Krytyka religii w filozofii Michaia Bakunina

Wstp
Michai Bakunin zdecydowanie przeciwstawia si religii. Widzia w niej jedn z milowych
przeszkd, ktre przeszkadzaj czowiekowi osign absolutn wolno. Jego sprzeciw jest
radykalny przywizanie do religii okrela naiwnoci, w wyniky z niego porzdek
rozumie jako zniewolenie. Sam jednak wydaje si nie by wolny od pewnych przejaww
religijnoci: mianowicie od wielkiej wiary w czowieka i ukryte w nim naturalne denie do
dobra.
Niezgoda na rzeczywisto ustanowion odgrnie, przez boga lub wadz; na myl, e oto
nie mamy wpywu na ani wewntrzn (t ustanawia Bg), ani zewntrzn (zorganizowan
przez pastwo) stron ycia przejawia si w niemal kadym aspekcie filozofii Bakunina.
Rosyjski filozof nie chce pozwoli, by wielkie pojcia zabray czowiekowi jego wolno i
wierzy, e ta wolno, nazywana przez niego absolutn, moliwa jest do osignicia. Krytyka
religii pojawia si w jego pismach bardzo czsto1, przy czym krytyka wydaje si tu by zbyt
sabym wyraeniem Bakunin w imi ludzkiej niezalenoci domaga si odrzucenia Boga,
nie widzi dla niego miejsca w swojej anarchistycznej utopii. Droga, jaka zaprowadzia go to
tych pogldw, nie bya jednak prosta. Duchowe rozwaania filozofa sigay gboko i by
moe to wanie dziki nim jego ujcie religii, cho nie pozbawione pewnej naiwnoci, jest
tak fascynujce. W niniejszej pracy, odwoujc si do wspczesnych polskich badaczy
zainteresowanych Bakuninem, postaram si pokrtce przedstawi wyboje tych religijnych
poszukiwa oraz pniejszy postulat odrzucenia religii w imi wolnoci.

Pocztki: religijne przebudzenie

Wydaje si, e tak zdecydowane odrzucenie Boga nastpio u Bakunina z rozczarowania.
Prba znalezienia w religii ostoi umoliwiajcej osignicie penej niezalenoci i wolnoci,
ktre uznawa za najwysze wartoci, skoczya si niepowodzeniem. Nie mona jednak
odmwi filozofowi podejmowania takich prb. W ksice Michai Bakunin: ycie i myl
1

H. Temkinowa, Bakunin i antynomie wolnoci, Warszawa 1964.

Antonii Kamiski opisuje duchowe poszukiwania filozofa od samych pocztkw, kiedy to

