Francja

1875 konstytucja III Republiki.

Na przeomie XIX i XX wieku Francj wstrzsny cztery due afery: orderowa (1887), bulanyzm
(1886-1889), panamska (1892) oraz afera Dreyfusa (1894-1906). Wszystkie przyczyniy si do
podwaenia wizerunku klasy politycznej, ale szczeglne znaczenie miaa ostatnia z
wymienionych, doprowadzajca do ostrego podziau pomidzy nacjonalistw (o sympatiach
monarchistycznych) i republikanw.
Szereg ekscesw przedstawicieli nacjonalistw doprowadzi do zwarcia szeregw przez ich
przeciwnikw, czego skutkiem byo powoanie w 1899 r. rzdu, na czele ktrego stan Rene
Waldeck-Rousseau, zoonego z progresistw, radykaw oraz socjalisty Alexandra Milleranda
(pierwszy socjalista w rzdzie, co wywoao gorce dyskusje w krgach skrajnej lewicy w caej
Europie).
1902 zwycistwo wyborcze obozu republikaskiego, ktre pozwolio na forsowanie radykalnego
programu; Waldeck-Rousseau uznawa szeroko rozumiane rodowisko Kocioa Katolickiego za
baz rodowisk antyrepublikaskich, std podj ostr kampani przeciwko nim; w 1901 r. przyjta
zostaa ustawa antyzakonna, odbierajca czci zgromadze prawo do prowadzenia dziaalnoci
edukacyjnej i wychowawczej; polityk kierowa nowo mianowany po wyborach premier Emil
Combes, antyklerykalny maniak; m.in. doprowadzi on do zamknicia w cigu czterech lat ponad
1600 szk katolickich, a wszystkim szkoom publicznym nadano przymusowo charakter wiecki
(z czego wynika zakaz nauczania w nich duchownych).
1905 zerwanie konkordatu ze Stolic Apostolsk, podpisanego w 1804 r.; stosunki
dyplomatyczne zaogniy si w 1903 r., kiedy papie Pius X stanowczo wystpi przeciwko polityce
francuskiego rzdu, a ten z kolei po dwch latach wykorzysta zaistniay pretekst do zerwania
umowy; stosunki dyplomatyczne ze Stolic Apostolsk zostay ponownie nawizane w 1920.
1905, 9 grudnia ustawa o rozdziale pastwa i Kocioa (premierem by ju wwczas Maurice
Ruoviere); Francja staa si formalnie pastwem laickim, zniesiono uprzywilejowanie religii
katolickiej i zapewniono wyznawcom wszystkich obrzdkw swobod kultu w sferze prywatnej;
Koci utraci osobowo prawn, a funkcje organizacyjne mogy wykonywa jedynie odrbne
stowarzyszenia wiernych; miay one przej majtki i budynki Kocielne (przy czym Pius X
zabroni katolikom ich tworzenia), wykluczono take przekazywanie rodkw finansowych ze
strony pastwa na cele kultu; doszo do gwatownych zaburze na tym tle pomidzy administracj i
wojskiem a wiernymi, zakoczonych dopiero w 1907 r.
Okres 1875-1914 we francuskiej polityce wewntrznej cechowaa ogromna niestabilno wadzy. W
tym czasie funkcjonoway a 52 gabinety rzdowe.
Imperium kolonialne:
Afryka: Algieria (1830), Tunezja (1881), Maroko (1912), Kongo Francuskie (1882), Senegal,
Dahomej, Gwinea, Czad, Niger, Somali Francuskie, Madagaskar; najwiksz porak Francuzw
stanowio niepowodzenie w rywalizacji z Brytyjczykami o Egipt.

Azja: Unia Indochiska (od 1885 r. Wietnam i Kamboda, od 1893 r. take Laos).
Ponadto Francja posiadaa niewielkie posiadoci kolonialne w Indiach, Ameryce Pnocnej (St.
Pierre, Miquelon) Ameryce rodkowej (Gwadelupa, Martynika), Ameryce Poudniowej (Gujana
Francuska) i na Pacyfiku (Nowa Kaledonia, Polinezja Francuska).
Terytoria kolonialne miay zrnicowany status prawny: kolonie parlamentarne (majce
przedstawicielstwo w parlamencie francuskim), kolonie nieparlamentarne, protektoraty (Unia
Indochiska, Tunezja, Maroko) i kondominia.
Kryzys marokaski:
Na przeomie 1904 i 1905 r. Francuzi zadali od marokaskiego sutana Mulaj Adb el-Aziza
zgody na wprowadzenie swoich wojsk na terytorium jego pastwa i udzielenia koncesji
gospodarczych, co w praktyce oznaczaoby objcie sutanatu francuskim protektoratem. Wiosna
1905 r. cesarz niemiecki Wilhelm II udzieli sutanowi wsparcia politycznego.
1906, stycze-kwiecie midzynarodowa konferencja w Algeciras, majca na celu rozadowanie
niemiecko-francuskiego konfliktu; kraje uczestniczce w konferencji udzieliy poparcia Francji i
otworzyy jej drog do penetracji politycznej Maroka, cho formalnie utrzymana zostaa
niepodlego tego kraju.
1911, 4 listopada ukad francusko-niemiecki w sprawach zwizanych z koloniami: Niemcy
zgodzili si na objcie Maroka francuskim protektoratem (co nastpio w 1912 r.), za Francuzi
oddali Niemcom cz Konga; bezporednim powodem zawarcia ukadu by ponowny kryzys,
wywoany wpyniciem w tym samym roku okrtw niemieckiego i francuskiego w okolicie
Maroka (co nazwano drugim kryzysem marokaskim).

***
W okresie midzywojennym naczelnym celem Francji w relacjach midzynarodowych byo
zapobieenie odbudowie mocarstwowej pozycji Niemiec, a jednym ze rodkw do tego miao
by bezwzgldne wyegzekwowanie od tego pastwa wszelkich zobowiza naoonych w
traktatach koczcych I wojn wiatow. Wykorzystywano do tego dziaalno w ramach Ligi
Narodw, ale przede wszystkim w drodze bilateralnych i multilateralnych umw z pastwami
europejskimi:
ukady wojskowe: Belgia (1920), Polska (1921), Czechosowacja (1921), Jugosawia (1924)
traktaty obronne: Rumunia (1926), Jugosawia (1927)
Maa Ententa zawizana w latach 1920-1921 z inicjatywy i pod kuratel Francji, bdca
sojuszem Czechosowacji, Jugosawii i Rumunii.
1923, stycze - 1925, lipiec francuska okupacja Zagbia Ruhry, potpiona przez Wielk Brytani
i Stany Zjednoczone;
1925, 5-16 padziernika konferencja w Locarno, w ramach ktrej zawarto m.in. pakt reski,
gwarantujcy nienaruszalno granic wersalskich w Europie Zachodniej; Francuzi poczytywali
postanowienia konferencji za swj sukces.

Kolonie francuskie:
Algieria: miaa status francuskiego departamentu; w trakcie I wojny wiatowej doszo do
rozruchw na tle przymusowego poboru wojska oraz robt publicznych.
1919 zniesienie rnic podatkowych pomidzy Francuzami a ludnoci autochtoniczn; nie
uspokoio to jednak Algierczykw, domagajcych si penego rwnouprawnienia,
Tunezja: miaa status francuskiego protektoratu; przywdcy tunezyjskiego ruchu narodowego
dali przyznania miejsc w parlamencie francuskim, a take zwoania konstytuanty i powoania
rzdu tunezyjskiego odpowiedzialnego przed lokalnym parlamentem.
1920 powoanie partii Destur (Partia Wolnoci Konstytucyjnej), ktrej przywdc by Abd elAziz Taalibi; wzorem dla Tunezyjczykw by egipski Wafd, std te i oni wysali do Parya swoj
delegacj, ktrej celem byo podjcie rokowa z wadzami francuskimi w sprawie reform;
dwukrotnie nie wskraa ona niczego, a wymierzone w czonkw Desturu represje wywoay
protesty i strajki; to w kocu skonio Francuzw do zmiany stanowiska.
1922 dekret o reformie konstytucyjnej w Tunezji; przewidywa on powoanie lokalnego
parlamentu zoonego z Tunezyjczykw i Francuzw oraz stworzenie samorzdu; spowodowao to
rozam w Desturze, od ktrego odczyo si radykalne skrzydo domagajce si dalej idcych
reform.
Maroko: byo podzielone na cz francusk (majc status protektoratu) oraz niewielk cz
hiszpask.
1921 wybuch powstania Berberw w hiszpaskiej cz Maroka, na czele ktrego stan Adb elKrim; rebelianci odnieli peen sukces i 19 wrzenia ogosili niepodlego Republiki Rifu; rewolta
szybko rozlaa si take na francusk cz kraju.
1924 pocztek zbrojnej interwencji Francuzw w Maroku pod dowdztwem marsz. Philippe'a
Petaina, ktra pocztkowo nie przynosia skutku; 1925 r. do walki przystpili take Hiszpanie,
tworzc wraz z Francuzami 250-tysiczn armi, co przynioso now ofensyw z uyciem czogw
i lotnictwa; rebeliantw wspierali Berberowie Abd el-Krima; pomimo pocztkowych sukcesw,
powstacy musieli ulec przewaajcym siom wroga; Abd el-Krim ostatecznie skapitulowa
w maju 1926 r.
1926, lipiec francusko-hiszpaska konferencja w Paryu w sprawie Maroka, zakoczona w
praktyce utrzymaniem status quo ante.
Syria: w wyniku ustale po I wojnie wiatowej, staa si francuskim terytorium mandatowym w
ramach Ligi Narodw; formalnie obszar ten by federacj Damaszku, Aleppo i Wielkiego Libanu.
1925-1927 powstanie Druzw skierowane przeciw Francji; rebelianci szybko rozbili oddziay
kolonialne, zajli pnocn Syri, a w padzierniku 1925 r. Damaszek; miasto zostao odbite
wskutek ostrzau z cikiej artylerii (w wyniku czego zgino 25 tys. ludzi); Francuzom udao si
uzyska poparcie Brytyjczykw na forum Ligi Narodw przeciw deniom niepodlegociowym;
wielka ofensywa francuska, podjta jesieni 1926 r., przyniosa skutek i pozwolia stumi

powstanie do kwietnia 1927 r.

***
Skutki kryzysu ekonomicznego stay si odczuwalne we Francji nieco pniej ni innych czciach
Europy i nie miay one tak dramatycznego charakteru, ale jednoczenie okazay si znacznie
bardziej rozcignite w czasie. O ile w innych pastwach druga poowa lat 30. bya okresem
wyranej poprawy koniunktury, o tyle nad Sekwan to zjawisko nie wystpio w takim stopniu.
Jednym z powodw takiego stanu rzeczy bya znacznie bardziej zachowawcza polityka
gospodarcza pastwa, za kiedy wyoniony po wyborach w 1936 r. rzd koalicji lewicowej
przystpi do mielszych dziaa, nie przyniosy one widocznych efektw w krtkim czasie.
W polityce wewntrznej we Francji w latach 30. najgortszym momentem by 1934 rok, w ktrym
to doszo do dwch istotnych wydarze. 6 lutego 1934 r. doszo do 100-tysicznej manifestacji
ugrupowa prawicowych, dziaajcych w postaci lig (pozaparlamentarnych, antysystemowych
organizacji, czsto prezentujcych pogldy antyrepublikaskie). Manifestacja ta miaa by wstpem
do siowego przejcia wadzy, ale nieudolno i brak przygotowania organizatorw doprowadziy
klski. W starciach z policj zgino 14 osb, a ponad 2 tysice odnioso rany. Wkrtce potem
socjalici i komunici przystpili do kontrofensywy pod hasami obrony demokracji i
antyfaszyzmu. W dniach 9-12 lutego przez cay kraj przetoczya si fala ogromnych
demonstracji, a take ogoszono 24-godzinny strajk powszechny. W wyniku dziaa policji mier
ponioso 8 osb. Wydarzenia te doprowadziy jedynie do upadku rzdu wczesnego premiera
Daladiera, co samo w sobie nie byo szczeglnie doniosym skutkiem, gdy w tym okresie rzdu
upaday rednio co p roku.
W wyborach w 1936 r. sukces odniosy ugrupowania lewicowe. Rzd tworzyli przedstawiciele
socjalistw i liberaw, za premierem zosta przedstawiciel tych pierwszych, Lon Blum. Do
rzdu nie weszli komunici, cho udzielili mu poparcia (w wyborach startowali wraz z socjalistami
w ramach Frontu Ludowego). Tak wyoniony parlament decydowa o polityce francuskiej do czasu
klski wojennej w 1940 r.

Polityka zagraniczna Francji w latach 30:

Pacyfizm oparty na idei premiera i ministra spraw zagranicznych Aristide'a Briandta; pokj
mia zosta zagwarantowany poprzez budow systemu bezpieczestwa zbiorowego w Europie
i wczenie do niego Niemiec, co ostatecznie wyeliminowaoby wojn jako rodek rozwizywania
konfliktw politycznych; przejawem tego by podpisany 27 sierpnia 1928 r. w Paryu tzw. pakt
Briandta-Kellogga, sygnowany przez 15 pastw, w tym Stany Zjednoczone; potpiono w nim
wojn jako narzdzie polityki, ale sam dokument mia charakter czysto deklaratywny, nie
przewidywa bowiem adnych sankcji wobec pastw naruszajcych jego postanowienia; nigdy nie
zosta formalnie zerwany, ale w latach 30. faktycznie by notorycznie amany przez Japoni,
Niemcy, Wochy i Sowietw.
W kolejnej dekadzie francuska polityka zagraniczna oparta bya zarwno na wspomnianych wyej
ideach pacyfistycznych, a take na wielostronnych ukadach wojskowych. Ponadto w latach 30.
wybudowano gigantyczn lini umocnie na granicy francusko-niemieckiej, nazwanej lini
Maginota (od nazwiska pomysodawcy ministra wojny w latach 1929-1931). Generalnie francuska
polityka zagraniczna miaa charakter wybitnie defensywny i faktycznie zakadaa unikanie konfliktu
zbrojnego za wszelk cen. Brak konsekwencji, zauwaalny w dziaaniach francuskiej dyplomacji
w latach 30., mia swoje rdo w duej wewntrznej niestabilnoci politycznej (m.in. czste
zmiany gabinetw rzdowych).

1932 zrzeczenie si przez Francj roszcze wobec Niemiec wynikajcych z traktatu

wersalskiego; w tym samym roku sformuowana zostaa take tzw. deklaracja piciu mocarstw
w czasie konferencji genewskiej, faktycznie oznaczajca rwnouprawnienie Niemiec w dziedzinie
zbroje.
Linie francuskiej polityki zagranicznej:
kontynuacja linii Briandta, z czasem modyfikowanej zauwaalna w dziaaniach, jakie
podejmowali ministrowie spraw zagranicznych douard Herriot (1932) i Joseph
Paul-Boncour (1932-1934); o ile Briandt dy do stworzenia systemu bezpieczestwa
zbiorowego, o tyle jego nastpcy szukali bezporedniego porozumienia z III Rzesz,
majcego zapewni; przejawem tej polityki bya wstpna akceptacja Francji dla wysunitej
przez Mussoliniego w 1933 r. koncepcji paktu czterech;
polityka antyniemiecka realizowa j w najwikszym stopniu minister spraw
zagranicznych Jean-Louis Barthou (1934); zmierzaa do okrenia Niemiec poprzez
system sojuszy pastw Europy rodkowej i wschodniej, poczonych ukadami wojskowymi
z Francj; przejawem tego bya idea paktu wschodniego, zawierajcego gwarancj
nienaruszalnoci granic pastw tej czci Europy (tzw. wschodnie Locarno); w praktyce
idea ta bya niemoliwa do zrealizowania z powodu rnicy interesw pomidzy pastwami
regionu; konsekwencj byo jednak zblienie Francji ze Zwizkiem Sowieckim, ktre
przynioso pakt o nieagresji pomidzy tymi pastwami w listopadzie 1932 r.; ten z kolei
krok wywoa niepokj w Czechosowacji, Rumunii, a zwaszcza Polsce;
lini poredni prbowa realizowa minister spraw zagranicznych Pierre Laval (19341935), nazwan polityk maych krokw we wszystkich kierunkach, co skoczyo si
niepowodzeniem i dalszym spadkiem pozycji midzynarodowej Francji; przejawem tego by
brak faktycznej reakcji wobec dziaa III Rzeszy (przywrcenie powszechnego poboru,
remilitaryzacja Nadrenii); dziaania w tym okresie przyniosy jednak dalsze porozumienie z
Sowietami (ukad o pomocy wzajemnej z maja 1935 r.), ale zarazem zwikszyo wpywy
komunistw w polityce wewntrznej;
1935, kwiecie porozumienie z Wochami (tzw. Front Stresy), majcy na celu zatrzyma
agresywn polityk III Rzeszy; w praktyce nie odnioso takiego skutku w najmniejszym stopniu.
1936, lipiec rzd francuski zadeklarowa neutralno wobec wojny domowej w Hiszpanii; by
to przejaw tzw. polityki nieinterwencji, stosowanej przez Yvona Delbosa, ministra spraw
zagranicznych w rzdu Bluma.
Konferencja w Monachium stanowia definitywn kompromitacj francuskiej polityki
zagranicznej, gdy zdradzono Czechosowacj, bdc najwierniejszym sojusznikiem Francji
w Europie rodkowej; zamano w ten sposb postanowienia ukadw z bilateralnych z 1924,
1925 i 1935 r., a take nie dotrzymano jednostronnych gwarancji udzielonych w marcu 1938 r.;
podwayo to wiar w warto sojuszu z Francj w innych pastwach regionu i skutkowao
faktycznym rozpadem maej ententy, za Jugosawii i Rumunii spowodowao wzrost tendencji
proniemieckich w miejsce utrwalonej linii profrancuskiej.
1939, 19 maja zawarcie ukadu z Polsk, przewidujcego postpowanie Francji w przypadku
ataku III Rzeszy na Polsk; Francuzi zobowizali si do penej akcji ofensywnej od 15 dnia
wojny.
Przyczyny saboci francuskiej polityki zagranicznej:
antywojenne nastroje spoeczne w kraju (np. publicysta Marcel Dat w maju 1939 r.: Nie
warto umiera za Gdask);

 zmczenie spoeczestwa gbokim konfliktem politycznym w kraju i poczucie

kompromitacji nie tylko klasy politycznej, ale w ogle ustroju III Republiki (silne
zwaszcza w latach 30.);
wyczerpanie dugoletnim kryzysem ekonomicznym.

Wielka Brytania
Imperium kolonialne przed 1914 rokiem:
Przyspieszenie w budowie brytyjskiego imperium kolonialnego nastpio w trzech ostatnich
dekadach XIX w., co poniekd stanowio kompensacj utraty przez Wielk Brytani statusu
najwikszej potgi przemysowej wiata.
1875 nabycie akcji Kanau Sueskiego, co z czasem pozwolio na kontrol nad caym Egiptem.
1876 przyjcie przez krlow Wiktori tytuu cesarzowej Indii.
1878 zajcie dotychczas tureckiego Cypru; oprcz tego Brytyjczycy kontrolowali Malt
i Gibraltar.
1878 uzyskanie kontroli nad Afganistanem.
1898 zajcie tzw. Nowych Terytoriw w Chinach, ssiadujcych z Hongkongiem.
1899 przejcie portu Kuwejt i terenw przylegajcych w Zatoce Perskiej.
Terytoria kolonialne:
Azja: cz Indochin z Birm, cz Nowej Gwinei, cz Borneo.
Ameryka: Gujana Brytyjska, cz Antyli.
Afryka: Sudan, Somalia, Kenia, Tanganika, Uganda, Zanzibar, Beczuana, Rodezja (tj. terytoria nad
rzekami Limpopo i Zambezi), Kraj Przyldkowy oraz Nigeria i Zote Wybrzee (nad Zatok
Gwinejsk); wymienione (wraz z Egiptem) obszary tworzyy pionowy pionowy pas czcy
pnocne i poudniowe brzegi Afryki.
1898 brytyjsko-francuski konflikt o Faszod, zakoczony pomylnie dla Brytyjczykw i
upokarzajco dla Francuzw.
Wojny burskie:
Wywoay szeroki oddwik w caej Europie:
obiektem kolonialnej agresji byli biali osadnicy w Afryce,
niezwyka brutalno Brytyjczykw w trakcie konfliktu.
1877 proklamacja przyczenia przez Brytyjczykw do ich terytoriw burskich republik Oranii
i Transwalu.
1881 I wojna burska, majca charakter powstania zbrojnego przeciw Brytyjczykom, zakoczona
sukcesem Burw i uznaniem ich niezalenoci.
1899-1902 II wojna burska, wywoana przez Brytyjczykw pod pretekstem ochrony praw
brytyjskich kolonistw zamieszkujcych republiki burskie, a take usiujcych zapobiec zblieniu
Transwalu (pod przewodnictwem prezydenta Paulusa Krugera) do Niemiec; po przerzuceniu
przez Brytyjczykw ogromnych si ldowych, Burowie przeszli do partyzantki (20 tys. walczcych

przeciwko 250-tysicznej armii brytyjskiej, dowodzonej przez gen. Horatio Kitchenera); sukcesy
niezwykle sprawnie operujcych partyzantw skoniy Kitchenera do wydania rozkazu niszczenia
farm rolniczych oraz tworzenia obozw koncentracyjnych, w ktrych umieszczana bya ludno
cywilna (zgino tam 28 tys. osb); ostatecznie Brytyjczycy zdoali rozbi walczcych powstacw.
1902, 31 maja traktat pokojowy w Vereeniging, na mocy ktrego Orania i Transwal utraciy
niepodlego, stajc si czci posiadoci brytyjskich w Afryce.
Emancypacja dawnych kolonii odbywaa si poprzez nadawanie okrelonym obszarom statusu
dominium, co w praktyce oznaczao ich pen niezalenoci, przy zachowaniu jedynie formalnej
zwierzchnoci krla Wielkiej Brytanii.
1867 Kanada
1901 Australia
1907 Nowa Zelandia
1910 utworzenie Unii Poudniowej Afryki (zoonej z terytoriw Kraju Przyldkowego, Natalu,
Oranii i Transwalu), ktra otrzymaa status dominium.

***
1921 podpisanie porozumienia brytyjsko-sowieckiego, oznaczajce de facto uznanie wadzy
bolszewickiej w Rosji.
1924 formalne nawizanie stosunkw dyplomatycznych brytyjsko-sowieckich.
W pierwszej poowie lat 20. polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii zmierzaa do utrzymania
rwnowagi pomidzy Francj i Niemcami na kontynencie, co w praktyce oznaczao
dyplomatyczne popieranie niemieckich de rewizjonistycznych wobec traktatu wersalskiego.
Znalazo to wyraz w szeregu konferencji midzynarodowych, na ktrych poruszano zagadnienie
reparacji naoonych na Niemcy. Do kryzysu w stosunkach z Francj doszo na pocztku 1923 r.
wraz z rozpoczciem okupacji Zagbia Ruhry przez to pastwo, ktrej Brytyjczycy stanowczo
si sprzeciwiali. Poparcia udzielono rwnie Niemcom na konferencji w Locarno (1925), gdzie ci
wstrzymali si z zapewnieniem nienaruszalnoci swojej granicy wschodniej.
1926 powoanie do ycia Brytyjskiej Wsplnoty Narodw (British Commonwealth of Nations),
co stanowio odpowied na raport Arthura Balfoura, wzywajcy do radykalnej reformy brytyjskiego
imperium kolonialnego; wedug deklaracji, mia to by zwizek pastw zczonych wsplnymi
interesami i wspln histori.
1931 przyjcie tzw. Statutu westminsterskiego, regulujcego kwestie funkcjonowania
Commonwealthu.
1922 oficjalne proklamowanie Wolnego Pastwa Irlandzkiego o statusie brytyjskiego
dominium, ktre powstao na mocy wynegocjowanego rok wczeniej porozumienia; w skad
nowego tworu nie wesza Irlandia Pnocna (Ulster), zamieszkiwana gwnie przez protestantw
sprzeciwiajcych si separatyzmowi; podpisanie porozumienia doprowadzio do podziau w
irlandzkiej partii narodowej Sinn Fein, z ktrej wyodrbnio si radykalne skrzydo pod
przywdztwem Eamona de Valery; radykaowie domagali si przyznania Irlandii penej

niepodlegoci i uciekali si do metod terrorystycznych; po rozbiciu organizacji przez wojsko w

