Humaniora.

Czasopismo Internetowe
Nr 2(6)/2014, ss. 6171

dorota brylla
Uniwersytet Zielonogrski
Instytut Filozofii
e-mail: d.brylla@ifil.uz.zgora.pl

Epistemologia mistyczna
i dwie metody poznania Rudolfa Otta

Abstract. The aim of this article is to present the dichotomic perspective of the possible
situation of the mystical subject. Therefore, the text will deal with the issues of mysticism
(as a mystical cognition), i.e. with the mystical religious (resp. philosophical) tendency
which is treated here as an epistemic system. Begining with the problem of subject-object relation, the article comes to propose two possible methods of the mystical cognition
distinguished by the German scholar Rudolf Otto in his work Mysticism: East and West.
These two ways are the outward way of mysticism (the way of mystical extrospection) and
the inward way of mysticism (the mysticism of introspection).
The article will refer also to the Ottos opus magnum, i.e. The Idea of the Holy, and
emerging from it the category of numinosum. The latter will be presented in the context of
the antinomy of the rational and the nonrational (irrational), the correlation of numinosum with the mystical experience, intuitus mysticus and mysticism in general, and finally
in connection with the mystical epistemology.
Keywords: Rudolf Otto, mysticism, inward way of mysticism, outward way of mysticism,

numinosum, sacrum, cognition, epistemology

Wprowadzenie. Prolegomena metodologiczne

artykule przedstawi problematyk epistemologii mistycznej, czyli poznania

mistycznego, a dokadniej charakter poznania w dowiadczeniu mistycznym, organizujcym si wok zjednoczenia ludzkiego ja/jani/self/wiadomoci,

62

dorota brylla

umysu, duszy z rzeczywistoci bosk i/lub rzeczywistoci ontyczn1 w kadym

wypadku jednak mistycznym Jednym. W dowiadczeniu mistycznym zachodzi
wic jaki rodzaj relacji podmiot przedmiot poznania2. Analiza przeprowadzona
zostanie w kontekcie bada klasyka religioznawstwa, niemieckiego filozofa,
historyka i fenomenologa religii Rudolfa Otto (18691937). O ile Otto pozostaje
najbardziej znany ze swego dziea wito3, o tyle dla tych rozwaa najwaniejsze
bdzie inne Mistyka Wschodu i Zachodu4 (cho do witoci rwnie bd si
odwoywa). W Mistyce Wschodu i Zachodu Otto wyrnia dwa typy mistyki, ktre
bd przeze mnie traktowane jako dwie metody mistycznego poznania.
Charakter poznania w dowiadczeniu mistycznym istotnie rni si od poznania
waciwego codziennemu funkcjonowaniu czowieka. Poznanie mistyczne nie jest
poznaniem racjonalnym, dyskursywnym, dialektycznym, organizowanym mylowo, a zasadza si na jakociach cakiem odmiennych: na odczuciu wewntrznym,
emocji, intuicji, na tym, co duchowe, niezracjonalizowane i nieskonceptualizowane.
Jakoci te warunkowane s zasadniczo pozazmysowym bo z natury nieempirycznym charakterem rzeczywistoci (przedmiotu poznania), z ktr podmiot
mistyczny dowiadcza mistycznej komunii (unio mystica)5. Poznanie mistyczne
Ustawienie Boga na jednym poziomie analizy z kategori wiata, przejawionego bytu
(rzeczywistoci ontycznej) traktowanych jako przedmiot mistycznego poznania wynika
zcharakteru bstwa, z jakim jednoczy si mistyk w mistycznym dowiadczeniu. Bg mistykw
jest bowiem zawsze w jaki sposb Bogiem w wiecie, bstwem immanencji (immanensem).
Jest Deus revelatus, a nierzadko samym wrcz (wszech)wiatem, (wszech)bytem, czemu bardzo
blisko do ujcia panteistycznego (a przynajmniej panenteistycznego w tym wypadku boski byt
wyznacza swoisty nadbyt, bycie ponad [notabene rwnie boskim] byciem). Z perspektywy
epistemicznej Bg jest osigalny w mistycznym dowiadczeniu codziennoci, wyznaczajc tym
samym aposterioryczno mistycznego dowiadczenia, tzn. stanowic dowiadczenie oddolne. Por. http://plato.stanford.edu/entries/pantheism/ [7.06.2014]. Zob. te przyp. 5 tego tekstu.
2
Poj mistyka i mistycyzm w niniejszych rozwaaniach bd uywa zamiennie, tzn.
bd je traktowa jako synonimy (w polskim wydaniu pracy Otto wystpuje termin mistyka,
aw angielskim mysticism). Naley jednak zaznaczy, e niektrzy uczeni odrniaj mistycyzm
od mistyki. W takim ujciu mistyka czona jest najczciej ze swoistym dowiadczeniem tym,
czego podmiot dostpuje w stanie mistycznym. Mistycyzm natomiast (jako odrniony od mistyki) byby pojciem szerszym, okrelajcym pewien tym analizy dowiadczenia mistycznego,
wyznaczajcym dziedzin prbujc opisowo przedstawi stany duchowe waciwe mistyce.
3
R. Otto, wito. Elementy irracjonalne w pojciu bstwa i ich stosunek do elementw
racjonalnych, tum. B. Kupis, KR, Warszawa 1999 (pierwsze wyd. pol. 1968).
4
R. Otto, Mistyka Wschodu i Zachodu. Analogie i rnice wyjaniajce jej istot, tum.
T.Duliski, KR, Warszawa 2000.
5
O ile Bg jako przedmiot poznania nie jest dowiadczany empirycznie z powodu i na
mocy swej duchowej natury (i to nawet w sytuacji traktowania go jako zamanifestowanego
bytu, Boa esencja wszak dalej pozostaje mniej lub bardziej transcendentna po tomistycznemu
mona by powiedzie, e poznawalne, dowiadczalne jest istnienie Boga, ale nie jego istota),
o tyle to, co okrelane jest przeze mnie jako rzeczywisto ontyczna, moe by dowiadczalne,
poznawalne poprzez zmysy (empiri), jednak tylko przy powierzchownym ujciu problemu.
Cao rzeczywistoci ontycznej, tj. wszechbyt, rwnie jest nieogarniana zmysowo, niemoliwa
do holistycznej percepcji dyskursywnej, caociowego dowiadczenia empirycznego ktry
1

