Professional Documents
Culture Documents
HALINA PELCOWA
Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej w Lublinie
Nazwy rolin
w wiadomoci jzykowej
ludnoci wiejskiej
W rodowisku wiejskim roliny s nieodcznym elementem otaczajcej
czowieka rzeczywistoci. wiat rolin jest peen realiw z ycia codziennego
i wyobrani ludzi, ktrzy je tworzyli w przeszoci. W nazewnictwie tym odbija
si wraliwo jzykowa prostego czowieka, ktra przejawia si w kreowaniu
wiata przyrody oraz tumaczeniu nazw nadawanych desygnatom, a nawet
w prbie ich etymologizowania. Nie s to jednak naukowe objanienia, ale nazywanie po swojemu czy jak twierdzi jedna z informatorek: tak pu prostu, ujawniajce mechanizmy funkcjonowania nazw w gwarach i skojarzenia towarzyszce nominacjom rolinnym na co dzie, zawarte w potocznym (nieco naiwnym)
obrazie wiata, uwarunkowane przy tym kulturowo, religijnie, spoecznie, geograficznie, a take zalene od wieku, pci i stopnia wyksztacenia oraz wykonywanego zawodu. W opowiadaniach o rolinach przejawia si zarwno obyczajowo ludowa, kulturotwrcza funkcja wiata rolinnego, jak i postrzeganie nazw
rolin jako sposobu wartociowania wiata dawnego i wspczesnego. Jzykowymi wykadnikami wiejskiego wiata s wyraone leksykalnie zarwno cechy zewntrzne, jak i walory uytkowe rolin. Definiujc desygnat, uytkownicy gwar
zwracaj uwag przede wszystkim na te z nich, ktre s widoczne, najbardziej
eksponowane, np. ksztat, kolor, czy te takie atrybuty przedmiotu, jak ostro,
lepko, czepliwo, a take waciwoci lecznicze. Ryszard Tokarski (1993: 340341) twierdzi, e te cechy wiata rolin, ktre s dla uytkownikw jzyka najistotniejsze, najbardziej diagnostyczne, jzyk ujmuje w trzy podstawowe grupy. Jest to charakterystyka rodowiskowa (w tym rwnie czas kwitnienia jako
najbardziej znaczcy dla rozwoju roliny), cechy fizyczne oraz waciwoci uytkowe. W gwarach wan rol odgrywaj ponadto konotacje symboliczne oraz od-
100
Halina Pelcowa
niesienia religijne, obyczajowe, w tym m.in. dawna wiara w cudown moc niektrych zi, a motywacje lece u podoa nazewnictwa rolinnego s niezwykle wyraziste i znajduj potwierdzenie w otaczajcym wiecie.
Celem artykuu jest analiza sownictwa rolinnego znanego mieszkacom
wsi, w tym zarwno nazw chwastw i zi leczniczych, jak te niektrych rolin
ozdobnych hodowanych w przydomowych ogrdkach. W niniejszej pracy
uwzgldniamy tylko niektre aspekty opisu, a analizie poddajemy jedynie wybrane nazwy uzyskane w wyniku eksploracji terenowej od mieszkacw wsi regionu lubelskiego bd wyekscerpowane z drukowanych opracowa gwarowych
(AGM; AJKLW; AJK; Adamowski, Bartmiski, Niebrzegowska 1995; Basara
1989; Budziszewska 1965; Dejna 1962-1969; 1974-1985; Dubisz 1977; Nitsch
1955; Pelcowa 1985; 1988; 1994; Waszkiewicz 1977; Zarba 1960; 1970-1980)1.
