You are on page 1of 222

HANNAH ARENDT

Antisemitizm

The Otigins of Totalitatianism


1951 Hannah Arendt, Penguin USA, Akcal Telif Ajans
lletiim Yaynlan 395

Politika Dizisi 20

ISBN-13: 978-975-4 70-590-4

1996 lletiim Yaynclk A. .


1-4. BASKI 1996-2012, stanbul
5. BASKI 2014, stanbul

KAPAK mit Kvan


UYGULAMA Hsn Abbas

DZELTi Bahadr Sina ener


BASKI ve ClLT Sena Ofset SERTiFiKA N. 12064

Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11


Topkap 34010 stanbul Tel: 212.613 38 46

tletiim Yaynlan. SERTiFiKA NO. 10721


Binbirdirek Meydan Sokak, letiim Han 3, Fatih 34122 stanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62

Faks: 212.516 12 58

e-mail: iletisim@iletisim.com.tr

web: www.iletisim.com.tr

HANNAH ARENDT

Totalitarizmin Kaynaklan-!

Antisemitizm
The Origins of Totalitarianism
EVlREN

Bahadr Sina ener-

"

'

HANNAH ARENDT 1906 ylnda Hannover'de, bir Yahucli mhendisin tek ocuu
olarak dodu. Marburg ve Freiburg'da niversite eitimini tamamladktan sonra
Heidelberg'de Martin Heidegger ve Kar!Jaspers'ten felsefe rendi ve yirmi iki yan
da yine burada doktorasn verdi. Hitler'in iktidara gelmesi zerine 1933'te Alman
ya'dan aynlarak Fransa'ya geti ve Yahudi gmen hareketi ierisinde aktif olarak yer
ald. Daha sonra Amerika'ya yerleti ve 195l'de ABD vatandalna geti. Ameri
ka' daki ilk yllannda akademik bir i bulnakta epey zorlandktan sonra 1953 ylnda
Princeton'da Christian Gauss konferanslarna arld. Bylece Califomia, Chicago,
Columbia, Northwestem, Comell ve baka niversitelerde verdii dersleri ieren
sekin akademik kariyerine balad. 1975 ylnda ldnde New York'taki New
School for Social Research'te felsefe profesryd. Kitaplar: The Origins of Totalitari
anism, (1951) [Totalitarizmin Kaynallan 1 - Antisemitizm (iletiim Yaynlan, 1997),
Totalitarizmin Kaynallan 2 - Emperyalizm (iletiim Yaynlan, 1998)], The Human
Condition (1958) [lnsanhl Durumu (lletiim Yaynlan, 1994)], Between Past and Fu
ture (1961) [Gemile Gelecel Arasnda (iletiim Yaynlan, 1996)], On Revolution
(1963), Eichmann inJerusalem (1963), Men in Darl Tmes (1968), Crises of the Re
public (1972), On Violence (1970) [iddet zerine (1letiim Yaynlan, 1997)].

YAY1NEV1N1N NOTU
Hannah Arendt, bayapu Totaliratizmin Kaynallan'mn evirisinde, uluslararas litera
trde kullanlan orijinal lngilizce metin esas alnd. Yazar l 955'te, ilkin lngilizce olarak
yazd bu kitabn Almancasn yaymlarken ok sayda ek yapmur (Elemente und
Ursprnge Totaler Herrschaft, Europaeische Verlagsanstalt). Elinizdeki kitapta, bu Al
manca versiyonda yer alan kimi nemli eklemeler, Tam! Bora tarafndan evrilerek
dipnotta veya keli parantez iinde verilmitir.

Heinrich Blcher'e

NDEKLER

Birinci Baskya nsz


ikinci Geniletilmi Baskya nsz

............................................................................................

13

...................... ............. .......................

BiRiNCi BLM

Saduyuya Bir Tecavz Olarak Antisemitizm

19

.......... ............ ...... ...

iKiNCi BLM

Yahudiler, Ulus-Devlet ve Antisemitizmin Douu

. . . .... . . . . .........

Kurtuluun kili Nitelii ve


Yahudi Devlet Bankerleri
il. tk Antisemitizm
III. tk Antisemitik Partiler
iV. Solcu Antisemitizm
V. Altn Gvenlik a

.35

l.

35
63
75
85
100

......... . . . . . ................... ...................................

........... ........................ .......................... ..........................

................................................ ........................

................................................... ............... ...............


............... .......................................................... . . . .

NC BLM

Yahudiler ve Toplum

107
110
131
.150

...........................................................................................

Parya ve Parvenu Arasnda


il. Kudretli Byc [Benjamin Disraeli]
III. Erdemsizlik ve Su Arasnda
l.

..............................................................

........... ..........................

........................................................

DRDNC BLM

Dreyfus Davas
1.
11.
lll.
lV.
V.
Vl.

167
167
.177
.185
196
213
216

........................................................................... ...... ......................

Davann Olgulan
nc Cumhuriyet ve Fransz Yahudileri
Cumhuriyete Kar Kilise ve Ordu
Halk ve Ayaktakm
Yahudiler ve Dreyfusular
zel Af ve Anlam

......... . . . ..... . . . ........................ ........................................


.......................

............................... . . .. . . .....

............ . . . . ................................. . . . . . . .......................

............. . . . . . .... . . . . . ................... . . ...............

. . . . .... . . . . .. . . . ....... . . . . . . . . . . . ............................ . . . ..... . . ..... . . .

B1R1NC1 BASKIYA NSZ

Bir kuan mrne sm; kesintisiz yerel savalar ve dev


rimler zincirinin birbirinden ayrd; ne maluplara bar
anlamas ne de galiplere soluk alma olana tanyan iki
dnya sava, geri kalan iki dnya devleti arasnda nc
bir dnya sava bekleyii ile son buldu. Bu bekleyi an,
len umutlarn ardndan ken bir skunete benziyor. Ar
tk btn gelenekleriyle eski dnya dzeninin onarlabile
ceine ya da savalarn ve devrimlerin yaratt, her eye
ramen bu iddetten uzak kalabilmi olanlarn da etkilerin
den kaamad, ykm ve rmenin yol at bir kaosa
srklenmi be ktadan insanlarn yeniden btnleebile
ceine dair en ufak bir umudumuz kalmad. Bu son derece
farkl koullar ve benzersiz durumlar altnda hep ayn feno
menin gelimesini izliyoruz; daha nce grlmedik lekte
bir yurtsuzluk, daha nce grlmedik derinlikte bir kk
szlk.
Geleceimiz hi bu denli ngrden uzak olmam; biz
ler, zkarn ve saduyunun kurallarn gzetmekten bu
denli uzak siyasal glere -nceki yzyllarn ltleriyle
9

deerlendirilecek olursak, dpedz cinnet halindeki gle


re- hi bu lde baml olmamtk. Sanki insanlk, insa
nn mutlak g olduuna inananlar (yeter ki kitlelerin nasl
rgtlenecei bilinsin, her ey mmkndr diye dnen
ler) ile, yaamlarnda sadece iktidarszl tanm kimseler
arasnda ikiye blnm gibidir.
Tarihsel igr ve siyasal dnce dzeyine, btn uy
garlklarn asl temelinin kme noktasna geldiine dair
genel, belirsiz bir anlama hakim. Bu temel, dnyann baz
yerlerinde dierlerine nazaran daha iyi korunmu gibi g
rnebilir, ama hibir yerde yzyln olanaklarna yn vere
memekte ya da korkulara yeterince yant olamamaktadr.
Olaylarn merkezine dengeli bir yargdan, ll bir ig
rden ok, umarsz bir umut ve umarsz bir korku egemen
grnyor. Yazgdan kalamayaca inancna balananlar
da, en az kendilerini pervasz bir iyimserlie koyverenler
kadar zamanmzn balca olaylarn unutmu durumdalar.
Bu kitabn arka plannda, pervasz bir iyimserlik ve perva
sz bir umutsuzluk yatmaktadr. Kitapta, llerlemenin ve Yaz
g'nn ayn madalyonun iki yz olduu; bunlarn imana de
il bo inanca konu olan eyler olduklar savunulmaktadr.
Elinizdeki kitap, siyasal ve tinsel dnyamzn btn gele
neksel unsurlarn zen ve eylerin zgl deerlerini yitir
mesine yol aarak onlar insan kavraynn tanyamayaca,
insani amalarla kullanlamayacak hale sokan bir birikintiye
dntren gizli mekanizmalar bulup karmann mmkn
olmas gerektii gibi bir kanaatten yola karak yazld. Sa
dece "tarihsel zorunluluk" gibi sahte bir grkemlilii varsay
dndan deil, ayn zamanda onun dnda kalan her ey
cansz, kansz, anlamsz ve gerek d gibi grnmeye ba
lad iin de bu yaln paralanma srecine teslim olmak,
kar konulmas olanaksz bir iva haline geldi.
Yeryznde olup biten hibir eyin insann kavraynn
10

dnda olamayaca yargs, tarihin, beylik, basmakalp yar


glarla yorumlanmasna yol aabilir. Arlklar inkar eden,
olmayan olandan karsayan ya da grngleri benzeim
ler ve genellemelerle aklayan kavrama edimi, artk gere
in etkisinin ve deneyimin yaratt iddetli sarsntnn his
sedilmedii anlamna gelmez. Tersine -ne varln yadsya
rak ne de arl altnda ezilerek- yzylmzn omuzlarm
za ykt yk her ne ise onu incelemek ve bilinle tamak
anlamna gelir.
Bu anlamda, Yahudi Sorunu ve antisemitizm gibi kk
(ve dnya politikas bakmndan nemsiz) bir fenomenin,
ilkin Nazi hareketi, sonra bir dnya sava ve son olarak da
lm fabrikalarnn kurulmasnda bir katalizr ilevi gr
mesi (bu saduyuya aykr gerek); ya da ekonomik g
lkler birka onylda dnyann her yanndaki siyasal koul
larda derin bir dnme yol atnda, emperyalizm an
balatan neden ve etki arasndaki bu grotesk oranszlk; ve
ya totaliter hareketlerin malum sinik "realizm"i ile gerekli
in btn dokusunu bariz bir biimde hie sayan tutumlar
arasndaki garip eliki; yahut modern insann (her zaman
kinden daha byk, tam da evreninin varlna meydan
okuyabilecek kadar byk) gerek gc ile modern insan
larn kendi kudretlerinin eseri olan bir dnyada yaamak ve
bu dnyay anlamaktaki aczleri arasndaki can skc uyu
mazlk; btn bunlarla yzlemek ve onlar anlamak mm
kn olmaldr.
Yerkrenin fethini ve btnsel tahakkm amalayan to
taliter giriim, btn krdmlerin en ykcsdr. Onun
zaferi, insanln yok olmas demek olabilir ancak; egemen
olduu her yerde insann zn ykmtr. Yzylmzn bu
ykc glerine srtmz dnmenin hibir yarar yoktur.
Sorun uradadr: Zamanmzda iyi ile kt, ylesine garip
bir biimde birbirine karmtr ki, emperyalistlerin "yayl11

ma uruna yaylma"lar olmasayd dnya hibir zaman tek


bir dnya haline gelemeyebilirdi; burjuvazinin "iktidar u
runa iktidar" iar olmasayd, insann kudretinin boyutlar
n kefetmek asla mmkn olamayabilirdi; zamanmzn te
mel belirsizliklerini benzersiz bir aklkla ortaya koyan to
taliter hareketlerin farzi dnyas olmasayd, olup bitenlere
tam olarak uyanamadan bir felaketin iine srklenmemiz
iten bile olmazd.
Ve totalitarizmin son evrelerinde mutlak (mutlak, nk
bunun insann anlayabilecei gdlerden karsanmas ola
nakszdr) bir ktln boy gsterdii doru olduu ka
dar, onsuz Ktlk'n radikal doasn asla tam olarak bile
meyeceimiz de dorudur.
(Sadece Yahudilere duyulan nefretten ibaret olmayan) an
tisemitizm, (sadece fetihten ibaret olmayan) emperyalizm,
(sadece diktatrlkten ibaret olmayan) totalitarizm; her bi
ri dierinden daha acmasz olan bu [fenomenler], insan
onurunun yeni bir gvenceye ihtiyac olduunu gstermi
tir. Bu gvence, yerkre zerinde bu kez insanln tmn
iine alacak biimde geerli olmas gereken yeni bir yasada,
yeni bir siyasal ilkede bulunabilir ancak. Bu yasa ve ilke,
gcnn kklerini yeni bir biimde tanmlanm lkesel
varlklardan almal; gc bu varlklarca denetlenmeli ve ke
sin olarak snrlandrlmaldr. Artk gemite iyi olan alp
ona basite "ite bizim mirasmz" diyecek; kt olanysa,
zamanla unutulup gidecek l bir yk olarak dnp ata
cak durumda deiliz. Bat tarihinin alt aknts sonunda y
zeye karak geleneimizin onurunu gaspetmitir. Yaad
mz gerek budur. O yzden, bugnn aman vermez artla
rndan kaarak hala bakirliini koruyan bir gemie sn
maya ynelik btn abalar botur.

Yaz,
12

1950

GEN1LET1LM1 1K1NC1 BASKIYA NSZ

Bu kitabn ilk kez yaymland 1 9 5 1 ylndan bu yana, yeni


bir ynetim biimi olarak anladmz totalitarizm ve b
tnsel tahakkm hakkndaki dncelerimizi dorudan et
kileyen sadece tek bir olay olmutur. Bu olay, Stalin'in l
m ya da Rusya'da ve uydu lkelerde birbiri ardna patlak
veren bunalmlar deil, bir halkn btnsel tahakkme ba
kaldrsnn ilk ve henz tek rneini oluturan Macar dev
rimidir. Bu bakaldrnn zerinden henz iki yl geti ve
kimse imdiden bu olayn, l 789'dan sonra kendini bir dizi
Avrupa devrimi iinde duyurmu bir ruhun sadece son ve
umutsuz bir parlamas m olduunu, yoksa kendi sonula
rn yaratacak yeni bir eylerin tohumunu da m ierdiini
syleyemez. Her iki durumda da olayn kendisi, totalita
rizm hakknda bildiklerimizi ya da bildiimizi sandmz
eyleri yeniden gzden geirmeyi gerektirecek kadar nem
lidir. Okur bunu, yeni baskda, eski bir yky gncelle
tirmeye altm son blmde, Sonsz olarak grecektir.
Ancak l 958'de meydana gelen gelimelerin gznnde bu
lundurulmadn unutmamak gerekir. 1 958'deki olaylara
13

bakldnda, Sovyet Rusya'da ve uydu lkelerde ksmi bir


"yeniden Stalinistlemenin" gl bir olaslk olarak varol
duu izlenimi uyanyor. Ama kitapta bu sylenmedii gibi,
tamamlanm bir olgu olarak da incelenmiyor.
Bu, sadece bir ek deil. Bu konularda zaman zaman oldu
u gibi, imdi bana da, btnsel tahakkm unsurlarna ili
kin kitabn nc ksmnda yaplan zmlemeden do
rudan kartlabilir gibi grnen daha genel ve kuramsal
yapl belli grler varm gibi gelmektedir. Fakat 1949'da
zgn el yazmalarn bitirdiimde byle dnmyordum.
imdi bu grler, ilk basknn sonunda yer alan ve olduk
a yetersiz olan "Sonsz"nn yerine konan (ancak "Son
sz"n baz ksmlan dier blmlere datlmtr) eliniz
deki basknn "deoloji ve Terr" balkl XIII. Blm'ne
dahil edilmilerdir.
Bu deiiklikler, kitabn gzden geirildii anlamna gel
memektedir. Bu baskda iki yeni blm bir yana, (partilerin
hareketlere dnmesi ile devletsizlik gibi totaliterlik nce
si fenomenlerin ele alnd) Emperyalizm'e ilikin il. Ks
mn son blmleri ve Totalitarizm zerine olan III. Ksm
epey geniletilirken, Antisemitizm'le ilgili 1. Ksm ile Em
peryalizm'le ilgili 5-8. Blmler olduu gibi brakld. An
cak bunlar, ilk metindeki savlar ve zmlemeleri deitir
meyen teknik ilaveler ve kaydrmalardr. Bu kitabn yazl
nn zerinden geen srede Hitler rejimi hakknda daha
ok belge ve kaynaa ulamak mmkn hale geldiinden,
bu deiikliklerin yaplmas zorunluydu. rnein Nrn
berg ile ilgili belgeleri ksmen ve o da ngilizce evirilerin
den biliyordum; sava srasnda Almanya'da yaymlanan ki
taplar, brorler, dergiler, bu lkede [Amerika] bulunmu
yordu. O nedenle ilaveler ve kaydrmalar daha ok, ikinci
el kaynaklar yerine imdi zgn kaynaklar kullandm
dipnotlarda ve metin iindeki alntlarda yaplmtr.
14

Ne var ki kaynaklar iin yapabildiklerimi, son yllarda


Nazi Almanya's ve Sovyet Rusya hakknda oluan o devasa
yazn iin yapamadm. Hatta nemli katklarn hepsini an
mak bile mmkn olamad. Bu eksiklikten son derece z
gn olmakla birlikte, savatan sonra Nazi ve dier Alman
grevlilerinin yaymlad ciltler dolusu kitab deerlendir
meleriminin dnda brakm olmaktan dolay hibir zn
t duymuyorum. Bu tr savunmac ve zrc yazlardaki
namussuzluk ok ak ve can skc, ama yine de anlalr
taraflar var; ne ki bu kiilerin olaylar srasnda oynadklar
rollerin yan sra gerekten olup bitenlere ilikin sergiledik
leri kavray noksanl hayret vericidir.
Arivi taramama ve kitabm iin yararlanmama izin ver
dii iin, Califomia Stanford'daki Hoover Ktphanesi'ne,
Paris'teki Centre de Documentation Juive'e ve New York'ta
ki Yiddish Scientific Institute'ye teekkr ederim. Nmberg
Mahkemeleri ile ilgili belgeler, Nuremberg File Number'dan
alnmtr; atfta bulunulan dier belgelerinse, u anda bu
lunduklar yer ve ariv numaralan belirtilmitir.
Bu baskda yer alan iki yeni blm, daha nce, Temmuz
1953 tarihli Review of Politics'de, "ideoloji ve Terr: Yeni Bir
Ynetim Biimi" ve ubat 1958 tarihli ]oumal of Politics'de
"Totaliter Emperyalizm: Macar Devrimi zerine Dnce
ler" adlaryla yaymlanmtr.
Macar Devrimi'ne ilikin zmleme dnda, bu baskda
yaplan ilaveler ve geniletmeler, ilk kez 1955'de yaymla
nan Almanca baskda yer almtr. O nedenle evrilerek n
gilizce baskya dahil edilmeleri gerekti. Bu yorucu evirme
ve dzeltme iini Bayan Therese Pol yapt. Kendisine k
ran borluyum.
HANNAH ARENDT

New York, Nisan 1958

15

Bu yzyl Devrimle balayp, Dreyfus


Davas ile kapanan dikkate deer bir
yzyldr! Ama belki de ple atla
cak bir yzyl olarak anlacaktr.
ROGER MARTIN DU GARD

BiRiNCi BLM

Saduyuya Bir Tecavz Olarak


Antisemitizm

Pek ok insan, Nazi ideolojisinin antisemitizm etrafnda


odaklanmasn ve Nazi politikasnn tutarllndan en ufak
bir sapma gstermeden Yahudilere zulmetmesini ve nihai
olarak onlar yok etmeyi amalam olmasn hala bir ras
lant olarak grmektedir. Bu nihai felaketin yaratt dehet
ve hayatta kalm olanlarn yurtsuzluk ve kkszlkleri ne
deniyledir ki, "Yahudi sorunu" sava sonrasnda gnlk si
yasi yaammzn balca konularndan biri haline gelmitir.
Bizzat Nazilerin ba keiflerinden biri olduunu iddia ettik
leri ey -Yahudilerin dnya politikasndaki rolleri- ve ba il
gi konular -dnyann her yanndaki Yahudilere zulmet
mek- , kamuoyu tarafndan, kitleleri kazanmak iin uydu
rulmu bir bahane ya da ilgi ekici bir demagoji hilesi ola
rak grlmtr.
Nazilerin szlerinin ciddiye alnamamasnda anlalma
yacak bir taraf yoktur. Ancak ada tarihimizde, yzyl
mzn zlmemi btn byk siyasi sorunlar bir yanda
dururken, bunca kk ve nemsiz grlen Yahudi mese
lesinin o devasa saatli bombann pimini ekmesi kadar ra19

hatsz edici ve gizemli bir yan daha bulmak neredeyse ola


nakszdr. Neden ve etki arasndaki bu tr oranszlklar, ta
rihinin denge ve uyum duygusunu altst etmesi bir yana,
saduyumuza hakarettir. Antisemitizme ilikin yaplan b
tn aklamalar olaylarla karlatrldnda, bu oran duy
gumuzu ve saduyuya baladmz umutlan vahim bir bi
imde tehlikeye atan bir konuyu sanki alelacele ve tehlike
li bir ekilde hasralt etmek iin uydurulmu gibi grn
mektedir.
Alelacele yaplan bu aklamalardan biri, antisemitizmi
takn bir milliyetilik ve buna bal olarak patlak veren ya
banc korkusundan (xenofobi) doan galeyanlarla zdele
tirmek olmutur. Ne yazk ki gerek udur: Modern antise
mitizm, geleneksel milliyetiliin gerilemesine kout olarak
ykselmi ve tam olarak Avrupa ulus-devletler sistemi ile
onun kararsz gler dengesinin atrdad bir dnemde
doruk noktasna varmtr.
Nazilerin bilinen anlamda milliyeti olmadklarna daha
nceden de dikkat ekilmiti. Nazilerin milliyeti propa
gandalar inanm mensuplarna deil, sempatizanlarna y
nelikti. Esas yelerinin, gzlerini partinin ulus-tesi hedef
lerinden evirmelerine bir an olsun izin verilmemitir. Nazi
"milliyetilii" , sava srasnda Sovyetler Birlii'nde sadece
kitlelerin nyarglann beslemek amacyla kullanlan milli
yeti propaganda ile pek ok ortak zellik tayordu. Nazi
ler, milliyetiliin sln, ulus-devletin taracln hor
larken samimiydiler ve bu tutumlarndan hibir zaman geri
adm atmadlar. Tpk Bolevik Parti gibi, kapsam bakmn
dan uluslararas nitelik tayan "hareket"lerinin kendileri
iin, mecburen belli bir toprak parasyla snrl olan her
hangi bir devletten ok daha nemli olduunu yeri geldik
e tekrarladlar. Ve sadece Naziler deil, en az yetmibe
yllk antisemitizm tarihi de, antisemitizmi milliyetilik ile
20

zdeletirmenin karsnda bir kant olarak durmaktadr.


Yine 1 9 . yzyln son on ylnda kurulan ilk antisemitik
partiler de uluslararas dzeyde biraraya gelen ve [uluslara
ras] bir dnya grne dayanan ilk partilerdi (erken d
nem sosyalist partiler ii snfnn karlaryla kaytlyd
lar) . Daha bandan itibaren uluslararas kongreler yaptlar
ve uluslararas etkinlikleri arasnda, en azndan Avrupa l
einde, bir egdm oluturmaya altlar.
Ulus-devletin' gerilemesi ile antisemitizmin ykseliinin
akmasnda olduu gibi, genel eilimleri sadece bir ne
denle tatminkar biimde aklamak pek mmkn deildir.
Bu gibi durumlarn ounda tarihi, bir etkeni "zamann ti
ni" olarak iinden ekip karmakta kendini neredeyse ser
best hissettii, ama aslnda ne yapacan bilemedii son
derece karmak bir tarihsel durumla kar karyadr. An
cak yardmc olacak birka genel kural da yok deildir.
Amalarmz asndan en bata geleni , Tocqueville'nin
(rAncien Regime et la Revolution, Kitap II, Blm 1 ) , Fran
sz Devrimi patlak verdii srada kitlelerin aristokrasiye
kar besledii iddetli nefret duygularna ilikin yapt b
yk keiftir. (Burke'u, devrimin bir kraln tacndan ok "bir
beyefendinin durumu"nu yakndan ilgilendirdiini syle
meye iten de bu nefret duygusuydu) . Aslnda bu artcy
d, nk o srada Fransz soylular glerinin doruunda
deildi ve iktidarlarnn bask ve smr gibi dorudan et
kileri ortadan kalkmt. Grnen o ki, tam da bu ak g
kayb halkn fkesini tahrik etmiti. Tocqueville'in akla
masna gre, Fransz aristokrasisinin g kayb beraberinde
servetlerinin azalmasn getirmemi, bylece halk birdenbi
re bir servet ve hibir egemenlik ilevi iermeyen belirleyici
toplumsal ayrm payeleri grmt. Halkn fkesini kabar
tan, kelimenin tam anlamyla fuzuli olan bu fazlalkt. Ger
ek anlamyla asla bir kiinin mlkiyetinde olmad ve di21

er insanlara ynelik olmas itibaryla insanlar aras iliki


lerde gereklik kazand iindir ki, iktidar ve g asla fu
zuli ve fazlalk olamaz. Servet sahiden de bireysel bir mese
ledir -zengin olan tm bir snf da olsa byledir. ktidar ise,
mahvedici de olsa , daima cemaat oluturucudur. Bask
annda bile, ynetilenler, iktidarn cemaat oluturucu ile
vini hissederler. Nitekim aristokrasi geni yarglama yetki
lerine sahip olduu srece sadece hogrlmekle kalmyor,
sayg da gryordu. Ama soylular mutlakiyeti monariyle
beraber dier ayrcalklarnn yannda smrme ve bask
uygulama ayrcalklarn da yitirince, halk onlar lke idare
sinde hibir gerek ilevi bulunmayan asalaklar olarak gr
meye balad. Baka bir deyile, asl tahrik edici olan, pek
ender durumda salt bask ve smrdr; gzle grlr bir
ilevi olmayan zenginlik ok daha katlanlmazdr, nk
kimse ona neden katlanlmas gerektiini anlayamaz.
Ayn ekilde antisemitizm de doruk noktasna vardn
da, Yahudiler kamusal ilevlerini ve nfuzlarn yitirmi ve
ellerinde servetlerinden baka hibir ey kalmamt. Hitler
iktidara geldiinde Alman bankalar zaten neredeyse judein
rein (Yahudilerden arndrlm) olmutu (ki Yahudiler yz
yl akn bir sredir buradaki kilit grevleri ellerinde tut
mulard) ve bir btn olarak Alman Yahudilii, toplumsal
stat ve saylarnda uzunca bir dnem yaanan ykseliin
ardndan, istatistikilerde birka onyl iinde ortadan kal
kacaklar beklentisini yaratacak bir sratle de gemiti.
statistiklerin mutlaka gerek tarihsel sreleri yansttn
sylemek doru olmaz; ancak Nazi zulmnn ve yok etme
politikasnn bir istatistikiye herhalkarda gereklemesi
beklenen bir sreci anlamszca hzlandrmak gibi grnebi
lecek olmas da kayda deer bir olgudur.
Ayn durum hemen hemen btn Bat Avrupa lkeleri
iin de geerlidir. Dreyfus Davas, Fransz Yahudiliinin re22

fal ve nfuz bakmndan dorukta olduu kinci mparator


luk dneminde deil, Yahudilerin siyaset sahnesinden de
ilse de bir zamanlar ellerinde bulundurduklar nemli
mevkilerden silindikleri nc Cumhuriyet dneminde
patlak vermiti. Avusturya antisemitizmi de kendini btn
iddetiyle, Mettemich ile Franz joseph'in Yahudilerin ger
ekten nemli roller oynad saltanatlar srasnda deil,
Habsburg monarisinin yklndan Yahudiler kadar nfuz
ve saygnlk kaybna uram bir grup bulmann pek mm
kn olmad sava sonras Avusturya Cumhuriyeti'nde du
yurmutur.
Gsz ya da g kaybna uram gruplarn urad zu
lm hi ho bir manzara olmayabilir, ama sebebi sadece in
sanlarn alakl deildir. Kiilerin reel iktidara boyun e
melerini ya da hogryle bakmalarn, te yandan iktidar
dan yoksun ama servet sahibi insanlardan nefret etmelerini
salayan ey, iktidarn\gcn belli bir ileve ve belli bir ge
nel yarara sahip olduuna ilikin beslenen politik igd
dr. Hatta smr ve bask, yine de toplumun ilemesini ve
belli bir dzen kurulmasn salar. Sadece gten yoksun
bir servet ve politikas olmayan bir kibir, asalaklk, yararsz
lk ve irenme duygusu yaratr; nk bunlar insanlar bir
birine balayan btn balar kopartr. Smrmeyen bir
zenginlik, smren ile smrlen arasndaki ilikiden bile
yoksundur; iktidar iradesinden yoksun bir kibirde, zorba
nn mazluma gsterdii o asgari ilgiden bile eser yoktur.
Ne var ki Bat ve Orta Avrupa Yahudiliinin yaad bu
genel gerileme, sonraki olaylarn boy verecei iklimi yarat
mtr sadece. Aristokrasinin urad g kayb Fransz
Devrimi'ni tek bana ne kadar aklayabilirse, bu gerileme
de szkonusu olaylar o kadar aklayabilir. Yine de tarihin
bu genel tecrbelerini hatrda tutmak, saduyunun bizleri
iddetli nefret duygusunun ya da beklenmedik anda patlak
23

veren isyanlarn, mutlaka iktidarlarn boucu uygulamala


rndan ve muazzam istismarlardan doduuna ve dolaysy
la Yahudilere kar beslenen rgtl nefretin, Yahudilerin
sahip olduklar nem ve gce duyulan tepkiden baka bir
ey olamayacana inanmaya iten intibalar rtmek bak
mndan iyidir.
Saduyu kaynakl bir baka hipotez, tersine, Yahudilerin
iktidarszlndan\gszlnden hareket ederek, onlarn
modem politikada oynadklar rol, bir supap ve gnah kei
si olmaya msait konumlarna balar. Bu aklamann en iyi
rneini -ki en iyi rtlmesidir de-, Birinci Dnya Sava
'ndan sonra anlatlan ve pek ok liberalin yreinde yer et
mi u fkrada bulmak mmkndr. Bir Yahudi dman sa
va Yahudilerin kardn iddia eder. "Evet" der karsnda
ki, "Yahudiler ve bisikletiler" . "Neden bisikletiler?" diye
sorar adam. "Neden Yahudiler?" der teki de. Yahudilerin
her zaman gnah keisi olduklarn syleyen kuram, baka
birilerinin de pekala gnah keisi olabilecekleri ihtimalini
iinde tar. Bu kurama gre kurban tmyle masumdur. Ve
bu masumiyet kavramnda, sadece kurbann bir ktl
nn olmad, ama yaplanlarn da szkonusu meseleyle her
hangi bir balantsnn olmad ima edilir. Ancak bu kuram
benimseyenler, ne zaman u ya da bu gnah keisinin oyna
d role niye bu denli uygun dtne ilikin zenli akla
malar yapmaya kalksalar, kuram bir yana brakp, -imdiye
dek, tarihin ok sayda grup tarafndan yapll. ve aralarn
dan bir grup zel bir rol stlendiinde bunun tarihsel neden
lere dayand ilkesi dnda kefedilmi herhangi bir kuraln
bulunmad- mutat tarihsel aratrmalara koyulurlar. Gnah
keisi ad verilenler, dnyann gnahlarndan sorumlu tuttu
u ve sayelerinde cezadan kurtulmak istedii masum kur
banlar olmaktan kp , hepsi de dnya ilerine bulam
olanlar arasndan bir grup insan haline gelmektedir.
24

Yakn zamana kadar bu supap ve gnah keisi kuramnn


i tutarszl, ilmini hayatn yknden kamaktan alan di
er kuramlarla birlikte skartaya karlmas iin yeterli bir
sebepti. Ancak terrn, devlet ynetiminin balca silahla
rndan biri olarak ortaya kmas, bu kurama da daha nce
sahip olmad bir itibar ve gvenilirlik kazandrd.
Modem diktatrlklerle gemiin btn tiranlar arasn
daki temel farkllk, terrn artk ncelikle muhalifleri kor
kutmann ve yok etmenin bir arac deil, tamamen boyun
emi halk kitlelerini ynetmenin daimi aygt olarak kulla
nlmasnda yatmaktadr. Modern terr, bir muhalefetin tah
rikine muhta deildir ve kurbanlar, zorbann bak asn
dan bile masum kimselerdir. Yahudilere, yani dnceleri
ne ve eylemlerine bakmakszn belli ortak zelliklere sahip
bir grup insana kar tam bir terrn uyguland Nazi Al
manya'snda durum buydu . Sovyet Rusya'nn durumu biraz
daha karktr, ama rejim temizliklerin ve tasfiyelerin nce
den belirlenmi oranlara gre yrtldn ve madurla
rn davranlaryla hemen hibir ilgisi olmadn asla kabul
etmese de, benzeri bir durum vardr. Bir yandan Bolevik
sistem, Nazilerden farkl olarak, masum insanlara kar te
rr yaplmasn teorik olarak asla benimsememitir ve her
ne kadar baz uygulamalara bakldnda bir ikiyzllk gi
bi grnse de, bu olduka nemli bir ayrm noktasdr. te
yandan Rusya'daki uygulama bir adan Almanya'dakinden
bile daha "ileri"dir: * Eski snf kategorileri uzun zamandan
beri terkedilmi olmakla birlikte, terrn keyfilii nnde
rksal farkllk gibi bir snrlama bile bulunmamakta, dola
ysyla Rusya'daki herkes anszn polis terrnn kurban
haline gelebilmektedir. Biz burada terrle ynetmenin yara(*) Almanca baskda Arendt bu iki cmleyi yle toparlyor: "Devrim zamann
dan kalma belirli bir gzboyamacl muhafaza eden -ki byle bir eye gerek
duymamalan Naziler asndan karakteristiktir- Sovyet pratii, Nazi nc
Reich'ndan bile biraz daha 'ileri'dir." - e.n.
25

taca nihai sonula -yani kimsenin, hatta terr yapanlarn


bile korkudan kurtulmu olamadklar gerei ile- ilgilen
meyeceiz. Balammz, kurbanlarn seilmesindeki keyfi
lik oluturmaktadr; bu noktada belirleyici olan nesnel a
dan masum olmalar, ne dnm, ne yapm ya da ne
yapmam olduklarna baklmakszn seilmi olmalardr.
llk bakta bu, gecikerek de olsa eski gnah keisi kura
mnn olumlanmas gibi grnebilir ve modem terr kur
bannn gnah keisinin btn zelliklerini gsterdii do
rudur: O , nesnel ve mutlak anlamda masumdur, nk
yapt ya da yapmad hibir eyin kaderiyle ilikisi yok
tur. O nedenle kurban sorumluluktan otomatik olarak so
yan bir aklama tarzna geri dnmekte yle bir iva var
dr: Bu aklama, btn masumiyetiyle bir dehet aygtnn
iinde skp kalm ve kaderini deitirmekten bsbtn
aciz birey kadar -tpk Yahudilerin bana geldii gibi- bizi
derinden etkileyen bir eyin bulunmad bir gereklie son
derece uygun dyor gibi grnr. Ne var ki terr, gelii
minin ancak son evresinde ar bir ynetim biimi haline ge
lir. Totaliter bir rejim kurmak iin, terrn belli bir ideolo
jinin gerekletirilmesinin aygt olarak sunulmas gerekir;
ve bu ideoloji, terr devaml ve istikrarl bir yapya kavu
turulmadan nce, okluun, hatta ounluun taraftarln
kazanm olmaldr. Bir tarihi iin asl mesele, modern te
rrn asl kurbanlar haline gelmeden nce, Yahudilerin
Nazi ideolojisinin merkezini igal etmi olmasdr. nk
terrden farkl olarak, insanlar ikna eden ve harekete gei
ren bir ideoloji kurbann keyfi olarak seemez. Baka bir
deyile, ayet ok sayda insan "Siyon Bilgelerinin Protokol
leri" gibi galiz bir samala, bunu btn bir siyasi hareke
tin incili haline getirecek kadar inanyorsa, tarihinin gre
vi artk bu propagandann bir yanltmaca olduunu yzn
c kez kantlamak deildir. Tarihsel adan zaten btn
26

dnyann bildii, bunun bir yanltmaca olduu olgusu ikin


cil nemdedir.
Bu nedenle gnah keisi aklamalar , antisemitizmin
ciddiliinden ve Yahudilerin olaylarn yaratt frtnann
ortasna itildikleri gereinin tad anlamdan kamak
iin gsterilen abalardan biridir.Yine, gnah keisi kura
mnn tam tersi olan "ebedi antisemitizm" retisi de ayn
oranda yaygn bir baka kuramdr. Buna gre Yahudilere
duyulan nefret, tarihin olsa olsa vesilesini oluturduu ola
an ve doal bir tepkidir.Yahudilere ynelik galeyanlarn
zel bir aklamaya ihtiyalar yoktur, zira bunlar ebedi bir
sorunun doal sonulardr. Bu retinin meslekten antise
mitikler tarafndan benimsenmesi doaldr: Btn mezali
min olas en iyi mazereti sakldr burada. Eer insanln
aa yukar ikibin yldr Yahudileri azimle katlettikleri
doruysa, bu durumda Yahudi ldrmek olaan, hatta in
sanca bir meguliyettir ve Yahudilere duyulan nefret, temel
lendirilmeye ihtiya gstermeyen, kendi bana meru bir
eydir. Bu aklamay, ebedi antisemitizm varsaymn daha
da artc klan zellik, ok byk sayda yansz tarihi ve
Yahudi tarihilerin neredeyse hepsi tarafndan benimsen
mi olmasdr. Szkonusu kuram bunca tehlikeli ve kafa
kartrc klan da bu garip raslantdr. Kuramn ka te
meli her iki rnekte de ayndr: Nasl ki antisemitiklerin so
mut cinayetleri iin dnya tarihinden mazeretler bularak
sorumluluktan kama istekleri anlalr bir eyse, saldrya
urayan ve savunma durumunda olan Yahudilerin kendi
sorumluluklarna den pay hibir hal ve artta tartmak
istememeleri de ayn ekilde, hatta belki de daha anlalr
bir durumdur. Ancak Yahudilerin durumunda da, bu re
tinin arlkl savunucusu olan Hristiyanlarn * durumunda
(*) Almanca baskda, "bu retinin arlkl savunucusu olan Hristiyanlann" ye
rine "Yahudi olmayanlann" denmektedir - e.n.
27

da resmi zrclerin ka eilimleri daha az rasyonel,


ama tarihsel adan daha nemli saiklere dayanmaktadr.
Herkes bilir ki, modern antisemitizmin douuna ve yk
seliine, Yahudilerin asimilasyonu, eski dinsel ve tinsel Ya
hudi deerlerinin seklerlemesi ve snmesi elik etmitir.
Yahudiliin bak asndan, bu, Yahudi halknn byk ke
simlerinin ayn anda hem ierden zlme, hem de dar
dan fiziksel olarak yok edilme tehlikesi ile kar karya kal
mas demekti. Bu durumda halklarnn bekasndan kaygla
nan Yahudiler, garip ve umarsz bir yanl yorumla, hepsi
bir yana antisemitizmin Yahudileri birarada tutmann m
kemmel bir arac olarak kullanlabilecei, hatta ebedi anti
semitizm varsaymnda Yahudi varlnn ebedi garantisinin
de ierildii gibi avutucu bir fikre saplandlar. Yzlerce yl
dr Hristiyan dmanl ile birlikte yaayan Yahudiler, bu
nun kendileri iin siyasi olduu kadar tinsel adan da bir
tr korunma arac olduunu grmlerdi. Ve bu reel tecr
be, Tanr tarafndan seilmi olmaya ve Mesihi umutlara
beslenen inanta ikin olarak varolan ebediyet fikrinin se
kler tebdili (travestisi) olan bu hurafeyi glendirdi. Ya
hudilerin hatas, Hristiyan-kart rk antisemitizmi, Ya
hudilere duyulan eski dinsel nefretle kartrmak oldu. Bu
hatann nemli bir nedeni de, uradklar asimilasyona ra
men Hristiyanlk hakknda pek az ey bilmeleri ve iinde
asimile olduklar uygarln esas Hristiyan karakterini o
unlukla grmezden gelmeleriydi. Karlarnda Hristiyanl
n gerilemesi gibi bariz bir belirti olunca, onlar da btn
cehaletleriyle szde "Karanlk alar"n belli bir anlamda
yeniden canlandn dndler. * Kendilerini bekleyen
gerek ve evvelce benzeri olmayan tehlikeleri vahim bir bi(*) Almanca baskda: "Hitler Hareketinin, 'Karanlk alar'n geri dn olduu
dorultusundaki aptalca ve tehlikeli laflar da bu nedenle tam da Yahudiler ta
rafndan yaygnlatrlabildi" - e.n.
28

imde kmsemelerinin sorumlusu, ksmen, kendi ge


mileri hakkndaki bu bilgisizlikleri ya da yanl anlamala
ryd. Ama yine de unun akldan kartlmamas gerekir:
Siyasi yetenek ve deerlendirme noksanl, tam da Yahudi
tarihinin doasndan; ynetimsiz, lkesiz ve dilsiz bir hal
kn tarihinden kaynaklanan bir eydi. Yahudi tarihi, tarihini
iyi tanmlanm bir tarih anlayyla balatan, hatlar iyi be
lirlenmi bir plan yeryznde gerekletirmek zere he
men hemen bilinli bir kararllk gsteren ve bu plann ba
arszlndan sonra, Kuds'teki tapnan yklndan Ba
sel'deki Birinci Siyonist Kongresi'ne dek ikibin yl boyunca
btn siyasi eylemlerden uzak duran benzersiz, olaand
bir halk manzaras sunar. Sonuta olan udur: Yahudi hal
knn siyasi tarihi umulmadk, raslantsal etkenlere dier
uluslarn tarihinden daha baml bir hale gelmitir, yle ki
Yahudiler bir rolden dierine durmadan srklenip durmu
ve hibirinden de kendilerini sorumlu grmemilerdir.
Yahudileri tamamen yok olmann eiine getiren bu nihai
felaket asndan bakldnda, " ebedi antisemitizm" tezi
hi olmad kadar sama ve tehlikeli bir hal ald. Bugn bu
tez, Yahudilere kar ilenmi, kimsenin havsalasna sma
yacak kadar byk sularn bile mazereti olabilmektedir.
Antisemitizmin Yahudi halknn bekasnn gizemli bir g
vencesi olduu iddias da olaylarla feci biimde boa ka
rlmtr. Antisemitizm, tam da olduunu iddia ettii eydir:
Yahudiler iin lmcl bir tehlike -baka da bir ey deil.
Teorilerin sklkla gereklik tarafndan boa karldktan
sonra da hayatlarn srdrdkleri bilinir; bu nedenle, ge
rek supap teorisinin gerekse ebedi antisemitizm varsaym
nn bugn de birok yerde savunuluyor oluu bizi art
mamaldr. Bunun tek nedeni, her ikisinin de farkl akl y
rtmelerine ramen nihayetinde mkemmel ve bu nedenle
gayr insani bir masumiyeti ve kurbann bana gelenlerle
29

ilikisizliini (bu soyutluuyla toplama ve imha kamplarn


da sahiden karmza kan, yani en yeni tecrbelerimize
tekabl eden) yerleikletirmesi deildir. Esas neden, anti
semitik hareketin politik anlamn aklamaya alan yega
ne giriimler olan bu iki hipotezin, Yahudi tarihinin bizzat
antisemitizmle bir ilikisinin olmad ve zaten bu konuda
tarihsel kavrayn olaan aralaryla i grmenin yakk
almayaca dorultusundaki sessiz varsaymlardr. Gnah
keisi kuramyla karlatrldnda u kanlmaz soruya
bir biimde yant vermek gibi bir stnl de vardr: Ne
den Yahudiler de bakalar deil? Ne var ki cevap, sadece
grnty kurtaran ve soruyu arptan bir cevaptr: "Doal
ebedi dmanlk" .
Burada ikin olarak varolan insan davrannn anlamnn
olumsuzlan asndan bakldnda, keyfi terr yoluyla
insan etkinliini ortadan kaldran ynetim biimleri ve mo
dern uygulamalarla bu hipotezler arasnda dehetengiz bir
benzerlik bulunmaktadr. Sanki bu hipotezlerin Yahudilere
duyulan nefretin nedenlerine ilikin belirlemeleri, imha
kamplarnda ilenen cinayetlerin aklamas gibidir: Ne ya
pp yapmadklarna, erdem ya da erdemsizliklerine bakma
yn ! stelik sadece emirlere uyan ve ilerini, duygularn
kartrmadan, liyakatle yapmakla vnen katiller tekin ol
mayan bir biimde, olaylarn kiilerin dnda izledii gayr
insani seyirin "masum" (ki ebedi antisemitizm de onlar
byle grmekteydi) aygtlar olarak grnmlerdi.
Aka yanl kuram ile akca caniyane pratik arasndaki
bu ortak paydalar, bu tr kuramlarn dnemsel niteliine
iaret etseler ve ynlarn kulana neden bu denli akla yat
kn, makul geldiklerini aklasalar bile, kendi balarna ta
rihsel hakikatin belirtisi deildirler. Tarihi onlarla ancak
tarihin bir paras olduklar lde ve hakikati aray sra
snda nne ktklar iin ilgilenir. Kendisi de [ olaylarn]
30

bir ada [] olan tarihinin, baka herkes kadar bu gr


lerin ikna edici gleri karsnda pes etmesi olasdr. Tari
hin btn eilimlerini aklama sav tayan genel kabul
grm grleri ele alrken ihtiyatl davranmak, modern
zaman tarihileri iin zellikle nemlidir. nk geen
yzyl, tarihin anahtarn sunarm gibi grnen, ama asln
da eylemler ve gelimeler karsnda politik sorumluluktan
kamak iin yaplan umarsz abalardan baka bir ey ol
mayan ynla ideoloji retmitir. Bu anlamda 19. yzyl
ideologlar modern dnyann sofistleridir.
Ama antik dnyann sofistleriyle modern dnyann so
fistleri arasnda hayli nemli bir fark vardr. Eski sofistlere
kar nl kavgasnda Platon, sofistlerin "insan akln sav
larla byleme sanat[lar] "nn (Phaedrus 261) hakikatle bir
ilgisi bulunmadn, tam da doalar gerei deiken olan
ve ancak "anlama annda ve anlama srd [inanlr g
rld ] srece" (Theaetetus 172) geerli olan grleri he
def aldklarn kefetmiti. Yine Platon, dayanaklarn "ha
kikatten deil, iknadan aldklar" iin grlerin oluturdu
u bu dnyada hakikatin son derece gvencesiz bir ko
numda olduunu farketti. (Phaedrus 260). Eski ve modern
sofistler arasndaki en belirgin farkllk, eskiler bir savn ha
kikat pahasna elde ettii geici zaferle yetinirken, modern
lerin hakikat pahasna daha kalc bir zafer elde etmeyi iste
melerinde yatmaktadr. Baka bir deyile biri insan dn
cesinin, dieriyse insan eyleminin onurunu yoketmitir. Fi
lozof, eskinin mantk cinlikleriyle ve savlarla gzbaclk
yapanlarla uramak zorundayd; tarihinin karsnda ise
olgularla oynayan modern cambazlar bulunmaktadr. O an
lamda, olgular artk gemi ve imdiki dnyann birer par
as olarak grlmeyip, u ya da bu gr "kantlamak"
zere ktye kullanldklarndan tarih yok edilmi ve -ger
eini insanlar tarafndan canlandrlm olmaktan, dolay31

syla onlar tarafndan anlalabilir olmaktan alan- kavrana


bilir olma nitelii tehlikeye dmtr.
Btn bunlar tarih yazmn hibir zaman olmad kadar
gvensiz ve gvenilmez klyor. Gelenek artk geerli deil
se ve grlerden feragat etmek lazmsa, bize devreden ol
gularn oluturduu kaos nasl dzene sokulabilecektir?
Ancak zamanmzda yaanan derin altst olular ve bunla
rn Batl insanln tarihsel yaplarnda yaratt kaotik de
iimler dnlecek olursa, bu tr zorluklar devede kulak
kalr. Bu zorluklar, modernlik iin karakteristik olan genel
saduyu kaybndan tarihinin de etkilendiini gsterir. lde
olojilerin bir amac da, saduyunun artk geerli olmayan
kurallarm ikame etmektir; modern kitlelerin ideolojiye
yatknl, saduyunun (bu common sense'tir, hepimiz iin
mterek olan dnyay anlamamz ve orada yolumuzu bul
mamz salayan ortak duyudur) kamusal politik dnyay
ve onun olaylarn anlamamza artk yetmeyii lsnde
byr. Tarih yazcs, saduyunun artk hibir modern ola
ya. uymayan basmakalplam, deerini kaybetmi kurallar
ile ideolojilerin lgn iddialar arasnda yolunu bulmak zo
rundadr -bu da demektir ki houna giden birok alkanl
ndan ve ynteminden vazgeecektir. Korkuluklara tutun
madan dnmeyi renmek zorundadr. Bu metodolojik
mlahazalardan daha ar, ada altst oluun imdiye
dek tarihsel grmzn dnda kalm btn unsurlar
ortaya karm olmasdr. Daha birka onyl ncesine ka
dar sarslmaz zler olduunu sandmz pek ok eyin y
zeysel olduklar grlmse de bu, (Roma'mn dnden
beri Bat tarihinde yaanan belki de en derin bunalm olan)
bu bunalmda yerle bir olann sadece yzeyden ibaret oldu
u anlamna gelmez.
Avrupa ulus-devlet sisteminin kmesi ile antisemitik ha
reketlerin ortaya kmas arasndaki koutluun; kamuoyu32

nu ikna mcadelesi veren nceki btn rakip "izm"ler ze


rinde antisemitizmin zaferini hazrlayan, ulusal temelde r
gtlenmi Avrupa'nn ykl ile Yahudilerin yok edilmesi
arasndaki bu akmann, antisemitizmin kaynan gster
mek bakmndan ciddiye alnmas gerekmektedir. Modern
antisemitizm, ulus-devletin daha genel geliim erevesi
iinde ele alnmal ve ayn zamanda antisemitizmin kayna
Yahudi tarihinin belli vehelerinde, zellikle son yzyllar
da Yahudilerin yerine getirdii ilevlerde aranmaldr.
[Ulus-devlet sisteminin] zlmesinin son evresinde ayet
antisemitik sloganlar byk halk kitlelerini emperyalist ge
nileme ve eski ynetim biimlerinin yklmas ynnde r
gtlemenin ve esinlemenin en etkin aralar olduklarn ka
ntlamlarsa, bu durumda belli toplum gruplar ile Yahudi
ler arasnda husumetin domasna ilikin temel ipularnn
Yahudiler ile devlet arasndaki ilikinin daha nceki tari
hinde varolmas gerekir. Bu gelimeyi, izleyen blmde
zetlemeye alacaz . stelik, srekli bymekte olan
modern ayaktakm -yani btn snflarn dlanmlar-,
Yahudilerin siyas bir ideolojinin merkezini oluturacak
denli nemli olup olmad sorusunu dert edinmemi ve
onun nderleri getiimiz yzyln yetmili yllarndan beri
"tarihin anahtar"nn ve btn ktlklerin balca nedeni
nin Yahudiler olduunu ileri srebilmise, o zaman ayakta
km ile Yahudiler arasndaki hasmane ilikilerin temel gs
tergelerinin Yahudiler ile toplum arasnda o dneme dek
varolan ilikilerin tarihi iinde bulunmas gerekir. Yahudi
ler ile toplum arasndaki ilikileri nc blmde ele ala
caz . Drdnc blm, bizim zamanmzda oynanacak
olan oyunun bir tr provas nitelii tayan Dreyfus Dava
s'na ayrlmtr. Aksi takdirde antisemitizmin 1 9 . yzyl
politikalar erevesinde nemli bir politik silah olma po
tansiyeli gizli kalacakken, ksa bir tarihsel anda grlmesini
33

salayan zgl bir frsat olduu ve grece iyi dengelenmi


bir aklilik tad iin bu olay btn ayrntlanyla ele aln
mtr. Btn olarak antisemitizm unsurunun totaliter ege
menlik ve hareket biimlerinin inasndaki ilevi hakknda
sylenecek ey ise, bu ilevin tam anlamyla ancak ulus
devletin zlme srecinde, yani emperyalizmin politik ge
limelerin n planna kmaya balad bir zamanda geli
mi olmasdr.

