Acta Universitatis Wratislaviensis No 3060

Jzyk a Kultura tom 20 Wrocaw 2008

RYSZARD TOKARSKI
Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej w Lublinie

Konotacja a problemy kategoryzacji

Pocztki systematycznych rozwaa nad teori konotacji semantycznej
mowa tu o lingwistyce polskiej zwizane byy z lubelskim i wrocawskim
cyklem spotka w ramach konwersatorium Jzyk a kultura. Niniejszy tekst
stanowi zatem form podsumowania ponaddwudziestoletnich bada nad tym zagadnieniem i prac przedstawianych m.in. w czasie dyskusji w Karpaczu i Kazimierzu. Pierwszym znaczcym sygnaem istotnoci tego pojcia w semantyce
leksykalnej sta si pokonferencyjny tom Konotacja, wydany dopiero w 1988
roku (Konotacja 1988), niemniej jednak ju znacznie wczeniej, bo na przeomie
lat siedemdziesitych i osiemdziesitych XX wieku, w polonistycznym orodku lubelskim toczyy si oywione dyskusje nad koniecznoci uwzgldniania
w semantycznym opisie sowa szerszego spektrum cech znaczeniowych. Efektem
tych spotka byy pierwsze wersje koncepcji Sownika ludowych stereotypw jzykowych (SLSJ 1980) czy te studium powicone strukturze pola znaczeniowego (Tokarski 1984). Wspln przesank wczesnych dyskusji bya oczywista
i banalna z punktu widzenia wspczesnych zaoe analizy semantycznej teza, i
strukturalistyczny wymg opisu znaczenia w kategoriach cech wystarczajcych
i koniecznych nie oddaje w peni semantyki sowa, a tworzona zgodnie z takim
wymogiem denicja semantyczna zawa i zubaa skorelowany ze znakiem jzykowym sposb interpretacji wiata czy ktrego z jego elementw.
Koncepcja rozszerzonego znaczenia sowa w powizaniu z pojciem konotacji rozwijaa si w dwch zasadniczych i odmiennych kierunkach. Bya,
po pierwsze, bliska rozumieniu logiczno-lozocznemu, jako tre odpowiadajcego nazwie pojcia. Ten kierunek mylenia o konotacji sta si bliski zespoowi redagujcemu Sownik ludowych stereotypw jzykowych1. Z kolei lingwistyczno-leksykograczne rozumienie konotacji, z dyrektyw nieograniczania
1 Terminu konotacja uywam w znaczeniu szerszym, jako synonimu treci znaczeniowej,
intensji, w przeciwstawieniu do denotacji, zakresu, intensji. Wczam w jej zakres zarwno cechy
kryterialne, jak i charakterystyczne (nazwane przez Putnama stereotypowymi), a na etapie analizy
konkretnych tekstw po prostu cechy powiadczone (ktre przy bliszym rozpoznaniu mog okaza si jednostkowymi, okazjonalnymi, wrcz przypadkowymi) (Bartmiski 1988: 171).

Jzyk a Kultura 20, 2008

for this edition by CNS

druk_JaK_20.indd 143

2008-06-06 10:15:06

144

RYSZARD TOKARSKI

si do wskiego zestawu znaczeniowych cech dystynktywnych, wychodzio

z oglnego i w myleniu o jzyku powszechnego zaoenia o zrnicowanym
statusie elementw skadajcych si na znaczenie (por. dyskusj na temat lingwistycznych przesanek rnicowania statusu cech znaczeniowych w: Tokarski
1988a). W semantycznym obrazie sowa pewien zesp cech nasuwa si na myl
od razu, jest bez trudu rozpoznawany przez uytkownikw jzyka. Tworzy znaczeniowe jdro sowa. Natomiast inne cechy s nie tylko rzadsze, trudniej odtwarzalne w opisie, ale take ich aktualizacja wymaga przywoywania specycznych kontekstw sownych. Te elementy drugiego planu semantycznego,
wanie konotacje semantyczne, tworz fakultatywn otoczk pojciowego rdzenia znaczenia leksykalnego. Dalsze rozwaania dotyczy bd lingwistyczno-leksykogracznego rozumienia konotacji.
Teoria konotacji semantycznej, jak wikszo teorii, podlegaa staej ewolucji. Przyjmujc nawet najoglniejsze zaoenie, e podstawowym jej zadaniem
jest budowanie teoretycznych podstaw semantycznej denicji sowa i jej aplikacja do konkretnego materiau jzykowego, jzykoznawcy musieli uwzgldnia
w swych rozwaaniach na temat konotacji dwa zderzajce si paradygmaty metodologiczne koncepcj strukturalistyczn oraz kognitywistyczne spojrzenie
na jzyk. wiadomo dwch konkurujcych dzi zaoe metodologicznych
i wynikajcych z nich konsekwencji spowodowaa m.in. konieczno ponownego
rozwaenia pytania o granice opisu znaczeniowego i sposobu werykowania cech
semantycznych, o zasadno przyjmowanego rozrnienia midzy tzw. wiedz
jzykow i wiedz encyklopedyczn. Tego typu wtpliwoci czy te prby wpisywania teorii konotacji semantycznej w najnowsze nurty bada lingwistycznych
pozwalay na stopniowe modykacje niepodwaalnych, jak by si mogo wydawa, tez wyjciowych.
Teoria konotacji semantycznej musi by te w pewnym szczeglnym sensie
teori operacyjn. Musi odtwarza w miar utrwalone jzykowo sposoby rozumienia sowa przez uytkownikw jzyka, ale rwnie otwiera moliwo interpretowania dynamicznych modykacji znaczenia w tekcie. Chodzi zwaszcza
o teksty kreatywne, np. teksty artystyczne, w ktrych celowe przeksztacenia znacze sw s najgbsze, czsto dotycz cech sabo utrwalonych w jzyku bd nawet nieuwiadamianych przez przecitnego odbiorc poezji. W takich wypadkach
inspiracje wynikajce z odczytywania tekstu, bdcego wytworem okrelonego
czasu, okrelonych konwencji kulturowych i indywidualnej wraliwoci twrcy,
winny tak modykowa teori semantyczn, w tym wypadku teori konotacji,
by moga ona podoa stawianym przed ni celom.
Kolejna perspektywa wie si z czeniem semantycznych konotacji sowa
z problematyk jzykowego obrazu wiata2. Zalenie od przyjmowanego spo2

T wzajemn zaleno podkrela si bardzo czsto, por. np. Grzegorczykowa (2001: 163);
Linde-Usiekniewicz (2003) czy badacze z orodka lubelskiego: Pajdziska (1996; 1998; Filar
(1995); Kpa (2001); Wysocka (2003); Piekarczyk (2004).
Jzyk a Kultura 20, 2008
for this edition by CNS

druk_JaK_20.indd 144

2008-06-06 10:15:06

Konotacja a problemy kategoryzacji

145

sobu rozumienia konotacji (w pocztkowych, starszych wersjach ograniczonego

do skonwencjonalizowanych, niekiedy wrcz spetrykowanych cech semantycznych, w nowszych otwartego na skojarzenia o wysokim stopniu indywidualizacji, na cechy w jzyku sabo utrwalone) zmienia si rwnie sposb rozumienia
jzykowego obrazu wiata. Raz bdzie to obraz statyczny, ograniczony do sdw
do powszechnie akceptowanych przez og uytkownikw jzyka, kiedy indziej
obraz dynamiczny, zmienny, cho wsplny wszym grupom odbiorcw tekstu,
a nawet zaleny od indywidualnej wraliwoci czytelnika3. Ksztat jzykowego
obrazu wiata zaley od przyjcia okrelonej koncepcji konotacji semantycznej.
Jak wida, teoria konotacji semantycznej podlega cigej ewolucji. Z jednej
strony jest to nastpstwo zmieniajcych si paradygmatw metodologicznych,
z drugiej za efekt stawianych przed teori zada aplikacyjnych. Naturalnie
pene rozwinicie zasygnalizowanych, a dalekich od wyczerpujcego zestawu
problemw nie jest moliwe w tekcie podsumowujcym pewien etap mylenia
o konotacji, niemniej jednak warto podj prb uporzdkowania odpowiedzi
na nasuwajce si pytania.

