You are on page 1of 18

Przegld Religioznawczy, 2013, nr 2 (248)

ANDRZEJ KASPEREK
Uniwersytet lski

Antykonsumpcjonistyczna duchowo
w czasach kryzysu,
czyli Leo Babauty pochwaa minimalizmu

Uwagi wstpne

Minimalizm jako wybr stylu ycia stanowi jedn z alternatyw dla masowej konsum
pcji wspczesnych spoeczestw i jako taki wpisuje si w dug histori indywidualnej
oraz zbiorowej kontestacji pragnienia posiadania rzeczy oraz krytyki materialistycznej
orientacji yciowej. T dug tradycj, na ktr skadaj si idee goszone przez filozofw
(np. Sokratesa, cynikw czystoikw), zaoycieli wielkich religii (np. Budd czy Jezusa),
anonimowych wyznawcw redniowiecznych ruchw ubogich (beginw, begardw czy
Braci Apostolskich), reprezentantw dziewitnastowiecznego romantyzmu (np. amery
kaskich transcendentalistw takich jak Henry David Thoreau) czy w kocu reprezentan
tw dwudziestowiecznej kontrkultury modzieowej, czy nie tylko sama kontestacja
ziemskiego dobrobytu, lecz przede wszystkim podejmowanie wysikw legitymizacji rze
czywistoci, ktrej efektem byoby wykroczenie poza sam czynno gromadzenia dbr,
pomnaania majtku bd jego konsumowania.
Minimalizm, ktry stanowi przedmiot niniejszego studium, wiele czy z jego anty
cypacjami, zarazem jednak na ich tle wyrnia si ze wzgldu na specyfik czynnikw,
ktre uczyniy go atrakcyjnym dla wielu wspczesnych ludzi. Nagromadzenie tych czyn
nikw ma rzeczywicie wyjtkowy charakter tak ze wzgldu na rozmiar, jak i specyfik:
niepohamowana konsumpcja, sekularyzm, stres, zanieczyszczenie rodowiska, globalne
ocieplenie, ubstwo i zagroenia zwizane z terroryzmem, ycie w nieustannym popie
chu, dowiadczenie osamotnienia, wahania cenowe na rynku paliw itd. czynniki te sta
nowi przesank podejmowania przez wielu wspczesnych ludzi wysikw odnalezie

120

ANDRZEJ KASPEREK

nia wewntrznego spokoju w niespokojnych czasach1. Minimalizm nie jest wic tylko kry
tyk konsumpcjonizmu, nie jest tylko propozycj alternatywnego wobec konsumpcyjne
go stylu ycia. Jest take i tak perspektyw analizy przyjmuj w artykule rodzajem
duchowoci, ktrej ekspresj stanowi poszukiwania wewntrznego spokoju. Std te ni
niejsze studium mieci si nie tyle w polu socjologii kultury jak mogoby sugerowa ro
zumienie minimalizmu jako stylu ycia, a w takiej perspektywie prowadzony jest najcz
ciej dyskurs na temat minimalizmu2 lecz w polu socjologii religii (resp. socjologii religii
i duchowoci bd socjologii duchowoci). Zanim jednak podejm problematyk mini
malizmu w perspektywie duchowoci, sprbuj zrekonstruowa jego podstawowe za
oenia oraz wskaza na rda, z ktrego wyrasta. Towarzyszy mi przekonanie, e do
piero umieszczenie minimalizmu w perspektywie tych rde uzasadnia rozumienie mi
nimalizmu jako formy duchowoci.

Minimalizm jako cz blogosfery


Pisaem wczeniej, e cho minimalizm wiele czy z jego antycypacjami, to zarazem
pozostaje on zjawiskiem na tyle oryginalnym, e naley o nim myle jako o zjawisku b
dcym novum w dugiej tradycji kontestacji orientacji materialistycznej. Czynnikiem, kt
ry wydaje si by tutaj szczeglnie istotny, jest to, e idee minimalistyczne dystrybuowa
ne s przede wszystkim on line w formie blogw. Jak zauwaa krytycznie Colin Wright,
jeden z blogerw-minimalistw (jego uwaga jest krytyk zbyt daleko idcej symplifikacji
samego minimalizmu w rodowisku zoonym przez jego protagonistw), blogosfera wy
musza uproszczenia, redukuje zawioci, co jest konsekwencj natury blogu, bdcego
jak pisze Wright marketingowym narzdziem3. Uwag t warto mie w pamici, skoro
podejmuje si prb rekonstrukcji minimalizmu, ktry, niestety nie bez winy samych blo
gerw-minimalistw, w powszechnym odbiorze funkcjonuje jako styl ycia, ktrego isto
t jest redukcja liczby posiadanych rzeczy. Goszona przez minimalistw zasada less is mo
re zostaje w tym popularnym wizerunku nie tylko zredukowana do ograniczania konsum
pcyjnego nadmiaru, ale jednoczenie przedstawiona jako atrakcyjne remedium na czasy
gospodarczego kryzysu. Nie przez przypadek popularno minimalistycznych blogw
zbiega si z zawirowaniami gospodarczymi, ktrych pocztek symbolicznie wie si
z upadkiem banku Lehman Brothers. Najbardziej znane blogi, ktrych popularno sami
blogerzy mierz liczb czytelnikw, powstay w okolicach 2008 roku: na przykad najpo
1 G. B.Wilson, The Search for Inner Peace: Considering the Spiritual Movement in Tourism, The Journal of Tour
ism and Peace Research, 2011, nr 1(3), s. 16.
2 Chodzi tutaj o artykuy publikowane na amach czasopism o charakterze publicystycznym, spoeczno
-kulturalnym. Jeli chodzi o dyskurs o charakterze stricte naukowym, to jak dotd sam minimalizm nie przykuwa
uwagi naukowcw.
3C. Wright, Secular Blogging Religions and Healthy Skepticism, http://exilelifestyle.com/secular-blogging
religions-healthy-skepticism/*dostp: 10X2013+.

Antykonsumpcjonistyczna duchowo w czasach kryzysu...

121

pularniejszy blog Zen Habits prowadzony przez Leo Babaut ma miesicznie milion czy
telnikw i naley do piciu najpopularniejszych na wiecie (jak podaje sam autor), Beco
ming Minimalist prowadzony przez pastora Joshu Backera ma ponad 200 tysicy czytel
nikw miesicznie, a The Minimalist.com, prowadzony przez Joshu Fieldsa Millburna oraz
Ryana Nicodemusa ponad 100 tysicy czytelnikw miesicznie. To tylko statystyki i nie
s one tutaj najwaniejsze, podaj je jednak, poniewa stanowi wany element autopre
zentacji autorw tych blogw, a zarazem pokazuj, jak mocno sam minimalizm podlega
logice blogosfery (istniejesz tak dugo, jak chc ci czyta).
Czym jednak jest sam minimalizm, goszony czsto z niemale misjonarskim zapa
em przez protagonistw zasady less is more?
Przede wszystkim jest wyprowadzeniem tej zasady poza rejony malarstwa, rzeby,
muzyki, literatury czy architektury (takie przypadki rozumienia minimalizmu nie s ni
czym nowym), tak by staa si ona zasad organizujc codzienno. Czy w artystycznej
dziaalnoci, czy na poziomie everyday life chodzi jednak o to samo: o wydobycie tego, co
istotne, podstawowe (essential)4. Definiowanie minimalizmu w kategoriach tego, co istot
ne, wydaje si by swoistym minimalistycznym credo. Elementy minimalistycznego sty
lu ycia, takie jak eliminowanie rzeczy, czyszczenie szaf z niepotrzebnej garderoby,
oprnianie garaw, ascetyczne aranacje wntrz domw, antykonsumpcjonizm, de
nie do prostoty, rezygnacja z dobrze patnej, lecz zbyt absorbujcej czasowo pracy, nie s
wic celem samym w sobie, lecz stanowi konsekwencj osiowej zasady poszukiwania
tego, co istotne. Pomimo to, e blogi (i publikowane na ich podstawie ksiki)5 prowadzo
ne przez protagonistw minimalizmu, zaangaowanych w rozpowszechnianie minima
listycznego stylu ycia, obfituj w porady typu: jak wyeliminowa z ycia to, co nieistot
ne, jak zreorganizowa ycie zawodowe, jak poprawi relacje z innymi itd., minimalisty
czn zasad poszukiwania tego, co istotne, mona realizowa na rne sposoby, ponie
wa okrelenie tego, co wane (essential) w yciu kadego czowieka jest bardzo indywi
dualn czynnoci. Nie ma adnych regu w minimalizmie6.
W pocie Secular Blogging Religions and Healthy Skepticism Colin Wright ostrzega wrcz
przed traktowaniem minimalizmu jako religii, a samych najpopularniejszych blogerw
minimalistw jako e-guru. Minimalizm pisze to rodzaj filozofii, a nie religia, dobre idee
s dobre tak dugo, jak nie staj si dogmatami. Wright traktuje wic minimalizm jako jed
4 K. Wilson, Becoming a Minimalist. Your Guide to Living a Great Life with Less Through Minimalism, (b.m.w.,
b.r.w.), s. 1. Tak definicj minimalizmu rozumianego jako wybr w yciu tego co istotne, jako umiejtno odrzu
cania rzeczy niewanych przyjmuj na przykad Leo Babauta (L. Babauta, The Power of Less. The Fine Art of Limiting
Yourself to the Essential... in Business and in Life, New York 2009, s. VIII-IX,5-6; J. F.Millburn, R. Nicodemus, Minimal
ism: Essential Essays, Missouri 2011, s. 4 i n.; J. Becker, What is Minimalism, http://www.becomingminimalist.com/
what-is-minimalism/[dostp: 10X2013+. Babauta cytuje w jednej z ksiek Lin Yutanga stwierdzajcego, e m
dro ycia polega na eliminacji zbdnych rzeczy (L. Babuta, Zen To done..., West Valley City 2011, s. 36).
5W moim artykule odwoywaem si zwaszcza do publikacji ksikowych, ktrych autorami s gwnie
blogerzy-minimalici. Jzyk tych ksiek jest jednak jzykiem blogw, gdy s one de facto drukowan wersj wy
branych fragmentw blogw.
6J. F. Millburn, R. Nicodemus, Minimalism. Live a Meaningful Life, Montana 2012, s. 27.