zafascynowany pisa w listach do ojca o wraeniach, jakie wywoyway w nim obchody
liturgiczne2. Kamiski pisze, e Bakunin od wczesnej modoci wdawa si w dugie,
filozoficzno-religijne dysputy3. Na powanie zainteresowa si religi w 1835 roku, jednak
pierwsze oznaki przebudzenia religijnego u rosyjskiego filozofa zaobserwowa mona ju
dwa lata wczeniej. Mniej wicej wtedy pniejszy anarchista zapozna si z tekstami
Schellinga, czytywa Louis-Claude de Saint-Martina, Karla Eckartshausena czy Fichtego i
prowadzi dugie rozmowy z Dmitrijem Krasnopolskim, wskazywanym na osob, ktra
wdroya Bakunina w wiat teistycznych rozwaa. W listach z tamtego okresu (bo to z nich
pochodzi gwnie nasza wiedza o tym wczesnym okresie ideowym Bakunina do 1848 roku
publikowa niewiele4) czsto pojawiaj si cytaty z Pisma, szczeglnie sw w. Pawa.
Wszystkie te lektury miay niewtpliwie wpyw na mistyczne zapdy wczesnych
filozoficznych i religijnych poszukiwa rosyjskiego myliciela. Kamiski zwraca uwag, e
pierwsze duchowe rozwaania Bakunina mocno nawizyway do mistycyzmu. Czytywa
pisma w. Franciszka Salezego, a w bibliotece trzyma nie tylko Pismo wite, ale take
Koran i hinduski kodeks Manu5. W 1836 w licie do siostry pisa: yje we mnie mio Boga,
bo czuj go w sobie, posiadam go. Jego wiara daleka jest jednak od idei prostego,
posusznego katolika Bakunin szuka Boga bardzo gboko, a religijno utosamia z tym,
co mistyczne. Dalej pisze: Wierz we wszystko, w szczcie, w pikno. Dusza moja,
powtarzam, otwarta jest na wszystkie wraenia, na przyrod, ktra zawsze wydawaa mi si
bezduszna, a teraz staa mi si droga. Obserwuj przyblianie si wiosny. Czuj, e w moim
wntrzu jest co takiego, co nigdy mnie nie okamie, co nie zaley od niczego, co mieci si
na zewntrz. Czuj w sobie Boga. Jake ja was wszystkich kocham w takiej chwili! Caa moja
dusza to mio. Czuj si czowiekiem. Odnosz wraenie, e we mnie jest raj. Oto moja
dusza6.
Te pierwsze religijne uniesienia wskazuj kierunek duchowoci rosyjskiego filozofa.
Bakunin w swojej wierze jest outsiderem utosamia si raczej z natur, poszukuje
wewntrznej harmonii i absolutu, nie wspomina jednak o formalnych filarach religii.
Sowa jestem religijny jak nigdy wczeniej kreli w kontekcie wewntrznych
dowiadcze, a nie zewntrznych jego przejaww, ktre tradycyjnie okrela si jako
religijno. Filarem wiary jest dla niego mio. Uwaa, e mio do ludzi rwnoznaczna

A. Kamiski, Michai Bakunin. ycie i myl. Tom I. Od religii mioci do filozofii czynu (1814-1848), Wrocaw
2012, s. 162-163.
3
Tame, s. 11.
4
Tame, s. 19-20
5
Tame, s. 163-166.
6
Tame, s. 164.

jest z mioci bosk7. Zdolno do odczuwania mioci bra wwczas za wiadectwo

istnienia Boga w czowieku. Najwyszym stopniem mioci jest umiowanie Boga, ktrego
przejawy nie maj nic wsplnego z modlitwami czy caodniowym przebywaniem w
miejscach kultu wyraa si ono w czowieczestwie, naturalnym deniu do dobra, w
poetyckim natchnieniu czy mioci do ludzi. Wikszo ludzi przekonanych o swojej wierze
nie ma wedug filozofa pojcia o tym, czym naprawd jest mio do Boga8. By mc rozwija
te pierwsze dowiadczenia na gruncie na przykad katolicyzmu czy prawosawia,
musiaby ubra je w formy i sowa, ktre wynikaj ju nie z wntrza, ale z przyjmowanych
odgrnie zasad. Nie ma praw i obowizkw, jest tylko mio, absolutna mio, a tam,
gdzie jest mio, nie ma obowizkw9 pisze. Jego zdaniem kada prba ubrania
duchowoci w jakie uwarunkowania, formalnoci, unia czowiekowi. Poddanie si im to
wedug Bakunina sabo, zatrzymanie si wp drogi10. Nie wydaje si zatem dziwne, e
odrzuci wszystkie te zasady, ktre prboway narzuci si jego religijnoci i duchowej
niezalenoci. Wolno w sferze duchowej, ale take waciwie kadej innej, uczyni pniej
Bakunin najwaniejszymi pojciami caej swojej filozofii11. Ta wczesna, nieortodoksyjna, ale
gboka czy wrcz mistyczna religijno rosyjskiego filozofa stanowi podwaliny dla jego
pniejszej, dojrzaej koncepcji negacji i buntu.

