Forum Politologiczne Tom 10

INP UWM Olsztyn

2010

Agnieszka Pawowska

KOLONIE NIEMIECKIE W AFRYCE

W WIETLE POLSKIEJ
HISTORIOGRAFII
GERMAN COLONIES IN AFRICA
IN THE POLISH HISTORIOGRAPHY
Badania nad kwesti kolonializmu prowadzone s od dawna,
poruszajc zarwno oglne aspekty tego zjawiska, jak i histori
poszczeglnych pastw kolonialnych czy sposb ich funkcjonowania.
Przoduj tu, co zrozumiae, kraje, ktre bezporednio w nim uczestniczyy. Wrd prac spotka mona monografie, teksty syntetyczne
i analityczne. Wobec obfitoci opracowa dotyczcych kolonii niemieckich i ich historii w XIX i XX wieku bezcelowe wydaje si
blisze ich omawianie. Warto jednak zwrci uwag na pozycje, ktre
wyrniaj si spord nich. Jest to na przykad wydawnictwo rdowe przygotowane przez Ernesta Kienitza, ktre ze wzgldu na
rok wydania (1941), jest w oczywisty sposb tendencyjnie komentowane, jednak teksty oryginalnych dokumentw maj przecie warto niezmienn1. Z prac polskich wymieni naley doskonae studium odnonie administrowania koloniami i grup urzdniczych au1

1941.

Zeittafel zur deutschen Kolonialgeschichte, bearb. von E. Kienitz, Mnchen

264

Agnieszka Pawowska

torstwa Marka Czapliskiego, czy teksty poruszajce kwesti pierwszych prb w kierunku zdobycia posiadoci zamorskich2.
Pojcie polityki kolonialnej jest bardzo szerokie i obejmuje nie
tylko zamierzenia, cele i dziaania polityczne w tym zakresie, ale
rwnie stosunek pastwa do zajtych ziem i ich mieszkacw,
a take caoksztat wiadcze, praw i obowizkw, jakie si im przyznaje. Sam termin kolonizacji powizany jest cile z pojciem ekspansji. Nie oznacza ono jedynie militarnego podboju okrelonych
ziem, lecz take ekspansj bez uycia siy, niejednokrotnie przy
aprobacie tych, ktrych dotyka w przypadku ekspansji gospodarczej, kulturowej czy naukowej3. Poruszajc zagadnienie polityki
kolonialnej w Afryce, naley zdawa sobie spraw ze zmieniajcego
si charakteru owego zjawiska, ktre na przestrzeni wiekw przyjmowao odmienne formy i w rny sposb oddziaywao na ycie
rodzimej ludnoci. Tekst niniejszy ma na celu ukazanie w krtkim
zarysie polityk i sposb dziaania w koloniach pastwa niemieckiego, najpierw Brandenburgii-Prus, a nastpnie, po zjednoczeniu
w 1871 roku, II Rzeszy Niemieckiej.
Pierwszy etap kolonizacji, trwajcy a do lat 80. XIX wieku,
mia niewiele wsplnego z pniejszymi agresywnymi podbojami.
Zasadniczym celem w pierwszym okresie bya wymiana handlowa
i poszukiwanie do niej partnerw. Dziaania w tym kierunku prowadzone byy przez kupcw czy spki handlowe, bez ambicji politycznych czy militarnych. Pocztkw polityki kolonialnej Prus upatrywa naley ju w XVII wieku. Po zakoczeniu wojny 30-letniej podniosy si gosy o korzyciach, jakie pynyby dla pastwa z zaangaowania na terenach zamorskich. W do niedugim czasie napo2 R. Gaziski, Polityka morska Prus w XVIII wieku, w: Instantia est mater
doctrinae, Szczecin 2001, s. 387398; idem, Wok polityki kolonialnej Kurlandii
w II po. XVII wieku, w: Teki Gdaskie, pod red. W. Jaroszewicza, Gdask 2003,
s. 239246; B. Nowak, Ekspansja europejska w Afryce w XVIIXVIII wieku. Jej
etapy, przejawy i skutki, w: Historia Afryki do pocztku XIX wieku, pod red.
M. Tymowskiego, Wrocaw Warszawa Krakw 1996.
3 B. Nowak, op. cit., s. 1081.