Obraz wiata zawarty w gwarach, zwany niekiedy naiwnym, uwzgldnia zarwno obiektywnie dane cechy rzeczywistoci, jak kulturowe uwarunkowania
rzdzce myleniem i ocenami czowieka. Stopie oddalenia si od siebie naukowego i potocznego obrazu wiata moe by rny w zalenoci od wiedzy uytkownikw jzyka i ich profesjonalnej orientacji w wiecie, zasadniczo jednak
mona stwierdzi, e te dwa wiaty wi si z dwiema rnymi perspektywami
widzenia rzeczywistoci (Tokarski 1993: 339). Semantyczne aspekty sownictwa zale zarwno od czynnikw zewntrznych, uwarunkowanych realiami
wiata, jak i od czynnikw wewntrznych, psychicznych, kulturowych. wiat rolin jest uzaleniony od potrzeb czowieka i jego ycia w zgodzie z natur, std
te waciwociami najbardziej podanymi s cechy uytkowe roliny, najatwiej dostrzeganymi za cechy zewntrzne odbijajce nie tylko ksztat czy kolor, ale te cykliczno rozwoju roliny, np. okres kwitnienia, zbioru nasion itp.,
powizan z nastpstwem pr roku. Uderza przy tym niejednokrotnie naiwno
interpretacji i dosowno rozumienia otaczajcego wiata.
Nazwy rolin i przekazywane przez nie wraenia odbierane s gwnie za pomoc zmysw:
1) dotyku: np. aksamitka2 (bo to takie gadziutkie jakby aksamit dotyko)3,
bodziak (bo bodzie tymi kolcami; to un taki bodzcy jest mona puwiedzi, tak bodzie, ma takie kolce te kwiatki i tak sie czepia wszystkiego), czepiec (bo to takie
ostre i tak sie czepia), dziady (bo sie tak przyczepiajo do ubrania), kotki (takie milukie jak futerko kotka), krewka Matki Boskiej (te kwiatki potarte w palcach
wydzielajo krwistoczerwony sok), lepczyca (bo to tak oblepi lyn czy zboe, e
trudno uderwa; to takie lepkie, e palce sie lepio jak sie rwie i tak sie cignie,
trudno tego wyrwa), mlecz (po zamaniu odygi wypywa biay sok), mydlas
1
W identyfikacji rolin pomogy mi barwne tablice zamieszczone w kwestionariuszu W. Doroszewskiego (1958) oraz opracowania botaniczne (Szafer, Kulczyski, Pawowski 1953; Schwarz,
Szober 1969; Kuniewski, Augustyn-Puziewicz 1986; Kunicka, Dziak 1988; Bakowski, Serwatka 1977).
2
Objanienia znacze cytowanych wyrazw podajemy w Aneksie.
3
Przywoywane wypowiedzi pochodz od mieszkacw wsi regionu lubelskiego.
101
(przeamany korze, zmoczony, pieni sie i mydli jak mydo), ostrzyca (bo to take
ostre ma te odyge i te kulecki takie, e rce mono pokalecy), parzczka (parzy
jak sie wemie w rk; licie i odygi ma pokryte parzcymi woskami), przytulia
(oblepia roliny, tak si obwija, jakby sie przytulaa), rzep (czepia sie wszystkiego), somianka (jak sie dotchnie tego to te kwiatki takie suche jakby zy sumy byli), smoluchy (te prciki w kwiacie smolo), suszki (bo to suche te kwiatki);
2) wzroku: np. bocianki (wygldajo te kwiatuszki jak malutkie bucianitka),
choinka, dmuchawiec (to taka puszysta kula, co puch sie rozsypuje jak sie dmuchnie), drabinki (licie takie jak drabina), drczka (tak te niby koski do na wietrze), dzbanki (podobne do dzbanuszka), dziurawiec (licie jak podziurkowane,
majo takie kropki), gowacz, godzik (podobny do gwki godzia), kdzierzawiec
(licie karbowane, takie powykrcane), koski ogon (bo wyglda jak ogon), krki (bo to krge te kwiaty i ksztatne), lwi pyszczek (kwiat podobny do pyszczka
lwitka), ezki (bo to takie fioletowe, takie serduszka jak ezki i tak drygajo na
wietrze), mieczyk (bo jak miecz ma tyn li), mniszek (po zdmuchniciu puchu na
