HILDSCjARDA l m N

'Z
M Q A PteZM ZA t DftUGA

rda m onastyczne

HiLpegazda i mgen

scfwas
tom 1
KSIGA P(ZWSZA ( dZUGA

Przekad, wstp i opracowanie:

Justyna ukaszewska-Haberkowa
Przedmowa:
Jerzy Strzelczyk

TYNIEC

WYDAWNICTWO BENEDYKTYNW

SPIS TRECI
Wykaz skrtw.......................................................... 7
Przedmowa................................................................. 9
Wstp........................................................................15
Bibliografia............................................................. 41
Scivias. Charakterystyka dziea ............................... 53
Komentarz do tumaczenia...................................... 65
Przegldowe streszczenie wizji................................69
Pocztek ksigi scivias spisanej przez prostego
czowieka pocztek pierwszej ksigi
objawienie prawdziwych wizji pyncych od boga ... 105

Rozdziay pierwszej wizji z pierwszej ksigi ........... 111

Pocztek pierwszej wizji z pierwszej ksigi......... 111
Rozdziay drugiej wizji z pierwszej ksigi...............117
Druga wizja z pierwszej ksigi............................ 119
Rozdziay trzeciej wizji z pierwszej ksigi..............153
Trzecia wizja z pierwszej ksigi...........................154
Rozdziay czwartej wizji z pierwszej ksigi.............181
Czwarta wizja z pierwszej ksigi.........................182
Rozdziay pitej wizji z pierwszej ksigi.................. 225
Pita wizja z pierwszej ksigi.............................. 225
Rozdziay szstej wizji z pierwszej ksigi............... 235
Szsta wizja z pierwszej ksigi............................ 235

Scivias

Rozdziay pierwszej wizji z drugiej ksigi..............247

Pierwsza wizja z drugiej ksigi...........................248
Rozdziay drugiej wizji z drugiej ksigi................ 267
Druga wizja z drugiej ksigi............................. 267
Rozdziay trzeciej wizji z drugiej ksigi............... 279
Trzecia wizja z drugiej ksigi............................ 281
Rozdziay czwartej wizji z drugiej ksigi...............315
Czwarta wizja z drugiej ksigi...........................316
Rozdziay pitej wizji z drugiej ksigi.................... 335
Pita wizja z drugiej ksigi................................ 339
Rozdziay szstej wizji z drugiej ksigi................. 413
Szsta wizja z drugiej ksigi.............................. 420
Rozdziay sidmej wizji z drugiej ksigi................. 529
Sidma wizja z drugiej ksigi.............................. 531
Indeks biblijny........................................................555

WYKAZ SKRTW

CCL

C o rp u s C hristianorum . Series Latina, 1-, Turnholti

1953-

CCCM

C o rp u s C h ristian oru m . C on tin u atio M ediaevalis,

1-, T urnholti 1 9 6 6 -

R egB en

w . B enedykt z N u r sji , R egua, przek. A. w iderkwna , K rakw 2 0 1 0 3

W ulg.

W ulgata

PRZEDM O W A

Niniejsza publikacja stanowi realizacj jednego z pil

nych postulatw polskiej nauki historycznej, a nawet
szerzej - polskiej humanistyki. Posta, dziaalno, myl
i dzieo teutoskiej prorokini - Hildegardy z Bingen
(1098-1179) bowiem dopiero w ostatnich dziesiciole
ciach doczekay si bardziej intensywnej i systematycznej
uwagi w polskim pimiennictwie naukowym.
Powiedzie, e posta to niebanalna, zabrzmiaoby na
der banalnie. Peter Dronke, ktrego monografia Women
writers o f the Middle Ages z 1984 roku waciwie zain
augurowaa dojrzay okres bada nad redniowiecznym
pimiennictwem kobiet, uzna dzieo Hildegardy za tak
wyjtkowe, e jeeli chodzi o redniowiecze, pod wzgl
dem gbi, rnorodnoci i samej objtoci mona by je
porwna jedynie z dorobkiem Awicenny (973/9801037) - tego uniwersalnego geniusza wiata persko-islamskiego, a w innym miejscu monografii Dronkego
mona znale porwnanie Hildegardy do Goethego.
adne superlatywy nie s w stanie odda niezwykej
osobowoci Hildegardy z Bingen - pisze Frances Beer,
autorka wanego, dostpnego take w polskim przeka
dzie (Kobiety i dowiadczenie mistyczne w redniowieczu),
dziea o redniowiecznych mistyczkach, przytaczajc na
stpnie opinie kilku innych uczonych: uosobienie nie
ugitej woli, wywierajcej icie >elektryzujcy< wpyw na
swe otoczenie, jedna z grona najwikszych intelektu-

10

Scivias

alistw Zachodu, kobieta genialna, prekursorka nie

mieckiej mistyki redniowiecznej, osobowo obdarzona
si wyobrani i moraln pasj prorokw Izraela.
Nie atwo lapidarnie okreli historyczne i ideowe
znaczenie myli Hildegardy. Nie bya ani filozofem po
kroju Abelarda czy Rogera Bacona, ani teologiem takim
jak Bernard z Clairvaux. Nie czsto pojawia si w synte
zach dziejw tych dyscyplin. Nie dane jej byo dostpne
wwczas jedynie mczyznom akademickie wyksztace
nie, bya samoukiem, a przecie, jeeli za kryterium do
niosoci pogldwprzyj wysoki stopie oryginalnoci,
Hildegarda wytrzymuje wszelkie porwnania. We obszer
nymWstpie pira Tumaczki prezentowanego wniniej
szej publikacji dziea Hildegardy z Bingen znajdzie Czy
telnik niezbdne dane bio- i bibliograficzne, a przede
wszystkim omwienie rnorodnej aktywnoci pisarskiej
Hildegardy oraz treci i ideowej zawartoci bodaj gw
nego dziea wjej wielkim i niezwykym dorobku.
Tutaj zwrc uwag na pewien aspekt tej twrczoci.
Hildegarda miaa niezwykle wyrobiony zmys estetyczny
i potrafiawszdzie dostrzega pikno, czyto wiata fizycz
nego, czy muzyki, czy czowieka - mczyzny i kobiety.
Uwiziona jak wskorupie orzecha wRupertsbergu, mo
ga si uwaa za krlow nieskoczonej przestrzeni, acz
kolwiek miewaa take ze sny. Burze, konflikty, mary
nocne przywoywane s tak samo intensywnie jak pro
mienie >ywego wiata< (P. Dronke). Mistyczne do
znania, przekonanie o staej obecnoci Boga w jej yciu,
nie przeszkodziy Hildegardzie w twardym stpaniu po
ziemi. Mimo nawrotw choroby, zadziwia niestrudzona

Przedmowa

11

energia znajdujca ujcie na tylu polach. Nigdy nikogo

nie naladowaa, tak wteologii, jak rwnie w refleksjach
i dziaaniach skierowanych na czowieka, w pogldach
naukowych czy ekspresjach artystycznych - jest zawsze
sob. Natura autokratyczna, przed ktr dreli najpot
niejsi, przekonana o prawdziwoci i susznoci swych wi
zji, gromica tych, ktrzy wjej przekonaniu postpowali
le, pomijajc bezkompromisowe filipiki, przedstawiaa
najczciej swe argumenty w sposb wywaony. Wywie
raa magnetyczny wpyw na otoczenie.
Mimo kilku prb i spontanicznego, lokalnie ogra
niczonego kultu, nie doczekaa si Hildegarda z Bingen
oficjalnego uznania witoci. Cho za ycia cieszya si
duym uznaniem, wykraczajcym zdecydowanie poza
bezporedni nadreski krg jej ycia i dziaalnoci, po
mierci pami o niej co prawda nie wygasa, miaa jed
nak zasig do ograniczony. aden z wielkich mylicieli
XIII i XIV wieku: Albert Wielki, Tomasz z Akwinu, Bo
nawentura, Jan Duns Szkot, Wilhelm z Owernii, Roger
Bacon czyWilhelm Ockham, nie wspomina o niej i brak
ladwkorzystania przez wymienionych z jej pism. Brak
te takich ladw w bujnie rozwijajcym si od XIII
wieku pimiennictwie kaznodziejskim. Nie zauwaono
nawet, aby myl Hildegardy w jaki znaczcy sposb
oddziaaa tam, gdzie by tego, teoretycznie rzecz bio
rc, jeszcze najsnadniej mona oczekiwa, to znaczy na
XIII-wieczn mistyk niewieci (pomijajc wspcze
sn jej Elbiet z Schonau). Teologowie w dobie triumfu
teologii akademickiej najwyraniej nie kwapili si do
uznania autorytetu Hildegardy. Pojawiay si, zwaszcza

12

Scivias

w krgach mendykanckich, wyrane i ostre ataki na jej

osob i pogldy.
Recepcja w kolejnych stuleciach bya umiarkowana,
mimo, poczynajc od 1474 roku, bardziej wyranie do
piero w wieku XVI, kolejnych edycji jej dzie drukiem.
Wczesnym i interesujcym, ale odosobnionym przeja
wem recepcji w naszym kraju by przekad (ks. Wojcie
cha Dziedzica) ywotu w. Hildegardy, opublikowany
w Krakowie w 1640 roku. Nikt nie mgby na po
cztku XIX wieku przypuszcza, e stanie si on wiekiem
czci dla Hildegardy (H. Hinkel). Koniunktura trwa
do dzisiaj, a nawet mona powiedzie, e ronie niepo
wstrzymanie, o czym atwo mona si przekona wertu
jc obszerne, specjalnie Hildegardzie powicone zesta
wienia bibliograficzne (wymienione pod koniec Wstpu
do niniejszej edycji). Doszo nawet do sformuowania ra
dykalnego hasa Hnde weg von Hildegard!, Precz z r
koma od Hildegardy! (K. Flasch w publicystycznym ar
tykule z 1998 roku). Intencja moe i suszna, lecz danie
niewykonalne. Ju niebawem po mierci ycie i dziaal
no Hildegardy z Bingen stay si obiektem manipulacji.
Nic nie mona poradzi na to, e rwnolegle z narasta
jc fal edycji rdowych, monografii i studiw nauko
wych, take popularnonaukowych, wzbiera niemoliwa
do ogarnicia i okieznania fala pimiennictwa paranaukowego czy pseudonaukowego, eksploatujcego bez za
hamowa te czy inne, wane i mniej wane fragmenty
i aspekty twrczoci teutoskiej prorokini. Uzdrawia
nie wedug Hildegardy i poszczenie za jej wskazwkami
stao si modne i podatne na komercjalizacj tak samo

Przedmowa

13

jak piewanie, gotowanie i pieczenie wedug rzekomo

przez ni ustalonych przepisw. Poprzez tego rodzaju
>informacje< waciwy dostp do Hildegardy wpraw
dzie raczej zostaje utrudniony ni uatwiony, jednocze
nie jednak decyduj one o ksztacie wyobrae o Hildegardzie wrd szerokiej publicznoci i przyczyniaj si do
jej nadzwyczajnej popularnoci krtko przed przeomem
tysicleci [i obecnie - J.S.] [...] Powstaje pytanie o przy
czyny staej, a w ostatnich latach cigle i szybko rosncej
popularnoci. Ezoterycy i zwolennicy New Age znajduj
u Hildegardy tak samo odpowiedzi na swe pytania jak
ludzie zatroskani o rodowisko czy feministki; teologo
wie, literaturoznawcy i muzycy zastanawiaj si nad jej
dziejami i dyskutuj o nich, podobnie jak medycy i hi
storycy. Wczasach, gdy pytanie o sens zajmuje coraz bar
dziej centralne miejsce, Hildegardy caociowe spojrzenie
na Boga, czowieka i kosmos moe niejednemu pomc
znale odpowied (H. Hinkel, Hildegard von Bingen.
Nachleben, [w:] Hildegard von Bingen 10981179, red.
H.-J. K otzur, Mainz 1998, s. 152-153)1.
Wydawnictwu BenedyktynwTynieckich, ktre jako
pierwsze rozpoczo ju przed kilkoma laty proces udo
stpniania polskiemu czytelnikowi wanych dzie wcze
snej mistyki niewieciej (Mechtylda z Magdeburga,
Gertruda Wielka), szczeglnie jego niestrudzonemu re
daktorowi - Bratu dr. Michaowi Gronowskiemu OSB,
1
Powyszy tekst opiera si w znacznej mierze na rozdziale
o Hildegardzie w mojej ksice Piro w wtych doniach. O twr
czoci kobiet w dawnych wiekach, t. II: Rozkwit (odMurasaki Shikibu
do Magorzaty Porete), Warszawa 2009, s. 195-270.

14

Scivias

nale si sowa wielkiego i szczerego uznania za podj

cie inicjatywy czciowego, ale istotnego zapenienia tej
enujcej luki w do ju skdind rozlegej i rnorod
nej panoramie przekadw na jzyk polski wanych dzie
dawnej myli chrzecijaskiej. Dotychczasowe prby
translatorskie miay bowiem charakter fragmentaryczny
i nie zawsze odpowiaday wszelkim rygorom naukowym.
W osobie dr Justyny ukaszewskiej udao si pozyska
kompetentnego tumacza i komentatora. Zarwno dziki
samemu przekadowi, jak rwnie wczeniejszympracom
Tumaczki oraz innych autorw (zwaszcza Magorzaty
Kowalewskiej z gruntown monografi Bg Kosmos
Czowiek wtwrczoci Hildegardy z Bingen [Lublin 2007]
na czele) powstaa szansa peniejszego i odpowiedniej
szego do rangi dziea Hildegardy zapoznania z nim szer
szych zainteresowanych krgwnaszego spoeczestwa.

Pozna, 21.05.2011

Jerzy Strzelczyk

WSTP

Hildegarda z Bingen
Hildegarda z Bingen urodzia si w roku 1098 w Ber
mersheim koo Alzey1, a zmara 17 wrzenia 1179 roku
w Rupertsbergu koo Bingen, zatem cae jej wiadome
i dorose ycie zawaro si w wieku XII. Rodzice Hildegardy, Hildebert i Mechtylda, byli lokalnymi arystokra
tami i ludmi stosunkowo zamonymi. Jednak nawet dla
nich edukacja i wyposaenie dziesiciorga dzieci musiao
by trudne. Zapewne dlatego zdecydowali si odda sw
najm odsz crk jako oblatk do klasztoru w. Dyzyboda nad Nahe w miejscowoci o tej samej nazwie (tzn.
Disibodenberg). M ona tak decyzj traktowa rwnie
jako zoon ofiar przysowiow dziesicin2, jednak
naley pamita o dwch rzeczach. Oddawanie dziecka
na wychowanie do klasztoru byo wwczas powszechnie
przyjte, tak ze wzgldw religijnych, jak i dla dobrego
1 Por. B. N ewman, Sister o f Wisdom. St. H ildegards Theology
o f the Feminine, Berkeley-Los Angeles-London 1987, Introduction.
Bermersheim koo Alzey pooone jest w odlegoci okoo dwudzie
stu kilometrw od Moguncji. Dzisiaj te tereny nale do pnocnej
Nadrenii.
2 Tak

interpretacj w swych opracowaniach proponu

j S. F lanagan (Hildegarda z Bingen. ywot wizjonerki, przek.
R. S ud , Warszawa 2002) i F. B eer {Kobiety i dowiadcze
nie mistyczne w redniowieczu. Dziedzictwo redniowiecza, red.
R. M azurkiewicz, Krakw 1996).

16

Sei vas

wychowania dzieci - wszak nikt nie mg zapewni lep

szej nauki i dostpu do ksig ni dobrze prosperujca
wsplnota klasztorna. Ponadto rodzina Hildegardy bya
bardzo zwizana z Kocioem3.
Okres, ktry jako oblatka Hildegarda spdzia pod
opiek Jutty ze Sponheim4, nie by nowicjatem w dzi
siejszym tego sowa znaczeniu5. Wprawdzie klasztor be
nedyktynw, przy ktrym tworzya si z wolna nowa
wsplnota, zosta zaoony ju we wczesnym redniowie
czu przez irlandzkiego witego - Dyzyboda, jednak do
td nie istniao przy nim adne eskie zgromadzenie.
Ponadto sposb ycia, ktry wybraa crka hrabiego ze
Sponheim, nie by sensu stricto benedyktyskim. O drzu
ciwszy wszystkich konkurentw do rki, Jutta ya p o
cztkowo jako rekluza w pustelni. Przybywajce dziew
czta, ktre rodzice oddawali jej na wychowanie, nie

3 Jej dwaj bracia - Hugon i Roricus - zostali duchownymi.

Pierwszy - kantorem w katedrze w Moguncji, drugi kanonikiem
w Tholey w Saarze, natomiast siostra - Klementyna - zostaa mnisz
k we wsplnocie kierowanej przez Hildegard (por. S. F lanagan,
Hildegarda, s. 14 i 224), imiona pozostaych dzieci por. H ildegard
von B ingen , Briefwechsel, Salzburg 1965, B. B euys, Denn ich bin
krank vor Liebe. D as Leben der H ildegard von Bingen, Mnchen 2001,
s. 36 oraz J. Strzelczyk, Prophetissa Teutnica H ildegarda z Bingen,
[w:] tego, Piro w wttych doniach. O twrczoci kobiet w dawnych
wiekach, t. II: Rozkwit (od M urasaki Shikibu do M agorzaty Porete),
Warszawa 2009, s. 196.
4 Znanej take jako Jutta lub Judyta z Disibodenbergu (ur. ok.
1090 w Sponheim, zm. 22.12.1136 w Disibodenbergu).
5 Por. Encyklopedia muzyczna PW M, cz biograficzna, red.
E. D zibowska, Krakw 1993, s. 210-212.

Wstp

17

skaday lubw, lecz jedynie przyjmoway w yciu Regu

w. Benedykta. Sposb ycia, jaki praktykowaa Jutta, by
peen wyrzecze, umartwie i nieustannego przypomina
nia o saboci ciaa.
Przez kilka lat6, to znaczy do czasu osignicia dojrza
oci, wedle wczesnego prawa, Hildegarda pobieraa sta
ranne wyksztacenie. Pod opiek Jutty nabya znajomo
aciny, brewiarza i szeregu praktycznych umiejtnoci,
za pogbion wiedz zyskaa dziki mnichowi Wolmarowi z opactwa w. Dyzyboda7. O n te sta si zaufanym
przyjacielem i sekretarzem Hildegardy, od kiedy w 1115
roku na rce biskupa Bam bergu O ttona - zoya pro
6 Co do wieku, w ktrym Hildegarda zostaa oddana na wy
chowanie Jutcie, kady z autorw opracowa podaje swoj wersj,
a adna z nich nie jest zgodna z jej Vita, gdy Gwibert z Gembloux
takiej nie podaje wcale, por. (tego), Vita Sanctae Hildegardis, cura
et studio M. K laes, Turnhout 1993. Sam sposb przyjmowania dzie
ci do klasztoru oraz przyjcia habitu mniszki opisuje G. C onstable
( The Ceremonies and Symbolism o f Entering Religious Life and Taking
the M onastic H abit, from the Fourth to the Twelfih Century, [w:] Segni
e riti nella Chiesa altomedievale occidentale, vol. 2, Settimane di Studio
del Centro di Studi sulFalto Medioevo, 33, 1987, s. 771-834).
7 Por. F. B eer, Kobiety i dowiadczenie mistyczne, s. 2627:
Klasztor zapewnia im wyksztacenie, co prawda nie tak rozlege jak
to, do ktrego dostp mieli mczyni, niemniej jednak duo lepsze
od tego, ktre mogy zdoby gdzie indziej. Bez przesady mona po
wiedzie, e w owym czasie klasztory byy jedynym schronieniem dla
kobiet z intelektualnymi aspiracjami. [...] Dzieo Boecjusza O po
cieszeniu, jak ie daje filozofia znaa tak dobrze, e potrafia ze cyto
wa z pamici, a jej traktaty mistyczne nosz wyranie pitno myli
neoplatoskiej, cho trudno wskaza na konkretne rdo, z ktrego
moga czerpa. Pismo wite znaa bardzo dobrze; jego wpyw prze
nika ca jej twrczo.

18

Scivias

fesj i luby zakonne wedle Reguy w. Benedykta. W tym

czasie jej eska wsplnota zyskaa ju uprawnienia kon
wentu8. Wprawdzie Hildegarda pisaa o sobie, e jest nieuczona - indoctd9, jednak chodzio jej o to, e nie na
bya regularnego wyksztacenia; nie uczszczaa do szkoy
ani nie poznaa trivium. Wedle XII-wiecznych kryteriw
brak tej regularnej edukacji oznacza niewiedz. W ad
nym jednak razie nie mona Hildegardy uzna za osob
niewyksztacon w ogle10.
Po mierci Jutty, w roku 1136, mniszki wybray Hildegard na swoj przeoon. Zwano j odtd magistra
lub te preposita, pniejsze okrelenie abbatissa (opatka)
otrzymaa dopiero w klasztorze wasnej fundacji.
W latach 11471150 cigle rozwijajca si wspl
nota mniszek na grze w. Ruperta koo Bingen w do
linie Renu wybudowaa nowy klasztor. Hildegarda wraz
z osiemnastoma lub dwudziestoma siostrami przeniosa
si do niego uroczycie 1 m aja 1152 roku. Tam te prze
bywaa do koca ycia11. Kolejn fundacj, ktr erygo
8 Por. C. H art, J. B ishop (przek.), H ildegard o f Bingen: Scivias>
New York 1990, Introduction.
9 Por. Scivias, Incipit.
10 Por. H. L iebeschutz , D as allegorische Welthild der heiligen
Hildegard von Bingen, Leipzig, Berlin 1930, s. 4 i 6.
11 Caa kwestia przenosin bya bardzo trudna, skoro Hildegarda
musiaa posuy si koneksjami rodzinnymi. Por. B. N ewman, Sister
o f Wisdom. St. Hildegard*s Theology o f the Feminine, Berkeley-Los
Angeles 1987, Preface: However, Hildegard used her family connec
tions to secure the support o f Heinrich o f Mainz. At the same time,
she fought the monks with passive resistance, taking to her bed with
a paralyzing sickness that she ascribed to her delay in fulfilling G ods

Wstp

19

waa wsplnota benedyktynek, by konwent w Eibingen.

W roku 1165 siostry zasiedliy dawny klasztor augustianw. To jedyny istniejcy do dzisiaj konwent z zaoonych
przez Hildegard. Siostry w Eibingen kontynuuj spuci
zn benedyktynki, dbajc zwaszcza o rozpowszechnia
nie jej pism. Poprzednie dwa klasztory ulegy zniszczeniu
w czasie wojen szwedzkich Ruperstberg w roku 1632.
Klasztory zaoone przez Hildegard budowano z wy
korzystaniem wszystkich dbr i umiejtnoci: opactwo
w Eibingen posiadao sie wodocigw oraz szereg in
nych rwnie nowatorskich rozwiza. W pewnym stop
niu wynikao to z pogldw Hildegardy, ktra uwaaa, e
wszelki postp, jeli jest podporzdkowany wyszej idei,
will. This visitation finally won the skeptical Kunos assent, upon
which the seer immediately rose from her sickbed. The property was
acquired, the convent built, and in 1150 Hildegard and eighteen o f
their nuns moved to the new foundation. She now began to struggle
for independence from the monks, finally securing exclusive rights
to the Ruperstberg property from Kuno and his succesor in 1155.
Three years later Heinrichs successor, Arnold o f Mainz, granted the
convent his protection and regulated the temporal and spiritual rela
tions between St. Disibod and the Ruperstberg nuns. [...] By 1165
the Ruperstberg had become so prosperous that Hildegard was able
to found a daughter house at nearby Eibingen. This convent, now
the Abbey o f St. Hildegard, is still in existence, although the original
Rupertsberg was destroyed during the Thirty Years War; por. take:
J. Strzelczyk, Prophetissa Teutnica, s. 199-200: Nie odbyo si
to bez kopotw, gdy mnisi z Disibodenbergu stawili zdecydowany
opr. O jego przyczynach mona jedynie snu domysy (z pewno
ci obecno podlegego im konwentu eskiego, zoonego z crek
szlachetnych rodw, a zatem dobrze uposaonych przez rodziny, bya
korzystna take z czysto materialnego punktu widzenia; ich odejcie
grozio zmniejszeniem czy nawet odebraniem dochodw) .

20

Scivias

suy nie tylko ludziom, lecz rwnie porednio przydaje

Bogu chway.
Hildegarda kierowaa wsplnotami i rozwijaa je,
a oprcz tego w latach 1 1 6 0 -1170 odbywaa liczne po
dre po Niemczech i Francji, midzy rokiem 1158
i 1161 nauczaa w miastach pooonych nad Renem,
przemawiaa wtedy wobec mieszkacw M oguncji,
Wertheimu, Wiirtzburga, Kitzingen, Ebrach, Bam bergu
i Kolonii. Nawracaa take ludno mieszkajc w Lota
ryngii (w Metzu, w Krauftal i wTrewirze). Wreszcie w la
tach 1161-1163 odwiedzia Boppard, Andernach, Siegburg, Werden i Koloni12. Jak wiemy, decydowaa si na
wyprawy mimo zego stanu zdrowia. Po kolejnej powa
nej chorobie wyruszya w czwart podr apostolsk, tym
razem na tereny Szwabii, do: Rodenkirchen, M aulbronn,
Hirsau, Kirheim, i Zwiefalten13.
Hildegarda nie tylko rozwina dziaalno duszpaster
sk, ale przewodzia rwnie dwm zaoonym przez sie
bie wsplnotom, co wymagao porozumienia z mnichami
w Disibodenbergu w sprawie finansw i opieki duchowej
nad siostrami14. Pocztkowo wyraali oni sprzeciw wobec
12W rozmaitych opracowaniach mona spotka rne trasy i nazwy
miejscowoci, ktre odwiedzia Hildegarda. Byy to: Kolonia, Trewir,
Metz, Wurzburg, Bamberg, Disibodenberg, Siegbufg, Ebersbach,
Hirsau, Zwiefalten, Maulbronn, Rothenkirchen, Kitzingen,
Kraufthal, Hrd, Hagen, Werden, Andernach, Marienberg oraz
dwa inne, nieznane z nazwy miasta, por. J. Strzelczyk, Prophetissa
Teutnica, s. 210.
13 Por. B. N ewman, Sister o f Wisdom, tame.
14 Por. S. F lanagan, H ildegarda z Bingen, s. 20.

Wstp

21

zapdw eskiej wsplnoty i chci odczenia si. Mniszki

naciskay, bracia odmawiali, wreszcie Hildegarda zastosowaa swoisty szanta: powanie zachorowaa15. Konflikt
z Opatem Disibodenbergu, Kunonem, zaostrza si, zatem
Hildegarda wykorzystaa swoje koneksje i pochodzenie.
Zaprzyjaniona z ni margrabina Ryszarda von Stade wy
jednaa u arcybiskupa Moguncji, Henryka I, zgod na ery
gowanie klasztoru. W tym czasie nowa wsplnota zyskaa
take rodowy majtek Hildegardy - Bermesheim16. D o
piero w roku 1158 arcybiskup Moguncji, Arnold, uregulo
wa kwesti i podpisa dokumenty erygujce klasztor. We
dug nich opat w Disibodenbergu nie mia ju adnych
uprawnie wzgldem wsplnoty z Ruperstbergu, jednak
zatrzyma prawo wyznaczania dla niej kapelana. Klasztor
Hildegardy podlega od tej pory wycznie biskupowi.

15 Por. tame, s. 192: Pierwsza znana nam rozbieno midzy

Hildegard a jej przeoonymi dotyczya przenosin jej zgromadzenia
z Disibodenbergu do Rupertsbergu w 1148 roku. Zamiar ten, po
wzity po uznaniu dziaalnoci Hildegardy na synodzie w Trewirze,
ale przed ukoczeniem Scivias, naley do pierwszego etapu jej karie
ry, kiedy nie ugruntowaa jeszcze swojej reputacji prorokini. Trudno
si wic dziwi, e opat i mnisi w Disibodenbergu mieli wtpliwo
ci, czy decyzja o przenosinach istotnie zostaa nakazana przez Boga,
a nawet zasugerowali, e ksieni daa si zwie urojeniu. W obliczu
niewiary otoczenia w wol Boga Hildegarda obonie zachorowaa.
Nieco wczeniej rwnie zaniemoga, gdy nie zdoaa przekona mni
chw, e to Bg nakaza przenosiny. Zaniechaa pracy nad Scivias,
a ta okoliczno, pospou z innymi, bardziej widocznymi oznakami
choroby, zmusia mnichw do zmiany stanowiska .
16Wydarzenie to zdaje si powiadcza, e Hildegarda bya ostatnim
dzieckiem rodu, por. J. Strzelczyk, Prophetissa Teutnica, s. 200.

22

Scivias

Przeprowadzka benedyktynek do nowego klasztoru

nie przebiegaa bez trudnoci. M nisi jako gwn prze
szkod podawali wyjtkowo niekorzystne pooenie geo
graficzne konwentu, natomiast prawdziwego powodu na
ley szuka gdzie indziej. D o wsplnoty benedyktynek
coraz liczniej wstpoway nowicjuszki, czsto pochodzce
z zamonych szlacheckich rodzin. Dziki posagom panien
konwent wzbogaci si znaczco oraz oywi dziaalno
kulturaln. D o tej pory wsplnota zajmowaa si przede
wszystkim zioolecznictwem. Dodatkowym elementem,
ktry przyciga panny, bya osoba Hildegardy. O na sama
staa si bardziej popularna i znaczca w Kociele. O d
roku 1141 goniej mwiono rwnie o jej pismach.
W tym bowiem roku Hildegarda zacza spisywa
swe wizje. Dowiadczaa ich ju wczeniej, jak sama
twierdzia, od wczesnego dziecistwa. Pierwsza ksiga
objawienia - Scivias zawiera 26 wizji i zostaa spisana
przez Wolmara w latach 11411147. Kolejna to Liber vitae meritorum (1 158-1163), wreszcie ostatnia, pniejsza
Liber divinorum operum, znana take jako Liber de operatione D ei (1 1 6 4 -1 175)17. Hildegarda napisaa take Physica oraz Causae et Curae - dziea o charakterze przyrodoznawczym i medycznym.
17
Ostatnie dzieo Hildegarda spisaa ju bez pomocy zmarego
w roku 1173 Wolmara, ktrego w roli sekretarza zastpi jej pniej
szy biograf - Gwibert z Gembloux. Nie mona dokadnie okreli
lat, w ktrych powstaway kolejne pisma Hildegardy, gdy otrzymy
wanie w izji miao charakter cigy, a spisywanie to tylko mechanicz
na czynno. Poza tym rkopisy byy ilustrowane po spisaniu tekstu
i dopiero wtedy udostpniane.