Kolonie niemieckie w Afryce w wietle polskiej historiografii

265

tkay one na podatny grunt wobec wzmocnienia pastwa dostpem

do morza, uniezalenieniem si od Polski i generaln tendencj do
rozwoju gospodarczego kraju. Wziwszy pod uwag jeszcze osobowo i niemae ambicje Fryderyka Wilhelma, elektora Brandenburgii-Prus, nie dziwi, i pomys ten zosta wcielony w ycie mimo
braku silnego zaplecza ekonomicznego i floty. Sytuacj Brandenburgii w owym czasie porwna mona z Portugali, ktrej potencja
gospodarczy by stosunkowo niewielki, a ktra pomimo to dya do
zwikszenia swego stanu posiadania na ziemiach zamorskich, co
bardziej j osabiao ni wzmacniao. W zupenie innym punkcie
znajdowaa si Wielka Brytania, Belgia czy Francja, ktrych poziom
ekonomiczny by znacznie wyszy, w zwizku z czym ekspansja bya
dla nich naturaln konsekwencj rozwoju4.
Wielki Elektor znalaz rozwizanie tego problemu, zlecajc
Holendrowi Benjaminowi Raul zdobycie terenw dla Brandenburgii.
B. Raul wyekwipowa w tym celu dwa statki i wyruszy w morze.
Wyprawa jednak zakoczya si fiaskiem. Aby wzmocni swe moliwoci organizacyjne zaoono Elektorsk Kompani Brandenbursko-Afrykask (Churfrstlich-Brandenburgisch-Afrikanische Compagnie), posiadajc prawo do zakadania faktorii i fortw na caym
zdobytym przez siebie obszarze, zawierania umw z lokalnymi wadcami, trzymania wasnych si zbrojnych, bicia monety, a przede
wszystkim do handlu zotem, koci soniow, pieprzem, gum arabsk i niewolnikami. W 1683 roku zdobyto pierwszy przyczek,
a mianowicie kawaek wybrzea u Zatoki Gwinejskiej, na przyldku
Three Points, gdzie wzniesiono pierwsz faktori oraz fort Gross
Friedrichsburg. W nastpnych latach zaoono w niedalekiej okolicy
jeszcze dwa forty Dorothea i Sophie Luise. Sytuacja gospodarcza
kolonii nie przedstawiaa si jednak tak korzystnie, jak tego pierwotnie oczekiwano. Statki zawijay tam do rzadko w latach do
4 M. Maowist, Europa a Afryka Zachodnia w dobie wczesnej ekspansji
kolonialnej, Warszawa 1969, s. 51.

266

Agnieszka Pawowska

1709 roku zawino ich do portu okoo 50, przy czym w ostatnim
okresie liczba ta malaa. Zezwolono na handel take obcym jednostkom, nie uratowao to jednak sytuacji i kolonia dalej przynosia
straty zamiast zyskw. W 1713 roku nowy wadca BrandenburgiiPrus Fryderyk Wilhelm I, niechtny caej idei, ktr uwaa jedynie
za kosztowny kaprys, postanowi sprzeda koloni Holendrom za
stosunkowo niewielk sum 72 tys. talarw. W 1721 roku Holendrzy
zajli ostatecznie fort Gross Friedrichsburg, przemianowujc go na
Fort Hollandia5.
Na okres ponad 150 lat zaprzestano dziaa w kierunku ksztatowania polityki kolonialnej. Powrt nastpi wraz ze zmienion
cakowicie sytuacj i wielk fal kolonizacji europejskiej koca XIX
wieku. Warto przyjrze si dokadniej tu tego zjawiska, o ile bowiem pierwsze lata tej fazy nadal pozostaway pod znakiem umw
handlowych, to ju w II poowie lat 80. miao si to diametralnie
zmieni.
Ju na pocztku XIX wieku pastwa aktywne na terenach Afryki zaczy modyfikowa swj sposb postpowania. Naley zdawa
sobie przy tym spraw z faktu, i trudno mwi o jednym schemacie
postpowania, nawet w obrbie rnych kolonii jednego pastwa
europejskiego mona zaobserwowa znaczne rnice. Przykadowo
polityka Wielkiej Brytanii wzgldem Afryki Poudniowej bya surowsza ni wzgldem Afryki Zachodniej. W tej ostatniej dotychczasowe
umowy zawierane przez kupcw czy spki handlowe zaczy by
niewystarczajce. Dono do nieformalnego zwierzchnictwa nad
zdobywanymi terytoriami. W dalszym cigu unikano bezporedniej
ingerencji politycznej, w zwizku z czym taka nieformalna protekcja
i doradztwo w zamian za uznanie praw monopolistycznych i ich
ochron w gbi kraju wydawaa si odpowiednim wyjciem. Zyski
starano si czerpa take z plantacji, nadzorowanych przez biaych,
5 B. Nowak, op. cit., s. 11201122; R. Gaziski, Polityka morska..., s. 387398;
idem, Wok polityki, s. 242243; B. Wachowiak, Dzieje Brandenburgii-Prus
na progu czasw nowoytnych (15001701), Pozna 2001, s. 503504.