1923 r. de Valera trafi do wizienia, ktre opuci po trzech latach; powrci do polityki i zaoy
wasn parti (Fianna Fail, tj. onierze Losu), ale zrezygnowa z uciekania si do zamachw.
Statut westminsterski z 1931 r. nie zadowoli w peni zwolennikw penej niepodlegoci,
skupionych w partii Fianna Fil. Wygraa ona wybory w 1932 r., za na czele rzdu stan amon
De Valra. Wprowadzono ustaw, ktra znosia obowizek skadania przysigi na wierno
krlowi, na co Wielka Brytania odpowiedziaa zastosowaniem wobec Irlandii ce
protekcjonistycznych (jako pastwa pozostajcego poza Wsplnot). Nie zamao to jednak
Irlandczykw.
1937 nowa konstytucja Irlandii, ktra formalnie proklamowaa republikaski ustrj pastwa
o celtyckiej nazwie Eire (w miejsce Irish Free State).
Indie:
Indyjski ruch narodowy domaga si przyznania swojemu krajowi statusu dominium, co odrzucali
Brytyjczycy. Na czele ruchu stan w 1915 r. Mohandas Gandhi (nazwany pniej Mahatm),
wzywajcy do oporu cywilnego i walki bez uycia przemocy (m.in. bojkot towarw brytyjskich).
1919 nadanie konstytucji dla Indii przez krla Jerzego V, na mocy ktrej kraj ten uzyska
autonomi, ktrej przejawem by m.in. wasny parlament (tylko poowa jego skadu pochodzia z
wyborw); akt ten by nastpstwem masakry w Amritsarze, majcej miejsce tego samego roku, w
ktrej brytyjskie wojsko zastrzelio ponad 1000 demonstrantw; skutkiem tego wydarzenia byo
dalsze wzmoenie protestw antybrytyjskich, nad ktrymi wojsko i administracja nie byy w stanie
zapanowa.
Indyjski Kongres Narodowy masowy ruch (ponad 10 milionw czonkw) dcy do
wyswobodzenia Indii spod zalenoci kolonialnej od Wielkiej Brytanii, na czele ktrego sta
Gandhi; inn czoow postaci ruchu stawa si Jawaharlal Nehru, z ktrego inicjatywy Kongres
przyj w 1928 r. rezolucj goszc, i status dominium to jedynie cel minimum ich dziaa,
natomiast celem ostatecznym jest uzyskanie penej niepodlegoci.
1929, grudzie Indyjski Kongres Narodowy w czasie narady w Lahore postawi za ostateczny cel
swojej dziaalnoci uzyskanie penej niepodlegoci; Anglicy odpowiedzieli represjami, za w
odpowiedzi na to Gandhi rzuci haso obywatelskiego nieposuszestwa wobec kolonii (bojkot
angielskich szk i towarw, nieuczestniczenie w oficjalnych uroczystociach oraz wyborach
samorzdowych, porzucanie pracy przez indyjskich urzdnikw, etc.).
1931 zawarcie tzw. paktu Irwin-Gandhi (jako przedstawicieli strony angielskiej wystpi
wicekrl Indii Edward Wood, hrabia Irwin), zgodnie z ktrym Anglicy odstpili od represji,
a Kongres odwoa kampani nieposuszestwa; zagodzenie sytuacji okazao si jednak
krtkotrwae, po czym nastpi ponowny wzrost napicia.
1935 nowa konstytucja dla Cesarstwa Indii (India Act), zgodnie z ktr Indie miay zosta
przeksztacone w federacj ksistw indyjskich (rzdzonych przez formalnie niezalenych
wadcw) oraz prowincji podlegych bezporednio Imperium; oglnoindyjski parlament mia
stanowi centraln reprezentacj spoeczestwa, a w jego skadzie zasiadali przedstawiciele
wszystkich wyodrbnionych terytoriw federacji.
1937 wybory prowincjonalne (na podstawie nowej konstytucji), ktre przyniosy sukces

Indyjskiemu Kongresowi Narodowemu; obj on rzdy w szeciu prowincjach; zamieszkujcy Indie

wyznawcy islamu zareagowali na to bardzo krytycznie, powoujc Lig Muzumask, na czele
ktrej stan Muhammad Ali Jinnah; wkrtce potem doszo do gwatownych i krwawych
konfliktw pomidzy hinduistami i muzumanami, ktrych Anglicy nie byli w stanie spacyfikowa.
1937 wyodrbnienie prowincji obejmujcej Pwysep Aden, ktry sta si samodzieln koloni;
obszar ten by wany ze wzgldw strategicznych, gdy pozwala kontrolowa dostp do Morza
Czerwonego.
1937 przeksztacenie Birmy, bdcej dotd prowincj Indii Brytyjskich, w samodzieln koloni.
Egipt:
1918 petycja egipskich politykw do administracji brytyjskiej dajca przyznania Egiptowi
penej niepodlegoci; jednoczenie egipska delegacja (Wafd), na czele ktrej sta Saad Zaghlul
Pasza, udaa si Londynu celem podjcia rozmw w tej sprawie, ale nie zostaa przyjta, a jej
czonkw aresztowano; wkrtce potem na konferencji wersalskiej postanowiono o utrzymaniu
brytyjskiego protektoratu nad Egiptem.
Powstania antybrytyjskie w Egipcie: 1918-1919 (w protecie przeciwko aresztowaniu czonkw
delegacji) i 1921-1922, obydwa krwawo stumione przez wojsko.
1922, 28 lutego zniesienie brytyjskiego protektoratu nad Egiptem i ogoszenie tego pastwa
niezawisym krlestwem; krlem Egiptu zosta Fuad I; by to wynik dostrzeenia przez
Brytyjczykw nieskutecznoci ich dotychczasowej polityki; w akcie nadajcym Egiptowi
niezaleno Brytyjczycy zagwarantowali sobie jednoczenie prawo do obrony Egiptu (co w
praktyce oznaczao prawo do stacjonowania tam brytyjskich wojsk), kontrol nad szlakami
komunikacyjnymi (szczeglnie nad Kanaem Sueskim), ochron praw cudzoziemcw oraz kontrol
nad Sudanem.
Wafd przeksztaci si w parti polityczn, ktra wygraa wybory w 1924 r., a pierwszym
premierem zosta Zaghlul Pasza. Kolejne lata upyny na czstych zmianach gabinetw
rzdowych, na czele ktrych stali zarwno politycy stawiajcy twarde warunki Brytyjczykom (m.in.
dania oddania Egiptowi terytorium Sudanu), jak i zwolennicy ugodowego kursu. Sami
Brytyjczycy czsto ingerowali w sprawy wewntrzne pastwa, mogc liczy na ulego wobec
nich ze strony krla Fuada I.
1930 przejcie peni wadzy przez Fuada I, dziaajcego pod naciskiem Brytyjczykw;
wprowadzona zostaa nowa, niedemokratyczna konstytucja, pozbawiajca parlament wpywu na
sprawy pastwa i oddajca wadz krlowi i mianowanemu przez niego rzdowi.
1936 formalny sojusz Wielkiej Brytanii z Egiptem, wywoany zagroeniem ze strony Woch,
ktre napady na Abisyni i stanowiy potencjalne zagroenie dla Sudanu, bdcego brytyjskoegipskim kondominium; inn przyczyn sojuszu by wzrost nastrojw antybrytyjskich wrd
ludnoci Egiptu, co mogo podway wpywy Londynu w tym pastwie.
Irak:
Terytorium Iraku stao si brytyjskim protektoratem po rozbiciu imperium osmaskiego.

1921 wybr przez starszyzn plemienn na krla Fajsala, popieranego przez Wielk Brytani ze
wzgldu na jego spolegliwo; przejawem tego byo podpisanie wkrtce potem bardzo korzystnej
dla Brytyjczykw umowy naftowej oraz 20-letniego sojuszu wojskowego; pena zaleno Fajsala
doprowadzia do utraty przez niego autorytetu wrd miejscowej ludnoci i otwartych wystpie
przeciwko niemu; protestujcy domagali si penej niepodlegoci kraju i zerwania kolonialnej
zalenoci.
1932 uzyskanie niepodlegoci przez Irak; w tym samym roku pastwo to wstpio do Ligi
Narodw.
Palestyna:
1917, 2 listopada tzw. deklaracja Balfoura, w ktrej wyraona zostaa zgoda Wielkiej Brytanii
na wydzielenie na obszarze Palestyny terytorium dla przeprowadzenia akcji osadnictwa
ydowskiego (National Home); wkrtce potem nawizano wspprac z organizacjami ydowskimi,
majcymi koordynowa akcj; w samej deklaracji zapewniono o poszanowaniu praw
zamieszkujcej terytorium Palestyny ludnoci arabskiej, ale pomimo tego wystpienie Balfoura
spotkao si z wrogim przyjciem przez Arabw; ci atakowali ydowskich osadnikw i wywoywali
zamieszki, spord ktrych najbardziej krwawy przebieg (mier ok. 200 osb) miay wydarzenia w
1929 r.; przywdc arabskiego ruchu oporu sta si wielki mufti Jerozolimy, Had Amin
al-Husajni.
Dostrzegajc, i konsekwencj napywu osadnikw ydowskich jest wzrost napicia w regionie,
Brytyjczycy od 1933 r. usiowali przeciwdziaa temu procederowi, m.in. znaczco ograniczajc
liczb pozwole na osiedlenie. Nie powstrzymao to jednak napywu nielegalnych osadnikw
ydowskich do Palestyny.
1937 projekt komisji lorda Williama Peela, zakadajcy podzia Palestyny na trzy strefy: arabsk,
ydowsk oraz przedzielajcy je neutralny korytarz (obejmujcy Jerozolim, Hajf, Nazaret
i Betlejem) pod kontrol brytyjsk; plan nie tylko nie zadowoli adnej ze stron, ale wrcz skoni
syjonistw do podjcia dziaa terrorystycznych wymierzonych w administracj brytyjsk w
Palestynie; akcja ta trwaa przez okoo rok.
Transjordania:
Na mocy postanowie koczcych I wojn wiatow, obszar Transjordanii sta si brytyjskim
terytorium mandatowym w ramach Ligi Narodw.
1923 oddzielenie Transjordanii od Palestyny.
1924 pierwsze wybory parlamentarne; czonkowie parlamentu wkrtce podjli dziaania
zmierzajce do uzyskania niepodlegoci przez ich kraj.
1929 uznanie przez Brytyjczykw samodzielnoci Transjordanii, poczone z wyborem na emira
Abdullaha (brata Fajsala, krla Iraku); nie oznaczao to jeszcze penej niepodlegoci, a przy tym
zawarto z Brytyjczykami sojusz polityczno-wojskowy.

Arabia:
Terytorium Pwyspu Arabskiego podzielone byo pomidzy kilka pastewek, a kady z wadcw
tytuowa si krlem Arabii. Pocztkowo Brytyjczycy popierali krla Hidazu Husajna, ktry
dziki temu podbi m.in. Mekk. Wzrost jego siy doprowadzi do wycofania poparcia brytyjskiego.
1924 wojna Husajna, a potem jego syna Alego, z wadc sutanatu Neddu, Ibn Saudem,
stojcym na czele fanatycznego plemienia Wahabitw; Ibn Saud pokona przeciwnikw i w
nastpnym roku ogosi si krlem Hidazu, biorc w ten sposb we wadanie ca Arabi.
1927 podpisanie brytyjsko-saudyjskiego traktatu o przyjani.
1932 nadanie nazwy Arabii Saudyjskiej terytorium znajdujcego si we wadaniu Ibn Sauda.

***
1929 wybory parlamentarne, ktre nieznacznie wygrali laburzyci (Partia Pracy, Labour Party),
wyprzedzajc konserwatystw (torysw) oraz liberaw (wigw), ktrzy ponieli dotkliw porak;
na czele nowego rzdu stan James MacDonald, za ministrem skarbu (co okazao si kluczowe
w obliczu wybuchu wkrtce potem kryzysu gospodarczego) Philip Snowden; rzd mia charakter
mniejszociowy.
Paradoksalnie, lewicowy rzd stosowa bardzo zachowawcze i liberalne metody walki z kryzysem
(utrzymywanie kursu funta w oparciu o parytet zota, rygoryzm budetowy oraz utrzymanie zasad
wolnoci gospodarczej, zwaszcza w handlu midzynarodowym); nie przynosio to adnych
pozytywnych skutkw i w krtkim czasie doprowadzio do ogromnego wzrostu bezrobocia
(ok. 25 %), spadek produkcji przemysowej i ogromny spadek produkcji rolniczej, a take spadek
eksportu. Dla ratowania rwnowagi budetowej zdecydowano si na obnik zasikw dla
bezrobotnych, podniesienie podatkw i zacignicie poyczek zagranicznych. Taka na wskro
liberalna polityka Snowdena spotykaa si z coraz ostrzejsz krytyk jego zaplecza politycznego.
Aby ratowa wadz, MacDonald zdecydowa si na przebudow rzdu i wczenie do niego
torysw i wigw (rzd narodowy). Skoczyo si to ich wyrzuceniem z PP i przedterminowymi
wyborami.
1931 wybory parlamentarne wygrane przez konserwatystw z miadc przewag; premierem
rzdu pozosta jednak nominalny socjalista MacDonald, za ministerstwo skarbu obj Neville
Chamberlain.
Walka z kryzysem rozpocza si w jeszcze przed wyborami w padzierniku 1931 r., kiedy rzd
narodowy odszed od liberalnej ortodoksji w polityce gospodarczej:
zawieszenie standardu zota spowodowao dewaluacj funta i tym samym wzrost
konkurencyjnoci brytyjskich towarw
wprowadzenie ce protekcjonistycznych
obnika podatkw bezporednich, ktra przyczynia si do wzrostu inwestycji.
Sukces polityki torysw (znaczcy wzrost w kluczowych sektorach przemysu) przynis niezwyk
popularno i zapewni zwycistwo (cho ju z mniejsz przewag) w kolejnych wyborach
w 1935 r.
Dalej idc alternatyw dla przyjtego w Wielkiej Brytanii modelu gospodarczego, a potem take
dla ustroju politycznego, sformuowa wywodzcy si z Partii Pracy Oswald Mosley. W latach

1929-1930 by on ministrem bez teki w rzdy MacDonalda i przedstawi dalekosiny projekt walki
z kryzysem, oparty o pastwowy interwencjonizm. Spotka si z zupenym brakiem zrozumienia,
poda si do dymisji i odszed z partii, zakadajc w 1932 r. Brytyjski Zwizek Faszystw.
Ugrupowanie to nigdy nie znalazo szerszego poparcia w spoeczestwie, ale byo przejawem
wzrastajcego zainteresowania czci elit brytyjskich rozwizaniami woskimi, a nawet
stosowanymi w III Rzeszy. Prohitlerowskie sympatie miay nawet by faktycznym powodem, dla
ktrego zmuszono do abdykacji w 1936 r. krla Edwarda VIII.
1931 przyjcie przez parlament brytyjski Statutu Westminsterskiego, okrelajcego uprawnienia
podmiotw w ramach Wsplnoty Brytyjskiej:
Kanada, Zwizek Australijski, Nowa Zelandia, Zwizek Poudniowej Afryki, Nowa
Fundlandia oraz Wolne Pastwo Irlandzkie uzyskay status niezalenych pastw, ktre
pozostaj stowarzyszone z Imperium Brytyjskim;
pastwa uzyskay prawo uchylania ustaw parlamentu brytyjskiego w czci dotyczcej ich
terytorium;
prawo prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej;
uznanie nominalnej wadzy zwierzchniej krla Anglii, co symbolicznie podkrelao zwizek
z Imperium Brytyjskim.
Rezygnacja z zasad brytyjskiej polityki zagranicznej:
two powers standard dotychczas miaa gwarantowa bezwzgldn dominacj
Brytyjczykw na morzach; zgodnie z t zasad, Wielka Brytania powinna dysponowa
najsilniejsz flot na wiecie, ktra bdzie wiksza ni poczone siy dwch kolejnych
pastw w zestawieniu; ale okazaa si nie do utrzymania w obliczu mocarstwowych ambicji
innych pastw i braku rodkw po stronie brytyjskiej do rywalizacji w wycigu zbroje przy
tak okrelonym celu; w wyniku konferencji waszyngtoskiej (1921-1922) ustalono
formalny parytet posiadanych przez Wielk Brytani, Stany Zjednoczone i Japoni
krownikw, okrtw podwodnych i niszczycieli (kontrtorpedowcw) na poziomie 5:5:3;
w czasie drugiej konferencji londyskiej (1935-1936) Japonia zadaa penego
rwnouprawnienia w posiadaniu floty wojennej, co spowodowao zaamanie si rozmw i
rozpoczo niekontrolowane zbrojenia;
rwnowaga si (balance of power) rwnowaga pomidzy pastwami kontynentu zostaa
naruszona wskutek dziaa III Rzeszy, ktra metod faktw dokonanych zbroia si, a potem
prowadzia ekspansj przy braku stanowczej reakcji ze strony Wielkiej Brytanii; prbowano
temu zapobiec na rne sposoby (wstpna akceptacja dla paktu czterech w 1933 r., szukanie
porozumienia z Wochami poprzez Front Stresy, a potem tzw. porozumienie wielkanocne),
jednak byy to dziaania zupenie nieskuteczne.
Appeasement (zaspokajanie) sta si faktyczn, cho nieformaln zasad polityki brytyjskiej
wobec III Rzeszy w II poowie lat 30.; przejawia si brakiem reakcji wobec przywrcenia
w Niemczech powszechnej suby wojskowej, remilitaryzacji Nadrenii, anschlussu Austrii,
a w kocu doprowadzi do haniebnego porozumienia monachijskiego; postaci uosabiajc
appeasement sta si premier Neville Chamberlain.
Pod wpywem kolejnej agresji Niemiec na Czechosowacj w marcu 1939 r., polityka brytyjska
ulega korekcie. Obawiano si, e kolejnym celem Hitlera bdzie terytorium wane dla interesw
Imperium w basenie Morza rdziemnego (kraje bakaskie) lub pastwa, ktrych zajcie przez III
Rzesz stworzy bezporednie zagroenie dla Wielkiej Brytanii (Francja, Belgia, Holandia,
Norwegia).
1939, 31 marca udzielenie Polsce jednostronnej gwarancji niepodlegoci; wkrtce podobne
deklaracje zoono wobec Grecji i Rumunii.

Niemcy
Republika Weimarska potoczna nazwa pastwa niemieckiego w latach 1919-1933, zaczerpnita
od miasteczka Weimar w Turyngii, gdzie 6 lutego 1919 r. po raz pierwszy zebrao si
Zgromadzenie Narodowe, majce na celu przyjcie nowej konstytucji.
1919, 19 stycznia wybory do Zgromadzenia Narodowego, w ktrych sukces odniosa Niemiecka
Partia Socjaldemokratyczna (SPD) ok. 38% gosw, a take katolickie Centrum 19,7% i
demoliberalna Niemiecka Partia Demokratyczna (DDP) 18,5%; partie te stay si podpor
Republiki Weimerskiej.
1919, 11 sierpnia wejcie w ycie nowej konstytucji, opartej na zasadach suwerennoci narodu i
podziau wadzy; legislatyw stanowi dwuizbowy parlament (Reichstag i Reichsrat, przy czym
kompetencje tego drugiego ciaa byy bardzo ograniczone), egzekutywa za znalaza si w rkach
prezydenta, ktry powoywa kanclerza (za zgod Reichstagu) i mia prawo rozwiza parlament;
wybr prezydenta nastpowa w powszechnych wyborach, a jego kadencja trwa 7 lat; pierwszym
prezydentem niewybranym jeszcze w powszechnym gosowaniu zosta socjaldemokrata
Friedrich Ebert.
1920, 13-17 marca tzw. pucz Kappa, majcy na celu ustanowienie prawicowej dyktatury i w
dalszej perspektywie restauracji monarchii; przywdc akcji by pruski urzdnik Wolfgang Kapp,
wsparty przez nacjonalistw i cz wojskowych (m.in. gen. Erich Ludendorff i gen. Walter
Lttwitz), za bezporednim ramieniem zbrojnym by ok. 5-tysiczna ochotnicza brygada
marynarzy; puczyci na krtko zajli Berlin, ale nie uzyskali poparcia spoecznego (m.in.
komunici wzniecali strajki) i adnej z liczcych si partii, std przewrt szybko zaama si.
Konsekwencje puczu Kappa obnaenie saboci systemu politycznego Republiki Weimarskiej,
kwestionowanego przez liczce si krgi wojskowe oraz nacjonalistw i konserwatystw.
1920, czerwiec pierwsze wybory do Reichstagu, w ktrych sukces odniosy ugrupowania centroprawicowe, a socjaldemokracja zostaa odsunita od wadzy na 8 lat.
1923, sierpie powoanie rzdu wielkiej koalicji (centroprawica oraz socjaldemokraci), na czele
ktrego stan Gustav Stresemann, majcego zahamowa kryzys gospodarczy (zwaszcza
hiperinflacj) i uspokoi radykalne nastroje spoeczne; we wrzeniu prezydent Ebert wprowadzi
stan wyjtkowy dla zapobieenia rewolcie ekstremistw; w duszej perspektywie rzd
Stresemanna odnis sukces, zwaszcza dziki udanej reformie walutowej, cho odbyo si to
kosztem dalszej radykalizacji spoeczestwa.
1923, padziernik-listopad prba przewrotu komunistycznego na obszarze Saksonii i Turyngii;
Komunistyczna Partia Niemiec (KPD), wspierana przez Komintern, zamierzaa wywoa rewolucj
oglnoniemieck; komunici utworzyli nowe gabinety rzdowe w wymienionych krajach, ale ich
akcja szybko zostaa spacyfikowana przez Reichswehr.
1923, listopad nieudany pucz monachijski nazistw z partii NSDAP, kierowanej od 1921 r.
przez Adolfa Hitlera; kluczowe znaczenie odgrywali bojwkarze w liczbie kilku tysicy, skupieni
w SA (pod kierownictwem Ernsta Rhma) i SS; ogoszona w monachijskiej piwiarni rewolucja
narodowa zostaa wsparta przez gen. Ludendorffa, ktra zostaa spacyfikowana po kilku dniach;

prowodyrzy puczu otrzymali agodne wyroki (sam Hiltler 5 lat, z czego faktycznie przesiedzia
tylko rok).
1925, kwiecie w pierwszych wyborach powszechnych prezydentem wybrany zosta marsz. Paul
von Hindenburg, popierany przez narodow prawic.
1928, maj wyborczy triumf SPD, ktra ponownie mianowaa swojego kanclerza; do Reichstagu
dostao si kilkunastu posw NSDAP.
Polityka zagraniczna:
Traktat wersalski nakada na Niemcy obowizek zapaty ogromnych reparacji, ale zarazem nie
precyzowa wysokoci zobowiza wobec konkretnych pastw oraz trybu ich pacenia; pozwalao
to Niemcom pole manewru, za wzgldnego sojusznika szybko znaleli w Brytyjczykach,
niechtnych dalszemu wzmocnieniu Francji.
Konferencje w San Remo, Spa (1920) oraz Paryu i Londynie (1921) doprowadziy do ustalenia
szczegw w sprawie spat reparacji, za ich czna wysoko ustalona zostaa na 132 mld marek;
Niemcy nie chcieli zaakceptowa postawionych im warunkw, ale obawiali si zbrojnej
interwencji; rzecznikiem porozumienia by zwaszcza minister spraw zagranicznych, Walter
Rathenau (zamordowanie 24 czerwca 1922 r. przez zwizanych z prawic terrorystw)
1923, stycze rozpoczcie okupacji Zagbia Ruhry przez wojska francuskie i belgijskie;
bezporedni przyczyn akcji zajcie sztywnego stanowiska w sprawie spat reparacji przez nowy
rzd niemiecki pod przewodnictwem kanclerza Wilhelma Cuno, sformowany w listopadzie
poprzedzajcego roku; rzd niemiecki wezwa ludno regionu do biernego oporu, co w praktyce
oznaczao strajki i w konsekwencji starcia z oddziaami francuskimi; okupacja przyczynia si do
pogbienia kryzysu gospodarczego w Niemczech i byo przyczyn wybuchu hiperinflacji; wojska
okupacyjne opuciy Zagbie Ruhry w sierpniu 1925 r.
1924 przyjcie tzw. planu Dawesa, ustalajcego wysoko kolejnych rat reparacji, ktre w
kadym roku miay spaca Niemcy; nie okrelono jednak globalnej wysokoci zobowizania.
1929 przyjcie tzw. planu Younga, rewidujcego z korzyci dla Niemiec poprzednie
uzgodnienia w sprawie reparacji; zakoczenie ich spacania miao nastpi dopiero w 1988 r.
Po zabjstwie Rathenaua gwnym architektem niemieckiej polityki zagranicznej sta si
Stresemann. Udao mu si doprowadzi do szeregu korzystnych dla swojego kraju uzgodnie na
arenie midzynarodowej, co przysporzyo mu duej popularnoci wrd Niemcw.
1922, kwiecie niemiecko-sowiecki traktat w Rapallo; faktycznym skutkiem podpisania
traktatu, za ktry po stronie niemieckiej odpowiada jeszcze Walter Rathenau, byo przeamanie
przez Niemcy izolacji midzynarodowej.
1925, padziernik konferencja w Locarno, na ktrej doszo do potwierdzenia przez Niemcy
nienaruszalnoci ustalonej traktatem wersalskim ich granicy zachodniej (tym samym uznano utrat
Alzacji i Lotaryngii); przejawem tego by tzw. pakt reski, ktry czyni Wielk Brytani i Wochy
gwarantem granicy Niemiec z Francj i Belgi; Niemcy nie uznay jednak nienaruszalnoci swojej
granicy wschodniej, co stao si dziki poparciu ich przez Brytyjczykw; Stresemann liczy na
moliwo pokojowej rewizji granicy z Polsk poprzez wykorzystanie kopotw wewntrznych
tego pastwa; ich pogbieniu miaa suy wywoana w 1925 r. tzw. wojna celna.

1926, kwiecie zawarcie niemiecko-sowieckiego traktatu o przyjani.

1926, wrzesie przystpienie Niemiec do Ligi Narodw.
Wielki Kryzys w Niemczech
Niemcy zostay szczeglnie mocno dotknite skutkami kryzysu gospodarczego spord pastw
europejskich. Sytuacj pogarsza dodatkowo obowizek spaty reparacji wojennych, ktre co
prawda zostay zagodzone i rozcignite w czasie poprzez przyjcie w 1929 r. tzw. planu Younga,
ale mimo to fakt ten by odbierany przez spoeczestwo niemieckie jako zbyt dotkliwa kara i
upokorzenie.
Skutki gospodarcze kryzysu:
spadek dochodw przedsibiorstw i bankructwo czci z nich (wywoane przez spadek
popytu, tym samym spadek cen, a w konsekwencji nadprodukcj)
gwatowny wzrost bezrobocia (od 3,2 mln w styczniu 1930 r. do 6 mln w styczniu 1933 r.)
kryzys bankowy doprowadzi do upadku czci bankw i paniki depozytariuszy, ktrzy
masowo chcieli wypaca ulokowane rodki; w kocu wprowadzono czasow blokad
wypat
objcie cakowit kontrol niemieckiego handlu zagranicznego przez centralny Bank
Rzeszy, gwnie celem ochrony zasobw dewiz.
Skutki polityczne kryzysu (1930-32):
szybki wzrost poparcia nazistw w wyborach w 1928 r. uzyskali 3% poparcia, a w
przedterminowych wyborach w 1930 ju 18%;
polaryzacja sceny politycznej nazici wzmacniali si kosztem umiarkowanej prawicy, z
kolei komunici odbierali elektorat socjalistom (w wyborach w 1930 r. zdobyli ponad
dwukrotnie wysze poparcie).
rda sukcesw nazistw:
doskonaa propaganda obejmowaa zarwno wystpienia populistycznych i
charyzmatycznych mwcw (Hitler, Goebbels), jak i efektowne marsze i defilady
(sztandary, pochodnie, etc.), a take zdoano wykorzystywa w coraz wikszym stopniu
kino, radio i pras
dobrze zorganizowane bojwki byskawicznie rosa liczebno SA pod dowdztwem
Ernsta Rhma, zrzeszajcej w 1930 r. ju 400 tys. czonkw; pozostae partie i ruchy take
miay swoje bojwki (m.in. w celu prowadzenia walki bezporedniej z przeciwnikami, jak i
ochrony wasnych demonstracji), ale byy one znacznie sabszy ni grupy nazistw
poparcie nazistw przez szerokie rzesze drobnomieszczastwa i ludnoci wiejskiej te
grupy spoeczne zostay w najwikszym stopniu dotknite skutkami kryzysu i obawiay si
dalszej jego eskalacji; skutkiem tego ruch nazistowski mia silnie plebejskie oblicze, cho
niejedynie takie
poparcie nazistw przez cz rodowisk akademickich, wrd ktrych przetrway dawne
nastroje szowinizmu
perspektywa udzielenia poparcia nazistom przez krgi przemysowe i finansowe, a take
generalicj dowodem na to bya demonstracja w Bad Harzburg (11 padziernika 1931 r.),
cho te pierwsze prby zawizania szerszego porozumienia zakoczyy si jeszcze
niepowodzeniem.