Wstp

23

Mistyczne widzenia szybko przyczyniy si do wzro

stu zainteresowania sam postaci Hildegardy, jak rw
nie jej wsplnot. Pocztkowo wizje traktowano nieuf
nie, mona sdzi, e pierwsza opiekunka Hildegardy,
Jutta, ktra miaa zdecydowanie inn wizj ycia m o
nastycznego, bya im niechtna. Skrajnie odmienne wy
obraenie ycia zakonnego polegao midzy innymi na
tym, e wbrew zasadom, ktre wpajaa oblatkom Jutta,
Hildegarda postrzegaa cielesno czowieka jako swoisty
dar, element stworzony przez Boga, a nie tylko siedlisko
wszelkiego za. Zreszt to wanie przekonanie - o Boym
zamyle stworzenia czowieka z ciaa i z duszy - gosia
w naukach skierowanych przeciwko katarom. Ich herezja
zyskaa w Nadrenii wielu zwolennikw.
Dziki swym pogldom Hildegarda zyskaa wielu
zwolennikw, ale rwnie ludzi jawnie sprzeciwiajcych
si jej zdaniu. Nawet dzisiaj mistyczce przypisuje si roz
maite schorzenia umysowe18. W zwizku z tym do Disibodenbergu wysano biskupw Verdun: Alberona i Adal
berta oraz innych dostojnikw kocielnych, ktrzy mieli
zbada mniszk. N a synodzie w Trewirze, trwajcym od
listopada 1147 roku do lutego 1148 roku, uznano jednak
widzenia Hildegardy. Wreszcie take papie Eugeniusz III
(1145-1153) przyj proroctwa mistyczki19. Naley pod
18 Zwaszcza od roku 1951, w ktrym Ch. Singer stwierdzi, e
Hildegarda cierpiaa na migren (por. B. N ewman, Sister o f Wisdom,
Preface, jak rwnie S. F lanagan, H ildegarda, s. 212).
19 Por. P. D ronke, Women Writers o f the M iddle Ages: A Critical
Study o f texts from Perptua (f2 0 3 ) to M arguerite Porete (fl3 1 0 ),
Cambridge 1984, s. 144-201.

24

Scivias

kreli, e do uznania wizji bardzo przyczyni si Bernard

z Clairvaux (Eugeniusz III by jego uczniem), gdy Hildegarda zwrcia si do niego o pom oc. Wielki cysters nie
napisa wiele, jego list by raczej suchy i krtki, jednak
sugerowa, aby Hildegarda nie ustawaa w spisywaniu wi
dze20.
Hildegarda nigdy nie spotkaa si osobicie z Ber
nardem z Clairvaux. M im o tego oboje wspierali si wza
jemnie w dziaaniu na rzecz Kocioa. Hildegarda bardzo
pomoga Bernardowi w czasie, kiedy nawoywa do dru
giej wyprawy krzyowej. N ie spotkali si osobicie, gdy
cysters nie zboczy z przewidzianej trasy, aby odwiedzi
konwent w Rupertsbergu21. Sam a Hildegarda, m im o i
w pismach posugiwaa si inn form przekazu ni Ber
nard, m a z nim duo wsplnego22. Uznawaa siebie za
20 Por. B. N ewman, Sister o f Wisdom, Preface.
21 Por. J. L eclercq, Women and Sain t Bernard o f Clairvaux,
Michigan-Kalamazoo 1989, s. 62n.
22 Por. C. H art, J. B ishop (przek.), H ildegard o f Bingen: Scivias,
Introduction: Hildegard s Spirituality [...] Prayer to her meant pri
marily petition and liturgical praise, while the love o f God meant
reverence, loyalty and obedience to his commands. In the rare texts
where she portrays herself as a partner in dialogue with God, she is
not the enamored bride longing for divine union, as in St. Bernard s
Sermons on the Song o f Songs, but the fragile and woefully inadequate
mortal - ashes o f ashes, and filth o f filth - trembling before the
great commision she has received. Like Moses stuttering and slow
o f speech, and like Isaiah of unclean lips, she offers the prophets
classic response to a calling she has not chosen, yet cannot do other
than obey; take: B. N ewman, Sister ofWisdom, s. 77: Bernards in
fluence on Hildegard is nowhere clearer than in her treatment o f this
Virtue. After her initial correspondence with the abbot o f Clairvaux,
she enjoyed close contact with a number o f Cistercian communities,

Wstp

25

narzdzie - wyraziciela woli Boej. Jej wizje miay od

sania tajemnice przeszoci, teraniejszoci i przyszoci,
naucza moralnego ycia i prowadzi do zbawienia23.
Z czasem coraz czciej odwoywano si do mistycznej
wiedzy Hildegardy. O n a sam a suya rad wielu dostoj
nikom kocielnym, a take wadzy wieckiej. Prowadzia
bogat korespondencj i w ten sposb przekazywaa wol
Bo wzgldem rnych osb i spraw. Ton jej wypowie
dzi by zwykle autorytarny, niecierpicy sprzeciwu, wa
ciwie wikszo spraw i problemw staraa si rozwiza,
powoujc si na prawdy objawione jej w wizjach. Czsto
suya pom oc w rozmaitych kwestiach, z ktrymi zga
szano si do niej: zwykle dotyczyy spraw pomniejszych.
Korespondowaa z trzema papieami (Eugeniuszem III,
Anastazjuszem IV i Hadrianem IV24), monarchami (Kon
radem III, Fryderykiem Barbaross, Henrykiem II kr
lem Anglii, Eleonor z Akwitanii, a nawet z bizantyjsk
cesarzow Iren), rwnie z wieloma mniej znaczcymi
postaciami.

including Ebrach, Salem, Eberbach, Heilsbronn, Maulbronn, and

Kaisheim. In the year o f St. Bernards death (1153), the Cistercian
general chapter dared to ask her what is us and our order is displeas
ing to you, or rather to the eyes o f G od; take: G. L obrichon , Les
joyaux de la charit. Bernard\ Hildegarde, et les am itis spirituelles du
X IIe sicle, [w:] Spiritualitt im Europa des M ittelalters. LEurope spiri
tuelle au Moyen Age. 9 0 0 Jahre H ildegard von Bingen. 900 ans l abbaye
de Citeaux., hrsg. von J. Ferrari, S. G rtzel, 1998.
23 Por. H. L iebeschtz , D as allegorische Weltbild, rozdz. 4: D ie
Prophetin.
24 Eugeniusz III (1145-1153), Anastazjusz IV (1153-1154),
Hadrian IV (1154-1159).

26

Scivias

Doskonaym wiadectwem kontaktw i powiza

Hildegardy z osobami ycia spoecznego X II wieku jest
wanie jej korespondencja. W listach do papiey i osb
duchownych zwraca uwag sposb, w jaki Hildegarda
wyraaa si o sobie. Podobne wypowiedzi pojawiaj si
take w wizjach. Mistyczka zawsze podkrela swj brak
wyksztacenia i prostot, take to, e jest nieuczona, by
nastpnie opisa swj niezwyky dar - wizje25. Jak ar
gumentuje dalej, dar ten pozwala Hildegardzie zabie
ra gos; rzekomy brak wyksztacenia nie by powodem,
aby milcze. Hildegarda zwracaa innym uwag, wskazy
waa bdy i ze postpowanie, nawet kiedy jej sowa skie
rowane byy do biskupa czy papiea26. Wprawdzie listy
i odpowiedzi na nie dotycz zwykle spraw codziennych
i nie m aj wielkiego znaczenia dla doktryny Kocioa,
25 Por. Ego paupercula femina scripsi tibi haec in vera visione,
in mystico spiramine, sicut Deus voluit me docere. [...] Sed tamen
eadem lux non relinquit me, sed in anima mea ardet, sicut earn ab
infantia mea habui. [...] Tu ergo, Pater peregrinorum, audi ilium qui
est fortissimus rex, in palatio suo sedit, et magnas columnas coram se
stantes habuit aureis cingulis praecinctas, et multis margaritiis et lapidibus valde ornatas. [...] O Pater mitis, o Pastor ovium, o imitator
excelsae personae (S. H ildegardis abbatissae, Opera om nia, PL
197, Paris 1855, Turnhout 1976: Responsum ad epistulam prim am
Eugenii pontificis ad Hildegardem, 150-153).
26 Por. Ah! tu cinis, quare non erubescis in altum spurgere,
cum debeas esse in putredine? Nunc ergo rabidi erubescant. Tu vero
surge, et maledictionem relinque, illam Rigiendo. (.Responsum ad
epistulam V Henrici Archiepiscopi M uguntinensis ad Hildegardem,
tytu listu: Exemplo Nabuchodonosorpraedicit Henricum dignitate sua
privandum, et non diu admodum victurum prout revera factum est,
tame, 156-157).

Wstp

27

jednak najczciej w korespondencji benedyktynka po

woywaa si na przeycia duchowe, ktrych dowiad
czya, oraz przedstawiaa wizje i wyjaniaa ich zwizek
z dan osob lub sytuacj. Dotyczyo to zarwno pism
skierowanych do osb duchownych, ktre prosiy Hildegard i jej wsplnot o wstawiennictwo oraz modli
twy, jak rwnie wyjtkowo kategorycznych w wymowie
pism do Henryka. Spord ponad 140 zachowanych li
stw Hildegardy duy procent stanowi odpowiedzi na
pisma biskupw i mnichw, w ktrych autorka zach
caa do praktykowania cnt, czsto jednej konkretnie
opisanej, i chwalia postpowanie adresata. N ie sposb
przy tej okazji nie wspomnie take, e listy, podobnie
jak i caa spucizna literacka Hildegardy, s przeniknite
jej niezwyk osobowoci. To ostatnie stwierdzenie ilu
struje przede wszystkim styl, ale rwnie rzeczywiste na
stpstwa bogatej korespondencji mistyczki.
Rzecz znamienna dla postaci Hildegardy to fakt, e
jako przeoona klasztoru, osoba wyjtkowo zajta, ob
ciona odpowiedzialnoci za wsplnoty, organizowaa
wyprawy i gosia kazania, take w miejscach publicz
nych. Kolejne podre misyjne, ktre podja Hildegarda,
i egzorty, ktre gosia, skierowane byy tak do ducho
wiestwa, jak i do ludzi wieckich. Zreszt rola mniszki
z Rupertsbergu wyranie wspgraa z zadaniami i wci
dokonujc si reform Kocioa. Hildegarda ostro kry
tykowaa grzechy Kocioa: cudzostwo, wiaroomstwo,
symoni, wygodne ycie, brak dyscypliny i ignorancj,
m.in. teologiczn. Wszystkie cnoty, do przestrzegania
ktrych nawoywaa Hildegarda, s tymi samymi, ktre

28

Scivi as

dostrzega w. Benedykt i o ktre zabiega w. Bernard27.

I cho ycie Sybilli Renu trudno nazwa pustelniczym
czy nawet zamknitym, nie da si ukry, e byo dogb
nie przeniknite benedyktyskim monastycyzmem.
Gwna dziaalno literacka Hildegardy - zawarta
w zbiorach wizji, a wykadajca dogmaty i wiar chrze
cijask - nie bya jedyn uprawian przez ow niespo
yt niewiast. D o dzie o charakterze bardziej okazjonal
nym nale: wyjanienie Reguy w. Benedykta (Explanatio
Regulae S. Benedicti) i Credo (Explanatio Symboli Sancti
Athanasii), ywoty patronw opactw - witych: Ruperta
i Dyzyboda (Vita Sancti Ruperti, Vita Sancti D isibodi),
odpowiedzi na 38 pyta teologicznych Gwiberta i innych
mnichw z Villers (Solutiones X X X V III Quaestionum)28,
wiele wymienionych ju kaza i listw, wreszcie jedyny tego
rodzaju zbir hymnw, sekwencji i pieni religijnych (Symphonia harmoniae caelestium revelationum). N a szczegln
uwag zasuguje doczony do wymienionego zbioru po
emat pt. Ordo virtutum, ktry stanowi pierwszy moralitet
liturgiczny29. Zbir liter oraz spisanych nimi sw, tzw. Litterae ignotae i Lingua ignota, wykracza poza okrelenia li
27 Por. C. H art, J. B ishop (przek.), H ildegard o f Bingen: Scivias,
Preface.
28 Por. B. N ewman, Sister o f Wisdom, Introduction.
29 Por. P. D ronke (wyd.), H ildegard o f Bingen as Poetess and
Dram atist, [w:] Poetic Individuality in the M iddle Ages, Oxford 1970,
s. 150-192; take: G. Iversen, Ego H um ilitas regina Virtutum. PoeUc
Language and literary Structure in H ildegard ofBingens Vision o f the
Virtues. The Ordo virtutum o f H ildegard o f Bingen. C ritical Studies,
ed. A. Davidson, Early Drama, Art and Music Monograph Series,
18, Kalamazoo 1992, s. 79-110.

Wstp

29

terackie, bowiem zarwno alfabet, jak i sowa Hildegardy,

zwane, by moe susznie, jej jzykiem objawionym, s je
dynym znanym przykadem takiego zapisu30. Naley take
podkreli ywe wspdziaanie z reformatorami i wielk
odpowiedzialno, ktra kazaa Hildegardzie w roku 1160
napisa traktat skierowany przeciw szerzcym si nad Re
nem herezjom katarw {De Catharis).
Wyjtkowa pracowito i prawy charakter, ktremu
zawdziczamy tak wielki udzia Hildegardy w yciu spo
ecznym X II stulecia, nie nalea te do najatwiejszych.
Wprawdzie dowiadczane przez t mniszk wizje odpo
wiaday potrzebom chwili, jednak jej ton oraz sposb
wypowiedzi byway gwatowne i natarczywe. W ida to
w korespondencji, gdy nawet wobec osb przeoonych
formuuje myli w sposb stanowczy, zdecydowany. Zwy
kle powouje si na dar wizji, ktrych fragmenty przyta
cza rwnie w kolejnych listach, by w ten sposb wzmoc
ni sw rol i tym bardziej zaakcentowa swoje zdanie.
Taki ton wypowiedzi przewaa zwaszcza w pismach do
cesarza Fryderyka Barbarossy, ktry, cho zagwarantowa
wiekuist swobod i niezaleno klasztoru w Rupertsbergu, pozostawa jednak schizmatykiem i uzurpowa so
bie prawo do mianowania kolejnych papiey. Rzecz zna
mienna, i w trudnych czasach X II wieku Hildegarda
nadzwyczaj arliwie bronia spraw Kocioa, jak rwnie
zabiegaa o to, by rozczy wadz polityczn i kocieln.

30
Por. J. S chnapp, Virgin Words: H ildegard o f Bingens Lingua
Ignota and the Development o f Im aginary Languages Ancient
to Modern, Exemplaria 3 (1991), s. 267-298.

30

Scivias

W splnoty benedyktynek prowadzone przez Hildegard

zasadniczo unikay sporw, wyjwszy dwa konflikty.
Pierwsze wydarzenie rozegrao si zaraz po erygo
waniu przez Hildegard nowej wsplnoty w Rupertsbergu. M nisi z Disibodenbergu byli jej zdecydowanie
przeciwni. W stpujce do zakonu crki arystokratycz
nych rodzin dostarczay rodkw nie tylko wsplnocie
benedyktynek, ale rwnie zwizanej z ni wsplnocie
mskiej. Mnisi z klasztoru w. Dyzyboda konsekwen
tnie odmawiali wsppracy z nowo powstaym i, ich zda
niem, nielegalnym klasztorem. Jak wyej wspomniano,
do obowizkw opata Disibodenbergu naleao wyzna
czenie opiekuna, zapewne take spowiednika, dla sistr.
Po mierci Wolmara, ktry zmar w roku 1173, odm
wili wyznaczenia nowej osoby w roli opiekuna ducho
wego konwentu w Rupertsbergu. Wolmar, ktry z racji
dugoletniej wsppracy musia by dla Hidegardy osob
wan, pilnie j wspomaga, ale przecie spenia take
rozmaite posugi wzgldem pozostaych sistr. Po pew
nym czasie, gdy opat Disibodenbergu dalej zwleka z de
cyzj, Hildegarda zwrcia si z prob o interwencj do
papiea Aleksandra III (wczeniej wspieraa jego wybr
na stolic Piotrow). A nastpnie, na skutek dugotrwa
ego oporu zakonnikw, sam a znalaza stosown osob31.
31
Por. B. N ewman, Sister o f Wisdom, Preface. By the popes inter
vention she finally attained a new provost, Gottfierd, who took advan
tage o f his office to begin composing the saints Vita. Gottfried himself
died in 1176, but by this time Hildegard had found a new patron
in Guibert o f Gembloux. The ardent Walloon monk, inspired by his
correspomdence with the seer, eventually came to visit her in Bingen
and became her secretary in 1177, remaining at the convent until after

Wstp

31

Sekretarzem Hildegardy zosta wwczas Gotfryd z Gembloux, ktry zacz spisywa jej Vita jedno z waniej
szych rde informacji o yciu benedyktynki. Po jego
mierci, w 1176 roku, kolejnym sekretarzem zosta Gil
bert z Gem bloux. Przyjecha on, aby odwiedzi Hildegard i spotka si z ni, a w rezultacie pozosta do koca
jej ycia, take jako wierny pomocnik.
Gilbert z Gembloux by nie tylko zaufanym sekreta
rzem Hildegardy, ale rwnie jako pierwszy przygotowa
jej Vita. Nie dokoczy jednak tego yciorysu, gdy zmar
w roku 1176. Po mierci Hildegardy prac poprzednika do
koczy Teodoryk z Echternach, redagujc i dopisujc bra
kujce fragmenty. Vita Hildegardis, cho mona jej zarzu
ci pewne braki, jest rdem z epoki. Skada si z trzech
czci: w pierwszej opisano pierwsze lata ycia Hildegardy
a do przeniesienia wsplnoty do Ruperstbergu, w drugiej
znajduj si fragmenty autobiograficzne oraz opis kilku wi
dze, wreszcie w trzeciej przedstawiono cuda Hildegardy
oraz jeszcze jedn wizj. Poza elementami biograficznymi
dzieo zawiera rwnie opis kilku wizji.
D rugi znaczcy konflikt mia miejsce w roku 1178.
Hildegarda zezwolia na to, aby na cmentarzu znajdu
jcym si obok konwentu w Ruperstbergu pochowano
pewnego szlachcica. W powszechnym mniemaniu zmar
on jako osoba niepojednana z Kocioem i zgodnie z w
czesn zasad jego zwoki naleao wykopa i przenie
poza powicon ziemi. Hildegarda, jako przeoona
klasztoru, oraz wszystkie siostry odmwiy ekshumacji,
her death . W zalenoci od opracowania aciskiej formie imienia
Guibertus odpowiadaj: Wilbert, Gilbert, niekiedy rwnie Wibert.

32

Scivias

twierdzc uparcie, e szlachcic w przed mierci przyj

sakramenty. W rezultacie praaci i arcybiskup M oguncji
naoyli na wsplnot najcisz kar kocieln interdykt. Ograniczenia zwizane z kar zakazyway w klasz
torze sprawowania naboestw, udzielania sakramentw,
piewu liturgicznego, posugi sowa oraz nakazyway m o
dlitw za zamknitymi drzwiami. Wprawdzie Hildegarda
wielokrotnie odwoywaa si od tej decyzji mogunckich
biskupw, jednak dopiero sze miesicy przed jej mier
ci interdykt cofnito.
Przy tej okazji warto take wspomnie, e Hildegarda
miaa tak siln osobowo, i waciwie aden z kolejnych
sekretarzy nie zdoa wpyn na jej sposb konstruowa
nia wypowiedzi oraz styl - bardzo dobitny i zdecydowany.
Rzecz znamienna - wszystkie pisma Hildegardy, nawet jej
listy, napisane s w ten sam, charakterystyczny dla niej spo
sb, niezalenie od czasu i okolicznoci ich powstania.
Hildegarda bya osob autorytarn i nie znosia
sprzeciwu. Posiadaa wszake ogrom pozytywnych uczu
- troszczya si o swoje siostry i wykazywaa due zro
zumienie dla potrzeb innych. Jednak konsekwentnie od
mawiaa przyjcia do klasztoru panien o niszym statu
sie spoecznym. Hildegarda, co naley podkreli, m im o
swej wielkodusznoci uwaaa, e wszelkie nierwnoci
spoeczne s zgodne z Bo wol. Skoro B g tak stwo
rzy wiat, i podzieli spoeczestwo na rne grupy, ci,
ktrzy s nisi urodzeniem, powinni podporzdkowa
si osobom o wyszym statusie. Ponadto wszelkie prby
obalenia tego systemu postrzegaa jako wyraz pychy tej samej, ktra najpierw wyniosa Szatana, a nastpnie

Wstp

33

sprowadzia go do otchani. Podobnym przejawem tego

grzechu byo nieposuszestwo Adama, gdy ten wystpi
przeciwko Boemu przykazaniu.
Inna powana zaszo w yciu Hildegardy kae si
domyla, e pych, ktra jest rdem nieposuszestwa
wzgldem przeoonych, uwaaa za jeden z najwik
szych bdw. W roku 1151 jedna z ukochanych sistr
ze wsplnoty Hildegardy, Ryszarda ze Stade, postanowia
sprzeciwi si woli przeoonej. Ryszarda, ktra naleaa
do zamonego rodu (jej wuj, Stefan ze Sponheim, by
ojcem Jutty), miaa rwnie brata - Hartwiga. W roku
1148 otrzyma on arcybiskupstwo Bremy. Jednak nie
brakowao Hartwigowi przeciwnikw i w zwizku z tym
postanowi, e opactwo w Bassum koo Bremy, ktre mu
podlegao, znajdzie si w rku siostry. Hildegarda bya
zdecydowanie przeciwna obsadzeniu Ryszardy na stano
wisku ksieni, z kolei ta ostatnia zapewne cieszya si z po
wodu nadarzajcej si okazji. Rodzice Ryszardy hojnie
wspierali konwent w Ruperstbergu, a ona sama cieszya
si wyjtkowym zaufaniem i uczuciem Hildegardy. D o
datkowo decyzj o objciu wsplnoty w Bassum popie
rali mnisi z opactwa w. Dyzyboda. Hildegarda pisaa li
sty apelacyjne do Hartwiga, innych biskupw, wreszcie
take do papiea.
Ryszarda postawia na swoim i przeniosa si do no
wego konwentu, aby zosta jego przeoon. Szybko ob
ja now funkcj, lecz zaraz potem zmara (w roku 1152).
O ile pocztkowo Hildegarda kierowaa pod adresem Ry
szardy rozmaite uwagi, pogrki i ataki, to jednak ostatecz
nie wybaczya siostrze winy i szczerze aowaa jej mierci.

34

Scivias

Posta benedyktynki z Bingen wymyka si nie tylko

wczesnym, lecz take dzisiejszym badaczom. Trudno
znale rwnie bogat osobowo, ktra zajmowaa si
jednoczenie kosmologi, etyk, medycyn i poezj m i
styczn32. Tym niemniej caa obszerna spucizna literacka
pozostawiona przez Hildegard doskonale obrazuje spo
eczestwo i monastycyzm XII-wiecznej Europy33. W ie
dza naukowa Hildegardy z dzisiejszego punktu widzenia
moe wydawa si mniej interesujca: wniosa niewiele
nowego, natomiast na szczegln uwag zasuguje kom
plementarne, caociowe postrzeganie wiata. Twrczo
literacka benedyktynki przedstawia zwizki midzy B o
giem, czowiekiem i wiatem naturalnym. Objawienie
spisane w zbiorach wizji z pewnoci jest waniejsze, jed
nak powizana z nim wiedza naukowa dostarcza jedy
nego w swoim rodzaju wiadectwa.
Boy nakaz, aby spisywaa objawione jej prawdy o wi
cie, by bardzo mocny, ale trzeba te podkreli si woli
Hildegardy, ktra nie daa si zdominowa kolejnym sekre
tarzom i kocielnym decydentom. By moe wanie dla
tego przekaz benedyktynki jest tak przekonujcy i doniosy,
zwaszcza e mniszka nie tylko dyktowaa i poprawiaa ko
lejne ksigi wizji, lecz take miaa piecz nad powstajcymi
do nich ilustracjami34. Pojmowanie kobiety, w tym take
32 Por. P. D ronke, Women Writers o f the M iddle Ages, s. 144201.
33 Cho niektrzy badacze postrzegaj nauk Hildegardy jako
troch zacofan, por. take: S. F lanagan, H ildegarda, s. 224.
34 Por. C. H art, J. B ishop (przek.), H ildegard o f Bingen:
Scivias, Preface. Warto podkreli, e pierwsza wsplnota Hildegardy
w Disibodenbergu utrzymywaa si z zioolecznictwa, natomiast

Wstp

35

siebie, jako istoty ludzkiej rwnorzdnej mczynie, ktre

Hildegarda wyranie przedstawiaa w swoich pismach,
przejawio si take w silnym oporze skierowanym przeciw
woli biskupw i monowadcw. Rwnie apodyktyczna jak
jej zwierzchnicy, uwaaa, e ma prawo gosu i samodecydowania, i czsto z niego korzystaa.
Jej wszystkie wizje ukazuj podobne prawdy - Hilde
garda przedstawia w kolejnych dzieach teologicznych t
sam pierwsz i caociow doktryn wiary chrzecijaskiej.
Powracajcy w wielu wizjach obraz kosmosu symbolizuje
stan czowieka po grzechu pierworodnym, po ktrym Hil
degarda kolejno opisywaa odkupienie i dzieje ludzkoci.
Zwieczeniem owej dogmatycznej caoci jest wizja koca
wiata i nowego Jeruzalem, domu szczliwych, gdy bene
dyktyska mniszka gosia powszechne zbawienie i pouczaa
cay lud Boy. Wszystkie pisma rupertsberskiej zakonnicy
odwouj si do Pisma witego, tak Starego, jak i Nowego
Testamentu. Hildegarda, wzorem innych autorw mona
stycznych, ukazywaa prawdy wiary o Trjjedynym Bogu,
wcieleniu Jego Syna i odkupieniu wiata, o anioach, a take
o sakramentach (zwaszcza sakramencie maestwa, ktry

mniszki w Rupertsbergu iluminoway i przepisyway rkopisy. Por.

te: We are fortunate in having also three manuscripts that contain
illustrations to the visions. O f these the most important and strik
ing is a codex that may well have been prepared under Hildegard s
supervision at the scriptorium on the Rupertsberg; K. K raft,
The German Visionary H ildegard o f Bingen^ [w:] M edieval Women
Writers, ed. K.M . Wilson , Georgia 1984, s. 109-130.

36

Scivias

wanie w wieku XII zosta liturgicznie skodyfikowany,

i o Eucharystii). Symboliczna i najwaniejsza liczba to trzy35.
Trzeba jednak pamita, e te aspekty czynnego ycia
Hildegardy - przede wszystkim mniszki na ktre dzisiaj
zwraca si wiksz uwag, byy jednak mniej istotne. N a
co dzie miejsce pracy mistyczki okrelay granice kolej
nego konwentu. W dom u zakonnym, takim jak opactwo
w. Ruperta, ycie codzienne polegao na mozolnym wy
konywaniu powtarzajcych si czynnoci i wypenianiu
staych obowizkw. Muzyka, ktr kom ponowaa do
swoich tekstw Hidegarda, nie tylko towarzyszya tym
wszystkim zajciom, ale take bya odpowiedzi na po
trzeby zreformowanej liturgii36. By moe z tego wanie
powodu w historii muzyki osoba mistyczki m a ju sta
i znaczc pozycj.
Wszystkie kompozycje religijne Hildegardy nie s ci
le zwizane z liturgi, a ich wyjtkowa trudno wyko
nawcza, jak rwnie charakter kameralny37 przemawiaj
za faktem, e byy one tworzone na wewntrzny uytek

35 Na przykad trzy ksigi Scivias, trzy ksigi Liber vitae meritorum etc. Por. J. M isiurek, Wielkie mistyczki Kocioa, Lublin 1999,
rozdzia powicony Hildegardzie, pkt. 2. Doktryna mistyczna.
36 Por. K. K raft, The German Visionary, s. 109-130.
37 Por. K. Kaliska, Sybilla Renu. Muzyczny wizerunek witej
Hildegardy z Bingen, [w:] Kobieta w kulturze redniowiecznej Europy,
Prace Komisji Historii Sztuki, t. XXI, Pozna 1999, s. 205-209:
W tym kontekcie historycznym twrczo muzyczn Hildegardy,
zwanej Sybill Renu, naleaoby umieci w nurcie jednogosowych,
pogregoriaskich kompozycji liturgicznych, pisanych do aciskich
tekstw poetyckich .