ANDRZEJ KASPEREK

122

n z wielu drg docierania do tego, co istotne, przy czym zwraca uwag na to, e jest ona
dla niego wana, gdyby jednak kto go zapyta, czy minimalizm jest najwaniejsz rzecz
na wiecie zaprzeczyby7. Ten zwrot w stron indywidualnych poszukiwa wydaje si
dobrze charakteryzowa minimalistyczny dyskurs. Czy przyjmuje on posta wezwania
do stworzenia wasnej filozofii8, suchania wasnego serca w sytuacji uwolnienia si od ze
wntrznego zgieku9, suchania swojego wewntrznego gosu10, bycia sob11, czy postu
latuby zajmowa si sob oraz troszczy o jak najlepsze poznanie swojej duszy, a nie ogro
madzenie rzeczy12, trudno nie zauway, e jzyk ten jest dobrze znany protagonistom
nowej duchowoci. Nie jest on jednoczenie niczym nowym, a jego rde naley poszu
kiwa w opisywanym przez Charlesa Taylora radykalnym zwrocie nowoczesnej kultu
ry w stron subiektywizmu13. Taylor pisa o nowej postaci wewntrznoci *inwardness],
dziki czemu zaczlimy postrzega siebie jako istoty wyposaone w wewntrzn g
bi14. We wspomnianym subiektywnym zwrocie kultury naley szuka upowszechnie
nia si imperatywu autentycznoci. Taylor twierdzi, e idea autentycznoci wyonia si
z koncepcji wewntrznego gosu, wypywajcej z przekonania, e czowiek posiada
zmys moralny. w wewntrzny gos w wersji przedromantycznej mwi czowieko
wi po prostu, jakie postpowanie naley uzna za suszne. Jednake rdo moralnoci
pozostawao umiejscowione poza czowiekiem. W czasach romantycznych to przekona
nie o transcendentnym charakterze rda moralnoci zostaje zakwestionowane tak wyra
nie i po raz pierwszy kontestacja ta miaa tak duy zakres spoecznego oddziaywania.
Tez o radykalnym zwrocie kultury w stron subiektywizmu na grunt rozwaa po
wiconych duchowoci przenieli autorzy projektu Kendal15. W ksice The Spiritual Re
volution Paul Heelas, Linda Woodhead wraz ze wsppracownikami, stawiajc tzw. tez
subiektywizacyjn, twierdz, e radykalny zwrot nowoczesnej kultury w stron subie
ktywizmu faworyzuje i wzmacniate formy duchowoci (ycie-subiektywne), ktre zape
7Tame.
8Tame.
9J. Becker, On Living Countercultural Lives, http://www.becomingminimalist.com/on-living-countercul
tural-lives/*dostp: 10X2013+.
10 L. Babauta, Zen Habits Handbook for Life. Hundreds of Tips for Simplicity, Happiness, Productivity, West Valley
City, (b.r.w.), s. 29; J. F. Millburn, R. Nicodemus, Minimalism: Essential Essays..., cyt. wyd., s. 69; K. Wilson, Becom
inga Minimalist..., cyt. wyd., s. 23.
11T. Strobel, You Can Buy Happiness (and Its Cheap)..., California 2012, s. 5.
12 D. Loreau, Sztuka prostoty, J. Sobotnik (tum.), Warszawa 2008, s. 177, s. 239.
13C. Taylor, Etyka autentycznoci, A. Pawelec (tum.), KrakwWarszawa 1996, s. 28. W oryginale: themas
sive subjective turn of modern culture (C. Taylor, The Ethics of Authenticity, Cambridge 1991, s. 26). W polskim
przekadzie ksiki Taylora, Andrzej Pawelec przymiotnik massive odda jako radykalny.
14C. Taylor, Etyka autentycznoci..., cyt. wyd., s. 28.
15Na temat samego projektu Kendal zob. P. Heelas, L. Woodhead, B.Seel, B.Szerszynski, K.Tusting, The
Spiritual Revolution: Why Religion Is Giving Way to Spirituality, Oxford 2007, http://www.lancs.ac.uk/fss/projec
ts/ieppp/kendal/index.htm *dostp: 10 IX 2013]; A. Kasperek, Duchowa rewolucja czy nadinterpretacja? Rozwaa
nia wok projektu Kendal (the Kendal project), w: Kocioy i wsplnoty chrzecijaskie w przestrzeni spoecznej w Polsce i na
wiecie. Dziedzictwo tradycji a wspczesne wyzwania, E. Stachowska (red.), Warszawa 2012, s. 203-219; . Kutyo, Teorie
socjologiczne a religia. Midzy sekularyzacj a desekularyzacj, d 2012, s. 128-130.

Antykonsumpcjonistyczna duchowo w czasach kryzysu...

123

wniaj subiektywnociom wyjtkowo i traktuj je jako gwne rdo znaczenia, a os


abia te formy religii (ycie-jako), ktre tego nie czyni16. Do problematyki definiowania
duchowoci wrc w nastpnym rozdziale, teraz chciabym natomiast podkreli zbie
no Taylorowskiej tezy o radykalnym zwrocie w stron subiektywizmu oraz postawio
nej przez badaczy z Kendal tezy subiektywizacyjnej z R. Ingleharta koncepcj spoecze
stwa postmaterialistycznego, a zarazem zbudowanej na jej gruncie koncepcj przemian
religiii duchowoci w spoeczestwie postmaterialistycznym, w ktrym podkrela si zna
czenie autoekspresji oraz jakoci ycia17. Znaczenie tych dwch wartoci wyeksponowa
ne zostaje take w minimalistycznym dyskursie, podporzdkowanym semantyce autono
mii, autentycznoci, autoekspresji, poszukiwania szczcia, denia do uproszczenia ycia,
wspczucia (compassion), samodoskonalenia si czy samorealizacji. Praktycznie wszyst
kie z tych okrele koresponduj wic z logik spoeczestwa postmaterialistycznego18.

Perspektywy badania minimalizmu w ramach


socjologii duchowoci
Wsocjologicznym dyskursie pojcie duchowo pojawia si w latach dziewidzie
sitych ubiegego wieku, najpierw za spraw amerykaskiego socjologa, Wadea Clarka
Roofa, ktry charakteryzujc pokolenie baby boomer, jako pierwszy powiza ze sob reli
gijny i duchowy wymiar19. W swojej charakterystyce baby boomer Roof zwraca uwag na
rosnce znaczenie jednostkowych poszukiwa prowadzcych do wolnego wyboru religii
oraz konstruowania systemu znacze skrojonego na wasne potrzeby. Cech charaktery
styczn takiego systemu znacze jest poszukiwanie duchowego stylu ycia, w ktrym
procesowi redefinicji zostaj poddane religijny autorytet, system wierze, a wreszcie zna
czenie religijnej afiliacji20. Redefinicji zostaje take poddany obraz wszechmocnego Boga,
ktrego surowy wizerunek zostaje ocieplony przez nadanie mu bardziej przyjacielskich
rysw, bd te w ogle zastpiony przez bezosobowe koncepcje twrczej siy czy ko
smicznej energii. Tym, co zdaniemRoofa czy proces redefiniowania religijnej wyob
Tame, s. 78.
Zob. R. Inglehart, The Silent Revolution, Princeton 1977.
18 Spord wymienionych przeze mnie okrele tworzcych trzon semantyki minimalizmu tylko denie
do uproszczenia ycia wydaje si nie korespondowa z logik spoeczestwa postmaterialistycznego, w ktrym
jako ycia mierzona jest przez konsumpcyjny potencja. Zarazem jednak minimalistyczna kontestacja konsum
pcjonizmukoreluje zinnymipostmaterialistycznymiwartociami, ktre wymieniem powyej. Mona wic twie
rdzi, e minimalizm jest kolejn z ekspresji spoeczestwa postmaterialistycznego.
19 G. Giordan, The Body between Religion and Spirituality, Social Compass, 2009, nr 2(56), s. 229. Zob.
W. C. Roof, A Generation of Seekers: The Spiritual Journeys of the Baby Boom Generation, San Francisco 1993. Jak pisze
w innym artykule Giuseppe Giordan, pojawienie si pojcia duchowoci w socjologicznym dyskursie o religii wy
pywa z kontekstu wspczesnego pluralizmu. Zob. G. Giordan, Spirituality: From a Religious Concept to a Sociological
Theory, w: A Sociology of Spirituality, K. Flanagan, P. C. Jupp (red.), Aldershot2007, s. 162.
20G. Giordan, The Body between Religion and Spirituality..., cyt. wyd., s. 229.
16
17