1. Konotacja:
niemiae przeamywanie barier strukturalizmu
Jako inspiracje dla polskiej tradycji rozwaa nad konotacj semantyczn
przywouje si zazwyczaj nazwiska Jurija D. Apresjana (1980: 94) oraz Lidii Jordanskiej i Igora Mielczuka (1988). Zgodnie z drug ze wspomnianych prac: Konotacja leksykalna jednostki leksykalnej L jest to pewna charakterystyka, ktr
L przypisuje swemu referentowi i ktra nie wchodzi w jej denicje (Jordanskaja,
Mielczuk 1988: 17). Przypomnijmy konsekwencje wynikajce z tej denicji oraz
z argumentacji przytoczonej w caym artykule.
Przede wszystkim denicja podkrela drugoplanowy status cech okrelanych
mianem konotacji leksykalnej (leksykogracznej, semantycznej). Drugoplanowy
nie znaczy nieistotny czy mao istotny. Jak stwierdza Apresjan, wanie na konotacjach opiera si regularna metaforyzacja wyrazu, porwnania, sowotwrstwo
i inne powszechne procesy jzykowe (1980: 9495). Dodajmy od razu, wyprzedzajc dalsze rozwaania, e rwnie pomijajcy konotacje tekst kreatywny, jeli
w ogle byby nonikiem jakiegokolwiek sensu, zostaby sprowadzony do interpretacji pytkich, jednowymiarowych. Postulat nieuwzgldniania konotacji w de3 Urzekajc w swej prostocie denicj znaczenia, jak zaproponowaa Anna Wierzbicka
(1999: 414): Znaczenie sowa mona, najoglniej mwic, zdeniowa jako co, co ludzie myl
lub maj na myli, gdy danego sowa uywaj, warto zatem uzupeni komponentem modalnym,
co ludzie m o g myle, co m o g mie na myli. w komponent modalny bdzie wskazywa
zrnicowan, niezunikowan wraliwo jzykow rozmaitych grup uytkownikw jzykw.

Jzyk a Kultura 20, 2008

for this edition by CNS

druk_JaK_20.indd 145

2008-06-06 10:15:06

146

RYSZARD TOKARSKI

nicji sowa wynika z przeciwstawiania ulotnych, kontekstowo warunkowanych

konotacji twardemu jdru semantycznemu znaczeniu leksykalnemu. Denicja,
zwaszcza ta budowana na potrzeby leksykograi, z koniecznoci musi si koncentrowa na cechach najbardziej istotnych, w sposb maksymalnie prosty i efektywny wyznaczajcych referencj sowa.
Drug konsekwencj wynikajc z cytowanej denicji jest to, e konotacja
stanowi waciwo jzyka (sowa), a nie wiata pozajzykowego. Niewtpliwie
ludzkie dowiadczenie wynoszone z obcowania ze wiatem czy jego fragmentami
motywuje jako skojarze, niemniej jednak to wanie sowo jest nonikiem treci. W konsekwencji dwie jednostki leksykalne odnoszce si do identycznej bd
bardzo sobie bliskiej kategorii rzeczy mog mie odmienne konotacje znaczeniowe. Jordanskaja i Mielczuk zjawisko to ilustruj rosyjskimi przykadami o niemal
identycznej referencji osie i iszak, z ktrych pierwszy zawiera konotacyjn cech
uparcie gupi, drugi za gotowo wykonywania bez sprzeciwu cikiej lub
dugiej pracy. Podobnie jest z polskimi bliskoznacznikami pijak i alkoholik: pijak
przez skojarzenia z typowymi zachowaniami czowieka bdcego pod wpywem
alkoholu otwiera miejsca dla cigu konotacji przede wszystkim negatywnych,
alkoholik za, nie wykluczajc ocen ujemnych, przez nawizania do choroby
moe w kontekcie aktualizowa postawy zrozumienia czy wspczucia4. Jeszcze
wyraniej zjawisko tego typu wida w odpowiednikach leksykalnych wystpujcych w rnych jzykach.
Natomiast w pozadenicyjnych komentarzach do teorii pojawia si kwestia,
ktra z perspektywy czasu okazaa si najbardziej dyskusyjna. Chodzi o metody
uwiarygodniania proponowanych w konkretnych analizach konotacji. Nie peni
one bowiem funkcji dystynktywnych, aktualizuj si w niektrych tylko kontekstach, czsto s niestabilne i niedookrelone. W takich wypadkach atwo przekroczy granic midzy tym, co jest jzykowo, intersubiektywnie relewantne, a tym,
co naley do jednostkowych odczu i skojarze. Teoria konotacji semantycznej
w swych wczesnych wersjach rozstrzygaa wszystkie te wtpliwoci w sposb
typowy dla mylenia strukturalistycznego: jzykowo relewantne (a wic mieszczce si w granicach konotacji) jest to, co da si wykaza w samym jzyku,
w jego skonwencjonalizowanych formach i poczeniach sownych. Zazwyczaj
wrd takich metod werykujcych konotacje wymienia si argumentacj z zakresu derywacji sowotwrczej i semantycznej, frazeologizmy, przysowia (jeli
ich przesania s ywe w wiadomoci wspczesnych uytkownikw jzyka),
powtarzalne opozycje wyrazowe oraz rozmaite testy znaczeniowe por. szerzej Jordanskaja, Mielczuk (1988); Tokarski (1987: 83; 1988a). Jeli zatem badacz interpretujcy rozszerzone znaczenie sowa, kierujc si intuicj jzykow
4

W istocie dotykamy problemu konotacji w cigach synonimicznych. Interesujc propozycj, ktra pozwoli wyjani wielokierunkowo konotacji semantycznych w obrbie synonimw,
s wyrnione przez Alicj Nagrko (1998) synonimy (plezjonimy) o odmiennych prolach kognitywnych.
Jzyk a Kultura 20, 2008
for this edition by CNS

druk_JaK_20.indd 146

2008-06-06 10:15:07

Konotacja a problemy kategoryzacji

147

czy sugestiami tekstowymi, hipotetycznie zakada, e leksem x niesie z sob konotacj a, to zaoenie takie zostanie zwerykowane wwczas, gdy potwierdzi si
je za pomoc wymienionych wczeniej procedur. Przykadowo sowu wiatr poza
znaczeniem leksykalnym ruch powietrza powstajcy na skutek rnic cinienia
da si hipotetycznie przypisa konotacj niestaoci, zmiennoci. Cechy, ktre
wstpnie zostay uznane w sowie wiatr za konotacje semantyczne, w derywatach sowotwrczych staj si skadnikami leksykalnego znaczenia, np. wietrznica, wietrznik, odpowiednio: kobieta a. mczyzna lekkomylni, n i e s t a l i,
z m i e n n i w uczuciach.

2. Konotacja:
ku otwartemu, kognitywnemu rozumieniu znaczenia
Proponowane metody werykowania cech konotacyjnych miay niewtpliwe zalety. Przede wszystkim w zasadzie nie pozostawiay wtpliwoci, co naley
do jzyka, co za jest tylko skadnikiem szerokiej i praktycznie nieograniczonej
wiedzy o wiecie i jego fragmentach. Stawiay jednoznacznie okrelon granic
midzy tzw. wiedz jzykow i wiedz encyklopedyczn. Dziki klarownoci regu jednoznacznie rozstrzygay potencjalne rozbienoci co do relewancji bd
nierelewancji sprawdzanych skadnikw znaczeniowych. Czsto w dyskusjach
padao okrelenie, e z punktu widzenia logiki s to metody czyste, sprawdzalne,
eleganckie. Co wicej, nawet rozwijajca si metodologia bada semantycznych
ich nie zdezawuowaa. Gdy ledzi si nowsz literatur semantyczn, w tym take opisy kognitywne, wida wyranie, e najbardziej znani badacze z tego nurtu,
majcy czsto w swym wczeniejszym dorobku prace o nachyleniu strukturalistycznym (Fillmore, Lakoff, Wierzbicka i inni), wielk wag przykadaj do tego
wszystkiego w tradycji semantycznej, co pozwala maksymalnie obiektywizowa
ulotne przecie opisy znaczeniowe.
Jednak cz badaczy zajmujcych si teori i praktyk opisu semantycznego
coraz czciej zdawaa sobie spraw z ogranicze, jakie przynosiy proponowane
metody opisu. Zoyo si na to kilka przyczyn. Jedn z nich bya wiadomo,
e otrzymywany w ten sposb zestaw konotacji przypisywanych sowu w wielu
wypadkach by zestawem niepenym, fragmentarycznym, a w wielu innych wypadkach zalecane metody werykacji w ogle nie mogy ujawni konotacji istotnych jzykowo. Bo w jaki sposb mona zinterpretowa znany fragment utworu
Cypriana Norwida Daj mi wstk bkitn,/ Oddam ci j bez zapomnienia? Naturalnie interpretacj mona ograniczy do zwykego opisu czstej praktyki wrczania pamitkowego przedmiotu podczas rozstania. Dlaczego jednak mczyzna
prosi mod kobiet o wstk, ktra ma by koloru bkitnego? Dlaczego dziko
rosnce, rwnie niebieskiego koloru, kwiaty w polszczynie potocznej zwane
Jzyk a Kultura 20, 2008
for this edition by CNS