Sukcesy wyborcze nazistw:

wybory lokalne przeprowadzane w latach 1930-1933 w poszczeglnych krajach
niemieckich przyniosy wyniki wiadczce o szybkim wzrocie poparcia dla nazistw; w
1933 r. zasiadali oni w rzdach 7 (spord 17) krajowych, w tym w Turyngii, Brunszwiku i
Anhalcie, za samodzielnie rzdzili w Oldenburgu i Meklemburgii; znaczcy wzrost liczby
mandatw w parlamencie krajowym zanotowali nazici take w Prusach (z 9 do 162);
znaczenie wspudziau we wadzy lokalnej przejawiao si tym, e kraje dysponoway
wasn policj, ktrej opanowanie przez nazistw znaczco pomogo im w pniejszej
walce o wadz;
wybory prezydenckie odbyy si 10 kwietnia 1932 r. i zakoczyy zwycistwem Paula
von Hindenburga (19,4 mln gosw), Hitler zdoby 13,2 mln gosw, za kandydat
komunistw 3,7 mln; wiadczyo to dobitnie o ogromnym wzrocie znaczenia politycznego
Hitlera (ktry zaledwie w lutym 1932 r. otrzyma niemieckie obywatelstwo), z drugiej za
strony pokazywao, e jedynie osoba o autorytecie Hindenburga moe stanowi dla niego
barier w drodze ku wadzy;
wybory parlamentarne przeprowadzone przedterminowo 31 lipca 1932 r. wskutek
kolejnych przesile rzdowych, przyniosy ogromny sukces nazistw, ktrzy zdobyli 37%
gosw, co przeoyo si na 230 mandatw w Reichstagu; znamienna bya dalsza
polaryzacja sceny politycznej, co skutkowao przepywem elektoratu partii prawicowych w
kierunku NSDAP (oprcz katolickiego Centrum, ktre utrzymao swj stan posiadania) oraz
wzrostem poparcia dla komunistw kosztem socjalistw; to z kolei zaowocowao dalszym
zblieniem nazistw i k przemysowych, ktre w Hitlerze dostrzegay jedyn zapor przed
komunizmem; najwiksze poparcie uzyskali nazici w regionach wiejskich i maych
miastach protestanckich w pnocnych i wschodnich landach; znacznie sabszy wynik
uzyskali oni w landach katolickich, a take regionach wysoko zurbanizowanych (Berlin,
Westfalia, Grny lsk, Dolna Bawaria); wskutek takiego wyniku wyborczego niemoliwe
stao si powoanie rzdu niemajcego poparcia nazistw; przegosowanie wotum
nieufnoci dla rzdu kanclerza Papena spowodowao konieczno przeprowadzenia
kolejnych wyborw w 1932 r.;
wybory parlamentarne przeprowadzone 6 listopada 1932 r. przyniosy nieznaczny spadek
poparcia dla nazistw (33%), ale jednoczenie dalsze osabienie socjalistw (z 22% do 20%)
na rzecz komunistw (z 15% do 17%).
1932, 2 grudnia powoanie rzdu kanclerza Kurta von Schleichera; podobnie jak wczeniej,
Hitler odmwi wejcia do rzdu jako partner, domagajc si dla siebie peni wadzy; Schleicher nie
posiada trwaego poparcia prawicy, dy wic do delegalizacji partii nazistowskiej (oraz
komunistycznej); gdy prezydent Hindenburg odmwi spenienia tego postulatu, Schleicher w dniu
28 stycznia 1933 r. zoy dymisj.
1933, 30 stycznia powoanie Adolfa Hitlera na stanowisko kanclerza Niemiec przez prezydenta
Hindenburga; byo to wynikiem zawartego na pocztku stycznia tajnego porozumienia przywdcy
nazistw z wadzami Partii Niemiecko-Narodowej (DNVP) w sprawie utworzenia rzdu
koalicyjnego, ktrego wicekanclerzem mia zosta niedawny szef rzdu i zarazem zarzdca
komisaryczny Prus, zwizany z Centrum Franz von Papen; w skad nowego rzdu obok Hitlera
weszo jeszcze dwch nazistw (Wilhelm Frick minister spraw wewntrznych, Hermann Gring
minister bez teki), a take trzech przedstawicieli DNVP i piciu bezpartyjnych (o pogldach
umiarkowanie prawicowych).
1933, 27/28 lutego poar Reichstagu, wywoany przez nazistw celem prowokacji obliczonej na
rozpraw z lewic; o podpalenie oskarono czterech komunistw, spord ktrych jednego
(Holendra Marinusa van der Lubbe) szybko skazano na mier, a trzech pozostaym w dalszym

procesie uniewinniono z braku dowodw; jeszcze 28 lutego prezydent Hindenburg wyda dekret
O ochronie narodu i pastwa, na podstawie ktrego zawieszono swobody obywatelskie i dokonano
aresztowa 4-10 tysicy dziaaczy socjalistycznych i komunistycznych (w tym wielu posw do
Reichstagu i parlamentw lokalnych).
1933, 5 marca wybory do parlamentu, przeprowadzone w atmosferze zastraszania
przeciwnikw politycznych; nazici uzyskali 44% gosw (288 mandatw na ogln liczb 674),
za DNVP 8% (53 mandaty); wkrtce potem (bezprawnie) uniewaniono mandaty posw
komunistycznych, co przy poparciu partii Centrum zapewnio koalicji wikszo 2/3 w Reichstagu,
niezbdn dla uchwalenia specjalnej ustawy o penomocnictwach.

Budowa pastwa totalitarnego:

ustawa o penomocnictwach uchwalona przez Reichstag 21 marca 1933 r.; nadawaa
ona rzdowi na cztery lata (w 1937 r. przeduono jej obowizywanie o kolejne cztery lata)
prawo wydawania ustaw oraz uchylania konstytucji; 1 sierpnia 1934 r. (dzie przed mierci
Hindenburga) rzd wyda ustaw o poczeniu funkcji prezydenta i kanclerza; dzie pniej,
po mierci Hindenburga, zniesiony zosta urzd prezydenta, za sam Hitler nakaza
tytuowa si Wodzem i Kanclerzem Rzeszy;
delegalizacja lub rozwizanie partii politycznych tu po poarze Reichstagu
zdelegalizowano parti komunistyczn, nastpnie rozwizano parti socjalistyczn
(22 czerwca 1933 r.), DNVP (27 czerwca) oraz Centrum (5 lipca); szczeglny przypadek
stanowio Centrum, ktrej rozwizanie stanowio warunek zawarcia konkordatu, postawiony
przez Hitlera Stolicy Apostolskiej; w wyborach przeprowadzonych 12 listopada 1933 r.
gosowa mona byo tylko na jedn list, co czynio Reichstag instytucj fasadow; w tym
samym czasie, 20 czerwca, ze stanowiska wicekanclerza odwoano Franza von Papena;
ustawa z 14 lipca 1933 r. zakazywaa tworzenia jakichkolwiek partii politycznej pod grob
kary wizienia;
delegalizacja zwizkw zawodowych wszystkie zwizki zostay rozwizane 2 maja
1933 r., a w ich miejsce utworzono jednolity Niemiecki Front Pracy, na czele ktrego
stan Robert Ley; dzie 1 maja ustanowiono witem pracy narodowej; w praktyce
waciciele fabryk uzyskali ogromn wadz nad robotnikami, chronion przez pastwo, za
sama produkcja przestawiana bya szybko na cele zbrojeniowe;
ujednolicenie pastwa rozpoczte ustaw z 7 kwietnia 1933 r., ktra jeszcze nie znosia
odrbnoci wadz krajowych, ale faktyczn wadz nad nimi przekazywaa mianowanym
przez rzd namiestnikom, ktrymi byli niemal wycznie szefowie lokalnych struktur
NSDAP (w Prusach funkcj namiestnika sprawowa sam kanclerz Rzeszy Hitler); ustawa
z 30 stycznia 1934 r. likwidowaa parlamenty krajowe i samodzielne uprawnienia krajw,
za rzdy lokalne zostay w peni podporzdkowane wadzy centralnej i ograniczono ich rol
do wykonywania polece pyncych z gry; resztki federalizmu zlikwidowano ustaw
o namiestnikach z 30 stycznia 1935 r.; ponadto, 14 lutego 1934 r. zniesiono Rad Rzeszy
(Reichsrat);
rozbudowa aparatu policyjnego w kwietniu 1933 r. kierownictwo nad policj bawarsk
obj Heinrich Himmler (dotychczas przywdca SS), a nastpnie t sam funkcj
przydzielono mu w pozostaych krajach Rzeszy z wyjtkiem Prus; tam pod dowdztwem
Hermanna Gringa dziaaa nowo utworzona w kwietniu 1933 r. Tajna Policja Pastwowa
(Gestapo); w kwietniu 1934 r., Himmler mianowany zosta take szefem Gestapo; na mocy
dekretu z czerwca 1936 r. powoano jednolit, oglnoniemieck policj, na czele ktrej sta
Himmler, tylko formalnie podporzdkowany ministrowi spraw wewntrznych Frickowi, w
praktyce bowiem by Himmler w peni niezaleny; 27 wrzenia 1939 r. utworzono Gwny
Urzd Bezpieczestwa Rzeszy (RSHA), na czele ktrego stan Reinhard Heydrich;

RSHA by organem SS, tym samym policja staa si faktycznie instytucj partyjn, a nie
pastwow;
budowa obozw koncentracyjnych rozpoczta w latach 1933-1934, za pierwszy z nich
otwarto w Dachau (koo Monachium); umieszczano w nich przeciwnikw politycznych
nazistw, a take pospolitych przestpcw, alkoholikw, homoseksualistw i ydw; w
1939 r. w obozach przetrzymywano 280 tys. osb.
przejcie kontroli nad armi po mierci Hindenburga Hitler sta si zwierzchnikiem
armii, za w miejsce ministerstwa obrony powoano Naczelne Dowdztwo Si Zbrojnych, na
czele ktrego stan gen. Wilhelm Keitel; o ile siy ldowe (przemianowane z Reichswehry
na Wehrmacht) zachoway pewn niezaleno od NSDAP, o tyle budowane niemal od zera
Luftwaffe oraz Kriegsmarine byy ju w peni podporzdkowane partii;
likwidacja opozycji wewntrznej w partii na czele opozycji wewntrzpartyjnej,
skierowanej przeciwko Hilterowi, sta Ernst Rhm i grupa osb z kierownictwa SA;
zarzucali oni Fhrerowi zdrad ideaw narodowo-socjalistycznych poprzez zbratanie si
plutokracj; po objciu wadzy przez nazistw i wczeniu do SA oddziaw Stahlhelmu,
liczebno SA wzrosa w cigu roku z 0,7 mln do 3,2 mln; Rhm dy do przeksztacenia
tej organizacji w regularn armi i objcia w niej stanowiska naczelnego wodza; w nocy 30
czerwca 1934 r., nazwanej noc dugich noy, Rhm oraz kilkudziesiciu innych
czoowych dowdcw SA zostao zamordowanych, z polecenia Hitlera, przez oddziay SS i
policji.

Polityka spoeczna i kulturalna III Rzeszy:

dziaania antyydowskie byy jednym z najbardziej charakterystycznych elementw
ideologii nazistowskiej, zapewniajc szybki wzrost poparcia spoeczestwa niemieckiego;
retoryka antyydowska trafiaa na szczeglnie podatny grunt w okresie wielkiego kryzysu,
za ktry win obarczano wanie ydw; w wyniku szeregu dziaa liczba ydw w
Niemczech spada z 503 tys. (1933) do 214 tys. (maj 1939):
bojkot towarw i sklepw ydowskich rozpoczty 1 kwietnia 1933 r., kiedy ramieniem
zbrojnym protestujcych byy oddziay SA, i kontynuowany w pniejszych latach;
usuwanie ydw ze stanowisk pastwowych, uniemoliwianie dziaalnoci w sferze
kultury, utrudnianie prowadzenia dziaalnoci gospodarczej (w tym wykonywania
wolnych zawodw);
tzw. ustawy norymberskie (15 wrzenia 1935 r.) - ustawa zakazujca maestw
mieszanych niemiecko-ydowskich oraz odbywania stosunkw pciowych pomidzy
przedstawicielami tych nacji, a take ustawa, ktra dzielia mieszkacw Rzeszy na
posiadajcych peni praw politycznych oraz jedynie przynalenych do pastwa (do
tej grupy zaliczono ydw);
notoryczne szykany, majce zmusi ydw do opuszczenia Niemiec, czsto
poprzedzone sprzeda majtku za niewielki uamek jego wartoci;
zarzdzenie natychmiastowego wydalenia z Rzeszy wszystkich ydw, bdcych
obywatelami polskimi (28 padziernika 1938 r.); nie zostali oni jednak wpuszczeni na
teren Rzeczypospolitej, std te musieli koczowa przy granicy;
noc krysztaowa (8/9 listopada 1938 r.), bdca sprowokowan przez pastwow
propagand odpowiedzi na zabjstwo sekretarza niemieckiej ambasady w Paryu,
dokonane przez yda Herszela Grynszpana; w wyniku pogromw, napaci i podpale
zgino kilkadziesit osb oraz zniszczonych zostao wiele synagog, sklepw i zakadw
ydowskich; na ydw mieszkajcych w Niemczech naoono wkrtce potem
drakoskie restrykcje, faktycznie usuwajce ich z ycia spoecznego, kulturalnego i
gospodarczego Rzeszy;

 promowanie narodowych wzorcw kulturowych nowa kultura narodowo-socjalistyczna

miaa stanowi odpowied na dekadencj kultury zachodniej; doprowadzio to do emigracji
ok. 2500 uznanych na wiecie twrcw i uczonych; celem sztuki miao by zachcanie do
pracy i walki dla ojczyzny, posugiwano si za przy tym nawizaniami do tradycji
starogermaskich (mity i sagi, tradycja rycerska), akcentowano warto prostego,
wiejskiego ycia, a take szerzono kult braterstwa onierskiego i bohaterstwa na polu
walki; sztuka miaa by przy tym zrozumiaa dla mas, aby zapewni sukces propagandowy;
popularyzowano take sport i wychwalano tyzn fizyczn; 14 maja 1933 r.
Narodowosocjalistyczny Niemiecki Zwizek Studentw zorganizowa publiczne palenie
niewaciwych ksiek, w tym autorstwa m.in. T. Manna, S. Freuda, M. Prousta, E. M.
Remarque'a i E. Zoli;
walka z patologiami spoecznymi w tym zwalczanie pornografii, a take zachcanie
kobiet do rodzenia jak najwikszej liczby dzieci;
eugenika w tym m.in. przymusowa sterylizacja osb upoledzonych
walka z chrzecijastwem nazici promowali religi starogermask jako najbardziej
odpowiadajc niemieckiemu duchowi; chrzecijastwo uznawali za religi przesiknit
duchem ydowskim i przez to wymagajc odrzucenia; wadze amay przy tym
postanowienia konkordatu z 1933 r., co wytkn im (a take lansowanie neopogastwa)
papie Pius XI w encyklice Mit Brennenger Sorge z 1937 r.; jej odczytanie w niemieckich
Kocioach wywoao fal represji wymierzonych w katolikw ze strony nazistw.
Sytuacja gospodarcza III Rzeszy:
dojcie do wadzy nazistw zbiego si w czasie z wygasaniem w Niemczech skutkw
kryzysu gospodarczego, co poczytywano jako zasug nowych wadz; co prawda posiadane
rodki kierowane byy przez pastwo na inwestycje, powodujc nisk konsumpcj, ale z
drugiej strony przyczynio si to do faktycznej likwidacji bezrobocia (chocia wprowadzono
przymus pracy), a nawet problemu braku rk do pracy pod koniec lat 30.
forsowna rozbudowa przemysu zbrojeniowego i skierowanie ogromnych rodkw na ten
cel; wydatki publiczne na zbrojenia w latach 1933-1938 byy najwiksze na wiecie wanie
w Niemczech; ponadto budowano autostrady, stadiony i budynki uytku publicznego
(np. lokale partyjne)
problem reparacji w 1932 r. na konferencji w Lozannie Niemcy zostay zwolnione od
obowizku spaty zobowiza wynikajcych z traktatu wersalskiego; dziki zrcznym
dziaaniom udao si rwnie Niemcom wymiga od spaty innych dugw; gwnym
twrca tych sukcesw dyplomatycznych by Hjalmar Schacht, prezes Banku Rzeszy
(1933-1938) i minister gospodarki (1934-1937).
Zbrojenia III Rzeszy jeszcze na pocztku lat 30. potencja militarny Niemiec, w wyniku
postanowie traktatu wersalskiego, by znacznie niszy w porwnaniu do gwnych konkurentw
europejskich; ten stan rzeczy zacz si gwatownie zmienia od chwili przejcia wadzy przez
nazistw:
1935, 9 marca oficjalne ogoszenie budowy lotnictwa wojskowego (Luftwaffe);
faktycznie, w szcztkowej formie, istniao ono ju wczeniej;
1935, 16 marca przywrcenie powszechnego poboru do wojska na okres 2-letniej suby;
plan wcielono w ycie w sierpniu 1936 r., za celem byo utworzenie 12 korpusw (36
dywizji), liczcych w czasie pokoju 550 tys. onierzy; szybka podjcie tego dziaania przez
Hitlera wyniko z faktu, e jego wczeniejsza zapowied budowy lotnictwa wojskowego,
rwnie bdcej zamaniem postawie wersalskich, nie spotkaa si ze stanowcz reakcj
zwyciskich w I wojnie wiatowej pastw;
1935, 18 czerwca ukad flotowy pomidzy Niemcami a Wielk Brytani, ustalajcy
parytet floty wojennej obu pastw na poziomie 35:100; stanowio to naruszenie traktatu

wersalskiego i faktycznie otwierao Niemcom drog do zbroje morskich;

1936, 7 marca remilitaryzacja Nadrenii, bdca zamaniem nie tylko (narzuconego)
traktatu wersalskiego, ale rwnie traktatu z Locarno; pretekstem do tych dziaa bya dla
Hitlera ratyfikacja przez francuski parlament podpisanego rok wczeniej ukadu
sojuszniczego francusko-sowieckiego;
1933 zakoczenie trwajcej od czasu ukadu w Rapallo wsppracy wojskowej z ZSRR;
powd tego zerwanie by z obu stron motywowany ideologicznie, ale Niemcy zdyy ju
znaczco skorzysta z kooperacji (produkcja nowoczesnej broni i szkolenie onierzy w jej
obsudze);

Sytuacja midzynarodowa i polityka zagraniczna III Rzeszy:

1933, marzec wysunita przez Benito Mussoliniego propozycja zawarcia paktu

czterech (Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Wochy), majcego tworzy swoisty

dyrektoriat, strzegcy porzdku w Europie; projekt upad z powodu sprzeciwu pastw
Europy rodkowej oraz rozbienoci co do szczegw ukadu pomidzy niedoszymi
stronami;
1933, 20 lipca zawarcie konkordatu ze Stolic Apostolsk; bya to pierwsza umowa
midzynarodowa podpisana przez nazistowskie wadze, wana o tyle, e nie dopuszczaa do
powstania stanu izolacji midzynarodowej nowego reimu;
1933, padziernik wycofanie si Niemiec z konferencji rozbrojeniowej (14.X) oraz z Ligi
Narodw (19.X)
1934, 26 stycznia podpisanie ukad o nieagresji z Polsk; wkrtce potem, 7 marca,
sporzdzono protok koczcy trwajc od 1925 r. wojn celn; dla Hitlera ukad ten
stanowi wybieg taktyczny, dajcy mu czas na zbrojenia i przygotowanie planowanego
ataku; wczeniej bowiem podejrzewano polsk dyplomacj o sondowanie wrd Francuzw
gotowoci do prewencyjnej wojny z Niemcami, majcej stanowi odpowied na antypolsk
histeri w tym kraju i denie do rewizji traktatu wersalskiego; zawarcie ukadu polskoniemieckiego wywoao ogromne niezadowolenie w Paryu, odczytano bowiem ten fakt
jako zapowied trwaego zblienia pomidzy tymi pastwami;
1934, 25 lipca zamordowanie kanclerza Austrii Engelberta Dolfussa przez nazistw,
usiujcych przeprowadzi zamach stanu; szybko zostali oni zmuszeni do kapitulacji przez
austriackie wojsko i policj; dziaanie to, pomimo swojego fiaska, wiadczyo o znaczcym
wzrocie wpywu nazistw w Austrii i deniu przez nich do poczenia z Niemcami; nie
chciay do tego dopuci Wochy, ktre traktoway region naddunajski jako swoj
potencjaln stref wpyww, std te w obliczu tej akcji obsadziy swoimi siami przecz
Brenner, majc strategiczne znaczenie w regionie;
1935, 13 stycznia plebiscyt w Zagbiu Saary, majcy przesdzi o przynalenoci
pastwowej tego obszaru; zakoczy si ogromnym sukcesem Niemiec (91% gosw
oddanych za wczeniem do tego pastwa);
1936 zaangaowanie si Niemiec w wojn domow w Hiszpanii po stronie si gen.
Franco; najpierw udzielono pomocy w przerzuceniu oddziaw z Maroka do Hiszpanii,
nastpnie wysano 7-tysiczny lotniczy Legion Condor, a w walkach ldowych
uczestniczyo ok. 20 tys. niemieckich onierzy; porednim skutkiem wczenia si Niemiec
do tej wojny byo zblienie z Wochami, ktre wspieray t sam stron konfliktu;
1936, 25 padziernika ukad pomidzy Niemcami a Wochami, formalnie pocztkujcy
funkcjonowanie osi Berlin-Rzym; cen zapacon przez Mussoliniego bya rezygnacja z
planw dominacji w regionie naddunajskim;
1936, 26 listopada zawarcie paktu antykominternowskiego przez Niemcy i Japoni;
nastpnie do paktu 6 listopada 1937 r. przystpiy Wochy.

Otwarta agresja III Rzeszy:

Anschluss Austrii dokonany ostatecznie w dniach 11-13 marca 1938 r.; akcja rozpocza
si od ultimatum postawionego przez Hitlera 12 lutego kanclerzowi Kurtowi
Schuschniggowi, zawierajcego danie konsultacji z Niemcami austriackiej polityki
zagranicznej oraz wczenia nazistw w skad rzdu; Schuschnigg ogosi przeprowadzenie
referendum w tej sprawie, co rozwcieczyo Hitlera, ktry zarzdzi przeprowadzenie
operacji zbrojnej; niemieckie siy po wkroczeniu do Wiednia zmusiy dotychczasowy rzd
do ustpienia, za kanclerzem zosta nazista Artur Seyss-Inquart; wydarzenia te nie
wywoay sprzeciwu Mussoliniego, za reakcja pastw zachodnich by bardzo saba;
agresja na Czechosowacj pretekstem do wysunicia da wobec tego kraju bya
sytuacja ok. 3 mln tzw. Niemcw sudeckich, zamieszkujcych zach. i pn. cz
Czechosowacji; mniejszo ta faktycznie nie bya w najmniejszym stopniu
dyskryminowana i do 1933 r. nie pojawiay si w tej grupie postulaty przyczenia
zamieszkiwanego przez ni terytorium do Niemiec; sytuacja zmienia si po przejciu
wadzy przez Hitlera, kiedy to niemiecka mniejszo w Czechosowacji bardzo szybko
ulega wpywom nazistowskiej Partii Niemcw Sudeckich, kierowanej przez Konrada
Henleina; wiosn 1938 r. zaczto sformuowano danie nadania autonomii i rozpuszczono
faszyw plotk o koncentracji si niemieckich przy granicy pastw; rzd w Pradze odrzuci
14 maja te dania, co tylko wzmogo agresj Hitlera; tym razem zada zrzeczenia si
przez Czechosowacj terytorium Sudetw, na co 24 wrzenia otrzyma odpowied
odmown; wydarzenia te toczyy si przy cakowitej biernoci Francji i Wielkiej Brytanii,
a skutkiem ich postawy byo zwoanie konferencji w Monachium:
1938, 29-30 wrzenia konferencja w Monachium, z udziaem premierw mocarstw
europejskich: Francji (douard Daladier), Wielkiej Brytanii (Neville Chamberlain) i
Woch (Benito Mussolini); zawarty ukad usankcjonowa wczenie Sudetw do
Niemiec, a tym samym oddanie temu pastwu potnych umocnie granicznych
(budowanych z pomoc i na wzr francuski), co definitywnie czynio Czechosowacj
bezbronn wobec agresji Niemiec; zajcie tego terytorium przez III Rzesz nastpio na
pocztku padziernika; aby uspokoi pastwa zachodnie i umoliwi im dalsze trwanie
w naiwnoci, Hitler podpisa deklaracje o nieagresji z Wielk Brytani (26 wrzenia) i
Francj (6 grudnia);
1938, 2 listopada ukad w Wiedniu, na mocy ktrego Wgry otrzymay cz
terytorium Czechosowacji: poudniow Sowacj i Ru Podkarpack; mediatorami w
tej sprawie byli ministrowie spraw zagranicznych Niemiec i Woch: Joachim von
Ribbentrop i Galeazzo Ciano; tak arbitralne dzielenie terytorium Europy rodkowej
przez Niemcw doprowadzio do zupenej kompromitacji bezradnych pastw
zachodnich;
1939, 14 marca ogoszenie niepodlegoci przez Sowacj; akcja ta bya inspirowana
przez Niemcw i miaa stanowi pretekst do ostatecznej likwidacji samodzielnoci
Czechosowacji;
1939, 16 marca proklamowanie utworzenia Protektoratu Czech i Moraw; stanowio
to ostatni cz powzitego przez Hitlera w padzierniku 1938 r. planu rozbioru
Czechosowacji; w dniu ogoszenia niepodlegoci przez Sowacj, Hitler wezwa do
siebie do Bawarii czechosowackiego prezydenta Emila Hach i ministra spraw
zagranicznych tego pastwa Frantiska Chalkovskiego, gdzie przedstawi im danie
przyczenia pozostaego terytorium Czechosowacji do Rzeszy; Protektorat by
formalnie czci Rzeszy, za na jego czele stan protektor Konstantin von Neurath;
w peni dyspozycyjny wobec niego pozostawa rzd czeski, ktremu przewodzi
ustanowiony doywotnim prezydentem Hcha;
najwiksz korzyci wynikajc z faktycznej aneksji Czechosowacji przez Rzesz byo
przejcie ogromnych zasobw uzbrojenia (1,5 tys. samolotw, 3200 dzia, 660 wozw

bojowych, 62 tys. cikich i rcznych karabinw maszynowych, 1,2 mln karabinw)

oraz potnych zakadw przemysowych, ktre posiaday bardzo duy potencja w
zakresie produkcji zbrojeniowej (m.in. zakady kody w Pilznie); akcja ta jednak
stanowia otwarte zamanie porozumienia z Monachium, co czciowo pozbawio
politykw zachodnich zudze co do zamiarw Hitlera;
aneksja Kajpedy wikszo mieszkacw tego miasta stanowili Niemcy, a okoliczne
tereny wiejskie zamieszkiwali Litwini; dominujc si polityczn wrd niemieckich
mieszkacw byli nazici, dcy do wczenia miasta do Rzeszy; w wyborach lokalnych w
grudniu 1938 r. ugrupowania niemieckie uzyskay 87% gosw; 20 marca minister spraw
zagranicznych Rzeszy Joachim von Ribbentrop przekaza swojemu litewskiemu vis vis
danie przyczenia Kajpedy do Niemiec; stosowny ukad zosta zawarty w Berlinie
w nocy 22/23 marca 1939 r.; tym samym Litwa utracia swj jedyny port morski.