Kolonie niemieckie w Afryce w wietle polskiej historiografii

267

na ktrych pracowaa ludno tubylcza. Niezalenie od deklaracji

wpyw i kontrola biaych nad gospodark zajtych obszarw stale
si umacniay, pozycja za rdzennych mieszkacw znacznie si
pogorszya6 .
Momentem przeomowym byy lata 80. XIX wieku, kiedy tempo
kolonizacji niezajtych jeszcze obszarw kontynentu gwatownie
wzroso. Nie sposb wskaza na jedn przyczyn takiego stanu rzeczy, by on bowiem wynikiem wielu czynnikw i uwarunkowa, ktre
naoywszy si na siebie wywoay prawdziw lawin wydarze.
Ogromne znaczenie mia postp technologiczny i przemysowy
w Europie, ktry nie tylko podnis dobrobyt, ale i zapotrzebowanie
na nowe surowce oraz nowe rynki zbytu. Jednoczenie nasilaa si
coraz bardziej rywalizacja pastw europejskich, usiujcych zapewni sobie jak najsilniejsz pozycj wrd pozostaych, bd (jak
w przypadku Francji) powetowa sobie straty poniesione w czasie
niedawnej wojny (rok 1870). Nie bez znaczenia jest take, e ich
moliwoci ekspansji znacznie si zwikszyy: dziki technologii
Europa znalaza si w posiadaniu nowoczeniejszej broni, ktra
dawaa im ju na wstpie niebagateln przewag, postp medycyny
obniy ryzyko zachorowa i zgonw w trudnych realiach afrykaskich, wreszcie rozwj systemw zarzdzania krajami, wzmocnienie
administracji pozwalao wierzy, i sprostaj nieatwemu zadaniu,
jakim bya organizacja tak odlegych i obcych kulturowo ziem. Jeli
doda do tego pewno siebie, jak napeniay Europejczykw kolejne zdobycze technologiczne i industrializacja, jak rwnie wczesne
tendencje naukowe, przekonujce o zdecydowanie wyszym poziomie intelektualnym i cywilizacyjnym biaych mona zrozumie, e
niewiele brakowao, by wycig po wadz i bogactwo, jakie miay
przynie kolonie, ruszy z caym impetem. Bezporednimi czynni6

L. Thompson, Afryka Poudniowa w latach 17951870, w: P. Curtin,

S. Feierman, L. Thompson, J. Vansina, Historia Afryki, Gdask 2003, s. 373374;
P. Curtin, Handel i ruchy religijne w Afryce Zachodniej, w: P. Curtin, S. Feierman, L. Thompson, J. Vansina, op. cit., s. 451.

268

Agnieszka Pawowska

kami aktywizujcymi ju konkretne dziaania bya samowola i ambicje

urzdnikw na placwkach zamorskich, usiujcych nierzadko na
wasn rk rozszerzy granice podlegych sobie terenw i zwikszy
wpywy, nacisk misjonarzy na udzielenie im wsparcia formalnego,
wreszcie ch poczenia strategicznych punktw na kontynencie
afrykaskim7.
Wycig raz rozpoczty wcign w swj pd take Niemcy, ktre
ostatecznie, gdy wikszo Afryki zostaa ju zajta, ruszyy, by zdy
wygra dla siebie jak najwicej i nie zosta w tyle wobec swoich
konkurentw: Wielkiej Brytanii, Francji i Belgii. Do tego momentu
Otto von Bismarck, niechtny idei ekspansji zamorskiej, odrzuca
wysuwane co jaki czas proby kupcw o opiek czy wsparcie. Skoncentrowany na wewntrznej sytuacji Niemiec i Europy nie chcia
trwoni si na tak odlegym froncie, przeciwna bya take opinia
publiczna. Zmieniajca si jednak sytuacja (zajcie Lotaryngii, ogromna kontrybucja, ch wzmocnienia swej pozycji prestiowej wzgldem Wielkiej Brytanii) oraz szybki wzrost posiadoci rywali skonia go do zmiany postawy. W 1884 roku, na prob kupca Adolfa
Lderitza, proklamowa protektorat nad Niemieck Afryk Poudniowo-Zachodni. W niedugim czasie do kolonii niemieckich doczya Niemiecka Afryka Wschodnia, Kamerun i Togo8. O. von Bismarck krytykowa brytyjski sposb zarzdzania ziemiami, oparty
na administrowaniu bezporednim i zamierza wikszo zada
pozostawi przedstawicielom spek handlowych. Kolonie miay by
rentowne generowa jak najmniejsze koszta, przynoszc jednoczenie zyski z handlu i eksploatacji wewntrznej. Wobec negatywnej
postawy parlamentu niemieckiego podda je pod bezporedni opie7 P. Curtin, Europejski podbj, w: P. Curtin, S. Feierman, L. Thompson,
J. Vansina, op. cit., s. 533550; H. Zins, Historia Zimbabwe, Warszawa 2003, s. 66.
8 A. Czubiski, Stanowisko socjaldemokracji niemieckiej wobec polityki kolonialnej II Rzeszy w latach 18761914, Pozna 1966, s. 2025; A. Knychaa,
NRF a Czarna Afryka, Katowice 1970, s. 3437; J. Herzog, Geschichte Tansanias, Berlin 1986, 34 i n.; W. Czapliski, A. Galos, W. Korta, Historia Niemiec,
Wrocaw 1990, s. 564.

