza przed miastem rozbi obz, ktry umocni rowem i waem.
Z tym uporawszy si wysa dwie trzecie wojska po zbir zboa i zleci,
eby kady co dnia oznaczon miar dostarcza specjalnym magazynierom, ktrym powierzono te sprawy. Z jedn trzeci strzeg obozu i kry
tu i tam picownikw. Poniewa za okolica przewanie bya atwo dostpna i rwninna, a zbierajcy, eby tak rzec, niezliczeni, nadto pora roku
wanie nadawaa si do zbiorw, przeto kadego dnia gromadzono niezmiern ilo zboa.
101. Marek40 przejwszy wojsko od Fabiusza z pocztku cign
grzbietami gr u boku nieprzyjaci, zawsze majc nadziej, e na wzgrzach kiedy spotka si z Kartagiczykami. Kiedy za usysza, e Hannibal ju zaj Gerunium, zbiera w okolicy zboe i przed miastem stoi
w oszacowanym obozie nawrci ze szczytw i zeszed po grzbiecie
grskim cigncym si ku rwninie. Przybywszy do zamku, ktry ley
na terenie Larinum i nazywa si Kalene, stam koo niego obozem, gotowy
w kadym wypadku zmierzy si z nieprzyjacimi. Hannibal widzc zbliajcych si przeciwnikw pozwoli jednej trzeciej wojska zbiera zboe,
a z dwiema trzecimi uszed z miasta szesnacie stadiw w kierunku nieprzyjaci i rozbi obz na jakim wzgrzu, chcc rwnoczenie wznieci
postrach u przeciwnikw i zapewni bezpieczestwo picownikom. Midzy
obozami znajdowa si pagrek, ktry pooony by dogodnie i blisko obozu
38
Rozdz. 95.
Raczej Taburnijskich; gra Taburnus znajduje si koo Caudium.
40
Pene imi: Marcus Minucius Rufus; zob. rozdz. 87.
39
175
nieprzyjacielskiego; przeto Hannibal wysa okoo dwch tysicy kopijnikw i kaza go jeszcze w nocy obsadzi. Gdy Marek zauway ich z nastaniem dnia, wyprowadzi lekkozbrojnych i zaatakowa pagrek. Po zacitej utarczce w kocu uzyskali przewag Rzymianie i przenieli nastpnie cay swj obz na to miejsce. Poniewa teraz obz stan naprzeciw
obozu, wic Hannibal przez jaki czas trzyma razem przy sobie przewan
cz swego wojska. A kiedy wicej dni upyno, by zmuszony jedn
cz wysa, by pasa bydo, a drug, by zbieraa ywno usiujc wedug
pierwotnego planu nie zmarnowa zdobyczy i zebra jak najwicej zboa,
aby podczas ley zimowych mieli obfite zapasy wszystkiego dla ludzi,
a niemniej dla bydlt jucznych i koni. Najwiksze bowiem nadzieje z caego swego wojska pokada w konnych oddziaach.
102. W tym wiec czasie Marek zauwaywszy, e przewan cz nieprzyjaci dla powyszych celw rozproszona jest po kraju, wywid swe
wojsko w najodpowiedniejszej porze dnia, tj. w poudnie. Po zblieniu si
do obozu Kartagiczykw ustawi cikozbrojnych w szyku bojowym;
a jedcw i lekkozbrojnych, podzielonych na oddziay, wysa przeciw
furaerom z poleceniem, eby nikogo z jecw nie zostawia przy yciu.
Przez to popad Hannibal w niemay kopot; bo nie by do silny, ani
eby ruszy na stojcych naprzeciw siebie, ani eby przyj z pomoc
rozproszonym po kraju. Ci z Rzymian, ktrych wysano na picownikw,
wielu z nich rozproszonych wytukli; ci za, co byli ustawieni w szyku
bojowym, w kocu do tego doszli w lekcewaeniu wroga, e nawet wa
przeamali i o mao co nie obiegli Kartagiczykw. Hannibal znalaz si
wprawdzie w zym pooeniu, lecz mimo to przetrwa burz odpdzajc
zbliajcych si i z bied strzegc swego obozu, a nadszed z odsiecz
Hazdrubal z tymi, co ze wsi zbiegli byli do warownego obozu koo Gerunium, w liczbie okoo czterech tysicy. Teraz nieco nabra odwagi i wyszed przeciw nieprzyjacioom; a ustawiwszy szyk bojowy niedaleko
przed obozem, z trudem odwrci od siebie groce niebezpieczestwo.
Marek, ktry wielu nieprzyjaci zabi w potyczce koo obozu, a jeszcze
wicej wyniszczy na polach, na razie wrci, ywic wielkie nadzieje
co do przyszoci. Nastpnego za dnia, gdy Kartagiczycy opucili swj
obz, nadcign i wzi go w posiadanie. Hannibal bowiem w obawie,
eby Rzymianie w nocy nie zajli nie strzeonego warownego obozu koo
Gerunium i nie zawadnli bagaem i zapasami, postanowi sam si wycofa i znowu tame stan obozem. Od tego czasu postpowali Kartagiczycy przy furaowaniu ostroniej, a na odwrt Rzymianie odwaniej
i zuchwaej.
103. A mieszkacy Rzymu, gdy o tym, co si stao, doniesiono im
z przesad w stosunku do istotnego stanu rzeczy, byli nader uradowani,
najprzd dlatego, e po dotychczasowej beznadziejnoci pooenia zawi-
176
177
178
179
180
skoro wszystko pomaga nam do zwycistwa, potrzeba tylko jednego warunku: waszej woli i gorliwoci, do ktrej dalej was zachca uwaam
nawet za rzecz wam ubliajc. Zapewne dla takich, ktrzy za od u kogo
su albo ktrzy jako sprzymierzecy z obowizku maj si bi za innych,
dla ludzi, ktrym w samej walce grozi najwiksze niebezpieczestwo, natomiast jej wynik jest im obojtny, koniecznym rodkiem staje si
zachta; kogo za, jak was teraz, czeka walka nie w obronie innych, lecz
o siebie samych, ojczyzn, ony i dzieci, i dla kogo skutki jej maj znacznie wysz donioso ni chwilowe niebezpieczestwa, temu potrzebne
jest tylko przypomnienie, nie zachta. Kt bowiem nie chciaby przede
wszystkim zwyciy w boju, a gdyby to byo niemoliwe, pa raczej
w walce, ni yjc patrze na katowanie i zagad najbliszych osb? Dlatego, mowie, bez pomocy moich sw sami stawcie sobie przed oczyma
rnic tego, co nastpi po klsce, a co po zwycistwie, i z tym przekonaniem idcie w bj, e ojczyzna ryzykuje teraz nie same tylko legiony,
lecz cay swj byt. Bo gdyby obecna rozgrywka niepomylnie wypada,
to ojczyzna nie moe ju nic doda do istniejcej siy bojowej, aeby nad
wrogami zdoby przewag. Wszak ca sw gorliwo i si zoya w wasze rce i w was pokada ca nadziej ratunku. Nie zawiedcie jej teraz
w tych nadziejach, lecz zwrcie ojczynie nalen jej podzik i dowiedcie caemu wiatu, e poprzednie klski nie nastpiy dlatego, i Rzymianie
s gorszymi mami ni Kartagiczycy, lecz z braku dowiadczenia u tych,
co wwczas walczyli, i z powodu chwilowych niekorzystnych okolicznoci".
Skoro wic Lucjusz w tych i tym podobnych sowach upomnia onierzy, na razie ich odprawi.
110. Nazajutrz wyruszyli konsulowie i powiedli wojsko tam, gdzie,
jak syszeli, obozuj nieprzyjaciele. Przybyto na miejsce w drugim dniu
i zaoono obz w odlegoci okoo pidziesiciu stadiw od nieprzyjaci.
Ot Lucjusz widzc dookoa rwninne i bezdrzewne miejsca uwaa, e
nie naley stacza bitwy, bo nieprzyjaciele maj przewaajc ilo jazdy,
a raczej przycign ich i zwabi w takie okolice, gdzie walka przypadnie
gwnie wojskom pieszym. Poniewa jednak Gajusz z braku dowiadczenia by przeciwnego zdania, wywiza si midzy wodzami spr, i niesnaski, co ze wszystkiego jest najniebezpieczniejsze. Wobec tego, e
w najbliszym dniu komenda naleaa si Gajuszowi gdy wedug zwyczaju rzymskiego konsulowie codziennie zmieniaj naczelne dowdztwo
tene zwin obz i ruszy naprzd, chcc zbliy si do nieprzyjaci,
mimo usilnych zaklina i przeszkd ze strony Lucjusza. Hannibal wyszed
na spotkanie wrogw z lekkozbrojnymi i jedcami, napad na maszerujcych, uwika ich niepostrzeenie w walk i wywoa wrd nich wielki
zamt. Rzymianie jednak wytrzymali pierwszy atak zasaniajc si oddziaem cikozbrojnych; potem nasali na wroga wcznikw i jedcw
181
182
183
184
185
186
187
KSIGA CZWARTA
1. W poprzedniej ksidze przedstawilimy przyczyny drugiej wojny
midzy Rzymianami a Kartagiczykami i opisalimy napad Hannibala
na Itali. Dalej opowiedzielimy o walkach, jakie midzy nimi odbyy si,
a do bitwy nad rzek Aufidus i koo miasta Kanny. Teraz przejdziemy
zdarzenia, ktre wanie w tych samych czasach zaszy w Grecji, i to
poczwszy od sto czterdziestej olimpiady. Wprzd jednak czytelnikom
naszego dziea przypomnimy pokrtce Wstp, ktrego druga ksiga jest
powicona sprawom greckim, a zwaszcza Zwizkowi Achajskiemu, poniewa take to pastwo zwizkowe przed nami i za naszych czasw
osigno zadziwiajcy wzrost. Oto zaczlimy od Tisamenosa, jednego
z synw Orestesa, i zaznaczylimy, e Achajowie poczwszy od niego a
do Ogygosa byli pod rzdami krlw z tego rodu, nastpnie yli w demokratycznym ustroju opartym na najpikniejszych zasadach, a potem
najprzd przez macedoskich krlw posiadoci ich zostay podzielone
na poszczeglne miasta i wsie. Z kolei podjlimy si przedstawi, jak
znowu zaczli si jednoczy, kiedy to nastpio i ktrzy pierwsi do nich
si doczyli. Nastpnie wyoylimy, w jaki sposb i jak metod przycigali do siebie miasta i zaczli wszystkich Peloponezyjczykw skupia
pod jedn nazw i w jednym zwizku politycznym. Wypowiedziawszy
si oglnie o tym zamiarze wspomnielimy potem zdarzenia szczegowe,
jak one po sobie nastpoway, i doszlimy tak do wygnania Kleomenesa,
krla Lacedemoczykw. Wreszcie strecilimy gwne zdarzenia traktowane we Wstpie, a do mierci Antigonosa, Seleukosa i Ptolemajosa,
ktrzy wszyscy okoo tego samego czasu utracili ycie, i zapowiedzielimy,
e zaczniemy nasze Dzieje od tych faktw, ktre cz si z wyej wspomnianymi.
2. Mianowicie sdzilimy, e to jest najodpowiedniejszy materia do
opracowania, poniewa najprzd Pamitniki Arata kocz si na tych
czasach, do ktrych nawizujc opowiadanie zamierzylimy zda spraw
z dalszej historii Hellenw; po wtre dlatego, e nastpujce i przypadajce na nasze Dzieje czasy bd z naszym zbiegaj si wiekiem, bd
z wiekiem naszych ojcw, z czego wynika, e jedne zdarzenia sami prze-
188
189
190
191
kleomenejskiej; Orchomenosu za, ktry zdoby przemoc, nie oddal Achajom, lecz zatrzyma go na wasno chcc, jak mi si zdaje, nie tylko
wada nad dostpem do Peloponezu, lecz take umieszczajc w Orchomenos zaog i gromadzc tam sprzt wojenny zabezpieczy sobie jego
rodkowe terytoria. A Dorimachos i Skopas odczekawszy czas, w ktrym
niewiele jeszcze dni do urzdowania pozostawao Timoksenosowi, Aratos
za mianowany przez Achajw strategiem na rok nastpny jeszcze wadzy
nie przej powoali cay lud Etolw do Rion, a skoro przysposobili
statki przewozowe i przygotowali okrty Kefallenw, przewieli wojsko
na Peloponez i pocignli z nim na Meseni. Maszerujc przez obszar Patrajw, Farajw i Tritajw udawali, e nie chc adnej krzywdy wyrzdza Achajom; poniewa jednak tum z powodu nieumiarkowanej dzy
zdobyczy nie mg powstrzyma si od pldrowania kraju, wic w przemarszu pustoszyli go i niszczyli, a doszli do Figalei. Std nagle i zuchwale
wtargnli do kraju Meseczykw nie majc najmniejszego wzgldu ani
na istniejc od dawnych czasw midzy nimi a Meseczykami przyja
i wsplno sojuszu, ani na oglne prawo uznane przez narody. Wszystko
to niej stawiali ni wasn zachanno i pldrowali bezkarnie, bo Meseczycy w ogle nie wayli si przeciw nim wyruszy.
7. Achajowie, ktrych zebranie sejmu zwizkowego wedle praw przypado wanie na ten czas, przybyli do Aigion. Po otwarciu zgromadzenia
zarwno Patrajowie i Farajowie wyliczali akty gwatu, dokonane na ich
kraju w czasie przemarszu Etolw, jak i Meseczycy, zjawiwszy si w poselstwie, dali pomocy przeciw krzywdzicielom i wiaroomcom. Po wysuchaniu tych wiadomoci Achajowie podzielali rozgoryczenie Patrajw
i Farajw, wspczuli te z nieszczciem Meseczykw, gwnie jednak
uwaali za rzecz oburzajc, e Etolowie, cho nikt im nie pozwoli na
przemarsz, a sami nawet nie prbowali o to prosi, przecie omielili si
wbrew ukadom wkroczy z wojskiem do Achai. Tym wszystkim rozjtrzeni uchwalili udzieli pomocy Meseczykom, a strateg mia zgromadzi
Achajw pod broni, co by za zebrani na naradzie uznali za dobre, to
miao by obowizujce. Ot Timoksenos, ktry wtedy jeszcze by strategiem, ale poniewa jego urzdowanie prawie ju si koczyo, a zarazem
nie ufa Achajom z powodu wczesnej ich opieszaoci w wiczeniu broni,
usuwa si od ekspedycji i w ogle od cigania wojska. Mianowicie po
wypdzeniu krla Spartiatw, Kleomenesa, wszyscy Peloponezyjczycy,
znueni poprzednimi wojnami i ufni w obecny stan rzeczy, zaniechali zbroje wojennych. Lecz Aratos, oburzony i rozjtrzony zuchwalstwem Etolw,
z wiksz namitnoci zabra si do rzeczy, poniewa ju od dawna ywi
ku nim odraz. Dlatego te spieszno mu byo zebra Achajw pod broni
i gotw by bi si z Etolami. Wreszcie, skoro na pi dni przed nalenym
czasem przej od Timoksenosa piecz pastwow, napisa do miast i po-
192
193
194
195
196
14. Lud Achajw, zebrawszy si po kilku dniach na zwyczajnym posiedzeniu Zwizku, rozgoryczony by zarwno w caoci jak i poszczeglne
osoby na Arata, jako e on niewtpliwie by winny wyej opisanej
klski. Gdy zatem polityczni przeciwnicy Arata oskarali go i przytaczali
wyrane dowody jego winy, tum jeszcze bardziej oburza si i rozjtrza.
Bo pierwszym oczywistym bdem wydawa si ten, e przed nalenym
mu czasem przywaszczy sobie cudze urzdowanie i podj si takich
czynw, ktre, jak wiedzia, nieraz mu si nie udaway. Drugim i jeszcze
wikszym byo odprawienie Achajw, w chwili gdy Etolowie stali jeszcze
w rodku Peloponezu, zwaszcza e przedtem ju pozna, i Skopas i Dorimachos maj zamiar zakci obecny stan rzeczy i roznieci wojn. Trzeci
bd na tym polega, e z tak nielicznym wojskiem bez adnej naglcej
koniecznoci zaczepi przeciwnikw, chocia mg bezpiecznie wycofa
si do ssiednich miast, zebra Achajw i wtedy dopiero wszcz bj
z nieprzyjacimi, jeeli to bezwzgldnie uwaa za korzystne. Ostatnim
za i najwaniejszym byo to, e gdy ju zdecydowa si walczy, tak
lekkomylnie i nierozwanie dziaa, i rezygnujc z rwniny i z uycia
cikozbrojnych, jedynie z lekkozbrojnymi u podna gr wyda bitw
Etolom, dla ktrych nic nad to nie mogo by korzystniejsze i dogodniejsze.
Pomimo to, skoro tylko wystpi Aratos i wspomnia o swoich dawniejszych zasugach dla Zwizku i czynach, dalej co do zarzutw stara si
dowie, e nie ponosi winy za to, co si stao, wreszcie prosi o przebaczenie, jeeli istotnie co przeoczy w stoczonej bitwie, i wyrazi zdanie,
e powinni w ogle rozpatrywa sprawy nie z gorycz, lecz po ludzku
wtedy lud zmieni swj nastrj tak prdko i tak wielkodusznie, e nawet
tym przeciwnikom Arata, ktrzy go zaczepiali, dugo by niechtny,
a w tym, co dalej naleao czyni, cakowicie szed za rad Arata.
Te wic zdarzenia przypady jeszcze na poprzedzajc olimpiad,
a dalsze nale ju do setnej czterdziestej.
15. Uchway Achajw byy nastpujce: Wysa posw do Epirotw,
Beotw, Focejczykw, Akarnanw i do Filipa z zawiadomieniem, jak Etolowie wbrew ukadom, z broni w rku, ju dwa razy wpadli do Achai,
oraz z wezwaniem, aby im stosownie do umowy udzielili pomocy i take
Meseczykw przyjli do Zwizku. Strateg ma zacign wojsko achajskie
zoone z piciu tysicy pieszych i piciuset jedcw i z nimi ruszy na
pomoc Meseczykom, jeeli Etolowie wkrocz do ich kraju; ma on take
uoy si z Lacedemoczykami i Meseczykami, ilu jedcw i pieszych
oba narody powinny dostarczy na wsplnie prowadzon wojn". Przez
powzicie tej uchway Achajowie, znoszc mnie to, co si stao, ani nie
opucili Meseczykw, ani nie odstpili od swego planu; a mianowani na
posw do sprzymierzecw spenili swoje zadanie. Dalej strateg w myl
uchway zacign wojsko w Achai; z Lacedemoczykami za i Mese-
197
198
199
200
Eforos z Kyme, yje w IV w. przed n. e. Jest autorem Historii powszechnej opowiadajcej dzieje od powrotu Heraklidw do 340 r.
201
202
si do artystycznego wyksztacenia, a w nim zwaszcza do muzyki, i zagodzili swe obyczaje, bo tylko w ten sposb mogliby pozby si dzikoci,
jak si wtedy odznaczali. My za, przedstawiwszy to, co si nam nasuno
o Kynaitach, znw wracamy tam, skd odbieglimy od tematu.
22. Etolowie wic dokonawszy takich rzeczy na Peloponezie wrcili
bezpiecznie do swojej ojczyzny, a Filip cignc z wojskiem na pomoc
Achajom zjawi si w Koryncie. Poniewa jednak przyby za pno, wysa gocw z listami do wszystkich sprzymierzecw, wzywajc ich, aby
poszczeglni z nich spord siebie szybko delegowali do Koryntu przedstawicieli, ktrzy mieli si z nim naradzi nad wsplnymi interesami.
Sam ruszy w drog i syszc, e Lacedemoczycy popadli w zamieszki
i mordy, posuwa si w kierunku Tegei. Albowiem Lacedemoczycy nawykli do rzdw krlewskich i do bezwzgldnego posuszestwa wobec
panujcych, wtedy za wieo oswobodzeni przez Antigonosa nie majc
adnego krla wanili si midzy sob, gdy wszyscy uwaali si za
rwnouprawnionych w pastwie. Z pocztku wic dwaj eforowie nie
ujawniali swych przekona, ale trzej inni stali po stronie Etolw tuszc,
e Filip z powodu modego wieku jeszcze nie zdoa opanowa stosunkw
na Peloponezie. Kiedy jednak Etolowie wbrew ich oczekiwaniu szybko
zawrcili z Peloponezu, a Filip jeszcze szybciej przyby z Macedonii,
wwczas trzej eforowie, nie ufajc jednemu z dwch, Adeimantowi, poniewa zna on wszystkie ich plany i nie bardzo by zadowolony z tego,
co si dziao, obawiali si, e skoro zbliy si krl Filip, on zdradzi przed
nim wszystkie ich sprawki. Dlatego umwiwszy si z kilku modymi
ludmi, kazali ogosi przez herolda, eby ci, ktrzy s w odpowiednim,
wieku, z broni w rku zjawili si przy wityni Ateny Chalkioikos, gdy
Macedoczycy cign na miasto. Gdy oni na niezwyke wezwanie szybko
si zgromadzili, Adeimantos, ktremu nie podobao si to zajcie, wystpi
na rodek i prbowa ich upomnie i pouczy, e przedtem naleao to
ogoszenie wyda i powoanie pod bro zapowiedzie, kiedy to dosza do
nas wiadomo, e Etolowie, nasi wrogowie, zbliaj si do granic naszego
kraju, a nie teraz, kiedy syszymy, e Macedoczycy, nasi dobroczycy
i zbawcy, zbliaj si z krlem na czele". Ledwie zacz w te sowa,
przypadli do namwieni do tego modzi ludzie i zakuli go, a wraz z nim
Stenelaosa, Alkarnenesa, Tyestesa, Bionidasa i jeszcze wicej innych obywateli. Polyfontas za i niektrzy z nim roztropnie przewidujc, co nastpi, uciekli do Filipa.
23. Popeniwszy ten czyn zaraz posali rzdzcy w Sparcie eforowie
do Filipa, aby oskary zabitych i prosi go o wstrzymanie si z przybyciem, a po rozruchach znowu bdzie przywrcony porzdek w miecie;
ale mwili niech Filip bdzie przekonany, e zamiarem ich jest
zachowa we wszystkim rzeteln przyja dla Macedoczykw. Jako
203
wysacy spotkali krla, gdy by ju w okolicy gry Partenion, i przeprowadzali z nim rozmowy stosownie do otrzymanych zlece. Po wysuchaniu przybyych kaza im krl spiesznie wraca do domu i oznajmi
eforom, e sam bez przerwy kontynuujc drog rozbije obz w Tegei,
a od nich da, aby co prdzej wysali do odpowiednich mw celem
wsplnego omwienia obecnej sytuacji. Skoro ci, ktrych wysano naprzeciw krla, wykonali jego rozkaz, zwierzchnicy Lacedemoczykw
wysuchawszy go posali do Filipa dziesiciu mw. Ci udali si do Tegei
i dopuszczeni do Rady Krlewskiej (Omias sta na czele poselstwa) oskaryli Adeimanta i jego stronnikw jako winnych ruchawki, Filipowi za
przyrzekli, e sami speni wszystkie obowizki sprzymierzecw oraz
dowiod, e co do yczliwoci wzgldem niego pod adnym wzgldem nie
ustpuj nikomu z tych, ktrzy uchodz za prawdziwych jego przyjaci.
Ot Lacedemoczycy po tych i tym podobnych owiadczeniach ustpili.
Uczestnicy za Rady Krlewskiej rnili si midzy sob w pogldach.
Jedni, ktrzy znali chytro Spartan i byli przekonani, e Adeimantos
zgin z powodu swej yczliwoci dla Macedoczykw oraz e Lacedemoczycy mieli zamiar pj rka w rk z Etolami radzili Filipowi
przykadnie ukara Lacedemoczykw postpujc z nimi w ten sam sposb, w jaki Aleksander postpi z Tebanami zaraz po objciu rzdw.
Inni ze starszych zaznaczali, e taka surowo jest zbyt twarda za to, co
si stao; raczej naley winowajcw skarci i po ich usuniciu zoy rzdy
i urzdy w rce jego przyjaci.
24. Krl przemwi na kocu, o ile wypowiedziane wwczas pogldy
naley krlowi przypisa, bo nie jest prawdopodobn rzecz, eby siedemnastoletni modzieniec w tak wanych sprawach mg wyda suszny
sd. Lecz nam, piszcym, wypada te pogldy, na mocy ktrych powzito
uchway, przysdzi stojcym na czele osobistociom; natomiast czytelnicy sami musz odgadn, e takie myli i sdy prawdopodobnie pochodz od wspobecnych, a zwaszcza od najbliszych krlowi osb, z tych
za najsuszniej mgby kto Aratowi przypisa wyrzeczon wwczas
przez krla opini. Ot krl owiadczy, e specjalne wykroczenia sprzymierzecw przeciw sobie samym jemu przystoi sowem i pismem uporzdkowa i skarci; te za, ktre dotycz caego Zwizku, musz jedynie
przez wszystkich wsplnie by rozwaone i uporzdkowane. Poniewa wic
Lacedemoczycy wobec caego Zwizku adnej jawnej winy na siebie
nie cignli, a raczej przyrzekaj speni wszystkie obowizki wobec nas,
przeto nie godzi si z nieubagan surowoci z nimi postpi. Byoby
bowiem niedorzeczne, gdyby tych, ktrym jego ojciec 5, pokonanym jako
nieprzyjacioom, nic zego nie zrobi, on sam za tak mae przewinienie
5
204
ze skrajn surowoci chcia ukara. Skoro przewayo to zdanie, e naley zajcie zbagatelizowa, natychmiast wysa krl Petrajosa, jednego
ze swoich przyjaci, wraz z Omiasem i reszt posw, aby zachci lud
do wytrwania w yczliwoci ku niemu i ku Macedoczykom, a zarazem
aby przysic i otrzyma przysig co do sojuszu. Sam z wojskiem ruszy
w drog i pomaszerowa znowu do Koryntu, dajc sprzymierzecom
w udzielonej Lacedemoczykom odpowiedzi pikny dowd swego sposobu mylenia.
25. W Koryncie zasta ju posw, ktrzy przybyli tam ze sprzymierzonych pastw, i naradza si z nimi oraz rozwaa, co naley czyni
i jak postpi z Etolami. Beotowie oskarali ich, e w czasie pokoju ograbili wityni Ateny Itonia, Focejczycy, e wyprawili si przeciw Ambrysos i Daulion prbujc te miasta zagarn, Epiroci, e spustoszyli ich kraj;
Akarnani wywodzili, jak przeciw Tyrion uknuli zdrad i jeszcze w nocnej
porze omielili si zaatakowa miasto; wreszcie Achajowie zdawali spraw,
e zajli oni Klarion na terytorium Megalopolis, spustoszyli w przemarszu
kraj Patrajw i Farajw, spldrowali Kynait, ograbili wityni Artemidy w Lusoi, oblegali Kleitoriw, zgotowali na morzu zamach przeciw
Pylos, na ldzie przeciw Megalopolis, ktre wanie byo na nowo zaludniane, usiujc je wsplnie z Ilirami doszcztnie zburzy. Po wysuchaniu
tych zaale wszyscy czonkowie Sejmu Zwizkowego jednomylnie postanowili wyda Etolom wojn. Wspomniane przyczyny wyoyli na pocztku uchway i dodali jeszcze wyjanienie: jeeli Etolowie od chwili
mierci Demetriosa, naturalnego ojca Filipa, zatrzymuj sprzymierzecom jaki kraj albo miasto, to oni dopomog im je odzyska; tak samo
tym wszystkim, ktrzy zmuszeni okolicznociami wbrew woli stali si
czonkami pastwa etolskiego, przywrc ich ojczysty ustrj, tak eby
bdc w posiadaniu swego kraju i swych miast mogli bez zag i bez danin
y na wolnoci oraz zachowa ojczyste urzdzenia i prawa. Take amfiktyonom przyrzekali na pimie sw pomoc w odzyskaniu ich praw i wadzy
nad wityni, wadzy, ktr teraz wydarli im Etolowie chcc sami by
panami majtku witynnego.
26. Przez ratyfikacj tej uchway w pierwszym roku sto czterdziestej
olimpiady6 rozpocza si tak zwana wojna sprzymierzecza, ktrej pocztek by suszny i odpowiadajcy popenianym bezprawiom. Czonkowie Rady Zwizkowej wysali natychmiast posw do sprzymierzecw,
aby lud w kadym pastwie zatwierdzi uchwa i aby wszyscy zaczli
z Etolami wojn poza krajem. Take do Etolw wysa Filip list tej treci:
Jeeli mog co uzasadnionego powiedzie przeciw zarzutom, niech jeszcze
teraz na wsplnym zebraniu ustnie spr zaagodz; jeeli za przypusz6
Tj. w r. 219.
205
206
207
Fragment hyporchemu, pieni tanecznej (Bergk fr. 86, Turyn fr. 120).
208
209
210
211
mwiem, mianowali jednego krla w prawidowy i naleyty sposb, mianowicie Agesipolisa, ktry co do wieku by wprawdzie jeszcze chopcem,
ale synem Agesipolisa, syna Kleombrotosa, a ten ostatni wstpi na tron 12,
gdy Leonidasa usunito od rzdw, poniewa by najbliszym krewnym
tego domu. Opiekunem chopca obrali Kleomenesa, syna Kleombrotosa
a brata Agesipolisa. Jednake Archidamos, ktry pochodzi z drugiego
domu i by synem Eudamidasa, mia z crk Hippomedonta dwch synw;
take y jeszcze Hippomedon, syn Agesilaosa, syna Eudamidasa, i byo
nadto wielu innych z tego domu, wprawdzie dalej spokrewnionych ni
wymienieni, ale przecie nalecych do rodu. Ot z pominiciem tych
wszystkich ustanowili krlem Likurga, z ktrego przodkw aden nie nosi
tego tytuu; ten da kademu z eforw po talencie i zosta za to potomkiem
Heraklesa i krlem Sparty. Tak tanio mona wszdzie okupi bezprawie 13.