Wochy
Wochy po I wojnie wiatowej:
650 tys. polegych onierzy, 900 tys. rannych (w tym 200 tys dotknitych trwaym
kalectwem)
gigantyczne wydatki wojenne (148 mld lirw), co stanowio dwukrotno wszystkich
wydatkw pastwa woskiego w latach 1861-1913; bardzo gbokie zaduenie zewntrzne
oraz deficyt budetowy
relatywnie mae nabytki terytorialne (Tyrol poudniowy, Trydent, Triest), brak
oczekiwanego wzmocnienia pozycji midzynarodowej i prestiu; szczeglne rozgoryczenie
wizao si z nieprzyznaniem Wochom obszaru Fiume
ogromne problemy gospodarcze po zakoczeniu wojny spadek produkcji przemysowej,
inflacja, brak ywnoci i opau; pojawio si masowe strajki i bezrobocie, w tym wrd setek
tysicy zdemobilizowanych onierzy
upadek liberalnego rzdu Vittorio Orlando w czerwcu 1919 r.
Republika Fiume:
1919, 12 wrzenia zajcie Fiume przez 9 tys. woskich ochotnikw, na czele ktrych sta
Gabrielle D'Annunzio, poparty przez dowdcw woskiej armii; zamiarem bojownikw byo
przyczenie miasta do Woch, ale rzd tego kraju odci si od tej akcji i uzna j za awantur;
wobec tego D'Annunzio ogosi si dyktatorem, a przy tym stosowa nadzwyczajny ceremonia i
odwoywa si do arliwego nacjonalizmu; 12 listopada 1920 rzdy Woch i Jugosawii podpisay
porozumienie o przeksztaceniu w Fiume w wolne i niezalene pastewko; D'Annunzio nie uzna
tych postanowie, co wywoao akcj zbrojn Woch i ostateczn likwidacj dyktatury 25 grudnia
1920 r., po 16 miesicach trwania.
Sytuacja w ruchach politycznych:
Woska Partia Socjalistyczna w padzierniku 1919 r. odrzucono moliwo kompromisu z
przeciwnikami politycznymi, deklarujc denie do rewolucji i dyktatory proletariatu
w 1919 r. powstaa Woska Partia Ludowa, zaoona przez dziaaczy katolickich z ks.
Luigi Sturzo na czele (zgod na zaoenie partii wyda kilka tygodni wczeniej papie
Benedykt XV); jej program bya zarazem chrzecijaski, jak i demokratyczny (pluralizm
polityczny, parlamentaryzm), pomidzy prawic i lewic
Geneza faszyzmu:
1919, 23 marca zaoenie Fasci Italiani di Combattimento (Zwizek Woskich Kombatantw);
na czele organizacji stan Benito Mussolini, usunity w 1914 r. z partii socjalistycznej za agitacj
prowojenn; w zamyle ruch faszystowski mieli tworzy onierze i wytwrcy, a przy tym mia
on by antyparti o zasigu oglnonarodowym, wymierzonym w rzdzc klas polityczn, w
tym zwaszcza w socjalistw, niszczcych Pastwo deniem do rewolucji; do faszystw doczyli
take nacjonalistyczni syndykalici oraz futuryci.

Program ruchu faszystowskiego mia charakter zarazem radykalny, jak i populistyczny; dono
do gruntownej przebudowy stosunkw politycznych i ekonomicznych we Woszech:
zwoanie Narodowej Konstytuanty, majcej stworzy nowe podstawy ustrojowe
funkcjonowania pastwa; likwidacja monarchii
powszechne i rwne prawo wyborcze bez rnicy pci, podejmowanie decyzji w drodze
referendw oraz ludowej inicjatywy i weta ustawodawczego
decentralizacja wadzy wykonawczej poprzez ustanowienie autonomicznej administracji na
szczeblu regionw i gmin
syndykalistyczno-spdzielczy model gospodarczy, 8-godzinny dzie pracy, likwidacja
giedy, bankw, spek akcyjnych i wszelkich innych form spekulacji, konfiskata
nieproduktywnej czci majtkw; udzia rolnikw w zyskach z ich produkcji
gwarancje wolnoci osobistych (sumienia i wyznania, zrzesze, prasy)
1919, listopad pierwsze powszechne wybory we Woszech; faszyci ponieli cakowit klsk,
nie zdobywajc adnego mandatu; nie stao to na przeszkodzie dalszej konsolidacji i wzmocnieniu,
szczeglnie za tworzeniu sprawnych bojwek;
W kolejnym roku nastroje spoeczne ulegay dalszej radykalizacji, robotnicy przejmowali fabryki i
zakadali rady robotnicze na wzr sowiecki. W odpowiedzi na to mnoyy si napady, pobicia oraz
zabjstwa dokonywane przez faszystw pod hasami walki z bolszewizmem i internacjonalizmem.
Biernie zachowywaa si policja, a rzd nawet po cichu sprzyja takim incydentom, bardziej
obawiajc si przewrotu komunistycznego ni faszystw.
1921 przedterminowe wybory parlamentarne, w ktrych faszyci wystartowali we wsplnym
bloku narodowym wraz z nacjonalistami i liberaami; mandaty uzyskao 35 faszystw, za na
Mussoliniego gosowao w Mediolanie ponad 200 tys. wyborcw.
1921, padziernik kongres faszystw, na ktrym ich ruch zosta przeksztacony w parti
polityczn Partito Nazionale Fascista (Narodowa Partia Faszystowska); w owym czasie ruch
faszystowski liczy 250 tys. czonkw, mia wasne zwizki zawodowe i wydawa wasne gazety; w
programie ogoszone denie do odbudowy autorytetu rzdu i budowy silnego pastwa,
nawizujcego przy tym do woskich tradycji; w obszarze gospodarczym odwoywano si do
solidaryzmu narodowego.
W lutym 1922 r. premierem zosta Lugi Facta, ktry nie by w stanie zatrzyma rozprzestrzeniania
si faszyzmu. Obawy Mussoliniego przed podjciem bezporedniej akcji zbrojnej wymierzonej w
rzd powodowane byy niepewnoci co do zachowania sfer wojskowych w obliczu takiego
wydarzenia. Wysi wojskowi w znaczcej czci popierali ruch faszystowski, ale byli zarazem
monarchistami. Std te Mussolini wyciszy wtki antymonarchistyczne w propagandzie, kadc za
to akcent na patriotyzm, jedno narodu i goszc potrzeb ekspansji terytorialnej Woch. Jesieni
1922 r. faszyci nieformalnie panowali ju nad pnocn i rodkow czci Italii.
1922, 28 padziernika pocztek marszu na Rzym, bdcego w istocie zbrojnym zamachem
stanu; premier Facta zamierza podj kontrakcj, ktra biorc pod uwag stosunek si i
uzbrojenia moga przynie powodzenie, ale zosta zdymisjonowany przez krla Wiktora
Emanuela III; po krtkich targach, misj stworzenia rzdu powierzy monarcha Mussoliniemu,
ktry obj ster rzdw 30 padziernika; obok faszystw, w skad koalicyjnego rzdu weszli
liberaowie, popolarzy i nacjonalici; Mussolini, oprcz teki premiera, kierowa ministerstwami
spraw zagranicznych i spraw wewntrznych; w dniu 16 listopada gabinet Mussoliniego otrzyma
wotum zaufania parlamentu.

1923 powoanie Wielkiej Rady Faszystowskiej, bdcej formalnie organem doradczym,

wyznaczajcym oglne kierunki polityki pastwa, za w praktyce ciaem podejmujcym faktyczne
decyzje, ktre nastpnie wdraa rzd; w skad Rady wchodzili kierownicy partii faszystowskiej
oraz ministrowie i wysi urzdnicy faszystowscy.
1923 wchonicie przez parti faszystowsk nacjonalistw Enrico Corradiniego oraz przejcie
czci dziaaczy partii popolarw.
1924, 6 kwietnia wybory parlamentarne przeprowadzone wedug nowej ordynacji wyborczej
(uchwalonej rok wczeniej w atmosferze zastraszania posw); zgodnie z ni, cae Wochy byy
jednym okrgiem wyborczym, za ugrupowanie, ktre zdobyo najwicej gosw (ale co najmniej
25%) otrzymywao automatycznie co najmniej 2/3 miejsc w parlamencie, a pozosta cz
mandatw dzielono proporcjonalnie pomidzy inne ugrupowania; dziki szeregowi naduy w
trakcie gosowania, faszyci zdobyli oficjalnie 63% gosw.
1924, 10 czerwca uprowadzenie, a nastpnie zamordowanie przez grup szeciu faszystw
przywdcy socjalistw, Giacomo Matteottiego; sprawa odbia si gonym echem w caej Europie,
ale zaangaowanie w ni samego Mussoliniego nigdy zostao dowiedzione; o akcji z pewnoci
wiedziao co najmniej kilku urzdnikw ministerialnych; sprawcy zostali skazani na 5 lat wizienia,
z czego w praktyce odsiedzieli tylko rok; opozycja we Woszech, w odpowiedzi na zabjstwo
Matteottiego, ogosia tzw. secesj awentysk (w nawizaniu do tradycji republiki rzymskiej),
wypowiadajc posuszestwo rzdowi Mussoliniego, ale jej wewntrzne skcenie sparaliowao
dalsze dziaania.
Budowa pastwa faszystowskiego:
zniesienie wolnoci prasy (31 grudnia 1924)
reforma wadzy wykonawczej (1925-1926) przyznanie rzdowi uprawnie
ustawodawczych (dekrety z moc ustawy), wyczno prawodawcza rzdu w okrelonych
dziedzinach (m.in. organizacja administracji, zatwierdzanie zobowiza zacignitych przez
pastwo), zniesienie odpowiedzialnoci politycznej rzdu przed parlamentem.
budowa ustroju syndykalistyczno-korporacyjnego (1926-1927) trjstopniowy system
syndykalistyczny, tworzony przez zwizki zawodowe (syndykaty), federacje oraz
konfederacje narodowe; syndykaty posiaday wyczno w reprezentowaniu interesw
okrelonych grup pracownikw; zakazano strajkw i lokautw; w wydanej w 1927 r. Karcie
Pracy uznano prac za spoeczny obowizek, znajdujcy si pod opiek pastwa;
dopuszczono interwencjonizm pastwowy (w obszarach, w ktrych inicjatywa prywatna
bya niewystarczajca lub w obszarach o strategicznym znaczeniu dla pastwa), jednak
deklaratywnie uznano pierwszestwo prywatnej przedsibiorczoci; organizacje
pracownikw i pracodawcw byy przymusowo czone w ramach korporacji, majcych
status instytucji pastwowych; w ten sposb miay zosta pogodzone interesy prywatne z
publicznymi, a walka klas zastpiona zgodn wspprac klas i zawodw
reforma prawa wyborczego (1928) w caym kraju tworzono tylko jedn list, do ktrej
kandydatw zgaszay faszystowskie konfederacje syndykalistyczne (800) oraz rnego
rodzaju instytucje i stowarzyszenia prywatne (200); ostateczn decyzj o umieszczeniu na
licie wyborczej podejmowaa Wielka Rada Faszystowska.
Stosunki z Kocioem:
1923 przywrcenie nauki religii w szkoach elementarnych oraz odstpienie od poboru ksiy i

klerykw do wojska; dziaania te miay charakter gestu pojednawczego adresowanego w stron

Kocioa po przejciu wadzy przez faszystw.
1929, 11 lutego zawarcie tzw. paktw lateraskich pomidzy Stolic Apostolsk a pastwem
woskim, podpisanych przez kard. Pietro Gaspariego i Benito Mussoliniego (jako penomocnikw
Piusa XI i Wiktora Emanuela III); w skad paktw wchodziy: traktat polityczny (w tym zacznik
dotyczcy kwestii finansowych) oraz konkordat; uregulowane zostay w ten sposb stosunki
kocielne i religijne w pastwie woskim:
przyznanie Stolicy Apostolskiej suwerennoci midzynarodowej oraz peni wadzy i
jurysdykcji na obszarze utworzonego Pastwa Miasta Watykaskiego
uznanie wyznania katolickiego za jedyn religi pastwa
uregulowanie kwestii spaty zobowiza pastwa woskiego wobec Stolicy Apostolskiej
ulgi i przywileje dla woskiego duchowiestwa katolickiego, a take ochrona prawna
Kocioa ze strony pastwa
uznanie cywilnoprawnych skutkw zawarcia maestw kanonicznych; pozostawienie
kwestii stwierdzenia niewanoci maestw do wycznej jurysdykcji kocielnej
obowizek nauki religii w szkoach podstawowych i rednich.
Polityka zagraniczna:
Jednym z gwnych hase, ktre wypchno Mussoliniego do wadzy, byo odbudowanie pozycji
midzynarodowej Woch. Formalnie uznano porzdek powersalski w Europie, ale te uczyniono
zastrzeenie, i w przyszoci Wosi nie bd powica tak wiele za tak niewiele, jak miao to
miejsce w przypadku drugiej wojny wiatowej. W 1923 r. Mussolini popar francusk interwencj w
Zagbiu Ruhry, ale wobec braku francuskiego wsparcia przy okazji incydentu greckiego, nastpio
potem zblienie wosko-brytyjskie, uwieczone traktatem z 1925 r.
1923 tzw. incydent grecki, bdcy dla Mussoliniego swoistym testem na to, jak dalece pastwa
zachodnie s w stanie zaakceptowa woskie plany mocarstwowe; po zamordowaniu woskiego
ambasadora w Grecji (27 sierpnia), Wochy skieroway pod adresem tego pastwa ultimatum,
domagajc si m.in. kary mierci dla winowajcw i wysokiego odszkodowania; po odrzuceniu
da, woska marynarka zaja greck wysp Korfu (31 sierpnia/1 wrzenia), ale okupacja zostaa
przerwana po czterech tygodniach z powodu sprzeciwu Brytyjczykw; ostatecznie Grecy zoyli
przeprosiny i zapacili odszkodowanie w danej wczeniej kwocie.
Gwnym obszarem zainteresowania Woch byy Bakany, zwaszcza pozyskanie Fiume, uzyskanie
wpyww w Albanii, a w dalszej perspektywie take w Dalmacji. Wosi nieprzychylnie patrzyli
na dziaania Francji w tym regionie, zwaszcza sojusz z Jugosawi i projekt tzw. maej ententy,
mogcy uniemoliwi realizacj woskich planw mocarstwowych.
1924 zawarcie porozumienia z Jugosawi w sprawie podziau Wolnego Miasta Fiume; podzia
ten by korzystny dla Woch, bowiem to im przypado samo miasto.
1926 i 1927 traktaty zawarte przez Wochy z Albani, ktre de facto czyniy to drugie pastwo
woskim protektoratem.
Fundamenty praktyki pastwa faszystowskiego (1925-1929):
wszechmoc pastwa
koncentracja caej wadzy w rkach Mussoliniego, jako szefa rzdu i zarazem wodza (Duce)
faszyzmu.

Lata 30. przyniosy rozbudow pastwa faszystowskiego w kierunkach okrelonych w drugiej

poowie lat 20. Cech charakterystyczn kolejnej okresu bya centralizacja i uniformizacja
wszystkich dziedzin ycia (polityka, prawo, gospodarka, kultura).

Instytucje pastwa faszystowskiego:

Duce uosabia i legitymizowa rewolucj faszystowsk; lata 30. przyniosy dalsz

koncentracj urzdw i godnoci w rkach Mussoliniego, ktry by zarazem: premierem,
ministrem spraw wewntrznych, ministrem spraw zagranicznych (1932-1936), ministrem
wojny, przewodniczcym Wielkiej Rady Faszystowskiej, przewodniczcym Narodowej
Rady Korporacji; w mniej formalny sposb kierowa take wieloma innymi centralnymi
organami pastwa, a take patronowa olbrzymim akcjom spoecznym;
Narodowa Partia Faszystowska (PNF) okrelona wprost ochotnicz milicj cywiln,
suc Duce i pastwu faszystowskiemu; nowy statut PNF z 1932 r. faktycznie wmontowa
j w struktur pastwa, ktre stao si hierarchiczn piramid, za piastunami organw
pastwowych (centralnych i terenowych) byli czonkowie partii waciwego szczebla;
sprawowanie funkcji partyjnych byo wic poczone wykonywaniem wadzy w pastwie;
zadaniem partii byo wychowywanie spoeczestwa i pobudza do dziaania na rzecz
pastwa; 1937 r. PNF liczya 2,2 mln czonkw, a organizacje modzieowe, bdce jej
przybudwkami 7,4 mln.
Narodowa Rada Korporacji gruntownie zreformowana w 1930 r., odkd staa si
kluczow instytucj pastwa (a nie tylko ciaem doradczym rzdu); jej zadaniem byo
planowanie gospodarcze, obejmujce wszystkie siy pastwa i realizujce przy tym cele
polityczne; przewodniczcym Rady by sam Duce, za w jej skad wchodzili czonkowie
partii i urzdnicy pastwowi, jak rwnie przedstawiciele przedsibiorcw i pracownikw;
korporacje miay stanowi instrument realizacji polityki gospodarczej i socjalnej
pastwa, gwarantujc zarwno pene wykorzystanie potencjau wytwrczego, jak i
zapewniajc ad spoeczny; korporacjonizm za, jako doktryna przeamujca wady
kapitalizmu i socjalizmu, wcielany mia by przez monoparti (zapewnia wspln wiar i
dyscyplin polityczna), rzdzc pastwem totalitarnym (scala, przemienia i potguje
energi spoeczn), opierajc si na wysokim idealizmie obywateli; korporacje byy
tworzone dla poszczeglnych gazi gospodarki narodowej i posiaday kompetencje
normatywne, rozjemcze, doradcze i opiniodawcze; przez to korporacje reguloway kwestie
zbiorowego prawa pracy, ustalay taryfy pac i cen za usugi i towary, a take zaatwiay
polubownie spory o prac; ustaw z 1934 r. powoane zostay 22 korporacje;
Izba Zwizkw Faszystowskich i Korporacji utworzona ostatecznie w styczniu 1939 r.,
zastpia Izb Deputowanych (nisza izba parlamentu) jako ciao przedstawicielskie i
ustawodawcze; w jej skad wchodzili przedstawiciele Narodowej Rady Korporacji
(zdecydowana wikszo Izby), a take czonkowie PNF i Wielkiej Rady Faszystowskiej.

Stosunki z Kocioem krtko po zawarciu paktw lateraskich (1929) dawny spr ody, a jego
zarzewiem staa si dziaalno Akcji Katolickiej we Woszech; wadze faszystowskie zlikwidoway
niektre koa organizacji i represjonoway cz dziaaczy, jednake kroki te nie byy motywowane
chci walki z religi, a wzgldami politycznymi; w 1931 r. papie Pius XI wyda encyklik Noi
abbiamo bisogno, w ktrej potpi niektre dziaania pastwa faszystowskiego, w tym zwaszcza
ograniczanie swobody dziaalnoci Akcji Katolickiej; porednikiem w procesie zaagodzenia sporu
sta si jezuita Pietro Tacchi-Venturi, za osignite porozumienie, na mocy ktrego Akcja miaa
wycofa si z dziaalnoci spoecznej, ograniczajc swoj aktywno do sfery wycznie religijnej;
ponowny spr pomidzy Kocioem a pastwem wybuch w 1938 r. po wydaniu przez rzd ustaw o
charakterze rasistowskim.

Kwestia antysemityzmu doktryna woskiego faszyzmu bya wolna od nawiza do rasy

i krwi, a niemiecki nazizm bywa niekiedy wprost wymiewany w prasie faszystowskiej ze wzgldu
na prymitywizm; sytuacja zacza si zmienia w drugiej poowie lat 30. wraz ze zblieniem
politycznym Rzymu i Berlina; od 1936 r. w prasie woskiej zaczy pojawia si antyydowskie
treci, za dwa lata pniej rozkrcono ju ca pastwow machin propagandy, wymierzon
w mniejszo ydowsk; w tym samym 1938 r. grupa woskich uczonych przedstawia manifest
rasy, ktry eksponowa kwestie biologiczne i jednoczenie kwalifikowa Wochw do rasy
aryjskiej; take w 1938 r. wydano wymierzone w ydw dekrety, na mocy ktrych ci byli usuwani
ze szk, urzdw i wojska.
Polityka spoeczna dono do wzrostu demograficznego w kraju, objto opiek matki i dzieci,
dbano o rozwj moralny i intelektualny spoeczestwa (zwaszcza modziey), a take rozwj
fizyczny, podejmowano dziaania dla organizowania ludziom czasu wolnego i wypoczynku.

Polityka zagraniczna Woch:

Dino Grandi minister spraw zagranicznych w latach 1929-1932, na tle elity

faszystowskiej prezentowa prozachodni postaw, by take zwolennikiem systemu Ligi
Narodw; w tym okresie Wochy realizoway polityk maej rwnowagi
(zapocztkowan w latach 20.), polegajc na budowaniu porozumie regionalnych
pomidzy najwikszymi pastwami Europy kosztem interesw sabszych pastw oraz
wykluczeniu ze wspdecydowania o sprawach europejskich przez USA, ZSRR i Japoni; w
obrbie tej koncepcji miecio si wspieranie umiarkowanego rewizjonizmu, jeeli takie
dziaania skutkowayby wzrostem wpyww woskich (szczeglnie chodzio o basen Morza
rdziemnego, region naddunajski i Bakany);
Benito Mussolini w latach 1932-1936 bezporednio peni funkcj ministra spraw
zagranicznych, odpowiada za nadanie wikszej aktywnoci (i zarazem agresji) woskiej
polityce zagranicznej.