Kolonie niemieckie w Afryce w wietle polskiej historiografii

269

k i zwierzchnictwo cesarza. Dodatkow specyfik byo podporzdkowanie ich administracyjnie Ministerstwu Spraw Zagranicznych,
przez co struktury te byy niejako ukryte przed opini publiczn,
parlament za nie mia na nie wpywu9. Warto zwrci te uwag na
eufemistyczn nazw Schutzgebiete, ktrej uywali Niemcy w odniesieniu do kolonii, jak gdyby ich celem rzeczywicie bya ochrona
i pomoc dla miejscowych. Tak ideologi goszono w kraju, starajc
si uzyska aprobat spoeczestwa i przykry stricte ekspansywny
charakter swych dziaa.
Rzeczywisto pniejsza okazaa si jednak inna od tej, jakiej
spodziewa si kanclerz. Kupcy nie byli w stanie samodzielnie sprosta zadaniom zarzdu i obrony powierzonych sobie terenw. Zasadniczo okres organizowania kolonii mona podzieli na poszczeglne
etapy. W pocztkowej fazie zajmowano wybrzee i dono do uzyskania praw do danych ziem na podstawie umw zawieranych
z lokalnymi wadcami. W latach 90. udzia rzdu w administrowaniu wzrasta. Wobec bezradnoci handlowcw Rzesza musiaa wysa na kontynent niewielkie na razie oddziay wojska, ktrych zadaniem byo zajcie kolejnych obszarw, a nastpnie utrzymanie
w nich porzdku. Do utrzymania kolonii potrzebny by kapita, ktry usiowano pozyska wydajc spkom koncesje na eksport okrelonych towarw i poprzez coraz silniejsz eksploatacj. Wie si to
ju z drugim etapem, w ktrym rozpocza si ekspansja w gb
ldu. Rozprawiano si przy tym z miejscow ludnoci, podporzdkowujc j sobie. Najatwiejszym sposobem podboju bya walka po
kolei z poszczeglnymi plemionami, ktre w odosobnieniu nie miay
szans z oddziaami niemieckimi, a take podburzanie ich przeciwko
sobie. Ostatnim etapem byo podtrzymywanie tej zalenoci. Ziemie
zagarnite stopniowo odbierano Afrykanom i oficjalnie przekazywano cesarzowi. Zagadnienie wasnoci ziemi byo przy tym w tej postaci
nie do pojcia dla miejscowych, dla ktrych nie bya ona przedmio9

A. Czubiski, op. cit., s. 2124.

270

Agnieszka Pawowska

tem handlu, nie musiaa te w ogle posiada waciciela. Na zdobywanych terenach zakadano tzw. stacje, nadzorowane przez wojskowych. Dopiero po duszym okresie, w wikszoci dopiero na
pocztku XX wieku, zaczto przekazywa wadz administracji cywilnej. Liczba biaych w koloniach wzrastaa z roku na rok, chocia
nigdy nie osigna znaczcego poziomu. Dane zawarte w rnych
rdach odbiegaj od siebie znacznie, wyrana jest jednak silna
tendencja wzrostowa w latach 80. i 90. Najczciej emigrowano do
Afryki Poudniowo-Zachodniej, wg. Marka urowskiego wyjechao
tam cznie okoo 12,3 tys. Niemcw10.
Charakter poszczeglnych kolonii niemieckich by niejednolity,
w duej mierze uwarunkowane byo to zrnicowanymi warunkami
klimatycznymi oraz podejciem wadz do sposobu zarzdzania prowincj. Najchtniej osiedlano si w Afryce Poudniowo-Zachodniej ze
wzgldu na do przyjazne warunki zewntrzne, od pocztku zreszt teren ten przeznaczony by na osadnictwo biaych. Zgoa odmiennie ksztatowaa si sytuacja w Kamerunie, gdzie tropikalny klimat
by niezwykle uciliwy dla Europejczykw i gdzie skoncentrowano
si na handlu i tworzeniu plantacji. Innego rodzaju trudnoci wystpoway w Togo, gdzie dua rozcigo sprawiaa, e pnoc i poudnie kraju rniy si od siebie diametralnie. Kolonia ta bya problematyczna w zarzdzaniu, zrezygnowano te w niej z trzymania wojska
i ograniczono si do policji11.
Niezmiernie istotn kwesti, ktrej warto powici wicej uwagi,
jest sposb zarzdzania koloniami oraz stosunki midzy Europejczykami a ludnoci miejscow. Mona wyodrbni dwa zasadnicze
modele administrowania poredni, poprzez spki i osoby cywilne,
co pozwalao dodatkowo na odsunicie od siebie bezporedniej odpowiedzialnoci przed niemieck opini publiczn oraz bezporedni,
10 M. urowski, Niemiecka emigracja zamorska w XIX i na pocztku XX
wieku, w: Gospodarcze przesanki historii spoecznej. Ksiga pamitkowa ku czci
prof. Cz. uczaka, Pozna 1982, s. 227234.
11 M. Czapliski, Biurokracja niemieckiego imperium kolonialnego. Charakterystyka urzdnikw kolonialnych, Wrocaw 1985, s. 2331.