ANDRZEJ KASPEREK

124

rani, jest rosnce znaczenie wolnej ekspresji jednostki, ktrej relacja z sacrum staje si
bardziej wewntrzna w odrnieniu od sztywnej i zewntrznej religii21. Jak pisze
G. Giordan, wartoci wolnoci, sukcesu i osobowej realizacji toruj drog dla poszukiwa
wiarygodnego i autentycznego ycia duchowego, prowadzcego w stron dowiadcze
nia gbokiego znaczenia dobrostanu i samopoznania22.
Kwesti relacji religia duchowoWade Clark Roof podejmuje w swojej kolejnej,
opublikowanej w 1999 roku pracy, gdzie proponuje, by na wspczesn duchowo spr
bowa spojrze przez pryzmat kultury poszukiwania (quest culture). Wydaje si jednak, e
Roofnie traktuje religii i duchowoci jako pary opozycyjnych poj, zwraca bowiem uwa
g, e duchowe eksploracje wspczesnych duchowych poszukiwaczy nie musz kolido
wa z religijnymi tradycjami, mog sta si po prostu now form ich odkrywania23. Rzecz
zatem nie w dziedziczeniu religii, lecz w jej autonomicznym wyborze. Niemale w tym
samym czasie opublikowana zostaje praca innego amerykaskiego socjologa, R. Wuthno
wa, ktrego rozwaania take mieszcz si w polu relacji religia duchowo. Wuthnow
wyrnia dwa aspekty duchowoci: duchowo mieszkania (spirituality of dwelling)i du
chowo poszukiwania (spirituality of seeking)24, przy czym ta pierwsza blisza jest rozu
mieniu religii jako tego, co sztywne, narzucone, zewntrzne, druga duchowoci, gdzie
podkrela si wag jednostkowych poszukiwa i redefinicji tradycji religijnej. Podobnie
jak Roof, take Wuthnow twierdzi, e w przypadku wspomnianych powyej dwch aspe
ktw duchowoci nie mamy do czynienia z alternatyw. Jak pisze, ani duchowo poszu
kiwania nie jest czym cakowicie nowym, ani duchowo mieszkania nie zostaa usunita
na obrzea wspczesnej duchowoci. W czasach stabilizacji dominuje metaforyka zamie
szkiwania, osiadoci, w niepewnych gr bierze metaforyka podry, poszukiwania.
Z wyranym przeciwstawieniem sobie religii i duchowoci spotykamy si w przy
padku ksiki napisanej przez badaczy z Kendal25, w cytowanej ju przeze mnie tezie su
biektywizacyjnej mamy bowiem do czynienia z wypieraniem religii przez duchowo.
Paul Heelas, kierownik projektu Kendal i bez wtpienia jeden z najwaniejszych, a zara
zem najbardziej wpywowych badaczy nowej duchowoci, by unikn zarzutw, e sa
mo pojcie duchowo jest nieprecyzyjne (fuzzy)26, podkrela konieczno wyrniania
rnych form duchowoci, przede wszystkim dwch form: 1) duchowoci transcendent
nego teizmu, 2) duchowoci wewntrznego ycia (inner-life spirituality), resp. duchowoci
Tame.
Tame.
23W. C. Roof, Spiritual Marketplace. BabyBoomers and the Remaking of American Religion, New Jersey 1999, s. 43.
24R.Wuthnow,AfterHeaven. Spirituality in America since the 1950s, Berkeley Los AngelesLondon 1998, s.3.
25 Zob. P. Heelas, L. Woodhead, B.Seel, B.Szerszynski, K. Tusting, The Spiritual Revolution: Why Religion
Is Giving Way to Spirituality..., cyt. wyd. Pogld, e mamy w tym przypadku do czynienia z opozycj podziela mi
dzy innymi Giordan (G. Giordan, The Body between Religion and Spirituality..., cyt. wyd., s. 229-230).
26 Heelas nawizuje tutaj do wystpienia Bernarda Spilki przedstawionego w 1993 roku podczas dorocz
nej konferencji Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego (tytu tego wystpienia: Spirituality: Problems
and Directions in Operationalizing Fuzzy Concept). Zob. P. Heelas, The Spiritual Revolution of Northern Europe: Personal
Beliefs, Nordic Journal of Religion and Society, 2007, nr 19/1, s. 16.
21
22

Antykonsumpcjonistyczna duchowo w czasach kryzysu...

125

ycia (spiritualities of life)27. O ile w pierwszej formie duchowo orientuje si w stron tran
cendentnego Boga lokalizowanego poza tym wiatem, cho dziaajcego w tym wie
cie, o tyle w drugiej procesowi sakralizacji zostaje poddana sama ja jednostki (jej we
wntrzne ycie duchowe), ktra staje si sama dla siebie autorytetem. Zainteresowanie
Heelasa ogniskuje si wok duchowoci wewntrznego ycia, w najnowszych jego pra
cach zwanej duchowociami ycia (spiritualities of life). Jeszcze w latach dziewidziesi
tych ubiegego wieku Heelas uku inny termin dla okrelenia interesujcej go formy du
chowoci: Self-spirituality, ktry przetumaczy mona jako duchowojani28. Chc jed
nak podkreli tutaj, e wyraenie to pojawia si w specyficznym kontekcie, analizy fe
nomenu New Age, ktry Heelas okrela wanie mianem Self-spirituality, by po bardzo
osobistym dowiadczeniu, ktrego dozna w porcie Schiphol w Amsterdamie, zastpi
terminem spiritualities of life bd inner-life spirituality29. Trudno oprze si wraeniu, e
w pracach Heelasa, jaki w ogle we wspczesnej socjologii religii (resp. socjologii ducho
woci) analiza nowej duchowoci jest po prostu utosamiana z analiz fenomenu New
Age.Sdz jednak, e taka redukcja jest nieuprawniona, poniewa wymykaj si wtedy
te formy duchowoci, w ktrych nie wystpuj charakterystyczne dla New Age tematy.
W takim ujciu nie mieci si minimalizm, ktry jest w zdecydowanej wikszoci pozba
wiony odwoa do si kosmicznych, energii, nie propaguje si tutaj alternatywnych spo
sobw poznania. Minimalizm jest wewntrzwiatowy, lecz nie w znaczeniu przyjmowa
nym na gruncie New Age30. Jest duchowoci wewntrznego ycia, lecz minimalistyczna
koncepcja ycia pozbawiona jest tej charakterystycznej dla New Age otoczki organicysty
cznej, a zarazem ezoterycznej (okultystycznej). Duchowo minimalistyczna jest uywa
jc terminu Heelasa duchowoci tutaj i teraz, lecz w innym znaczeniu (o czym jesz
cze bd pisa). Sowem: minimalizm nie mieci si w New Age, cho cz je podobne
rda przede wszystkim romantyczny zwrot kultury w stron subiektywizmu, w obu
przypadkach chodzi o ekspresj, poznanie wasnej gbi, dowiadczenie autentycznego
ja, samorealizacj i samodoskonalenie. Tym, co czy rne definicje duchowoci, jest
zaoenie, e chodzi tutaj o relacj jani (self) z tym, co uznaje ona za transcendentne bd
Tame, s.3.
inaczej wyraenie to tumaczy na jzyk polski Anna Kubiak, ktra oddaje je jako osobow ducho
wo (A. E. Kubiak,Jednak New Age, Warszawa 2005, s. 15). Mona te wyraenie to przetumaczy jako samo
duchowo. Zob. S. Hunt, New Age, Nauka i Racjonalizm, w: Nowa duchowo w spoeczestwach monokulturowych
i pluralistycznych, K. Leszczyska, Z. Pasek (red.), Krakw 2008, s. 55.
29P. Heelas, Spiritualities of Life. New Age Romanticism and Consumptive Capitalism, Oxford 2008, s. 26.
30 Colin Campbell wylicza nastpujce cechy charakterystyczne dla New Age: ostateczna rzeczywisto ma
charakter duchowy; istnieje pewna sia obecna w caym Wszechwiecie, sia ta ma immanentny, a nie transcenden
tny wobecjani czy wiata charakter; jest obecna wszdzie, w kamieniu, wietrze; to forma energii, a nie Bg oso
bowy, rzeczywisto ma charakter monistyczny, a nie dualistyczny; istnieje hierarchia duchowoci regulowana
prawem ewolucji duchowoci; wiatopogld New Age wie si z potpieniem wspczesnej materialistycznej,
chrzecijaskiej, naukowej i zachodniej cywilizacji jako wrogiej prawdziwej duchowoci, ktrej celem jest owie
cenie, ekspresja, poznawanie wasnej gbi, prawdziwegoja, tryumf ducha nad materi. C. Campbell, A New Age
theodicy for a new age, w: Peter Berger and the Study of Religion, L. Woodhead, P. Heelas, D. Martin (red.), London
New York 2001, s. 77-78.
27