druk_JaK_20.indd 147

2008-06-06 10:15:07

148

RYSZARD TOKARSKI

s niezapominajkami (por. podobn etymologi wschodniej niezabudki i nazw tej

roliny w innych jzykach europejskich Bakowski 2000: 314)? Nie ma sposobu, by tradycyjnymi metodami wykaza, e kolor niebieski (bkitny) w wielu kulturach europejskich symbolizuje wierno i stao emocjonaln (Tokarski
1995: 130 i nast.). Wrczenie przez mod kobiet bkitnej wstki byo rwnoznaczne z deklaracj pamici i wiernoci. Podobne treci mog si wiza ze sowem niezapominajka.
Metody proponowane w strukturalistycznych koncepcjach konotacji sprawdzay si w miar dobrze w wypadku wyrae o znaczeniach utrwalonych w jzyku oglnym, ale byy zawodne w interpretacjach konotacji sabych czy wykreowanych w konkretnym tekcie. Zawodziy w dwojakim sensie.
Po pierwsze, tworzyy struktur znaczeniow, w ktrej komponenty fakultatywne doczane byy, doklejane do jdra semantycznego na zasadzie koniunkcji, bez wskazywania na wewntrzn, caociow logik obrazu. By moe taki
koniunkcyjny system zapisu wystarcza w opracowaniach leksykogracznych,
jednak zawodzi, gdy chcemy odtworzy rzeczywisty obraz treciowy kryjcy si
za sowem. Do kwestii tej wrcimy, referujc wewntrzn motywacj cech konotacyjnych.
Druga wada jest znacznie istotniejsza i wie si z rozumieniem znaczenia
wycznie w kategoriach stylu czy racjonalnoci potocznej. Bezzasadne byoby
podwaanie potocznoci jako dominujcej formy organizowania ludzkiego postrzegania wiata. Jak stwierdza Jerzy Bartmiski (1993), styl potoczny wraz
z jego wyznacznikami (antropocentryzm, konkretno, eksponowanie poziomu
bazowego w rozumieniu Rosch, metaforyczno itp.) stanowi centrum stylowych
odmian jzyka. Ale wtpliwoci moe ju budzi niedookrelono tak nazywanej kategorii. Stawianie znaku rwnoci midzy potocznoci a naiwnym obrazem wiata (Apresjan 1980: 79) (pomijajc negatywne obcienie terminu)
czy wiedz przecitnego czowieka z ulicy (Wierzbicka 1993: 252) jest etykietowaniem bardzo nieprecyzyjnym bd nieuwzgldniajcym zmian w wiadomoci wspczesnego spoeczestwa. Rodz si te wtpliwoci innej natury.
Chodzi o to, e mylenie potoczne nie jest jedyn form porzdkowania wiata poprzez jzyk. Zwaszcza w czasach atwiejszego zdobywania wyksztacenia,
tendencji do upowszechniania osigni nauki, duej liczby prac popularyzatorskich itd., coraz wikszy wpyw na postrzeganie i rozumienie wiata wywiera
racjonalno czy wiedza naukowa. Jej zwizki z semantycznym ksztatem denicji sowa w wielu pracach dostrzega si coraz ostrzej. Renata Grzegorczykowa (1993) postuluje wczanie do denicji pojcia tzw. sztywnej desygnacji
w ujciach Hilaryego Putnama i Saula Kripkego, okrelajcej ekstensj wyraenia jzykowego. Wojciech Chlebda (1993) mwi o dwuocznym postrzeganiu
wiata, posikujc si tez Teresy Howki (1986), i ludzka wizja wiata jest jakby rozpita midzy biegunem wyobrae racjonalnych, scjentycznych oraz
biegunem wyobrae nieracjonalnych, potocznych, zdroworozsdkowych, obejJzyk a Kultura 20, 2008
for this edition by CNS

druk_JaK_20.indd 148

2008-06-06 10:15:07

Konotacja a problemy kategoryzacji

149

mujc wszelkie stadia porednie midzy nimi. Jeszcze dalej idzie Henryk Kardela
(1993), opowiadajc si za amalgamatow teori znaczenia. Zgodnie z ni podzia na jzyk naukowy i jzyk potoczny jest podziaem sztucznym, niczym nieumotywowanym, a treci swoiste dla kadego z tych typw racjonalnoci rni
si wycznie sposobem ich prolowania wyodrbniania ze wsplnej bazy kognitywnej. Naturalnie daleki jestem od zakadania, e jest to wiedza w peni ekspercka, jak dysponuj np. inynier elektronik, astrozyk, historyk mediewista
czy dendrolog w zakresie swojej specjalnoci. Z pewnoci jest to wiedza uproszczona, ale zgodna z akceptowanymi przez nauk sdami o wiecie, np. Ksiyc
jest naturalnym satelit Ziemi; W garbach wielbda magazynowana jest woda
i zapasy dajcego energi tuszczu itd. Te komponenty wiedzy naukowej same
w sobie nie s konotacjami semantycznymi, mog jednak stawa si rdem, inspiracj ksztatowania si konotacji. Wzajemne zalenoci midzy potoczn wiedz zdroworozsdkow i sdami wnoszonymi przez ustalenia naukowe oraz reguy wyprowadzania z tych ostatnich fakultatywnych skadnikw znaczenia konotacji niewtpliwie wymagaj szerszych i pogbionych studiw, niemniej jednak jestem przekonany, e ten sposb mylenia o znaczeniu jednostki leksykalnej
otwiera bardzo interesujce perspektywy analityczne, poniewa pozwala unikn
swoistego izolacjonizmu w patrzeniu na zjawiska jzykowe.
Racjonalno naukowa reprezentuje obiektywistyczny sposb ogldu wiata. Na przeciwlegym biegunie na osi obiektywny subiektywny sytuuj si
te uycia jzyka i te sposoby jzykowego interpretowania wiata, ktre s typowe
dla tekstw kreatywnych w oglnoci, a zwaszcza dla tekstw artystycznych.
W wypadku takich tekstw subiektywizm poznawczy jest szczeglnie nasilony.
Ryszard Handke, deniujc styl artystyczny, podkrela z jednej strony form przekazu tekstu, z drugiej natomiast innowacyjny sposb rozumienia wiata: Styl artystyczny to styl proponujcy oryginaln, now dla odbiorcy wizj wiata, ktra
moe w ogle zaistnie, a wic by przekazana odbiorcy, dziki temu, e oferuje
si mu nowy i std take zwracajcy n a s i e b i e [podkr. R.H.] uwag sposb
uycia mowy (Handke 1993: 144). Kreowanie nowej wizji wiata idzie w parze z niestandardowym uyciem jzyka, a wic rwnie nowych znacze (konotacji) sw.
Wczeniej bya mowa o tym, e proponowane w opisie konotacji metody werykacji cech tworz obraz niepeny, a z pewnoci zawodny wwczas, gdy interpretuje si tekst kreatywny5. Konotacje ujawniane w tekcie s by moe z leksykogracznego punktu widzenia drugorzdne czy niemoliwe do jednoznacznych
eksplikacji (std wynika szczeglna rola cytatu w opisie semantycznym por.
5 Mogoby si wydawa, e najmniej podatne na tekstowe modykacje semantyczne s jednostki o wysokim stopniu konwencjonalizacji, np. frazeologizmy. Ocen tak podwaa Anna Pajdziska: Frazeologizm nawet nie poddany zabiegom kodykacyjnym rzadko znaczy w tekcie
poetyckim tylko tyle, ile w kadym innym tekcie. Zwykle znaczy wicej, peniej, inaczej (Pajdziska 1993: 37).