odyce zostaje naga gwka, ktra przypomina ogolono gowe mnicha), pantofelki (bo takie jak malutkie pantufelki te kwiatki), Matki Boski pantofelki, pazurki (te patki kwiatka takie jak pazurki, takie rzadkie i s tym rodkiem goym), powj (wije si, obwija wok rolin), sosenka (wyglda jak drzewko), srebrnik (dolnia cz lici jest srebna, ma takie woski drobniutkie), sroczka (kwiatek podobny do sroczki, takiego ptaszka), strzaka (takie ostre ma te licie i odygi),
tanecznik (bo to jakby taczy na wietrze, tak sie to trzsie), trzsicha, trzsiczka (bo dryga na wietrze, trzsie sie), wenianka (owoce so podobne do kaczkw
weny), wilcze lepia (to trujce te kwiaty i tu takie czerwone kuleczki, a u spodu
czarne oczka jak u wilka), wilczy ogon, tnik (mo te kwiaty i z odygi ty
sok cieknie);
3) suchu: chrzstka (to tak chrzci jak sie w rke wenie), chrz, dzwoniec (te nasiona jak dojrzae to tak dzwonio), prztykawki (rozminane jagdki wydajo dwik, jakby takie pyk, pyk), skrzyp (ogyga jak sie nadusi to skrzypi), szelepuszki (bo tak szylepio), szelestnik (dostane nasiona chwastu szyleszczo, jak sie
nim ruszy), szeleszczuchy (bo szyleszczo), szyportki (tak szyporczo, szyleszczo);
4) smaku: gorczyca, gorszczyca, gorzkie ziele (te nasienie je gorzkie), kwasek, kwane licie, kwanica (bo to bardzo kwane), kwanik, pieprz wodny (piecze jak pieprz, jak to rozgry);
5) rzadziej powonienia: bdziuch, mierdziuch (bo niadnie pachnie).
Gwne rdo poznania stanowi wzrok (por. Pajdziska 1996: 115 i in.), dlatego te wiat rolin jest szczeglnie bogaty pod wzgldem barw i ksztatu. Mieszkacy wsi, mwic o zioach czy chwastach, czsto wymieniaj ich waciwoci lecznicze lub cechy uytkowe (np. mokrzec to uporczywy chwast, e ni mona tego wypleni; boa trawka to na opuchlizny, boloki; gucha pokrzywa to
tym si leczy skrne churoby, bigunki, garo; mniszek pobudza apetyt; podbia
to dobre na kaszel; rdes ptasi to grulice kiedy tym leczyli), bo te wydaj im
si najwaniejsze, ale z kolei objaniajc nazw, zwracaj przede wszystkim uwa-
102
Halina Pelcowa
103
zakryty patkami tyn rodek, ino taki lepy), wieczki (kwiat ma takie wargi, a te
kwiaty f tych zielonych listkach tak wieco), w tym te podobiestwo do ptakw
i zwierzt, np. bocianki, gsi ppek, koguciki, koniki polne, kozioki, kukuka, lwie
paszcza, pawie oczko, ptasie oczka, sroczka, wole oczy, abie oczy (bo tyn kaczyniec takie wytrzeszczone mo tyn rodek jak u aby oczy);
b) lici, np. drabinki, dziurawiec, jzyczki, jzyczki polne, kdzierzawiec, koskie kopyto, kopytnik (licie majom ksztat kopyta), kurzylad (licie przypominajo kurze stopke), lepiech, opuch (bo te licie takie wielgie i ronie wysoko nawet
jak mae drzewo, wszystko guszy wkoo), mieczyk, ola stopa, paszczyca (to taka paska trawa), stolist, strzaka, szabla, trjlistek, tysiclist (ma bardzo duo
drobnych takich listeczkw na odyce), uczep trjlistkowy (taki na trzy tyn listek
dzieluny), wrble jzyczki;
c) owocw i nasion, np. dmuchawiec, dziady opian (bo sie przyczepiajo
i tak wleko za czuwiekiem), dzwoniec (te ziarka dzwonio), kosmata (owoce te
podobne do kaczkw weny), kostropacz, mniszek (goy jak gowa mnicha), rzep,
rzepie (bo sie przyczepio tak, jak rzep psiego ugona, no tak, e ni mono tego uderwa), strzaki, toboki pastusze (te owocki przypominajo takie torby co to pastuchy nosiy), szelestnik (te ziorka szyleszczo), uczep trjlistkowy, wenianka (to
jakby kbek weny wijsia; to taki mech mo ta wenianka);