Epistemologia mistyczna i dwie metody poznania...

63

jest poznaniem przez czowieka (poznajcy podmiot) rzeczywistoci duchowej,

boskiej (poznawany przedmiot), lecz owa duchowa rzeczywisto uniemoliwia
poznanie jej drogami, czy te metodami, naukowymi, empirycznymi.
W artykule przyjam inne ni popularne rozumienie terminu dowiadczenie.
Kategoria dowiadczenia, jako terminus technicus, uywana jest tu w kontekcie
mistyki, tzn. dowiadczenia mistycznego, std w aden sposb nie konotuje czego
racjonalnego, czonego w powszechnym uzusie z terminem dowiadczenie.
Wtradycyjnym ujciu dowiadczenie koresponduje z dowiadczaniem czego przez
jednostk na sposb poznawczy w aspekcie rozumowym, dyskursywnym, dowiadczenie bowiem przynaley osobie jako istocie dowiadczajcej, tj.osigajcej
co na sposb zmysowy i organizujcej nastpnie to dowiadczenie rozumowo,
poznawczo, a wrcz pojciowo. Dowiadczenie nie bdzie tu jednak oznacza
dowiadczenia zewntrznego, ale wewntrzne (nawet w sytuacji zjednoczenia
zcaoci ontyczn ostatecznie bowiem i w tym wypadku nastpuje zjednoczenie
podmiotowej duchowej jani, tyle e z wszechbytem), intuicyjne, pozaempiryczne
w istocie mistyczne. I jako takie dowiadczenie pozostaje zwizane z epistemologi,
cho ma ksztat odczucia emocjonalnego (takie poznanie), poznania duchowego.