Dlatego te nie dzieci ich dzieci, lecz sami ci, ktrzy ustanowili krla,
pierwsi odpokutowali sw gupot.
36. Gdy Machatas dowiedzia si o tym, co zaszo u Lacedemoczykw,
zjawi si z powrotem w Sparcie i zechca eforw oraz krlw, aby zaczli
wojn z Achajami, bo tylko tak mwi mona pooy kres zabiegom
tych Lacedemoczykw, ktrzy na wszelki sposb staraj si rozerwa
zwizek z Etolami, jak i owych, ktrzy w Etolii to samo czyni. Eforowie
i krlowie dali si namwi i tak wrci Machatas osignwszy swj zamiar
dziki gupocie tych, ktrzy z nim trzymali. Likurg za zebra wojsko
najemne i pewn ilo uzbrojonych obywateli, aby wpa do kraju Argiww, ktry wskutek dotychczasowego stanu rzeczy zupenie by nie
strzeony. Jako Polichn, Prasiai, Leukai i Kyfanta wzi w nagym
ataku; lecz atak jego na Glympeis i Zaraks odparto. Gdy to uczyni, Lacedemoczycy ogosili przez herolda prawo upienia Achajw. Take
Ele jeykw namwi Machatas zachcajc ich w podobny sposb jak Lacedemoczykw, aeby zaczli wojn z Achajami.
Skoro niespodziewanie sprawy poszy Etolom po myli, wkraczali oni
w wojn z pen otuch; przeciwnie za Achajowie, Filip bowiem, w ktrym pokadali swe nadzieje, zajty by jeszcze zbrojeniem, Epiroci zwlekali z wojn, Meseczycy siedzieli spokojnie. Tymczasem Etolowie wspomagani przez gupot Elejczykw i Lacedemoczykw ze wszystkich stron
opasywali ich wojn.
37. Ot Aratowi w tym czasie skoczyo si ju urzdowanie, a syn
jego Aratos, wybrany przez Achajw, przej urzd stratega. U Etolw
za by strategiem Skopas, a czas jego roku urzdowania dobieg wanie
12
212
W r. 219.
213
214
Dzisiejszy Dunaj.
215
216
abymy wskutek nieznajomoci rzeczy nie byli zmuszeni jak dzieci sucha z otwartymi ustami kadego opowiadania, lecz majc lady prawdy
do pewnego stopnia wedug nich mogli osdzi, czy to, co kto mwi, jest
prawdziwe lub faszywe.
Teraz wracamy do dalszych roztrzsa o korzystnym pooeniu Byzantion.
43. Ujcie wic, ktre czy Pontos i Propontis, jest dugie na sto
dwadziecia stadiw, jak dopiero co powiedziaem, i granic jego ku
Pontowi stanowi Hieron, ku Propontis odstp od wybrzea przy Byzantion. Midzy obu ley Hermajon, mianowicie na wystpie po strome
europejskiej, ktry tworzy przyldek w ujciu; odlege ono jest od Azji
o pi prawie stadiw i znajduje si na najwszym miejscu caego
ujcia, gdzie take Dariusz mia przerzuci most przez cienin morsk,
gdy si przez ni przeprawia na Scytw. Ot na reszcie traktu od strony
Pontu jest ruch prdu jednostajny, poniewa podobne s wybrzea, ktre
cign si po obu stronach ujcia. Skoro jednak prd idcy od Pontu
dotrze do Hermajon po stronie europejskiej, gdzie, jak mwilimy, jest
najwsze miejsce, i tam cinity, gwatownie si odbije, wtedy zwraca
si jakby pod otrzymanym ciosem i wpada na przeciwlege wybrzee Azji.
Std znowu, niby zawracajc, bierze przeciwny kierunek ku przedgrzom
po europejskiej stronie, ktre nosz nazw Koo Hestyj. Z tego miejsca
powtrnie z rozmachem dopada tak zwanej Bus, miejscowoci w Azji,
gdzie wedug poda , przeprawiwszy si przez morze, najpierw
postawia sw stop. Wreszcie prd, wybiegajc z Bus, pdzi ku samemu
Byzantion, rozszczepia si koo tego miasta i jedn swoj odnog wpywa
do zatoki, ktra nosi nazw Keras, a wiksz czci znowu na bok si
zwraca. Nie moe wic ju on utrzyma swej siy a do przeciwlegego
wybrzea, na ktrym ley Kalchedon. Skoro bowiem nieraz odby drog
w przeciwnym kierunku, a cienina morska w tej okolicy ma ju pewn
szeroko, wic osabiony nurt nie robi ju krtkich zakrtw ku przeciwlegemu brzegowi pod ostrym ktem, lecz raczej pod rozwartym; tak
zatem cignie przez cienin omijajc miasto Kalchedoczykw.
44. Tym, co powoduje tak dogodne pooenie miasta Byzantyjczykw,
a wrcz przeciwne Kalchedoczykw jest wanie to, co teraz powiedziaem, chocia pozornie oba miasta wydaj si mie rwnie dogodne
pooenie. A przecie mimo najlepszych chci nie atwo jest do jednego
dopyn, podczas gdy do drugiego, choby nie chcia, z koniecznoci
niesie ci prd, jak wyej powiedzielimy. Za dowd na to posuy, co
nastpuje. Ci, ktrzy chc przeprawi si z Kalchedonu do Byzantion,
nie mog pyn prosto wskutek znajdujcego si w porodku prdu, lecz
zbaczaj ku Bus i tak zwanemu Chrysopolis ktre ongi obsadzili Ateczycy za rad Alkibiadesa i pierwsi usiowali domaga si ca za wywz
217
od eglujcych do Pontu a dalej powierzaj si prdowi, ktrym z koniecznoci niesieni s do Byzantion. Podobnie ma si te sprawa z eglug po drugiej stronie miasta Byzantyjczykw. Bo czy kto jedzie z Hellespontu z wiatrami poudniowymi, czy do Hellespontu z Pontu z wiatrami
pnocnymi egluga wzdu wybrzea Europy z miasta Byzantyjczykw
ku cieninom Propontydy koo Abydos i Sestos, i tak samo znowu std
do Byzantion, jest prosta i zarazem atwa. Natomiast odwrotnie dzieje si
z jazd od Kalchedonu wzdu wybrzea Azji, poniewa szlak eglowny
przy brzegu wije si wrd zatok, a obszar Kyzikenw daleko wybiega
w morze. Bo w drodze z Hellespontu do Kalchedonu posugiwa si flot
jadc wzdu wybrzea Europy, a potem zbliajc si do okolicy Byzantion
skrci i eglowa w stron Kalchedonu trudno jest z powodu prdu
i wyej podanych przyczyn. A tak samo znowu cakiem jest niemoliwe
przy wyjedzie z Kalchedonu prosto eglowa ku Tracji wskutek prdu
w porodku drogi i dlatego, e oba wiatry przeciwne s jazdom w obu
kierunkach. Mianowicie wiatr poudniowy wprowadza do Pontu, a wyprowadza z niego wiatr pnocny, tymi za wiatrami musi si eglarz
posugiwa przy jazdach w obu kierunkach.
To wic jest wanie przyczyn szczliwego pooenia Byzantion od
strony morza; o tym za, co czyni niepomylnym jego pooenie od strony
ldu, mam zamiar mwi.
45. Poniewa Tracja opasuje tak wkoo ich obszar, e siga od morza
do morza, s oni naraeni na ustawiczn i trudn wojn z mieszkacami
tego kraju; bo choby uzbroiwszy si raz zwyciyli nieprzyjaci, to
i tak nie zdoaj pozby si wojny, gdy plemion i ksit jest tam mnstwo. Wszak jeeli jednego pokonaj, trzej inni potniejsi ksita wkraczaj w ich kraj, a take jeeli ustpi i zgodz si na daniny i ukady, nic
przez to nie zyskuj, bo jeeli oddadz co jednemu, to wanie z tego
powodu znajduj piciu nowych nieprzyjaci. Dlatego uwikani s w ustawiczn i cik wojn. C bowiem jest niebezpieczniejszego ni wojna
z ssiadami i barbarzycami? C straszniejszego? Atoli oni zmagajc si
z tymi nieszczciami na ldzie, prcz innych klsk towarzyszcych wojnie
doznaj nadto mwic sowami, poety niby mk Tantala". Oto
posiadaj bardzo yzny kraj, lecz skoro go z mozoem uprawi i skoro
doczekaj si piknych i obfitych plonw, a nastpnie zjawi si barbarzycy i cz ich zniszcz, cz zbior i uwioz wtedy to, nie mwic
ju o pracy i kosztach, gdy widz jeszcze zniszczenie, opakuj pikno
plonw i z przykroci znosz swj los.
Mimo to znosili wojn z Trakami wskutek przyzwyczajenia i w stosunkach z Grekami trwali przy dawnych prawach. Skoro jednak zwalili
si na nich jeszcze Galowie pod wodz Komontoriosa, wwczas spotkay
ich wszelkie nieszczcia.
218
219
krewny razem z nim przekroczy Tauros na dwa mniej wicej lata przed
czasem, o ktrym teraz jest mowa. Mianowicie mody Seleukos ledwie
dosta si na tron, syszc, e Attalos przywaszczy sobie ju wadz w caej Azji z tej strony Tauru, z gorliwoci zacz broni wasnych spraw;
przekroczywszy jednak z wielkim wojskiem Tauros znalaz mier podstpnie zamordowany przez Gala Apaturiosa i przez Nikanora. Achajos
jako krewny pomci bezzwocznie dokonany mord zabijajc Nikanora
i Apaturiosa; wojskami za i ca wojn kierowa rozumnie i wielkodusznie. Cho bowiem sprzyjay mu okolicznoci i masy nakaniay go do
woenia na gow diademu, nie chcia tego uczyni, lecz zachowa wadz
dla modszego z synw 17, Antiocha, i szybko przebywajc kraje odzyskiwa z powrotem ca Azj z tej strony Tauru. Poniewa jednak sprawy
nieoczekiwanie szy mu po myli, gdy Attalosa zamkn w samym Pergamon, a ca reszt dosta w sw moc przeto rozzuchwalony powodzeniem od razu wszed na inn drog. Jako przywdziawszy diadem
i ogosiwszy si krlem sta si wtedy najpotniejszym i najgroniejszym
wrd krlw i ksit z tej strony Tauru. W nim te najbardziej pokadali teraz sw ufno Byzantyjczycy, kiedy przedsiwzili wojn przeciw
Rodyjczykom i Pruzjaszowi.
49. Pruzjasz za ju przedtem zarzuca Byzantyjczykom, e uchwalonych dla kilku posgw nie powicili, lecz spraw przewlekali i pucili
w niepami. Dalej bra im za ze, e dokadali wszelkich stara, aby
pooy kres wrogim stosunkom i wojnie midzy Attalosem a Achajosem
mniemajc, e przyja ich z wielu wzgldw szkodliwa jest dla jego interesw. Drania go te myl, e Byzantyjczycy na igrzyska Ateny wysali
do Attalosa posw jako uczestnikw w ofiarach, a do niego na wito
Soteriw nikogo nie posali. Gdy wic z wszystkich tych powodw ogarnia go skryty gniew, chtnie podj propozycj Rodyjczykw i ukadajc
si z posami zada, eby Rodyjczycy prowadzili wojn na morzu, on
sam za spodziewa si na ldzie niemniejsze szkody wyrzdza przeciwnikom. Wojna wic Rodyjczykw przeciw Byzantyjczykom z tych powodw i tak si zacza.
50. Byzantyjczycy z pocztku sprycie prowadzili wojn, ufni w pomoc Achajosa i spodziewajc si przez cignicie Tiboitesa z Macedonii
sami w odwecie wystraszy Pruzjasza i uwika w niebezpieczestwo. Ten
wojujc ze wspomnian gorliwoci zabra Byzantyjczykom przy ujciu
tak zwane Hieron, ktre oni krtko przedtem kupili za wielk sum pienidzy z powodu dogodnego pooenia miejsca, nie chcc nikomu zostawia adnego punktu oparcia ani dla eglujcych do Pontu kupcw, ani
dla handlu niewolnikami lub cignicia korzyci z samego morza 18. Zabra
17
18
220
im nadto po stronie azjatyckiej obszar, jaki ju od duszego czasu posiadali w Myzji. Rodyjczycy za zaopatrzywszy w zaog sze okrtw,
a oprcz tych cignwszy od sprzymierzecw dalsze cztery i wybrawszy
dowdc floty Ksenofantosa pynli ku Hellespontowi z dziesiciu okrtami.
Stajc na kotwicy z reszt statkw koo Sestas przeszkadzali tym, ktrzy
chcieli pyn do Pontu; a na jednym statku wypyn dowdca floty,
aby wystawi Byzantyjczykw na prb, czy moe ze strachu przed wojn
oka ju skruch. Gdy oni nie zwracali na uwagi, odpyn, zabra
reszt okrtw i odjecha ze wszystkimi na Rodos. Byzantyjczycy za
posali do Achajosa z prob o pomoc, a do Tiboitesa wyprawili ludzi,
ktrzy go mieli sprowadzi z Macedonii, bo panowanie nad Bityni zdawao si nie mniej nalee do Tiboitesa ni do Pruzjasza, ile e by on
stryjem Pruzjasza. Kiedy Rodyjczycy zauwayli wytrwao Byzantyjczykw, wymylili zrczny sposb dla osignicia zamierzonego celu.
51. Widzc bowiem, e wytrwao Byzantyjczykw w wojnie gwnie
uzasadniona jest nadziejami, jakie pokadali w Achajosie, i biorc pod
uwag, e ojciec Achajosa, na ktrego ocaleniu temu bardzo zaleao,
uwiziony jest w Aleksandrii, postanowili wysa posw do Ptolemajosa,
aby wyprosi uwolnienie Andromacha; a o ile przedtem czynili to przygodnie, teraz naprawd spieszno byo im z t spraw, aby wywiadczywszy Achajosowi tak przysug zobowiza go do spenienia wszelkich
swoich da. Kiedy zjawili si posowie, Ptolemajos namyla si, czyby
nie zatrzyma Andromacha, spodziewajc si posuy nim przy sposobnoci, poniewa spr jego z Antiochem by jeszcze nie rozstrzygnity,
Achajos za, ogosiwszy si niedawno krlem, znaczn rozporzdza potg.
Mianowicie Andromachos by ojcem Achajosa, a bratem Laodiki, ony
Seleukosa. Poniewa jednak Ptolemajos z caego serca przychylny by
Rodyjczykom i stara si im we wszystkim przysuy, przeto zgodzi si
i odda im Andromacha, aby odwieli go do syna. Ci, uzyskawszy to i przyznawszy jeszcze Achajosowi pewne zaszczyty, odebrali tym samym najwiksz nadziej Byzantyjczykom. A spotkao Byzantyjczykw nadto inne
niepowodzenie. Bo wracajcy z Macedonii Tiboites zmar i zniweczy
w ten sposb ich plany. Po tym wypadku upadli Byzantyjczycy, na duchu,
Pruzjasz za wzmocniony w swych nadziejach co do wojny sam wojowa
na azjatyckim terytorium i energicznie bra si do rzeczy, a rwnoczenie
zwerbowa Trakw i oni na europejskim terytorium nie wypuszczali
Byzantyjczykw poza bramy miasta. Byzantyjczycy wic, zawiedzeni
w swych nadziejach i zewszd nkani wojn, ogldali si za dogodnym
wyjciem z tego pooenia.
52. Kiedy wic w Byzantion zjawi si Kauaros, krl Galw, i gorliwie
poredniczy w zaegnaniu sporu usiujc pooy kres wojnie, zgodzili si
na jego propozycje Pruzjasz i Byzantyjczycy. Rodyjczycy syszc o usio-
221
222
223
Talent = 26 kg.
W rozdz. 37.
224
225
59. W tym samym czasie Euripidas, ktrego Etolowie posali Elejczykom jako wodza, najechawszy terytorium Dymajw, Farajw i Tritajw, skd uprowadzi wielk ilo zdobyczy, cign z powrotem do Elei.
A Dymajczyk Mikkos, ktry wtedy wanie by podstrategiem Achajw,
wyruszy z ca si zbrojn Dymajw, Farajw jako te Tritajw i dopieka oddalajcym si nieprzyjacioom. Lecz zawzicie (...)22 wpad
w zasadzk, ponis klsk i straci wielu ludzi; pado bowiem czterdziestu piechurw, a dostao si do niewoli okoo dwustu. Ot Euripidas,
podniesiony na duchu uzyskanym sukcesem, po kilku dniach znowu wyprowadzi wojsko i zaj w pobliu Araksos dogodnie pooon warowni
Dymajw, zwan Teichos, o ktrej kry podanie, e ongi zbudowa j
Herakles, gdy prowadzi wojn z Elejczykami, aby tu mie przeciw nim
punkt operacyjny.
60. Dymajowie, Farajowie i Tritajowie ponisszy straty przy udzieleniu odsieczy i obawiajc si o przyszo, poniewa zajto im warowni,
najpierw wysali gocw do stratega Achajw, aby donie o tym, co
zaszo, i prosi o pomoc dla siebie, pniej wydelegowali posw z tym
samym daniem. Lecz Aratos nie mg zwerbowa najemnego onierza,
poniewa Achajowie podczas wojny kleomenejskiej nie wypacili czci
odu wojskom zacinym; zreszt w ogle w swych poczynaniach,
a krtko mwic we wszystkim, co dotyczyo wojny, wykazywa brak
miaoci i energii. Dlatego te Likurg zaj Atenajon na obszarze Megalopolitan, a Euripidas po tym, co wymienilimy, Gortyn na terytorium
Telfuzy. Dymajowie, Farajowie i Tritajowie straciwszy nadziej na posiki ze strony stratega porozumieli si midzy sob i postanowili nadal
nie uiszcza Achajom skadek zwizkowych, lecz na wasn rk zwerbowa onierzy najemnych, trzystu pieszych i pidziesiciu jedcw, i przy
ich pomocy ubezpieczy swe terytorium. Zdawao si, e czynic tak wykazuj du dbao o wasne sprawy, natomiast jeli idzie o sprawy oglne,
wrcz przeciwnie. Tym bowiem, ktrzy pragnli rozlunienia Zwizku,
wyranie niby przewodnicy wskazywali z drog i dawali zy przykad.
Najwiksz win za ten postpek susznie kto obarczyby stratega, ktry
proszcych stale lekceway, zwleka i wydawa ich na up losu. Wszak
kady, kto jest w niebezpieczestwie, pki pokada jak nadziej w przyjacioach i sprzymierzecach, zwyk si jej trzyma; jeeli jednak w przeciwnociach utraci ow nadziej, wwczas ju zmuszony jest sam sobie,
jak zdoa, pomaga. Przeto Tritajom, Farajom i Dymajom nie mona
czyni zarzutu, e na wasn rk werbowali onierzy najemnych, kiedy
wdz Achajw zwleka; ale musi si ich gani, e odmwili dalszych skadek do Zwizku. Bo wprawdzie nie mogli pomija wasnych potrzeb, lecz
22
226
bdc bogaci i majc po temu mono powinni byli zarazem speni swe
obowizki wobec Zwizku, zwaszcza e wedle praw tego zwrot kosztw 23 by pewny, a co najwaniejsze, oni wanie byli twrcami politycznego Zwizku Achajw 24.
61. Taki by stan rzeczy na Peloponezie, gdy krl Filip przeszedszy
Tesalie zjawi si w Epirze. Tu poczy ze swymi Macedoczykami ca
si zbrojn Epirotw jako te przybyych do z Achai trzystu procarzy
i przysanych od Polyrrenw piciuset Kreteczykw, po czym ruszy
dalej, przekroczy Epir i dotar do terytorium Ambrakiotw. Gdyby wic
by w pierwszym rozpdzie bezzwocznie wpad do rodkowej Etolii, to
byby nagym i nieoczekiwanym atakiem swych cikich wojsk pooy
kres caej wojnie; tymczasem on da si namwi Epirotom, eby najpierw zdoby Ambrakos, i w ten sposb zostawi Etolom czas do skupienia
si, obmylenia rodkw zaradczych i przygotowania si na przyszo.
Epiroci bowiem uwaajc wasny interes za pilniejszy ni wsplny sprzymierzecw i gorliwie dc do podbicia Ambrakos prosili Filipa, aby
obieg to miejsce i naprzd je zdoby, gdy najbardziej zaleao im na
Odzyskaniu zagarnitej przez Etolw Ambrakii, a spodziewali si osign
to wtedy tylko, gdy stan si panami wspomnianego miejsca i std obiegn
miasto. Bo Ambrakos jest dobrze warownym miejscem dziki zewntrznym fortyfikacjom i samym murom, ley za na bagnach majc od ldu
jeden tylko dostp po wskiej grobli; przez swe dogodne pooenie dominuje nad terytorium i miastem Ambrakiotw. Filip zatem idc za namow Epirotw rozoy si obozem koo Ambrakos i zaj si przygotowaniami do oblenia.
62. Tymczasem Skopas cign ca si Etolw i przeszedszy przez
Tesalie wpad do Macedonii: tu najazdem zniszczy zboe w Pierii, obowi
si mnstwem zdobyczy i zawrci, aby obra drog na Dion. Wszedszy
do miasta, ktre opucili mieszkacy, kaza zrwna z ziemi mury, domy
i gimnazjum, nadto spali portyki dokoa wityni25 i zburzy wszystkie
inne dary wotywne, ktre suyy do ozdoby albo do uytku schodzcych
si na uroczyste zebrania; obali te wszystkie posgi krlw. Czowiek
ten wiec zaraz z pocztkiem wojny i w pierwszej swej wyprawie wypowiedzia wojn nie tylko ludziom, lecz i bogom, a nastpnie wrci do
ojczyzny; po przybyciu do Etolii przyjto go nie jak bezbonego zbrodniarza, lecz jak ma zasuonego dla ojczyzny, szanowano go i podziwiano, gdy serca Etolw napeni prn nadziej i nierozumn dum:
odtd bowiem nabrali oni przekonania, e nikt nie omieli si nawet zbli23
227
228
w odlegoci dwudziestu stadiw, spodziewajc si albo cakowicie przeszkodzi Macedoczykom w przejciu, albo wyrzdzi im wielkie szkody
przy ldowaniu, krl zrozumiawszy ich zamiar poleci najpierw lekkozbrojnym wej do rzeki i przeprawi si w zwartych szykach, tak eby
kady oddzia trzyma tarcz przy tarczy. Rozkaz speniono; a sikoro
przeprawia si pierwsza chorgiew, jedcy etolscy prbowali przez
krtki czas j atakowa; widzc jednak, e ona zwarszy tarcze stoi niewzruszenie, a druga i trzecia po przejciu rzeki tworzy tu przy stojcej
dach z puklerzy, nie mogli nic wskra, oddalili si ze stratami i cofnli
do miasta. Tote w przyszoci ju buta Etolw przycicha i nie przekraczaa granic miast, a Filip przeprawi si ze swym wojskiem, spustoszy
bezkarnie take ten obszar i pocign do Itorii. Jest to miejscowo, ktra
ley bezporednio przy drodze, a wyrnia si naturaln i sztuczn warownoci. Na wie o zblianiu si krla przeraona zaoga opucia warowni; krl za zawadn ni i zrwna j z ziemi. Tak samo rozkaza
picownikom i reszt zamkw w kraju zburzy.
65. Przeszedszy cienin, dalsz drog odbywa ju powoli i spokojnie
dajc wojsku czas do gromadzenia zdobyczy z okolicy. Gdy wojsko byo
obficie zaopatrzone we wszelkie potrzebne rzeczy, krl przyby z nim
w poblie Oiniadai. Po rozbiciu obozu przy Pajanion postanowi najpierw
zdoby t miejscowo. Jako urzdzajc cige ataki wzi j szturmem;
a byo to miasto niewielkie co do obwodu, ktry wynosi mniej ni siedem
stadiw, lecz caym wyposaeniem budynkw, murw i wie nie ustpujce adnemu innemu. Jego mury kaza zupenie zrwna z ziemi, domy
rozebra, a materia drzewny i cegy zoy na tratwach i z wielkim wysikiem rzek w d zawie do Oiniadai26. Etolowie z pocztku mieli
zamiar broni zamku w Oiniadai ubezpieczywszy go murami i reszt
urzdze; kiedy jednak zbliy si Filip, przestraszeni wyszli z niego.
Skoro wic krl zaj take to miasto, pomaszerowa dalej i rozbi obz
pod warowni na obszarze Kalydonu, ktra nazywa si Elaos i wybornie
jest zabezpieczona murami oraz innymi urzdzeniami, gdy Attalos podj
si by jej rozbudowy do uytku Etolw. Macedoczycy rwnie i to miasto
wzili szturmem i spustoszyli cay obszar Kalydonu, po czym wrcili do
Oiniadai. Filip, oceniajc dogodne pod kadym wzgldem poonie twierdzy, zwaszcza do przejcia na Peloponez, postanowi miasto otoczy murem. Mianowicie Oiniadai pooone s nad morzem na granicy Akarnanii,
tam gdzie ona styka si z Etoli, u wejcia do Zatoki Korynckiej. Na Peloponezie ley naprzeciw tego miasta wybrzee Dymajw, a najblisz mu
jest okolica przy Araksos, bo odlego wynosi nie wicej ni sto stadiw.
Ze wzgldu na to umocni sam zamek, a otoczywszy port i arsena okr26
229
230
istniay adne granice ani pokoju, ani wojny, lecz w jednym i drugim
wypadku poczynali sobie wbrew powszechnym zwyczajom i prawom
narodw.
Ot Dorimachos dopuciwszy si tych i tym podobnych sprawek
wrci znowu do ojczyzny. Gdy zima ju mijaa i nikt z powodu pory roku
nie spodziewa si przybycia Filipa, cign krl trzy tysice wojownikw ze spiowymi tarczami, dwa tysice lekkozbrojnych i trzystu Kreteczykw, a prcz nich okoo czterystu jedcw, ktrzy tworzyli jego
stra przyboczn, i wyruszy z Larysy. Przeprawiwszy te wojska z Tesalii na Eube, a std do Kynos, przyby przez Beocj i Megaris do Koryntu okoo zimowego przesilenia dnia z noc; a marsz swj wykona tak
szybko i potajemnie, e nikt z Peloponezyjczykw nie przeczuwa jego
zjawienia si. Zamkn tedy bramy Koryntu i rozstawi po drogach strae,
wezwa do siebie w nastpnym dniu starszego Aratosa z Sikyonu, a do
stratega Achajw i do miast wysa listy, w ktrych oznajmia, kiedy
i gdzie wszyscy maj si stawi pod broni. Po tych zarzdzeniach pomaszerowa dalej i rozbi obz koo Dioskurion na obszarze fliazyjskirn.
68. W tyme czasie Euripidas z dwoma szwadronami Elejczykw,
z piratami i onierzami najemnymi (tak e wszystkich byo okoo dwch
tysicy ludzi), a nadto ze stu jedcami wyruszy z Psofis i odbywa marsz
przez terytorium Feneosu i Stymfalosu nie wiedzc nic o Filipie, a tylko
majc zamiar spldrowa obszar Sikyonw. W t sam noc, w ktrej Filip
stan obozem koo Dioskurion, przecign on mimo obozu krla, a nad
ranem mia wtargn na terytorium Sikyonu. Niektrzy z Kreteczykw
Filipa opucili swe szeregi i w poszukiwaniu furau natknli si na ludzi
Euripidasa. Od nich dowiedzia si tene podczas przesuchania o bliskoci Macedoczykw i nie wtajemniczajc nikogo w otrzymane wiadomoci
zabra wojsko i wrci znowu t sam drog, ktr przyby, gdy mia
on zamiar a zarazem nadziej uprzedzenia Macedoczykw, jeeli przejdzie przez obszar stymfalijski i osignie wyej pooone i trudno dostpne
okolice. Krl, nie wiedzc nic o nieprzyjacioach, wyruszy stosownie do
powzitego zamiaru rankiem i posuwa si naprzd zdecydowany obra
drog mimo samego Stymfalos do Kafyai: tam bowiem mieli si Achajowie zebra z broni, jak im by listownie zapowiedzia.
69. Przednia stra Macedoczykw zbliaa si do przeczy grskiej
koo tak zwanego Apelauron, ktra ley przed miastem Stymfaliw w odlegoci okoo dziesiciu stadiw, kiedy rwnoczenie przednia stra Elejczykw take dotara do teje przeczy. Euripidas wic, poznawszy stan
rzeczy z tego, co mu doniesiono, zabra z sob kilku jedcw i uciekajc
poprzez bezdroa przed grocym niebezpieczestwem schroni si do
Psofis. Reszta za wojska Elejczykw opuszczona przez wodza i zaskoczona tym zajciem zatrzymaa si w marszu nie wiedzc, co ma robi
231
232
71. Filip, miarkujc to wszystko i rozwaajc, postanowi bd odstpi od zamiaru szturmowania i oblegania miasta, bd zbieraa go do tego
ochota, gdy widzia dogodne pooenie miejsca. O ile bowiem ono teraz
zagraao Achajom i Arkadom, a dla Elejczykw byo bezpieczn baz
operacyjn, o tyle znowu w razie zajcia miao chroni Arkadw, dla
sprzymierzecw za sta si dogodnym punktem wypadw przeciw Elejczykom. Dlatego przechylajc si w swej decyzji na t stron przykaza
Macedoczykom, eby rwno ze witem wszyscy spoyli niadanie i byli
w zupenym pogotowiu. Nastpnie przeszed most wiodcy przez Erymantos, przy czym nikt nie przeszkodzi mu w tym niezwykym przedsiwziciu i przystpi do samego miasta energicznie a gronie. Euripidas
i wszyscy, ktrzy byli w miecie, wskutek tego znaleli si w kopocie,
gdy byli przekonani, e nieprzyjaciele nie omiel si ani zaraz w pierwszym ataku zaczepi i szturmowa tak warownego miasta, ani te przedsiwzi dugotrwaego oblenia w obecnej porze roku. Lecz mylc tak
rwnoczenie nie ufali sobie nawzajem w obawie, eby Filip z pomoc
tych, ktrzy znajdowali si wewntrz murw, nie urzdzi zamachu na
miasto. Poniewa jednak wrd siebie nie zauwayli adnych takich prb,
przeto wikszo ruszya ku murom, aby ich broni; najemnicy za Elejczykw przez jedn wyej pooon bram wyszli z miasta, aby uderzy
na nieprzyjaci. Krl na trzech punktach ustawi ludzi, ktrzy mieli
przystawi drabiny do murw, i odpowiednio do tych punktw rozdzieli
reszt Macedoczykw; skoro nastpnie przez trbaczy wyda poszczeglnym grupom haso, rwnoczenie ze wszystkich stron przypuszczono
szturm do murw. Ot z pocztku dzielnie bronili si ci, ktrzy dzieryli
miasto, i wielu strcali z drabin. Kiedy jednak wyczerpa si zapas pociskw i innych rzeczy potrzebnych do walki, jako e przygotowania robiono na poczekaniu, a Macedoczycy niczym nie dawali si odstraszy,
lecz na miejsce strconego z drabiny wstpowa bezzwocznie stojcy
w tyle w kocu obleni wycofali si z miasta i wszyscy uciekli na
akropole; natomiast z wojsk krla Macedoczycy wspinali si na mury,
a Kreteczycy starszy si z owymi najemnikami, ktrzy wyszli z miasta
przez wyej pooon bram, zmusili ich do porzucenia broni i do bezadnej ucieczki. cigajc i siekc wpadli wraz z nimi przez bram, tak e
zajcie miasta nastpio rwnoczenie ze wszystkich stron. Psofidiowie
zatem z dziemi i onami schronili si na zamek, a wraz z nimi Euripidas
jako te reszta tumu, ktra usza z yciem.