Jzyk a Kultura 20, 2008

for this edition by CNS

druk_JaK_20.indd 149

2008-06-06 10:15:07

150

RYSZARD TOKARSKI

Bartmiski, Tokarski 1993); jednak z perspektywy interpretacji tekstu s niezbdne, bo warunkuj peniejsze jego odczytanie.
Badacze zajmujcy si semantyk leksykaln znajduj si zatem w sytuacji
szczeglnie trudnej. Z jednej strony metody proponowane w odtwarzaniu konotacji wyznaczaj jasno zdeniowan przestrze oddzielon murem od wszystkiego, co jest ju tylko wiedz pozajzykow. Z drugiej strony teksty artystyczne
wyranie pokazuj, e za owym murem istniej zjawiska wane nie tylko dla
konkretnego interpretowanego tekstu, ale rwnie dla sposobu rozumienia wiata
poprzez jzyk.
Dowiadczenia wynikajce z interpretowania tekstu artystycznego stay si,
jak naley sdzi, bezporedni inspiracj dla rozwinicia teorii konotacji. Jadwiga Puzynina w trakcie prac nad jzykiem Cypriana Norwida pokazaa, e bluszcz
i powj otwieraj w tekstach poety szerok gam cech konotacyjnych. W wypadku bluszczu jest to m.in. lekko, zwiewno, pikno, nieustanna modo,
odradzajce si ycie towarzyszenie szczciu, kobieco, ale zarazem rekwizyt ruin a po zapomnienie i mier. Z kolei powj konotuje w pismach
Norwida przemijalno ycia, bezskuteczno ludzkich wysikw, sabo
itp. (Puzynina 1990: 5469). Tego rodzaju komponenty znaczeniowe nazwaa Puzynina konotacjami tekstowymi. Zwamy, e adnej z tych cech nie udaoby si
ujawni, gdyby procedury analityczne ograniczy do proponowanych wczeniej
derywatw sowotwrczych i semantycznych, frazeologizmw, przysw czy powtarzalnych, ustabilizowanych pocze wyrazowych. Rwnoczenie jednak bez
uwzgldniania wymienionych konotacji interpretacje tekstw Norwida, jeli
w ogle s moliwe, byyby paskie, jednowymiarowe. Jakie zatem procedury
diagnostyczne proponuje Puzynina? Zgodnie z przekonaniem, i nauk humanistycznych nie mona przeksztaca w nauki cise, nie ogranicza metod ujawniania konotacji do dowodw wycznie formalnych. Poza nimi postuluje autorka
analizy bliszych i dalszych kontekstw (etymologie, rodziny sowotwrcze, grupy synonimiczne), odwoywanie si do intuicji jzykowej badacza, sprawdzanie
jej u innych uytkownikw jzyka, a w wypadkach wtpliwych wspieranie si
badaniami ankietowymi (1990: 5556).

3. Ku otwartej, prototypowej strukturze znaczenia

W nastpstwie obserwacji wyniesionych z interpretacji tekstw artystycznych
otrzymujemy model semantycznej struktury sowa z trzema wyodrbnionymi
krgami. W centrum usytuowane jest znaczeniowe jdro znaczenie leksykalne
czy desygnacja. Tworz je treci najsilniej kojarzone z form wyrazow, w sposb
najprostszy identykujce leksem od strony znaczeniowej. Wok jdra rozciga
si strefa cech fakultatywnych, tak jednak wyrazistych i tkwicych w wiadomoci
Jzyk a Kultura 20, 2008
for this edition by CNS

druk_JaK_20.indd 150

2008-06-06 10:15:07

Konotacja a problemy kategoryzacji

151

przecitnego uytkownika jzyka, e mona je ujawnia przez procedury odwoujce si do zjawisk z zakresu systemu jzykowego. Do tradycyjnie uywanego
na oznaczenie tych cech terminu k o n o t a c j a dodajmy zatem okrelenie doprecyzowujce ich natur: konotacje systemu jzykowego czy po prostu konotacje systemowe. W jeszcze wikszym oddaleniu od centrum wystpuje bogata i praktycznie
otwarta strefa konotacji niedajcych si werykowa przez formalne procedury
nawizujce do zjawisk systemowych, ale jzykowo istotnych, bo niezbdnych
z punktu widzenia konkretnego tekstu, tekstw konkretnego autora, grupy literackiej itp. Ten typ konotacji za Puzynin nazwiemy konotacjami tekstowymi.
Jak wida, zaproponowany model znaczenia daleko odbiega od klasycznych uj strukturalistycznych, bliszy jest natomiast rzeczywistym zdolnociom
czowieka do porzdkowania wiata poprzez jzyk i otwartoci na nowe treci
poznawcze. Wspczesne koncepcje psychologiczne powicone moliwociom
twrczym czowieka zakadaj zaleno tych moliwoci od trzech typw uwarunkowa: otwartoci spostrzegania, oryginalnoci mylenia oraz wielkoci tolerancji niezgodnoci poznawczych: im wiksza jest otwarto spostrzegania, im
wysza oryginalno mylenia, im wiksza tolerancja niezgodnoci poznawczych
i im wiksze niezgodnoci zaspokajaj ciekawo, tym wiksze s moliwoci
twrcze czowieka, tym bardziej prawdopodobne, e rezultaty jego dziaa bd
odbiegay skal swej nowoci i doniosoci od ju znanych (Trzebiski 1981: 9).
Przesanki tego rodzaju stanowiy podstaw do zaproponowania odmiennej
od klasycznej kategoryzacji matrycowej kategoryzacji przez prototyp, negujcej zaoenia o jednakowym statusie egzemplarzy danej kategorii, zamknitoci
granic kategorii czy wreszcie przyjmujcej tez o warstwowej strukturze pojcia
z najlepszymi przykadami w centrum i coraz mniej typowymi w miar przesuwania si ku peryferiom kategorii.
W obszernej i coraz bardziej narastajcej literaturze na temat prototypu rysuje si olbrzymia rozbieno co do jego charakteru, roli poznawczej, wycznoci
jako jedynego moliwego schematu opisu wiata, a nawet co do moliwoci jego
adekwatnego opisu (por. choby prace: Cuyckens 1984; Lehrer 1990; Chlewiski
1999; Wierzbicka 1999: 2748; Geeraerts i in. 2001: 4573; Taylor 2001: 65119;
Kleiber 2003). Nie ma tutaj moliwoci podjcia szerszej dyskusji na te tematy,
zwrmy zatem uwag jedynie na podobiestwa midzy zwyczajowo podkrelanymi waciwociami kategoryzacji prototypowej i zaproponowanym modelem
znaczenia sowa.
1) Odrzuca si podstawowe dla klasycznej kategoryzacji matrycowej
uwzgldnianie w opisie kategorii wycznie cech esencjalnych, rozrniajcych.
Podobne zaoenie waciwe jest modelowi penej struktury znaczeniowej sowa:
poza jdrowym znaczeniem leksykalnym rozciga si strefa cech fakultatywnych
konotacji o rnym stopniu utrwalenia jzykowego.
2) Odmienne funkcje poznawcze rozmaitych skadnikw znaczenia (identykujce, stereotypowe, warunkowane kulturowo, ale te zalene od indywiduJzyk a Kultura 20, 2008
for this edition by CNS

druk_JaK_20.indd 151

2008-06-06 10:15:07

152

RYSZARD TOKARSKI

alnej wraliwoci twrcy bd interpretatora tekstu) odpowiadaj jednej z podstawowych tez kategoryzacji przez prototyp, zgodnie z ktr egzemplarze kategorii
maj niejednakowy status.
3) Tak jak kategoryzacja prototypowa zakada otwarto granic kategorii, tak
otwarte s rwnie granice znaczenia (zob. szerzej: Bartmiski, Tokarski 1993).
Warunek ten speniany jest przede wszystkim dziki istnieniu klasy konotacji tekstowych, ktre mog przyjmowa wartoci bardzo chwiejne, pynne, niedookrelone, ale istotne z perspektywy tekstu i jego moliwych odczyta.
4) Otwarto znaczeniowych granic sowa i uzalenienie jego interpretacji
nie tylko od intersubiektywnych sdw zawartych w jzyku, ale take od osobowoci twrcy czy interpretatora, od znajomoci przez nich konwencji kulturowych czy nawet ich indywidualnych predylekcji intelektualnych pozostaje
w zgodzie z przytaczan wczeniej opini Trzebiskiego na temat zwizkw prototypowej teorii pojcia z moliwociami twrczymi czowieka. Naturalnie rodzi si pytanie, jak daleko mog siga potencjalne transformacje znaczenia, by
nie prowadziy do jego dezintegracji, do doczania wycznie na zasadzie koniunkcji jeszcze jednego dowolnego skadnika, ktry uytkownik jzyka skonny
byby sugerowa w trakcie interpretowania tekstu. Do kwestii tej powrc w kolejnym podrozdziale.
Rozrnianie i wprowadzanie do opisu znaczenia cech obligatoryjnych i fakultatywnych oraz ustalanie hierarchii midzy nimi spowodoway zaprzestanie
kojarzenia konotacji z wyznacznikami ujcia strukturalistycznego. A taka bya
wyjciowa koncepcja konotacji. Jak zauwaa Adrienne Lehrer (1990: 369370),
wiele semantycznych analiz przedprototypowych wiadomie i z koniecznoci
rozszerzao opis poza cechy denicyjne, wskazywao na ich wewntrzne zrnicowanie, nawet bez odwoywania si do teorii prototypw. Konotacja znalaza
w prototypach wsparcie metodologiczne, cho wpyw tej teorii jak zauwaa
autorka mg by zupenie wtrny i nie nazbyt wielki.