1. Rudolfa Otta dwa typy mistyki

jako dwie metody mistycznego poznania
Rudolf Otto wyrnia dwa typy mistyki: mistyk pogrania si w sobie oraz
mistyk ogldu jednoci6. Ta pierwsza nazywana jest te mistyk pustki, ogldu
wewntrznego, introspekcji, jednoczcej jani, mistyk do wewntrz, adruga mistyk peni, poszerzania (rozszerzania), ekspansji jani, jednoczcej wizji,
mistyk na zewntrz. Przyjrz si tym dwm drogom mistyki, a take metodom
mistycznego poznania i w konsekwencji metodologii metod.
W mistyce pustki podmiot mistyczny patrzy w siebie, pogra si w sobie,
tj. w swojej duszy, zmysowo odwraca si od wiata zewntrznego. Dowiadcza,
odczuwa bosko (resp. ontyczn cao) czyli przedmiot swojego poznania
wsobie, jak pisze Otto: w tosamoci7. Mistycznie poznaje poprzez koncentracj na sobie, na swoim wntrzu, w efekcie za poprzez zaprzestanie refleksji nad
swoimi umysowymi operacjami. Jest to poznanie introwertyczne, odsuwajce
obrazy i myli. Otto, opisujc ten typ mistycyzmu, konstatuje: Tutaj nie patrzy
si na wiat, lecz tylko w siebie. Ostatecznie wiat nie jest potrzebny do ogldu,
to charakter zaznacza si silniej, gdy potraktuje si wszechbyt jako de facto boski wszechbyt
(wszystko, co jest, jest Bogiem). W takim ujciu rzeczywisto jest osigalna zmysowo
(empirycznie) tylko fragmentarycznie nie, co wane, jako (mistyczne) Jedno.
6
R. Otto, Mistyka Wschodu i Zachodu..., s. 51. Zob. cay rozdzia: ss. 5167 nn.
7
Ibidem, s. 57.

64

dorota brylla

liczy si tylko Bg i dusza8; chodzi o odwrcenie si od wiata zewntrznego,

powrt do wasnej duszy, w jej gbi9, celem mistycznego poznania Boga,
tj.zjednoczenia si z nim.
Z kolei w mistyce peni podmiot mistyczny rozszerza mistycznie siebie na
pozostao ontyczn (resp. Boga), czyli na przedmiot swojego poznania, stajc
si zpoznawanym jednym, jednoci. Oglda, dowiadcza, odczuwa siebie
winnych jako w boskiej (resp. ontycznej) jednoci. Powierzchownie jest to wic,
jako poznanie ekstrawertyczne, poznanie zmysowe. Ale tylko powierzchownie,
gdy caoci bytu zmysowo pozna si nie da. W zewntrznych obiektach, caej
zoonoci rzeczywistoci podmiot dostrzega Jedno. Dualizm i partykularyzm ontologiczny podmiotu niknie tu w wikszej caoci, kady jest wszystkim iwszystko
jest kadym. Otto t drog mistyki a wic metod mistycznego poznania charakteryzuje poprzez sanskrycki termin sarwam, ktry oznacza ide rozszerzania,
poszerzania, ekspansji, rozlewania si (tu: jani). Przedstawiajc istot mistyki
poszerzania, Otto pisze, e chodzi o stawanie si wszystkim, tj.wszechbytem,
ipoznawanie siebie jako wszystkiego10. Jednoczenie co wane, zwaywszy, e
sytuuje mistyk na biegunie przeciwlegym mistyce jednoczcej jani opisywana
forma mistyki nie wie zupenie nic o tym, co wewntrzne11. Tutaj nie chodzi
ojedno osigan w ja (jani), o poznanie Boga (ontycznego monosu) w sobie, ale
o jedno polegajc na odczuciu zniesienia rnorodnoci przejawionego wiata:
Jedno jest bowiem jego [bytu D.B.] wyrnikiem nie dusza, nie czowiek
wewntrzny, nie atman, nawet nie brahman czy deitas, pocztkowo take nie sat czy
esse, lecz jedno. Podkrelanie jednoci i sprzeciw wobec wszelkiej rnicy jest
jego gwn cech charakterystyczn12.

Jedno (Jedno/jedno) jest kategori, do ktrej Otto przywizuje du wag.

Przyglda si jej bliej w ramach mistyki peni (mimo e jest take cech mistyki
pustki), co czyni poprzez zarysowanie schematu dowiadczenia mistycznego wtym
typie mistycyzmu. Zostanie to zatem i tu pokrtce przyblione, jako e ustanawia
rwnoczenie schemat poznania mistycznego (konkretnego typu mistyki), tzn.
prezentuje kroki, ktrymi poda to niedyskursywne poznanie metoda mistycznej epistemologii.
Na najniszym stopniu ogldu/poznania jednoci:
a) rzeczy i zdarzenia s dla podmiotu wszystkim, caoci, jednym13;
Ibidem, s. 53.
Ibidem.
10
Ibidem, s. 94.
11
Ibidem, s. 54.
12
Ibidem, s. 55. Sanskryckie atman i brahman to terminy pochodzce z literatury wedyjskiej
(tradycja indyjska). Pierwszy oznacza ja, partykularn wiadomo, a drugi m.in. bosk
ontyczn cao, najwysz bosk zasad. Deitas to ac. derywat deus Bg. Sat (sanskryt)
to byt podobnie jak esse, z tym e to drugie to forma czasownikowa (by).
13
R. Otto, Mistyka..., s. 57.
8
9

Epistemologia mistyczna i dwie metody poznania...