28Nieco

126

ANDRZEJ KASPEREK

wite31, relacj z tym, co jest poza (beyond), z czym co wykracza poza to, co zwyczajne,
a jednoczenie nie jest witoci w durkheimowskim znaczeniu radykalnej separacji
zprofanum, poniewa granice midzy sacrum i profanum s nieszczelne32. Relacja ta miaaby
charakteryzowa si niezalenoci od wiata religii, a wic rytuau, doktryny, afiliacji.
W monumentalnym A Secular Age Charles Taylor pisa, e ycie duchowe wspcze
snych ludzi rozpite jest pomidzy dwiema postawami: ekskluzywnym humanizmem
a transcendentalnym rozwojem (flourishing)33. O ile pierwszy pozbawiony jest transcen
dentnego odniesienia i moe prowadzi do immanentnej i niereligijnej duchowoci bd
uniwersalizacji moralnych kodw, zainteresowania problematyk ubstwa34, o tyle za
w przypadku drugiego horyzontem odniesienia pozostaje transcendentny Bg (np. chrze
cijaski). Ekskluzywny humanizm jest wiecki, cho moe prowadzi do immanentne
go rozwoju, to jednoczenie zrywa relacje czowieka z kosmosem i tajemnicami ludzkiej
egzystencji. Sdz, e minimalizm nie mieci si ani w pierwszym, ani w drugim, co nie
znaczy, e niemoliwa jest jego analiza jako formy duchowoci. Chciabym wykorzysta
w tym miejscu sugesti N. Mouzelisa, by do typologii Taylora doda jeszcze jeden typ od
noszcy si do pojcia indwelling God35. Typ ten unika immanentnej redukcji ekskluzyw
nego humanizmu, a zarazem pozwala na poszukiwania duchowe poza duchowoci reli
gijn. Jak pisze Mouzelis, ten trzeci typ lecy pomidzy tym, co wieckie, i tym, co wite,
stanowi przykad apofatycznej duchowoci, w ktrej duchowy poszukiwacz staje si pu
stym naczyniem, ktre odrzucajc w medytacji wszelkie myli, w tym take wiar w ist
nienie boskiej siy, odrzuca jakiekolwiek systemy wierze. Znika tutaj podzia na podmiot
i przedmiot, sacrum i profanum, zatarciu ulega mylenie oparte na binarnych opozycjach36.
Pozostaje pisze Mouzelisbezgraniczne wspodczuwanie zjani, z innymi i natur.
To typ duchowoci bliskiej buddyzmowi zen. Uwaga ta ma dla mnie szczeglne znacze
31 D. S. Browning, Reviving Christian Humanism. The New Conversation on Spirituality, Theology, and Psychology,
Minneapolis 2010, s. 52.
32N. T.Ammerman, The Challenges of Pluralism: Locating Religion in a World of Diversity, Social Compass,
2010, nr 57(2), s. 157. Jak pisz Eltica de Jager Meezenbroek, Bert Garssen (i inni), duchowo to subiektywne do
wiadczenie sacrum (powouj si tutaj na Francesa Vaughana), zauwaajc jednoczenie za Paulem Heelasem,
e duchowo na Zachodzie zostaa wpisana w poszukiwania gbokoci i znaczenia ycia bazujce na osobowym
dowiadczeniu. E. de Jager Meezenbroek, B. Garssen i in., Measuring Spirituality as a Universal Human Experience:
A Review of Spirituality Questionnaires, Journal of Religion and Helath,2012, nr 2, vol. 51, s. 338, http://link.sp
ringer.com/article/10.1007%2Fs10943-010-9376-1 [dostp:18X2013].
33Ch. Taylor, A Secular Age, Cambridge Massachusetts London 2007, s. 618-639.
34N. Mouzelis, Modernity: Religious Trends, w: Universal Rights in a World of Diversity. The Case of Religious Free
dom, M. A. Glendon, H. F. Zacher, Acta 17,Vatican City 2012, s. 84, www.pass.va/content/dam/scienzesociali/
pdf/acta17/acta17-mouzelis.pdf *dostp: 10X2013+.
35 Tame, s. 85.
36Tame, s. 86. Jak pisa w ksice The Easternization of the West Colin Campbell, postpujca erozja dystynk
cji wieckie-religijne jest jedn z drg manifestowania si zjawiska orientalizacji Zachodu (C. Campbell, The Easter
nization of the West. A Thematic Account of Cultural Change in the Modern Era, Boulder London 2007, s. 35). Trak
towane dotychczas jako wieckie takie dziedziny, jak przykadowo medycyna, sport, gotowanie, urzdzanie prze
strzeni domu, uprawianie ogrodu czy seksu, podlegajc procesowi orientalizacji, zaczynaj nabiera duchowe
go wymiaru.

Antykonsumpcjonistyczna duchowo w czasach kryzysu...

127

nie dla analizy minimalizmu, poniewa jednym z jego rde jest wanie buddyzm zen.
Innymi rdami minimalizmu s modzieowa kontrkultura lat szedziesitych i si
demdziesitych ubiegego wieku, ruch dobrowolnej prostoty oraz ruch slow. W poniszych
rozwaaniach skupi si na poszukiwaniu podobiestw midzy duchowoci charakte
rystyczn dla buddyzmu zen a duchowymi poszukiwaniami minimalistw ze szczegl
nym uwzgldnieniem twrczoci Leo Babauty.

Zen znaczy wewntrzny spokj


Najpopularniejszy minimalistyczny blog redagowany przez Leo Babaut nosi nazw
Zen Habits, w jego ksikach, ale i ksikach Dominique Loreau, w tekstach zamieszczo
nych na blogu The Minimalistsi w ksikach jego autorw37, na blogu rowdykittens.com38
pojawia si wiele odniesie do buddyzmu zen. Czasem maj one charakter bezpored
nich odwoa (pojawia si take sam termin buddyzm zen), czciej pojawiaj si w spo
sb niebezporedni, gdy blogerzy wskazuj na pewne cechy, postawy czy praktyki, ktre
stanowi wany element w yciu minimalisty, a s one zarazem charakterystyczne dla
adeptw buddyzmu zen. Chc jednak wyranie podkreli, e kadorazowe pojawienie
si w minimalistycznych tekstach terminu zen nie oznacza, e chodzi po prostu o t od
mian buddyzmu. W jzyku angielskim, ale i np. jzyku francuskim, utrwalio si bowiem
wyraenie to be zen (fr.trezen), ktre oznacza po prostu bycie spokojnym, osignicie we
wntrznego spokoju, harmonii. Mona wic wykorzystywa termin zen bez bezpo
redniego odwoania do buddyjskiej tradycji. Zarazem jednak odwoanie to dokonuje si
jednak, cho niebezporednio, a poprzez kultur i jzyk. Nie ma przesady w twierdzeniu,
e minimalizm znalaz swoich najbardziej wpywowych protagonistw w USA39, gdzie
obecno buddyzmu zen ma swoj wyjtkow histori w porwnaniu z innymi zachod
nimi spoeczestwami40. Popularno terminu zen wynika wic z jednej strony ze spe
Chodzi o Joshu Fieldsa Millburna oraz Ryana Nicodemusa.
blog prowadzi Tammy Strobel.
39Najpopularniejsi blogerzy-minimalici s Amerykanami.
40 Jeli chodzi o Stany Zjednoczone Ameryki, to pierwsza fala kulturowej transmisji buddyzmu wie si ze
rodowiskiem transcendentalistw (Ralph Waldo Emerson, Henry David Thoreau, Walt Whitman) (C. M. Cusack,
The Western Reception of Buddhism: Celebrity and Popular Cultural Media as Agents of Familiarisation, http://webca
che.googleusercontent.com/search?q=cache:GiIuxxihbPsJ:https://www.equinoxpub.com/journals/index.php/
ARSR/article/downloadSuppFile/10989/2257+&cd=1&hl=pl&ct=clnk&gl=pl [dostp: 18X2013]. Recepcja bud
dyzmu zacza przekracza wskie naukowe i artystyczne rodowiska pod koniec XIX wieku, gwnie za spraw
Henryego Steela Olcotta i Heleny Bawatskieji zaoonego przez nich w 1875 roku w Nowym Jorku Towarzystwa
Teozoficznego, w ktrym wielk popularnoci oprcz okultyzmu cieszy si take buddyzm (teozofi nazywano
wtedy wrcz mianem buddyzmu ezoterycznego). Zob. M. DOnza Chiodo, Buddyzm, K.Stopa (tum.), Krakw
2005, s. 121. Mariangela DOnza Chiodo zwraca uwag na odmienn histori buddyzmu w USA w porwnaniu
z Europ. Specyfika ta bya przede wszystkim konsekwencj osiedlania si na terytorium USA wielkiej rzeszyimi
grantw z Chin i Japonii, imigrantw chccych zachowa rodzime tradycje religijne. W 1893 r. w Chicago odby
si wiatowy Parlament Religii, w czasie ktrego wykad na temat buddyzmu zen przedstawi Sen Shaku (mistrz
37