72. Macedoczycy wpadszy do wntrza zrabowali bezzwocznie wszystkie sprzty z domw; potem zamieszkali po domach i obsadzili miasto.
A ci, ktrzy schronili si na akropole, nie majc adnych zapasw i przewidujc swj los postanowili sami podda si Filipowi. Posawszy wic
herolda do krla i utrzymawszy pozwolenie na przybycie poselstwa wy-
233
234
235
nikw, z ktrymi przyby Amfidamos, strateg Elejczykw. Filip zawadnwszy licznym sprztem i wicej ni piciu tysicami ludzi, a prcz
tego uprowadziwszy niezliczon ilo byda, wrci na razie do obozu;
nastpnie jednak, gdy jego wojsko obcione nadmiern iloci wszelakiej
zdobyczy byo niezdatne do walki, cofn si i znw stan obozem
w Olimpu.
76. Apelles za, ktry by jednym z opiekunw pozostawionych przez
Antigonosa modemu Filipowi, a ktry wwczas cieszy si najwikszym
wpywem u krla, chcia doprowadzi lud Achajw do tego samego stanu
co Tesalw i pokusi si o rzecz niegodziw. Mianowicie Tesalowie zdawali si rzdzi wedug wasnych praw i znacznie growa nad Macedoczykami; w rzeczywistoci jednak w niczym si od nich nie rnili,
lecz byli traktowani na rwni z Macedoczykami i robili wszystko, co
im przykazali krlewscy urzdnicy. Dlatego te wspomniany Apelles,
stosujc si do tej zasady, zamierza wystawi na prb owych Achajw,
ktrzy brali udzia w wyprawie. Najpierw wic pozwoli Macedoczykom
za kadym razem wyrzuca z kwater nocnych tych Achajw, ktrzy je
wprzd zajli, i tak samo odbiera im zdobycz. Nastpnie kaza swym
sualcom z byle jakiej przyczyny podnosi na nich rk; takich za, ktrzy
si na to oburzali albo spieszyli z pomoc biczowanym, osobicie prowadzi do wizienia. W ten sposb spodziewa si ich powoli i nieznacznie
przyzwyczai do tego, eby nikt nie uwaa za niegodne, cokolwiek go
spotka ze strony krla. A ywi t nadziej on, ktry krtko przedtem
odby sub pod Antigonosem i widzia, jak Achajowie woleli znosi
wszelkie utrapienia, byleby tylko nie sucha rozkazw Kleomenesa. Gdy
jednak kilku modziecw achajskich po spou zjawio si u Arata, aby
wyjani mu plan Apellesa, uda si tene do Filipa, zdecydowany nie
zwleka i w samych pocztkach rozprawi si z takim zem. Krl rozmwiwszy si z Aratem i dowiedziawszy si o tym, co zaszo, kaza modym
by dobrej myli, jako e nic podobnego ju ich nie spotka, Apellesowi
za zapowiedzia, eby niczego nie zleca Achajom bez zgody ich stratega.
77. Filip zatem ze wzgldu na swe postpowanie z tymi, ktrzy razem
z nim przebywali w polu, jako te ze wzgldu na sw dzielno i miao w przedsiwziciach wojennych, dobr mia opini nie tylko u onierzy obozowych, lecz take u wszystkich innych Peloponezyjczykw. Nieatwo bowiem znajdzie si krl, ktry z natury byby obdarzony licznymi
przymiotami potrzebnymi do zdobycia potgi. Wszak i bystro, i pami,
i wdzik posiada w wysokim stopniu, nadto wygld krlewski i taki
charakter, a co najwaniejsze, wojenn dzielno i miao. Nieatwo
jest pokrtce przedstawi, co waciwie stumio te wszystkie przymioty
i z wybornego krla zrobio srogiego tyrana. Przeto odpowiedniej bdzie
236
w innym miejscu, nie tu, rozway i zbada t kwestie 30. Filip wyruszywszy z Olimpu drog na Faraj przyby do Telfuzy, a std do Herai. Tu
sprzeda zdobycz i kaza naprawi most na Alfejosie, przez ktry chcia
przej, aby wtargn do Trifylii. W tym samym czasie Dorimachos, strateg Etolw, posa Elejczykom proszcym o pomoc, poniewa pustoszono
ich terytorium, szeciuset Etolw pod dowdztwem Fillidasa. Ten po
przybyciu do Elei cign okoo piciuset najemnikw elejskich i tysic
onierzy spord obywateli, a prcz nich Tarentyjczykw 31, i pospieszy
z odsiecz do Trifylii. Okolica Trifylii otrzymaa t nazw od Trifylosa,
jednego z synw Arkada; ley ona na wybrzeu Peloponezu midzy krajem Elejczykw i Meseczykw, zwrcona jest ku Morzu Libijskiemu
i stanowi kraniec Arkadii na poudniowym zachodzie. Na jej obszarze
znajduj si nastpujce miasta: Samikon, Lepreon, Hypana, Typaneai,
Pyrgos, Aipion, Bolaks, Stylangion i Friksa. Te miasta krtko przedtem
opanowali Elejczycy i przyczyli do nich miasto Alifeira, ktre pierwotnie naleao do Arkadii [i Megalopolis], kiedy to Megalopolita Lydiadas za swej tyranii dla jakich osobistych korzyci odda j Elejczykom
drog wymiany.
78. Fillidas wic posa Elejczykw do Lepreon, a onierzy najemnych
do Alifeira, sam za ze swymi Etolami oczekiwa dalszych wypadkw
w Typaneai. Krl zoywszy baga i przeszedszy most na rzece Alfejos,
ktra pynie tu przy miecie Herajw, zjawi si przed Alifeira. Ley
ona na stromym zewszd wzgrzu, na ktre wychodzi si drog wynoszc wicej ni dziesi stadiw; posiada zamek na samym szczycie caego
wzgrza i spiowy posg Ateny wyjtkowo pikny i wielki. Co do przyczyny i zamiaru jako te co do rodkw pieninych, jakimi ten posg
wzniesiono, nawet tubylcy s rnego zdania: nie da si bowiem na pewno
zbada, skd pochodzi i kto go powieci. Wszelako co do artystycznego
wykoczenia wszyscy zgodnie przyznaj, e jest to jedno z najwspanialszych i najkunsztowniejszych dzie, ktrego twrcami byli Hekatodoros
i Sostratos. Ot z nastaniem pogodnego i jasnego dnia rozstawi krl rankiem na rozmaitych punktach ludzi, ktrzy mieli nie drabiny, i najemnikw, ktrzy mieli ich z przodu osania; za nimi w tyle w odpowiednich oddziaach ustawi Macedoczykw, a o wschodzie soca przykaza wszystkim podchodzi ku wzgrzu. Poniewa Macedoczycy rozkaz ten wykonali odwanie i w sposb grony, przeto Alifeirowie zawsze zwracali
si i po spou biegli na te miejsca, do ktrych gwnie jak widzieli
zbliali si Macedoczycy. W tym samym czasie sam krl z najzrczniejszymi wojownikami przez jakie spadzistoci niepostrzeenie wdar si
30
31
237
do podzamcza. Na dany za znak rwnoczenie wszyscy przystawili drabiny i prbowali wtargn do miasta. Najpierw wic krl zaj podzamcze, ktre znalaz opuszczone. Gdy ono stano w pomieniach, przewidywali obrocy murw, co dalej nastpi, a obawiajc si, e po zajciu
zamku strac ostatni nadziej, porzucili mury i zaczli ucieka na zamek.
Wobec tego Macedoczycy od razu opanowali mury i miasto. A kiedy
nastpnie ci, co byli na zamku, wysali poselstwo do Filipa, on zapewni
im bezpieczestwo i przej take zamek na mocy ukadw.
79. Wynik tych przedsiwzi sprawi popoch w Trifylii, tak e wszyscy naradzali si, jak ocali siebie i swe miasta ojczyste. Fillidas opuciwszy Typaneai, gdzie ograbi jeszcze kilka domw, usun si do Lepreon. Tak bowiem nagrod otrzymywali wtedy sprzymierzecy Etolw,
e nie tylko w najwikszej potrzebie jawnie ich opuszczano, lecz nawet
ograbieni lub zdradzeni doznawali tych cierpie ze strony sojusznikw,
jakie pokonani musz znosi ze strony nieprzyjaci. Typaneaci wydali
Filipowi miasto, a to samo uczynili mieszkacy Hypany. Rwnoczenie
Fialiowie32 syszc o wydarzeniach w Trifylii i zniechceni do sojuszu
z Etolami, zajli przemoc miejsce dokoa budynku urzdowego polemarchw33. A piraci etolscy, ktrzy przebywali w tym miecie, aby zagarnia
zdobycz z Mesenii, z pocztku chcieli zaczepi Fialiw i wda si z nimi
w walk; widzc jednak, jak obywatele jednomylnie skupiaj si do
obrony, odstpili od swego zamiaru, zabrali na mocy ukadu swe mienie
i wyszli z miasta. Wtedy Fialiowie wysali posw do Filipa i poddali mu
si wraz z miastem.
80. Gdy to si jeszcze dziao, Lepreaci, obsadziwszy pewien punkt
w miecie, zadali od Elejczykw i Etolw, a tak samo od wojsk posikowych, ktre przysali im Lacedemoczycy, aby ustpili z zamku i z miasta. Z pocztku Fillidas nie zwraca na to uwagi, lecz pozosta na miejscu,
aby napdzi strachu mieszczanom. Kiedy jednak krl wysawszy do Fialii
Tauriona z oddziaem wojska sam pocign przeciw Lepreon i ju zblia
si do miasta, wiadomo ta odebraa Fillidasowi odwag, natomiast Lepreaci jeszcze si umocnili w swych miaych poczynaniach. Jako istotnie
piknego czynu dokonali Lepreaci, ktrzy, mimo e w miecie byo tysic
Elejczykw, tysic Etolw razem z piratami, piciuset najemnikw, dwustu Lacedemoczykw, a prcz tego obsadzony by zamek przecie
podjli si obrony swego miasta ojczystego i nie wyrzekli si swych nadziei. Gdy Fillidas widzia, e Lepreaci mnie stawiaj opr, a zbliaj
si Macedoczycy, wyszed z miasta wraz z Elejczykami i posikami lacedemoskimi. Przysani wic przez Spartiatw Kreteczycy wrcili przez
32
33
238
239
240
W rozdz. 59.
okie = 44,4 cm.
37
W rozdz. 75.
36
241
ci, krl uwaa za tak niewdzicznych i zgoa niepomnych jego dobrodziejstw, jest o,n zdecydowany zgromadzi Achajw, zda z tego spraw,
a potem wrci do Macedonii". Wtedy starszy Aratos zabierajc gos prosi Filipa, aby w ogle adnym twierdzeniom nigdy porywczo i bezkrytycznie nie dawa wiary; ilekro za dowie si o jakiej pogosce skierowanej przeciw ktremu z przyjaci i sprzymierzecw, to niech wprzd
zarzdzi jak najdokadniejsze ledztwo, zanim przyjmie oskarenie. Bo
takie postpowanie jest godne krla i pod kadym wzgldem korzystne.
Dlatego i teraz powinien, jego zdaniem, w sprawie Apellesa powoa tych,
ktrzy syszeli jego twierdzenia, wprowadzi tego, ktry je owemu podda, i nie pomin, o ile monoci, niczego w celu zbadania prawdy, zanim Achajom co takiego objawi.
86. Gdy krl uzna suszno wypowiedzi Arata i owiadczy, e sprawy
nie zlekceway, lecz gruntownie j zbada, na razie rozeszli si. W nastpnych dniach Apelles nie dostarczy adnego dowodu na swoje twierdzenia,
Aratowi za zdarzy si nastpujcy szczliwy traf. Oto Elejczycy w tym
czasie, gdy Filip pustoszy ich kraj majc w podejrzeniu Amfidamosa,
postanowili go pochwyci i zwizanego wysa do Etolii. On za przewidujc ich zamiar uszed z pocztku do Olimpu; pniej syszc, e Filip
bawi w Dyme zajty rozporzdzeniami w sprawie zdobyczy, spiesznie
zbieg do niego. Kiedy wic Aratos dowiedzia si, e zjawi si Amfidamos wygnany z Elidy, by peen radoci, gdy nie poczuwa si do adnej
winy; jako uda si do krla i prosi go, aby zawezwa Amfidamosa:
wszak o podniesionych zarzutach najlepiej musi ten wiedzie, z ktrym
o tym mwiono, i on wyjawi prawd, poniewa wygnano go z powodu
Filipa i w nim obecnie pokada nadziej ratunku. Krl poszed za jego
rad, posa po Amfidamosa i przekona si, e oskarenie byo faszywe.
Dlatego te od tego dnia coraz bardziej uznawa i powaa Arata, a mniej
ufa Apellesowi, cho oglne powaanie, jakim w si cieszy, na wiele
jego postpkw kazao mu przymyka oczy.
87. Apelles za bynajmniej nie zaniecha swego planu, lecz rwnoczenie stara si okpi take Tauriona, ktremu poruczono sprawy Peloponezu, nie gania go, lecz raczej chwalc i mwic, e nadaje si on do
tego, eby wraz z krlem przebywa w polu, poniewa chcia komu innemu dziki swemu wpywowi powierzy sprawy Peloponezu. Nowy ten
bowiem sposb spotwarzania wynaleziono po to, eby nie nagan, lecz pochwa drugiemu zaszkodzi. Gwnie za i najpierw wymylili tak zoliwo, zawi i zdrad ci, ktrzy przebywaj na odworach ksicych,
bo rodz si one z ich wzajemnej rywalizacji i chciwoci. Podobnie take
naczelnika stray przybocznej, Aleksandra, stara si Apelles przy kadej
sposobnoci oczerni, bo chcia rwnie stra osoby krla od siebie uzaleni i w ogle zmieni pozostawiony przez Antigonosa ukad stosunkw.
242
243
KSIGA PITA
1. Rok strategii modszego Arata upyn okoo czasu wzejcia Plejady1; tak bowiem wtedy lud Achajw oblicza czas. Dlatego te Aratos
zoy swj urzd, a Eperatos przej najwysz wadz u Achajw; strategiem za Etolw by Dorimachos. W tym samym czasie, z pocztkiem
lata Hannibal, ktry ju otwarcie przedsiwzi wojn przeciw Rzymianom, wyruszy z Nowej Kartaginy, przekroczy rzek Iber i rozpocz
swj zaczepny pochd do Italii. Rzymianie wysali Tyberiusza Semproniusza z wojskiem do Libii, a Publiusza Korneliusza do Iberii. Antioch
i Ptolemajos, zrezygnowawszy z nadziei zaatwienia sporu o Celesyri
przez poselstwa i rozmowy, zaczli ze sob wojowa. A krl Filip, ktremu
brako zboa i pienidzy dla wojsk, zwoa Achajw za porednictwem
ich zwierzchnikw na zgromadzenie. Gdy lud, jak nakazyway prawa, zebra si w Aigion, a krl zauway, e obaj Aratowie rozmylnie sprzeciwiaj si jego zamiarom z powodu intryg, jakie przeciw nim knu Apel-:
les przy wyborze wadz, Eperatos za z natury jest niezrczny i pogardzany przez wszystkich zrozumia std win Apellesa i Leontiosa i postanowi znowu zbliy si do obu Aratw. Przeto namwi przewodniczcych zebrania, by przenieli je do Sikyonu, wezwa tu na poufn rozmow starszego i modszego Arata, zwali win wszystkich zaj na Apellesa i prosi ich, aby zachowali swj dawny wobec niego stosunek. Gdy
ci chtnie si na to zgodzili, wystpi na Zgromadzeniu Achajw i przy
pomocy wymienionych mw osign wszystko, czego potrzebowa do
swego przedsiwzicia. Mianowicie Achajowie uchwalili da mu zaraz na
pierwsz wypraw pidziesit talentw, wypaca jego wojsku przez trzy
miesice od i dostarcza jeszcze po dziesi tysicy korcw zboa; a na
przyszo mia on pki bdzie obecny na Peloponezie, aby wraz z nimi
prowadzi wojn otrzymywa od Achajw co miesic siedemnacie
talentw.
2. Po tych uchwaach Achajowie rozeszli si do swoich miast; a krl
naradzajc si z przyjacimi, gdy wojska razem wrciy z ley zimowych,
1
W 218 r. przed n. e.
244
postanowi prowadzi wojn na morzu. By bowiem przekonany, e jedynie w ten sposb sam zdoa rycho zaskoczy zewszd nieprzyjaci, a przeciwnicy bynajmniej nie potrafi nawzajem si wspomaga, gdy pooenie
krajw ich rozdzielao i kady z nich, z powodu niepewnoci i szybkoci
zjawienia si nieprzyjaci na morzu, obawia si o siebie samego. Wszak
mia on wojowa przeciw Etolom i Lacedemoczykom, a nadto przeciw
Elejczykom. Skoro krl powzi to postanowienie, zacz gromadzi okrty
Achajw i wasne koo Lechajon i urzdzajc nieustanne prby wiczy
swoich falangitw oraz przyzwyczaja ich do wiosowania, przy czym
Macedoczycy gorliwie wykonywali jego rozkazy. Bo nie tylko w walkach
na ldzie w szyku bojowym s oni nader dzielni, lecz take do suby na
morzu w razie potrzeby bardzo skorzy, a przy kopaniu roww, sypaniu
waw i przy wszelkim podobnym wysiku s to zgoa niestrudzeni pracownicy. Hezjod tak mwi o Ajakidach:
Ajakidowie, co wojn raduj si niby biesiad2.
245
w miecie Dyme czci jako rezerw, czci jako przedni stra przeciw
grocemu z Elei niebezpieczestwu. Sam jeszcze przedtem napisa do
Meseczykw i Epirotw, jako te do Akarnanw i do Skerdilaidasa, eby
wszyscy zaopatrzyli w zaog swe statki i spotkali si z nim koo Kefallenii:
po czym wypyn z Patrai stosownie do umowy i zawin do Pronnoi,
portu Kefallenii. Widzc jednak, e miasteczko [Pronnoi] jest trudne do
zdobycia, a miejsce za ciasne, popyn dalej z flot i zarzuci kotwic
przy miecie Palajw. Skoro zauway, e ta okolica obfituje w zboe
i moe wyywi wojsko, wysadzi swe siy na ld i rozoy si przed
miastem; okrty razem wcign do przystani, otoczy je rowem i waem,
a Macedoczykw wysa na furaowanie. Sam obszed miasto dokoa, aby
zbada, w jaki sposb mona by byo przesun ku murom machiny i prace
oblnicze. Zamierza oczekiwa tutaj sprzymierzecw, a zarazem zdoby
to miasto, aby po pierwsze pozbawi Etolw najniezbdniejszej dla nich
pomocy (bo okrtami Kefalleniw posugiwali si, aby przeprawia si
na Peloponez i pustoszy wybrzea Epiru oraz Akarnanii), po wtre za,
aby dla siebie samego i dla sprzymierzecw utworzy baz operacyjn
dogodn do atakowania obszaru nieprzyjacielskiego. Kefallenia bowiem
ley naprzeciw Zatoki Korynckiej rozcigajc si ku Morzu Sycylijskiemu
i zagraa zwrconym na pnoc i na zachd czciom Peloponezu, a zwaszcza krajowi Elejczykw oraz tym czciom Epiru, Etolii i Akarnanii, ktre
zwrcone s na poudnie i na zachd.
4. Poniewa wyspa nadawaa si do zgromadzenia sprzymierzecw,
a take dziki pooeniu bya dogodna do zaczepki nieprzyjacielskiego i do
ochrony zaprzyjanionego kraju, przeto usiowa j dosta w swe rce
i podda pod swoje zwierzchnictwo. Widzc za, e wszystkie inne czci
miasta otoczone s bd morzem, bd stromymi skaami, a tylko may
jego odcinek jest rwnin zwrcon ku Zakyntos, zamyli tdy posun
prace oblnicze i tu skupi cae oblenie. Krl zatem na to skierowa
uwag i tym by zajty. W tym samym za czasie przybyo pitnacie odzi
od Skerdilaidasa (wicej bowiem nie mg posa z powodu knowa i zamieszek, jakie powstay miedzy dynastami w poszczeglnych miastach
iliryjskich), przybya te od Epirotw, Akarnanw i Meseczykw wyznaczona liczba sprzymierzecw; po zdobyciu bowiem miasta Fialiw Meseczycy ju bez namysu wzili udzia w wojnie. Skoro wszystko przygotowano do oblenia, krl, aby odeprze obrocw, rozdzieli kusze do
rzucania pociskw i kamieni na odpowiednie punkty, zachci Macedoczykw, pomkn machiny ku murom i zacz pod ich oson kopa korytarze podziemne. Dziki gorliwoci Macedoczykw przy pracach szybko
podkopano mur na dwa pletry 3 po czym krl zbliy si do murw i wezwa
3
Ok. 60 m.
246
mieszkacw, eby zawarli z nim pokj. Gdy ci nie chcieli o tym sysze,
kaza podoy ogie na podpory, przez co cay podtrzymywany nimi mur
obali. Gdy to si stao, wysa najpierw peltastw, ktrymi dowodzi Leontios, uszykowanych w oddziaach i poleci im przemoc wedrze si przez
wyom. Ale Leontios, wierny umowie z Apellesem, po trzykro powstrzymywa modziecw, ktrzy przekroczyli wyom, od zajcia miasta; przekupi
najwybitniejszych spord dowdcw, a sam tak postpowa zdradliwie
i za kadym razem tchrzy, e w kocu zosta wyrzucony z miasta po
doznaniu wielu strat, chocia atwo mg pokona nieprzyjaci. Krl
widzc, e dowdcy zachowuj si tchrzliwie, a wikszo Macedoczykw odniosa rany, odstpi od oblenia i naradza si z przyjacimi, co
dalej naley czyni.
5. W tym samym czasie Likurg przedsiwzi wypraw na Meseni,
Dorimachos za z poow Etolw wpad do Tesalii, obaj spodziewajc si
odcign przez to Filipa od oblegania Paaj w. W tej sprawie zjawili si
u krla posowie od Akarnanw i Meseczykw; wysani przez Akarnanw wzywali go, aby wtargn do kraju Etolw i tym samym zarwno
Dorimachosa powstrzyma od marszu na Macedoni, jak i cay kraj Etolw
miao najedajc spustoszy. A posowie Meseczykw prosili go, aby
przyby im na pomoc, dowodzc, e teraz, gdy ustaliy si wiatry pasatowe, mona dokona przejazdu z Kefallenii do Mesenii w jednym dniu;
std wnioskowa Meseczyk Gorgos, e nieprzewidziany i skuteczny bdzie
napad na Likurga. Leontios za, wierny swoim zamiarom, gorliwie popiera
Gorgosa widzc, e w ten sposb lato upynie Filipowi zupenie bezuytecznie. Bo popyn do Mesenii byo atwo, lecz wrci stamtd podczas
trwania etezjw 4 niemoliwe; z tego jasno wynikao, e Filip zamknity
z wojskiem w Mesenii bdzie zmuszony reszt lata bezuytecznie tam
spdzi, a Etolowie najedajc Tesali i Epir cay kraj bezkarnie spldruj [i pustosz]. Leontios wic te i podobne szkodliwe rady poddawa
krlowi. Lecz Aratos, ktry by przy tym obecny, broni przeciwnego
zdania. Oto mwi, e naley popyn do Etolii i tam przenie wojn;
skoro bowiem Etolczycy z Dorimachosem wyruszyli na wypraw, najlepsza jest pora Etoli napa i spustoszy. Krl za bd nie ufajc ju
Leontiosowi wskutek rozmylnego jego tchrzostwa podczas oblenia,
bd z rady dotyczcej eglugi miarkujc jego chytro, postanowi i
za zdaniem Arata. Dlatego napisa do Eperatosa, stratega Achajw, aby
zebrawszy Achajw pospieszy Meseczykom z pomoc; sam odpyn
z Kefallenii i przyby na drugi dzie z flot do Leukas w porze nocnej.
A kiedy poczyni odpowiednie zarzdzenia co do dziaa na kanale Dioryktos i przetransportowa przeze okrty, wjecha do tak zwanej Zatoki
4
247
248
stadiw od Termos, zaj to miasto, opuszczone przez Etolw, i wprowadzi do piciuset onierzy, aby mie tu czatowni przy wejciu do przesmykw i przy wyjciu z nich (bo caa okolica wzdu jeziora jest grzysta, nierwna i poronita lasami; dlatego te droga przy nim jest cakiem
wska i trudna do przejcia). Nastpnie ustawi najemnikw na czele
caego pochodu, za nimi Ilirw, po czym z peltastami i falangitami posuwa si przez cieniny; jego tyln stra stanowili Kreteczycy, podczas
gdy z prawej strony u boku towarzyszyli mu na przeciwlegych stokach
grskich 5 Trakowie i lekkozbrojni, bo po lewej stronie drogi kryty by
jeziorem na przestrzeni prawie trzydziestu stadiw.
8. Skoro przeby te miejsca i dotar do wsi zwanej Pamfia, j rwnie
ubezpieczy zaog i pocign dalej do Termos drog, ktra nie tylko bya
stroma i wyjtkowo nierwna, lecz miaa nadto po obu stronach gbokie
przepacie, tak e przejcie na niektrych miejscach byo nader niebezpieczne i wskie; dugo caej drogi pod gr wynosia prawie trzydzieci
stadiw. J take odby w krtkim czasie, gdy Macedoczycy ranie
maszerowali, i doszed o penym dniu do Termos; tu rozbiwszy obz wyprawi wojsko, eby pustoszyo ssiednie wsie i napadao na pola Termijczykw, a zarazem te grabio w samym Termos domy, ktre byy
pene nie tylko zboa i podobnych zapasw, lecz take najcenniejszego
sprztu, jaki posiadali Etolowie. Co roku bowiem na tym miejscu odbywali oni najsynniejsze targi i uroczyste zebrania, a nadto dokonywali
wyboru swych wadz; przeto poszczeglni na swe przyjcie i na potrzebne
w tych celach urzdzenia skadali tu najkosztowniejsze rzeczy ze swego
mienia. Ale i bez wzgldu na poytek wierzyli, e take bezpieczestwo
tutaj jest dla nich najpewniejsze, poniewa nigdy jeszcze aden nieprzyjaciel nie way si wtargn do tej okolicy i poniewa jest ona taka
z natury, e stanowi niby akropole caej Etolii. Jako wobec panujcego
w kraju od dawien dawna pokoju pene byy licznych dbr domy wkoo
wityni, jak te caa okolica. Ow wic noc spdzili na miejscu pod goym
niebem, obadowani wszelak zdobycz. Nazajutrz za wybrali najcenniejszy sprzt i co mona byo z sob zabra, a reszt spitrzyli przed namiotami i spalili. Tak samo z broni, ktra zawieszona bya w portykach,
kosztown zdjli i zabrali, niektr wymienili, a reszt zebrali w kup
i podoyli pod ni ogie. A byo jej wicej ni pitnacie tysicy sztuk.
9. Dotd wic wszystko, stosownie do praw wojennych, dziao si
dobrze i sprawiedliwie; o tym jednak, co nastpio potem, nie wiem, co
mam powiedzie. Biorc bowiem pod uwag to, co Etolowie zrobili w Dion
i Dodonie, spalili portyki i zniszczyli inne powicone budynki, ktre byy
zbytkownie urzdzone, a niektre wykonane z wielk starannoci i wiel5
Czytam: .
249
kim kosztem. I nie tylko strawili ogniem dachy, lecz i budynki zrwnali
z ziemi. Rwnie posgi obalili, ktrych byo nie mniej ni dwa tysice;
wiele ich te zniszczyli, z wyjtkiem tych, ktre miay wyryte imi boga
albo tego rysy: takie oszczdzili. Na cianach za wypisali oglnie znany
wiersz, bo ju wtedy zajania dowcip Samosa, ktry by synem Chrysogonosa i wychowa si razem z krlem. Wiersz ten brzmia:
Czy widzisz, dokd boska strzaa wzia lot? 6
A przy tym niezachwiana pewno kierowaa krlem i jego przyjacimi, e czyni to susznie i sprawiedliwie pacc rwn miark za bezbono Etolw wzgldem Dion. Moje jednak zapatrywanie jest odmienne.