65

b) rzeczy nie s rozrniane na te i inne; wystpuje skupienie przedmiotw

w tosamoci (co stanowi egzemplifikacj idei niedwoistoci) i tosamo
przeciwiestw (coincidentia oppositorum), przy czym Nie znaczy to od razu, e
wszystkie rzeczy w ogle znikaj z caym bogactwem charakterw i ich wieloci,
lecz e kada z kad i wszystkie z wszystkimi s jednym i tym samym14;
c) wystpuje ogldanie sub specie aeternitatis (tzn. nie przez pryzmat czasu
i przestrzeni)15;
d) wystpuje rozjanienie rzeczy (tj. wgld w istot rzeczy)16;
e) dochodzi do identyfikacji wszystkich rzeczy ze wszystkimi, a wic take
ogldajcego z ogldanym (podmiotu z przedmiotem): On [podmiot D.B.]
sam jest tym, czym jest tamto [przedmiot D.B.]. A tamto jest tym, czym jest on.
Widzi wic wszystko w sobie17.
Najoglniej, podsumowuje Otto, na pierwszym stopniu zjednoczenia (a jednoczenie mistycznego poznania) w mistyce peni zjednoczenie nie jest jeszcze
zjednoczeniem z Bogiem, ale zjednoczeniem wasnego ja z ogldanym w jednoci
przedmiotem18. Jedno (Jedno) [unum] jest tu form wielu rzeczy mistyczn
syntez rnorodnoci19.
Na drugim stopniu ogldu/poznania jednoci:
a) ogldana jedno nie jest ju zwykym zwizkiem wielu rzeczy, ale ich
korelatem; jedno staje si Jednym (Eines)20;
b) wiele to Jedno, a Jedno to wiele21;
c) jedno nie jest wynikiem wieloci, jedno i wielo nie s te skutkiem
siebie nawzajem; Jedno nadaje ton i wysuwa si przed wiele Jedno jest wieloma rzeczami jako zasada leca u ich podstawy; wielo rzeczy to modi Jedna22.
Na drugim stopniu Jedno wystpuje zatem jako Waciwe ponad wiele rzeczy23. Jedno to tzw. jedyne: jedyne (stopnia drugiego) powstaje ze zjednoczonego [einig] (waciwego pierwszemu stopniu)24.
Na trzecim stopniu ogldu/poznania jednoci:
a) Jedno staje si przeciwiestwem rzeczy (nie moe bowiem ju by jako
jedno tym, czego jest wiele)25;
Ibidem, s. 57, 58.
Ibidem, ss. 5859.
16
Ibidem, s. 59.
17
Ibidem, s. 60.
18
Ibidem, s. 62.
19
Ibidem, s. 66.
20
Ibidem, s. 62.
21
Ibidem, s. 63.
22
Ibidem.
23
Ibidem, s. 65.
24
Ibidem, s. 66.
25
Ibidem, s. 65.
14
15

66

dorota brylla

b) to, czego jest wiele, znika (albo zlewajc si w Niepodzielnie-Jednym, albo

stajc si zaciemniajc zason tego Jednego26 [tj. indyjsk maj iluzj]);
c) immanencja jednoci w rzeczach (ze stopnia pierwszego), ktra staa si
immanencj rzeczy w Jednym (na stopniu drugim), przechodzi (na stopniu trzecim)
w transcendencj27.
Na ostatnim etapie mistycznego poznania jednoczcej wizji bogactwo wielu
rzeczy staje si po prostu przeciwiestwem bogactwa tego Jednego28.