Wstp

37

sistr z opactwa w. Dyzyboda i Ruperta38. Podobnie dzia

alno zioolecznicza zgromadze i dugoletnie dowiad
czenie w tej dziedzinie pozwoliy Hildegardzie zamkn
w zbiorach przepisy dotyczce zdrowego stylu ycia. Jak
kolwiek ta dziaalno pisarska mniszki bya mniej waka
ni nauka pynca z widze, to przecie zawarte w Physica opisy charakterystycznych cech zi i innych rolin
(take egzotycznych), kamieni, metali, zwierzt stanowi
swoist encyklopedi. N atom iast Causae et Curae, wzbo
gacone o rozdziay dotyczce ywienia, metabolizmu
i psychologii, nie wynikay jedynie z praktycznych ba
da zakonnicy, lecz w rwnym stopniu - z wiedzy naby
tej39. Warto pamita, e doktryn katarw, tak bardzo
38 Por. M. M c G rade, H ildegard von Bingen, t. 8. M G G , Kassel
2002, kol. 15341342: Bei Hildegards Melodienstil - charakte
risiert durch ungewhnlich lange Melodien und Phrasen, dich
te melodische Ornamentierung und weiten Ambitus - handelt es
sich um einen auergewhnlich charakteristischen Ansdruck der
Musiksprache des 11. und 12. Jh. im allgemeinen und im beson
deren der Musik fr den Gottesdienst. Hildegards Musik wird ge
legentlich mit den unter den Karolingern entstandenen gregoriani
schen Proprien verglichen, doch Vergleiche dieser Art. sind unange
messen, da beide Bestnde erhebliche stilistische, kulturelle und zeit
liche Unterschiede trenne. Jngere Untersuchungen haben mit der
Untersuchung der musikalischen und liturgischen Merkmale begon
nen, die Hildegards Kompositionen mit der Musiksprache ihrer Zeit
verbinden ; por. take: Encyklopedia muzyczna PWM, s. 210-212.
39 Por. K raft, The German Visionary, s. 109-130; take:
J. Cadden , M eanings ofsex difference in the M iddle Ages. Medicine,
science, and culture, Cambridge 1993, s. 70-88 oraz S. F lanagan,
H ildegarda, s. 95: Nie oznacza to jednak, e Hildegarda nie prak
tykowaa medycyny, gdy dawniej nawet w pragmatycznych dziaa-

38

Scivtas

szerzc si we Francji i Nadrenii, Hildegarda zwalczaa

take argumentami medycznymi, ktre wplataa w om
wienie wizji. Niestety, jakikolwiek wybr z pism Hildegardy pozostanie z koniecznoci niepeny. N ie jest mo
liwe dokadne przedstawienie treci jednej wizji, a co
dopiero wikszych utworw. Jedyne, o co mona si po
kusi w podobnej sytuacji, to powierzchowna charakte
rystyka jej twrczoci lub pojedynczego dziea. Podobna,
odnoszca si do zawartoci Scivias, znajduje si w dalszej
czci niniejszego opracowania.
Hildegarda cieszya si uznaniem i szacunkiem jeszcze za ycia, trudno si zatem dziwi, e zaraz po jej
mierci wszczto przygotowania do jej kanonizacji. Jed
nak ze wzgldu na zmienn kolej dziejw nigdy nie zo
staa uznana za wit. Proces kanonizacyjny przygoto
wano po raz pierwszy w roku 1228, na polecenie papiea
Grzegorza IX zaczto gromadzi stosowne dokumenty,
ktre nastpnie wysano z Ruperstbergu do Rzymu. M a
teriay okazay si jednak niewystarczajce, w roku 1237
papie odesa je i wyznaczy specjaln komisj, skada
jc si z duchownych mogunckich. Przygotowano now
wersj dokumentw, jednak nie wiadomo, czy kom i
sja w ogle si zebraa. W 1243 roku poprawiono i wy
sano do Innocentego IV kolejn wersj protokou kano
niach lekarza dopatrywano si palca Boego. [...] W najgorszym
razie stwierdzimy przynajmniej, co Hildegarda przeja od Pliniusza,
Izydora, Galena lub Soranusa . Dobre opracowanie stanowi artyku
G. von Baader, Naturwissenschaft und M edizin im 12. Jahrhundert
und H ildegard von Bingen, [w:] Sonnerdruck aus Archiv f r mittels
rheinische Kirchengeschichte, 31, 1979.

Wstp

39

nizacyjnego, bez skutku. N ie jest jasne, dlaczego zabiegi

o kanonizacj Hildegardy nie wyszy nigdy poza zasig
lokalny. By moe byo to sprzeczne z interesami prze
oonych mogunckich. W kadym razie kult Hildegardy
szerzy si lokalnie do dzisiaj.

BIBLIOGRAFIA

Oczekiwaniom potencjalnych uytkownikw wyszed

naprzeciw Gebeno, przeor klasztoru cystersw w Eberbach (miejscowoci niezbyt odlegej od Rupertsbergu),
kom ponujc okoo 1220 roku, a zatem trzy dziesicio
lecia po mierci Hildegardy, wybr jej tekstw wzbo
gacony wieloma swobodnymi interpolacjami. Dzieo
nosio tytu Pentachronon albo Speculum futurorum ternporum. D rugi tytu, Zwierciado przyszych czasw, od
razu wyjania tendencj autora, czy raczej kompilatora.
W przeciwiestwie do autentycznych dzie Hildegardy,
Pentachronon by bardzo popularny, zachowa si do na
szych czasw w ponad 100 przekazach rkopimiennych,
z ktrych co najmniej 17 pochodzi jeszcze z XIII wieku,
i sta si a do koca redniowiecza gwnym rdem
wiedzy o tekstach ksieni z Rupetsbergu.
Tak jak w przypadku przedstawienia treci utworw
literackich Hildegardy, podobnie nie jest moliwe na
wet pobiene zestawienie pozycji bibliograficznych tej
ogromnie podnej autorki. Trudnoci zwizane z ogarni
ciem pimiennictwa kom plikuje jeszcze fakt, i istnieje
pokany zbir pism religijnych, dewocyjnych, medycz
nych, ktre nie m aj charakteru naukowego. D otd przy
gotowano dwie bibliografie prac Hildegardy1:

1W przygotowaniu ostatecznej formy bibliografii posuyam si

zestawieniem J. Strzelczyka, (por. tego, Prophetissa Teutnica,
s. 263-270).

42

Scivias

W. L auter, H ildegard Bibliographie. Wegweiser zu r H ildegard

Literatur, t. 12, Alzey 19701984.
H ildegard
von
Bingen.
Internationale
wissenschaftlichen
Bibliographie unter Verwendung der H ildegard-Bibliographie
von Werner Lauter, opra. M .A. AlRIS, M . E mbach ,
W. L auter, I. M ller, E S taab, S. S teinle , [w:] Quellen
und Abhandlungen zu r m ittelrheinischen Kirchengeschichte,
t. 84, M ainz 1998. (Ta sam a bibliografia jest rwnie dostp
na na pytce C D : IS B N 3-929135-20-5).

Dziea Hildegardy z Bingen:

Opera Spicilegio Selenensi P arata, J.B . Pitra (wyd.), [Analecta
S. H ildegardis], t. 8, M onte Cassino 1882 (przedruk Farnborough 1966), s. 2 4 5 -3 2 7 ,

w wikszoci opublikowane w PL 197, doczekay si rw

nie wspczesnego opracowania w C C C M .
Edycja krytyczna Scivias zostaa przygotowana na
podstawie faksymile rkopisu zawierajcego dzieo, ktre
przygotoway benedyktynki z Eibingen w latach 1 9 2 7 -1 9 3 3 . Podstaw dla odpisu stanowi dwunastowieczny,
iluminowany rkopis (tzw. rkopis z W iesbaden), by on
jednym z dwch rkopisw pochodzcych z Ruperstbergu,
ktry nastpnie zagin w czasie bombardowania Drezna
w roku 1945.
Warto te wspomnie, e peny tekst Scivias zachowa
si w 10 przekazach rkopimiennych, z ktrych
6 pochodzi (w tym dwa wyej wymienione, ktre zaginy)
jeszcze z X II wieku. Wykazuj one du rozbieno
w przedstawieniu wizji i odpowiadajcych im miniatur.
Natomiast editio princeps Jakuba Fabera zostao wydane
w Paryu w 1513 roku i znacznie odbiega od znanych
rkopisw oraz edycji wspczesnej.

Bibliografia

43

A. F hrktter , A. C arlevaris (wyd.), H ildegardis Scivias, [w:]

C C C M 43 i 43a, 1978 i 2003 (reedycja).
A. C arlevaris (wyd.), H ildegardis Liber vitae meritorum, [w:]
C C C M 92, 1995.
A. D eroley, P. D ronke (wyd.), H ildegardis Liber divinorum operum , [w:] C C C M 92, 1996.
L. Van Acker , M . K laes-H achmller (wyd.), H ildegardis
Bingensis Epistolarium , [w:] C C C M 9 1 , 9 1 a i b , 1991, 1993,

2001 .
L. M oulinier (wyd.), Causae et curae, Berlin 2003, Rarissima
mediaevalia. O pera latina, t. 1.
P. D ronke (wyd.), Ordo Virtutum , [w:] tego , Poetic indivituality in the M iddle Ages. D epartures in poetry 10001150, Oxford
1970, s. 1 8 0 -1 9 2 .
B. N ewman (wyd.), Sym phonia:A critical edition oftheSym phonia:
arm onie celestium revelationum ..., Ithaca 1989.

W. B erschin , H. S chipperges , Symphoniae. Gedichte und

Gesnge. Leteinisch und deutsch> Gerlingen 1995.
O .S.B. F reis et al. (wyd.), H ildegardis Bingensis Opera M inora,
[w:] C C C M 226, Turnhout 2007.

Niektre pomniejsze utwory Hildegardy dostpne s

w dalszym cigu jedynie w PL 197:
Explanatio Regule Benedicti, kol. 10551092.
Vita Sancti D isibodi, kol. 1 0 9 5 -1 1 1 6 .
Vita Sancti Ruperti, kol. 10831092.
O raz:
E xplan ation s uorundam Evengeliorum wydane w: J.P. Pitra,
Opera Spicilegio Solem nensi P arata, [w:] A nalecta Sacra
Spicilegio Solesm ensi P arata, t. 8, M onte Cassino 1882 (prze
druk Farnorough 1966), s. 2 4 5 -3 2 7 .

44

Scivias

Edycje aciskich ywotw Hildegardy, spisanych by moe z jej

udziaem:
M . K laes (wyd.), Vita sanctae H ildegardis, C C C M 126, 1993.
M . K laes (wyd.), Vita sanctae H ildegardis oraz C anonizatio sanc
tae H ildegardis, Freiburg 1998, seria: Fontes Christiani, t. 29.
(edycja dwujzyczna: acisko-niemiecka)
Inne wydania krytyczne tekstw aciskich:
P. K aiser (wyd.), H ildegardis C ausa et curae, Leipzig 1903.
M . K laes (wyd.), Vita sanctae H ildegardis, [w:] C C C M 1 2 6 ,1 9 9 3 .

Waniejsze dziea Hildegardy doczekay si tumacze

na jzyki wspczesne. Scivias przeoono w caoci na
jzyk angielski, francuski i niemiecki. Naley jednak
podkreli, e specyfika i trudno jzyka aciskiego
sprawia, i wymienione przekady nie s tumaczeniami
dosownymi oryginau.
C . H art, J. B ishop (przek.), H ildegard o f Bingen: Scivias, New
York 1990.
M.

B ckeler (prze.),

[H ildegard

B ingen ],

Wisse
die Wege. Scivias. N ach dem O riginaltext des illum inierten
Rupertsberger Kodex ins Deutsche bertragen und bearbeitet von
M aura Bckeler, Salzburg 1934.
von

W. S torch (przek. i wyd.), [H ildegard von B ingen ], Scivias.

Wisse die Wege. Eine Schau von G ott und M ensch in Schpfung
und Z eit, Augsburg 1997.
W. S torch (przek.), [H ildegard von B ingen ], Wisse die Wege,
Darm stadt 1990.
B. H ozeski, H ildegard o f Bingens M ysticalV isions. Translatedfrom
Scivias, Santa Fe 1995 (przekad niekompletny).
P. Lacheze (przek.), Les Revelations de sainte H ildegarde, Paris
1863 (przekad niekompletny).

Bibliografa

45

P. M onat (przek.), [H ildegarde de B ingen ], Scivias Sache les

voies ou Livre des visions, Paris 1996.

Odrbne opracowania (podaj ksiki i waniejsze

artykuy) powicono rwnie ilustracjom, ktre s
integralnie zwizane z tekstem Scivias:
L. Baillet , Les M iniatures du Scivias de Sainte H ildegarde
conserv la Bibliothque de W iesbaden, [w:] M onum ents et
M m oires 19 (1912), s. 4 9 -1 4 9 .
H .L. K eller , M ittelrheinische Buchmalereien aus dem Kreise der
H ildegard von Bingen, Stuttgart 1933.
J. S chomer , D ie Illustrationen zu den Visionen der h i H ildegard
als knstlerische Neuschpfimg. D as Verhltnis der Illustrationen
zueinander und zum Texte, Bonn 1937.
A. F hrktter , The M iniatures from the book Scivias Know
the ways o f St. H ildegard o f Bingen from the illum inated
Rupertsberg codex, Turnhout 1977 (to sam o przetumaczono
rwnie na jzyk angielski).
C h . M eier , Zum Verhltnis von Text und Illustration im berlieferten Werk H ildegards von Bingen, [w:] A. B rck , H ildegard von
Bingen 11791979. Festschrift zum 800. Todestag der H eiligen,
M ainz 1979, s. 1 5 9 -1 6 9 .
L.E. Saurma-Jeltsch , D ie Rupertsberger Scivias H andschrift.
berlegungen zu ihrer Entstehung, [w:] E. F rster (opr.),
H ildegard von Bingen Prophetin durch die Zeiten, Freiburg
1 9 9 7 , s .3 4 0 - 3 5 8 .
D ie M iniaturen im L ib er Scivias der H ildegard von Bingen.
D ie Wucht der Vision und die O rdnung der Bilder, W iesbaden
1998.
K. S uzuki , Bildgewordene Visionen oder Visionserzhlungen.
Vergleichende Studie ber die Visionsdarstellungen in der
Rupertsberger Scivias H andschrift und im Luccheser Liber
D ivinorum Operum Codex der H ildegard von Bingen, Bern
1998 (Neue Berner Schriften zur Kunst, 5).

46

Scivias

M . C aviness, H ildegard as the D esigner o f the Illustrations to

her Works, [w:] C h . B urnett , P. D ronke (opr.), H ildegard
o f Bingen. The Context o f her Thought an d A rt, London 1998,
s. 2 9 -6 2 .
A. D erolez , Neue Beobachtungen zu den H andschrifien der vi
sionren Werke H ildegards von Bingen, [w:] A. H averkamp
(opr.), H ildegard von Bingen in ihrem historischen Umfeld.
Internationaler Kongress zum 9 0 0 jh rigen Ju b ilu m , 1319
September 1998, Bingen, M ainz 2000, s. 4 6 1 -4 8 8 .

W odniesieniu do bogatej i rnorodnej spucizny li

terackiej Hildegardy z Bingen wybranie opracowa om a
wiajcych jej posta i dziaalno okazuje si trudne.
W zalenoci od pogldw autorw mona wyoni kilka
nurtw w literaturze opisujcej bogat osobowo tej
benedyktynki. Przede wszystkim s to liczne, zwaszcza
w ostatnim czasie, opracowania nacechowane wiatopo
gldem feministycznym, religijno-moralizatorskim i ezo
terycznym2. W wikszoci nie m aj one wielkiej wartoci
naukowej. W poniszym zestawieniu wybrano te opra
cowania, ktre wi si ze Scivias lub s im powicone:
2
H. Riesch , D ie heilige H ildegard von Bingen, Freiburg im
Breisgau-Berlin-Karlsruhe-Kln-Mnchen-Strassburg-Wien 1918;
P. Franche, Sainte Hildegarde, Paris 1903; S. F lanagan, H ildegard
von Bingen, [w:] Dictionary o f Literary Bibliography, Detroit 1995;
K. K raft, The German VisionaryH ildegard o f Bingen, [w:] M edieval
Women Writers, Athens 1984; E. G ssmann, H ildegard von Bingen,
Gestalten der Kirchengeschichte, Stuttgart 1985; P. D ronke (wyd.),
Hildegard o f Bingen as Poetess and D ram atist, [w:] Poetic Individuality
in the M iddle Ages, Oxford 1970; G. Iversen, Ego H um ilitas regina Virtutum. Poetic Language and literary Structure in Hildegard
o f Bingen's Vision o f the Virtues. The Ordo virtutum o f Hildegard
o f Bingen. C ritical Studies, Kalamazoo 1992.

Bibliografia

47

H. L iebeschtz , D as allegorische W eltbind der heiligen H ildegard

von Bingen, Leipzig 1930, przedruk 1964 (Studien der
Bibliothek Warburg, 16).
B. Widmer , H eilsordnung und Zeitgescjehen in der M ystik
H ildegards von Bingen, Basel-Stuttgart 1933 (Basler Beitrge
zur Geschichtsswissenschaft, 52).
M. S chrder , A. F hrktter , D ie Echtheit des Schrifttum s der
heiligen H ildegard von Bingen. Quellenkritische Untersuchungen,
Kln-Graz 1956.
C h . M eier , D ie Bedeutung der Farben im Werk H ildegards von
Bingen, Frhmittelalterliche Studien 6 (1972), s. 2 4 5 -3 5 5 .
T. Balogh , Theologische Fundierung f r des Spirituelle Leben der
christlichen Eheleute aus der Lehre der heiligen H ildegard von
Bingen, R om a 1995.
L. B ronarski, D ie Lieder der hl. H ildegard. Ein Beitrag zur
Geschichte der geistlichen M usik des M ittelalters, Zrich 19223.
A . P h . B rck (red.), H ildegard von Bingen 11791979. Festschrift
zum 800. Todestag der H eiligen, Quellen und Abhandlungen
zur mittelrheinischen Kirchengeschichte 33, M ainz 1979
(II wydanie 1998).
B. N ewman, Sister ofW isdom : S T H ildegards Theology o f the
Fem inine, Berkeley 1987 (przeklad niemiecki: H ildegard von
Bingen. Schwester der Weisheit, Frauen Kultur Geschichte,
t. 2, Freiburg 1995).
R. Pernoud , H ildegarde de Bingen. Conscience inspiree du X II
siecle, Paris 1994, 1995.

3
Ludwik Bronarski, bodaj jeden z najwybitniejszych polskich
muzykologw, swj doktorat na temat utworw muzycznych
Hildegardy obroni we Fryburgu Szwajcarskim. Mimo upywu czasu
opracowanie to pozostaje nadal aktualne.

48

Scivias

Hildegardzie z Bingen powicono rwnie niezli

czon ilo artykuw, z ktrych niewielka cz m a cha
rakter naukowy. Bibliografia autorki od kilku lat do
stpna jest rwnie na stronach internetowych opactwa
w. Ruperta w Bingen, jak rwnie klasztoru benedykty
nek w Eibingen.
Posta Hildegardy z Bingen cieszya si w polskiej li
teraturze przedmiotu pewnym zainteresowaniem, jakkol
wiek miaa charakter sporadyczny i wyrywkowy. O d pew
nego czasu wzrosa liczba artykuw powiconych tej
benedyktynce i to nie tylko o charakterze popularnym
(gwnie dotyczcym zioolecznictwa, terapii dietami
itd.), lecz rwnie naukowym. N a uwag zasuguj dwie
przetumaczone monografie Hildegardy: pira Sabiny
Flanagan (z roku 1989) i Francis Beer:
S. F lanagan, H ildegarda z Bingen. ywot w izjonerki, przek.
R. S udo , Warszawa 2002 (Biografie sawnych ludzi4).
F. B eer, Kobiety i dowiadczenie mistyczne w redniow ieczu.
Dziedzictw o redniow iecza, red. R. M azurkiewicz , Krakw
1996, s. 2373 (rozdzia powicony Hildegardzie).
Oraz dwie rodzime monografie jej twrczoci:
B. M atusiak, H ildegarda z Bingen. Teologia muzyku Krakw 2003
(do ksiki doczono pyt C D z utworami Hildegardy).

M. K owalewska, B gKosm osCzowiek w twrczoci H ildegardy

z Bingen, Lublin 2007.

O sobno za naley odnotowa obszerny, przegldowy

artyku J. Strzelczyka znakomicie przedstawiajcy syl
4
Por. opinia krytyczna B. D obroczyskiego, Kim bya re
dniowieczna zakonnica-wizjonerka? Migreny Hildegardy z Bingen,
Tygodnik Powszechny 26 stycznia 2003, s. 9-10.

Bibliografa

49

wetk, dziaalno oraz twrczo Hildegardy na tle w

czesnej epoki:
J. S trzelczyk , Prophetissa Teutnica H ildegarda z Bingen,
[w:] tego , Piro w wtych doniach. O twrczoci kobiet
w dawnych wiekach, t. II: Rozkw it (od M urasaki Shikibu do
M agoryatz Porete), Warszawa 2009, s. 195270 (z obszernym
zestawieniem bibliograficznym na kocu artykuu).

Jeli nie liczy publikacji dotyczcych zioolecznictwa,

przyrodoznawstwa itp., waciwie nie dysponujemy ad
nymi przekadami dzie Hildegardy na jzyk polski (poza
sporadycznymi i wybranymi). Wszake trudno powie
dzie, jaka ich cz wysza rzeczywicie spod pira Hilde
gardy. D o waniejszych nale:
H ildegarda

B ingen , Sentencje i porady na kady dzie,

opra. A. K onrad -S eibert , K. H echtberger , przek.
O . P iotrowski, D . Polaska , Pozna 1998.
z

H ildegardy z Bingen w izja w iata, A. K ieturakis , L. Barto

szewski, Wrocaw 2000.

Kilka utworw poetyckich Hildegardy znajduje si

w 2. tomie antologii poezji chrzecijaskiej M uza chrze
cijaska:
M uza chrzecijaska, II: Poezja aciska staroytna i redniowiecz
na, O jcowie ywi, 10, red. ks. M . S tarowieyski, Krakw
1992, s. 315320. (To sam o [w:] M uza aciska. Antologia po
ezji wczesnochrzecijaskiej i redniowiecznej (IIIXIV X V w.),
opra. ks. M . S tarowieyski, Wrocaw-Warszawa-Krakw
2 0 0 7 (Biblioteka Narodowa, ser. II, nr 255), s. 3 7 5 -3 8 0 .

Ponadto przekad trzynastej wizji z trzeciej ksigi Sciviasy ktra stanowi pierwowzr Ordo Virtutum, znajduje
si w zeszycie Terminusa :

50

Scivias

H ildegarda

B ingen , Zachta cnt i sprzeciw wobec diabel

skiego zw odzenia (Scivias III, 13> 9 ), Term inus r. V, z. 1,

Krakw 2003 (przekad), s. 2 4 8 -2 6 5 . (Poprzedza je artyku:
J. ukaszewska, Ergo et nunc m ilitem us o trzynastej w izji
z trzeciej ksigi Sciv ias H ildegardy z Bingen, s. 243248).

W monografii B. M atusiaka wystpuj take prze

kady dwch wanych listw, ktre znajduj si w tomie
epistolografii benedyktynki, s to list Tenxwindy z Andernachu do praatw mogunckich i odpowied Hildegardy.
Fragmentarycznie wystpuj przekady Jolanty D . Sawic
kiej (ksiga o kamieniach, por. Studia Antyczne i Mediewistyczne 2 (37), 2004, s. 111 126) oraz rozproszone
w publikacjach Justyny ukaszewskiej.
Ponadto pojawio si kilkadziesit artykuw w r
nych czasopismach naukowych:
L. K uc, Z historii pogldu na czowieka w wieku dwunastym
w. H ildegarda z Bingen, Roczniki Filozoficzne 23 (1949
-1 9 5 0 ), s. 3 9 8 -4 0 7 .
M . K urdziaek , redniowieczne doktryny o czowieku jak o obrazie
w iata, Roczniki Filozoficzne 19/1 (1971), s. 539 (reedycja
pt. redniowieczne doktryny o czowieku jak o mikro kosmosie,
[w:] tego , redniowiecze w poszukiw aniu rwnowagi midzy
arystotelizmem a platonizm em . Studia i artykuy, Lublin 1996,
s. 2 7 1 -3 1 0 .
H .U . Whler , H ildegard von Bingen ein geschichtliches Portrt,
Studia Mediewistyczne 29 (1992), s. 1534.
P. O rawski, W izerunek w . H ildegardy z Bingen, Ruch Muzyczny
6 (1 9 9 2 ), s. 1 i 8; 7, s. 6.
N . Budzyska , Blask otworzy m i m zg rzecz o H ildegardzie
z Bingen, Fronda 2/3 (1994), s. 3 0 0 -3 0 7 .

K. Kaliska , Sybilla Renu. M uzyczny wizerunek w. H ildegardy

z Bingen, [w:] Kobieta w kulturze redniowiecznej Europy. Prace

Bibliografia

51

ofiarow ane Profi A licji K aro wskiej-Kam zo wej, Pozna 1995,

s. 2 0 5 -2 0 8 .

M. M ilcarek , Z agadnienia antropologiczne w Sciv ias w.

H ildegardy z Bingen, Studia Philosophiae Christianae 33/2
(1997), s. 1 1 1 -1 1 8 .
J. P etry-M roczkowska, w . H ildegarda na nowo odkrywana,
W drodze 284 (1997), s. 8 9 -9 2 .
R.

H ildebrandt , D ie

deutschsprachechige O rginalitt der

H ildegard von Bingen in ihrem M ondphrasenhoroskop, Orbis
Linguarum (Legnica) 7, 1997, s. 121 -1 3 8 .

J. K racik , 900-lecie urodzin H ildegardy z Bingen. Kruche narzdzie

sabej p ic i, Tygodnik Powszechny 13 wrzenia 1998, s. 11.
J. M isiurek , W ielkie mistyczki Kocioa, Lublin 1990, s. 1521.
M . K owalewska, Symboliczny w iat w . H ildegardy z Bingen, [w:]
Sym bol w kulturze, Lublin 1999, s. 1 2 7 -1 4 3 .
Prophetissa teutonicaw. H ildegarda z Bingen; ycie i dzieo, [w:]
Duchowo i religijno kobiet daw niej i dzi, red. E. Pakszys,
L. S ikorska , Pozna 2000, s. 2 9 -4 6 .
w. H ildegarda z Bingen jak o autorka pien i, [w:] Hominem quero. Stu dia z etyki, estetyki, historii nauki i filozofii, historii myli
spoecznej, Lublin 2 000, s. 7 0 9 -7 1 9 .

H ildegarda z Bingen , [w:] Powszechna encyklopedia filozofii,

Dotychczas. IV, Lublin 2003, s. 4 5 2 -4 5 7 .
H ildegardy z Bingen zarys filozofii czowieka, Acta Mediaevalia
18 (2005), s. 267-286.
Teologia m oralnoci H ildegardy z Bingen, Studia Antyczne
i Mediewistyczne 2 [37] (2004), s. 127-1 4 0 .
Ku sym fonii chway. Rola muzyki w myli H ildegardy z Bingen,
Etos 73-74 (2006), s. 1 0 3 -1 1 8 .
A. J aboska , A. K owalska, H ildegarda z Bingen. Szkic do por
tretu, [w:] Niebem i sercem okryta. Studia historyczne dedyko
wane dr Jolan cie M alinow skiej, red. M. M alinowski, Toru
2002, s. 2 7 -4 0 .

52

Scivias

M . Zamrz, Byt i muzyka w O rdo Virtutum H ildegardy z Bingen,

[w:] Filozofia muzyki. Stu d ia, Krakw 2003, s. 2 3 3 243.
B. Wieczorek , M istyczne w izje H ildegardy z Bingen, Studia
Antyczne i Mediewistyczne 2 [37] (2004), s. 95105.
J.D . Sawicka, Physica H ildegardy z Bingen, tame, s. 1 0 7 -1 1 0
(s. 1 1 1 -1 2 6 wspominany przekad ksigi o kamieniach
Hildegardy).

J. ukaszewska, Ja k wyglda w izja? Terminologia mistyczna

H ildegardy z Bingen, [w:] Svtec a jeho funkcie v spolecnosti,
t. 1, Bratislava 2006, s. 247260.

J. ukaszewska-H aberkowa, PR O PH ETIA H ILD E G A R D IS.

Autorytet H ildegardy z Bingen w sporach midzy jezu itam i
i A kadem i Krakowsk, Roczniki Filozoficzne 56 [2] (2008),
s. 3 4 5 -3 5 8 .
- Sum m a doktryny chrzecijaskiej H ildegardy z Bingen o wcie
leniu Chrystusa (na podstaw ie I w izji z I I ksigi S civ ias),
Prace Kom isji Filologii Klasycznej Polskiej Akadem ii N auk
39 (2009), s. 1 0 3 -1 2 9 .
- Symbolika w relacji ilustracji i tekstu w pierw szej ksidze Sciv ias
H ildegardy z Bingen, Studia litteraria 2009, s. 7 5 -9 5 .

SC IV IA S.

CHARAKTERYSTYKA DZIEA

Scivias to pierwsze dzieo Hildegardy z Bingen, spi

sane przez ni z objawienia Paskiego. Tytu Scivias jest
form skrcon od sci vias D om ini poznaj drogi Pana5
- zdania o charakterze sentencjonalnym, ujtym w jeden
wyraz1. Tytu zbioru odnosi si do zawartych w trzech
ksigach dwudziestu szeciu wizji, ktre s bardzo od
mienne pod wzgldem dugoci i opisu. Ksigi Scivias,
podobnie jak wizje, rni si. Pierwsza - zawierajca
sze wizji jest stosunkowo krtka, druga - z sied
m iom a wizjami prawie dwa razy wiksza, wreszcie trze
cia (trzynacie wizji) dwa razy tak obszerna jak pierwsza
i druga razem wzite. W edug tradycji spisanej przez Teodoryka w Vita H ildegardis tytu utworu zosta Hildegar1 Wrd wielu interpretacji tytuu tylko niektre opracowania
proponuj imperativus praesentis dla drugiej osoby od scio, scire: sci
lub scii (por. M .M . Davy, Initiation la symbolique romane (X II
sicle). Nouvelle dition de Uessai sur la symbolique romane, Paris
2003; take: M . R zepiska, H istoria koloru w dziejach malarstwa
europejskiego, Krakw 1983). Przewaa niesuszny pogld, i sciw zoeniu Scivias pochodzi od imperativu fu tu ri scito (por. C. H art,
J. B ishop , H ildegardofBingen: Scivias). Forma futuryczna trybu roz
kazujcego jest niezwykle rzadka, tak dla drugiej, jak i dla trzeciej
osoby (w tym wypadku zapewne drugiej) oraz odbiega od prostego
stylu formularnego Hildegardy z Bingen, ktra wyranie unikaa
form rzadkich i niejasnych. Podobnie niewaciwie interpretuje si
sci- jako skrt od nosce.