Przesanki polityki zagranicznej Mussoliniego:

imperializm wpisany w doktryn faszyzmu, celem aktywnoci midzynarodowej miaa
by budowa wielkiego imperium faszystowskiego, wskrzeszajcego tradycje staroytnego
Rzymu
odcignicie uwagi od spraw wewntrznych skupienie uwagi ludnoci na sprawach
zagranicznych w pewnym stopniu rozadowywao napicia wynikajce z problemw
ekonomicznych i rozgrywek na szczytach wadzy
wzrost wpyww faszyzmu w Europie to przekonanie Mussolini opiera m.in. na sukcesie
narodowych socjalistw w Niemczech.
Relacje Mussolini-Hitler:
stosunek Duce do nazizmu by ambiwalentny z jednej strony traktowa wydarzenia w
Niemczech jako oznak wzrostu wpyww faszyzmu w Europie, z drugiej za pogardza
samym Hitlerem i jego ideologi (parodia faszyzmu);
obawa przed imperializmem niemieckim cz obszaru zainteresowa Niemiec bya
zbiena z imperialnymi celami Woch (Bakany, region naddunajski);
Niemcy jako potencjalny sojusznik porozumienie pastw mogo zrwnoway si sojuszu
brytyjsko-francuskiego, std gesty Mussoliniego w postaci m.in. poparcia niemieckiego
rwnouprawnienia w dziedzinie zbroje;
1934 w obliczu deklarowanej wprost przez Hitlera chci wczenia Austrii do III Rzeszy,
17 marca w Rzymie zawarto porozumienie pomidzy Wochami, Austri i Wgrami dla
utrzymania status quo w regionie; dalekosinym celem Mussoliniego bya budowa
konfederacji pastw naddunajskich pod woskim przywdztwem, w zwizku z czym Duce

utrzymywa dobre stosunki z Engelbertem Dolfussem; po zamordowaniu austriackiego

kanclerza przez nazistw, Mussolini podj decyzj o koncentracji swoich wojsk przy
granicy z Austri, co zatrzymao bezporedni inwazj wojsk niemieckich na Wiede
Pakt czterech propozycja Mussoliniego, zgodnie z ktr Wochy, Wielka Brytania, Francja
i Niemcy miayby zawrze porozumienie celem wspdecydowania o najwaniejszych problemach
Europy i reszty wiata; wstpny projekt zawiera daleko idce propozycje:
moliwo pokojowych rewizji postanowie ukadw pokojowych koczcych I wojn
wiatow;
rwnouprawnienie Niemiec w dziedzinie zbroje;
Samo pojawienie si Woch w takim pakcie wiadczyoby o uznaniu tego pastwa za mocarstwo
rwne Wielkiej Brytanii i Francji, za denia Niemiec do rewizji traktatu wersalskiego miayby
odcign je od penetrowania politycznego Bakanw i regionu naddunajskiego. Paktowi
sprzeciwia si gwatownie Polska, kraje maej ententy, a w kocu Francja.
1933, 7 czerwca podpisanie w Rzymie wstpnego paktu pomidzy czterema mocarstwami, ktry
jednak znaczco odbiega od wczeniejszej woskiej propozycji; nawet i w tej zagodzonejwersji
pakt zosta potem odrzucony przez parlament francuski w drodze odmowy ratyfikacji.
1933, wrzesie pakt pomidzy Wochami i Zwizkiem Radzieckim o przyjani, neutralnoci
i nieagresji; poprzedzony zosta zawartym cztery miesice wczeniej porozumieniem
gospodarczym, za dobra wsppraca pomidzy pastwami zostaa zerwana po ataku Woch na
Etiopi w 1935 r.
Eksport rewolucji faszystowskiej w latach 30. pastwo woskie zaczo mocniej wspiera
ruchy polityczne w innych krajach, ktre odwoyway si do podobnych zaoe jak faszyzm; temu
celowi suy propagandowy periodyk Ottobre, specjalny orodek badawczy w Mediolanie,
a take organizowane cyklicznie w Szwajcarii konferencje midzynarodowe.
Zwrot prozachodni Mussoliniego (1935-1936) by bezporednim nastpstwem wydarze w
Austrii w 1934 r.; Duce zda sobie spraw z niemoliwoci pogodzenia swoich imperialnych
planw z zamierzeniami przywdcy III Rzeszy:
1935, 7 stycznia porozumienia zawarte w Rzymie pomidzy Wochami a Francj
(podpisane przez Mussoliniego i Pierre'a Lavala); obejmoway obustronne deklaracje
wsppracy, ochron nienaruszalnoci granic w regionie naddunajskim, a take korekt
wosko-francuskiej granicy w Afryce (m.in. Wochy otrzymay obszary przy granicy Libii
i Somalii francuskiej); Laval zoy take tajne owiadczenie o daniu Wochom wolnej rki
w Abisynii, tym samym akceptujc woskie plany aneksjonistyczne;
1935, 11-14 kwietnia konferencja w Stresy z udziaem Woch, Wielkiej Brytanii
i Francji; celem spotkania miao by ustalenie wsplnego stanowiska wobec amania przez
Niemcy klauzul wojskowych traktatu wersalskiego; porozumienie nie zawierao
postanowie co do konkretnych rodkw, jakie miayby zosta podjte w przyszoci
w obliczu podobnych dziaa Hitlera, a chodzio raczej o przedstawienie wsplnego frontu
przeciwko agresywnej polityce III Rzeszy (tzw. Front Stresy).
Agresja na Abisyni:
woskie posiadoci kolonialne w Afryce obejmoway Erytre i Somali woskie, za podbj
Etiopii pozwoliby poczy te obszary; plany ataku na to niezalene pastwo powzito w

1932 r., a dwa lata pniej ruszyy przygotowania; zaangaowanie Woch w regionie
naddunajskim w 1934 r. spowodowao jednak odoenie akcji;
1934, 5 grudnia incydent w niewielkiej oazie przy granicy Etiopii i woskiej czci
Somali; stanowio to pretekst dla Mussoliniego do wszczcia wojny; Etiopia dya do
zaatwienia sprawy w Lidze Narodw, za Wochom udao si przeforsowa procedur
rozstrzygnicie konfliktu na drodze porozumienia dwustronnego; w tym samym czasie
Wosi koncentrowali bardzo due siy (onierze i sprzt) w swoich posiadociach w
Afryce, przygotowujc si do wojny; od zamiaru napaci na Etiopi prbowaa odwie
Mussoliniego Wielka Brytania, oferujc nawet koncesje na rzecz Woch w Brytyjskiej
Afryce Wschodniej;
1935, 3 padziernika wkroczenie wojsk woskich pod dowdztwem gen. Emilio
De Bono do Etiopii bez formalnego wypowiedzenia wojny; Wosi posiadali ogromn
przewag techniczn (samoloty, czogi, armaty, cikie i lekkie karabiny maszynowe), za
napadnici tubylcy dysponowali niewielkimi zapasami broni palnej, a ich gwnym orem
byy uki i dzidy; Wosi szybko zdobyli kluczowe punkty terytorium przeciwnika, po czym
zatrzymano ofensyw; gen. De Bono na stanowisku gwnodowodzcego zastpi marsz.
Pietro Badoglio, ktry take wstrzymywa si z dalszymi dziaaniami;
Wochy zostay uznane za agresora przez Lig Narodw w dniu 7 padziernika, a cztery
dni pniej naoone sankcje na to pastwo; obejmoway one wstrzymanie kredytw
midzynarodowych oraz zakazy handlowe (ktre jednak nie obejmoway kluczowych
surowcw, jak stal, wgiel i ropa); faszystowska wadze rozptay histeryczn kampani
przeciw sankcjom, w ramach ktrej wskazywano, e Liga Narodw stana przeciwko
narodowi poetw, artystw, eglarzy... w obronie kraju bez kultury;
1936, 31 marca - 4 kwietnia kluczowa bitwa nad jeziorem Ascionghi, ktrej wygranie
otworzyo Wochom drog do stolicy Etiopii; najedcy wznowili swoj kampani w lutym
po kilku miesicach przestoju, za wyej wspomniana bitwa stanowia jej zwieczenie;
cesarz Etiopii Hajle Selasje opuci swj kraj 2 maja dziki pomocy Brytyjczykw;
1936, 5 maja triumfalny wjazd marsz. Badoglio do Addis Adeby, stolicy Etiopii; tego
samego dnia w Rzymie Mussolini ogosi powstanie Drugiego Imperium Rzymskiego;
1936, 9 maja dekret wczajcy Etiopi w skad Krlestwa Woch i przyznajcy krlowi
woskiemu tytu cesarza Etiopii;
1936, 1 czerwca poczenie obszarw Etiopii, Erytrei i Somali woskiego we Wosk
Afryk Wschodni;
wkrtce potem Wochy notyfikoway Lidze Narodw swoje stanowisko w sprawie konfliktu
w Etiopii, za Liga w niedugim czasie odwoaa sankcje.

Zwrot proniemiecki Mussoliniego:

sankcje ekonomiczne po agresji na Etiopi przekreliy Front Stresy
zacienienie relacji z Grecj i Turcj przez Francj i Wielk Brytani byo sygnaem dla
Mussoliniego, e mocarstwa zachodnie nie zaakceptuj dalszych imperialnych posuni
Woch, za dla Duce aneksja Etiopii stanowia jedynie wstp do dalszych podbojw.
1936, lipiec zgoda Mussoliniego na ukad niemiecko-autriacki, ktry de facto odbiera Austrii
moliwo prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej.
1936 wsplne zaangaowanie Woch i Niemiec po stronie gen. Franco w hiszpaskiej wojnie
domowej.
1936, 23-28 padziernika wizyta woskiego ministra sprawa zagranicznych, Galeazzo Ciano
w Berlinie, zakoczona podpisaniem szeregu porozumie: o oglnej wsppracy ekonomicznej
oraz o wspdziaaniu w regionie naddunajskim, a take wobec Hiszpanii i Zwizku Radzieckiego;

w przemwieniu z dnia 1 listopada Mussolini uy okrelenia o Berlin-Rzym; sam Duce

traktowa to porozumienie (nie bdce jeszcze formalnym sojuszem) jako rodek nacisku na Francj
i Wielk Brytani; w styczniu 1937 r. Wochy zawary porozumienie z Brytyjczykami o zachowaniu
status quo w basenie Morza rdziemnego, za marcu ukady polityczny i ekonomiczny z
Jugosawi.
1937, 6 listopada przystpienie przez Wochy do paktu antykominternowskiego, tworzonego
przez Niemcy i Japoni; oznaczao zacienienie wsppracy z Niemcami.
1937, 11 grudnia wystpienie przez Wochy z Ligi Narodw.
1938, marzec akceptacja Woch dla anschlussu Austrii do III Rzeszy.
Dylematy woskiej polityki zagranicznej wyrane zblienie Mussoliniego z Hitlerem nie byo
dobrze widziane przez cz faszystowskiej elity; pomimo pozyskania potnego partnera,
wsppraca z Niemcami pchaa Wochy w konflikt wiatowy, na ktry pastwo z Pwyspu
Apeniskiego, zdaniem czci politykw i wojskowych, nie byo przygotowane; std te
wykonywano pewne ruchy sygnalizujce elastyczno Woch w polityce midzynarodowej:
1938, kwiecie tzw. pakt wielkanocny pomidzy Wochami a Wielk Brytani o dobrych
stosunkach pomidzy tymi pastwami.
1938, wrzesie zdystansowana postawa Woch wobec agresji Niemiec na
Czechosowacj; woska dyplomacja nie popara w peni de Hitlera;
1939, maj w rozmowach poprzedzajcych zawarcie sojuszu, Ciano zakomunikowa
swojemu niemieckiemu odpowiednikowi, e Wochy potrzebuj trzech lat pokoju.
1939, kwiecie aneksja Albanii, ktra staa si prowincj wosk.
1939, 22 maja podpisanie tzw. paktu stalowego w Berlinie przez Galeazzo Ciano i Joachima
von Ribbentropa; by to formalny sojusz polityczno-wojskowy, zawarty na 10 lat, przewidujcy
m.in. wzajemn pomoc na wypadek zagroenia interesw jednej ze stron.

Hiszpania
1876 wprowadzenie liberalnej konstytucji, w myl ktrej Hiszpania bya monarchi
parlamentarn.
1902 objcie tronu przez 16-letniego Alfonsa XIII (wczeniej regentk bya jego matka, Maria
Krystyna).
Regionalizmy szczeglne znaczenie miay ruchy autonomistw z Katalonii i Kraju Baskw, silne
przez cay XIX wiek; o ile wczeniej wystpoway one w obronie tradycyjnych swobd, tak na
przeomie stuleci przeksztaciy si ruchy separatystyczne, dce do uzyskania moliwie
najwikszej niezalenoci od madryckiego centrum; znaczenia tym tendencjom nadawa fakt, e
byy to najbogatsze regiony Hiszpanii.
Ruchy rewolucyjne specyfik Hiszpanii byo due znaczenie anarchistw, stosujcych metody
terrorystyczne (nieudane zamachy: w 1906 na krla Alfonsa XIII, 1912 na premiera Jose
Canalejasa); w 1909 r. anarchici przewodzili strajkom skierowanym przeciwko hiszpaskiej
interwencji w Maroku, a siy rzdowe (premier: Antonio Maura) w odpowiedzi zastosoway
brutalne represje (w ich wyniku skazany na mier zosta m.in. Francisco Ferrer, twrca Szkoy
Nowoczesnej i koncepcji edukacji laickiej); rok po tych wydarzeniach premier Maura ustpi ze
stanowiska.
1910 przyjcie ustawy, forsowanej przez premiera Jose Canalejasa, wymierzonej w
zgromadzenia zakonne; spowodowao to zerwanie stosunkw dyplomatycznych ze Stolic
Apostolsk, wznowionych w 1912 r. po odstpieniu przez rzd od antyklerykalnej polityki.

Kolonie hiszpaskie:
1898 wojna ze Stanami Zjednoczonymi, w wyniku ktrej Hiszpania utracia: Kub, Puerto Rico,
Filipiny i Guam; na skutek wojny Kuba uzyskaa czciow niepodlego, ale ju 1901 r.
Amerykanie narzucili Kubaczykom tzw. poprawk Platta (pozwalaa Amerykanom zbrojnie
interweniowa na wyspie, gdy zagroony zostaby interes ich pastwa), a w 1902 r. wymusili
oddanie czci terytorium na budow bazy amerykaskiej marynarki (Zatoka Guantanamo).
1899 Hiszpania sprzedaje Niemcom Wyspy Karoliskie, Wyspy Mariaskie i Palaos.
Pozostae posiadoci: Sahara Zachodnia (Rio de Oro), Wyspy Po, Gwinea Rwnikowa (Rio
Muni).
Hiszpanom udao si za to uzyska kontrol nad czci wybrzea Maroka, na mocy ustale
konferencji w Algeciras w 1906 r., potwierdzonych 1912 r.
1919 pocztek hiszpaskiej ofensywy przeciwko jednemu z plemion berberyjskich; formalnie
Hiszpanie wadali pnocn czci Maroka, ale faktycznie kontrolowali jedynie ok. 70 km pas
ziemi u samego wybrzea; dalej znajdoway si gry Rifu, zamieszkiwane przez plemiona
berberyjskie nie zamierzajce podporzdkowa si wadzy kolonialnej; operacja wojskowa miaa na

celu zaprowadzenie hiszpaskiej administracji w tym regionie.

Do kwietnia 1921 r. Hiszpanie odnosili sukcesy, jednak wwczas na czele autochtonw stan
wdz jednego z plemion, Abd el-Krim, ktry zdoa zjednoczy Berberw w walce przeciwko
wojskom kolonialnym. W lipcu 1921 r. doszcztnie rozbi on siy hiszpaskie pod dowdztwem
gen. Manuela Fernandeza Silvestre, a we wrzeniu 1921 r. proklamowana zostaa niepodlega
Republika Rifu, ktrej prezydentem zosta sm Abd el-Krim.
Hiszpanie odzyskali kontrol nad pnocnym Marokiem dopiero w 1926 r. po skutecznej ofensywie,
rozpocztej rok wczeniej, przeprowadzonej wraz z Francuzami

***
Okres I wojny wiatowej by czasem dobrej koniunktury gospodarczej w Hiszpanii, ktra
zachowaa neutralno i handlowaa z obydwiema stronami konfliktu. Zakoczenie wojny
oznaczao wyhamowanie gospodarki i pocztek kryzysu, szczeglnie widocznego w przemyle.
Drastycznie wzroso bezrobocie i nastpia radykalizacja nastrojw. Na czele protestw czsto stali
anarchici, cho wewntrzn konkurencj w obozie wywrotowym stanowia dla nich powstaa w
1921 r. partia komunistyczna.
Upokarzajca klska w Maroku dodatkowo podwaya autorytet Alfonsa XIII, ktry zosta uznany
za gwnego winowajc przegranej (wynikao to m.in. z raportu specjalnej komisji sejmowej).
Dodatkowo wzmaga si separatyzm w Katalonii, Kraju Baskw i Galicji, a take buntoway si
niektre garnizony wojskowe.
1923, 13-14 wrzenia wojskowy zamach stanu, przeprowadzony przez gen. Miguela Primo de
River na polecenie krla Alfonsa XIII; rozpocz si okres 7-letniej dyktatury, a wadza skupia si
w dyrektoriacie rzdzcym (do 1925 r. skadajcym si wycznie z wojskowych); wyrane byy
inspiracje rozwizaniami wprowadzanymi we Woszech:
zawieszenie konstytucji z 1876 r., cofnicie gwarancji swobd i wolnoci obywatelskich
rozwizanie parlamentu
wprowadzenie cenzury
delegalizacja partii politycznych i zwizkw zawodowych
utworzenie w 1925 r. monopartii o nazwie Unia Patriotyczna, odwoujcej si hase kraju,
religii i monarchii
nacjonalizm gospodarczy, zakadajcy aktywno pastwa w gospodarce (tworzenie
monopoli pastwowych, inwestycje i roboty publiczne, etc.); pocztkowo przyczynio si to
do oywienia w gospodarce, ale sytuacja szybko znw si pogorszya.
1930, 18 stycznia odwoanie gen. Primo de Rivery przez krla Alfonsa XIII; przyczyn tego
bya ogromna niech, jak wywoywaa jego osoba w spoeczestwie, co grozio wybuchem
radykalizmu.
Nadzieje naprawy sytuacji politycznej, spoecznej i ekonomicznej, wizane z dyktatur gen. Primo
de Rivery, okazay si ponne. Sytuacja gospodarcza kraju jeszcze si pogorszya, co wynikao m.in.
z nieudolnego naladowania woskich wzorw korporacjonistycznych. Nastpc Primo de Rivery
zosta zaufany mu gen. Dmaso Berenguer, ktry by jednak zwolennikiem liberalizacji kursu
politycznego (m.in. zniesiono rozporzdzenia wyjtkowe). Sytuacja polityczna nie poprawia si, a
wskutek narastania oporu, take w armii, gen. Berenguer poda si do dymisji 14 lutego 1931 r.
Jego nastpc zosta gen. Juan Aznar.

1930, 17 sierpnia tzw. pakt z San Sebastian, zawarty przez polityczne ugrupowania
antymonarchistyczne, ktrego celem byo wprowadzenie ustroju republikaskiego.
Jesieni 1930 r. doszo do kolejnych wystpie spoecznych wymierzonych w rzd, za w grudniu
zbuntoway si zaogi w trzech garnizonach. Ruchawki te miay oblicze republikaskie. Bunty
zostay stumione.
1931, 12 kwietnia zarzdzone przez adm. Aznara wybory municypalne; dotd nie miay one w
Hiszpanii wikszego znaczenia politycznego, ale w zaistniaych okolicznociach stay si de facto
plebiscytem nad monarchi (wbrew intencjom Aznara, ktry poprzez wybory chcia przywrci
autorytet wadzy); zakoczyy si miadcym zwycistwem ugrupowa republikaskich
(wygray w 46 z 50 okrgw).
1931, 14 kwietnia krl Alfons XIII zostaje zmuszony do opuszczenia kraju, a opozycja
dokonuje proklamacji republiki; tym razem zmiana ustroju nastpia bez przewrotu wojskowego
(pronunciamiento); premierem rzdu tymczasowego zosta Niceto Alcal Zamora.
1931, 28 czerwca wybory do konstytuanty, zakoczone triumfem lewicy; prace nad ustaw
zasadnicz przebiegay nie bez problemw, a w ich trakcie poda si dymisji Zamora, protestujc
przeciwko forsowaniu rozwiza w duchu agresywnego laicyzmu; nowym premierem zosta
Manuel Azaa.
1931, 9 grudnia przyjcie nowej konstytucji Hiszpanii; pastwo ogoszono demokratyczn
republik pracujcych wszystkich klas, a rdem wadzy mia by nard; zadeklarowano laicko
pastwa, a take jego unitarny charakter (przy zachowaniu moliwoci tworzenia regionw
autonomicznych); pierwszym prezydentem prezydentem republiki wybrano Niceto Alcal
Zamor.
Reformy w pierwszym okresie republiki (1931-1933):
walka z Kocioem przyjcie rozwiza wzorowanych na francuskich, w tym pozbawienie
Kocioa tradycyjnych uprawnie;
budowa wieckiego systemu owiaty;
reorganizacja armii, poczona z usuniciem wielu wyszych oficerw (wojsko postrzegano
jako ostoj monarchizmu);
reforma rolna wywaszczenie bez odszkodowania dbr krlewskich, a take za
odszkodowaniem w granicach 5-20% wartoci majtkw przekraczajcych maksimum
rolno-spoeczne; chopi obdarowani ziemi zobowizani byli do pacenia niewielkiego
czynszu na rzecz pastwa; reforma obja 14 prowincji centralnej i poudniowej Hiszpanii.
Ksztat reformy rolnej nie speni oczekiwa chopw, ktrzy wzniecali bunty. Podobne zajcia
miay miejsce take wrd robotnikw przemysowych.
1932, sierpie bunt konserwatywnych wojskowych w Sewilli przeciwko obecnym wadzom
republiki (ale nie przeciwko samej republice), ktremu przewodzi gen. Jose Sanjurjo
(sanjurjada); akcja nie przyniosa powodzenia, a gen. Sanjurjo zosta skazany na mier, ktr to
kar zamieniono na doywocie.
1933, 19 listopada pierwsze wybory do Kortezw przeprowadzone wedug zasad nowej
konstytucji; wygraa je prawica (207 mandatw), dystansujc ugrupowania centrowe (170)
i lewicowe (96); liderem parlamentarnej prawicy by Jos Maria Gil Robles, za premierem

w styczniu kolejnego zosta Alejandro Lerroux; jednym z pierwszych posuni nowego rzdu byo
wydanie amnestii, ktra obja m.in. gen. Berenguera, a dotyczy miaa rwnie gen. Sanjurjo i
innych spiskowcw z 1932 r.; temu sprzeciwi si prezydent Zamora, a konflikt na tym tle
z premierem doprowadzi do ustpienia Lerroux.
Kryzys polityczny stale nasila si, bunty spoeczne doprowadziy m.in. do krwawego stumienia
rozruchw w Asturii w 1934 r. (ok. 2 tys. zabitych). Otoczenie Gila Roblesa podejrzewano
o przygotowywanie zamachu stanu, a kolejne przesilenie rzdowe, zwizane m.in. z afer
finansow, doprowadzio do przedwczesnych wyborw w 1936 r.
1936, 16 lutego wybory do Kortezw, zakoczone zwycistwem Frontu Ludowego, tworzonego
przez republikanw, radykaw, socjalistw, anarchistw i komunistw; FP zdoby 265 mandatw,
centrum 64, prawica 144; krtko po wyborach usunito Zamor z penionej funkcji, za nowym
prezydentem zosta Manuel Azaa, przywdca lewicy republikaskiej.
Przyczyny wojny domowej:
umiarkowani republikanie, ktrzy dominowali w nowym rzdzie, nie byli w stanie
zapanowa nad coraz gorsz sytuacj w kraju;
dalsze reformy spoeczno-ekonomiczne wywoujce wcieko prawicy;
niszczenie kociow i obiektw kultu przez anarchistw, ktrzy podnieceni antyklerykaln
polityk rzdu przeszli do akcji bezporedniej;
samowolne obejmowanie ziemi przez chopw, ktrzy nie chcieli czeka na dziaania rzdu
w tym zakresie.

Wojna domowa:
Bunt w wojsku nastpi wiosn 1936 r., a przewodzi mu przebywajcy wczeniej w Portugalii
gen. Jos Sanjurjo oraz gen. Emilio Mola, dowdca garnizonu w Pampelunie; wkrtce doczy
do nich gen. Francisco Franco, dowodzcy niewielkim garnizonem na Teneryfie, ale po
wypowiedzeniu posuszestwa rzdowi przez oddziay w Maroku (17 lipca), gen. Franco obj nad
nimi dowodzenie; dzie ten jest uznawany za pocztek wojny domowej.
Dziki pomocy Niemiec i Woch, oddziay gen. Franco zostay przerzucone z Maroka do Hiszpanii,
gdzie temu dowdcy podporzdkowaa si wikszo jednostek wojskowych w kraju, za od
pnocy do ataku przystpi gen. Mola.
Wsparcie midzynarodowe:
republikanie gwnie ze strony Zwizku Radzieckiego, w postaci dostaw sprztu
wojskowego oraz wysyania ochotnikw i instruktorw; do walk przyczali si ochotnicy z
wielu krajw w ramach tzw. brygad midzynarodowych, liczcych w sumie 32-37 tys.
osb;
nacjonalici pomoc ze strony Woch 150-200 tys. onierzy, Niemiec (ok. 50 tys.)
i Portugalii (ok. 15 tys.) i ochotnikw z innych krajw (ok. 5 tys.).
1936, 13 sierpnia poczenie oddziaw gen. Franco i gen. Moli w miecie Talavera de la Reina,
ok. 100 km od Madrytu; szturm na stolic ruszy we wrzeniu, ale po trzech miesicach zosta
odparty, przy udziale m.in. milicji ludowej.
Rok 1937 r. przynis znaczce sukcesy siom republikaskim, ale w kolejnym nacjonalici
przeprowadzili skuteczn kontrofensyw. W styczniu 1939 r. oddziay gen. Franco zdobyy

Barcelon, a miesic pniej ca Kataloni. Generalissimus nie zamierza podejmowa adnych

targw z przeciwnikami, dc do cakowitego zwycistwa.
1939, 28 marca wkroczenie si frankistowskich do Madrytu.
1939, 1 kwietnia ogoszenia przez gen. Franco oficjalnego zakoczenia wojny; jej skutkiem bya
mier ok. 1 mln osb oraz doszcztne wyniszczenie kraju; na emigracj udao si ponad 400 tys.
Hiszpanw.
Junta Obrony Narodowej powstaa w kocu lipca 1936 r. z inicjatywy gen. Moli, na jej czele
stan gen. Manuel Cabanellas; w kocu wrzenia przekazaa ona naczelne dowdztwo nad
wojskiem oraz kierownictwo rzdu w rce gen. Franco.
Junta Techniczna Pastwa powoana przez gen. Franco 1 padziernika 1936 r., stanowia ciao
o charakterze quasi-rzdu; w styczniu 1938 r. zniesiona i zastpiona Rad Ministrw.
Hiszpaska Falanga Tradycjonalistyczna (FET) powoana w kwietniu 1937 r., posiadaa
wyczno na dziaalno polityczn w kraju.
Karta Pracy wydana przez rzd frankistowski w marcu 1938 r., okrelaa podstawy spoecznoekonomiczne pastwa hiszpaskiego.
1939, 27 lutego uznanie rzdu gen. Franco przez Wielk Brytani, Francj i Wochy, przy
jednoczesnym zerwaniu przez te pastwa stosunkw dyplomatycznych z rzdem republikaskim.
1939, 8 sierpnia ustawa okrelajca podstawy ustrojowe pastwa, powtarzajca w gwnej
mierze rozwizania przyjte w czasie trwania wojny domowej; Hiszpania przybraa ustrj
autorytarny pod wodz Caudillo, gen. Franco; ksztat ideowy i cele polityczne wyznaczane byy
przez FET.