2. Karla Alberta idea mistyki filozoficznej

jako bliski mistyce Ottowskiej
Przedstawiona perspektywa ma wiele wsplnego z tym, co w swojej ksice
Wprowadzenie do filozoficznej mistyki opisuje Karl Albert29. Co prawda mistyczna
filozofia czy te filozoficzna mistyka jest mistyk zwizan z ideami filozoficznymi podstawow ide filozofii: bytem i na pierwszy rzut oka wydaje si, e
filozoficzne dowiadczenie mistyczne i religijne dowiadczenie mistyczne nie
maj nic wsplnego, to naley pamita, e Bg jest kategori fundamentaln nie
tylko dla religii, ale stanowi take rdze, wok ktrego organizuje si filozoficzna refleksja w filozofii Boga i filozofii religii. Jeszcze silniejszy zwizek midzy
mistyk filozoficzn i mistyk religijn mona zauway, gdy potraktuje si Boga
jako wistocie byt (Byt) w tym ukadzie bez znaczenia, czy boski byt immanentny
wiatu naturalnemu, czy boski nadbyt, nadistotno transcendujca to, co naturalne, co stworzone (gdzie mimo wszystko to, co stworzone, skoczone, pozostaje
wjakim stosunku do tego, co nieskoczone; byt stworzony musi bowiem odnosi
si do bytu boskiego)30.
Std, jak si okazuje, kategori filozoficznej mistyki mona zastosowa do analizy dwch typw mistyki Otta, a to z uwagi na idee Boga i rzeczywistoci ontycznej
Ibidem, s. 66.
Ibidem.
28
Ibidem.
29
K. Albert, Wprowadzenie do filozoficznej mistyki, tum. J. Marzcki, Antyk, Kty 2002.
30
W kontekcie powyszej tezy oraz tego, co zasugerowaam w przyp. 1, nie zgadzam si
ztraktowaniem religijnego dowiadczenia mistycznego jako istotowo odrbnego od filozoficznego dowiadczenia mistycznego. W prezentowanej tu optyce rwnie mistyczne dowiadczenie
filozoficzne jest dowiadczeniem od dou, dowiadczeniem a posteriori (jako swoisty kontrast
do abstrakcji filozoficznej a priori) zwaywszy na, i co jest tym wanie warunkowane, mistyczny wymiar tego dowiadczenia (filozoficzna mistyka/mistyka filozoficzna) oraz fundamentaln
kategori wspln dla filozofii i mistyki byt (dla tej pierwszej poprzez wyznaczanie tematu
bazowego wszelkich zainteresowa, dla tej drugiej poprzez ustanowienie podstawowej zasady
identyfikowanej z bstwem jako ontycznym filarem wszystkiego, co jest), ktry warunkuje
oddolne, a wic aposterioryczne dowiadczenie, a w efekcie poznanie. Por. http://plato.
stanford.edu/entries/pantheism/ [7.06.2014].
26
27

Epistemologia mistyczna i dwie metody poznania...

67

(caoci bytu/wszechbytu) kluczowe dla filozofii i dla ujcia religijnego (Otto

przedmiotem, z ktrym nastpuje mistyczne zjednoczenie poznajcego podmiotu, uczyni Boga i tak przeze mnie nazwan bosk rzeczywisto ontyczn).
Albert podkrela te ponadrozumowo mistycznego poznania. Teza oniedialektycznoci, niedyskursywnoci mistycznego poznania totalnoci bytu, ktre jest
charakteryzowane przez zniesienie dychotomii podmiotu i przedmiotu, wybrzmiewa z caej jego pracy31. Antycypowany w ramach filozoficznej mistyki rezultat
jest zatem tosamy z tym waciwym mistycznemu poznaniu poprzez dwie drogi
mistyki zaproponowane przez Otta.
Ideaem, do ktrego dy mistyczny podmiot, jest przeto duchowe, a wic
nieracjonalne, zjednoczenie z przedmiotem swojego niedyskursywnego poznania,
tj. Bogiem/bytem, ustanowienie z nim jednoci, ontycznej caoci. W takim akcie
poznajcy jest po prostu jednym z poznawanym w Jednym bycie/Bogu. I, jak
mwi Otto, tam, gdzie jest taka jedno, nie ma ju jednakowoci czy podobiestwa, nie ma rozrnienia na podmiot i przedmiot32. Piotr Sikora otakim fenomenie
powie podobnie: e nie ma ju wiadomoci wasnej tosamoci jako podmiotu
poznajcego odrbnego od przedmiotu33. Nie ma ju rozrnienia na podmiot
iprzedmiot poznania, ktre posiadayby odrbn, dajc si okreli tosamo
(bycie sob, bycie kim innym)34. Nastpuje dowiadczenie zjednoczenia, w ktrym
nie wyrnia si ju partykularnych bytw.