Wolno absolutna a religia

W 1842 roku Bakunin napisa swj pierwszy gony esej Reakcja w Niemczech12, ktry
zaczyna si sowami: Wolno, realizacja wolnoci kt moe zaprzeczy, e haso to
stanowi dzi pierwszy punkt porzdku dziennego historii13. Jak widzimy, wolno ju od
samego pocztku twrczoci stanowia dla Bakunina pojcie pierwsze. Jak pisze Jacek
Uglik, rosyjski filozof pojmuje ycie jako si rozwijajc si spontanicznie i instynktownie,
ktrej kracem ma by wolno dla kadego czowieka14. Dotyczy to szczeglnie sfery
duchowej i religijnoci. Gboko zakorzeniona pewno, e wolno jest warunkiem
rozwoju czowieka, kae Bakuninowi odrzuci wszelkie schematy czy zasady, ktre odgrnie

Tame, s. 165.
Tame.
9
Tame, s. 167.
10
Tame.
11
J. Uglik, Czowiek zbuntowany. Bakunina i Stirnera zmagania z wolnoci, [w:] Propositiones. pod. red. T.
Mroza i M. Sieki, Zielona Gra 2005.
12
Tame.
8

13

M. Bakunin, Pisma wybrane, tom 1, Warszawa 1965, s.126.

14

J. Uglik, dz. cyt.

zwyko si przyjmowa za wasne. Czowieka uwaa z natury za istot spoeczn15 i

przeciwstawia mu pastwo, ktre jest wytworem sztucznym. Pocztkowo jeszcze powouje
si na Krlestwo Boe, jednak z czasem wszelkie pojcia, ktre do boga si odnosz, take
zakwestionuje postanowi tak przeformuowa swoj duchowo, by absolut, ktrego
wczeniej upatrywa w Bogu, wynie z wntrza czowieka. Std jego wiara wydaje si nie
sabn, tylko przyjmowa zupenie nowe tory, jakich nie nazywamy ju religi ani bogiem.
Jego koncepcja wolnoci jest bezkompromisowa, nazywa j absolutn. Wedug Bakunina w
samym pojciu wolnoci zawiera si idea absolutnej caociowoci. Filozof sprzeciwia si
wszelkiej poowicznoci. Pisze: Wolno jest niepodzielna. Nie mona czowieka pozbawi
czstki wolnoci, nie pozbawiajc go wolnoci cakowicie. Ta maa czstka, ktr mi
zabieracie, stanowi istot mojej wolnoci, jest wszystkim. Caa moja wolno z koniecznoci
skupi si wanie w tej czstce, ktrej mnie pozbawiacie, choby to bya czstka znikoma16.
Warto zaznaczy, e absolutno wolnoci nie oznacza, e w imi wolnoci mona robi
wszystko. Jest zupenie inaczej: wolnym mona by uznanym tylko przez wolne jednostki,
a nasza wolno musi wspgra z wolnoci innych. Czyli tam, gdzie czyja wolno
narusza granice wolnoci drugiej osoby, nie ma ju prawdziwej wolnoci. W wiecie, w
ktrym jedni panuj nad drugimi, nikt nie jest wolny. Jestem wolny o tyle, o ile ty jeste
wolny17.
Duchowo Bakunina, wczytanego niegdy w pisma mistykw i odczuwajcego absolut w
samym sobie, sporo traci w zderzeniu z wizj religijnoci zawierajc narzucone odgrnie
formalne zasady, zakazujce wierzcym samodzielnej interpretacji i odczuwania oraz
bdce w sprzecznoci z marzeniem o penej wolnoci. Tym bardziej, e, jak pisze Kamiski,
wolno bya najgbsz struktur duchowo-emocjonaln, na ktrej zbudowana bya caa
jego [Bakunina] osobowo18. Std Michai Bakunin w pniejszym okresie postuluje
cakowit negacj religii19, czyli powrt czowieka do samego siebie. Religi uwaa za
barier, a za swoje zadanie pokazanie ludziom, e bezmylnie dali si zapa w jej sida.
Negacja religii jaki si tutaj jako akt buntu, niezalenoci i odwagi, efekt samopoznania oraz
dojrzaoci.