Portugalia
1822 wprowadzenie liberalnej konstytucji; w XIX wieku wadza w pastwie sprawowana bya w
myl zasady rotatywnoci, tj. cyklicznej wymiany sterw rzdu pomidzy odrodzeniowcami i
postpowcami; obz republikaski wzrasta jednak w swojej sile, a wraz z tym zyskiwa na
popularnoci antyklerykalizm; dodatkowym kopotem bya za sytuacja gospodarcza pastwa.
1906 odejcie od polityki rotatywnoci, uznawanej za nieskuteczn i szkodliw dla pastwa; krl
Karol I desygnowa na premiera Joao Franco, ktry wprowadzi porzdek autorytarny.
1908 zamordowanie krla Karola I oraz nastpcy tronu Ludwika Filipa przez republikanw; na
tron wstpi modszy syn poprzedniego monarchy, Manuel II, za premierem zosta adm.
Francisco Ferreira do Amaral, ktry zapowiedzia liberalizacj ustroju i zniesienie restrykcyjnych
zarzdze zwizanych z polityk Franco.
1910, 4 padziernika zamach stanu, ktrego skutkiem byo obalenie monarchii; proklamowanie
Demokratycznej Republiki Portugalii i pozbawienie dynastii Braganzw praw do tronu
portugalskiego; prezydentem tymczasowego rzdu zosta Teofilo Braga; wkrtce potem
zainicjowano polityk antyklerykaln, wymierzon w zakony i zgromadzenia religijne (m.in.
upastwowiono ich majtek), wprowadzono obowizkowe luby cywilne oraz moliwo
rozwodw; w 1911 r. uchwalono ustaw o radykalnym rozdziale pastwa i Kocioa, wzorowanej
na rozwizaniach francuskich z 1905 r.; w 1913 r. zerwano stosunki dyplomatyczne ze Stolic
Apostolsk.
1911 uchwalenie nowej konstytucji Portugalii.
Okres po zakoczeniu I wojny wiatowej cechowaa ogromna niestabilno polityczna, ktrej
przejawem byy nieustanne zmiany gabinetw rzdowych. Do polityki wczya si czynnie take
armia, w ramach ktrej postawy polityczne rwnie byy zrnicowane. W pierwszej poowie lat
dwudziestych dokonano kilku puczw wojskowych, ktre jednak przyniosy tylko krtkotrway
efekt (m.in.: 1921 pucz pk. Coelho, 1922 przewrt dokonany przez gwardi republikask).
1926, 28 maja przewrt wojskowy, na czele ktrego stan gen. Antonio Carmona; przynis
on najbardziej trway efekt, cho nie doprowadzi do uspokojenia spoecznego i nie ugasi w peni
wrzenia w armii; rozwizano parlament i partie polityczne, za sam Carmona skupi w swoich
rkach uprawnienia prezydenta i premiera; funkcj ministra gospodarki peni od 1928 r. Antonio
Salazar, a jego dziaania przyczyniy si do poprawy sytuacji w obszarze, ktrym si zajmowa.
Antonio de Oliveira Salazar profesor ekonomii na Uniwersytecie w Coimbrze, jako minister
gospodarki wdroy now polityk gospodarcz, ktra doprowadzia do naprawy finansw pastwa,
zahamowania inflacji i ograniczenia bezrobocia; przysporzyo mu to duego autorytetu i
popularnoci w spoeczestwie portugalskim; z czasem coraz chtniej odnosi si kwestii stricte
politycznych, postulujc gbok reform konstytucyjn pastwa celem zaprowadzenia porzdku
w kraju; mwi o koniecznoci budowy silnego pastwa, ktre nie miaoby charakteru
totalitarnego, ale zarazem nie byoby uzalenione od skconej, prnej i egoistycznej klasy
politycznej.

Nowe Pastwo (Estado Novo) koncepcja przedstawiana przez Salazara gwnie w latach 19301931, potem wcielona w ycie; pastwo miaoby mie charakter narodowy, zosta oparte o
autorytet, a w swoich dziaaniach wadza ograniczana byaby prawem i moralnoci, zapewniajc
spokj wewntrzny, bezpieczestwo i porzdek; spoeczestwo miao opiera na rodzinach oraz
korporacjach, zrzeszajcych pracodawcw i pracobiorcw, znoszcych przez to walk klas i
umoliwiajcych zgodne wspdziaanie stanw spoecznych.
1932, 5 lipca objcie przez Salazara funkcji premiera, przy zachowaniu teki ministra finansw;
potem Salazar obj rwnie funkcje ministra spraw zagranicznych i ministra wojny (1936); by
take przywdc Unii Narodowej, jedynego legalnie dziaajcego ruchu politycznego.
1933, 18 marca wprowadzenie nowej konstytucji Portugalii, przyjtej w drodze plebiscytu
ludowego, przy miadcej przewadze gosw aprobujcych (ok. 800 tys. wobec ok. 6 tys. gosw
przeciw); Portugalia zostaa proklamowana republik korporacyjn, opart o zasad
suwerennoci narodu, ktry to jednak sprawuje wadz poprzez prezydenta, premiera, rzd
i trybunay; podmiotem praw i obowizkw mogy by: jednostki, rodziny, samorzdy lokalne
i korporacje; faktycznym rdem wadzy by rzd, a stojcy na jego czele premier jedynym
i rzeczywistym zwierzchnikiem narodu; parlament peni funkcj ustawodawcze, ale jedynym
ciaem wyposaonym w tym zakresie by rzd.
Sukcesy Salazara:
rozwj gospodarczy kraju gwnie dziki rozsdnej polityce interwencjonizmu,
zmierzajcej do rozbudowy infrastruktury (transport, szlaki komunikacyjne, energetyka);
ograniczenie bezrobocia dziki programowi robt publicznych w ramach realizacji
inwestycji pastwowych;
bardzo agodne przejcie Portugalii przez wielki kryzys gospodarczy;
zatrzymanie polityki antykocielnej cho w nowej konstytucji pojawi si zapis o rozdziale
Kocioa i pastwa; ostatecznie status Kocioa w Portugalii uregulowa konkordat, zawarty
ze Stolic Apostolsk w 1940 r.
rozwizanie partii politycznych i l masoskich; jedyn legaln struktur bya Unia
Narodowa, ktra posiadaa wyczne prawo zgaszania kandydatw do parlamentu;
reprezentacja spoeczestwa ograniczona zostaa do dziaalnoci korporacji, ktre jednak
ograniczay swoj dziaalno do spraw zawodowych.
1939, grudzie zawarcie Paktu Iberyjskiego z frankistowsk Hiszpani; trzy lata pniej zosta
on przeksztacony w Portugalsko-Hiszpaski Sojusz dla Obrony i Neutralnoci Pwyspu
Iberyjskiego.

Zwizek Sowiecki
1917, 23 lutego (8 marca) pocztek masowych protestw ludnoci Piotrogrodu, spowodowanych
brakami w zaopatrzeniu; dominowali wrd nich strajkujcy robotnicy.
1917, 26/27 lutego (11/12 marca) bunt czci onierzy garnizonu piotrogrodzkiego, wywoany
wczeniejszym rozkazem siowego wygaszenia protestw ludnoci.
1927, 27 lutego (12 marca) powoanie Tymczasowego Komitetu Dumy Pastwowej (TKDP),
co byo odpowiedzi na dekret Mikoaja II o zawieszeniu obrad parlamentu; tego samego dnia
powoana zostaa pierwsza Rada Delegatw Robotniczych (zdominowana przez eserowcw i
mienszewikw).
Tzw. rewolucja lutowa w Piotrogrodzie nie miaa bardzo krwawego przebiegu w cigu kilku dni
w rnych okolicznociach mier ponioso 149 osb, a ok. 1300 zostao rannych.
1917, 1 (14) marca wydany przez Piotrogrodzk RDR rozkaz nr 1, ktry nakazywa tworzenie
komitetw onierskich we wszystkich jednostkach wojskowych oraz przyznawa Radzie prawo
odwoywania wszelkich aktw prawnych wydanych przez rzd; wkrtce sprawio to, e wystpia
faktyczna dwuwadza z udziaem RDR i RT; system rad (sowietw) by stale rozbudowywany,
wskutek czego pn wiosn byo ich ju blisko 800 w caym kraju; pod koniec marca utworzono
Centralny Komitet Wykonawczy, stanowicy zwieczenie systemu sowietw.
1917, 2 (15) marca abdykacja cara Mikoaja II w Pskowie, pod wpywem nalega generaw
niewierzcych ju w moliwo utrzymania dotychczasowego ustroju; Mikoaj II zrzek si tronu na
rzecz swojego brata Michaa Aleksandrowicza, jednake utworzony dzie pniej Rzd
Tymczasowy odmwi uznania dla przekazania korony; w ten sposb Rosja staa si republik;
jednoczenie Mikoaj II wyda rozkaz wstrzymania siowej pacyfikacji Piotrogrodu, a sam, wraz z
rodzin, zosta umieszczony w areszcie domowym w Carskim Siole.
1917, 3 (16) marca powstanie Rzdu Tymczasowego, na czele ktrego stan Gieorgij Lwow;
powoanie RT byo wynikiem ustale poczynionych pomidzy TKDP a RDR, za jednym
postanowie ukadu byo ogoszenie amnestii dla winiw politycznych (ktra potem umoliwia
Leninowi powrt do Rosji); nowy rzd szybko zadeklarowa wol dotrzymania sojuszniczych
zobowiza Rosji i pozostania w toczcej si wojnie, co z kolei spowodowao jego uznanie przez
pastwa ententy; wrd zmian wprowadzonych przez RT byo m.in. zniesienie kary mierci, za
termin wyborw do Konstytuanty ustalono na listopad.
1917, 3 (16) czerwca I Wszechrosyjski Zjazd Delegatw Robotniczych i onierskich (285
eserowcw, 248 mienszewikw i 105 bolszewikw)
1917, 3 (16) kwietnia powrt Lenina do Piotrogrodu i przedstawienie przez niego tzw. tez
kwietniowych; Lenin agitowa za odmow posuszestwa wobec RT i natychmiastowego
przeksztacenia rewolucji buruazyjnej w socjalistyczn; wrd wielu utopijnych tez
stawianych przez Lenina, dwie z nich znalazy szczeglnie przychylny odbir: o potrzebie
natychmiastowego zawarcia pokoju oraz o konfiskacie ziemi obszarniczej; do tego momentu

przebywajcy w Rosji bolszewicy (Kamieniew, Muranow, Stalin) popierali RT.

1917, 3 (16) lipca pocztek demonstracji i zamieszek w Piotrogrodzie, wywoanych wezwaniami
kadetw (wchodzcych w skad RT) do przywrcenia dyscypliny w wojsku i jego oglnej zdolnoci
operacyjnej; protestom przewodzili bolszewicy (m.in. pod hasem Caa wadza w rce rad!);
Lenin nie zdecydowa si na przeksztacenie demonstracji w zamach stanu, co umoliwio
skuteczn kontrakcj ze strony rzdu; sam Lenin zdoa uciec, za kilku czoowych bolszewikw
trafio do aresztu (m.in. Trocki, Kamieniew, unaczarski), z ktrego po kilku tygodniach ich
wypuszczono.
1917, 8 (21) lipca powoanie Aleksandra Kiereskiego na stanowisko premiera RT; otrzyma on
pene poparcie od CKW RDRi; to Kiereski sta za bardzo agodnym potraktowaniem
zatrzymanych bolszewikw, sam bowiem obsesyjnie obawia si bonapartyzmu, tj. wojskowej
kontrrewolucji; Kiereski wkrtce mianowa naczelnym wodzem gen. awra Korniowa, ktrego
wkrtce obsadzi w roli potencjalnego przywdcy przewrotu wojskowego.
1917, koniec sierpnia tzw. pucz Korniowa, ktrego bezporednich przyczyn nie udao si w
peni ustali; z pewnoci Korniow i Kiereski nie darzyli siebie nawzajem zaufaniem, a przyszy
pseudo-zamach mg by wynikiem intrygi osb trzecich; marsz oddziaw Korniowa na
Piotrogrd zosta szybko zatrzymany przez siy rzdowe, za sam genera trafi do aresztu;
wikszo wyszych wojskowych nie popieraa Korniowa, ale jednoczenie stracia jakiekolwiek
zaufanie do RT, przez co w krytycznej chwili (zamach bolszewicki) pozostaa bierna.
Przyczyny sukcesw bolszewikw w 1917 r.:
bardzo zrczna propaganda, trafiajca w nastroje spoeczne, w tym wykorzystanie pienidzy
przyjmowanych od Niemcw na wydawanie wasnej prasy i inne formy agitacji
szybki rozrost Gwardii Czerwonej, zaoonej w marcu 1917 r., bdcej w istocie ramieniem
zbrojnym partii bolszewickiej; po zamachu Korniowa Kiereski wyda decyzj o
uzbrojeniu robotnikw, wskutek czego znaczna cz przekazanych wwczas karabinw
trafia w rce
bardzo agodne traktowanie ekscesw bolszewikw przez RT, bowiem Kiereski bardziej
obawia si prawicowej kontrrewolucji ni zamachu bolszewickiego
tzw. bolszewizacja rad, postpujca od pocztku wrzenia, tj. przejmowanie przez
bolszewikw kierownictwa w radach w najwikszych miastach; na czele rady
piotrogrodzkiej stan Trocki.
Bolszewicy ogosili dat II Zjazdu Delegatw Rad na 25 padziernika (6 listopada). Decyzja ta
zostaa uznana za bezprawn przez eserowcw i mienszewikw, ale w zamierzeniu bolszewikw
zjazd mia zalegalizowa zamach stanu, ktrego zamierzali dokona. 10 (23) padziernika 1917 r.
Komitet Centralny SDPRR(b), gwnie za spraw agitacji Lenina, podj decyzj o szybkim
przeprowadzeniu zamachu stanu (najbardziej oporni byli Kamieniew i Zinowiew). Czynnikiem
przesdzajcym bya ch wykorzystania dobrej dla bolszewikw koniunktury, ktra zapewne
zakoczyaby si wraz z przeprowadzeniem wyborw do Konstytuanty, ktre ujawniyby faktyczn
skal poparcia spoecznego dla tej partii. W dniach 21-22 padziernika (2-3 listopada) bolszewikom
udao si zapewni poparcie czci garnizonu piotrogrodzkiego, a niezdecydowana reakcja
Kiereskiego wzmocnia jedynie ich przekonanie o moliwoci zbrojnego przejcia wadzy.
Koordynatorem dziaa zbrojnych zosta ju wczeniej Lew Trocki.

1917, 24/25 padziernika (5/6 listopada) oddziay Gwardii Czerwonej zajmuj wszystkie
kluczowe obiekty w Piotrogrodzie (mosty, dworce, poczty, banki, centrale telefoniczne), z
wyjtkiem Paacu Zimowego, gdzie znajdowaa si siedziba RT; wikszo obiektw zajto bez
jednego wystrzau, mimo i w garnizonie piotrogrodzkim tylko kilka procent spord 165 tys.
onierzy popierao bolszewikw; wikszo garnizonu pozostaa bierna wobec wydarze;
Kiereski uciek z Piotrogrodu do Pskowa 25 padziernika.
1917, 25/26 padziernika (6/7 listopada) zdobycie praktycznie niebronionego Paacu Zimowego
przez czerwonogwardzistw, wspieranych przez marynarzy kronsztadzkich.
1917, 26/27 padziernika (7/8 listopada) podjcie decyzji przez II Wszechrosyjski Zjazd
Delegatw decyzji o powoaniu Rady Komisarzy Ludowych, penicej funkcj rzdu; dziki
uprzedniemu zmanipulowaniu skadem delegacji rad, bolszewicy posiadali wikszo na Zjedzie,
za eserowcy i mienszewicy opucili obrady (z wyjtkiem tzw. lewicowych eserowcw, ktrzy
poparli bolszewikw); na czele rzdu stan Wodzimierz Lenin, za sprawy zagraniczne
odpowiada Lew Trocki, za sprawy wewntrzne Aleksiej Rykow, za sprawy narodowoci Jzef
Stalin; ponadto Zjazd przyj dwa istotne dokumenty: Dekret o pokoju, wzywajcy pastwa
centralne do rozmw o zawarciu pokoju bez aneksji i bez kontrybucji oraz Dekret o ziemi,
przewidujcy wywaszczenie bez odszkodowania obszarnikw i przekazanie jej komitetom rolnym
i radom powiatowym.
1917, 30 padziernika (12 listopada) obrona Piotrogrodu przez garnizon probolszewicki przed
nielicznym (kilkaset osb) oddziaem Kozakw Piotra Krasnowa; bya to zarazem ostatnia prba
odzyskania wadzy przez Kiereskiego, ktry wkrtce potem uciek za granic.
1917, 2 (15) listopada przejcie przez bolszewikw kontroli nad Moskw, gdzie walki byy
znacznie bardziej zacite ni w Piotrogrodzie; do lutego 1918 r. RKL zdoao zaprowadzi swoj
wadz w 84 miastach, w tym we wszystkich najwikszych.
1917, 12 (25) listopada wybory do zgromadzenia Konstytucyjnego, w ktrym ogromny sukces
odnieli eserowcy (370 mandatw na 707 wszystkich miejsc), bolszewicy za zajli drugie miejsce
(175 mandatw), co oznaczao, e nie zachowaj wadzy przy utrzymaniu procedur
demokratycznych.
1918, 6 (19) stycznia rozpdzenie Konstytuanty przez podlegy bolszewikom oddzia marynarzy;
wkrtce potem RKL wydaa dekret o rozwizaniu Zgromadzenia, a III Wszechrosyjski Zjazd
Delegatw (kontrolowany przez bolszewikw) zatwierdzi t decyzj.
1918 utworzenie przez III Wszechrosyjski Zjazd Delegatw Rosyjskiej Socjalistycznej
Federacyjnej Republiki Rad.
1918, marzec przyjcie przez parti bolszewick nazwy Rosyjskiej Komunistycznej Partii
(bolszewikw).
1918, lipiec ogoszenie konstytucji RSFRR.
Budowa aparatu terroru:
powoanie w grudniu 1917 r., na mocy decyzji RKL, Wszechrosyjskiej Nadzwyczajnej
Komisji do Walki z Kontrrewolucj i Sabotaem (WCzK), tzw. Czeki, na czele ktrej
stan Feliks Dzieryski;

 przeksztacenie od stycznia 1918 r. oddziaw Gwardii Czerwonej w Armi Czerwon,

majc charakter regularnego wojska pod kierownictwem Lwa Trockiego; w poowie
1918 r. przywrcono przymusowy pobr do wojska; pocztkowo Armia Czerwona liczya
ok. 450 tys. onierzy, by w 1920 r. przekroczy liczb 3 milionw; jednoczenie Trocki,
wykazujc elastyczno w tej kluczowej kwestii dla przetrwania wadzy bolszewikw,
wczy w budow Armii dawnych oficerw carskich (znajdujcych si jednak pod kontrol
komisarzy politycznych)
ogoszenie tzw. czerwonego terroru po nieudanym zamachu na Lenina, dokonanego 30
sierpnia 1918 r. przez zwizan z lewicowymi eserowcami (w marcu 1918 r. zerwali sojusz
z bolszewikami) Dor Kapan; liczb ofiar czerwonego terroru w kolejnych miesicach
szacuje si na ok. 50 tys.
tworzenie od poowy 1918 r. tzw. agrw, tj. obozw odosobnienia i pracy przymusowej;
ustawa z lutego 1919 r. nakazywaa wizi w nich wrogw klasowych, wywodzcych si
z arystokracji, buruazji, ale take drobnomieszczastwa i kuakw (bogatych chopw) za
samo tylko pochodzenie klasowe; w 1920 r. liczba agrw wynosia 84, w 1923 r. 344;
wprowadzenie specjalnej kategorii ludnoci, tzw. liszecw, pozbawionej jakichkolwiek
praw; do tej kategorii zaliczono osoby wykorzystujce prac najemn dla zysku, a take
duchownych, handlarzy i urzdnikw
1918, 16/17 lipca zamordowanie rodziny carskiej w Jekatierynburgu; obok cara Mikoaja II,
zastrzelono jego on Aleksandr, syna Aleksego oraz cztery crki.
Kwestia ukraiska:
1917, 17 marca powoanie Ukraiskiej Centralnej Rady w Kijowie, ktra ogosia si
reprezentantem ludnoci ukraiskiej wobec nowych, republikaskich wadz Rosji; Rad tworzyli
gwnie przedstawiciele ugrupowa centrowych i lewicowych.
1917, 23 czerwca proklamowanie autonomii Ukrainy oraz utworzenie rzdu w postaci
Sekretariatu Generalnego.
1917, 20 listopada utworzenie odrbnego pastwa ukraiskiego moc decyzji Centralnej Rady,
pozostajcego jednak w zwizku federacyjnym z Rosj; tu po przewrocie w Piotrogrodzie,
bolszewicy prbowali opanowa Kijw, ale zostali z niego wyparci.
1918, 22 stycznia utworzenie w peni suwerennej Ukraiskiej Republiki Ludowej.
1918, 8 lutego opanowanie Kijowa przez bolszewikw i wyparcie rzdu URL do ytomierza, a
nastpnie na Woy.
1918, 9 lutego zawarcie traktatu pokojowego pomidzy Niemcami a Ukraisk Centraln Rad,
co byo elementem presji na bolszewikw, majcym zmusi ich do podpisania pokoju.
1918 przejcie wadzy przez gen. Pawa Skoropadskiego, majcego wsparcie Niemiec, ktry
ogosi si hetmanem Ukrainy; inspirowany przez Niemcw przewrt wynika z problemw, jakie
sprawiaa im wsppraca z radykaln w kwestiach spoecznych Centraln Rad; wadza
Skoropadskiego zaamaa si wraz z kapitulacj Niemiec.

Pokj brzeski:
1917, 15 grudnia podpisanie zawieszenia broni w Brzeciu; po 5 dniach przystpiono do
negocjacji pokojowych; od 9 stycznia delegacji sowieckiej przewodniczy Trocki, ktrego celem
byo przeciganie negocjacji bez podpisywania traktatu.
1918, 18 lutego wznowienie ofensywy niemieckiej na wschodzie po zakoczeniu zawieszenia
broni; w bardzo krtkim czasie zajto rozlege obszary imperium rosyjskiego, co zmusio
bolszewikw do zawarcia pokoju na bardzo niekorzystnych warunkach.
1918, 3 marca zawarcie separatystycznego pokoju niemiecko-sowieckiego w Brzeciu, w
wyniku ktrego Rosja utracia terytorium o powierzchni przekraczajcej 1 mln km2:
Rosja zrzeka si na rzecz Niemiec: ziem polskich, Litwy, otwy, Estonii, Finlandii i
Ukrainy;
Rosja zrzeka si na rzecz Turcji: Ardahanu, Karsu i Batum;
Rosja uznaje postanowienia traktatu niemiecko-ukraiskiego z 9 lutego 1918 r.
Rosja zobowizuje si do przeprowadzenia demobilizacji swojej armii.

Wojna domowa:
adm. Aleksander Koczak dowodzi siami biaych na Syberii; od listopada 1918 r. podj
ofensyw przeciw bolszewikom i ogosi si dyktatorem (chcia w ten sposb obj
dowdztwo nad wszystkimi siami antybolszewickimi); jego ofensywa na zachd zaamaa
si w kwietniu 1919 r., po czym musia wycofa si na Syberi; armia gen. Koczaka zostaa
rozbita w listopadzie 1919 r., a sam dowdca schwytany i rozstrzelany trzy miesice
pniej;
gen. Anton Denikin operowa na poudniowych obszarach europejskiej czci Rosji; do
jesieni 1919 r. przej kontrol nad ca rosyjsk czci Ukrainy i maszerowa na pnoc,
ale natarcie to zaamao si pod koniec padziernik 1919 r.; od tej chwili czerwoni uzyskali
ju wyran przewag nad przeciwnikami; armia gen. Denikina podzielia si nad dwie
cz, z ktrej jedna, pod dowdztwem gen. Piotra Wrangla, osiada na Krymie i tam
zostaa ostatecznie rozbita jesieni 1920 r.
gen. Nikoaj Judenicz kierowa siami biaych w pn.-zach. Rosji; w maju 1919 r.
zaatakowa Piotrogrd od zachodu, ale zosta odparty po kilku miesicach, w sierpniu;
kolejn ofensyw podj w padzierniku, w tym samym czasie co idcy na star stolic od
poudnia gen. Denikin; by to krytyczny moment dla bolszewikw, ale zdoali oni ponownie
odeprze siy gen. Judenicza; ostateczn klsk armia ta poniosa w styczniu 1920 r.
Przyczyny zwycistwa bolszewikw:
brak koordynacji dziaa i gwnego dowdztwa po stronie biaych
nieumiejtno pozyskania poparcia chopw i przekonania ich, e zwycistwo biaych nie
bdzie oznacza powrotu starego porzdku w caej rozcigoci
brak porozumienia z przywdcami nowych pastw, powstaych po rozpadzie imperium
carskiego (Polska, Ukraina, kraje nadbatyckie)
kontrolowanie przez bolszewikw centrum kraju, w tym zwaszcza fabryk zbrojeniowych,
szlakw komunikacyjnych, etc.
brak bezporedniego wsparcia biaych na polu walki przez pastwa zachodnie, ktre
ograniczyy si (Wielka Brytania, Francja, USA) do dostaw broni i ywnoci.