3. Irracjonalny charakter poznania mistycznego.

Ottowskie sacrum i numinosum.
Kategoria uczucia (sensus numinis)
Poznanie mistyczne jest zatem poznaniem nieracjonalnym, irracjonalnym. Z innej
pracy Otta, witoci35, wiadomo, e samo sacrum jest nieracjonalne. Dokadniej,
to nie sacrum jako takie, ale sacrum jako numinosum (w ukadzie nietraktowania
sacrum i numinosum synonimicznie) jest tym, co pozarozumowe.
Rzeczownik numinosum (i przymiotnik numinotyczny) jest Ottowskim neologizmem, derywatem od aciskiego sowa numen bstwo36. Zaznacza si tu
K. Albert, Wprowadzenie..., ss. 76, 94.
R. Otto, Mistyka..., s. 23.
33
P. Sikora, Logos niepojty. Teza: Jezus Chrystus jako penia objawienia w perspektywie
teologii apofatycznej. Analiza filozoficzna, Universitas, Krakw 2010, s. 77.
34
Ibidem.
35
R. Otto, wito. Elementy irracjonalne...
36
W tym celu [tj. stworzenia nazwy dla elementu sacrum, ktry utrzymuje go w odrbnoci,
i umoliwienia zdefiniowania odmian/stopni rozwoju witoci] tworz termin numinosum
(jeli od sowa omen mona utworzy sowo omenowy, to od sowa numen mona
utworzy sowo numinotyczny) i mwi o szczeglnej numinotycznej kategorii znaczeniowej
[...]. Ibidem, s. 10.
31
32

68

dorota brylla

zapewne take wpyw Kanta na Otta poprzez kategori noumenu, czyli rzeczy
samej w sobie, apriorycznej, transcendentalnej formy poznania. U Otta przedmiot
religijnego odniesienia jest bowiem a priori w podmiocie, dlatego ma charakter
pozaracjonalny, ponadrozumowy, irracjonalny37. Jak stwierdza filozof religii Louis
Dupr, Otto prezentuje teori dotyczc a priori w podmiocie religijnym, ktre
konstytuuje przedmiot religijny, gdzie A priori sacrum rni si od wszystkich
innych struktur poznawczych tym, e nie jest racjonalne [...]38. Numinosum jest,
najoglniej mwic, pierwotnym odczuciem witoci, najbardziej podstawowym przejawem ludzkiej religijnoci39 (ac. numen nie niesie wszak konotacji
osobowych, a odsya do mocy i woli bstwa). Charakteryzowane jest wyjciowo
i podstawowo przez formu mysterium tremendum et mysterium fascinans numinosum jest dla czowieka tym, co tajemnicze, zarazem przeraajce (straszne)
ifascynujce (pocigajce) w tym, co boskie. wiadczy to o tym, e czowiek ma
wobec numinosum stosunek ambiwalentny40.
Zdaje si natomiast, e traktowanie Ottowskiego sacrum (ujmowanego wperspektywie szerszej) jako kategorii pozaracjonalnej nie jest do koca cise. To
bowiem numinosum jest tym, co pozarozumowe, irracjonalne, co jest elementem
irracjonalnym sacrum. Sacrum to numinosum poddane racjonalizacji, a w efekcie
tego czsto i etycyzacji. Pisze Otto:
Poniewa nasze dzisiejsze wyczucie jzykowe niewtpliwie zawsze wie wito
z elementem moralnoci, poyteczne bdzie przy poszukiwaniu owego szczeglnego
elementu skadowego, przynajmniej dla chwilowego uycia w czasie naszych bada,
wynale dla niego odrbn nazw, ktra by nastpnie miaa okrela wito bez jej
elementu moralnego, a zwaszcza co natychmiast podkrelamy bez jej elementu
racjonalnego41.

[...] numinosum jest ponad wszelkim rozumem [...], stanowi dla rozumu
terra incognita42. Wydaje si zatem, e numinosum nie moe by traktowane jako
synonim sacrum, jako w istocie potencjalnie rozumowe (i moralne). Sacrum posiada racjonalizujce orzeczniki, jest pojciowane (poznawane w pojciach przez
wiar)43 inaczej ni numen (numinosum). Irracjonalno, niezracjonalizowanie
37
O witoci (zarwno jej elementach racjonalnych, jak i nieracjonalnych) jako kategorii
a priori zob. ibidem, rozdz. 16 i 19.
38
L. Dupr, Inny wymiar. Filozofia religii, tum. S. Lewandowska, Znak, Krakw 1991, s. 87.
39
Gdzie religijno traktuj jako co zwizanego ze sfer boskoci, sacrum, absolutu bez
odniesie do definicyjnych wyznacznikw religii jako fenomenu spoecznego i kulturowego.
40
R. Otto, wito..., s. 17 nn.
41
Ibidem, ss. 910. Por. te: Jest ono [uczucie numinotyczne D.B.] uczuciem, ktrego
nie da si wyprowadzi z adnego innego uczucia, ktre si z adnego innego nie rozwinie, lecz
jest uczuciem jakociowo odrbnym, oryginalnym, jest uczuciem pierwotnym nie w znaczeniu
czasowym, lecz zasadniczym. Ibidem, s. 62.
42
Ibidem, s. 64.
43
Ibidem, ss. 56.