Kolonie niemieckie w Afryce w wietle polskiej historiografii

271

rkami urzdnikw przysanych z kraju. O. von Bismarck uwaa t

drug za niepraktyczn i szkodliw dla pastwa (odcigaa z kraju
ludzi modych i przedsibiorczych, bya te kosztowna). Szybko okazao si jednak, e kompanie handlowe, ktrym powierzy zarzd
nad zdobytymi ziemiami, nie s w stanie sprosta temu zadaniu.
W pierwszej kolejnoci na pomoc przybyy oddziay wojskowe, pniej za take grupy niemieckich urzdnikw. Na czele kadej kolonii sta gubernator podlegy Departamentowi, a nastpnie Wydziaowi Kolonialnemu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Istnia tu
pewien dysonans, jako i wojsko podlegao bezporednio Berlinowi,
co tworzyo niejako sytuacj dwuwadzy w prowincjach, nierzadko
te wynikay std spory kompetencyjne12. Gubernator do pomocy
mia zastpc oraz rad gubernialn, ktra miaa jednoczenie opiniowa i poprzez to kontrolowa jego poczynania. W terenie dziaali
zarzdcy okrgw, czsto bdcy jednoczenie szefami stacji, posiadali najwikszy bezporedni wpyw na ycie tubylcw, nad maymi
lokalnymi pastewkami za czuwali rezydenci. Udzia ludnoci rodzimej w sprawowaniu wadzy by znikomy. Moliwoci byo kilka:
w przypadkach, gdy funkcjonoway lokalne pastewka czy wioski,
pozostawiano dotychczasowych zwierzchnikw, ograniczajc si do
ich kontrolowania, niekiedy brali udzia w pracy samorzdw, przede
wszystkim jednak miejscowych wykorzystywano w administracji na
najniszych szczeblach, bez moliwoci awansu. Byo to zdecydowanie bardziej praktyczne i korzystne finansowo wyjcie, ni sprowadzanie z Europy tak szerokiej rzeszy drobnych urzdnikw. Pewnym wyjtkiem bya Afryka Wschodnia, gdzie pozostawiono struktury pozostae po administracji sutana Zanzibaru. W podobny, bezporedni sposb administrowaa swymi koloniami Wielka Brytania,
podczas gdy Francja traktowaa je niejako jak odrbny organizm,
ktry moe rozwija si do pewnego stopnia we wasnym tempie13.
12

A. Czubiski, op. cit., s. 2932; M. Czapliski, op. cit., s. 64.

P. Curtin, Wpyw Europy, w: P. Curtin, S. Feierman, L. Thompson,
J. Vansina, op. cit., s. 572575; M. Czapliski, op. cit., s. 152163.
13

Agnieszka Pawowska

272

Stosunek biaych do ludnoci rodzimej by niejednolity, jednak

niestety trudno byoby okreli go mianem przyjaznego. Uwaani
przez niemieckich kolonistw za istoty nisze, niedojrzae, niezdolne
do mylenia abstrakcyjnego i twrczego dziaania, czsto niegodne
szacunku czy uwagi, w najlepszym razie traktowano ich jak due
dzieci, ktre naleao odpowiednio wychowa. Pod pojciem tym
rozumiano podporzdkowanie ich sobie i zdyscyplinowanie. Gwnym zadanie Afrykanw bya praca na rzecz pastwa, przewanie
bardzo sabo patna lub traktowana jako zadouczynienie za ochron. Na zakadanych plantacjach wyzyskiwano ich zazwyczaj bez
skrupuw. W Afryce Wschodniej obowizkowo pracowa musieli na
polach komunalnych, przy czym zaledwie 1/3 zyskw naleaa do
nich. Z najlepszym traktowaniem spotykali si Afrykanie w Togo,
gdzie zarzd kolonii uzna, i praca wykonywana w korzystniejszych
warunkach przyniesie lepsze efekty. Drastyczne nieraz wykorzystywanie ludnoci spotykao si z oburzeniem przynajmniej czci spoeczestwa niemieckiego, jednak prby wpynicia na t sytuacj
dugo pozostaway bez efektw. Szczeglnie aktywni na tym polu
byli czonkowie partii socjaldemokratycznej, ktra z racji swojej
ideologii nie moga popiera takiej praktyki, do wadzy doszli jednak
tu przed I wojn wiatow, wtedy te powoli zaczy funkcjonowa
pewne zarzdzenia ochronne14. Innym aspektem takiego podejcia
niemieckich urzdnikw do ludnoci kolorowej bya cakowita nierwno praw. Twierdzono wprawdzie, i traktowani s sprawiedliwie, cho surowo, to sprawiedliwo ta postrzegana bya rwnie
przez pryzmat dyskryminacji rasowej, std wyroki za to samo przewinienie dla biaego i czarnego mieszkaca prowincji byy cakowicie odmienne. Bardzo rozpowszechnione w odniesieniu do tubylcw
byy kary cielesne od chosty, wymierzanej za drobne czsto przewinienia, do kary mierci15.
14
15