34

iKiNCi BLM

Yahudiler, Ulus-Devlet
Antisemitizmin Douu

ve

I. KURTULUUN 1K1L1 N1TEL1Gl VE

YAHUDi DEVLET BANKERLERl

Ulus-devlet, geliiminin doruuna kt 1 9 . yzylda Ya


hudi uyruklarna eit haklar tanmt. Yahudilerin yrtta
lklarn, yzyllar boynca milliyeti yrttaln bir nart
ve nfusun trdeliini de siyasi kuruluun en belirgin ni
telii haline getirmi hkmetlerden almasndaki varolan
anlalmas zor bariz tutarszln ardnda ok daha derin,
eski ve mukadder elikiler bulunmaktadr.
1 792 tarihli Fransz Bildirgesi'ni temkinli ve ikircikli bir
biimde izleyen bir dizi zgrletirici kararnamenin nce
sinde de ulus-devletin Yahudi uyruklarna kar ikili bir tu
tum iinde olduu gzlenmekteydi ve kararnameler srasn
da da bu yaklamn srdrd. Feodal dzenin yklmas
yeni bir devrimci eitlik anlayna yol amt. Buna gre
"ulus iinde bir ulus"a hogryle baklmas artk mmkn
olamazd. Yahudilere tannan kstlamalarn ve ayrcalkla
rn dier btn zel haklar ve zgrlklerle birlikte kald35

rlmas gerekiyordu. Ne var ki bu eitliin ortaya kmas,


ister aydnlanm bir despot, ister anayasal bir hkmet bi
iminde olsun, tamamen yaltlm, snflarn ve partilerin
stnde, bir btn olarak ulusun karlarn ynetebilecek
ve temsil edebilecek bamsz bir devlet aygtnn douuna
balyd byk oranda. O nedenle 17. yzyl sonlarndan
balayarak devletin ekonomi ve i yaamna ilikin karla
rnda yeni bir art ortaya kt ve devlet, daha nce grl
meyen bir borlanma ihtiyac iine girdi. Ne var ki Avrupal
halklar arasnda hibir grup, ne devlete bor vermeye ne de
devlet yatrmlarnn gelitirilmesine etkin biimde katlma
ya hazrd. Tefecilik konusunda ok eski tarihlere uzanan
bir deneyime sahip olmalar ve -sk sk yerel korunma talep
ettikleri ve karlnda mal olanaklarndan yararlandrdk
lar- Avrupa'nn soylu aileleri ile ilikileri nedeniyle yardm
iin Yahudilere bavurulmas son derece doald; Yahudile
re belli ayrcalklar tanmak ve onlara ayr bir grup olarak
davranmak bu yeni devletin ekonomik karlarna son de
rece uygundu . Yahudileri, devlete bor para vermeye yana
mayan, devletin mali ilerine girmekte ve gelitirmekte g
nlsz davranan ve zel kapitalist giriimin yeknesak rn
tsne sadk kalan nfus iinde tamamen erimi grmek,
hibir hal ve artta bu devletin iine gelmezdi.
Bu nedenle 19. yzyl boyunca Avrupa'daki ulus-devlet
sisteminin bir ba olarak Yahudilerin kurtuluunun ifte
kkeni ve her zaman ikili bir anlam olmutur. Bir yandan
bu kurtulu, ancak siyasal ve yasal eitlik halinde ileyebile
cek yeni bir siyas kuruluun siyasal ve yasal yapsndan
kaynaklanyordu . Hkmetler eski dzenin eitsizliklerini
mmkn olduunca eksiksiz ve sratle temizlemek zorun
daydlar. te yandan balangta sadece tek tek kiilere, son
ralar bu kiiler eliyle varlkl Yahudilerin oluturduu k
k bir gruba tannm olan Yahudilere zg ayrcalklarn,
36

yava yava genilemesi kanlmazd; ancak bu kk grup,


devletin byyen ekonomik taleplerini artk karlayamaya
cak duruma geldiindedir ki, bu ayrcalklar da btn bir
Bat ve Orta Avrupa Yahudiliine genelletirilmitir. 1
u halde Yahudilerin kurtuluu ayn zamanda ve ayn l
kelerde hem eitlik hem ayrcalk; hem Yahudi topluluklar
nn eski zerkliklerinin ortadan kalkmas hem Yahudilerin
toplumda ayr bir grup olarak bilinle muhafazas; hem
zel kstlamalarn ve zel haklarn kaldrlmas hem bu
haklarn saylar giderek artan bireyler grubuna yaylmas
anlamna gelmekteydi. Btn ulusal gruplara eitlik tann
mas bu yeni siyasi kuruluun ncl oldu ve bu eitlik fi
iliyatta en azndan eski hakim snflar ynetme ayrcalkla
rndan yoksun edildii ve eski ezilen snflarn haklar ko
runduu lde gerekleirken, bu sre, ulusal gruplar
ekonomik ve toplumsal bakmdan tekrar en az eski rejim
kadar birbirinden ayran bir snfl toplumun douuyla a
kt. Jakobenlerin Fransz Devrimi'nde anladklar ekliyle
eitlik sadece Amerika'da bir gereklik haline geldi, Kta
Avrupa'snda ise yerini hemen yasa nnde resmi eitlik ko
uluna brakt.
17. ve 18. yzyllarda Saray Yahudilerine tannan haklar ve zgrlkler ada
bir tarihiye sadece eitliin habercileri gibi grnebilir: Bylelikle Yahudiler di
ledikleri yerde yaayabileceklerdi; kendi egemenliklerindeki blgelerde zgrce
seyahat etmelerine, silah tamalarna izin verilecekti; yerel yetkililerden zel
koruma grme haklan olacakt. Prusya'da manidar bir ekilde Generalprivilegi
erte juden [Almanca: Genel imtiyazl Yahudiler] denen bu Saray Yahudilerinin
yaam koullan, aslnda halihazrda neredeyse ortaa kstlamalar altnda ya
ayan Yahudilerden daha iyi deildi, ama Yahudi olmayan komularndan daha
iyi yayorlard. Yaam standartlar ada orta snflannkinden daha yksekti ve
sahip olduklar ayrcalklar da ou durumda tacirlere tannanlardan daha faz
layd. Bu durum adalarnn gznden elbette kamad. 18. yzyl Prusya'sn
da Yahudi kurtuluunun nde gelen savunucularndan Christian Wilhelm
Dohm, I. Friederich Wilhelm dneminden itibaren yrrlkte olan ve zengin
Yahudilere, ou zaman "alkan, yasal [yani Yahudi-olmayan] yurttalar paha
sna ve onlar ihmal edilerek"her tr kaynn_a ve destek" baheden uygulamalar
dan yaknmt. Denkwrdigkeiten meiner Zeit, Lemgo, 1814- 1819, iV, 487.
37

Yasa nnde eitlie dayanan bir siyasi kurulu ile snf


sisteminin eitsizliine dayanan bir toplum arasndaki te
mel eliki, yeni bir siyasi hiyerarinin ortaya kmas ya
nnda, yaama olanana sahip cumhuriyetlerin gelimesini
de engellemitir. Ktada snf mensubiyetinin bireye arma
an ettii ve Birinci Dnya Sava'na kadar neredeyse do
utan gelen almaz toplumsal eitsizlik, buna ramen si
yasi eitlikle yan yana varolabilmitir. Sadece Almanya gibi
siyasi bakmdan geri lkelerde birka feodal tortu varln
srdrmtr. Bu lkede , bir btn olarak kendini snfa
dntrmekte hayli yol katetmi olan aristokratlarn ayr
calkl bir siyasi statleri vard ve bu nedenle bir grup ola
rak devletle zel bir ilikiyi srdrebiliyorlard. Ama bunlar
da tortuydu . Tam gelimi snf sistemi, bireyin statsnn
devlet ya da aygtlar ierisindeki konumuyla deil, yesi
olduu snfla ve dier snflarla olan ilikisiyle tanmlan
mas anlamna gelmekteydi.
Bu genel kuraln biricik istisnas Yahudilerdi. Ayr bir s
nf oluturmadklar gibi, yaadklar lkelerde varolan s
nflardan hibirine de ait deildiler. Bir grup olarak ne ii,
ne orta snf, ne toprak sahibi, ne de kylydler. Servetleri
onlar sanki orta snfn bir paras yapyordu, ama bu sn
fn kapitalist gelimesinde hibir paylar yoktu ; sanayide
seyrek olarak boy gsteriyorlard ve Avrupa'daki tarihleri
nin son evrelerinde ayet byk lekte birer iveren haline
gelmilerse de alanlar, ii deil, beyaz yakal personel
di. Baka bir deyile statleri Yahudilikleriyle tanmlanmak
tayd, bir baka snfla ilikilerine gre deil. Devletten gr
dkleri (ister eski ak ayrcalklar biiminde olsun, ister
bir baka grubun gereksinim duymad ve toplumun hu
sumetine kar sk sk salamlatrlmas gereken zel bir
kurtulu berat eklinde olsun) zel koruma ve hkmetle
re sunduklar zel hizmetler kendilerini bir snf olarak
38

oluturmalar yannda, snf sistemi iinde kaynayp gitme


lerine de engel oluyordu.2 O nedenle toplum tarafndan ka
bul grdklerinde ve topluma katldklarnda, aristokrat ol
sun, burjuva olsun, her snf iinde kendi btnln ko
ruyan iyi tanmlanm bir grup haline gelmilerdir.
Ulus-devletin, Yahudilerin zel bir grup olarak korunma
larnda ve snf toplumuna asimilasyonlarnn nlenmesin
deki kar ile Yahudilerin kendilerini koruma ve bir grup
olarak beka [hayatta kalma] saiklerinin birbiriyle akt
na kuku yoktur. Bu akma olmasayd hkmetlerin a
balar da byk bir olaslkla sonu vermeyecekti; devlet
cenahnda btn yurttalar eitlemeye ynelik gl ei
limlerin varl ile toplum cenahnda her bireyi bir snfa
dahil etme sreci (ki her ikisi de Yahudilerin tam anlamyla
asimilasyonu demekti) , ancak hkmet mdahalesi ve g
nll ibirliinin oluturduu bir bileim tarafndan boa
kartlabilirdi. Her ey bir yana, Yahudilerle ilgili resmi po
litikalar, sadece nihai sonularna baktmzda inanabilece
imiz kadar tutarl ve kararl olmamtr.3 Yahudilerin ola
an kapitalist giriimlerdeki ve i yaamndaki anslarn
nasl bir tutarllkla teptiklerini grmek aslnda olduka a
rtcdr.4 Ama hkmetlerin karlar ve uygulamalar ol2 Yahudi sorununa ilikin ilk tartmalar srasnda jacob Lesthinsky, Yahudilerin
herhangi bir toplumsal snfa ait olmadklarn belirtmi, (Weltwirtschafts-Arc
hiv'de, 1929, Band 30, 1 23 ve devamnda) Klasseneinschiebsel'den [Yahudilerin
snfl toplumun iine sokuturulmu ayn bir varlk olduklarndan] sz etmi,
ama bu durumun sadece Dou Avrupa'da dezavantajlar olduunu, Bat ve Or
ta Avrupa lkelerinde ise byk avantajlar salamadn belirtmitir.
3 rnein Yedi Yl Savalar'ndan sonra il. Friederich'in ynetiminde Prusya'da
Yahudileri bir tr merkantil sisteme dahil etmek iin kararl bir aba gsteril
miti. 1 750 tarihli eski genel Yahudi Tamimi'nin yerini, sadece servetlerinin
nemli bir miktarn yeni manifaktrel giriimlere yatranlara datlan nizami
ruhsatlar sistemi almtr. Ama baka her yerde olduu gibi burada da bu h
kmet giriimleri tamamen baarsz olmulardr.
4 Felix Priebatsch ("Die judenpolitik des frstlichen Absolutismus im 1 7 . und
18. jahrhundert" , Forschungen und Versuche zur Geschichte des Mittelalters und
39

masayd, Yahudilerin grup olarak kimliklerini korumalar


hemen hi mmkn deildi.
Dier btn gruplarn tersine Yahudiler siyas kurulu ta
rafndan tanmlanmtr ve konumlan onun tarafndan be
lirlenmitir. Ancak bu siyas kuruluun baka bir toplumsal
gereklii olmadndan, toplumsal adan ifade edersek
Yahudilerin konumu muallaktayd. Toplumsal eitsizlikleri,
snf sisteminin eitsizliinden tamamen farklyd; bu da
esasen Yahudilerin devletle olan ilikilerinin bir sonucuy
du; buna gre bir Yahudi olarak domak ya -ynetimin zel
korumas altnda- an ayrcalkl olmak ya da asimilasyon
larn nlemek amacyla belli hak ve frsatlardan yoksun b
rakldklar iin ayrcalksz olmak anlamna geliyordu .
Avrupa ulus-devlet sisteminin ve Avrupa Yahudiliinin
ayn anda ykselii ve yklna ilikin yaplan bu ematik
aklamalar kabaca aadaki evrelere ayrlabilir:
1. 17 ve 18. yzyllarda mutlak monarklarn vesayeti al
tnda yava yava ulus-devletlerin gelimesine tank olun
maktadr. Tek tek Yahudiler hemen her yerde iinde bulun
duklar koyu karanlktan syrlarak, devlet yatrmlarn
mal ynden destekleyen ve prenslerinin mal ilerini ekip
eviren, bazen aaal ama her zaman nfuz sahibi Saray
Yahudileri konumuna ykselmilerdir. Bu gelime, bir b
tn olarak Yahudi halkn da, az ok feodal bir grnm ar
zeden bir dzende yaamay srdren kitleleri de hemen
hi etkilememitir.
2. Btn bir Kta Avrupa'sndaki siyas koullar anszn
deitiren Fransz Devrimi'nden sonra, mal ilemleri, im
diye dek Saray Yahudilerinin bir prensin emrine sunduklader Neuzeit, 1 9 1 5 iinde) 18. yzyl balarna ait tipik bir rnek zikreder: "Aa
Avusturya'da hkmetin sbvanse ettii Neuhaus cam fabrikas retimde
bulunmadnda Yahudi Wertheimer, lmparator'a buray satn almas iin para
verdi. Kendisinden fabrikay devralmas istendiinde, mali ilerin zamann al
dn syleyerek bu neriyi geri evirmiti" .
40

rndan ok daha byk bir sermaye ve bor miktarn ge


rektiren modem anlamda ulus-devletler ortaya kt. Hk
metlerin bu yeni byyen gereksinimlerini ancak, Bat ve
Orta Avrupa Yahudiliinin daha zengin tabakalarnn, nde
gelen Yahudi bankerlerine bu amala havale ettii birleik
servetleri karlayabilirdi. Bu dnem beraberinde, o zamana
dek sadece Saray Yahudileri iin zorunlu grlm olan ay
rcalklarn, 18. yzyln daha nemli kentsel ve mali mer
kezlerine yerlemeyi baarm servet sahibi snfa da tann
masn getirmitir. Sonunda tam olgunlam ulus-devlet
lerde Yahudilere kurtulu bahedildi. Sadece saylarndan
ve bu blgelerin genel geri kalmlndan tr Yahudile
rin hkmetlerinin mali yardmcs olmak gibi ekonomik
bir ilev stlenen ayr bir zel grup halinde rgtleneme
dikleri lkelerde bu kurtulu kendilerinden esirgendi.
3 . Ulusal hkmet ile Yahudiler arasndaki bu sk iliki
burjuvazinin genelde siyasete, zelde de devlet maliyesine
kar taknd kaytsz tutuma dayand iin, dnemin ar
dndan etkin bir siyasi yardm ve devlet mdahalesi olma
dan kapitalist ekonominin genilemi haliyle artk srdr
lemedii 1 9 . yzyln sonunda emperyalizm ortaya kt.
te yandan emperyalizm tam da ulus-devletin temellerini
oyarak Avrupa uluslarnn mterek hayatna i yaamnn
yarmac ruhunu tad . . . Bu gelimenin ilk onylnda Ya
hudiler devletin ekonomik yaamndaki zgl konumlarn
emperyalist kafal iadamlarna braktlar; her ne kadar tek
tek mali danman ve Avrupa apnda alan k0misyoncu
lar olarak nfuzlarn korumularsa da, bir grup olarak
nemleri azalmt. Ancak 1 9 . yzyl devlet ba.nkerlerinin
tersine- bu Yahudiler geni Yahudi topluluuna, sahip ol
duklar servete ramen 1 7 . ve 18. yzyl Saray Yahudilerin
den ok daha az ihtiya duymaktaydlar. O nedtenle Yahudi
topluluu ile balarn tam anlamyla koparmlard. Yahudi
-

41

topluluklar artk mali ynden rgtl deildi ve yksek


mevkilerde yer alan tek tek Yahudiler, Yahudi olmayan
dnyann gznde bir btn olarak Yahudilii temsil etme
yi srdryor olmakla birlikte, bunda ok az bir gereklik
pay vard.
4. Bir grup olarak Bat Yahudilii, Birinci Dnya Sava
'nn patlak vermesinden nceki onyllarda ulus-devletle
birlikte paralanmt. Savan ardndan Avrupa'nn yaad
hzl d onlar zaten eski glerinden yoksun kaldk
lar ve servet sahibi kiiler gruhu iinde atomize olduklar
bir srada yakalad. Emperyalist ada Yahudi zenginliinin
bir anlam, nemi kalmamt; uluslar arasnda g denge
sine ve Avrupa dayanmasna ilikin hibir duygusu olma
yan bir Avrupal gznde ulusal olmayan, inler-Avrupal*
Yahudi gesi, zenginliinin bir yarar olmad iin genel
bir nefretin ve gten yoksun olduu iin de horgrnn
nesnesi haline gelmiti.
Dzenli gelire ve gvenilir mali kaynaklara ihtiya duyan
ilk hkmetler, ulus-devletin iinden doduu mutlak mo
nariler olmutur. Feodal prenslerin ve krallarn da paraya
hatta borlanmaya ihtiyalar vard -ancak sadece belli, so
mut hedefler ve geici faaliyetler iin; hatta daha 1 6 . yzyl
da mali olanaklarn devletin emrine verirken Fuggerler,
henz yaptklarnn devleti borlandrmak olduunu d
nmyorlard. Mutlak monarklar balangta mali gereksi
nimlerini ksmen sava ve yama gibi eski yntemlerle, ks
men de yeni vergi tekeli araclyla salyorlard. Bu du
rum, halkn artan dmanln yattrmakszn, soylulu
un iktidarnn temellerini oydu ve iflas ettirdi.
Mutlak monariler uzun bir zaman toplumda, feodal mo
narinin srtn soylulua gvenle dayaynda olduu gibi,
yaslanabilecekleri bir snf aradlar. 1 5 . yzyldan beri Fran(*) Avrupallararas, Avrupal-uluslar-aras - .n.
42

sa'da loncalar ile onlar devlet sistemine dahil etmek iste


yen monari arasnda bitmeyen bir mcadele sregelmek
teydi. Bu deneyimlerden en ilgi ekici olan phesiz mer
kantilizmin ykselii ve mutlak devletin ulusal i yaam ve
sanayii zerinde mutlak bir tekel oluturma gayretleriydi.
Bunun sonucunda, ykselen burjuvazinin kararl direnii
nin yol at iflaslar ve yaanan felaket gayet iyi bilinmek
tedir. 5
Kurtulu beratlarndan nce Avrupa'daki her hkmdar
lk hanedannn ve her monarkn elinin altnda mali ilerini
grdrecek bir Saray Yahudisi bulunmaktayd. 1 7 ve 1 8 .
yzyllarda b u Saray Yahudileri daima Avrupa genelinde
balantlara ve kredi olanaklarna sahip tekil kiilerdi; ulus
lararas bir mali varlk oluturmuyorlard.6 Tek tek Yahudi
5 Ancak merkantil deneyimlerin gelecekteki gelimeler zerindeki etkisi fazla
abartlmamaldr. Fransa, merkantil sistemin tutarllkla denendii ve varln
devlet mdahalesine borlu ilk manifaktrlerin boy verdii yegane lkeydi; asla
da bu deneyiminden kendini kurtaramad. O da merkantil sistemin bir rn
olan Fransz brokrasisi merkantil sistemin knden etkilenmezken, serbest
giriim anda Fransz burjuvazisi yerli sanayiye korunmasz yatrm yapmak
tan kanmtr. Brokrasi de btn retken ilevlerini yitirmiti, ama Fransa
asndan burjuvaziye nazaran ok daha tanmlaycdr ve Fransa'nn toparlan
mas nnde burjuvaziye nazaran daha byk bir engel oluturmaktadr.
6 Kralie Elizabeth'in Marrano Bankeri ile Cromwell'in ordularnn Yahudi finan

srlerinden bu yana (ki o dnemde Londra Borsas'na girmesine izin verilen


oniki Yahudi simsarndan birinin btn devlet borlanmasnn drtte birini
gerekletirdii sylenmekteydi) lngiltere'de (baknz; Salo W Baron, A Social
and Religious History of the ]ews, 1937, cilt il: Jews and Capitalism); sadece krk
yl iinde Yahudilerin hkmete at kredinin 35 milyon florini at ve Sa
muel Oppenheimer'n 1 703'de lmnn gerek devlet gerekse imparator iin
muazzam bir mali bunalm yaratt Avusturya'da; 1808'de btn hkmet
borlarnn yzde sekseninin Yahudiler tarafndan tasdik ve ciro edildii Bav
yera' da (baknz; M. Grunwald, Samuel Oppenheimer und sein Kreis, 1 9 1 3 ) ;
merkantil koullarn zellikle Yahudilerden yana olduu, Colbert'in Yahudile
rin devlete yaptklar byk yararlardan vgyle szettii (Baron, a.g.e.,
loc.cit.) ve 18. yzyln ortasnda Alman Yahudisi Liefman Calmer'in, "Devleti
mize ve ahsmza" yapt hizmetler ve gsterdii ballktan tr kadirinas
bir kral tarafndan baron yapld Fransa'da (Robert Anchel, "Un Baron Juif
Franais au 18e siecle, Liefman Calmer" , Souvenir et Science, I, s. 52-55'de) ; ve
43

bireylerin ve ilk kk zengin Yahudi topluluklarnn 1 9 .


yzyln herhangi bir anndan ok daha gl olduklar bu
dnemlerin zellii,7 Yahudilerin ayrcalkl durumlarnn
ve ayrcalkl olma haklarnn deerlendiriliindeki ak y
reklilik ve yetkililerin Yahudilerin devlete verdikleri hizme
tin nemine ilikin yaptklar ak tanklkt. Verilen hiz
metler ile bahedilen ayrcalklar arasndaki balant hak
knda en ufak bir kuku ya da bulanklk szkonusu deil
di. Fransa, Bavyera, Avusturya ve Prusya'da ayrcalkl Ya
hudilerin soyluluk unvanlar almalar son derece doald,
dardan bakldnda bile sadece zengin adamlar olmann
tesinde bir konuma sahip bulunduklar belliydi. Rothsc
hild'lerin Avusturya hkmetinin onaylad bir unvan al
mak iin karlatklar zorluklar (ki 1 8 1 Tde muratlarna
erebildiler) , Saray Yahudiliinin bu altn ann sona erdi
inin bir iareti oldu .
18. yzyln sonlarnda, eitli lkelerdeki tabaka ya da
snflardan hibirinin yeni hakim snf olma, yani kendileri
ni soylularn yzyllardr yapt gibi ynetimle zdeletir
me arzusunda olmadklar ya da buna yetenekleri bulun
mad anlald.8 Mutlak monarinin toplum iinde mtteyine il. Friedrich'in Mnzjuden'ine nvan verildii ve 18. yzyl sonunda 400
Yahudi ailesinin Berlin'in en zengin gruplarndan birini oluturduu Prusya'da
durum buydu. ( 18. yzyl dnmnde Berlin ve Berlin'in cemiyet hayatnda
Yahudilerin rol hakknda yaplm en iyi tasvirlerden biri Wilhelm Dilthey'in
Das Leben Schleiennachers'inde yer almaktadr, 1870, s. 182 ve devamnda).
7 18. yzyln banda Avusturyal Yahudiler, Eisemenger'in Entdecktes ]uden
tum'unu [Kefedilen Yahudilik] l 703'de lkeden srmeyi baardlar ve bunun
sonunda The Merchant of Venice [Venedik Taciri] Berlin'de ancak (kurtulma
m) Yahudi izleyicilerden kk bir zrn dilenmesiyle oynanabildi.
8 Konuyla ilgisi olmamakla beraber belki yegane istisna, Fransa'da, hkmete
belli bir miktar demeyi garanti ederek devletten vergi toplama hakkn alan
fenniers-generaux ad verilen vergi tahsildarlanyd. Byk servetlerini mutlak
monariden salamlard ve dorudan ona bamlydlar; ama hem ok kk
bir gruptular hem de ekonomik etkinlikleri kendileriyle snrl yaltlm bir fe
nomen oluturuyorlard.
44

fik bir snf bulmay baaramamas, ulus-devlet ile onun s


nflarst, toplumdan ve tekil karlardan tamamen bam
sz, bir btn olarak ulusun gerek ve yegane temsilcisi ol
ma savnn tam anlamyla gelimesine yol at. te yandan
bunun, devlet ile ulusun siyasi kuruluunun zerine da
yand toplum arasndaki akln derinlemesi gibi bir
sonucu oldu. Bu olmasayd, Yahudileri eit koullarda Av
rupa tarihine sokmak gerekmeyebilirdi, hatta bu mmkn
de olmayabilirdi.
Toplum iinde byk snflardan birinin mttefikliini
salayamayan devlet, bunun zerine kendini dev bir ilet
me olarak kurmay seti. Elbette burada idari amalar sz
konusuydu, ama mali ve dier karlar ile maliyetler ylesi
ne bykt ki 18. yzyldan itibaren ekonomi devlet ileri
nin zel bir alan haline geldi. Zamann mali ynden kud
retli gleriyle, devlet mdahalesinden uzak kalarak kendi
zel yatrm tarzn srdren ve "retken olmayan" bir yat
rm olarak grd ilere mali ynden etkin bir biimde
katlmaya yanamayan burjuvazi arasndaki atma, devlet
ekonomisinin bamsz bir biimde gelimesine neden ol
du. Dolaysyla devletin kurduu ilere mali destek vermeye
ve yazglarn bu ekonominin gelimesine balamaya g
nll yegane halk kesimi Yahudilerdi. Kredi olanaklar ve
uluslararas balantlaryla Yahudilerin durumu, ulus-dev
letin, zamann en byk yatrmclar ve iverenleri arasna
girmesine yardm etmeye son derece uygundu .9

9 Bu politikalar yaama geirenlerin kararl Yahudi kart grevliler olmas, h


kmet\devlet yatrmlan ile Yahudiler arasnda bu balarn kurulmasn mec
bur eden aciliyetler hakknda fikir verebilir. rnein Bismarck genliinde, Re
ich'n anslyesi Bleichroeder'in evresine girebilmek iin birka antisemitik
konuma yapmt. Veliaht konumunda 80'lerin btn antisemitik hareketleri
ne byk yaknlk duyan Yahudi kart Prusya soylularnn bir yesi olsa da 11.
Wilhelm, taht kendine kaldnda antisemitik grlerini deitirmi ve antise
mitik mahmilerinden [himaye grenler] bir gecede kurtulmutu.
45

Bu hizmetlerin yerine getirilmesinin zorunlu bedeli ve


ayn zamanda stlenilen byk tehlikelerin dl, Yahudi
lere durumlarnda belirgin deiikliklere yol aan byk
ayrcalklar tannmas oldu. En byk ayrcalk da eitlikti.
Prusyal Friederich'in Mnzjuden'i [ Sikkeci Yahudi] ya da
Avusturya lmparatorluu'nun Saray Yahudileri, yarm yz
yl sonra btn Prusya Yahudilerinin kurtulu ve eit hak
lar ad altnda elde edecekleri staty "genel ayrcalklar"
ve "patent"ler sayesinde elde ettikten sonra; 1 8 . yzyln
sonunda, servetlerinin doruundaki Berlinli Yahudiler, ak
ranlar olarak grmedikleri yoksul din kardeleriyle "eit
lik"lerini paylamay umursamadklar iin Dou illerinden
Yahudi akn nlemeye altklarnda; keza Fransa Ulusal
Meclisi dneminde Bordeaux'lu ve Avignon'lu Yahudiler,
Fransz hkmetinin Dou illerindeki Yahudilere eitlik ta
nmasna kar sert itirazlarda bulunduklarnda, Yahudile
rin, eit haklar deil, ayrcalklar ve zel zgrlkleri esas
aldklar ortaya kt. Gerekten de hkmetlerinin ekono
mik faaliyetleriyle sk ilikileri olan ve statlerinin doas
nn ve durumunun tamamen farknda olan ayrcalkl Yahu
dilerin, hizmetleri karl bir bedel olarak sahip olduklar,
dolaysyla herkes iin bir hak haline gelmesi hemen hi
mmkn olmayan bu zgrlk armaannn btn Yahudi
lere verilmesini gnlsz karlamalar artc deildir. 1 0
Ancak 19. yzyln sonunda, emperyalizmin douuyla
birlikte mlk sahibi snflar devlet yatrmlar konusunda
balangtaki yarglarn deitirmeye baladlar. iddet
10 18. yzyl balarnda, nerede devlete yararl olabilecek yeterlilikte servet sahi
bi Yahudi grubu varsa toplu ayrcalklara sahiptiler ve hatta ayn lkede bulu
nan daha az zengin ve yararl din kardelerinden bile bir grup olarak ayrl
maktayd. Prusya'daki Schutz;juden [himaye gren Yahudiler] gibi Fransa'daki
Bordeaux ve Bayonne Yahudileri de Fransz Devrimi'nden ok nceleri eitlie
sahip olmu, hatta 1 787 tarihli Convocation des Etats Generaux'da dier Ge
nel Tabakalarla birlikte ikayetlerini ve nerilerini sunmaya anlmlard.
46

aralarnn giderek mkemmellemesi ve devletin bu ara


lar zerindeki mutlak tekeliyle birlikte emperyalist genile
me, devlete ilgi ekici bir ekonomik nem kazandrd. El
bette bu , Yahudilerin de yava yava ama otomatik bir ke
sinlikle kendilerine zg, benzersiz konumlarn yitirmeleri
anlamna geliyordu.
Ama Yahudiler sadece ykselen ulus-devlet iinde salt
ekonomik bir ilevle snrl kalsalard, onlara karanlktan
kp, siyasi bir anlam ve nlem kazandran iyi talihlerinin
sonu ok daha nce gelirdi. Geen yzyln ortalarndan iti
baren baz devletler, devlet borlan iin Yahudilerden des
tek grmeksizin de ilerini yoluna koyma konusunda yete
rince kendilerine gven kazanmlard. 1 1 te yandan ulusal
gruplarn, giderek daha ok lkelerinin kaderine baml
hale geldiini farketmeleri, onlar hkmetlere daha ok
kredi amaya hazr hale getirdi. Eitlik, ulusal savalarda
yurttalarnn mallarn ve mlklerini koruyabilecek yegane
amilin devlet olmas gibi basit bir nedenden dolay, sonun
da en gvenilir sermaye yatrm biimi olarak grlmeye
balanan devlet tahvillerine herkesin ulaabilir olmasnda
simgesini buluyordu. 19. yzyln ortalarndan itibaren Ya
hudiler ancak hala oynayacak daha nemli ve yazgsal (bu
arada devletin yazgsndaki hisseleriyle de sk skya iliki
li) bir baka rolleri daha olmasndan tr, stn konum
larn koruyabildiler. Kendilerine ait ne bir topraklan ne de
11 J ean Capefigue (Histoire des grandes operations financieres, Tome III: Banque,
Bourses, Emprunts, 1855) Temmuz Monarisi srasnda sadece Yahudilerin,
zellikle de Rothschild ailesinin Fransa [Merkez) Bankas'na dayanan devlet
kredisinin glenmesini nlediini iddia etmektedir. Yine Capefigue, 1848
olaylarnn Rothschild'lerin faaliyetlerini boa kardn ne srmektedir.
Raphael Strauss da ("Orta Avrupa'nn Ekonomik Evriminde Yahudiler'' , Jewish
Social Studies, Ill, 1 , 1941) 1830'dan sonra "devlet borlarnn daha az risk
iermeye baladn, dolaysyla Hristiyan bankalarn artan boyutlarda bu ie
girmeye baladklarn" belirtmektedir. Zamann genel eilimi olduuna hi
phe bulunmamakla birlikte bu yorumlarn karsna Rothschild'ler ile Ill.
Napolyon arasndaki mkemmel ilikiler kartlabilir.
47

devletleri olan Yahudiler, her zaman inter-Avrupal bir un


sur olagelmilerdir; Yahudilerin mali yardmlarna bel ba
lad iin ulus-devlet de bu uluslararas staty korumu
tur. Ama ekonomik yararllklar son bulduunda bile Ya
hudilerin inter-Avrupal statleri, ulusal atmalar ve sa
valar srasnda byk ulusal nemini srdrd.
Ulus-devletlerin Yahudilerin hizmetlerine olan gereksi
nimleri, Avrupa tarihinin genel balamna uygun olarak ya
va ve mantksal bir biimde gelimesine ramen, Yahudile
rin siyasi ve ekonomik nemlerindeki art, komular ka
dar kendileri iin de ani ve beklenmedik bir olayd. Orta
an sonlarnda Yahudi tefeciler eski nemlerini yitirmi
lerdi ve 16. yzyl balarnda da kentlerden ve ticaret mer
kezlerinden kylere ve krsal kesime srlmlerdi. Bu du
rum, daha yksek otoritelerin uzaktan salad nispeten
birrnek korumann yerini kk yerel soylularn salad
gvensiz bir durumun almas demekti . 1 2 1 7 . yzyl bir d
nm noktas oldu . Otuz Yl Savalar srasnda Avrupa'nn
hemen her yanna dalm bu kk ve nemsiz tefeciler,
sava lordlarnn uzak diyarlardaki paral askerlerinin her
tr ihtiyacn saladlar. Askerler bu kk satclar saye
sinde gittikleri her yerde erzak bulabildiler. Bu savalar, di
er snflarn hi ilgisini ekmeyen, halktan hibir yardm
grmeyen, prenslerin yan-feodal , az ok zel ilerinden
ibaret kald iin, Yahudilerin statlerindeki ilerleme ol
duka snrlyd ve gzle grlr deildi. Ama her feodal
hanedann Saray Yahudisinin muadili birilerine ihtiyac ol
duundan Saray Yahudilerinin de says artt.
Bu Saray Yahudileri soylu snfn yeleri olarak, hibir
merkezi otoriteyi temsile talip olmayan bu kk feodal
lordlara hizmet ettikleri srece, toplumda sadece tek bir
grubun bendeleriydiler. ekip evirdikleri mlk, bor ver12 Baknz Priebatsch, a.g.e.
48

dikleri para, karladklar ihtiyalar, hepsi de efendilerinin


zel mlk olarak grlmekteydi. O nedenle bu et kinlikler
siyasi konulara katlmalarn salayamyordu. ster nefret,
ister kayrlma konusu olsun, Yahudiler nemli bir siyasi
mesele haline gelemedi.
Ancak feodal lordun ilevi deiip bir prens ya da h
kmdar haline geldiinde, yannaki Saray Yahudilerinin
ilevleri de deiti. evrelerindeki deiikliklerle pek ilgi
lenmeyen, yabanc bir unsur olan Yahudiler, statlerinin
ykseldiinin farkna varan en son kiiler oldular. Yine zel
ilerini yapmay mmkn olduunca srdrdler ve bal
lklar, siyasi dncelerle ilgisi bulunmayan kiisel bir me
sele olarak kald. Ballk, namus ve drstlk demekti; bir
atmada taraf olmak ya da siyasi nedenlerle gsterilen bir
sadakat deil. Orduya erzak salamak, giydirmek, yedir
mek, paral asker tutulmas iin bor vermek, sadece bir i
ortann iyiliini ve refahn gzetmek anlamna g,eliyordu.
Yahudilerle aristokratlar arasndaki bu iliki tarz, o za
mana dek Yahudileri toplumdaki bir baka tabakaya bala
m yegane ilikiydi. Bu iliki 1 9 . yzyl balarnda ortadan
kalktnda , yeri doldurulamad. Bu ilikiden Yahudilere
kalan, (Avusturya ve Fransa'da) aristokratik unvanlarla ,
ykselen burjuvaziye kar Yahudilerle soyluluu biraraya
getiren bir eit mali ittifak oldu.Yahudilerin genel kurtulu
u gibi bir durum mevcut olmad srece, bu [ittifakn] sa
v, Prusya ve Fransa'da belli bir makullk tayordu. Saray
Yahudilerinin ayrcalklar aslnda soyluluun hak ve z
grlklerini andryordu ve Yahudiler de en az aristokratlar
kadar ayrcalklarn yitirmekten korkuyor ve eitlie kar
ayn savlar ileri sryorlard. ou ayrcalkl Yahudiye
kk unvanlarn verildii 1 8 . yzylda ve Yahudi toplu
luklaryla balarm yitirmi zengin Yahudilerin yeni top
lumsal statler aradklar ve aristokrasiyi rnek aldklar
49

19. yzyln balarnda bu makullk daha da byd. An


cak, ncelikle soyluluun gerilemekte olduu, oysa Yahudi
lerin srekli stat kazand son derece ak olduu iin ve
ayn zamanda da aristokrasi zellikle Prusya'da antisemitik
bir ideoloji yaratan ilk snf durumuna geldiinden, btn
bunlarn pek bir nemi yoktu.
Yahudiler savata tedariki ve krallarn hizmetkarlaryd
lar, ama bizzat atmalara katlmadklar gibi, kendilerin
den byle bir ey de beklenmiyordu . Bu atmalar ulusal
savalar boyutuna vardnda Yahudiler hala, nemleri ve
yararlar hibir ulusal davayla bal olmamaktan gelen
uluslararas bir unsur olmay srdrdler. Artk devlet ban
keri deildiler ve savata tedarikilik yapmyorlard (bir Ya
hudinin mali olarak destekledii son sava 1 866 tarihli
Prusya-Avusturya Sava'yd . Bu savata Bismarck gerekli
krediyi Prusya Parlamentosu'ndan almay reddettiinde ,
kendisine Bleichroeder yardm etmiti) . Bar anlamalar
nn mali danmanlar ve yardmclar olmu, fazla dzenli
ve belirgin olmasa da taraflar arasnda haber getirir gtrr
olmulard. Yahudi yardm olmadan gerekletirilmi en
son bar anlamas, Fransa ile dier Kta devletleri arasnda
yaplan Viyana Kongresi olmutu . 1 8 7 l'de Almanya ile
Fransa arasndaki bar grmelerinde Bleichroeder'in ro
l, savataki yardmlarndan ok daha nemliydi. 13 Rothsc
hild'lerle olan balantlar sayesinde Bismarck ile Benjamin
Disraeli arasnda dolayl bir haberleme kanal salad
1 870'lerin sonlarnda ise ok daha nemli hizmetlerde bu
lunmutur. Versay Bar Anlamas, Yahudilerin danman
13 Yaam yksn yazan herkesin aktarmadan geemedii bir anekdota gre,
Bismarck Fransa'nn 187l'deki yenilgisinden hemen sonra unlar sylemitir:
"Her eyden nce Bleichroeder'in Paris'e gitmesi, Yahudi dostlaryla biraraya
gelmesi ve bankerlerle konuyu (be milyar tutarndaki sava tazminatn) g
rmesi gerekmektedir" . (Baknz: Otto joehlinger, Bismarch und die ]uden,
Berlin, 192 1 .)
50

olarak belirgin bir rol oynadklar son anlama idi. Ulusal


sahnedeki nn ve nemini uluslararas Yahudi balants
na borlu olan son Yahudi, Weimar Cumhuriyeti'nin talihsiz
Dileri Bakam Walter Rathenau idi. Meslektalarndan biri
nin dedii gibi, "uluslararas finans dnyasndaki saygnlm
ve dnyann her yanndaki Yahudilerin desteini, 14 uluslara
ras sahnede tannmayan bu yeni cumhuriyetin bakanlarnn
emrine sunmasnn" karln yaamyla demiti.
Antisemitik hkmetlerin Yahudilerden ne sava ekono
nomisinde ne de barta yararlanmayacaklar aktr. Ama
Yahudilerin uluslararas sahneden tasfiyesinin antisemi
tizmden daha genel ve derin bir anlam vard. Yahudilerden
sadece gayr ulusal bir unsur olarak yararlanld iin, an
cak sava srasnda herkes bar seeneini bilinli olarak
sakl tuttuu srece, bir anlamaya varlmas ve modus vi
v e ndi 'nin [ geici anlama ] yeniden kurulmas herkesin
amac olduu mddete, Yahudilerin savata da barta da
bir deeri olabilirdi. Oysa "ya zafer ya da lm" tayin edici
bir politika durumuna gelir gelmez ve dmann yok edil
mesi savan fiili amacn oluturmaya baladnda, Yahu
dilerden de artk herhangi bir yarar umulamaz oldu. Her ne
kadar siyaset sahnesinden bu ekili, hatta grup yaamnn
snmesi, mutlaka Yahudilerin fiziksel olarak imhasn getir
mese de, bu politika nereden baklsa Yahudilerin kolektif
varlklarnn yok olmas anlamn tayordu. Mamafih, tpk
talyan Yahudilerinin faizm rk yasalar karmadan nce
talyan Faist Partisi'ne ye olmalar gibi, ayet Almanlar
kadar kolaylkla harekete katlmalarna izin verilmi olsayd
14 Baknz Walter Frank, "Walter Rathenau und die blonde Rasse" , Forschungen
zur judenfrage, Band iV, 1 940. Nazi dnemindeki resmi grevine ramen
Frank, kulland kaynaklar ve yntemler konusunda bir lde zenini ko
rumutur. Bu makalede, lsraelitisches Familienblatt'da (Hamburg, 6 Temmuz,
1922) , Die Zeit'da (Haziran 1922) ve Berliner Tageblatt'da (31 Mays 1922) yer
alan Rathenau hakknda yazlm taziyeleri anmaktadr.
51

Alman Yahudilerinin de Nazi olacaklarna ilikin ska tek


rarlanan iddia, ancak yar yarya dorudur. Bu sav, evrele
rinde hakim olan psikolojiden byk farkllk arzetmeyen
Yahudi bireylerin psikolojileri iin geerlidir sadece. Tarih
sel anlamda ise alenen yanltr. Antisemitizm olmadan da
Nazizm, Yahudilerin Avrupa'daki varl asndan ldr
c bir darbe olurdu ; ona rza gstermek yalnzca Yahudi
kkenli bireyler iin deil, bir halk olarak Yahudiler iin de
intihar olurdu.
Son yzyllarda Avrupa Yahudiliinin kaderini belirleyen
ilk elikiye* , yani eitlik ve (biimsel olarak ve ayrcalk
maksadyla bahedilmi eitliin ifade ettii) ayrcalk ara
sndaki elikiye* , bir ikinci elikiyi* daha eklemek gere
kir: Uluslar sisteminde anszn yaanan k, ulusal olma
yan yegane Avrupal halk olan Yahudilere herkesten daha
ok zarar vermiti. Bu durum ilk bakta grld kadar
paradoksal deildir. ster Robespierre'den Clemenceau'ya
kadar ulusun jakoben temsilcileri olsun, isterse Metter
nich'den Bismarck'a dek Orta Avrupa reaksiyoner (tutucu)
hkmetlerinin temsilcileri olsun, hepsinde ortak bir zellik vardr: Hepsi de btn itenlikleriyle Avrupa'daki "g
ler dengesi" nin zerine titriyorlard . Elbette her biri bu
dengeyi kendi lkelerinin yararna deitirmeye almtr,
ama ne ktann her yannda bir iktidar tekeli kurmay, ne
de komularn toptan ortadan kaldrmay hayal etmilerdi.
Onlar bu kararsz dengenin karna kullanan Yahudiler,
Avrupa uluslarnn ortak karlarnn bir tr simgesi duru
mundaydlar.
O nedenle Avrupal halklarn felaketi andran yenilgileri
nin, Yahudilerin bana gelen felaketle balamas hi de ras
lant deildir. Avrupa'nn kararsz gler dengesinin zl
meye Yahudilerin tasfiyesiyle ayn anda balamasn anla(*) Almanca kitapta: "ifte anlamllk" - e.n.
52

mak pek kolay, bu tasfiyenin olaand zalim bir milliyeti


likten ya da "eski nyarglar"n vakitsiz canlanmasndan
daha fazla bir eyler ierdiini anlamak ise bir o kadar zor
olmutur. Felaket gelip attnda Yahudilere, tarihleri ay
rks yasalar izleyen ve o nedenle kaderleri genelletirileme
yecek "zel bir vaka" olarak bakld. Avrupa dayanmasnn
bu ykl, ayn anda btn Avrupa'daki Yahudi dayanma
snn ykln da yanstmaktayd. Alman Yahudilerine y
nelik zulm balatldnda, dier Avrupa lkelerindeki Ya
hudiler de Alman Yahudilerinin, kaderleri kendilerininkine
benzemesi mmkn olmayan bir istisna oluturduunu ke
fettiler. Ayn ekilde Alman Yahudilii de kmeden nce,
her biri sahip olduklar temel insan haklarnn
-Birinci
Dnya Sava'nn emektar askeri olmak, emekli asker ocu
u olmak, ehit bir babann gururlu olu olmak gibi- zel
ayrcalklarla korunabileceine inanan ve bunu uman saysz
hizbe blnmt. yle grnyordu ki sanki Yahudi k
kenli btn bireylerin yok edilmesi, Yahudi halknn kendi
iinde zlmesi ve kansz bir yok edilme sreci tarafndan
ncelenmiti; sanki Yahudiler varlklarn mnhasran baka
halklara ve onlarn nefretine borlu gibiydiler.
Yahudilerin, mevcut ya da byyen bir uluslar dnyasn
da, gayn ulusal bir inler-Avrupal unsur olmalarndan dola
y Avrupa tarihine etkin bir biimde girmi olmalar, Yahu
di tarihinin hala en dokunakl yanlarndan biridir. Devlet
bankerleri olarak yerine getirdikleri ilevlerinden daha kal
c ve daha temel olduunu kantlam olan bu rol, Yahudi
lerin sanat ve bilimlerdeki retkenliinin yeni modern tar
znn maddi nedenlerinden biridir. Dier kusurlar ne olur
sa olsun, tamamen Avrupal bir unsura gereksinim duyan
ve ona msamaha gsterebilen bir sistemin ve siyasi bir ya
pnn yklyla kendi mahvoluunun akm olmas, ta
rihsel bir adaletten baka nedir?
53

Son yzyllarda Yahudi tarihinde varlndan kuku du


yulmayan daha az ekici yanlara bakp, tutarl bir ekilde
Avrupal kalm bu varln azametini unutmamak gerekir.
"Yahudi Sorunu" nun bu yannn farknda olan birok az
Avrupal yazar, Yahudilere zel bir yaknlk gstermeyip,
btn Avrupa'nn durumuna ilikin tarafsz bir deerlen
dirmede bulunmulardr. Yahudilere dmanlk beslemeyen
ve Yahudilerin varlnda farkl uluslardan Avrupallar ara
snda yararl bir ba gren yegane 18. yzyl Fransz filozo
fu Diderot; Yahudilerin Fransz Devrimi ile kurtulmalarna
tanklk eden ve Fransz olmakla evrenselliklerini yitirdik
lerini syleyen Wilhelm von Humboldt; 1 5 ve son olarak Bis
marck'n Alman Reich'ndan [ imparatorluk] duyduu tik
sintinin, Yahudilerin Avrupa tarihinde oynadklar roln
nemini doru deerlendirmesini mmkn kld ve [ge
rek garezin gerekse] ucuz filosemitizmin tuzaklarna d
mekten ya da "ilerlemeci" tutumlara iltifat etmekten alkoy
duu "iyi Avrupallk" deyiinin yaratcs Friedrich Ni
etzsche bunlar arasndayd.
Yzeysel bir fenomenin doru tarifi olmakla birlikte, bu
deerlendirme Yahudilerin aykr siyasi tarihlerinde cisim
lemi en ciddi paradoksa hakettii deeri vermemektedir.
Btn Avrupal halklar arasnda Yahudiler, kendilerine ait
bir devleti olmayan ve tam da bu nedenden dolay neyi
temsil ederlerse etsinler, hkmetlerle ve devletlerle mtte
fik olmaya son derece istekli ve uygun tek halktlar. te
yandan Yahudilerin siyasi bir gelenei ve deneyimi bulun
muyordu; yeni rollerinin ierdii bariz tehlikelerden ve g
15 Wilhelm von Humboldt, Tagebcher, yayna hazrlayan Leitzmann, Berlin ,
19 1 6- 1 9 1 8 , 1, 475. -Byk bir olaslkla Diderot'un yazd Encyclopedie,
1 7 5 1 - 1 765, cilt IX'deki 'Juif' maddesi: "Zamanmzda dalm durumda olan
.. . [Yahudiler] en uzak lkeler arasnda iletiim aygtlar haline gelmilerdir.
Btn ksmlarn birletirmek ve birarada tutmak iin byk bir binada gerek
duyulan kiriler ve iviler gibidirler" .
54

olanaklarndan ne kadar blhaberseler, toplum ile devlet ara


sndaki gerilimden de o kadar haberdardlar. Siyaset hak
knda yok denecek kadar az bilgilerinin ya da geleneksel
pratiklerinin kayna, Roma mparatorluu'nda Romal as
kerlerden grdkleri himaye ile Ortaa'da halka ve yerel
yneticilere kar monarinin ve kilise grevlilerinin uzak
tan salad korumayd. Yahudiler bu deneyimlerinden
otoritenin, zellikle de yksek otoritenin kendilerini kayr
d ve aa mevkilerdeki grevlilerin, zellikle de sradan
halkn kendileri iin tehlike oluturduu sonucunu kar
mlard. Kesin bir tarihsel gerei ifade eden, ama artk ye
ni koullara karlk gelmeyen bu nyarg, tpk Yahudi ol
mayanlarn Yahudiler hakknda tadklar mukabil nyar
glar gibi, Yahudilerin ezici bir ounluunun yreklerine
yer etmiti ve bilinsizce paylalmaktayd.
Yahudiler ile hkmetler arasndaki bu ilikinin tarihi,
devrimci deiikliklerden sonra bile Yahudi bankerlerin
ballklarn bir hkmetten dierine ne denli sratle de
itirdiklerine dair rneklerle doludur. 1 848'de Fransz
Rothschild'n, nce Louis Philippe hkmetinin, sonra ksa
mrl yeni Fransz Cumhuriyeti'nin ve tekrar ili. Napol
yon'un hizmetine komas 24 saat bile almamt. Biraz da
ha yava seyretmekle beraber ayn sre kinci mparatorlu
un dmesinde ve ardndan nc Cumhuriyet'in kurul
masnda da tekrarland. Almanya'da ise bu ani ve kolay de
imeler, 1 9 1 8 Devrimi'nden sonra bir yandan Warburg'la
rn mali politikalarnda, te yandan Walter Rathenau'nun
deiken siyasi emellerinde ifadesini bulmutur. 1 6
1 6 192 l'de Weimar Cumhuriyeti'nin Dileri Bakan ve Almanya'nn demokrasi
yolundaki yeni iradesinin nde gelen temsilcilerinden biri olan Walter Rathe
nau, 1 9 1 7 sonlarnda "monariye olan inanlannn derinligi"nden sz etmi
ti. Buna gre lkeye ancak "ans yaver gitmi bir sonradan grme" olmayan,
"kutsanm" biri yn verebilirdi. Baknz, Von hommenden Dingen, 1 9 1 7 , s.
247.
55

Bu tarz davranlarda , "baarnn baaramayaca ey


yoktur" iarndan hareket eden basmakalp burjuva yarg
sndan fazlas vardr. 1 7 Yahudiler szcn sradan anlamn
da burjuva olsaydlar, yeni ilevlerinin ierdii devasa g
olanaklarn doru bir biimde deerlendirebilir ve antise
mitiklerin her frsatta onlara uygun grd , hkmetler
kurup ve ykan hayali bir gizli dnya gc olma roln en
azndan oynamaya alrlard. ktidar hakknda ne bilgisi
ne de ilgisi olan Yahudilerin aklna, kendilerini savunma
amal lml basklarda bulunmaktan fazlas gelmedi. Bu
emelsizlik, sonralar Yahudi banker ve iadamlarnn daha
asimile olmu oullarn derinden etkileyecekti. Bazlar,
Disraeli gibi, ait olabilecekleri ama asla varolmam gizli bir
Yahudi toplumunun hayalini kurarlarken, daha fazla bilgi
sahibi olan Rathenau gibi dierleri de kendilerini, ne ikti
dar ne de toplumsal stat sahibi olan zengin tccarlara kar
yar antisemitik tiradlar atmaya kaptracaklard.
Yahudi olmayan devlet adamlar da tarihiler de bu ma
sumiyeti [ naiflii] asla tam anlayamadlar. te yandan Ya
hudi temsilcileri ve yazarlar iin iktidara kaytszlk ylesi
ne olaan bir eydi ki, kendilerine yneltilen sama vehim
ler karsnda aknlklarn gizleyemedikleri durumlar d
nda, bu konuyu azlarna bile almamlardr. Geen yz
yln devlet adamlarnn anlarnda, Londra'da veya Paris'te
ya da Viyana'daki Rothschild'ler istemedii iin savan ol
mayaca izlenimini yaratan pek ok sze rastlanabilir. Hat
ta J .A. Hobson gibi temkinli ve gvenilir bir tarihi bile
1 905 ylnn sonlarnda u szleri syleyebilmiti: "Rothsc17 Ancak bu basmakalp burjuva yargsnn da unutulmamas gerekiyor. ayet sa

dece kiisel gdler ve davran kalplan ile ilgili bir mesele olsayd, Rothsc
hild ailesinin yntemleri Yahudi olmayan meslektalarndan ok farkl olmaz
d. rnein Napolyon'un bankeri Quvrard, Napolyon'un Yz Gn Sava'na
mali yardmda bulunduktan hemen sonra hizmetini geri dnen Bourbon'lara
sunmutu.
56

hild ailesi ve avanesi yz vermeyecek de bir Avrupa devleti


byk bir sava gze alabilecek ya da byk bir devlet bor
cu kabul edilecek; buna kim inanr? " 1 8 Bu yanl yarg, Met
ternich'in "Rothschild ailesi(nin) Fransa' da herhangi bir ya
banc hkmetten daha byk bir rol oynad"na ilikin
samimi inanc kadar ya da 1 848'deki Avusturya Devri
mi'nden ksa bir sre nce Viyanal Rothschild'ler iin ken
dinden emin bir ekilde yapt u kmseyici kehanet ka
dar glntr: "Ben mahvolursam, siz de benimle birlikte
mahvolursunuz" . Meselenin gerei udur: Rothschild'lerin
de dier Yahudi bankerler gibi, brakalm uzaktan sava tel
kininde bulunmak gibi tanml, belirgin bir amac, Fran
sa'da ne yapmak istediklerine dair en ufak bir siyasi dn
celeri bile yoktu . Tersine dier Yahudi benzerleri gibi
Rothschild'ler de u ya da bu hkmetle deil, daha ziyade
hkmetlerle, otorite denen eyle ittifak kurmulardr. a
yet o zaman ve daha sonra monarik ynetimlerden yana
belirgin bir tercihte bulunmularsa, bunun nedeni sadece
cumhuriyet hkmetlerinin, hibir zaman gvenemedikleri
halkn iradesine ok daha byk oranda dayanyor olmala
rndan duyduklar hakl kukuydu.
Yahudilerin devlete ne denli derin bir inan besledikleri
ve Avrupa'daki mevcut koullar hakknda nasl da fantastik
bir cehalet iinde bulunduklar, epeydir geleceklerine ili
kin mantkl korkular duyan Yahudilerin politikaya olan
yeteneklerini bir defalna snamaya kalktklar, Weimar
Cumhuriyeti'nin son yllarnda iyice ortaya kt. Yahudi ol
,
mayan birka kiinin de yardmyla daha terimlerde eliki
arzeden, "Devlet Partisi" (Staatspartei) adn verdikleri bir
orta snf partisi kurdular. Siyasi ve toplumsal mcadelede
kendilerini temsil edecek "partileri"nin bizzat devlet olmas
gerektii gibi son derece naif bir kanaatleri vard ve [byle
18 j.H. Hobson, Imperialism, 1905. Deitirilmemi 1938 basksnn 57. sayfasnda.
57

bir partinin ancak yan-faist bir parti olmas gerekeceini]


asla sezemediler. Bu saygdeer ve akn baylar partisi
(bundan rahatsz bile olunsa) ancak ardnda meum gle
rin devleti ele geirme planlarnn bulunduu bir sadakat
grnts olarak ciddiye alnabilirdi.
Yahudiler, devlet ile toplum arasndaki artan gerilimden
tamamen bihaber olduklar gibi, ayn zamanda artlarn
kendilerini atmann merkezine ittiinin de farkna varan
son kiilerdi. O nedenle antisemitizmi nasl deerlendire
ceklerini asla bilemediler ya da daha ziyade toplumsal ayr
mn siyasi bir sava dnt an asla gremediler. Yzyl
dan fazla bir zamandr antisemitizm, [umutsuzca ayrm
kamuoyunun] anszn zerinde hemfikir olaca ey haline
gelinceye kadar, hemen hemen btn Avrupa lkelerindeki
neredeyse btn toplumsal tabakalar iinde yava yava ,
tedricen yer etmiti. Bu srecin basit bir gelime yasas var
d: Toplumun devletle bir ekilde atmaya girmi her sn
f, devleti temsil eder grnen yegane toplumsal snf Yahu
diler olduundan, antisemitik olmutu. Ve antisemitik pro
pagandaya kar neredeyse bakl olduunu kantlayan
tek snf, snf mcadelesine gmlm ve Marksist tarih
aklamasyla donanm olduundan devletle deil, toplu
mun bir baka snfyla, Yahudilerin kesinlikle temsil etme
dii ve asla nemli bir parasn oluturmad burjuvaziyle
dorudan atmaya girmi iilerdi.
18. yzyl dnmnde baz lkelerde Yahudilerin siyasi
bakmdan kurtulmalar ile Orta ve Bat Avrupa'da konunun
tartlmaya balanmas her eyden nce devlete kar tu
tumlarnda belirgin bir deiiklik yaratmt. Bu deiiklik
bir lde Rothschild'lerin ykseliinde anlatmn bulmu
tu. Dier lkelerin Saray Yahudileriyle uluslararas ilikileri
sayesinde belli bir prense ya da hkmete hizmet etmekle
artk yetinmeyip, uluslararaslamaya ve Almanya'da, Fran58

sa'da, Byk Britanya'da, ltalya'da ve Avusturya'daki hk


metlere ezamanl olarak hizmet etmeye karar verdiklerin
de, tam gelimi ilk devlet bankerleri olan bu Saray Yahudi
lerinin yeni politikas da belli oldu. Daha nceleri bir rne
i olmayan ve byk lde Rothschild'lerden kaynaklanan
bu sre, eitlikle birlikte bu lkelerde yaayan Yahudilerin
ulusallamalarna yol ama ve tam da Yahudi bankerlerin
zerine dayandklar inter-Avrupal stnlkleri yok etme
tehdidini ieren gerek kurtuluun yarataca tehlikelere
kar bir tepkiydi. Ailenin kurucusu yal Meyer Amschel
Rothschild, Yahudilerin inter-Avrupal statlerinin artk g
venlikte olmadn ve bu benzersiz uluslararas konumu
kendi ailesi iinde gerekletirmekten bakasnn elinden
gelemeyeceini grd . Kendince Yahudilerin kurtuluunun
yarataca can skc sorunlardan ustaca syrlmann yolu
nu, Avrupa'nn be mali merkezine -Frankfurt, Paris, Lond
ra, Napoli ve Viyana- be olunu yerletirmekte buldu . 1 9
Rothschild'ler gz kamatrc meslek yaamlarna, zama
nnn nde gelen tefecilerinden olan ve onlara i yaamnn
inceliklerini retip , pek ok mteri kazandran Hessen
Prensi'nin yannda maliye memuru olarak balamlard. 1 9 .
yzyl balarnda kent halknn yaklak yzde l O'unu Yahu
dilerin oluturduu ve asla bir srgnle karlamad yega
ne byk merkez olan Frankfurt'ta yayor olmalar, Rothsc
hild'ler iin byk bir anst. e, bir prensin ya da bir z
gr Kent'in yarglarna bal olmadan, Viyana'daki mpara
torun dorudan otoritesi altnda Saray Yahudisi olarak ba
ladlar. Bu sayede Ortaa'da Yahudi statsne tannm b19 Kz ocuklarn ve kocalarnn aile yasalar uyarnca ailenin i yaamndan tas
fiye edilmi olmalar Rothschild'lerin glerinin kaynaklarn gayet iyi bildik
lerini gstermektedir. 1871 'den sonra kzlarn Yahudi olmayan aristokratlarla
evlenmelerine izin verildi, hatta buna zendirildiler de; erkek torunlar sadece
Yahudi kzlarla ve mmknse aile yeleriyle (ki ilk kuakta bu genel bir du
rumdu) evlenebiliyorlard.
59

tn imtiyazlar kendi zamanlarndaki imtiyazlarla birletir


diler. Kendilerine benzeyen Saray Yahudileri ile karlatrl
dnda soylulua ya da dier mahalli otoritelere bamllk
lar ok daha azd. Ailenin bundan sonraki mali faaliyetleri,
biriktirdikleri olaanst servet (servet sz az kalr) ve 19.
yzyln balarndan itibaren edindikleri simgesel n, yete
rince bilinmektedir.20 ngilizlerin Kta devletlerine yapt
yardmlarn neredeyse yarsnn ellerinden getii Napolyon
Savalar'nn - 18 l l 'den 181 6'ya kadar- son yllarnda byk
i hayatnn sahnesine ktlar. Napolyon'un yenilmesinden
sonra, ktann her yannda devlet aygtlarnn yeniden d
zenlenmesi ve mali yaplarn Bank of England modeline g
re oluturulmas iin bor para ihtiyac doduunda ,
Rothschild'ler devlet borlar konusunda neredeyse bir tekel
haline geldiler. Bu durum kuak srd. Bu zaman zarfn
da Yahudi olsun olmasn btn rakiplerini bozguna urat
may baardlar. Capefigue'nin dedii gibi,21 "Rothschild Ai
lesi, Kutsal lttifak'n baveznedar haline geldi" .
Rothschild ailesinin uluslararas bir boyut kazanmas ve
ok ksa bir zamanda dier btn Yahudi bankerlerin zeri
ne kmas, Yahudilerin i yapsn btnyle deitirdi.
Benzersiz bir frsattan yararlanabilecek kadar kurnaz Yahu
dilerin, bir insann yaam sresi iinde zenginliin doruu
na kp sonra da yoksulluk batana batmas; bu Yahudile
rin uzaktaki Yahudi cemaatlere hamilik ve ricaclk ettikleri
zamanlar dnda, bu kaderin bir btn olarak Yahudilerin
ortak yazglarnn yanndan bile gememesi; servet sahibi te
fecilerin says ya da tek tek Saray Yahudilerinin nfuzlar ne
olursa olsun, toplu olarak zel ayrcalklara sahip ve toplu
olarak zel hizmetler sunan belirgin bir Yahudi grubunun
20 zellikle baknz: Egon Cesar Conte Corti, The Rise of the House of Rothschild,
New York, 1927.
2 1 Capefigue, a.g.e.
60

varlna ilikin hibir iaretin olmamas -btn bunlar


planlanmam, dzenlenmemi, raslantsal gelimelerdi. Ya
hudi sermayesinin byk bir yzdesinin devlet ekonomisi
nin kanallarna ynlendirilmesini mmkn ve zorunlu kla
nn ve bu sayede Orta ve Bat Avrupa Yahudiliinin yeni bir
inter-Avrupallk ba kazanmas iin doal bir temel sala
yan etkenin, Rothschild'n devlet borlar zerinde kurduu
tekel olduuna kuku yoktur. 1 7 . ve 1 8 . yzyllarda farkl
lkelerden tek tek Yahudiler arasnda varolan dzensiz ili
kiler, btn nemli Avrupa kentlerinde fiziki olarak varolan,
Yahudi halknn btn kesimleriyle srekli temas halinde
bulunan ve rgtlenme iin gerekli btn bilgi ve frsatlara
tamamen sahip tek bir irketin datt frsatlar tarafndan
dzene sokulmutu . 22
Rothschild ailesinin Yahudi dnyasndaki bu istisnai ko
numu , belli bir lde dinsel ve manevi gelenein kadim
balarn ikame ediyordu. Bu gelenek Bat kltrnn etki
si altnda yava yava gevemeye uram ve bu durum ilk
kez Yahudi halknn varln tehdit etmeye balamt. D
dnyann gznde tek bana bu aile, ulus-devletler ve ulu
sal olarak rgtlenmi halklarn oluturduu dnyada Ya
hudi enternasyonalizminin mevcut gerekliinin bir simge
si haline gelmiti. Gerekten de u fantastik "Yahudi dnya
devleti" tasavvuru iin, aralarnda sk sk vuku bulan at
malarn aralarndaki kar dayanmasn bir kez bile olsun
sarsmad en az farkl devletle (Fransa, Avusturya ve
ngiltere) yakn ibirlii iinde, her yerde sekinliini mu
hafaza eden, be farkl lkeden ulusal gruplar iinde barn
dran [be kardein be ayr milliyette devlet bankeri oldu
u] bu aileden daha iyi bir kant nerede bulunabilirdi?
22 Rothschild'lerin kendi i ilikilerinde yararland Yahudi sermayesinin boyut
larn ve Yahudi bankerler zerindeki denetimlerinin ne llere vardn
kestirmek asla mmkn olamamtr. Aile, arivlerinde hibir bilimsel alma
yaplmasna izin vermemitir.
61

Yahudilerin -baka halklann tersine- kan ve aile gibi daha


yakn balarla birbirlerine baland yolundaki halk inan
cnn kayna, byk oranda, Yahudi halknn neredeyse
btn ekonomik ve siyasi nemini ahsnda toplayan bu ai
le olmutur. Yahudi sorunuyla hibir ilgisi olmayan sebep
lerden dolay rk sorunlar siyaset sahnesine ktnda, Ya
hudilerin, halklar kan balar ve aile zellikleriyle tanmla
yan btn ideolojilere ve retilere tamtamna uymas mu
kadder bir sonutu .
Ancak Yahudi halkna ilikin bu imgenin aklanmasn
da, daha az raslantsal nitelik tayan bir baka olgu daha
vardr. Yahudi halknn kendini korumasnda aile, soyluluk
haricinde hibir Batl siyasi ya da toplumsal bnyede g
rlmeyen bir rol oynamtr. Aile, Yahudilerin asimilasyona
ve zlmeye kar direnmelerini salayan en inat, en ba
emez unsurlar arasnda yer almaktayd. kmekte olan
Avrupa soyluluunun evlilik ve hane ile ilgili yasalarn
perinlemesi gibi, Bat Yahudiliinde de manevi ve dinsel
zlme yzyllarnda aile bilinci son derece artmt. Me
sihi kefarete ilikin eski umuttan ve geleneksel adetlerin
oluturduu salam zeminden yoksun olan Bat Yahudilii,
yabanc ve ou dman bir evrede bekasn salamak zo
runda olduunun iyice farkna varmt. Aile ortamn bir
tr son mevzi gibi grmeye ve kendi grup yelerine sanki
byk bir ailenin yeleriymi gibi bakmaya balamlard.
Baka bir deyile Yahudi halkn kan balarnn birletirdii
bir aile olarak resmeden antisemitik imgenin, Yahudilerin
kendilerini gr tarzlaryla ortak yanlan bulunmaktadr.
1 9 . yzylda antisemitizmin douunda ve srekli yk
selmesinde bu durum nemli bir etkendi. Belli bir lkede,
belli bir tarihsel anda hangi halk kesiminin antisemitik ola
ca, onlar devletle iddetli bir atmaya sokan genel ko
ullara balyd. Ama tekrar tekrar kendiliinden yeniden
62

retilen savlar ve imgeler arasndaki bu dikkat ekici ben


zerliin, arptnklan hakikat ile sk bir ilikisi bulunmak
tayd. Yahudilerin daima uluslararas bir ticari rgtlenme;
her yerde ayn karlara sahip dnya leinde bir aile ir
keti; btn hkmetleri bir glge oyununa dndren, tacn
gerisinde ipleri tutan gizli g olarak gsterildiklerini gr
yoruz. Devletin iktidar gleriyle yakn ilikilerinden tr
Yahudiler, amaz bir biimde iktidarla zdeletirilmilerdi
ve toplumdan uzak durup, yakn aile evresi etrafnda top
latklanndan, hep glerini btn toplumsal yaplar yk
maya almakta kullandklarndan kuku duyulmutur.