38Ten

128

ANDRZEJ KASPEREK

cyfiki samej Ameryki (obecno buddystw-emigrantw), z siy oddziaywania modzie


owej kontrkultury, a w kocu z obecnoci buddyzmu zen (obok innych wschodnich re
ligii i praktyk) na poziomie popkultury. Mona wic postawi tez, e buddyzm zen po
okresie kontrkulturowej kontestacji w Ameryce (w nieco mniejszym stopniu w innych kra
jach Europy Zachodniej) z undergroundu wkracza w gwny nurt kultury41. Trudno nie
odnie wraenia, e czytajc minimalistyczne blogi, suchajc wypowiedzi osb uzna
wanych bd uznajcych si za minimalistw, umieszczanych tak chtnie np. na kanale
youtube, e jeli pojawiaj si tam wtki zwizane z filozofi zen, to przepuszczone zo
staj przez filtr popkultury i wyranie zestandaryzowane.
Po raz pierwszy o samym minimalizmie i jego ikonach (Babauta czy Loreau) prze
czytaem w artykule Beaty Chomtowskiej zamieszczonym na amach Tygodnika Po
wszechnego42. Cho w artykule autorka prezentuje sam minimalizm jako pewien styl
ycia, ktry stanowi atrakcyjn alternatyw na czasy kryzysu gospodarczego, sugeruje
zarazem, e niezorientowani w temacie, czytajc po raz pierwszy wpisy Babauty albo
ksik Loreau, mog uzna ich zaprorokw jakiej nowej pseudoreligii, w ktrej osigni
cie szczcia uzalenia si od liczby posiadanych rzeczy oraz od tego, jak bardzo uproci
si wszystkie pozostae dziedziny ycia (...). Nieprzypadkowo inne skojarzenie to rodzaj
duchowej bulimii i anoreksji. To bardzo proste przekonuj prorocy, odwoujc si za
rwno do estetyki zen, jak i do feng shui wystarczy oczyci przestrze, eby oczyci
te wasne wntrze. I czowiek stanie si jak nowy43. Mam wraenie, e Beata Chomt
kowska wyczua ten duchowy potencja minimalizmu, cho jednoczenie zdyskredyto
waa go, a prawdziwy minimalizm sprowadzia do modnej obecnie propozycji alterna
tywnego wobec opartego na konsumowaniu stylu ycia. Charakteryzujc Babaut, jako
szkoy zen). Shaku nawiza kontakty z szefem jednego z wydawnictw, ktry obj patronat nad rozpowszech
nianiem buddyzmu w USA. Do wsppracy oprcz Sena Shaku zosta zaproszony take Daisetsu T. Suzuki
(M. DOnza Chiodo, Buddyzm..., cyt. wyd., s. 126). Cusack podkrela wpyw, jaki twrczo (take translatorska)
Suzukiego wywara midzy innymi na Alana Wattsa, Philipa Kapleau, Johna Cagea, Thomasa Mertona czy poe
twokresubeat generation(JackKerouac,Allen Ginsberg, Gary Snyder) (C. M. Cusack, The Western Reception of Budd
hism..., cyt. wyd.). Warto wspomnie take o gonej ksice Roberta M. Pirsiga Zen and the Art of Motorcycle Main
tenance opublikowanej w 1974 roku. Ksika ta bez wtpienia staa si inspiracj dla powstania wielu publikacji
bdcychwariacj na tematzen:Zen and the Art of Running (L.Shapiro), Zen and the Art of Falling in Love (B. Shoshan
na), Zen and the Art of Happiness (Chris Prentiss), Zen and the Art of Making a Living (L. G. Boldt), i wiele innych.
41 O procesie upowszechniania si tego, co undergroundowe i jego wchodzenia w kulturowy mainstream
pisaem w ksice Wolno spod znaku undergroundu, cho zjawisko to przedstawiaem na przykadzie New Age
(A. Kasperek, Wolnospodznaku undergroundu. Duchowo (po)nowoczesna w perspektywie heremeneutyki kultury i socjo
logii religii, Krakw 2012). Za Colinem Campbellem przyjmuj, e na kulturowy underground spoeczestwa ska
daj si wszystkie dewiacyjne systemy wierze i praktyk, a zatem obce i uznawane za heretyckie religie, tradycja
okultystyczna, magia, mistycyzm, (neo)gnoza, New Age czy duchowo holistyczna, itd. C. Campbell, The Cult,
the CulticMilieu and Secularization, A Sociological Yearbook of Religion in Britain, 1972, nr 5, s. 122. Mona wska
za na to samo rdo, ktre uzna wypada za najwaniejszy czynnik tej undergroundowej rewolucji, ktra dopro
wadzia do upowszechnienia si undergroundowych idei i praktyk obecnych New Age i buddyzmie zen. Tym
rdem byby radykalny zwrot nowoczesnej kultury w stron subiektywizmu.
42 Zob. B. Chomtowska, Ucieczka z koowrotka, Tygodnik Powszechny, 2013, nr 2 (13 stycznia), s. 14-15.
43Tame, s. 14.

Antykonsumpcjonistyczna duchowo w czasach kryzysu...

129

kogo kto przypomina jej trenera efektywnoci osobistej, w twrczoci Loreau dostrzega
jc natomiast przykad psychologii w wersji pop44, Chomtowska trafnie odczytaa zwi
zki minimalizmu z popkultur, jednoczenie pomina tutaj duchowe zaplecze samego
minimalizmu. Prorocy minimalizmu odwouj si nie tylko do estetyki zen (zwaszcza
Babauta i Loreau), lecz mona tam odnale wiele elementw filozofii zen, cho jak ju
wczeniej pisaem jest to najczciej zen w wersji popkulturowej.
Artyku Chomtowskiej sta si dla mnie inspiracj do prowadzenia bada nad mi
nimalizmem z dwch powodw. Po pierwsze, zainteresowaa mnie obecno wtkw
zen w minimalizmie, po drugie, zaczem si zastanawia nad tym, czy jeli minimalizm
da si potraktowa jako przykad duchowoci, to czy nie stanowi on ciekawego przyka
du antykonsumpcjonistycznej duchowoci. Sprawa wydaa mi si o tyle ciekawa, e pro
wadzc wczeniej badania nad New Age, wyrobiem sobie pogld (na podstawie kano
nicznej literatury na temat New Age45), e Nowa Era tylko pozornie jest przejawem anty
konsumpcjonistycznej postawy. Skoro w socjologicznym rodowisku istnieje tendencja
do redukowania nowej duchowoci do New Age, wskazanie na istnienie przykadu no
wej duchowoci niemieszczcej si w ramach New Age, duchowoci o wyranie anty
konsumpcjonistycznym charakterze byoby poszerzeniem pola bada wspczesnej so
cjologii religii (resp. socjologii duchowoci).
Tytu bloga BabautyZen Habits mona przetumaczy jako praktyki przynoszce we
wntrzny spokj. Cho w jego twrczoci nie spotykamy si z czstym bezporednim od
woywaniem do buddyzmu zen, to okrelibym t twrczo mianem duchowoci zen,
przez zen rozumiejc przede wszystkim praktyki przynoszce wewntrzny spokj
w wiecie penym zawirowa. Zachowuj sam termin zen nie tylko ze wzgldu na to,
e wystpuje on w tytule blogu, ale i dlatego, e w minimalizmie, ktry proponuje, poja
wia si wiele elementw charakterystycznych dla buddyzmu zen. W swojej najsynniej
44Tame.
45 Zwizki midzy konsumpcjonizmem i kapitalizmem a New Age dostrzegaj midzy innymi Adam Pos
samai, ktry stwierdza, e New Age jest religi konsumenck par excellence (A. Possamai, Religion and Popular
Culture. A Hyper-Real Testament, Oxford 2005, s. 49); Michael York dostrzegajcy w New Age cz religijnego kon
sumenckiego rynku, a zarazem efekt kulturowej logiki rozwoju pnego kapitalizmu (M. York, New Age Commo
dification and Appropriation of Spirituality, Journal of Contemporary Religion, 2001, vol. 16, nr 3, s. 367); Steve Bru
ce charakteryzujcy duchowoNew Age w kontekcie pnego kapitalizmu (S. Bruce, The New Age and Secula
risation, w: Beyond New Age. Exploring Alternative Spirituality,S.Sutcliffe, M. Bowman (red.), Edinburgh 2000, s. 232),
a zarazem dodajcy, e duchowo New Age z racji indywidualistycznego etosu konsumpcjonistycznego kore
sponduje z duchem naszych czasw (S. Bruce, Secularization and the Impotence of Individualized Religion, Hedgehog
Review,2006, nr 8, s. 45). Colin Campbell zwraca uwag na istnienie zwizkw midzy etyk romantyczn (New
Agewyrasta z ideologii romantyzmu) a wspczesnym konsumpcjonizmem (zob. C. Campbell, The Romantic Ethic
and theSpirit of Modern Consumerism, wyd.3, London 2005). Stanowisko przedstawione przez Paula Heelasa wydaje
si by nie do koca jasne. W pracy Spiritualities of Life. New Age Romanticism and Consumptive Capitalism (Oxford
2008)tezy Heelasa wydaj si by przynajmniej czciowo zbiene z tezami Possamaia,Yorka czy Brucea, w arty
kule Spiritualities of Life zdecydowanie zaprzecza tezie, iby kapitalizm wykorzystywa duchowo dla pobudzania
konsumpcji. Heelas zwraca uwag na znaczenie humanistycznych i ekspresyjnych wartoci (na ktrych opiera
si holistyczna duchowo, a tak jest New Age), ktrych nie da si atwo zredukowa do konsumpcji (P. Heelas,
Spiritualities of Life, The Oxford Handbook of the Sociology of Religion, P. B. Clarke (red.), New York 2009, s. 764).