A. Czubiski, op. cit., s. 249259; M. Czapliski, op. cit., s. 126133.

M. Czapliski, op. cit., s. 141145.

Kolonie niemieckie w Afryce w wietle polskiej historiografii

273

Dyskryminacja rasowa, obecna w wielu dziedzinach ycia,

w najbardziej bezwzgldny sposb przejawiaa si w kwestii niewolnictwa. Chocia wytyczne rzdu nalegay na jak najszybsze zniesienie tego procederu, jednak zmiany byy powolne i niewielkie, cigny si a do XX wieku. Charakterystyczna bya wypowied komisarza Togo Zimmermanna, i instytucja niewolnictwa jest doskonale
dopasowana do realiw afrykaskich. Twierdzono take, e w rzeczywistoci Afrykanie wcale nie chc by uwalniani, co brzmiao tym
bardziej przewrotnie, e akcj zajmowania terenw na wschodnim
wybrzeu prowadzono wanie pod hasem zwalczania niewolnictwa16
Kolonici niemieccy, spychajc ludno miejscow do roli przypisanych do ziemi chopw paszczynianych i robotnikw przymusowych, stawiali sobie przecie pewne cele i zobowizania wzgldem
nich. Wikszo z nich wizaa si z poczuciem misji, ktra nakazywaa im wyksztaci Afrykanw na posusznych i lojalnych poddanych, byli przekonani, a przynajmniej cz z nich z pewnoci w to
wierzya, e wnosz w ycie Afryki wysz cywilizacj i pozwalaj
korzysta tubylcom z dobrodziejstw poznania wyszej kultury. Z mniej
idealistycznych obowizkw wspomnie mona o niedopuszczaniu
do walk midzy tubylcami, ochrona przed szczeglnie drastycznymi
naduyciami czy aktami barbarzystwa, wreszcie ratowanie
w przypadku klsk ywioowych17. Takie spojrzenie wiele mwi
o sposobie w jaki Niemcy postrzegali swoj rol wychowawcy i obrocy
na terenach zwanych ostatecznie protektoratami. Spoeczestwo
niemieckie, z dala od kolonii, miao informacje wybircze i fragmentaryczne, jednak przynajmniej w oglnym stopniu zdawao sobie
spraw ze sposobu sprawowania wadzy na ziemiach zamorskich.
Niejednokrotnie spotykao si to z protestami opinii publicznej
i parlamentu, chocia bez wyranych efektw. Szczeglnie gorce
dyskusje zawrzay wraz z wybuchem powstania Khoi-Khoi (Hotento16
17

Ibidem, s. 121122.
M. Czapliski, op. cit., s. 177120; A. Czubiski, op. cit., s. 3637.

274

Agnieszka Pawowska

tw 19041908) i Maji Maji (19051906). Rzd i cesarz Rzeszy

starali si naturalnie uspokoi obywateli, przedstawiajc wydarzenia w korzystnym dla Niemiec wietle. W mowach tronowych Wilhelm II wychwala odwag i powicenie onierzy, przywracajcych
pokj i porzdek, pokonawszy przebiegych i krnbrnych przeciwnikw18. W XX wieku Niemcy, nauczeni tymi dowiadczeniami,
stopniowo zaczli agodzi swe zachowanie wobec nich, wiadomi, i
tak daleko idce naduycia i brutalno, z jak spotykali si tubylcy,
moe prowadzi do kolejnych tego typu zryww, ktrych stumienie
kosztowao ich wiele si.
Warto przy tym zwrci uwag, i w kwestii wzajemnych relacji
ludnoci biaej i kolorowej Niemcy wypadali najgorzej na tle innych
pastw kolonialnych. Najbardziej ludzkie i yczliwe stosunki wzgldem Afrykanw panoway na terenach w posiadaniu Wielkiej Brytanii, wychodzcej midzy innymi z prostego i susznego zaoenia,
i takie podejcie przyniesie jej wicej korzyci, tam te najlepiej
ksztatowaa si sytuacja odnonie pracy przymusowej i owiaty,
a take administracji, skoro pozwalano miejscowym zajmowa wysokie stanowiska, cznie z gubernatorskim. Stanowisko francuskich
wadz kolonialnych w kwestii pracy czy owiaty niewiele rniy si
od niemieckich, rzadziej jednak stosowano tu kary cielesne, inaczej
te podchodzono do samych Afrykanw. Wprawdzie przekonanie
o wasnej wyszoci byo podobne, odmiennie jednak postrzegano ich
miejsce w pastwie. Pocztkowo planowano ich bowiem w pewnym
sensie zasymilowa, przeksztaci ich w obywateli francuskich,
z czasem zrezygnowano z takich dziaa, nadal jednak pozostawiano
im pewn swobod bycia. Charakterystyczna jest w tym zakresie
pewna wsplna tendencja w polityce brytyjskiej i francuskiej oba
kraje uznaway odmienno miejscowych i dochodzc do wniosku, e
i tak nie bd w stanie osign wicej, ni pozwala na to ich natura
18 Die Reden Kaiser Wilhelms II. Hg. Johannes Penzler. Bd. 3: 1901-Ende
1905, Leipzig 1907, s. 289; Die Reden Kaiser Wilhelms II. Hg. Bogdan Krieger.
Bd. 4: 1906-1912, Leipzig 1913, s. 62.