d) odygi lub korzenia, np. chwoszcz (bo wyglda jak ogon), chwoszczka,
drutowiec (bo tak oplcze ziemie, e trudno go oderwa), drzewianka (rozgaziona odyga), kotun (ciele si po ziemi, ma kosmate odygi, taki rozkudany),
koski ogon, korzenica (bardzo silnie sie ukorzenia), kosmacicha, kozica (obwija sie tak, skacze na roline tak zwinnie jak kozica grska), lisi ogon, mlecz (bo
jak rozdusi te odyge to mleko cieknie), mydlas, ostrzyca, podrnik (bo odyga
ciele sie po ziemi jakby szed), psi ogon, rozchodnik (ciele sie pu ziemi), sosenka, warkocznik (jak warkocze tak wyglda ta odyga), widak (ma kosmate odygi tak skierowane du gury [sic!] w postaci takich widekw), wijka (bo to sie tak
wije, owija sie wok wszystkiego), wilczy ogon (bo takie oguniaste), wczga
(wlecze sie tak pu ziemi);
2) barwa:
a) kwiatw, np. bawat, chaber, jasnota biaa, janiak, krewka Matki Boskiej,
modrak, modrzyk, niebioska, ognik, ognicha, podrnik bkitny, zotnik, zoto,
zotucha, taczka, tnik;
b) lici, np. podbia (spodnio struna licia jest bioo od tych woskw),
podbielina, srebrnik (bo ma srebrzysty spd lici), zielenina (takie liciaste i cae zilone);
II. miejsce wystpowania, np. babka koniczynowa (ronie przewanie w koniczynie), bagno (biao kwnie i w lassach na bagnach ronie), bratek polny (bo
na polu dziko ronie), granicznik (na midzy ronie), lnica, lnianka (przewanie we
lnie ronie), mokrzec (tam dzie mokro to to ronie, a jak mokre lato to tego jest
bardzo duo), pieprz wodny (ronie w mokrych rowach, w zarolach), podlasek
(na kraju lassu ronie), podronik cykoria podrnik (ronie tak na midzach,
104
Halina Pelcowa
przy drogach), pszczelnik (dzie ule mieli pszczoy, to to roso), pszennak (ronie
przewanie w pszenicy), rojownik (pszczoy tam si rojo; to tam ronie dzie duo
pszcz jest), abiniec (bo w wodzie z abami), ycica (ronie w ycie);
III. czas kwitnienia i zbioru, np. jaskcze ziele (kwnie od przylotu do odlotu jaskek), majwka (zbiera sie wczesno wiosno), pierwiosnek (pierszy kwiatek
wiosny), przebinieg (bo ze niegu wyazi ten kwiatuszek), nieguliczka (pod niegiem ma te owocki, sikorki to jedzo), nieyczka (spod niega kwitnie), witego
Antoniego ziele (to zbiro sie na witego Antoniego jak tyn odpust w Redenicy),
witojaskie ziele (zakwita na wity Jan);
IV. waciwoci uytkowe i przeznaczenie roliny, w tym:
1) waciwoci lecznicze, np. glinik (to dobre, eby sie robakw, glizdw pozby), krwawnik (tamuje krew), podrnik lekarski, przestrach (dzieci tym od
przestrachu leczo), serdecznik (ziele od chorb serca), wietlik lekarski, ziele od
brodawek, tnik (dziaa ciopdnie);
2) waciwoci trujce zawierajce te ostrzeenie, np. blekot, lulek jadowity (to tego trza sie wystrzega), szalej (ja mwie czy ty sie chopie szaleju najat
czy co, bo tu u nas za midzo to rus tyn szalej, dzieciam to sie zawsze mwio, eby ni ruszali, bo to truje), szaleniec (moe zabi czowieka, to szalone ziele, bo
trujce), szalony mak, trupie ziele, wilcze jagody (wilcze, bo to truje), wilcze lepia, wilczomlecz (mo trujcy sok bioy);
3) wykorzystanie roliny jako gwnego skadnika potraw, np. chaajda, kwanica (kwanice sie zrubio, to take zupe z ty kwanicy, co na ce rosa, inaczy
to szczaw to sie nazywa), kwanik, lebioda (jak bida bya, to sie te lebiode gutuwao i jado), oboda, wok (narwali tego woku, nagutuwao sie i ju byo co
je);
4) zwierzce przeznaczenie roliny, w tym jako pokarm, np. gsia trawa (bo