ANDRZEJ KASPEREK

130

szej ksice The Power of LessBabauta zwraca uwag na wyjtkowo czasw, w ktrych
yjemy. Biorc pod uwag szybko ycia, przecienie informacjami, stres, coraz czciej
stawiamy sobie pytanie: jak znale spokj w tym chaosie46. Osignicie spokoju daje sku
pienie si na tym, co najwaniejsze. Aby dotrze do tej esencji (jak wczeniej pisaem, za
oenie, e naley odkrywa, to, co istotne, a redukowa to, co zbdne, wydaje si czy
wszystkich minimalistw), Babauta proponuje szereg bardzo precyzyjnych ruchw, po
legajcych na upraszczaniu wasnego ycia. We wspomnianej ju ksice The Power of
Less pisze o dwch zasadach, bdcych kluczem do uproszczenia ycia: 1) ustalanie gra
nic, 2) denie do znalezienia esencji, co pozwala na oszczdzanie energii oraz czasu47.
Obie te zasady pisze s kluczem wspomnianej ksiki, a zarazem stanowi istot hai
ku, czyli krtkiego 17-sylabowego, zoonego z trzech wersw utworu poetyckiego, cha
rakterystycznego dla kultury Japonii. Babauta dostrzega w haiku to, co jest sednem mi
nimalizmu: docieranie do istoty (essential), wydobywanie tego, co wane, za spraw rady
kalnego uproszczenia ycia, odrzucenia tego, co zbdne czy mniej istotne.
Czytelnik minimalistycznych blogw czy ksiek szybko dostrzee charakterysty
czn ich cech: roj si od rozmaitych list, zoonych z precyzyjnie okrelonych krokw,
jak dociera do kolejnych etapw uproszczonego ycia. Lista list, wspczesna literatura
spod znaku pop-psychologii, poradniki typu jak odmieni swoje ycie, jak osign
sukces itd. pene s list. Dominique Loreau, zafascynowana buddyzmem zen, nadaje
jednak takim listom szczeglne znaczenie. Autorka Sztuki planowania48 podkrela to, e li
sta dziki zwartej formie nie tylko dostosowuje si do wspczesnoci, ale i pozwala roz
wija duchowo49. Co ciekawe jednak, Loreau dostrzega podobiestwa midzy czyn
noci sporzdzania lista zasadami zen, ktre zalecaj pozbywanie si tego, co zbdne,
aby mc si cakowicie odda przeywaniu ycia, delektowania si nim50. Francuska
minimalistka dostrzega tutaj paralel midzy sporzdzaniem lista tworzeniem haiku.
Ukadanie list moe nawet sta si sztuk, podobnie jak haiku51. Nasza zachodnia cy
wilizacja pisze Loreau choruje na nadmiar sw, nic nieznaczcych, pozbawionych
gbi. Haiku dodaje przypomina zen,jest stanem bliskim bezsowia, w ktrym nazy
wa si co nieuywajc nazw. Haiku pozwala wic nakierowa umys na to, co istotne, po
dobnie listy, ktre, pozwalaj uchwyci istot rzeczy, dotrze do sedna sprawy52, wyeli
46

L. Babauta, The Power of Less..., cyt. wyd., s. VIII.

s. 5-6.
Lart des listes. Tytu Sztuka planowania nie do koca oddaje moim zdaniem gwne tezy.
49 D. Loreau, Sztuka planowania,A.Wako-Bongiraud (tum.), Warszawa 2011, s. 17. Loreau zauwaa trze
wo, e podrczniki dotyczce samorealizacji, rozwoju osobistego czy samodoskonalenia zalecaj sporzdzanie
list. Nie wyklucza to moim zdaniem zwizku midzy rozwojem duchowoci a sporzdzaniem list, wrcz prze
ciwnie, tematyka samorealizacji, rozwoju czy samodoskonalenia staa si elementem tzw. nowej duchowoci.
50 Tame, s. 24.
51 Tame, s. 25.
52 Niemale takiego samego wyraenia (sedno sprawy)uywa w kontekcie charakterystyki buddyzmu
zen Daisetz T. Suzuki, jeden z popularyzatorw buddyzmu zen w USA. Zob. D.T.Suzuki, Wprowadzenie do bud
dyzmu Zen, M. Grabowska, A. Grabowski (tum.), Warszawa 1979, s. 38.
47Tame,

48Woryginale:

Antykonsumpcjonistyczna duchowo w czasach kryzysu...

131

minowa to, co zbdne53. W twrczoci Dominique Loreau mona oczywicie dopatrzy


si estetycznej fascynacji haiku i buddyzmem zen, pozwalaj one bowiem delektowa si
yciem, dowiadcza pikna w codziennoci54. Ale moim zdaniem zwizki midzy mini
malizmem i haiku, a tym samym buddyzmem zen s gbsze. Mariusz Rucki cytuje Regi
nalda H. Blytha dostrzegajcego w haiku wyraenie przejciowego owiecenia55, z ko
lei Alan W. Watts pisze, e zen jest po prostu okrelany mianem drogi momentalnego
przebudzenia (the way of instantaneous awakening)56. Jak zauwaa Watts, dowiadczenie
takiej chwilowoci (momentariness)jest charakterystyczne dla malarstwa sumi, haiku czy
sztuki walki mieczem kendo. Ten popularyzator buddyzmu zen na Zachodzie57 pisa, e
zen jest dowiadczeniem uwolnienia od czasu, e chwila momentalnego przebudzenia
jest tosama z uwiadomieniem sobie, e istnieje tylko teraz, a przeszo i przyszo
s niczym wicej jak rodzajem abstrakcji58. W innym miejscu swojej najwaniejszej ksi
ki napisze, e zazen, czyli siedzca medytacja, jest wiadomoci tego, co dzieje si tu
taji teraz, przebudzenie jest bezporednim dowiadczeniem rzeczywistoci, a nie wie
dz o rzeczywistoci. Jeden z rozdziaw The way of Zen nosi tytu Sitting quietly, doing not
hing; fraza ta zostaa zaczerpnita z poematu Zenrin. Chodzi tutaj o postaw, dziki ktrej
mona odkry momentalne przebudzenie. W pismach Babauty znajdujemy podobne
idee. Gdy radzi, by zwolni tempo ycia, wpisuje si nie tylko w ideologi ruchu slow, ale
i trafia w sedno buddyzmu zen. Przykadowo w The Power of Less zachca, by pozwoli
sobie czasem na to, by najzwyczajniej w wiecie nic nie robi59. W innej swojej pracy Ba
bauta pisze wrcz o sztuce nicnierobienia (the art of doing nothing). W spoeczestwie po
piechu nie potrafimy si relaksowa i cieszy nicnierobieniem (Babauta uywa tutaj wrcz
terminu nothingness)60. Nicnierobienie moe by marnowaniem czasu, ale moe by te
form sztuki. W tym drugim przypadku staje si narzdziem docierania do tego, co istot
ne. Babauta instruuje, jak wyrwa si ze spoecznego przymusu samorealizacji polegajcej
na chorobliwej hiperaktywnoci, proponujc praktykowanie nicnierobienia, prowadzce
D. Loreau, Sztuka planowania..., cyt. wyd., s. 26.
W rozdziale Etyka i estetyka Loreau pisze o odkrywaniu pikna w ceremonii picia herbaty (cytuje np. Ka
kuz Okakur z jego Ksigi herbaty), ale i w sztuce prac domowych, w sprztaniu i dbaniu o czysto (tame,
s. 82-96). Warto wspomnie o tym, e ta francuska dziennikarka mieszka od lat w Japonii, przebywaa take
w klasztorze zen. Jej ksiki powicone prostocie, umiarowi czy listom doskonale koresponduj z fundamen
tami buddyzmu zen.
55 Zob. M. Rucki, Daisetz Teitaro Suzuki (1870-1966) i jego anglojzyczna prezentacja zenu, Warszawa 2012, s. 193.
56A. W. Watts, The Way of Zen, New York 1957, s. 218. W polskim przekadzie ksiki Wattsa wyraenie to
zostao przetumaczone wanie jako momentalne przebudzenie. Zob. A.W.Watts, Droga zen, S. Musielak
(tum.), Pozna 1997, s. 239. Rucki oddaje jejako przejciowe owiecenie, a z kolei w polskim przekadzie ksiki
Suzukiego Zen i kultura japoska pojawia si wyraenie nage owiecenie. Zob. D. T. Suzuki, Zen i kultura japo
ska, B. Szymaska, P. Mrz, A. Zalewska (tum.), Krakw 2009, s. 32. Problem polega na przeoeniu przymiotnika
instantaneous, ktry mona odda bd jako natychmiastowy, bd chwilowy.
57 Nie podejmuj tutaj kwestii ortodoksyjnoci pogldw Wattsa.
58A. W. Watts, The Way of Zen..., cyt. wyd., s. 218.
59 L. Babauta, The Power of Less..., cyt. wyd., s. 110.
60Tene, Zen Habits Handbook for Life..., cyt. wyd., s. 16.
53
54