1921, 1-18 marca antybolszewickie powstanie marynarzy kronsztadzkich, stumione

ostatecznie przez ogromne siy Armii Czerwonej dowodzonej przez gen. Michaia
Tuchaczewskiego; byo to najwiksze i zarazem ostatnie duych rozmiarw powstanie po
zakoczeniu wojny domowej; sami marynarze odwoywali si do hase rewolucji, ktra miaa
zosta zdradzona przez bolszewickie wadze.
Komunizm wojenny model polityki gospodarczej pastwa, ktry bolszewicy wcielali w ycie do
poowy 1918 r.; opiera si na centralnym zarzdzaniu produkcj i dystrybucj towarw ze
znacjonalizowanych fabryk, pastwowym monopolu handlu oraz systemie obowizkowych dostaw
ywnoci; czyy si z tym: powszechny obowizek i militaryzacja pracy oraz tzw. dyktatura
ywnociowa (cisa reglamentacja artykuw spoywczych); punktem docelowym miao by
ustanowienie gospodarki w caoci niepieninej; skutki forsowania takiej polityki byy
katastrofalne, przynoszc mier (najczciej godow) ok. 5 mln ludzi.
1921, marca proklamowanie w czasie X Zjazdu RKP(b) tzw. NEP-u, tj. Nowej Ekonomicznej
Polityki; stanowio to odstpienie od katastrofalnej w skutkach polityki komunizmu wojennego;
gwnymi architektami nowego kierunku byli: Nikoaj Bucharin, Aleksy Rykow i Michai Tomski,
za najwaniejszym z oponentw Lew Trocki, ktry zaleca zwikszenie eksploatacji wsi i
wykorzystanie pozyskanych w ten sposb rodkw na szybk industrializacj; do zaoe NEP-u
naleao:
odstpienie od cigania przymusowych kontyngentw ywnoci
umoliwienie chopom sprzeday nadwyek produktw rolnych na wolnym rynku
odejcie od totalnej centralizacji zarzdzania, zaopatrzenia i dystrybucji
wprowadzenie elementw rachunku ekonomicznego w dziaalnoci przedsibiorstw
pastwowych
dopuszczenie, w ograniczonym zakresie, prywatnej inicjatywy w gospodarce.
W trakcie tego samego zjazdu Lenin, obawiajc si konfliktw na tle NEP-u, przeforsowa
przyjcie wewntrznej rezolucji zakazujcej dziaalnoci frakcji w ramach partii. W przyszoci
pomogo to w przeksztaceniu partii w struktur cile scentralizowan.
1922, 30 grudnia proklamowanie Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich, bdcego
formalnie federacj czterech rwnoprawnych republik (rosyjskiej, ukraiskiej, biaoruskiej i
zakaukaskiej); w kolejnych latach wydzielone zostay obszary o statusie republik: Turkmenistan i
Uzbekistan (1925), Tadykistan (1929), Kazachstan i Kirgistan (1936); w 1936 r. dokonano take
podziau republiki zakaukaskiej na trzy odrbne republiki: armesk, gruzisk i azerbejdask.
1923, 6 lipca ogoszenie konstytucji Zwizku Radzieckiego; zgodnie z jednym z jej
postanowie, kada z republik miaa prawo do wystpienia ze zwizku; w konstytucji nie
wspomniano o szczeglnej roli ustrojowej partii komunistycznej.
1924, 21 stycznia mier Lenina.
W pocztkowym etapie istnienia pastwa bolszewickiego Jzef Stalin sprawowa funkcj
komisarza ds. narodowoci. W 1922 r. obj funkcj sekretarza generalnego partii, wwczas jeszcze
nic nie znaczcego stanowiska o charakterze czysto administracyjnym. Tu przed mierci Lenin
stwierdza, e najgorszym z jego potencjalnych nastpcw byby Stalin, ze wzgldu na brutalno.
Tene jednak, w walce o sched po Leninie sprzymierzy si z Kamieniewem i Zinowiewem
przeciwko Trockiemu. Zdobywajc faktyczn wadz w pastwie, Stalin przedstawia si jako

wierny kontynuator leninizmu i rozpocz pompatyczny kult przywdcy rewolucji z 1917 r., w
ramach ktrego m.in. Piotrogrd przemianowano na Leningrad.
Osi sporu pomidzy Trockim a Stalinem bya dalsza strategia walki rewolucyjnej: eksport
rewolucji czy budowa komunizmu w jednym kraju. Po pokonaniu w walce o wadz Trockiego
(ale jeszcze nie cakowitym wyeliminowaniu), Stalin obrci si przeciwko Kamieniewowi i
Zinowiewowi, za za sojusznikw wzi sobie Bucharina, Rykowa i Tomskiego. Z kolei Trocki,
Kamieniew i Zinowiem pod koniec 1925 r. utworzyli tzw. zjednoczon opozycj, krytykujc
biurokratyzacj pastwa, dopuszczenie do wyksztacenia si klasy tzw. nepmanw (beneficjentw
NEP-u, korzystajcych z prawa do prywatnej inicjatywy) oraz nazbyt powoln industrializacj.
Jeszcze w styczniu 1925 r. Trocki zrezygnowa z kierowania Armi Czerwon.
1925, grudzie XIV Zjazd RKP(b), na ktrej opozycja otwarcie wystpia przeciwko Stalinowi,
za w roli atakujcego znalaz si Zinowiew, krytykujcy wodzowski model rzdw nowego
przywdcy bolszewikw; opozycja znalaza poparcie jedynie nieznacznej (kilkanacie procent)
czci delegatw na zjazd; w trakcie zjazdu zmieniono nazw partii na Wszechzwizkow
Komunistyczn Parti (bolszewikw).
Trocki, Kamieniew i Zinowiew w 1926 r. zostali usunici z Biura Politycznego partii, a rok pniej
z Komitetu Centralnego. Trocki zosta ostatecznie deportowany z ZSRR w 1929 r., za w 1940
zamordowany przez agenta NKWD w Meksyku.
Policja polityczna:
1922 przeksztacenie Czeki w Pastwowy Zarzd Polityczny (GPU), a wraz z powoaniem
Zwizku Sowieckiego Zjednoczony Pastwowy Zarzd Polityczny (OGPU); na czele OGPU
do mierci w 1926 r. sta Dzieryski, ktrego poparciu zawdzicza w duej mierze Stalin swj
sukces w walce o wadz; jego nastpc zosta w peni ulegy Stalinowi Wiaczesaw Mienyski.
Polityka zagraniczna:
Prowadzona bya przez bolszewikw dwutorowo:
III Midzynarodwka (Komintern), zaoona w czasie zjazdu w Moskwie w marcu
1919 r.; 52 delegatw formalnie reprezentowao komunistw z 30 krajw, ale faktycznie
wikszo z nich mieszkaa w Moskwie; jako zadanie obraa koordynowanie i wspieranie
ruchw rewolucyjnych w rnych krajach; wrd sformuowanych rok pniej warunkw
przyjcia do Kominternu wymieniono m.in. bezwarunkowe poparcie dla Rosji Radzieckiej,
oparcie organizacji wewntrznej na zasadzie centralizmu demokratycznego oraz
prowadzenie walki o wadz w swoim pastwie zarwno metodami legalnymi, jak i
nielegalnymi; pierwszym przewodniczcym Komitetu Wykonawczego Kominternu zosta
Grigorij Zinowiew.; po objciu wadzy w ZSRR przez Stalina, partie komunistyczne
nalece do Kominternu staway si de facto narzdziem imperialnej polityki tego
przywdcy, prowadzc w swoich krajach dziaalno propagandow i agenturaln.
oficjalna dyplomacja prowadzona oficjalnymi kanaami, realizowana poprzez Ludowy
Komisariat Spraw Zagranicznych.
Przyczyny izolacji midzynarodowej Rosji Radzieckiej:
odmowa spaty dugw zacignitych przez Rosj carsk
obawa pastw zachodnich przed agenturaln dziaalnoci dyplomatw radzieckich,
wspierajcych partie komunistyczne w tych krajach.

1922, 16 kwietnia ukad w Rapallo, wznawiajcy stosunki dyplomatyczne pomidzy Rosj

Radzieck a Niemcami, podpisany przez kanclerza Waltera Rathenaua oraz ludowego komisarza
spraw zagranicznych Gieorgija Cziczerina; przedmiotem porozumienia byo wzajemne zrzeczenie
si roszcze za straty poniesione w I wojnie wiatowej; paszczyzn porozumienia by wsplny
sprzeciw wobec systemu wersalskiego.
1925 niemiecko-radziecki ukad gospodarczy, na mocy ktrego ZSRR otrzyma poyczk w
wysokoci 106 mln marek.
1926 zawarcie Berlinie traktatu o przyjani pomidzy Niemcami a ZSRR.
Korzyci z ukadw radziecko-niemieckich:
Niemcy uzyskali moliwo omijania ogranicze narzuconych w traktacie wersalskim
(wykorzystywano poligony wojskowe w Rosji oraz budowano tam fabryki zbrojeniowe)
wszechstronna pomoc techniczna dla Sowietw ze strony specjalistw niemieckich, a take
umoliwienie radzieckim oficerom odbywania studiw w niemieckich akademiach
wojskowych.
Nawizanie stosunkw z innymi pastwami: Wielka Brytania (1924, ponownie zerwane w 1927 i
wznowione w 1929), Francja (1924), Stany Zjednoczone (1933).

***
Likwidacja opozycji antystalinowskiej:
wydalenie z kraju Lwa Trockiego w 1929 r., ktry przenis si do Turcji;
zmuszenie do upokarzajcej samokrytyki w 1928 r. liderw tzw. zjednoczonej opozycji
(Lew Kamieniew, Grigorij Zinowiew), ktrzy otwarcie podporzdkowali si Stalinowi;
rozbicie tzw. bloku prawicowego (Mikoaj Bucharin, Aleksiej Rykow, Michai Tomski),
ktrego czonkowie zostali pozbawieni wszelkich znaczcych stanowisk;
pierwsza czystka przeprowadzona w latach 1929-1931, w wyniku ktrej usunito z
WKP(b) 275 tys. czonkw z powodu faktycznej lub urojonej wrogoci wobec Stalina.

Przebudowa gospodarcza ZSRR:

1927-1929 okres odchodzenia od polityki NEP-u; zostaa ona zastpiona tzw. planami
picioletnimi, polegajcymi na centralnymi planowaniu i cisej kontroli produkcji przemysowej.
1929-1932 okres realizacji pierwszej piciolatki, ktra w trakcie wykonywania zostaa
skrcona do czterech lat; zakada forsown rozbudow przemysu cikiego (grnictwo, hutnictwo,
przemys metalowy, maszynowy, elektrotechniczny); rozbudowano zarwno istniejce kompleksy
przemysowe (Doniecki Okrg Wglowy Donbas), jak i tworzono od podstaw nowe (UralskoKuniecki Okrg Przemysowy); plan realizowaniu przy znaczcym udziale zachodnich
specjalistw (ok. 6 tys. osb); mimo to zaoenia dotyczce produkcji zrealizowano tylko w
niewielkim stopniu, ale w tym okresie liczba robotnikw w ZSRR podwoia si (do 23 mln).
1933-1937 okres realizacji drugiej piciolatki, ktra wbrew pierwotnym zaoeniom
obejmowaa rozwj przemysu produkujcego dobra konsumpcyjne, aby zaspokoi elementarne
potrzeby rosncych mas robotniczych.

1938-1942 okres, na ktry zaplanowano realizacj trzeciej piciolatki; celem bya dalsza
poprawa poziomu ycia ludnoci, std koncentrowano si na rozwoju przemysu lekkiego
i zwikszono nakady na budownictwo; plan nie zosta wykonany, gdy z powodu wybuchu wojny
z Niemcami konieczne stao si szybkie przestawienie produkcji na cele zbrojeniowe.
Organizacja siy roboczej i dyscypliny pracy:
walka z tzw. bumelanctwem miaa podnie wydajno pracy socjalistycznego robotnika,
prezentujcego niskie morale; wprowadzono surow dyscyplin i drakoskie kary;
odebranie faktycznych uprawnie zwizkom zawodowym, a take zakadowych komrek
partyjnych; rzeczywista wadza skupiona zostaa w rkach dyrektorw zakadw
i administracji technicznej, ktrzy mieli dy do realizacji planw kosztem dobra
pracownikw;
dziaalno OGPU w zakadach pracy funkcjonariusze aparatu bezpieczestwa
publicznego nieustannie kontrolowali kadr zarzdzajc i inynierw, dokonujc
aresztowa co jaki czas, zwykle pod wydumanymi zarzutami; nastpnie pokazowe procesy
koczyy si orzeczeniem bardzo surowych kar, z wyrokami mierci wcznie (sprawa
szachtyska z 1928 r., proces Partii Przemysowej z 1930 r., proces Metro-Vickers
z 1933 r.); rodowisko wykwalifikowanych inynierw zostaa w ten sposb bardzo
przetrzebione, a dowiadczonych specjalistw zastpowali zwykle znacznie mniej
kompetentni, ale w peni dyspozycyjni fachowcy;
socjalistyczny wycig pracy, ktrego najbardziej znan form bya tzw.
stachanowszczyzna; mia na celu przekraczanie kolejnych granic produkcyjnych przez
rywalizujcych ze sob robotnikw;
obnianie kosztw produkcji poprzez przymusow prac winiw; realizacji tego suyy
agry i sprawujcy nad nimi kontrol GUag.
agry obozy odosobnienia i pracy przymusowej, do 1929 r. podlegajce wadzy sdowej.
GUag Naczelny Zarzd Obozw Pracy Poprawczej, struktura wydzielona w 1930 r. z OGPU,
ktrego faktycznym zadaniem byo administrowanie ekonomicznym eksploatowaniem winiw
(tzw. zekw); wczeniej agry przynajmniej formalnie peni miay funkcje reedukacyjne,
a w latach 30. stay si orodkami pracy niewolnikw a do ich mierci.
Funkcjonowanie GUagu winiowie stali faktycznym narzdziem realizacji inwestycji
gospodarczych, najczciej tych przeprowadzanych w najtrudniejszych warunkach, gdzie niechtnie
podejmowali prac wolni robotnicy; zekw wykorzystywano przy wyrbie lasw syberyjskich,
wydobyciu surowcw mineralnych (ow, nikiel, wgiel, zoto), budowie drg, linii kolejowych i
sztucznych torw wodnych:
najwiksze skupisko agrw znajdowao si w obrbie Okrgu Autonomicznego Komi
w dorzeczu Peczory;
najstraszniejsze warunki panoway kompleksie agrw w pobliu Magadanu w dorzeczu
Koymy
budowa Kanau Biaomorskiego, czcego jezioro Onega z Morzem Biaym, majcego
dugo 227 km; wykonana w latach 1931-1933, wykorzystano do pracy 500 tys. winiw
i 300 tys. robotnikw, pracujcych w skrajnie niekorzystnych warunkach (m.in. rozkuwanie
litej skay przy uyciu najprostszych narzdzi); liczba ofiar tego przedsiwzicia szacowana
jest na 250 tys., a celu i tak nie zrealizowano kana okaza si zbyt pytki dla jednostek
penomorskich.
1934 policja polityczna uzyskaa prawo umieszczania ludzi w obozach pracy w trybie
administracyjnym, bez wyroku sdu, na okres co najmniej 5 lat.

Liczba winiw agrw (szacunki):

1937 5 mln
1938 8 mln
1940 13 mln

Kolektywizacja rolnictwa:
Skutki NEP-u: czciowe uwolnienie handlu zboem spowodowao, e chopi woleli sprzedawa
plony na rynku lub przetrzymywa zapasy do czasu wzrostu cen w skupach pastwowych;
powodowao to trudnoci z zaopatrzeniem w ywno ludnoci miejskiej oraz armii; rozwizanie
tego problemu widziano bd w podniesieniu cen w skupach (Bucharin), bd w zastosowaniu
przymusowych rekwizycji (Stalin); wdroono wariant stalinowski, co spowodowao seri wystpie
chopskich jesieni 1929 r.; to z kolei stao si pretekstem do przeprowadzenia kolektywizacji pod
hasem rozkuaczania.
Przyczyny i cele kolektywizacji:
wzgldy ideologiczne teza o wyszoci gospodarki uspoecznionej nad indywidualn;
ch trwaego rozwizania problemw z aprowizacj;
likwidacja niebezpieczestwa rewolty chopskiej;
zniszczenie warstwy (relatywnie) zamonych i rednio zamonych chopw, ktrzy
pozostawali niechtni wadzy bolszewickiej;
rozcignicie kontroli pastwa nad caoci gospodarki rolnej;
uwolnienie nadwyek siy roboczej znajdujcych si na wsi i skierowanie ich do przemysu.
1930, 5 stycznia rezolucja WKP(b) ogaszajca rozpoczcie rewolucji agrarnej; wczeniej przy
Biurze Politycznym partii powoano specjaln komisj, na czele ktrej sta ludowy komisarz
ludowy rolnictwa Jakow Jakowlew, przygotowujc plan kolektywizacji.
Kochozy specyficzne radzieckie spdzielnie rolnicze, powstae z ziem odebranych chopom,
wraz z odbieraniem ziemi przeprowadzano akcj walki z kuactwem, w ramach ktrej w cigu
dwch lat przesiedlono (szacunkowo) 15 mln ludzi, z ktrych 1 mln trafi do agrw; pod wpywem
fali wystpie chopskich po kilku miesicach ograniczono nieco brutalno akcji, ale nadal
prowadzono j z pen konsekwencj; do 1934 r. skolektywizowano 75% gospodarstw znajdujcych
si w Zwizku Radzieckim, obejmujcych 90% gruntw ornych, tworzc 240 tys. kochozw.
Skutki kolektywizacji:
obnienie poziomu produkcji radzieckiego rolnictwa (wydajno produkcji z hektara
w 1932 r. bya mniejsza o 30% w porwnaniu z rokiem 1913);
w odpowiedzi na spadek wielkoci plonw, wadze radzieckie zaostrzyy polityk
rekwizycji, narzucajc kontyngenty czsto przekraczajce wysoko zbiorw
i wprowadzajc nawet kar mierci za zbieranie kosw zboa ze cierniska;
to z kolei spowodowao klski godu, ktra najstraszniejszy przebieg miaa na Ukrainie,
gdzie na mocy osobistej decyzji Stalina nie wpuszczano transportw z pomoc
humanitarn; miao to wybi z gw tamtejszym chopom przywizanie do
indywidualnego gospodarowania; czna liczba ofiar Wielkiego Godu moga przekracza
nawet 14 mln.

Wielki Terror:
1934, 26 stycznia - 10 lutego tzw. zjazd zwycizcw, tj. XVII Zjazd WKP(b), w czasie ktrego
Stalin odebra wiernopoddacze hody od wszystkich dziaaczy partyjnych, ktrzy wczeniej
kwestionowali jego posunicia; oznaczao to objcie absolutnej kontroli przez Stalina nad aparatem
partyjnym.
1933 powzicie przez organy partyjne, na wniosek Stalina, planu kolejnej weryfikacji czonkw
partii; w tym celu powoano specjaln komisj, na czele ktrej stan Nikoaj Jeow, kierownik
Wydziau Kadr Komitetu Centralnego WKP(b); faktycznie komisja Jeowa miaa kierowa
procesem aresztowa czonkw partii, a nowo utworzone Biuro Prokuratury ZSRR, ktremu
przewodzi Andriej Wyszynski, przygotowao akcj od strony prawnej.
1934 podporzdkowanie Ludowemu Komisariatowi Spraw Wewntrznych (NKWD) struktur
radzieckiej policji politycznej; NKWD istniao od 1917 r., ale dotd nie odgrywao istotnej roli;
w tym samym roku zmar Wiaczesaw Mienynski, szef OGPU; po jego mierci zmieniono nazw
na Gwny Zarzd Bezpieczestwa Pastwowego (GUGB), przy czym po reorganizacji struktura ta
nie odgrywaa samodzielnej roli; szefem NKWD zosta Gienrich Jagoda, a resort sprawowa
kontrol nad milicj, wojskami ochrony pogranicza, stra poarn, wiziennictwem i GUagiem.
1934, 1 grudnia zamordowanie Siergieja Kirowa, jednego z wysoko postawionych dziaaczy
partyjnych, przez czonka Komsomou, Leonida Nikoajewa; faktycznymi inspiratorami zamachu
byli agenci NKWD, ktrych prowokacja miaa posuy do uruchomienia machiny terroru; tego
samego dnia Stalin wyda dekret o rozpatrywaniu spraw politycznych w trybie przyspieszonym,
uproszczonym i niepodlegajcym zaskareniu, a orzeczone wyroki mierci podlegay
natychmiastowemu wykonaniu.
Wielka czystka:
leningradzka grupa terrorystyczna w jej skad mieli wchodzi Nikoajew wraz z rodzin
i otoczeniem, a take dawni zwolennicy Zinowiewa z Leningradu (cznie 41); zapady
wyroki mierci, wykonane 29 grudnia 1934 r.;
proces Kamieniewa i Zinowiewa, ktrzy mieli ponosi moraln odpowiedzialno za
wydarzenia w Leningradzie; w poowie stycznia 1935 r. zostali skazani na (odpowiednio) 5
i 10 lat wizienia;
tzw. sprawa kremlowska bya wynikiem zmontowanej przez NKWD prby otrucia
Stalina przez pracownikw biblioteki na Kremlu, wrd ktrych znalaza si dawna
szwagierka Kamieniewa, co stao si pretekstem do wytoczenia mu kolejnego procesu (wraz
z 110 innymi osobami) i skazania na 10 lat wizienia;
trockistowsko-zinowiewowskie centrum terrorystyczne by to pierwszy z serii procesw
pokazowych (wczeniejsze byy tajne); rzekomo terrorystyczn dziaalno grupy studentw
jednego z radzieckich uniwersytetw powizano ze spiskiem Kamieniewa i Zinowiewa,
ktrzy przy wsppracy z Trockim mieli dy do obalenia wadzy w ZSRR; proces odby
si w dniach 19-24 sierpnia 1936 r. zakoczy wyrokami mierci dla wszystkich
oskaronych, w tym Kamieniewa i Zinowiewa;
rwnolege centrum terrorystyczne zdemaskowane w tzw. drugim procesie
moskiewskim (nazywanym te procesem 17); na awie oskaronych zasiedli m.in. Karol
Radek, Gieorgij Piatakow, Grigorij Sokolnikow i 14 innych komunistw; w wyniku
przeprowadzonego w dniach 23-30 stycznia 1937 r. zapado 13 wyrokw mierci, ale Radek
dosta tylko 10 lat wizienia w nagrod za gorliw wspprac w toku ledztwa;
antyradziecki blok prawicowo-trockistowski rozpracowany w tzw. trzecim procesie
moskiewskim (procesie 21) w dniach 2-13 marca 1938 r.; jego ofiarami padli Bucharin,

Rykow, Jagoda (usunity w 1936 r. ze stanowiska szefa NKWD, na ktrym zastpi do

Jeow) oraz 18 innych osb; zapado 15 wyrokw mierci, w tym dla gwnych
podejrzanych;
prawdziwe spustoszenie przyniosa wielka czystka nie w aparacie partyjnym, ale we
wszystkich waciwie rodowiskach spoecznych i zawodowych; w latach 1936-1938
uwiziono 8 mln osb, spord ktrych 1,5 mln stracono, a dalszych 2 mln zmaro
w agrach; od 30 lipca 1937 r. akcja nabraa przyspieszenia, a kierownictwo nad ni
sprawowa Michai Frinowski, szef GUGB; caemu przedsiwziciu od pocztku
patronowao NKWD;
czystka w Armii Czerwonej w jej wyniku skazano na mier trzech z piciu marszakw
(Michai Tuchaczewski, Wasilij Blcher, Gieorgij Jegorow), 90% generaw, 80%
pukownikw i niemal wszystkich oficerw politycznych w wojsku; cznie ofiar terroru
pad co drugi oficer; Tuchaczewski, wraz z kilkoma innymi oficerami, zosta skazany
11 czerwca 1937 r. w tajnym procesie przed doranym trybunaem wojskowym;
przesiedlanie caych narodw i grup etnicznych, najczciej w zwizku akcj
kolektywizacyjn; dotkno to Kozakw doskich, Polakw zamieszkujcych dwa rejony
w zachodniej czci imperium (tzw. marchlewszczyzna i dzieryszczyzna, w latach 19361938 przesiedleni do Kazachstanu), a take Koreaczykw (w liczbie 200 tys. przesiedleni z
Dalekiego Wschodu do Azji rodkowej).
Konsekwencje Wielkiego Terroru:
zapewnienie ogromnego rezerwuaru darmowej siy roboczej dla agrw;
pena unifikacja ycia politycznego w pastwie.
1938, listopad objcie funkcji szefa NKWD przez awrientija Beri, ktry zastpi Jeowa.
1940, stycze/luty proces, wyrok i rozstrzelanie Nikoaja Jeowa.

Niszczenie kultury przez bolszewikw:

walka z religi celem byo zniszczenie dotychczas dominujcego wrd mas obrazu
wiata i zastpienie go oficjaln ideologi:
1929 wprowadzenie poprawki do konstytucji ZSRR, zgodnie z ktr pastwo
gwarantowao swobod agitacji ateistycznej, ale zakazywao prowadzenia dziaalnoci
misyjnej (propagandowej) kocioom i zwizkom wyznaniowym;
1932 ogoszenie tzw. bezboniczej piciolatki, w trakcie ktrej zamierzano
zlikwidowa wszystkie kocioy i domy modlitwy na terenie ZSRR, a ze wiadomoci
ludzi wyrugowa sam ide Boga; nawet wedug oficjalnych statystyk akcja ta poniosa
cakowit klsk;
Zwizek Wojujcych Bezbonikw organizacja powoana w 1932 r. (w ramach
bezboniczej piciolatki) do szerzenie agresywnej propagandy antyreligijnej, mimo
penego wsparcia ze strony struktur pastwowych, Zwizek nie zdoa trafi do
wiadomoci mas i w kocu lat 30. jego dziaalno bardzo ograniczono;
regres ycia intelektualnego zauwaalny zwaszcza w latach 30., zwizany cakowitym
podporzdkowaniem dziaalno twrczej wymogom odgrnie narzuconej ideologii;
obowizujcym prdem sta si socrealizm (realizm socjalistyczny), wykreowany przez
Maksima Gorkiego, bdcy od 1934 r. obowizujcym prdem w literaturze;
prymat ideologii nad nauk najbardziej dobitnym wyrazem tej patologii bya dziaalno
pseudo-naukowa Trofima ysenki, ktry przedstawi cakowicie bzdurn teori

dziedziczenia, ale dziki swoim wpywom politycznym doprowadzi do uznania jej za

jedyn dopuszczaln w Zwizku Radzieckim teori z zakresu genetyki, a nawet doprowadzi
do aresztowa krytykw swoich tez.