15

H. Temkinowa, dz. cyt., s. 155-156.

M. Bakunin, dz. cyt., s. 347.
17
J. Uglik, dz. cyt.
18
A. Kamiski, dz. cyt. s. 125.
19
J. Uglik, Michaia Bakunina filozofia negacji, Warszawa 2007.
16

Krytyka religii
Jeszcze w 1841 roku Bakunin niechtnie patrzy na zapdy niemieckich intelektualistw
zrzeszonych w Kole Wolnych, ktrzy przystpili do zdecydowanej walki z religi.
Przeszkadza mu nawet ateizm i krytyka mistycyzmu uprawiane przez jego przyjaciela
Arnolda Ruge, pod ktrego silnym wpywem by w czasie studiw w Berlinie 20. Gboka
wiara nie pozwalaa mu przypuszcza, e wkrtce sam doczy do grona krytykw. W owym
czasie dokonaa si ju jednak pewna zmiana w myleniu rosyjskiego filozofa. Pod wpywem
lektur i rozmw zacz wyranie zauwaa ju nie tyle konieczno indywidualnego
podejcia do wiary, co praktycznego dziaania na polu spoeczno-politycznym. Religijny
immanentyzm doprowadzi go do sekularyzacji idei Krlestwa Boego, do przeksztacenia
jej w postulowany ksztat doczesnych urzdze spoecznych21. Dopiero w latach
szedziesitych jego pogldy na religi zradykalizoway si: zacz domaga si cakowitej
detronizacji Boga, zestawiajc jego wadz z t pastwow22. Bakunin nie pozbywa si
swojej wiary w mio i czowieczestwo, ale redefiniuje ich rdo: nie maj ju boskiego,
ale ludzkie rdo. Istnienie Boga logicznie wie si pisze z negacj rozumu ludzkiego
i ludzkiego poczucia sprawiedliwoci, jest negacj wolnoci ludzkiej i w sposb nieuchronny
prowadzi nie tylko do teoretycznej, lecz i praktycznej niewoli23.
Dla Bakunina uznanie Boga jest rwnoznaczne z wyrzeczeniem si swoich zdolnoci
poznawczych. Wierzcy celowo nie zadaj pewnych pyta. Zamiast zajrze w gb siebie,
wol podda si wyszej woli, pozbawiajc si tym samym wasnej. Zerwane z tak
rozumianym Bogiem jest dla pragncego absolutnej wolnoci filozofa koniecznoci.
Zwraca on uwag, e to wanie z drzewa poznania Bg zabroni Ewie i Adamowi zerwa
owoc, wskazujc, e to niewiedza jest warunkiem wiary, a jej przezwycienie sprawi moe,
i religia obnay swoj zbyteczno czy wrcz szkodliwo. Czowiek wierzy, bo nie wie.
Pozwala sobie by boskim niewolnikiem. Bakunin namawia, by jeszcze raz sign po
zakazany owoc nie wystarczy ju jednak tylko nadgry jabko trzeba zakwestionowa
ca religi, panujc, jak ustrj w pastwie, nad naszym yciem i pozwalajc, by rozwijao
si ludzkie poddastwo.
Bg, na rwni z pastwem, zostaje przez niego uznany za wielkie, abstrakcyjne pojcie,
ktre uniemoliwia ludziom osignicie niezalenoci, narzucajc mu si jako co
absolutnie pewnego i organizujc jego ycie wedug ograniczajcych zasad. Bakunin