4. Regua wewntrznej motywacji

cech konotacyjnych
Ewolucja bada semantycznych sza w kierunku coraz wikszej liberalizacji
formalnych wymogw opisu znaczeniowego. Nastpstwa takiej tendencji nabray
szczeglnej ostroci w wypadku opisu konotacji, cech czsto mao stabilnych,
trudnych do precyzyjnego przekadu na jzyk semantyczny. Zauwamy, e pierwsze wersje teorii konotacji wykorzystyway jasno zdeniowane procedury typu
derywacja sowotwrcza i semantyczna, wewntrzne motywacje frazeologizmw
i przysw, testy znaczeniowe itp. Ale ju w pracy Puzyniny na temat sownictwa
Norwida pojawia si zdeklarowana niech wobec stosowania wycznie takich
Jzyk a Kultura 20, 2008
for this edition by CNS

druk_JaK_20.indd 152

2008-06-06 10:15:07

Konotacja a problemy kategoryzacji

153

metod. Autorka, nie negujc ich wartoci w interpretacjach semantycznych, postulowaa szersze wprowadzenie do nauk humanistycznych kryteriw mniej sformalizowanych, bliszych rzeczywistemu poczuciu jzykowemu interpretatorw
tekstu. Dlatego analizy bliszych i dalszych kontekstw, grup synonimicznych
itd. maj suy jako przesanki dla innego narzdzia interpretacyjnego, wskazanego w pytaniu: Czy nie wystarczy tu intuicja jzykowa badacza, sprawdzana
u innych uytkownikw, a w wypadkach wtpliwych wspierana badaniami ankietowymi? (Puzynina 1990: 55).
Intuicja, czy szerzej introspekcja odgrywa w ludzkim myleniu o wiecie
zasadnicz rol. Ta dosy oczywista prawda odnosi si zarwno do codziennych
przejaww ludzkiego dziaania, jak i co nas bardziej interesuje do mylenia
naukowego. Niezalenie od akceptowanej metodologii badawczej, strukturalistycznej bd kognitywnej por. odpowiednio wypowiedzi Macieja Grochowskiego (1980: 10) na temat regu budowania eksplikacji czy Elbiety Tabakowskiej (1998: 182) o interpretatorze i tumaczu tekstu poetyckiego; tam te szersze
odniesienia do literatury systematyczna introspekcja jest wstpnym, a niekiedy nawet rozstrzygajcym warunkiem uzasadniajcym stawiane w analizie tezy.
Z drugiej jednak strony pojawiaj si przestrogi przed przecenianiem tej metody
badawczej. Ewentualne niebezpieczestwo wynika z faktu, e introspekcja jest relacj z prywatnych dowiadcze i jako taka nie dostarcza adnego obiektywnego
sprawdzianu dla czyich impresji (Huttenlocher 1980: 196).
Niewtpliwie odniesienia do introspekcji likwiduj gwne ograniczenie sformalizowanych metod badawczych, a wic ujawnianie w opisie semantycznym tylko cech mocno w jzyku utrwalonych, majcych swe wykadniki w faktach systemowych. Zwaszcza w opisie konotacji tekstowych jest to jej niewtpliwa zaleta.
Przyjmijmy rwnie oczywiste pewne zaoenie, i introspekcja, ze wszystkimi
swoimi wadami i ograniczeniami, zawsze towarzyszy humanistycznej reeksji naukowej. Poza wstpnym uporzdkowaniem hipotez badawczych musi jednakowo
peni funkcje znacznie gbsze, funkcje interpretatora uzasadniajcego wstpne
hipotezy. Tworzy pewne hermeneutyczne krgi, w ktrych kolejne przyblienia
empirycznie uwiarygodniaj zaoenie wyjciowe. Dziki temu introspekcja, metoda istotnie do zalena od indywidualnych predyspozycji uytkownika jzyka, zyskuje na obiektywizmie, gdy stawia hipotezy badawcze i zarazem je werykuje. W wypadku interesujcych nas konotacji znaczeniowych wanie dziki
introspekcji uzyskujemy odpowied nie tylko na pytanie, jaka tre szczegowa
mieci si w konkretnym skadniku konotacyjnym, ale rwnie na pytanie, dlaczego taka cecha konotacyjna jest moliwa i jakie jest jej miejsce w caociowym
modelu pojciowym.
Wanie pytania o zasadno uwzgldniania w semantycznym opisie sowa
konkretnego komponentu konotacyjnego oraz o jego miejsce w caociowym
modelu znaczenia stay si podstaw do sformuowania reguy wzajemnej motywacji (przewidywalnoci) cech semantycznych. Zasada zostaa przedstawiona
Jzyk a Kultura 20, 2008
for this edition by CNS

druk_JaK_20.indd 153

2008-06-06 10:15:07

154

RYSZARD TOKARSKI

i przetestowana w monograi na temat semantyki barw w polszczynie (Tokarski

1995) i kilku pniejszych artykuach (np. Tokarski 1997; 2006). Podstawowym
zaoeniem jest teza, e znaczeniowy model sowa nie jest konstruktem przypadkowym, w ktrym na zasadzie koniunkcji czone s cechy (konotacje) jzykowo
utrwalone i do ktrego bez szkody dla zwartoci modelu mona wprowadza kolejne cechy konotacyjne, susznie bd niesusznie ujawniane w tekstach. Wane jest to w wypadku konotacji najsabszych, tekstowych, w ktrych najczciej
moe dochodzi do nadinterpretacji, niczym nieuzasadnionych skojarze itp.
Kada cecha konotacyjna, w tym rwnie konotacja tekstowa, jest przewidywana
przez caociowy model w tym sensie, e jest ona motywowana przez wszystkie
inne, zwykle bardziej konwencjonalne, a zatem atwiejsze do wykazania skadniki
caociowego znaczenia. Jeli takiej motywacji brakuje, dochodzi wwczas albo
do dezintegracji struktury znaczeniowej, albo te hipotetyczna konotacja nie ma
uzasadnienia, jest hipotez bdn.
Zjawisko to zilustrujmy prostym przykadem. Pen dokumentacj materiaow zawieraj wspomniane wyej prace.
1) Wszystkie moliwe konotacje sowa czerwony s pochodnymi, transformacjami semantycznego jdra. Zgodnie z przyjt od dawna tradycj i denicjami czerwieni znaczenie tej nazwy barwy modelowane jest przez krew i ogie:
podobnie jak w innych kulturach europejskich czerwony znaczy majcy kolor
krwi i / lub ognia. Semantyczne konotacje krwi i ognia rozwijaj si w dwch
zasadniczych, ale aksjologicznie odmiennych kierunkach. W wypadku semantyki ognia jednym z nich jest oglnie dodatnio wartociujcy blok konotacji
konkretyzowanych w formie cech szczegowych typu penia ycia, ycie
emocjonalne, dobre uczucia, rado, powiadczany w jzyku oglnym przez
bogaty zestaw wyrae w rodzaju: mie ogniki w oczach, wysya komu ogniste
spojrzenia, ognisty tancerz itd. Niemal identycznie wygldaj konotacje krwi,
aktualizowane w wypowiedzeniach: czowiek z krwi i koci, krew nie woda, penokrwisty bohater, gorca krew itd. Ale krew i ogie moe otwiera rwnie
cig skojarze negatywnych: o kim, kto sprawuje krwawe rzdy, mona powiedzie, e ma krew na rkach, ma rce zbroczone, splamione krwi, z przestpstwem moe si te wiza krew przelana, z kolei soce nie tylko jest rdem
ciepa, ale take pali, parzy, piecze (ten motyw zreszt jest wykorzystywany
we wspczesnych reklamach niektrych kosmetykw, zwaszcza chronicych
przed oparzeniami kremw do opalania). Tego rodzaju przykady uzasadniaj
drugi cig konotacji krwi i ognia: emocji negatywnych, a zwaszcza cierpienia
czy zagroenia.
Dwa wyrnione i w znacznym stopniu wykluczajce si kierunki rozwoju
konotacji krwi i ognia wystpuj, a take s kreatywnie rozwijane w znaczeniu
czerwieni. Przede wszystkim, pozostajc na do wysokim poziomie uoglnienia,
wydobdziemy konotacj dobrych i intensywnych uczu. Charakterystyczne
jest to, e zasadniczo brakuje dokumentacji potwierdzajcej t cech z jzyka
Jzyk a Kultura 20, 2008
for this edition by CNS