II. 1LK ANT1SEM1T1ZM

ou zaman unutulsa da, Yahudi kart hissiyatn, ancak


byk bir siyasi sorunla birletirildiinde ya da Yahudilerin
bir grup olarak karlar toplumdaki byk bir snfla ak
bir atmaya girdiinde siyasi bir anlam ve nem kazand
aktr. Polonya ve Romanya' da karmak snf artlar halk
ta Yahudilere kar iddetli bir nefretin domasna yol a
msa da, Orta ve Bat Avrupa lkelerinden bildiimiz kada
ryla modern antisemitizmin sebepleri ekonomik olmaktan
ziyade siyasiydi. Hkmetlerin toprak sorununu zmekte
ki ve kylleri zgrletirerek ulus-devlete asgari bir eitlik
kazandrmaktaki aczlerinden dolay bu lkelerde feodal
aristokrasi sadece siyasi baatln srdrmekle kalmad,
ayn zamanda normal bir orta snfn domasn da engelle
meyi baard. Nfusa byk ve dier her bakmdan zayf
durumda bulunan bu lkelerdeki Yahudiler, ou dkkan
sahibi ve tccar olduklarndan ve bir grup olarak byk
toprak sahipleri ile mlksz snflar arasnda yer aldklarn
dan, orta snfn ilevlerinden bazlarn yerine getirmektey63

diler. Ancak kk mlk sahipleri kapitalist ekonomide ol


duu gibi feodal ekonomide de varolabilirler. Baka yerler
de olduu gibi burada da Yahudiler sanayi kapitalizmi iz
gisinde bir gelime gsteremediler ya da bunu istemediler.
Bunun sonucu olarak faaliyetlerinin net getirisi, [byk
yoksulluklar yannda] elverili bir retim sisteminden yok
sun, dalm, paralanm, verimsiz bir tketim rgtlen
mesi oldu . Bu beklentiyi karlayacak yetenekten yoksun
olmakla birlikte sanki ekonomik ilerlemeyi salayabilecek
yegane kimseler olarak grldklerinden, Yahudilerin ko
numu olaan bir kapitalist gelime iin engel oluturmak
tayd. Dardan bakldnda Yahudilerin karlarnn, ola
an artlarda iinden bir orta snfn kabilecei halk ke
simleriyle atma halinde olduu dnlyordu. te yan
dan hkmetler, soyluluu ve byk toprak sahiplerini or
tadan kaldrmadan bir orta snfn gelimesini yar gnll
bir biimde zendirmeye altlar. Yegane ciddi icraatlar ksmen kamuoyuna verilmi bir dn, ksmen de Yahudile
rin hala feodal dzenin bir paras olmasndan dolay- Ya
hudilerin ekonomik olarak devreden kartlmas oldu .
Yzyllardr soyluluk ile kyllk arasnda arac olmular
d; imdi ise retici ilevlerde bulunmayan bir orta snf
oluturmaktaydlar ve aslnda sanayileme ile kapitalistle
me arasnda yer alan unsurlardan biriydiler.23 Ancak Yahudi
Kitleler Sorunu'nun zn [zellikle ] Yahudilerin kendileri
[iin) oluturmakla birlikte Dou Avrupa'daki bu koulla
rn balammz asndan fazla bir nemi yoktur. [Pogrom
lara yol atlar, ama btn halkn yok edilmesi giriimlerine
deil. ) Yahudilere kar her yerde duyulan nefret, yeni a
da geri lkelerle ilgili bir meseleydi ve sonra baz durum
larda yle salgnlat ki, hi kimseyi siyasal olarak birbirin23 James Parkes, The Emergence of the ]ewish Problem, 1878-1939, 1946, IV. ve
Vl. blmlerinde tarafsz bir biimde bu koullar ksaca ele almaktadr.
64

den ayrt edemeyecei iin siyasal rgtlerce de kullanlabi


lir olmaktan kt.
Modern antisemitizm ilk olarak Napolyon'un 1 807'de ye
nilmesinden hemen sonra, "Reformcular"n siyasal yapy,
soylulann ayrcalklarn yitirmelerine ve orta snflarn ge
limelerinin nndeki engellerin kalkp, zgrlklerini ka
zanmalarna yol aacak ekilde deitirdikleri dnemde,
Prusya'da patlak verdi. "Yukandan bir devrim" olan bu re
form, Prusya'nn aydnlanm despotizminin yan feodal ya
psn, nihai evresi 1871 Alman Reich' olan az ok modern
bir ulus devlet haline dntrmt.
Dnemin Berlinli bankerlerinin ou Yahudi olmakla bir
likte, Prusya reformlan onlardan hatr saylr bir mal des
tek grm deildi. Prusyal reformculann Yahudi kurtulu
una duyduklan iten yaknlk ve taraftarlk, btn yurtta
lara tannan yeni eitliin, ayrcalklann kaldrlmasnn ve
serbest ticaretin yrrle konmasnn bir neticesiydi. zel
bir takm amalar yznden Yahudilerin Yahudi olarak kal
malanyla ilgilenmiyorlard. Eitlik halinde "Yahudilerin va
rolmaktan kacaklar" savna verecekleri karlk her zaman
iin u olmutu: "Braknz ksnlar. Onlardan yalnzca iyi
birer yurtta olmalann isteyen bir hkmet iin bu neden
bir sorun olsun ki? "24 stelik kurtulu nispeten zararszd,
zira Prusya byk miktarda yoksul Yahudinin yaad dou
eyaletlerini henz kaybetmiti. 1 8 1 2 tarihli kurtulu berat,
sadece ou sivil hakkn kendilerine zaten bir ayrcalk ola
rak tannd ve ayncalklarn kaldrlmas yznden sivil
statlerinde ciddi bir kayp yaayacak olan zengin ve faydal
Yahudi gruplarn ilgilendirmekteydi. Bu gruplar asndan
kurtulu, statkonun genel anlamda yasal olarak olumlan
masndan bakaca bir anlam tamyordu .
24 Christian Wilhelrn Dohrn, ber die brgerliche Verbesserung, Berlin ve Stettin,
1 78 1 , 1 , 1 74.
65

Ancak Prusyal reformcularn Yahudilere duyduu yakn


lk, genel siyasi emellerinin mantksal bir sonucu olmaktan
teydi. Yaklak onyl sonra, ykselen antisemitizm dalgas
nn ortalarnda Wilhelm von Humboldt, "aslnda toplu ola
rak Yahudileri severim; ama tek tek benden uzak olsunlar"25
derken, Yahudi bireyleri kayran ancak Yahudilere hor ba
kan hakim tavra akca ters dyordu. Gerek bir demok
rat olan Humboldt, bireylere ayrcalklar tanmay deil, bas
k altndaki bir halk zgrletirmeyi istiyordu. Ama bu g
r de, 18. yzyl boyunca ekseriyetle Yahudilerin daha iyi
koullarda yaamalar ve eitimlerinin dzeltilmesi iin s
rarl davranm eski Prusya hkmet grevlilerinin gelene
inde yer almaktayd. Bu desteklerinin kayna sadece eko
nomik ya da devletle ilgili nedenlerden gelmiyordu; tama
men farkl sebepler yznden de olsa toplumsal kuruluun
dnda ama devlet alam iinde yer alan bu yegane toplum
sal snfa duyduklar doal yaknln da bunda pay vard.
Devlete ball alayan, ynetimdeki deiikliklerden etki
lenmeyen ve snf balarm kopartan bir memuriyet eitimi,
Prusya devletinin nde gelen baarlarndan biri olmutur.
Bu devlet grevlileri, 18. yzyl Prusya'snda tayin edici bir
grup oluturmaktaydlar ve reformcularn gerek selefleriy
diler; her ne kadar Viyana Konferans'ndan sonra aristokrasi
zerindeki etkilerinin byk blmn yitirmi olsalar da
btn bir 1 9 . yzyl boyunca devlet aygtnn omurgasn
oluturmaya devam ettiler.26
Reformcularn tutumu sayesinde, zellikle de 1 8 1 2 tarih25 Wilhelm und Caroline von Humboldt in ihren Briefen, Berlin, 1900, V, 236.
26 Baka lkelerde zde farkl olmayan bu devlet grevlilerine ilikin mkemmel
bir tarif iin baknz; Henri Pirenne, A History of Europe from the Invasions to
he XVI Century, Londra, 1939, s. 361-362: "Kendilerini hakir gren byk
soylularn ayrcalklarna dnk snfsal nyarglar ve husumet duymadan . . .
onlar eliyle herkesten stn olduunu syleyen, herkesin gcne boyun e
mesini isteyen Kral deil, anonim monariydi'' .
66

li kurtulu berat ile devletin Yahudilere olan zel ilgisi ga


rip bir ekilde yzeye kt. Yahudilerin yararllklarna ili
kin o eski iten kabuln (Prusya Kral il. Friederich, [Ya
hudilerin] toplu halde din deitireceklerini duyduunda
endieyle "byle bir eytanlk yapmayacaklarn umarm"
demiti)27 yerinde yeller esiyordu. Kurtulu bir ilke adna
veriliyordu ve Yahudilerin sunduu hizmetlere yaplacak
herhangi bir atf, dnemin zihniyetine gre bir kfr olur
du . llgili herkes tarafndan gayet iyi bilinmekle beraber
kurtulua gtrecek zel koullar sanki byk ve korkun
bir srm gibi saklanmaktayd. te yandan bu berat, feodal
bir devletten bundan byle hibir zel ayrcaln yer alma
yaca bir ulus-devlete ve ulusal topluma doru yaanan
deiimin son ve bir anlamda en parlak kazanm olarak
grlyordu.
Anszn ve beklenmedik bir biimde patlak veren antise
mitizm, bu gelimelerden en sert darbeyi yiyen snf olan
aristokrasinin doal olarak gsterdii sert tepkilerden biriy
di. Aristokrasinin en sekin szclerinden olan Ludwig von
der Marwitz (muhafazakar ideolojinin nde gelen kurucu
larndand) hkmete verdii uzun bir dilekede, bu du
rumda zel ayrcalklara sahip yegane grubun Yahudiler ol
duunu ve "eski heybetli Prusya monarisinin yeni moda
bir Yahudi devletine dnt"n belirtti. Bu siyasi sald
rya, Berlin [sekin] toplumunun ehresini neredeyse bir
gecede deitiren toplumsal bir boykot elik etti. nk
aristokratlar Yahudilerle yakn toplumsal ilikiler kurmu
ilk gruptu ve yzyl dnmnde ksa bir sre iin de olsa
gerekten karma bir toplumun biraraya geldii, evsahiplii
ni Yahudilerin yapt nl salon toplantlar dzenlemi
lerdi. Bu nyargszln bir lde, [ Ortaa'da ehirlerden
srlmelerinden beri] yegane frsatn ekonomik olarak
27 Baknz: Kleines ]ahrbuch des Ntzlichen und Angenehmenfr lsraeliten, 1847.
67

retken olmayan ve nemsiz, fakat srtlarn bunlara daya


yarak yaama eiliminde olan kimseler asndan toplumsal
olarak nemli borlar vermekte bulmu Yahudi tefecilerin
sunduu hizmetlerin bir sonucu olduu dorudur. Buna
ramen Yahudilerin daha byk mal: olanaklaryla mutlak
monariler, zel tefecilii ve tek tek kk Saray Yahudile
rini rafa kaldrdnda bile bu ilikinin varln srdrmesi
dikkate deerdir. Soylularn bylesine deerli bir acil yar
dm kaynan yitirmekten duyaca doal ksknlk, on
larn Yahudilerden nefret etmek yerine zengin bir Yahudi
kzyla evlenmeyi istemelerine neden olmutu.
Aristokratik antisemitizm, Yahudilerle soylular arasnda
ki daha yakn bir temasn rn olarak km da deildi.
Tersine her ikisi de orta snflarn yeni deerlerine kar,
son derece benzer kaynaklardan beslenen igdsel bir iti
raz paylayorlard. Soylu ailelerde olduu gibi Yahudilerde
de birey her eyden nce ailenin bir yesi olarak kabul edi
lirdi; grevleri her eyden nce bireysel yaamn ve nemin
tesindeki ailesi tarafndan belirlenirdi. Her iki grup da
gayr milli ve inter-Avrupalyd ve her biri dierinin yaam
tarzn anlyordu: Ulusal sadakat, hemen btn Avrupa sat
hna yaylm olan bir aileye olan balln yannda ikincil
di. Gemi ve gelecek kuaklar zinciri iinde bugnn
nemsiz bir halkadan baka bir ey olmadn dnyor
lard. Yahudi kart liberal yazarlar ilkeler arasndaki bu tu
haf benzerlii gremeyerek, soyluluktan kurtulmaya nce
Yahudilerden kurtulmakla balanabilecei sonucunu kar
dlar. Bunun nedeni mali balantlar deil, her iki grubun
da liberal orta snflarn, doum, aile ve miras anlaylarna
kar yrttkleri savata kullandklar "doutan kiilik
sahibi olmak" , "zsayg ideolojisi" gibi kavramlarn geli
mesinin nnde birer engel gibi grlmeleriydi.
[Tam da onu Yahudilerle benzer klan] bu etkenler, aris68

tokratlarn her konuda antisemitik siyasi savlar gelitirme


lerini son derece anlaml klmaktadr. Aristokrasinin eitlik
i ulus-devletin aka karsnda olduu bir durumda ne
ekonomik balarn ne de toplumsal mahremiyetin bir arl
vard. Toplumsal olarak devlete ynelik saldrlarda Yahu
diler ynetimle zdeletiriliyordu; ekonomik ve toplumsal
bakmdan reformlarn gerek meyvasn toplayanlar orta s
nflar oldu. Siyasi adan ise sert sulamalara maruz kaldlar
ve eski kibirli mesafeliliklerinin ceremesini ektiler.
Kutsal lttifak'n uzun barl reaksiyon yllarnda, Prusya
soyluluunun devlet zerindeki etkisinin byk blmn
yeniden kazand ve hatta geici olarak, 18. yzyldakin
den fazla nem kazand Viyana Konferans sonrasnda ,
aristokratik antisemitizm de fazlaca siyasi anlam tamayan
lml bir ayrmclk sergilemeye balad.28 Ayn anda ro
mantik aydnlarn da desteiyle muhafazakarlk, Alman
ya'da Yahudilere kar son derece karakteristik ve ustalkla
dzenlenmi ikili bir tutum alan siyasi ideolojilerden biri
olarak geliti. Bu andan sonra muhafazakar savlarla bezen
mi olan ulus-devlet, ihtiya duyduu ve istedii Yahudiler
le gerek duymad ve istemedii Yahudiler arasna bir ay
rm izgisi ekti. Devletin znde Hristiyan bir nitelik ta
d bahanesiyle -oysa aydnlanm despotlar iin bu [varsa
ymdan) daha yabanc ne olabilirdi ! - , bankerlere ve iadam
larna zarar vermeden, ykselen Yahudi entelijensiyaya kar
aktan bir ayrmclk gtmek mmkn oldu. Kamu g
revlerinden dlamak suretiyle niversiteleri Yahudilere ka
patmaya alan bu tarz ayrmcln yle bir ifte stnl
vard: Bir yandan ulus-devletin zel hizmetlere eitlikten
daha fazla deer verdiini gsteriyordu, ama te yandan da
28 Prusya Ynetimi 1847'de Vereinigte Landtag'a [Birleik Meclis'e] yeni bir kur
tulu yasas sunduunda yksek aristokrasinin neredeyse btn yeleri Yahu
dilerin tam kurtuluundan yana ktlar. Baknz l. Elbogen, Geschichte der ]u
den in Deutschland, Berlin, 1935, s. 244.
69

grnrde devlete hibir faydas olmayan, hatta byk bir


olaslkla toplum tarafndan asimile edilecek olan yeni bir
Yahudi grubunun domasn engelliyor ya da en azndan bu
doumu geciktiriyordu.29 Seksenlerde, Bismarck Yahudileri
Stoecker'in antisemitik propagandalarna kar korumak
iin hayli ter dkt sralarda, expressis verbis [aka bu
kelimelerle] "karlar devlet kurumlarnn muhafazasna
yakndan bal . . . . . . paral Yahudiler" e yaplan saldrlara itiraz olduunu ve Prusyal bir banker olan dostu Bleichro
eder'in zengin Yahudilere deil, ama genelde (tepeden bak
t) Yahudilere ynelik saldrlardan ikayeti olmadn
sylemi ti. 30
Bir yandan hkmet grevlilerinin Yahudilere eitlik
(zellikle mesleki eitlik) verilmesine kar itirazlar ya da
sonralar Yahudilerin basndaki etkilerinden ikayetlenme
leri ile te yandan samimiyetle "Yahudilerin her bakmdan
iyi olmalarn istemeleri"31 arasndaki bu grnr ikilik,
balangta reformcularn gsterdii evkle karlatrld
nda devletin karlarna ok daha uygun dmekteydi.
Her eyden nce Viyana Konferans, yzyllardr yoksul Ya
hudilerin yaad eyaletleri Prusya'ya yeniden kazandrd
29 Prusya krallarnn, Yahudi adetlerinin ve dini ritellerinin en tam ekilde ko
runmasyla bu denli yakndan ilgilenmelerinin nedeni buydu. 1823'de III. Fri
ederich Wilhelm "en ufak yenileme [hareketlerini bile ] " yasaklad. Ardl lV
Friederich Wilhelm de akca unu syledi: "Devletin, Yahudiler ile kralln
dier sakinleri arasnda karmay kolaylatracak hibir ey yapmamas gerek
mektedir" . Elbogen, a.g.e., s. 223, 234.
30 Kultusminister [ Kltr Bakan] v. Puttkammer'e, Ekim 1880'de yazlan bir
mektuptan. Ayn zamanda baknz: Herbert von Bismarck'n, Tiedemann'a
gnderdii Kasm 1880 tarihli mektup. Her iki mektup da u kitapta yer al
maktadr: Walter Frank, Hofprediger Adolf Stoecker und die christlich-soziale
Bewegung, 1928, s. 304, 305.
31 August Vamhagen, iV Friederich Wilhelm'in bir szn yle yorumlamakta
dr: "Krala, Yahudilerle ilgili ne dnd sorulduunda, verdii cevap u
oldu: 'onlarn her bakmdan iyi olmalarn istiyorum, ama kendilerini Yahudi
olarak hissetmelerini istiyorum'. Bu szckler, pek ok eyin anahtardr". Ta
gebcher, Leipzig, 186 1 , ll, 1 13.
70

ve Fransz Devrimi'nin ve nsan Haklar'nn hayalini kuran


bir avu aydn dnda kimse bu insanlara -zaten yitirecek
leri bir eitlik iin yaygara edecek son kimseler olan- zen
gin din kardeleriyle ayn staty tanmay dnmedi.32
"Yahudilerin kurtuluu iin alnacak her hukuki ya da siya
si kararn zorunlu olarak Yahudilerin sivil ve toplumsal du
rumlarnda bir gerilemeye ve bozulmaya yol aacan" her
kes gibi onlar da biliyordu .33 Ve yine glerinin, Yahudi
topluluklar iinde sahip olduklar saygnla ve konumlar
na bal olduunu herkesten daha iyi biliyorlard. Bu yz
den "kendi etkilerini daha arttracak, Yahudi yoldalarnn
sa toplum iindeki izole edilmi konumlarn [bu ayrln
dinlerinin bir paras olduu savyla -Arendt] srdrmeleri
ni salayacak" bir politikadan bakasn benimsemeleri he
men hemen olanaksz gibiydi. "Neden? . . . nk dierleri
onlara ok daha fazla baml olmalydlar ki adamlarmz
olarak onlar da iktidarda bulunanlar tarafndan kullanla
bilsinler. "34 Ve kurtuluun Yahudi kitleler iin ilk kez ta
mamlanm bir olgu haline geldii 20. yzylda ayrcalkl
Yahudilerin gcnn ortadan kalkt grld.
Bylelikle gl Yahudiler ile devlet arasnda mkemmel
bir kar uyumu kuruldu. Zengin Yahudiler, Yahudi yolda
lar zerinde denetim kurmay ve Yahudi olmayan toplum32 Yahudi kurtuluunun, Yahudi temsilcilerinin istekleri hilafna gerekletiril
mesi zorunluluu 18. yzylda herkesin bildii bir eydi. Mirabeau l 789'da
Ulusal Meclis'in nnde yle diyordu: "Beyler, Yahudiler yurtta olmay iste
mediklerinden mi anlan yurtta ilan etmiyorsunuz? Kurmak istediiniz gibi
bir ynetimde btn herkesin insan olmas gerekir; insan olmayan ya da ol
may reddeden herkesi kovmanz gerekir" . 19. yzyl balarndaki Alman Ya
hudilerinin tutumu u eserde dile getirilmektedir: J.M. jost, Neuere Geschichte
der Israeliten, 1815-1845, Berlin, 1846, Cilt 10.
33 Adam Mueller (baknz: Ausgewaehlte Abhandlungen, yayna hazrlayan J . Ba
xa, 192 1 , s. 215), 181 5'de Mettemich'e gnderilen bir mektupta.
34 H.E.G. Paulus, Die jdische Nationalabsonderung nach Ursprung, Folgen und
Besserunggsmitteln, 183 1 .
71

dan ayr durmalarn istiyorlard ve bunu baardlar; devlet


ise zengin Yahudilere kar izledii hayrsever politikasn,
Yahudi entelijensiyaya kar yasal ayrmclk ile devletin H
ristiyan zyle ilgili muhafazakar kuramda ifadesini bulan
toplumsal ayrmclk politikasyla birletirdi.
Soyluluk arasnda antisemitizm siyasi sonular yaratma
dan varln srdrr ve Kutsal ttifak yllarnda ivmesini
sratle yitirirken, liberaller ve radikal aydnlar Viyana Kon
ferans'nn hemen ardndan yeni bir hareket vcuda getirdi
ler. Kta Avrupa'snda Metternich'in polis rej imine kar
ykselen liberal itiraz ile reaksiyoner Prusya ynetimini he
defleyen sert saldrlar, derhal antisemitik bir feverana ve
sryle Yahudi kart brorn piyasaya srlmesine ne
den oldu . Ynetime kar muhalefetlerinde asilzade Mar
witz'in onyl nceki muhalefetinden ok daha az drst ve
samimi olduklar kesin olan [bu ajitatrler] , hkmetten
ok Yahudilere saldrdlar. Esas olarak frsat eitliiyle ilgi
lenen ve ou , kamu grevlerine girme olanaklarm snrla
yan aristokratik ayrcalklarn yeniden canlanmasna kzan
bu kiiler, "kardeimiz" olan tek tek Yahudiler ile bir grup
olarak Yahudiler arasnda bir ayrmn varlm tartmaya
atlar. Ve bu ayrm o tarihten sonra solcu antisemitizmin
nianesi haline geldi. Hkmetin Yahudileri ayr bir grup
olarak neden ve nasl koruyup kolladm tam olarak anla
mam olsalar da, [ devlet ile Yahudiler arasnda] belli bir si
yasi ilikinin varlm ve Yahudi sorununun tek tek Yahudi
lerle ve hogryle ilgili bir sorun olmann tesinde bir so
run olduunu yeterince iyi biliyorlard. "Devlet iinde dev
let" , "ulus iinde ulus" gibi yeni milliyeti ifadeler uydur
dular. Bunlar ilkin kesinlikle yanl ifadelerdi, zira Yahudi
lerin kendilerine ait siyasi emelleri olmad gibi, devlete
koulsuz ballk gsteren yegane grup onlard. kincisi Ya
hudiler yar sacydlar, nk siyasi deil ama toplumsal
72

bir yap olarak alndnda Yahudiler gerekten de ulus


iinde ayr bir grup oluturmaktaydlar.35
Avusturya ve Fransa'da olmasa da Prusya'da bu radikal
antisemitizmin mr ok ksa oldu ve soyluluk arasnda
boy atan erken dnem antisemitizmi gibi sonusuz kald.
Sonraki yirmi yl zarfnda radikaller, giderek ekonomik ba
kmdan ykselmekte olan orta snflarn Almanya'nn her
yanndaki kurultaylarnda Yahudilerin kurtulmasndan ve
siyasi eitliin gerekletirilmesinden yana yaygaralar ko
partan liberalizm tarafndan souruldular. Ancak ounluk
la ve haksz bir biimde antisemitik olmakla* sulanm
olan gen Karl Marx'n nl Yahudi kart yazlarnda da
etkisi farkedilebilecek belli bir kuramsal hatta edebi gele
nek olutu. Kendisi de bir Yahudi olan Karl Marx'n Yahudi
kart radikallerle ayn ekilde yazabilmi olmas olsa olsa
bu tarz Yahudi kart savlarn kemale ermi bir antisemi
tizmle ne denli az ortak yan olduunu gsterir. Yahudi biri
olarak Marx'n "Yahudilik" hakkndaki bu savlardan duy
duu rahatszlk, rnein Alman olarak Nietzsche'nin Al
manya aleyhtar kendi savlarndan duyduu rahatszlktan
fazla deildi. Marx'n sonraki yllarda Yahudi sorunu zeri
ne bir daha hi yazmad ya da gr bildirmedii doru
dur; ama bunun, dncesinde temel bir deiiklie yorul
mas zordur. Toplum iinde bir fenomen olarak sadece snf
mcadelesiyle, [yani ] Yahudilerin ne emek alcs ne de
emek satcs sfatyla iinde yer almad kapitalist reti
min sorunlaryla megul olmas ve siyasi sorunlar dpedz
ihmal etmesi Marx'n devlet yapsn, dolaysyla da Yahudi
lerin roln ele almasn nlemitir. Marksizmin Alman35 19. yzyldaki Alman antisemitizmine ilikin ak ve gvenilir bir izahat iin
baknz: Waldemar Gurian, "Modern Almanya'da Antisemitizm" , Essays on
Anti-Semitism, yayna hazrlayan K.S.Pinson, 1946.
(*) Almanca baskda: "kendinden nefret etmekle" - e.n.
73

ya'daki emeki hareketi zerindeki gl etkisi ise, Alman


devrimci hareketlerinin Yahudi kart hissiyatn belirtileri
ni ok az tamasnn balca nedenleri arasndadr.36 Asln
da Yahudiler dnemin toplumsal mcadeleleri asndan ya
hi ya da ok az nem tamlardr.
Modem antisemitik hareketin balang tarihi, her yerde
1 9 . yzyln son te birlik blmne tekabl eder. Alman
ya'da hemen hi beklenmedik bir ekilde bir kez daha soy
luluk iinde bagstermiti. 187l'den sonra Prusya monar
isinin tam gelikin bir ulus-devlete dnmesi, soyluluun
bir kere daha devlete muhalefet etmesine yol amt. Al
man Reich'n gerek kurucusu olan Bismarck, babakan ol
masndan sonra da Yahudilerle yakn temasn korumutu .
Ynetimdeki feodal artklarn ounu temizleme giriimi ve
bunda ksmen de olsa haan salamas, kanlmaz olarak
aristokrasiyle atmaya girmesine neden olmutu ; Bis
marck'a, ya Bleichroeder'in masum bir kurban ya da paral
adam diye saldryorlard. Aslnda iliki tam tersiydi; Ble
ichroeder'in, Bismarck'n son derece saygdeer, yksek c
retli bir ajan olduuna hi kuku yoktur.37
Ne var ki feodal aristokrasi hala kamuoyunu etkileyebile
cek kadar gl olsa da, kendi bana 80'lerdeki gibi gerek
bir antisemitik hareket balatacak kadar gl ve nemli
deildi. Alt orta snftan bir ana babann olu olan szcleri
Saray Vaizi Stoecker'e muhafazakar karlar savunma ko
nusunda ihsan edilen yeteneklerin, yaklak elli yl nce
muhafazakar ideolojinin temel inanlarn dile getiren selefi
36 Biraz nem tayan yegane solcu Alman antisemitii, karmak bir biimde
doalc bir "Yahudi rk" aklamas yapan E. Duehring'di. Die ]udenfrage als
Frage der Rassenschadlichkeit fr Existenz, Sitte und Cultur der Vlker mit einer
weltgeschichtlichen Antwort, 1880.
37 Bismarck'a ynelik antisemitik saldmlar hakknda baknz: Kurt Wawrzinek,
"Die Entstehung der deuschen Antisemitenparteien. 1873-1890". Historische
Studien, say 168, 1927.
74

romantik aydnlardan ok daha az olduu kesindi. stelik


Stoecker antisemitik propogandann yararlarn pratik ya da
kuramsal dncelerle deil, raslant eseri, byk bir de
magojik ilhamn yardmyla, aksi halde bo kalacak olan sa
lonlar doldurmakta son derece ilevsel olduunu kefetti
inde grd. Ama bu ani baarsn anlayamamakla kalma
d, bir saray vaizi ve gerek kraliyet ailesinin gerekse hk
metin bir memuru olarak bundan laykyla yararlanabilecek
bir konumda da deildi. Cokulu dinleyenleri, alt orta s
nftan kimseler, kk dkkan sahipleri, tccarlar, artisan
lar ve miad gemi zanaatkarlardan olumaktayd. Ve bu
insanlarn Yahudi kart hissiyatlar, henz sadece devletle
olan atmalarndan kaynaklanmyor olmann yannda ,
salt bununla da snrl olmayacakt.

III. 1LK ANT1SEM1T1K PARTLER

[Antisemitizm bir siyasal hareket olarak bandan itibaren


Avrupa apnda bir olayd. ] 19. yzyln son yirmi ylnda
ayn anda antisemitizmin Almanya, Avusturya ve Fransa'da
ciddi bir siyasi etken olarak ortaya kmasndan nce, esas
olarak sermayenin an retiminden kaynaklanan bir dizi
mali skandal patlak vermiti. ok gemeden Fransa'da par
lamento yelerinin ou ve inanlmaz sayda hkmet g
revlisi kendini bu dolabn ve rvet arknn iinde bulu
verdi. nc Cumhuriyet varlnn ilk onyllarnda yitir
dii saygnln bir daha asla kazanamad. Avusturya ve Al
manya'da ise bu iten en fazla lekelenen kesimlerin banda
aristokrasi geliyordu. Bu lkede de Yahudiler sadece ara
cydlar; hileli Panama li'nden ve Kurulu Dolandncl
'ndan kalc bir biimde zengin olmu bir tek Yahudi aile
si bulmak mmkn deildi.
75

Ancak soylularn, hkmet grevlilerinin ve Yahudilerin


arkasnda, vaadedilen karlara inanlmaz kayplarn karlk
geldii bu fantastik yatrmlara bulam bir baka halk gru
bu daha bulunmaktayd. Bu grup esas olarak imdi anszn
antisemitizme ark etmi alt orta snflardan meydana gel
mekteydi: kk tasarruflarn tehlikeye atm ve onulmaz
bir ykma uramlard. [Bakalar iin speklasyon atei
ve oyunculuk hevesi geerliyken, bunlar, ahmaklkla dam
galanmamas gereken ve anlalr nedenleri olan safdillikle
rinin kurban olmulard] . lke iinde kapitalist genileme
kk mlk sahiplerini giderek daha ok tasfiye etme eili
mi gstermekteydi. Sahip olduklar kk tasarruflarn s
ratle artrmak onlar iin bir lm kalm sorunu haline gel
miti, nk tmyle kaybetmeleri iten bile deildi. Bur
juvaziye doru trmanmay baaramazlarsa boazlarna dek
proleteryaya batacaklarnn farkna varmlard. Genel re
fahla geen onyllar (her ne kadar eilimini deitiremediy
se de) bu gelimeyi o denli yavalatmt ki, vaktinden nce
panie girdikleri dnlebilirdi. Ancak alt orta snflarn
duyduu korku, tamamen Marx'n hzla zllerine ili
kin ngrsne denk dyordu.
Alt orta snflar ya da kk burjuvazi, rekabeti yasad
sayan kapal bir sistem tarafndan yaamn tehlikelerine kar
yzyllardr korunmu, son kertede devletin himayesi altn
daki zanaatkar ve esnaf loncalarnn torunlaryd. Bunun so
nucunda talihsizliklerinden, kamu otoritelerinin tand b
tn zel koruma ve ayrcalklardan onlar yoksun klarak re
kabeti bir toplumun zorluklarna maruz brakan Manches
ter sistemini sorumlu gryorlard. O nedenle g durumla
ra kar kendilerine siper olmakla kalmayp, ailelerinden mi
ras kalan meslekleri ve ileri srdrmelerini de salayacan
umduklar "refah devleti" iin ilk szlananlar bu kimselerdi.
Yahudilerin her meslee girebiliyor olmas serbest ticaret
76

yzylnn nde gelen niteliklerinden biri olduu iin, Yahu


dilerin -hakikatle hibir ilgisi bulunmamakla beraber- "de
nenmi Manchester sistemini ifrata vardran"larn38 temsilci
leri olarak grlmeleri neredeyse tabii bir durumdu.
Hkmetten yardm umanlarn ya da kerametler zerine
kumar oynayanlarn bankerlerin olduka aibeli yardmlar
n kabul etmek zorunda kalmalar, ilk kez, burjuvaziye sal
dry zaman zaman Yahudilere ynelik bir saldryla birle
tiren baz muhafazakar yazarlarda rastladmz bu olduka
trevsel ksknlk duygusu iin byk bir uyarc oldu.
Bir ii iin byk sanayici ne ise, kk dkkan sahibinin
gznde de bir banker ayn trden bir smrcyd. Ama
kendi deneyimlerinden renmi ve Marksizmin ekonomik
yaamla ilgili eitiminden gemi Avrupal iiler, kapitalis
tin onlar bir yandan smrmek te yandan retme frsat
sunmak gibi ifte bir ilevi yerine getirdiini bilmelerine
karn; kk dkkan sahibi, onu toplumsal ve ekonomik
yazgs hakknda aydnlatacak kimseyi bulamad. Durumu
iininkinden daha da ktyd ve kendi deneyimlerine da
yanarak, fabrikatrn tersine dkkan sahibinin iiyle hibir
ilgisi olmayan bankerleri asalak ve sessiz bir ortak gibi g
ryordu . unu anlamak zor deildir: Parasn sadece ve
dorudan daha fazla para kazanmak iin kullanan biri, ka
zancn uzun ve kark bir retim srecinden salayan bi
rinden daha nefretliktir. O vakitler ok darda kalmad s
rece kimse bor para istemediinden (hele hele kk tc
carlar hi istemiyorlard) , bankerler de igcn ve retici
kapasiteyi smren kimseler gibi deil, bahtszln ve yok
sulluun istismarclar gibi grnmlerdir.
Bankerlerin ou Yahudiydi, daha da nemlisi genel ban38 Otto Glagau, Der Bankrott des Nationalliberalismus und die Reaktion, Berlin,
1878. Ayn yazarn 1876'da yaymlanan Der Boersen und Gruendungsschwindel,
adl kitab, dnemin en bilinen antisemitik risalelerindendir.
77

ker ehresi, tarihsel nedenlerden dolay tamamen Yahudi


izgiler tayordu. Bu yzden solcu alt orta snf hareketi ve
banka sermayesine ynelik btn propaganda yle ya da
byle antisemitik bir nitelik kazand. Bu gelimenin sanayi
Almanya'snda pek fazla bir nemi olmad, ama Fransa'da
ve biraz daha az lde Avusturya'da etkili oldu. Bir an iin
sanki Yahudiler, ilk kez bir baka snfla, devletin karma
d dorudan bir atma iine girmi gibi grnyorlard.
Hkmetin ilevinin az ok rakip snflarn zerinde bir ha
kem konumuyla tanmland ulus-devlet erevesi iinde
byle bir atma, tehlikeli de olsa, Yahudilerin durumunu
olaanlatrmak gibi bir olaslk tayabilirdi.
Ancak ok gemeden bu sosyo-ekonomik unsura uzun
vadede ok daha uursuz olduunu kantlam bir baka
unsur daha eklenmitir. Yahudilerin banker olarak konum
lar, mallar karl kk insanlara verdikleri borlara de
il, esas olarak devlet istikrazlarna dayanmaktayd. Kk
borlar, bu yolla kendilerini daha zengin ve erefli din kar
delerinin daha vaadkar meslek yaamlarna hazrlayan k
k yoldalara braklmt. Alt orta snflarn Yahudilere
duyduu toplumsal ksknlk son derece tahripkar bir si
yasi unsura dnmt, nk bu insanlarn Yahudilere
kar duyduklar nefretin kendilerini siyasi iktidara gtre
cek yolda ie yarayaca umuluyordu. te yandan toplum
sal ve ekonomik nefret, siyasi sav o zamana dek tamamen
yoksun olduu srkleyici bir iddetle perinledi.
Bir zamanlar Friedrich Engels , zamann antisemitik hare
ketinin ban soylularn ektiini ve kk burjuva ayakta
kmnm uluyan koroyu oluturduunu sylemiti. Bu sz
ler sadece Almanya iin deil, Avusturya Hristiyan Sosya
lizmi ve Fransa'daki Dreyfus aleyhtarlar iin de dorudur.
Btn bu rneklerde umutsuzca son mcadelesini vermek
te olan aristokrasi, Hristiyanln silahlaryla liberalizmle
78

savama bahanesi arkasnda, kilisenin muhafazakar gle


riyle -Avusturya ve Fransa'da Katolik Kilisesi, Almanya'da
Protestan Kilisesi- ittifak kurmaya almt. Ayaktakm,
durumlarn salamlatrmalarn ve seslerinin daha gr
kmasn salayan bir arat sadece. Ayaktakmn ne r
gtleyebildiler ne de bunu yapmay istediler; amalarna
ular ulamaz da onlardan kurtulacaklard. Ama halkn ge
ni kesimlerini harekete geirmekte antisemitik sloganlarn
son derece etkili olduunu grdler.
Almanya'da ilk antisemitik partileri Saray Vaizi Stoec
ker'in takipileri kur [a] mad. Antisemitik sloganlarn ar
s farkedilir edilmez , radikal antisemitikler Stoecker'in
"Berlin Hareketi"nden ayrlarak, hkmetle topyekun bir
mcadeleye girdiler ve Reichstag'daki temsilcileriyle, btn
byk lke ii meselelerde en byk mu halefet partisi olan
Sosyal Demokratlarla beraber oy kullanan bir dizi kk
parti kurdular. Eski glerle uzlamaya dayal balangtaki
ittifaktan sratle kurtuldular;39 Parlamentonun ilk antise
mitik yesi olan Boeckel sandalyesini, "Junkerler ve Yahu
diler" yani topraklarn byk blmne sahip soylular ve
kredi iin baml olduklar Yahudiler karsnda savundu
u kyllerin oylarna borluydu.
llk antisemitik partiler kk olmakla birlikte dier par
tilerden hemen ayrt ediliyorlard. teki partilerin yan sra
birer parti deil, "partilerst" parti olmak gibi zgn bir
iddialar vard. Snflar ve partiler zerine oturan ulus-dev
lette, btn partilerin ve snflarn zerinde olmak, btn
olarak ulusu temsil etmek sav sadece devlete ve hkmete
ait olagelmiti. Partiler, vekilleriyle kendilerine oy veren in
sanlarn karlarn temsil eden gruplar olarak grlyordu.
Bundan zmnen u anlalmaktayd: ynetimin ii, iktidar
39 Baknz: Wawrzinek, a.g.e. Btn bu olaylarn, zellikle Saray Vaizi Stoecker
konusunda bilgilendirici bir izahat Frank'n a.g.e.'inde bulmak mmkndr.
79

iin mcadele etseler bile, atan karlar ile bu karlarn


temsilcileri arasnda denge kurmaktr. Antisemitik partile
rin "partilerst" olma iddias, btn ulusu temsil etme,
tek bana iktidar olma, devlet aygtn zaptetme, kendileri
ni devlet yerine koyma yolundaki emellerinin aka ilany
d. te yandan bir parti biiminde rgtlendiklerinden,
parti olarak devlet iktidarm istedikleri, dolaysyla [ulusal
egemenlii tekelletirecekleri de] akt.
Ulus-devletin siyasi yaps, artk siyasi iktidar tek bana
kullanabilecek hibir grubun olmad bir srada ortaya k
t. Bu nedenle artk toplumsal ve ekonomik etkenlere da
yanmayan gerek iktidar hkmet stlendi. Toplumsal ko
ullarda radikal bir deiiklik yaratmak iin mcadele eden
devrimci hareketler, bu st siyasi otoriteyi asla dorudan
hedef almamlardr. Sadece burjuvazinin gcn ve devlet
zerindeki etkisini deitirmekle ilgiliydiler, o nedenle ulu
sun mterek karlarnn szkonusu olduu varsaylan d
meselelerde hkmetin yol gstericiliine raz olmulardr.
Oysa antisemitik gruplarn saysz program daha en ban
dan esas olarak d meselelerle ilgiliydi; devrimci itkileri
toplumsal bir snftan ok ynetime kar yneltilmiti ve
gerekte bir parti rgtlenmesi araclyla ulus-devletin si
yasi rntsn yok etmeyi amalyorlard.
Bir partinin partilerst olma iddiasnn antisemitizmin
tesinde, ierdii baka nemli eyler de vardr. ayet tek so
run Yahudilerden kurtulmak olsayd, Fritsch'in ilk antisemi
tik kongrelerinden birinde40 yapt, yeni bir parti yaratmak
deil, sonunda btn mevcut partiler Yahudilere dman
oluncaya kadar antisemitizmi yaymak dorutusundaki ne
risinin ok daha hzl netice vermesi mmkn olabilirdi.
Ama bilindii gibi Fritsch'in nerisi kaale alnmad, nk o
40 Bu neri, Deusche Antisemitiche Vereinigung'un [Alman Antisemitik Birlii]
kurulduu Cassel'de 1886'da yaplmtr.
80

zamanlar antisemitizm zaten sadece Yahudileri deil, ulus


devletin siyasi yapsn da tasfiye etmenin bir arac haline
gelmiti.
Antisemitik partilerin bu iddiasnn emperyalizmin ilk
evreleriyle akmas ve gerek Byk Britanya'da antisemi
tizmden azade gerekse Ktann byk lde antisemitik
panmilliyetilik hareketlerinin belli eilimlerinde tam kar
ln bulmu olmas da bir raslant deildi.41 Bu yeni ei
limler sadece Almanya'da dorudan antisemitizmden do
mutur ve antisemitik partiler, hepsi de parti gruplarnn
stnde ve onlardan te bir ey olduklarn iddia eden All
deutscher Verband [Tm Alman Birlii] ve benzeri ar em
peryalist gruplarn oluumunu ncelemi ve bu oluumdan
sonra da varlklarn srdrmlerdir.
Etkili bir antisemitizmden yoksun -antisemitik partilerin
arlatanlklarndan uzak duran ve bu yzden sanki ilk ba
kta nihai zafer iin ans ok daha yksek gibi grnen
benzer oluumlarn, antisemitik hareket tarafndan yutul
mas ya da tasfiye edilmesi meselenin nemi asndan iyi
bir gstergedir. Antisemitiklerin tek bana egemenlik iddi
alarnn Yahudilerin zaten baarm olduu eyden bir fark
bulunmadna inanlar, antisemitiklere i politikayla ilgili
bir programa sahip olma stnl veriyordu ve koullar
siyasi iktidar kazanmak iin toplumsal mcadele alanna
girmeyi gerektiriyordu. Yahudilere kar mcadelelerinin,
iilerin burjuvaziye kar savamlarndan farksz olduu
nu gstermeyi baardlar. yle bir stnlkleri vard: H
kmetlerin ardndaki gizli g olduuna inanlan Yahudile
re saldrmakla, devlete de aka saldrabiliyorlard. Oysa
Yahudilere kar lml ve tali bir nitelik tayan souklukla1

41 "Partilerst partiler" ile panmilliyetilik hareketlerine ilikin geni bir deer


lendirme iin, Totalitarizmin Kay na ldan ndaki "Emperyalizm" balkl 2. cil
dinde yer alan "Kta Avrupa'snda Emperyalizm: Pan Hareketler" balkl bl
me baknz.
'

81

ryla emperyalist gruplar dnemin nemli toplumsal mca


deleleriyle asla bir ba kuramamlardr.
Yeni antisemitik partilerin son derece nemli ikinci zel
lii de, Avrupa'daki btn antisemitik gruplarn, o gnk
milliyeti sloganlara aka ters dmeyi gze alarak ulusla
rst bir rgtlenmeye girimeleriydi. Bu uluslarst unsu
ru devreye sokmakla, sadece ulus zerinde siyasi egemenli
i amalamakla kalmadklarn, "uluslarst" bir inter-Av
rupal ynetimin kurulmas ynnde yrmeyi tasarladk
larn da aka gsteriyorlard.42 Bu ikinci devrimci unsur,
statkodan kkten bir kopu anlamna geliyordu; ksmen
geleneksel alkanlklardan, ksmen de bilinli olarak yalan
sylediklerinden ve antisemitikler propagandalarnda reak
siyoner partilerin dilini kullandklarndan bu olgu ekseri
yetle gzard edilmitir.
Yahudilere has varolu koullar ile antisemitik gruplarn
ideolojileri arasndaki yakn iliki, partilerst bir partinin ya
ratlmas ile karlatrldnda, uluslarst bir grubun olu
turulmasnda kendini ok daha ak bir biimde belli etmek
tedir.Yahudiler, ulusallam bir Avrupa'daki yegane inter-Av
rupal unsurdu, bu kesin. Eer btn uluslarn siyasi kaderi
nin gizli maniplatrleri olduu varsaylan kimselere kar
mcadele edeceklerse, dmanlarnn da ayn ilkeye gre r
gtlenmeleri gerektii son derece mantkl grnmekteydi.
Bu savn bir propaganda olarak ikna edici nitelii aksa
da, uluslarst antisemitizmin baars daha genel mtala
alara balyd. Geen yzyln sonunda bile, zellikle de
Fransa-Prusya Sava'ndan sonra giderek daha ok insan,
42 tk uluslararas Yahudi kart kongre, Almanya, Avusturya-Macaristan ve Rus
ya'dan gelen 3000 delegeyle 1882'de Dresden'de topland. Tartmalar srasn
da Stoecker, bir yl sonra Chemnitz'de buluan ve Alliance Antijuive Univer
selle'yi kuran radikal unsurlarca yenilgiye uratld. Bu toplant ve konferans
larla, program ve tartmalarla ilgili iyi bir izahat Wawrzinek, a.g.e.'inde bul
mak mmkndr.
82

artk yeni ekonomik meydan okumalara yeterli yant vere


meyecei iin Avrupa'nn ulusal temelde rgtlenmesinin
miadnn dolduunu dnmekteydi. Bu hissiyat, uluslara
ras sosyalizme (ki daha sonra bu sefer onun tarafndan pe
kitirilecekti) gl bir dayanak oluturmutu. Kitlelerde,
Avrupa'nn her yannda ayn karlarn szkonusu olduu
kans yaylmaktayd.43 Uluslararas sosyalist rgtler d
politikayla ilgili her konuda (yani, enternasyonalizmlerinin
snamadan geecei sorunlarda) edilgen ve ilgisiz bir tavr
srdrrlerken, antisemitikler ie d politika sorunlaryla
baladlar, hatta lke sorunlarnn uluslarst bir temelde
zmn vaadettiler. deolojiler yzeydeki deerlerine g
re alnmayp, her partinin gerek programna daha yakn
dan baklrsa, lke meseleleriyle daha yakndan ilgilenen
sosyalistlerin, antisemitiklere nazaran ulus-devlete ok da
ha iyi uyduklar grlecektir.
Elbette bu , sosyalistlerin enternasyonalist inanlarnda
samimi olmadklar anlamna gelmez. Aksine, geerken be
lirtelim, ulusal devletlerin snrlarn yatay kesen snf
karlarnn kefi, daha gl ve daha eski bir keiftir. Ama
snf mcadelesinin her eyi ieren bir neme haiz olduu
bilincidir ki sosyalistlerin Fransz Devrimi'nin ii partileri
ne brakt ve onlar tek bana ak seik bir siyasi kuram
oluturmaya gtrm bu miras ihmal etmelerine sebep
oldu. Sosyalistler, balangta yer alan, hepsi de insanlk ai
lesine ait "uluslar arasnda bir ulus" dncesini zmnen
hep sakl tuttular, ama bu dnceyi, egemen devletlerin
43 Uluslararas ii hareketi dayanmas, olabildiince inter-Avrupal bir yapda
olmutur. Bu hareketlerin d politikaya kar kaytszlklar, gerek etkin bir
ekilde katldklar gerekse mcadele ettikleri, lkelerinin ada emperyalist
politikalarna kar bir tr z savunmayd. Ekonomik karlar szkonusu ol
duunda, sadece kapitalistlerin ve bankerlerin deil Fransa, lngiltere ya da
Flaman lkesindeki herkesin, imparatorluklarnn yklmakta olduuna ili
kin kanaatleri tamd.
83

oluturduu bir dnyada ilerlii olan bir kavram haline


dntrecek bir yolu asla bulamadlar. Sonuta sosyalistle
rin enternasyonalizmi, hepsinin paylat kiisel bir inan
olarak kald ve ulusal egemenlie duyduklar salkl ilgi
sizlik, d politikaya kar hi de salkl ve gereki olma
yan bir kaytszla dnt . Soldaki partiler ilke olarak
ulus-devletlere deil, sadece ulus-devletin ulusal egemenlik
yanna kar olduklarndan; stelik, btn bask altndaki
halklarn ulusal zgrln ve bamszln bir lde
varsayan, btn uluslarn eit temelde nihai btnlemesi
ni amalayan federalist yaplarla ilgili umutlar pek ak se
ik olmadndan, yaylmac fantazilere ve baka halklar
yok etme dncesine kaplmayan yegane grup olarak, an
cak ulus-devlet erevesi iinde hareket edebildiler ve hatta
ulus-devletin toplumsal ve siyasi yaplarnn kmeye yz
tuttuu bir srada boy verebildiler.
Antisemitiklerin uluslarstcl ise uluslararas rgt
lenme sorununa tam tersi bir noktadan yaklamaktayd.
Amalar, yerli mal btn ulusal yaplar ortadan kaldracak
hakim bir styap oluturmakt. Kendi uluslarnn siyasi ya
psn yok etmeye hazrlanrken bile hiper milliyeti bir ko
numa tarzna dknlkleri vard, nk lmllktan uzak
fetih akyla kabile milliyetilii, ulus-devletin ve onun ege
menliinin dar ve mtevazi snrlarn amaya zorlayan ba
lca glerden biriydi.44 ovenist propaganda etkili olduka,
kamuoyunu, evrensel bir iktidar tekeli ve iddet aralaryla
ulusal ayrmlar gtmeden ynetecek uluslarst bir styap
nn zorunluluuna ikna etmek de kolaylayordu.
Yahudi halknn zel inter-Avrupal durumunun, en az
uluslarstclerin meum oyunlarna olduu kadar sosya
list federalizmin de amalarna hizmet edebileceine ilikin
44 Totalitarizmin Kaynaklan kitabnn Emperyalizm balkl 2. cildinde yer alan
"Kta Avrupa'snda Emperyalizm: Pan Hareketler" balkl blme baknz.
84

en ufak bir kuku yoktur. Fakat sosyalistler snf mcadele


siyle ylesine ilgili ve kendilerine miras kalan kavramlarn
siyasi sonulan konusunda ylesine ihmalkardlar ki siyasi
bir etken olarak Yahudilerin farkna ancak tam gelimi bir
antisemitizmle lke sahnesinde ciddi bir rakip olarak kar
latklarnda vardlar. O zaman da zaten Yahudi meselesini
kendi kuramlarna katmak iin hibir hazrlklar olmad
gibi, aslnda bu soruna temas etmekten korktular. Dier
uluslararas meselelerde olduu gibi burada da alan, o za
manlar dnya sorunlarnn yantlarn bilen yegane kimseler
olarak sunmay baarm olan uluslarstclere braktlar.
70'lerde yaanan mali dalaverelerin etkisi yzyln dn
mnde duyulmaya balanm ve genel refah ve mutluluk a
, zellikle Almanya'da, 80'lerin zamansz ajitasyonlarna
son vermiti. Bu sonun sadece geici bir duraklama olduu
nu, yattnlamam btn siyasi nefret duygularyla birlikte
zlmemi btn siyasi sorunlarn Birinci Dnya Sava
'ndan sonra zor ve iddet bakmndan ikiye katlanacan
kimse tahmin bile edemezdi. tk baarlarnn ardndan Al
manya'daki antisemitik partiler yeniden nemsizletiler; n
derleri, kamuoyunu ksa bir sre heyecana garkettikten son
ra tarihin arka kapsndan karak, her derde deva deli sa
mas bir arlatanln karanlnda kaybolup gittiler.

IV. SOLCU ANT1SEM1T1ZM

Eer zamanmzda antisemitizmin sonular bu denli kor


kun olmasayd, belki de antisemitizmin Almanya'daki ge
limesine daha az ilgi gsterirdik. Siyasi bir hareket olarak
19. yzyl antisemitizmi en iyi, neredeyse onyldr siyaset
sahnesine egemen olduu Fransa'da incelenebilirdi. Daha
saygn ideolojilerle kamuoyunu ele geirmek iin yaran
85

bir ideolojik g olarak antisemitizm en ak seik biimine


Avusturya'da ulamtr.
Yahudiler hibir yerde Avusturya'da olduu kadar devlete
hizmet vermi deildir. Avusturya'da ok sayda ulusal gru
bu sadece Habsburg Hanedan'nn ikili Monari'si birarada
tutmaktayd ve dier btn Avrupa lkelerinin tersine Ya
hudi devlet bankerleri monarinin kmesinden sonra da
varlklarn srdrdler. Bu gelimenin balad 18. yzy
ln ilk yllarnda Samuel Oppenheimer'n kredisi nasl
Habsburglarn kredisi demek idiyse, ayn ekilde "yzyln
sonunda da Avusturya'nn kredisi, Creditanstalt'n -Rothsc
hild'n bir banka ubesi- kredisi demekti.45 Tuna monarisi,
bir ulus-devlet haline evrilmenin en nemli nart olan
trde bir halka sahip olmamakla birlikte, aydnlanm bir
despo tizmin anayasal bir monariye dnmesinden ve
modern brokrasinin yaratlmasndan kaamamt. Bu ,
ulus-devletin belli kurumlarn benimsemek anlamna geli
yordu. Evvela ulusallk izgisi boyunca modern snf siste
mi ortaya kt; baz ulusal gruplar belli snflarla ya da en
azndan mesleklerle zdelemeye ve tanmlanmaya bala
d. Almanlar, burjuvazinin ulus-devletlerde baskn snf du
rumuna gelmesine ok benzer bir biimde baskn milliyet
konumuna geldi. Toprak sahibi Macar aristokrasisi, dier
lkelerde soyluluun oynadyla znde ayn olmakla be
raber daha ayan beyan bir rol oynad . Devlet aygt, bir
ulus-devlet olarak btn ulusal gruplar ynetmek iin top
luma ve uluslara kar ayn mutlak mesafeyi korumaya a
lt. Bunun Yahudiler asndan sonucu kabaca uydu: Ya
hudi ulusal grubu tekilerle kaynaamad ve kendi bana
bir ulusal grup haline gelemedi, tpk ulus-devlet iindeki
dier snflarla kaynaamamas ve kendi bana bir snf ha45 Baknz: Paul H. Emden, "Viyanal Creditanstal'n hikiiyesi" , Menorah]oumal,
xxv, 1, 1940.
86

line gelememesinde olduu gibi. Ulus-devletlerde Yahudiler


devletle olan zel ilikileri nedeniyle toplumun btn snf
larndan farkllatklar gibi, Avusturya'da da Habsburg mo
narisiyle zel ilikileri sayesinde dier ulusal gruplardan
farkllatlar. Ve her yerde devletle ak atmaya girmi her
snfn antisemitik olmas gibi, Avusturya'da da ulusal grup
larn her yana yaylan mcadelelerine sadece bulamakla
kalmayan, bizzat monariyle de ak bir atmaya giren her
ulusal grup , kavgasna Yahudilere saldrarak balamtr.
Ama Avusturya'daki atmalarla, Almanya ve Fransa'da vu
ku bulan atmalar arasnda belirgin bir farkllk vard.
Avusturya'dakiler daha sert olmakla kalmad. Birinci Dnya
Sava'mn patlak vermesiyle birlikte her ulusal grup, ki bu
toplumun her tabakas demekti, devlete kar kt; yle ki
Avusturya'da halk, Bat ve Orta Avrupa'nn baka yerlerin
den ok daha etkin bir antisemitizme yneldi.
Bu atmalar arasnda en belirgin olan, Reich'n kurul
masnn ardndan ykselie gemi ve 1 873 mali bunal
mndan sonra antisemitik sloganlarn yararn kefetmi
olan Alman [milliyetiliinin] durmakszn ykselen devlet
dmanlyd. O sralarda toplumsal durum pratik olarak
Almanya'daki gibiydi, ama orta snfn oylarm alabilmek
iin yaplan toplumsal propaganda ok gemeden devleti
hedef alan ok daha sert bir saldrya ve lkeye kar belir
gin bir sadakatsizlik ikrarna yneldi. stelik Schoenerer'in
nderliindeki Alman Liberal Partisi bandan itibaren, soy
lulukla balants bulunmayan, bu cenahtan herhangi bir
engelleme de grmeyen bir alt orta snf partisiydi ve kesin
likle solcu bir grn vard. Asla gerek bir kitle temeli
ne ulaamad, ama 1880'lerde rencileri ak bir antisemi
tizm temelinde ilk kez sk bir biimde rgtledii niversi
telerde hatr saylr bir baar elde etti. llk bakta neredey
se yalnzca Rothschild'lere ynelmi gibi grnen Schoene87

rer'in antisemitizmi, onu gerekten toplumu eletiren radi


kal biri gibi gren emek hareketinin de yaknln kazan
d. 46 Asl stnl antisemitik propagandasn u tantla
nabilir olgulara dayandrabilmi olmasndayd: Avusturya
Reichsrat'nn [ mparatorluk Danma Meclisi ] bir yesi
olarak, 1836'da en byk blm, sresi 1 886'da bitecek
olan bir devlet lisansyla Rothschild'lere verilmi olan Avus
turya demiryollarnn ulusallatrlmas iin mcadele et
miti. Bu lisansn yenilenmesine kar 40 .000 imza topla
may baarm ve Yahudi Sorunu'nu kamuoyunun genel il
gisine sunmutu. Hkmet, kamunun olduu kadar devle
tin de zararna olduu ak artlarla lisans uzatmaya al
nca, Rothschild'lerle monarinin mali karlar arasndaki
yakn balant da btn aklyla ortaya kt. Schoene
rer'in bu konudaki ajitasyonu Avusturya'da ayan beyan an
tisemitik bir propagandann balamasna kaynaklk etti.47
Buradaki mesele, Alman Stoecker'in ajitasyonunun tersine
bu hareketin antisemitizminin salt bir propaganda silah ol
mayp, [Schoenerer'in kendi deneyimlerinden kaynaklanan
sahici bir eliki olmasyd. Tam da bu nedenle, gerek bir
siyasal atmadan kaynakland iin bu antisemitizm] Na
zizmi antisemitizmin baka herhangi bir kolundan ok da
ha derinden etkilemi olan [yeni bir siyasal ideolojinin ]
Pan-Cermen ideolojisinin gelimesine yataklk etti.
Uzun vadede muzaffer olsa da, Schoenerer'in hareketi,
ikinci bir antisemitik parti olan Lueger'in nderliindeki
46 Baknz, F.A. Neuschaefer, Georg Ritter von Schoenerer, Hamburg, 1 935 ve
Eduard Pichl, Georg Schoenerer, 1938, 6 cilt. Schoenerer'in ajitasyonun sn
mesinin zerinden yllar gemi olmasna ramen 1912'de Viyana'nn Arbe
iterzeitung'u [ i Gazetesi] , bu adam Bismarck'n bir zamanlar Lasalle iin
kulland sylenen u szcklerle kutsamaktayd: "Dello etsek bile adalet
dello srasnda bizden unu kabul etmemizi gerektirir: O bir erkektir, dier
leriyse yal birer kadn" (Neuschaefer, a.g.e., s. 33) .
47 Baknz; Neuschaefer, a.g.e., s. 22 ve devamnda, ve Pichl, a.g.e. , 1, 236 ve de
vamnda.
88

Hristiyan Sosyaller tarafndan geici olarak yenilgiye ura


tlmtr. Schoenerer, Katolik Kilisesi'ne ve onun Avustur
ya'nn siyasi yaam zerindeki hatr saylr nfuzuna en
az Yahudilere saldrd kadar saldrrken, Hristiyan Sos
yaller, Almanya ve Fransa'da yararllklarn kantlam
olan reaksiyoner muhafazakar glerle bandan itibaren
bir ittifak aray iinde olmulardr. Daha ok toplumsal
dnler verdiklerinden, Almanya ya da Fransa'da oldu
undan ok daha baarl oldular. Sosyal Demokratlarla
birlikte, monarinin yklmasndan sonra da varlklarn
srdrdler ve sava sonras Avusturya'snn en nfuzlu
grubu durumuna geldiler. Ama Avusturya Cumhuriyeti'nin
kurulmasndan uzun zaman nce, Lueger'in antisemitik
bir kampanya ile Viyana Belediye Bakanl'n kazand
1 890'l yllarda Hristiyan Sosyaller, bu ulus-devlet iinde
Yahudilere kar tipik ikili tutumu -yani Yahudi entelij en
siyaya dmanlk, Yahudi iadamlar snfna dostluk- ok
tan benimsemilerdi. Sosyalist ii hareketi ile sert ve kanl
bir iktidar mcadelesinden sonra, Alman milliyetine indir
genmi Avusturya bir ulus-devlet olarak kurulduunda,
devlet aygtn ele geirmeleri asla bir raslant deildi. Bu
role kendisini adamakll hazrlam yegane parti olduklar
anlald, hatta eski monari zamannda bile milliyetilikle
ri sayesinde hayli tannmlard . Habsburglar bir Alman
hanedan olduklarndan ve Alman uyruklarna belli bir s
tnlk tandklarndan Hristiyan Sosyaller monariye asla
saldrmamlardr. levleri daha ziyade, znde halka kar
souk kalan bir ynetime destek salamak zere Alman
ulusal grubunun geni kesimlerini kazanmakt. Antisemi
tizmlerinin herhangi bir sonucu olmad; Lueger'in Viya
na'y ynettii onyllar, Yahudiler asndan adeta bir tr
altn ad. Oy almak iin propagandalarnda zaman za
man ne denli ileri giderlerse gitsinler ne Schoenerer ne de
89

Pan-Cermenistler asla alenen "antisemitizmi ulusal ideolo


jimizin omurgas olarak, gerek popler inanlarmzn en
temel ifadesi, dolaysyla yzyln en byk ulusal kazan
m olarak gryoruz"48 demediler. Ve her ne kadar en az
antisemitik hareket kadar kilise evrelerinin etkisi altnda
olsalar da, Fransa'daki antisemitiklerin nc Cumhuri
yet'e saldrmalar gibi monariye saldrmadklarndan, Ya
hudilere kar saldrlarnda kendilerini ok daha engelle
mek durumundaydlar.
Bu iki Avusturyal antisemitik partinin baar ve baar
szlklar, toplumsal atmalarn dnemin uzun erimli me
seleleri ile ilgisini gstermek bakmndan yetersiz kalmak
tadr. Btn hkmet muhaliflerinin iine girdii hareketli
likte, alt orta snflarn oylarn ele geirmek geici bir feno
mendi. Aslnda Schoenerer'in hareketinin belkemii, Yahu
dilerle rekabetin ya da Yahudi bankerlerden nefret edilmesi
nin szkonusu olmad, Yahudi bir nfusun bulunmad
Almanca konuan eyaletlerdi. Bu eyaletlerdeki Pan-Cerme
nist hareket ve onun iddete dayal antisemitizmi, sadece
bu eyaletlerin, sava ncesi dnemin genel refahna bakent
halkyla ayn lde ulaamam olmas gereinden kay
naklanmaktayd.
Pan-Cermenistlerin Bismarck'n Reich'na ballklar, l
kelerine ve hkmetlerine tam anlamyla sadakatsizlikleri
ve neticede devlet ve lkeden bamsz bir ey olarak ortaya
kan milliyetilik dncesi, Schoenerer'in grubunu, zayf
lnn geiciliine ve nihai gcne dair ipularn tayan
gerek bir emperyalist ideolojiye gtrd . Asla sradan o
venizmin snrlarn amam olan Almanya'daki Fan-Cer
men partinin, Avusturyal Cermenist kardelerinin kendile
rine doru uzanm ellerini tutmakta ar lde kukulu
ve mtereddit davranmasnn nedeni buydu. Bu Avusturya48 Pichl'den alnmtr, a.g.e. , 1, s. 26.
90

l hareket, bir parti olarak iktidara gelmekten de, devlet ay


gtn ele geirmekten de daha fazlasn amalamaktayd.
Orta Avrupa'nn, Almanya Almanlarnn varlyla birlikte
gcne g katan Avusturya Almanlarnn egemen halk
oluturaca ve blgedeki dier btn halklarn Avustur
ya'daki btn Slav milliyetler gibi bir tr yar kle duru
munda olaca, devrimci bir yeniden rgtlenme olutur
mak istiyorlard. Milliyetilik dncesine getirdikleri te
mel deiiklik ve emperyalizmle olan bu hsmlktan dolay
Avusturya Pan-Cermenist hareketiyle ilgili deerlendirme
leri imdilik erteliyoruz. O artk, en azndan sonular itiba
riyle, hazrlayc mahiyette saf bir 1 9 . yzyl hareketi deil
dir; antisemitizmin dier herhangi bir kolundan ok daha
fazla, olaylarn yzylmzda ald seyre aittir.
Fransz antisemitizmi iin ise tam tersi geerlidir. Drey
fus Davas, 1 9 . yzyl antisemitizminin dier btn unsur
larn, saf ideolojik ve siyasi veheleriyle aa karmakta
dr; ulus-devletin zel koullarndan ortaya kan antisemi
tizmin doruudur. Ama ierdii iddet gesi de ilerde ola
caklarn iaretiydi. yle ki Dava'nn ana aktrleri zaman
zaman, yaklak otuz yl sonrasna ertelemek durumunda
olduklar bir oyunun devasa bir kostml provasn yapar
gibiydiler. 1 9 . yzylda Yahudi Sorunu'nu ne kartan gizli
ya da ak btn siyasi ya da toplumsal kaynaklar bnye
sinde toplamt; te yandan vaktinden nce patlak verme
si, btn Fransz hkmetlerini ve siyasal bunalmlarn
aabilmi olsa da, 20. yzyln siyasal koullarna asla tam
olarak uymayan tipik bir 1 9 . yzyl ideolojisinin erevesi
iinde donup kalmasna yol amt. 1 940 yenilgisinden
sonra Fransz antisemitizmi Vichy Hkmeti dneminde
en byk ansn yakaladnda, artk kesinlikle eskimi bir
ideolojiydi ve byk amalar asndan Alman Nazi yazar
larnn vurgulamay asla ihmal etmedikleri bir yararszlkla
91

malld.49 Nazizmin oluumunda hibir etkisi olmad ve


nihai: felaket annda etken olmad, anlam ve nemi kendin
den menkul olarak kald.
Bu hazmedilebilir snrlln balca sebebi, lke iinde
gaddarane de olsalar, Fransa'nn antisemitik partilerinin
uluslarst emellere sahip olmamalaryd. Her eyden nce
Avrupa'daki en eski ve en mkemmel ulus-devletin mensu
buydular. Bu antisemitiklerin hibiri "partilerst bir parti"
kurmay ve baka bir amala deil, sadece partinin karlar
iin devleti ele geirmeyi bir kere olsun ciddi bir biimde
denemi deillerdir. Antisemitikler ile yksek ordu subayla
r arasndaki ittifaka yaslanan birka darbe giriimi iler
acs ve yapayd.50 1898'de yaklak ondokuz parlamenterin
antisemitik kampanyalar sayesinde seilmesi, ondan sonra
sratli bir iniin yaand, bir daha asla ulalamayacak te
pe nokta oldu.
te yandan bu davann, antisemitizmin btn teki siya
s meseleler iin bir katalizr rol oynamay baard ilk
rnek olduu dorudur. Bu durum, ok kk bir oun
luk farkyla kurulmu olan nc Cumhuriyet'in otorite
noksanlna yorulabilir. Kitlelerin gznde devlet, monar
iyle beraber saygnln yitirmiti ve devlete ynelik sald
rlar artk kfr olarak grlmyordu. Fransa'da patlak ve
ren ilk iddet olaylarnn,* Birinci Dnya Sava'ndan sonra
Avusturya ve Alman Cumhuriyetleri'ndeki ajitasyonlarla
belirgin bir benzerlii bulunmaktadr. Nazi diktatrl
"devletin tanrlatrlmas" denen olguyla ylesine sk iliki
lendirilmitir ki tarihiler bile, balangta Tanrnn inaye49 zellikle baknz: Walfried Vemunft, "Die Hintergrnde des franzsischen An
tisemitismus" , Nationalsozialistische Monatshefte,Temmuz 939.
50 Baknz blm iV
(*) Almanca baskda, buralarda "iddet" yerine birok yerde "gaddarlk" (Brutali

taet) deniyor - e.n.