20

A. Kamiski, dz. cyt., s. 242-243.

Tame, s. 246.
22
H. Temkinowa, dz. cyt.
23
Tame.
21

postulowa zniesienie abstrakcji uniemoliwiajcych realizacj wolnoci24, czyli

odrzucenie tego, co do ycia spoecznego dodane zostao sztucznie, a co ma czowieka
ujarzmi. Wierzy, e dla czowieka korzeniem jest sam czowiek25 i nie potrafi zgodzi si
na bezmylne poddawanie si prawom, ktre bez przemylenia narzuca nam tradycja.
Wierzy, e czowiek sam w sobie nosi mio niezbdn, by mg dobr i woln osob,
realizujc si w godnym spoeczestwie. Sprzeciwia si wic nie czowieczestwu (ktre
niektrzy te nazwaliby Bogiem), ktre pod postaci zdolnoci do dobra czowiek nosi w
sobie, ale Bogu, ktry nas straszy piekem, ktry organizuje nasze ycie, ubranemu w
instytucje i zasady ograniczajce rozwj ludzkiej duchowoci i organizacj rwnego ycia w
spoeczestwie. Gdyby czowiek mg by wolny, miaby moliwo rozwinicia w sobie
penej godnoci oraz absolutnej wolnoci i nie potrzebowaby tych z jednej strony
krpujcych rozwj, a z drugiej upraszczajcych ycie i zwalniajcych z mylenia zasad
religijnoci.
Bakunin widzi bezporedni zwizek pomidzy organizacj stosunkw spoecznych a wiar
w panowanie Boga. Jedne i drugie zasadzaj si jego zdaniem na ucisku wikszoci przez
mniejszo. Do jednego pana w niebie, aby tysice panw rozmnoyo si na ziemi26
pisze. Przyjcie istnienia Boga zakada zatem, e zgadzamy si nie tylko na poddastwo
niebiosom, ale take ludziom bdcym u wadzy. Rosyjski filozof sdzi, e gdyby Bg
istnia, naleao by go znie. Przywizanie do religii jest dla niego lepym poddastwem,
bezrefleksyjnie przyjt zasad, ktra sprawia, e samoograniczamy si, pozwalajc, by
rzdziy nami pojcia. Tym samym Bakunin przeciwstawia si wszelkiemu idealizmowi,
krytykujc przywizanie od poj w miejsce prawdziwego dziaania i pracy nad sob. Bdc
buntownikiem nie potrafi zgodzi si na wiat zniewolenia i kompromisu, gdzie panuje
poowiczno jako zgnie rdo wszelkiego za, gdy poowiczno stoi w sprzecznoci z
wolnoci27.

Podsumowanie
arliwo, z jak Bakunin wierzy najpierw w Boga, a potem w czowieka, wydaje si
wypywa z tego samego rda. Odkrywszy, e bosko to tylko paszczyk, w ktry ubrane
zostay ludzkie moliwoci, by je przysoni i ograniczy, nie mg Bakunin duej rozwija
si na drodze religijnej. Jego umiowanie do wolnoci i gboka, naiwna wrcz wiara w
24

Tame.
K. Mars, F. Engels, Wybrane pisma filozoficzne, Warszawa 1949, s. 24.
26
H. Temkinowa, dz. cyt.
27
J. Uglik, Czowiek zbuntowany. Bakunina i Stirnera zmagania z wolnoci, dz. cyt.
25

ludzkie dobro, bdca postaw do stworzenia utopijnej koncepcji anarchizmu, wydaj si

by motorem zarwno wczesnych poszukiwa duchowych, jak i pniejszej myli
politycznej. By moe wanie dlatego, e jego negacja religii wynika z tak mocno
ugruntowanych przekona i odczu, a nie z systematycznych i analitycznych pism, wydaje
si tak ywa i aktualna.

Aleksandra Sitkiewicz
Seminarium: Absolut i historia: w krgu myli rosyjskiej

Bibliografia:

1. A. Kamiski, Michai Bakunin. Od religii mioci do filozofii czynu (1814-1848),

Tom 1, Wrocaw 2012.
2. H. Temkinowa, Bakunin i antynomie wolnoci, Warszawa 1964.
3. J. Uglik, Czowiek zbuntowany. Bakunina i Stirnera zmagania z wolnoci, [w:]
Propositiones. pod. red. T. Mroza i M. Sieki, Zielona Gra 2005.
4. J. Uglik, Michaia Bakunina filozofia negacji, Warszawa 2007.
5. M. Bakunin, Pisma wybrane, Tom 1, Warszawa 1965.
6. K. Mars, F. Engels, Wybrane pisma filozoficzne, Warszawa 1949.