I czy mam suszno, o tym atwo mona si przekona czerpic przykady
nie skdind, lecz wanie z tego domu krlewskiego: Antigonos pokonawszy w otwartej bitwie Kleomenesa, krla Lacedemoczykw, zawadn take Spart. Lecz jakkolwiek mia prawo postpi wedle upodobania
z miastem i jego obywatelami, tak by daleki od ukrzywdzenia tych, co
dostali si w jego moc, e przeciwnie, zwrci im ojczysty ustrj i wolno,
wywiadczy zarwno pastwu, jak i poszczeglnym Lacedemoczykom
najwiksze dobrodziejstwa, a potem odszed do swojej ojczyzny. Dlatego
nie tylko w owym wanie czasie uznano w nim dobroczyc, lecz i po
mierci zbawc pastwa; i nie tylko u Lacedemoczykw, lecz u wszystkich Hellenw zdoby sobie niemierteln cze i saw dziki wspomnianym czynom.
10. A take w, ktry pierwszy ich krlestwo powikszy i ugruntowa
blask krlewskiego domu, Filip, po zwycistwie nad Ateczykami pod
Cherone nie tyle dokona orem, ile agodnoci i uprzejmoci swego
charakteru. Albowiem dziki wojnie i orowi sta si zwycizc i panem
tylko tych, ktrzy przeciw niemu stanli do boju; natomiast dziki szlachetnoci i umiarkowaniu wszystkich Ateczykw i miasto ich podda
swej wadzy, poniewa nie gniewem odmierza ich postpki, lecz tylko
tak dugo wid wojn i spr, a osign sposobno wykazania swej agodnoci i zacnoci. Skoro wic odesa jecw bez okupu i sprawi pogrzeb zabitym Ateczykom, nadto ,ich koci odda Antipatrowi, a tych,
co wracali, przewanie zaopatrzy w odzie osign maym kosztem
najwikszy sukces dziki swej roztropnoci. Podbiwszy bowiem butnego
ducha Ateczykw sw wielkodusznoci, z wrogw uczyni ich gotowymi
na wszystko sprzymierzecami. A jak zachowa si Aleksander? Cho on
tak dalece rozgniewany by na Tebaczykw, e mieszkacw zaprzeda
w niewol, a miasto zrwna z ziemi, przecie w chwili zajcia miasta
nie zapomnia o nalenej bogom czci, lecz jak najwikszych dooy stara,
6
Z Eurypidesa Hiketyd w. 862; boska strzaa jest aluzj do nazwy miasta Dion.
250
251
252
253
254
255
od
Pyrrusa,
krla
Epiru,
256
w tym, e poszli dalej z Tegei ani nie bdc do silni co do liczby, ani
nie wierzc ludziom dowiadczonym, przecie w chwili samego niebezpieczestwa, gdy na nich napad nieprzyjaciel, uczynili, co w tych okolicznociach byo moliwe, aby si ocali. Bo skoro tylko ujrzeli zjawiajcych
si nieprzyjaci, porzucili wszystko i co prdzej zbiegli do wspomnianej
miejscowoci. Przeto Likurg dosta wprawdzie w swe rce przewan ilo
koni i baga, ale z ludzi nikogo ywcem nie pojma, a umierci tylko
omiu jedcw. Ot Meseczycy doznawszy takiej klski wrcili przez
Argos do ojczyzny. Likurg za, dumny z uzyskanego sukcesu, po przybyciu do Lacedemonu zacz si zbroi i obradowa ze swymi przyjacimi
nie chcc dopuci, eby Filip wyszed z kraju bez naraenia si na starcie
orne. Krl wyruszywszy z Helu cign naprzd i pustoszc rwnoczenie
kraj w czwartym dniu okoo poudnia dotar wraz z caym wojskiem
z powrotem do Amyklai.
21. Wtedy Likurg wyda swoim dowdcom i przyjacioom rozporzdzenia co do przyszej bitwy, sam te wyruszy z miasta i obsadzi punkty
dokoa Menelajon majc przy sobie ogem nie mniej ni dwa tysice
zbrojnych; a z tymi, ktrzy byli w miecie, umwi si, e maj uwaa,
aby na dany im znak spiesznie z rozmaitych miejsc wywiedli wojsko
przed miasto i ustawili je zwrcone ku Eurotasowi, tam gdzie rzeka najmniej jest oddalona od miasta. Ot z Likurgiem i Lacedemoczykami
tak si miaa sprawa. eby jednak przy nieznajomoci miejsc nasze opowiadanie nie wypado bezadnie i niejasno, musimy rwnoczenie poda
ich naturalne waciwoci i pooenie, co te w caym naszym dziele staramy si czyni czc i zestawiajc za kadym razem nieznane okolice
ze znanymi i opisanymi ju przez dawniejszych historykw. Skoro bowiem powodem wikszoci klsk wojennych zarwno na ldzie, jak i na
morzu s specjalne waciwoci miejsc, a wszyscy yczymy sobie wiedzie
nie tylko to, co si stao, lecz zwaszcza jak si stao, przeto nie wypada
pomin opisu miejsc przy jakimkolwiek z dziaa, a najmniej przy wojennych, ani te waha si uwzgldni w roli wskanikw bd porty,
morza i wyspy, bd znowu witynie, gry i krainy z jakim przydomkiem, a w kocu rne punkty stron wiata, bo znajomo tych ostatnich
wsplna jest wszystkim ludziom. Wszak tylko w ten sposb mona czytelnikom da wyobraenie o rzeczach nieznanych, jak ju przedtem zauwayem 9. Takie za jest naturalne pooenie miejsc, o ktre tu wanie
chodzi:
22. Terytorium Sparty ma ksztat prawie okrgy i pooone jest w rwninnej okolicy, czciowo jednak znajduj si na nim rozmaite nierwne
i pagrkowate miejsca. Po wschodniej stronie miasta pynie rzeka, ktra
9
257
258
Taktyka Filipa bya taka: przechodzi on najpierw na wschodni brzeg Eurotasu, aby zaj Menelajon; potem z powrotem na zachodni, aby tu mieszczan trzyma
w szachu, pki wojsko maszeruje wschodnim brzegiem rzeki; wreszcie jeszcze raz
przechodzi na wschodni brzeg, gdzie jako tylna stra przycza si do falangi.
11
Wspomniany w ks. IV 87; V 2, 4, 5, 7, 1416.
12
Agema, gwardia, wybr macedoskiego wojska zoonego z konnicy i piechoty.
259
otrzymuj zdobyczy, jaka stosownie do zwyczaju na nich przypada. Takimi mowami podranili modych, tak e ci zgrupowali si i zaczli pldrowa kwatery najznakomitszych przyjaci krla oraz wyamywa
drzwi i zrywa dach krlewskiego paacu. Te zajcia wywoay w caym
miecie tumult i zamieszki, a kiedy Filip usysza o nich, przyby co
rychlej z Lechajon do miasta, zwoa Macedoczykw do teatru i bd
ich upomnia, bd zaja wszystkich z powodu tego, co si stao. Gdy
za powstaa wrzawa i wielki zamt, przy czym jedni dali, aby winowajcw przyprowadzi i zasdzi, inni natomiast, aby si pojedna i ogosi ogln amnesti wtedy krl udajc, e si na to zgadza, upomnia
wszystkich i wrci do domu: zna on dobrze sprawcw ruchawki, lecz
z uwagi na sytuacj udawa, e ich nie zna.
26. Po tych niepokojach zapowiadajce si w Fokidzie przedsiwzicia doznay pewnych przeszkd. Leontios za zrezygnowawszy ze swoich
nadziei, poniewa nie udawa si aden z jego planw, uciek si do pomocy Apellesa. Jako lc bez ustanku posw wzywa go z Chalkidy
rozwodzc si nad sw bezradnoci i trudn sytuacj wskutek pornienia si z krlem. Apelles podczas swego pobytu na Chalkis zachowywa
si samowolniej, ni mu na to prawo zezwalao. Oto przedstawia krla
jako modego jeszcze, bdcego przewanie pod jego wpywem i nie posiadajcego adnej samodzielnoci; kierowanie sprawami pastwa i najwysz wadz sobie przypisywa. Dlatego naczelnicy i zarzdcy z Macedonii
i Tesalii ze wszystkim zwracali si do niego, a miasta Hellady w swych
uchwaach i przy nadawaniu zaszczytw czy darw krtko tylko wspominay o krlu, a jedynym i wszystkim by dla nich Apelles. Uwiadomiony o tym Filip ju od dawna zyma si z tego powodu i z trudem
znosu taki stan rzeczy, zwaszcza e u jego boku sta Aratos i zrcznie
spenia swe zadanie; mimo to powciga si i wszystkich pozostawia
w niepewnoci, do czego zda i z jakim nosi si zamiarem. Tymczasem
Apelles nie znajc usposobienia Filipa wzgldem siebie, przekonany jednak, e wszystkim pokieruje wedug swojej myli, jeeli raz zjawi si
przed obliczem krla, ruszy w drog z Chalkidy, aby dopomc Leontiosowi. Gdy przyby do Koryntu, wtedy Leontios, Ptolemajos i Megaleas jako
dowdcy peltastw i innych najznakomitszych formacji wojskowych gorliwie o to zabiegali, aby zachci modych onierzy do wyjcia naprzeciw
niego. Jego wjazd odby si w okazay sposb, gdy na spotkanie wyszo
mnstwo dowdcw i onierzy, a on zaraz z drogi uda si do krlewskiego
paacu. Lecz gdy chcia tam wej wedug dawnego swego zwyczaju, zatrzyma go stosownie do zlecenia jeden z urzdnikw owiadczajc, e krl
teraz nie ma czasu. Zdziwiony i przez dugi czas niezdecydowany, jak ma
postpi wobec nieoczekiwanego zajcia, oddali si wreszcie Apelles ze
wstydem; a wszyscy inni zaraz jawnie od niego odbiegli, tak e ostatecznie
260
261
wali wojny, gdy sprawa Filipa zupenie jest stracona z powodu braku
zapasw; prcz tego znajdoway si w nich pewne oskarenia pod adresem krla i zoliwe potwarze. Przeczytawszy te listy by przekonany, e
sprawc wszelkiego za jest Apelles, i zaraz wysa go pod stra i z caym popiechem do Koryntu, a wraz z nim jego syna i umiowanego
chopca. W lad za za Megaleasem posa do Teb Aleksandra z poleceniem pozwania go przed wadz zwierzchni dla zapaty porczonej sumy.
Gdy Aleksander wykona ten rozkaz, Megaleas nie czeka na wynik
sprawy, lecz sam podnis na siebie rk. W tych samych dniach rozsta
si z yciem take Apelles oraz jego syn i ulubieniec. Tak wic, znalazszy
dobrze zasuony koniec, stracili ycie, a to gwnie z powodu buty okazywanej Aratowi.
29. Etolowie za z jednej strony pragnli zawrze pokj, bo wojna im
dokuczaa, a sprawy miay dla nich nie oczekiwany przebieg. Spodziewajc si bowiem, e z powodu modego wieku i braku dowiadczenia
Filipa bd mieli do czynienia z nieletnim chopcem, znaleli w nim dojrzaego ma zarwno co do pomysw, jak i wykonywania tyche; sami
za okazali si godni wzgardy i dziecinni, tak w poszczeglnych dziaaniach, jak i w prowadzeniu caej wojny. Z drugiej strony na wiadomo
o buncie peltastw oraz mierci Apellesa i Leontiosa spodziewali si, e
nastpi jakie wielkie i niebezpieczne poruszenie na dworze krlewskim,
i dlatego zwlekali odkadajc dzie wyznaczony na zjazd w Rion. A Filip
chtnie uchwyci si tego pozoru, gdy pokada ufno w wojnie; o ile
wic ju przedtem zdecydowany by nie dopuci do zawarcia pokoju,
o tyle teraz upomnia sprzymierzecw, ktrzy si u niego zjawili, eby
nie myleli o pokoju, lecz o wojnie, po czym podnis kotwic i z powrotem odpyn do Koryntu. Jako Macedoczykw wszystkich odprawi do
ojczyzny drog przez Tesali, aby tam przezimowali, a sam z Kenchreai
wyruszy na morze, przejecha mimo Attyki przez Euripos i zawin
w Demetrias. Tutaj owego Ptolemajosa, ktry jedyny jeszcze osta si
z towarzyszy Leontiosa, stawi przed sdem Macedoczykw i pozbawi
ycia.
W tym samym czasie Hannibal wkroczywszy do Italii sta obozem naprzeciw wojsk rzymskich nad rzek zwan Padem; Antioch po ujarzmieniu przewanej czci Celesyrii znw odszed na lee zimowe; a krl Lacedemoczykw Likurg uciek do Etolii z obawy przed eforami. Ci bowiem
wobec faszywych obwinie, jakie doszy do ich wiadomoci, e krl zamyla o przewrocie, zgromadzili modzie i noc przybyli przed jego
dom; lecz on uprzednio powiadomiony uszed ze swymi domownikami.
30. Kiedy z nastaniem zimy krl Filip wrci do Macedonii, a strateg
Achajw Eperatos lekcewaony by przez wojska obywatelskie i zupenie
pogardzany przez najemnikw nikt nie sucha rozkazw i nie byo
262
adnego pogotowia do obrony kraju. Zmiarkowa to Pyrrias, ktrego Etolowie posali Elejczykom jako wodza; majc tedy pod sob okoo tysica
trzystu Etolw i najemnych onierzy Elejczykw, jako te z ich obywatelskich wojsk okoo tysica pieszych i dwustu jedcw, tak e caa jego
armia wynosia okoo trzech tysicy ludzi pustoszy bez przerwy nie
tylko obszar Dymaj w i Farajw, lecz take Patrajw. W kocu rozoy
si na tak zwanej Panachajskiej Grze lecej powyej miasta Patrai
i niszczy ca okolic w kierunku Rion jako te Aigion. Uciskane wic
a nie otrzymujce pomocy miasta niechtnie paciy podatki, a onierze
wobec odwlekania i opniania odu robili to samo, gdy szo o udzielenie
pomocy; poniewa za obie strony stosoway tego rodzaju odwet, coraz
gorzej szy sprawy i w kocu rozprszyo si wojsko najemne. A wszystko
to dziao si wskutek nieumiejtnoci tego, ktry sta na czele pastwa.
W takim to pooeniu znajdowali si Achajowie, gdy Eperatos w odpowiednim czasie zoy swj urzd, po czym Achajowie z pocztkiem lata
ustanowili swoim strategiem Arata starszego.
Taki by stan rzeczy w Europie. Skoro wic zarwno przez podzia na
okresy, jak i przez zamknicie opisu zdarze uzyskalimy stosowne miejsce, przejdziemy do wypadkw w Azji, ktre zaszy w tej samej olimpiadzie 13, co poprzednio opowiedziane, i z kolei o nich bdziemy rozprawiali.
31. Najpierw wic, stosownie do naszego pierwotnego zaoenia, zamierzamy przedstawi ow wojn o Celesyri, ktra wybucha midzy
Antiochem i Ptolemajosem. Wprawdzie dobrze wiemy, e w tym czasie,
na ktrym przerwalimy opowie o zdarzeniach w Grecji, owa wojna
niemal ju zostaa rozstrzygnita i zakoczona; mimo to obieramy taki
punkt pocztkowy i podzia dla obecnego opowiadania. eby bowiem
suchaczom nie zabrako dokadnej znajomoci, w jakim czasie rozgryway si poszczeglne zdarzenia, spodziewamy si dnych wiedzy dostatecznie o tym pouczy przypominajc na pocztku i kocu opisu kadego
wydarzenia, w jakim zaszo okresie obecnej olimpiady i co rwnoczenie
dziao si w Grecji. Jeeli jednak opowiadanie ma by jasne i zrozumiae,
to przy tej olimpiadzie nic nie uwaamy za bardziej konieczne, jak to, eby
zdarze wzajemnie nie splata, lecz raczej, o ile monoci, je oddziela
i odrnia, a dojdziemy do nastpnych olimpiad, w ktrych zaczniemy
rwnoczesne zdarzenia rok za rokiem spisywa. Skoro bowiem przedsiwzilimy spisa nie to i owo, lecz co u wszystkich dziao si ludw,
i krtko mwic zastosowalimy do dziejopisarstwa niemal jak najszerszy
zakrj w porwnaniu z naszymi poprzednikami jak to ju poprzednio
zaznaczono przeto musimy najwiksz trosk powici traktowaniu
rzeczy i ukadowi, aby plan naszego dziea zarwno w szczegach jak
13
Sto czterdziestej.
263
264
W r. 222.
265
skiem; nastpnie, skoro nie zosta wysuchany, usilnie prosi, aby go samego wypuci z jego wasnymi domownikami: same bowiem okolicznoci
nastrczaj mu do rodkw, aby osign rzdy po ojcu. Ot krl, ktry
nie wdawa si w adne podobne sprawy nie troszczy si o przyszo
dla wspomnianych przyczyn, w swej naiwnoci i gupocie stale odmawia
posuchu Kleomenesowi. Sosibios za (bo ten gwnie teraz kierowa sprawami pastwa) odbywszy narad ze swoimi przyjacimi doszed do takiego o nim sdu: Zebrani nie pochwalali planu wysania Kleomenesa
z flot i rodkami pieninymi, lekcewac sobie stosunki zewntrzne, bo
Antigonos ju nie y, a zdaniem ich taki wydatek byby bezcelowy. Prcz
tego obawiali si, e Kleomenes nie majc ju po mierci Antigonosa nikogo rwnego sobie podbije szybko i bez trudu Hellad i sani stanie si dla
nich cikim i gronym przeciwnikiem, poniewa ich stosunki widzia na
wasne oczy i pogardza krlem, a wie o tym, e wiele jest czci pastwa,
ktre lunie tylko s z caoci zczone i znacznie odlege, do wojennych
za przedsiwzi nastrczaj mnogie rodki. Bo te niemao okrtw
znajdowao si na Samos, a mnstwo onierzy w Efezie. T wic myl,
eby go wysa zaopatrzonego w rodki pienine, odrzucili z podanych
przyczyn. Z drugiej strony bynajmniej nie uwaali za rzecz dla siebie
wskazan, by zlekcewaywszy takiego czowieka odprawia go jako otwartego wroga i nieprzyjaciela. Pozostawao zatrzyma go wbrew woli. To
jednak odrzucili wszyscy z miejsca i bez dyskusji sdzc, e niebezpiecznie jest lwa i owce zamyka w jednej oborze; zwaszcza Sosibiosowi byo
to podejrzane z nastpujcej przyczyny.
36. Oto wwczas, kiedy nosili si z myl zamordowania Magasa i Bereniki, w obawie, e plan mgby si im nie uda gwnie z powodu miaoci Bereniki, byli zmuszeni schlebia wszystkim dworakom i wszystkim
robi nadziej, na wypadek gdyby si im to przedsiwzicie udao. Wtedy
wic Sosibios miarkujc, e Kleomenes potrzebuje pomocy ze strony
krla, a ma rozum i prawdziw biego w sprawach politycznych, snu
przed nimi wielkie nadzieje i rwnoczenie wtajemniczy go w swj zamys. Gdy Kleomenes widzia go zalknionego, a zwaszcza obawiajcego
si obcych i najemnych onierzy, kaza mu by dobrej myli; bo najemnicy, jak obiecywa, w niczym mu nie zaszkodz, lecz raczej dopomog.
Mocno za zdziwionemu tym przyrzeczeniem Sosibiosowi tak rzek: ,,Czy
nie widzisz, e wrd najemnikw s prawie trzy tysice z Peloponezu,
a prawie tysic Kreteczykw? Na tych jeli tylko skin, z gotowoci
wszyscy usu. A skoro oni si skupi, kogo jeszcze si lkasz? Czy moe
onierzy z Syrii i Karu?" Wtedy wic Sosibios chtnie sucha tych sw
i podwjnej nabra odwagi, aby wykona zamach na Berenik. Pniej
za, widzc apati krla, zawsze odwiea sobie w pamici t mow i stale
mia przed oczami miao Kleomenesa oraz yczliwo, jak darzyli go
266
onierze najemni. Przeto i teraz gwnie on podega krla i jego przyjaci, eby Kleomenesa zawczasu uj i zamkn. A w tym zamyle dopomoga mu nastpujca okoliczno.
37. By pewien Meseczyk, Nikagoras. Tego po ojcu czya przyja
i zwizki gocinnoci z Archidamosem, krlem Lacedemoczykw. Ot
dawniej rzadko tylko utrzymywali wzajemne stosunki. Kiedy jednak
Archidamos z obawy przed Kleomenesem uciek ze Spatrty i przyby do
Mesenii, Nikagoras nie tylko chtnie przyj go do swego domu i dba
o wszystkie jego potrzeby, lecz wskutek dalszego obcowania zrodzia sd
midzy nimi take gboka yczliwo i poufaa przyja. Dlatego
i pniej, gdy Kleomenes robi Archidamosowi nadziej na powrt i pojednanie, podj si Nikagoras posowania i umw gwarancyjnych. Po ich
zatwierdzeniu wraca Archidamos do Sparty ufajc zawartym przez Nikagorasa ukadom. Lecz Kleomenes wyszed naprzeciw niego i zabi samego Archidamosa, oszczdzi natomiast Nikagorasa i reszt towarzyszy.
Ot wobec postronnych osb udawa Nikagoras, e wdziczny jest Kleomenesowi za darowanie mu ycia; lecz w gbi duszy nie mg tego zdarzenia przebole, poniewa wydawa si by winny zguby krla. Ten wiec
Nikagoras krtko przedtem zawin do Aleksandrii z komi, ktre przywiz na sprzeda. Wysiadajc z okrtu spotka Kleomenesa, Panteusa
i Hippitasa spacerujcych na molo w porcie. Kleomenes ujrzawszy go
i przystpiwszy do uprzejmie go pozdrowi i zapyta o cel podry. Gdy
ten mu powiedzia, e przyby tu z komi, odrzek Kleomenes: Bardzo
bym sobie yczy, eby zamiast koni by tu raczej przywiz nierzdnikw i harfiarki; tych bowiem obecny krl usilnie poda". Na razie Nikagoras z umiechem przyj to i milcza. Lecz po kilku dniach, gdy przy
sprzeday koni zawar blisz znajomo z Sosibiosem, powtrzy mu
niedawno wyrzeczone sowa Kleomenesa, aby tego oczerni. Widzc za.
e Sosibios chtnie sucha, wyzna mu ca sw dawn wrogo ku Kleomenesowi.
38. Sosibios poznawszy jego wrogi stosunek do Kleomenesa, bd od
razu udzielonymi darami, bd obietnicami na przyszo skoni go, eby
napisa oszczerczy list przeciw Kleomenesowi i zostawi opiecztowany.
Ten list, niby posany przez Nikagorasa, mia po odjedzie tego za kilka
dni odnie Sosibiosowi niewolnik. Nikagoras przyoy rk do tej
sprawy; list po odjedzie Nikagorasa zanis niewolnik do Sosibiosa, a ten
bezzwocznie z niewolnikiem i z listem w rku uda si do krla, przed
ktrym niewolnik zezna, e Nikagoras zostawi list i poleci mu odda
go Sosibiosowi. List za wyjania, e Kleomenes na wypadek, gdyby nie
wysano go z odpowiednim ekwipunkiem i z takimi rodkami pieninymi,
nosi si z zamiarem powstania przeciw krlowi. Tej dobrej sposobnoci
zaraz uchwyci si Sosibios i podega krla oraz reszt jego przyjaci,
267
268
269
teraz na szczcie tak rad ujawni swoje zamysy zmierzajce do wydania buntownikom osoby krla, pozostajcego w nielicznym towarzystwie. Na razie zatem poprzestajc tylko na rzuceniu podejrzenia nie
zwaa na Epigenesa, ktremu dowid raczej niewczesnego rozgoryczenia ni wrogoci. Sam za zgodnie z wasnym planem chcia unikn wyprawy przeciw Molonowi z obawy przed niebezpieczestwem i z braku
dowiadczenia w sprawach wojennych; natomiast pragn wyprawi si
na Ptolemajosa, bo uwaa t wojn za bezpieczn ze wzgldu na apati
wspomnianego krla. Ot teraz, napdziwszy strachu wszystkim zgromadzonym w Radzie, wysa przeciw Molonowi na czele wojska jako wodzw
Ksenona i Teodota z przydomkiem Hemiolios, Antiocha za bez przerwy
podburza dajc od niego, aby zaatakowa Celesyri, gdy sdzi, e
tylko w ten sposb, jeeli modzian zewszd bdzie otoczony wojn, on
ani za dawniejsze przestpstwa nie poniesie kary, ani obecnej wadzy nie
utraci, skoro bdzie potrzebny krlowi w cigle zagraajcych mu bojach
i niebezpieczestwach. Przeto w kocu uoy niby przez Achajosa przysany list i dorczy go krlowi. W licie tym Achajos donosi, e Ptolemajos zachca go, aby przywaszczy sobie panowanie, i obiecuje mu
poparcie w okrtach oraz w rodkach pieninych do wszelkich przedsiwzi, jeeli przywdzieje diadem i ujawni si wszystkim jako pretendent
do rzdw, ktre w rzeczywistoci ju teraz posiada. On jednak nie przybiera sobie tytuu i odpycha od siebie wieniec ofiarowany mu przez los.
Ot krl zawierzywszy sowom listu gotowy by i skonny ruszy
w pole przeciw Celesyrii.
43. Tymczasem, gdy bawi w Seleucji przy Zeugma 18, zjawi si dowdca floty Diognetos z Kapadocji, ssiadujcej z Fontem Euksyskim,
przywoc Laodyk, crk krla Mitrydatesa, ktra to dziewica bya przeznaczona na maonk dla krla. Mitrydates za chepi si, e jest potomkiem jednego z siedmiu Persw, ktrzy sprztnli maga; w nieprzerwanym nastpstwie zachowa on po przodkach swoich panowanie nad Pontem Euksyskim, nadane im pierwotnie przez Dariusza. Antioch wysa
na spotkanie narzeczonej odpowiedni orszak i przyj j z okazaoci;
zaraz te odbyy si zalubiny wrd wspaniaych i prawdziwie krlewskich przygotowa. Po zawarciu maestwa uda si krl do Antiochii,
ogosi Laodyk krlow, a nastpnie zaj si zbrojeniami wojennymi.
W tym samym czasie Molon przygotowa na wszystko ludy swej wasnej satrapii ju to budzc w nich nadziej zysku, ju to siejc postrach
wrd wielmow, ktrym przedkada grone a faszywe listy od krla.
Chtnego te sprzymierzeca mia w swoim bracie Aleksandrze, a przeciw ssiednim satrapiom zabezpieczy si pozyskujc darami yczliwo
18
270
271
272
273
nie przeszkadza, skoro take Zeuksis uciek przed jego nadejciem, zaj
rwnie drugi obz. Po tych sukcesach przyby z wojskiem pod Seleucj.
Take to miasto zaj w pierwszym ataku, poniewa Zeuksis a razem z nim
Diomedon, naczelnik Seleucji, uciekli, i odtd ju idc naprzd bez trudu
podbija grne satrapie. Gdy sta si panem Babilonii i kraju nad Morzem
Czerwonym, zjawi si przed Suzami. Ot samo miasto wzi rwnie
w pierwszym ataku, ale szturmujc zamek nic nie wskra, gdy uprzedzi
go wdz Diogenes, ktry wdar si tam skrycie. Dlatego te odstpi od
tego zamysu, zostawi tylko oddzia do oblegania zamku, po czym spiesznie zwin obz i z powrotem przyby ze swym wojskiem do Seleucji nad
Tygrysem. Tu bardzo gorliwie zaj si pokrzepieniem onierzy, zachci
ich i ruszy ku dalszym czynom; jako Parapotami zaj a po miasto
Europos, Mezopotami a po Dura.
Antioch utrzymawszy te wiadomoci zrzek si jak poprzednio
wspomniaem swych nadziei na Celesyri i zwrci si do bliszych
przedsiwzi.
49. Gdy teraz na nowo zebraa si Rada Krlewska, a krl rozkaza
wypowiedzie si jej czonkom, jakich naley uy rodkw przeciw Molonowi, znw jako pierwszy zabra gos Epigenes w sprawie obecnego
pooenia owiadczajc, e stosownie do jego rady ju przedtem nie powinno si byo zwleka, a wrogowie osign tak wielkie korzyci, a i teraz
jeszcze musi si spraw powanie traktowa. Na to Hermejas znowu wpad
w bezrozumny i gwatowny gniew i pocz ly Epigenesa. Wychwalajc
nieprzyzwoicie siebie samego obcia owego bezpodstawnymi i faszywymi
oskareniami i zaklina krla, aby tak nierozwanie nie zaniedbywa i nie
wyrzeka si swych nadziei co do Celesyrii. Tym wystpieniem zrazi sobie
og zebranych i sprawi przykro krlowi, ktry zada sobie wiele trudu,
aby obydwu mw pogodzi, tak e Hermejas z trudem wreszcie zaniecha utarczki sownej. Poniewa wikszo gosowaa za opini Epigenesa
jako bardziej odpowiadajc koniecznoci i poytkowi pastwa, powzito
uchwa, aby ruszy w pole przeciw Molonowi i sprawy tej nie wypuszcza z rk. Zaraz te Hermejas uda, e zmieni swe zdanie, owiadczy,
e wszyscy powinni bezwzgldnie uchwa wykona i z najwiksz gorliwoci zabra si do zbroje.
50. Kiedy wojska zgromadziy si w Apamei i wybuch tu wrd onierzy bunt z powodu zalegoci w odzie, Hermejas wyzyskujc przeraenie krla i obaw przed ruchawk wzniecon w tak niedogodnym
czasie podj si wypaci wszystkim od, jeeli krl zezwoli mu, eby
Epigenes nie szed wraz z nimi na wypraw; niczego bowiem rozsdnego
nie zdziaa si na tej wyprawie, skoro midzy nimi wybuch tak wielki
gniew i spr. Krl niechtnie go sucha, bo przede wszystkim zaleao mu
na wspudziale Epigenesa w owej ekspedycji z powodu jego biegoci
274
275
a z drugiej byoby oczywicie niebezpiecznie znowu wraca przez pustyni, gwnie z powodu grocego braku rodkw ywnociowych. Natomiast w razie przejcia Tygrysu, jak dowodzi, z pewnoci mieszkacy
okolicy Apolloniatis zmieni swe zapatrywania i przejd na stron krla,
gdy i teraz ju nie dobrowolnie, lecz z koniecznoci z i obawy suchaj
rozkazw Molona; tak samo z powodu yznoci kraju bdzie zapewniona
dostateczna ilo rodkw ywnociowych. A co najwaniejsze, zaznacza,
e Molonowi w ten sposb odetnie si powrt do Medii oraz dowz ywnoci z owych okolic; wskutek tego bdzie on zmuszony stoczy rozstrzygajc walk albo gdyby nie chcia tego uczyni, to jego wojska zmieni
swe przekonania i wnet zaczn w krlu pokada swe nadzieje.