54

Scivias

dzie objawiony, natomiast viae, opisane w tytule dziea,

s alegorycznie zwizane z Regu w. Benedykta i tak je
naley tumaczy2.
Scivias spisywano przez dziesi lat - od 1141 do
1151 roku3 - i zbir ten pozosta najbardziej znanym
spord dzie mistyczki. Kolejne wizje, ktrych literacki
zapis sporzdzi pierwszy sekretarz Hildegardy, Volmar,
zostay uznane i zatwierdzone przez papiea Eugeniu
sza III i synod w Trewirze. Uznanie najwyszych wadz
kocielnych zapewnio Scivias due zainteresowanie i po
pularno, take wrd ludzi wieckich.
Konstrukcja zbioru jest prosta: ksigi, jak wspo
mniano, zawieraj odpowiednio sze, siedem i trzyna
cie wizji. Podzia na trzy ksigi odwouje si do sym
boliki cyfry trzy - liczby O sb Trjcy witej. Pierwsza
i druga ksiga zawieraj razem wizji trzynacie, tyle samo
co ksiga trzecia. Czci dotycz odpowiednio: porzdku
stworzenia, odkupienia i uwicenia wiata. Sposb zapi

2 Por. A. F rktter, A. C arlevaris, H ildegardis Scivias: In ih

rem Brief an den Mnch Wibert von Gembloux aus dem Jahre 1175
De modo uisionis suae spricht Hildegard ausfhrlich ber ihre Visio.
Eine in Brssel liegende Hs., die diesen Brief enthlt, hat u.a. auch
einen Zusatz, der sich ausdrcklich auf den Titel Scivias bezieht. In
visione etiam vidi quodprim us liber visionum mearum Scivias diceretur,
quoniam per viam lum inisprolatus esty non de alia doctrina. [...] Es sie
noch auf die Benediktusregel hingewiesen, durch die Hildegard in
hohem Mae geistig geprgt und charakterlich geformt wurde. An
zehn Stellen hebt die Regula die Bedeutsamkeit des rechten Weges
hervor. Die via vitae, angusta viay oboedientiae via ist der Lebensweg
gem der Regula .
3Wczajc prac nad miniaturami.

Scivias. Charakterystyka dziea

55

sania wizji pozostaje jednorodny, cho skomplikowany.

Visio otwiera opis wizji obrazu, za ktrym nastpuje
szereg rnej dugoci capitula - rozdzialikw komentu
jcych ogldane na zaczonej iluminacji elementy widze
nia, niekiedy take odnoszcych si do ustpw Pisma
/
witego, innych autorw czy poj i zwyczajw.
Kady opis waciwej wizji koczy wsplna dla danej
ksigi formua, po ktrej nastpuje rozwinicie obrazu.
Interpretacji tekstu Hildegarda dokonywaa bardzo sta
rannie, sowo po sowie, zdanie po zdaniu, zupenie tak
samo, jak pisarze monastyczni interpretowali tekst Pisma
witego4. Pierwsze eksplikacje dotycz zawsze rzeczy
ogldanych w widzeniu, ktre s przez autork alegorycz
nie tumaczone, nastpne rozdziay wyjaniaj doktryn
i prawida wiata ziemskiego, symbolicznie ukazane we
wczeniejszym obrazie5. Hildegarda, jako osoba wycho
wana w kulturze monastycznej, odnajdywaa swoje miej
sce w tradycji Starego Testamentu i Ojcw Kocioa.
Sowa otwierajce kolejne ksigi, a przede wszystkim Incipity wskazuj, e sowa mistyczki odnios si nie tylko
do samego obrazu widzenia, ale take do spraw ziem
skich. Zawsze zgodnie z wol Bo, ktrej przedmiotem
i wyrazicielem jest czowiek6. Wszystkie fragmenty o cha
rakterze pouczeniowym i alegorycznym zostay wytuma
czone w kolejnych capitulis, a tre wyjaniajc wpro
wadzaj pytania Q uid est hoc? lub Quomodo?, w trzeciej
4 Por. C. H art, J. B ishop, H ildegard o f Bingen: Scivias.
5 Por. K. K raft, The German Visionary H ildegard o f Bingen,
[w:] M edieval Women Writers, ed. K.M . W ilso n , Athens 1984.
6 Por. S. F lanagan, H ildegarda, s. 76n.

56

Scivias

ksidze dodatkowo pojawia si zdanie Hoc tale esf. Po

nadto kad z wizji wieczy wsplna dla danej ksigi for
mua. S to odpowiednio: Unde quicum que scientiam
in Spiritu sancto et pennas in fide habet, iste admonitionem meam non transcendat, sed earn in gustu animae
suae amplectendo percipiat78 dla ksigi pierwszej, Sed
qui vigilantibus oculis videt et sonantibus auribus audit,
hic mysticis verbis meis osculum amplexionis praebeat,
quae de me vvente emanat9 w ksidze drugiej i Q ui
autem acutas aures interioris intellectus habet, hic in ar
dente amore speculi mei ad verba haec anhelet et ea in
conscientia animi sui conscribat 10 w ksidze trzeciej.
Doktryna chrzecijaska, przedstawiona z rnych
perspektyw, najpierw wyjania zwizki makro- i mikrokosmosu, wiata widzialnego i niewidzialnego, stworzenia
i upadku. Ksiga druga, w ktrej przewaa obraz Ecclesiae
- Kocioa, powicona zostaa sakramentom odkupie
nia: chrztowi, bierzmowaniu, kapastwu, sakramentowi
pokuty i eucharystii. Maestwo - sakrament stworze
nia - Hildegarda opisaa w ksidze pierwszej Scivias. N a
tomiast ksiga trzecia m a charakter historyczny i zarazem
7 Por. A. F rktter, A. C arlevaris, H ildegardis Scivias.
8Ktokolwiek wic zdobywa mdro w Duchu witym i obron
w wierze, ten nie przekracza Mojego napomnienia, lecz objwszy j,
t wanie mdro zachowuje w swoim dowiadczeniu duchowym.
9 Kto jednak dostrzega czujnymi oczyma i syszy uwanymi
uszami, ten przyjmie i ucauje niezgbione sowa, ktre wypywaj
ze Mnie ywego .
10 Kto jednak dostrzega czujnymi oczyma wewntrznego czucia,
w w gorcym zapale Mej mioci, ktra Mnie odzwierciedla, apczy
wie zapragnie tych sw i zapisze je w sumieniu swej duszy .

Sciyias. Charakterystyka dziea

57

pouczeniowy. Z jednej strony mistyczka przedstawia

wiat budowl zbawienia, a z drugiej jego doskonay
niebiaski obraz, ktry nastanie u progu czasw11. Wie
czca ksig drug wizja niebiaskiej harmonii, ktr
H ildegarda usyszaa i opisaa w ostatniej, trzynastej wi
zji, stanowi pierwowzr Ordo yirtutum pierwszego mora
litetu liturgicznego12.
Mistyczny i wizjonerski charakter Sciyias jest wyjt
kowy, przedstawia pen summ doktryny chrzecijaskiej,
stanowic take sui generis podrcznik ycia chrzecija
skiego13, w ktrym wan rol odgrywa element dydak
tyczny. Hildegarda najczciej zwraca si do ogu wier
nych, jednak kieruje swe nauczanie take do konkretnych
jednostek, grup spoecznych (np. ksiyw drugiej ksidze
Sciyias) i innych osb. Z zasady nauczanie autorki odnosi
si zwaszcza do zakonnikw i kleru, jednak laicy, zdaniem
Hildegardy, rwnie maj swoje miejsce w planie zbawie
nia. Std te autorka nie pomija ich w swoim dziele.
Najwaniejszym zagadnieniem, ktre Hildegarda po
rusza w zwizku z osobam i wieckimi, jest maestwo
(wizja 1,3). To bardzo odwane ujcie problemu, bo cho
mistyczka wedle redniowiecznych ideaw podkrela
wyszo stanu kapaskiego, jednak nie odmawia zba
11 Por. C. H art, J. B ishop, H ildegard ofBingen: Sciyias.
12 Por. J. ukaszewska, Ergo et nunc militemus o trzynastej wi
zji z trzeciej ksigi Sciyias Hildegardy z Bingen, Terminus, r. V, z. 1,
Krakw 2003, s. 243248 oraz H ildegarda z Bingen, Zachta cnt
i sprzeciw wobec diabelskiego zwodzenia (SciyiasIII, 13,9), Terminus,
r. V, z. 1, Krakw 2003 (przekad), s. 248263.
13 Por. S. F lanagan, Hildegarda.

58

Scivias

wienia take maonkom. Wprawdzie niektrzy wybitni

teologowie bywali niechtni sakramentowi maestwa
i z rzadka wspominali o prokreacji, jednak szerzce si
skrajne pogldy katarw doprowadziy w wieku X II do
liturgicznego ustalenia rytu maestwa14.
Dzieo Scivias posiada wiele warstw: w spom nian ju
teologiczn, profetyczn, jako ksiga wizji alegorycz
nych z doczonym ich wyjanieniem, wreszcie to jedyny
redniowieczny przykad tekstu i miniatur, ktre po
wstay pod opiek jednej osoby. Najwczeniejszy m anu
skrypt, ktry zosta sporzdzony okoo 1165 roku w Rupertsbergu przez mniszki z konwentu zaoonego przez
sam Hildegard, zawiera trzydzieci pi kolorowych
i malowanych take zotem i srebrem ilum inacji15. Pod
wzgldem wartoci artystycznej miniatury nie ustpuj
zawartoci tekstu. Wymagay wielkiego nakadu pracy
i kosztw. Autorem ilustracji bya prawdopodobnie kt
ra z mniszek lub ktry z mnichw pobliskiego opactwa

14 Por. tame, s. 78. Warto te pamita, e gwnym orodkiem

dziaalnoci katarw w Niemczech bya wanie nadreska Kolonia.
15 Por. wstp do A. F rktter, A. C arlevaris, Hildegardis
Scivias: I. Vollstndige Handschriften: W IESBADEN , Hess.
Landesbibliothek, Hs. I, um 1165, seit 1945 verschollen, E IBIN G EN ,
Bibi, der Abtei St. Hildegard, Fotokopie von W in Originalgre aus
dem Jahre 1927, EIBIN G EN , Bibi, der Abtei St. Hildegard, hand
gefertigtes Pergament - Faksimile aus den Jahren 1927-1933, [...]
Bereits 1912 setzten L. Baillet und sein Mitarbeiter P. De Puniet die
Entstehung der Hs. in die Jahre 1160 bis 1180. sie konnten sich debei vor allem auf Schrift und Miniaturvergleiche mit zeitgenssischen
Handschriften von Klstern sttzen, die mit Hildegard freundschaft
lich verbunden waren besonders mit Hss. aid Trierer Klstern.

Scivias. Charakterystyka dziea

59

benedyktynw16. W porwnaniu z pniejszymi ilumi

nacjami z dzie Hildegardy wida take wyranie wik
sz pieczoowito w oddawaniu szczegw duchowych
dozna i ich bardziej indywidualny charakter. Niestety
ten wanie rkopis zawierajcy Scivias zagin w cza
sie bombardowania Drezna, dokd zosta przewieziony
w roku 1944, i nigdy nie zosta odnaleziony17. Ilustra16 C.R. Dodwell okrela nawet dokadnie, gdzie i w jakich okolicz
nociach mogy powsta ilustracje. We have spoken in an earlier chap
ter o f paintings inspiring visions; conversely, in this area o f Germany
the visions o f the SCIVIAS were recorded by painters. Both the preface
to the SCIVIAS and a letter to the theologian Guibert of Gembloux
note that from the age o f five Hildegard had visions [...]. There was
a picture o f Volmar at work in the first illustrated manuscript of the
SCIVIAS, which was studied by Goethe but has been missing since
1945 and is known to us only by reproductions published by Bckeler
and others. In Baillet s view, the lost manuscript was made in close con
sultation with Hildegrad herself at the Trier monastery of St Mathias,
whose abbot, Ludwig, was one o f the Abbesss greatest admirers. If so,
it can be dated between 1150, when the original record of the visions
was completed, and 1179, the year o f Hildegards death - probably near
later date, for it has difficulties with Trier works at o f c. 1180. (Por.
C.R. D odwell, The Pictoral Arts o f the West 800-1200, Yale 1993).
17 Por. H ildegard von B ingen , Lieder., hrsg. von P. Barth
O SB, M .I. R itscher O SB, J. Schmidt-G rg, Salzburg 1969, s.
319: Die zweite handschrift, die Hildegards Liedtexte mit den
Noten enthlt, ist der Riesenkodex (=R). Er befindet sich in der
Hessichen Landesbibliothek zu Wiesbaden und trgt die Signatur
Hs. 2. Der Kodex, des aus 481 Pergammenblttern in der Gre
460x300 mm. Besteht, die jeweils in zwei Kolumnen beschrieben
sind, wurde kurz nach Hildegards Tods (1179) angelegt. Wie die
quellenkritischen Untersuchungen nachgewiesen haben, ist er in
der Zeit von 1180 bis 1190 entstanden. Die Handschrift enthlt
die Hauptwerke Hildegards: Scivias, Liber vitae meritorum, Liber

60

Scivias

cje i tekst znamy z facsim ile, wykonanego przez benedyk

tynki z Eibingen w latach 1927-1933. M iniatury prze
malowaa D om na Josepha Knips.
Wszystkie dotd wymienione cechy Scivias nie ujaw
niaj jeszcze przyczyn, dla ktrych dzieo to naley do
trudniejszych w odbiorze. Wprawdzie Hildegarda wyro
sa w wiecie ustalonych praw oraz panujcej jednolitej
stylistyki plastycznej i literackiej, jednak cele i zadania
jej pisarstwa byy wtrne w stosunku do idei przewod
niej. Przede wszystkim miaa ona dawa pouczenia
i wskazwki. Obraz wizji - symboliczny i nader zawikany, nawet ujty plastycznie - nie oddawa i nie wyja
nia wszystkich secreta D ei. M etoda tumaczenia przyjta
przez Hildegard polega na analogii obrazowej. Tak cz
ste w Scivias quasi, sicut, ut i inne, mniej bezporednie
porwnania pozwalaj czytelnikowi poj tajemnice B o
skie. M im o to bardzo szczegowe analogie nie docieraj
do najgbszych warstw, gdy te nawet mistykowi nie s
do koca znane.
Inna trudno interpretacyjna zasadza si na zawikaniu. W tekcie, ktry opisuje obraz, bardzo trudno nie
kiedy zrozumie, gdzie koczy si opis przedmiotu wi
dzenia, a gdzie zaczyna refleksja na jego temat. Zlewaj
si w jedno: proces widzenia i jego przedmiot. Zreszt
nawet sama Hildegarda nie uatwia zadania ani czytel
divinorum operum, die Hildegard-Vita der Mnche Gotfried und
Theodorich, eine umfangreiche Briefsammlung, die Litterae ignotae un die Lingua ignota . Inne rkopisy i kopie, por. take: S.
H auschild, Mnche, M aler, M iniaturen. D ie Welt der m ittelalterli
chen Bcher, Stuttgart 2005, s. 132.

Scivias. Charakterystyka dziea

61

nikowi, ani innemu odbiorcy, gdy oba zjawiska okrela

tym samym sowem visio. Zam iast tego ostatniego poja
wiaj si take: verum lumen oraz vera lux. M im o i obiek
tem widzenia mistycznego Hildegardy jest zwykle obraz
lub pewna sekwencja wydarze, gwnym rodkiem, za
pom oc ktrego mistyczka poznaje niebieskie tajem
nice, jest gos z wysoka. Zatem Hildegarda najpierw wi
dzi obraz, niekiedy sam wiato, z ktrej sycha gos.
Czasami przemawia do niej jaka posta widziana w ob
razie. Zwykle ta pojawiajca si osoba jest jedn z upo
staciow anych cnt: mioci niebiask, pokor, mio
sierdziem, zwycistwem, cierpliwoci i wieloma innymi,
sporadycznie dochodz do gosu take postaci grzechw.
C o interesujce, Hildegarda nigdy nie stosuje przy
powieci w tumaczeniu wizji. Obraz visionis, na wzr
starotestamentowych proroctw, musi pozosta niedopo
wiedziany18. Charakter profetyczny Scivias podkrelaj
zwroty skierowane do mistyczki przez gos z jasnoci lub
mwic posta. Surge, clam a, die, jak rwnie inne imperatiwy nie odnosz si do treci wyjaniajcej wizj wa
ciw, lecz do obrazu, ktry Hildegarda ma opowiedzie
innym, zwykle sabym i bezrozumnym. W wypadku Sci
vias proroctwa m aj charakter oglny i powszechny - nie
odnosz si do konkretnych sytuacji i postaci. To zupe
nie inaczej ni w listach, ktre przewiduj najblisz przy
szo, zarwno dobr, jak i znacznie czciej - tragiczn.
Profetyczny charakter Scivias podkrelaj take zdania
w kadej z wizji: autorka powtarza informacj o gosie
18 Por. A. F rktter, A. C arlevaris, Hildegardis Scivias.

62

Scivias

z nieba, ktry przemawia do niej. M im o to Scivias to

jednak dzieo apokaliptyczne, ale w dawnym, greckim
tego sowa znaczeniu19. Jako prorokini, Hildegarda wyja
wia przeszo, teraniejszo i przyszo.
Ukierunkowanie pisarstwa Hildegardy na wyjania
nie mysteria secretorum D ei, a nie na dziaanie o charakte
rze naukowym powoduje, e dzieo Scivias nie wpisuje si
w dzieje historii filozofii20. Rwnie ona sama prosi, by nie
przypisywa jej takiej roli, gdy dziaanie aski jest nadprzy
rodzone i nie wynika z mdroci samej mniszki. Bowiem a
den rozum i poznanie ludzkie same z siebie nie wpywaj
wcale na zrozumienie zjawisk transcendentnych i, jak pod
powiada wielokrotnie sama autorka, mog im nawet zaszko
dzi. Nie mdro, wiedza ub zdolnoci, ale wanie dusza
pozwala dotrze do Boga. W tym postrzeganiu czowieka po
przez jego dusz Hildegarda wyprzedza historycznie Summ
w. Tomasza z Akwinu.
Sposb werbalizacji duchowych dowiadcze H ilde
gardy by zgodny z jej natur, wyksztaceniem i epok,
w ktrej ya. Jako benedyktynka ca terminologi teo
logiczn zaczerpna z Reguy w. Benedykta i z trady
19 A7COKaX,i)7iT8v to

uncover, to disclosey to reveal, to mad known

- odkrywa, wyjania, wyjawia (por. L iddel , S cott, GreekEnglish Lexicn, Oxford 1998). Por. take: P. D inzelbacher, Angst im
M ittelalter, Teufels, Todes- und Gotteserfahrung: Mentalitdtsgeschichte
und Ikonographie, Paderborn, Miinchen, Wien, Ziirich 1996.
20 Por. L. Kuc, Z historii pogldw na czowieka w wieku dwuna
stym wita H ildegarda z Bingen, Roczniki Filozoficzne K U L 2/3
(1949/1950), por. take: M. K owalewska, Prophetissa teutnica wita Hildegarda z Bingen; ycie i dzieo, [w:] Duchowo i religijno
kobiet dawniej i dzi, Pozna 2000.

Scivias. Charakterystyka dziea

63

cji monastycznej, natomiast poruszan w komentarzach

problematyk odnosia do wspczesnoci. Tym te na
ley tumaczy umiarkowanie maryjny charakter wizji
i wyranie podkrelane czowieczestwo Chrystusa21. Dla
osoby yjcej w wieku X II wiat by odbiciem wiata wy
szego, a kade zjawisko ziemskie - rzeczywiste, a zarazem
Boskie i transcendentne. Hildegarda, poruszajc najpierw
zagadnienia dotyczce sposobu ycia, diety i rwnowagi
duchowej czowieka, w sposb naturalny doprowadza go
do wizji alegorycznego dramatu, w ktrym cnoty raduj
si jednoci z dusz22.
O dobrej znajomoci Pisma witego i dzie autorw
chrzecijaskich, ktr zyskaa Hildegarda, nie dowiadu
jem y si bezporednio z pism przez ni pozostawionych.
Ani w Scivias, ani w pniejszych dzieach nie ma ad
nych dosownych cytatw i nawiza23. Dodatkowym
utrudnieniem jest wyjtkowy styl Hildegardy, w kt
rym nieatwo odrni myl wasn autorki od tekstu
objawienia, a co dopiero myl zaczerpnit z innego pi
sma. Ponadto, jak mona sdzi, niewiasta ta nie przeja
wiaa ochoty do bezporedniego nawizywania do zna
nych jej utworw. Jedyny wyjtek, a i ten wytumaczy
21 Por. E. A. M atter, The undebated debate: gender and the image o f
God in medieval theology, [w:] Gender in debatefrom the early M iddle
Ages to the Renaissance, eds. T.S. Fenster, C.A. L ees, Palgnave 2002.
22 Por. K. K raft, The German Visionary.
23 Por. C h . M eier, Vergessen, Erinnern, Gedchtnis im GottMensch-Bezug, Zu einem Grenzbereich der Allegorese bei Hildegard
von Bingen und anderen Autoren des M ittelalters, [w:] Verbum et
Signum , Mnchen 1975.

64

Scivias

mona rang utworu, stanowi glossy Pisma witego,

zaznaczone zreszt w kolejnych capitulis. Niemniej jed
nak jest rzecz pewn, e Hildegarda skrycie odwoywaa
si do Reguy w. Benedykta (zwaszcza w drugiej ksi
dze Scivias), liturgii i pism niektrych O jcw Kocioa:
w. Augustyna, w. Hieronima, w. Grzegorza W ielkiego
i w. Bedy Czcigodnego. Tych bowiem autorw czytano
wwczas powszechnie w klasztorach. Z innych pisarzy
wymieni mona: w. Izydora z Sewilli, Rabana M aura
i Notkera z St. Gallen, a take Bernarda Silvestris i in
nych, jednak w Scivias trudno mwi o bezporednim do
nich nawizaniu.
Scw ias to dzieo wyjtkowo zoone. Z jednej strony
ukazuje pryncypialny charakter autorki, z drugiej jednak
stanowi literackie wiadectwo kultury, w ktrej wyrosa
Hildegarda. Wiele rozmaitych cech, take to, e zostao
napisane przez kobiet, decyduje o jego wyjtkowoci.
W kadym razie nie da si go porwna z adnym innym.

KOMENTARZ DO TUMACZENIA

Scivias, jak zaznaczono wczeniej, jest zbiorem wizji

osadzonych w czasach i kulturze XII wieku. W zwizku
z tym od tumacza wymaga nie tylko, co stanowi nie
jako rzecz naturaln, by dobrze zrozumia tekst, ale take
by odpowiednio dokadnie pozna realia, w ktrych po
wstao dzieo. Staraam si zatem moliwie dobrze po
zna Scivias od strony jzykowej.
Analiza filologiczna, od ktrej rozpoczam meto
dyczne zgbianie tekstu Scivias, nie wystarcza, aby we
waciwy sposb zrozumie, przedstawi i przetuma
czy dzieo. To zbir, ktrego nie mona interpretowa
woderwaniu od ta historycznego i uwarunkowa kultu
rowych, wktrych powstawa. Wprzypadku Scivias pro
blem wydaje si o tyle duy, e jest to zapis dowiadcze
mistycznych, zatem naleao je zrozumie i przedstawi
wkontekcie historii estetyki, wiedzy o kulturze, analogii
z utworami literackimi i innymi dzieami sztuki, wreszcie
pewnej tradycji.
Ten wanie proces poznawania dziea przekona mnie
niezbicie, iwwypadkupodobnego zbioru niejest moliwe
tumaczenie dosowne, choby z tego prostego powodu, e
jzyk polski nie znosi konstrukcji gramatycznych waci
wych redniowiecznej acinie: wielokrotnie zoonych ablatiww absolutw, szeregu wzajemnie zalenych rzeczow
nikw abstrakcyjnych itp. Dodatkow trudno stanowi

Scivias

66

swoisty styl Hildegardy. Istniejce przekady Scivias: nie

miecki, angielski i francuski nie mogy pomc wtumacze
niu na jzyk polski, gdy w kadym z nich autor na swj
sposb interpretowa acin. Ponadto odrbnyproblem sta
nowi niejasne fragmenty oryginau, ktre staraam si za
chowa w tumaczeniu: opuszczenia, niedopowiedzenia,
niejasne porwnania. Pozostawiam rwnie liczne powt
rzenia, udziwnione figury etymologiczne, trudne partie,
ktre wymagaj duszej refleksji.
Na uwag zasuguje rwnie to, e w wybranych
miejscach Hildegarda odwouje si do fragmentwPisma
witego. Zwykle jednak cytat suyjej jako przykad lub
odwoanie. Hildegarda interpretowaa fragmenty Pisma
witego w sposb, ktry wyklucza dosowne przytocze
nie dostpnych przekadwBiblii. W zwizku z tym sto
sowne przypisy uwzgldniaj nie aciski tekst Wulgaty,
lecz polsk wersj Pisma witego i w wikszoci zostay
przeoone przez tumacza.
***
Na zakoczenie kieruj wyrazywdzicznoci do wielu
osb, ktre w pracy tumacza suyy mi swym wspar
ciem i wiedz. Przede wszystkim panu prof. Maciejowi
Wodarskiemu, ktry przez lata towarzyszy mi w zma
ganiach z tekstem Scivias. Sw pomoc okaza mi take
nieyjcy ju o. Augustyn Jankowski OSB oraz mj Tata,
Andrzej ukaszewski.
Dzikuj rwniepanu prof. JerzemuStrzelczykowi za
cenne uwagi oraz bratu Michaowi Gronowskiemu OSB

Komentarz do tumaczenia

67

za yw wspprac przy przygotowaniu ostatecznej wer

sji tekstu, wreszcie take Rodzinie, szczeglniej Mowi Jakubowi Haberko, za to, e podtrzymywali mnie na du
chu w chwilach zwtpienia.
Polski przekad Scivias ukazuje si 860 lat po tym,
jak Hildegarda zakoczya prace nad jego spisywaniem
(1151/1152).
Mam nadziej, e tumaczenie Scivias pozwoli jego
czytelnikom lepiej pozna autork tego dziea - Hildegard z Bingen, porednio take barwn kultur rednio
wiecza, wktrej ya i pisaa ta niezwyka benedyktynka.

przegldowe streszczenie w izji 1

Ksiga pierwsza: Stworzenie i jego Stwrca

Wizjapierwsza
Obraz opisany przez Hildegard przedstawia Boga
- Stworzyciela wiata, ktry zasiad na grze w kolorze
elaza. Gra symbolizuje wieczno Krlestwa Boego.
Oprcz wytumaczenia alegorezy wizja ta zawiera ko
mentarz podkrelajcy dwie cnoty: Boja Bo i Ub
stwo. Te dwie cechy ducha zbliaj ludzi do zrozumienia
nakazw Stwrcy. Hildegarda zostaa posana na wiat
jako wyrazicielka Jego sprawiedliwoci - tak te zostaa
nazwana, a obraz ten nawizuje do wizji wityni zapisa
nej w Ksidze Izajasza (Iz 6,1-8). Autorka posiada ask
wgldu wludzkie intencje i tajemnice oraz osdzania ich,
tak jak dokonuje tego sam Bg.
Wizja druga
Wizja ta jest bardzo skomplikowana. W skrtowej
i alegorycznej formie przedstawia upadek Lucyfera i in
nych aniow, ktry w nastpstwie spowodowa grzech
pierworodny Adama i Ewy. Anioowie przedstawieni zo
stali w postaci traccych jasno gwiazd, natomiast Ew
- jako matk wszystkiego stworzenia - symbolizuje biaa
chmura. Jedynie Adam ma ksztat ludzkiej osoby. Dzieci
1Por. A. Furktter, A. Carlevaris, Hildegardis Scivias; take:
C. Hart, J. Bishop, Hildegard ofBingen: Scivias.

70

Scivias

Adama i Ewy maj zastpi upade anioy. Bardzo zo

ony obraz tumacz kolejne capitula, w ktrych Hildegarda obarcza win za upadek i sabo czowieka nie
Ew, lecz Szatana.
Ukazanie historii pierwszych ludzi stanowi podstaw
dla nauki dotyczcej maestwa i pciowoci. Hildegarda
przedstawia tutaj caociow i pen doktryn chrzecija
stwa, ktra odnosi si do maestwa. Naucza wprawdzie,
e najdoskonalszy stan to dziewictwo, jednak popiera
take maestwo, ktre, cho skaone grzechem pierwo
rodnym, jest jednak dzieem stwrczym Boga. Warun
kiem koniecznym do zawarcia maestwa jest dojrzao
obu osb. Hildegarda cakowicie potpia rozwody, nie
rzd i cudzostwo, przestrzega przed zawieraniem ma
estw przez osoby spokrewnione. W relacjach midzy
kobiet i mczyznpodkrela przewodni rol tego ostat
niego, ale rwnie wzajemne dopenienie obu pci. Jedno
Capitulumwyjania sowa w. Pawa z Listu do Koryntian
(1 Kor 11,9). W tym samym miejscu podkrela si komplementarno stworzenia kobiety i mczyzny: oboje po
wstali ze wzgldu na siebie nawzajem.
Z przepisw bardziej szczegowych Hildegarda po
zwala uczestniczy w naboestwach i wchodzi do ko
cioa kobietom majcym menstruacj, jednak zabrania
tego rannym mczyznom.
Cho na skutek grzechu pierworodnego Adam i Ewa
zostali wypdzeni z Edenu, jednak prawe i cnotliwe po
stpowanie moe zapewni ich potomkom wieczne zba
wienie. Zapewnienie raju, wktrym Bg oddaje czowie
kowi jego pierwotn harmoni, koczy t wizj.