92

tiyle tahta oturan prense tapmakla balayan ve cumhuriyet


lerde neredeyse hi yaanmayan devletin tannlatrlmas
mn tam anlamyla knn Nazilere bir stnlk sala
d gerei karsnda adeta krlemilerdir. Bu genel say
gnlk kaybnn Orta Avrupa lkelerini etkisi altna alma
sndan elli yl nce Fransa'da devlete tapanlar pek ok kez
yenilgiye uramt. Hkmete saldrmak iin Yahudilere
saldrld Orta Avrupa ile karlatrldnda, burada Ya
hudilerle birlikte hkmete de saldrmak ok daha kolayd.
stelik tpk 1 8 . yzyln sonlarna uzanan Fransz Yahu
dilerinin kurtuluu gibi Fransz antisemitizmi de Avrupal
muadillerinden ok daha eskidir. Fransz Devrimi'ni hazr
layan Aydnlanma a'mn temsilcileri iin Yahudileri k
k grmek doal bir eydi; Yahudilerde Karanlk alar'n
tortularn grrler ve aristokrasinin mal temsilcileri ol
duklar iin onlardan nefret ederlerdi. Fransa'da Yahudile
rin yegane dostlar, Yahudi kart tutuma " ll. 8 . yzyln
gzde tezlerinden biri" olarak dudak bken muhafazakar
yazarlard. 51 Daha liberal ya da daha radikal yazarlar iin
Yahudileri hala babaerkil bir ynetim dzeni iinde yaa
yan, [kendilerine vatandalk da verse] bir devetin otorite
sini kabul etmeyen barbarlar olarak grmek ve uyarmak
neredeyse bir gelenek haline gelmiti. 52 Fransz Devrimi s
rasnda ve sonrasnda, her ne kadar baka ve daha maddi
nedenlerle de olsa bu genel Yahudi kart hissiyata Fransz
ruhban ve aristokratlar korosu da eklenmiti. Bu gruplar
devrimci hkmeti, "hkmetin borland Yahudilere ve
tccarlara" paralarn demek iin kilise mlklerinin satl-

51 Bakmz ; ] .de Maistre, Les Soirees de St. Petersburg, 182 1 , il, 55 .


52 Charles Fourier, Nouveau Monde Industnel, 1829; Oeuvres Completes'inin V.
cildi, 184 1 , s. 42 1 . Fourier'in Yahudi kart retileri hakknda yine baknz
Edmund Silberner, "Yahudi Sorunu konusunda Charles Fou rier" , jewish Soci
al Studies, Ekim 1946.
93

mas emrini vermekle suladlar.53 Fransa'da asla bitmeyen


kilise-devlet sava sayesinde canllklarn bir lde sr
dren bu eski savlar, yzyln sonunda daha modern baka
gler tarafndan atelenen genel iddet ve fkeye destek
olmutur.
Dreyfus Davas srasnda Fransz sosyalist hareketi, esas
olarak antisemitizmin gl kilise destei nedeniyle sonun
da antisemitik propagandaya kar bir tavr almaya karar
verdi. Ancak o zamana kadar 1 9 . yzyl Fransz sol hareket
leri Yahudilere souk davranmt ve bu tavrlarnda iten
diler. Fransz liberalizmine ve radikalizmine kaynaklk et
mi 18. yzyl Aydnlanma geleneinin ardndan gidiyorlar
d ve Yahudi kart tutumlara anti-ruhban duygunun isel,
btnleyici bir paras olarak bakyorlard. llkin Napol
yon'un 1 808 tarihli bir kararnamesiyle balayan bir uygula
mayla [vatandalk haklar alnan] Alsas Yahudilerinin ky
llere bor para vererek yaamlarn srdryor olmalar
soldaki bu hissiyat glendirmiti. Alsas'taki koullarn de
imesinden sonra solcu antisemitizm, Bourbon'larn mali
ynden desteklenmesinde byk rolleri olan, Louis Philip
pe ile yakn temaslarn srdren ve III. Napolyon dne
minde palazlanan Rothschild ailesinin mali politikalarnda
yeni bir g kayna buldu .
Yahudi kart tutumlarn bu apak ve olduka yzeysel
drtlerinin ardnda, zellikle radikalizmin Fransz kolu
nun tm yaps iin hayati nemi olan ve neredeyse btn
Fransz sol hareketini Yahudilere kar dndrmeyi baar
m daha derin bir neden bulunmaktayd. Fransz ekonomi
sinde bankerler dier kapitalist lkelerde olduundan daha
glydler ve Fransa'nn endstriyel gelimesi, III. Napol53 Baknz: Le Patriote Franais gazetesi, No. 475, 8 Kasm 1 790. Zikreden Cle
mens August Hoberg, "Die geistigen Grundlagen des Antisemitismus in mo
demen Frankreich" , Forschungen zur ]udenfrage iinde, 1940, cilt IV.
94

yon'un hkmranl srasnda yaad ksa bir ykseliin


ardndan, kapitalizm ncesi sosyalist eilimlerin hatr say
lr etkilerini srdrmekte olduu dier lkelerin ok gerisi
ne indi. Almanya ve Avusturya'da sadece 1870 ve 1880'ler
de, yeni ayaktakm hareketlerine olduu gibi reaksiyoner
politikalara da yatkn hale gelecek kadar kendilerini umut
suz hissettikleri dnemlerde antisemitik olan alt orta snf
lar, Fransa'da, ii snfnn da yardmyla 1848 Devrimini
ksa sreli bir zafere tadklar elli yl ncesinde antisemitik
olmulard. Toussenel'in, Rothschild'leri hedef alan, gerek
bir saanak halinde kan kitapklar arasnda en nemlisi
olan Les ]uifs, Rois de l'Epoque'yi [Yahudiler, an Krallar]
yaymlad 1 840'l yllarda, ayn zamanda devrimci alt orta
snflarn da yayn organ olan btn solcu basn kitab co
kuyla karlamt. Daha az seik ve incelikli olsa da Tousse
nel' de anlatmn bulan [savlar ve] duygular gen Marx'n
kinden ok farkl deildi ve Toussenel'in Rothschild'lere sal
drs, Bme'nin onbe yl nce Paris'ten yazd mektupla
rn olsa olsa edebi bakmdan daha yeteneksiz ama ok daha
zenilmi bir biimiydi.54 Bu Yahudiler de Yahudi bankerini
kapitalist sistemin ana simas olarak grmekle yanldlar. Ve
bu hatann gnmze dek Fransa'da belediye ve alt brok
rasi zerinde belli bir etkisi olmutur.55
54 Marx'n Yahudi Sorunu ile ilgili denemesi, alnt kayna verilmeyecek kadar
iyi bilinmektedir. Bme'nin szleri ise salt polemik amal olduundan ve ku
ramsal nitelikleri bulunmadndan bugn unutulmu olduu iin, Paris'ten
yazlm 72. mektubunu (Ocak 1832) aktaryoruz: "Rothschild Papa'nn elini
pt ... Sonunda Tanrnn dnyay yaratrken planlad dzen gerekleti. Yok
sul bir Hristiyan Papa'nn ayaklarn, zengin bir Yahudiyse elini per. Eer
Rothschild, Roma'ya % 65 yerine % 60'dan bor verseydi ve Kardinal hazretle
rine onbin dukadan daha fazla gnderebilseydi, Kutsal Babamz kucaklamas
na bile izin verilirdi. .. Btn krallar azledilip, tahta Rothschild ailesi ksayd,
dnyamz iin ne devlet olurdu ! " Briefe aus Paris, 1830-1833.
55 Belediye yesi Paul Brousse, Cesare Lombroso'nun antisemitizmle ilgili nl
almasna ( 1 899) yazd nszde bu tutumu ok gzel betimlemektedir.
Savn temel zellii u cmlelerdedir: "Kk dkkan sahiplerinin krediye
95

Ancak gdasn Yahudi bankerlerle umutsuz durumdaki


mterileri arasndaki ekonomik atmadan alan Yahudi
kart popler hissiyatn bu galeyan, tamamyla ekonomik
ya da toplumsal nedenlerden kaynaklanan benzer galeyan
lar gibi artk siyasi yaamda nemli bir etken olmaktan k
t. ili . Napolyon'un Fransa mparatorluu zerindeki yirmi
yllk egemenlii, Almanya ve Avusturya'da Birinci Dnya
Sava'nn patlak vermesinden nceki yirmi ylda yaanan
lara ok benzer bir biimde, Fransz Yahudileri iin bir re
fah ve gvenlik a olmutur.
Fransz antisemitizminin, gcn koruyan ve kilise kar
t aydnlarn kibirli tavrlaryla birlikte toplumsal antisemi
tizmden de dayankl kan yegane kolu, genel bir yabanc
dmanl ile balantlyd. zellikle Birinci Dnya Sava
'nda sonra yabanc Yahudiler, btn yabanclar simgele
yen bir klie oldular. Yerli Yahudiler ile Dou' dan gelip lke
yi "istila" edenler arasndaki aynn, btn Bat ve Orta Avru
pa lkelerinde yaplmtr. Romanyal ve Alman Yahudilere
Fransa'da nasl davranlyorsa, Polonyal ve Rus Yahudilere
de Almanya ve Avusturya'da ayn ekilde davranlmaktayd:
Almanya'da Posen'den ya da Avusturya'da Galiya'dan gelen
Yahudilere, Alsas'tan gelen Yahudilere Fransa'da davranld
gibi, zppece bir horgryle baklyordu. Ama bu aynn sa
dece Fransa'da lke sahnesini kaplayacak denli nem ka
zand. Muhtemelen de bunun nedeni, baka yerlere nazaran
ok daha fazla Yahudi kart saldrlarn hedefi haline gelen
Rothschild'lerin Fransa'ya Almanya'dan g etmi olmalar
ve dolaysyla kinci Dnya Sava'nn patlak vermesine kagereksinimi vardr, ama bu iin ne kadar dzensiz olduunu ve bugnlerde
kredinin ne kadar pahal olduunu da biliyoruz. Kk esnaf burada da suu
Yahudi bankere atyor. Btn yollar iilere kyor -yani sadece bilimsel sos
yalizm hakknda hibir ak fikirleri olmayan iilere-; herkes, ayet kapitalist
lerin genel kamulatrlmasndan nce, isimleri de kitlelere son derece aina
olan en tipik Yahudi kapitalistlerin kamulatrlmasna gidilmezse devrim ola
can dnyor".
96

dar, Yahudilerin ulusal dmanlara yaknlk duyduu y


nndeki kukunun doal hale gelmesiydi.
Modern hareketlerle karlatrldnda zararsz olan
milliyeti antisemitizm, Fransa'da hibir zaman reaksiyo
nerlerin ve ovenistlerin tekelinde olmad. Bu konuda, Da
ladier'in sava kabinesinin propaganda bakan olan yazar
jean Giraudoux, Almanlar ho tutmak iin debelenmesi bir
yana, bu modas gemi Yahudi antipatisinin snrlarn aa
mam Vichy Hkmeti ve Petain ile tamamen ayn dn
cedeydi. 56 Bu yeni silahn btn menzilini ve olanaklarn
gerekletiren [antika] antisemitizmi ortaya kartan Fransa
olduundan, baarszlk da ok daha gzle grnr oldu.
Bu adamn sonradan nl bir romanc olmas, genelde anti
semitizmin dier Avrupa lkelerinde olduu gibi ayn top
lumsal ve zihinsel lekelenmeye maruz kalmad Fransa'da
ki artlarn bir zelliidir.
Louis Ferdinand Celine'nin, akli Fransz antisemitizminde
bulunmayan bir ustalk ve ideolojik hayalgc ieren basit
bir tezi vard. lddiasna gre Yahudiler Avrupa'nn siyasi bir
varlk haline gelmesini nlemilerdi; 1 843'den beri Avru
pa'da yaanan btn savalarn nedeni buydu. Onlar birbir
lerine drerek Fransa'y da Almanya'y da harabeye evir
milerdi. Celine, bu masals tarih aklamasn, Mnih An
lamas srasnda yazd ve savan ilk aylarnda yaynlad
Ecole des Cadavres'de [ Cesetler Okulu] ( 1 938) dile getirdi.
56 Fransz antisemitik savlarnda varolan artc sreklilik iin, rnein Charles
Fourier'in Yahudi "lskaryot"u u resmediine bakn: "lskaryot, Fransa'ya
100.000 poundla gelir, yerletii kentte alt rakibi vardr, btn rakip maaza
lar batrr, byk bir servet elde eder ve Almanya'ya dner" . (Theorie des qu
atre mouvemets, 1808, Oeuvres Completes, s. 88 ve devamnda) . Ve Giraudo
ux'un 1939'a ilikin izdii u manzaraya bakn: "Gizini zmeye bouna u
ratm bir szma [harekatyla] Polonya ve Romanya gettolarndan gelen yz
binlerce Akenazi lkemize girmi ve kendi yurttalarmz saf d brakarak,
meslek adetlerini ve geleneklerini harabeye evirmi . . . ve saym, vergi, i gibi
hususlarda aratnlmalarn engellemilerdir" . 'Pleins Pouvoirs, 1939'.
97

Avrupa tarihine yeni bir aklama getirmemekle birlikte ko


nu hakknda daha nce yazlm bir kitapk olan Bagatelle
pour un Massacre [Bir Kym Hakknda Kk Bir Kitapk] ,
yaklam itibariyle olduka moderndi. Yerli ve yabanc iyi
ler ve ktler Yahudiler arasndaki btn kstlayc farkl
latrmalardan uzak durmakta ve kl krk yaran yasal neri
lerle ba antmayarak (bu Fransz antisemitizminin zgl
yanlarndan biridir) dorudan meselenin zne girmekte ve
btn Yahudilerin katledilmelerini istemektedir.
Celine'nin ilk kitab, ksmen Yahudilere ynelik bu sald
rdan memnun olan, ksmen de bunun ilgi ekici yeni bir
edebi mefhum olduunu dnen Fransa'nn ndegelen ay
dnlarnca byk vgyle karland. 57 Naziler onu her za
man Fransa'nn yegane gerek antisemitii olarak kabul
ederken, Fransa'nn yerli mal faistleri Celine'i tamamen
ayn sebeple ciddiye almadlar. Fransz politikaclarn ileri
ne ilemi saduyu da bir arlatan ve ka kabul etmeleri
ni nlemiti. Sonu olarak daima neyin daha iyi olduunu
ok iyi bilseler de, modern sorunlar hakknda hibir fikri
olmayan eski bir Fransz ovenisti Petain ile Mussolini'nin
takipisi Doriot gibi yetersiz kimseleri kullanmay srdr
mek zorunda kalan Almanlar, Fransz halkn, Yahudilerin
yokedilmesinin [ an btn sorunlarna] deva olacana
ikna etmek iin bouna uratlar. Fransa'nn resmi hatta
gayri resmi olarak Nazi Almanya'syla ibirliine hazr oldu
u yllarda byle bir durumun ortaya kmas, en mkem
mel noktasna ulat ve kamuoyunda meydana gelen b
tn dier deiikliklere ramen varln srdrd bir l-

57 zellikle Marcel Arland'n Nouvelle Revue Frnnaise'de yer alan (ubat 1938)
eletirel deerlendirmesine baknz. Arland, Celine'nin konumunun znde
"dzgn" olduu iddiasndadr. Andre Gide ise (Nisan 1938) Celine'in sadece
Yahudileri "zel [bir grup] " olarak tarif ederken gereklii deil, tam da ger
ekliin tahrik ettii yanlsamay resmetmeyi baardn dnmektedir.
98

ketle bile 1 9 . yzyl antisemitizminin, 20. yzyln yeni si


yasi amalar bakmndan ne denli etkisiz kaldn gster
mektedir. Kaklarn ve arlatanlarn hizmetine ok daha
elverili olan bir davaya Edouard Drumont gibi 20. yzyl
gazetecilerinin, hatta Georges Bemanos gibi byk ada
yazarlarn katkda bulunabilmi olmalar da mesele deil
dir.
[Btn bunlar] tayin edici bir unsur olarak Fransa'nn
eitli nedenlerle asla tam teekkll bir emperyalist parti
ortaya koyamam olmasyla balantldr. ok sayda Fran
sz smrge politikacsnn iaret ettii gibi,58 bir Fransz
Alman ittifak Fransa'nn olsa olsa dnyann paylam ko
nusunda lngiltere'yle rekabete girmesine, Afrika iin yap
lan mcadeleye katlmasna olanak verirdi. Ancak Fransa,
Byk Britanya'ya kar kopard yaygaraya ve duyduu
husumete ramen, bir biimde byle bir yarmaya srk
lenmesine izin vermedi. Fransa -nemi azalmakla birlikte
Kta Avrupas'nn nation par excellen ce'si [mkemmel, has
ulus] idi ve yle de kald. Hatta zayf emperyalist teebbs
leri bile genellikle yeni ulusal bamszlk hareketlerinin
douu ile neticelendi. stelik Fransz antisemitizmi esas
olarak tamamen Fransa-Almanya atmasndan beslendii
iin, Cezayir'in yerli Yahudiler ile Araplarn oluturduu
karma nfusu bunun iin mkemmel bir frsat oluturma
sna ramen, Yahudi Sorunu'nun emperyalist politikalarda
nemli bir rol stlenmesi neredeyse otomatik bir biimde
nlenmi oldu.59 Alman saldrganlnn Fransz ulus-devle
tini kaba ve vahi bir biimde ortadan kaldrmas, Alman
istilas ile Fransa'nn yenilgisi zerine kurulan bir Alman58 rnein baknz: Rene Pinon, France et Allemagne, 1912.
59 Cezayir'deki Yahudi Sorunu'nun baz ynleri, yazann, "Cremieux Kararname
si Neden iptal Edildi?" balkl makalesinde ele alnmaktadr (Contemporary
]ewish Record, Nisan 1943).
99

Fransz ittifak komedisi, Fransa'nn kendi nation par excel


lence'sini grkemli bir gemiten gnmze tamakta ne
denli gsz olduunu gstermitir; ama bu durum bile si
yasal yaplarnn esasn deitirmemitir.

V. ALTIN GVENLiK AGI

Antisemitik hareketlerin urad geici gerileme ile Birinci


Dnya Sava'nn patlak vermesi arasnda sadece yirmi yl
vardr. Bu dneme yerinde bir biimde "Altn Gvenlik a
"60 ad verilmitir. nk bu dnemde yaam pek az
kimse, kyametin yaklamakta olduuna dair yaplan btn
kehanetlere ramen, sahte bir gsteri ve anlalmaz bir
inat tekdzelikle almay srdren, miad dolduu kesin
bir siyasi yapnn iten ie zayfladn hissediyordu . Rus
ya'da anakronik bir despotizm, Avusturya'da rm bir
brokrasi, Almanya'da aptalca bir militarizm ve Fransa'da
bunalmdan bir trl kurtulamayan yarm gnll bir cum
huriyet; hepsi de hala ngiliz lmparatorluu'nun dnya a
pndaki gcnn glgesi altnda varlklarn srdrmeyi ba
aryorlard. Bu ynetimlerden hibiri kaale alnacak kadar
halk desteine sahip deildi, hepsi de srekli byyen bir
halk muhalefetiyle kar karyaydlar. Ama hibirinde, siya
si koullarda radikal bir deiiklii gze alabilecek bir siyasi
iradenin varlna tank olunmuyordu. Avrupa, herhangi bir
ulusun ya da toplumsal tabakann siyasi sorunlar ciddiye
alamayaca biimde ekonomik genilemeyle meguld. Si
yasal sorunlarla ilgilenen kimse olmad iin, her ey varl
n srdrebiliyordu. Chesterton'un [lngiltere'nin durumu
60 Deyim, Stefan Zweig'a aittir ve The World of Yesterday: An Autobiography'de
( 1 943) , Birinci Dnya Sava'na kadarki dnem byle nitelendirilir. (Dnn
Dnyas, Stefan Zweig, ev. Burhan Arpad, Can Yaynlan, 1985).
1 00

hakkndaki] kavrayl szleriyle, "her ey, varln inkar et


tii kendi uzantsndan ibaretti" . 6 1
Bir yandan ekonomik gler uluslararas g oyununun
baat unsuru durumuna gelirken, endstriyel ve ekonomik
kapasitede meydana gelen devasa art, saf siyasi etkenlerin
gitgide zayflamasna yol amt. Ekonomik ve endstriyel
kapasitenin onun yalnzca modern nartlar olduu [Birin
ci Dnya Sava'ndan sonraki onyllarda tekrar] farkedilin
ceye kadar, iktidarn ekonomik kapasiteyle eanlaml oldu
u dnlyordu. Ekonomik g hkmetleri peine ta
kabildi, zira kendilerini devletin iddet aralarnn sadece
ekonomik karlarn ve ulusal mlkn korunmasnda kul
lanlmas gerektiine inandrm yavan iadamlaryla birlik
te hkmetler de ekonomiye ayn ekilde iman etmekteydi
ler. ok ksa bir sre iinde, Walter Rathenau'-nun, dnya
nn kaderinin birbirini tanyan yz adamn ellerinde ol
duu saptamas belli llerde hakikat haline geldi. Bu ga
rip durum, tam da sava gereinin kitlelerin ekonomik ge
nilemenin ilahi niteliine olan gvenlerini sarst 1 9 1 4 y
lna kadar srd.
Altn gvenlik ann d grn Yahudileri dier Av
rupa halklarndan ok daha fazla yanltmt. Antisemitizm
gemie ait bir eymi gibi grnyordu ; hkmetler g
ve saygnlk kaybettike Yahudilerle daha az ilgileniyorlar
d. Devlet gittike daha slaan ve abesleen bir temsiliyet
rol oynarken, siyasi temsiliyet, nitelii srekli deien bir
tr teatral gsteriye dnme eilimi gsteriyordu -hatta
Avusturya'da, Meclis'ten daha byk kamusal ehemmiyete
sahip bir kurum olarak bizzat tiyatronun kendisi ulusal ya
amn oda haline gelinceye kadar. Siyaset dnyasnn te61 ngilizlerin durumuna ilikin mkemmel bir betimleme iin baknz: G.K.
Chesterton, The Retum of Don Quixote. Bu kitap 1927 ylna kadar yaymlan
mad, halbuki "sava ncesi iin planlanm ve ksmen savatan nce yazl
mt" .
1 01

atral nitelii ylesine barizdi ki, tiyatro gereklik alam ola


rak boy gsterebilmiti.
Byk i yaamnn devlet zerinde artan nfuzu ile dev
letin Yahudilerin hizmetine duyduu gereksinimin azalma
s, Yahudi bankerlerin karsna yokolma tehlikesini kard
ve Yahudilerin meguliyetlerinde belli deiiklikler olmas
na yol at. Yahudi topluluklar nezdinde uradklar say
gnlk ve g kayb, Yahudi bankaclndaki gerilemenin
ilk iaretiydi. Artk genel Yahudi servetini merkeziletirecek
ve belli llerde ellerinde toplayabilecek kadar gl de
illerdi. Yahudiler giderek devlet maliyesini brakarak ba
msz ilere yneldiler. Ordulara ve hkmetlere gda ve
giyecek temininden, mstakil bir Yahudi gda ve hububat
ticareti dodu. ok gemeden btn lkelerde giyim sana
yinde baa getiler; kk tara kentlerinde kurulan rehinci
dkkanlar ve maazalar, kentlerdeki byk maazalarn
ncleri oldular. Bu durum, Yahudilerle hkmetler arasn
daki ilikilerin sona ermesi anlamna gelmiyordu, bu alan
daki Yahudi says giderek azald ve dnemin sonuna gelin
diinde karlatmz manzarann balangtaki manzara
dan bir fark kalmamt: Yahudi orta snfnn geni tabaka
laryla balants kalmam ya da ok azalm nemli mali
konumlarda bulunan bir avu Yahudi birey.
Meslek yapsnda, Yahudi iadamlar snfnn bamsz
bir biimde genilemesinden daha nemli bir baka dei
iklik vard. Orta ve Bat Avrupa Yahudileri, zenginlik ve
ekonomik frsatlar bakmndan doyma noktasna ulamt.
Bu aslnda, Yahudilerin paray para iin ya da paray g
iin istediklerinin kantlanaca nokta olmu olabilir. Eski
den olsa ilerini ocuklarna, torunlarna devrederlerdi; oy
sa imdi i yaamndaki konumlarn daha da salamlatr
yorlar, byk i ve sanayinin hkmetler zerindeki etkile
rini artrmak iin mcadele ediyorlard. Ama ikisini de ha1 02

aramadlar. Aksine varlkl iadamlarnn, daha az lde


de bankerlerin ocuklar, babalarnn yollarn tutmayarak,
liberal mesleklere ya da birka kuak ncesine kadar girme
dikleri entelektel uralara yneldiler. Ulus-devletin bun
ca korktuu ey (Yahudi bir entelijensiyann ortaya kma
s) imdi gz kamatrc bir hzla gerekleiyordu. Aileden
varlkl Yahudi ocuklarnn kltrel mesleklere soyunma
lar, zellikle gazete, yayn, mzik ve tiyatro gibi kltr ku
rumlarnn byk bir oranda Yahudi mteebbislerce yr
tld Almanya ve Avusturya gibi lkelerde belirgindi.
Yahudilerin entelektel uralara [ tahsillilere] geleneksel
eilimleri ve sayglar sayesinde mmkn olan bu gelime,
Bat ve Orta Avrupa Yahudiliinin nemli tabakalarnn
ulusallamas ve entelektel bakmndan asimile olmalar
ile gelenekten gerek bir kopua sebep oldu. Siyasi adan
bu, Yahudilerin devlet korumasndan kurtulmas, dier Ya
hudilerle ortak bir yazgy paylatklarna ilikin bir bilincin
domas ve Yahudileri inler-Avrupal yapan balarn hatr
saylr llerde gevemesi demekti. Toplumsal adan ise,
Yahudi aydnlar bir grup olarak, Yahudi olmayan topluma
kabul edilme ihtiyac ve arzusu duyan ilk Yahudilerdi. Ya
hudi olmayanlarla toplumsal iliki kurmaya itibar etmemi
babalar iin mesele olmayan toplumsal ayrmclk, onlar
iin ok temelli bir sorun halini ald.
Topluma ulamann bir yolunu arayan bu grup, 1 9 . yz
ylda ayrmclk kuralna bir istisna tekil ederek topluma
kabul edilmi tek tek Yahudilerin saptad toplumsal dav
ran rntlerini kabul etmek zorunda kald. Btn kap
lar aacak olan anahtar, yzyln deha idolnn dayanl
maz kld "hretin parlak gc" n kefettiler. n hale
siyle yaamak, nl olmaktan ok daha nemliydi; bu
amala nl olann takdir edeni, eletirmeni, koleksiyoncu
su ve organizatr oldular. "hretin gc" , toplumsal ba1 03

kmdan yurtsuzlarn kendilerine bir yurt kurabilmelerini


salayan son derece gerek bir toplumsal kudretti. Baka
bir deyile Yahudi aydnlar, nl bireyleri, (tinsel baar
ulusal snrlar at iin) tanm gerei uluslararas bir
hretliler toplumuna balayan canl bir ba olmaya alt
lar ve bunu bir lde de olsa baardlar. Siyasi etkenlerde
ortaya kan ve son yirmi yldr gereklik ile grnn, si
yasi gereklik ile teatral gsterinin birbirini kolayca taklit
edebildii bir durum yaratan genel zafiyet, imdi onlara ,
ulusal nyarglarn artk geerli gibi grnmedii kaypak
bir uluslararas toplumun temsilcisi olma olana vermiti.
te yandan bu uluslararas toplumun, Yahudi yelerinin
ulusallamasn ve asimilasyonlarn kabul etmi yegane
toplum olmas son derece paradoksaldr; Avusturyal bir
Yahudi iin Fransa'da bir Avusturyal olarak kabul grmek,
Avusturya'da olduundan ok daha kolayd. Bu kuan
dzmece dnya vatandal, Yahudi kkenlerinin sz
edildiinde hak iddia ettikleri bu farz ulusallk, sonradan
sahiplerine verilen lke dnda her lkeye giri hakk tan
yan pasaportlarn andryordu.
Grnler dnyasndaki etkinlikleri, doyumlar ve mut
luluklar, bir grup olarak aslnda ne para ne de g peinde
olduklarn gsterse de, bu koullar, tam da doalar gerei,
Yahudileri nemli klmaktan baka her eyi yaptlar. Ciddi
devlet adamlar ve siyaset yazarlar kurtulutan bu yana Ya
hudi Sorunu'yla her zamankinden daha az megulken ve
antisemitizm neredeyse tamamen siyaset sahnesinden e
kilmiken, Yahudiler bu toplumun simgeleri ve onun iine
almad herkesin nefretini zerlerine eken nesneler hali
ne geldiler. 19. yzylda gelimesini etkilemi zel koullar
daki temellerini yitiren antisemitizm, kaklar ve arlatanlar
tarafndan, 1 9 1 4 sonras Avrupa'snda ortaya kan yar ha
kikatlerin ve vahi nyarglarn oluturduu uursuz bir
1 04

karma, hayalkrklklanndan ve ksknlklerden oluma


bir ideolojiye malzeme yaplabildi.
Toplumsal yanyla Yahudi Sorunu, sonunda paralanm
bir toplum olas bir Yahudi katliam etrafnda ideolojik ola
rak yeniden billurlancaya kadar, toplumsal rahatszln
katalizrne dnt iin, zgrlemi Yahudiliin ge
en yzyln burjuva toplumu iinde tad ana zellikle
rinden bazlarn ele almak art olmaktadr.

105

NC BLM

Yahudiler ve Toplum

Yahudilerin, kklerini devletin ekonomik yaamndan alan


ve kendilerini zel rollerine son derece uygun klan siyasi
cehaletleri ve antisemitizmin ierdii siyasal tehlikelere
karsnda gzlerini kr eden halka kar, otoriteden yana
nyarglar her tr toplumsal ayrmcla kar ar bir du
yarllk gelitirmelerine neden olmutu. Bu iki zellik yan
yana gelitiinde, siyasi sav ile yaln antipati arasndaki ta
yin edici fark grmek gt. Ancak mesele uradadr: Bu
iki unsur, kurtuluun tamamen kart vehelerinden do
mutu: Siyasi antisemitizm, Yahudilerin ayr bir toplumsal
yap oluturmalarndan dolay ortaya kmt, oysa top
lumsal ayrmcln dou nedeni, Yahudilerin dier top
lumsal gruplarla giderek eit duruma gelmeleriydi.
Adaletin temel gereklerinden biri olduuna kuku bulun
mamakla beraber eitlik denen kazanm, modern insanln
en byk ve en belirsiz maceralarndan birini oluturur.
Eitlik arttka, insanlar arasnda gerekte varolan farkllk
lar daha az aklanabilir olur. Bu yzden bireylerle gruplar
her zamankinden ok daha eitsiz hale gelirler. Eitlie ar1 07

tk lm gibi kanlmaz bir ortak yazg ya da Tanr gibi her


eye kadir bir varlk asndan baklmadnda, bu karma
k sonu da btn akl ile gn yzne kmtr. Eit
lik, kendisinin llebilmesini ya da aklanabilmesini sa
layacak herhangi bir lt olmakszn kendi bana dnyasal
bir olgu durumuna geldiinde, aksi halde eit olmayan in
sanlarn eit haklara sahip olaca siyasi bir rgtlenmenin
geerli bir ilkesi olarak kabul edilme ans ancak yzde bir
dir; yzde doksan dokuz yanl anlalacak; herkes gibiyse
"normal" , yazgs farklysa "anormal" olan her bireyin do
utan eit olmas biiminde dnlecektir. Eitliin, sapt
rlarak siyasi bir kavram olmaktan kartlmas ve toplumsal
bir kavram haline getirilmesi, toplumun zel gruplara ve bi
reylere ok az bir alan brakt dnemlerde ok daha tehli
kelidir, nk bu durumda szkonusu grup ve bireylerin
farkllklar ok daha ak ve grnr hale gelir.
Modern aa ynelik byk meydan okuma ve ierdii
zgl tehlike uydu: nsanlar ilk kez bu dnemde birbirle
riyle , farkllatrc koul ve durumlarn korunmasndan
yoksun olarak karlamaktayd. Modern rklk [ lgnl
] , bu yeni eitlik kavramnn [ en tehlikeli vehesini yans
tr] . Zira karmzda, koullarda olas ve dnlebilir hi
bir deiikliin, apakln zerre kadar olsun etkileyemedi
i doal farkllklar bulunmaktadr. Herkesi eitim olarak
kabul ederim, nk eitlik bunu gerektirir; kendilerine z
g nedenlerden dolay karsndakine bu temel eitlii tan
makta gnlsz davranan farkl gruplar arasndaki atma
lar son derece zalim, insafsz biimler alr, nk eitlik bu
nu gerektirir.
Bu anlamda Yahudiler eit olduka, Yahudilere zg fark
llklar da o denli artc gelmeye balad. Bu yeni farkna
var, Yahudilere kar toplumsal bir antipatinin yansra,
onlara kar belirli bir ilginin domasna da yol at. Bat
1 08

Yahudiliinin toplumsal tarihini bu karlkl tepkiler tayin


etmitir. Bununla birlikte ne bu ilgiye ne de ayrmcla si
yaset bulamt. Yahudilere kar bir siyasi hareketin do
masna sebep olmad gibi, Yahudilerin dmanlarna kar
korunmalarna da yarar dokunmad bu tepkilerin. Yine de
toplumun havasn zehirlemeyi, Yahudilerle Yahudi olma
yanlar arasndaki btn toplumsal ilikiyi mecrasndan
saptrmay ve Yahudi davran zerinde belirleyici bir etki
de bulunmay baardlar. Bir Yahudi tipinin olumas, bu iki
etkene (zel ayrmclk ve kayrma-iltimas) dayanr.
Deiik ayrmclk biimleriyle birlikte Yahudilere kar
duyulan bu toplumsal antipati, gerek anlamda toplumsal
ve ekonomik bir eitlik salanamad iin, Avrupa lkele
rinde byk siyasi bir zarara yol amad. Btn grnm
leriyle yeni snflar, kiilerin doutan yesi olduklar grup
lar eklinde gelimekteydi. Toplumun ancak bu erevede
Yahudilerin zel bir klik oluturmasn sineye ekebildiine
kuku yoktur.
Birleik Devletler'de olduu gibi, eitlik zaten varolan bir
ey gibi grlse, veri olarak kabul edilseydi, [yani] hangi
tabakadan olursa olsun toplumun her yesi yetenein ve
ansn yardmyla bir baar yksnn kahraman olabile
ceine btn yreiyle inansayd, durum tamamen baka
olabilirdi. Byle bir toplumda [rk] ayrmcl, gruplarn
kendilerini sivil, siyasi ve ekonomik eitliin dnda bula
bilecekleri bir tr evrensel yasa olan ayrm gtmenin tek
yolu olur. Sadece Yahudi meselesiyle balantl olmayan bir
yerde ayrmclk, okuluslu bir lkedeki btn doal farkl
lklar ve atmalar , iddetle, ayaktakmnn ynetimiyle
ve dpedz kaba rk kavramlaryla zmek isteyen bir siya
si hareketi billurlatrabilir. Eitlii, gerek fiziksel gerekse
tarihsel bakmdan dnyadaki en eitsiz halk zerinde ger
ekletirmeye kalkm olmas, Amerika Cumhuriyeti'nin en
1 09

tehlikeli ama bunun yansra en vaadkar paradokslarndan


birini oluturur. Birleik Devletler'de toplumsal antisemitiz
min bir gn bir siyasi hareketin son derece tehlikeli ekir
deini oluturmas mmkndr. 1 Oysa Avrupa'da toplum
sal antisemitizmin siyasi antisemitizmin douu zerinde
hemen hibir etkisi olmad.

I. PARYA VE PARVENU * ARASINDA

Toplumsal ve siyasi bakmdan ulus-devletin zerine yaslan


d devlet ile toplum arasndaki kararsz denge, Yahudile
rin topluma kabuln dzenleyen zel bir yasann doma
sna sebep oldu. Yahudiler, Bat Avrupa halklarnn sadece
komusu olarak deil, tam da bu halklarn ortasnda yaa
dklar yzelli yl boyunca her zaman toplumsal saadetleri
nin bedelini siyasi sefaletle, siyasi baarlarnn bedelini de
toplumsal hakaretle demek zorunda kalmlardr. Yahudi
lerin, Yahudi olmayan topluma kabul edilmeleri anlamnda
asimilasyonlarna ancak, hala ayn kstlamalar ve aala
yc siyasi koullar paylayor olsalar da Yahudi kitle ara
sndan sivrilmi ayrks simalar olduklar srece veya daha
Yahudiler, Avrupa lkelerinin trde halklar arasnda teki gruplardan daha
ok gze batsalar da, bundan Amerika'da dier gruplara nazaran daha ok ay
rmclk tehdidi altnda olduklar sonucu kmaz. Aslna baklrsa bugne dek
toplumsal ve ekonomik ayrmcln ykn ekenler Yahudiler deil, -doa
lar ve tarihleri gerei Amerikan halklar arasnda en eitsiz konumda yer
alan- Zenciler olmutur.
Ancak eer bu yaln toplumsal ayrmclktan bir siyasi hareket domu ol
sayd, durum deiebilirdi. O zaman Yahudiler, teki gruplar arasnda sadece
onlar, tarihlerinde ve dinlerinde, herkesin malumu bir ayrlma ilkesini dile ge
tirmi olmalar gibi basit bir nedenden dolay anszn nefretin balca nesnesi
durumuna gelebilirlerdi. Bu, Zenciler ve inliler iin geerli deildir, o yz
den Yahudilere nazaran ounlukla aralarnda daha byk farkllklar bulunsa
da, siyasi bakmdan daha az tehlike altndadrlar.
(*) Franszca: Sonradan grme, yeni zengin - .n.
1 10

sonra kurtulu ve sebep olduu toplumsal yaltm tamam


landktan sonra siyasi durumlar antisemitik hareketlerce
tehdit edilmeye balandnda izin verilmitir. Toplum, Ya
hudilere siyasal, ekonomik ve yasal eitlik tannmas mese
lesiyle kar karya geldiinde, snflarndan hibirinin Ya
hudilere toplumsal eitlik tanmaya hazr olmadn ve sa
dece ayrks Yahudileri arasna kabul edebileceini kukuya
yer brakmayacak ekilde ortaya koydu. Farkl, ayrks ol
duklarn syleyen garip iltifatlarla karlaan Yahudiler, bu
son derece belirsiz ifadenin -hem Yahudi olduklar hem de
muhtemelen Yahudiye benzemedikleri- kendilerine toplu
mun kaplarn aacan hemen farkettiler. Toplumla bu
mnasebeti istemi olmallar ki, "Yahudi olmak, ama yine
de olmamak" iin ellerinden geleni yaptlar.2
Salt grnten ibaret bu paradoksun salam bir olgusal
temeli vard. Yahudi olmayan toplum, bu yeni konuktan
kendisi kadar "eitimli" olmasn; ve davranlar "sradan
bir Yahudi"ninkinden farkl da olsa yine de bir Yahudi ol
duu iin, sradanlktan sradan olmayan bir ey yaratmas
n bekliyordu. Btn kurtulu yanllar Yahudilerin asimi
lasyonundan, yani toplum tarafndan kabul edilmelerinden,
topluma uyum gstermelerinden yanaydlar. Bunu , ya Ya
hudi kurtuluunun balca koulu ya da otomatik sonucu
olarak gryorlard. Baka bir deyile Yahudilerin yaam
koullarn iyiletirmeye alanlar, Yahudi Sorunu'nu Yahu
dilerin bak asndan dnmeye giritikleri her seferin
de, konuya hemen sadece toplumsal yanndan yaklamak
taydlar. Yahudi Sorunu'nun siyasal bir sorun olduunu
dostlarnn deil, dmanlarnn anlam olmas, Yahudi
halknn tarihindeki en talihsiz gereklerden biri olmutur.
2 Bu artc lde yerinde gzlem, liberal Protestan teolog H.E.G Paulus'un
kk, deerli risalesi Die jdische Nationalabsonderung nach Ursprung da
( 1 83 1 ) , yer almaktadr. Zamann Yahudi yazarlarnn eletirilerine muhatap
olan Paulus, asimilasyon temelinde bir tedrici bireysel kurtulutan yanayd.
'

111

Kurtuluu savunanlarn, sorunu bir "eitim" sorunu (ba


langta Yahudi olmayanlar kadar Yahudilere de uygulanan
bir dnce) olarak sunmak eilimindeydiler.3 Her iki kamp
ta da nclerin "eitimli" , hogrl , kltrl kiilerden
olumas doal grlmekteydi. Elbette bunun, Yahudi olma
yan hogrl, eitimli ve kltrl kiilerin toplumsal olarak
sadece ayrks, eitimli Yahudilerle temas kurmalar gibi bir
sonucu oldu. Eitimli kimseler arasnda nyarglarn kaldrl
mas gerei, sratle tek tarafl bir mesele haline geldi ve so
nunda sadece Yahudilerden kendilerini eitmeleri istendi .
Ancak bu eselenin sadece bir yzdr. Yahudilerden,
sradan Yahudiler gibi davranmayacak kadar eitimli olma
lar istenirken, te yandan sadece Yahudi olduklar, yaban
c, egzotik bir cazibeleri olduu iin kabul grmekteydiler.
Bu tutum kaynan 18. yzyldan, aka "yeni insanlk r
nekleri"ne (Herder) ihtiya olduunu belirten yeni bir h
manizmden alyordu. Bu rnek insanlarla kurulacak iliki,
insanln her tryle olas bir yaknl mmkn klacakt.
Mendelssohn'un zamanndaki "aydn" Berlin'de, Yahudiler
herkesin insan olduunun canl bir kant olarak sunuldu
lar. Bu kuan gznde Mendelssohn ile Markus Herz'in
dostluu, insan onurunun her an yeniden hayat bulabilece
inin bir ifadesiydi. Ve hatta Yahudiler horlanan, bask al
tnda tutulan bir halk olduklar iin, bu adan insanln
daha saf, daha ibret verici bir rneini oluturmaktaydlar.
Sonralan yanl zikredecek ve suistimal edecek "Asya'dan,
bizim buralara kadar srklenmi yabanc bir halk" cmle
sinin sahibi, samimi Yahudi dostu Herder'di.4 O ve dier
3 Bu tutum, ifadesini Wilhelm V Humboldt'un 1809 tarihli "Uzman Gr"nde
bulmaktadr: "Devlet Yahudilere saygy retemez, ancak insanlk d ve n
yargl dnceleri kaldrabilir . . . ". !snar Freund, Die Emancipation der]uden in
Preussen, 1 9 1 2 , il, 270.
4 J.G.Herder, "ber die politische Bekehrung der Juden", Adrastea und das 18.
]ahrhundert, 1802 iinde.
112

hmanistler, 18. yzyln "yeryznde arad" ,5 kendileri


ninse ancak yzyllk komularnda bulduu "insanln
yeni rnekleri"ni bu szcklerle selamlyorlard. nsanln
temelde bir olduunu vurgulamaya can atan bu adamlar,
insanln evrensel bir ilke olduunu daha etkili bir biim
de gstermek amacyla, Yahudilerin kkenini gerekte ol
duundan daha yabanc, dolaysyla daha egzotik olarak
sunmak istediler. Bylelikle insanln evrensel bir ilke ol
duu daha etkili bir biimde kantlanabilecekti.
18. yzyl dnmnde, Fransz Yahudilerinin kurtulduu,
Alman Yahudilerininse bu ynde herhangi bir umut ya da ar
zu beslemedii ilk birka onyl zarfnda Prusya'nn aydnlan
m entelijensiyas, "dnyadaki btn Yahudilerin gzlerinin
Berlin'deki Yahudi topluluuna evrilmesini" salad.6 Bunun
nedeni byk lde Lessing'in Bilge Nathan'nn salad
haan ya da bunun yanl yorumlanm olmasndan kaynak
lanyordu: nsanln rnekleri haline geldikleri iin "bu yeni
insanlk numuneleri"nin ayn zamanda tek tek de adamakll
birer insan-bireyler olmalar gerekiyordu.7 Mirabeau bu d
nceden ok etkilenmi ve rnek olarak Mendelssohn'u an
mt. 8 Herder, eitimli Yahudilerin nyarglardan ok daha
uzak olacaklarn umuyordu, nk "Yahudiler, bizlerin vaz
gemesi ok zor ya da olanaksz bulduu kimi siyasal nyar
glardan uzak"tlar. O sralarda varln srdren "yeni ticari
imtiyazlar" tanma alkanlna kar kan Herder, "Yahudi5 Herder, Briefe zur Befrderung der Humanitaet ( 1 793- 1797), 40. Brief.
6 Felix Priebatsch, "Die judenpolitik des frstlichen Absolutismus im 17. und
18. Jahrhunder", Forschungen und Versuche zur Geschichte des Mittelalters und
der Neuzeit iinde, 1915, s. 646.
7 Oysa Lessing'in bylesi kuruntular yoktu. Moses Mendelssohn'a yazd son
mektubunda ne istediini son derece ak bir biimde belirtmiti: "En ksa ve
en gvenli yoldan Hristiyansz ve Yahudisiz bir Avrupa" . Lessing'in Yahudilere
kar tutumu konusunda baknz: Franz Mehring, Die Lessinglegende, 1906.
8 Baknz: Honore Q.R. de Mirabeau, Sur Moses Mendelssohn, Londra, 1 788.
113

lerin Yahudilikten" , "eski, marur ulusal nyarglar [ndan] ,


. . . amza ve kurumlanna ait olmayan adetler" den "kurtul
malannn gerek yolunun eitimden getiini" dnyor
du . Bu sayede Yahudiler " tamamen insanileebilecek" ve
kendilerini "insanln bilim ve kltrnn gelimesi"nin
emrine verebileceklerdi.9 O sralarda Goethe, Polonyal bir
Yahudinin yazd bir iir kitab ile ilgili yapt deerlendir
mede, airin "Hristiyan bir etudiant en belles lettres'ten [ede
biyat rencisi] daha fazlasn beceremediini" sylyor ve
"s, yzeysel teamllerin ardnda gerekten sahici, kesin bir
g beklerken, sradanlk ve aleladelikle karlam" olmak
tan yaknyordu. 10
Bu abartl iyi niyetin yeni yeni Batllam, eitimli Yahu
diler zerinde yaratt ykc etkiler ve Yahudilerin toplum
sal ve psikolojik durumlar zerindeki tesirleri hakknda ne
kadar durulsa azdr. Sadece kendi insanlar arasndan ayrk
slklar ile sivrilmelerini bekleyen, "onlarla dierleri arasn
da keskin bir farkllk" gren moral bozucu bir taleple yz
yze olmalar yetmiyormu gibi, hkmetlerce de bu "ayr
ln yasallatrlmas" isteniyordu; 1 1 Hatta onlardan insanl
n ayrks rnekleri olmalar isteniyordu. Kltrl Avrupa
toplumuna "kabul edilmelerinin asl bileti" , Heine'mn dedi
i gibi din deitirmeleri deildi; bu ve sonraki Yahudi ku
aklarn elinden kimseyi hayalkrklna uratmamak iin
umutsuzca didinmekten baka ne gelirdi? 12
9 ].G. Herder, "Ueber die politische Bekehrung der Juden", a.g.e.
10 Johann Wolfgang v. Goethe'nin, Jsachar Falkensohn Behr ile ilgili deerlendir
mesi, "Gedichte eines polnischen Juden, Mietau ve Leipzig", 1 772, Frankfur
ter Gelehrte Anzeigen iinde.
11 Friedrich Schleiermacher, "Briefe bei Gelegenheit der politisch theologischen
Aufgabe und des Sendschreibens Hausvaeter" , 1 799, Werke iinde, 1846, B
lm 1 , Cilt V, 34.
12 Ancak bu, Herder, Goethe, Schleiermacher ve dier gen kuak yelerinin d
ncelerinden hi haberdar olmayan Moses Mendelssohn iin geerli deildir.
Mendelssohn, benzersiz biri olduundan sayg gryordu. Yahudi dininin sk
1 14

Asimilasyonun henz takip edilecek bir gelenek halini al


mad, ancak kendilerine zel yetenekler ihsan edilmi bir
avu Yahudi iin geerli olduu, Yahudilerin topluma kabul
edililerinin ilk onyllannda her ey yolunda gitti. Kendile
rini yurttala kabul eden ilk lke olan Fransa, Yahudiler
iin siyasal bir cennetti. Bu arada Prusya'nn da [Yahudiler
iin] toplumsal adan grkemli bir lke haline geldii g
rlyordu . Mendelssohn'un dnemin pek ok nl sima
syla yakn ilikiler kurduu "aydn Bedin" ise henz iin
bandayd. Mendelssohn'un Yahudi olmayan toplumla
olan balantlarnn, Avrupa tarihinin neredeyse her dne
minde eitimli Yahudileri ve Hristiyanlan biraraya getiren
bilimsel balarla ortak pek ok yan bulunmaktayd. Yeni
ve artc olan, Mendelssohn'un dostlarnn bu ilikileri
kiisel olmayan, ideolojik, hatta siyasal amalarla kullan
malaryd. Mendelsshon, bu trden btn gizli saiklerden
syrlmt ve sanki bu ayrks toplumsal konumunun ve z
grlnn, hala "mlkn (Prusya kralnn) en aa sa
kinleri"nden olmasyla bir ilgisi bulunduunu sezmi gibi,
yeri geldike yaamak zorunda olduu koullardan son de
rece memnun olduunu belirtiyordu. 1 3
bir savunucusu olmas, halefleri iin doal bir durum olan, Yahudi halkyla
balarn tmyle koparmasn olanaksz klyordu. Kendisini, "ynetici ulus
tan efaat dilemekten baka aresi olmayan, bask gren bir halkn mensubu"
olarak grmekteydi (baknz: "Lavater'e Mektup", 1 770, Gesammelte Schriften
iinde, cilt VII, Bertin, 1930) ; yani Mendelssohn, ahsna gsterilen olaand
saygnn, halkna kar gsterilen olaand aalamaya kout olduunu hep
bilmitir. Sonraki Yahudi kuaklardan farkl olarak bu aalamay paylama
d iin kendini de ayrks biri olarak grmemiti.
13 Lessing'in, "Avrupa'nn en kle lkesi" diye tarif ettii Prusya, Mendelssohn
iin "imdiye dek insanlan ynetmi en bilge prenslerden birinin sanatlann ve
bilimlerin gelimesini destekledii, ulusal dnce zgrln gerekletir
mi, yle ki hayrl etkileri mlknn en aa sakinlerine dek ulam" bir
devletti. Bu "en bilge prens"in, Yahudi bir filozofun Berlin'e girmesini ne denli
zorlatrd ve Mnzjuden'lerinin [Paragz Yahudiler] btn ayrcalklara sa
hip olduklan bir srada bu filozofa "korunmu Yahudi" olarak nizami bir stat
bile tanmad dnlrse, bu cmertlie amamak elde deildir. Hatta
115

Siyasal ve sivil haklara kar bu kaytszlk, Mendels


sohn'un zamannn eitimli ve aydn kiileriyle kurduu
masum ilikilerden de uzun mrl oldu ve Berlin'in grp
grecei en parlak topluluu biraraya getiren Yahudi kadn
larn salonlarna tand. Bu kaytszln bsbtn bir kor
kuya dnmesi iin, Prusya'nn 1 806'daki yenilgisini ve
Napolyon Yasalar'nn Almanya'nn pek ok blgesini etkisi
altna alarak, Yahudilerin kurtuluu meselesini kamunun
gndemine getirmesini beklemek gerekti. Kurtulu, "geri
kalm" Yahudi halkla birlikte eitimli Yahudileri de zgr
letirecek ve pekala farknda olduklar gibi toplumsal ko
numlarnn zerine dayand u paha biilmez ayrm da
silip sprecekti. Kurtulu nihayet gerekletiinde, areyi
Hristiyanla gemekte grenler en fazla asimile olmu Ya
hudilerdi. Yahudi olmay, kurtulutan nce deil sonra teh
likeli bulmalar ve Hristiyanla gemeyi daha katlanlabi
lir grmeleri olduka dikkat ekicidir.
Bu salonlar arasnda en temsil edici olan, Almanya le
inde gerekten de karma denebilecek bir topluluun bira
raya geldii Rahel Varnhage'nin salonuydu . Varnhage'nin
zgn, allmadk zekas, insanlara kar boucu ilgisi ve
gerekten tutkulu doasyla biraraya geldiinde, onu Yahu
di kadnlar arasnda en parlak ve en ilgi ekici sima yapma
ya yetmiti. Rahel'in " tavan aras"ndaki sade, gsterisiz
ama nl suarelerde, "aydn" aristokratlar, orta snftan ay
dnlar ve tiyatro oyuncular -yani Yahudiler gibi, saygdeer
[soylu] cemiyete mensup olmayan btn herkes- biraraya
geliyordu. Dolaysyla Rahel'in salonu, tanm gerei ve bi
linli olarak toplumun kenarna ilitirilmiti ve toplumun
Mendelssohn, btn eitimli Almanlarn dostu olan bu adam, diyelim Leip
zig'deki arkada Lavater'i grmeye kalktnda, pazara gtrlen bir kz
iin denenle ayn vergiyi demek zorunda olduunun farkndayd, ama bir
gn bile olsun bu koullarn dzeltilmesi ile ilgili hibir siyasi giriimde bu
lunmad biliniyor.
116

ne adetlerini ne de nyarglarn paylayordu.