52. Po uchwaleniu wniosku Zeuksisa zaraz rozdzielili wojsko na trzy
czci i w trzech miejscach przeprawili przez rzek onierzy wraz z bagaem. Nastpnie cignc ku Dura, pierwszym atakiem uwolnili od oblenia to miasto, ktre oblega jeden z dowdcw Molona. Odtd bez
przerwy odbywali caodzienne marsze, a w smym dniu przekroczyli tak
zwane gry Oreikon i doszli do Apolonii.
Molon tymczasem dowiedzia si o przybyciu krla, a nie ufajc ludom
Suzjany i Babilonii, gdy wieo i nieoczekiwanie je podbi, bojc si te
odcicia mu odwrotu do Medii postanowi przerzuci mosty przez Tygrys i przeprawi na drug stron swe wojska. Pragn on, o ile monoci,
wczeniej ni Antioch obsadzi grzyst cz okolicy Apolloniatis, poniewa ufa mnstwu swoich procarzy, tak zwanych Kyrtiw. Wykonujc,
co postanowi, odbywa pospieszny i peen wysiku marsz. Poniewa za
rwnoczenie i Molon zblia si do wspomnianych miejsc, i krl z caym
wojskiem nadciga z Apolonii, zdarzyo si, e lekkozbrojni wysani przodem przez obie strony zetknli si na jakich wyynach grskich. Z pocztku starli si z sob i nawzajem si dranili. Kiedy jednak zbliyy si
wojska obu stron, odstpili od walki. Jako na razie odeszli do wasnych
obozw i rozoyli si oddaleni od siebie o czterdzieci stadiw. Gdy nastaa noc, rozwaa Molon, jak niebezpieczny i trudny dla buntownikw
jest bj z krlami za dnia i twarz w twarz, i postanowi w nocy zaczepi
Antiocha. Wybrawszy najzdatniejszych i najsilniejszych ludzi z caego
wojska powid ich okrnymi drogami chcc z gry uderzy na nieprzyjaci. Dowiedziawszy si jednak, e podczas marszu dziesiciu jego junakw gromadnie odeszo do Antiocha, zaniecha tego zamiaru. Szybko wic
znowu zawrci i przyby z rana do swego obozu, i wywoa w nim powszechny tumult i zamieszanie. Bo obudzeni ze snu ci, co byli wewntrz
wau, przestraszyli si nadejciem powracajcych i omal e nie wypadli
z obozu. Molon wic jak mg stara si umierzy powstae wrd
nich zamieszanie.
276
277
278
279
W r. 219.
Hippodrom, plac przeznaczony do wycigw konnych.
280
281
i dali wysania posw, aby uoy si z Antiochem, zanim miasto zostanie szturmem zdobyte. Leontios, ktry nic nie wiedzia o przekupieniu
dowdcw i przerazi si ich popochem, wysa ludzi, ktrzy mieli uoy
si z Antiochem co do bezpieczestwa wszystkich znajdujcych si
w miecie.
61. Krl zgodziwszy si na posuchanie przyrzek wolnourodzonym
a byo ich okoo szeciu tysicy bezpieczestwo. Kiedy za wydano mu
miasto, nie tylko wolnourodzonych oszczdzi, lecz sprowadzi take do
ojczyzny wygnacw z Seleucji i zwrci im prawa obywatelskie wraz
z mieniem; a port i zamek ubezpieczy zaogami.
Gdy jeszcze tym by zajty, nadeszy listy od Teodota, w ktrych tene
spiesznie go przyzywa, aby wyda mu Celesyri. Krl znalaz si w wielkim kopocie i by cakiem bezradny, co ma robi i jak ma si zachowa
wobec tych doniesie. Teodot, z pochodzenia Etolczyk, wywiadczy by
pastwu Ptolemajosa wielkie przysugi, jak wyej zaznaczyem, a nie
tylko nie zdoby za nie nalenej podziki, lecz nawet ycie swe widzia
zagroone wwczas, gdy Antioch wyprawia si na Molona. Przeto z pogard odnosi si do krla, z niedowierzaniem do jego dworakw, i skoro
teraz sam zaj Ptolemais, a Panaitolos w jego imieniu Tyr, spiesznie
zawezwa Antiocha. Jako krl odkadajc swe plany przeciw Achajosowi
i wszystko inne traktujc jako rzecz poboczn wyruszy z wojskiem i obra
t sam drog, ktr przedtem odby. Przeszedszy tak zwan dolin Marsyas rozbi obz dokoa przesmyku Gerrw przy lecym w porodku
jeziorze. Ale na wiadomo, e Nikolaos, wdz Ptolemajosa, ley przed
miastem Ptolemais i oblega Teodotosa, zostawi na miejscu cikozbrojne
wojska i poleci ich wodzom oblega Brochoi, miejscowo lec nad
jeziorem i nad przesmykiem, a sam pocign z lekkozbrojnymi, aby
Ptolemaid uwolni od oblenia. Tymczasem Nikolaos uwiadomiony
o przybyciu krla ju sam odstpi od Ptolemaidy, wysa za Kreteczyka
Lagorasa i Etolczyka Dorymenesa, aby zawczasu obsadzili przesmyk koo
Berytos. Tych obu zaczepi krl zaraz przy pierwszym natarciu, zmusi
ich do ucieczki i rozbi obz w przesmyku.
62. Skoro tene tu cign do siebie reszt wojsk i przemwi do nich
odpowiednio do obecnych swych zamierze, wymaszerowa nastpnie
z ca si zbrojn, peen otuchy i oczekiwania wobec otwierajcych si
przed nim widokw. Wyszli naprzeciw niego Teodotos i Panaitolos ze
swymi przyjacimi: przyj ich uprzejmie i wzi w posiadanie Tyr i Ptolemaid wraz z wszystkim, co znajdowao si w tych miastach. Do tego
naleao rwnie czterdzieci statkw; z tych dwadziecia krytych wyrniao si konstrukcj, a aden nie by mniejszy ni czterorzdowiec;
reszt stanowiy trjrzdwce, dwurzdowce i aglowce pocigowe. Te
wic odda Diognetowi, naczelnikowi floty. Kiedy za otrzyma wiado-
282
283
284
285
286
miejsca wprzdy obsadziwszy mnstwem ludzi, a inne umocniwszy sztucznymi konstrukcjami spodziewa si atwo przeszkodzi Antiochowi w forsowaniu wejcia. Krl podzieli swe wojsko na trzy czci. Jedn odda
Teodotowi z nakazem, aby tu przy stokach Libanu uderzy na nieprzyjaciela i przemoc torowa sobie drog. Drug cz odda Menedemowi,
ktremu z naciskiem poleci, aby prbowa przej rodkiem owego
grzbietu grskiego; trzeciej wreszcie wyznaczy miejsce przy morzu mianowawszy jej wodzem Dioklesa, namiestnika Parapotamii. Sam ze swym
orszakiem zaj miejsce w rodku, aby na wszystko mie oko i kademu
w potrzebie nie pomoc. Rwnoczenie z wymienionymi stanli gotowi
do bitwy morskiej Diognetos i Perigenes, zbliajc si w miar monoci
do ldu i prbujc stworzy niby jeden widok walki ldowej i morskiej.
Skoro wszyscy na jeden znak i na jeden rozkaz rozpoczli atak, walka
na morzu pozostawaa nie rozstrzygnita, gdy floty obu stron co do
liczby ludzi i co do uzbrojenia po obu stronach byy rwne. Na ldzie
pocztkowo Nikolaos mia przewag, gdy pomagaa mu obronno pozycji; gdy jednak rycho Teodot wypar ustawionych na stokach gr nieprzyjaci, a nastpnie z gry przypuci atak, odwrciy si wojska
Nikolaosa i wszystkie uciekay w popochu. Podczas ucieczki pado okoo
dwch tysicy, a ywcem wzito nie mniejsz od tej liczb; caa reszta
usza do Sydonu. A Perigenes, ktry co do bitwy morskiej mia pomylniejsze nadzieje, widzc klsk wojsk ldowych przerazi si i bezpiecznie
oddali si do tej samej okolicy.
70. Antioch wyruszy ze swoim wojskiem, przyby pod Sydon i rozoy si tu obozem. Zaniecha jednak prby dobywania miasta z powodu
obfitoci zapasw, w ktre ju przedtem byo zaopatrzone, i z powodu
mnstwa mieszkacw oraz zbiegw. Zabra tedy wojsko i sam pomaszerowa ku Filoterii, a dowdcy floty Diognetowi poleci z okrtami znw
wrci do Tyru. Filoteria ley tu nad jeziorem, do ktrego wpada rzeka
zwana Jordan, aby znowu wypyn na rwnin koo miasta zwanego
Skytopolis. Skoro oba wspomniane miasta posiad drog kapitulacji, nabra
otuchy co do dalszych przedsiwzi, poniewa kraj podlegy tym miastom atwo mg cae wojsko zaopatrzy w rodki ywnociowe i obficie
dostarczy koniecznych w czasie wojny rzeczy. Ubezpieczywszy zaogami
te miasta przekroczy gry i zjawi si pod Atabyrion, ktre ley na
okrgym wzgrzu, a do ktrego w gr wiedzie droga wynoszca wicej
ni pitnacie stadiw. Wtedy to Antioch uy zasadzki i fortelu, aby zaj
miasto. Oto wyzwa na harce obrocw miasta i daleko w nizin odcign
za sob pierwszych bojownikw; gdy potem uciekajcy 23 odwrcili si,
a podnieli si ci, co leeli w zasadzce, rozpocz walk z przeciwnikami
23
287
i wielu z nich zabi; wreszcie cigajc ich i siejc przed sob postrach,
wzi w pierwszym ataku take to miasto. W tyme czasie przeszed na
jego stron Kerajas, jeden z poddowdcw Ptolemajosa. Obszed si
z nim wielkodusznie, przez co zachwia wierno wielu nieprzyjacielskich
wodzw. Jako niedugo potem zjawi si u niego Tesalczyk Hippolochos
z czterystu jedcami sucymi w wojsku Ptolemajosa. Ubezpieczywszy
zaog take Atabyrion wyruszy i idc naprzd zaj Pell, Kamus
i Gefrus.
71. Wobec takiego powodzenia wszyscy mieszkacy ssiedniej Arabii
porozumiawszy si nawzajem przyczyli si do niego jednomylnie.
Wzmocniony take t nadziej i pomoc, pocign dalej; a skoro dotar
do Galatis, opanowa Abil wraz z tymi, ktrzy przybyli tam z odsiecz,
a ktrymi dowodzi Nikias, przyjaciel i krewny Menneasa. Pozostawaa
jeszcze Gadara, ktra uchodzi za wyjtkowo obronn wrd miast tej
okolicy; przeto zatrzyma si przed ni i przeprowadziwszy prace oblnicze napdzi takiego strachu mieszkacom, e rycho wydali mu miasto.
Nastpnie dowiedzia si, e wikszy oddzia nieprzyjaci zebra si
w Rabbatamana, miecie Arabii, i std pustoszc najeda kraj Arabw,
ktrzy przeszli na jego stron; wszystko wic inne pomijajc jako mniej
wane wyruszy i rozoy si obozem przed wzgrzami, na ktrych ley
miasto. Obszed dokoa pagrek i naocznie przekona si, e jest on tylko
w dwch miejscach dostpny, tamtdy si posun i na tych miejscach
rozpocz budow machin. Trosk o prace oblnicze poruczy czci
Nikarchowi, czci Teodotowi, podczas gdy sam gorliwo jednego i drugiego ledzi z rwn trosk i uwag. Poniewa za Teodot i Nikarch
okazywali wiele zapau i stale midzy sob wspzawodniczyli, kto z nich
wprzdy obali mur lecy naprzeciw miejsca ich urzdze oblniczych
wic szybko i wbrew oczekiwaniu pady obie czci muru. Gdy to si
stao, cigle w nocy i za dnia przypuszczali szturmy i uywali wszelakiej
przemocy nie omijajc adnej okazji. Cho jednak bez przerwy atakowali
miasto, nie osignli wcale swego celu, poniewa schronio si tam mnstwo ludzi. W kocu jeden z jecw wskaza im podziemny ganek, ktrym
obleni schodzili po wod. Gdy ten zerwali i zatkali drewnem, kamieniami i wszelakimi tego rodzaju rupieciami, wtedy ustpili mieszkacy
z powodu braku wody i poddali si. Skoro krl w ten sposb zawadn
Rabbatamana, zostawi w miecie Nikarcha na czele odpowiedniej zaogi;
Hippolocha za i Kerajasa, ktrzy przeszli do niego, wysa z piciu tysicami pieszych w okolic Samarii z poleceniem, aby j osaniali i zapewniali bezpieczestwo tym wszystkim, ktrzy mu si poddadz. Nastpnie wyruszy z wojskiem do Ptolemais, zamierzajc tam przezimowa.
72. Tego samego lata Pednelissowie oblegani i zagroeni przez Selgew wysali do Achajosa posw z prob o pomoc. Gdy ten chtnie ich
288
289
290
291
292
chawszy uprzejmie posw Lampsakenw, Aleksandryjczykw 24 i Ilijczykw, poniewa oni dochowali mu wiernoci, wrci z wojskiem do Pergamon.
79. Antioch za i Ptolemajos, ukoczywszy swe przygotowania z nastaniem wiosny 25, szykowali si bitw rozstrzygn wypraw. Ptolemajos
wic wyruszy z Aleksandrii z okoo siedemdziesiciu tysicami pieszych,
z piciu tysicami jedcw, z siedemdziesiciu trzema soniami. Antioch
dowiedziawszy si o ich wymarszu zebra swoje wojska. W tych suyli:
Daowie, Karmaniowie i Kilikowie (w liczbie okoo piciu tysicy) uzbrojeni na mod lekkozbrojnych; piecz nad nirrii a zarazem dowdztwo
mia Macedoczyk Byttakos. Pod Etolczykiem Teodotem, ktry zdradzi
by Ptolemajosa, suyli mowie wybrani z caego pastwa, uzbrojeni na
sposb macedoski, w liczbie dziesiciu tysicy, z ktrych wikszo miaa
srebrne tarcze. Sia falangi wynosia okoo dwudziestu tysicy ludzi; jej
dowdcami byli Nikarch i Teodot z przydomkiem Hemiolios. Dalej Agrianowie i Persowie, ucznicy i procarze, w liczbie dwch tysicy tudzie
razem z nimi tysic Trakw, ktrymi dowodzi Menedemos z Alabandy.
Byli take Medowie, Kissjowie, Kaduzjowie i Karmanowie, w caoci okoo
piciu tysicy, ktrym polecono sucha rozkazw Meda Aspazjanosa.
Arabw i niektrych wojownikw z ssiednich ludw byo okoo dziesiciu tysicy i podlegali Zabdibelosowi. Najemnikw z Hellady prowadzi
Tesalczyk Hippolochos, a byo ich okoo piciu tysicy. Take Kreteczykw mia Antioch tysic piset pod dowdztwem Eurylocha i tysic Neokreteczykw pod wodz Gortyczyka Zelysa. Razem z nimi byo piciuset lidyjskich kopijnikw i tysic Kardakw z Galem Lysimachosem na
czele. Sia jazdy wynosia ogem okoo szeciu tysicy; dowdztwo nad
czterema tysicami sprawowa Antypater, bratanek krla, a nad reszt
przeoony by Temison. Caa sia bojowa Antiocha skadaa si z szedziesiciu dwch tysicy pieszych, szeciu tysicy jedcw, stu dwch
soni.
80. Ptolemajos obra drog na Peluzjon i w tym miecie najprzd si
zatrzyma. Skoro wlokcych si w tyle cign i rozdzieli zboe midzy
wojsko, ruszy dalej naprzd maszerujc koo Gr Kasyjskich i tak zwanych Baratra przez kraj bezwodny. Odbywszy w piciu dniach drog do
zamierzonego celu, rozbi obz w odlegoci pidziesiciu stadiw od
Rafii, ktra ley za Rinokolura, jako pierwsze z miast Celesyrii w kierunku Egiptu. W tym samym czasie zjawi si Antioch z wojskiem. Ten
przybywszy do Gazy i dawszy tu wojskom wytchnienie, znw powoli
ruszy naprzd. Jako min wspomnian Rafi i w porze nocnej rozbi
24
25
Z Alexandrii Troas.
Roku 217 przed n. e.
293
294
wi dwa tysice jedcw pod rozkazami Antipatra, a innym dwom tysicom kaza zaj tak pozycj, by linia wojska tworzya kt. Obok
jedcw, w tej samej linii, ustawi Kreteczykw, a dalej najemnikw
z Hellady. Midzy 26 tymi a uzbrojonymi na sposb macedoski, umieci
pi tysicy ludzi pod Macedoczykiem Byttakosem. Jeeli chodzi o lewy
szyk bojowy, to na samym skrzydle ustawi dwa tysice jedcw, ktrych prowadzi Temison; obok nich Kardakw i lidyjskich kopijnikw;
dalej stojcych pod Menedemosem lekkozbrojnych w liczbie okoo trzech
tysicy; za nimi Kissjw, Medw i Karmaniw, a u ich boku Arabw
wraz z wojskami pogranicznych ludw, ktre stykay si z sam falang.
Reszt soni ustawi przed lewym skrzydem powierzywszy je Myiskowi,
ktry by jednym z paziw krlewskich.
83. Gdy w ten sposb ustawiono wojska w szyku bojowym, przejedali obaj krlowie wzdu frontu i po spou z dowdcami oraz z przyjacimi zagrzewali do walki swe szeregi. Pokadajc za obaj najwiksze
nadzieje w falangitach okazywali najwysz gorliwo w zachcaniu tych
wanie szykw, przy czym Ptolemajosowi suyli sw pomoc Anadromachos, Sosibios i siostra krlewska Arsinoe, Antiochowi za Teodot i Nikarch,
poniewa wymienieni mieli po obu stronach dowdztwo nad falangitami.
Tre tych obustronnych przemw bya podobna. aden bowiem z nich
nie mg powoa si na wasny, wybitny i uwagi godny czyn, skoro dopiero co objli rzdy; dlatego przypominali saw przodkw i ich czyny,
aby w falangitach obudzi dum i odwag. Gwnie jednak wskazujc na
nagrody, jakie otrzymaj, prosili i zachcali tak specjalnie wodzw, jak
i po spou wszystkich tych, co mieli si bi, aby mnie i dzielnie spisali
si w obecnej walce. Te i tym podobne wypowiadajc sowa bd osobicie, bd przez tumaczy przejedali wzdu linii wojsk.
84. Gdy Ptolemajos ze sw siostr doszed wzdu linii do lewego
skrzyda caego swego szyku bojowego, Antioch za z krlewskim oddziaem jazdy do prawego dali znak do boju i rozpoczli go od strony, gdzie
znajdoway si sonie. Ot niektre ze zwierzt Ptolemajosa zderzyy si
ze swymi przeciwnikami. Wtedy ci, ktrzy przeciw nim walczyli z wie,
wietnie si bili, z bliska skadajc si sarysami 27 i zadajc sobie nawzajem ciosy; a jeszcze pikniej zachoway si zwierzta, ktre z caych si
walczc rzucay si jedne na drugie. Sposb walki soni jest nastpujcy:
Splataj i wsadzaj jeden w drugiego swe ky i pchaj z caych si spierajc si o miejsce, a silniejszy zwyciy i trb drugiego odsunie na
bok. A skoro raz do zachwianego przeciwnika dobierze si z boku, zadaje
mu rany kami, jak byki rogami. Ale wikszo zwierzt Ptolemajosa
26
27
Czytam: .
Dzida macedoska
295
stchrzya przed walk, jak to zazwyczaj robi libijskie sonie. Nie mog
bowiem znie woni i gosu indyjskich, lecz przeraone nadto ich wielkoci i si jak mi si zdaje zaraz z daleka uciekaj przed nimi. To
take wtedy si zdarzyo. Kiedy wic zwierzta w szalonym popochu
cisny si ku wasnym szeregom, gwardia Ptolemajosa pod ich naciskiem
zachwiaa si, a wtedy na Polikratesa i podlegych mu jedcw rzuci
si Antioch oskrzydlajc zwierzta wojskiem. Rwnoczenie z nim po
wewntrznej stronie gromady soni uderzyy na peltastw Ptolemajosa
nalece do falangi greckie wojska najemne i atwo wypary ich z miejsca,
bo zwierzta take ich szeregi wprzdy ju wprawiy w zamt. Naciskane
w ten sposb lewe skrzydo Ptolemajosa cae poszo w rozsypk.
85. Echekrates za, ktry dowodzi prawym skrzydem, oczekiwa
z pocztku starcia si wymienionych poprzednio skrzyde. Kiedy jednak
widzia, jak kurz unosi si ku swoim, a zwierzta, ktre byy przy nich.
zgoa nawet nie mi zbliy si do nieprzyjacielskich, poleci Foksidasowi, ktry mia pod sob wojska najemne z Hellady, zaczepi stojcych
naprzeciw nieprzyjaci. Sam za wyprowadzi z boku swych jedcw
i tych, co stali w tyle za soniami, i tak znalaz si poza zasigiem natarcia zwierzt, po czym jedcw nieprzyjacielskich czci okrajc z tyu,
czci atakujc z boku, szybko zmusi do ucieczki. To samo uczynili Foksidas i wszystkie otaczajce go wojska; dopadszy bowiem Arabw i Medw zmusili ich do podania tyw i ucieczki w popochu. Prawe zatem
skrzydo Antiocha zwyciyo, a lewe ponioso w ten sposb klsk. Falangi jednak, ktrych oba skrzyda zostay odsonite, trway jeszcze nie
naruszone w rodku pola walki majc niezachwian nadziej co do przyszoci. Tymczasem Antioch po sukcesie odniesionym na prawym skrzydle
walczy dalej pomylnie, a Ptolemajos, ktry schroni si by do swojej
falangi, teraz wyszed na rodek pola walki i pokaza si swoim wojskom,
przez co nieprzyjacioom napdzi strachu, w swoich za obudzi wielki
zapa i odwag. Dlatego te wojownicy Andromachosa i Sosibiosa zaraz
zoyli si dzidami i ruszyli do ataku. Jako doborowe wojska syryjskie
tylko przez krtki czas stawiay opr, a ci, co byli z Nikarchem, rycho
zachwiali si i zaczli ustpowa. Antioch niedowiadczony i mody, wnioskowa z sytuacji na wasnym skrzydle, e podobnie te i inne czci jego
wojska s zwyciskie, i ciga uciekajcych. Dopiero pno jeden ze starszych zwrci mu uwag i wskaza na kurz, ktry od falangi unosi si
ku jego obozowi; skoro zrozumia, co si dzieje, prbowa z krlewskim
oddziaem jazdy z powrotem pospieszy na pole walki. Gdy jednak zasta
wszystkie swe wojska w ucieczce, by zmuszony ustpi do Rafii przekonany, e osobicie odnis zwycistwo, ale wskutek podego tchrzostwa
innych przegra ca bitw.
296
86. Po rozstrzygniciu bitwy przez falang i zabiciu wielu nieprzyjaci w czasie pocigu przez jedcw i najemnikw z prawego skrzyda,
Ptolemajos wrci na razie i spdzi noc w dawnym obozie. Nazajutrz za
rozkazawszy pozbiera i pochowa zwoki swoich, a zedrze zbroj ze
zwok nieprzyjaci wyruszy i pocign przeciw Rafii. Antioch chcia
zaraz po ucieczce poza miastem rozbi obz, pozbierawszy tych, co uciekli
w zwartych szeregach; poniewa jednak wikszo schronia si do miasta,
zmuszony by take sam si tam uda. Z rana wic wyprowadzi ocalon
cz wojska i pody do Gazy; tu stan obozem, wysa do Ptolemajosa
posw w sprawie pogrzebania trupw i utrzymawszy na to pozwolenie
odda im ostatni przysug. Po stronie Antiocha byo polegych niewiele
mniej ni dziesi tysicy pieszych, wicej ni trzystu jedcw, a ywcem do niewoli dostao si ponad cztery tysice. Ze soni trzy na miejscu,
a dwa z ran zginy. Po stronie Ptolemajosa pado okoo tysica piciuset
pieszych i okoo siedmiuset jedcw; ze soni zgino szesnacie, a wikszo ich zostaa ujta.
Taki wic by wynik bitwy o posiadanie Celesyrii, ktr krlowie
stoczyli koo Rafii. Po pogrzebaniu swoich Antioch wrci z wojskiem
do ojczyzny, a Ptolemajos zaraz przy pierwszym natarciu wzi Rafi
i inne miasta, bo wszystkie gminy przecigay si, aby uprzedzi swych
ssiadw w przywrceniu jego panowania i w przejciu na jego stron.
Zapewne, wszyscy ludzie w takich czasach zwykli stosowa si zawsze
do okolicznoci; a zwaszcza w owych okolicach lud z natury jest skonny
i pochopny do hodw, jakich wymaga chwila. Wtedy za, gdy kierowaa
nim nadto yczliwo do krlw z Aleksandrii, z natury rzeczy musiao
si to dzia; wszak do tego domu zawsze jako bardziej lgnie ludno Celesyrii. Dlatego nie zaniedbali przesadnych pochlebstw czczc Ptolemajosa
wiecami, ofiarami, otarzami i wszelakim tego rodzaju sposobem.
87. Antioch przybywszy do miasta nazwanego jego imieniem wysa
zaraz swego bratanka Antypatra i Teodota Hemioliosa jako posw do
Ptolemajosa w sprawie pokoju i zaniechania nieprzyjacielskich krokw,
gdy obawia si najazdu przeciwnikw. Mianowicie po doznanej kiesce
nie dowierza on swoim ludom i lka si, eby Achajos nie wyzyska sposobnoci do zaczepienia go. A Ptolemajos nic takiego nie
biorc w rachub, lecz zadowolony odniesionym niespodzianie zwycistwem i w ogle nieoczekiwanym zdobyciem Celesyrii, nie by niechtny
spokojowi, owszem bardziej ni wypadao przychylny, gdy pocigaa go
zwyczajna w trybie ycia gnuno i rozwizo. Gdy wic zjawi si
Antypater, krtko mu pogrozi i zgromi Antiocha za popeniony czyn,
po czym zgodzi si na roczne zawieszenie broni. I z posami Antiocha
wysa Sosibiosa, aby ukad zatwierdzi. Sam zabawi jeszcze trzy miesice w Syrii i w Fenicji i przywrci dawny porzdek w miastach; potem
297
zostawi Andromacha z Aspendos jako namiestnika we wszystkich wspomnianych krajach i wyruszy z siostr i z przyjacimi do Aleksandrii
ukoczywszy wojn w nieoczekiwany dla swych poddanych sposb
wbrew zasadom dawniejszego jego ycia. Antioch za upewniwszy si co
do przymierza w pertraktacjach z Sosibiosem, stosownie do pierwotnego
planu zacz si przygotowywa przeciw Achajosowi. Taki zatem by stan
rzeczy w Azji.
88. W tych samych czasach Rodyjczycy wyzyskujc okoliczno trzsienia ziemi, ktre krtko przedtem u nich si zdarzyo i spowodowao
zawalenie wielkiego Kolosa oraz przewanej czci murw ich miasta i dokw okrtowych, tak rozumnie i zrcznie pokierowali tym wypadkiem,
e wyszed im nie na szkod, lecz raczej na korzy. Tak bardzo rni si
nierozum i gnuno u ludzi od pilnoci i rozumu, zarwno w yciu jednostek jak i w yciu pastwowym, e jednym nawet szczcie przynosi
szkod, innym nawet nieszczcie wychodzi na dobre. Rodyjczycy wic
w ten sposb traktujc sw spraw przedstawiali wprawdzie przygod
jako wielk i straszn, osobicie jednak w swych poselstwach, zarwno
podczas publicznych przyj, jak i w prywatnych rozmowach zachowujc
si w sposb powany i dostojny do tego skonili miasta, a zwaszcza krlw, e nie tylko otrzymali nadzwyczajne dary, lecz jeszcze ich szafarze
byli im wdziczni. Bo Hienon i Gelon dali im nie tylko siedemdziesit
pi talentw w srebrze na zaopatrzenie w oliw wiczcych w gimnazjum, i to cz sumy zaraz, a drug w cakiem krtkim czasie, lecz ofiarowali miastu take srebrne misy z takimi podstawami i kilka dzbanw
do wody. Prcz tego dodali na ofiary dziesi talentw, a na wsparcie
obywateli drugie dziesi, tak e cay dar opiewa na sto talentw. Dalej
uyczyli zwolnienia od ca tym Rody j czy kom, ktrzy do nich egluj,
i podarowali pidziesit katapult dugich na trzy okcie. A w kocu po
ofiarowaniu tylu darw, jak gdyby byli im jeszcze duni wdziczno,
ustawili dwa posgi w bazarze Rodyjczykw, mianowicie lud Rodyjczykw wieczony przez lud Syrakuzan.