Kolonie niemieckie w Afryce w wietle polskiej historiografii

275

pozwalali im y wasnym rytmem (Francja) lub zachcali do tworzenia wasnego, odmiennego szkolnictwa, oddzielajc jednak hierarchicznie cile obie grupy ludnoci od siebie (Wielka Brytania)19.
Zmierzch imperium kolonialnego Niemiec nastpi wraz z I wojn
wiatow. Eskalacja konfliktw midzy pastwami Europy doprowadzia w kocu do dziaa zbrojnych, ktrych znaczna cz przeniosa si take na kontynent afrykaski. Wszystkie kolonie (poza
neutraln Hiszpani) znalazy si w stanie wojny. Znakomita wikszo walk odbywaa si tam rkami samych Afrykanw, zaciganych przez pastwa europejskie do oddziaw wojskowych. Cz
posiadoci niemieckich poddaa si stosunkowo szybko, nie majc
odpowiedniego zaplecza czy determinacji. Ju na samym pocztku
wojny poddao si Togo, w drugim roku wojny Kamerun i Niemiecka
Afryka Zachodnia. Warto zwrci uwag, i w Kamerunie oddziay
zoone z miejscowych byy do dobrze wyszkolone i faktycznie
lojalne wzgldem swych dowdcw, co wynikao z faktu, e od pocztku stulecia, po trudnych walkach w czasie powsta, Niemcy
starali si zyska ich przychylno. Do samego koca wojny bronia
si natomiast Niemiecka Afryka Wschodnia, dziki wietnemu taktykowi pk. Paulowi von Lettow-Vorbeck20.
Po przegranej wojnie pastwo niemieckie stracio wszystkie swoje
kolonie, nie zrezygnowao jednak z aspiracji do stworzenia w przyszoci nowego imperium. Jeszcze w 1914 roku niemiecki sekretarz
stanu Urzdu Spraw zagranicznych stwierdzi, i Niemcy nie posiadaj wszystkich koloni, ktre s im niezbdne21. Byo to jednym
z ich gwnych celw w trakcie wojny. W okresie midzywojennym
Niemcy stosowali liczne zabiegi dyplomatyczne, majce na celu
odzyskanie kolonii. Z biegiem lat idea Lebensraumu zyskiwaa
w kraju coraz wicej zwolennikw22. Literatura i wypowiedzi polity19

M. Czapliski, op. cit., s. 163167; P. Curtin, Wpyw..., s. 577583.

A. Bartnicki, Konflikty kolonialne 18691939, Warszawa 1971, s. 191200;
Zeittafel..., s. 42 i n.
21 A. Bartnicki, op. cit., s. 191.
22 A. Knychaa, op. cit., s. 46.
20

276

Agnieszka Pawowska

kw miay przygotowa grunt pod nowe podboje, jakie przynie

miaa kolejna wojna. Odwoywano si do chlubnej rzekomo tradycji
i misji, jak Niemcy maj do spenienia na kontynencie afrykaskim. Przedstawiano ich jako obrocw i miosiernych wychowawcw, z powiceniem chronicymi ziemi i idee przed agresywnymi
dzikimi23. Przyszo nie spenia jak wiadomo niemieckich oczekiwa i wraz z przegran II wojn wiatow upady take plany
niemieckiej Mittel-Afriki.
Mwic o polityce kolonialnej Niemiec naley zdawa sobie spraw z niejednolitego jej charakteru. Zupenie inne cele stawiano sobie w pocztkowym, niejako prbnym okresie, kiedy to handel pozostawa gwnym punktem zainteresowa, cakowicie odmiennie
natomiast postrzegano kwesti i zadania kolonii w XIX i XX wieku.
Wielowtkowo wczesnej sytuacji politycznej sprawia, i zarwno
przyczyny, jak i pniejsze dziaania naley rozpatrywa przez pryzmat zarwno wasnych dowiadcze Niemiec, jak i oglnych tendencji i rywalizacji pastw europejskich. Poczynania niemieckich
kolonizatorw w Afryce, chocia pod niektrymi wzgldami wyrniajce si na niekorzy na tle innych konkurentw, wpisuj si
w oglne trendy wiatowe. Cel wszystkich pastw by podobny kolonie miay przynosi zyski gospodarcze, w pniejszym okresie take prestiowe i strategiczne. Sposb postpowania z ludnoci miejscow by wynikiem cakowicie odmiennej pozycji kulturowo-cywilizacyjnej Europy, ktra z jednej strony wprawiaa jej mieszkacw
w dum i przekonanie o wasnej wyszoci, z drugiej za strony,
przy braku gbszej wiedzy o Afryce i dowiadczenia, skaniaa ich
do deprecjonowania i pogardzania tamtejsz kultur i ludnoci.
Prowadzio to do wyzysku ludnoci, zniszczenia w duej mierze ich
23 E. Kienitz przytacza na dowd ogromnej przyjani, jak Afrykanie darzyli Niemcw przykad wiernego murzyna Jeana Cunny, ktry mia broni
dla Niemcw fortu Gross Friedrichsburg w 1720 roku przed Holendrami, cho
w rzeczywistoci zaj fort bynajmniej nie dla byych jego wacicieli. Zeittafel...,
s. 17, 86.