Yahudilerin toplum tarafndan asimile edilme sreleri
nin, adeta Goethe'nin Wilhelm Meister'inin (ilerde orta s
nflarn eitiminde balca rnek oluturacak olan bir ro
man) eitimi iin nerdii dsturlar izlemi olmas son de
rece artcdr. Bu kitapta soylular ve oyuncular tarafndan
gen bir burjuvaya, bireyselliini nasl sunaca ve oynaya
ca, bylelikle bir burjuvann olu olmak gibi mtevazi bir
statden, soylulua nasl terfi edecei retilir. Orta snflar
ve Yahudiler, yani yksek aristokrat evrelerin dnda kal
m olanlar iin her ey "ahsiyet"e ve onu ifade etme yete
neine balyd. Gerekte [zaten] olduu eyin roln nasl
yapacan bilmek, en nemli ey gibi grnyordu. Bir z
gllk olarak Almanya'da Yahudi Sorunu'nun bir eitim so
runu olarak grlmesinin, bu ilk balang noktasyla ya
kndan ilgisi vard ve gerek Yahudilerin gerek Yahudi olma
yan orta snflarn eitim konusundaki filistenizm'lerinde,
[ tu tuculuklarnda] gerekse Yahudilerin liberal mesleklere
hcum etmelerinde etkisi olmutu.
tk Berlin salonlarnn btn bys, gerekten de kii
lik, benzersiz ahsiyet, kabiliyet ve ifade gcnden baka
bir eye dayanmyordu. Ne rtbe, para, baar, ne de edebi
n, neredeyse hudutsuz bir iletiimi ve engel tanmayan bir
teklifsizlii tek bana mmkn klan bu benzersizliin ye
rini alabilirdi. Bir Hohenzollern prensinin Louis F erdi
nand'la, banker Abraham Mendelssohn'la, ya da bir siyaset
yazar ve diplomat olan Friedrich Gentz'in, sonralar ar
modern romantik ekoln bir yazar olacak olan Friedrich
Schlegel'le -btn bu insanlar, Rahel'in "tavan aras"nn n
l ziyaretilerinden sadece birkayd- biraraya geldii, ger
ek kiilikler arasndaki bu ksa karlamalar, bu esiz bu
luma yerinin evsahiplerine gre "yaamn en byk zevk
lerini tayan bir gemi gibi batt" 1 806 ylnda sona erdi.
117

Aristokratlarla birlikte romantik aydnlar da antisemitik ol


dular ve her iki grupda da, Yahudi dostlarndan vazgeme
seler de, masumiyet ve grkem kalmad.
Alman Yahudilerinin toplumsal tarihindeki gerek d
nm noktas, Prusya'nn yenildii zaman deil, hkmetin
Yahudilere siyasi haklar dnda btn sivil haklar tanyan
Belediye Yasas'n kard 1 808 tarihi oldu. 1 807 Bar An
lamasyla birlikte Prusya doudaki eyaletleriyle birlikte Ya
hudi nfusunun ounluunu da yitirdi; topraklarnda b
raklan Yahudiler herhalkarda "korunmu Yahudiler"di,
yani zaten sivil haklara bireysel ayrcalklar eklinde sahip
tiler. Szkonusu belediye yasas sadece bu ayrcalklar ya
sallatrmaktayd ve mr, 1 8 1 2 tarihli kurtulu fermann
dan daha fazla oldu ; Napolyon'un lmnden sonra Po
sen'i ve oradaki Yahudi halk yeniden egemenliine alan
Prusya, o zaman yoksul Yahudilere bile siyasal haklarn ve
rilmesi anlamna gelen 1 8 1 2 tarihli ferman feshederken,
szkonusu belediye yasasna dokunmad.
Yahudilerin durumlarnn fiilen iyiletirilmesi asndan
pek fazla siyasi nemi olmasa da, Prusyal Yahudilerin o
unluunun yaad eyaletlerin yitirilmesiyle birlikte bu ni
hai kurtulu fermanlar devasa toplumsal sonulara yol at.
1 807'den nce Prusya'nn korunmu Yahudilerinin says,
toplam Yahudi nfusunun yzde 20'si kadard. Kurtulu ka
rarnamesinin kartlmasyla Prusya'daki korunmu Yahudi
ler ounluu oluturdular; "yabanc Yahudiler"in sadece
yzde l O'u kontrast oluturmas amacyla olduu gibi bra
kld. Servet sahibi, eitimli "ayrks Yahudiler"in son derece
avantajl grnmelerini salayan o koyu yoksulluk ve geri
kalmlktan oluan arka plan, bylelikle ortadan kalkt.
Toplumsal baar ve psikolojik zsayg iin bir kyas temeli
salamas asndan son derece zsel olan bu arka plan, bir
daha asla Napolyon ncesi durumuna geri dnemedi. Po118

lonya eyaletleri 1 8 16'da yeniden ele geirildiinde, eskiden


"korunmu olan" (imdi ise Yahudi inanc tayan Prusya
yurttalar diye anlan) Yahudilerin says hala yzde 60 ci
varndayd. 14
Toplumsal adan bakarsak bunun anlam uydu: Prus
ya'daki geri kalan Yahudiler, karsnda ayrks simalar ola
rak kalacaklar yerli arka planlarn yitirmilerdi. Bzl
m, daralm da olsa bu kez kendileri, bireyin ifte bir zor
lua katlanmak zorunda olduu bir arkaplan oluturmak
taydlar. "Ayrks Yahudiler" , bu kez de sadece Yahudiydi
ler; horlanan bir halkn temsilcileri olmak dnda, ayrks
deildiler. Hkmet mdahaleleri de yaratt toplumsal et
ki bakmndan bundan daha az kt deildi. Sadece hk
metle elikisi olan, dolaysyla Yahudilere aka dman
lk besleyen snflar deil toplumun her tabakas, ahsen ta
ndklar Yahudilerin, devletin ayrks nlemler almaya ha
zr olduu gzde bir grubun mensuplar olarak ok da ay
rks bireyler olmadklarnn az ok farkna varmt. "Ay
rks Yahudiler"i korkutan ey de zaten hep bu olmutu.
Berlin sosyetesi Yahudilerin salonlarn sratle terketti.
1808'e gelindiinde bu buluma merkezlerinin yerini ok
tan rtbeli brokratlarn ve st orta snf yelerinin evleri
almt. Dnemin saysz yazmalarndan grlebilecei gi
bi aristokratlar kadar aydnlar da hakaretamiz baklarn,
hemen hi tanmadklar Dou Avrupal Yahudilerle ok ya
kndan bildikleri Berlin'in eitimli Yahudilerine yneltmeye
balamlard. Berlinli Yahudiler bir daha asla ayrks olma
nn kolektif bilincinden doan o zsaygy elde edemeye
ceklerdi. Bundan byle hepsinin bir Yahudi olsa bile Yahudi
olmadn kantlamas gerekti. Kendini, "geride kalm din
kardeleri"nin o bilinmeyen kitlesinden ayrmas artk ye14 Baknz: Heinrich Silbergleit, Die Bevlhermgs und Berufsverhltnisse der ]uden
im Deutschen Reich, Cilt 1, Berlin, 1930.
1 19

terli olmayacak, -ayrkslndan dolay kutlanacak bir birey


olarak- "Yahudi olmak"tan, dolaysyla bir btn olarak Ya
hudi halkndan syrlmas gerekecekti.
"Yahudi" hayaletini kefeden siyasal antisemitizm deil,
toplumsal ayrmclk olmutur. Yahudi birey ile "her yerde
olan ve hibir yerde olmayan, genel Yahudi" arasnda ilk
aynn yapan yazar, 1 802'de Yahudi toplumu ve Yahudilerin
topluma kabulleri iin byl bir denek olarak eitime
duyduklar alk zerine ineli bir talama kaleme alm
olan karanlk bir gazeteciydi. Yahudiler burada filisten ve
tredi bir topluluun "ilkesi" olarak resmediliyordu . 1 5 Bu
baya edebiyat paras, Rahel'in salonunun birka mmtaz
mdavimince okunmakla kalmad, byk romantik air
Clemens von Brentano'nun, yine filisten olanla Yahudi ola
nn zdeletirildii son derece nktedan bir yaz yazmas
na da esin kayna oldu.16
Karma bir toplumun o ilk pastoralliinden yitirilenleri
baka hibir lede ve baka hibir zaman geri dndrmek
mmkn olmamtr. Bir daha asla hibir toplumsal grup,
yrei ve akl zgr Yahudilere barn amamtr. Yahudi
lerle dost olmann nedeni ya cretkarlk veya "acaiplikleri"
ile etrafa heyecan vermeleri olabilirdi; ya da bu dostluun,
hemcinslerinin parya yaplmasna kar bir protesto nitelii
tamas. Ama siyasal ve sivil dlanmlar olmaktan ktk
lar her yerde, Yahudiler toplumsal paryalar haline geldiler.
15 C.W. E Grattenauer"in geni bir kesim tarafndan okunan 1802 tarihli Wider
diejuden isimli risalesinden ok nce, 1 79 1 tarihli Ueber die physische und mo
ralische Vefassung der heutigen ]uden isimli bir baka risalede Berlin'deki Ya
hudilerin nfuzuna zaten iaret edilmiti. Bu ilk risale Allgemeine Deutsche
Bibliothek, 1 792, cilt CXII'de deerlendirilmiti, ama hemen hi kimse onu
okumamt.
16 Clemens Brentano'nun "Der Philister vor, in und nach der Geschichte"si,
1808'de Napolyon'a kar mcadele amacyla kurulmu olan yazar ve vatanse
verlerin nl kulb Christlich-Deutsche Tischgesellschaft iin yazlm ve
okunmutur.
1 20

Bir grup fenomeni olarak asimilasyonun gerekte sadece


Yahudi aydnlar arasnda yaandn akldan karmamak
nemlidir. llk eitimli Yahudi Moses Mendelssohn'un aa
yurttalk statsne ramen Yahudi olmayan topluma kabul
edilmesi bir raslant deildir. Saray Yahudileri ve Bat'daki
halefleri olan Yahudi bankerlerle iadamlan toplum tarafn
dan asla kabul grmedikleri gibi, kendileri de zaten gzle
grnmez gettolarnn dar snrlarndan kurtulmak iin hi
bir aba gstermediler. Balangta btn bozulmam tre
diler gibi, iinden geldikleri, sefaletten ve yoksulluktan iba
ret karanlk arka planlarndan gurur duyuyorlard; sonralan
her yandan saldrya uradklarnda, Yahudi kitlelerin yok
sulluk hatta geri kalmlklarna ilgi duymaya baladlar, zira
bu, kendi gvenlikleri iin bir sav, bir simge haline gelmiti.
Endieli ve rkek de olsa yava yava Yahudi eriatnn kat
istemlerinden uzaklamak -dinsel gelenekleri asla tamamen
terketmediler- zorunda kaldlar, ama Yahudi kitlelerden or
todoksiye uymalarn istediler. 17 zerk Yahudi topluluu
nun zlmesi onlar, sadece Yahudi cemaatlerini yetkililere
kar koruma konusunda deil, devletin yardmyla bu top
luluklar zerinde hakimiyet kurmak konusunda da son de
rece istekli hale getirdi. Dolaysyla yoksul Yahudilerin "bir
yandan hkmete te yandan zengin din kardelerine olan
ifte bamllklar" ak bir gerekti.18
1 7 rnein Rothschild'ler 1820'lerde , Yahudi ocuklarn genel bir eitimden
gemelerini isteyen reformculann etkisini krmak iin Frankfurt'taki kendi ce
maatlerine yaptklan yardmn byk blmn geri ektiler. Baknz: lsaak
Markus jost, Neuere Geschiche der Israelien, 1846, X, 102.
18 A.g.e. , IX, 38.-Saray Yahudileri ve onlarn ayak izlerinden yryen zengin
Yahudi bankerler, Yahudi topluluunu brakmay asla istememilerdir. Devlet
grevlilerine kar topluluun temsilcileri ve hamileri gibi hareket etmilerdir.
Kendilerine sk sk bu topluluklar uzaktan ynetmeleri iin resmi yetkiler ta
nnmtr. Bu da Yahudi topluluklarnn eski zerkliklerinin temelini oymu
ve ulus-devlet tarafndan yklmadan ok nce ierden yklmalanna neden ol
mutur. Kendi "ulus"u iinde monarik emeller besleyen ilk Saray Yahudisi,
1 6 . yzylda Saksonya'nn Elektr Prensi'ne levazm tedarikinde bulunan
1 21

1 9 . yzylda kullanlan adlandrmayla Yahudi "soylular" ,


Yahudi topluluklarna egemen oldular. Ama ne toplumsal
ne de corafi olarak bu topluluklarn yeleriydiler. Bir bak
ma tpk Yahudi olmayan toplumun olduu gibi Yahudi
toplumunun da dnda duruyorlard. Bireysel olarak parlak
meslek yaanlan olan ve efendilerinden hatr saylr ayr
calklar alm bu kimseler, son derece snrl toplumsal fr
satlara sahip bir tr ayrkslar topluluu oluturuyordu. Sa
ray toplumunun doal olarak hakir grd, Yahudi olma
yan orta snfla da i balantlarndan yoksun bu kiilerin
toplumsal temaslar, en az ekonomik ykselilerinin ada
ekonomik koullardan bamsz olmas kadar toplumun ya
salarnn dnda yer almaktayd. Bu yaltlmlk ve bam
szlk hali onlar iin ekseriyetle bir g ve gurur [grnt
sne ve tasavvuruna kaynaklk ediyordu] . 18. yzyl bala
rnda anlatlan u anekdot bu durumu rneklemektedir:
"Soylu ve kltrl bir hekim, aralarnda bir prens bulun
mad, hkmette de bir rolleri olmad halde bu Yahudi
gururunun hikmetinin nereden geldiini kibarca sorduun
da . . . bir Yahudi ona u cevab verir: Aramzda prens olma
yabilir, ama onlar yneten biziz . " 1 9
Bu gurur, ayrcalkl Yahudiler arasnda yava d a olsa or
taya kan ve gelien snf kibirinin neredeyse tam tersidir.
Kendi insanlar arasnda mutlak prensler olarak hkm s
ren bu kimseler, kendilerini yine de primi inter pares [ eitler
arasnda birinciler] olarak hissediyorlard. "Btn Yahudi
lerin ayrcalkl Rabbisi" , "Kutsal Topran Prensi" olmakla
Pragh bir Yahudiydi. Rabbilerin ve btn topluluk nderlerinin kendi aile
yeleri tarafndan seilmesini talep etmiti. (Baknz: Bondy-Dworsky, Gesc
hichte der ]uden in Boehmen, Maehren und Schlesien, Prag, 1906, il, 727). Saray
Yahudilerini kendi cemaatlerine diktatr yapma uygulamas 18. yzylda ge
nelleti ve 19. yzylda "soylular"n kural halini ald.
19 Johani jacob Schudt ]dische Merhwrdigheiten, Frankfurt, a.M., 1 7 1 5- 1 7 1 7 ,
I V, E k 48.
,

1 22

duyduklar iftihar, efendilerinin onlara sunabilecei unvan


larla karlatrlamayacak kadar bykt. 20 18. yzyln or
talarna kadar, "Neque in toto orbi alicui nationi inservimus"
[u yeryznde hibir ulusa kle deiliz] diyen o Flaman
Yahudisiyle tamamen ayn fikirde olacaklard ve ne nce ne
de sonra "eitimli Hristiyan"n verdii u cevab hibir za
man tam olarak idrak edemeyeceklerdi: "Ama bu bir avu
Yahudinin mutluluu anlamna gelir. Halk, kendini ynete
meyen, yabanc bir egemenliin uyruunda, iktidarsz ve
onursuz, dnya yznde sersefil bir yabanc, bir av hayva
n, corpo * ( ! ) gibi grlmtr. "21
Snf kibri ancak farkl lkelerden devlet bankerleri arasn
da i balantlar kurulduunda ortaya kt; bunu ok ge
meden nde gelen aileler arasnda evlenmeler izledi ve o za
mana dek Yahudi toplumunca bilinmeyen, gerekten ulusla
raras bir kast sistemiyle sonuland. Eski feodal tabakalar ve
kastlar sratle yok olup, yerlerini yeni snflara braktklar bir
srada ortaya kt iin, bu durum Yahudi olmayan gzlem
cilere son derece gz kamatrc geliyordu. Yahudi halkn,
son derece yanl bir biimde Ortaa'n bir kalnts olduu
sonuca varlan bu yeni kastn yakn bir tarihin rn olduu
farkedilememiti. Bu gelime ancak 19. yzylda tamamland
ve saysal olarak ta atlasa yz kadar aileyi ieriyordu. Ama
herkesin gz bu ailelerin zerinde olduundan, bir btn
olarak Yahudi halk da kast olarak grlmeye baland.22
Geri Saray Yahudilerinin siyaset tarihinde ve antisemi
tizmin douunda nemli rolleri vard, ama eninde sonun(*) Et ygn

20 Selma Stern, Jud Suess, Bedin, 1929, s. 18 ve devamnda.


21 Schudt, a.g.e., l, 19
22 Bir Hristiyan olan Friedrich Ruehs btn Yahudileri bir "tccar kast" olarak
tanmlamaktadr. "Ueber die Ansprche der Juden an das deutsche Brger
recht" , Zeitschrift f.r die neueste Geschichte, 1815.
1 23

da iadamlarnn oullan olan Yahudi aydnlarla ortak bir


takm ruhsal zellikleri, davran kalplan olmasayd, top
lumsal tarih onlar kolayca gzden karabilirdi. Yahudi
soylular Yahudi halk zerinde tahakkm kurmak istiyor
lard, bu yzden onlardan ayrlmak istemediler. Kendi in
sanlarndan ayrlmak ve topluma kabul edilmek istei, Ya
hudi aydnlarn bir zelliiydi; her iki grup da ayrks ol
duklar duygusunu, evrelerinin yarglarna son derece uy
gun den bir duyguyu paylamaktaydlar. Servet sahibi
"ayrks Yahudiler" , kendilerini Yahudi halknn ortak yaz
gsnda bir ayrkslk olarak hissediyorlard. Hkmetler de
onlarn yararllklarn ayrks buluyordu. Eitim grm
"ayrks Yahudiler"se, kendilerini hem Yahudi halkndan
ayr hem de ayrks insanlar olarak gryor ve toplum tara
fndan da bu biimde kabul gryorlard.
Din deitirmek gibi u bir noktaya varm olsun olma
sn, asimilasyon hibir zaman Yahudilerin bekas nnde
gerek bir tehdit oluturmamtr.23 Din deitirenler ho da
karlansalar red de edilseler, bunun nedeni onlarn Yahudi
olmalaryd ve onlar da bunun ok iyi farkndaydlar. Ei
timli Yahudilerin oluturduu ilk kuaklar yine de Yahudi
kimliklerinden kurtulmay itenlikle istiyorlard. Bme u
ac szleri sarfetmiti: "Yahudi olmamdan dolay kimileri
beni knayacak, kimileri ayn nedenle vecek, bazlar bun
dan dolay beni mazur grecek, ama kimse bunu dnme23 Bir program olarak Yahudilerin toplum tarafndan asimile edilmesinin karma
evliliklerden ziyade ekseriyetle din degitirmeye yol am olmas, ok az bi
linmekle beraber dikkate deger bir olgudur. Ne yazk ki istatistikler bu geregi
aydnlatacag yerde gizlemektedir, zira dnm ve dnmemi Yahudi eler ara
sndaki btn birlemeler karma evlilikler olarak deerlendirilmektedir. An
cak biliyoruz ki Almanya'da kuaklardr vaftiz edilen ama yine de tamamen
Yahudi kalan saysz aile bulunmaktayd. Dnm bir Yahudinin ailesini nadi
ren, Yahudi evresini ise daha da nadiren brakm olmas bu durumu akla
maktadr. Herhalkirda Yahudi ailesi, Yahudi dininden ok daha koruyucu bir
g oldugunu kantlamtr.
1 24

mezlik etmeyecek" . 24 Yine de 18. yzyl dnceleriyle ye


timi bu insanlar, Hristiyanlarn ve Yahudilerin olmad
bir lkenin zlemi iindeydiler; kendilerini bilime ve sana
ta adamlard ve bir Yahudi bankere her ayrcal ve onuru
veren hkmetlerin, Yahudi aydnlan ala mahkum et
meleri onlar son derece rencide etmekteydi. 25 1 9 . yzyl
balarnda Yahudi kitleler arasna kattmlmann korkusuy
la yaplan din deitirmeler, imdi gnlk ekmei karmak
iin bir zorunluluk halini almt. [Bu zoraki vaftiz ve temel
insan onuruna reva grlen bu muamele] btn bir Yahudi
kuan devlete ve topluma kar daha sert bir muhalefete
itti. "nsanln bu yeni rnekleri" arasnda izzet-i nefis sa
hibi herkes birer asi kesildi. Zamann en reaksiyoner hk
metleri Yahudi bankerlerden destek ve mali yardm grdk
leri iin, bu isyanlar bilhassa kendi halklarnn resmi tem
silcilerine kar iddet ieriyordu. Zengin Yahudiler ile Ya
hudi aydnlar arasndaki bu atmann nda bakmadan,
ne Marx'n ne de Brne'nin Yahudi kart szlerini anla
mak mmkndr.
Ancak bu atma btn iddetiyle sadece Almanya'da
kendini gsterdi. Yzyln antisemitik hareketlerinden de
daha uzun mrl olmad. Avusturya'da, antisemitik bask
nn btn etkisini hissettirdii 1 9 . yzyln bitiminden ev
vel szclk edebilecek Yahudi bir entelijensiya bulunmu
yordu. Zengin din kardeleri gibi bu Yahudiler de Habsburg
monarisinin koruyuculuuna snmay yelediler ve an
cak Sosyal Demokrat Parti'nin iktidara geldii Birinci Dn
ya Sava'ndan sonra sosyalist oldular. Bu kuraln, yegane
olmamakla beraber en nemli istisnas, Heine, Brne ve
Marx geleneinin en son temsilcisi olan Karl Kraus'tu. Kra
us, bir yandan Yahudi iadamlarna, te yandan rgtl bir
24 Briefe aus Paris, 74. mektup, ubat 1832.
25 A.g.e., 72. mektup.
1 25

n klt olarak Yahudi gazeteciliine seleflerinden bile da


ha sert ithamlarda bulunmutu; zira Kraus, Yahudi devrim
ci geleneinin bulunmad bir lkede, ok daha tecrit edil
mi bir durumda yaamaktayd. Kurtulu kararnamesinin,
btn hkmet ve rejim deiikliklerine ramen varln
koruduu Fransa'da az sayda Yahudi aydn ne yeni bir sn
fn ncs olabilmiler, ne de entelektel yaamda nemli
bir rol oynayabilmilerdi. Buradaki Yahudilerin davran
rntlerini, Almanya'da olduu gibi ne kltr ne de bir
program olarak eitim oluturmaktayd.
Bylesi ksa mrl gerek bir asimilasyon sreci, baka
hibir lkede Alman Yahudilerinin tarihinde olduu kadar
tayin edici olmamtr. Bu dnemde, bir halkn gerek n
cleri, Yahudileri sadece kabul etmekle kalmayp, onlarla
biraraya gelmek iin de anlalmaz bir isteklilik gstermi
lerdi. Alman toplumundan bylesi bir kesinlikle silinip gi
den baka bir tutum da olmamtr. Yahudilerle olan iliki
lerin asla dier ilikiler gibi doal bir hal alamam olma
snda bu tutumun izlerini ayrt etmek mmkndr. En iyi
halde bir program olarak kald, en kt halde de garip ve
heyecan verici bir deneyim. Bismarck'n "Alman aygrlarn
Yahudi ksraklarla iftletirme" hakkndaki herkese ma
lum szleri, [Yahudilerin topluma kabulne dair] hakim
bak asnn en kaba ifadesinden baka bir ey deildir.
Her ne kadar ilk eitimli Yahudilerden asiler kmsa da,
bu toplumsal durumun uzun vadede etkili bir isyanclktan
ok belli bir uyum gelenei yaratmas son derece doaldr.26
"Sradan" Yahudilere kar ayrmclk gderken bir yandan
ayn [burjuva evresinden] Yahudi olmayan birine nazaran
eitimli bir Yahudinin gzde evrelere kabulnn genelde
26 Kendini kuran bu yegane isyan gelenegi, bu gelenege ait olanlar onun varlg
nn pek farknda olmasalar da, "bilinli parya" (Bemard Lazare) olmutur. Ay
n yazann u yazsna baknz: ""Parya Olarak Yahudi. Gizli Bir Gelenek", ]e
wish Social Studies, cilt VI, say 2 ( 1 944) .
1 26

ok daha kolay olduu bir topluma kar uyumlu davranan


Yahudilerin kendilerini "genelde Yahudi"den aka ayrma
lar, bylelikle tam da Yahudi olduklarn gstermeleri gere
kiyordu; komular arasnda eriyip gitmelerine hibir hal ve
artta gz yumulmad. Kendilerinin tam olarak anlamadkla
r bir belirsizlii akliletirmek iin "sokakta insan, evde Ya
hudi" gibi hareket ettiler.27 Aslnda bu hal, sokakta da baka
larndan farkl olma duygusuna da varmt, nk onlar Ya
hudiydiler. te yandan "sradan Yahudiler" gibi olmadkla
rndan evde de baka Yahudilerden farklydlar.
Kendini ayn klma, ayrt etme zerine younlam bu
kesintisiz abayla belirlenmi asimile olmu Yahudilerin
davran rntleri, her yerde kabul edilebilir olan bir Ya
hudi tipi yaratmt. Ulusallk veya dinle tanmlanmak yeri
ne Yahudiler, yeleri, belli ruhsal tutum ve tepkilerin "Ya
hudilii" oluturduu varsaylan zet bir toplamn payla
an bir toplumsal gruba dntrldler. Baka bir deyile
Yahudilik ruhsal bir nitelik, Yahudi Sorunu da her Yahudi
birey iin aprak bir ahsi sorun haline geldi.
Trajik bir abayla farkllama ve ayrlma yoluyla topluma
uymaya alan bu yeni Yahudi tipinin, "korkak Yahudi"yle
ne kadar az ortak yan varsa, Yahudi bir gazetecinin saldrya
urad her seferinde Yahudilik savunucularnn temcit pila
v gibi tekrarladklar "peygamberlerin varisi ve adaletin yer
yzndeki eli" soyutlamasyla da o kadar az ortak yan vard.
Yahudilik savunucularnn Yahudisi, aslnda paryalarn
ayrcalklar olan ve toplumun kenarnda yaayan Yahudi
isyanclarn sahip olduu -insanlk, incelik, nyargsz ol
mak, adaletsizlie duyarllk gibi- niteliklerle donanmt.
27 Bat Avrupa'daki asimilasyona kitabe oluturabilecek kadar mkemmel olan
bu formln bir Rus Yahudisi tarafndan, ilk kez lbranice olarak dile getiril
mi olmasnda ironik bir yan vardr. Bu szler Judah Leib Gordon'un branice
bir iirinden alnmadr, Hahitzah ami, 1863. Baknz: S.M.Dubnow, History of
the]ews in Russia and Poland, 1918, il, s. 228.
1 27

Sorun uradayd ki bu niteliklerin peygamberlerle bir ala


kas yoktu ve daha da kts bu Yahudiler ne Yahudi top
lumuna ne de Yahudi olmayan toplumun gzde evrelerine
yeydiler. Asimile olmu Yahudiliin tarihinde hi de
nemli olmayan roller oynamlard. te yandan, meslek
ten Yahudi dmanlarnn tarif ettii biimiyle "genelde Ya
hudi"nin arzettii nitelikler, baarl olmak isteyen bir son
radan grmenin sahip olmas gereken niteliklerdi; yani in
sanilikten uzaklk, hrs, kstahlk, klece yaltaklanma, ne
kma kararll. Buradaki sorun da bu niteliklerin ulusal
niteliklerle bir ilgisinin bulunmamas ve stelik Yahudi ia
dam snfndan tiplerin Yahudi olmayan topluma hemen
hi rabet etmemeleri ve Yahudi toplum tarihinde ok k
k bir rol oynamalaryd. Karalanm ve lekelenmi halk
lar ve snflar varolduka, Yahudi toplumunda da baka yer
lerde de her kuak emsalsiz bir yeknesaklkla bu parya ve
sonradan grme niteliklerini yeniden retecektir.
Ancak Yahudierin 1 9 . yzyl Avrupa toplumundaki top
lumsal tarihlerinin olumasnda u unsur belirleyici olmu
tur: Belli llerde her kuaktan her Yahudinin belli bir za
manda toplumun tamamen dnda kalp parya olmaya de
vam m edeceine, yoksa kkenini daha fazla saklamayp,
"halknn giziyle birlikte kend,i kkeninin gizini de ak ede
rek" , moral bozucu koullarda topluma uyum gsterip par
venu mu [sonradan grme] olacana karar vermesi gerek
miti.28 Bu ikinci yol zordu, zira aslnda bu sfatla anlacak
gizler de yoktu ve oluturulmalar gerekmiti. Rahel Varnha
gen'in resmi toplum dnda toplumsal bir yaam kurma y
nndeki benzersiz abas baarszla uradndan beri
paryann da sonradan grmenin de yollar, biri uyumlulu
un dieri srekli bir pimanln olmak zere eit lde
28 Bu forml Kari Kraus 191 2'de yazmt. Baknz: Untergang der Welt durch
schwarze Magie, 1925.
1 28

yalnzln u yollan olmutur. Bir iki uygun durumda tam


da modem bir duyarlla evrilmi olan ortalama Yahudinin
bu karmak ruh hali, belirsiz bir duruma dayanmaktayd.
Yahudiler ayn anda, sonradan grme olamaynca parya ol
mann zntsn duymakta, kiisel ayrcalklar iin eit
haklar elde etmek uruna halklarna ihanet etseler sonradan
grmenin vicdan azabyla kvranmaktaydlar. Ama bir ey
kesindi: ayet toplumsal yaamn btn bu belirsizliklerin
den uzak durmak isteyecek olsalar, u gerekten vazgeme
leri gerekecekti: Yahudi olmak, ya ayrcalkl bir st snf
mensubu olmak ya da Bat ve Orta Avrupa'daki gibi sadece
entelektel ve bir lde yapay dayanmann paras olabil
dikleri ayrcalksz bir kitleye mensup olmak demekti.
Ortalama Yahudilerin toplumsal yazglarn, ebedi ve eze
li karar almadaki zrleri belirlemekteydi. Toplum da onla
r akllarn devirmeye zorlamamt, zira Yahudilerle ili
kiyi ekici klan kesinlikle durumlarndaki ve karakterle
rindeki bu belirsizlikti. Bu anlamda asimile olmu Yahudi
lerin byk blm hem ltufkar hem de talihsiz bir alaca
karanlkta yaamaktaydlar ve kesinlikle bildikleri tek ey,
baarnn da baarszln da Yahudi olmalar gereiyle
zlmez bir biimde kaynam olduuydu. Onlar iin Yahu
di Sorunu btn siyasi anlamn bir kerede ve sonsuza dek
yitirmi, zel hayatlarna musallat olmutu ve btn ceber
rutluuyla kiisel kararlarn etkilemekteydi. "Sokakta in
san, evde Yahudi" sz btn acmaszlyla gerek olmu
tu: Siyasi sorunlar arptlarak, Yahudilerin isel deneyimle
ri ve zel duygularyla zmeye altklar saf birer sapkn
lk noktasna gelmiti; zerinde dnlm, tanlm po
litikalardan ok tutkunun ngrlemez yasalaryla ok da
ha iyi ynetilebilecek olan bu zel varolu alan tka basa,
kamusal nitelikli, zmlenememi sorunlarn ar ykyle
dolup tamaktayd.
1 29

"Genelde Yahudi"ye benzememek, ama yine de Yahudi


kalmaya devam etmek; Yahudi deilmi gibi yapmak, ama
yine de bir Yahudi olduunu yeterince ak biimde gster
mek hi de kolay bir i deildi. Ne bir sonradan grme ne
de "bilinli bir parya" (Bernard Lazare) olan ortalama bir
Yahudi, ancak toplumsal yabanclamaya doutan yabanc
olmann btn olas ruhsal veheleri ve deikenleri iinde,
yoruma ak bo bir farkllk duygusu ortaya koyabilirdi.
Dnya belli lde barl kald srece bu tutumun hi
bir kt sonucu olmad, hatta kuaklar boyunca bir modus
vivendi [geici anlama] ilevi grd. Yapay biimde karma
klatrlm isel bir yaama younlamak, Yahudilerin
"tuhaf ve heyecan verici" olmalarn isteyen toplumun akla
aykr taleplerine tepki gstermek; balangta , toplumun
daima yar hayranlk gsterip yar reddettii oyuncu ve vir
tzlerin sahip olduu, kendini dolayszca ortaya koymak
ve ifade etmek gibi nitelikler gelitirmelerine yardm ol
mutur. Yahudiliklerinden biraz utanan, biraz vnen asi
mile olmu Yahudiler, bu kategoriye girmekteydiler.
Burjuva toplumunun kendi devrimci geleneklerinin ve
anlarnn ykntlar arasndan kard bu sre, ekono
mik doygunluun yol at can skntsnn o kara hayale
tine ve siyasal sorunlara kar genel bir kaytszlk duygusu
na eklendi. Yahudiler, vakit geirilecek insanlar oldular.
Akran olarak grlmekten ktka Yahudiler daha da eki
ci ve elenceli insanlar haline geldiler. Bireye tutkulu bir il
giyle ve elence amacyla yaklaan burjuva toplumu, insan
normundan farkllat oranda, gizemli bir ktlk ya da
gizli bir fenalk tadna inanlan her eyde bir ekicilik
bulmaya balad. Toplumun kaplarn Yahudilere aann bu
yakc tercih olduu kesindir; bylelikle bu toplumun er
evesi iinde Yahudilik, ruhsal bir nitelik olarak arptldk
tan sonra, kolayca soysuzlatrlarak bir ktlk haline ge1 30

tirildi. Aydnlanmann insani olan her eye kar duyduu


hogr ve merakn yerini, egzotik, normal d ve farkl
olana kar hastalkl bir ehvet ald. Toplum yaamndan
byle saysz egzotik, normal olmayan, farkl tipler gelip
'
gemitir, ama hibiri siyasal sorunlarla bu denli ilgili ol
mamt. Bu nedenle kmekte olan bu toplumda sadece
Yahudilerin rol , toplumsal bir meselenin dar snrlarn
aan bir boyut kazanmtr.
Naml yabanclar olarak "ayrks Yahudiler"i, fin-de-siecle
[yzyl sonu ] Fransa'snn Faubourg salonlarna gtren tu
haf yollar takip etmeden nce, "ayrks Yahudiler"in her za
man iine dtkleri kendini aldatma olgusunun incelikli
bir rneini veren yegane byk insan unutmamak gereki
yor. yle grnyor ki, her beylik dnce en az bir kiide
"tarihsel byklk" denen eye ulama ans buluyor. "Ay
rks Yahudiler"in bu byk insan, Benjamin Disraeli idi.

II. KUDRETLl BYC29

[BEN]AMIN DlSRAELl'NlN KAR1YER1]

Yaamndaki balca ilgi konusu Lord Beaconsfield'n kari


yeri olan Benjamin Disraeli, iki zellikle sivrilmektedir: Bi
rincisi, biz modemlerin baya bir ifadeyle " ans" dedii
miz , oysa baka alarn nnde saygyla eildii " talih
baht" adyla anlan bir tanrsalla, tann vergisi yeteneklere
sahip olmasdr. kincisi, talihe aklanmas pek kolay ol
mayan ok daha mkemmel, sk bir bala bal olan bu
adam meslek yaamnda ykselmek dnda herhangi bir
eyi kafasn takmam da olsa, kariyerist olarak nitelemeyi
29 Bu balktaki ibare, Sir John Skleton'un 1867'de yazd Disraeli ile ilgili bir
oyundan alnmadr. Baknz: WE Monypenny ve G.E. Buckle, The Life of Ben
jamin Disraeli, Earl of Beaconsfield, New York, 1929, il, 292-93.
1 31

olanaksz klan akl ve dgcnn masum gamszl.


Kendini dlanm hissetmenin ne denli aptalca olduunu;
"farkl giyinerek, salarn tuhaf biimde tarayarak, yadrga
tc bir ifade tarz ve az kalabal ile"30 Yahudi varln
daha da belli klmann kendisi ve bakalar iin ne denli he
yecan verici ve meslek yaam asndan ne kadar yararl
olabileceini grmesini salayan ey, bu masumiyetti. Her
hangi bir Yahudi aydndan ok daha byk bir tutku ve
utanmazlkla yksek sosyeteye kabul edilmek iin elinden
geleni yapt; ama Yahudi aydnlar arasnda sadece Disraeli,
paryaln doal kerameti olan ansn [ve gamsz neesini]
nasl koruyacann srrn kefetmiti ve daha en bandan
beri "yukarya ykselmek iin" asla ba ememesi gerekti
ini biliyordu.
Siyaset oyununu , kendini mkemmel oynad rolne
kaptrmann dnda, tpk bir tiyatro sanats gibi oynad.
Yaam ve meslek hayat, -prensesine, ngiltere kraliesine
nce romantiklerin mavi ieini sonra da emperyalist n
giltere'nin uhaieini sunan- prens olarak boy gsterdii
bir peri masal gibi okunabilir. ngiliz smrgeleri, zerinde
gnein asla batmad; prensin her an, sisli, soluk Lond
ra'dan prensesiyle kaamak yapmak isteyecei gizemli As
yal Delhi'siyle bir periler lkesiydi. Bu, aptalca ve ocukca
grnebilir, ama bir e, Lady Beaconsfield'in gzdesi lorda
yazd u satrlarn aynsn kocasna yazarsa, btn kural
lara kar [salanm] gibi grnen byle bir mutluluun
n;nde susmaktan baka bir ey yaplamaz: "Benimle pa
rafu iin evlendiini biliyorsun, ama bunu yeniden yapman
gerekseydi, bu kez ak iin yapacan biliyorum" .31 Bura
da, ruhunu eytana satmak zere olan biri szkonusuydu,
30 Morris S. Lazaron, Seed of Abraham, New York, 1930, "Benjamin Disraeli", s.
260.
31 Horace B. Samuel, "The Psychology of Disraeli" , Modemities iinde, 1914.
1 32

ama eytan bu ruhu istemiyordu; tanrlar ona yeryzndeki


btn mutluluklar bahetmilerdi.
Disraeli, tamamen asimile olmu bir aileden gelmekteydi;
aydnlam bir beyefendi olan babas, sradan lmllerin
frsatlarndan yararlanabilsin diye olunu vaftiz ettirmiti.
Disraeli'nin Yahudi toplumu ile pek az ilikisi bulunmak
tayd ve Yahudi dini ile adetlerinden bihaberdi. Yahudilik
onun iin bandan itibaren diledii gibi eip bkebilecei,
gerek bilgiyle engellenmemi bir kken sorunuydu . Bu
yzden Yahudi olmayan biri Yahudilie nasl bakyorsa ,
Disraeli de bu geree ayn biimde bakyordu . Yahudi ol
mann bir engel oluturmak kadar bir imkan da olabilecei
ni dier Yahudilerden ok daha ak bir biimde kavramt.
Basit, mtevazi bir adam olan babasndan farkl olarak hi
bir eyi "adalar arasndan sivrilmek" ten32 daha ok ve
sradan bir lml olmaktan daha az istemedii iin, "zey
tuni teni [ ne] ve kmr karas gzleri"ne yle bir biim ver
meye balad ki "bir kudret imgesi gibi uzanan kubbemsi
aln"yla -tabii ki bir Hristiyan mabedi* olmayacakt- "g
rp grlecek hibir canl yarata" benzemiyordu.33 Her
eyin "kendisi ile sadece lml olanlar arasndaki ayrm"a,
kendi ans olan "yabancl"nn berkitilmesine bal oldu
unu igdsel olarak biliyordu.
Btn bunlar topluma ve kurallarna ilikin benzersiz bir
kavraya iaret etmektedir. "Yn iin su olan bir ey, se
kinler iin sadece bir erdemsizliktir"34 szlerinin Disraeli'ye
ait olmas anlamldr. (Ve bu szler, 1 9 . yzyl toplumunun
32 ] .A. Froude, Disraeli hakkndaki Lord Beaconsfield ( 1 890) isimli yaam yk
sn yle bitirir: "Yaama admn atarken amac, kendini btn adalarn
dan ayrmakt, bu yzden vahi bir hrs kanlmazd; sonunda cesurca oyna
d eli kazand" .
( * ) "Temple", ayn zamanda "akak" anlamna da gelmektedir -n.

33 Sir John Skleton, a.g.e.


34 Kendi roman olan Tancred'de, 1847.
1 33

yava yava ve iten ie ayaktakmnn ve yeralt dnyas


nn ahlakna batmakta olduunu derin bir kavrayla ortaya
seren szlerdir) . Bu kural bildiinden, onlara kar dlay
clk ve ayrmclk taslayan evrelerin haricinde anslarnn
pek olmadn da biliyordu; bu sekin muhitler, tpk y
nlar gibi Yahudilii bir su olarak grd nispette, bu
"su " u her an ekici bir " erdemsizlik" e dntrmek
mmkn olabilirdi. Disraeli, egzotizmi, yabancl, gizem
lilii, byleyicilii ve gizli kaynaklardan devirdii gc,
bu klkta ve toplum iinde sergilemeyi amalamt. Muha
fazakar Parti'yi semesini salayan, ona parlamentoda bir
sandalyeyi , babakanlk makamn ve en nihayet , ama
nem bakmndan sonuncu olmamak zere toplumun s
rekli hayranln ve bir kralienin dostluunu kazandran,
bu toplumsal oyunda sergiledii ustalkt.
Baarsnn nedenlerinden biri oyununu itenlikle oyna
masnda yatyordu. Daha tarafsz olan adalar zerinde,
oyunculukla "mutlak bir itenlik ve hesapszlk"35 karm
bir izlenim brakmaktayd. Bunu ancak, ksmen zellikle Ya
hudi etkisi tayan her eyden uzak yetitirilmi olmasndan
ileri gelen gerek bir samimiyet salayabilirdi.36 Ama Disra
eli'nin vicdan rahatl bir ngiliz olarak domasndan kay
naklanyordu. ngiltere, Ortaa'da kovulmalarndan yzler
ce yl sonra Yahudilere kaplarn atnda ne Yahudi kitle
lerini tanyordu ne de yoksul Yahudileri; 1 7. yzylda lngil
tere'ye yerleen Portekiz Yahudileri zengin ve eitimli kim
selerdi. Rusya'daki pogromlar nedeniyle modern Yahudi
glerinin balad 1 9 . yzyln sonuna kadar Londra'da
yoksul Yahudilere ve bununla birlikte Yahudi kitleler ile var35 Sir john Skleton, a.g.e.
36 Disraeli kendisi yle yazyor: "Irkmn arasnda domadm ve onlara kar
byk bir nyargyla yetitirildim" . Disraeli'nin aile yaps hakknda zellikle
bakn: joseph Caro, "Benjamin Disraeli, Juden und Judentum" , Monatsschrift
fr Geschichte und Wissenschaft desjudentums, 1932, 76. Yl.
1 34

lkl din kardeleri arasnda farkllamaya rastlamak olanak


szd. Disraeli'nin zamannda Kta Avrupas'ndaki biimiyle
bir Yahudi Sorunu bilinmiyordu, nk Yahudiler sadece
ngiltere'de yaknlk bulmulard. Baka bir deyile ngiliz
"ayrks Yahudiler" , Kta Avrupa'sndaki kardeleri gibi ay
rks olduklarnn farknda deillerdi. Disraeli, "modern za
manlarn en zararl retisi"37 olan insanlarn doal eitlii
fikrinden kmseyici bir dille bahsettiinde, "bir ngilizin
haklarn nsan Haklar'na yeleyen" Burke'nin bilerek ar
dndan gidiyor; ama gerekte bir avu sekinin ayrcalklar
nn yerini, herkese tannan eit haklarn aldn grmezden
geliyordu. Yahudilerin gerek artlarndan ylesine blhaber
di ve Yahudi soyunun modern topluluklar zerindeki etkisi
ne ylesine inanmaktayd ki aka unu talep edebilmek
teydi: "Yahudiler Kuzeyli ve Batl insanlktan, uygar ve ki
bar uluslarda kamusal yaama tad veren ve kamu duygusu
nu ykselten kiilerin payna dmesi gereken saygy ve te
vecch grmektedir sadece" .38 Yahudilerin lngiltere'deki
siyasal nfuzu Ro thschild'lerin ngiltere kolu etrafnda
odakland iin, Napolyon'un yenilgisinde Rothschild'lerin
de paynn bulunmas Disraeli'yi son derece gururlandryor
du ve Disraeli, siyasi grlerini bir Yahudi olarak neden
aka dile getiremeyeceini anlayamyordu.39 Vaftiz edilmi
bir Yahudi olarak phesiz herhangi bir Yahudi topluluu
nun resmi szcs olmad, ama Yahudi halkn siyasal ola
rak temsil etmesini bilen ve bu ynde gayret gsteren yzy
lnn ve tarznn yegane Yahudisi olduu da bir gerekti.
"Kendi hakkndaki temel gerei, bir Yahudi olduu"nu40
asla inkar etmeyen Disraeli, Yahudi olan her eye kar, an37 Lord George Bentinck, A Political Biography, Londra, 1852, 496.
38 A.g.e., s . 491 .
3 9 A.g.e. , s . 497 ve devamnda.
40 Monypenny and Buckle, a.g.e. , s . 1507.
1 35

cak onlar hakkndaki cehaletinin yanabilecei bir hayranlk


beslemitir. Ancak bu konularda gururla cehaletin kanmas,
yeni asimile olmu btn Yahudilerin bir zelliiydi. Byk
farkllk uradayd ki Disraeli, Yahudilerin gemii ve bug
n hakknda hemen hibir ey bilmiyordu ve bu yzden ba
kalannn, korku ve kibirin damgasn tayan davranlarn
yar bilinli alacakaranlnda dile getirdikleri eyi, o byk
bir yalnlkla syleme cretini gsterebiliyordu.
Disraeli'nin Yahudi olmann olanaklarn, normal bir hal
kn siyasal emelleriyle lme yeteneinin siyasal sonular
ise ok daha ciddi oldu; neredeyse otomatik olarak Yahudi
etkisi ve rgtlenmesi hakknda, bizlerin genellikle antise
mitizmin ok daha kt biimlerinde rastladmz trden
eksiksiz bir dizi kuram gelitirdi. Her eyden nce kendini
aslnda "seilmi rkn seilmi kiisi"41 olarak gryordu.
Bunun kendi meslek yaamndan daha iyi bir kant da ola
mad: Adsz ve parasz bir Yahudi, sadece birka Yahudi
bankerin yardmyla lngiltere'nin bir numaral adam olu
vermi; parlamentonun en sevilmeyen kiilerinden biri ba
bakanla ykselmi ve uzun sredir "onu bir arlatan gibi
gren ve parya muamelesi yapan" kimselerin gerek sevgi
sini kazanmt.42 Siyasal baar Disraeli'yi asla doyurmad.
Londra sosyetesine girmek, Avam Kamaras'n fethetmek
ten ok daha nemli ve zordu ve -"her iki partiden de poli
tikaclarn ykselmesini salayan ama toplumsal adan sa
kncal olanlar kesin olarak dlayan sekin bir zmre"43
olan- Grillion Yemek Kulb'ne ye olmak, Majestelerinin
bir bakan olmaktan tartmasz ok daha byk bir zaferdi.
Btn bu tatl zevkler, Kralie'nin samimi dostuluu ile ta
landrlm oldu . Zira lngiltere'de monari, anayasal ulus41 Horace S. Samuel, a.g.e.
42 Monypenny and Buckle, a.g.e. , s. 147.
43 Ag.e.
1 36

devletin kesin denetimi altnda btn siyas imtiyazlarn


yitirmi bile olsa, ngiliz toplumunda kazand tartmasz
stnl srdrmekteydi. Disraeli'nin zaferinin bykl
llrken, Muhafazakar Parti'deki sekin meslektala
rndan Lord Robert Cecil'in 1 850'lerde sert bir saldrya
kar onu u szlerle savunabildiini unutmamak gerekir:
"Disraeli'nin kapal kaplar ardnda sylediklerini herkes
syleyebilir ama kimse Disraeli gibi bunlar aka, uluorta
syleyemez" .44 Aslnda Disraeli'nin en byk nihai zaferi
uydu: Kamu alannda, uluorta sylendiinde onun houna
gitmeyecek, koltuklarn kabartmayacak bir eyi kimse ka
pal kaplar ardnda da syleyemezdi.
Daima zamana uymu olmas ve saysz yaam ykcs
nn onu dier byk adamlardan daha iyi anlamas Disra
eli'nin talihiydi. O, hrsn cisimlemi haliydi. Bu gl tut
ku , grld kadaryla ne bir ayrma ne de farklla gz
yuman ve izin veren bir yzylda Disraeli'nin ahsnda orta
ya kmt. Btn dnya tarihini 1 9 . yzyl kahramanlk
idealine gre yorumlam olan Carlyle, Disraeli'nin elinden
unvan almay reddettiinde kesinlikle hata yapyordu . 45
adalarndan hibiri, btn zgl baarlarndan soyul
mu byklk kavramyla Carlyle'nin kahramanlarna Dis
raeli kadar denk dmezdi; roln ciddiye alan, doutan
deha sahibi Byk lnsan' maharetle oynayan ve masals da
lavereler eviren, elendirici sanatkarlklar sergileyen bu
arlatandan baka kimse 1 9 . yzyl sonlarnn deha konu
sundaki llerini bu denli eksiksiz dolduramazd. Siyaset
iler, i dnyasnn can skc meselelerini Doulu tadlara
sahip birer ryaya eviren bu arlatana sevgi duyuyorlard;
44 Robert Cecil'in yazs, Torylerin en etkili organlar olan Quarterly Review'de
kmtr. Baknz: Monypenny ve Buckle, a.g.e., s. 19-22.
45 Bu olay, 1874 gibi ge bir tarihte olmutu. Carlyle'nin Disraeli iin "lanetli bir
Yahudi" , " gelmi gemi en berbat adam" dedii sylenir. Baknz Caro, a.g.e.
1 37

ve toplum da Disraeli'nin cin fikirli kurnazlklarnda bir ka


ra by kokusu aldnda, bu "kudretli byc" ann
kalbini gerekten kazanm oldu.
Disraeli'nin kendini dier lmllerden ayrdetme emeli
ve aristokrat topluma duyduu zlem, kendi zamannn ve
lkesinin orta snflar iin tipik bir durumdu. Muhafazakar
Parti'ye girerek, daima "Whigler'i dman, Radikalleri mtte
fik" tutan bir politika izlemesi, siyasal nedenlere ya da eko
nomik saiklere dayanmyor, onun toplumsal emellerinden
kaynaklanyordu.46 Hibir Avrupa lkesinde orta snflar, en
telijensiyalarn kendi toplumsal durumlaryla uzlatracak
yeterli zsaygy gelitirememilerdir; bu yzden aristokrasi,
btn siyasi nemini oktan yitirdiinde bile toplumsal le
i belirlemeyi srdrebilmitir. Mutsuz Alman filisteni "tanr
vergisi kiilii"ni, soyluluun knden zuhur eden ve
aristokratik unvanlar burjuvazinin parasna kar korumak
iin zorunlu olan kast kibrine kar umutsuz mcadelesi s
rasnda kefetmiti. Bulank kanba kuramlar ve evlenmele
rin sk denetim altna alnmas daha ziyade Avrupa aristok
rasisinin yakn dnemine ait fenomenlerdir. Disraeli, aristok
rasinin istemlerini karlamak iin gerekli olan eyi, Alman
filistenlerinden ok daha iyi biliyordu. Burjuvazi toplumsal
stat elde etmek amacyla ne yaptysa aristokratik kibri kan
drmay baaramad, nk kast zmresinin en nemli ge
sinden, bireysel aba ve erdemle ilgisi olmayan, sadece do
umdan gelen aristokratik gururdan uzakt. Bu "tanr vergisi
kiilik"in, geliimi iin bireyin abasn ve eitimini gerektir
diini yadsmas mmkn deildi. Disraeli "kastn gururuna
kar rkn gururunu kard" nda,47 ne sylenirse sylensin
46 Bu szler Lord Salisbury'nin Quarterly Review'de, 1869, yaymlanan bir yazsn
da gemektedir.
47 E.T.Raymond, Disraeli, The Alien Patriot, Londra, 1925, s. 1 .
1 38