druk_JaK_20.indd 154

2008-06-06 10:15:08

Konotacja a problemy kategoryzacji

155

potocznego czy oglnego, czciej s to konotacje tekstowe, niepoddawane formalnym metodom werykacji, np.:
...czerwie piewa w szczciu, a olet w rozpaczy,
e wiat jest barwnym dwikiem, ktry nic nie znaczy...
(M. Pawlikowska-Jasnorzewska)
Podobnie jest w wypadku negatywnych konotacji czerwieni, rwnie sabo utrwalonych w polszczynie oglnej, lecz obecnych w tekstach artystycznych:
Nie lubi koloru czerwonego
mwi entuzjasta ekologii
siedzc w swoim acie 126
pod czerwonymi wiatami w Alejach Jerozolimskich
to kolor zakazu:
stj nie rusz si
widzc czerwon plam na chodniku
obejd j z daleka
jeeli wdepniesz w krew
twoje buty posu za dowd: bye wsplnikiem
(R. Kapuciski)
Jak wida, semantyczne konotacje czerwieni pozostaj w cisych zalenociach
wzgldem semantycznego jdra ksztatowanego przez znaczenia krwi i ognia. S
przez to jdro motywowane i tumacz si na jego tle.
2) Zasada wewntrznej motywacji cech wie konotacje sowa z jego centrum znaczeniowym. Ale ta sama regua pokazuje rwnie zalenoci w obrbie
samych konotacji, zwaszcza wwczas, gdy rni si one stopniem uszczegowienia lub niewielkimi odcieniami znaczeniowymi. Przykadowo przyjlimy
wczeniej, e czerwieni mona przypisa ogln tekstow konotacj dobrych i intensywnych uczu. Konkretne teksty poetyckie rozwijaj j do radoci i szczcia, uwydatniajc zarazem przyczyny emocji czy okolicznoci jej towarzyszce,
np. modo (rdo cichych tajemnic klarowne i czyste/ Ciemne wino czerwonej
modoci zapieni, A. Bursa; Zawzicie modo ufa si czerwieni, M. Buczkwna),
taniec (i w tan czerwony, rozwcieczony/ sza ci unosi Dionizosa, K.A. Jaworski), wolno (ycie znw jest szalone, czerwone/ i wysokie jak ycie na szczytach, K.A. Jaworski), a po szeroko rozumiane ycie w opozycji do mierci (Ust
ich czerwie zagasa w zimnym mierci olecie, B. Lemian).
Konotacja dobrych i intensywnych uczu staje si w tekstach rwnie punktem wyjcia odmiennego nieco cigu konotacyjnego. Jeli jednym z najbardziej
wyrazistych ludzkich uczu jest mio, to choby tylko symbol czerwonej ry
jest wykadnikiem takiej wanie konotacji czerwieni. Idc dalej, konotacja mioJzyk a Kultura 20, 2008
for this edition by CNS

druk_JaK_20.indd 155

2008-06-06 10:15:08

156

RYSZARD TOKARSKI

ci podlega kolejnemu uszczegowieniu, eksponujc jeden ze skadnikw mioci, podanie zyczne, por. potoczne czerwone dzielnice w Amsterdamie czy okna
za czerwonymi rankami. Teksty poetyckie, by moe ze wzgldw obyczajowo-estetycznych, przypisywan czerwieni konotacj podania, mioci erotycznej
powiadczaj rzadziej, cho jej si cakowicie nie wykluczaj, np.:
Ach! Czerwony kunszt kochania,
Ach! Upoje perfumeria!
Kt by przebrn przez te prerie
Natchnionego wyuzdania?
(J. Lecho)
Zasada wewntrznej motywacji (przewidywalnoci) cech semantycznych,
zwaszcza konotacji tekstowych w rozszerzonym modelu znaczenia, w duym
stopniu ogranicza dowolno interpretacji wynikajc z odwoywania si do introspekcji jako narzdzia badawczego (por. Tokarski 1988b; 2001). Zasada ta peni
funkcje organizujce, uoglniajce i wewntrznie porzdkujce informacje o jzykowo zinterpretowanych formach istnienia wiata. Logicznie motywuje konotacje sabe, ktrych relewancja mogaby by podawana w wtpliwo, poniewa
wskazuje dla nich miejsce w caociowym znaczeniowym modelu sowa. Zakada
rwnie semantyczn otwarto granic sowa, gdy tekstowe konkretyzacje konotacji sabych, ktrych praktycznie nie da si zawrze w zamknitej klasie cech,
znajduj uzasadnienie w wewntrznej logice modelu. Kada hipotetyczna cecha
konotacyjna, jeli wyamuje si z tej wewntrznej motywacji pojcia, jest albo
semantyczn nadinterpretacj, albo te co zwaszcza w wypadku kreatywnych
tekstw poetyckich jest moliwe stanowi odbicie bardzo zindywidualizowanych, idiolektalnych i nieprzewidywalnych jzykowo asocjacji.

5. Konotacje i prolowanie
Do tej pory, piszc o znaczeniu sowa, milczco przyjmowaem dwa jego
odmienne rozumienia. Z jednej strony mowa bya o pewnym abstrakcyjnym caociowym modelu obiektu, czynnoci, zjawiska itp. tworzonym przez znaczeniowe jdro oraz strefy konotacji systemowych i tekstowych. Model ten posiada sw wewntrzn logik i ustrukturowanie. By efektem charakterystycznego
dla danego jzyka i danej kultury sposobu interpretowania otaczajcego wiata.
Z drugiej strony konkretne uycie sowa w tekcie aktualizowao nie caociowy
model, lecz zwykle tylko jego fragment. W odniesieniu do interesujcego nas tutaj zjawiska konotacji bya to aktualizacja konkretnej konotacji czy cieki konotacyjnej. Te dwa aspekty ujmowania i przedstawiania znaczenia jako abstraktu
Jzyk a Kultura 20, 2008
for this edition by CNS