Przegldowe streszczenie wizji

71

Wizja trzecia
Pikna miniatura ilustrujca t wizj przedstawia ko
smiczne jajo, ktre symbolizuje wszechwiat. Bg utrzy
muje rwnowagtej strukturydziki rwnowadze si: wie
jcych wiatrw i oddziaywujcych na siebie przestrzeni.
Hildegarda dostrzega najpierw szerok smug wiata,
ktra oznacza Boskie oczyszczenie, wtej przestrzeni wiej
take wiatry oczyszczenia. Pojawiajce si ywioy: czyste
powietrze i woda symbolizuj wiar i chrzest. W struk
turze kosmicznego jaja wida take inne, mniejsze ciaa
niebieskie. Centralne soce sprawiedliwoci to Chry
stus, a zastpujcy je ksiyc to Koci odbijajcy wia
to soca - Chrystusa. Hildegarda nie wdaje si w szcze
gowe opisywanie kosmicznego jaja, stwierdza tylko, e
jest wsze na grze, szersze w rodku i zwa si znowu
u dou. Zasadnicze rozwaania zawarte wczci wyjania
jcej dotycz tajemnicy wcielenia i Kocioa.
Wyobraenia rnych cia niebieskich pozwalaj Hildegardzie z jednej strony ukaza ich symbolik, z drugiej
stanowipretekst do potpienia ludzi wrcychzgwiazd.
Magia i astrologia s dzieami Szatana. Zdaniem wizjo
nerki, nie mona z faszywych interpretacji wszechwiata
wynie adnych wanych informacji, natomiast su
one diabelskim knowaniom i uwodz ludzi.
Wizja czwarta
W tej trzyczciowej wizji Hildegarda przedstawia
dusz i ciao oraz ich wzajemne relacje. Pocztek - pierw
sz cz - stanowi symboliczne opowiadanie, rozwinite
w kolejnej czci jako nauczanie dotyczce ludzkiej na

72

Scivias

tury i psychologii, wreszcie trzecia zawiera moralne za

chty i pouczenia. Kadej z kolejnych czci towarzyszy
osobna iluminacja. Natomiast ilustracja do caej wizji po
dzielona jest wzdu na dwie czci, z ktrych prawa za
wiera jeszcze pi innych obrazw.
Dugie symboliczne opowiadanie poprzedza waciw
interpretacj widzenia. Jest to historia duszy, ktra wcza
sie swej wdrwki, w tabernaculumludzkiego ciaa, zagu
bia sw matk - Syjon. Dusza uala si nad utraconym
rajem i szuka nowego tabernaculum, ktrym obdarzy j
Bg. Druga ilustracja nawizuje do pierwszego z piciu
obrazwiluminacji gwnej i przedstawia walk uwizio
nej duszy z demonami.
Kolejne capitula opisuj gos z nieba tumaczcy wi
zj waciw - wstpienie duszy wpd, ktry pocz si
w onie matki. Nastpnie za pomoc tradycyjnego po
rwnania do trzech rodzajw serwprzedstawiono pro
blem poczcia i ciy. Mianowicie jako mleka, czyli
ludzkiego nasienia, warunkuje si, sabo, dobry lub
zy charakter sera, czyli pocztego czowieka. Odpowia
dajca temu fragmentowi ilustracja w lewej kolumnie
iluminacji gwnej ukazuje mczyzn i kobiety - rodzi
cw. Nios oni garnki z mlekiem, do ktrych Diabe
dola zepsucie. Nastpuje teraz rozwaanie o siach du
szy i ciaa, rozumie i sumieniu. Wprawdzie dusza i ciao
maj harmonijnie wsppracowa, jednak ciao, na sku
tek nieustannych knowa i zasadzek Szatana, jest r
dem rozterek duszy. Druga ilustracja przedstawia wa
nie posta ludzk, ktra klczc i modlc si, odpdza
owe szataskie knowania. Trzecia ilustracja ukazuje dia

Przegldowe streszczenie wizji

73

by i anioy zabiegajce o dusz ulatujc z ciaa zmar

ego czowieka.
Wizjapita
Zarwno ilustracja, jak i tekst przedstawiaj Syna
gog, matk wcielenia i wiekr Kocioa. Synagoga nie
widzi, jest lepa, gdy nie uwierzya w Syna Boego. Na
jej piersiach, podtrzymywany rkoma, siedzi Mojesz,
natomiast jej wntrze wypeniaj inne postaci Starego Te
stamentu. Capitula wyjaniaj take, dlaczego wsercu Sy
nagogi stoi Abraham, a w onie - pozostali prorocy. Hildegarda za gosem natchnienia tumaczy rwnie rne
kolory szat Synagogi.
Wizja szsta
W koncentrycznych orszakach Hildegarda najpierw
przedstawia, nastpnie w capitula charakteryzuje chry
anielskie. Wedug tradycyjnego podziau, zgodnie z rang,
s to: anioowie, archanioowie, moce, potgi, panowa
nia, zwierzchnoci, trony, cherubiny i serafiny. Stanowi
one trzy chry: po dwa, pi i dwa orszaki. Taki podzia
odpowiada ludzkiej naturze. Anioowie i archanioowie
symbolizuj ciao i dusz, cherubiny i serafiny - znajo
mo i mio Boga, pi orszakw rodkowych to pi
zmysw czowieka.
Wszystkie orszaki brzmi jednogonie w harmonij
nym piewie, jak wyjania dalej wizja. Dwik ich zgod
nego piewu wychwala dziea Boe, ktre dokonuj si
w ludziach.

74

Scivias

Ksiga druga: Odkupiciel i Odkupienie

W izja pierw sza
Pocztkowa wizja drugiej ksigi nawizuje do istot
nych treci poruszonych w ksidze pierwszej. Hildegarda
przypomina o swoim prorockim powoaniu, opisuje
take stworzenie i upadek czowieka - jednak tym razem
mistyczka eksponuje drug O sob Trjcy witej. W izja
1,2 opisywaa gwnie Ew i Szatana, natomiast wizja 11,2
koncentruje si na Chrystusie i Adamie. Najpierw H il
degarda widzi Ogie, ktrego w ogle nie da si ugasi
i ktry cay je st yciem. W ogniu tym wida take po
mie w kolorze nieba, symbolizujcy wieczno Sowa
- Logosu. Po stworzeniu pierwszej istoty ludzkiej Bg
w Trjcy Jedyny obdarzy j sodkim poczuciem posusze
stwa w ksztacie janiejcego kwiatu (widocznego take
na iluminacji), lecz Adam, zrywajc go, zgrzeszy i dla
tego upad w gbok ciemno. Zakazany owoc z Ksigi
Rodzaju zosta tutaj przedstawiony w formie kwiatu za
chcajcego czowieka do zerwania go. Ta wizja poucza
zatem, e grzech jest jednym z zaniedba, posuszestwo
- dobrem, a zo - brakiem dobra. Takie spojrzenie od
powiada bardzo cile myli Hildegardy, zdaniem ktrej
znajomo dobra i za to dar Boga dla ludzkoci, a nie
efekt szataskich knowa.
Zbawienie dokonuje si stopniowo. Najpierw noc,
w ktrej Ewa i Adam zgrzeszyli, owietliy janiejce gwiazdy
patriarchw, kolejno gwiazdy prorokw, z najwyszym Ja
nem Chrzcicielem, wreszcie Chrystus pojawia si jako blask
witania. Dziki swemu cierpieniu i zmartwychwstaniu od

Przegldowe streszczenie wizji

75

kupi Adama, ktrego los zosta w wizji przeciwstawiony

cakowitemu upadkowi Szatana. N a ilustracji Adam poja
wia si trzykrotnie: jako stworzenie powstae z gliny {adamah - czerwona ziemia); jako mody mczyzna, ktry wy
ciga sw rk po kwiat, i jako stary czowiek, ktry zapad
si w ciemno i wrci do swej ziem i. W tekcie nie ma
mowy o stworzeniu wiata w cigu szeciu dni, ktre na ilu
stracji zostao dodane i zajmuje jej centralny okrg. W tym
okrgu kady z szeciu dni ma odpowiednio swj mniejszy
okrg. Podobnie jedno Stwrcy i Odkupiciela, przedsta
wiona w formie symetrycznych psfer - zotej i srebrnej,
widoczna u gry i na dole, nie zostaa opisana w tekcie wi
zji. Palec Boy, wypuszczony z grnego pkola, owietla
nowo stworzonego Adama. N a znak odkupienia posta sta
rego Adama zostaa owiedona jasnoci Chrystusa powsta
ego z martwych.
W izja dru ga
Z niewiadomego powodu wizja ta, przedstawia
jca Boga w Trjcy Jedynego, nastpuje za wizj Zbawi
ciela, zamiast j poprzedza. By moe dlatego, e Trjca
wita zostaa objawiona czowiekowi po raz pierwszy
przez wcielenie Syna. Boga Ojca, Syna i Ducha witego
symbolizuje janiejce wiato, odziana w szafirow szat
posta ludzka i ogie. W izja przedstawia jedno i nierozdzielno tych O sb. Nastpnie Hildegarda przedstawia
trzy porwnania odnoszce si do rzeczy stworzonych: do
kamienia, jego trwaoci i mocy rozgrzewajcej, do ognia
z jego wiatem, ciepem i kolorem, i do sowa - w jego

76

Scivias

brzmieniu, tchnieniu i znaczeniu2. Analogia z pom ie

niem i ogniem ma star tradycj, natomiast Hildegarda
rozwina j w oryginalny sposb. Warto take nadmie
ni o specyfice porwna - wzajemn relacj O jca i Syna
2
Por. M. Rzepiska, H istoria koloru w dziejach m alarstwa, s. 117
118: Blask zota i blask wiata spotykay si tutaj w sposb za
mierzony dla wyraenia filozofii metafizycznej epoki [mowa
0 Bizancjum]. W krgu kultury aciskiej brak wielkich dzie sztuki
bdcych tak dosown i jednoznaczn interpretacj filozofii wia
ta. Istniej natomiast przykady w iluminatorstwie ksikowym,
a jeden z nich jest szczeglnie interesujcy jako bezporednia ilustra
cja tekstu cakowicie mistycznego i wizjonerskiego. [...] Miniatura
jest ilustracj wizji w. Hildegardy, ktrej opis zawarty w tyme
kodeksie brzmi nastpujco: Przeto ujrzaam najwspanialsz wia
to, a w niej posta czowieka szafirowej barwy, ktra caa pona
najpikniejszym, iskrzcym ogniem, i ta wspaniaa wiato przeni
kaa w iskrzcy ogie, a w iskrzcy ogie przenika ca ow wspa
nia wiato, a wspaniaa wiato i arzcy si ogie przenikay
ca posta czowieka, stajc si jednym wiatem dziki tej samej
mocy i potdze. Hildegarda sama dalej objania, e wiato w tej
wizji oznacza Boga Ojca, ogie - Ducha witego, a ksztat ludzki
- wcielenie Logos, czyli Chrystusa. Miniatura ukazuje posta ludzk
porodku dwch koncentrycznych okrgw. Posta jest cakiem b
kitna - twarz, rce, nogi i szata; koo wewntrzne (Duch wity) jest
malowane czystym zotem, koo zewntrzne (Bg Ojciec) - czystym
srebrem. Mowa symboliczna barwy jest tu tak skrupulatna, wrcz
drobiazgowa, e srebro z krgu pierwszego przenika wyran, wsk
smug okrg zoty, otaczajc ca posta Chrystusa jako zaznaczenie
Jego Boskiej natury. Jest to wic ilustracja cakowicie dosowna, cho
anaturalistyczna. Taka rwnolego tekstu i obrazu pod wzgldem
wymowy barw jest jednak zjawiskiem bardzo rzadkim. Symbolika
barwy - tak jak j nam pokazuj pisma redniowiecza - bya oglna
1 raczej ramowa. Jej magiczno-fantastyczny charakter, zgodny z du
chem epoki, pobudza wyobrani i dopuszcza wielk swobod in
terpretacji artystycznej .

Przegldowe streszczenie wizji

77

Hildegarda nazywa objciem matczynej mioci Boga, ktr

jest miosierdzie.
N a iluminacji wida take rwnolego i dosowno
symbolicznego jzyka Hildegardy oraz jego odzwiercie
dlenia. O to ogie i wiato zyskay wsplny rodek i wza
jemnie si przenikaj jak koncentryczne koa w zotym
i srebrnym kolorze. Janiejsze koa wewntrz tych kon
centrycznych k oznaczaj si i witalno Boga.
W izja trzecia
To pierwsza z czterech wizji, ktre dotycz Kocioa
i sakramentw. Zreszt Koci Ecclesia w postaci ko
biety bdzie si powtarza jako wizualny element
wsplny. Chrzest, sakrament macierzystwa Kocioa,
zosta przedstawiony w uderzajcy sposb, dosownie
przerysowany na ilustracj. Obraz dzieli si na cztery
mniejsze wizerunki, ktre odnosz si do odpowiednich
fragmentw wizji. M ona je interpretowa w dowolny
sposb: z gry do dou, od lewej do prawej i na odwrt.
Pierwszy obraz z lewej to Koci - Ecclesia, brama
Chrystusa, ktra, przedstawiona jako niewiasta, czule
obejmuje otarz Zbawiciela. W drugim przygotowuje si,
by da ycie dzieciom Boga, a szczliwi anioowie zasia
daj na swych miejscach w niebie. Trzeci obraz to chrzest.
Pojawiaj si dwa tradycyjne symbole i wizerunki, ona
Matki Kocioa i sieci witego Piotra. Konwertyci czy
katechumeni, przedstawieni jako dzieci, pchaj si i chc
wej do ona ich matki, by narodzi si na nowo. Koci
wydaje dzieci na wiat przez usta, to znaczy przez sowa
bogosawiestwa i tchnienie Ducha.

78

Scivias

Kolejny obraz przedstawia dysk symbolizujcy Trjc

(analogicznie do poprzednich wizji). Natom iast chrzecija
nie, ktrzy wanie otrzymali sakrament chrztu, zdejmuj
ciemne szaty, w ktre byli odziani i zmieniaj strj na ja
niejce) biay, symbolizujcy ich inicjacj. Wreszcie czwarty
obraz - Chrystus poucza nowo ochrzczonych i kieruje na
Drog Wyboru midzy grzechem i sprawiedliwoci.
W komentarzu i pouczeniach do tej wizji Hildegarda
podkrela mistyczne i wspaniae moce, ktre posiada za
rwno Koci, jak i aska chrztu. Koci nigdy nie zo
stanie pokonany przez pieko: jego tajemnice przekra
czaj pojmowanie, jego korona to nauczanie apostow,
a serce to dziewictwo Maryi. Podajc za nauczaniem
Ojcw Kocioa, Hildegarda uywa symbolu dziewic
twa Kocioa, by zaakcentowa jego czyst wiar, niena
ruszon ani przez herezje, ani przez schizmy. N atom iast
Koci, jako dobra M atka, martwi si z powodu wystp
kw i grzechw swoich dzieci.
Chrzest, jak naucza Hildegarda, jest analogiczny z ob
rzezaniem w Starym Przymierzu, ale m og do niego przy
stpi zarwno kobiety, jak i mczyni, i to w kadym
wieku. Sakrament ten otwiera bramy Krlestwa wszyst
kim wierzcym i znosi grzech Adama. Przy okazji autorka
pitnuje heretyckie twierdzenia donatystw, jak na przy
kad to, e chrzest zaley od witoci szafarza, ktry go
udziela, a nie od wezwania do Trjcy Przenajwitszej, e
nieochrzczone niemowl nie moe zosta przyjte przez
Boga oraz e laik nie moe ochrzci nawet w przypadku
koniecznoci. Symbolika ponownych narodzin zaowo
cowaa interesujc dygresj o narodzinach w ogle. Ta

Przegldowe streszczenie wizji

79

zawiera zaskakujc analogi midzy motywami Boga

i motywami czowieka w yciodajnym wspdziaaniu3.
Hildegarda podkrela jednak wyszo dziewictwa jako
stanu.
W izja czw arta
Bierzm owanie, czyli sakram ent umocnienia w wie
rze. Jeli wszyscy wierni zostali oczyszczeni przez chrzest,
mog otrzyma D ucha witego w sakramencie namasz
czenia olejem witym. M og go udziela tylko biskupi.
Wizja przedstawia si Ducha, ktr symbolizuje wielka
wiea stojca ponad niewiast-Kocioem i przewysza
jca j. N a ilustracji wida take dzieci Kocioa w r
nych odzieniach okrelajcych ich pozycj w Kociele.
Kontemplatycy, na przykad, rni si od chrzecijan
laikw bardziej byszczcym wiatem, ktre przyciga
spojrzenie. W kadej jednak grupie niektrzy s gorliwsi
w wierze, inni - bardziej ochoczy w dzieach sprawied
liwoci. Hildegarda naucza, e cho sakramenty s ko
niecznie potrzebne dla zbawienia, jednak same nie wy
starczaj - musi im towarzyszy al za grzechy i spenianie
dobrych uczynkw.
W izja p i ta
Trzy porzdki Kocioa. Koci pojawia si w swojej
chwale. Ecclesia odziana jest w byszczce wiato, mienice
si rnymi kolorami: krystaliczn biel, ktra oznacza
duchowiestwo, pomienist czerwieni witania, ozna
czajc dziewictwo, purpur, oznaczajc naladowanie
3 Czyli w konkreacji.

80

Scivias

mki Chrystusa w yciu mniszym, oraz w bkitn szat dla oddania ycia wieckiego. W izja ta podkrela podsta
wow hierarchi Kocioa: ludzie duchowni to dzie w po
rwnaniu do nocy, ktr stanowi ludzie wieccy, a mnisi
tak gruj nad ksimi, jak archanioowie nad anioami.
Mona si przedosta z niszego do wyszego stanu, jed
nak zejcie z wyszego w d jest niemoliwe.
Hildegarda krtko opisuje kapastwo, kadzie na
cisk na celibat ksiy i zaleca ycie wedug przyjtych
norm. Jej wizja dziewictwa jest bardziej poetycka, cha
rakteryzuje j porwnanie do muzyki, kwiatw i kobie
cej urody. Dziewice, jak opisuje, naladuj przykad Je
zusa i witego Jana Chrzciciela, one jako jedyne m og
zaintonowa now pie w raju (nastpuje tutaj znaczce
porwnanie do Ap 14,34). Dziewice stoj nawet ponad
liter Prawa, by skuteczniej wypenia idee doskonao
ci. Odnoszc si do kwestii monastycyzmu, Hildegarda
podkrela kilka wspczesnych jej problemw. Uwaa
bowiem, e jakkolwiek mnisi stoj ponad ksimi, jed
nak m og zosta wywiceni i naucza, jeli Koci ich
potrzebuje. Skoro Bg bierze pod uwag raczej intencje
ni zewntrzny wygld mnicha i jego zwyczaje, nie po
winno si ofiarowywa na oblatw dzieci bez ich wasnej
zgody. A mnisi odstpcy powinni by przyjmowani przez
te same klasztory, ktre opucili. M aonkom nie wolno
si rozdziela i wstpowa do zakonu, chyba e uczyni to
oboje za wzajemn zgod i porozumieniem.
Wprawdzie opinia Hildegardy dotyczca oblatw i jej
widoma intencja s zgodne z duchem myli XII-wiecznej reformy Kocioa, to jednak wyraa ona kategoryczny

Przegldowe streszczenie wizji

81

sprzeciw wobec niektrych nowych podwczas dziaa

i porzdkw. Uwaajc witego Benedykta za drugiego
M ojesza, sprzeciwia si zdecydowanie rnorodnoci,
nowinkarstwu i indywidualizmowi. Owiadcza nawet, e
Bg bdzie sdzi nowatorw. Wierni powinni by po
korni i zadowoleni z tego, co ustanow ili dla nich poprzed
nicy. Ten rodzaj pokory jest rwnoznaczny z konserwa
tyzmem; zdaniem Hildegardy, zmiana moe wypywa
jedynie z prnego zarozumialstwa.
O statnia cz wizji dotyczy najgorszego i niewyba
czalnego grzechu przeciwko Duchowi witemu. Hildegarda okrela to wykroczenie jako utrat nadziei w po
staci ostatecznej zatwardziaoci lub samobjstwa.
W izja szsta
W izja ta jest zdecydowanie najdusz w Scivias.
Omawia palce problemy XII-wiecznych teologw: na
tur Eucharystii i kapastwa. W wizji waciwej Hildegarda kontynuuje patrystyczn typologi, ktra cie
szya si wielk popularnoci w sztuce redniowiecznej.
Ukrzyowanie przedstawione zostao jako zalubiny
Chrystusa z Kocioem. Kiedy Chrystus wisi na krzyu,
przeznaczona M u panna, Koci, schodzi z nieba i jed
noczy si z N im , przyjmujc Jego Ciao i Krew jako wa
sny posag. Ilekro sprawuje si Msz wit, Koci, jako
niebiaski archetyp celebransa, oddaje swj posag Bogu
O jcu i odnawia w ten sposb sw uni mistyczn - ma
estwo z Jego Synem. Opisane przez Hildegard odpo
wiednie elementy ilustruje pierwsza miniatura.

82

Scivias

Po wizji waciwej nastpuj rozliczne punkty doty

czce doktryny Kocioa, ktre mona przyporzdkowa
nastpujcym zagadnieniom: teologii eucharystycznej,
praktyce liturgicznej, Kom unii, zaleceniom kapaskim,
etyce seksualnej i pokucie. Hildegarda przedstawia zatem
komentarz do M szy witej, skupiajc si zwaszcza na
konsekracji darw. Chocia nie uywa sowa transsubstantiatio i odnonego sownictwa arystotelesowskiej filozo
fii, jej nauka jest treciowo identyczna z pniejszymi te
zami czwartego Soboru Lateraskiego4 i teologii Tomasza
z Akwinu. Moe zaskakiwa opinia Hildegardy o roli na
rodzin z Dziewicy. Zwiastowanie Maryi stanowi przykad
dla ksiy, ktrzy w sowach konsekracji przynosz wiatu
Ciao Chrystusa, zupenie tak samo, jak uczynia Maryja,
wypowiadajc swoje fia t. N atom iast ziarno chleba eucha
rystycznego symbolizuje czysto Ciaa Chrystusa, pocz
tego w Dziewicy. Skoro grzech pierworodny przekazuje
si w zmazie podania, Ciao O dkupiciela i Jego Krew
musz by wolne od wszelkiej seksualnoci, by w ten spo
sb oczyci pene grzechw ciao ludzi miertelnych.
4

W numeracji cigej by to dwunasty sobr powszechny, por.

R. Fischer-Wollpert, Leksykon papiey, przek. B. B iaecki,
Krakw 1990; s. 383-384. W sprawach wiary odrzucono nauk
Berengara z Tours o Eucharystii. Nauka ta przeczya rzeczywistej
obecnoci Chrystusa w Komunii witej, goszc, e Eucharystia
to tylko wspomnienie o Ciele i Krwi Chrystusa. W odpowiedzi na
to sobr uy pojcia: istotowe przeistoczenie eucharystycznych
postaci w Ciao i Krew Chrystusa. Ponownie potwierdzono nauk
Kocioa o chrzcie, spowiedzi i maestwie, nakazujc wiernym,
aby w pocie przystpowali do sakramentw spowiedzi i Komunii
witej .

Przegldowe streszczenie wizji

83

Kolejno Hildegarda porusza tradycyjne zagadnienia

dyscypliny liturgicznej - postu przed Komuni, przyjmo
wania kom unii pod obiem a postaciami, uywania trady
cyjnych sw i ubiorw. Przedstawia take rodzaje osb
przyjmujcych Ciao Paskie. D ruga miniatura tej wizji
ukazuje pi rodzajw wiernych: mocno wierzcych, po
wtpiewajcych, nieczystych i penych podliwoci, zo
liwych i zawistnych, wojowniczych i uciskajcych. We
dle rodzaju ich wiary i skruchy chrzecijanie przyjmuj
Kom uni dla swojego zbawienia lub dla zatracenia.
W capitulum odnoszcym si do kapastwa Hilde
garda potpia symoni i przyjmowanie wielu urzdw
i beneficjw przez jedn osob. Przypomina take trady
cyjne wymagania wobec kandydatw na ksiy: musz
by doroli, zdrowi na ciele i musz by mczyznami.
O kobietach mwi, e nie s mocne i sabej budowy; dla
tego powinny rodzi dzieci. Jednak jako dziewice mog
osign suebne kapastwo dziki ich wybracowi Chrystusowi. Gwna cz rozwaa Hildegardy odnosi
si do celibatu ksiy. Ksia powinni y wycznie dla
Kocioa i Boskiej sprawiedliwoci. onaty ksidz jest
cudzoonikiem i suy Diabu. Hildegarda odpowiada
take na zarzut, e w czasach apostow ksia mieli ony,
argumentujc, e B g dopuci tak sytuacj, poniewa
w owych czasach byo bardzo niewielu ksiy. Podobnie
B g dopuci rwnie, aby patriarchowie si enili, ponie
wa niewielu byo wtedy ludzi. Teraz jednak, jak twierdzi
autorka, Kocije st dojrzay i mocny, ma te wiele sug, za
tem mona zabiega o wyszy stopie celibatu.

84

Scivias

Polemika skierowana przeciw maestwom ksiy

koczy si dugim wymienieniem grzechw seksual
nych: niestosownego ubioru, nierzdu, sprzecznego z na
tur niewaciwego obcowania cielesnego, homoseksuali
zmu, masturbacji, sodomii (bestialstw a) i nocnych zm az.
T list zakazw Hildegarda powraca do tematu spowie
dzi i skruchy, tym razem znacznie krcej ni poprzed
nio. Spowied podnosi wiernych z grzechu, w razie ko
niecznoci i potrzeby moe jej wysucha nawet czowiek
wiecki, jest um ocniona jam un zwaszcza jeli ludzie
przyjmujcy jamun nale do zasuonych i ubogich
zarazem. Hildegarda przykazuje ksiom, aby korzystali
ze swojej mocy odpuszczania grzechw i nakadania od
powiedniej pokuty, zarazem potpia tych, ktrzy trac
swj autorytet przez gniew i lekcewaenie.
W izja sidma
Jest to wizja Szatana, ktr Hildegarda umiecia na
kocu drugiej ksigi, by nada jej znaczenie osiowe. O pis
szataskich knowa i kuszenia koczy ksig, podobnie
jak obietnica anielskiego wiata wieczya ksig pierw
sz. Wizja koca Szatana poprzedza zwyciski dramat za
mykajcy ksig trzeci5.
Obrzydliwa, rnokolorowa poczwara robak czy
te smok - symbolizuje wiele rodzajw wad, grzechw
i knowa, ktrymi samo zo zwodzi ludzi. Podobnie jak
w poprzedniej wizji Kocioa, Hildegarda dzieli chrze
cijan wedle stopnia ich wiary i sprawiedliwoci. Szatan
5 Por. J. u k a s z e w s k a , Ergo

e t n u n c m ilite m u s .

Przegldowe streszczenie wizji

85

zwodzi ludzi duchownych (mnichw i ksiy) w jeden

sposb, a ludzi wieckich w inny, natomiast heretycy
zostali przez niego zupenie ogarnici. Niektre z grze
chw, ktre mistyczka przytacza dalej, odnosz si do
herezji katarw, jak na przykad to, e l sakramenty
wite i ksiy oraz e bezwstydnie podaj si za chrze
cijan. Inne oskarenia - o oddawanie czci Diabu, o ob
sceniczne ofiary z nasienia ludzkiego s starymi potwarzami rzucanymi na gnostykw, jak rwnie chrzecijan
w czasach bezporednio poapostolskich. Sia Szatana wy
daje si zupenie zadziwiajca, nawet kiedy jest ju zwi
zany mocnym acuchem, a wici go tratuj.
Interesujcy fragment ilustracji stanowi dolna cz
drugiej miniatury, ktra przedstawia jarmark prnoci,
inspirowany by moe Ap 13,17 i 18,1117. W scenie tej
namalowano ponurych i zowieszczych kupcw w kape
luszach, jakie nosili redniowieczni ydzi.

Ksiga trzecia: Cnoty i Historia Zbawienia

W izja pierwsza
Pocztek tej wizji nawizuje do wizji 1,1. Hildegarda
opisuje wielk posta siedzc na tronie w swym majesta
cie i powtrnie przytacza jej sowa. Istotna rnica, ktra
si tutaj pojawia, to wyobraenie nowo stworzonej ludz
koci: Bg przygarn do piersi to, co wygldao ja k czarne
i plugaw e boto i byo tak wielkie, ja k ludzkie serce, otoczone
szlachetnymi kam ieniam i i peram i. Obowizuje tutaj teo
logiczne pojcie, podobne do starej, na wp mistycznej
myli, e ludzko zostaa stworzona, by zastpi dziesity

86

Scivias

chr aniow, ktre upady razem z Lucyferem. O dpo

wiednia miniatura przedstawia wizj Hildegardy, w ktrej
ci wanie anioowie ukazani s jako gasnce gwiazdy. D u
chy w chwili upadku wyranie trac kolor, a w kocu staj
si popioem. Jednak ich wiato nie jest stumione; po
wraca do stp Boga, gdy Szatan upad bez dziedzica, a Bg
pobra ca jego sched wiata dla nowego stworzenia.
W przeciwiestwie do aniow istota ludzka zostaa
uksztatowana jako wstrtna ziem ska natura> lecz dziki
ludzkiemu wcieleniu Chrystusa otrzymaa godno i po
konaa mier.
W izja ta jest jedn z moliwych odpowiedzi na pyta
nie stawiane przez wszystkich doktrynerw, ktrzy po
gardzaj ciaem. Ich zdaniem, B g stworzy ciao przede
wszystkim i jedynie jako poaow ania godny ksztat. Po
mimo mizernoci ludzkiej natury Syn Boy przyj j
przez wcielenie i dlatego aden anio nie odwaa si jej
ponia. W kadym razie Bg mocno przyj do serca
owo plugawe boto i przyozdobi je gem m am i i per
ami witoci. W izja nakania do pokory i wdzicznoci,
w rwnym stopniu take do bojani wobec Boga i Jego
sprawiedliwoci. Komentarz podkrela, e w przeciwie
stwie do upadych aniow istota ludzka moe aowa za
swe grzechy i dlatego powinna to czyni.
W izja druga
Budowla zbaw ienia. W izja ta zasadza si mocno na
symbolicznej budowli, ktr Hildegarda tutaj przedsta
wia, a dokadniej opisze w pozostaych wizjach ksigi.
Natomiast miniatura ukazuje niezastpiony dla zro

Przegldowe streszczenie wizji

87

zumienia caoci diagram. Jakkolwiek diagram ten ma

ksztat kwadratowy, jednak Hildegarda w wizji opisuje
budynek prostoktny. To postawione na grze Pana, za
oone na wierze i bojani Boej miasto czy te budowla
zbawienia. Zaoenie to m a dwa znaczenia symboliczne.
Z jednej strony ukazuje kolejne dzieje zbawienia, a z dru
giej doktryn i cnoty, ktrych kady chrzecijanin po
winien przestrzega, aby dostpi zbawienia.
Najwaniejsz cian budynku jest jego strona
wschodnia (przedstawiona u gry ilustracji, jak zwy
kle na redniowiecznych mapach) i pnocna (ukazana
po lewej stronie). Po lewej wida take krlestwo Chry
stusa, a na pnocy Szatana. Lnica ciana oddziela
jca te dwa m iejsca symbolizuje speculativam scientian
lub te znajom o dobrego i zego. N ie chodzi jednak
0 teoretyczn wiedz w znaczeniu mylenia abstrakcyj
nego, lecz wiedz wypywajc z refleksji nad moralnym
osdem (przymiotnik speculativa pochodzi od speculum
- lustro). O sd m oralny jest zdolnoci mylenia wyni
kajc z wolnej woli. Pozostae trzy ciany zostay zbudo
wane z kamienia. To rwnie m a kilka znacze: uoone
kamienie oznaczaj ludzkie ciao i jego cierpienia, Prawo
1 czyny sprawiedliwoci. Taka wiedza moralna musi si
czy z prawym dziaaniem, aby wzrasta budynek zba
wienia.
Hildegarda podaje dwie interpretacje uoenia geo
graficznego. W edug pierwszej, wschd i zachd ozna-6
6 Por. A. J o u g a n , Sownik kocielny acisko-polski, Warszawa 1992;
speculativus 3 - zastanawiajcy si, skonny do rozmylania, spekulatywny, badawczy, teoretyczny; scientia s. - nauka teoretyczna.