89. Take Ptolemajos obieca im trzysta talentw srebra i milion
artab 28 zboa, jako te materia na budow dziesiciu piciorzdowcw
i dziesiciu trjrzdowcw, mianowicie czterdzieci tysicy naleycie odmierzonych okci belek sosnowych; dalej tysic talentw pienidzy miedzianych; trzy tysice talentw29 pakuw, trzy tysice sztuk ptna
aglowego; na odbudow Kolosa trzy tysice talentw, stu architektw
i trzystu pidziesiciu pomocnikw, a dla tych corocznie jako wynagrodzenie czternacie talentw. Ponadto na igrzyska i ofiary dwanacie ty28
29
298
sicy artab zboa, a na zaopatrzenie dziesiciu trjrzdowcw dwadziecia tysicy artab. I z tego przewaan cz da zaraz, z caej za sumy
pieninej trzeci cz. Podobnie Antigonos przyrzek dziesi tysicy
sztuk belek na pale, dugich od szesnastu do omiu okci; pi tysicy
belek poprzecznych siedmiookciowych; trzy tysice talentw elaza;
tysic talentw smoy; innej, w stanie surowym, tysic metretesw30;
prcz tego sto talentw srebra. Jego za maonka Chryseis przyrzeka
sto tysicy artab zboa i trzy tysice talentw oowiu. A Seleukos, ojciec
Antiocha, przyrzek zwolnienie od ca dla tych Rodyjczykw, ktrzy
z okrtami zawin do jego pastwa; dalej dziesi wyekwipowanych piciorzdowcw i dwiecie tysicy artab zboa; wreszcie w drzewie, ywicy
i wosieniu dziesi tysicy okci i po tysic talentw.
90. Podobnie wsparli Rodyjczykw take Pruzjasz i Mitrydates, jako
te dynaci, ktrzy wwczas panowali w Azji, mianowicie Lysanias, Olympichos i Limnajos. Te za miasta, ktre wspomogy ich wedle monoci,
nawet wyliczy nie byoby rzecz atw. Przeto jeeli kto uwzgldni
czas, od ktrego zacza si kolonizacja ich miasta, musi by nader zdziwiony, w jak krtkim czasie doszo ono do wielkiego rozwoju czy dotyczy to majtku poszczeglnych osb, czy oglnego dobrobytu pastwa;
natomiast jeeli rozway dogodne pooenie miejsca i w caej peni napywajce tam z zewntrz bogactwa, nie bdzie si ju dziwi, lecz pomyli, e rozkwit ten jest nieco mniejszy, ni by powinien.
To wic powiedziaem przede wszystkim ze wzgldu na troskliwo
Rodyjczykw o sprawy publiczne (s bowiem godni pochway i naladowania); po wtre, aby podkreli, jak mao daj teraniejsi krlowie
i jak mao otrzymuj ludy i miasta: eby krlowie ofiarujc cztery albo
pi talentw nie sdzili, e czyni co wielkiego, i nie dali od Hellenw
tej samej yczliwoci i czci, jakiej zaywali dawniejsi krlowie, miasta
za majc przed oczyma wielko dawniejszych podarkw za mae i byle
jakie dobrodziejstwa nie szafoway teraz nieogldnie najwikszymi i najwspanialszymi zaszczytami, lecz staray si odpaca kademu wedle zasugi, co jest gwn cech wyrniajc Hellenw wrd innych ludw.
91. Gdy wanie nastawaa pora letnia i Agetas by strategiem Etolw,
Aratos za obj strategi u Achajw (na tym bowiem przerwalimy opowie o wojnie sprzymierzeczej), Spartiata Likurg znowu wrci z Etolii
do ojczyzny. Mianowicie eforowie przekonawszy si, e faszywe s obwinienia, ktre spowodoway jego wygnanie, przez posw odwoali z powrotem Likurga. On tedy uoy si z Etolczykiem Pyrriasem, ktry wwczas
by strategiem u Elejczykw, w sprawie napadu na Meseni. Aratos za
przej wojska najemne Achajw w stanie zdemoralizowanym, a miasta
30
Metretes = 39 l.
299
W ks. V 30.
300
301
302
miastem Fanotejczykw, ukry reszt wojska w pewnej odlegoci i pozosta z nim, a wybranych stu najzrczniejszych wysa na zamek. Jazon
majc pod rk w miecie Aleksandra z onierzami przyj modziecw
etolskich stosownie do zaprzysionego ukadu i wprowadzi wszystkich
na zamek; ale zaraz za nimi wdary si wojska Aleksandra, a doborowa
zaoga Etolw zostaa pojmana. Kiedy Agetas z nastaniem dnia zauway,
co si stao, odprowadzi wojsko z powrotem do domu. Tak popad on
w niedol podobn tej, jak sam nieraz innym zgotowa.
97. W tyme czasie zaj krl Filip Bylazora, najwiksze miasto Pajonii, ktre nader dogodnie jest pooone u przej z Dardaniki do Macedonii, tak e ten czyn zbrojny uwolni go niemal od wszelkiej trwogi
przed Dardanami. Bo nie atwo ju byo im wpa do Macedonii, skoro
Filip mia w swym rku przejcia i dziery wspomniane miasto. Ubezpieczywszy je zaog wysa spiesznie Chrysogonosa, aby cign dalsze
wojska z grnej Macedonii, sam za zabrawszy zaog z Botti i Amfaksytydy przyby z ni do Edessy; tu zaczeka na Macedoczykw pod dowdztwem Chrysogonosa, po czym wyruszy z caym wojskiem i zjawi
si w szstym dniu w Larysie. Kontynuujc std z wysikiem marsz noc
doszed z rana do Melitai; tu przystawiwszy drabiny do murw miasta
prbowa je zdoby szturmem. Ot nagym i nieoczekiwanym przybyciem
tak przerazi Melitejczykw, e atwo mgby by miasto opanowa; poniewa jednak drabiny znacznie byy mniejsze, ni by powinny, wic
zawid si w swym przedsiwziciu.
98. W takich sprawach najwiksze zarzuty stawia si wodzom. Bo
jeeli nie poczyni adnych stara, nie wymierz murw, stokw grskich
i innych tego rodzaju punktw, przez ktre zamierzaj si wedrze, lecz
od razu nierozwanie przystpuj do zdobywania miasta, kt by takich
nie gani? Albo jeeli sami wprawdzie wykonaj pomiary, lecz potem
sporzdzanie drabin i w ogle tego rodzaju narzdzi, ktre kosztujc niewiele trudu musz by wyprbowane w wanym momencie, powierzaj
lekkomylnie byle jakim ludziom jake nie godzioby si czyni im
z tego zarzutu? Wszak przy takich przedsiwziciach nie mona zaniedba
czego potrzebnego, eby nie ponie jakiej szkody, lecz za bdami idzie
zaraz strata, i to wieloraka: w chwili samej akcji zagroeni s najdzielniejsi mowie, a jeszcze bardziej podczas odwrotu, kiedy wrg raz zlekceway ich wodzw. Na to mamy bardzo wiele przykadw. Wrd tych
bowiem, ktrym nie powiody si tego rodzaju prby, wicej znajdziesz
takich, co zginli albo w ostateczne popadli niebezpieczestwo, ni takich,
co uszli bez szwanku. Na przyszo za niewtpliwie cigaj na siebie
nieufno i nienawi, nadto wszystkim daj haso, eby si ich wystrzega. Nie tylko bowiem tym, ktrzy ucierpieli, lecz i tym, ktrzy syszeli
o zajciu, poniekd daje si przestrog, eby byli uwani i pilnowali si.
303
Dlatego ci, ktrzy stoj na czele, nigdy nie powinni bez rozwagi podejmowa takich planw. A sposb wykonania pomiarw i sporzdzenia potrzebnych narzdzi jest atwy i niezawodny, jeeli do dziea wemie si
metodycznie.
Teraz wic musimy wrci do dalszego opowiadania; skoro jednak
znowu w naszych Dziejach znajdziemy odpowiedni dla tego tematu czas
i miejsce, sprbujemy przedstawi, w jaki sposb mona by najmniej
bdw popeni w takich przedsiwziciach.
99. Filip zawidszy si w swym zamiarze rozbi obz nad rzek Enipeus i cign z Larysy oraz z innych miast cay sprzt oblniczy, jaki
przygotowa by podczas zimy. Gwnym bowiem zadaniem jego wyprawy
byo zdobycie tak zwanych Ftiockich Teb. To miasto ley niedaleko od
morza, a od Larysy odlege jest o jakie trzysta stadiw. Panuje ono swym
dogodnym pooeniem nad Magnezj i Tesali, a w Magnezji przede
wszystkim nad krain Demetriw, w Tesalii nad krain Farsaliw i Ferajw. Ze strony tego miasta take teraz, gdy dzieryli je Etolowie i urzdzali ustawiczne najazdy, ponosili wielkie szkody Oemetriowie i Farsaliowie, a nawet Larysyjczycy; bo Etolowie nieraz zapuszczali swe zagony
a do tzw. Amyryckiej Rwniny34. Przeto Filip, nie lekcewac sobie
sprawy, gorliwie stara si o to, eby szturmem je zdoby. cignwszy
wic sto pidziesit katapult i dwadziecia pi machin do ciskania kamieni ruszy pod Teby, rozdzieli wojsko na trzy czci i obsadzi nim
punkty dokoa miasta. Jako z jedn czci usadowi si koo Skopion,
z drug koo tzw. Heliotropion, a trzeci cz umieci na grze wznoszcej si nad miastem. Odstpy za midzy obozami umocni rowem i podwjnym waem, a nadto ubezpieczy drewnianymi wieami, ktre wznis
w odlegoci pletronu jedn od drugiej i zaopatrzy w dostateczn zaog.
Nastpnie skupi na jednym miejscu cay sprzt oblniczy i zacz posuwa machiny ku zamkowi.
100. Ot w pierwszych trzech dniach nie mogy naprzd postpi
adne prace oblnicze, gdy mieszkacy miasta bronili si dzielnie i odwanie. Gdy jednak wskutek ustawicznych utarczek i mnstwa pociskw
pierwsi obrocy miasta czci polegli, czci odnieli cikie rany, wwczas Macedoczycy korzystajc z krtkiego odprenia zaczli si podkopywa. Nie przerywajc pracy mimo naturalnych przeszkd terenowych, ledwie w dziewitym dniu dotarli do murw. Potem luzuj si
w pracy, tak e nie ustawali w niej ani w dzie, ani w nocy, podkopali
w trzech dniach i podparli kolumnami dwa pletrony muru. A gdy podpory
nie mogy wytrzyma ciaru i popuciy, run mur, zanim Macedoczycy
84
midzy
karys
pnocn
zatok
304
305
306
307
308
309
310
311
W ks. I 1.
* Excerpta Vaticana (wyjtki z Dziejw Polibiusza zachowane w rkopisie watykaskim) podane s tutaj i na dalszych stronach wedug wydania Angelo Mai
z r. 1827.
312
[...] Co ducha trzyma na uwizi i jednoczenie chciwym wiedzy przynosi korzy, tym jest rozpoznanie przyczyn i wybr tego, co lepsze,
w kadym poszczeglnym wypadku. Za najwaniejsz za przyczyn dla
szczcia i dla niepowodzenia w kadym przedsiwziciu naley uwaa
ustrj pastwa; bo z niego, jakby ze rda, nie tylko wypywaj wszystkie plany i pomysy w dziaaniu, lecz take czerpi swj wynik.
(Exc. Vat. s. 370)
2. [...] Bo niemoliwo tylko w kamstwie nie dopuszcza nawet usprawiedliwienia dla bdzcych.
(Cod. Urb. fol. 61r)
O RNYCH FORMACH USTROJU POLITYCZNEGO
313
314
Czytam: .
315
316
8. Kiedy wic lud uzyskawszy przywdcw z podanych wyej przyczyn silnie ich popiera przeciw wadcom, krlestwo i jedynowadztwo
cakowicie zaniko, a znw arystokracja poczynaa si wyania. Tym
bowiem, ktrzy pooyli kres rzdom jedynowadcw, lud od razu jakby
odwdzicza si w ten sposb, e powoywa ich na zwierzchnikw i powierza si ich kierownictwu. Ot oni z pocztku zadowoleni z kierownictwa nie stawiali niczego ponad dobro publiczne zarzdzajc starannie
i czujnie wszelkimi sprawami dotyczcymi tak prywatnych ludzi jak i caoci pastwa. Kiedy jednak znowu po ojcach tak wadz przejli synowie, ktrzy nie wiedzieli, co to jest bieda, i cakiem nie obeznani byli
z obywatelsk rwnoci i swobod, lecz od pocztku wzrastali w cieniu
ojcowskich przywilejw i godnoci wtedy jedni poczli oddawa si
chciwoci i bezprawnej dzy pienidzy, drudzy opilstwu i poczonym
z nim niesytym hulankom, inni wreszcie gwaceniu kobiet i porywaniu
chopcw. Tak przeksztacili oni arystokracj w oligarchi, ale wkrtce
wywoali w tumach znw podobne nastroje do nieco wyej wspomnianych; dlatego te w kocu doznali katastrofy rwnej owemu nieszczciu,
jakie spotkao tyranw.
9. Jeeli bowiem kto widzc zazdro i nienawi, z jak ziomkowie
odnosz si do rzdzcych, omieli si jakim sowem lub czynem przeciw nim wystpi, wtedy cay lud gotowy do pomocy staje po jego stronie.
Wic skoro jednych zabij, a drugich wypdz, nie maj odwagi ani krla
postawi na czele, bo obawiaj si jeszcze niesprawiedliwoci dawniejszych krlw, ani wikszej grupie ludzi nie mi powierzy spraw publicznych, bo wieo maj przed oczyma poprzednie ich uchybienie. Pozostaje im jedynie niewzruszona nadzieja, jak w sobie samych pokadaj
i jak teraz podtrzymuj; a kiedy oligarchicznie rzdzone pastwo zmieni w demokracj, sami przejmuj trosk o dobro publiczne i jego zabezpieczenie. I jak dugo jeszcze yj tacy, ktrzy z dowiadczenia poznali
potg i wadz oligarchw, czuj si oni zadowoleni obecnym ustrojem
i ceni nade wszystko rwno wobec prawa i wolno obywatelsk. Kiedy
jednak doronie nowe pokolenie i synom synw znowu powierzy si
demokracj, wtedy ci nie przykadaj ju wielkiej wagi do rwnoci
i wolnoci, jako e do tych dbr przywykli i prbuj wznie si ponad
og, a najbardziej w bd ten popadaj tacy, ktrzy bogactwem przewyszaj innych. Rzucaj si wic do zabiegania o urzdy, a gdy nie mog
ich przez siebie samych i wasne zalety uzyska, trwoni majtek zjednujc sobie i uwodzc tum wszelkimi sposobami. Wskutek tego, skoro raz
przez sw gupi i szalon ambicj naucz lud bra i poera podarki,
wtedy znw demokracja ulega rozkadowi, a w jej miejsce wstpuje
przemoc i prawo pici. Gdy bowiem posplstwo, ktre przyzwyczaio si
je z cudzego stou i nadziej utrzymania pokada w mieniu innych,
317
uzyska ambitnego i miaego przywdc, ktry wskutek ubstwa zamknity mia dostp do zaszczytw w pastwie, wtedy ju posuwa si
ono do stosowania prawa pici. I teraz skupiajc si w gromad dopuszcza
si mordw, wygna i podziaw gruntu, a w tym zdziczeniu znw doczeka si pana i jedynowadcy.
Taki jest cykl ustrojw politycznych i taki porzdek natury, wedug
ktrego formy pastwowe zmieniaj si, przeksztacaj i znowu wracaj
do swoich pocztkw. Kto to dokadnie pozna, ten moe w okreleniu
czasw pomyli si, jeli mwi o przyszoci jakiego pastwa; atoli co
do kadorazowego stanu jego wzrostu lub jego upadku, albo co do formy
przemiany, jaka je czeka, rzadko si pomyli, o ile tylko bez gniewu i zawici wydaje swj sd. A co do ustroju Rzymian, to ten sposb rozpatrywania pozwoli nam najlepiej zrozumie jego powstanie, wzrost, rozkwit, i tak samo przysz przemian z obecnego stanu w przeciwny. Bo
jeeli do kadego innego ustroju, jak dopiero co powiedziaem, to i do
tego odnosi si prawo, e jak od pocztku naturalnie wytworzy si
i wzrs, tak te naturalnie zmieni si w przeciwny. Bdzie to mona
pozna z tego, co pniej si powie.
10. Teraz za krtko wspomnimy o prawodawstwie Likurga, bo taka
dyskusja nie jest obca naszemu zadaniu. Mianowicie Likurg zrozumia,
e wszystkie powysze zjawiska wynikaj z koniecznego prawa natury,
i wywnioskowa, e kada forma ustroju prosta i opierajca si na jednej
sile jest niepewna, poniewa szybko wyradza si we waciwe jej i z natury towarzyszce zo. Jak bowiem dla elaza rdza, a dla drwa robactwo
i czerw s zrosymi z natur przyczynami zniszczenia, dziki ktrym te
materiay, choby unikny wszelkiego od zewntrz uszkodzenia, niszczej
od samych przyrodzonych wrogw, tak samo wraz z poszczeglnymi
ustrojami naturalnie rodzi si i towarzyszy im jakie zwyrodnienie: krlestwu tak zwana monarchiczna forma pastwa, arystokracji forma oligarchii, demokracji za zdziczenia i prawo pici; a aden z wymienionych
ustrojw nie moe tego unikn, eby z czasem nie przeszed w te zwyrodniae formy w podany wanie sposb. Likurg przewidujc to stworzy
ustrj nie prosty ani jednolity, lecz poczy w nim rwnoczenie wszystkie zalety i waciwoci najlepszych ustrojw, aby aden z nich wzrastajc ponad miar nie przeszed w naturalne dla zwyrodnienie; raczej
sia kadego ustroju polega na rwnowadze poszczeglnych czynnikw
wadzy, tak eby aden z nich nigdzie si nie skania i zbytnio nie przechyla, lecz eby pastwo utrzymao si stale w tej rwnowadze i trwao
w niej, jak okrt pyncy pod wiatr. Ot but krlw hamowaa obawa
przed ludem, ktremu rwnie przyznano naleyty udzia w kierowaniu
pastwem, a lud znw nie omiela si gardzi krlami z obawy przed
najstarszymi, ktrzy drog wyboru wedle swej wartoci wszyscy powo-
318
ywani powinni byli zawsze stawa po stronie susznoci. W ten sposb sabsza cz, o ile trwaa przy dawnych zwyczajach, miaa zawsze
sta si silniejsz i potniejsz dziki przychylnoci i przewadze najstarszych. Przez te urzdzenia utrzyma Likurg duej wolno u Lacedemoczykw, ni trwaa ona u jakiegokolwiek znanego nam ludu.
w zatem, przewidujc drog rozumowania, skd i jak kada zmiana
w naturalny wynika sposb, na niewzruszonych podstawach urzdzi
wspomniany ustrj. Rzymianie za w uporzdkowaniu swej ojczyzny
osignli wprawdzie ten sam cel, lecz nie drog rozumowania, tylko poprzez wiele walk i trudnoci, pouczani zawsze samymi przygodami obierali
to, co lepsze, i tak doszli do tego samego celu co Likurg: do najpikniejszego wrd istniejcych w naszych czasach ustrojw.
(Cod. Urb. fol. 60v)
11a. [...] To miasteczko nazwali Pallantion od imienia ich miasta macierzystego w Arkadii... Jak jednak niektrzy donosz, a wrd nich take
Polibiusz z Megalopolis, wzio ono nazw od jakiego modzieca Pallasa,
ktry tu umar. Mia on by synem Heraklesa i Launy, crki Euandra;
dziad ze strony matki usypawszy mu mogi na wzgrzu nazwa to miejsce
Pallantion od imienia modzieca.
(Dionys. A. R. I 31, 4 s. 83)
[...] Elejczyk Aristodemos donosi, e od dwudziestej sidmej olimpiady 4 zaczto spisywa atletw, ilu z nich oczywicie odnioso zwycistwo. Przedtem adnego nie zapisano zwycizcy, gdy dawniejsi o to nie
dbali. Lecz w dwudziestej smej olimpiadzie 5 zapisano po raz pierwszy
jako zwycizc w bieganiu do celu Elejczyka Koroibosa i t olimpiad
wyznaczono jako pierwsz, od ktrej Hellenowie licz czas. To samo, co
Aristodemos, podaje take Polibiusz.
(Anecd. Paris. Cram. II 141, 17)
3
319
[...] Tak on [Numa] po trzydziestodziewicioletnich rzdach, spdzonych wrd najgbszego pokoju i zgody (pjdziemy bowiem gwnie za
naszym Polibiuszem, nad ktrego nie byo sumienniejszego w badaniu
czasw), zakoczy ycie.
(Cic. de rep. II, 14, 27)
320
[...] Bo nauczy si nie kama wobec bogw jest podniet do wzajemnej prawdomwnoci.
(Cod. Urb. fol. 65v)
Tj. w r. 510.
Tekst tego zdania, zepsuty w rkopisach, tumacz wg emendacji Campego
w przekadzie niemieckim, s. 664.
8
321
[...] Byy zatem w ogle trzy skadniki wadzy pastwowej, ktre poprzednio wymieniem; a tak byo wszystko po kolei rwnomiernie i naleycie uporzdkowane i przez nie kierowane, e nikt nawet z krajowcw
nie mgby by z pewnoci orzec, czy cay ustrj jest arystokratyczny,
czy demokratyczny, czy monarchiczny. I byo to cakiem naturalne. Bo
ilekro zwrcio si oczy na wadz konsulw, wydawa si ustrj zupenie
monarchiczny i krlewski; ilekro na wadz senatu znowu arystokratyczny. A jeeli kto rozwaa wadz ludu, wydawa si ustrj wyranie
demokratyczny. Przywileje za, jakie kady z tych skadnikw w ustroju
pastwa posiada wwczas i jeszcze teraz z maymi wyjtkami posiada, s
nastpujce.
12. Ot konsulowie, pki z legionami nie wyrusz w pole i pki
bawi w Rzymie, decyduj o wszystkich sprawach publicznych. Bo wszyscy inni urzdnicy, z wyjtkiem trybunw ludowych, s im podwadni
i suchaj ich; a do senatu oni wprowadzaj poselstwa. Prcz tego oni
przedkadaj do obrad pilne sprawy, w ich te rku spoczywa cae wykonanie uchwa. Take o wszystkie publiczne sprawy, ktre musz by zaatwione przez lud, im wypada si troszczy i zwoywa zgromadzenia
ludowe, im stawia wnioski, im wykonywa uchway wikszoci. Dalej,
co tyczy si zbroje wojennych i w ogle kierowania wypraw, to maj
oni niemal absolutn wadz. Bo wolno im od sprzymierzecw zada
posikw wedug swego uznania i mianowa trybunw wojskowych, i zaciga wojsko, i wybiera zdatnych mw. Prcz tego maj prawo karania, kogo zechc, spord tych, ktrzy w polu stoj pod ich rozkazami.
Mog te z pienidzy publicznych tyle wydawa, ile zechc, a towarzyszy
im kwestor, ktry kade ich zlecenie z gotowoci spenia. Przeto susznie
mgby kto powiedzie, majc na uwadze t czstk wadz publicznych,
e ustrj pastwa jest zupenie monarchiczny i krlewski. Gdyby za niektre z tych punktw albo z tych, o ktrych mam pniej wspomnie,
ulegy zmianie albo teraz, albo po jakim czasie nie bdzie to miao
adnego wpywu na obecnie przez nas wypowiedziany sd.
13. Jeeli chodzi o senat, to ma on przede wszystkim wadz nad
skarbem publicznym; mianowicie zarzdza wszystkimi dochodami i tak
samo wydatkami. Nie mog bowiem kwestorowie na poszczeglne potrzeby adnego czyni wydatku bez uchwa senatu, z wyjtkiem wydatku
zarzdzonego na rzecz konsulw. Take o najwaniejszym ze wszystkich
322
i najwikszym koszcie, jaki cenzorowie o co pi lat na napraw i budow gmachw publicznych decyduje senat, ktry cenzorom udziela
na to pozwolenia. Tak samo wszelkie popenione w Italii przestpstwa,
ktre wymagaj ledztwa ze strony pastwa, jak zdrada, sprzysienie,
trucicielstwo, skrytobjstwo s przedmiotem troski senatu. Nadto jeeli
jaki czowiek prywatny albo miasto w Italii wymaga pojednawczego zaatwienia sporu albo nagany, albo pomocy, albo ochrony tym wszystkim pilnie zajmuje si senat. Take jeeli do kogo poza Itali naley
wysa poselstwo bd w celu zaagodzenia sporw, bd z upomnieniem,
bd nawet z rozkazem, bd dla przyjcia ludu w poddastwo, bd wreszcie dla wypowiedzenia wojny tene senat ma o to staranie. Rwnie
jak naley si w kadym wypadku wobec przybyych do Rzymu poselstw
zachowa i jak im da odpowied wszystkim tym kieruje senat. Lud
za w tych sprawach w ogle nie ma adnego udziau. Std znw obcemu,
ktry przybdzie do Rzymu podczas nieobecnoci konsula, ustrj moe
si wyda cakiem arystokratyczny. A przekonanie to ywi te wielu
Grekw oraz krlw, poniewa niemal wszystkie ich sprawy rozstrzyga
senat.
14. Wobec tego kt by si susznie nie zapyta, jaki te udzia
w ustroju pastwa pozostaje ludowi, skoro senat we wszystkich poszczeglnych sprawach, ktre wymienilimy, posiada decyzj, a co najwaniejsze, zarzdza wszelkimi dochodami i wydatkami, z drugiej za
strony konsulowie maj absolutn wadz w zakresie zbroje wojennych,
jako te absolutn swobod dziaania w otwartym polu? Mimo to jednak
pozostaje udzia take dla ludu, a pozostaje mu najwaniejszy. Albowiem
jedynie lud w pastwie rozstrzyga o nagrodzie i karze, a przecie tylko
na tym opieraj si wadztwa i wolne pastwa, i w ogle cae ludzkie spoeczestwo. Wszak gdzie nie zna si takiej rnicy, albo znajc le si
j stosuje, tani adna z przedsiwzitych rzeczy nie moe by rozumnie
pokierowana. Jake byoby to moliwe, jeeli dobrzy i li w rwnej s
cenie? Lud zatem sdzi czsto take w takich procesach, w ktrych za
przestpstwo grozi znaczna kara pienina, a zwaszcza sdzi tych, ktrzy
piastowali wysokie urzdy; wyrok za mierci tylko on wydaje. I w tego
rodzaju procesie istnieje u nich zwyczaj, ktry zasuguje na pochwa
i wspomnienie. Mianowicie oskaronym w sprawie gardowej pozwala on
w razie zasdzenia otwarcie usun si z miasta, jeli choby tylko jedna
z dzielnic wydajcych wyrok nie oddaa jeszcze swego gosu, i w ten
sposb skaza si na dobrowolne wygnanie. Wygnacom za przysuguje
bezpieczny pobyt w Neapolu, Praeneste i Tiburze oraz w tych innych
miastach, z ktrymi czy ich przymierze. Dalej lud rozdaje urzdy midzy godnych ludzi, co jest w wolnym pastwie najpikniejsz nagrod za
cnot. Ma on take prawo zatwierdzania ustaw; a co jest najwaniejsze,
323
postanawia o pokoju i wojnie. A gdy chodzi o zawarcie sojuszu, zakoczenie wojny i ukady, lud jest tym, ktry to wszystko ustala i ratyfikuje,
albo te uniewania. Wobec tego znowu susznie mona by powiedzie, e
lud posiada najwikszy udzia i e ustrj jest demokratyczny.
15. W jaki wic sposb rozdzielony jest ustrj na poszczeglne dziay,
to przedstawiem. Jak za znowu te poszczeglne czci, jeli zechc, mog
sobie nawzajem przeciwdziaa lub pomaga, o tym teraz powiem. Ot
konsul, skoro obdarzony wspomnian wadz ruszy w pole na czele wojska, zdaje si posiada absolutn mono spenienia swych zada. Jednakowo potrzebna mu jest pomoc ludu i senatu, i bez nich nie jest w stanie
uskuteczni swych akcji. Bo oczywicie legionom musi si stale nadsya
niezbdne zapasy, a bez uchway senatu ani zboe, ani odzie, ani od nie
mog by legionom dostawiane, tak e przedsiwzicia wodzw staj si
bezskuteczne, jeeli senat postanowi rozmylnie zwleka i stawia im
przeszkody. Tak samo od senatu zaley, czy plany i zamiary konsulw
bd lub nie bd doprowadzone do celu. Bo on ma wadz przysa innego
wodza, skoro minie okres jednoroczny, albo dotychczasowemu przeduy
urzdowanie. Dalej ta Rada uchwalajc pompatyczn uroczysto moe
sukcesy wodzw rozgosi i wywyszy, i znowu zepchn ich w cie
i poniy. Triumfami bowiem jak si je u nich nazywa ktrymi wodzowie dokonane przez siebie czyny jasno stawiaj przed oczyma ziomkw, nie mog oni pokierowa w godny sposb, niekiedy nawet w ogle
ich odby, jeeli senat si nie zgodzi i nie wyoy na to potrzebnych sum.
A o wzgldy ludu zabiega jest dla nich wprost konieczn rzecz, choby
nawet od ojczyzny jak najbardziej byli oddaleni; lud bowiem jest tym,
ktry, jak poprzednio zauwayem, zakoczenie wojen i zawarcie ukadw
odrzuca albo zatwierdza. A co najwaniejsze: skadajc wadz, musz
konsulowie przed ludem zdawa spraw ze swej dziaalnoci. Przeto w aden sposb nie jest bezpiecznie dla konsulw lekceway sobie yczliwo
senatu czy ludu.
16. A znowu senat, ktry posiada tak wielk wadz, musi przede
wszystkim w sprawach publicznych zwaa na og i liczy si z ludem.
Najwaniejszych za i najwikszych ledztw oraz kar za przewinienia
wobec pastwa, ktrych nastpstwem jest wyrok mierci, nie moe wykonywa, jeeli lud nie zatwierdzi jego wniosku. Podobnie ma si sprawa
i z tym, co dotyczy samego senatu. Bo jeeli kto wniesie ustaw, ktr
albo ogranicza si wadz przysugujc senatowi wedle tradycji, albo
usuwa honorowe przewodnictwo senatorw, albo im nawet wyrzdza si
straty majtkowe, to lud uprawniony jest wszelkie takie wnioski uzna
albo odrzuci. A co jest gwn rzecz: jeeli sprzeciwi si jeden z trybunw, nie moe senat nie tylko wykona swych uchwa, lecz nawet odby posiedzenia lub w ogle zej si. Trybunowie za zobowizani s
zawsze to czyni, co si podoba ludowi, i gwnie jego kierowa si wol.