Epistemologia mistyczna i dwie metody poznania...

69

numinosum (jako konsekwencja stanowienia przez nie kategorii sui generis44),

awic niemono poddania go logicznej analizie, determinuje te to, e jest ono
czym niewyraalnym. Twierdzi Otto:
Przez racjonalne w pojciu bstwa rozumiemy to, co z niego wchodzi do jasnego
pojmowania naszej zdolnoci rozumienia, w zakres znanych i dajcych si zdefiniowa
poj. Twierdzimy nastpnie, e wok tego zakresu pojciowej jasnoci znajduje si
tajemniczociemna sfera, ktra wymyka si wprawdzie nie naszemu uczuciu, lecz naszemu pojciowemu myleniu i ktr o tyle nazywamy czym irracjonalnym [czyli
numinosum D.B.]45.

Przedstawione wyznaczniki numinosum cile zwizane s ze specyfik dowiadczenia mistycznego, ktre w swojej istocie jest pozarozumowe, irracjonalne,
niemoliwe do logicznego przeanalizowania i niewyraalne (apofatyczne)46. Ztego
wynika, e dowiadczenie mistyczne w ramach analiz Otta mogoby si odnosi
do numinosum, a nie do witoci rozumianej jako dalszy etap sacrum, tzn. sacrum
poddane racjonalnej schematyzacji47.
Co wicej, mistyka jako poznanie pozarozumowe musi by budowane na czym
innym ni ratio. Organizuje si zatem na przeyciu wewntrznym, uczuciu, poznaniu emocjonalnym i jako takie jest poznaniem irracjonalnym48. Wyjtkowo
wane przy tym jest to, e wszelkie dowiadczenie religijne (a zatem i mistyczne),
owo sensus numinis (poczucie boskoci), polega wedug Otta wanie na uczuciu, na przeyciu emocjonalnym: To, o czym mwimy i co usiujemy poniekd
sprecyzowa, a mianowicie sprowadzi do uczucia, yje w kadej religii [...]49.
I dalej: Poniewa samo jest czym irracjonalnym, tzn. nie dajcym si okreli
w pojciach, moe by dostpne jedynie w szczeglnej reakcji uczuciowej, jak
wywouje w przeywajcej jani50. To kategoria uczucia wewntrznego wyznacza
rdze, wok ktrego organizuje si dowiadczenie metafizyczne. Warto nadmieni,
e o sensus numinis decyduj nieustannie przenikajce si dwa boskie bieguny:
tremendum i fascinans51.
Ibidem, s. 10.
Ibidem, s. 76.
46
Ta ostatnia cecha jest przez mistykw mocno podkrelana. Chodzi o to, e praktycznie
niemoliwe jest ubranie w sowa jzyka naturalnego przeycia zwizanego z odczuciem
boskoci. Stany mistyczne s niekorelatywne wobec codziennych dowiadcze opisywanych za
pomoc jzyka dyskursywnego, std pozostaj niewyraalne notabene tak samo jak numinosum.
Dla Otta jest to arreton mistykw arreton ineffabile. Ibidem, s. 9.
47
Ibidem, s. 63 nn.
48
U Otta pojawia si zreszt expressis verbis zrwnanie tego, co irracjonalne, z tym, co
mistyczne (przy okazji wspominania Klausa Harmsa. Ibidem, s. 77).
49
Ibidem, s. 10.
50
Ibidem, s. 17.
51
W odniesieniu do dowiadcze mistykw przywoujc tu osob Jana od Krzya mona
by najprawdopodobniej mwi o jasnej nocy duszy i ciemnej nocy duszy.
44
45

70

dorota brylla

Mistyczne przeycie emocjonalne umoliwia wic poznanie sfery boskiej.