Yahudilerin [soylulua benzer] toplumsal statsnn sonra


dan edinilmi [burjuva ahlak ve baar anlayna] deil, sa
dece douma bal olduunu biliyordu.
Hatta Disraeli bir adm daha ileri gitmiti. Yllar getike
ok sayda zengin orta snf mensubunun unvan satn ald
n gren aristokrasinin kendi deeri hakknda son derece
ciddi kukulara srkleneceini biliyordu. O nedenle, ol
duka amiyane ve popler dgcyle, ngilizlerin "sonra
dan grme ve melez bir rktan olduklarn, oysa kendisinin
saf kan Avrupal olduu"nu, "bir ngiliz asilzadesinin yaa
mn esas olarak Arap yasalarnn ve Suriye adetlerinin d
zenlendi"ini, "cennetin kraliesinin bir Yahudi olduu"nu
ya da "askerlerin Rabbn sa elinde Yahudi rknn ieini
tuttuu"nu korkmadan syleyerek, onlar kendi oyunlarn
da malup etti.48 Ve en sonunda "artk ngiltere'de aristok
rasi kalmadn, nk aristokrasinin asl niteliinin, hay
van-insann stnl"49 olduunu sylediinde, daha son
ralar burj uva ve tredi rk grleri iin kalk noktas
olan modern aristokratik rk kuramlarnn en zayf noktas
na dokunmu oluyordu.
Yahudilik ve Yahudi halkndan olmak, asimile olmu Ya
hudiler arasnda basit bir doum gereine dnerek, soy
suzlamt. Balangta bu, belli anlan ve umutlar payla
an belli bir din, belli bir ulusallk anlamna gelmekteydi ve
ayrcalkl Yahudiler arasnda bile hala en azndan belli eko
nomik avantajlarn paylalmas demekti. Yahudi entelijensi
yasnn laiklemesi ve asimilasyonu, seilmi bir halka ait
olma bilinci dnda, eski an ve umutlardan geride hibir
ey brakmayacak ekilde, zbilinci ve kendilerine dair yo
rumlarm deitirdi. Seen ve reddeden tanrya inanmadan
kendilerinin seilmi olduuna inananlar sadece "ayrks Ya48 Srayla H.B. Samuel, a.g.e. , Disraeli, Tancred, ve Lord George Bentinck.
49 Roman Coningsby'de, 1844.
1 39

hudiler" deilse de, bu bo tarihsel misyon anlayndan tam


gelimi bir rk retisi kartan yegane kii Disraeli idi. Dis
raeli, bu Semitik ilkenin, "doamzdaki tinsel olan her eyi
temsil" ettiini, " tarihin inilerinin ve klarnn asl
zmlerini [burada] bulduklar"n; "dil ve din" ne olursa ol
sun, "tarihin kilidi" olan "rkn her ey" demek olduunu;
nk "rk sadece tek bir eyin oluturduunu , onun da
kan olduunu" ve "sadece tek bir aristokrasi olduunu ,
onun da, mkemmel dzenin karmam rk"ndan oluan
"doann aristokrasi"si olduunu iddia etmeye hazrd.50
Bununla daha modem rk kuramlar arasndaki yakn ili
kiyi aklamaya gerek yok. Ve Disraeli'nin kefi, rksal ide
olojilerin toplumsal aalk duygusuyla mcadelede ne denli
yararl olabildiklerinin de bir kantdr. nk rk retileri
nihayetinde ok daha uursuz ve dolaysz siyas amalara
hizmet etmilerse de, makul ve ikna edici gelen ou yanlar
nn u gerekte yatt da dorudur: Herhangi birinin, kendi
ni rksal vasf gereince doumla seilmi bir aristokrat ola
rak hissetmesini salamlardr. Bu yeni seilmi kimselerin
sekinlere, seilmi birka kiiye ait olmamalarnn -ki bu
her eyden nce bir soylunun gururunun ikin bir paras
dr-, ama seilmilii durmadan bymekte olan bir ayakta
kmyla paylamak zorunda kalmalarnn bu retiye ciddi
bir zarar dokunmamtr, nk seilmi bir rka ait olma
yanlar da saysal olarak ayn oranda bymekteydiler.
Ancak Disraeli'nin rk retileri, toplumun kurallarna
ilikin olaand bir kavrayn sonucu olduu kadar, asi
mile olmu Yahudilerin zgl laikleme srelerinin de bir
rnyd. Yahudi entelijensiya, daha 1 9 . yzylda bam
sz, kendine inanan bir insanla duyulan gvenle birlikte
Aydnlanma'nn da devrimci arsn yitirmi genel laikle
me srecine yakalanm ve o nedenle eski gerek dinsel
50 Baknz: Lord George Bentinck ile Endymion, 1881 ve Coningsby romanlar.
1 40

inanlarn birer batl itikada dnmesine kar korunma


sz kalm deildi sadece. Yahudi entelijensiya ayn zaman
da ulusal bir dini dinsel bir mezhebe dntrmek isteyen
Yahudi reformcularn etkilerine de maruz kalmt. Bunun
iin Yahudi inannn iki temel unsurunu -Mesihi umudu
ve lsrail'in seilmiliine olan inanc- dntrmek zorun
da kaldlar ve Yahudilerin yeryzndeki dier milletlerden
ayrlnn son bulaca gnlerin geleceine olan dini
inanla birlikte Siyon'un nihai ihyas ile ilgili dnceleri
Yahudi dua kitaplarndan sildiler. Mesihi umut olmadan
seilmilik dncesi ebedi ayrlk anlamna geliyordu; belli
bir halka dnyann kefaretini ykleyen seilmilik inanc
olmadan Mesihi umut da, Yahudilerin siyasal cokuculuk
larnda son derece karakteristik bir unsur haline gelmi
olan evrenselciliin ve genel bir insanseverliin youn bu
lutlar arasnda buharlap gitti.
Yahudi laiklemesinin en yazgsal unsuru , seilmilik
kavramnn Mesihi umuttan ayrlmas olmutur. Oysa Ya
hudi dininde bu iki unsur, tanrnn insanlk iin ngrd
kurtulu plannn iki vehesiydi. Siyasal sorunlar sadece
yeryznde bir cennet kurma amacn gerekletirerek ni
hai olarak zme eilimi, Mesihi umuttan domutu. Tan
r tarafndan seilmi olma inancndan da, Yahudilerin do
alar gerei daha kavrayl, iyi, salkl ve hayatta kalmaya
daha uygun olduklar -tarihin motoru, yeryznn en iyi
leri gibi- , inanmayan Yahudilerle Yahudi olmayanlarca da
paylalan masals bir vehim remiti. Cokucu Yahudi ay
dnnn yeryzndeki cennet hayali, btn ulusal ba ve
nyarglardan zgr olma hayali, siyasi gereklikten, Me
sih'in gelmesi ve Yahudi halknn Filistin'e dnmesi iin ya
karan atalarnda olduundan ok daha fazla kopmutu . te
yandan herhangi bir cokucu umut olmadan kendilerini
yeryznn en iyileri olduklarna ikna etmi asimilasyon
1 41

yanllarnn bu kutsal olmayan kibir yoluyla dier milletler


den ayrlklar; atalar, Mesih'in gnlerinde ortadan kalka
cak da olsa srail'i Yahudi olmayanlardan kopartan Kutsal
Yasa'nn yaratt ayrlktan ok daha etkiliydi. Ayrks Ya
hudileri tanrya inanlarnda bunca "aydnlatm" olan bu
kibirdi ve her yerde ayrkslk gsteren durumlarndan t
r lsrail'i insanln geri kalanna balayan dinsel umudun
gl balarn fiiliyatta kopartan da kendilerine inanmala
rn salayan batl itikatlard.
O nedenle laikleme sonuta Yahudilerin ruh halinde son
derece tayin edici olan yle bir paradoks yaratt: Yahudile
rin asimilasyonu -ulusal bilincin tasfiyesiyle ulusal bir dini,
itirafa ve gnah karmaya dayanan bir mezhebe dntr
mekle ve devletle toplumun isteksiz ve belirsiz taleplerini,
ayn lde belirsiz oyunlar ve psikolojik hilelerle karla
masyla- son derece reel bir Yahudi ovenizmi yaratt. (Tabii
bu ovenizmden, -Chesterton'un szleriyle- "bireyin kendi
sinin tapnlacak bir ey olarak grld ; bireyin, kendi
kendinin ideali, hatta idol olduu" sapkn bir milliyetilii
anlamak artyla . ) O andan sonra eski dinsel seilmilik
kavram artk Yahudacln z olmaktan km, onun ye
rine Yahudiliin z haline gelmiti.
Bu paradoks en gl ve byleyici kiiliini Disraeli'de
bulmutu. O hem bir ngiliz emperyalisti, hem de bir Yahu
di ovenistiydi . Ama her eyden nce "ngiltere , Disra
eli'nin hayalindeki srail olduu"51 iin, daha ziyade dg
cnn oyunu olan bir ovenizmi balatmak zor olmad
gibi; Disraeli " tam bir ngiliz olmad ve bundan gurur
duyduu" iin, onun genilemek uruna genilemek gibi
dar kafal bir azimkarlkla ortak hibir yan olmayan ngiliz
emperyalizmini de balatmak zor deildir. 52 Bu kudretli
51 Sir John Skleton, a.g.e.
52 Horace B. Samuel, a.g.e.
1 42

bycnn kendini asla ok ciddiye almadn, her zaman


toplumu kazanmak ve poplaritesini artrmak (ki hepsi
benzersiz bir byye yol amaktayd) iin oynadn ok
ak bir biimde gsteren bu tuhaf ztlklar, btn konu
malarna, onu emperyalist takipilerinden tamamen farkl
klan arlatanca bir cokunluk ve hayal gesi katyordu .
Disraeli'nin en byk ans, Manchester'n ve iadamlarnn
bu emperyalist hayali henz teslim almadklar, hatta "s
mrge maceralar"na sert ve iddetli bir muhalefet gster
dikleri bir srada bu hayale kaplm ve oyununu oynam
olmasyd. Kana ve rka besledii -altn ile kan arasnda
gl bir doast balant bulunduuna dair eski roman
tik halk saflklarn da barndran- bo inanlar, Afrika'da,
Asya'da ya da Avrupa'da katliamlara girimek gibi bir ihti
male uzanmyordu. Tanrsal yetenekleri pek olmayan bir
yazar olarak ie balad ve ans yardmyla parlamento ye
si, parti lideri, babakan ve ngiltere Kraliesi'nin dostu bir
aydn olarak kald.
Disraeli'nin, Yahudilerin siyasi yaamdaki rollerine ilikin
tasarmnn izlerini, henz siyasi yaama admn atmam,
basit bir yazar olduu dneme gtrmek mmkndr. Ko
nuyla ilgili dnceleri ahsi deneyimlerinden kaynaklan
myordu, ama onlara btn yaam boyunca hatr saylr
bir direnle sarlmtr.
tk roman Alroy'da ( 1 833) Disraeli, Yahudilerin [ toplum
dan] tamamen ayrlm bir snf olarak ynetimde bulundu
u bir Yahudi mparatorluu plan sunmaktayd. Roman ,
gen yazarn zamannn gerek iktidar koullar hakkndaki
cehaletinin yan sra, Yahudilerin iktidar olanaklarna ili
kin gncel yanlsamalarn da etkisini ortaya koymaktadr.
Onbir yl sonra, parlamentodaki siyasi deneyimleri ve ko
damanlarla kurduu yakn mnasebet Disraeli'ye "bir za1 43

manlar nasl olmu olursa olsun, kendi zamannda Yahudi


lerin hedeflerinin, herhangi bir biim altnda siyasi ulusal
lk vcuda getirme savndan byk oranda koptuunu"
retti. 53 Yeni roman Coningsby'de Yahudi mparatorluu ha
yalini brakm ve onun yerine saraylarn, imparatorlukla
rn ve diplomasideki yksek kurallarn ini ve klarna
Yahudi parasnn hkmettii masals bir ema ortaya koy
mutur. Disraeli, balangtaki gizemli hakim kast hayali
nin yerine geirdii, seilmi rkn seilmi insanlarnn sa
hip olduu gizli ve gizemli nfuz anlayndan yaam bo
yunca asla vazgemedi. Bu anlay siyaset felsefesinin ekse
ni durumuna geldi. Devletlere bor verip komisyon alan,
byk hayranlk duyduu Yahudi bankerlerin aksine, Dis
raeli btn meseleye dardan, bu tr iktidar olanaklarnn
ancak iktidar hrs olmayan kimselerce gn be gn kullan
labileceine akl erdiremeyen birinin gzyle bakt. Anlaya
mad ey uydu: Bir Yahudi banker nasl olur da siyasetle
Yahudi olmayan meslektalarndan daha az ilgilenirdi; Ya
hudi servetinin Yahudi politikas iin bir ara olmas Disra
eli'ye son derece doal geliyordu . Yahudi bankerlerinin i
konularnda ve uluslararas bilgi ve haber alveriinde ga
yet iyi ileyen bir rgtlenmeye sahip olduklarn grdke,
kimsenin ruhu duymadan dnyann kaderini elinde tutan
bir nevi gizli cemiyetle kar karya bulunduuna iyiden
iyiye kanaat getirdi.
Gizli bir cemiyetin bir Yahudi fesad tertip ettii inanc
nn, antisemitik bir kamuoyunun gznde ne kadar byk
bir propaganda deeri tad ve dinsel amal cinayetler ve
zehirlemeler hakkndaki Avrupallarn btn geleneksel
nyarglarn nasl besledii herkesin malumudur. Disra
eli'nin tamamen zt amalarla ve kimsenin gizli cemiyetleri
ciddiye almad bir srada ayn sonulara varm olmas ol53 Monypenny ve Buckle, a.g.e. , s. 882.
1 44

duka nemlidir, zira bu uydurmalarn ne lde toplum


sal gdlerden ve ksknlklerden kaynaklandn, olay
lara ya da siyasal ve ekonomik faaliyetlere bundan daha
abes hakikatlerle getirilebileceinden ok daha makul ak
lamalar getirdiini gstermektedir. Kendisinden sonraki
ok daha az bilinen ve daha az muhterem arlatanlarn g
znde olduu gibi Disraeli'nin gznde de siyaset, gizli ce
miyetler arasnda oynanan bir oyundan ibaretti. Sadece Ya
hudiler deil, nfuzunu siyasal olarak rgtleyememi ya
da toplumsal ve siyasal sisteme kar olan baka her grup
Disraeli iin sahne gerisindeki gler haline gelmitir.
1 863'de "gizli cemiyetlerle Avrupal milyonerler arasnda
bir mcadele"ye tank olduunu dnyordu; "imdiye
dek kazanan hep Rothschild olmutu" . 54 Ama yine de "bu
gizli cemiyetler, insanlarn doal eitliini ve mlkiyetin
kaldrlmasn telaffuz etmekteydiler" ;55 1 870 gibi ge bir
tarihte Disraeli hala ciddi ciddi "perdenin gerisindeki" g
lerden sz edebiliyor ve "gizli cemiyetlerin ve onlarn ulus
lararas enerjilerinin, Roma Kilisesi'nin ve onun zerinde
hak iddia edenlerin yntemlerinin, bilim ile iman arasnda
ki ebedi ve ezeli atmann" insanlk tarihinin seyrini be
lirlemek zere i banda olduklarna btn itenliiyle ina
nabiliyordu . 56
Disraeli'nin inanlmaz naiflii btn bu "gizli" gleri Ya
hudilerle ilikilendirmesine neden olmutu. "tlk Cizvitler,
Yahudilerdi; Bat Avrupa'y panie sokan gizemli Rus diplo
masisi Yahudiler tarafndan rgtlenmekte ve esas olarak
onlar tarafndan yrtlmektedir; u anda Almanya'da ha
zrlanmakta olup ve ikinci ve daha byk bir reformasyon
54 A.g.e. , s. 73. Bayan Brydges Williams'a gnderilen 21 Temmuz 1863 tarihli
mektuptan.
55 Lord George Bentinck, a.g.e., s. 497.
56 Kendi roman Lothair iinde, 1870.
1 45

anlam tayan zorlu devrim . . . tamamen Yahudi casuslarn


denetimi altnda gelimektedir" ; "her (komnist ve sosya
list grubun) banda Yahudi rkndan gelen biri bulunmak
tadr; tanrnn sevgili kullar tanr tanmazlarla ibirlii yap
maktadr; en becerikli mlk sahipleri komnistlerle ittifak
halindedir; zel ve seilmi rk, Avrupa'nn posalarnn, d
k kastlarnn elindedir ! Btn bunlarn sebebi, adn bile
onlara borlu olan ve artk tiranlna katlanamadklar
nankr Hristiyanl yok etmek iin duyduklar istektir" . 57
Disraeli'nin dgcne gre dnya tamamen Yahudi kesil
mitir.
Bu mstesna vehimde, Hitler'in en mahir propaganda
hokkabazlklarndan Yahudi kapitalist ile Yahudi sosyalist
arasnda gizli bir ittifakn varolduu lklarnn ilk izleri
vard. Dsel ve masals da olsa btn bu emann kendine
zg bir mant olduunu inkar etmek mmkn deildir.
Disraeli'nin yapt gibi Yahudi politikasn saptayanlarn
Yahudi milyonerler olduu varsaymndan hareket edilirse;
Yahudilerin (gerei yeterken, Yahudilik savunucular tara
fndan yine de aptalca abartlan) yzlerce yldr katland
hakaretler gznne alnrsa; Yahudi bir milyonerin olu
nun ii hareketinin lideri olmasnn pek de nadir rastlanan
durumlardan olmad grlrse ve deneyimlere dayanarak
Yahudi aile balarnn ne denli sk olduu da biliniyorsa,
Disraeli'nin Hristiyanlara ynelik besledii intikam hesab
imgesinin pek de zorlama olmad grlecektir. Elbette
iin gerei uydu: Banker babalar iilerle hibir zaman
ak bir snf atmasna girmedikleri iin, Yahudi milyo
nerlerin ocuklarnda solcu hareketlere kar bir eilim bu
lunmaktayd. O yzden sradan bir burjuva ailesinin ocu
unda doal olarak bulunmas gereken snf bilincinden t
myle yoksundular. te yandan ve tamamen ayn neden57 Lord George Bentinck, a.g.e.
1 46

lerden tr dier snflarn Yahudilere kar gsterdikleri


doal antisemitik hissiyat, gizli veya ak, iiler arasnda
yoktu. ou lkede Yahudilerin asimilasyonu konusunda
yegane gerek olanaklar sunanlarn solcu hareketler oldu
u aktr.
Disraeli'nin siyasal yaam durmadan gizli cemiyetlerle
aklama dknl , sonradan daha az Avrupal pek ok
aydna ikna edici gelecek olan birtakm deneyimlere dayan
maktayd. Disraeli deneyimlerinden unu renmiti: ngi
liz toplumunda bir yer edinmek, parlamentoda sandalye
kazanmaktan ok daha zor bir iti. Disraeli'nin zamannda
ki ngiliz sosyetesi, parti ayrmlarndan uzak olarak, gzde
kulplerde biraraya gelmekteydi. Siyasi bir sekin grubun
olumasnda son derece nemli olsalar da, bu kulpler dev
letin denetiminden uzaktlar. Dardan bakan birine gerek
ten de son derece gizemli grnyorlard. Herkesi kabul et
memelerinden dolay gerekten de gizliydiler. Bununla bir
likte, ancak baka snf yeleri de buralara kabul edilmek
isteyip de, reddedildiklerinde veya akla hayale gelmedik sa
ysz akl d glklerle karlatklarnda gizemli bir hale
girdiler. Hibir siyasal payenin, ayrcalkllarla bu yakn bir
likteliin salayabilecei zaferlerin yerini dolduramayaca
na kuku yoktur. Disraeli'nin emelleri ciddi siyasal yenilgi
lerin ardndan yaamnn sonunda bile tkenmedi, "Londra
sosyetesinin en etkili simas" olarak kald. 58
58 Monypenny ve Buckle, a.g.e. , s. 1470. Bu mkemmel yaam yksnde, Dis
raeli'nin zaferi doru bir deerlendirmeyle sunulmaktadr. Tennyson'un In
Memoriam, 'canto 64' adl kitab zikredildikten sonra yle devam ediliyor:
"Bir bakma Disraeli'nin baars, Tennyson'un satrlarnda sylenenden ok
daha gzalc ve tamd; siyasal merdiveni en son basamana kadar kmakla
ve tacn srlarn paylamakla kalmad, ayn zamanda sosyeteyi de fethetti. Ak
am yemeklerinin ve Mayfair'in salonlarnn ba konuuydu . . . ve filozoflar
gerek deeri hakknda ne dnrlerse dnsnler Disraeli'nin toplumsal
zaferi, kmsenen bir yabanc olarak siyasette elde ettiklerinden zorluk bak
mndan daha az deildi ve belki de damana daha tatl gelmiti" . (s. 1506) .
1 47

Gizli cemiyetlerin fevkalade nemli olduuna ilikin naif


kesinlik duygusu asndan bakldnda, Disraeli toplu
mun dnda domu, toplumun kurallarn asla laykyla
anlayamam yeni toplumsal tabakalarn ncsyd. Bu ta
bakalar kendilerini, toplum ile siyaset arasndaki ayrmlarn
durmadan flulat ve grnteki kaotik koullara ra
men her zaman ayn dar snf karlarnn kazanl kt
bir durum iinde grmekteydiler. Darda kalan birinin, bi
linli bir biimde kurulmu, kesin hedefleri olan bir rg
tn hatr saylr sonular elde edebilecei yargsna ulama
s son derece mmknd. Ve btn bu toplumsal oyunu,
bu yar bilinli karlar oyununu ve znde hedef gtme
yen entrikalar belirli bir politikaya dntrmek iin ihti
ya duyulan tek eyin kararl bir siyas irade olduu da
dorudur. Bu irade Dreyfus Davas srasnda ksa bir sre
Fransa'da , yine Hitler'in iktidara gelmesinden nceki onyl
da Almanya' da kendini gsterdi.
Ancak Disraeli sadece lngiltere'nin dnda deil, Yahudi
toplumunun da dnda biriydi. Byk hayranlk besledii
Yahudi bankerlerin zihniyeti hakknda en ufak bir bilgisi
yoktu ve ayet burjuva toplumundan dlanm olmalarna
ramen (ki aslnda hibir zaman bu topluma girmeye al
mamlardr) bu "ayrks Yahudiler"in, burjuva toplumu
nun en bata gelen ilkesini (siyas etkinlik, mlkiyetin ve
karn korunmas etrafnda dner) paylatklarn fark etsey
di, gerekten de byk hayalkrklna urard. Disraeli,
da dnk bir siyas yaps olmayan, yeleri hala yakn aile
ve i balantlar ile birbirine bal tek bir grup grm ve
etkilenmiti. Ne zaman onlarla bir ii olsa, (rnein Svey
Kanal hisseleri, -Msr Hdivi'nin satmak iin yanp tutu
tuunu renen- Henry Oppenheim'n bilgisiyle ngiliz h
kmetine teklif edildiinde ve sat, Lionel Rothschild'den
alnan drt milyon sterlinin yardmyla yapldnda olduu
1 48

gibi) d dnyas harekete geiyor ve her eyin "kantland


n" gryordu.
Disraeli'nin gizli cemiyetlerle ilgili rk kanaatleri ve ku
ramlar son tahlilde, gizemli grnen ama aslnda hayal
rn olan bir eyi aklama arzusundan ileri gelmekteydi.
"Ayrks Yahudiler" in hayal rn gcnden siyasal bir
gereklik karmas mmkn deildi, ama bu hayallerin ka
musal korkular haline gelmesini salayabilir ve can skl
m bir toplumu korku masallaryla oyalayabilirdi, nitekim
yle de yapt.
ou rk fanatii ile tutarl olarak Disraeli, "yeni moda
milliyet ilke ve duygusu"nu kmsemitir.59 Ulus-devlet
temelinde bir siyasal eitlikten nefret etmi ve bu koullar
altnda Yahudilerin bekasndan endie duymutur. Irkn
eitlie kar siyasal olduu kadar toplumsal bir snak da
oluturabileceini hayal etmitir. Zamannn soylular hak
knda, Yahudiler hakknda olduundan ok daha fazla ey
bildii iin rk kavramna aristokratik kast kavramlarn
model almasnda artc bir yan yoktur.
Toplumsal bakmdan ayrcalksz olanlara ilikin bu d
ncelerin netice alacaklarna hi kuku yoktu; ama Afrika
zerindeki kapmalardan sonra, siyasal hedeflerle uyumlu
hale getirildiklerinde siyasetin gerek ihtiyalarn karla
mam olsalard, Avrupa'nn siyasal sahnesinde hibir
nemleri olamazd. 19. yzyln yegane Yahudisi olan Dis
raeli'ye gerek poplaritesinin byk ksmn kazandran,
burjuva toplumunun bunlara inanma arzusuydu. Sonunda
Disraeli'nin iyi talihinden sorumlu ayn eilim, halknn
byk bir felakete srklenmesinden de sorumlu oldu .
Ama bu Disraeli'nin suu deildi.

59 A.g.e., cilt 1, Kitap 3


1 49

III. ERDEMS1ZL1K VE SU ARASINDA

Paris'e hakl olarak le capitale du dixneuvieme siecle (ondo


kuzuncu yzyln bakenti -Walter Benjamin) denmitir.
Vaadlerle dolu 1 9 . yzyl, Fransz Devrimi ile balam,
yzyldan fazla bir zamandr citoyen'in [yurtta ] soysuzlaa
rak burjuvaya dnmesine kar verilen ve Dreyfus Dava
s'nda dibe vuran beyhude bir mcadeleye tanklk etmiti.
imdi ise ondrt yllk rktc bir mola verilmiti. Her e
ye ramen Birinci Dnya Sava'n Fransa'nn en son dev
rim ocuu olan Clemenceau'nun Jakoben ars kazana
bilirdi, ama muhteem nation par excellence yzyl kapan
mt60 ve siyasal neminden, toplumsal ihtiamndan uzak
Paris, btn lkelerin avant-garde aydnlarna terkedilmi
ti. Fransa'nn, Disraeli'nin lmnden hemen sonra Afri
ka'nn talan ve Avrupa'daki emperyalist tahakkm eki
meleri ile balayan 20. yzylda ok kk bir rol olmu
tur. Fransa'nn ksmen dier uluslarn ekonomik bakmdan
genilemeleri ve ksmen de ierden urad paralanmalar
nedeniyle yaad gerileme, ulus-devlete ikin gibi gr
nen biimler alm ve yasalar izlemitir.
Belli llerde 1 880 ve 1890'larda Fransa'nn bana ge
lenler, sonraki 30-40 ylda btn Avrupa ulus-devletlerinin
de bana gelmitir. Ne kadar farkl tarihlerde de olsa We
imar ve Avusturya Cumhuriyetleri'nin tarihsel bakmdan
nc Cumhuriyet'le ortak pek ok zellikleri vardr ve
1 920'lerin ve 1 930'larn Almanya ve Avusturya'sndaki belli
siyasal ve toplumsal rntler, neredeyse bilinli bir ekilde
Fransa'nn fin-de-siecle' [yzyl sonu ] rneini izlemitir.
60 Yves Simon, La Grande Crise de la Republique Franaise, Montreal, 194 1 , s. 20:
"Fransz Devrimi'nin ruhu Napolyon'un yenilgisinden sonra da yzyl kadar
daha varln srdrd. Ama bu zafer sadece 1 1 Kasm 1918'de sessiz sedasz
snp gitmek iindi. Fransz Devrimi mi? Onun tarihi elbette 1 789-1918 ol
maldr."
1 50

1 9 . yzyl antisemitizmi doruuna Fransa'da ulam ve


Fransa'da varolmayan emperyalist eilimlerle temas kurma
dan, ulusal bir mesele olarak kald iin yenilgiye uram
tr. Bu antisemitizm trnn belli bal zellikleri, Birinci
Dnya Sava'ndan sonra Almanya ve Avusturya'da yeniden
ortaya kmtr ve her iki lkenin de Yahudileri zerinde,
daha az keskin ve u etkilerle daha bozulmu olmakla bera
ber neredeyse ayn toplumsal etkiyi yaratmtr.61
Ancak Yahudilerin, Yahudi olmayan toplum iindeki
rollerini rneklemek amacyla Faubourg Saint-Germain
salonlarnn seilmesinin balca nedeni, bu lde hey
betli bir toplumun baka hibir yerde bulunmamas, ya da
buras hakknda daha gerek bilgilere sahip olunmasdr.
Yar Yahudi ve olaanst durumlarda kendini bir Yahudi
olarak tantmaya hazr olan Marcel Proust'un "gemiteki
eyler"i aramaya koyulduunda yazdklar, aslnda kendi
sine hayran eletirmenlerden birinin dedii gibi apologia
pro vita sua [ kendi yaam iin bir savunma ] idi. 20. yz
yl Fransa'snn bu en byk yazarnn yaam yalnzca
sosyete iinde gemitir; btn olaylar ona, sosyeteye
yansd ve birey tarafndan yeniden dnld bii
miyle grnmtr. yle ki bu dnmeler ve yeniden
dnmeler, Proust'un dnyasnn zgl gerekliini ve
dokusunu oluturur.62 A la recherche du temps perdu [ Ge
mi Zaman Peinde ] [ roman kiisi] , tpk Proust'un eseri61 Psikolojik fenomenlerin Alman ve Avusturya Yahudilerinde olduu kadar ke
sin bir biimde ortaya kmam olmas ksmen Siyonist hareketin bu lkeler
deki Yahudi aydnlan zerindeki gl etkisinden kaynaklanm olabilir :Bi
rinci Dnya Sava'ndan sonraki, hatta ondan nceki onylda Siyonizm gc
n siyasi igrsnden ok psikolojik tepkilerin ve sosyolojik olgulann eleti
rel zmlemesinden almaktayd. Etkisi esas olarak pedogojikti ve Siyonist
hareketin gerek mensuplarnn oluturduu grece kk evrenin ok te
sine gemekteydi.
62 Konu hakknda E.Lewinas'n ( 'T Autre dans Proust" , Deucalion, 1947, say 2)
ilgin szleriyle karlatnn.
1 51

ni yazmaya karar verdiinde ortadan kaybolmas gibi dil


siz ve iletiimsiz bir yalnzla ekildiinde bile, birey de,
dnceleri de topluma ait olmay srdrr. Orada , btn
dnyasal oldu bittileri bir i deneyime dntrmeye al
an isel yaam, dnsel hakikatin grlebilecei bir ay
na haline gelir. l deneyimini seyreden birey, yaama do
laysz yaklamayan, gereklii sadece yanstld biimiy
le alglayan yanyla toplumdaki seyirciyi andrr. Sosyete
nin kysnda domu, ama dardan biri de olsa meru bi
imde sosyeteye ait biri sfatyla Proust'un bu i deneyimi
ni, kendisine grnd ve sosyete mensuplarnca yans
tld biimiyle [bu hayatn vehelerinin btnn kav
rayacak ve retecek bir ustalkla deerlendirmesi] , onun
dehasnn bir gstergesidir.
Sosyetenin kendini kamusal kayglardan tamamen kur
tard ve siyasetin toplumsal yaamn bir paras haline
geldii bu dnemin Proust'dan daha iyi bir tan yoktur.
Burjuva deerlerinin yurttan sorumluluk duygusu zerin
de salad zaferin, siyasal konularn ayrarak sosyete
iinde gzalc, byleyici dncelere dnmesi gibi bir
anlam vard. Proust'un da bu sosyetenin gerek bir rnei
olduunu buna eklemek gerekir; nk "Yahudaszlatrl
m bir Yahudiliin en byk tan" olan o, sosyetenin en
gzde "erdemsizlikleri"nin ikisine de (yani Yahudilik "er
demsizlii" ile ecinsellik "erdemsizlii") bulaarak ve bun
lar "imdiye dek Bat Yahudilii adna yaplm en karanlk
terkip"63 iinde biraraya getirmiti ve [sosyetenin bu rezil
lik hakkndaki] dnceleri ile bireysel dnceler birbiri63 J.E. van Praag, "Marcel Proust, Temoin du judaisme dejudaize", Revue]uive de
Geneve iinde, 1937, No. 48, 49, 50.
Ne garip bir raslantdr ki (yoksa raslant denmemeli mi?) ayn durum, Ya
hudi Sorunu'nu ileyen Crossfire filminde de grlmektedir. yk, Richard
Brooks'un The Brick Foxhole kitabndan alnmtr. Kitapta Crossfire' ldren
Yahudi, bir ecinseldir.
1 52

ne son derece benzemekteydi. 64


Rezilliin, suun sosyetedeki yanssndan baka bir ey
olmadn kefeden Disraeli oldu. Sosyetenin kabul ettii
insani ktlk iradenin eylemi olmaktan km, insanlarn
ne seebilecekleri ne de reddedebilecekleri, onlara dar
dan dayatlan ve uyuturucunun alkanlk yaratmasndaki
buyurganlk kadar hkmedici, ikin, psikolojik bir nitelie
dnmtr. Suu sourup, rezillie dntrmekle sos
yete btn sorumluluu inkar etmekte ve insanlarn kendi
lerini bulam bulduklar bir uursuzluklar dnyas kur
maktadr. Gzide muhitlerin dar ve filisten bulduu, norm
dan her sapmay su olarak deerlendiren ahlak yarg,
[ insanlar otomatik ileyen bir mekanizmann yasalarna
gre aalayan modern psikolojinin insani "anlayna" k
yasla] en azndan insann onuruna [ve irade serbestisine ]
daha sayglyd. ayet su, doal olsun ekonomik olsun, bir
tr uursuzluk olarak anlalrsa bu durumda herkesin on
dan nasibini alm olduu dnlecektir. " Ceza, sulunun
hakkdr" ; [ama] (Proust'un kelimeleriyle) ayet "yarglar,
rksal yazg . . . dan kaynaklanan nedenlerle Yahudilerde iha
neti, sapknlarda cinayeti balamaya kalkar ya da byle
bir eilim gsterir"se, sulu da bu hakkndan mahrum edil
mi olur. Bu saptrlm hogrnn ardnda cinayette ve
ihanette bir ekicilik bulma hali vardr, yle ki bir anda bu
ekicilik sadece btn gerek sulular deil, belli sular
ilemeye "rksal olarak" yazgl olan herkesi yok etme ara
rna kayabilir. Hukuksal ve siyasal aygtn toplumdan ayrl
mad, o nedenle toplumsal ltlerin bu aygta szd, si
yasal ve hukuki kurallar halini ald her zaman bu deiik
likler vuku bulur. Su ile rezillii eitleyen grnteki bu
geni grlle kendi yasal kodlarn kurmas iin gz
yumulursa, bu anlay ne kadar sert olursa olsun insan
64 Aas iin zellikle baknz: Cities of the Plain, Ksm 1,

s.

20-45.
1 53

davranlarndan sorumlu gren, onu bamsz sayan yasa


lardan daha vahi ve gayri insani olduunu amaz bir bi
imde kantlayacaktr.
Ancak Proust'un betimledii ekliyle Faubourg Saint
German, bu gelimenin ilk evrelerinde bulunmaktayd. E
cinselleri arasna almt, nk kendini rezillik olduuna
hkmettii eyin cazibesine kaplm hissediyordu. Proust,
kiisel bys ve eski ad sayesinde "rezilliine" bir zaman
lar ancak tahamml edilen, [romann kahraman] Monsen
yr de Charlus'un toplumun doruklarna nasl trmandn
anlatr. Artk ifte bir hayat srdrmeye, kukulu tandkla
rn gizlemeye gerek duymaz, onlar gzde evlerin salonla
rna getirmesi iin cesaretlendirilmitir. Normal olmadn
dnmesinler diye eskiden uzak durmaya gayret edecei ak, gzellik, haset gibi- sohbet konular, imdi grlerini
dayandrd "tuhaf, gizli, szme ve ucube bir deneyim ola
rak" , doymak bilmez bir agzllkle karlanmaktadr.65
Yahudilerin bana da bunlara ok benzer eyler geldi.
Ayrks Yahudiler, asalet sahibi bireyler, kinci mparatorlu
un sosyetesi tarafndan msamaha ile karlanm, hatta il
tifat grmlerdi, ama imdi Yahudilerin poplariteleri biz
zat Yahudi sfatyla artyordu . Her iki durumda da toplumu
harekete geiren etken, nyarglarda meydana gelen bir de
ime deildi. Ne ecinsellerin "sulu" ne de Yahudilerin
"hain" olduklarndan kuku duymay kesmediler; sadece
sua ve ihanete kar tutumlarn deitirdiler. Bu yeni ge
ni grllklerinin yaratt sorun, artk ecinsellerden
korkmamalar deil, sutan korkmamalaryd. Geleneksel
yargdan bir nebze olsun kuku duymadlar. 19. yzyln en
gizli hastal, korkun bir can sknts ve bkknlk, ban
gibi patlamt. Toplumun bu tatsz durumda ard ko
puklar ve paryalar, ne olurlarsa olsunlar en azndan can s65 Cities of the Plain, Ksm il, blm III.
1 54

kc deildiler ve Proust'un yargsna gvenecek olursak, fin


de siecle toplumunun hala tutku kapasitesi olan yegane in
sanlaryd . Proust bizi , sadece insann (Monsenyr de
Charlus'un M o rel'e duyduu sapkn tutkuda , Yahudi
Swann'n fahiesine duyduu yakc ballkta ve yazarn,
romanda rezilliin kiilemesi olan Albertine'e kar besle
dii umutsuz kskanlkta temsil edilen) sevme yeteneini
izleyerek, toplumsal temaslar ve emeller labirentinde dola
trr. Proust'un, dardakileri ve yeni gelenleri, "Sodom ve
Gomore"nin sakinlerini, sadece daha insan olduklarndan
deil, daha normal olduklar iin de sayd son derece
aktr.
Yahudilerin ve ecinsellerin ekiciliini anszn kefetmi
olan Faubourg Saint-Germain ile "Yahudilere lm" diye
baran ayaktakm arasndaki fark, salonlarn henz aka
sula yan yana gelmemi olmasnda yatyordu. Bunun anla
m uydu: Bir yandan henz cinayete etkin bir biimde ka
tlmak istemiyorlard, te yandan da hala Yahudilere kar
aka bir antipati duyuyor ve ecinsellerden korkuyorlard.
Bunun da yle bir sonucu oldu: Yeni yelerin kimliklerini
aka itiraf edemedikleri hem de saklayamadklar bu ikir
cikli durumdan, aa vurma ve gizleme, yan itiraf, yan ya
lan, abartl bir tevazu ile abartl bir kibirden oluan kar
mak bir oyun dodu. Btn bunlar, kiinin sadece Yahu
diliiyle (ya da ecinselliiyle) sekin salonlarn kaplarn
amasnn, ama ayn zamanda da bu salonlarn szkonusu
kiinin durumunu son derece gvensiz klmasnn sonu
cuydu. Bu ikircikli durumda Yahudilik, Yahudi birey iin,
her ikisi de "rksal yazg"da ikin bulunan hem bedensel
bir leke hem de gizemli bir kiisel ayrcalkt.
Proust, biteviye yabanc, egzotik, tehlikeli olan gzleyen
toplumun; sonunda rafine olan ucube olanla nasl zdele
diini ve "yerli oyuncularn oynad" tuhaf ve allmadk
1 55

"Rus ve Japon oyunlar" gibi -gerek ya da hayal rn


ucubeliklere;66 "sadece tatma dncesinin bile yrek at
larn hzlandrd tuhaf nl meyvalarn bulunduu egzo
tik ve kkeni pheli bir kutuyu andran, boyal, i gbekli
ve dmeleri smsk iliklenmi [dnmeyi oynayan] oyun
culara;67 "doa st bir duyu" satklarna inanlan ve "s
nrszln gizini renmek iin sanki [bir ruh arma se
ansndaym] gibi" evresine toplanlan "deha sahibi insan
lar"a nasl kucak atn uzun uzadya anlatr.68 Bu "nekro
mani" [ lseverlik] ikliminde Yahudi bir beyefendi yahut
bir Trk hanm, "sanki gerekten de bir medyumun ar
d yaratklar" gibi grnebilecektir.69
Bu egzotiklik, yabanclk ve ucubelik rolnn, hemen he
men yzyldr toplum tarafndan "yabanc tredi"ler olarak
kabul gren ve dostluklarn kimsenin gurur konusu etme
yi aklndan bile geirmeyecei "ayrks Yahudi" bireylerce
oynanamayaca aktr. 70 Asimilasyonlarnn ilk evrelerin
de, yakndan tannan yaplarla byle bir zdelik sosyetenin
dgcn ve beklentilerini ciddi llerde snrlandraca
ndan, Yahudi topluluu ile zdeletirilmemi, bu toplu
luun temsilcisi olmayan, tannmayan kimseler bu rol iin
biilmi kaftandlar. Swann gibi toplum iin olaanst
meziyetleri olan, genelde keyif veren kimseler kabul grd
ler, ama Bloch gibi "hi tannmam bir aile"ye mensup
olup da "sadece Hristiyan yzeyin deil, Yahudi kastlarnn
da her birinin bir alttakine hakaretlerle ezerek uygulad
bir okyanusun tabanndaki basnc andran inanlmaz bas
klara dayanmak zorunda kalan" kiilere ok daha byk
66 A.g.y.
67 A.g.y.
68 The Guennantes Way, Ksm l, blm I.
69 A.g.y.
70 A.g.y.
1 56

bir cokuyla kucak ald. "Gelen her yeni kuak, Yahudi


aileleri arasndan kendisini ak havaya kartacak yolu yi
ne kendisi kazmak zorunda"idi. 71 Oysa toplumun yabanc
ve (kendi kansna gre) sefih olan iine almakta gsterdii
isteklilik, kuaklar boyu srmekte olan bu trmann kar
sna kestirme bir yol karmt. Bunun, Panama Skandal
srasnda Fransa Yahudilerinin meydan baz vicdansz Al
man Yahudisi maceraclara brakmasndan ksa bir sre
sonra gereklemesi bir raslant deildi; unvan olsun olma
sn, !kinci mparatorluun eski iyi gnlerinin hayalini ku
rabildikleri antisemitik ve monarist salonlarn sosyetesini
her zamankinden daha ok arayan ayrks Yahudi bireyler,
kendilerini, evlerine asla davet etmeyecekleri kiilerle ayn
kategori iinde buluverdiler. Ayrkslk olarak Yahudilik,
Yahudilerin sosyeteye alnmalarnn sebebi olmutu. Bu du
rumda da "kendi iinde salam bir topluluk, trdelik olu
turan" , henz tredi din kardeleriyle "ayn asimilasyon de
recesine ulaamam olan [Yahudilere ] hi benzemeyen"
kimseler yelendi. 72
Benjamin Disraeli, ayrks olduklarndan tr sosyeteye
kabul edilen Yahudilerden biri olmakla beraber, kendini
"seilmi bir rkn seilmi kiisi" olarak laik tarzda takdi
miyle, Yahudilerin kendi kendilerini yorumlaynn hatla
rn izerek, bir n belirti nitelii tamaktayd. Bu deyim
yerindeyse fantastik ve incelikten yoksun durum, ayet top
lumun Yahudilerden beklentilerine tuhaf bir biimde denk
dmeseydi, Yahudilerin bu mphem rollerini oynamalar
asla mmkn olamazd. Kukusuz ne Disraeli'nin kanaatle
rini bilinli bir biimde benimsediler ne de yzyln ban
daki Prusyal seleflerinin kendileriyle ilgili ilk ekingen ve
sapkn yorumlarn berraklatrmay amaladlar; ou, Ya71 A Budding Grove iinde, Ksm il, "Yeradlan: Saray".
72 A.g.y.
1 57

hudi tarihi hakknda hibir ey bilmemenin bahtiyarl


iindeydi. Ama Bat ve Orta Avrupa'da toplum ile devletin
oluturduu belirsiz koullar altnda eitimden, laikleme
srecinden ve asimilasyondan getikleri her yerde, Yahudi
ler kklerinde zmnen varolan, ayrcalk ve egemenlik bii
minde de olsa Yahudi soylularn hala duymakta olduu si
yasal sorumluluk boyutunu yitirdiler. Dinsel ve siyasal yan
anlamlarn yitiren Yahudi kken olgusu, her yerde "Yahudi
olma"ya dnerek psikolojik bir nitelik ald ve o andan
sonra ancak erdem ya da erdemsizlik\rezillik kategorileri
iinde grld. ayet "Yahudilik"in, onu bir su olarak g
ren nyarg olmadan, saptrlarak ilgi ekici bir erdemsizlik
haline getirilmesinin mmkn olamayaca doru ise, byle
bir saptrmann, onda doutan bir erdem bulan Yahudilerce
mmkn klnd da ayn lde dorudur.
Asimile olmu Yahudiler, Musa dininden yabanclamak
la sulanp, karalandlar. ehitlik gibi eski bir deeri de yi
tirmi olduklarndan, balarna gelen bu nihai felaketin ek
seriyetle korkun ve bir o kadar anlamsz bir katlan oldu
una inanlr. Bu sav, iman ile hayatn eski biimleri szko
nusu olduunda, Dou Avrupa lkelerinde de ayn lde
grnr bir "yabanclama" olduu gereini gzard et
mektedir. Ama Bat Avrupa Yahudilerini "Yahudaszlam"
olarak grn malum anlay, baka bir nedenden dolay da
yanltcdr. Resmi Museviliin aksi yndeki son derece il
gin szlerine ramen Proust, asimile olmu Yahudilerin
zel yaamlarnda ve gnlk deneyimlerinde Yahudi do
mu olmann bylesi tayin edici bir rol olmadn gster
mektedir. Dinin zel bir mesele olduu anlayyla, ulusal
bir dini dinsel bir mezhebe dntren Yahudi reformcu ,
Yahudi ulusalln srtndan atmak iin bir dnya yurtta
gibi davranan Yahudi devrimci, "evde Yahudi, sokakta in
san" olan eitimli Yahudi -btn bu insanlar, ulusal bir vas1 58

f zel bir meseleye dndrmeyi baarm kimselerdir. So


nuta zel yaamlar, kararlan ve duygulan, tam da "Yahu
dilik"lerinin merkezi haline geldi. Ve Yahudi domu olma
gerei, dinsel, ulusal ve sosyo-ekonomik anlamn yitirdik
e, Yahudilik de bir taknt durumuna geldi; fiziksel bir ku
sur ya da zr nasl kiinin taknts olabilirse, bu da Yahu
dilerin taknts oldu ve bir kimsenin kendini rezilliine
kaptrmas gibi, Yahudiler de kendilerini bu takntya kap
trdlar.
Proust'un "doutan miza", haan ve baarszln Ya
hudi domu olma gereine bal olduu bir toplum tara
fndan byk lde merulatrlan bu kiisel, zel taknt
dan baka bir ey deildir. Proust, sadece toplumsal vehe
sini veya bireysel yorumlarn grp anlatt iin yanl bir
biimde onu "rksal yazg" olarak deerlendirdi. Ve uzaktan
izleyen biri iin Yahudi hizbinin davranlar, ecinsellerin
davran rntlerinden farksz bir taknty sergiliyordu.
Her iki grup da ya stnlk ya da aalk duygusu sergili
yorlard, ama herhalkarda normal olanlardan gururlu bir
farkllk iindeydiler; her iki grup da farkllklarnn dou
tan kazandklar doal bir olgu olduuna inanyordu; dur
madan yaptklarn deil, olduklarn merulatrma gayreti
iindeydiler; ve son olarak her iki grup da her zaman tahrik
edici, ani sekinlik iddialar ile zrc tutumlar arasnda
gidip geliyordu. Doa sanki toplumsal konumlarn sonsu
za dek dondurmu gibiydi; bir hizipten dierine geemiyor
lard. Ait olma ihtiyac toplumun baka yelerinde de vard
-"Hamlet iin sorun olmak ya da olmamak deil, ait olup
olmamaktr"73- ama ayn lde deil. Hiziplere ayrlm ve
artk darda kalanlara, Yahudilere ve ecinsellere birey ola
rak deil, topluma kabul edilmelerini salayan zel artla
rndan tr hogr gsteren bir toplum, bu klanln ki73 Cities of the Plain, Ksm ll, blm III.
1 59

ilik bulmu hali gibi grnyordu.


Her toplum, yelerinden belli llerde eylemde bulun
ma, gerekte ne olduunu gsterme, temsil etme ve eylem
yetenei gstermesini ister. Toplum hiziplere blndn
de bu tr talepler artk birey tarafndan deil, hizip yeleri
tarafndan anlalr. Bu durumda, tpk bir oyuncunun oyu
nunun btn dier rollerle btnlk arzetmesi gerektii gi
bi, davran da sessiz taleplerin deil, bireysel yeteneklerin
denetimindedir. Faubourg Saint-German salonlar, her biri
u bir davran rnts sergileyen hiziplerin birliinden
olumaktayd. Ecinsellerin rol normal d yanlarn ser
gilemek, Yahudilerinki kara byy (nekromani) temsil et
mek, sanatlarnki bir baka doast ve insanst bir te
mas biimini ortaya koymak, aristokratlarnki sradan
("burjuva") olmadklarn gstermekti. Birer klan yaam
srdrmelerine ramen, Proust'un da gzlemledii gibi,
"tpk Yahudilerin Dreyfus'un etrafnda toplanmas gibi, o
unluun kurbann etrafnda topland genel ykm gnle
ri hari" , btn bu yeni gelenler kendi trleriyle iliki kur
maktan kandlar. Bunun nedeni uydu: Btn ayrm ala
metlerini belirleyen sadece bu hizipler arasndaki uyumdu,
yle ki Yahudiler ya da ecinseller, Yahudiliin ya da ecin
selliin dnyadaki en doal, ilgi ekici olmaktan en uzak, en
sradan ey haline geldii Yahudiler ya da ecinseller toplu
luu iinde kendilerini ayrt edici klan zelliklerini yitirdik
lerini hissediyorlard. Ancak ayn durum, karsnda farkl
olabilecekleri bir muadiller topluluuna ihtiya duyan evsa
hipleri, Yahudilere ya da ecinsellere hayranlk duyan aris
tokratlara hayran aristokrat olmayanlar iin de geerliydi.
Bu hizipler kendi ilerinde tutarl olmamakla ve evrele
rinde baka hiziplerden kimseler bulunmadnda hemen
dalmakla beraber, hizip yeleri, sanki birbirlerini tanma
lar iin tuhaf ve yabanc bir eye ihtiyalar varm gibi gi1 60

zemli bir iaret dili kullanrlard. Proust zellikle de yeni


katlanlar iin bu iaretlerin ne denli nemli olduunu
uzun uzun anlatr. Ancak iaret dili uzmanlar olan ecin
sellerin en azndan gerek bir srlar vard, oysa Yahudiler
bu dili sadece kendilerinden beklenen o gizemli havay ya
ratmak iin kullandlar. aretleri, evrensel olarak bilinen
eyleri gizemli ve gln bir hale sokmaktayd: Prenses fa
lancann salonunun o kesine, kimliini aka belirtmesi
ne izin verilmeyen, ama bu anlamsz nitelik olmadan da o
keye kurulmas olanaksz olan bir Yahudi otururdu.
1 9 . yzyln sonundaki bu yeni karma toplumun, Ber
lin'deki ilk Yahudi salonlar gibi yeniden soyluluk etrafnda
odaklanmas dikkate deerdir. Aristokrasinin her eyi vard,
ama kltre duyduu istei ve "insanln yeni rnekle
ri"ne olan merakn yitirmiti. Yine de burjuva toplumuna
besledii J:<msemeyi elden brakmamt. nc Cum
huriyet dzeni tarafndan olumlanan siyasal konumunu ve
ayrcalklarn yitirmi olmaya ve siyasal eitlie verdii ya
nt, 'toplumsal ayrmclk gtmek oldu. kinci mparatorluk
srasnda yaad ksa ve yapay bir ykseliten sonra Fran
sz aristokrasisi ancak oullan iin orduda yksek grevler
ayarlamak gibi gnlszce abalar ile toplumsal bir klanlk
olarak ayakta duruyordu. Orta snf ltlerine kar haka
retamiz bir saldrganlk, siyasal emellerden ok daha ar
basmaktayd ve hi kukusuz toplumsal bakmdan kabul
grmeyen snflara ye btn guplar ve bireyler iin toplu
ma girmenin en gl gdlerinden birini oluturmaktay
d. Prusyal aristokratlar oyuncular ve Yahudilerle bulutu
ran toplumsal gd, Fransa'da sonunda ecinsellerin top
lumsal saygnlk kazanmalarna yol amt. te yandan, o
dnemlerde servet ve iktidar sahibi olmalarna ramen orta
snflar, toplumsal zsaygdan yoksundular. Ulus-devlet
iinde siyasal bir hiyerarinin olmamas ve eitliin zaferi,
1 61

"toplumu dandan bakldnda daha demokratik ama i


ten ie daha hiyerarik" klmt.74 Hiyerari ilkesi Faubo
urg Saint-Germain'in sosyetik muhitlerinde kiilik bulduu
iin, Fransa'daki her sosyete, "yelerinin konumlan ve si
yasal dnceleri ne olursa olsun karsnda zaman zaman
byklk taslad Faubourg Saint-Germain'in dlayc
sosyetik muhitlerinin, ufak tefek deiikliklerle birer kari
katrn oluturdu" . Aristokratik toplum sadece grn
olarak gemie zg bir eydi, aslnda "gzde bir toplum
yaamnn gramerini ve anahtann" elinde bulundurmak ve
dayatmakla (sadece Fransa halkn deil) btn bir toplum
sal yapy istila etmiti. 75 Proust, bir apologia pro vita sua ih
tiyac duyar ve aristokratik evrelerde geirdii yaamn
yeniden dnrken, byle bir toplumun zmlemesini
yapmaktadr.
Bu fin de siecle toplumunda Yahudilerin rol konusunda
ana nokta, toplumun kaplarn Yahudilere aan Dreyfus
Meselesi'ndeki antisemitizmdi ve Mesele'nin kapanmas, ya
da daha dorusu Dreyfus'un masum olduunun kefedil
mesiyle [Yahudilerin ] toplumsal grkemleri sona erdi.76
Baka bir deyile Yahudiler kendileri hakknda ya da Drey
fus hakknda ne dnrlerse dnsnler, toplumun ken
dilerine verdii rol, ancak ayn toplum onlarn soy vatan
hainleri olduklan yargsn tad srece yerine getirebile
ceklerdi. Hainin [ Dreyfus] , aslnda sradan bir komplonun
aptal bir kurban olduu kefedildiinde ve Yahudilerin
74 The Guermantes Way, Ksm il, blm 11.
75 Ramon Femandez, "La vie sociale dans l'oeuvre de Marcel Proust", Les Cahi
ers Marcel Proust iinde, say 2, 1927.
76 "Ama bu, Dreyfus davasnn yaratt etkilerden, lsraililerin topluma nfuz et
mesi ynndeki daha verimli bir harekete paralel bir antisemitik hareketin
doduu and. Politikaclar, adli hata bulunmasnn antisemitizme ldrc
bir darbe olacan dnrken yanlmamlard. Ama en azndan geici ola
rak bu durum toplumsal antisemitizmi ykseltti ve iddetlendirdi." Baknz:
The Sweet Cheat Gone, blm 11.
1 62

masum olduklar saptandnda, Yahudilere duyulan top


lumsal ilgi de en az siyasal antisemitizm kadar sratle du
ruldu . Yahudilere tekrar sradan lmller gzyle bakl
maya baland ve aralarndan birinin iledii varsaylan su
un onlar geici olarak kard o nemsizliin iine yeni
den dtler.
Birinci Dnya Sava'nn hemen sonrasnda , ok daha
sert koullar altnda Alman ve Avusturya Yahudileri de
znde benzer bir toplumsal grkem iindeydiler. O za
manlar onlarn szde suu savatan sorumlu olmalaryd ki,
artk tek bir bireyin tek bir eylemiyle zdeletirilmeyen,
aksi kantlanamayacak bir sutu bu. O nedenle ayaktakm
nn, Yahudiliin bir su olduu ynndeki deerlendirmesi
kendini kabul ettirdi ve toplum sonuna dek Yahudilerinden
keyif almay ve bylenmeyi srdrebildi. ayet gnah ke
isi kuramnda psikolojik bir hakikat varsa, o da Yahudilere
kar bu toplumsal tutumun etkisi konusundadr; nk
antisemitik yasalar toplumu Yahudileri defetmeye zorlad
nda bu "semitikseverler" de kendilerini gizli ktlkler
den artmak, gizemle ve gnahkarca sevdikleri bir lekeden
kurtulmak zorunda hissettiler. Elbette bu psikoloji Yahudi
"hayran" olan bu insanlarn Yahudi katili olup kmalarn
aklamaz. Bizzat katiller arasnda eitimli denen snflar
dan insanlarn orannn artc rakamlar bulmas ve lm
fabrikalarn altranlar arasnda arlkl kesimi bunlarn
oluturmas dndrcdr. Ama bu psikoloji, toplumun
Yahudileri en yakndan tanyan, Yahudi dostlaryla olmak
tan tad alm ve bylenmi bu tabakalarnn gsterdii
inanlmaz sadakatsizlii aklar pekala.
Yahudiler szkonusu olduunda, Yahudilik "suu"nun,
Yahudi olmann rezillie dntrlmesi son derece tehli
keli olmutur. Yahudiler din deitirmek suretiyle Musa di
ninden kurtulabilirlerdi, ama Yahudilikten kurtulu yoktu.
1 63

stelik bir suun karl cezadr, oysa rezillik ancak yok


edilebilir. Toplumun, Yahudi domu olmaya ve Yahudile
rin oynad role toplumsal yaam erevesi iersinde getir
dii yorumun, antisemitik nlemlerin ileme konduu kor
kun kusursuzlukla yakndan alakas vardr. Antisemitiz
min Nazi kolu, kklerini siyasal artlardan olduu kadar bu
toplumsal koullardan almtr. Irk kavramnn daha baka
ve dolaysz siyasal hedefleri ve ilevleri olmusa da , en
uursuz vehesiyle uyguland Yahudi Sorunu'nda salad
baar, byk oranda kamuoyu tarafndan tam rza gren
toplumsal fenomenler ve yarglardan kaynaklanmaktayd.
Yahudileri olaylarn merkezine srklemeye karar veren
gler, hi kuku yok ki siyasaldlar; ama toplumun antise
mitizme tepkisi ile Yahudi Sorunu'nun bireyde yol at
psikolojik yanslarn, bu zel vahetle , Yahudi kkenden
gelen her bireye yneltilen (ki bu durum kendini henz
Dreyfus Davas'nda gstermiti) rgtl ve hesapl saldr
larla bir ilgisi vard. Eer antisemitizmin tarihine kendinde
bir varlk, yaln bir siyasal hareket olarak baklrsa "genelde
Yahudi"ye, "her yerde ve hibir yerdeki Yahudi"ye ynelen
bu gz dnm av anlamak mmkn olamaz. Siyaset ya
da ekonomi tarihinde gznne alnmam, olaylarn olu
turduu yzeyin altna gizlenmi, tarihiler tarafndan asla
farkedilmemi, ancak airlerin ve roman yazarlarnn (top
lumun umarsz bir terkedilmilie ve apologia pro vita sua
yanlzlna ittii) daha nfuz edici ve tutkulu glerinin
yazya dkt toplumsal etkenler; eer kendi bana bra
klacak olsayd yaln bir siyasal antisemitizm biimi alarak
olsa olsa Yahudi kart yasalarla, en fazla kitlesel kovulma
larla (ama hibir zaman toptan imha ile deil) sonulanabi
lecek olan bir seyri deitirmitir.
Dreyfus Davas ile bunun Fransz Yahudilerinin haklar
zerinde yaratt siyasal tehdit, Yahudilerin grkemli top1 64

lumsal yaamlarnn belirsizlie srklendii bir toplumsal


durum yarattndan beri; Avrupa'da antisemitizm, siyasal
gdlerin ve toplumsal gelerin oluturduu zlmez bir
karmaa olarak ortaya kmtr. Yahudilerin lehine davra
nan gl bir antisemitik harekete ilk tepkiyi her zaman
toplum gstermitir. yle ki Disraeli'nin "bugn Yahudiler
kadar Avrupa'y elendiren, byleyen, ycelten ve soylu
latran . . . bir rk daha yoktur" szleri, zellikle tehlike an
lar iin doru szler olmutur. Toplumsal "semitiksever
lik" daima siyasal antisemitizle son bulmutur. Gizemli bir
fanatizm olmadan antisemitizm de kitleleri rgtlemek iin
en iyi slogan haline biraz zor gelirdi. Kapitalist toplumun
btn snflar [] dna itilmi kitleleri sonunda kendine ait
ayaktakm rgtleri kurmak iin hazrd; propagandalar
ve yarattklar ekicilik, tam da rezillik suretindeki suu
tam da yapsna dahil etmek iin can atm bir toplumun,
imdi sululara aka gz yumarak ve alenen su ileyerek
kendini ktlkten arndrmaya hazr olduu varsaymna
dayanmaktayd.

1 65

DRDNC BLM

Dreyfus Davas

1. DAVANIN OLGULARI

Szkonusu dava, 1894 sonlarnda Fransa'da grld. Fran


sz Genel Kurmay'nda alan Yahudi bir subay olan Drey
fus, Almanya adna casusluk yapmakla suland ve mah
kum edildi. Mahkeme oybirlii ile Dreyfus'un yaam boyu
eytan Adas'na srlmesine karar verdi. Duruma kapal
kaplar ardnda yapld. Dosya dolusu bir iddianamenin ol
duu syleniyordu ama ortada bir tek "bordro" gzkyor
du. Dreyfus'un el yazsyla yazld varsaylan bu bordro,
Alman askeri ateesi Schwartzkoppen'e gnderilmiti. Tem
muz 1895'de Genel Kurmay'n stihbarat Blm'nn ba
na Albay Picquard getirildi. Mays 1 896'da Genel Kurmay
Bakan Boisdeffre'ye, Dreyfus'un masumiyetine, asl sulu
nun Binba Walsin-Esterhazy olduuna kanaat getirdiini
syledi. Alt ay sonra Picquard, Tunus'ta tehlikeli bir greve
gnderildi. Bu arada Dreyfus'un kardeleri adna Bernard
Lazare, dava ile ilgili ilk risaleyi yaynlad: Une erreur judici
aire: la verite sur l'affaire Dreyfus [Bir Hukuk Hatas: Drey1 67

fus Davas'ndaki Gerek] . Haziran 1897'de Picquard, Sena


to Bakan Yardmcs Scheurer-Kesten'i mahkemeye sunu
lan maddi deliller hakknda aydnlatarak Dreyfus'un ma
sum olduunu belirtti. Kasm 1897'de Clemenceau, dava
nn tekrar grlmesi iin ilk admlar att. Clemenceau'nun
gazetesi, Ocak 1 898'de ]'Accuse'yi [tham Ediyorum] yayn
lad. Bu arada Picquard da tutukland. Zola, orduya iftira
etmekten gerek olaan mahkeme gerekse Temyiz Mahke
mesi tarafndan mahkum edildi. Austos 1898'de Esterhazy;
zimmetine para geirdii sulamasyla onur krc bir bi
imde ordudan atld. Vakit geirmeden bir ngiliz gazeteci
ye koan Esterhazy, "bordro"yu yazann -Dreyfus deil
kendisi olduunu, kendi st ve kar casusluk blm ba
kan Albay Sandher'in emir katlar zerinde bulunan
Dreyfus'un el yazsn taklit ettiini anlatt. Birka gn son
ra yine ayn blmden Albay Henry, gizli Dreyfus dosyas
nn pek ok yerinde sahtekarlk yapldn itiraf ederek
kendini ldrd. Bunun zerine Temyiz Mahkemesi, Drey
fus Davas'nn aratrlmasn istedi.
Haziran 1 899'da Temyiz Mahkemesi , 1 894 tarihinde
Dreyfus iin verilen ilk karar iptal etti. Austos aynda
Rennes'de yeni bir mahkeme yapld . "Hafifletici sebep
ler"den dolay on yl hapis cezas verildi. Cumhurbakan
bir hafta sonra Dreyfus'u affetti. 1 900 ylnn Nisan aynda
Paris'te Dnya Fuar yapld. Mays'ta fuarn baarl oldu
unun grld gnlerde parlamento byk bir oun
lukla Dreyfus Davas'n gndemden kaldrmaya karar verdi.
Aralk'ta Dreyfus Davas'na bal btn alt davalar af yoluy
la sona erdirildi.
1 903'de Dreyfus, mahkemenin yeniden grlmesini iste
di. Dilekesi, Clemenceau babakan oluncaya kadar dikka
te alnmad. 1 906 Temmuz'unda Temyiz Mahkemesi Ren
nes' deki karan iptal ederek, Dreyfus hakkndaki btn su1 68

lamalar drd . Ancak Temyiz Mahkemesi'nin bunun


iin yetkisi bulunmuyordu; yeni bir mahkeme yaplmasn
istemek durumundayd. Askeri mahkeme nnde yapla
cak bir baka duruma, kantlar ezici bir biimde Dreyfus
lehine olmakla birlikte, yeni bir mahkumiyet kararna yol
aabilirdi. O nedenle Dreyfus yasaya gre hibir zaman be
raat etmedi 1 ve Dreyfus davas da zmlenmeden kald.
Fransz halk sann grevine iadesini asla kabul etmedi ve
ilk bataki duygular yattrmak asla mmkn olamad.
Dreyfus'un affndan dokuz, aklanmasndan iki yl sonra ,
Clemenceau'nun isteiyle Emile Zola'nn lsnn Pante
on'a nakledildii 1 908 gibi ge bir tarihte bile Alfred Drey
fus sokakta saldrya urayabiliyordu. Bir Paris mahkemesi
saldrgan salvermi ve Dreyfus'u aklayan karara "muhale
fet erhi" koymutu.
Hatta daha da garibi, ne Birinci ne de kinci Dnya Sava
bu meselenin unutulup gitmesini salayabilmiti. Action
Franaise'n 1924'de yaymlad Precis de l'Affaire Dreyfus2
[ Dreyfus Davas'ndaki Kesinlik] o tarihten itibaren Dreyfus
kartlarnn el kitab haline geldi. 1 93 l 'de r.Affaire Drey
Jus un (Rene Kestner takma adyla Rehfisch ile Wilhelm
Herzog'un yazd bir oyun) alnda hala 1890'lann ha
vas hakimdi: Salonda az dalalar oldu, koku bombalar
atld, oyuncular, izleyicileri ve civardan geenleri korkut
mak iin Action Franaise'n hcum ktalar etrafta cirit at'

Bu konudaki en kapsaml ve vazgeilmez alma joseph Reinach'n rAJJaire


Dreyfus udur, Paris, 1903-19 1 1 , 7 cilt. Sosyalist bak asndan yazlm yakn
dneme ait almalar arasnda en ayrntl olann Wilhelm Herzog yazmtr:
Der Kampf einer Republik, Zrih, 1933. Buradaki kapsaml kronolojik tablolar
ok nemlidir. Meselenin en iyi siyasal ve tarihsel deerlendirmesini urada
bulmak mmkndr: D.W. Brogan, The Development of Modem France, 1940,
Vl. ve VII. kitaplar. Ksa ve gvenilir bir alma da G. Charensol'a aittir, rAffa
ire Dreyfus et la troisieme Republique, 1930.
'

2 lki subay tarafndan yazlm ve Henri Dutrait-Crozon takma adyla yaymlan


mtr.
1 69

yordu. Hkmet de -Laval'n Hkmeti- otuz yl kadar n


ce seleflerinin davrandndan hibir biimde farkl davran
mad: adeta memnuniyet duyarak, tek bir oyunun bile sali
men oynanmasn garanti edemeyeceini aklad. Bylelik
le Dreyfus kartlarna gecikmi bir zafer armaan etti.
Oyun ertelenmek zorunda kald. Dreyfus 1935'de ldn
de genel basn meseleye deinmekten korktu,3 solcu gaze
teler ise Dreyfus'un masum olduunu ve Dreyfus'a yklen
meye allan suu saclarn ilediini yazdlar. Daha az
lde de olsa bugn bile Dreyfus Meselesi, Fransz politi
kasnda hala bir tr paroladr. Petain mahkum olduunda
etkili bir yerel yayn organ olan (Lille'de kan) Voix du
Nord, Petain'n davasn Dreyfus davasna balayarak siyasal
bir atmann zlmesi ve "btn Fransa'ya akl ile yre
in barnn getirilmesi" mahkeme kararyla mmkn ol
mad iin, "lkenin Dreyfus davasndan sonra blnd
n" ileri srmtr.4
Genel siyasal veheleri asndan Dreyfus Meselesi 20.
yzyla ait olmakla beraber; Dreyfus Davas ve Yahudi yz
ba Alfred Dreyfus'un muhtelif durumalar, her duruma
yzyln en byk baarsnn, yani yasann tarafszlnn
snanmas anlamna geldii iin insanlarn yarglama usul
lerini byk bir evk ve gayretle izledii, tamamen 1 9 . yz
yla zgdr. Adli bir hatann bu tr siyasal duygulara yol
amas ve bitmeyen bir mahkemeler ve kar mahkemeler
silsilesini atelemesi (kavgalar, dellolar da cabas) bu d
nemin bir zelliidir. Yasa karsnda eitlik retisi, uygar
dnyann vicdanna ylesine yer etmiti ki tek bir adli hata
bile Moskova'dan New York'a dek kamuoyunu ayaa kal3 Action Franaise (19 Temmuz, 1935) . Fransz basnnn kstlanmasna vg
lerde bulunmakta dier yandan da "krk yl ncesinin nl adalet ve hakikat
ampiyonlan arkalarnda hi mrit brakmadlar" demekteydiler."
4 Baknz: G.H. Archambault, New York Times, s Austos 1945, s. 5 .
1 70

drmaya yetiyordu. Fransa'dakiler dnda hi kimse bu ko


nuyu siyasal mevzularla bititirecek kadar "modem" deil
di. 5 Fransa'da tek bir Yahudi subaya kar yaplan bir yanl
bile, dnyann her yanndan, bir kuak sonra Alman Yahu
dilerinin urayaca zulmden ok daha hiddetli ve mte
rek bir tepki ekebiliyordu. arlk Rusya's bile Fransa'y
barbarlkla sulayabilmi, Almanya'da Kaiser'in maiyeti, an
cak 1930'larda [ en sol liberal gazetelerin Hitler'e kar gze
alabildii slupta] bir infial sergilemiti.6
Davann dramatis personae's [ dramatik kiileri ] adeta
Balzac'n sayfalarndan km gibiydi: Bir tarafta kendi hi
zip yelerinin yaptklarn hasr alt etmek iin didinen, s
nf bilincine sahip generaller; te yanda sakin, berrak bak
l, hafif ironik bir drstl olan hasmlar Picquard. On
larn arkasnda, her biri yan bandakinin bilebileceklerin
den dehetle korkan, parlamentodaki bir sr ne id be
lirsiz kii; Cumhurbakan, Paris genelevlerine ziyaretleri
herkese bilinen ve sadece toplumsal temas uruna yaayan
tetkik hakimleri. Sonra durmadan meslektalarna aile ser
vetini kadnlarla yemekle bbrlenen, aslnda bir sonradan
grme olan Dreyfus'un kendisi; yaknlarnn serbest brakl5 Bunun biricik istisnas olarak, btn lkelerde Dreyfus'a kar kkrtmalarn
ounu yapan Katolik gazeteler aada ele alnacaktr. yle ki Amerikan ka
muoyu protestolara ek olarak, 1900 ylnda yaplmas planlanan Paris Dnya
Fuar'n rgtl olarak boykot etmeye almt. Bu tehdidin etkileri hakknda
aaya baknz. Kapsaml bir aratrma iin baknz: Columbia niversite
si'nde Rose A. Halperin'nin hazrlad "Dreyfus Davas'na Amerika'nn tepkisi"
( 1941) balkl lisansst tezi. Yazar, elindeki bu almay verme nezaketi gs
terdii iin S.W Baron'a teekkr eder.
6 Bu yzden rnein Almanya'nn Paris'teki maslahatgzar H.B. von Below, Re
ich'n anslyesi Hohenlohe'ye, Rennes'de alnan kararn "barbarln en kesin
iareti olan bayalkla dlekliin bir karm" olduunu ve Fransa'nn "byle
likle kendini uygar uluslar ailesinin dna att"n yazd . . . Herzog tarafndan
a.g. e de, 12 Eyll 1899 tarihi altnda zikredilmektedir. Yon Below'un grne
gre Affaire [Dava ] , Alman hr dncesinin parolas olmutu. Baknz: Denk
wrdigkeiten, Berlin, 1930-3 1 , 1, 428.
.'