to gsi lubio skuba), gsie ziele, gsiwka, kobyli szczaw, koski szczaw, kukucze wino, kukuki ziele, kurze ziele, rdes ptasi (ptastwo to lubi dzioba), szczawik
zajczy, winiucha (bo la wi jo sie rwie), wronie ziele, zajcza kapusta, ale te
jako gorsza odmiana danej roliny: psi rumianek, psia pasza, psie godziki, wiska trawa (taki chwost, tego bydo nie ji, to takie wiskie, bo dla wi to moe
by byle co);
V. odniesienia religijne i waciwoci magiczne rolin, w tym odzwierciedlenie obrzdw, wit, np. jest dua grupa nazw rolin zawierajcych pierwiastki
apokryficzne, zwizane z Bogiem, mk Chrystusa, Maryj i witymi: boe liczko, boa trawka, chrzan, pioun, Matki Boskiej zy (to tak sie trzsie, jakby Matka Boska nad ludmi pakaa), serduszka Matki Boskiej (pokazujo na nieskoczono dobro Maryji), dzwonki Panny Marii, panienka tatarak (bo ciele sie go najwitszy panience), kluczyki witego Piotra (bo otwieraj bramy wiosny), witego Antoniego ziele, witojaskie ziele. Roliny nabieray te mocy magicznej,
chroniy przed zem, np. wicone ziele grzmotnika, rozchodnika suyo do rozpdzania chmur (to sie wici, eby grzmoty sie rozchodziy, a pioruny omijay),
do leczenia zbw, a take rozchodnik by potrzebny: jak si krowa uocielia, to
105
eby blu w wymieniu nie miaa, eby wiedma mlika nie zabraa (Adamowski,
Bartmiski, Niebrzegowska 1995: 161), godek z kolei przestrzega przed godowym rokiem. Roliny take daway mio (lubczyk: to je ziele mioci; urocznik:
to mwili, e naparem z tego ziela panna uroki rzuca i chopak musi sie w ni zakocha), ostrzegay i chroniy przed chorob, np. liszaj4, zymi zwierztami i gadami, np. wowe ziele;
VI. odniesienia obyczajowo-kulturowe, w tym m.in. metaforyczne uycie
nazw uwarunkowanych obyczajowo poprzez przeniesienie na rolin funkcji lub
niezwykych waciwoci osb czy przedmiotw, czsto z opowiada ludowych
i bajek, np. babka (bo babki kiedy leczyli), diabelskie kwiaty (zwizane ze zymi
mocami), diabelskie ziele na Kaszubach (niezwyka moc tytoniu, ktry moe nawet diaba pokona), lalka tatarak (bo takie strojne, do przybrania izby suy),
mska stao (z tyj staoci nic nie zustaje jak z tego dmuchawca), niezapominajki (to su kwiatki z bajki, taki by wierszyk), tatarak tatarskie ziele tatarczuch (od Tatarw nazwa tego ziela), abie oczka (bo to jest w tych oczkach
krlewna zaklta w abe) oraz macoszka i sierotka nazwy wice si z legendami o zej macosze, jej dzieciach i pasierbach-sierotkach (Budziszewska 1965:
147).
Dua grupa rolin posiada nazwy wyraziste etymologicznie, ktrych znaczenie wie si z ksztatem, zapachem, przeznaczeniem, miejscem wystpowania,
czasem kwitnienia lub zbioru, np. chrzstka, jaskcze ziele, jodeka, opuch,
mlecz, mokrzec, ostrka, parzczka, podlaska, sroczka, szaleniec, lepaki, nieyczka, a take z umiejtnoci przyczepiania si czy owijania wok innych rolin, np. bodziak, czepiec, dziadowska wesz, lepa, lepik, lepka, lepczyca, obapnik, owijacz, powijak, powj, powjka, przytulia, strzaki, wijka, wizioka. Czsto ta sama nazwa moe te przywoywa rne skojarzenia, np. serdecznik jest
motywowany waciwociami leczniczymi roliny i ksztatem kwiatw (takie jak
serduszka), wowe ziele (nazwa od tego, bo chroni od ww), ale te (bo ma takie nurki i sie wije pu ziemi jak w). Ciekawym przykadem jest kukuka, ktra
z jednej strony symbolizuje podstp, kopot (ni wolno byo tego du domu przynosi, bo krowa moga straci mleko), z drugiej podobiestwo zewntrzne
kwiatu do ptaka.