132

ANDRZEJ KASPEREK

do wewntrznego wyciszenia. Naley zacz od odcicia si od wspczesnych mediw


(TV, Internet, telefon), zamkn oczy i skupi swoj uwag na oddechu61. Niektrzy za
uwaa Babauta nazw t czynno po prostu medytacj, innych ten termin moe odstra
szy, wic mona mwi tutaj po prostu o oddychaniu62. Babauta wskazuje, e nicniero
bienie daje wewntrzny spokj, cho pisze o sobie, e nie uwaa si za zbyt uduchowio
n (spiritual) osob, docieranie do wewntrznej jani pozwolio mu stworzy pen po
koju prostot, a usun z ycia chaos63.
Praktykowanie nicnierobienia pozwala nie tylko na osiganie wewntrznego spo
koju. Leo Babauta, podobnie jak mistrzowie buddyzmu zen, sugeruje, by skupia swoj
uwag na teraz64. Jego porady w stylu: kiedy jesz, jedz, nie czytaj przy okazji bd nie
wykonuj innych czynnoci (np. nieprasuj), gdy zmywasz naczynia, zmywaj tylko naczy
nia, gdy bierzesz prysznic, skupiaj si tylko na tej czynnoci, nie rozpraszaj si, id w po
przekosawionej zasadzie wielozadaniowoci65. Rady, by si nie spieszy, by czerpa przy
jemno z codziennych czynnoci, zmycia zbw czy gotowania66, by wiczy, biega, pra
ktykowa medytacj, skupia si na oddechu, cho nie sugeruj adnej konkretnej reli
gii, przesycone s duchowoci wewntrznego spokoju, a zarazem zbiegaj z tym, co po
chodzcy z Wietnamu mistrz zen, Thich Nhat Hanh, okrela mianem cudu uwanoci.
Gdy pisze: Podczas zmywania naczy powinnimy by tylko zmywaniem naczy,
wskazuje na dwa sposoby zmywania: po to, by umy naczynia (przyszo), oraz by je
zmywa, zmywanie dla zmywania (teraniejszo)67. Uwano68, jak pisa Jon Kabat-Zinn,
jest wic sztuk skupienia si na chwili, stanem wiadomoci polegajcym na niespie
sznej, neutralnej uwadze skupionej na jednej rzeczy w pewnym czasie69. I u Nhat Han
61 Inne formy nicnierobienia, ktre proponuje Babauta, to na przykad: kpiel, picie kawy, herbaty czy wina,
nicnierobienie na onie natury. Wyszym poziomem praktykowania sztuki nicnierobienia jest jego praktykowanie
w sytuacji oczekiwania na wizyt lekarsk, w autobusie czy w samolocie. Sprbuj wtedy instruuje Babauta nie
zajmowa si adnymi czynnociami, nie czytaj, nie rozmawiaj przez telefon, o nic si nie martw, skoncentruj si
na swoim oddechu lub na tym, co ci otacza. Nastpnie pisze Babauta sprbuj praktykowa nicnierobienie pro
wadzc samochd, a take w rodku chaosu, czyli w miejscu pracy. L. Babauta, Zen Habits Handbook for Life...,
cyt. wyd., s. 17-21.
62 Tame, s. 23.
63 Tame, s. 32.
64 L. Babauta, The Power of Less..., cyt. wyd., s.30; L. Babauta, Zen Habits Handbook for Life..., cyt. wyd., s. 30.
65Trudno nie zauway, e Babauta przedstawia tutaj minimalistyczn koncepcj jakoci ycia, w ktrej,
inaczej ni w spoeczestwie konsumpcji, chodzi o realizacj zasady mniej znaczy wicej.
66 L. Babauta, The Power of Less..., cyt. wyd., s. 110.
67T. Nhat Hanh, Cud uwanoci. Zen w sztuce codziennego ycia: prosty podrcznik medytacji, Warszawa
1992, s. 12-13.
68W tytule angielskiego oryginau ksiki Thicha Nhata Hanha pojawia si termin mindfulness.
69J. Kabat-Zinn, Wherever You Are, There You Are: Mindfulness Meditation in Evereyday Life, New York 1994,
s. 4, cyt. za: M. A. Burch, Mindfulness: The Doorway to Simple Living, Simplicity Institute 2012, s. 2, http://simpli
cityinstitute.org/wp-content/uploads/2011/04/MindfulnessSimplicityInstitute.pdf [dostp: 18 X 2013]. Mark
A. Burch zwraca szczegln uwag na zwizki midzy uwanoci a dobrowoln prostot. Warto wspomnie
take o ksice The Mindfulness Revolution, B. Boyce (red.), Boston, Massachusetts 2011, o istnieniu The Mindfulness
Center czy The Mindfulness Clinic.

Antykonsumpcjonistyczna duchowo w czasach kryzysu...

133

ha, i toutes proportionsgardesu Babauty, znajdujemy podobne zainteresowanie oddechem,


ktre, jak wyjania ten pierwszy, w nauczaniu Buddy miao suy osigniciu koncentra
cji, penej uwagi70, przy czym take Nhat Hanh (podobnie jak Babauta) podkrela donio
so praktykowania uwanoci nie tylko podczas medytacji, lecz w yciu codziennym,
podczas wykonywania pozornie najbahszych czynnoci. Kiedy zmywasz naczynia, mu
si to by najwaniejsz rzecz w yciu71, kad czynno naley wykonywa uwanie.
Take wtek rytualizacji banalnych aktywnoci zblia pogldy Babautyi adeptw bud
dyzmu zen. Minimalizm w ujciu Babauty opiera si na rytuaach, podobnie jak buddyzm
zen, np. ceremonia picia herbaty72. Jak pisze Babauta, rytuay przynosz poczucie spoko
ju i zdrowie. Wczesne poranne wstawanie (autor Zen Habits jak pisze wstaje o 4.30)
pozwala poczu cisz, a zarazem smakowa ycie, wykonujc proste czynnoci, np. picie
kawy. Babauta wylicza (znowu lista!) przykadowe pomysy na poranne zwyczaje: picie
kawy lub herbaty, obserwacja wschodu soca, lektura ksiek lub gazet, niadanie, joga,
medytowanie, spacer (rozumiany jako kontakt z przyrod)itd.73
Trudno take nie zauway jeszcze jednej zbienoci midzy minimalizmem a bud
dyzmem (w tym wypadku nie tylko buddyzmem zen). I w pierwszym, iw drugim, bar
dzo mocno zaakcentowana zostaje problematyka poszukiwania szczcia. W tytule jed
nej z ksiek Babauty pojawia si termin szczcie, a ksik t naley traktowa jako
poradnik, jak uproci swoje ycie, sta si bardziej produktywnym, ale i szczliwym74.
Chciabym w tym miejscu zwrci szczegln uwag na cykl ksiek, bdcych zapisem
rozmw, ktre Howard C. Cutler prowadzi z Jego witobliwoci Dalajlam75. Upod
oa powstania tego cyklu lego przekonanie, e w ostatnich latach na Zachodzie mieli
my do czynienia z nadejciem wiatowej rewolucji szczcia (a worldwide Happiness Re
volution), polegajcej na bezprecedensowym, nagym wybuchu zainteresowania ludzkim
szczciem, zarwno w gremiach naukowych, jak i wrd szerokiej publicznoci76. Co
istotne, mieszkacy Zachodu zaczli postrzega szczcie nie jako produkt zewntrznych
70 Jak piszeThich Nhat Hanh, nauka o oddechu (Anapana) i uwadze (Sati) zostaa zawarta w Sutrze Ana
panasati. Zob. T. N. Hanh, Cud uwanoci..., cyt. wyd., s. 16.
71 Tame, s. 33.
72 Kadaczynno jest rytuaem, ceremoni. Podnoszenie filianki herbaty do ust te jest rytuaem (tame).
Babautacytuje w jednej ze swoich prac Shuryu Suzukiego: Zen nie jest jakim rodzajem ekscytacji, lecz koncentra
cj na codziennej rutynie. L. Babuta, Zen To done. The Ultimate Simple Productivity System..., cyt. wyd., s. 43.
73L. Babauta, The Power of Less..., cyt. wyd., s. 115-116.
74 Chodzi o ksik Zen Habits Handbook for Life. Hundreds of Tips for Simplicity, Happiness, Productivity. Kwe
stia szczcia pojawia si take w twrczoci innych znanych minimalistw. Joshua FieldsMillburn i Ryan Nico
demus definiuj np. minimalizm jako narzdzie pozwalajce wyeliminowa z ycia nadmiar powodowany bra
kiem umiaru, przy jednoczesnym ogniskowaniu si na tym, co istotne, co pozwala znale szczcie, spenienie
(fullfillment)i wolno. J. F. Millburn, R. Nicodemus, Minimalism. Live a Meaningful Life..., cyt. wyd., s. 28; J. F. Mill
burn, R. Nicodemus, Minimalism: Essential Essays..., cyt. wyd., s.9.
75Chodzi o trzy pozycje: The Art of Happiness: A handbook for living; The Art of Happiness at Work oraz The Art
of Happiness in a Troubled World (wszystkie trzy zostay wydane take w jzyku polskim).
76 H. H. Dalai Lama, H. C. Cutler, The Art of Happiness in a Troubled World, New York, s. XIV.