324
325
O WOJSKOWOCI RZYMIAN
Pierwsi zapewne naleeli do stanu senatorskiego lub rycerskiego, drudzy pochodzili z niszego stanu.
10
Czytam wg Casaubona zamiast lekcji jak podaje rkopis.
11
12
326
327
14
328
Centurionami.
Tzw. optiones, czyli pomocnicy centurionw.
19
Oddzia.
20
Chorgiew.
18
329
nacierali i zaczynali walk, lecz eby wobec przewagi i nacisku nieprzyjaciela wytrwali i umierali w obronie swej pozycji.
25. Podobnie te jedcw dziel na dziesi rot; z kadej wybieraj
trzech dowdcw rot, ktrzy z kolei sami dobieraj sobie dalszych trzech
dowdcw tylnej stray 21. Ten, ktry najpierw zosta wybrany dowdc
roty, obejmuje komend nad ca rot, dwaj inni maj tylko rang dekarchw22; wszyscy jednak zw. si dekurionami. Jeeli pierwszy dowdca jest nieobecny, to zastpuje go drugi. Uzbrojenie jedcw teraz
podobne jest do greckiego. Dawniej za przede wszystkim nie mieli pancerza, lecz w walce przepasywali si tylko fartuchem, wskutek czego
wawo i zrcznie zeskakiwali z konia i szybko na wsiadali, natomiast
w potyczce naraali si na niebezpieczestwo, gdy walczyli nieokryci.
Nastpnie wcznie z dwch wzgldw byy dla nich niepraktyczne. Po
pierwsze bowiem23 sporzdzali je cienkie i amliwe i dlatego nie mogli
trafia do wyznaczonego celu, a zanim wbili grot w jaki przedmiot, wcznie przez sam ruch konia rozedrgane przewanie si amay. Po wtre
sporzdzali je bez dolnego ostrza; przeto uywali ich tylko do jednego
i pierwszego ciosu grnym ostrzem, po czym, gdy wcznia zamaa si,
bya ju dla nich bezuyteczna i daremna. Dalej tarcza ich bya ze skry
woowej, podobna do plackw w ksztacie ppka, ktre kadzie si przy
ofiarach. Tych tarczy nie mona byo uy przeciw nacierajcym nieprzyjacioom, gdy nie miay trwaoci; nadto skra ich od deszczu psua si
i wskutek wilgoci tak mika, e o ile ju przedtem nie odpowiaday potrzebie, teraz zgoa staway si bezuyteczne. Poniewa wic to uzbrojenie
w praktyce zawodzio, rycho zamiast wasnej przejli greck konstrukcj
broni. Przy tej konstrukcji wczni zaraz pierwszy cios grotu jest celny
i skuteczny, gdy wcznia jest niezawodna i praktyczna; a tak samo po
odwrceniu dolne ostrze w praktyce jest trwae i silne. Nie inaczej ma si
sprawa z tarczami, ktre do natarcia czy z bliska, czy z daleka okazuj si
mocne i pewne w uyciu. Gdy Rzymianie to zauwayli, rycho zaczli je
naladowa. Albowiem jeeli kto, to oni zdolni s do tego, eby zmienia
dawne nawyki i naladowa to, co lepsze.
26. Skoro wic trybunowie wojskowi przeprowadz taki podzia wojska i wydadz powysze zlecenia co do broni, na razie odprawiaj ludzi
do domu. A z nadejciem dnia, w ktrym ci przysig zobowizali si
zgromadzi wszyscy razem w oznaczonym przez konsulw miejscu (z reguy za oznacza kady z obu konsulw osobne miejsce swoim legionom;
kademu z nich bowiem przydziela si cz sprzymierzecw i dwa rzym21
Tzw. optiones.
Dziesitnikw, dowodzcych dziesiciu ludmi.
23
Czytam: ' (=).
22
330
skie legiony), stawiaj si niezawodnie wszyscy zacignici, bo zaprzysionym nie pozwala si na adne inne usprawiedliwienie, prcz niepomylnych auspicjw i niemoliwoci zjawienia si. Gdy wraz z Rzymianami zbior si take sprzymierzecy, przejmuj ich organizacj i kierownictwo ustanowieni przez konsulw zwierzchnicy, zwani prefektami,
a jest ich dwunastu. Ci przede wszystkim wybieraj konsulom najzdatniejszych do waciwej suby polowej spord wszystkich przybyych
sprzymierzecw, jedcw i pieszych, tak zwanych extraordinarii, co
w naszym jzyku oznacza doborowych". Oglna liczba sprzymierzecw
w piechocie rwna si zazwyczaj liczbie pieszych w rzymskich legionach,
podczas gdy liczba jedcw jest potrjna. Z tych sprzymierzecw bior
do extraordinariw mniej wicej trzeci cz jedcw, a pit cz pieszych. Pozostaych dziel na dwie czci i jedn nazywaj prawym, drug
lewym skrzydem.
Gdy to wszystko gotowe, otrzymuj trybunowie wojskowi razem
Rzymian i sprzymierzecw i rozbijaj obz; przy tym istnieje u nich
jeden prosty system, ktrego trzymaj si w kadym czasie i na kadym
miejscu. Dlatego wydaje mi si, e jest tu odpowiednia chwila, eby sprbowa o ile to mona sowami przedstawi da czytelnikom wyobraenie, jak Rzymianie kieruj wojskami podczas marszu, przy rozbijaniu obozu i przy ustawianiu linii bojowej. Kt bowiem byby tak nieczuy na co piknego i wybornego, eby nie chcia nieco dokadniej rozway takich rzeczy, o ktrych raz tylko syszc nabdzie wiedz o przedmiocie wyjtkowo godnym wzmianki i poznania?
27. Przy rozbijaniu obozu postpuj w nastpujcy sposb. Z miejsca,
wybranego za kadym razem do obozowania, namiot wodza zajmuje t
cz, ktra jest najodpowiedniejsza do przegldu caoci jako te do wydawania rozkazw. Po zatkniciu sztandaru tam, gdzie maj namiot przytwierdzi, odmierza si dokoa sztandaru czworoktn przestrze, tak e
wszystkie jej boki oddalone s o sto stp od sztandaru, a podstawa powierzchni wynosi cztery pletry 24. Zawsze przy jednym boku tego czworokta, tj. przy tym, ktry wyda si najodpowiedniejszy do sprowadzania
wody i ywnoci, zakada si obz rzymski w taki sposb. Poniewa w kadym legionie jest szeciu trybunw wojskowych, jak dopiero co powiedziaem, a kady z konsulw ma pod sob zawsze dwa rzymskie legiony
jasn jest rzecz, e dwunastu trybunw musi kademu konsulowi towarzyszy na wyprawie. Ot namioty tych trybunw ustawiaj wszystkie
w jednej prostej linii, ktra biegnie rwnolegle do wybranego boku czworokta i odlega jest od niego o pidziesit stp, aby zostao do miejsca
dla koni, dla bydlt jucznych i dla innego sprztu trybunw. Namioty za
24
Pitrem jako miara dugoci = 100 stopom, jako miara powierzchni = 10 000 stp.
331
Strona, ktr Polibiusz oznacza jako frontow (z bram, przez ktr wyruszao wojsko po wod i ywno), bya pod wzgldem strategicznym, jako odwrcona od nieprzyjaciela, stron tyln, i tak j nazywaj rzymscy pisarze.
26
Czytam: .
27
A wic 50 stp, dugo za 100 stp.
332
Via Quintana.
Byli to take jedcy i dlatego czono ich z elit konnych ekstraordinariw.
333
334
335
W rozdz. 33.
336
kw rady wojennej dwie. Zewntrzn stron obozu obsadzaj welici, ktrzy codziennie wzdu caego wau odbywaj stra. T bowiem zlecono
im sub, a nadto co dziesiciu ludzi spord nich wanie struje przy
bramach obozu. Tego onierza, ktry ma odby pierwsz stra nocn,
a ktry wyznaczony by do czatw z kadej stranicy, prowadzi wieczorem do trybuna jeden optio kadego manipuu. Trybun wrcza tym
wszystkim mae drewniane tabliczki zaopatrzone znakiem, po jednej za
jedn stra nocn, utrzymawszy je udaj si oni na wyznaczone im
miejsca.
Obchodzenie posterunkw powierza si jedcom. Mianowicie pierwszy
prefekt roty w kadym legionie musi jednemu ze swych optiones rano
wyda rozkaz, eby czterem modym ludziom z wasnej roty, ktrzy maj
odby patrol, zapowiedzia to przed niadaniem. Nastpnie ten sam prefekt ma zapowiedzie wieczorem dowdcy najbliszej roty, e jego wanie
obowizuje nazajutrz wyznaczenie patroli. Ten utrzymawszy zapowied,
musi to samo, co wprzd wymieniony, w najbliszym dniu podobnie wykona; i tak te inni po kolei. Owi za czterej, ktrych optio wybra
z pierwszej roty, wylosowawszy midzy sob strae nocne32, udaj si do
trybuna i otrzymuj od niego pisemn wskazwk, w jakich godzinach
i ile posterunkw musz obej. Potem ci czterej staj na stray przy
pierwszym manipule triariw, ktrego centurion ma si o to postara,
eby przy kadej zmianie warty nocnej dawano znak trb.
36. Skoro nadejdzie oznaczony czas, rozpoczyna objazd ten, ktry wylosowa pierwsz stra nocn, majc ze sob za wiadkw kilku ze swoich
przyjaci. Obchodzi wic wszystkie wymienione posterunki, nie tylko
dokoa wau i przy bramach, lecz take przy poszczeglnych manipuach
i rotach. Jeeli zastanie czuwajcych tych, ktrzy odbywaj pierwsz
stra nocn, to odbiera od nich drewniane tabliczki; jeeli za skonstatuje,
e kto pi albo porzuci swj posterunek, wtedy bierze towarzyszcych
mu przyjaci na wiadkw i idzie dalej. To samo czyni ci, ktrzy obchodz nastpne strae nocne. O to za, eby dawano znak trb przy zmianie kadej stray nocnej celem zapewnienia zgodnoci midzy tymi, co
patroluj, a tymi, co stoj na stray, o to, jak przed chwil powiedziaem,
maj si stara codziennie centurionowie pierwszego manipuu triariw
w obu legionach.
Z patroli kady wraz z brzaskiem dnia odnosi trybunowi drewniane
tabliczki. Jeeli wic wszystkie zostan oddane, to odchodz wolni od
oskare; jeeli za liczba tabliczek, ktre kto przyniesie, jest mniejsza
od liczby stranic, to szuka si wedug wyrytego znaku, z jakiej stranicy
brak tabliczki. Po wyledzeniu tej sprawy wzywa trybun odpowiedniego
32
Tj. od pierwszej do czwartej, wedug podziau nocy. Por. ks. I przyp. 53.
337
338
339
Medimnos 52 l.
340
341
342
343
344
345
ga wystarczy do nabycia brakujcych im potrzebnych rzeczy. Ich potga wymagaa ju powszechnej monety i obcych si wojennych. Dlatego
byli zmuszeni zapuka do drzwi Persw, naoy podatki na wyspiarzy
i wyciska pienidze z wszystkich Hellenw; poznali bowiem, e na mocy
ustawodawstwa Likurga niemoliwe jest nie tylko dy do hegemonii
w Helladzie, lecz nawet w ogle do politycznych wpyww.
50. W jakim wic zamiarze zrobiem t dygresj? Aeby z samych
faktw jasno wynikao, e dla trwaego zachowania wasnego kraju i dla
ochrony wolnoci byo cakiem wystarczajce ustawodawstwo Likurga;
e dalej z tymi, co taki wanie uznaj cel ustroju politycznego, trzeba si
zgodzi, i nie ma i nie byo adnego wyborniejszego ni lakoski stanu
i ustroju pastwa. Lecz jeeli kto zda do wyszych celw i uwaa za
rzecz od tamtej pikniejsz i zaszczytniejsz sta na czele wielu, nad wielu
by wadc i panem, tak eby wszyscy na spogldali i przed nim pochylali gowy to z tego punktu widzenia naley przyzna, e lakoski ustrj
posiada braki, rzymski za ma t wyszo, i jego forma lepiej nadaje si
do penego rozwinicia si. A to wykazay jasno same fakty. Bo skoro tylko
Lacedemoczycy sprbowali przywaszczy sobie hegemoni wrd Hellenw, rycho ujrzeli zagroon take wasn wolno. Natomiast Rzymianie,
zdobywszy wanie panowanie nad Italami, w krtkim czasie poddali swej
wadzy cay wiat; a niemao przyczyniy si do wykonania tego przedsiwzicia ich dostatek i posiadanie odpowiednich rodkw.
51. Pastwo za Kartagiczykw, jak sdz, byo dawniej wietnie
urzdzone, przynajmniej co do najistotniejszych swych cech. Bo byli u nich
krlowie, Rada Starszych miaa arystokratyczn wadz, a lud posiada
nalene mu uprawnienia; w ogle struktura caoci bya podobna do rzymskiej i lacedemoskiej. W tych jednak czasach, kiedy pastwo kartagiskie wkraczao w wojn hannibalsk, gorszy by jego ustrj, lepszy za
rzymski. Jeli bowiem kade ciao, kade pastwo i kada akcja z natury
rzeczy ma okres wzrostu, nastpnie rozkwitu, wreszcie zaniku, wszystko
za w chwili rozwitu posiada najwiksz si, to zgodnie z tym prawem
take wwczas rniy si midzy sob oba pastwa. O ile mianowicie
pastwo Kartagiczykw wczeniej ni rzymskie doszo do potgi i dobrobytu, o tyle Kartagina wtedy ju przekwitaa, a Rzym wanie wtedy
mia okres rozkwitu, przynajmniej jeeli chodzi o ustrj pastwa. Przeto
u Kartagiczykw najwikszy wpyw w obradach osign by ju lud,
natomiast u Rzymian senat sta wtedy u szczytu swego znaczenia. Poniewa wic u jednych obradowa tum, u drugich radzili najlepsi obywatele przewag w kierowaniu sprawami pastwa miay postanowienia
Rzymian. Dlatego te mimo zupenych klsk, dziki rozumnym uchwaom
odnieli wreszcie zwycistwo w wojnie z Kartagiczykami.
346
52. Jeeli chodzi o szczegy, aby zaraz da przykad z zakresu wojskowoci, to naturalnie Kartagiczycy maj lepsz flot i s do niej
lepiej przygotowani, gdy biego w niej posiadaj od dawna jako spadek
po ojcach i najbardziej ze wszystkich ludzi uprawiaj handel morski;
natomiast w prowadzeniu wojny na ldzie znacznie lepiej wywiczeni s
Rzymianie ni Kartagiczycy. Mianowicie Rzymianie przykadaj si do
tego z ca gorliwoci, Kartagiczycy za wojsko piesze zupenie lekcewa, a o konnic niewiele si troszcz. Powd ley w tym, e posuguj
si obcymi i najemnymi wojskami, a Rzymianie tylko krajowymi i obywatelskimi. Przeto i pod tym wzgldem raczej pastwo rzymskie zasuguje
na pochwa ni tamto, ktre w odwadze najemnikw zawsze pokada
nadziej swej wolnoci, podczas gdy pastwo rzymskie pokada j w mstwie wasnych obywateli i w pomocy sprzymierzecw. Jako Rzymianie,
choby nawet kiedy z pocztku ponieli klsk, w ponownej walce powetuj wszystkie straty; u Kartagiczykw za dzieje si przeciwnie. Nadto
Rzymianie, walczc za ojczyzn i dzieci, nie mog nigdy osabn w swej
zaciekoci, lecz trwaj w boju na ycie i mier, a przezwyci swych
wrogw. O ile zatem co do si morskich Rzymianie, jak to wyej powiedziaem, znacznie pozostaj w tyle, jeeli chodzi o ich dowiadczenie, to
przecie w kocu bior gr dziki mstwu swych ludzi. Bo chocia w bitwach morskich niemae ma znaczenie biego marynarzy, to jednak
dzielno zaogi okrtowej najwicej przyczynia si do zwycistwa. Wyrniaj si wic ju z natury wszyscy Italowie si fizyczn i odwag,
grujc pod tym wzgldem nad Fenicjanami i Libijczykami; a take ich
zwyczaje s wielk zacht dla modziey. Wystarczy jeden przykad na
dowd, z jak gorliwoci stara si pastwo stworzy takich mw, ktrzy
byliby gotowi wszystko znie, aby w swej ojczynie za dzielno uzyska
sawne imi.
53. Mianowicie jeeli umrze u nich jaki znakomity m, to podczas
uroczystoci pogrzebowej niesie si go w caym stroju na rynek do tak
zwanych rostra34 bd w postawie stojcej, tak eby by widoczny dla
wszystkich, bd rzadziej lecego. A gdy dokoa stanie cay lud, wychodzi
na mwnic dorosy syn zmarego, o ile taki po nim pozosta i wanie
jest obecny, w przeciwnym za razie inny czonek rodu, i mwi o zmarym
wyliczajc jego zalety i dokonane za ycia czyny. Wskutek tego og, ktry
rozpamituje te fakty i ywo stawia je sobie przed oczyma, i to nie tylko
tych, co brali w nich czynny udzia, lecz i postronnych ogarnia tak
wielkie wspczucie, e smutny ten wypadek zdaje si dotyka nie waciwych tylko aobnikw, lecz cay lud. Nastpnie pochowawszy nieboszczyka i speniwszy zwyczajne obrzdy, umieszczaj jego podobizn w najbardziej dostojnym miejscu domu otaczajc j drewnian kapliczk. Po34
Mwnica publiczna.
347
dobizn stanowi maska, ktra zarwno rysy twarzy jak i kolor oddaje
z wyjtkow wiernoci. Te wic podobizny wystawiaj na widok podczas
publicznych uroczystoci ofiarnych i starannie je zdobi, a jeeli umrze
jaki znakomity czonek rodziny, wynosz je na pogrzeb i nakadaj na
twarze takich osb, ktre co do wzrostu i reszty zewntrznego wygldu
zdaj si mie najwicej podobiestwa ze zmarym. Te osoby, jeeli on
by konsulem albo pretorem, przywdziewaj szaty z rbkiem purpurowym,
jeeli by cenzorem cae purpurowe, a jeeli nadto odby triumf albo
dokona godnych triumfu czynw tkane zotem. Oni sami jad na wozach, pki za rzg i topory i reszt odznak towarzyszcych zwyczajnie
urzdnikom niesie si na przedzie, stosownie do stopnia godnoci, jak
kady za ycia w pastwie by osign. A kiedy przybd do mwnicy,
zasiadaj wszyscy po kolei na stokach z koci soniowej. Pikniejsze widowisko ni to nieatwo mgby ujrze modzieniec miujcy saw i cnot.
Kog bowiem nie zagrzaby widok wszystkich razem, jak gdyby ywych
i uduchowionych podobizn mw, ktrych z powodu dzielnoci uwielbiono? Jakie widowisko mogoby okaza si wspanialsze od tego?
54. Gdy potem mwca skoczy mow pochwaln na cze tego, ktry
ma by pochowany, przechodzi do innych rzekomo obecnych i zaczynajc
od najstarszego mwi o sukcesach i czynach kadego z osobna. Poniewa
w ten sposb stale odwiea si wie o dzielnoci zacnych mw, wieczna
staje si sawa tych, ktrzy dokonali jakiego chwalebnego czynu, a imi
tych, co zostali dobroczycami ojczyzny, staje si znane ogowi i przechodzi do potomnoci. Co za najwaniejsze, modzie znajduje w tym
podniet, eby wszystko znie dla pastwa, celem osignicia sawy
towarzyszcej dzielnym mom. Sw tych dowodz nastpujce fakty.
Wielu z Rzymian dobrowolnie stano do pojedynku, aby bitw rozstrzygn, niemao te obrao pewn mier, ju to na wojnie, aby ocali innych, ju to podczas pokoju, aby zabezpieczy byt pastwa. Dalej, niektrzy
piastujc urzd wasnych synw kazali zabi wbrew wszelkiemu zwyczajowi i prawu, gdy wyej cenili poytek ojczyzny ni naturalne pokrewiestwo z najbliszymi. Wiele tego rodzaju wypadkw i o wielu opowiada rzymska historia; ale na razie dla przykadu i dowodu jeden wystarczy przytoczy z podaniem imienia.
55. Horacjusz z przydomkiem Kokles walczy, jak wie niesie,
z dwoma nieprzyjacimi na drugim kocu mostu Tybrowego, ktry ley
przed miastem. Kiedy zobaczy, e moc ludzi pdzi na pomoc jego przeciwnikom, obawiajc si, eby przemoc nie wdarli si do miasta, odwrci si i zawoa ku stojcym w tyle za nim, aby jak najszybciej cofnli
si i zerwali most. Ci usuchali, a on w czasie zrywania mostu wytrwa
na miejscu, cho otrzymywa mnstwo ran, i powstrzyma napr nieprzyjaci, ktrzy zdumieni byli nie tyle jego si, ile wytrwaoci i od-
348
349
350
59. [...] Ci, ktrzy staraj si o dobre wyksztacenie, powinni od chopicych lat zaprawia si do wszystkich cnt, a zwaszcza do mstwa.
(Athen. III p. 95d)
351
352
z nimi Kartagiczyka Hannibala, wczesnego trierarch, jako te Syrakuzaczykw Hippokratesa i jego modszego brata, Epikydesa. Dwaj
ostatni suyli ju od duszego czasu w wojsku Hannibala, gdy byli
kartagiskimi obywatelami po swym dziadku, ktry posdzony o morderczy zamach na Agatarchosa, jednego z synw Agatoklesa, musia ucieka z Syrakuz. Gdy ci mowie zjawili si w Syrakuzach i Polykleitos
z Filodemem zdali spraw ze swego poselstwa, a Kartagiczyk wypowiedzia si w duchu otrzymanych od Hannibala zlece, zaraz Hieronim gotw by sprzymierzy si z Kartagiczykami, wezwa przybyego do
Hannibala, eby co prdzej uda si do Kartaginy, i przyrzek ze swej
strony doda mu posw, aby prowadzili rokowania z Kartagiczykami.
3. W tym samym czasie stojcy w Lilybaeum rzymski pretor 3 dowiedziawszy si o tym zaraz wysa posw do Hieronima, aby odnowi zawarte z jego przodkami ukady. Lecz Hieronim, dla ktrego nienawistny
by widok posw, wyrazi swe wspczucie dla Rzymian, e tak le spisali si w bojach italskich i tak cikich klsk doznali od Kartagiczykw. Posowie zdumieni byli tym niezrcznym owiadczeniem, zapytali
jednak, kto to o nich mwi. Wtedy krl wskaza im na obecnych Kartagiczykw i tych kaza im przekona, e wanie mijaj si z prawd.
Posowie odrzekli, e Rzymianie nie maj zwyczaju wierzy nieprzyjacioom, i upominali go, aby nic nie czyni wbrew ukadom, gdy to si
godzi i jest korzystne gwnie dla niego samego; on owiadczy, e co
do tego naradzi si i potem ich zawiadomi, zapyta jednak, jak to si stao,
e przed zgonem jego dziadka popynli a do Pachynum z pidziesiciu
okrtami, a std znowu zawrcili? Istotnie krtko przedtem Rzymianie
syszc o zgonie Hierona i obawiajc si, eby Syrakuzanie z pogardy
dla modego wieku syna, ktry po nim pozosta, nie dyli do przewrotu
politycznego, nadpynli z flot; dowiedziawszy si jednak, e Hieron
jeszcze yje, wrcili znw do Lilybaeum. Dlatego te teraz otwarcie przyznali, e nadpynli po to, aby czuwa nad jego modoci i dopomc mu
w zachowaniu tronu; skoro jednak usyszeli, e dziadek jeszcze yje, odjechali z powrotem. Gdy to rzekli posowie, modzieniec z kolei tak powiedzia: Pozwlcie wic teraz, Rzymianie, ebym ja sam utrzyma sobie panowanie, pokadajc znw nadzieje w Kartagiczykach". Rzymianie
poznawszy jego zamiary na razie odeszli bez sowa i o wypowiedzi krla
zawiadomili wodza, ktry ich by wysa; ale odtd ju zwracali na
baczn uwag i wystrzegali si go jako nieprzyjaciela.
4. Hieronim za wybra Agatarcha, Onesigenesa i Hippostenesa i wysa ich w towarzystwie Hannibala do Kartagiczykw zlecajc zawrze
ukad pod nastpujcymi warunkami: Kartagiczycy mieli mu udzieli
3
A p p i u s Claudius.
353
pomocy w wojskach ldowych i morskich, aby wypdzi Rzymian z Sycylii; po czym tak mieli podzieli si wysp, eby granic obustronnego panowania stanowia rzeka Himera, ktra mniej wicej na dwie poowy
dzieli ca Sycyli. Posowie wic przybywszy do Kartagiczykw rozprawiali o poszczeglnych punktach i osignli cel, gdy Kartagiczycy
z gotowoci na wszystko si zgadzali. A Hipokrates i Epikydes, ktrzy
zyskali olbrzymi wpyw na modego ksicia, z pocztku zabawiali go opowiadaniem o marszach Hannibala w Italii, o ustawianiu wojsk, o bitwach,
pniej twierdzeniem, e nikomu bardziej ni jemu nie przystoi panowa
nad wszystkimi mieszkacami Sycylii, po pierwsze jako synowi Nereidy,
crki Pyrrusa, ktrego jedynego dobrowolnie i z yczliwoci wszyscy
Sycylijczycy uznali za swego wodza i krla, po wtre ze wzgldu na panowanie jego dziadka Hierona. W kocu tak sobie zjednali modzieca,
e w ogle na nikogo innego nie zwraca uwagi, bo ju z natury by lekkomylny, a teraz jeszcze wicej pod ich wpywem wzbi si w dum.
Kiedy wanie Agatarchos z innymi w Kartaginie zaatwia powysze
sprawy, wysa dodatkowo Hieronim innych posw z owiadczeniem, e
jemu naley si panowanie nad ca Sycyli, i z daniem, eby Kartagiczycy pomogli mu opanowa Sycyli, przyrzekajc ze swej strony poprze Kartagiczykw w ich akcji w Italii. Kartagiczycy wprawdzie
dobrze rozumieli ca nierozwag i gupot modzieca; sdzc jednak,
e z wielu wzgldw jest dla nich korzystne nie wypuszcza z rk Sycylii,
przyznawali mu wszystko, a sami przygotowawszy ju wczeniej okrty
i onierzy gorliwie zajli si przepraw wojsk na Sycyli.
5. Rzymianie na t wiadomo znw wysali posw do krla i zaklinali
go, aby nie odstpowa od zawartego z jego przodkami przymierza. W tej
sprawie Hieronim zwoa rad i postawi jej pytanie, co naley czyni.
Ot tubylcy milczeli, obawiajc si braku rozwagi krla; lecz Aristomachos z Koryntu, Damippos z Lacedemonu i Autonus z Tesalii byli zdania, eby zosta przy ukadach z Rzymianami. Tylko Adranodoros sdzi,
e nie naley pomija sposobnoci; a obecna chwila jest jedyna, w ktrej
mona uzyska panowanie nad Sycyli. Gdy on tak powiedzia, zapyta
krl Hippokratesa i Epikydesa, do jakiego przychylaj si zdania? Po
ich owiadczeniu si za opini Adranodorosa skoczya si narada. W ten
sposb uchwalono wojn przeciw Rzymowi; poniewa jednak krl nie
chcia, eby si wydawao, i da posom niezrczn odpowied, postpi
tak niewaciwie, e musia przez to nie tylko obudzi niezadowolenie
Rzymian, lecz nawet wprost ich obrazi. Mianowicie powiedzia, e dotrzyma ukadw, jeeli po pierwsze oddadz mu wszystko zoto, jakie
otrzymali od jego dziadka Hieronima, po wtre, jeeli zwrc dostawiane
im przez cay czas zboe i inne dary, jakie od tego posiedli, a po trzecie,
jeeli przyznaj, e cay kraj i wszystkie miasta z tej strony rzeki Hi-
354
mera nale do Syrakuzan. Na tym rozeszli si posowie i Rada Krlewska; Hieronim za czyni od tego czasu skrztne przygotowania wojenne,
gromadzi i zbroi wojska i szykowa inne potrzebne rodki.
(Exc. de legat. s. 1)
4
Opisuje tu autor miejscowo, gdzie wedug Liwiusza (XXIV 7) zosta zamordowany Hieronim.
355
8. Mianowicie Hieron po pierwsze o wasnych siach zdoby panowanie nad Syrakuzanami i sprzymierzecami nie utrzymawszy od losu niczego gotowego: ani bogactw, ani sawy. Prcz tego ani nie zabi, ani nie
wygna, ani nie skrzywdzi adnego z obywateli, lecz sam przez si zosta
krlem Syrakuzan, co jest rzecz zupenie osobliw, zwaszcza e nie
tylko zdoby wadz t drog, lecz i w ten sam sposb przy niej si utrzyma. Panujc bowiem przez pidziesit cztery lata zachowa w swej ojczynie pokj, zapewni sobie samemu panowanie wolne od zasadzek
i unikn zawici towarzyszcej najwyszemu stanowisku. Nieraz prbowa
on zoy rzdy, lecz wstrzymywao go od tego kroku oglne yczenie
obywateli. wiadczc najwiksze dobrodziejstwa Grekom i nader dbajc
o dobr u nich opini sobie zjedna wielk saw, a Syrakuzanom zostawi
w spadku niema yczliwo ze strony wszystkich. Wrd wielu dbr,
zbytku i najwikszej obfitoci doy wicej ni dziewidziesiciu lat
i zachowa nieosabione wszystkie zmysy oraz ciao. To wydaje mi si
by nie maym, lecz raczej najwikszym dowodem umiarkowanego ycia.