Std, mwic z jednej strony o mistyce, a z drugiej o numinosum, mona mwi opewnego typu epistemologii duchowej, uczuciowej, a nie racjonalnej.
Pierwotna, irracjonalna boska rzeczywisto (numinosum) jest tu poznawalna
bo mistycznie dowiadczana ale w przeyciu emocjonalnym, w uczuciu/
dowiadczeniu numinotycznym: Tych elementw irracjonalnych nie moemy
opisywa ani definiowa, jednake nie pozostaj one cakowicie poza obszarem ludzkiego poznania stanowi wszak element ludzkiego dowiadczenia52.

4. Podsumowanie. Epistemologia mistyczna

Sytuacja poznawcza podmiotu mistycznego moe zosta ukazana przez pryzmat
bada przeprowadzonych przez Otta i zaproponowanych przez niego kategorii
numinosum (szerzej sacrum) w witoci oraz dychotomicznego ujcia mistyki
jako mistycznego poznania wewntrznego (mistyka pustki) i mistycznego poznania zewntrznego (mistyka peni) w Mistyce Wschodu i Zachodu. To drugie ujcie
pokazuje, e powszechne traktowanie stanu (dowiadczenia) mistycznego jako
wyjcia, mistycznego sigania poza (gr. ekstasis), poszerzenia stanowi tylko
jedn drog (swoist metod) mistycznej epistemologii. Naley przy tym pamita,
e te dwa typy mistyki czsto w historycznych formach mistycyzmu si przenikaj
i czasami trudno wyranie oddzieli jedn mistyk od drugiej53. Otto pisze:
[...] forma mistyki, jej stosunek do przedmiotu, droga jej osignicia i w zwizku z tym
zasadnicza postawa mistykw tworz same w sobie zupenie odrbne typy. Czsto s
one ze sob powizane. By moe musz si nawzajem uzupenia i przenika. By
moe dopiero w poczeniu stanowi idea dowiadczenia mistycznego. I by moe
istnieje midzy nimi jaki tajemniczy, istotny zwizek, ktrego mistyk jest wiadom
iktry bierze za oczywisty. Jednak nie-mistyka musi lub musiaaby uderza przede
wszystkim niezwyka, znaczna ich odmienno. Rnice, ktre mamy tu na myli,
dotycz rodzajw samej mistycznej intuicji [...]54.

Mistycyzm zosta przeze mnie potraktowany jako swoisty ukad, system epistemiczny, a wic co, w czym gwne miejsce zajmuje relacja midzy podmiotem
iprzedmiotem poznania. Intuicja mistyczna Ottowski intuitus mysticus jest zatem rodkiem poznania, przy czym w intuitus, jako mistyczny podmiot poznajcy,
umys mistyczny, to umys inny ni dyskursywny. Mistyczny stosunek zalenoci
ontycznego Jedna (resp. Boga) i tego, co przez nie uwarunkowane, ley poza ra Religia. Encyklopedia PWN, wersja 1.0, 2003, CD; haso: Otto Rudolf.
Otto jako przedstawicieli mistyki, w ktrej cz si oba wyrnione przez niego typy,
podaje iankar (reprezentant mistyki Wschodu), Mistrza Eckharta (reprezentant mistyki
Zachodu) oraz Plotyna (ktrego mona byoby okreli jako reprezentanta mistyki filozoficznej
takie sformuowanie nie pada jednak z ust Otta).
54
R. Otto, Mistyka..., ss. 5253.
52
53

Epistemologia mistyczna i dwie metody poznania...

71

tio55. W dowiadczeniu mistycznym dochodzi do unifikacji podmiotu i przedmiotu

(poznajcego i poznawanego), zachodzi jednociowe poznanie, ktre zasadza si
jednak na poznaniu duchowym, emocjonalnym, na przeyciu wewntrznym (iwymyka si wszelkiej racjonalnej analizie i obrbce pojciowej56). Innymi sowy,
celem mistycznego poznania jest zniesienie ja, zniesienie podziau na podmiot
iprzedmiot, opozycji poznajcy poznawane, charakterystycznej dla poznania
racjonalnego, dyskursywnego, dialektycznego. Akt mistyczny pozostaje zwizany
zepistemologi, ale epistemologi swoist, niedialektyczn (skoro niknie podzia na
podmiot przedmiot), a pozarozumow, irracjonaln nomen omen numinotyczn.
Ibidem, s. 64.
R. Otto, wito..., s. 76.

55
56