S ponadto nazwy o niejasnej lub zatartej etymologii, przy ktrych brakuje
wyrazistych odniesie, a uytkownicy gwar przyjmuj je, bo tak byo zawsze
(rdes to sie nazywa i pokd pamicio sigam to sie tak nazywao, ale czego tak
to nie wim, moe kiedy starsze ludzie widzieli, ale ja nie pytaa; tak zawsze na
to sie mwio), lub motywacja jest przypadkowa, tworzona na zasadzie etymologii ludowej, np. pyrz to jak i czowiek sie zapyrzy to pewnie i tyn chwast tak, takie niby uparte to, zaprze sie i ni mono tych kurzeni wyrwa.
4
Nazwa liszaj znana jest ze Szczawnicy (Budziszewska 1985: 159), gdzie istnieje zakaz zbierania kaczecw przez dzieci, eby nie zatary oczu lub eby si im nie porobiy liszaje na rkach
i twarzy.
106
Halina Pelcowa
107
108
Halina Pelcowa
109
Bibliografia i rda
Adamowski J., Bartmiski Jerzy, Niebrzegowska Stanisawa (1995), Ptaki, zwierzta i roliny w relacjach gwarowych z okolic Bigoraja, Etnolingwistyka, nr 7, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Lublin, s. 135-178.
110
Halina Pelcowa
111
Waszkiewicz K. (1977), Sownictwo gwarowe z zakresu przyrody ywej i rolnictwa we wsi Lipnik
koo Pajczna, Rozprawy Komisji Jzykowej dzkiego Towarzystwa Naukowego, t. XXIII,
d, s. 135-146.
Zarba Alfred (1960), Z geografii sowiaskich nazw chwastw, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Jagielloskiego XXIV, Prace Jzykoznawcze, Krakw, s. 15-50.
(1970-1980), Atlas jzykowy lska, t. I-VI, Krakw.
Aneks
Cytowane nazwy rolin i ich znaczenie
aksamitka kwiat ozdobny, Tagetes
andrzejek narcyz, Narcissus
babka babka zwyczajna, Plantago maior
babka koniczynowa babka lancetowata, Plantago lanceolata
bagno bagno zwyczajne, Ledum palustre
baki babka zwyczajna, Plantago maior
blekot lulek czarny, Hyoscyamus niger
bawat chaber, Centaurea cyanus
bocianki ostrka polna, Delphinium consolida
bodziak 1. oset, Cirsium arvense, 2. oset zwisy, Carduus nutans
boa trawka kozieradka, Trigonella foenum graecum
boe liczko podbia pospolity, Tussilago farfara
bratek dziki bratek polny, Viola tricolor
buciki Matki Boski polne lwie paszcze, Linaria vulgaris Mill.
byczki 1. kwiat ozdobny aksamitka, Tagetes, 2. niemiertelniki suche kwiaty, Helichrysa
bdziuch kwiat ozdobny aksamitka, Tagetes
chaber Centaurea cyanus
chaajda lebioda, Chenopodium album
choinka skrzyp, Equisetum arvense
chrzan Armoracia lapathifolia Gilib.
chrz, chrzstka skrzyp, Equisetum arvense
chwoszcz, chwoszczka skrzyp, Equisetum arvense
czepiec 1. przytulia czepna, Galium aparine 2. uczep trjlistkowy, Bidens tripartitus
czowieki rolina ozdobna aster, Callistephus chinensis
diabelskie kwiaty kkol, Agrostemma githago
diabelskie ziele tyto szleachetny, Nicotiana tabacum L.
dmuchawiec mniszek, Taraxacum officinale Web.
drabinki piciornik gsi, Potentilla anserina L.
drutowiec rdest ptasi, Polygonum aviculare
drzewianka piciornik kurze ziele, Potentilla erecta
drczka drczka rednia, Briza media
dzbanki 1. dzwonki niebiesko-liliowe, Campanula sp., 2. ostrka polna, Delphinium consolida
dzbanuszki 1. dzwonki niebiesko-liliowe, Campanula sp., 2. ostrka polna, Delphinium consolida
112
Halina Pelcowa
113
114
Halina Pelcowa
115
116
Halina Pelcowa