88

Scivias

czaj jutrzenk zbawienia i Prawa, podczas gdy pnoc

i poudnie ukazuj upadek i powstanie Adama. Zgodnie
z drug interpretacj, diagram mona odczyta przeciw
nie do ruchu wskazwek zegara - od prawej strony. S
to cztery kamienie pooone midzy Bogiem a ludzko
ci. N a poudniu stoi Adam, na wschodzie N oe (ju
trzenka sprawiedliwoci), na pnocy - Abraham i M oj
esz jako przedstawiciele Prawa (pocztek wojny przeciw
Szatanowi) i na zachodzie - Chrystus (objawienie Trjcy
witej). Proporcje budowli posiadaj take symboliczne
znaczenie numeryczne.
W izja ta przedstawia take dalsze teologiczne znacze
nie wzgardzonego ciaa ludzkiego. Ponownie istoty ludz
kie s przeciwstawione anioom: te ostatnie s czystsze
i bardziej janiejce, jednak ludzie s dzielniejsi i bardziej
zasueni jako onierze Boga, gdy musz walczy prze
ciw swej wasnej naturze. Ascetyczna jest w wymowie
walka, w ktrej sprzeciw iaj si samym sobie, zw alczajc
swe ciaa, i dlatego nale do arm ii [Pana],
W izja trzecia
Czyli Wiea przew idyw ania woli Boej. O d tego m o
mentu opisywanie budynku odbywa si w kierunku prze
ciwnym do ruchu wskazwek zegara, poczwszy od p
nocno-wschodniej ciany. Hildegarda najpierw bada
wie przew idyw ania doskonaej woli Boga, ktra uka
zaa si po raz pierwszy we Wcieleniu, a jej pierwsz prefiguracj byo przyjte przez Abrahama obrzezanie. Poza
zapowiedzi chrztu zwyczaj ten mia przede wszystkim
znaczenie seksualne i higieniczne. Pocztkowe obcicie

Przegldowe streszczenie wizji

89

nieczystoci prowadzi do doskonaej czystoci dziewictwa

Chrystusa i Maryi.
Wraz z kadym kolejnym fragmentem budowli Hildegarda widzi take grup niewiast - cnt - odpowiadajc
kademu z wymienionych wydarze w dziejach zbawienia.
Cnoty zajmuj istotne miejsca w jej teologii; nie s jedynie
szczeglnymi cechami, lecz byszczcymi gwiazdami, ktre
mocno wiec w dobrych uczynkach ludzi. aciskie sowo
virtus7 oznacza tutaj energi czy te m oc, tak samo jak
i cnot. Hildegarda odwouje si do wszystkich znacze
tego sowa. W rezultacie cnota jest cech Bosk, ktra staje
si si dziaajc w chtnych duszach i w peni wciela si
w prawym dziaaniu. Jest zarazem ask i wysikiem moral
nym. Wedug przedstawienia Hildegardy, cnoty nie dziaaj
samodzielnie, ale wsppracuj z osob, ktra otrzymaa ten
dar od Boga. Pojawiaj si jako postaci niewiecie, zgod
nie zreszt z dug tradycj cnt-alegorii pochodzc jesz
cze od Prudencjusza, lecz take z tego powodu, e symbo
liczna teologia Hildegardy przedstawia kobieco jako sfer
wsplnoty, ktrej Bosko i dziaanie ludzkie wsppracuj
dla zbawienia.
7 Por. Sownik acisko-polski> pod red. J . K o r p a n t e g o , wersja 3 .0 ;
yirtus, utis f 1. postawa mska, msko, zdecydowanie, stanowczo
(mska), stao, nieugito; mstwo, dzielno, waleczno, bohater
stwo, odwaga;przen. dojrzaa tyzna (rolinnoci); 2. zalety charakte
ru <umysu>, warto (moralna), przymiot/ty (moralny/ne), cnota/ty
(moralna/ne), zaleta/ty, zasuga/gi, kompetencja/je, zdolno/ci; 3.
wysoki poziom moralny, doskonao <cnota> moralna, dobro moral
ne, obyczajno, prawo; 4. (w znacz, oglnym) cecha <jako> dobra,
zaleta, przymiot, doskonao; sprawno, dzielno; 5. sia, moc, sku
teczno; 6. waciwo/ci <zaleta/ty> szczeglna/ne.

90

Scivias

Pierwsze trzy cnoty w wiey oznaczaj pocztkowe prze

jawy ycia ascetycznego: Mio Niebiask, Dyscyplin
i Skromno. Kolejne to dwie cnoty Chrystusowe: miosier
dzie (zwizane z Dziewic Maryj i narodzeniem Chrystusa)
i zwycistwo (poczone z Jego walk z Szatanem). Nieco
z boku stoi cierpliwo, ktra naladuje mk Chrystusa,
i pragnienie, ktre uczepio si krzya. Hildegarda w alego
rycznym przedstawianiu charakteryzuje cnoty, przypisujc
im symboliczn ikonografi kolory, odzie i atrybuty. Po
nadto kada z cnt (na drugiej iluminacji do wizji) trzyma
zapisane na banderoli motto, w ktrym sama siebie przedsta
wia; podobne formuy pojawi si take w wizji III, 13 i Ordo
virtutum.
W izja czwarta
Sup Sowa Boego. W pobliu pnocnego rogu bu
dowli stoi sup - filar Sowa Boego, symbolizujcy zara
zem wcielone Sowo i spisane sowo Pisma. W pniej
szym komentarzu nie m a dwch, jak mona by oczekiwa,
lecz trzy czci: Stary Testament, Nowy Testament i ko
mentarz, czyli gboka i obfita m dro gwnych Ojcw
Kocioa. Tak wielki autorytet, zgodnie z tradycj m o
nastyczn, Hildegarda przypisuje egzegezie patrystycz
nej. Pierwsze dwie strony tego trjktnego filaru ukazuj
witych Starego i Nowego Przymierza: najpierw patriar
chw i prorokw, jako prekursorw Chrystusa, nastpnie
apostow, mczennikw i innych chrzecijaskich wi
tych. Trzeci bok przedstawia egzegetw. Ta strona filaru
swym ksztatem ukazuje take, e mdro wyrosa z nie
wielkiego pocztku, wzrosa w biegu czasu, ale na powrt

Przegldowe streszczenie wizji

91

zmaleje w dniach ostatecznych. N atom iast na szczycie

budowli przysiad gob symbolizujcy Trjc wit.
Cnot, ktr ukazuje ta wizja, jest Znajom o Boga.
Zostaa ona przedstawiona w Boskiej, a nie ludzkiej po
staci. Z wygldu bardziej przejmujca trwog ni inne
cnoty ucielenia tajemnic miosierdzia Boego i sprawie
dliwoci, ktra poprzez kary i plagi przywraca grzeszni
kw do aski. Choroby i inne przypadoci m og odkupi
grzesznikw, gdy odbierajc im siy fizyczne, wyzwa
laj od dawnych win, ktrych samoistnie i dobrowol
nie grzesznicy nigdy by nie zaniechali. C i wanie oporni
chrzecijanie s weselnymi gomi, ktrych Chrystus za
prosi na uczt (k 14,23).
W izja pita
Zazdro B oa. Zazdrosnym i mszczcym si Bogiem
je st Pan; mcicielem je st Pan i W adc [penym] gniewu;
Pan mci si na swych wrogach i dugo si gniewa na swo
ich nieprzyjaci; [...] z pewnoci nikogo nie zostaw ia bez
kary (N a 1,2-3). W izja ta ukazuje zemst Boga skiero
wan przeciw zu. Zem sta m a posta wyrazistej, purpuro
wej twarzy i trzech cicho uderzajcych skrzyde. Oczywi
cie twarz zwrcona jest na pnoc, kierujc sw czujno
przeciw Szatanowi i jego krlestwu.
W zazdrosnej twarzy Boga obraz kadego grzechu nie
pozostaje bez odpowiedniej kary. Jeeli nie pomci go do
browolna skrucha, zapata zostanie wymuszona poprzez
cierpienie na ziemi lub inne kary czyca lub pieka. Jak
kolwiek moe si wydawa, e zemsta Boga dziaa bez za
powiedzi i ostrzee, to jednak Bg jest zawsze sprawie

92

Scivias

dliwy, gdy czowiek otrzyma wiedz, dziki ktrej moe

rozrnia dobro od za; nie m a usprawiedliwienia dla
ignorancji Prawa. Etyczne stanowisko Hildegardy wymaga
bezkompromisowego zaparcia si siebie; wybr dobra jest
zwizany z walk i trwog oraz z woln wol, pragnieniem
i przyjemnoci. Niektre grzechy, takie jak bezczeszczenie
lub kradzie z kocioa, symonia i odmawianie dziesiciny,
zostay omwione oddzielnie jako szczeglne powody ze
msty Boga, gdy odmawiaj czci Jego domowi.
W izja szsta
Kamie Starego Praw a. Pnocno-zachodnia ciana
budynku oznacza Prawo Starego Testamentu, histori
wiata od czasw Abrahama do Chrystusa i ukad poli
tyczny. Wiksza cz komentarza zawartego w tej wizji
broni zasad, na ktrych zosta zaoony chrzecijaski sy
stem spoeczny.
Rd ludzki, jak twierdzi Hildegarda, dzieli si na dwa
nierwne stany: duchowny i wiecki (sekularny). Stany
maj swoj wasn hierarchi. W rd ludzi wieckich ist
nieje wysza i nisza warstwa szlachecka, wolne kobiety
i wolni mczyni oraz chopi paszczyniani, wrd
stanu duchownego s doskonali i wysi oraz im podpo
rzdkow ani. Hildegarda nie poddaje w wtpliwo, e
taki porzdek zosta ustanowiony przez Opatrzno ist
nia\ istnieje i bdzie istn ia. Dw a ideologiczne wyjanie
nia dla takiej hierarchii podane s w dalszej kolejnoci:
po pierwsze zapobiega to anarchii, gdy bez prawa lu
dzie pozabijaliby si nawzajem i wyginli, i po drugie sta
nowi przykad dla wadcy ziemskiego, jak naley kocha

Przegldowe streszczenie wizji

93

i ba si Boskiego autorytetu. M im o tego, i Hildegarda

bardziej pochwala si duchown ni wieck, ksita na
rwni z praatami i innymi przeoonymi kocielnymi
reprezentuj sprawiedliwo i miosierdzie Boga. Wspa
nialszy zasuguje na to, by kierowa postpowaniem sab
szego, gdy Bg wybra ich do wyszych zdolnoci: inteli
gencji, prawoci, wymowy. Jednak przywaszczanie sobie
wadzy, czy przez kradziee czy symoni, gwat lub czarn
magi, jest, zdaniem autorki, surowo zabronione, mimo
bliblijnych przykadw takiego zachowania (np. Jakuba).
Poddani, zgodnie z natur, powinni by posuszni; je
li cierpi przeladowanie ze strony rzdzcych, osigaj
wspcierpienie z Chrystusem.
Osiem cnt zamieszkuje t cz budynku. Pierwsz
grup stanowi: wstrzemiliwo, wyrozumiao i po
bono: zaparcie si siebie jest zwizane z wdzicznoci
wobec Boga i ssiada. D ruga grupa: prawda, pokj i bo
gosawiestwo przedstawiaj trzy etapy zwycistwa nad
zem. N ieco dalej stoj dwie cnoty wyobraajce docze
sne i wieczne dary: rozsdek, poczony ze wieck spra
wiedliwoci, i zbawienie dusz.
Ta ostatnia przedstawia si nastpnie dwoma zda
niami: w swych ydowskich czasach miaa niad cer,
ciemne kdziory i rnokolorow tunik. Po narodzeniu
Chrystusa, pozbywajc si wszelkiej odmiennoci, przy
wdziaa janiejc, bia szat.
W izja sidma
Slup Trjcy witej. W wizji 11,2 Hildegarda przedsta
wia Trjc wit jako wieczn i yw rzeczywisto.

94

Scivias

Natomiast w wizji supa autorka zwraca uwag na

Trjc w kontekcie nauki objawionej przez Chrystusa
w konkretnej chwili dziejw. Dlatego te tytuowy sup
znajduje si w zachodnim rogu budynku, symbolizujc
proroctwo koca czasw. Sup Trjcy, podobnie jak sup
Sowa (wizja III,4), ma trjktny ksztat, a jego trzy kra
wdzie to ostrza mieczy wycinajcych wszystkich niewier
nych: heretykw, ydw i pogan, symbolicznie ukazanych
jako plewy i zamane skrzyda. Ostatnia alegoria ukazuje
faszywe wyobraenia chmur, do ktrych, niby do Trjcy,
modlili si faszywi apostoowie. Dodatkowo, aby zazna
czy, e niewierni nie m aj wiatoci, ktr daje wiara,
Hildegarda podkrela, e Boskie tajemnice musz by po
kornie przyjmowane, a nie wolno ich zarozumiale poszu
kiwa.
W izja sma
Sup czowieczestwa Zbaw iciela. Ta wana wizja ob
razuje Wcielenie, w ktrym miao miejsce pierwsze obja
wienie cnt. Ludzko nie jest w stanie w peni wsppra
cowa z Bogiem w wyborze cnt.
Sup wyranie przypomina drabin Jakubow, ale na
miejscu aniow, widzianych przez patriarch, H ilde
garda ujrzaa wszystkie Cnoty schodzce i wchodzce do
Boga. W wizji cnoty zostay przedstawione jako mode
dziewczyny noszce kamienie. Symbolizuj one uskrzy
dlone i wiecce uczynki ludzkie, ktrych dokonuj ludzie,
by dostpi zbaw ienia. Cnoty schodz do istot ludzkich
dziki czowieczestwu Chrystusa i powracaj do nieba
dziki Jego Boskoci.

Przegldowe streszczenie wizji

95

M iniatura ukazuje wiele postaci na drodze do

i z nieba. Wszystkie cnoty przyodziane s w symboliczny
sposb: nosz charakterystyczne dla kadej szaty i emble
maty. N a szczycie drabiny stoi aska Boa, ubrana w szaty
biskupie, aby napom ina i zachca wiernych.
Siedem najwaniejszych cnt (liczc od gry do dou)
to: pokora, miosierdzie, boja Boa oraz posuszestwo
- po prawej stronie, a wiara, nadzieja i czysto po le
wej. Pokora jest krlow wszystkich cnt, tak jak to zo
stao przedstawione w Ordo yirtutum , natomiast mio
sierdzie wygasza najdusz mow. Posta symbolizujca
t cnot jest ubrana w szafirowo-bkitn szat, zwizan
ze Sowem Boga. Miosierdzie zblione jest do Niego, po
dobnie jak czysto do Dziewicy Maryi. N a drabin pada
cie D ucha witego i niewiasty oczekujcej potomstwa
- niewinnoci. W wielu miejscach komentarza Hildegarda nawizuje do wczeniejszych wizji (np. boja Boa
pojawia si po raz pierwszy w wizji 1,1, a nadzieja, z jej
krzyem, bardzo przypomina posta z wizji III,3).
Wyrane nawizanie do krzya odnosi si do wizji 1,4,
gdy Hildegarda zauwaa, e sup czowieczestwa Zba
wiciela stoi w tym samym miejscu, w ktrym ujrzaa po
przednio promienist, diamentow posta. Jednak posta
bya niezalena od symbolicznej budowli, zatem Hilde
garda tumaczy w komentarzu, e inna, wewntrzna geo
m etria przenika wszystkie jej wizje. Zarwno w jednym,
jak i w drugim ujciu omawiana posta symbolizuje
Wcielenie, jednak w wizji 1,4 Hildegarda przedstawia to
jej znaczenie, dziki ktremu kada dusza wstpuje do
swego ciaa, kiedy powstaje ono w onie matki. Teraz ko

96

Scivias

mentarz odnosi si do wyjtkowoci dziewiczych naro

dzin Chrystusa.
Najwaniejsze pouczenia tej wizji dotycz wspdzia
ania z Bogiem. H ildegarda przypomina, e B g nie od
mawia aski nawet najwikszym grzesznikom, ta jednak
nie jest dana raz na zawsze; czowiek zawsze bdzie mia
wolne prawo do wybrania lub odrzucenia zbawienia.
Najpierw aska przynosi grzesznikowi samowiedz, po
tem skruch, wreszcie nadziej i zmian ycia. Dyskurs
dotyczcy roli cnt naley porwna z wczeniejszym
nauczaniem o wiedzy i zazdroci Boej. W dugiej dy
gresji Hildegarda pokazuje analogi midzy siedm iom a
cnotami i siedm iom a darami D ucha witego (Iz 11,2).
W izja dziew ita
Wiea Kocioa. Wiea ta stoi w rogu budynku i przed
stawia ca histori Kocioa, z tego te powodu nie jest
zbudowana do koca. Jednak ukoczono ju siedem wie
yczek - symbolizujcych dary D ucha witego, ktre
stoj na szczycie wiey. Ten detal w jasny sposb podkre
la, e alegoryczna symbolika zdecydowanie gruje nad
logiczn konstrukcj wyobraenia i samej ilustracji. M o
tyw drabiny do nieba i wspdziaania cnt nawizuje do
poprzedniej wizji.
Mdro, eski wsppracownik Boga w stwarza
niu, stoi na szczycie domu z siedm iom a w ieyczkam i opi
sanego w Prz 9,1. M dro, jako pierwsza z gwnych
cnt, wyprzedza sprawiedliwo, mstwo i opanowanie.
Jednak ostatniej z nich nie nazwano tradycyjnym imie
niem, lecz bardziej wyrazistym wito; za istotne Hil-

Przegldowe streszczenie wizji

97

degarda uwaa take rozsdek i zaparcie si siebie. Jako

jedyna spord wszystkich C nt wito ma trzy gowy.
Dwie z nich nie posiadaj adnych wyranych znakw,
natomiast trzecia, nazwana ofiarowaniem siebie, jest wy
ranie kobieca.
Komentarz do wizji zawiera nauk teologiczn autorki.
Doktryna Hildegardy, dotyczca Kocioa, wyranie podkrel rol apostow i doktorw. Wierni, jak zawsze, po
dzieleni zostali na rne kategorie: niektrzy pielgnuj
i zachowuj szat chrztu witego, inni czuj si skrpowani
utrzymaniem biaego koloru laski, podczas gdy jeszcze inni
zrzucaj szaty i opuciwszy Koci, powracaj do wiata.
Najgorsi ze wszystkich za brudne pienidze oddaj si symonii. Powracajc do wczeniejszej polemiki, Hildegarda
gosi, e nabywaj urzdy, tym sposobem ich ojcem ducho
wym staj si pienidze, a w takim kupczeniu pienidze
staj si biskupem. Atak skierowany przeciw niesprawie
dliwym autorytetom jest zrwnowaony gwatownym na
woywaniem do posuszestwa prawym zasadom. Wszyscy nieprawi zupenie wygin po Boym sdzie, jednak czas
jeszcze nie nadszed.
W izja dziesita
Syn Czowieczy. Przechodzc do wschodniego rogu
budowli, w ktrym Syn Czowieczy zasiada na tronie pod
Jedynym Janiejcym (Bogiem Ojcem ), Hildegarda za
myka opis budowli. Zachca ludzi Boga do poznania sa
mych siebie, posuszestwa i dyscypliny seksualnej. Przy
pom ina maonkom, e zblienia s dopuszczalne tylko
ze wzgldu na pragnienie spodzenia dzieci, oraz poucza

98

Scivias

celibatariuszy, e samo zewntrzne dziewictwo nie za

pewni im zbawienia. Prawdziwa wstrzemiliwo jest
darem Boga i nie wolno obiecywa jej przedwczenie lub
w przekonaniu o wasnej wyszoci. Dziewice konsekro
wane powinny polega na Boej mocy i przygotowa si
na walk o ascez trwajc cae ycie.
Kolejne pi cnt dopenia liczb mieszkacw
miasta. S to: wytrwao, umiowanie nieba, skrucha,
wzgarda wiata (tak bezpiecznie ukryta w kole aski Boej,
e na ilustracji wida tylko jej popiersie) i zgoda (uskrzy
dlona jak anio, poniewa zapowiada ycie niebiaskie).
Chrystus pojawia si w swojej ludzkiej postaci - wyobra
enie to jest oglnie zrozumiae i wyrane. Podobnie jak
Ecclesia, w caoci jest widoczny jedynie od pasa w gr Jego dolna cz symbolizuje histori dziejw jeszcze nie
ujawnion. Hildegarda odsoni niektre z tych tajemnic
w prorockiej wizji i komentarzu, ktry nastpuje dalej.
W izja jedenasta
Ostatnie dni i upadek Antychrysta. W izja ta najwspania
lej i najpikniej ukazuje si proroctw Hildegardy. Jakkol
wiek przypomina wczeniejsze apokaliptyczne scenariusze
i wypowied, jednak tym razem wyobrania lepiej oddaje
tre przepowiedni. Trzy gwne zagadnienia, ktre poru
sza, to: pi srogich epok, ktre dopiero nadejd, losy An
tychrysta oraz pogwacenie Kocioa i jego triumf.
Lewy grny fragment miniatury przedstawia pi be
stii symbolizujcych przysze dzieje historii wiata. S to:
ognisty pies, ty lew, blady ko, czarna winia i szary
wilk. Kade z tych zwierzt oznacza charakter nikczem

Przegldowe streszczenie wizji

99

nych wadcw, ktrzy po kolei bd obejmowa rzdy.

Wszystkie bestie pojawiaj si na pnocy, gdy nale
do krlestwa Szatana. Okres ich rzdw nie zosta jasno
sprecyzowany. Hildegarda ogasza jedynie, e wiat znaj
duje si w sidmym wieku, zbliajc si do koca czasw.
To oczywicie popularna opinia i nie pozostaje w zwizku
z owymi picioma bestiami. W szstym okresie dziejw
wiata Chrystus zosta wcielony, tak samo jak Adam, ktry
powsta w szstym dniu stwarzania. Sidmy wiek jest jak
sabbath, ktry moe trwa bardzo dugo. Jedynym zna
kiem apokaliptycznym jest to, e Hildegarda prorokuje.
Wezwa j do tego Bg, poniewa uznane autorytety osa
by i choruj, a porzdek wiata ukazuje znaki rozpadu.
Zblianie si Antychrysta przedstawiono w formie
parodystyczno-antynomicznej - odwrconej sceny przyj
cia Chrystusa. Zrodzony z nierzdnicy, ktra twierdzi,
e jest dziewic, zostanie w caoci opanowany przez de
m ona wychodzcego z ona jego matki. Antychryst zo
stanie wcignity w magiczne sztuczki swej rodzicielki,
a dziki kamliwemu nauczaniu i faszywym cudom upo
zoruje swoje zmartwychwstanie. I tak jak w Scivias Hil
degarda czsto naucza o dziewictwie Chrystusa, tak samo
podkrela nieumiarkowan i niepraw seksualno Anty
chrysta. Szatan jest nie tylko dzieckiem nierzdu, ale sam
odrzuci wstrzemiliwo i wszelkie inne formy zaparcia
si siebie. W owym czasie koca dziejw powstan prze
ciw niemu dw aj wiadkowie, Enoch i Eliasz. Ich to wa
nie B g zachowa w niebie na czas ostateczny, jednak
w kocu bd cierpie mczestwo za wiar.

100

Scivias

Najmielsz cz wizji stanowi fragment, w ktrym

Hildegarda opisuje porwanie Kocioa i krwawe rany za
dane mu przez Antychrysta. Rany te zostay namalowane
w dolnej czci miniatury. Intymne czci Kocioa zo
stay teraz odsonite, na miejscu przyrodzenia pojawia
si monstrualna i odraajca gowa Antychrysta, gdy
ten jest zarazem synem i uwodzicielem Kocioa. Jako
Szatan zwid Ew, dlatego te synowie zatracenia sta
raj si uwie dziewic, czyli Koci. Jednak Chrystu
sowa Oblubienica ukae si w triumfie, chocia bardzo
potuczona, zakrwawiona i uwiedziona przez szataskie
zasadzki. Po dugotrwaych torturach i mczestwie zo
stanie uwolniona przez jej O blubieca (przedstawionego
w prawym grnym rogu) i poczy si z N im w mae
stwie. Skatologia i eschatologia przenikaj si, gdy Anty
chryst, skoro wszed na szczyt wielkiej gry ekskremen
tw, spada w d raony gromem z wysoka.
W izja dw unasta
Sd Ostateczny,; nowe niebo i nowa ziem ia. W bliej
nieokrelonym czasie po upadku Antychrysta nastpi napa
wajcy trwog Sd Ostateczny. Po nim nie bdzie ju adnej
historii dzieje si zakocz. W wizji Sdu Ostatecznego
przekazanej przez Hildegard nic nie zaskakuje. Ilustracja
przedstawiajca wizj mistyczki jest jednoznaczna. Z jednej
strony miniatury nikczemnicy przyjmuj wyrok bez ad
nego odzewu, natomiast niewierzcym nie wolno nawet
stan przed sdem, gdy ju z gry zostali skazani. Z dru
giej strony - wici otrzymuj rado i chwa od Chry
stusa, ktry na chmurze z niebios przychodzi w penym

Przegldowe streszczenie wizji

101

majestacie, w Jego rkach wida zawsze dwie rany pozostae

po wbiciu gwodzi.
Skoro Syn Czowieczy zasiada na Sdzie, cae stworze
nie m iota si w konwulsjach, ktre oczyszczaj ludzko od
mierci. Hildegarda dostrzega i opisaa take, jak zmarli
odrzucaj czarne skry i przyjmuj posta nowo ochrzczo
nych (wspomnian w wizji 11,3). Teraz nastpuje przej
mujca wizja platoskiej nieskoczonoci: w nowym nie
bie soce, ksiyc i gwiazdy bd stay nieruchomo, a na
nowej ziemi powstanie ogie pozbawiony gorca, powie
trze pozbawione gstoci, morze bez fal. W izja koczy
si zdaniem o wiekuistej postaci wiata: I oto nie byo ju
nocy\ lecz tylko dzie. I byl on nieskoczony.
W izja trzynasta
Sym fonia chwaty. O statni fragment Scivias trudno na
zwa jedynie wizj. W niezwykym koncercie, wiecz
cym cae dzieo, H ildegarda przytacza pieni, ktre, jak
susznie twierdzi, cudownie zbieraj wszystkie znacze
nia i tajem nice, jakie przedstawia wczeniej. Pierwszych
czternacie czci wizji to hymn czci skierowany do Dzie
wicy M aryi, piewany przez chry aniow i pi kate
gorii niebiaskich: prorokw, apostow, mczennikw,
wyznawcw i dziewice. Kad wypowied chrw hie
rarchii niebieskiej otwiera antyfona, prcz waciwego
hymnu wychwalajcego Boga. Wypowiedzi te zawieraj
take responsorium.
W wizji Hildegardy niebo zamieszkuj nie tylko
wici, lecz take nawrceni grzesznicy. D rug cz wizji
stanowi lament i modlitwa za tych, ktrzy pozostali w ot

102

Scivias

chani za. W ostatnim fragmencie skruszona dusza piel

grzymuje do nieba (nawizanie do wizji 1,4), co zostao
ukazane w formie swoistego dramatu. Dusza popada
w niecierpliwo, kiedy prosi cnoty o pocaunek serca,
a one uprzedzaj, e w zwizku z tym bdzie musiaa sto
czy bitw u ich boku. W tej wanie chwili wkracza D ia
be i bez trudu namawia dusz do zego. Hildegarda nie
opisuje upadku duszy i jej dziaa, ktrych dokonaa pod
wpywem Diaba, natomiast przedstawia sown walk
midzy Zym i cnotami, a do czasu nawrcenia si du
szy. W kocu cnoty przyjmuj paczc dusz i prowa
dzone przez krlow - pokor i niebiaskie zwycistwo,
pokonuj i wi Szatana.
Po dramacie nastpuje krtki komentarz, ktry przy
pisuje muzyce moc sprawcz nawrcenia duszy, poprze
dzajc tym samym pniejsze utwory muzyczne Hildegardy. W liturgicznej pieni sowa sym bolizuj ciao
i czowieczestwo Chrystusa, a radosna muzyka oznacza
dusz i Boga Ojca. Alegoryczne odczytanie Ps 150, w kt
rym rozmaite instrumenty symbolizuj rnych wi
tych, poprzedza zdanie o prorockiej misji Hildegardy, co
stanowi zakoczenie jej Scivias.

SCIVIAS

Przekadu dokonano na podstaw ie edycji krytycznej S a v ia s:

A. F h r k t t e r , A. C a r l e v a r i s (w yd.), H ildegardis S a
vias, [w:] C C C M 43 i 4 3 a, T urn h out 1978 i 2 0 0 3 (reedycja).
K ad Visio otwiera opis waciwej wizji obrazu, tu wy
rniony czcionk rozstrzelon; za nim nastpuje szereg rnej
dugoci capitula rozdzialikw kom entujcych ogldane na za
czonej ilum inacji elementy widzenia, niekiedy take odnosz
cych si do ustpw Pism a witego, innych autorw czy poj
i zwyczajw. Kady opis wizji waciwej koczy w splna dla da
nej ksigi form ula, po ktrej nastpuje rozwinicie obrazu.

R O Z D Z IA Y S I D M E J W IZ JI
Z D R U G IE J K S I G I
1. O tym, e Bg, ktry wszystko waciwie ustanowi
i w sprawiedliwoci ukaza rne dary Ducha witego,
wierzcych ludzi umacnia w dobrych uczynkach, aby nie
zostali pokonani przez Diaba.
2. O rnorodnoci wierzcych oraz o Prawie Bo
skim, ktre zostao dla nich uoone.
3. O tym, e zasadzki D iaba czyhaj na ludzi idcych
drogami wiata.
4. O tym, e Diabe jawnie i nieuczciwie proponuje
ludziom bogactwa i przyjemnoci, i w ten sposb pozy
skuje tego, kto ich poda.
5. Niektrzy ludzie mnie przeciwstawiaj si D ia
bu i odrzucaj diabelsk namow, a inni yj opieszale
i sprzyjaj mu.
6. Sowa Ezechiela odnoszce si do tego.
7. O tym, e peen wszelkiej niegodziwoci Diabe
stara si zwie pi zmysw czowieka przy pomocy tru
cizny pochodzcej z jego rnorodnych umiejtnoci.
8. O tym, e wynioso D iaba zostaa pokonana we
wcieleniu Syna Boego.
9. O oczach, uszach i nozdrzach wa i o tym, co one
oznaczaj.
10. O jego rkach, nogach i ogonie oraz co oznaczaj.
11. O tym, e potga wszechmogcego Boga tak
zniszczya mstwo Diaba, e nie jest on w stanie czyni
rzeczy niegodziwych tak, jak tego pragnie.