134

ANDRZEJ KASPEREK

uwarunkowa, lecz jako co, co mona systematycznie rozwija77. Jak we wprowadze


niu do trzeciego tomu The Art of Happiness pisze Howard C. Cutler, wiatowa rewolucja
szczcia zbiega si z naukowym zainteresowaniem problematyk szczcia (chodzi
o rozwj psychologii pozytywnej, pada tutaj nazwisko Martina Seligmana i Mihalyego
Csikszentmihalyiego), a zarazem to naukowe zainteresowanie, potwierdzajc spojrzenie
Dalajlamy na problematyk szczcia, pokazuje wg Cutlera zbieganie si w wielu miejs
cach buddyjskich zasad z zachodni nauk78. Zbieno t definiowa mona zapewne
w kategoriach rosncego zainteresowania problematyk subiektywnego dobrostanu79. Jak
pisze Brooke Schedneck, wzrost popularnoci medytacji (podobnie jak jogi) koresponduje
z rosncym zainteresowaniem fizycznym i mentalnym dobrostanem80. Poczucie szczcia
moemy przeczyta w The Art of Happiness in a Troubled World wie si z dowiadcza
niem pozytywnych emocji, takich jak: wspczucie, yczliwo, tolerancja, wielkodusz
no, nadzieja81, czyli emocji tworzcych to, co Dalajlama okrela mianem elementarnej
duchowoci82. Do takiego typu duchowoci odwouje si take Leo Babauta, w niekt
rych fragmentach powoujc si zreszt na Dalajlam. W swojej ksice Zen Habits Hand
book for Life, bdcej poradnikiem, jak osign szczcie, w rozdziale powiconym prak
tykowaniu wspczucia, Babauta czterokrotnie cytuje Dalajlam, midzy innymi t jego
myl, w ktrej twierdzi, e praktykowanie wspczucia czyni szczliwszymi innych lu
dzi, ale i jednoczenie tego, kto praktykuje wspczucie. Leo Babauta przytacza take cy
tat, w ktrym Dalajlama zachca do praktykowania wspczucia, mioci oraz yczliwo
ci83. Prawdziwa droga do szczcia pisze Babauta wiedzie przez praktykowanie po
zytywnego mylenia, kultywowanie maych przyjemnoci, yczliwo, mio, zdrowie,
77Tame. Jak zauwaa Dalajlama, szczcie bardziej zaley od stanu naszego umysu, ni od zewntrznych
czynnikw, uwarunkowa czy wydarze (tame, s. 189).
78 Tame.
79Wyraenie subjective well-being, co zrozumiae, najczciej pojawia si w rozwaaniach powiconych ludz
kiej psyche, czy o charakterze naukowym, czy popularnonaukowym bd w kocu pseudonaukowym. Odgrywa
ono jednak coraz waniejsz rol w socjologicznej refleksji, gdzie czsto jest utosamiane ze wskanikiem zado
wolenia z ycia std stosowanie SWB w midzynarodowych badaniach o charakterze porwnawczym. Mona
wyrni trzy gwne czynniki okrelajce subiektywny dobrostan: 1) oglny poziom zadowolenia z ycia, 2) cz
stotliwo i intensywno dowiadczania pozytywnych emocji: przyjemnoci i szczcia, 3) wzgldny brak nega
tywnych emocji (strachu, niepokoju, smutku). F. Margitics, Handbook of New Spiritual Consciousness: Theory and Re
search, New York 2009, s. 24.
80B.Schedneck, The Decontextualization of Asian Religious Practices in the Context of Globalization, Journal for
Cultural and Religious Theory, 2013, vol. 12, no. 3, s. 40. Schedneck zwraca uwag na to, e wspczesne zainte
resowanie jog i medytacj zbiega si z rosncym zainteresowaniem problematyk zdrowia, dobrostanu, fizycz
nego i metafizycznego uzdrawiania oraz duchowoci (tame).
81 H. H. Dalai Lama, H. C. Cutler, The Art of Happiness in a Troubled World..., cyt. wyd., s. 189.
82H.H.Dalai Lama, H. C. Cutler, The Art of Happiness. A Handbook For Living, London 1998, s. 258. W polskim
przekadzie pojawia si wyraenie duchowo podstawowa. Zob. Jego witobliwo Dalajlama, H. C. Cutler,
Sztuka szczcia. Poradnik ycia, J. Grabiak(tum.), Pozna 2000, s. 238. O wyraeniu elementarna duchowo, po
woujc si na posta Dalajlamy, wspomina take Paul Heelas. Zob. P. Heelas, Spiritualities of Life..., cyt. wyd., s.765.
83L. Babauta, Zen habits Handbook for Life..., cyt. wyd., s. 67. Praktykowanie wspczucia jest oczywicie take
charakterystyczne dla buddyzmu zen.

Antykonsumpcjonistyczna duchowo w czasach kryzysu...

135

odnalezienie sensu ycia czy samopoznanie84. Autor Zen Habits formuuje zot zasad,
ktra uczyni szczliwszym osob j praktykujc, a jednoczenie spoeczno, w ktrej
yje, uczyni lepszym miejscem. Na zasad t skada si maj nastpujce elementy: prak
tykowanie empatii i wspczucia, okazywanie przyjacielskoci i pomocno, suchanie
innych, odrzucanie stereotypw, porzucenie krytykowania oraz kontrolowania innych,
upodobnianie si do dziecka, zaniechanie odwetu85.

Zakoczenie
U podstaw minimalizmu, ktry stanowi narzdzie do osignicia szczcia oraz sa
mopoznania, ley bez wtpienia elementarna duchowo, ktr gosi Dalajlama, a pod
ktrego wpywem pozostaje bez wtpienia Leo Babauta86. Ten typ pozareligijnej ducho
woci potraktowa mona oczywicie jako propozycj oglnoludzkiej i wieckiej etyki;
w artykule staraem si jednak przedstawi inny sposb konceptualizacji minimalizmu,
ktry mona potraktowa jako form duchowoci przesyconej poszukiwaniem wewntrz
nego spokoju. Rzadko pojawia si tutaj stricte religijny dyskurs; duchowo lec u pod
oa twrczoci najpopularniejszych minimalistw (interesowaa mnie przede wszystkim
posta L. Babauty) najlepiej oddaje, moim zdaniem, wyrniony przez N. Mouzelisa typ
duchowoci apofatycznej, rozmywajcej klasyczne podziay na sfery wit i wieck,
wzbraniajcej si przed identyfikowaniem si z jakimkolwiek systemem wierze. Ducho
wy potencja minimalizmu wie si w kocu z pochwa ascetyzmu i prostoty. Jak pisa
G. Giordan, oryginalne znaczenie pojcia ascetyzmu obejmuje wiczenia fizyczne, intelek
tualne oraz moralne, ktrych celem jest samodoskonalenie87. Spojrzenie na minimalizm
w perspektywie popularyzacji postawy ascetycznej pozwala, jak sdz, odkry w nim nie
tylko antykonsumpcjonistyczn orientacj, korelujc z czasami kryzysu gospodarczego88,
ale i wspczesn form duchowoci, bdcej wyrazem ludzkiego poszukiwania sensu.

Andrzej Kasperek ANTI-CONSUMERIST SPIRITUALITY IN THE TIME OF CRISIS ORLEO


BABAUTA'S PRAISE OF MINIMALISM
What the presented study explores are the issues of minimalism (mainly the case of Leo Babau
tas works), which is an example of a social phenomenon of increasing frequency. Minimalism itself
Tame, s. 75.
Tame, s. 77-78.
86 Babauta powouje si take na innych buddystw, np. na Nhat Hanha.
87 G. Giordan, The Body between Religion and Spirituality..., cyt. wyd., s. 227.
88 W jednostkowej perspektywie mona take na minimalizm spojrze jako na przykad redefinicji wasnej
biografii, nadawania nowego znaczenia wasnemu yciu, swoistej duchowej konwersji. W przypadku minimali
stw zawsze spotykamy si z jakim przeomowym wydarzeniem (cigiem wydarze), ktre skoniy ich do prze
miany wasnego ycia i wyboru minimalizmu.
84
85

136

ANDRZEJ KASPEREK

is treated here not so much as a lifestyle but rather as a proposal of anti-consumerist spirituality.
The growing popularity of minimalism corresponds to the economic crisis and can be treated as
a remedy for one of its major causes overconsumption. Minimalism resembles spiritual practice
of asceticism and involves a variety of inspirations: Zen Buddhism, feng shui, Christianity, but also
the youth counterculture of the 20th century or voluntary simplicity. In the article though, the focus
is on similarities between minimalism and Zen Buddhism. Referring to Nicos Mouzelisstypology,
minimalist spirituality is treated here as a case of apophatic spirituality, in which the faith in any
systems of beliefsis rejected. Seeking relations between minimalism and Zen Buddhism, my attention
is drawn to the fact that the former is a kind of spirituality which is expressed in the search forinner
peace. The reference to the term elementary spirituality, used by Dalai Lama, aims at showing
that this spirituality is appealed to by Leo Babauta, the author of the blog Zen Habits and books on
minimalistideology.

You might also like