1 71

mas iin dokunakl bir biimde btn servetlerini vermeyi


teklif eden, sonra bu teklifi 1 50.000 Frank'a dren, bir
zveride bulunmak m yoksa basite Genel Kurmay' ayart
mak m istediklerinden asla tam olarak emin olamam
Dreyfus'un kardeleri; ve mvekkilinin masum olduuna
gerekten inanan, ama kendini saldrlardan ve kiisel
karlarna verilebilecek zararlardan korumak iin savumas
n tartmal bir konu zerine dayandran avukat Demange
Son olarak, her nevi kahramanlktan her nevi sahtekarla
kadar burjuva dnyasndan bizar olmu, soyluluk unvan
onu nereden aldn hatrlayamayaca denli "eskimi" ma
cerac Esterhazy. Yabanc Lejyonu'nun sabk temeni Ester
hazy, gzpeklii ve kstahl ile meslektalarn etkilemi
biriydi. Yahudi subaylara dello ahitlii yaparak ve onlarn
zengin dindalarndan [ba haham araclyla] antajla pa
ra szdrarak, hep zorluklar iinde yaamt. Son kn
de bile Balzac geleneine sadk kald. Yazgsn belirleyen
ey, vatan hainlii ya da yzbin Prusyal svarinin Paris so
kaklarnn altn stne getirdii byk bir cmbe dair
delice hayaller deil,7 zimmetine para geirmek gibi baya
bir i oldu. [Hkm giymesi zerine] Londra'ya kaarken
Dreyfus'un kendisine bu zveride bulunmas iin yalvaran
sesini duyduu biimindeki melodramatik beyanatyla, [ re
torii gl ama siyasal adan ieriksiz cokusuyla ve naif
marurluuyla] Zola'ya ne demeli?8
Btn bunlar tamamen 1 9 . yzyla ait eylerdir ve o yz
den iki dnya savan amalar mmkn olamad. Ayakta
kmnn Zola'ya duyduu nefret kadar Esterhazy'e yapt
tezahrat da ok gemeden kllenmiti; ama bir zamanlar
jaures'i ateleyen ve Dreyfus'un sonu olarak serbest hra-

7 Theodore Reinach, Histoire sommaire del'Affaire Dreyfus, Paris 1924, s. 96.


8 Herzog, Joseph Reinach'n raporundan 18 Haziran 1898 tarihinde sz etmitir.
1 72

klmasn tek bana salayan kilise ve aristokrasiye kar


ateli coku da ayn akbete uramt. Cagoulard meselesi
nin de gsterecei gibi, Genel Kurmay'daki subaylarn bir
darbe hazrlarken halkn gazabndan artk korkmalarna ge
rek yoktu. Kilise ile devletin birbirinden ayrlmasndan bu
yana Fransa, tpk Katolik Kilisesi'nin siyasal emellerini b
yk lde yitirmesi gibi, kilise kart duygularn byk
lde yitirmiti. Petain'in cumhuriyeti Katolik bir devlet
haline getirme giriimi, halkn mutlak kaytszlna ve bi
raz da din adamlarnn clerico fascism'e [Kilise faizmi] bes
ledikleri husumete taklmtr.
gelerinden ikisinin nemindeki arttan dolay Dreyfus
Meselesi, 20. yzylda da siyasal yansmalar bakmndan
varln srdrebildi. Birincisi, Yahudilere kar duyulan
nefretti; ikincisi bizzat Cumhuriyet'e, Meclis'e ve devlet ay
gtna duyulan phe. Halkn byk bir kesimi bu ikinci
geyi, doru ya da yanl, hala Yahudilerin nfuzu ve ban
kalarn iktidar altnda dnmeyi srdrmekteydi. Zama
nmza gelinceye kadar "anti-Dreyfusu" terimi, hala cum
huriyet, demokrasi ve Yahudi kart herkesi tanmlayan bir
sfat olarak kullanlmaktayd; birka yl nce hala Action
Franaise'n monarizminden, Doriot'un nasyonal boleviz
mine ve Deat'n sosyal faizmine kadar her eyi kapsyordu.
Ancak nc Cumhuriyet'in ykl nedeni saysal olarak
nemsiz denebilecek bu faist [ve ovenist] gruplardan
kaynaklanmad. Belki paradoksal gibi grnecek ama iin
gerei tam tersiydi; bu gruplarn etkisi hibir zaman Cum
huriyet'in k srasndaki kadar zaman zayf olmamt.
Fransa'y de gtren olgu , daha fazla sayda gerek
Dreyfusulara sahip olmamasyd.9 Demokrasi ve zgrl9

Hatta Rene Benjamin'den (Clemenceau dans le retraite, Paris, 1930, s.249) al


nan u szler, Clemenceau'nun yaamnn sonlarna dogru artk ona inanma
dgn aka gstermektedir: "Umut mu? Olanaksz ! Beni heyecanlandran o
1 73

n, eitlik ve adaletin artk bu cumhuriyet altnda savunu


labileceine ya da gerekletirilebileceine inanan tek bir
insan bile yoktu. Sonunda Cumhuriyet, her zaman ordu
nun ekirdeini oluturmu eski Dreyfus kart hizbin ku
cana, ok az dman olduu ama hibir dostu bulunma
d bir srada ar olgunlam bir meyva gibi dt . 1 Krk
yl ncenin formllerine gsterdii klece ballk, Petain
hizbinin Alman Faizmi'nin bir rn olmadn akca
ortaya koymaktadr.
Almanya, kurnazca Fransa'nn kollarn budar ve snr
hattndaki btn ekonomisini tarumar ederken, Fransa'nn
Vichy'deki nderleri, Barres'in eski "zerk eyaletler" form
lnn orasn burasn yamamakla, dolaysyla Fransa'y da
ha da ktrmletirmekle urayorlard. Herkese Alman
ya'dan antisetimizm ihra etmeye gereksinimleri olmadn
ve Yahudilerle ilgili yasalarnn temel noktalarda Reich'n
yasalarndan farkl olduunu bbrlenerek anlatrken, hi
bir ibirlikinin yaramayaca bir sratle Yahudi kart
yasalar kardlar. 1 1 [Yine de Almanlarca antisemitizmin
eye, yani demokrasiye artk inanmyorsam, nasl mit etmeye devam edebi
lirim? " .
10 Action Franaise'n tannm savunucusu Weygand, genliinde bir Dreyfus
kartyd. Genel Kurmay'dayken yapt sahtekarlklarn bedelini intihar ede
rek demi talihsiz Albay Henry'nin [dul ei yararna] Liebre Parole gazetesi
nin at kampanyann balarndan biriydi. Petain'a gelince, Dreyfus kar
tl kantlanm olanlar dnda kimseye hogryle baklmad bir dnem
de 1895- 1899 arasnda Paris'in askeri hkmetinde Genel Kunnay'da grev
liydi. Baknz: Contamine de Latour, "Le Marechal Petain" , Revue de Paris
iinde, !, s. 57-59. D.W. Brogan'n, a.g.e. , s.382'deki u gzlemi yerindedir:
Birinci Dnya Sava'nn be marealinden drd (Foch, Petain, Lyautey ve
Fayolle) iddetle cumhuriyetiydi, oysa beincisi Joffre'nin herkese malum
ruhbanc eilimleri vard.
1 1 Petain'n, neredeyse btn Fransz Yahudilerini kapsayan Yahudi kart yasa
larnn Reich tarafndan kendisine dayatld efsanesi bizzat Fransa'da r
tlmtr. zellikle baknz: Yves Siman, La Grande Crise de la Republique
Franaise: Observations sur la vie politique des Franais de 1 91 8 a 1 938, Mont
real, 194 1 .
1 74

manasn anlamadlar diye azarlanacaklard. Anti-Dreyfus


Hareket'te Katolik rahiplerin oynad role yle kaplmlar
d ki, Nasyonal Sosyalizm'in temsil ettii modern antisemi
tizmin Kilise'yi lafa kartrmaya hi niyeti olmadn far
kedene dek,] Katolik Kilisesi'ni Yahudilere kar seferber et
meye altlar. Oysa tersine Yahudilere yaplan mezalime
kar en etkili itirazlar dillendirenler, tam da Vichy rejimi
nin bir kere daha siyasal g merkezleri haline getirmek is
tedii piskoposlar ve ruhani meclisler oldu.
20. yzyln yz hatlar, durumalaryla Dreyfus Dava
s'nda deil, btn ynleriyle Dreyfus Meselesi'nde ortaya
kt. 193 l 'de Bemanos'un dile getirdii gibi,12 "Dreyfus Me
selesi, son savala bitmedii kesin olan bu trajik aa aittir.
Bu mesele, dizginsiz tutkularn yaratt hengamenin ve nef
ret ateinin ortasnda anlalmaz bir biimde souk ve duy
gusuz kalabilen ayn gayr insani karakteri aa vurmakta
dr" . Bu meselenin asl devamn Fransa' da aramak kesinlikle
doru bir i olmaz, ama neden Fransa'nn Nazi saldrganl
na kolayca yem olduunun sebeplerini aramak iin uzaa
bakmak gerekmez. Hitler'in propagandasndaki dil, uzun za
mandr aina olunan ve asla tmyle unutulmam bir dildi.
Action Franaise'n "Sezarizm"inin, 13 Barres ile Maurras'nn
nihilistik milliyetiliinin zgn biimleriyle baar salaya
mamalannn, tm olumsuz bir dolu nedeni vardr. Toplum
sal bir ufuktan yoksun olduklar gibi, zekay kmsemeleri
nin yol at zihinsel fantazmagoryalarn popler terimlere
dntrmeyi de baaramadlar.
12 Karlatrn:Georges Bernanos, La grande peur des bien-pensants, Edouard Dru
mont, Paris, 193 1 , s.262.
13 Waldemar Gurian, Der integrale Nationalismus in Frankreich: Charles Maurras
und die Action Franaise, (Frankfurt-am Main, 193 1 , s.32) , monarist hareket
le dier reaksiyoner eilimler arasnda keskin bir ayrm yapar. Ayn yazar
Dreyfus Davas'n Die politischen und sozialen Ideen des franzsischen Katholi
zismus da (M. Gladbach, 1929) ele almaktadr.
'

1 75

Biz burada esasen Dreyfus Meselesi'nin siyasal etkileri ile


ilgilenmekteyiz, yoksa davann hukuki yanlaryla deil. Bu
meselede genel hatlaryla da olsa, 20 yzyla zg pek ok
ayrt edici zellik bulunmaktadr. Yzyln ilk onyllarnda
ayrt edilmesi neredeyse olanaksz, belli belirsiz bir nitelik
tayan bu zellikler sonunda gn yzne karak modern
zamanlarn ana eilimlerine ait olduklarn gsterdiler.
Ilml, salt toplumsal bir Yahudi kart ayrmclk biimiyle
geen otuz yldan sonra, i politikas antisemitizm meselesi
zerinde billurlamadan hemen nce bir kez daha modern
devletin her yannda yanslanan "Yahudilere lm" ln
hatrlamak hi de zor olmad. Yahudilerin dnya leinde
komplo hazrladna ilikin efsaneler otuz yl boyunca
renkli basnn ve ucuz romanlarn beylik konular olmak
tan teye gitmemiti; ve ok uzun zaman nce de deil, "Si
yon Bilgelerinin Protokolleri"nin henz bilinmedii bir s
rada, btn dnyann, bir ulusun, dnya politikasnn diz
ginlerini "gizli Roma"nn m yoksa "gizli Yahuda"nn m
elinde tuttuunu saptamaya alarak beynine azap ektir
diini hatrlamas kolay olmad.14
Dnya kendiyle geici bir bar yaptnda, dolaysyla
vahetin ve vicdanszln sarholuunu hakllatracak hi
bir sekin tarafndan kalburst sulular yaratlmad d
nemde, ayn ekilde ateli ve nihilist kendinden nefret etme
felsefesi de bir tutulma yaad.15 jules Guerin'ler, hava yeni14 Her iki tarafta da bu tr efsanelerin yaratlmas hakknda baknz: Daniel Halevy,
"Apologie pour notre passe'', Cahiers de la quinzaine, Series XL, say 10, 1910.
15 Zola'nn 1898 tarihli Letter to France'nda [Fransa'ya Mektup] son derece mo
dem bir tespit gze arpmaktadr: "Her yanda zgrlk kavramnn iflas ettiini
duyuyoruz. Dreyfus Meselesi'nin patlak vermesiyle, zgrl hedef alan bu
yaygn nefret duygusu da altn bir frsat yakalam oldu . . . Scheurer-Kestner'e
bylesi bir hiddetle saldrlmasnn yegane nedeninin, zgrle inanan ve
onun iin alan bir kuan yesi olmasndan ileri geldiini grmyor musun?
Bugn herkes bu tr eylere omuz silkip geiyor .. .'Yal kr sakalllar, yksek
ruhlarn saati geti' deyip, glyorlar." Herzog, a.g.e., 6 Ocak 1898 tarihli.
1 76

den yar askeri hcum ktalarndan yana dnmeden nce


yaklak krk yl beklemek zorunda kalmt. 19. yzyl eko
nomisinin ortaya kard snflarndan dlanmlar says
nn; Fransa'da grotesk bir tertip16 olmann tesine geeme
mi darbenin, Almanya'da neredeyse en ufak gayret gsteril
meden bir gereklik halini almasndan nce, lkelerinin
gl aznlklar haline gelinceye kadar artmas gerekti. Na
zizmin n-oyunu, btn bir Avrupa sahnesinde oynanmt.
O nedenle Dreyfus Davas, garip, eksik, zmlenmemi bir
"su"tan;17 takma sakallar, karanlk gzlkleriyle klk de
itirmi, akamlan Paris sokaklarnda aptalca hazrladklar
sahte belgeleri sokuturmaya alan Genel Kurmay subay
laryla ilgili bir meseleden daha fazla bir eydir. Kahraman
Dreyfus deil, Clemenceau'dur ve bir Yahudi Genel Kurmay
subaynn tutuklanmasyla deil, Panama Skandal ile balar.

II. NC CUMHURlYET

VE FRANSIZ YAHUD1LER1

Svey Kanaln yapan, de Lesseps'in bakanlndaki Pana


ma irketi, 1 880-88 arasnda ok az bir ilerleme salayabil
miti. Buna ramen Fransa'da bu dnemde [Fransz halk
nn kesesinden kan] i borlanma en az 1 .33 5 . 538.454
Frank'a ykselmiti. 18 Fransz orta snfn para konularn16 90'larda bir darbe tezgahlamak iin yaplan trl giriimlerin glnlkleri,
Rosa Luxemburg'un u yazsnda ak bir biimde zmlenmektedir: "Die
soziale Krise in Frankreich" , Die Neue Zeit, cilt l , 1910
1 7 Albay Henry'nin Dreyfus dosyasndaki belgeleri kendi bana m yoksa Genel
Kurmay'n talimatyla m deitirdii de bugn hala bilinmemektedir. . Ayn
ekilde Rennes mahkemeleri srasnda Dreyfus'un avukat olan Labori'ye y
nelik suikast giriimi asla tam olarak aa kartlamad. Karlatrn Emil
Zola, Correspondance: lettres Maitre Labori, Paris, s.32, say 1 .
18 Karlatrn: Walter Frank, Demokratie und Nationalismus i n Frankreich, Ham
burg, 1933, s.273.
1 77

daki dikkati bilindii iin, bu "baar" daha da nem kazan


maktadr. irketin baarsnn srr, elindeki devlet istikraz
larnn amaz bir biimde Meclis tarafndan arkalanmasn
da yatmaktayd. Kanaln yapm zel bir giriim olmaktan
ok genelde bir devlet ve millet hizmeti olarak grlmektey
di. O nedenle irket iflas ettiinde, bu felaketi savuturmak
cumhuriyetin d politikas haline geldi. Ancak birka yl
sonra yarm milyon orta snf Franszn urad ykmn
ok daha nemli olduu ortaya kt. Basn da Meclis Ara
trma Komisyonu da tamamen ayn sonuca vardlar: irket
yllar nce zaten iflas etmiti. tddialarna gre de Lesseps,
ksa zamanda ie devam etmeyi salayacak yeni fonlarn ge
lecei beklentisiyle, bir mucize umarak yaamt. Yeni bor
lanmalar-krediler iin onay alabilmek amacyla basnn b
yk blmne, Meclis'in yarsna ve yksek memurlarn ta
mamna rvet verilmesi gerekmiti. Ancak bu da birtakm
arac kimseleri ie almak, dolaysyla fahi komisyonlar de
mek demekti. O yzden balangta bu ie halkn gvenme
sini salayan eyin, yani Meclis'in borlarn arkasnda olma
snn, sonunda itibarl bir zel ii muazzam bir yemlie d
ntren etkenin ta kendisi olduu ortaya kmt.
Ne Meclis'teki rvetiler arasnda ne de irketin genel ku
rulunda tek bir Yahudi bulunmaktayd. Ancak Jacxwues Re
inach ile Comelius Herz, birincisi sa kanat burjuva partile
rine, tekisi radikallere (kk burjuvazinin kilise kart
partileri) olmak zere Ynetim Kurulu yeleri arasnda bah
i datmann onurunu paylaamyorlard. 1 9 Reinach, SO'ler
de hkmetin gizli mal danmanyd20 ve o nedenle Pana
ma irketi ile ilikiler onun elinden geiyordu. Herz'in rol
ise pheliydi. Bir yandan Reinach araclyla Reinach'n
19 Karlatrn: Suarez, La Vie orgueilleuse de C!emenceau, Faris, 1930, s.156.
20 rnein Soruturma Komisyonu karsnda eski bakan Rovier bu ynde ta
nklk etmiti.
1 78

ulaamad Meclis'in sac partileri ile irtibat salyordu; te


yandan bu grev rmenin boyutlarn daha yakndan gr
mesine, bylelikle patronuna durmadan antaj yapmasna ve
giderek daha fazla pislie batrmasna olanak salyordu.21
Gerek Herz gerekse Reinach iin ok sayda kk Yahu
di iadamnn almas gayet doald. Ancak bu iadamlar
nn isimlerini, oktan hak ettikleri o unutulua terketmek
yerinde olur. irketin durumu belirsizletike komisyonlar
da doal olarak artt, ta ki sonunda irket kendine ayrlm
olan avanstan bir kuru bile alamayncaya dek. Bundan ksa
bir sre ncesine kadar Herz, Meclis iindeki tek bir ilem
den en az 600.000 Frank avans alyordu. Ancak bu avans,
erken alnmaktayd. Borlar denmemi ve aa yukar
600 .000 Frank hisse sahiplerinin cebinden kmt.22 B
tn bu irkin tezgah, Reinach' felakete srkledi. Herz'in
antajlarndan usanan Reinach sonunda intihar etti.23
Ancak lmnden ksa bir sre nce, Fransz Yahudileri
iin hi de abartl saylamayacak sonular yaratan bir adm
atmt. Edouard Drumont'un antisemitik gazetesi Libre Pa
role'a, haber yaymlandnda gazetenin ismini saklamas
kaydyla "alacakllar" diye anlan ayartlm Meclis yeleri
nin adlarnn bulunduu bir liste verdi. Libre Parole, kk
ve siyasi bakmdan nemsiz bir gazeteyken bir gecede
300.000 tirajla, lkenin en etkili gazetelerinden biri duru
muna geldi. Reinach'n salad bu altn frsattan mkem
mel bir zen ve beceriyle yararlanld. Sank listesinin k21 Barres (Bernanos'un a.g.e., s. 27l'de zikrettii) szlerle meseleyi zl bir bi
imde ortaya koymaktadr: "Reinach ne zaman bir eyler yutsa, Cornelius
Herz onu nasl kusturacan bilirdi" .
2 2 Karlannn: a.g.e., "Panama" balkl blmde. Karlannn: Suarez, a.g.e. , s . 155.
23 Reinach ile Herz arasndaki ekime, Panama Skandal'na 19. yzyln hi al
k olmad bir etecilik havas vermektedir. Herz'in antajlanna direnirken
Reinach ii, hasmnn kellesine onbin Franklk bir dl koynalan iin eski
polis mfettilerinden yardm almaya kadar vardrd. Karlatrn: Suarez,
a.g.e., s. 157.
1 79

k tefrikalar halinde yaymlanmas, yzlerce politikacnn


her sabah diken stnde uyanmasna sebep oldu . Dru
rr,.ont'un gazetesi ve onunla birlikte btn antisemitik basn
ve hareket, nc Cumhuriyet'in en tehlikeli glerinden
biri haline geldi.
Drumont'un ifadesiyle grnmezi grnr klm olan
Panama Skandal, beraberinde iki ifaat daha getirdi. Birin
cisi, Meclis yelerinin ve devlet grevlilerinin birer iadam
haline geldiklerini ortaya koydu . kincisi, zel teebbsle
(burada szkonusu irket) devlet aygt arasndaki aracla
rn hemen hemen tamamna yaknnn Yahudiler olduunu
gsterdi.24 En artc olan, devlet aygt ile bylesine ya
kn ilikiler iinde olan btn Yahudilerin lkeye yeni ge
lenler olmasyd. nc Cumhuriyet kuruluncaya kadar
devletin mali ileri Rothschild'in tekelinde gayet gzel y
rtlyordu . Rakipleri Pereires Kardeler'in, Credit Mobili
er'i kurarak iin bir blmn ellerinden alma giriimi an
lamayla neticelenmiti. 1 882'de bile Rothschild grubu ,
gerek hedefi Yahudi bankerleri yok etmek olan Katolik
Union Generale' iflasa srkleyecek kadar glyd.25 Ma
li artlar Fransa adna Rothschild, Almanya adna da aile
nin eski bir temsilcisi olan Bleichroeder tarafndan dzenle
necek olan 1 8 7 1 tarihli bar anlamasnn hemen ardndan
Rothschild nceden tahmin edilmeyen bir politika balatt:
Akca monaristlerden yana tavr alarak cumhuriyete kar
kt. 26 Burada yeni olan monarist eilim deil, ilk kez
24 1 . Levaillant, "La Genese d l'antisemitisme sous la troiseme Rebuplique" , Rev
ve des Etudes]uives iinde, cilt 53, 907, s. 25.
25 Baknz: Bemard Lazare, Contre l'Antisemitisme: histoire d'une polemique, Paris,
1896.
26 Haute Banque'nin Orleanc hareketle ibirlii konusunda baknz: G.Charen
sol, a.g.e. Bu gl grubun szclerinden biri, Le Gaulois'in yayncs Arthur
Meyer'di. Vaftiz edilmi bir Yahudi olan Meyer, Dreyfus kartlarnn en zehirli
kesimine mensuptu. Baknz: Clemenceau, "Le spectacle du jour" , rlniquite,
1 80

nemli bir Yahudi mali: gcn mevcut rejimle kar kar


gelmesiydi. O zamana dek Rothschild'ler iktidardaki siyasal
sistem ne olursa olsun kendilerini ona uydururlard. O ne
denle yle grnyor ki cumhuriyet Rothschild'lere ger
ekten yaramayan ilk hkmet biimi olmutu.
Yahudilerin gerek siyasal nfuzu gerekse toplumsal stat
s , yzyllardan beri dorudan devlet iin alan ve zel
hizmetlerinden dolay dorudan devlet tarafndan korunan
kapal bir grup olmalarndan kaynaklanmaktayd. Hk
met aygtyla yakn ve dolaysz balantlar ancak devlet
halktan uzakta olduu ve ayn zamanda hakim snflar dev
let idaresine kar kaytszlklarn srdrd mddete
mmkn olmutu . Bu koullar altnda Yahudiler, sadece
gerekten topluma ait olmadklar iindir ki devletin bak
asndan toplumdaki en baml unsuru oluturmaktayd
lar. Parlamenter sistem, liberal burjuvazinin devlet aygt
nn denetimini ele geirmesine izin vermiti. Ancak Yahu
diler bu burjuvaziye ait deildiler ve o nedenle durumu hi
de haksz saylmayacak bir pheyle karladlar. Meclis
araclyla, eskinin mutlak ya da anayasal monarklarnn
delice hayallerini aan llerde mali: genileme ve yaylma
mmkn hale geldiinden, rejimin artk Yahudilere nceki
kadar ihtiyac kalmamt. Bu yzden nde gelen Yahudi ai
leler yava yava mali: politika sahnesinden ekilerek, gide
rek daha fazla antisemitik aristokrasinin salonlarna ynel
diler ve oralarda eski gzel gnleri geri getirmek amacyla
reaksiyoner hareketleri mali: ynden desteklemenin hayalle
rini kurdular.27 Ama bu arada Yahudi pltokratlar [gl
zenginler] arasna yeni katlan dier Yahudi evreler, n
c Cumhuriyet'in ticari yaamnn giderek artan bir bl1899; yine baknz: Hohenlohe'un gnlklerinin girii, Herzog iinde, a.g.e. ,
1 1 Haziran 1898 tarihli.
27 Bugn Bonapartizme olan eilimler hakknda baknz: Frank, a.g.e., s.419.Al
man Dileri Bakanl'nn arivlerinden alnm belgelere dayanmaktadr.
1 81

mn ele geirmeye balamlard. Rothschild'ler, rej ime


olan etkin ilgilerini bir an bile geri ekecek olduklarnda
sadece kabine yeleri zerindeki deil, Yahudiler zerinde
ki nfuzlarn da yitireceklerini, bu basit gerei neredeyse
unutmulard ve bu unutu onlarn iktidarna maloldu. Ya
hudi gmenler, kan frsat ilk grenler oldular.28 Geliimi
itibaryla bu cumhuriyetin, birlemi bir halkn ayaklanma
snn mantksal bir sonucu olmadn gayet gzel anlam
lard. 20.000 civarnda Komncnn katledilmesinden, as
keri bozgun ve ekonomik kten ortaya kan ey, asln
da daha en bandan hkmet etme yetenei su gtrr bir
rejimdi. yl iinde mahvolmann eiine gelmi bir top
lum, bas bas bararak bir diktatr aryordu. (Ayrt edici tek
zellii Sedan'da yenilmek olan) Bakan General MacMahon'un ahsnda bu diktatr bulduunu sand; ama ok
gemeden onun da eski ekolden bir parlamenterden farkl
olmad otaya kt ve birka yl sonra da ( 1879) istifa etti.
Ancak bu arada oportnistlerden radikallere, koalisyon yan
l!larndan an saclara kadar toplumdaki eitli unsurlar,
kendi temsilcilerinden ne tr politikalar isteyecekleri, hangi
yntemlerin kullanlmas gerektii zerine kafa patlatyor
lard. Doru politika kazanlm haklarn savunulmas, do
ru yntem de rmeydi.29 188 l'den sonra (Leon Say'n de28 Jacques Reinach, Almanya'da domu, ltalya'da baronluk unvan alm ve
Fransa uyruuna gemiti. Cornelius Herz, Bavyeral bir ana babann oluydu
ve Fransa'da domutu. ilk genliinde Amerika'ya g eden Herz, Amerikan
vatandalna geerek burada gzkamatrc bir servet yapt. Daha fazla ay
rnt iin baknz: Brogan, a.g.e, s.268 ve devamnda.
Panama irketi'nin ileri kt gitmeye baladnda irketin ilk mali dan
man olan Levy Cremieux'un yerine Reinach'n geirilmesi, yerli Yahudilerin
devlet ilerinden tedricen uzaklama tarzn gstermek asndan karakteris
tiktir. Baknz: Brogan, a.g.e., Kitap Vl, blm 2.
29 Georges Lachapelle, Les Finances de la troisieme Republique, Paris, 1937, s. 54
ve devamnda, brokrasinin kamu fonlarnn denetimini eline geirii ve zel
karlarn Bte Komisyonu'na nasl yn verdii, ayrntl bir biimde anlatl
maktadr.
1 82

yiiyle) madrabazlk yegane yasa haline geldi.


Hakl olarak Fransa tarihinin bu dneminde, bir zaman
lar her kraliyet hanedannn Saray Yahudilerine sahip olma
s gibi her siyasi partide Yahudilerin varl zerinde durul
mutur. 30 Ancak arada derin bir fark vard. Yahudi sermaye
sinin devlete yatrlmas, Avrupa ekonomisinde Yahudilerin
retken bir rol oynamalarn salamt. Onlarn yardm ol
madan ulus-devletin ve bamsz meslek memuriyetinin ge
limesi anlalr olmaktan kar. Hepsi bir yana Bat Yahudi
leri kurtulularn bu Saray Yahudilerine borluydular. Re
inach ile su ortaklarnn karanlk ileri bile kalc bir zen
ginlie yol amad.31 Btn yaptklar i yaam ile politika
arasnda varolan gizemli ve skandal ilikileri daha da koyu
karanlklar iine gmmek oldu. rm bir beden zerin
deki bu asalaklarn, adamakll yozlam bir topluma son
derece tehlikeli bir zr bahanesi vermek gibi bir faydalar
oldu. Bu insanlar Yahudi olduundan, halkn fkesinin ya
ttrlmas gerektiinde onlar gnah keisi yapmak mm
knd. Sonra iler ayn minval zre devam edebilirdi. Bu
esnada antisemitikler de, her yerdeki btn Yahudilerin
halkn salkl gvdesi zerindeki karncalardan baka bir
ey olmadklarn "kantlamak" iin rm toplumun
zerindeki bu Yahudi asalaklar gsterebilirlerdi. Siyasi
gvdedeki rmenin balamasnda Yahudilerin en ufak bir
katksnn olmamasnn; (Yahudilerin ait olmad bir burParlamento yelerinin ekonomik durumlan hakknda karlatnn: Bema
nos, a.g.e., s. 192: "ou, Gambetta gibi i amarlann bile deitirme an
sndan yoksundular".
30 Frank'n dedii gibi (a.g.e. , s. 321 ve devamnda) san Arthur Meyer'i, Bo
ulangerismin Alfred Naquet'i, oportnistlerin Reinachlan ve Radikallerin Dr.
Comelius Herz'i vard.
31 Drumont'un sulamas (Les Tretaux du succes, Paris, 1901, s. 237) bu yeni ge
lenler iin geerlidir: "Balangta ellerinde hibir ey olmayan ama her eyi
elde etmi olan bu byk Yahudiler, tann bilir ya . . . srlar iinde yaayp lme
ye geldiler ... Gelmediler, atladlar ... lmediler, sndler".
1 83

juva toplumunda) iadamlarnn politikasnn ve snrsz re


kabet lklerinin, devletin parti politikalar iersinde par
alanmasna yol amasnn; hakim snflarn brakn bir b
tn olarak lkenin karlarn, kendi karlarn bile koru
maktan aciz olmalarnn, onlar iin bir nemi yoktu. Ken
dilerine vatansever diyen antisemitikler, esasen kendi halk
n batan ayaa beyazlara boyayp, geri kalan herkesi toptan
mahkum etmekten ibaret yeni bir milli duygu rnei sun
dular.
Yahudilerin toplumun dnda, ayr bir grup olarak kala
bilmeleri, ancak az ok trde ve istikrarl bir devlet aygt
onlar iin bir yarar ifade ettii ve onlar korumakla ilgilen
dii srece mmkn olabilmitir. Devlet aygtnn k,
onunla yakndan bal olan Yahudi saflarnda zlmelere
yol at. Bu konudaki ilk jaret, enflasyon dneminde Al
manya'da yaananlara ok benzer bir biimde, Fransz uy
ruuna yeni gemi Yahudilerin Fransa'da domu Yahudi
lerin denetimlerinden karak yrtt ilerde ba gster
di. Ticaret dnyas ile devlet arasndaki akl bu yeni ge
lenler doldurdu.
Yine bu dnemde balam ve yukardan dayatlan, ama
ok daha ykc bir baka sre vard. Devletin hiziplere b
lnmesi, Yahudilerin kapal toplum yapsn atlatmasna
karn onlar devletin ve toplumun dnda bitkisel hayat
srdrebilecekleri bir boluk iine de itmedi. nk Yahu
diler ok zengindiler; ve parann, gcn en belirgin gerekli
liklerinden biri olduu devirde, ok da glydler. Yahu
diler daha ziyade siyasal eilimlerine ya da daha sklkla
toplumsal ilikilerine uygun olarak, bir dizi toplumsal
"zmre" iinde erime eilimi iine girdiler. Ancak bu geli
me onlar yok olmaya gtrmedi. Tersine devlet aygtyla
olan belli ilikilerini korudular ve can alc bir farkllkla da
olsa, devlet yatrmlarn ynlendirmeyi srdrdler. Bu
1 84

yzden, vaftiz edilmi ve yeminli bir monari yanls olma


sna ramen Arthur Meyer, Panama Skandal'na kararak
rezil olurken; nc Cumhuriyet'e kar olduklar bilindi
i halde, Rusya'ya bor verilmesi iini Rothschild'lerden
baka stlenen kmad. Bunun anlam uydu: Fransz do
umlu Yahudiler, zel ticari yaam ile hkmet aygt ara
.
snda esas balanty oluturan yeni gelenleri izlediler. Ama
Yahudiler, imdiye dek devlet iin yarar su gtrmez, g
l ve balar sk bir topluluk oluturmu olsalar da, artk
hepsi toplumun devletin srtndan zenginlemesine araclk
etmek gibi ortak bir hedefi paylamann dnda birbirine
muhalif kliklere ayrlmlard.

III. CUMHUR.1YETE KARI K1L1SE VE ORDU

kinci mparatorluun miras olan ordu, grnte btn


bu etkenlerden uzak, grnte btn bu rmeden ba
k gibiydi. [ Ordu iindeki] Monari yanllar ve entrikac
lar, Boulanger bunalm srasnda kendilerini aka ortaya
koyduklar zaman bile Cumhuriyet orduyu hakimiyeti alt
na almaya cesaret edememiti. Daha nce olduu gibi o za
man da subay snf, [ Fransz Devrimi'nden kaan] muhacir
atalarnn devrim savalar srasnda baba toprana kar
savat eski aristokrat ailelerin ocuklarndan meydana
geliyordu . Devrimden sonra bu subaylar, reaksiyoner ve
cumhuriyet kart hareketler iin bir dayanak noktas olu
turan din adamlarnn fazlasyla etkisi altndaydlar. [Bu ,
daha yksek kariyeri hedefleyen a z saydaki burjuva k
kenli subay iin daha fazla geerliydi. nk onlar kariyer
lerini Kilise'nin salt secereye bakmayp yetenee de prim
veren eski adetlerine borluydular. ]
Girmenin kolay olduu topluma ve Meclis'in esnek, kay1 85

gan ve vefasz kliklerinin aksine ordu , kast sistemine zg


sert bir dlayclk arzediyordu. Cumhuriyet'e ve btn de
mokratik etkilere kar reaksiyoner bir siper oluturan bu
ordu grevlilerini biraraya getiren ey, ne askeri yaam, ne
meslek onuru ne de esprit de co rps du [askerlik ruhu ] ; yal
nzca [ kast ruhu ] kast balaryd.32 Devletin orduyu de
mokratikletirmeye ve sivil yetkililere balamaya yanama
ynn nemli sonular olmutur. Ordu , ulusun dnda
bir varlk haline gelmi, ballklar nceden kimsenin tah
min edemeyecei ynlere kayabilecek silahl bir g yaratl
mt. Tersine aklamalarn varlna ramen gerekten de
iinde rol almaya istekli olmad, vodvili andran darbe y
ks, kast basks altndaki bu gcn ne birilerinden yana
ne de birilerine kar olmadn yeterince ak biimde
gstemektedir -yeter ki kendi haline braklsn. Hatta o
naml monari yanll bile , son tahlilde ayrcalklarn
" cumhuriyete aldrmadan , cumhuriyete ramen, hatta
cumhuriyete kar" savunmaya hazr, bamsz bir kar
grubu olarak kendini korumann bahanesinden baka bir
ey deildi.33 ada gazeteciler ve sonra da tarihiler Drey
fus Meselesi srasnda ordu ile sivil gler arasndaki at
may, "iadamlar ile askerler" arasndaki bir atma ek
linde aklamak iin kahramanca abalar gsterdiler. 34 An'

32 Yazan bilinmeyen u mkemmel makaleye baknz: "Dreyfus Davas: Fransz


Kamuoyu zerine bir Aratrma" , Contemporary Review, cilt LXXIV, Ekim,
1898.
33 Baknz: Luxemburg, a.g.y.: "Ordunun harekete gemekte gnlsz olmasnn
nedeni, kendini bir monariye balayp muhalefetin gcn de yitirmeden,
cumhuriyetin sivil gcn muhaliflerine gstermek istemesiydi. "
3 4 Maximilian Harden (bir Alman Yahudisi) Die Zukunfd a ( 1 898) Dreyfus dava
sn bu balk altnda anlatmtr: Antisemitik bir tarihi olan Walter Frank,
Dreyfus hakkndaki blmnn balnda ayn slogan kullanmtr. Berna
nos ise ayn anlama gelen u szleri sylemitir: "Doru ya da yanl, demok
rasi orduyu en tehlikeli rakibi olarak grr".
1 86

cak bugn bu dolayl antisemitik yorumun ne kadar temel


den yoksun olduunu biliyoruz. Genel Kurmay'n istihba
rat birimi, yabanc askeri ateelere satlan yanl haberlere,
bir dericinin derilere veya Cumhurbakan'nn vey olu
nun nianlara davrand gibi muamele ediyordu. [Burada
da geerli olan tek yasa, arz-talep yasasyd ] . 35 Aslnda
Fransa'nn gizlemesi gerektiinden ok daha fazla askeri sr
k e fe tmi olmaktan tedirginlik duyan Alman A t e e
Schwartzkoppen'in gayretkelii, rettiklerinden fazlasn
satmalar mmkn olmayan kar casusluk servisinin bu
beyefendilerini mkl durumda brakm olmaldr.
Katolik politikaclarn , Avrupa politikalarnn devam
olarak, sadece cumhuriyet kart gibi grnd iin
Fransz ordusunu kullanabileceklerini dnmeleri byk
bir hata oldu.36 Aslnda bu hatann bedelini Fransa'da sahip
olduu btn siyasal nfuzu yitirmekle demek zere Kili
se seilmiti. Konumu gerei bunu bilecek durumda olan
Esterhazy'nin ikinci Brosu'nu betimlerken37 dedii gibi, is
tihbarat biriminin fason imalat yapan bir fabrika olduu or
taya ktnda, Fransa'da kimse, hatta ordu bile Kilise ka
dar rezil olmad. Geen yzyln sonlarna doru Katolik
ruhban, eski siyasal gcne, u ya da bu nedenle laik otori
tenin sararp solmakta olduu bu ordugahlarda kavumaya
almt. Khne bir feodal aristokrasinin lkeyi ekonomik
ve kltrel bir ykma srkledii spanya ile ulusal gruplar
arasndaki atmalarn devleti gn be gn ykmla tehdit
ettii Avusturya-Macaristan, kt rnekler olarak duruyor
lard. Fransa'nn durumu buna ok benzerdi: lkenin s35 Panama Skandal'nn ncesinde "Wilson meselesi" denen bir konu yer alr.
Bakann vey olunun bu onur ve madalya-nian trafiini yrtt anlal
mtr.
36 Baknz: Peder Edouard Lecanuet, Les Signes avant-coureurs de la s eparation,
1894-1910, Paris, 1930.
37 Baknz: Bruno Weil, r.Affaire Dreyfus, Paris, 1930, s. 169.
1 87

ratle kar atmalarnn batana batt grlyordu .38


nc Cumhuriyet'in siyasal bir bolua terkettii ordu,
hi olmazsa, ordunun - Clemenceau'nun dedii gibi- "sivil
toplumda kiilik bulmu ilkeleri savunmak olan varolu ne
denini yitirmeyecei" , ona sivil bir nderlik salayan Kato
lik ruhbann klavuzluunu memnuniyetle karlad.
Katolik Kilisesi o zamanlar poplaritesini, cumhuriyet ve
demokraside dzenin, gvenliin ve siyasal iradenin t
myle kaybolduunu gren halk arasndaki yaygn kuku
culua borluydu. Kilisenin hiyerarik yaps pek ok kiiye
bu kaostan kurtulmann yegane yolu gibi grnyordu. As
lnda ruhbana duyulan saygnn nedeni herhangi "bir dini
canlanmadan ziyade buydu.39 Bu dnemde Kilise'nin en sa
dk destekileri doal olarak, bundan byle btn monari
yanls ve ar milliyeti hareketlere egemen olacak olan
"akli" Katolizm denen eyin temsilcisi ve tefsircileri, yani
"imansz Katolikler"di. Bu "Katolikler" , bu kurumlarn te
dnyasal temellerine inanmakszn, btn otoriter kurum
lara daha fazla iktidar verilmesini istiyorlard. Aslnda bu
hat ilk kez Drumont tarafndan izilmi ve daha sonra Ma
urras tarafndan onay grmt.40
Katolik ruhbann boazna dek siyasal manevralara g
mlm olan byk kesimi , bir uyum politikas izledi.
Dreyfus Meselesi'nin de aka gsterdii gibi, bu politika38 Karlatnn: Clemenceau, "La Croisade", a.g.e.: "spanya, Roma Kilisesi'nin
buyruu altnda inim inim inlemektedir. ltalya'nn da teslim olaca grl
mektedir. Geriye sadece, oktandr lm-kalm sava vermekte olan Katolik
Avusturya ile bugn bile kendisine kar papalk ordusu kurulan Devrim
Fransa's kalmaktadr."
39 Karlatrn: Bernanos, a.g.e., s. 152: "Bu nokta ne kadar tekrarlansa azdr:
imparatorluun dmesini ve yenilgiyi izleyen bu reaksiyoner hareketten ger
ekten kazanl kan, ruhban oldu. Onlarn sayesinde 1873'den sonra ulusal
reaksiyon, dinsel bir uyan halini ald. "
4 0 Drumont v e "akli" Katolizmin kkeni zerine baknz: Bemanos, a.g.e. , s. 127
ve devamnda.
1 88

da son derece baarl oldular. O yzden Victor Basch'n,


Dava'nn yeniden grlmesini destekleyen Rennes'deki evi,
rahibin ban ektii saldrlara uramt,41 bunlardan
Dominiken Rahip Didon gibi sekin bir sima, College D'Ar
cueil rencilerini "kllar ekmeye, dehet samaya, kafa- .
lan kesmeye, yakp ykmaya" armaktayd.42 Libre Paro
le'un (hapishanedeyken intihar eden albayn dul ei43) Ma
dam Henry iin at ve o tarihte Fransz halknn st snf
larnn artc rynn ant olan ba kampanyasn
da dendii gibi, kendilerini "Henry'nin Ansna" lmsz
letiren yz kk rtbeli rahibin oluturduu manzara
da ayn anlam tamaktayd. Dreyfus bunalm srasnda Ka
tolik Kilisesi'nin izledii siyasal hat, ne kadrolu ruhban, ne
sradan dinsel talimatlar ne de kesinlikle homines religiosi
[ dindar insanlar] tarafndan etkilenmiti. Viyana, Paris ve
Cezayir'deki antisemitik eilimleri desteklemesinin yannda,
Kilise'nin Fransa, Avusturya ve lspanya'daki reaksiyoner po
litikalar muhtemelen Cizvit etkisinin yaratt dolaysz bir
sonutu. Katolik ruhbann antisemitik okulunu gerek yazl
gerekse szl en iyi temsil edenler daima Cizvitler olmu
tur.44 Bu durum byk lde mezlerin, Yahudi kan ta
madklarn drdnc kuaa dek kantlamalarn gerekti
ren nizamnamelerinden ileri gelmekteydi. 45 Ve 19. yzyln
41 Karlatrn: Herzog, a.g,e. , 21 Ocak 1898 tarihli.
42 Baknz: Lecanuet, a.g.e., s. 182.
43 Bu blmdeki 10.dipnota baknz.
44 Cizvitlerin dergisi Civilta Cattolica, onyllardr dnyadaki nfuzlu Katolik
dergilerinden biriydi ve aka antisemitikti. talya faist olmadan ok nce
Yahudi kart propagandaya balamt. Nazilerin Hristiyan kart tutumu da
politikasn etkilememitir. Baknz: Joshua Starr, "ltalya'nn Antisemitikleri" ,
]ewish Social Studies, 1939.
L. Koch, S.].'ye gre: "Btn tarikatlar arasnda nizamnamesi ile Yahudi et
kilerine kar en iyi korunmu tarikat, lsa'nn Cemaati idi. jesuiten-Lexikon,
Paderborn,1934 iinde, "Juden" makalesi.
45 Balangta Yahudi soyundan gelen btn Hristiyanlar, 1593 Anlamas'na
1 89

bandan itibaren Kilise'nin uluslararas politikas, Cizvitle


rin eline gemiti.46
Rothschild'lerin antisemitik aristokrasinin bulunduu
muhitlere girmesinin, devlet aygtnn zlmesini nasl ko
laylatrdn nceden grmtk. Gzde Faubourg Saint
German zmresi kaplarm yalnzca birka Yahudi asilzade
sine amakla kalmam, vaftiz edilmi dalkavuklar, antise
mitik Yahudiler de, yeni gelenlerle birlikte bu kapdan ieri
srklenmilerdi.47 Dreyfus ailesi gibi, Alsas'n braklmasn
takiben Paris'e gen Yahudilerin bu toplumsal ykselite
hayli arlkl bir kesimi oluturmalar olduka gariptir. Bu
insanlarn abartl vatanseverlikleri, kendilerini Yahudi g
menlerden ayrmaya almalarnda son derece belirgin bir
biimde ortaya kmt. Dreyfus ailesi de bir antisemitiklik
alameti benimseyerek asimile olmaya alan Fransz Yahu
dilerinin bu kesimine aittiler.48 Fransz aristokrasisine bu
gre dlanmt. 1608 tarihli bir fermanla beinci kuaa kadar yeniden ara
trmalar balatld; son 1923 tarihli dzenleme bunu drt kuaa indirdi. Tek
tek durumlarda tarikatlarn ba, bu gerekliliklerden sarf nazar edebilirdi.
46 Karlatrn: H. Boehmer, Les ]esuites, Almancadan eviri, Paris, 1910, s.284:
" 1820'den bu yana Cizvitlerin dikte ettii Papa'nn emirlerine kar kabile
cek bamsz ulusal kiliseler mevcut deildi. Gnmzn yksek ruhban,
Kutsal Gl'n nne adrlarn kurdu ve Kilise, byk Cizvit mnakaacs
Bellarmin'nin her zaman olmasn istedii gibi oldu, yani politikalarna Cizvit
lerin yn verdii, gelimesi bir dmeye baslarak belirlenebilen mutlak bir
monari".
47 Karlatrn: Clemenceau, "Le spectacle du jour" , a.g.e. : "Btn antisemitik
soylularn dostu Rothschild. . . Papadan daha Papac olan Arthur Meyer'in tp
ksdr."
48 Dreyfus'un da ait olduu Alsasl Yahudiler hakknda baknz: Andre Foucault,
"Un nouvel aspect de l'Affaire Dreyfus" , Les Oeuvres Libres'da, 1 938, s. 3 1 0:
"Paris'in Yahudi burjuvazisinin gznde onlar milliyeti aknclarn canl sem
blydler . . . ki bu, burjuvazinin sonradan grme dindalarna kar sahte,
souk gnl indirmesiydi. Galyal rneine uygun biimde tamamen asimile
olma, eski yerleik ailelerimizle ili dl yaama, devletin en sekin yerlerini
igal etme arzulan ve Yahudilerin ticari unsurlarna kar gsterdikleri aala
yc tutum, son zamanlarda Fransz uyruuna gemi Galiyal 'Polaklar'a, ne
redeyse kendi rklarna ihanet eden hain grnts vermitir . . . 1894'n
Dreyfuslan m? Neden, onlar da antisemitikti! ."
1 90

uyarlanlarnn yle bir kanlmaz sonucu olmutu: Yahu


diler de, tpk yeni edindikleri dostlarnn yapt gibi, onla
rn izinden giderek ocuklarn ordu yaamna sokmaya a
ltlar. tk srtmelerin ortaya kt yer de buras oldu.
Yahudilerin yksek sosyeteye girmesi nispeten barl bir
biimde gereklemiti. Monarinin geri gelmesi hayallerine
ramen st snflar siyasal bir omurgadan yoksundular ve u
ya da bu ynde ar ve gereksiz bir srarlar olmad. Ama or
duda eitlik istemeye kalkan Yahudiler, gnah karmaya
bak subaylarn varlna msamahakar davranmaya hazr
olmayan Cizvitlerin sert ve kararl muhalefetiyle kar kar
ya geldiler.49 stelik karlarna, salonlarn o rahat havas
iinde unutmaya yz tuttuklar, zaten gelenek ve i gerei
olarak berkitilmi, ayrca hala nc Cumhuriyet'e ve sivil
ynetime kar uzlamaz bir husumetle takviye edilmi
mzmin bir kast ruhu da dikilmiti.
Bir modem tarihi, Yahudiler ile Cizvitler arasndaki m
cadeleyi, "iki rakibin, yksek Cizvit ruhban ile Yahudi pl
tokrasisinin Fransa'nn orta yerinde, grnmeyen bir sava
hatt boyunca sava" olarak betimlemitir. 50 Yahudilerin
Cizvitlerin ahsnda ilk boyun emez dmanlarn bulduk
lar, Cizvitlerin ise antisemitizmin ne denli gl bir silah
olabileceini derhal farkeden ilk kiiler olduklar dnle
cek olursa, bu betimleme dorudur. Belki de Hitler'den n
ce, "byk bir siyasi fikir"51 olarak antisemitizmi Avrupa
leinde kullanan ilk giriim buydu. te taraftan "reka
bet" eden eit glere sahip iki tarafn varl varsaylacak49 Karlatnn: "K.VT.", The Contemporary Review, LXXIV, 598: "Demokrasinin
iradesiyle btn Franszlar asker olacaklar; ama belli bal komuta yerlerini
Kilise'nin iradesiyle Katolikler ellerinde bulunduracaklardr."
50 Herzog, a.g.e., s.35.
5 1 Karlatrn: Bemanos, a.g.e. , s. 1 5 1 : "Bylece antisemitizm gln mbalaa
lar olmadan gerekten ne olduunu herkese gsterdi: Salt bir saplant, zihin
sel bir tuhaflk deil, byk bir siyasal fikir" .
1 91

sa, szkonusu betimlemenin yanl olduu su gtrmez.


Yahudiler, cumhuriyetin zlmesiyle ayran dier klikle
rin sahip olduundan daha fazla bir g aray iinde ol
mamt. O dnemde btn istedikleri toplumsal ve ile il
gili karlarnn takipiliini yapmaya yetecek kadar nfuz
sahibi olmakt. Devlet ynetiminde siyasal hisse sahibi ol
ma emelleri yoktu. Bunun peinde olan yegane grup Cizvit
lerdi. Dreyfus'un mahkemesi ncesinde Yahudilerin byk
bir gayret ve kararllkla ordu iinde yer edinmeye altk
larn ve onlara kar ne denli yaygn bir husumetin bulun
duunu gsteren ynla olay olmutu. Az saydaki Yahudi
subaylar srekli hakarete maruz braklarak dello yapma
ya zorlanyorlard. Ne var ki Yahudi olmayan arkadalar
onlara dello ahitlii yapmaya gnll deildi. te alak
Esterhazy'nin kuraln istisnas olarak sahneye kt srada
durum buydu. 52
Dreyfus'un tutuklanmasnn ve mahkum edilmesinin ,
ans eseri bir siyasi yangn tututuran basit bir adli hata m
olduu, yoksa Genel Kurmay'n sonunda bir Yahudiye va
tan haini damgas vurma amacyla o sahte bordroyu basna
bilerek mi szdrd konusu hibir zaman tam olarak aa
kmamtr. Dreyfus'un Genel Kurmay'a giren ilk Yahudi
52 Baknz: Esterhazy'nin Edmond de Rothschild'a gnderdii Temmuz 1894 ta
rihli mektup, zikreden ]. Reinach, a.g. e., i l , s. 53 ve devamnda: "Yzba
Cremieux'un dello ahitlii iin Hristiyan bir subay bulamayacandan
hibir endiem yok." Karlatrn: T. Reinach, Histoire sommaire de l'Affaire
Dreyfus, s. 60 ve devamnda. Yine baknz: Herzog, a.g.e. , 1892 tarihli ve Ha
ziran 1894 tarihli; burada ayrntl bir ekilde dello listeleri ve Esterhazy'nin
araclarnn tmnn isimleri yer almaktadr. Son olayn tarihi Eyll 1890.
Bu tarihte 10.000 Frank almtr. Bu cmertliin yanl kiiye gsterilmesinin
ilerde rahatsz edici sonular olmutur. Esterhazy, lngiltere'nin sunduu g
venli ortamda uzun uzun ifaatlarda bulunduunda ve bu yzden davann
yeniden gzden geirilmesine neden olduunda antisemitik basn doal ola
rak, Esterhazy'nin kendini sulamas iin Yahudilerin para dediini iddia et
miti. Bu dnce hala Dreyfus'un sululuu lehine gl bir sav olarak kul
lanlmaktadr.
1 92

olmas ve mevcut koullar altnda bunun sadece can skn


ts deil, bir fke ve tela da yaratm olabilecei ihtimali,
ikinci varsaym glendirmektedir. Ancak Yahudi kart
nefret, daha bu karar kmadan nce dizginlerinden boan
mt. Henz sub iudice [hkm giymemi] olan bir casusla
ilgili bilgilerin saklanmasn gerektiren gelenein aksine
Genel Kurmay subaylar Libre Parole'a davann ayrntlarn
ve sann adn gle oynaya vermilerdir. Grne bak
lrsa Yahudilerin hkmetteki nfuzlarnn davann hasr
alt edilmesine yol amasndan ve btn iin yatmasndan
korkmulard. Fransz Yahudilerinin belli evrelerinin o s
ralarda Yahudi subaylarn sallantl durumlarna ciddi bir
biimde eildii bilindii iin, aslnda bu korkular hi de
mesnetsiz deildi.
O dnemde Panama Skandal'nn henz halkn kafasnda
ok taze olduu ve Rothschild'n Rusya'ya bor para verme
sinin Yahudilere olan gvensizlii artrd da unutulmama
ldr. 53 Burjuva baslm her yeni durumada Sava Bakam
Mercier'e vgler dzmekle kalmyor, hatta sosyalistlerin
yayn organ ]aures'in gazetesi de onu "rm politikac
larn ve byk mali sermayenin dehetengiz basklarna g
s gerdii" iin kutluyordu. 54 Libre Parole'un bol keseden
yapt vglerden jaures'in de payna deni almas ilgin53 Herzog, a.g. e. , 1892 tarihi altnda uzun uzun Rothschild'lerin kendilerini
cumhuriyete nasl uydurduklarn anlatr. Katolik Kilisesi'nin cumhuriyetle
uzlama giriimini temsil eden Papa XIII. Leo'nun politikasnn tarihi de tam
olarak ayn yla uzanmaktadr. O nedenle Rothschild'lerin politikasnn ruh
ban tarafndan etkilenmi olmas ihtimal d degildir. Rusya'ya verilen 500
milyon Franklk bor konusuna gelince, Kont Mnster u yerinde gzlemi
yapmaktadr: "Speklasyon Fransa'da lmtr . . . Kapitalistler, deerli kagt
lann elden karmann hibir yolunu bulamazlar ve bu da bor verenin baa
rsn artracaktr . . . Byk Yahudi [patronlar] para kazanrlarsa kk din
kardelerine en iyi ekilde yardm edeceklerine inanyorlar. Sonu, Fransa pi
yasas agzna kadar Rus hisseleri ile dolsa da, Franszlar Mla kt rublelere iyi
Franklar veriyorlar. " Herzog, a.g.e.
54 Karlatrn: ]. Reinach, a.g.e.,1, s. 4 7 1 .
1 93

tir. lki yl sonra, Bernard Lazare adli: hata zerine ilk bro
rn yaymladnda, jaures'in gazetesi meselenin ieriini
tartmaktan zenle kanm , ama bu sosyalist yazar
Rothschild'n hayran, hatta paral ua olmakla sulam
t. 55 Yine 1897 gibi ge bir tarihte Dreyfus'un grevine iade
edilmesi iin yapt mcadele balayal hayli sre gemi
ken Jaures burada, biri oportnist dieri dinci iki burjuva
grubunun atmasndan baka bir ey gremiyordu . So
nunda Rennes'deki mahkemeden sonra bile Alman Sosyal
Demokrat Wilhelm Liebnecht hala , st snftan birinin
yanl bir kararn kurban olabileceini havsalasna sdra
madndan, Dreyfus'un sulu olduuna inanmaktayd. 56
Gl bir Yahudi kart hissiyatla renklenmi radikal ve
sosyalist basnn sergiledii kukuculuk, Dreyfus ailesinin
mahkemenin yeniden almas iin izledikleri garip taktik
ler yznden de glenmekteydi. Masum bir insan kurta
ralm derken, ancak sululuk halinde kullanlmas normal
karlanabilecek yntemlere bavurdular. 57 Alenilikten on
lar da korkuya kaplarak sadece kapal kaplar ardndaki
manevralara bel baladlar. Etrafa para satlar ve en deerli
yardmclarndan ve davann en nemli simalarndan biri
olan Lazare'a sanki paral bir uakm gibi davrandlar. 58 En
55 Karlatrn: Herzog, a.g.e., s. 2 1 2.
56 Karlatrn: Max ] . Kohler, "Dreyfus Davasnda Yeni Gelimeler" , Studies in
]ewish Bibliography and Related Subjects in Memory of A. S. Freidus iinde, New
York, 1929.
57 rnein Dreyfus ailesi, yazar Arthur Levy ile bilimadam Levy-Bruhl'un, ka
mu yaamnn nde gelen simalan arasnda bir protesto dilekesi dolatrarak
imzalarn alma nerilerini kestirmeden reddettiler. Onun yerine ilikileri bu
lunan her politikacya ahsen yanamay yelediler. Karlatnn: Dutrait-Cro
zon, a.g.e., s. 5 1 . Yine baknz: Foucault, a.g.e., s. 309: "Uzaktan bakan biri,
Fransz Yahudilerinin gazetelerde gizlice i grmek yerine neden kzgnlklar
n ak bir biimde dile getirmediklerini merak edebilir."
58 Karlatrn: a.g. e., Aralk 1894 ile Ocak 1898 tarihleri. Yine baknz: Charen
sol, a.g.e., s. 79 ve Charles Peguy, "Le Portrait de Bernard Lazare", Cahiers de
la qiunzaine, Seri XI, say 2 ( 1 9 10).
1 94

etkin Dreyfusular sayarsak, Clemenceau, Zola, Picquard


ve Labori, isimlerini, ancak abalarn, az veya ok kamusal
bir biimde konunun somut vehelerinden ayrmalaryla
kurtarabildiler. 59
Dreyfus'un kurtulabilecei ya da kurtarlmaya layk ola
ca tek bir temel vard: rm bir meclisin entrikalar
nn, km bir toplumun ahlak bozukluunun ve ruhba
nn iktidar alnn, insan haklarna dayal sert jakoben bir
ulus ilkesiyle, tek bir insann haklarn inemenin herke
sin hakkn inemek olacan ileri sren cumhuriyeti bir
komnal yaam anlayyla, drste, cepheden karlan
mas gerekirdi. Meclise ya da topluma gvenmek sava da
ha balamadan kaybetmek demekti. Zengin Katolik burju
vazinin kaynaklar Yahudilerin kaynaklarndan hi de daha
eksik deildi. Faubourg Saint-Germain'in ruhban ve aris
tokrat ailelerinden, ruhban kart ve radikal kk burju
vaziye kadar toplumun btn yksek tabakalar, Yahudile
rin resmen siyasi kurulutan uzaklatrldn grmeyi isti
yorlard. Burjuvazinin Yahudi kesimini karalayarak kendi
lerini aklayacaklard. Bunun iin Yahudilerle toplumsal ve
ticari balantlarn yitirmeleri de demeye deer bir bedel
gibi grnmt. Ayn ekilde, jaures'in szlerinden de an
lalaca gibi, Dreyfus Meselesi meclis asndan, ahlak abi
desi olduu zamanlara geri dnmenin ya da daha ziyade bu
n yeniden kazanmann altn bir frsat gibi grlmt.
5 9 Rennes'deki mahkeme henz devam etmekteyken Dreyfus'un ailesi vekaleti
apar topar kendisinden aldktan sonra Labori'nin davadan ekilmesi byk
bir skandala yol at. Byk lde abartl da olsa bu konuda kapsaml bir
izahat iin baknz: Frank, a.g.e., s. 432. Labori'nin, karakterinin soyluluun
dan belagatle dem vurduu bir beyanat La grande Revue'da (ubat 1900) ya
ymland. Avukatnn ve dostunun bana gelenlerden sonra Zola, Dreyfus ai
lesi ile btn ilikilerini kopard. Picquard'a gelince Echo de Paris (30 Kasm
1901) Rennes'den sonra Dreyfus'larla hibir ilikisinin kalmadn yazmtr.
Clemenceau, mahkemelerin gerek anlamn btn Fransa'nn, hatta btn
dnyann sanktan ve ailesinden daha iyi kavramas karsnda, olaya daha
alayl bir ekilde bakmaya balamt; karlatrn: Weil, a.g.e., s. 307-308.
1 95

Daha az nemsiz olmamakla birlikte son olarak "Yahudilere


lm" veya "Fransa Franszlarndr" gibi sloganlara gsteri
len tevecchte, kitleleri, hkmetin ve toplumun mevcut
durumuyla badatrmann neredeyse byl forml bu
lunmutu .