530

Ksiga druga

12. O tym, e na cztery strony wiata Diabe wysya

iskr zapaln niesprawiedliwej namowy do wszelkiego ro
dzaju ludzi.
13. Sowa Dawida odnoszce si do tego.
14. O tym, w jaki sposb Diabe w ognistych na
mowach, przy pom ocy rnorodnych pokus, dociera
do ludzi rozmaitego rodzaju, zarwno duchownych, jak
i wieckich.
15. O trzech zastpach utworzonych przez tych ludzi.
16. O pokusach ludzi wieckich.
17. O szeciu rodzajach pokus ludzi duchownych.
18. O nieochrzczonych.
19. O strzaach z ust Diaba, o dymie z serca oraz
o cieczy z okolic ldwi i o tym, co one oznaczaj.
20. O krgach wok ppka oraz o nieczystoci ab
w jego odku i o tym, co one oznaczaj.
21. O tym, e Diabe pobudza gupich ludzi przez
niesprawiedliw niewiar. A ci sdz, e prawdziwe jest
to, co zwodniczo im pokazuje.
22. O tym, e naley wystrzega si herezji i odrzu
ca j z Kocioa, poniewa heretycy zamiast Boga czcz
Diaba, s wntrznociami D iaba oraz ziarnem zwiastu
jcym synw zatracenia.
23. O tym, e ludzie lekcewacy ask Bo nie
otrzymaj Boej pomocy, natomiast B g miosiernie
wspomoe szukajcych Go.
24. Sowa Salom ona odnoszce si do tego.
25. O tym, e prawdziwi czciciele Boga, ktrzy z ca
moc gardz dobrami ziemskimi, z wielk si niszcz
Dawnego Wa.

Wizja sidma

531

S I D M A W IZ JA Z D R U G IE J K S I G I
N a st p n ie u jrzaam take p on ce wiato
tak wielkie, ja k jak a w ielka i w ysoka gra. N a
szczycie byo p o d z i e l o n e ja k b y na wiele j z y
k w . A p r z e d t y m w i a t e m s t a o b a r d z o w i e l u
ludzi zu p en ie biaych. Przed nim i jak b y j a
k i w e l o n , p r z e j r z y s t y n i c z y m k r y s z t a , z a
k r y w a i c h o d p i e r s i a d o s t p . J e d n a k r w
n i e p r z e d t y m i w i e l o m a p o s t a c i a m i , j a k b y na
j a k i e j d r o d z e , z n a j d o w a si j a k i l e c y na
plecach potw r o dziwnej w ielkoci i d u g o
c i . w w y d a w a si t a k s t r a s z n y i w c i e k y , e
c z o w i e k n ie j e s t w s t a n i e t e g o w y p o w i e d z i e .
Po j e g o le w e j s t r o n i e z n a j d o w a o si m i e j s c e ,
ja k b y plac. N a tym p la c u w ida byo b o g a c
two lu d z k ie, p r z y je m n o c i ycia w ieckiego,
a t a k e t a r g o w i s k o r n y c h rzeczy. D o s t r z e c
m o n a byo rwnie pew nych ludzi, ktrzy
b i e g a l i z w i e l k s z y b k o c i , n ie p r o w a d z i l i j e d
nak a d n e g o h a n d lu . Byli take inni, bardziej
opieszali. C i brali udzia w k u p o w an iu i sprze
d a w a n i u . P o t w r za w by c a y c z ar n y, k o l
c z a s t y o r a z p e e n w r z o d w i r o z o g n i o n y c h ran.
C a a j e g o p o s t a , o d g o w y , p r z e z r o d e k a do
stp , bya p o d z ie lo n a ja k b y na pi o d d z ie l
nych stref. Pierw sza z nich bya zielona, druga
biaa, trzecia - czerw ona, czwarta - ta,
a pita czarna. W szystkie wypenione m ier
c i o n o n t r u c i z n . G o w a za p o t w o r a b y a do

532

Ksiga druga

t e g o s t o p n i a z e p s u t a , e l e w a s z c z k a w y d a
w a a si z u p e n i e z n i s z c z o n a . O c z y n a t o m i a s t
z zewntrznej stron y byy pene krwi, a od w e
wntrz - ognia. U szy byy ok rge i w ochate,
nozdrza, a take usta - p o d o b n e do n ozdrzy
i s z c z k m i i , za rce - d o r k c z o w i e k a ,
znowu stopy - do stp m ii, a ogon w y d a
wa si k r t k i i o k r o p n y . S z y j p o t w o r a o t a
cza a c u c h , k t r y w i z a r w n i e j e g o rce
i s t o p y . a c u c h , n i e z w y k l e t r w a y , z a t r z y m y
wa rce i s t o p y p r z y k u t e d o k a m i e n i a p i e k i e l
n e g o t a k m o c n o , e p o t w r nie by w s t a n i e si
p o r u s z y z g o d n i e ze s w o j w o l an i w j e d n ,
ani w d r u g s t r o n . Z j e g o u s t w y c h o d z i o
wiele p o m i e n i , k t r e r o z d z i e l a y si n a c z t e r y
czci. J e d n a w y c i g a a si a d o c h m u r , d r u g a
- w stron ludzi wieckich, trzecia midzy
ludm i duch ow nym i, wreszcie czwarta d o c h o
d z i a a do p i e k a . J e d n a k p o m i e , k t r y d o
chodzi do chmur, walczy przeciw ko lu dziom ,
k t r z y c h c i e l i i d o n i e b a . W i d z i a a m , e s
trzy z a s t p y t ych l u d z i .
P i e r w s z y z a s t p r o z c i g a si w c h m u r a c h ,
drugi - w rodku pom idzy ch m u ram i i zie
m i , a t r z e c i r o z c i g a si n a z i e m i . W s z y s t k i e
zastpy krzyczay, p o w ta r z a j c sow a p o d
am y do n ie b a . J e d n a k p o m ie w o d r z u c a
ich to w j e d n , to w d r u g s t r o n . J e d n i l u
dzi e nie u p a d a l i , i n n i z t r u d e m u t r z y m y w a l i
si na n o g a c h , j e s z c z e i n n i u p a d a l i n a z i e m i ,

(II, 7) N a tym p lacu w ida byo targowisko rnych rzeczy

Wizja sidma

533

l e c z z a r a z p o w s t a w a l i , w s z y s c y z m i e r z a l i do
n i e b a . P o m i e z a , k t r y si r o z c i g a m i d z y
lu d m i w ieck im i, je d n y ch z nich p o d p a la
i s p a l a a d o p o s t a c i b a r d z o c z a r n e j , i n n y c h
za t a k d o t y k a s w o i m c z u b k i e m , e k i e r o w a
n i m i z g o d n i e ze s w o j w o l . N i e k t r z y l u d z i e
w y r y w a l i si i k i e r o w a l i si w s t r o n t y c h , k t
rzy b y l i w n i e b i e . K r z y c z e l i d o n i c h , p o w t a
rz ajc w ie lo k r o tn ie p e n i wiary, przyjdcie
nam z p o m o c . Inni n atom iast pozostawali
t a k z a t r z y m a n i . w za p o m i e , k t r y r o z
c i g a si m i d z y l u d m i d u c h o w n y m i , z a k r y
w a ic h s w o j m g . D o s t r z e g a m n a t o m i a s t
sze rod zajw ludzi duch ow nych.
Pierw szych z nich p o m ie okrutn ie z a p a
l a i k a l e c z y . T y c h z a , k t r y c h nie by w s t a
n ie s p a l i , g o r c o n a s c z a t r u c i z n : z i e l o n ,
bia, czerw o n, t lub czarn, ktra roz
c i g a a si o d g o w y a d o s t p t e g o p o t w o r a .
N a t o m i a s t p o m i e , k t r y d o c h o d z i do p i e
k i e , z a w i e r a w s o b i e r n e k a r y d l a tyc h,
k t r z y n ie z o s t a l i o b m y c i w r d l e i nie z n a
j c w ia ta p ra w d y i wiary, z a m ia s t B o g a czcz
Szatana.
U jr z a a m take w ychodzce z paszczy p o
tw o ra b a r d z o ostre i g rz m i c e strzay, a z jego
p i e r s i u n o s i si c z a r n y d y m , n a t o m i a s t z l
dwi trysk aa g o r c a ciecz, z p p k a wydobyw a
si w r z c y k b , za z n a j n i s z e j c z c i b r z u c h a
k ip i a a n ie c z y sto z o o n a ja k b y z ab, ktre

534

Ksiga druga

wszystkie w zbudzay w lu d ziach wielkie p o r u

szenie. W y c h o d z ia z n ie g o rw nie o b rz y d liw a
ch m u ra wraz z n a jg o rsz y m s m r o d e m , k t ra za
atakow aa ludzi sw oj p rz e w ro tn o ci. I oto
przyszo wielu ludzi, ja n ie j c y c h o g r o m n y m
wiatem, ktrzy z m o c p o k o n a li tego p o
twora, oto czy w szy go zew szd w ten s p o s b ,
e nie m o g y ic h d o t k n i z r a n i a n i p o m i e
nie, an i t r u c i z n a p o t w o r a . I z n o w u u s y s z a a m
gos z n ieba m w i c y do m n ie:

1. O tym, e Bg, ktry wszystko waciwie ustanowi

i w sprawiedliwoci ukaza rne dary Ducha witego,
wierzcych ludzi umacnia w dobrych uczynkach, aby
nie zostali pokonani przez Diaba.
Bg, ktry wszystko ustanowi waciwie i sprawie
dliwie1, wzywa wierzcych ludzi do chway najwyszego
dziedzictwa. Jednak Dawny Zwodziciel, ktry zasadzi si
na nich, usiuje im przeszkodzi i wiczy na nich swoje
niegodziwe sztuki. Pokonany jednak przez ludzi, przyj
muje porak swej zawzitoci, a oni otrzymuj niebiesk
ojczyzn, w natomiast zatrzymuje okropnoci pieka.
Dlatego take d o s t r z e g a s z p o n c e w i a t o t a k
wielkie, ja k jaka w ielka i w y so k a gra, ktre
na s z c z y c i e j e s t p o d z i e l o n e j a k b y n a w i e l e j
zykw. O no jest sprawiedliwoci Boga, ktra ponie
wiar wierzcych. Swoj m oc i potg ukazuje ogrom

1Por. Flp 3,14; take: Hbr 9,13.

(1 1 ,7 ) Potw r o dziw nej wielkoci i dugoci oraz trzy zastpy ludzi

Wizja sidma

535

witoci i wielko chway. W tej za chwale w cudowny

sposb oznajm ia rnorodne dary Ducha witego.

2. O rnorodnoci wierzcych oraz o prawie Boskim,

ktre zostao dla nich uoone.
A przed tym w iatem stoi bardzo wielu lu
d z i z u p e n i e b i a y c h . To zastp janiejcych w wie
rze, w sprawiedliwoci Boej. Ludzie ci, dziki swoim do
brym czynom, zostali dobrze i ze czci ustawieni. P r z e d
n im i ja k b y jak i w elon, p rzejrzysty niczym
k r y s z t a , z a k r y w a ic h o d p i e r s i a d o s t p , gdy
oni zawsze maj przed oczyma Boskie prawo, ktre jest prze
konywujce i sawne. Dzieje si tak od chwili, kiedy powzili
zamiar dobrych uczynkw, a do chwili, kiedy je wypeni.
W nich otrzymuj wielkie wsparcie i nie mona ich pokona
przez podstp oraz zwodniczym nakanianiem do zego.

3. O tym, e zasadzki Diaba czyhaj na ludzi idcych

drogami wiata.
Jednak rwnie p r z e d t y m i w i e l o m a p o s t a
c i a m i , j a k b y n a j a k i e j d r o d z e , z n a j d u j e si
jak i lecy na p lecach p o tw r o dziwnej w iel
k o c i i d u g o c i . Dzieje si tak z tego powodu, i
przez wiedz ludzk zosta jasno poznany Dawny W.
Lea on na drodze tego wiata, ktr m aj kroczy za
rwno ludzie dobrzy, jak i li. Dawny w nie ma jednak
swojej postaci, lecz ukazano go przez tajemniczy znak,
to znaczy wydaje si wielki w nikczemnoci oraz bardzo
rozlegy w zasadzkach, spoglda w gr, aby tych, ktrzy

536

Ksiga druga

zmierzaj do nieba, zniszczy swym kamstwem, jednak

mimo tego ley na ziemi. O to bowiem Syn Boy ode
bra mu siy i z tego powodu nie jest w stanie samodziel
nie wsta. M im o tego wydaje si tak przeraajcy i pe
en wciekoci, e czowiek nie moe tego wypowiedzie,
gdy czowiek miertelny nie umie swym umysem wyja
ni trujcego gniewu i niegodziwych zamiarw tak r
norodnych i licznych.

4. O tym, e Diabe jawnie i nieuczciwie proponuje

ludziom bogactwa i przyjemnoci, i w ten sposb
pozyskuje tego, kto ich poda.
Po j e g o le w e j s t r o n i e z n a j d u j e si m i e j
sce, j a k b y p l a c . N a t y m p l a c u w i d a b o g a c
two l u d z k i e , p r z y j e m n o c i y c i a w i e c k i e g o ,
a t a k e t a r g o w i s k o r n y c h rzeczy. O to bowiem
w mierci, ktra, jak si ocenia, znajduje si po lewej stronie
potwora, wida plac handlowy, a na nim najbardziej nie
godziwe czyny teje mierci2. W rd bogactw, ktre zwo
dz, mona dostrzec pych i prn chwa, wrd bogactw
rzeczy przemijajcych: rozwizo i podanie; w handlu,
czyli sprzeday i nabywaniu, gotuj si bardzo liczne i rozmaite ziemskie dze. Jeli kto w widoczny sposb lka
si wzbudzajcego przeraenie Szatana, niepostrzeenie da
si zwie tym wszystkim rzeczom, tak jak kupiec ukazuje
ludziom rne przedmioty handlu, aby dziki temu, zapa
leni i skuszeni, tym bardziej zakupili to, co zostao im po
kazane przed oczami. Diabe bowiem swoje sztuki podaje
2 Por. Ap 18,3.

Wizja sidma

537

czowiekowi w sposb zwodniczy. Ci, ktrzy ich zapra

gnli, kupuj je. W jaki sposb? Jak ludzie sprzedajcy: po
rzucaj wiadomo dobrego, a zamiast tego, niczym ku
pujcy, do swoich dusz bior miercionone rany.

5. Niektrzy ludzie mnie przeciwstawiaj si Diabu

i odrzucaj diabelsk namow, a inni yj opieszale
i sprzyjaj mu.
D o str z e c m o n a rw nie pew nych ludzi,
k t r z y b i e g a j z w i e l k s z y b k o c i , nie p r o
w a d z j e d n a k a d n e g o h a n d l u . C i bowiem po
znali Boga i nios skarb dobrej woli oraz wonne olejki
cnt. Przyjmuj je do siebie bardzo gboko. W ten spo
sb szybko m ijaj doczesne chci i diabelskie nikczemnoci oraz w nakazach Boych gardz sodycz swego
ciaa. S t a k e i n n i , b a r d z i e j o p i e s z a l i . C i b i o r
u d z i a w k u p o w a n i u i s p r z e d a w a n i u . Tacy lu
dzie s opieszali w dobrych uczynkach, z powodu letnio
ci swego serca pragnienie nieba niszcz w sobie, jakby
mieli je odda za pienidze, natomiast dz swego ciaa
hoduj w sobie, jakby mieli zamiar j naby.
Z tego te powodu tamci otrzymaj zapat za do
bre dziaanie, natomiast drudzy wezm kary za niegodziwo, jak to ukaza Ezechiel, kiedy powiedzia:

6. Sowa Ezechiela odnoszce si do tego.

Sprawiedliwo prawego bdzie pon ad nim, bezbono
nieprawego bdzie n ad nim?. C to oznacza? Wybitne
3 Por. Ez 18,20.

Ksiga druga

538

czyny czystego czowieka wypeniaj go w itocijakby

tysic oczu spoglda ku grze, ale rwnie w d, wsz
dzie go otaczaj. Prowadz go do wielkiej czci i umar
twienia swoich dz, jak m u to nakae D uch wity4 tak samo skrzyda wynosz ptaka wysoko w powietrze,
tam gdzie on zechce. Jednak mijowa trucizna najokrut
niejszej i niegodziwej mii, ktra zakrywa pian niebo,
otacza per w bocie oraz zagraa wszystkiemu, co jest
cenne i drogie, odrzuca od szlachetnego dziaania i palca
Boego, a take od wszelkiej czci i bogosawiestwa nie
biaskich wizji. Czyni tak temu, ktry dopuci si nie
wiernoci. Pdzi go na wygnanie, odcina od penego y
cia owocu oraz od korzenia drzewa sprawiedliwoci.

7. O tym, e peen wszelkiej niegodziwoci Diabe

stara si zwie pi zmysw czowieka przy
pomocy trucizny pochodzcej z jego rnorodnych
umiejtnoci.
Dostrzegasz take, e p o t w r w j e s t ca y
czarn y, k o l c z a s t y o r a z p e e n w r z o d w i r o z
o g n i o n y c h r a n . To ukazuje, e ten sam Dawny W
jest wypeniony czerni i ciemnoci niewiary, m a bar
dzo wiele czyrakw skrytoci i zwodzenia, wrzodw nie
czystoci i splamienia, a take pcherzy i dziur gniewu.
C a a j e g o p o s t a , o d g o w y , p r z e z r o d e k a
do s t p , j e s t p o d z i e l o n a j a k b y n a p i o d
d z i e l n y c h s t r e f , gdy stara si wypeni pi zmysw
czowieka rnorodnymi afektami, a do koca, czyli do
4 Por. Dz 2,4.

Wizja sidma

539

chwili, w ktrej jego szalestwo zostanie zaspokojone,

dotd nie zaprzestanie swych stara. Bdzie zamiast tego
zwodniczo udawa sprawiedliwo, a ludzi bdzie cign
do stokw swych nieczystych sztuk. P i e r w s z a ze s t r e f
jest zielona, d ru ga - biaa, trzecia - czerwona,
czw arta ta, a p ita - czarna. W szystkie
w y p e n i o n e m i e r c i o n o n t r u c i z n . O to uka
zuj po kolei: w zieleni - rozpacz doczesn, w biaoci
niedorzeczny brak szacunku, w czerwieni - zwodnicz
chwa, w ci kliwe uwaczanie, natomiast w czerni
plugawe udawanie, jak rwnie wiele innych grzechw.
O ne przynosz czowiekowi, ktry im ulega mier.

8. O tym, e wynioso Diaba zostaa pokonana we

wcieleniu Syna Boego.
G o w a za p o t w o r a j e s t d o t e g o s t o p n i a
z e p s u t a , e l e w a s z c z k a w y d a j e si z u p e n i e
z n i s z c z o n a . Dzieje si tak z tego powodu, e pycha
Szatana zostaa pokonana przez wcielenie Syna Boego,
do tego stopnia, e Szatan nie jest w stanie nka mier
ci, sw gorzk si, gdy ta utracia moc.

9. O oczach, uszach i nozdrzach wa i o tym, co one

oznaczaj.
O c z y n a t o m i a s t z z e w n t r z n e j s t r o n y s
p e n e k r w i , a o d w e w n t r z - o g n i a . O to bo
wiem jego niedobry zamiar, niczym niegodziwo, od
wewntrznej strony prbuje wstrzsn ciaem ludz
kim, natomiast od zewntrznej strony ogniste pomienie

Ksiga druga

540

wrzuca do ich dusz. U s z y s o k r g e i w o c h a t e ,

poniewa niegodziwy zamiar otacza czowieka swymi
sztukami jakby okrgiem z dziur, aby jak najszybciej go
strci, skoro tyko spostrzee, e go chwyci. N o z d r z a ,
a t a k e u s t a s p o d o b n e d o n o z d r z y i s z c z k i
m i i , poniewa w ukazuje ludziom odmienne i mier
dzce obyczaje. N a skutek tych obyczajw okrutnie prze
bija ludzi wieloma grzechami i ich zabija.

10. O jego rkach, nogach i ogonie oraz o tym, co one

oznaczaj.
N a t o m i a s t rce p o t w o r a w y d a j si p o d o b n e
do r k c z o w i e k a , gdy [Szatan] w dziaaniach ludzi
drczy ich swymi podstpami. Z n o w u s t o p y m a p o
d o b n e d o s t p m i i , gdy na ludzkich drogach bez
przerwy w swoich zasadzkach ustawia diabelskie sida.
Z a o g o n w y d a j e si k r t k i i o k r o p n y . To potga Syna Zatracenia, ktra trwa krtko, lecz jest bardzo
niebezpieczna. w w swym szalestwie pragnie osign
wicej, ni jest w stanie dokona.

1 1 . 0 tym, e potga wszechmogcego Boga tak

zniszczya mstwo Diaba, e nie jest on w stanie
czyni rzeczy niegodziwych tak, jak tego pragnie.
S z y j p o t w o r a o t a c z a a c u c h 5, k t r y wie
r w n i e j e g o rce i s t o p y . Tak si stao, poniewa
diabelska moc zostaa tak zamana i zniszczona przez potg Wszechmocnego Boga, e take jego najgorsze czyny
5Por.Ap 20,1-3.

Wizja sidma

541

i najokropniejsze drogi, na ktrych zwodzi czowieka,

zostay zatarte w tym zniszczeniu. a c u c h , n i e z w y
kle t r w a y , z a t r z y m u j e rce i s t o p y p r z y k u t e
d o k a m i e n i a p i e k i e l n e g o t a k m o c n o , e p o
t w r n ie j e s t w s t a n i e si p o r u s z y z g o d n i e ze
sw o j w o l ani w je d n , ani w d r u g stron.
Potga Boga trwa bez uszczerbku w niezmiennej wiecz
noci. O na, dajc duszom zbawienie, zgadzia Diaba tak
wielk si, e w nie odwaa si i nie bdzie w stanie
ani przy pom ocy zewntrznych, ani wewntrznych narz
dzi swej bezbonoci odebra duszom wierzcych radoci
zbawienia. D ojd do miejsca radoci, ktrego Szatan sam
siebie pozbawi z zaciekoci.

12. O tym, e na cztery strony wiata Diabe wysya

iskr zapaln niesprawiedliwej namowy do wszelkiego
rodzaju ludzi.
Z u st p o t w o r a w y ch o d z i wiele p o m ie n i,
k t r e r o z d z i e l a j si n a c z t e r y c z c i . Stao si
tak dlatego, e Diabe wysya ze swej arocznej poryw
czoci zo, w bardzo okrutnej i rnorodnej formie. To
zo bezdusznego zapau i niegodziwej niewiary. Rozsya
je w rne miejsca, na cztery strony wiata, midzy ludzi,
aby szli za nim.
J e d n a c z p o m i e n i w y c i g a si a do
c h m u r , poniewa to diabelski oddech odciga tych,
ktrzy caym pragnieniem swego umysu staraj si do
trze do nieba. D r u g a w y c i g a si w s t r o n l u
d z i w i e c k i c h , bo ta w rozmaity sposb zwodzi lu-

542

Ksiga druga

dzi zajtych sprawami ziemskimi. T r z e c i a m i d z y

l u d m i d u c h o w n y m i , gdy swoimi pozorami mci
tych, ktrzy trudz si sprawami duchowymi. W r e s z c i e
c z w a r t a d o c h o d z i a d o p i e k a , poniewa ona wa
nie wysya na piekielne mki tych niewierzcych, kt
rzy jej ulegn. Ludzie ci krocz drog faszu i uudy, nie
trzymaj si prawdziwej drogi ani nie okazuj Bogu na
lenego M u szacunku. Tymi sowami zawiadczy o tym
Dawid:

13. Sowa Dawida odnoszce si do tego.

Zw tpienie i nieszczcie na drogach tych, ktrzy nie
poznali drogi praw dy; nie m aj przed oczyma bojani Bo e f. C to jest?
Pene niewinnoci i mocy dziaania Boga, ktre wal
cz w ywym i najczystszym rdle, tak niszcz tych, kt
rzy swymi niegodziwymi i godnymi potpienia czynami
wypdzaj Boga ze swych serc, jak wielki deszcz zmywa
jaki przedmiot, e wicej go nie wida. Dlatego take nie
byskaj przed Bogiem, poniewa nieszczcie oraz nie
szczliwy zwyczaj znajduje si na ich drogach, dokd
kolwiek si udadz z poywieniem mierci. W jaki spo
sb? Mianowicie smakujc i spoywajc to, co jest ze.
Z tego te powodu w swych czynach nie znaj drogi,
ktra wznosi si w cieple soca, poniewa nie zasmako
wali sodyczy Boga ani w Jego czci, ani w mioci. O d
rzucaj boja Bo niczym strach przed innym, gdy nie
chc G o ani spostrzec, ani oglda.
6Por. Ps 14[13],3.

Wizja sidma

543

14. O tym, w jaki sposb Diabe w ognistych

namowach, przy pomocy rnorodnych pokus, dociera
do ludzi rozmaitego rodzaju, zarwno duchownych,
jak i wieckich.
D l a t e g o d o s t r z e g a s z , e p o m i e , k t r y d o
c h o d zi do chm ur, w alczy przeciw k o tym lu
d z i o m , k t r z y c h c i d o n i e b a . Skoro tylko po
czu, e umysy ludzi pragn skierowa si w gr, niegodziwy
zapa zacz okrutnie szale przeciw nim swymi sztukami,
aby nie dotarli do niebios, ktre pragnli osign w swych
wielkich tchnieniach.

15. O trzech zastpach utworzonych przez tych ludzi.

W i d z i s z , e s t r z y z a s t p y ty c h l u d z i . N ie
ustannie czcz prawdziw i niewysowion Trjc, mimo
i s wyczerpani swymi zmaganiami. P i e r w s z y z a s t p
w c h m u r a c h to zastp najmocniej walczcy przeciw
Diabu. C i ludzie tak daleko podnosz swj umys do
niebios od spraw ziemskich, jak wysoko chmury pyn
ponad ziemi. D r u g i z a s t p - w r o d k u p o m i d z y
c h m u r a m i i z i e m i . To ci, ktrzy z pewnym umiarem
powstrzymuj si, penego umysu nie oddaj ani niebio
som, ani pragnieniu rzeczy ziemskich. Powstrzymuj si
pewnym umiarem, mim o i poszukuj spraw wewntrz
nych, jednak nie odtrcaj zewntrznych. T r z e c i z a s t p
r o z c i g a si n a z i e m i . Ludzie ci niezupenie porzu
cili rzeczy upade, ktre wci do nich przylegaj tak
m ocno, e doznaj wielu niedogodnoci, dowiadczaj
w nich licznych cierpie, jednak dziki pomocy z wysoka

544

Ksiga druga

zwyciaj w walce. W s z y s t k i e z a s t p y k r z y c z ,
p o w t a r z a j c s o w a p o d a m y d o n i e b a . Z a
rwno pierwsi, jak i drudzy w wielu tchnieniach swych
pragnie sami siebie zachcaj, by dyli do tego, co znaj
duje si w najwyszych tajniach, chocia w swych zamia
rach bardzo czsto s nkani sztukami Dawnego Wa.
J e d n a k p o m i e w o d r z u c a ic h to w j e d n , to
w d r u g s t r o n , gdy z powodu diabelskiego poduszczenia zmieniaj swe obyczaje. J e d n i l u d z i e nie u p a
d a l i , poniewa s to bardzo dzielni wojownicy, ktrzy
mnie opieraj si oszustwu. I n n i z t r u d e m u t r z y
m u j si na n o g a c h , gdy tacy ludzie stawiaj swe
kroki na drodze prawdy, jednak zmczeni wieloma zma
ganiami, z trudem pokonuj diabelskie sztuczki i ledwie
s w stanie wytrwa w nakazach Boych. J e s z c z e i n n i
u p a d a j n a z i e m i , le c z z a r a z w y r u s z a j do
n i e b a poniewa najpierw upadli pod ciarem rno
rodnych grzechw, lecz potem powstali, dziki pokucie,
a nadziej swoj i dobre uczynki kad w Bogu.

16. O pokusach ludzi wieckich.

P o m i e z a , k t r y si r o z c i g a m i d z y
ludm i w ieckim i, jedn ych z nich p o d p a la i
s p a l a a d o p o s t a c i b a r d z o c z a r n e j . Dzieje si tak
z tego powodu, i ten wanie zapa niegodziwej uudy
skania si ku ludziom zajtym sprawami ziemskimi.
Niektrych z nich podporzdkowuje swojej przewrotno
ci i niszczy najgorszymi wadami ciemnej niesprawiedli
woci. W ten sposb gardz jasnoci prawdziwej wiary,

Wizja sidma

545

sami siebie niszcz gorycz mierci, upadaj na ziemi

i w swych dziaaniach dokonuj najbardziej niegodzi
wych czynw. I n n y c h za t a k d o t y k a s w o i m c z u b
k i e m , e k i e r u j e n i m i z g o d n i e ze s w o j w o l .
Tych do tego stopnia okiezna swoj niegodziwoci, i
skania ich ku wszelkim grzechom swojej przewrotnoci.
O to podsun im w ucisku poncej dzy sodycz ycia
doczesnego i dlatego przejli odmienne obyczaje i rozma
ite praktyki dotyczce sw, wosw, odziey, sposobu po
ruszania si i tym podobnych. N a skutek tego wyginaj
si, lekcewa sprawiedliwo Bo, sprzeniewierzaj si
Prawu, nie dokonuj obrzezania swego umysu7, gdy
w swej podliwoci szukaj zbytku, nie strzeg ad
nego prawa, ktry ustanowi dla nich Bg, a zamiast tego
poruszeniem Dawnego Sm oka wpadaj w rne grze
chy, tak jak wiatr porusza niespokojne morze. N i e k t
rzy l u d z i e w y r y w a j si i k i e r u j si w s t r o n
t y c h , k t r z y z n a j d u j si w n i e b i e . K r z y c z do
n i c h , p o w t a r z a j c w i e l o k r o t n i e : p e n i wiary,
p r z y j d c i e n a m z p o m o c . Chcc porzuci obrzy
dliwy i szkodliwy obyczaj i naladujc tych, ktrzy swoje
umysy powicili rzeczom niebieskim, z caego serca pra
gn tego, aby niebiosa przyszy im z pomoc. Niekt
rzy za pozostaj tak zatrzymani, gdy pochwyceni przez
swoje grzechy, uparcie trzymaj si za.