druk_JaK_20.indd 156

2008-06-06 10:15:08

Konotacja a problemy kategoryzacji

157

i jako tekstowej realizacji s efektem dwch rnych procesw okrelanych

oglnym mianem prolowania. Inaczej mwic, w jzyku mamy do czynienia
z dwoma rnymi odmianami prolowania: kulturowym i tekstotwrczym (Tokarski 1998).
Prolowanie kulturowe opiera si na zaoeniu, e obraz wiata utrwalony
w jzyku jest zaleny od kulturowo warunkowanych dowiadcze danej spoecznoci jzykowej. Wrd wieloci moliwych sposobw postrzegania obiektw,
czynnoci, cech itp. jzyk wprowadza sobie waciwy porzdek i ad, dziki czemu pewne formy istnienia wiata czonek okrelonej kultury i nosiciel konkretnego jzyka przyswaja sobie jako bardziej typowe czy naturalne. Przypomnijmy
w zwizku z tym komentarze Wierzbickiej do Sapirowskiej tezy na temat relatywizmu jzykowego i potrzeby uwzgldniania w analizach wyranych sugestii zawartych w kadym jzyku, a kulturowo porzdkujcych ludzkie dowiadczenie:
Potencjalnie w kadym jzyku mona wyrazi wszelkie treci; nie ma takiej interpretacji dowiadczenia, ktra byaby nie do pogodzenia z jakimkolwiek jzykiem.
Ale jest istotna rnica midzy tym, czego dany jzyk nie uniemoliwia, a tym,
co dany jzyk podsuwa, uatwia i sugeruje. Jest rnica midzy myl potencjaln
a myl habitualn (Sapir 1978: 22). W procesach prolowania kulturowego
chodzi zatem o ujzykowiony, w rnym stopniu skonwencjonalizowany i powtarzalny, modelowany przez kultur i spoeczne dowiadczenie obraz przedmiotu,
zjawiska, dziaania itp., a wic kulturowo relatywizowany obraz wiata.
Prolowanie kulturowe to zrelatywizowana do konkretnego jzyka i w tym
jzyku sugerowana konwencjonalizacja pewnej czstki nieograniczonej w swej
istocie wiedzy encyklopedycznej. Prolowanie to moe si ujawnia praktycznie
na kadym poziomie opisu jzykowego: w strukturach gramatycznych, stosunkowo najsabiej rozpoznanych, w sposobach leksykalnej rozbudowy caych grup
leksykalnych (wydaje si, e teoria pl znaczeniowych zalenoci midzy ilociowymi i jakociowymi aspektami rozbudowy pl a konceptualizacj wiata przez
jzyk zbyt czsto gubi z pola widzenia), w relacjach w obrbie cigw synonimicznych (rozmaite prole kognitywne sw odnoszcych si do tej samej kategorii
pojciowej, np. panienka, nastolatka, podfruwajka uwydatniaj odmienne cechy
opisywanego pojcia, ale zarazem ewokuj inne cigi konotacyjne), czy wreszcie
co w tym momencie nas najbardziej interesuje w semantycznej strukturze
sowa, ktra bezporednio ujawnia to, w jaki sposb uytkownicy danego jzyka
interpretuj wiat bd zwizane z danym sowem jego fragmenty.
Prolowanie tekstotwrcze nawizuje do kulturowo uksztatowanego semantycznego obrazu sowa. Obraz taki jest punktem wyjcia tekstotwrczych
operacji dokonujcych si w konkretnym tekcie czy wypowiedzeniu. Uyte sowo jest wyborem jakiej czstki z caociowej struktury semantycznej. O ile kulturowo wyprolowane znaczenie jest zatem struktur idealn, wyabstrahowan
z wielu realnych kontekstw i poddan introspekcji badacza, o tyle efektem prolowania tekstotwrczego jest wysunicie na plan pierwszy czstki tej struktury,
Jzyk a Kultura 20, 2008
for this edition by CNS

druk_JaK_20.indd 157

2008-06-06 10:15:08

158

RYSZARD TOKARSKI

uznanie jej za istotniejsz z perspektywy celw czy intencji przywiecajcych

tekstowi. Uwydatniana moe by pojedyncza cecha konotacyjna, ale moe to by
rwnie cay cig konotacyjny, cay acuch konotacji zawierajcy wsplne przesanie znaczeniowe. Wrmy do konotacji czerwieni. Gdy w tekcie, np. erotyku,
pojawi si to okrelenie kolorystyczne wraz z przypisan mu konotacj mioci,
to wysoce prawdopodobne staj si rwnie konotacje dobrych i intensywnych
uczu (np. nazwy uczu typu rado, szczcie, uniesienie), a take konotacja
mioci erotycznej, podania. Skadniki te s zreszt traktowane jako cechy
istotne znaczenia sowa mio.
Wysunicie na plan pierwszy jednego fragmentu znaczeniowego modelu sowa nie musi jednak oznacza eliminacji pozostaych czstek modelu, w wypadku
czerwieni negatywnych konotacji cierpienia, zagroenia czy nawet mierci.
Konotacje ta czy drugiego planu mog sygnalizowa, i nierzadko tak jest, wielowymiarowo mioci: poza towarzyszcymi jej emocjami pozytywnymi w semantycznym tle sowa stale s obecne komponenty negatywne wyraajce obaw
przed utrat uczucia, zagroenie czy nawet mier (por. paradoksalne umrze z mioci na oznaczenie uczucia wielkiego, bez granic). Obydwie cieki konotacyjne
przewiduje szerokie znaczenie sowa czerwony. Prolowanie tekstotwrcze nie musi
zatem polega na prostym automatycznym wyborze jednych elementw semantycznych i eliminacji wszystkich pozostaych. Jest procesem dynamicznym i stale dokonujcym si na nowo, a wewntrzna gra midzy komponentami semantycznymi,
zwaszcza w tekstach kreatywnych, niekiedy trudna jest do przewidzenia.
Szczeglnym wypadkiem wspistnienia w tekcie konotacji ujawniajcych
odmienne typy racjonalnoci lub nawet wzajemnie si wykluczajcych s rnego typu gry jzykowe. Czasami pokazuj one wzgldno jzykowych struktur
poznawczych (por. Pajdziska, Tokarski 2004), czasem moliwo zupenie odmiennych interpretacji tego samego wypowiedzenia. Zabawn, ale z teoretycznego punktu widzenia pouczajc ilustracj rwnoczesnego pojawiania si kolidujcych ze sob konotacji jest przykad zinterpretowany przez Teres Dobrzysk
(1988: 161). Jak mona zrozumie wypowiedzenie Jeste dla mnie powietrzem?
Jego wieloznaczno, abstrahujc od znaczenia leksykalnego sowa, wynika
z dwch konotacji powietrza. Z jednej strony (bardzo) naiwna zyka mwica, i
to, czego nie wida, czego nie mona dotkn, usysze itp., nie istnieje, pozwala
przypisa sowu konotacj maej wartoci czy nieistnienia. Z drugiej strony
wiedza zdroworozsdkowa, niekolidujca jednak z ustaleniami wspczesnej medycyny, mwi o niezbdnoci powietrza do oddychania i ycia. Zawarta w wypowiedzeniu gra jzykowa musi prowadzi do dwu zupenie odmiennych interpretacji. Pesymistyczna wersja odczytania zakada negatywn ocen roli adresata
tego powiedzenia (= Jeste dla mnie niczym). Optymistyczna wersja prowadzi
do uznania adresata za kogo bardzo wanego, niezbdnego do ycia (= Jeste dla
mnie wszystkim). Ale za kadym razem jest to tylko odczytanie moliwe. Celowy
paradoks z niewiadom konkluzj.
Jzyk a Kultura 20, 2008
for this edition by CNS

druk_JaK_20.indd 158

2008-06-06 10:15:08

Konotacja a problemy kategoryzacji

159

*
Rozwj semantycznej teorii jzyka zmusza do stawiania wci nowych pyta
i poszukiwania wci nowych rozwiza. Podobnie jest z teori konotacji znaczeniowych. Kolejne jej wersje odbiegy daleko od zaoe proponowanych w pracach Apresjana, Jordanskiej i Mielczuka. Przede wszystkim zostaa przeamana
bariera systemowoci jzyka ograniczajca perspektywy analityczne do procesw i zjawisk o wysokim stopniu konwencjonalizacji i powtarzalnoci. Konotacja semantyczna staa si rwnie teori operacyjn w tym sensie, e otworzya
si na interpretowanie nie tylko systemu, ale rwnie tekstu, w tym take tekstu
kreatywnego, artystycznego. Pojcia kreatywnoci jzykowej nie mona zapewne opisa bez uwzgldniania konotacji jako skadnika znaczenia. Nie oznacza
to naturalnie, e teoria konotacji nie kryje w sobie wielu jeszcze niewiadomych
czy niedopowiedze. O niektrych z nich cho nie wprost wspomina niniejszy tekst. Ale by moe to jest wanie szansa dla dalszego rozwoju teorii, ktra
musi uwzgldnia kolejne nowe ustalenia teorii jzyka.