IV. HALK VE AYAKTAKIMI

Propagandann her eyi baarabileceini ve konumasnn


yeterince grltl ve kurnazca olmas kouluyla bir insa
nn her ey hakknda konuabileceini dnmek zaman
mzn ortak hatas ise; "halkn sesinin tanrnn sesi olduu
na" ve Clemenceau'nun kmseyerek ifade ettii gibi,60
nderin grevi bu sesi [kuzu gibi] izlemek olduuna inan
mak da o dnemin ortak yanlyd. Her iki gr de ayn
temel hataya, ayaktakmn halkn bir karikatr olmaktan
ok halkla zde grmeye dayanmaktadr.
Ayaktakm esas olarak iinde btn snflarn kalntlar
nn temsil edildii bir gruptur. Bu durum, ayaktakmnn,
ayn zamanda toplumun btn tabakalarn kapsayan halkla
kolayca kartrlmasna sebep olur. Btn byk devrimler
de halk gerek temsil iin savarken ayaktakm her zaman
"gl insan" , "gl nder" iin haykracaktr. nk
ayaktakm, temsil edilmedii meclisten olduu kadar d
land toplumdan da nefret eder. O nedenle modern ayak
takm nderlerinin mkemmel neticeler aldklar plebisit
ler, ayaktakmna bel balayan politikaclarn eski bir fikri
dir. Dreyfus kartlarnn en zeki nderlerinden biri olan De
roulede, "plebisitle kurulacak bir cumhuriyet" istemiti.
60 Karlatrn: Clemenceau'nun, a.g.y.'deki 2 ubat 1898 tarihli yazs. ileri
antisemitik sloganlarla kazanmaya almann faydaszl ve zellikle de Leon
Daudet'in giriimleri iin baknz: Kralc yazar Dimier, Vingt ans d'Action Fran
aise, Paris, 1926.
1 96

Yksek sosyete ve nc Cumhuriyet'in politikaclar


bir dizi skandal ve devlet sahtekarl sayesinde bir Fransz
ayaktakm yaratmt. imdi ise kendi rnlerine kar
adeta bir ebeveyn yaknlyla, hayranlk ve korkunun ka
rt aidiyet duygular besliyorlard. Toplumun kendi yav
rularna kar yapabilecei en kk ey onlar szl olarak
korumakt. Ayaktakm fiilen Yahudilere ait dkkanlar ya
malar, sokakta Yahudilere saldrrken, yksek sosyete bu
gerek, ateli iddeti zararsz ocuk oyunlarym gibi gs
terecek bir dil kullanmaktayd. 61 Bu adan ada belgeler
arasnda en nemli olan [Dreyfus Davas'nn intihar eden
albay] "Henry'nin Ansna" kampanyasyla, burada Yahudi
Sorunu'na nerilen eitli zmlerdir: Yahudiler, Yunan ef
sanelerindeki Marsyas gibi paralarna ayrlmaldr; Re
inach kaynar suda halanmaldr; Yahudiler yada kzartl
mal ya da lnceye kadar vcutlarna ineler batrlmal
dr; "boazna kadar snnet" edilmelidirler. Bir grup subay,
yeni bir silah krsal kesimdeki Yahudilerin zerinde dene
mek iin sabrszlandklarn sylerler. Balar arasnda,
drd aktif grevde general olmak zere binden fazla subay
ile Sava Bakan Mercier de bulunmaktayd. Ba listesinde,
aralarnda Yahudilerin de yer ald olduka byk sayda
aydnn bulunmas atcdr.62 st snflar ayaktakmnn
kendi kanlarndan, canlarndan olduunu biliyorlard. Hatta
dnemin bir Yahudi tarihisi, ayaktakmnn egemen olduu
sokaklarda Yahudilerin artk gvenlikte olmadn kendi
gzleriyle grm olmasna ramen bu "byk toplu hare
ket"ten gizli bir hayranlkla sz etmekteydi.63 Bu durum olsa
61 ada topluma ilikin olarak ] . Reinach, a.g.e., I, s.233 ve devam ile III, s.
14 l'de anlatlanlar bu bakmdan son derece karakteristiktir: "Sosyetenin ev
sahipleri, Guerin'in izinden gitmektedir".
62 Bu aydnlar arasnda, Franklk bir bata bulunan Paul Valery'nin de yer
almas son derece gariptir "noms sans reflexion" [dncesiz isimler] .
-

63 ] . Reinach, a.g.e., I , s . 233.


1 97

olsa ou Yahudinin kendilerini yok etmek isteyen bir top


luma nasl derinden kk saldklarn gstermeye yarar.
ayet Bernanos, Dreyfus Meselesi'ne atfen, antisemitizmi
byk bir siyasal fikir olarak betimliyorsa, ayaktakm a
sndan tamamen hakldr. Bu fikir imdiye dek [Berlin ve]
Viyana'da, Ahlwardt hareketinde, Schoenerer ile Lueger ta
rafndan denenmi ama hibir yerde etkisini Fransa'dakin
den daha ak bir biimde gsterememiti. Ayaktakmnn
gznde Yahudiler, irendikleri her eyi kiiletirmeye ba
lamlard. Eer toplumdan nefret ediyorlarsa, Yahudilerin
toplum tarafndan nasl hsnkabul grdn gsterebi
lirlerdi; ayet hkmetten nefret ediyorlarsa Yahudilerin
devlet tarafndan korunma ya da devletle zdeleme bi
imlerine iaret edebilirlerdi. Ayaktakmnn sadece onlar
avladn sanmak bir hata olursa da, Yahudilerin gzde
kurbanlar arasnda yer aldna hi kuku yoktur.
Toplumdan ve siyasal temsilden dlanm olan ayaktak
m zorunlu olarak parlamento d eylemlere ynelir. ste
lik siyasal yaamn gerek glerini, gzlerden gizlenmi,
sahne gerisinde i gren gruplarda aramak eilimindedir.
1 9 . yzyl boyunca, (zellikle Latin lkelerinde) Farmason
lar ve Cizvitler gibi, Yahudilerin de bu kategoriye girdiine
hibir kuku olamaz.64 Elbette bu gruplardan herhangi biri
nin, devasa bir fesat tertibi yoluyla dnyaya egemen olmak
isteyen gizli bir cemiyet oluturduu tamamen gerek d
dr. Buna karlk gizlilikten ne denli uzak da olsa, etkileri
ni, siyasetin resmi alannn dnda, byk lde lobilerde,
localarda ve gnah karma hcrelerinde duyurduklar do
rudur. Fransz Devrimi'nden itibaren bu grup da Avru64 Avrupa batl itikatlar zerine yaplacak bir aratrma rahatlkla unu ortaya
koyacaktr: Yahudiler ancak ok sonralar 19. yzyla zg hayalet korkusu
nun nesnesi haline gelmilerdir. Yahudilerden nce de Doastcler , Tap
naklar, Cizvitler ve Farmasonlar ayn durumla karlamtr. 19.yzyl tarihi
byle bir incelemenin noksanln hissetmektedir.
1 98

pal ayaktakmnn gznde dnya politikasnn eksenini


oluturmak gibi pheli bir onuru paylamlardr. Dreyfus
bunalm srasnda her biri, dnyann egemeliini ele geir
mek iin fesat tertipleme sulamasn birbirinin zerine y
karak, bu popler anlay smrebilmilerdir. "Gizli Yahu
da" kliesi, hi kukusuz, ilk Siyonist Kongresi'nde ( 1 897)
dnya apnda bir Yahudi fesadnn kokusunu alan baz
Cizvitlerin uydurmasdr.65 Ayn ekilde "gizli Roma" kavra
m da kilise kart (antiklerikal) Farmasonlardan ve biraz
da baz Yahudilerin ayrm gzetmeden attklar iftiralardan
kaynaklanmaktadr.
Ayaktakmnn dneklii dillere destandr. 1899'da rzga
rn yn deiip balarnda Clemenceau'nun bulunduu
kk bir grup gerek cumhuriyeti kark duygularla an
szn bir blm ayaktakmnn kendi yanlarna getiini far
kettiklerinde, Dreyfus'un hasmlar da balarna geleni anla
yacaklard. 66 Aslnda jakoben Clemenceau'nun sesi Fransz
halknn bir blmn byk geleneklerine geri gtrmeyi
baarm olmakla birlikte, bu byk ihtilafn iki taraf im
di bazlarnn gzne "gruhun onaym kazanmak iin da
laa tutumu iki rakip arlatan etesi"67 gibi grnmektey
di. O yzden byk bilimadam Emile Duclaux unlar ya
zabilmekteydi: "Btn halkn nnde oynanan ve basnn
da btn ulusun rol almas iin alt bu dramda antik
trajedideki gibi iki koronun birbirine hakaret edip durdu
unu gryoruz. Sahne Fransa, tiyatro ise dnyadr" .
Balarnda Cizvitler, arkasnda ayaktakm olduu halde
ordu sonunda zaferine inanm olarak bu arbedenin iine
65 Baknz: "il caso Dreyfus" , Civilta Cattolica iinde (5 ubat 1898). nceki
aklamann istisnalar arasnda en kayda deer olan, "Protokoller"i knayan
Cizvit Pierre Charles Louvain'dir.
66 Karlatrn: Martin du Gard, Jean Barois, s. 272 ve devamnda ve Daniel Ha
levy, Cahiers de la quinzaine, Series XI, blm 10, Paris, 1910.
67 Karlatrn: Georges Sorel, La Revolution Dreyfusienne, Paris, 191 1 , s. 70-71 .
1 99

girdi. Sivil iktidardan gelebilecek kar saldn erken davra


np nlendi. Antisemitik basn, Panama Skandal'na kar
m milletvekillerinin adlarnn yer ald Reinach'n listesi
ni yaynlayarak insanlar susturdu.68 Her ey kolay bir zaferi
gsteriyordu . nc Cumhuriyet'in politikaclar ve top
lum, skandallar ve davalar, yeni bir snflar(n)dan dlan
mlar snf yaratmt; kendi yarattklar eye kar sava
malar beklenemezdi. Ordu araclyla Cizvitler rm
sivil iktidara galebe aldlar. Kansz darbeye giden yol by
lece hazrlanm oldu.
eytan Adas'ndan yaknlarn kurtarmak iin garip yn
temler deneyenler sadece Dreyfus ailesinden ibaret kald
ve antisemitik salonlarla daha da antisemitik ordu iindeki
konumlarndan kayglananlar bir tek Yahudiler olduu s
rece her ey kesinlikle bu yola iaret ediyordu. Bu ynden
ne topluma ne de orduya ynelik bir saldn gelmesi iin
hibir sebep yoktu. Yahudilerin tek arzusu topluma kabul
edilmeye ve silahl kuvvetlere alnmaya devam etmeleri de
il miydi? Askeri ya da sivil evrelerde kimsenin onlar y
znden uykusuz tek bir gece geirmesi gerekmiyordu.69 O
nedenle, Genel Kurmay istihbaratnda iyi bir Katolik arka
plana, mkemmel bir askeri gelecee ve Yahudilere kar
"yeterli" dzeyde bir antipatiye sahip olmakla birlikte ama
cn arac hakllatrd ilkesini henz benimsememi yk
sek r tbeli bir subayn varolduunun duyulmas herkesi
ok artmt. Vicdan toplumsal aidiyetlerden ya da mes68 Senatonun bakan yardmcs ve en iyi milletvekillerinden olan Scheurer-Kest
ner'in durumu, Meclis yelerinin birbirine ne denli gbekten bal olduklarn
gstermektedir. Libre Parole'un vey olunun Panama Skandal'na kartn
ilan etmesinden sonra mahkemeyi protesto etmiti, daha nce deil. Baknz:
Herzog, a.g.e., Kasm 1897 tarihli ksmda.
69 Karlatrn: Brogan, a.g.e., Kitap VII, blm 1: "zellikle zengin Fransz Ya
hudileri arasnda konuyu soutmak gibi bir istek bulunmuyordu" .
200

leki hrslardan tamamen bamsz kalm bu adam Picquard


idi. Genel Kurmay bu basit, sessiz, siyasetle tamamen ilgisiz
insanla baedemedi. Picquard bir kahraman veya byk bir
fedakar deildi. Tehlike anlarnda (ama bir dakika nce de
il) , gnlk ilerini yaparkenki kuku gtrmez kesinlikle
lkesini savunmak iin ayaa kalkan, kamu ilerine ortala
ma bir ilgiyle yaklaan, ortalama bir vatanda rneiydi.70
Buna karn davann ciddiyeti ancak, ynla gecikme ve te
redddn ardndan Clemenceau sonunda Dreyfus'un ma
sum ve cumhuriyetin de tehlikede olduuna kanaat getirdi
inde artt. Mcadelenin balarnda davann evresinde Zo
la, Anatole France, E. Duclaux, tarihi Gabriel Monod ve
Ecole Normale'in ktphane mdr Lucien Herr gibi bir
avu tannm yazar ve bilimadam toplanmt. Bunlara ,
daha sonra Cahiers de la quinzaine'de tarih alarak isim
yapacak olan kk ve nemsiz bir gen aydnlar evresini
eklemek gerekir.71 Ancak Clemenceau'nun mttefiklerinin
nbet listesi bundan ibaretti. Yannda ne itibarl tek bir po
litikac ne de siyasal bir grup bulunmaktayd. Clemence
au'nun yaklamndaki byklk, somut bir adl hataya
kar ynelmi olmaktan ziyade, adalet, zgrlk ve sivil
erdem gibi "soyut" dncelere dayanmasndan geliyordu.
Ksacas eskinin jakoben vatanseverliini oluturan ve tam
da oktandr amura ve kfre boulmu olana kar kan
bu kavramlara dayanmaktayd . Zaman geiyor ama Cle
menceau tehditler ve hayalkrklklarna ramen hi istifini
70 Bu keiflerde bulunduktan hemen sonra Picquard, Tunus'ta tehlikeli bir gre
ve gnderildi. Bunun zerine istediini yapt, btn ii ifa etti, belgelerin bir
kopyasn da avukatna gnderdi. Birka ay sonra hala yaad farkedildiin
de, onu aalayan ve "vatan haini" Dreyfus'un su orta olmakla sulayan y
nla isimsiz mektup almaya balad. Ona polisle ibirlii yapan bir ete yesi
gibi davranld. Btn bunlar semeresini verdi: Picquard tutukland, ordudan
kovuldu ve madalyalar skld. Btn bunlan tam bir vakarla karlad.
71 Gen Romain Roland, Suarez, Georges Sorel, Daniel Halevy ve Bemard Laza
re, Charles Peguy'nin bakanlndaki bu gruba dahildiler.
201

bozmadan ayn hakikatleri sylemeye devam ediyordu. Oy


sa daha "somut" milliyetiler ayaklarnn altndaki topra
yitirdiler. Dreyfus'u destekleyenleri "metafizik orjisine" dal
m olmakla sulayan Barres gibilerini izleyenler, "Kap
lan"n soyutlamalarnn siyasal gereklere, mahvolmu ia
damlannn ya da mtevekkil aydnlarn ksr gelenekilii
nin snrl kavrayndan ok daha yakn dtn anla
maya baladlar.72 Gereki milliyetilerin somut yaklam
nn anlan gtrd yer, Fransa'nn yenilmesinden sonra,
ona son olaylarn siyasal anlamn yorumlayarak ve Nazi
lerle ibirlii yapmasn tavsiye eden bir kadn mneccimle
gneye ka srasnda Charles Mauras'n nasl dn
"onurunu ve hazzn" yaadn anlatan paha biilmez hi
kayede ifadesini bulmutur. 73
Her ne kadar Dreyfus'un tutuklanmasndan sonraki
yl sresince, Clemenceau'nun kampanyasnn balamasn
dan nce antisemitizmin zemin kazandna phe yoksa
da ve yine Yahudi kart basn, belli bal gazetelerin tiraj
na yakn bir tiraja kavumu olsa da sokaklar sessizliini
korumaktayd. Ayaktakm ancak Clemenceau LAurore'de
yazlarna balad, Zola ]'Auccuse'u yaymlad ve Rennes
mahkemesi kasvetli durumalar dizisine baladnda eyle
me geti. Kk bir aznlk olduu bilinen Dreyfus yanlla
rna indirilen her darbeyi, sokaklarda az ok iddet ieren
kargaalar izledi.74 Ayaktakmn Genel Kurmay'n rgtle-

72 Karlatnn: M. Barres, Scenes e doc!ines du nationalisme, Paris, 1899.


73 Baknz: Yves Simon, a.g.e., s. 54-55.
74 Be profsrn mahkemeden yana tavr koymasndan sonra Rennes niversi
tesi'nin faklte odalar saldnya ugrayarak enkaza dndrld. Zola'nn ilk
yazsnn yaynlanmasyla birlikte Kral yanls renciler, Figaro'nun nnde
gsteriler yapt. Bunun zerine gazete bu tr yazlar yaymlamaktan vazgeti.
Dreyfus yanls La Bataille'in yayncs sokak ortasnda dvld . Sonunda
1894 tarihli karan bir yana koyan Temyiz Mahkemesi yarglar oybirligiyle,
"yasa d saldnlar"la tehdit edildiklerini bildirdiler. rnekler oaltlabilir.
202

mesi dikkate deerdir. pler ordudan, dorudan ya da do


layl olarak, yazlaryla ya da editrlerin mdahaleleriyle
rencileri, monari yanllarn, maceraclar, alelade hay
dutlar seferber ederek sokaklara dken Lib Parole'a kadar
uzanmaktayd. Zola bir kelime yazacak olsa hemen evinin
camlar indiriliyordu. Scheurer-Kestner, Smrge Bakan'na
mektup yazacak olsa derhal sokak ortasnda dvlyor, bu
arada gazeteler zel yaamna kfrl saldrlarda bulunu
yorlard. Eer Zola kendisine yneltilen sulamalardan be
raat edecek olsayd rivayetlere gre mahkeme salonundan
canl kamayacakt.
"Yahudilere lm" naras btn lkeye yayld. Lyon'da,
Rennes'de, Nantes'da, Tours'da , Bordeaux'da , Clermont
Ferrant'da ve Marsilya'da -aslnda her yerde- antisemitik
gsteriler patlak verdi. Hepsi de bizi ayn kaynaa gtr
mektedir. Halk infialleri ayn gnde ve tam tamna ayn sa
atte ortaya kyordu .75 Guerin'in nderliinde askeri: bir
yap kazanmt. Sokaklarda antisemitik hcum ktalar g
rlyordu ve Dreyfus yanls her toplantnn kanl bir bi
imde sonlanaca kesindi. Polisin su ortakl ise her yer
de son derece aikard. 76
Dreyfus kartlarnn saflarndaki en modem sima muhte
melen jules Guerin'di. yaamnda baarszla urayan
Guerin siyasal yaamna bir polis muhbiri olarak balam
ve yeralt dnyasna damgasn vuran disiplin ve rgtleme
yeteneini burada kazanmt. Sonralan bu yeteneini siya
sal kanallara ynelterek Antisemitik Birlik'in kurucusu oldu
ve bana geti. Yksek sosyete ilk cani kahramann onun
75 18 Ocak 1898 tarihinde Bordeaux'da, Marsilya'da, Clermont-Ferrant'da, Nan
tes'da, Rouen'de ve Lyon'da gsteriler oldu. Ertesi gn Rouen'de, Toulouse'da
ve Nantes'da renci ayaklanmalar meydana geldi.
76 Evi 2.000 kiilik bir gruhun saldrsna uradnda Rennes polis efinin Pro
fesr Victor Basch'a, artk gvenliini salayamayaca iin istifasn vermesi
gerektiini tavsiye etmesi, bunun en bariz rneidir.
203

ahsnda bulmutu. Guerin'e yaltaklanmakla burjuva toplu


mu, etik ve moral dsturlaryla birlikte "iyi" ile olan balar
m da kopardn aka gstermekteydi. Birlik'in arkasnda
iki aristokrat, Orleans Dk ile Mores Markizi bulunmak
tayd. Bunlarda ikincisi servetini Amerika'da yitirdi ve Paris
kasaplarndan bir katliam tugay oluturmakla nlendi.
Bu modern eilimler arasnda en dokunakl olan Chab
rol Kalesi denilen yerde yaplan gln kuatmayd. Polisin
ierdekileri tutuklama karar kartt bu evde, Antisemitik
Birlik'in sekinleri toplanmt. Tertibat, ana gre teknik
mkemmellik abidesiydi. "Pencereler demir kafeslerle ko
runuyordu. Bodrumdan atya kadar elektrikli zil ve telefon
sistemi bulunmaktayd. Her zaman kilitli ve srgl tutu
lan yekpare giriin be yarda kadar arkasnda demirden d
klm uzun bir zgara vard. Sada, zgara ile ana giriin
arasnda, kasap lejyonlarndan adeta cmbzla seilmi n
betilerin gece gndz nbet tuttuklar, demir kaplama k
k bir kap bulunmaktayd. "77 Cezayir pogromlarnn tah
rikisi, o dnemde de Paris'in ayaktakmnn cokulu alk
lar altnda "zgrlk aacn Yahudilerin kanyla sulama"
ars yapan Max Regies de bu yakn tarihin bir simasdr.
Regies, hareketin yasal ve parlamenter yntemlerle iktidara
ulamay uman kesiminin temsilcisiydi. Bu programa gre
kendini Cezayir Belediye Bakanl'na setirerek bu maka
m ynla Yahudinin ldrld , Yahudi kadnlara sald
rld ve Yahudilere ait dkkanlarn yamaland pogrom
larn dzenlenmesinde kullanmt. Yine en nl Fransz
antisemitii olan kibar ve kltrl Edouard Drumont, mec
listeki yerini ona borluydu.
Btn bunlarda yeni olan ayaktakmnn etkinlii deildi;
zira bunun uzun bir gemii vard. O srada -bize son dere
ce tamdk gelmekle birlikte- yeni ve artc olan, ayaktak77 Karlatrn: Bemanos, a.g. e., s. 346.
204

mm rgtlenmesi ve nderlerinin ahsnda kahramana ta


pnma olgusuydu. Ayaktakm, birlikte gen aydnlar denen
eyi oluturan Barres, Maurass ve Daudet'nin benimsedii
bu "somut" milliyetiliin dorudan faili haline gelmiti.
Halk kmseyen ama kendileri de yakn zamanda ykc
ve khne bir estetizm kltnden domu bu insanlar, ayak
takmnda eril ve ilkel bir "kuvvet"in canl bir ifadesini gr
mlerdi . Ayaktakmn halkla ilk kez zdeletiren ve
ayaktakmnn nderlerini ulusal kahramanlar haline d
rtrenler onlar ve kuramlar oldu. 78 Bu kiilerin ktm
serlik felsefesi ve kyamete duyduklar dknlk, Avrupal
entelijensiyann knn ilk iareti oldu.
Clemenceau bile ayaktakmn halk ile zde grme iva
sna kaplmaktan bak deildi. Onu byle bir yanla
zellikle yatkn klan ey, "soyut" adalet sorununa kar i
Partisi'nin srarla srdrd belirsiz tutumdu. Sosyalistler
dahil hibir parti adaletin kendisini bir mesele haline getir
meye , "adaleti, uygar insanlar arasndaki yegane kopmaz
ba yapma"ya hazr deildi.79 Sosyalistler, iilerin karlar
n, oportnistler liberal burjuvazinin karlarn, koalisyon
cular, Katolik yksek snflarn, radikaller de kilise kart
kk burjuvazinin karlarn desteklemekteydi. Sosyalist
lerin, trde ve birleik bir snf adna konumak gibi bir
stnlkleri vard. Burjuva partilerinden farkl olarak, say
sz hizibe ve entrikac gruba blnm bir toplumun tem
silcisi deildiler. Buna karn asl olarak kendi snflarnn
karlaryla ilgilendiler. nsani dayanma gibi daha yksek
bir ykmll dert edinmediler; toplu yaamn gerek
ten ne anlama geldiine dair bir anlaylar yoktu. Fransa
78 Bu kuramlar hakknda zellikle baknz: Charles Maurras, Au Signe de Flore;
souvenirs de la vie politique; l'Affaire Dreyfus et la fondation de l'Action Frana
ise, Paris, 193 1 ; M. Barres, a.g.e. ; Leon Daudet, Panorama de la Troisieme Repub
lique, Paris, 1936.
79 Karlatrn: Clernenceau, "A la derive" , a.g.e. iinde.
205

Partisi'nde Jaures'in dengi olan Jules Guesde'nin u gzle


mi, sosyalistlerin tutumunu yanstmak asndan son dere
ce tipiktir: "Yasa da onur da laftan ibarettir" .
Milliyetilerin balca zellii olan nihilizm, Dreyfus yan
llarna kar olanlarn tekelinde deildi. Tersine sosyalistle
rin byk bir blm ile Guesde gibi Dreyfus'un ampi
yonluunu yapanlarn ou ayn dili konumaktaydlar. r
nein Katolik La Croix, "artk sorun Dreyfus'un masum mu
yoksa sulu mu olduu deil; ordunun dostlarnn m yok
sa dmanlarnn m kazanaca sorunudur" dediinde ,
Dreyfus yanllar da mutadis mutandis [gerekli deiiklikler
yaplmak kaydyla] buna e bir duyarllk sergileyebilmek
teydiler. 80 Sadece ayaktakm deil, Fransa halknn hatr
saylr bir blm de, halkn bir grubunun hukuktan dla
np dlanmad meselesiyle -iyi ihtimalle- hi ilgilenmedi
ini ortaya koymutu.
Ayaktakm, Dreyfus yanllarna kar terr hareketini
balattnda, yolu nceden alm buldu. Clemenceau'nun
belirttii gibi Parisli iiler, meseleye btn olarak bakma
dlar. Burjuvazinin eitli unsurlarnn kendi aralarnda
kavgaya tutumu olmalarnn, kendi karlarn etkileme
yeceini dnyorlard. "Halkn da ak rzas ile" diye
yazd Clemenceau , "dnyann gz nnde 'demokrasile
ri'nin baarszln ilan ettiler. Onlar araclyla egemen
bir halk, yanlmaz majestelerinden mahrum, kendi adale
tinden srldn gstermektedir. O yzden bu ktl
n bamza halkn su ortakl yznden geldiini yads
mak szkonusu deildir . . . Halk, tanr deildir. Bu yeni tan
rln gnn birinde kendi kazd ukura decei ng
rlebilirdi. Topran enine boyuna yaylm kolektif bir ti80 Dreyfus ampiyonlarnn, zellikle de Charles Peguy'un evresinde toplanan
larn gzn aan ey, tam olarak buydu. Dreyfusularla, Dreyfus yanllarna
kar olanlarn arasnda varolan bu rahatsz edici benzerlik, Martin du Gard'n
retici romanjean Barois'in ( 1913) balca temasdr.
206

ran, kendi tahtna kurulmu tek bir tirandan daha kabul


edilir deildir. " 8 1
Sonunda Clemenceau, Jaures'i, tek bir insann haklarnn
inenmesinin, herkesin haklarnn inenmesi anlamna
geldiine ikna etti. Ama bunda baarl olmasnn nedeni,
hak yiyicilerin Devrim'den itibaren mzmin halk dman
lar, aristokrasi olmasyd (yani aristokrasi ile ruhban) . i
leri sonunda sokaklara dken ey, cumhuriyetten, adaletten
ve zgrlkten yana olmalar deil, zenginlere ve ruhbana
kar olmalaryd. Gerek Jaures'in konumalarnn gerekse
Clemenceau'nun yazlarnn, insan haklarna duyulan eski
devrimci tutkuyu hatrlatt dorudur. Yine, bu tutkunun
insanlar mcadeleye ekecek kadar gl olduu da do
rudur, ama nce salt adaletin ve cumhuriyetin onurunun
deil, ayn zamanda kendi snf "karlar"nn da szkonu
su olduuna inandrlmalar gerekmiti. Gerek lke iinde
ki gerekse dndaki ok sayda sosyalist bunu hala (kendi
ifadeleriyle) burjuvazinin kendi arasndaki dalaa kar
mak, dolaysyla bir hata olarak gryor, ya da cumhuriyeti
korumaktan rahatszlk duyuyordu.
Sonunda ksmen de olsa iileri bu kaytszlk halinden
kartan ilk kii, halkn sevgilisi Zola oldu. Ne var ki cum
huriyeti konu ettii nl iddianamesinde kesin siyasal ol
gular ortaya sermekten cayp, "kutsal Roma" cinini ieden
kartarak ayaktakmnn tutkularna kaplan ilk kii de yi
ne Zola oldu. Zola'nn brorlerinden fark edilmesi olanak
sz olan gerek baars, yaam ve eserlerinde halk "tapn
ma kertesi"nde ycelten ve tpk Clemenceau gibi hibir za
man ayaktakmn halktan ayrt edememi olan bu adamn
kitlelere meydan okurken, savarken ve sonunda onlar
fethederken sergiledii kararllk ve gzpeklikten ibarettir.
"nsanlarn en gl monarklara kar direndikleri ve nle81 Conre la]ustice'in (1900) nsz'nde.
207

rinde eilmedikleri grlmtr, ama pek az yna kar


koymu, yanl ynlendirilmi kitlelerin nnde tek bana
durmu, aman tanmaz lgnlklarnn karsna silahsz
km ve kollarn kavuturup 'evet' yerine 'hayr' deme ce
saretini gstermitir ! " .82
Paris sosyalistleri ilk toplantlarm yapp, Dreyfus davas
nn dzeltilmesini isteyen bir karar aldklarnda, j'Accuse
henz ortalarda yoktu. Ama sadece be gn sonra otuziki
sosyalist grevli arabuk bir bildirge yaynlayarak, "snf
dman" Dreyfus'un kaderinin kendi meseleleri olmad
n ilan ettiler. Partinin Paris'teki unsurlarnn byk bl
m bu bildirgenin arkasnda yer ald. Dreyfus Meselesi par
ti saflarnda bir ayrlmaya neden olmutu geri, ama parti
de, Antisemitik Birlik'in sokaklarn denetimini eline geir
mesini nleyen yeter sayda Dreyfus yanls bulunmaktayd.
Hatta bir sosyalist toplantda antisemitizm, "yeni bir tutu
culuk biimi" olarak damgaland. Ancak parlamento seim
lerinden birka ay sonra jaures geri dnmedi ve bundan k
sa bir sre sonra Sava Bakam Cavaignac, Meclis'te Drey
fus'a saldran ve orduyu ven bir konuma yaptnda, de
legeler sadece iki aleyhte oyla bu sylevin metnini Paris'in
duvarlarna asmaya karar verdiler. Benzer ekilde ayn yln
Ekim aynda byk Paris grevi patlak verdiinde Alman
Bykelisi Mnster, kendinden emin bir biimde Berlin'e
u mesaj geti: "Geni kitleler asndan bakldnda bu
grevin hibir siyasal anlam yok. iler sadece cret art
iin sokaktalar ve greve son vermek zorunda kalacaklar.
Dreyfus davasna ise kafalarn hi takmyorlar. "83
O zaman, genel bir ifadeyle Dreyfus'u destekleyenler
kimdi? Zola'mn j'Accuse'unu adeta yiyip yutan, Clemence82 Clemenceau'nun birka yl sonra Senato nnde yapt konumadan; kar
latrn: Weil, a.g.e., s. 1 12- 13.
83 Baknz: Herzog, a.g.e., 10 Ekim 1898 tarihli blmde.
208

au'nun makalelerini sofuca takip eden 300.000 Fransz


kimdi? Sonunda Fransa'daki her snf, hatta her aileyi
Dreyfus meselesinde rakip hiziplere blmeyi baaran bu in
sanlar kimdi? Yant, bir parti ya da trde bir grup olutur
madklardr. Dendii gibi st snflardan ziyade alt snflar
dan geliyorlard; yeterince tanmlayc olacak bir karlatr
mayla aralarnda doktorlar, avukat ya da devlet memurla
rndan daha fazlayd. Farkl unsurlardan oluan bir kar
mdlar: Zola ve Peguy ya da jaures ve Picquard gibi bugn
biraraya gelip ertesi gn yollarn ayracak kadar birbirin
den ayr insanlard. "Ortak hibir yanlar olmayan, hatta
birbiriyle atan siyasal partiler ve dini cemaatlerden geli
yorlar . . . Birbirlerini hi tanmyorlar. Savayorlar ve frsat
olsa yeniden savarlar. Kendinizi aldatmayn; bunlar Fran
sz demokasisinin 'sekinleri'dirler. "84
ayet Clemenceau o zamanlar dikkatini Fransa'nn gerek
halkna ekmeye alanlara kulak verecek zgvene sahip
olsayd, kariyerinin bundan sonraki dnemine damgasn
vuran o lmcl kibrin tuzana dmeyebilirdi. Dreyfus
Meselesi srasnda yaadklarndan sonra halktan umudunu
kesti, insanlar kk grmeye balad ve sonunda cumhu
riyeti sadece kendisinin koruyabileceine hkmetti. Asla
ayaktakmnn soytarlarna akaklk edecek kadar alal
mad. O yzden ayaktakmn halkla ayn grmeye balar
balamaz, aslnda bindii dal kesmi oldu ve bu o andan
sonra ask yzl, kibirli bir ifade taknmak zorunda kald.
Fransa halk , aileler dzeyinde paralanmaktayd. Bu
paralanmann, siyasal ifadesini sadece ii partisi saflarn
da bulmu olmas yeterince tanmlaycdr. Parlamentodaki
btn gruplar dahil dier herkes, mahkemenin yeniden g
rlmesi iin alan kampanyaya daha bandan itibaren oy
birliiyle karydlar. Ne var ki btn bunlar, burjuva parti84 "K.V.T.", a.g.e., s. 608.
209

lerinin artk semenlerin gerek duygularn temsil etmedi


i anlamna gelmekteydi; nk sosyalistler arasnda son
derece aikar olan zlme, halkn neredeyse btn kesim
leri arasnda da szkonusuydu. Clemencau'nun adalet tale
bi, aznln varolduu her yerde yank buldu ve bu trde
olmayan aznlk, Dreyfus yanllarn oluturmaktayd. Or
duya ve ordunun arkasnda yer alan kokumu cumhuriye
te kar sava, 1897'nin sonlarndan 1900'de Fuar'n al
na kadar Fransa'nn i politikasnn hakim gesiydi. Ayn
zamanda lkenin d politikas zerinde de farkedilir bir et
kisi vard. Buna karn, sonunda ksmi bir zaferle noktala
nacak olan btn bu mcadele, tamamen Parlamento'nun
dnda cereyan etmiti. i ve burjuva her renkten 600 de
legenin doldurduu bu szde temsili organda , 1 898'de
Dreyfus'u destekleyen sadece iki kii vard ve bunlardan Ja
ures de yeniden seilememiti.
Dreyfus Meselesi'nde rahatsz edici bir husus, parlamento
d yollara bavurmak zorunda kalanlarn sadece ayaktak
mndan ibaret olmamasyd. Deyim yerindeyse Parlamento,
demokrasi ve cumhuriyet iin savaan btn bu aznlk da
savan Meclis dnda vermeye mecbur edilmiti. Bu iki
unsur arasndaki yegane fark, birinin sokaklar kullanrken,
tekinin basna ve mahkemelere bavurmasyd. Baka bir
deyile Dreyfus bunalm srasnda Fransa'nn btn siyasal
yaam Parlamento dna tanmt. Parlamento'da, mahke
menin yeniden grlmesine kar ve ordu lehine tek tk oy
km olmas da bu sonucu geersiz klmamaktadr. Paris
Fuar'nn almasndan ksa bir sre nce, Parlamento'daki
hava dnmeye balad sralarda Sava Bakan Gallifet'in
doru bir biimde bunun hibir suretle lkenin ruh halini
yanstmadn syleyebildiini unutmamak gerekir.85 te
85 Sava Bakan Gallifet, Waldeck'e unlan yazmtr: "Fransa'da halkn byk
ounluunun antisemitik olduunu unutmayalm. O nedenle konumumuz
21 0

yandan mahkemenin yeniden grlmesini reddeden oylama


da, Cizvitlerle baz radikal antisemitiklerin ordunun yard
myla devreye sokmaya altklar bir askeri darbe politika
snn tasdiki gibi grlmemelidir.86 Tersine bu, statkoda
herhangi bir deiiklie kar basit ve ak bir direniten
kaynaklanmt. Meclis'te ayn oranda ezici bir ounluun,
askeri-dini bir diktatrl reddettii bir vakayd.
Siyaseti, kazanlm karlarn mesleki temsili olarak gr
meyi renmi parlamento mensuplarnn, "meslekleri"nin
ve kazanlarnn bal olduu bu durumu korumak iin r
pnmalar doald. stelik Dreyfus Davas keza halkn da,
temsilcilerinden bir devlet adam gibi hareket etmelerinden
ziyade kendi zel karlarna bakmalarn istediini ortaya
koymutu . Seim propagandasnda bu davann szn et
mek hi akllca bir i olmazd. Bu durum salt antisemi
tizmden ileri gelmi olsayd, Dreyfusularn durumu kesin
likle umutsuz olurdu. Aslna baklrsa seimler srasnda i
i snf arasnda hatr saylr bir destek bulmulard. Buna
karn Dreyfus'un yannda olanlar bile bu siyasal sorunun
seimlerin ortasna srklendiine dikkat etmediler. Ger
ekte jaures'in seimi kaybetmesinin nedeni bu konuyu s
rarla kampanyasnn merkezi yapmaya almasndan kay
naklanmt.
Clemenceau ile Dreyfus yanllar, btn snflardan geni
kesimleri davann yeniden grlmesi talebinde biraraya geu olmal: Bir taraftan orduyu ve Franszlarn ounluunu elimizde tutmal
yz; devlet grevlileri ile senatrlerin szn etmeye demez" . Karlatrn:
a.g.e., V, 579.
86 Bu tr giriimler arasnda en yakndan bilineni, Deroulede'in, 1899 ubat'nda
Bakan Paul Faure'un cenazesinde General Roget'i isyana tevik giriimiydi.
Almanya'nn Paris'teki elileri ve maslahatgzarlar, Berlin'i birka ayda bir bu
tr giriimlerden haberdar ediyorlard. Barres (a.g.e., s.4) , bu durumu gayet
gzel zetlemektedir: "Sava alanmz Rennes; ihtiyacmz olan tek ey asker
ler, daha dorusu generaller, hatta daha da kesin olarak bir general." Ancak bu
generalin bulunamay raslant deildi.
21 1

tirmeyi baarmlard. Katolikler ise bir blok halinde tepki


lerini ortaya koydular; aralarnda herhangi bir gr ayrl
bulunmuyordu . Aristokrasiyi ve Genel Kurmay' sevk ve
idare ederken Cizvitlerin yaptn, Fransa'da btn Katolik
gazeteler arasnda en yksek sat oranna sahip La C roix i
elinde bulunduran Assumptionistler de alt ve orta snflar
iin yaptlar.87 Her iki grubun ajitasyonlar da Yahudiler et
rafnda cumhuriyete kar yneltilmiti. Her ikisi de kendi
lerini "uluslararas Yahudilik"in entrikalarna kar kamu
yararnn ve ordunun savunucular olarak gsteriyorlard.
Ne var ki dnyann her yanndaki Katolik basnn oybirli
iyle Dreyfus'a kar olmas, Fransa'daki Katoliklerin tutu
mundan daha dikkat ekiciydi. "Btn bu gazeteciler, st
lerinin bir emriyle yrye getiler" . 88 Dava ilerledike,
Fransa'da Yahudilere kar ajitasyonun uluslararas bir izgi
izledii daha da belirginleti. rnein Civilta Cattolica, Ya
hudilerin, Fransa, Almanya, Avusturya ve talya' da, her yer
de Ulus'tan dlanmas gerektiini bildirdi. an gerektir
dii g politikalarnn, smrgeci emellerin etkileimine
bal olduunu ilk farkedenler Katolik politikaclar oldu . O
nedenle, Yahudilerin lngiltere'nin ajanlar olduklarn ilan
ederek, bylelikle de onlara ynelik antagonizmay Anglofo
bi [ ngiltere dmanl ] ile zdeleyerek, antisemitizmi
emperyalizme balayan ilk kiiler onlar oldu.89 Bu anlamda
Yahudilerin ana figr oluturduklar Dreyfus D avas ,
oyunlarn oynamalar iin ok iyi bir frsat oluturdu. a'

87 Brogan, btn dini ajitasyondan Assumptionistleri sorumlu tutacak kadar ile


ri gitmektedir.
88 "K.V:T.", a.g.e., s. 597.
89 "Bu meselede ilk uyarann, 1896- 1898 tarihli Kongo-Nil misyonunun bir mik
tar rahatszlk yaratt Londra'dan gelmi olmas son derece muhtemeldir";
rnein Maurras'n Action F ran ais e'deki yazs ( 1 4 Temmuz 1935). Lond
ra'daki Katolik basn Cizvitleri savunmutu; baknz: "Cizvitler ve Dreyfus Da
vas" , The Month iinde, cilt XVII (1899) .
212

yet ngiltere Msr' Franszlardan alsayd bu olaydan Yahu


diler sorumlu tutulur90 ve tabii ki "Rotschild emperyaliz
mi"nin Anglo-Amerikan ittifak aray iinde olduu ilan
edilirdi. 91 Bu zel sahnenin perdesi kapandnda, szkonu
su Katolik oyunun Fransa ile snrl olmad aa kt.
1 899'un sonunda, Dreyfus'tan zr dilendiinde ve Fuar'n
boykot edilecei korkusu yznden Fransz kamuoyu ar
kettiinde, antisemitizmin dnyann her kesine yaylma
sn durdurmak iin Papa XIII. Leo ile bir grme yapmak
yetti.92 Hatta Katolik olmayanlar arasnda cokun bir Drey
fus ampiyonluunun yapld Amerika'da bile 1897'den
sonra Katolik basnda, her ne kadar Xlll. Leo ile yaplan g
rmenin ardndan bir gecede yatm olsa da, antisemitik
hissiyatta belirgin bir canlanma olduunu grmek mm
knd. 93 Antisemitizmi Katolikliin bir arac olarak kulla
nan "byk strateji" bylelikle l domu oldu.

V. YAHUDiLER VE DREYFUSULAR

Talihsiz yzba Dreyfus'un davas, btn dnyaya her Ya


hudi soyluda ve mltimilyonerde, lkesi olmayan, insan
haklarndan yoksun, toplumun ayrcalklarndan mahrum
etmekten memnuniyet duyaca eski zaman paryalndan
hala bir eyler kaldn gstermiti. Ne var ki hi kimse bu
gerei kavramakta kurtulmu Yahudiler kadar zorlanmad.
"Yabanc lkelerde domu din kardeleriyle dayanmaya
yanamamakla da kalmadlar" diyor Bernard Lazare, "ayn
90 Civilta Cattolica, 5 ubat 1898.
91 zellikle Rev. [Saygdeer) George McDermot'un, C.S.P., "Bay Chamberlain'n
D Politikas ve Dreyfus Davas" balkl, aylk Amerikan Catholic World dergi
sindeki yazs, cilt LXVIl , Eyll 1898.
92 Karlatnn: Lecanuet, a.g.e., s. 188.
93 Karlatnn: Rose A. Halperin, a.g.e., s. 59, 77 ve devamnda.
213

zamanda kendi dlekliklerinin yaratt btn ktlkler


den de onlar sorumlu tutma cihetine gittiler. Gerek Fran
szlardan daha fazla sava rtkanl yapmakla yetinme
yip, baka yerlerdeki kurtulmu Yahudilerin tm gibi ken
di iradeleriyle btn dayanma balarn kopardlar. Asln
da yle ileri gittiler ki, Fransa'da ehit din kardelerini sa
vunmaya hazr dzine insana karlk, lkenin en ku
durmu vatanseverleriyle birlikte eytan Adas'nda nbet
beklemeye amade bin kii bulabilirsiniz. "94 Tam da zerin
de yaadklar topraklarn siyasal gelimesinde ok kk
bir rol oynayabilmi olmalarndan tr , yzyl boyunca
yasal eitlik meselesini bir feti haline getirdiler. Onlar iin
bu, ebedi gvenliin tartma gtrmez temelini olutur
maktayd. Dreyfus Meselesi gvenliklerinin tehlikede oldu
unun sinyallerini vermeye baladnda, siyasal akl nok
sanlklarn baka her eyden daha fazla iddetlendirmi
olan asimilasyon nedeniyle oktan paralanmlard. Top
lumsal zppeliin, big bus i ness'in [byk i alemi] ve im
diye dek grlmedik kazan frsatlarnn cesedi altnda bo
ulan toplumun btn siyasi tutkular, bu unsurlarla srat
le kaynatlar. Bu eilimin yaratt antipatiden, bu antipati
yi kendi yoksul, ancak o zamana dek asimile olmam g
men din kardelerine evirerek kurtulmay umdular. Yahu
di olmayan toplumun kendilerine kar kulland taktikle
ri kullanarak, Ostjuden'le olan balarn koparmaya zen
gsterdiler. Kendini Rusya ve Romanya'daki pogromlarda
ortaya koyduu biimiyle siyasal antisemitizmi, modern si
yasetin bir gerei olmaktan ok uzak, bir Ortaa uzants
gibi grme havailiine kapldlar. Dreyfus Meselesi'nde salt
toplumsal statden daha fazlasnn szkonusu olduunu
asla anlayamadlar.
u halde Dreyfus'un Fransz Yahudilii saflarnda bu den94 Bernard Lazare, Job Dungheap, New York, 1 948, s. 97.
214

li az samimi desteki bulmasnn nedenleri bunlardr. Zanl


durumdaki ailenin kendisi dahil, Yahudiler siyasal bir sava
balatmaktan ekinmilerdi. Bu gerekelere dayanarak Zo
la'nn avukat Labori'nin, Rennes mahkemesi nnde sa
vunma yapmas reddedilmi; Dreyfus'un ikinci avukat De
mange, savunmasn phe noktasna dayandrmakla snr
landrmt. Bununla ordudan ya da subaylardan gelebile
cek olas bir saldry vg seli altnda bomak amalanm
t. Fikir uydu: Beraate giden yolda krala yaplan mracaat
ta, btn her eyin adl bir hata olduu, kurbann Yahudi
olmasnn da tamamen bir raslant olduu iddia edilecekti.
Sonuta ikinci bir karar verildi ve iin aslyla yzlemeye
yanamayan Dreyfus, mahkemenin tekrar grlme istein
den vazgemeye ve bir af dilekesi yazmaya, yani suu ka
bul etmeye ikna edildi.95 Yahudiler, kendilerine kar siyasal
cephede rgtl bir savan szkonusu olduunu greme
diler. O nedenle de yzletikleri meydan okumay bu te
melde karlamaya hazr kimselerin ibirliine kar diren
diler. Tutumlarnda ne denli kr olduklar , Clemence
au'nun durumudan da aka grlmekteydi. Clemence
au'nun devletin temeli olarak adalet uruna verdii mca
dele, kesinlikle Yahudilere yeniden eit haklar tannmasn
ieriyordu . Ne var ki bir yandan snf mcadelesinin, te
yandan ahlam ar milliyetiliin geerli olduu ada;
gerekte bask altnda olanlarn bask uygulayanlara kar
mcadelesi balamnda anlalmad lde, ancak siyasal
bir soyutlama olarak kalabilirdi bu tasar. Clemenceau , salt
95 Karlatrn: Fernand Labori, "Le mal politique et !es partis" , La Grande Revue
iinde (Ekim-Aralk 190 1 ) : "Rennes'de, sann suu kabul ettii ve savunma
tarafnn zel af karma umuduyla mahkemenin yeniden grlmesi iin [bir
st mahkemeye] bavurmaktan vazgetii andan itibaren, byk, evrensel bir
insani mesele olarak Dreyfus Davas da tamamen kapanm oldu." "Le Spec
tacle du jour" isimli makalesinde Clemenceau, "Rothschild'n [ Cezayirli Ya
hudiler] iin gkn karmayacan" yazmaktadr.
21 5

btn dnyann nnde Yahudilerin Avnpa'nn bask g


ren halklarndan biri olduunu kabul ve ilan ettii iin mo
dem Yahudiliin tand birka gerek dosttan biriydi. An
tisemitik biri, Yahudi bir sonradan grmeye baktnda,
onun ahsnda tredi bir parya grme eilimindedir; dola
ysyla her sokak satcsnda bir Rothschild ve her dilencide
bir sonradan grme bularak korkar. Ama adalet iin yanp
tutuan Clemenceau , Rothschildlerde hala, ezilmi, maz
lum bir halkn yelerini grmekteydi. Fransa'nn ulusal ta
lihsizliinden duyduu keder yznden , [ kendilerini )
halklarnn nderleri olarak gsterip, sonra da ilk frsatta
onlar yzst brakp kaan bu "talihsizler" e; cehaletten,
zayflktan ve korkaklktan, herhangi bir aktif mcadelede
onlar ortaklktan dlayacak denli gl olanlara duyduk
lar hayranlkla gzleri kamam ve ancak sava kazanld
nda "galibin yardmna koabilen" , sindirilmi ve boyun
edirilmi bu unsurlara gzlerini ve yreini amt.

VI. ZEL AF VE ANLAMI

Dreyfus'un dramnn aslnda bir komedi olduu, ancak son


perdeye gelindiinde ortaya kt. lkiye blnm lkeyi
birletiren, Parlamento'yu mahkemenin yeniden grlmesi
lehine dndren ve sonuta halkn an sadan sosyalistle
re dek farkl kesimlerini uzlatran deus ex machina [ frsat) ,
1 900 ylndaki Paris Fuar'ndan bakas deildi. N e Cle
menceau'nun gnlk yazlarnn ne Zola'nn tutkusunun
ne Jaures'in konumalarnn ne de halkn ruhbana ve aris
tokrasiye kar duyduu nefretin baaramad eyi, yani
parlamentodaki hissiyat Dreyfus'tan yana evirme iini, so
nunda bir boykot korkusu gerekletirdi. Bir yl nce mah
kemenin yeniden grlmesini oybirliiyle reddeden ayn
216

parlamento , imdi te iki ounlukla Dreyfus kart bir


hkmeti knayan bir karar kard. Temmuz 1899'da Wal
deck-Rousseau kabinesi iktidara geldi. Bakan Loubet,
Dreyfus'a af kard ve btn meseleyi tasfiye etti. Fuar, en
parlak ticari ufukla almal ve genel bir dostluk salanma
lyd: Sosyalistlere bile hkmette grev verildi; Ticaret Ba
kanl'na getirilen Millerand, Avrupa'nn ilk sosyalist baka
n oldu.
Parlamento, Dreyfus'un ampiyonu oldu. Bu, sondu. El
bette Clemenceau iin bu son bir yenilgi anlam tamak
tayd. Belirsiz zel affa, daha da belirsiz genel affa sonuna
dek kar kt. "Btn bunlar" diye yazd Zola, "onurlu in
sanlarla klhanbeylerini kokumu, pis bir zel af iinde
biraraya getirmekti. Hepsi bir potada eritildi. "96 Clemence
au, tpk balarda olduu yine tmyle yalnz kald. Sosya
listler, herkesten nce de jaures , bu zel ve genel aftan
memnuniyet duydular. Onlara hkmette yer veren ve ken
di zel karlarn daha geni bir biimde temsil etmelerini
salayan bu deil miydi? Birka ay sonra, Mays 1 900'da,
Fuar'n baars salama alndktan sonra asl gerek sonu
ortaya kt. Btn bu yattrc taktikler Dreyfusulara fa
tura edilecekti. Aynca bir mahkeme daha almas iin ya
plan oylama 425'e 60 oyla geri evrildi ve hatta Clemence
au'nun 1906'da kurulan kendi hkmeti bile bu durumu
deitiremedi; davay tekrar grdrmek zere normal bir
mahkemeye havale etmeyi gze almad. Temyiz Mahkeme
si'nin verdii (yasad) beraat karar, bir uzlayd. Ama
Clemenceau'nun yenilgisi, Kilise'nin ve ordunun zaferi an
lamna gelmiyordu. Kilise ile devletin ayrlmas ve ruhani
eitimin yasaklanmas, Katolisizmin Fransa'daki etkisine
son verdi. Ayn biimde, istihbarat servisinin Sava Bakanl96 Karlatrn: Zola'nn 13 Eyll 1899 tarihli mektubu, Correspondance: lettres a
Maitre Labori iinde.
21 7

'na, yani sivil otoriteye balanmas da ordunun kabine ve


Meclis zerindeki antaj c nfuzunu krd ve polis soru
turmalarn kendi yararna ynlendirmesini salayacak hi
bir dayanak brakmad.
1 909'da Drumont, Akademi'den yana saf tuttu . Bir za
manlar antisemitizmi yznden Katoliklerden vg, halk
tan alk almt. Oysa imdi "Fustel'den sonra gelmi bu en
byk tarihi" (Lemaitre) , pornografik saylabilecek Demi
Vierges'in yazar Marcel Prevost nnde eilmek zorunda
kalmt ve bu yeni "lmsz" , Cizvit Papaz Du Lac'dan
tebrik grmt.97 Hatta Isa Topluluu, nc Cumhuri
yet ile olan kavgasn besteye bile dkmt. Dreyfus dava
snn kapanmas, dini antisemitizmin sonunu belgeledi.
nc Cumhuriyet'in kabul ettii uzlama, Katolik rgt
lerin faaliyetlerine kstlama getirirken, olaan bir yarglan
ma olana vermeden san temize kard. Bernard Lazare,
her iki tarafa da eit haklar tannmasn istemiti; oysa dev
let, Yahudilere Katoliklerin vicdan zgrln tehdit eden
bir istisna tand.98 Birbirleriyle gerekte atma halinde
olan bu iki taraf da yasa dna itildiler. Bunun sonucu ola
rak Yahudi Sorunu da siyasal Katolisizm de o tarihten sonra
pratik siyaset sahnesinden srlm oldular.
u halde kapanan, sadece 1 9 . yzyln dip akntlarnn
yazl tarihin aydnlnda boy gsterdii bir perdeden iba97 Karlatrn: Herzog, a.g.e., s. 97.
98 Lazare'n Dreyfus Meselesi'ndeki konumunu en iyi Charles Peguy tarif etmek
tedir; "Notre jeunesse", Cahiers de la quinzaine, Paris, 1910. Lazare'n Yahudi
karlarn gerekten temsil ettiini kabul eden Peguy, Lazare'n taleplerini
aadaki gibi formle etmektedir: "Hukukun tarafszlnn bir partizanyd.
Konu ister Dreyfus davas ister dini cemiyetler olsun, hukuk ona gre tarafsz
olmalyd. Bu, fasa fiso gibi gelebilir; insan alakasz yerlere de gtrebilir.
Nitekim onu da lmne dek [ toplumdan] tecrite gtrmtr. (Bu eviri,
Lazare'n ]ob Dungheap'na Giri blmnden alnmtr. Lazare, cemaatlerin
kendilerine zg yasalarca idare edilmesine kar km ilk Dreyfusulardan
biriydi.
218

retti. Gzle grlebilir yegane sonucu, Siyonist hareketi ya


ratmak oldu; o Siyonist hareket ki Yahudilerin antisemitiz
me bulabildikleri yegane siyas yant ve o antisemitizm ki
Yahudilerin onlar dnya olaylarnn merkezine srkleye
cek bir hasm olarak ciddiye aldklar yegane ideolojiyi
oluturmaktayd.

21 9

You might also like