Kolonie niemieckie w Afryce w wietle polskiej historiografii

277

zwyczajw i brutalnej eksploatacji gospodarczej ziem, traktowanych

jak wasne zaplecze ekonomiczne. Wraz z kolejnymi dowiadczeniami podejcie do Afrykanw zmieniao si, z jednej strony wzrasta
udzia biaych w kontroli nad wszystkimi dziedzinami ycia, z drugiej jednak nieco agodnia ucisk i bezwzgldno traktowania ludnoci kolorowej. I wojna wiatowa ucia do gwatownie przemiany w koloniach niemieckich, niweczc plany rozbudowy niemieckiego imperium kolonialnego. Trzeba byo jednak jeszcze kilku dziesicioleci, by pastwa afrykaskie przejy same rzdy nad swoim
terytorium, przy czym konsekwencje i skutki dziaa kolonialnych
dugo jeszcze bd widoczne w yciu politycznym i gospodarczym
wspczesnej Afryki.

BIBLIOGRAFIA
Bartnicki A., Konflikty kolonialne 18691939, Warszawa 1971.
Curtin P., Feierman S., Thompson L., Vansina J., Historia Afryki, Gdask
2003.
Czapliski M., Biurokracja niemieckiego imperium kolonialnego. Charakterystyka urzdnikw kolonialnych, Wrocaw 1985.
Czapliski W., Galos A., Korta W., Historia Niemiec, Wrocaw 1990.
Czubiski A., Stanowisko socjaldemokracji niemieckiej wobec polityki kolonialnej II Rzeszy w latach 18761914, Pozna 1966.
Die Reden Kaiser Wilhelms II. Hg. Bogdan Krieger. Bd. 4: 19061912, Leipzig
1913.
Die Reden Kaiser Wilhelms II. Hg. Johannes Penzler. Bd. 3: 1901-Ende 1905,
Leipzig 1907.
Gaziski R., Polityka morska Prus w XVIII wieku, w: Instantia est mater
doctrinae, Szczecin 2001.
Gaziski R., Wok polityki kolonialnej Kurlandii w II po. XVII wieku, w:
Teki Gdaskie, pod red. W. Jaroszewicza, Gdask 2003.
Herzog J., Geschichte Tansanias, Berlin 1986.
Knychaa A., NRF a Czarna Afryka, Katowice 1970.
Maowist M., Europa a Afryka Zachodnia w dobie wczesnej ekspansji kolonialnej, Warszawa 1969.

278

Agnieszka Pawowska

Nowak B., Ekspansja europejska w Afryce w XVIIXVIII wieku. Jej etapy,

przejawy i skutki, w: Historia Afryki do pocztku XIX wieku, pod red.
M. Tymowskiego, Wrocaw Warszawa Krakw 1996.
Wachowiak B., Dzieje Brandenburgii-Prus na progu czasw nowoytnych
(15001701), Pozna 2001.
Zeittafel zur deutschen Kolonialgeschichte, bearb. von E. Kienitz, Mnchen
1941.
Zins H., Historia Zimbabwe, Warszawa 2003.
urowski M., Niemiecka emigracja zamorska w XIX i na pocztku XX wieku, w: Gospodarcze przesanki historii spoecznej. Ksiga pamitkowa
ku czci prof. Cz. uczaka, Pozna 1982.

GERMAN COLONIES IN AFRICA

IN THE POLISH HISTORIOGRAPHY
SUMMARY
German politics against colonies has been significantly modified
for over two centuries of its history. In the first period, from the end
of the 17th to the end of 19th century, its character can be described
as economical. To win the market for the products of their industry,
German traders set up merchant posts. This situation changed in
19th century, when the other European countries started to set up
their colonies in Africa, gaining wider and wider ground and exploiting them without scruples. Germany, to keep abreast, joined the
race for the ground and profits. Up to the end of the First World
War German officials and soldiers tried to make the local people
subservient, treating them like the narrow-minded and primitive,
and destroying their culture and tradition. However their oft-cruel
practices stayed in the general trends of the attitude European
countries against their colonies and aborigines.