7 Por. Rz 2,29.

546

Ksiga druga

17. O szeciu rodzajach pokus ludzi duchownych.

w za p o m i e , k t r y r o z c i g a si m i
dz y l u d m i d u c h o w n y m i , z a k r y w a i c h s w o j
m g . Tak si stao, poniewa tchnienie diabelskiej na
mowy wysya swj zapa w stron tych, ktrzy ze wszyst
kich si winni suy Duchowi witemu. Zamroczya ich
przewrotno grzechw, na skutek ktrej gorcej pragn
ciaa ni Ducha witego.
D o strz e g a sz sze ro d za j w takich ludzi,
poniewa Dawny Wrg stara si odmieni pi zewntrz
nych zmysw ludzi, a take zewntrzn pobono,
ktra jest jakby szstym zmysem. P i e r w s z y c h z n i c h
p o m i e z a p a l a , gdy Diabe, wysyajc swoje sztuczki
w ich stron, zagraa im cielesnymi pragnieniami i po
daniem, w ten sposb zapala ich dz i brudem wiel
kiej nieczystoci. T y c h z a , k t r y c h nie j e s t w s t a
nie s p a l i , g o r c o n a s c z a t r u c i z n : z i e l o n ,
bia, czerw on, t lub czarn, k t ra roz
c i g a a si o d g o w y a d o s t p t e g o p o t w o r a .
W jaki sposb? Poniewa jeli odmawiaj chci nieczy
stoci, napenia ich rnorodnymi truciznami. Napenia
ich rozpacz ycia doczesnego, jakby zieleni wieych li
ci, ktra tak ich zatruwa, e nie m aj siy ani do dziaa
duchowych, ani do dziaa doczesnych, albo napenia ich
lekcewaeniem grzechw, jakby biel gupoty, na skutek
ktrej nie s w stanie ukry swej bezecnoci ani przed
Bogiem, ani wobec ludzi. Wylewa na nich zapamita
o chway ziemskiej, jakby wiecc czerwie. Dziki
niej otrzymuj gorycz i wzburzenie serca. Podaje im
take opuszczenie najbliszych, jakby ciep staj

Wizja sidma

547

si wtedy zdradliwymi donosicielami8. Wreszcie wska

zuje im udawanie sprawiedliwoci, jakby okropn czer.
To ona zupenie zaciemnia ich serca.
S to miercionone trucizny, ktre trwaj przy tym po
tworze od zwodniczego pocztku a do jego koca, kiedy na
wiecie skoczy si jego szalestwo. To na skutek tych tru
cizn podsuwa ludziom szkodliw namitno grzechw.

18. O nieochrzczonych.
N a t o m i a s t p o m ie , k t ry d o c h o d z i do
p i e k i e , z a w i e r a w s o b i e r n e k a r y d l a tych ,
k t r z y n ie z o s t a l i o b m y c i w r d l e i nie z n a
j c w iata p ra w d y i wiary, z a m ia s t B o g a czcz
S z a t a n a 9. Zapa zatraty nakada na dusze, ktre nie zo
stay obmyte w rdle zbawienia, brudne i pene goryczy
kary, bliskie zatraceniu. Dusze te nie dostrzegaj jasno
ci dziedzictwa niebieskiego oraz wiary w ustanowienie
Kocioa. Nieustannie czcz tego, ktry ustawi zasadzki
i stara si ludzkie dusze podporzdkowa mierci, zamiast
Tego, ktry ludziom ofiarowa ycie i zbawienie.

19. O strzaach z ust Diaba, o dymie z serca oraz

o cieczy z okolic ldwi i o tym, co one oznaczaj.
W id zisz take w ychodzce z paszczy p o
t w o r a b a r d z o o s t r e i g r z m i c e st r z a y . S to
najokropniejsze i bezbone pociski pochodzce od dia
belskiego szalestwa i gorejce w wielu niesprawiedliwo
8Por. Syr 28,15.
9 Por. Rz 1,15.

548

Ksiga druga

ciach. Z j e g o p i e r s i u n o s i si c z a r n y d y m , ktry
oznacza tuman bardzo odraajcego gniewu i zawici, po
chodzcy z niegodziwych zapdw. N a t o m i a s t z l
d w i t r y s k a g o r c a c i e c z . To powd rozarzonego
podania, ktr zalewa przeoonych tego wiata i ktra
pochodzi od jego nieczystoci.

20. O krgach wok ppka oraz o nieczystoci ab

w jego odku i o tym, co one oznaczaj.
N a t o m i a s t z p p k a w y d o b y w a si w r z c y
k b - to p a l c a d u s z n o n i e r z d u l u d z i ,
ktrzy s mu poddani. Pochodzi ona od arocznoci
Szatana. Z a z n a j n i s z e j c z c i b r z u c h a k i p i
n i e c z y s t o z o o n a j a k b y z a b 10, jest ona mier
dzcym wyprnieniem z nienaturalnego obarstwa, za
twardziaym w zwtpieniu, ktre powstao wtedy, gdy
Dawny Zwodziciel doprowadzi sprzyjajcych m u do
wypenienia swej woli. W s z y s t k i e te r z e c z y w z b u
d z a j w l u d z i a c h w i e l k i e p o r u s z e n i e , poniewa
tego rodzaju przewrotnoci nakadaj ogromne nieszcz
cia i niegodziwe puapki na tych, ktrzy swoj nadziej
pokadaj w rzeczach ziemskich, a nie niebieskich.

21. O tym, e Diabe pobudza gupich ludzi przez

niesprawiedliw niewiar. A ci sdz, e prawdziwe jest
to, co zwodniczo im pokazuje.
W ychodzi z niego rwnie obrzydliw a
ch m u ra wraz z n a jg o rsz y m s m r o d e m , ktra
10 Por. Ap 16,13.

Wizja sidma

549

a t a k u j e l u d z i s w o j p r z e w r o t n o c i . Tak si
stao, poniewa od tego samego D iaba pochodzi najczar
niejszy bd cuchncego sumienia, ktry pobudza ludzi
z powodu ich niesprawiedliwej niewiary. W jaki sposb?
Najgorszy bd powsta w chwili, gdy cito gow
Jan a Chrzciciela. O n wskazywa, e Syn Boy jest odku
picielem grzesznych ran. Najwikszy bd powsta, gdy
Szatan uwid ludzi pod postaci rozmaitych wyobra
e. Przy pom ocy tego bdu Diabe uwid wielu ludzi
uwaali za prawdziwe to, co faszywie podsuwa ich wy
obrani. W ten sposb udao m u si oszuka wielu, po
niewa ich wiara cigle jest saba i chwieje si.
Wy jednak, synowie M oi, jeli pragniecie y w spo
sb sprawiedliwy i pobony, unikajcie tego niegodziwego
bdu, aby gorycz mierci nie ogarna was z powodu nie
dowiarstwa.

22. O tym, ze naley wystrzega si herezji i odrzuca

j z Kocioa, poniewa heretycy zamiast Boga czcz
Diaba, s wntrznociami Diaba oraz ziarnem
zwiastujcym synw zatracenia.
Unikajcie rwnie tych, ktrzy chowaj si w swo
ich jaskiniach i stali si zamknitymi oddziaami Diaba.
Biada im, biada tym, ktrzy zatwardziali w takiej posta
wie, poniewa s wntrznociami Diaba oraz ziarnem
zwiastujcym synw zatracenia.
D latego te wy, umiowani synowie M oi, unikajcie
ich ze wszystkich si i z caej siy duszy i ciaa waszego,
poniewa Daw ny W ywi ich i hoduje swoj sztuk.
Jego bowiem czcz zam iast B oga i jem u wierz z po

550

Ksiga druga

wodu faszu i oszustwa. C i s najgorszymi zabjcam i

ludzi, poniewa zabijaj tych, ktrzy atwowiernie do
nich przylgnli, zanim pozwol im odstpi od swojego
bdu. W obec samych siebie s najobrzydliwszymi cu
dzoonikami. W zabijaniu ludzi sprow adzaj mier na
swoje nasienie i skadaj je w ofierze D iabu. A takuj
Mj Koci swoim odstpstwem w herezje oraz ogro
mem grzechw, poniewa w swych obrzydliwych pod
stpach niegodziwie wymiewaj chrzest i sakrament
Ciaa i Krwi Syna M ojego, a take pozosta nauk, kt
rej przestrzega tene Koci. Jednak z pow odu strachu
przed ludmi nie walcz z t nauk otwarcie, lecz zu
penie j ignoruj w swych sercach i czynach. Dziki
diabelskim pozorom uwaaj, e osignli ju wito.
W tym za Diabe ich oszukuje, bowiem gdyby sam
w swojej postaci jawnie im si pokaza, poznaliby, e
naley go unika. O n za udaje i ukazuje niektre rzeczy
za dobre i wite. W ten sposb ich zwodzi. Biada tym,
ktrzy uparcie obstaj przy tej mierci!
Diabe jednak pozna, e dla wykonania swego sza
lestwa ma ograniczon ilo czasu, dlatego teraz spieszy
si, by w swych czonkach pobudzi niewiar. Wy za je
stecie tymi czonkami, wy, ktrzy staracie si zniszczy
wiar katolick. Wy, ktrzy jestecie zbyt niestali i sabi,
by unikn zatrutych strza ludzkiego skaenia, ktremu
hodujecie zgodnie z wasz wol, wbrew Prawu. Skoro
za zaspokajacie wasz podliwo, wylewajc trujce
nasienie nierzdu, wwczas faszywie modlicie si i sta
wiacie sobie przed oczy nieprawdziwy obraz witoci,
ktry w Mych oczach jest mniej godny ni kupa mier
dzcego bota.

Wizja sidma

551

Z pew noci odstpstw o, ktre powstao na g

rze H oreb, kiedy ydowski lud uczyni sobie rzebion
podobizn11 i zacz igra z diabelskim miechem, co
zreszt do dzisiaj niektrzy m aj zwyczaj zuchwale ro
bi, jak rwnie herezja, ktra czcia Baala12 i wielu do
prowadzia do zguby, a take herezja cudzoonikw,
w ktrej z M adianitam i dokonay si czyny okropne,
i pozostae tym podobne dotkn w as13. W tych bowiem
wszystkich czynach niegodziwych macie swj udzia,
poniewa jestecie gorsi od wczeniejszego ludu, gdy
dostrzegajc prawdziwe Prawo Boga, uporczywie je od
rzucacie.
Wy jednak, ktrzy pragniecie waszego ocalenia,
w zwizku z tym przyjmujecie chrzest i jestecie namasz
czon gr B oga14, stawcie opr Szatanowi i nie schod
cie z gry waszego zbawienia.

23. O tym, e ludzie lekcewacy ask Bo nie

otrzymaj Boej pomocy, natomiast Bg miosiernie
wspomoe szukajcych Go.
Czowiek za, ktry jest tak zatwardziay, e gardzi
Bosk pom oc w walce z Diabem, sam na siebie nie
ustannie zastawia zasadzki, poniewa Diabe pozna, e
w czowieku powstaje czer niegodziwoci, ktra wnosi
do ludzkiego ciaa tak wielk gorycz, i ciao jego usycha
11 Por. Wj 32,1-6.
12 Por. Sdz 6,1-6.
13 Por. Sdz 8,33-34.
14Por. Ps 68[67], 16.

552

Ksiga druga

z powodu osabienia. Dlatego te, w chwili, gdy czowiek

zacznie rozwaa zo i samego siebie niszczy utrat na
dziei, to jakby nie by w stanie unika za i czyni dobra.
Diabe, dostrzegajc to, mwi: O to czowiek, ktry jest
podobny do mnie, ignoruje Boga i przychyla si do mnie,
idzie za mn. Pospieszmy zatem wszyscy i biegnijmy ku
niemu szybko, tak przeciw niemu wysilajc nasze sztuki,
aby nie by w stanie nam uciec. O to bowiem zechcia po
rzuci swego Boga i pody za nami .
Czowiek, ktrego z powodu diabelskiego poduszczenia atakuje ta niegodziwo, to znaczy plami si zabj
stwem, nierzdem, obarstwem, pijastwem i nadmiarem
wszystkich grzechw, gdyby pozosta zatwardziay w zu,
ulegnie mierci. Ten za, kto przeciwstawia si D iabu
i czynic pokut, wyzwoli si od tych grzechw, powsta
nie do ycia. Kto za podporzdkuje si dzy swego ciaa
i zlekceway dobre pragnienia swego ducha, takiemu po
wie Stwrca wiata: w wzgardzi M n i umiowa swoje
ciao oraz grzech, nie chcia bowiem wiedzie, w jaki spo
sb powinien si nawrci od zguby. Dlatego te naley
go odrzuci . Jeli za kto umiuje dobry pom ie swej
duszy i odrzuci dze swego ciaa, o takim powie ten sam
Stwrca wiata: Ten spojrza na M nie i nie ywi swego
ciaa brudem. Pragn wiedzie, e powinien si podnie
ze mierci. Dlatego te naley m u pom c .
W jaki sposb? Tak jak powiedzia o tym z M ojej woli
Salomon:

Wizja sidma

553

24. Sowa Salomona odnoszce si do tego.

Z lo pody z>a grzesznikam i, a dobrzy otrzym aj swoje
dobra na pow rt15. C to znaczy? Upadajcych w grze
chu i popadajcych w zatracenie zewszd otocz mier
cionone choroby. Z tego powodu nie bd w stanie m
drze dostrzec, co jest prawd, lecz lekkomylnie odrzuc
to. N ie s godni, by patrze na B oga16 ani by mie jaki
kolwiek udzia w szczciu z Bogiem lub z ludmi, po
niewa gardz Bogiem i wybrali Diaba, dlatego te zo,
ktre czyni, przynosi im wszystko, co jest niepomylne.
N atom iast w dobrych prawe sumienie i sprawiedliwy
osd tak umacnia w rzeczach najwyszych, e do swego
wntrza otrzymaj dziedzictwo Ojca, bowiem zmierzaj
ku najwyszemu wiatu. N ie s zudni, nie prbuj fa
szywie sprzeda tego lub owego, lecz uwaaj za praw
dziwe to, co jest w Bogu.

25. O tym, e prawdziwi czciciele Boga, ktrzy z ca

moc gardz dobrami ziemskimi, z wielk si niszcz
Dawnego Wa.
W idzisz take, e o to p r z y c h o d z i w i e l u l u
dzi, ja n ie j c y c h o g r o m n y m w iatem , k t
rzy z m o c z w a l c z a j t e g o p o t w o r a , z e w s z d
g o o t o c z y w s z y . Tak si stao, poniewa zastp wie
rzcych, ktrzy powstali w ludzkim nieszczciu, zo
stali ochrzczeni w wierze i bogosawionych cnotach,
15 Por. Prz 13,21.
16 Por. Mi 7,7.

554

Ksiga druga

z ozdob i zaszczytem zmierza ku najwyszym pragnie

niom. W ten sposb w swych dziaaniach otaczaj i nisz
cz w najmocniejszym ucisku Dawnego Zwodziciela,
uciskaj go okropnymi mkami, a mianowicie dziewi
cami, mczennikami i pozostaymi wyznawcami B oga17,
ktrzy ze wszelkich si wzgardzili sprawami ziemskimi
i pragnli rzeczy niebieskich. J e d n a k n ie m o g t y c h
ludzi d o tk n i zrani ani p o m ie n ie , ani t r u
c i z n a p o t w o r a 18. C i ludzie bowiem s umocnieni tak
wielkim mstwem i staoci w Bogu, e ani w otwartych
pomieniach, ani w ukrytych poduszczeniach diabelskiej
niegodziwoci nie mona ich zetrze. Z wielk m oc cnt
porzucaj czcze wyobraenia i lgn do witoci w swym
prawym yciu.
Kto jednak dostrzega czujnymi oczyma i syszy uwa
nymi uszami, ten przyjmie i ucauje niezgbione sowa,
ktre wypywaj ze M nie ywego. Amen.

17Por. Ps 91 [90], 13.

18Por.M k 16,18.

Seria: rda Monastyczne

Redaktor serii: ks. Marek Starowieyski

1. ywoty OjcwJurajskich
Przekad: Zesp Konwersatorium Patrystycznego Instytutu Filologii Klasycz
nej Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem Jerzego A. Wojtczaka,
wstp: M. Bielawski OSB, opracowanie i redakcja: M. Starowieyski, Kra
kw 1993.
2. Cezary z Arles

Pisma monastyczne
Przekad: E. Czerny, M. Borkowska OSB, J. Piat; wstp: J. Piat, opraco
wanie i redakcja: M. Starowieyski, Krakw 1994.
3. Wczesne reguy monastyczne z Galii
Przekad: K. Bielawski, wstp: J. Piat, opracowanie i redakcja: M. Staro
wieyski, Krakw 1994.
4. Apoftegmaty OjcwPustyni, tom 1. Gerontikon (Ksiga Starcw)
Przekad: M. Borkowska OSB, wstp: E. Makowiecka, E. Wipszycka,
M. Starowieyski, opracowanie: M. Starowieyski, Krakw 1994.
5. w. Bazyli Wielki

Pisma ascetyczne tom 1. Wstp do zarysu ascezy,

Osdzie Boym, O wierze, Reguy moralne
Przekad i opracowanie: J. Naumowicz, Krakw 1994.
6. w. Bazyli Wielki

Pisma ascetyczne tom2. Reguy dusze, Reguy krtsze

Przekad i opracowanie: J. Naumowicz, Krakw 1995.
7. Teodoret biskup Cyru

Dzieje mioci Boej. Historia mnichwsyryjskich

Przekad: K. Augustyniak, wstp: E. Wipszycka, K. Augustyniak, opraco
wanie: K. Augustyniak, R. Turzynski, Krakw 1994.

8. SuLPicjusz Sewer

Pisma ow. Marcinie z Tours. ywot, Listy, Dialogi

Przekad: PJ. Nowak OFM, wstp, komentarz i opracowanie: M. Staro
wieyski, posowie: H. Malewska, Krakw 1995.
9. Apoftegmaty OjcwPustyni, tom2. Kolekcja systematyczna
Przekad: M. Kozera, wstp: M. Starowieyski, bibliografia: M. Starowiey
ski, J. Pollok, Krakw 1995.
10. w. Hieronim

ywoty mnichwPawia, Malchusa i Hilariona

Przekad, wstp i opracowanie: B. Degrski OSPPE, Krakw 1995.
11. Pachomiana latina
Przekad: A. Bober SJ, W. Miliszkiewicz, M. Starowieyski, wstp: V. Des
prez OSB, opracowanie: M. Starowieyski, Krakw 1996.
12. Palladiusz

Opowiadania dla Lausosa (Historia Lausiaca)

Przekad: S. Kalinkowski, wstp i opracowanie: M. Starowieyski, Krakw
1996.
13. Eugipiusz

ywot w. Seweryna. Regua

Przekad, wstp i opracowanie: K. Obrycki, Krakw 1996.
14. Jean Leclercq OSB

Mio nauki a pragnienie Boga

Podseria: Opracowania 1
Przekad: M. Borkowska OSB, redakcja naukowa: J.A. Spie OP, Krakw
1997.
15. Najstarszepisma kartuzw
Podseria: redniowiecze 1, redaktor podserii: J.A. Spie OP
Przekad: R. Witkowski, E. Skibiski, A. widerkwna, Benedyktyni tynieccy,
wstp i opracowanie: R. Witkowski, W Lesner OCD, Krakw 1997.

16. Pierwsze pisma greckie odziewictwie

Przekad: S. Kalinkowski, W. Kania, J. Naumowicz, wstp i opracowanie:
J. Naumowicz, Krakw 1997.
17. Julian Pomeriusz

Oyciu kontemplacyjnym
Przekad, wstp i opracowanie: A. urek, Krakw 1998.

18. EwAGRiuSZ ZPONTU

Pisma ascetyczne, tom 1

Przekad: K. Bielawski, M. Grzelak, E. Kdziorek, L. Niecior,
A. Ziernicki, wstp i opracowanie: L. Niecior OMI, Krakw 1999.
19. O. Gabriel Bunge OSB

Ewagriusz z Pontu - mistrz ycia duchowego

Podseria: Opracowania 2
Przekad: J. Bednarek, A. Jastrzbski OMI, A. Ziernicki, redakcja nau
kowa: L. Niecior OMI, Krakw 1998.
20. w. Gertruda z Helfty

wiczenia duchowe
Podseria: redniowiecze 2, redaktor podserii: J.A. Spie OP
przekad: B. Chdzyska, M.I. Rosiska OSBap, M.B. Michniewicz OSBap,
wstp: M. Borkowska OSB, redakcja: D. Zydorek, J.A. Spie OP, Krakw
1999.

21-22. Vincent Desprez

Pocztki monastycyzmu. Dzieje monastycyzmu chrzecijaskiego do soboru

efeskiego (431), tom 1
2
Podseria: Opracowania 3, 4
Przekad: J. Dembska, redakcja naukowa: M. Starowieyski, przedmowa:
o. P Miquel OSB, Krakw 1999.
23. w. Grzegorz Wielki

Dialogi
Przekad: E. Czerny, A. widerkwna, wstp: A. de Voge OSB, komen
tarz i opracowanie: M. Starowieyski, Krakw 2000.
24. w. Gertruda z Helfty

Zwiastun Boej mioci, tom 1

Podseria: redniowiecze 3, redaktor podserii: J.A. Spie OP
Przekad: B. Chdzyska, E. Kdziorek, wstp: M. Borkowska OSB, re
dakcja: M.I. Rosiska OSBap, Krakw2001.
25. Jean Leclercq OSB

Chrystus woczach redniowiecznych mnichw

Podseria: Opracowania 5
Przekad: M. Borkowska OSB, redakcja naukowa: J.A. Spie OP, Krakw
2001.
26. Possydiusz z Kalamy

ywot w. Augustyna
Wstp, przekad i opracowanie: P Nehring, Krakw2002.

27. w. Augustyn

Pisma monastyczne
Przekad: P. Nehring, M. Starowieyski, R. Szaszka, wstp i opracowanie:
P Nehring, Krakw2002.
28. Jan Kasjan

Rozmowy z Ojcami, tom 1

Przekad i opracowanie: A. Noco, Krakw2002.
29. w. Patryk

Pisma i najstarsze ywoty

Przekad: K. Panu, A. Strzelecka, wstp i opracowanie: J. Strzelczyk,
Krakw 2003.
30. w. Grzegorz Wielki

Ksiga reguypasterskiej
Przekad: E. Szwarcenberg-Czerny, wstp i opracowanie: M. Staro
wieyski, Krakw 2003.
31-32. Mechtylda z Magdeburga

Strumie wiata Boskoci, tom 1 i 2

Podseria: redniowiecze 4, 5, redaktor podserii: J.A. Spie OP
Przekad, wstp i opracowanie: PJ. Nowak OFM, redakcja: M.I. Rosiska
OSBap, Krakw2004.
33. w. Hieronim

Listy do Eustochium
Przekad, wstp i opracowanie: B. Degrski OSPPE, Krakw 2004.
34. Columba Stewart OSB

Kasjan mnich
Podseria: Opracowania 6
Przekad: T. Lubowiecka, Krakw2004.
35. w. Antoni

ywot. Pisma ascetyczne

Przekad: E. Dbrowska, A. Zikowski, M. Borkowska OSB, S. Kazikowski, St. Kalinkowski, Z. Brzostowska, wprowadzenie, wstpy i red.
naukowa: E. Wipszycka, Krakw2005.
36. Ewagriusz z Pontu

Pisma ascetyczne, tom2

Przekad: M. Grzelak, L. Niecior OMI, A. Ziernicki, B. Spieralska, wstp
i opracowanie: L. Niecior OMI, Krakw2005.

37-38. Antoine Guillaumont

Urde monastycyzmu chrzecijaskiego, tom 1 i 2

Podseria: Opracowania 7, 8
Przekad: S. Wirpszanka OSBap, Krakw2006.
39. w. Grzegorz Wielki

Moralia. Komentarz do Ksigi Hioba, tom 1. List, Przedmowa, KsigiIV

Przekad: T. Fabiszak, A. Strzelecka, R. Wjcik, wprowadzenie i opracowa
nie: L. Niecior OMI; korekta przekadu: E. Buszewicz, Krakw2006.
40. Regua Mistrza. Regua w. Benedykta
Podseria: Zachodnie reguy monastyczne 1
Przekad: T.M. Dbek OSB, B. Turowicz OSB,
wstpy: A. de Vogue, T.M. Dbek OSB, Krakw2006.
41. w. Grzegorz Wielki

Moralia. Komentarz do Ksigi Hioba, tom2. Ksigi VI

X
Przekad: K. Nasta, L. Gadyszewski, A. Wjcik, E. Buszewicz, opraco
wanie: L. Niecior OMI; korekta przekadu: E. Buszewicz, Krakw2006.
42. Historia mnichwwEgipcie
Przekad: E. Dbrowska, redakcja naukowa i wstp: E. Wipszycka,
R. Winiewski, Krakw2007.
43. w. Gertruda z Helfty

Zwiastun Boej mioci, tom2

Podseria: redniowiecze 6, redaktor podserii: J.A. Spie OP
Przekad: E. Kdziorek, redakcja: M.I. Rosiska OSB, Krakw 2007.
44. w. Grzegorz Wielki

Moralia. Komentarz do Ksigi Hioba, tom3. KsigiXI

XVI
Przekad: E. Buszewicz, S. Naskrt, K. Nasta, L. Gadyszewski, opraco
wanie i redakcja: E. Buszewicz; redakcja naukowa: L. Niecior OMI, Kra
kw 2007.
45. Derwas J. Chitty

Apustynia staa si miastem...

Podseria: Opracowania 9
Przekad: T. Lubowiecka, redakcja naukowa: T.M. Gronowski OSB, R. Ko
siski, Krakw 2008.
46. Nil z Ancyry

Pisma ascetyczne
Przekad, wstp i opracowanie: L. Niecior OMI, Krakw 2008.

47. Glauco Maria Cantarella

Comits Aulae Coelestis. Studia z historii, kultury i duchowoci Cluny wred

niowieczu
Podseria: opracowania 10
Przekad: A. Haase, S. Jankowska, M. Maecka, D. Stanicka-Aposto,
O. Stycze, K. Szczauba, redakcja naukowa: T.M. Gronowski OSB,
K. Skwierczyski, Krakw 2009.
48. Hilary z Arles, Honorat z Marsylii

Kazanie o yciu w. Honorata, ywotw. Hilarego biskupaArles

Przekad: P. Nehring, B. Bibik, wstp i komentarz: P Nehring, Krakw 2009.
49. Jean Leclercq OSB

UrdeduchowociZachodu. Etapy rozwoju i elementy stae

Podseria: opracowania 11
Przekad: Sz. Sztuka OSB, redakcja naukowa i posowie: T.M. Gronow
ski OSB, Krakw 2009.
50. Zachodnie reguy monastyczne (wprzygotowaniu)
51. Doroteusz z Gazy

Pisma ascetyczne
Podseria: staroytno 34
Przekad: M. Borkowska OSB, wstp: L. Niecior OMI, opracowanie i ko
mentarz: M. Borkowska OSB, Sz. Hiycki OSB, Krakw 2010.
52. Jennifer L. Hevelone-Harper

Uczniowiepustyni. Mnisi wieccy iprymat ducha w Gazie VI wieku

Podseria: opracowania 12
Przekad: E. Dbrowska, redakcja naukowa: T.M. Gronowski OSB, R. Ko
siski, Krakw 2010.
53. Yizhar Hirschfeld

ycie monastyczne na PustyniJudzkiej wokresie bizantyskim

Podseria: opracowania 13
Przekad i redakcja naukowa: K. Twardowska, Krakw 2010.
54. Marcel Pacaut

Dzieje Cluny
Podseria: opracowania 14
Przekad: A. Ziernicki, przedmowa: D. Riche, redakcja naukowa: T.M.
Gronowski OSB, Krakw 2010.

55. Bernard z Clairvaux, Piotr Czcigodny,

Hugon z Amiens, Mnich Idung

Polemika kluniacko-cysterska z XII wieku

Podseria: redniowiecze 7
Przekad: E. Buszewicz, redakcja naukowa i wstp: T.M. Gronowski OSB,
Krakw 2010.
56. Apoftegmaty OjcwPustyni, tom3. Zbiory etiopskie (wybr).
Mniejsze zbiorygreckie. Zbiory aciskie. Opowiadania dla duszy
poyteczne: Pawa z Monemwazji, Jana Moschosa (wybr)
Podseria: staroytno 35
Przekad: St. Kur, M. Rymuza, M. Starowieyski,
wstpy i opracowanie: M. Starowieyski, R. Zarzeczny SJ, Krakw2011.

Hildegarda z Bingen (1098-1179) zwana wit,

bya benedyktysk mistyczk. Znana jako Sybilla
Reska" lub teutoska prorokini". Pozostaje jedn
z najbardziej intrygujcych postaci redniowiecza.
Przygotowaa wiele pism z zakresu teologii, medycyny
i muzyki. Otrzymaa dar widze, ktre staraa si spisa
w kolejnych zbiorach wizji. Prekursorka niemieckiej
mistyki redniowiecznej, a przede wszystkim niezwyka
osobowo inspirujca take dzi.

Scivias to zbir wizji Hildegardy z Bingen. Tytu

oznacza: Poznaj drogi Pana. Obok 26 wizji, ktre stano
wi zapis widze, znajduj si redniowieczne miniatury,
ktre powstaway rwnolegle z tekstem i ilustruj jego
odpowiednie fragmenty. Scivias opisuje Boy zamys
stworzenia wiata, stanowi take swoist encyklopedi
wiedzy o redniowiecznym wiecie: spojrzeniu na Boga,
czowieka i kosmos. Jest to pierwsze wydanie w jzyku
polskim tekstw popularnej mistyczki.
1 tom (rMon 57) zawiera wstp oraz pierwsz
i drug ksig dziea, tom 2 (rMon 58) trzeci.

ISSN 1230-6711