(Exc. Peir. s. 9)
[...] Gelon, yjc duej ni pidziesit lat, zaoy sobie ten najpikniejszy cel w yciu, eby by posusznym ojcu i ani bogactwa, ani krlewskiej potgi, ani nic innego nie ceni wyej ni yczliwo i wierno ku
rodzicom.
(Exc. Peir. s. 13)
SPRAWY GRECKIE
9. [...] Przysiga, ktr naczelny wdz Hannibal z Magonem5, Myrkanem i Barmokarem i wszyscy obecni u niego czonkowie Rady Kartagiczykw, jako te wszyscy Kartagiczycy, ktrzy su w jego wojsku
zoyli wobec Ksenofanesa z Aten, syna Kleomachosa, ktrego krl Filip,
syn Demetriosa, wysa do nas jako posa w imieniu wasnym, Macedoczykw i sprzymierzecw:
W obliczu Zeusa, Hery i Apollona, w obliczu bstwa Kartaginy6,
Heraklesa i lolaosa, w obliczu Aresa, Tritona i Posejdona, w obliczu
bstw towarzyszcych nam w wyprawie, tj. soca, ksiyca i ziemi,
w obliczu bstw rzek, portw i wd, w obliczu wszystkich bogw, ktrzy
dzier Kartagin, w obliczu wszystkich bogw, ktrzy dzier Macedoni i reszt Hellady, w obliczu wszystkich bogw, ktrzy towarzysz
wojsku w polu, jacy tylko w roli wiadkw s przy tej przysidze, wdz
Hannibal i wszyscy, ktrzy s przy nim, czonkowie Rady Kartagiczykw,
5
356
357
11. [...] Filip, krl Macedoczykw, chcc zaj akropole Meseczykw, oznajmi wadzom miejskim, e zamierza ogldn zamek i zoy
tam ofiar Zeusowi. Nastpnie wyszed z orszakiem na zamek, aby dokona ofiary. Gdy mu wic, jak zwyczajnie, przyniesiono wntrznoci zarzezanych bydlt ofiarnych, wzi je do rk, przechyli si nieznacznie do
Arata i trzymajc przed nim wntrznoci zapyta, co wydaj mu si
oznacza, czy ma wyj z zamku, czy te nim owadn? Wtedy Demetrios
z Faros zaraz tak si odezwa: Jeeli masz rozum wieszczka, opu co
prdzej zamek, jeeli za sprystego krla, to pilnuj go, aby teraz wypuszczajc go z rk nie musia szuka innej odpowiedniejszej chwili. Bo
tylko w ten sposb ujarzmisz byka, jeli bdziesz go trzyma za oba rogi";
przez rogi rozumia Itomates7 i Akrokorynt, a przez byka Peloponez,
Filip za zwrci si do Arata i rzek: A ty radzisz mi to samo?" Gdy ten
zwleka z odpowiedzi, zada krl, aby wyrazi wasne zdanie. Po
chwili namysu powiedzia Aratos: Jeeli bez zamania wiary Meseczykom moesz zawadn tym miejscem, radz ci to uczyni; jeeli jednak
przez obsadzenie tego miejsca zaog masz straci wszystkie akropole,
a nadto t zaog, pod ktrej opiek Antigonos zostawi ci sprzymierzecw na myli mia wierno to rozwa, czy i teraz nie byoby lepiej
wyprowadzi onierzy i zamiast nich zostawi tu wierno, ktra by ci
strzega Meseczykw, a tak samo reszt sprzymierzecw". Filip wedle
osobistej skonnoci byby gotw dopuci si wiaroomstwa, jak to si
okazao z pniejszych jego czynw; poniewa jednak krtko przedtem
modszy Aratos gorzko zaja go z powodu mordu Meseczykw, a teraz
7
358
359
360
SPRAWY SYCYLIJSKIE
14 a. [...] Wysyaj
dawszy im list fikcyjny.
cz
Kreteczykw
niby
celach
grabiey,
(Suda, . )
SPRAWY GRECKIE
361
362
363
jako
prokon-
364
SPRAWY SYCYLIJSKIE
najlejszy
przymus
najmniej
potrafi
365
walk jeszcze rwnie byy niepewne dla obu stron, ktrym na razie groziy
podobne niebezpieczestwa mimo to nie ograniczyy si do lecych
pod rk zada, ale jeszcze wszczy spr o Sardyni i Sycyli, a na to
wszystko nie tylko skieroway swe nadzieje, lecz take wystaray si o potrzebne rodki i uzbrojenie. Temu te najbardziej mgby si kto dziwi,
jeeliby wgldn w szczegy. Oto Rzymianie mieli w Italii pod wodz
konsulw dwie pene armie, a dwie w Hiszpanii, gdzie Gneusz, dowodzi
wojskiem ldowym, a Publiusz flot. Podobna sytuacja istniaa te u Kartagiczykw. Dalej mieli Rzymianie flot na kotwicach celem obserwowania punktw w Grecji i posuni Filipa, flot, ktra z pocztku bya
pod rozkazami Marka Waleriusza, nastpnie Publiusza Sulpicjusza. Prcz
tego Appiusz ze stu piciorzdowcami, a Marek Klaudiusz z wojskiem
ldowym czyhali na wypadki w Sycylii. To samo czyni po stronie Kartagiczykw Hamilkar.
4. Dlatego sdz, e to, o czym nieraz mwilimy na pocztku naszego
dziea, teraz same fakty istotnie udowodniy. A bya to teza, e niemoliw
jest rzecz z dzie autorw historii poszczeglnych okresw pozna powizanie caoci dziejw. Bo jake mgby kto, co czyta tylko o samych
dla siebie zdarzeniach sycylijskich albo hiszpaskich, poj i zrozumie
bd wielko wypadkw, bd, co jest najwaniejsze, w jaki sposb
i dziki jakiemu ustrojowi politycznemu los dokona za naszych czasw
niesychanego wprost dziea, to jest, e wszystkie znane czci ziemi podda jednemu panowaniu i jednej potdze, ktrego to faktu przedtem nie
mona znale w dziejach. Jak bowiem Rzymianie zdobyli Syrakuzy i jak
posiedli Hiszpani, o tym mona take ze specjalnych dzie historycznych
do pewnego stopnia si dowiedzie; jak jednak doszli do panowania nad
wiatem i jakie poszczeglne zdarzenia przeciwdziaay im w osigniciu
najwaniejszych zamysw, a co znw i w jakich czasach zamiarom ich
dopomogo to trudno jest poj bez znajomoci dziejw powszechnych.
Take wielko zdarze i si pastwa nie jest atwo bez niej zrozumie
dla tych samych przyczyn. e bowiem Rzymianie rocili sobie prawo do
Hiszpanii albo te Sycylii i wyruszyli w pole z wojskami ldowymi i z flotami, to opowiadane samo dla siebie nie byoby godne podziwu.
Jeeli jednak w chwili, gdy to si dziao, to samo wadztwo i to samo
pastwo rwnoczenie jeszcze wielu innych dokonywao przedsiwzi
i jeeli si przy tym rozway niebezpieczestwa i wojny, ktre we wasnym kraju przeszli ci, co wszystkim tym kierowali to dopiero wtedy
fakty stan si jasne i zdumiewajce i zwaszcza wtedy powici si im
naleyt uwag. Tyle sw przeciw takim, ktrzy myl, e z pisma
zawierajcego cz dziejw nabd znajomo oglnej i powszechnej
historii.
(Cod. Urb. fol. 102v)
366
OBLENIE SYRAKUZ
na
czele
wojsk
ldo-
367
wraz z linami. Jeeli wic trzeba je uy, to ludzie, ktrzy stoj na rufach
okrtw, za pomoc walcw wycigaj w gr liny przymocowane do
szczytu drabiny; inni za na przodach okrtw gwarantuj podniesienie
machiny podpierajc j erdziami. Potem wiosujc po obu zewntrznych
stronach rzdw wiolarskich zbliaj okrty do ldu i prbuj wspomnian machin przyoy do muru. Na szczycie za drabiny znajduje si
rusztowanie, ktre z trzech stron6 ubezpieczone jest plecionk. Na nim
stoi czterech mw i walczy przeciw tym, ktrzy z blanek murw chc
przeszkodzi przyoeniu sambyki. Gdy j istotnie przystawi i stan ponad
murem, wwczas usuwaj boczne ciany plecionek, aby z obu stron wyj
na przedmurza albo na wiee. Reszta ludzi na sambyce idzie w ich lady,
gdy drabina przytwierdzona linami mocno opiera si na obu okrtach.
A susznie ta machina otrzymaa sw nazw; kiedy bowiem drabina podniesie si do gry, to okrt i drabina razem tworz figur podobn do
sambyki7.
7. W ten wic sposb wyekwipowani zamylali zbliy si do wie.
Lecz wspomniany poprzednio Archimedes nastawi sobie machiny wojenne na rne odlegoci strzau; jeeli wic Rzymianie nadpywali z daleka, to rani ich z silniej napitych i wikszych kusz kamieniami i pociskami sprawiajc im niemay kopot i trudnoci; a jeeli pociski ju
nad nimi przelatyway, to uywa mniejszych machin, zawsze w stosunku
do chwilowego oddalenia, i doprowadza ich do takiej bezradnoci, e
w ogle hamowa ich impet i dojazd, a Marek w swym kopocie zmuszony
by ukradkiem jeszcze w nocy podjecha z okrtami. Gdy jednak te znalazy si na odlego strzau przy ldzie, mia ju Archimedes w pogotowiu znowu inne urzdzenie, skierowane przeciw tym, ktrzy walczyli
z okrtw. Oto na wysoko ma podziurawi mur gstymi otworami,
ktre po zewntrznej stronie byy prawie tak wielkie jak do. Przy nich
ustawi w obrbie muru ucznikw i mae skorpiony 8, a kac strzela
przez te otwory, czyni onierzy z floty niezdatnymi do walki. Wskutek
tego zarwno znacznie oddalonym, jak i blisko stojcym nieprzyjacioom
nie tylko udaremnia wasne ich zamysy, lecz i znaczne zadawa straty.
Jeeli za prbowali wyprostowa sambyfci, mia przygotowane wzdu
caego muru machiny wojenne, ktre w innym czasie byy niewidoczne,
lecz w razie potrzeby po stronie wewntrznej wznosiy si nad murem
i swymi ramionami daleko wystaway poza blanki; niektre z nich dwigay gazy wagi co najmniej dziesiciu talentw, inne cikie masy oowiu. Ilekro wic zbliay si sambyki, wwczas ramiona machin, obra6
Zwrconych ku nieprzyjacielowi.
Sambyka, instrument muzyczny.
8
Machina wojenna wyrzucajca pociski.
7
368
cajc si na dwigu wedle potrzeby, spuszczay za pomoc sznura kamienie na t machin oblnicz9. W ten sposb nie tylko sama machina
ulegaa rozbiciu, lecz take okrt wraz z tymi, ktrzy si na nim znajdowali, powanie by zagroony.
8. Inne znw machiny ciskay na atakujcych nieprzyjaci ktrzy
zasonili si szopami, aby nimi ubezpieczy si i nie ucierpie od rzucanych przez otwory w murze pociskw odpowiednio wielkie kamienie,
ktre miay odpdzi walczcych na przodach okrtw. Rwnoczenie te
spuszczay na d uwizan na acuchu elazn rk, za pomoc ktrej
ten, kto kierowa dwigiem machiny, chwyta tam, gdzie si dao uchwyci, przd okrtu, a nastpnie w obrbie murw doln, wyprostowan
cz machiny ciga w d. Skoro za przd okrtu podnis do gry
i prostopadle ustawi okrt na rufie, wwczas doln cz machiny unieruchamia, a rk i acuch odcza od niej za pomoc sznura. Gdy to
si stao, jedne okrty paday na boki, inne nawet cakiem si wywracay,
wikszo za wskutek runicia przodw z wysokoci zanurzaa si w morzu i napeniaa wod wrd oglnego zamtu. Marek uwikany w trudnoci
tymi rodkami obronnymi Archimedesa i widzc, e obleni wyrzdzajc
szkody i miotajc szyderstwa odparowuj jego zaczepki, martwi si
wprawdzie tym zajciem, mimo to artujc z wasnego przedsiwzicia
powiedzia, e Archimedes jego okrtom daje si napi wody morskiej,
a jego sambyki otrzymay cigi i jakby wykluczone musiay z hab opuci pijatyk. Taki by wynik oblenia od strony morza.
9. Take Appiusz popadszy w podobne trudnoci musia odstpi od
swego zamiaru. Mianowicie jak dugo jeszcze sta on w oddaleniu, ludzie
jego ostrzeliwani z proc i katapult ponosili cikie straty, gdy aparat
pociskw zarwno co do iloci, jak i skutecznoci by godny podziwu: wszak
Hieron da na to rodki, Archimedes za by twrc i wykonawc swych
pomysw. Kiedy za onierze Appiusza zbliali si do miasta, jedni bez
przerwy otrzymujc rany przez wspomniane ju otwory w murze wstrzymywani byli od ataku, drudzy za, ktrzy pod oson szop chcieli si
przemoc wedrze, znajdowali mier od rzucanych z gry kamieni i belek. Niema te szkod wyrzdzay im owe zwisajce z machin rce,
o ktrych poprzednio mwiem, bo wraz z broni podnosiy mw w gr
i ciskay na d. Wreszcie Appiusz ustpi do obozu, gdzie na naradzie
wojennej z trybunami jednomylnie postanowiono sprbowa wszelkich
rodkw celem zdobycia Syrakuz, z wyjtkiem oblenia, jak te ostatecznie uczynili. Bo obozujc jeszcze osiem miesicy pod miastem, nie zaniechali zreszt adnego fortelu wojennego lub odwanego czynu, lecz
nigdy ju nie omielili si sprbowa regularnego oblenia. Okazuje si,
9
Tj. sambyk.
369
CZYNY FILIPA
370
371
372
373
374
375
376
sposb wykonuje si ten zamys, zaraz uoyli Arianosowi listy do Achajosa w tajemnym pimie, jak to zwykli byli czyni, [tak e ten, komu by
wpady w rce, nie mgby nic z ich treci zrozumie] i wysali go zachcajc w nich Achajosa, eby mia zaufanie do Bolisa i Kambylosa. Arianos
dopuszczony za porednictwem Kambylosa do zamku odda listy Achajosowi. Poniewa za od pocztku bra udzia w tej akcji, mg o kadym
szczegle dokadnie zda spraw, wic raz po raz i podchwytliwie wypytywano go o Sosibiosa i Bolisa, raz po raz te o Nikomacha i Melankomasa,
gwnie za o Kambylosa. On jednak bez uprzedzenia i dzielnie znis te
indagacje, zwaszcza e nie zna istoty postanowie Kambylosa i Bolisa.
Achajos wic zarwno na podstawie przesuchania Arianosa, jak przede
wszystkim na podstawie tajnych pism Nikomacha i Melankomasa nabra
zaufania, da odpowied i zaraz znowu odesa Arianosa. Odtd czsto
porozumieway si obie strony, wreszcie Achajos zoy swj los w rce
Nikomacha i Melankomasa, poniewa nie pozostaa mu ju adna inna
nadzieja ratunku, i wezwa ich, eby w pewn bezksiycow noc posali
do Bolisa wraz z Arianosem, bo ma zamiar im si powierzy. Mianowicie
Achajos nosi si z tak myl: eby naprzd unikn grocych mu niebezpieczestw, potem za okrn drog pody przeciw Syrii; ywi
bowiem wielk nadziej, e jeeli nagle i nieoczekiwanie zjawi si u mieszkacw Syrii, podczas gdy Antioch jeszcze bawi pod Sardes, to wywoa
znaczne rozruchy i znajdzie wielkie uznanie u Antiocheczykw jako te
u mieszkacw Celesyrii i Fenicji.
20. Achajos wic noszc si z takimi nadziejami i planami oczekiwa
z niecierpliwoci przybycia Bolisa. Nikomachos za i Melankomas, przyjwszy Arianosa i przeczytawszy listy, wysali Bolisa, przy czym nie szczdzili mu sw zachty i czynili wielkie obietnice, jeeli szczliwie wykona
przedsiwzicie. Ten wysa przodem Arianosa, aby donie Kambylosowi
o rychym swym przybyciu, i przyszed w nocy na umwione miejsce. Tu
pozostali razem przez jeden dzie i uoyli si, jak w szczegach ma si
spraw pokierowa, po czym noc weszli do obozu. Ich plan za zosta
uoony w nastpujcy sposb. Jeeliby Achajos wyszed z zamku sam
albo tylko z jednym towarzyszem obok Bolisa i Arianosa, to zupenie go
zlekcewa i atwo pokonaj ci, ktrzy le w zasadzce; gdyby jednak
przyby w liczniejszym towarzystwie, to trudne bdzie zadanie dla tych,
ktrym zostao to powierzone, zwaszcza gdyby go ywcem chcieli dosta
w sw moc, poniewa najwikszy nacisk kadziono na usugiwanie Antiochowi. Dlatego mia Arianos po wyprowadzeniu Achajosa i przodem,
gdy zna on ciek, ktr nieraz wchodzi i wychodzi, Bolis za mia i
z tyu za innymi, a gdyby ju doszed do tego miejsca, gdzie Kambylos
mia swych ludzi trzyma gotowych w zasadzce, wtedy mia Achajosa uj
i ubezwadni, aby tene wrd zamieszania w nocy nie umkn przez lasy
377
i zarola albo z rozpaczy sam nie rzuci si z jakiej stromej skay, lecz
eby stosownie do ich planu ywcem wpad w rce swych nieprzyjaci.
Gdy to postanowiono i Bolis przyby do obozu Kambylosa, zaprowadzi
go Kambylos jeszcze tej samej nocy do Antiocha. Nie byo przy tym nikogo innego. Krl przyj go uprzejmie, da mu pork co do przyrzeczonych nagrd i zwrci si do obu z duszym przemwieniem, aby ju nie
zwlekali z wykonaniem swego zadania. Nastpnie wrcili do swego namiotu, skd Bolis z Arianosem nad ranem wybrali si w drog i jeszcze
w nocy dotarli do zamku.
21. Achajos przyj Bolisa z niesychan uprzejmoci i wypytywa go
dokadnie o wszystkie szczegy planu. Poniewa za z wygldu i z rozmowy wydawa mu si takim, ktry sprosta powadze zadania, wic
z jednej strony bardzo by uradowany nadziej ratunku, z drugiej znw
peen by lku i niepokoju, poniewa chodzio o wynik tak wanej sprawy.
Jako m, ktry nikomu nie ustpowa w rozumie i mia duo dowiadczenia yciowego, przecie jeszcze nie zdecydowa pooy caej ufnoci
w Bolisie. Dlatego owiadczy mu, e na razie nie moe opuci zamku,
pole jednak z nim trzech albo czterech swoich przyjaci, a gdy ci rozmwi si z Melankomasem, on przygotuje si do wyjcia. Achajos wic
uczyni wszystko, co byo moliwe; lecz o tym nie wiedzia, jak to si
mwi, e grajc rol Kreteczyka z Kreteczykiem ma do czynienia:
Bolis bowiem wyczu wszelki podstp, jaki w danym wypadku mona
byo wymyli. Kiedy zatem nadesza noc, w ktrej wedug zapowiedzi
mia z nim wyprawi swych przyjaci, posa Achajos naprzd Arianosa
i Bolisa ku bramie zamku i poleci im tam czeka, a zjawi si ci, ktrzy
mieli z nimi wyruszy. Oni spenili jego rozkaz. Achajos za w ostatniej
chwili powiadomi o planie sw maonk Laodik, ktra tak zostaa tym
zaskoczona i wytrcona z rwnowagi, e m przez duszy czas musia
u niej zabawi, aby j uspokoi probami i przedstawieniem ywionych
przez siebie nadziei. Nastpnie w towarzystwie czterech przyjaci, ktrym
da zwyczajne odzienie, podczas gdy sam wdzia ndzne i niepozorne, aby
wyglda na czowieka z gminu, wybra si w drog. Jednemu z przyjaci
poleci, eby sam zawsze odpowiada na wszystkie pytania Arianosa i Bolisa i tak samo zadawa im, konieczne pytania; o innych mia powiedzie,
e s to barbarzycy.
22. Kiedy poczyli si z Arianosem i Bolisem, szed na ich przedzie
Arianos, poniewa zna drog; Bolis za kroczy z tyu, jak od pocztku
postanowiono. Obecny stan rzeczy stawia go w niepewnej i kopotliwej
sytuacji. Chocia bowiem jako Kreteczyk o wszystko moliwe drugiego
podejrzewa, przecie nie mg z powodu ciemnoci rozpozna Achajosa,
nie tylko, kto nim jest, lecz nawet, czy on w ogle jest obecny. Poniewa
jednak droga w d przewanie bya stroma i niedostpna, a w niektrych
378
379
25. [...] Kserkses by krlem Armosaty, ktra ley na tak zwanej Piknej Rwninie, w rodku midzy Eufratem a Tygrysem. Pod tym miastem
rozoy si obozem krl Antioch i szykowa si je oblega. Kserkses, widzc zbrojenia krla, najpierw planowa ucieczk; lecz po jakim czasie
z obawy, eby po zajciu krlewskiej rezydencji przez wrogw take pozostae czci pastwa od niego si nie odczyy, poaowa tego i wysa
do Antiocha posw owiadczajc, e chce si z nim rozmwi. Ot wierni
wrd przyjaci Antiocha mniemali, e nie naley puszcza wolno modzieca, ktrego dostan w swe rce, lecz radzili mu, eby po zajciu
miasta odda panowanie Mitrydatesowi, ktry by synem jego rodzonej
siostry. Lecz krl adnej z tych rad nie usucha, tylko wezwawszy do
siebie modzieca pojedna si z nim i podarowa mu wiksz cz sumy
pieninej, ktr mu jego ojciec by jeszcze winien za podatki, utrzymawszy za od niego natychmiast trzysta talentw, tysic koni i tysic
muw wraz z uprz, zwrci mu cae panowanie i da sw siostr Antio-
380
12
W r. 212 przed n. e.
Por. Liwiusza XXV 8. Zakadnicy Tarentyjczykw uciekli z Rzymu; po schwytaniu strcono ich ze Skay Tarpejskiej.
12
381
zlecenie. Hannibal wic by bardzo uradowany, e z trudem wreszcie nadarzya mu si sposobno dokonania swego przedsiwzicia; a Nikon i Filemenos jeszcze bardziej zapalili si do akcji, gdy posuchanie odbyo
si bezpiecznie i znaleli tak gotowo u Hannibala, a prcz tego obfite
upy zjednay im dostateczne zaufanie u ziomkw. Wtedy wic sprzedali
cz zdobyczy, cz przeznaczyli na uczt, a przez to nie tylko znaleli
wiar u Tarentyjczykw, lecz mieli take niemao naladowcw.
27. Gdy potem przedsiwzili drug wycieczk i we wszystkich szczegach postpili tak samo jak przedtem, zobowizali si sami wobec Hannibala zaprzysionym ukadem i taki sam otrzymali od niego, a ukad
ten opiewa, e Tarentyjczycy uzyskaj wolno, Kartagiczycy za nie
bd ani w aden sposb ciga z nich podatkw, ani adnych innych
ciarw na nich nakada; natomiast domy i kwatery Rzymian wolno
Kartagiczykom zupi, skoro zawadn miastem. Umwili si take co
do hasa, eby strae, ilekro przybd, chtnie wpuszczay ich do obozu.
W ten sposb otrzymali mono czstszego odwiedzania Hannibala, kiedy
to bd pod pozorem wycieczki, bd znowu pod pozorem oww opuszczali miasto. Uoywszy to na przyszo, wikszo ich czekaa na odpowiedni chwil, Filemenosowi za wyznaczyli rol wychodzenia na owy.
Bo przy jego nadmiernym do nich zamiowaniu bya powszechna o nim
opinia, e nic nie uwaa za waniejsze w yciu ni owy. Dlatego poruczyli
mu zadanie, eby zdobyt na polowaniu zwierzyn zjedna sobie przede
wszystkim Gajusza Liwiusza, naczelnika miasta, a po wtre stranikw
wiey przy tak zwanej bramie Temenickiej. Filemenos otrzymawszy to
zlecenie cigle przynosi do miasta dziczyzn, ktr bd sam upolowa,
bd dosta od Hannibala z trzymanych dla w pogotowiu zapasw, i dawa cz jej Gajuszowi, cz stranikom wiey nad bram, aeby mu
boczn furtk chtnie otwierali; przewanie bowiem wchodzi i wychodzi
noc, rzekomo z obawy przed nieprzyjacimi, w rzeczywistoci za przez
wzgld na zamierzone przedsiwzicie. Kiedy ju Filemenos doszed do
takiej zayoci ze stranikami bramy, e si nie namylali, lecz ilekro
w nocy zbliy si do murw i zagwizda, natychmiast otwierali mu
furtk odtd zdrajcy oczekiwali tylko dnia, w ktrym rzymski naczelnik miasta w licznym towarzystwie mia wzi udzia we wczesnej biesiadzie w tak zwanym Muzejon blisko rynku; ten wic dzie wyznaczyli
Hannibalowi do wykonania planu.
28. Hannibal od dawna ju udawa chorego, aby Rzymianie nie dziwili
si syszc, e od duszego czasu bawi w tej samej okolicy; teraz za tym
bardziej symulowa chorob. Odlego jego obozu od Tarentu wynosia
trzy marsze dzienne. Kiedy nadszed oznaczony czas, przygotowa z konnicy i piechoty ludzi odznaczajcych si sprytem i odwag, w liczbie okoo
dziesiciu tysicy, i poleci im zaopatrzy si w prowiant na cztery dni.
382
Wczesnym rankiem kaza wyruszy i odbywa przypieszony marsz. Z numidyjskich za jedcw wyznaczy okoo osiemdziesiciu i rozkaza im
w odlegoci mniej wicej trzydziestu stadiw wyprzedza wojsko i najeda okolice z obu stron drogi, aby nikt nie wyledzi pochodu caego
wojska, lecz eby jedni dostali si w rce wpadajcych, drudzy umknwszy
zanieli do miasta wiadomo, e jest to podjazd ze strony Numidw. Gdy
Numidowie oddaleni byli od miasta o jakie sto dwadziecia stadiw, Hannibal spoy z wojskiem wieczerz nad rzek nie dajc si atwo zauway i pync w gbokim parowie. Potem zgromadzi dowdcw i nie
obwieszczajc im stanowczo swego zamiaru zachci ich tylko, eby najpierw wszyscy okazali si dzielnymi mami, bo nigdy wiksze nie czekay
ich nagrody, po wtre, eby kady trzyma razem swych podwadnych
podczas marszu i ostro aja tych, ktrzy by w ogle oddalali si ze swego
szeregu, wreszcie, eby pilnie uwaali na rozkazy i nic nie czynili na wasn rk prcz tego, co im bdzie zlecone. Po tych sowach odprawi dowdcw, a z nastaniem zmierzchu kaza ruszy przedniej stray, pragnc
okoo pnocy zbliy si do murw. Za przewodnika mia Filemenosa,
dla ktrego w wiadomym celu przygotowa by odyca.
29. Istotnie Gajusz Liwiusz, jak przypuszczali modzi, wraz z przyjacimi jeszcze za dnia przyby na biesiad do Muzejon i pijatyka prawie
ju osigna punkt kulminacyjny, kiedy okoo zachodu soca nadesza
wiadomo, e Numidowie robi podjazdy w okolicy. On za tylko to jedno
biorc pod uwag powoa kilku dowdcw i poleci im z poow jazdy
wczesnym rankiem wyj z miasta, aby powstrzyma pldrujcych kraj
nieprzyjaci; lecz wskutek tego zupenie nie podejrzewa akcji Hannibala.
A Nikon, Tragiskos i ich towarzysze z nastaniem ciemnoci zgromadzili
si wszyscy w miecie, czekajc na powrt Liwiusza i jego goci z uczty.
Ci rycho te powstali od stou, gdy pijatyka zacza si jeszcze za dnia.
Ot jedni ze spiskowcw usunli si w bezpieczne miejsce i tu pozostali;
inni modzi, rozweseleni i strojc z sob arty, wyszli naprzeciw Liwiusza
i jego przyjaci, przy czym udawali wracajcych z uczty. Poniewa za
towarzysze Liwiusza jako podchmieleni tym bardziej byli nieprzytomni,
wic przy wzajemnym spotkaniu obie strony miay si i artoway. Kiedy
zawrciwszy z Liwiuszem zaprowadzili go do domu, on uoy si na spoczynek pijany, co byo zrozumiae, gdy wczenie zaczli pi nie
mylc o czym zym albo o jakim niebezpieczestwie, lecz peen radosnej beztroski. A Nikon i Tragiskos poczyli si z pozostaymi modziecami, po czym wszyscy podzielili si na trzy czci, obsadzili najdogodniejsze dojcia do rynku i pilnowali, aby adna wiadomo z zewntrz nie
usza ich uwagi ani cokolwiek z tego, co dzieje si w samym miecie. Take
przy domu Gajusza ustawili stra, bo dobrze wiedzieli, e gdyby pado
jakie podejrzenie co do ich zamiaru, to naprzd zawiadomiono by o tym
383
384
385
386
387
37. [...] Zliczy warstwy kamieni; mur bowiem by zbudowany z kamieni rwnej wielkoci, tak e odstp blanek od ziemi bardzo atwo mona
byo obliczy.
(Suda V. )
388
[...] Rzymianie peni byli dobrej myli, gdy posiedli dzielnic Epipolai.
(Suda . )
Z WOJNY HISZPASKIEJ INNE FRAGMENTY NIEWIADOMEGO
POCHODZENIA
38. [...] Pieszym onierzom rozkaza od tylnej stray wzi juki z przywizanymi do nich ciarami i umieci je przed sob. Gdy to si stao,
uzyskano rodek ochronny, ktry co do pewnoci nie ustpowa adnemu
waowi15.
(Suda . &)
Czytam: .
Liviusz (XXV 36) przypisuje ten pomys Gneuszowi Scypionowi, prokonsulowi
w Hiszpanii.
15