Bibliograa
Apresjan Jurij D. (1980), Semantyka leksykalna. Synonimiczne rodki jzyka, Wrocaw.
Bakowski Andrzej (2000), Etymologiczny sownik jzyka polskiego, t. 12, Warszawa.
Bartmiski Jerzy (1988), Denicja kognitywna jako narzdzie opisu konotacji sowa, [w:] Konotacja, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Lublin, s. 169183.
(1993), Styl potoczny, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2: Wspczesny jzyk polski,
pod red. Jerzego Bartmiskiego, Wrocaw, s. 115134; wyd. II, Lublin 2001.
Bartmiski Jerzy, Ryszard Tokarski (1993), Denicja semantyczna: czego i dla kogo?, [w:] O denicjach i deniowaniu, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Ryszarda Tokarskiego, Lublin, s. 4761.
Chlebda Wojciech (1993), Sownik a dwuoczne postrzeganie wiata, [w:] O denicjach i deniowaniu, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Ryszarda Tokarskiego, Lublin, s. 195205.
Chlewiski Zdzisaw (1999), Umys. Dynamiczna organizacja poj, Warszawa.
Cuyckens Hubert (1984), Towards a non-unied theory of word meaning, [w:] Lexical Semantics.
Papers from Parasession on Lexical Semantics, red. David Testen, Veena Mishra, Joseph Drogo, Chicago, s. 7180.
Dobrzyska Teresa (1988), Uwarunkowania kulturowe metafory, [w:] Konotacja, pod red. Jerzego
Bartmiskiego, Lublin, s. 155168.
Filar Dorota (1995), Poetyckie kreacje cielesnoci w wybranych utworach poezji wspczesnej, [w:]
Kreowanie wiata w tekstach, pod red. Andrzeja M. Lewickiego, Ryszarda Tokarskiego, Lublin, s. 105122.
Geeraerts Dirk, Grondelaers Stefan, Dirven Ren, Verspoor Marjolijn (2001), Co zawieraj sowa:
leksykologia, [w:] Kognitywne podstawy jzyka i jzykoznawstwa, pod red. Elbiety Tabakowskiej, Krakw, s. 4573.
Grochowski Maciej (1980), Pojcie celu. Studium semantyczne, Wrocaw.
Grzegorczykowa Renata (1993), Teoretyczne i metodologiczne problemy w perspektywie tzw. kognitywnej teorii jzyka, [w:] Studia semantyczne, pod red. Renaty Grzegorczykowej, Zoi Zaron, Warszawa, s. 922.
Jzyk a Kultura 20, 2008
for this edition by CNS

druk_JaK_20.indd 159

2008-06-06 10:15:08

160

RYSZARD TOKARSKI

(2001), Wprowadzenie do semantyki jzykoznawczej, wyd. III, Warszawa.

Handke Ryszard (1993), Styl artystyczny, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2: Wspczesny jzyk polski, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Wrocaw, s. 135145.
Howka Teresa (1986), Mylenie potoczne. Heterogeniczno zdrowego rozsdku, Warszawa.
Huttenlocher Janellen (1980), Jzyk a mylenie, [w:] Jzyk w wietle nauki, pod red. Barbary Stanosz, Warszawa, s. 196210.
Jordanskaja Lidia, Mielczuk Igor (1988), Konotacja w semantyce lingwistycznej i leksykograi, [w:]
Konotacja, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Lublin, s. 934.
Kardela Henryk (1993), Analiza semantyczna wyrae jzyka naukowego, [w:] O denicjach i deniowaniu, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Ryszarda Tokarskiego, Lublin, s. 141152.
Kpa Danuta (2001), Konotacje kulturowe i ich jzykowe realizacje (na przykadzie leksemu PTAK),
[w:] Wspczesna leksyka, cz. I, pod red. Kazimierza Michalewskiego, d, s. 130148.
Kleiber Georges (2003), Semantyka prototypu. Kategorie i znaczenie leksykalne, Krakw.
Konotacja (1988), pod red. Jerzego Bartmiskiego, Lublin.
Lehrer Adrienne (1990), Prototype theory and its implications for lexical analysis, [w:] Meanings
and Prototypes. Studies in Linguistic Categorization, red. S.L. Tsohatzidis, LondonNew
York, s. 368381.
Linde-Usiekniewicz Jadwiga (2003), Uwagi o pewnych niebezpieczestwach zwizanych z kontrastywnym badaniem jzykowego obrazu wiata, [w:] Studia z semantyki porwnawczej. Nazwy
barw, nazwy wymiarw, predykaty mentalne, cz. II, pod red. Renaty Grzegorczykowej, Krystyny Waszakowej, Warszawa, s. 357370.
Nagrko Alicja (1998), Synonimia kontekstowa i sytuacyjna. Implikacje leksykograczne, Prace
Filologiczne XLIII, s. 327340.
Pajdziska Anna (1993), Frazeologizmy jako tworzywo wspczesnej poezji, Lublin.
(1996), Przejrzycie zatajone (poetyckie glosy do potocznej kategoryzacji wiata), [w:] Jzykowa kategoryzacja wiata, pod red. Renaty Grzegorczykowej, Anny Pajdziskiej, Lublin,
s. 149165.
(1998) Semantyka CIEMNOCI w poezji Anny Kamieskiej, Prace Filologiczne XLIII,
s. 347355.
Pajdziska Anna, Tokarski Ryszard (2004), Prolowanie a gra znaczeniami w tekcie artystycznym,
[w:] Punkt widzenia w tekcie i w dyskursie, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Stanisawy Niebrzegowskiej-Bartmiskiej, Ryszarda Nycza, Lublin, s. 2740.
Piekarczyk Dorota (2004), Kwiaty we wspczesnym jzykowym obrazie wiata, Lublin.
Puzynina Jadwiga (1990), Sowo Norwida, Wrocaw.
Sapir Edward (1978), Kultura, jzyk, osobowo. Wybrane eseje, wstp Anna Wierzbicka, Warszawa.
SLSJ (1980), Sownik ludowych stereotypw jzykowych. Zeszyt prbny, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Wrocaw.
Tabakowska Elbieta (1998), Prolowanie w jzyku i w tekcie perspektywa jzykoznawcy, tumacza i poety, [w:] Prolowanie w jzyku i w tekcie, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Ryszarda
Tokarskiego, Lublin, s. 167184.
Taylor John (2001), Kategoryzacja w jzyku. Prototypy w teorii jzykoznawczej, Krakw.
Tokarski Ryszard (1984), Struktura pola znaczeniowego (Studium jzykoznawcze), Warszawa.
(1987), Znaczenie sowa i jego modykacje w tekcie, Lublin.
(1988a), Konotacja jako skadnik treci sowa, [w:] Konotacja, pod red. Jerzego Bartmiskiego,
Lublin, s. 3554.
(1988b), Introspekcja i dane jzykowe w semantycznej analizie tekstu poetyckiego, Annales
UMCS, sectio FF, VI, Lublin, s. 297305.
(1995), Semantyka barw we wspczesnej polszczynie, Lublin; wyd. II rozszerzone, Lublin
2004.

Jzyk a Kultura 20, 2008

for this edition by CNS

druk_JaK_20.indd 160

2008-06-06 10:15:08

Konotacja a problemy kategoryzacji

161

(1997), Jzykowy obraz wiata a niektre zaoenia kognitywizmu, Etnolingwistyka, t. 9/10,

Lublin, s. 724.
(1998), Kulturowe i tekstotwrcze aspekty prolowania, [w:] Prolowanie w jzyku i w tekcie,
pod red. Jerzego Bartmiskiego, Ryszarda Tokarskiego, Lublin, s. 3552.
(2001), Introspekcja w semantycznym opisie jzyka, [w:] Wspczesna leksyka, cz. II, pod red. Kazimierza Michalewskiego, d, s. 123131.
(2006), Konotacja semantyczna strukturalistyczna czy kognitywna?, [w:] Jzykoznawstwo kognitywne III. Kognitywizmu w wietle innych teorii, pod red. Olgi Sokoowskiej, Danuty Stanulewicz, Gdask, s. 209226.
Trzebiski Janusz (1981), Twrczo a struktura poj, Warszawa.
Wierzbicka Anna (1993), Nazwy zwierzt, [w:] O denicjach i deniowaniu, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Ryszarda Tokarskiego, Lublin, s. 251267.
(1999), Jzyk umys kultura, wybr prac pod red. Jerzego Bartmiskiego, Warszawa.
Wysocka Aneta (2003), ZWIERZCIEM BYWAM BARDZO RZADKO. O roli konotacji sowa ZWIERZ w erotykach M. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, A. wirszczyskiej i H. Powiatowskiej,
[w:] Jzyk polski. Wspczesno historia, IV, pod red. Wadysawy Ksiek-Bryowej, Henryka Dudy, Lublin, s. 175187.

Connotation and the categorization problems

Summary
The paper discusses the development of the concept connotation as used in modern semantic
studies. The paper focuses on the following issues: (i) connotation as seeds of dissent against the
structuralist method, (ii) toward a full-edged cognitive view of meaning, (iii) the prototype-based
structure of meaning, (iv) the internal motivation for connotative features, (v) connotation and textrelated proling processes.

Jzyk a Kultura 20, 2008

for this edition by CNS

druk_JaK_20.indd 161

2008-06-06 10:15:09