Polityka zagraniczna:
1928 VI Kongres Kominternu, w trakcie ktrego przyjto uchwa o tosamoci interesu
Zwizku Radzieckiego jako pastwa z interesem wiatowej rewolucji komunistycznej; stanowio to
wyraz ostatecznego triumfu stalinowskiej koncepcji imperialnej, zgodnie z ktr ZSRR mia by
zarazem baz i narzdziem do prowadzenia dziaalnoci wywrotowej w innych krajach; tym samym
Komintern ju waciwie oficjalnie przesta by czymkolwiek wicej ni organizacj suc
realizacji imperialnych celw Kremla; na tym samym kongresie powtrzono tez z 1924 r.
o socjalfaszyzmie, czyli potpienie umiarkowanych socjalistw z krajw zachodnich, ktrych
dziaalno ma faktycznie sprzyja faszystowskiej prawicy, std wsppraca komunistw
z ugrupowaniami socjaldemokratycznymi jest wykluczona.
1935 VII Kongres Kominternu, ktry przynis cakowity zwrot w dotychczasowej strategii;
odtd komunici mieli wcza si w szerokie fronty ludowe, tworzone przez partie lewicowe;
takie porozumienia odniosy (krtkotrwae) sukcesy wyborcze we Francji, Hiszpanii i Chile.
Maksim Litwinow radziecki komisarz ludowy spraw zagranicznych od 1930 do maja 1939 r.;
by zrcznym dyplomatom, a przy tym trafnie ocenia uwarunkowania midzynarodowe; by
przekonany, e najwikszym zagroeniem dla ZSRR jest III Rzesza, a take Japonia, za
powstrzymanie agresji ze strony tych pastw wymaga przeamania izolacji midzynarodowej
Zwizku Sowieckiego.
1929 podpisanie tzw. protokou Litwinowa przez ZSRR z Estoni, otw, Polsk i Rumuni,
a nastpnie z Turcj, Persj i Litw; protok ten zakada natychmiastowe wprowadzenie w ycie
postanowie paktu Brianda-Kelloga (wyrzeczenie si wojny jako narzdzia prowadzenia polityki,
etc.) w stosunkach pomidzy wymienionymi pastwami.
Pakty o nieagresji: Finlandia, otwa, Estonia, Polska, Francja (1932), Wochy (1933); w 1933 r.
nawizano take stosunki dyplomatyczne ze Stanami Zjednoczonymi i Hiszpani, a rok pniej
z Wgrami.
1934, wrzesie przystpienie ZSRR do Ligi Narodw.
Pakt wschodni koncepcja systemu bezpieczestwa w Europie rodkowej i wschodniej,
stworzona przez francuskiego ministra spraw zagranicznych Louisa Barthou, majca
antyniemieckie ostrze; pakt mia opiera si sojuszu pastw Europy rodkowej i wschodniej (w tym
ZSRR), zakadajcy wzajemn pomoc w przypadku agresji na jedno z pastw; faktycznie bya to
jednak prba wskrzeszenia starego sojuszu francusko-rosyjskiego, nie zrealizowana z powodu
sprzeciwu wikszoci pastw Europy rodkowej (zwaszcza Polski), obawiajcych si zagroenia
radzieckiego; owocem pracy nad paktem by jednak zawarte w 1935 r. ukady o wzajemnej pomocy
zawarte przez ZSRR z Francj i Czechosowacj.
1936, 5 grudnia przyjcie nowej konstytucji ZSRR; formalnie pastwo miao charakter
federacyjny, tworzony przez 11 republik zwizkowych; przewidziano take moliwo tworzenia
mniejszych republik autonomicznych, obwodw autonomicznych i okrgw narodowych.

Pastwa batyckie
Estonia
Od momentu wybuchu rewolucji lutowej w Rosji, Estoczycy rozpoczli tworzenie wasnego
przedstawicielstwa politycznego oraz wojska. Na pocztku 1918 r. kraj zosta zajty przez wojska
niemieckie w ramach ich ofensywy zmierzajcej do zmuszenia bolszewikw do zawarcia
separatystycznego pokoju.
1918, 24 lutego proklamowanie niepodlegoci Estonii i utworzenie rzdu narodowego, na czele
ktrego stan Konstantin Pts; rzd ten zosta zlikwidowany przez Niemcw ju nastpnego dnia,
za kraj by przez nich okupowany do listopada 1918 r., tj. do chwili kapitulacji; wwczas rzd
Ptsa wznowi dziaalno.
1919, stycze niemal caa Estonia, z wyjtkiem Tallina, znalaza si pod kontrol bolszewikw;
estosk armi narodow dowodzi gen. Johan Laidoner; dziki wsparciu ze strony Finlandii
udao si wyprze bolszewikw poza Estoni; ponowna ofensywa bolszewikw nastpia w maju,
ale siy estoskie, wsparte przez ochotnikw z otwy, zdoay obroni kraj; jesieni 1919 r., w
czasie ofensywy gen. Judenicza, armia bolszewicka podejmowaa akcje take przeciw
Estoczykom, jednak po rozbiciu si biaych si Rosjan, nie kontynuowano ofensywy.
1920, 2 lutego estosko-sowiecki pokj w Dorpacie, bardzo korzystny dla Estoczykw;
bolszewicy uznali niepodlego Estonii oraz jej granice pastwowe oparte na kryterium
etnograficznym; rok pniej Estonia zostaa przyjta do Ligi Narodw.
1920, 15 czerwca uchwalenie konstytucji Estonii o bardzo demokratycznym charakterze (m.in.
brak prezydenta, powszechne i rwne prawo wyborcze, szeroko zakrelona moliwo
przeprowadzania referendum).
1924, grudzie nieudana prba komunistycznego zamachu stanu.
Ruch wabsw tworzony przez uczestnikw wojny o niepodlego Estonii w latach 1918-1920,
zrzeszonych w Zwizku Uczestnikw Wojny Wyzwoleczej; na pocztku lat 30. cieszy si bardzo
du popularnoci; kierowali nim adwokat Artur Sirk oraz gen. Andres Larka; wabsi
wystpowali z ostr krytyk parlamentaryzmu, opowiadajc si za wprowadzeniem wzorcw
faszystowskich.
1933, 14-16 padziernika referendum nad projektem konstytucji przygotowanym przez
wabsw, utrzymanym w duchu przywiecajcym im koncepcji ustrojowych (m.in. peni wadzy w
rkach wybieranego w powszechnych wyborach prezydenta); zakoczyo si zdecydowanym
zwycistwem antydemokratw.
1933, 12 marca wprowadzenie stanu wyjtkowego przez seniora pastwa Konstantina Ptsa,
dziaajcego w porozumieniu z gen. Johanem Laidonerem; nadzwyczajne rozwizanie miao nie
dopuci do przeprowadzenia wyborw, w ktrych prawdopodobnie wygraby gen. Larka;
dokonano aresztowa i doprowadzono do znacznego osabienia ruchu wabsw.

1935, grudzie kolejne aresztowania wrd przywdcw wabsw, zwizane z planowanym przez
nich zamachem stanu; akcja zostaa powstrzymana, a ruch definitywnie rozbity.
Dyktatura Ptsa po rozbiciu ruchu prawicowych radykaw, Pts nie zdecydowa si na
przywrcenie parlamentaryzmu, za to stopniowo wzmacnia swoj wadz; suy temu m.in.
zaoony w marcu 1935 r. masowy Zwizek Ojczyniany, stanowicy zaplecze spoeczne wadzy.
1938 wprowadzenie nowej konstytucji Estonii, przyznajcej bardzo szerokie uprawnienia
prezydentowi, ktrym oczywicie zosta Konstantin Pts.

otwa
W kocowej fazie wojny ziemie otewskie znajdoway si pod okupacj niemieck, a lokalni
dziaacze polityczni powoali Rad Ludow, ktra 17 listopada 1918 r. powoaa rzd narodowy, na
czele ktrego stan Karlis Ulmanis.
1918, 18 listopada proklamowanie niepodlegoci otwy.
1919, 3 stycznia zajcia Rygi przez bolszewikw; Ulmanis zwrci si o pomoc do Niemiec,
ktrzy zgodzili si jej udzieli, stawiajc jednak bardzo cikie warunki; dowodzcy niemieckim
wsparciem gen. Rdiger van der Goltz zacz wkrtce zachowywa si na otwie jak na
terytorium okupowanym, stawiajc co raz to nowe warunki, na ktre Ulmanis nie mg si zgodzi.
1919, 16 kwietnia obalenie rzdu Ulmanisa przez wojsko niemieckie; na czele nowego,
marionetkowego rzdu stan Andrzej Niedra; w tym czasie na otwie funkcjonowa jeszcze
jeden, samozwaczy rzd bolszewicki pod kierownictwem Piotra Stuczki, ktry mia siedzib w
Rydze; zosta jednak stamtd przegoniony przez siy gen. van der Goltza 22 maja 1919 r.
1919, 22 czerwca bitwa pod Wenden, w ktrej poczone siy estosko-otewskie pokonay
Niemcw pod dowdztwem gen. van der Goltza; nastpnie zwycizcy rozpoczli oblenie Rygi, a
pod naciskiem pastw ententy zawarto 3 lipca rozejm, na mocy ktrego do wadzy powrci
Ulmanis.
1919, padziernik-listopad ponowna prba przejcia kontroli nad otw przez Niemcw; tym
razem sformowano now armi, na czele ktrej stan Pawe Bermondt-Awaow, zwizany z
biaymi oficer rosyjski; zamachowcom mimo pocztkowych sukcesw nie udao si szybko
zdoby Rygi, a dziki zbrojnemu wsparciu pastw ententy, siy Bermondt-Awaowa zostay rozbite.
1920, 3 stycznia zajcie Dyneburga przez polskie oddziay pod dowdztwem gen. Edwarda
Rydza-migego; celem akcji, bdcej wynikiem zawarcia wczeniej porozumienia polskootewskiego, byo wyparcie z terytorium otwy bolszewikw, ktrzy po przepdzeniu z Rygi
osiedli w Latgalii; w zamian za pomoc otyszom, Polska otrzymaa sze gmin w Latgalii.
1920, 5 maja zawarcie pokoju pomidzy otw a Niemcami w Berlinie, w ktrym ustalono
korzystny dla otwy przebieg granicy pomidzy tymi dwoma pastwami.
1920, 11 sierpnia zawarcie pokoju pomidzy otw a Rosj Radzieck w Moskwie, na mocy
ktrego ustalono przebieg granicy niekorzystny dla otwy, ale by to okres najwikszych sukcesw
bolszewikw, prowadzcych ofensyw na zachd.

1922, 15 lutego uchwalenie konstytucji otwy.

Dwoma czoowymi ugrupowaniami otewskiej sceny politycznej stay si: partia
socjaldemokratyczna i partia agrarna (kierowana przez Ulmanisa). Konflikt pomidzy stronnictwa
zaostrzy si na pocztku lat 30., a przedmiotem kontrowersji by kierunek dalszego rozwoju kraju.
Lewica postulowaa intensywn industrializacj, za prawica chciaa wspiera rozwj rolnictwa.
1934, 15/16 maja zamach stanu przeprowadzony przez Ulmanisa wraz z popierajcymi go
oddziaami bojwek partii chopskiej (aizsargowie); w krtkim czasie dokonano aresztowa
przeciwnikw politycznych, rozwizano partie polityczne i uznano parlament za nieistniejcy;
Ulmanis sta si dyktatorem, od 1936 roku czc w swoich rkach funkcje prezydenta i premiera.

Litwa
We wrzeniu 1917 r. okupacyjne wadze niemieckie wyday zgod na zwoanie przedstawicielstwa
ludnoci litewskiej, ktre to z kolei powoao Litewsk Rad Narodow (Taryba). Rada z kolei
opowiedziaa si za utworzeniem niepodlegej Litwy, bdcej monarchi pod panowaniem jednego
z ksit niemieckich i pozostajcej w trwaym sojuszu z Niemcami. Powstanie niepodlegej Litwy
ogoszono 11 grudnia 1917 r. Pod opuszczeniu jesieni 1918 r. terytorium Litwy przez wojska
niemieckie, Taryba ogosia si rzdem narodowym, na czele ktrego sta Antanas Smetona.
W styczniu 1919 r. wojska bolszewickie zajy Wilno, ale po kilku miesicach zostay stamtd
wyparte przez siy polskie. 12 lipca 1920 r. zawarty zosta pokj litewsko-radziecki, na mocy
ktrego Litwa uzyskaa Wilno i Grodno, wykorzystujc krytyczn w owym czasie sytuacj Polski.
1920, 9 padziernika - bunt gen. Lucjana eligowskiego, ktry zaj Wilno, by wkrtce potem
ogosi powstanie nowego pastwa - Litwy rodkowej; wadze Republiki Litewskiej przeniosy
si do Kowna; Litwa rodkowa zostaa w 1922 r. wczona do Polski, a granica polsko-litewska
zostaa zatwierdzona 15 marca 1923 r. przez Rad Ambasadorw mocarstw zachodnich. Litwini
nigdy nie uznali polskiego zaboru, formalnie deklarujc stan wojny z Polsk. Stosunki
dyplomatyczne pomidzy tymi dwoma pastwami nawizano dopiero w 1938 r.
1923, 15 stycznia zajcie Kajpedy przez litewskich powstacw, dcych do wczenia do
miasta do Litwy; na mocy traktatu wersalskiego, Kajpeda miaa by miastem pod kontrol Ligi
Narodw, ale Litwy zgosia swoje roszczenia do tego terytorium w 1921 r., z kolei Niemcy chcieli
przeksztaci je w wolne miasto na wzr Gdaska; pomimo pocztkowego potpienia akcji przez
Lig Narodw, 8 maja 1924 r. formalnie uznano przynaleno Kajpedy do Litwy.
1922, 1 sierpnia uchwalenie konstytucji Litwy, wedug ktrej ustrj pastwa oparty by na
zasadach demokratycznych; w praktyce wadza wykonawcza republiki cechowaa si znaczn
niestabilnoci, zwaszcza czstymi zmianami rzdw.
1926, 17 grudnia wojskowy (ale bezkrwawy) zamach stanu, w wyniku ktrego ustpili
dotychczasowy prezydent i premier, a wadz objli liderzy Partii Narodowej (Tautininkai):
Antanas Smetona (ktry wkrtce zosta prezydentem) i Augustinas Voldemaras (zosta
premierem); w nastpnym roku zlikwidowany zosta parlament.
1928, maj oktrojowanie nowej konstytucji Litwy, ktra wprost tworzya pastwo autorytarne.

1929 wymuszone ustpienie Voldemarasa ze stanowiska premiera; od duszego czasu

znajdowa on si w konflikcie ze Smeton i to ten drugi zwyciy w rywalizacji o peni wadzy na
Litwie; Smetona by politykiem bardziej umiarkowanym, z kolei Voldemaras skania si ku
rozwizaniom faszystowskim, optujc przy tym za proniemieck lini w polityce zagranicznej.
1934, 6/7 czerwca nieudany zamach stanu, przeprowadzony przez Voldemarasa wsplnie ze
skrajnie prawicow organizacj elazny Wilk; gwny inicjator akcji zosta schwytany i skazany
na 8 lat wizienia.

Czechosowacja
1918, 28 padziernika proklamowanie niepodlegej Republiki Czechosowackiej.
1918, 13 listopada przyjcie tymczasowej konstytucji Czechosowacji, ktra tworzya
Rewolucyjne Zgromadzenie Narodowe, a take prezydenta, ktrym zosta Tom Masaryk i
premiera, na ktrego mianowano Karela Krama (obydwaj wybrani 14 listopada).
1920, 29 lutego przyjcie konstytucji Czechosowacji, ktrej ustrj opiera si na zasadach
demokracji parlamentarnej; wadz ustawodawcz sprawowa dwuizbowy parlament, za wadza
wykonawcza podzielona zostaa pomidzy prezydenta (ktry to urzd sprawowa Masaryk, dla
ktrego, w uznaniu zasug, wyjtkowo zniesiono ograniczenie liczby kadencji) i rzd; obok
Masaryka, niezwykle wan postaci by Edvard Bene, ktry przez 17 lat peni funkcj ministra
spraw zagranicznych.
Ptka tzw. Rada Piciu, w skad ktrej wchodzili przedstawiciele wszystkich najwaniejszych
czechosowackich ugrupowa politycznych (partii agrarnej, socjaldemokratycznej, socjalistw
narodowych, katolickich ludowcw i narodowych demokratw); byo to nieformalne ciao, suce
uzgadnianiu stanowisk i usuwania rozbienoci, niezalenie od aktualnego ksztatu koalicji
rzdowej oraz skadu opozycji; ponadto Czechosowacja bya jedynym krajem w Europie
rodkowej, w ktrym przez cay okres midzywojenny legalnie dziaaa partia komunistyczna,
notujc zauwaalne sukcesy wyborcze i istotn liczb parlamentarzystw.
Ustrj polityczny oparty o zasad parlamentaryzmu utrzyma si w Czechosowacji take
w latach 30., kiedy to w innych pastwach europejskich przechodzi powany kryzys.
1933, 21/22 stycznia nieudania prba zamachu stanu przeprowadzona przez ugrupowanie
o charakterze faszystowskim; akcj dowodzi por. Jaroslav Kobsink; byo to jedyne tego typu
wydarzenie w Czechosowacji w okresie midzywojennym.
1935, 17 grudnia mier wieloletniego prezydenta Czechosowacji Toma Masaryka, ktrego
nastpc zosta Edvard Bene.; ten z kolei ustpi 5 padziernika 1938 r., a funkcj prezydenta
obj niespena dwa miesice pniej Emil Hcha.
Problemy narodowociowe pastwo czechosowackie w okresie midzywojennym
zamieszkiwaa ludno o zrnicowanej narodowoci; w 1921 r. wrd 13,6 mln mieszkacw
byo: 6,8 mln Czechw, 3,2 mln Niemcw, 2 mln Sowakw, 800 tys. Wgrw, 460 tys. Ukraicw,
75 tys. Polakw; stanowio to najpowaniejszy problem wewntrzny pastwa i ostatecznie
doprowadzio do jego rozsadzenia od rodka:
Sowacy czuli si rozgoryczeni nie wykonywaniem postanowie tzw. umowy
pittsburskiej z maja 1918 r., gwarantujcej tej mniejszoci szerok autonomi; sytuacj
zaostrzy kryzys ekonomiczny na pocztku lat 30, ktry szczeglnie dotkliwie by
odczuwalny na sabo rozwinitym terytorium Sowacji; jako reprezentant sowackich
interesw narodowych przedstawiaa si prawicowa i klerykalna Sowacka Partia Ludowa
(tzw. ludacy), ktrej przewodzi do sierpnia 1938 r. ks. Andrej Hlinka, a potem po jego
mieci ks. Jozef Tiso; ludacy formowali wasne oddziay zbrojne (tzw. Rodobrany), z
ktrych wyksztacia si w latach 30. Hlinkova Gwardia; z czasem coraz wiksz

popularnoci w spoeczestwie cieszyo si radykalne skrzydo ludakw, dce do

cakowitego oderwania kraju od Czechosowacji; przewodzi mu Vojtech Tuka, a po jego
uwizieniu w 1929 r. Ferdinand Duranski.
Niemcy zamieszkiwali cay rozlegy obszar graniczny z Niemcami i Austri, std te
powszechnie stosowane okrelenie Niemcy sudeccy nie jest do koca cise; w wyborach
w 1929 r. mandaty w parlamencie uzyskao 7 nazistw, co wystraszyo wadze pastwowe i
skonio do podjcia umiarkowanych dziaa utrudniajcych im penienie funkcji;
przeomem okazao si dojcie Hitlera do wadzy w Niemczech, ktre skonio Konrada
Henleina do powoania w 1933 r. Frontu Ojczynianego Niemcw Sudeckich,
przeksztaconego w 1935 r. w Parti Niemcw Sudeckich (SdP); nominalnie nie byo to
ugrupowanie nazistowskie, ale faktycznie stao si narzdziem w rkach III Rzeszy do
rozbijania Czechosowacji od rodka; SdP domagao si szerokiej autonomii dla mniejszoci
niemieckiej w pastwie i w krtkim czasie stao si waciwie jedynym politycznym
reprezentantem tej grupy w pastwie; w wyborach w 1935 r. SdP uzyskaa 42 mandaty, co
czynio j drugim co do wielkoci stronnictwem parlamentarnym; od 1934 r. organizacja
Henleina cile wsppracowaa ze sowackimi ludakami.
Polityka zagraniczna:
Prowadzona w latach 30. przez Masaryka i Bene okazaa opart na zudzeniach i ostatecznie
bdn. Politycy czechosowaccy wierzyli w trwao adu wersalskiego, funkcjonalno Ligi
Narodw, skuteczno zbiorowego systemu bezpieczestwa oraz wiarygodno sojuszu
wojskowego z Francj. Nadmierne zaufanie pokadano take w Zwizku Sowieckim, z ktrym
podpisano w 1935 r. ukad o pomocy wzajemnej. Z drugiej za strony demonizowano zagroenie
dla Czechosowacji majce pyn ze strony Polski i Wgier.

Rozpad Czechosowacji:
1938, 21 kwietnia przedstawienie tzw. programu karlsbadzkiego przez Henleina,
w ktrym postawiono dania m.in. szerokiej autonomii terytorialnej dla obszarw
zamieszkiwanych przez Niemcw, a take cisej wsppracy Czechosowacji z III Rzesz
w polityce midzynarodowej; rzd wczesnego premiera Milana Hody odpowiedzia
przedstawieniem projektu statutu narodowociowego, zapewniajcego m.in. uprawnienia
w zakresie szkolnictwa i uywania jzyka niemieckiego; Henlein uzna te ustpstwa za
niewystarczajce;
1938, 9 czerwca wsplne stanowisko rzdw Wielkiej Brytanii i Francji skierowane do
rzdu w Pradze, w ktrym sugerowano, aby Czechosowacja uznaa umiarkowane dania
SdP; w sierpniu brytyjska misja dyplomatyczna prbowaa znale kompromis pomidzy
stronami, ale nic z tego nie wyniko; by to zupenie jasny znak, e dotychczasowe zaufanie
politykw Czechosowacji dla zachodnich sojusznikw byo bezpodstawne, gdy nie s
oni gotowi do zdecydowanych dziaa przeciwko Niemcom i raczej bd naciska na
ustpstwa ze strony Pragi; 15 wrzenia 1938 r. przebywajcy w Bawarii Henlein postawi
otwarte danie wczenia Sudetw do Niemiec; w wyniku braku zdecydowania premierw
Chamberlaina i Daladiera oraz odwrotnej postawy Hitlera, III Rzesza miaa przygotowane
pole do realizacji swoich aneksjonistycznych zamiarw;
1938, 29-30 wrzenia konferencja w Monachium, zorganizowana z inicjatywy
Mussoliniego, w ktrej wzili udzia szefowie rzdw Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec
i Woch, za to nie byo adnego przedstawiciela Czechosowacji; podjta zostaa decyzja
o wczeniu Sudetw do III Rzeszy (ok. 3,3 mln ludnoci); jednoczenie Hitler zoy
deklaracj o braku dalszych roszcze terytorialnych wobec Czechosowacji;

 1938, 30 wrzenia wystosowanie przez Polsk pod adresem Czechosowacji dania

zwrotu Zaolzia; ultimatum zostao przyjte nastpnego dnia, a polskie oddziay w cigu
kilku dni zajy sporne terytorium (ok. 200 tys. ludnoci);
1938, 6 padziernika przeksztacenie Czechosowacji w pastwo federacyjne
(Czecho-Sowacj lub II Republik Czechosowack); utworzono parlamenty i rzdy
krajowe dla Czech, Sowacji (premier ks. Jozef Tiso) i Rusi Zakarpackiej (premier
ks. Andrej Wooszyn), funkcjonujce obok parlamentu i rzdu federalnego;
1938, 31 padziernika kolejne danie ze strony Polski, obejmujce niewielkie terytoria
sowackie na Orawie, Spiszu i w rejonie Przeczy Jabonkowskiej (ok. 4,5 tys. ludnoci);
rwnie i te roszczenia zostay przyjte przez Czechosowacj;
1938, 2 listopada tzw. pierwszy arbitra wiedeski, na mocy ktrego ministrowie spraw
zagranicznych Woch i Niemiec (Galeazzo Ciano i Joachim von Ribbentrop) przekazali
Wgrom tereny poudniowej Sowacji i Rusi Zakarpackiej (ok. 1,18 mln ludnoci);
1939, 14 marca ogoszenie niepodlegoci Sowacji przez sowacki sejm krajowy; stao
si to z inspiracji Niemiec, ktre wysuway dalsze, niemoliwe do spenienia dania pod
adresem Pragi, a jako rodku nacisku uywali Sowakw; wczeniej prezydent Hcha
zdymisjonowa w nocy 9/10 marca ks. Tiso i wprowadzi zarzd wojskowy na Sowacji, ale
sytuacji nie dao si ju opanowa; na czele pastwa sowackiego stan ks. Tiso, ktry
czy w swoich rkach funkcje prezydenta i premiera;
1939, 14 marca premier ks. Wooszyn ogosi niepodlego Rusi Zakarpackiej, ale ju
nastpnego dnia na jej terytorium wkroczyy wojska wgierskie i wczyy do swojego
pastwa;
1936, 16 marca wydanie przez Hitlera dekretu, na mocy ktrego utworzony zosta
Protektorat Czech i Moraw, formalnie bdcy autonomiczn jednostk przynalen do
Rzeszy; prezydentem tego nowego tworu pozosta Hcha.

Wgry
1918, 31 padziernika bunt czci wgierskiego wojska w Budapeszcie, wsparty przez ludno
miasta, w wyniku ktrego m.in. zastrzelono byego premiera Istvana Tisz; wkrtce potem, na
polecenie krla Karola IV Habsburga, funkcj premiera obj opozycjonista i przeciwnika zwizku
Wgier z Austri, Mihly Krolyi.
1918, 13 listopada abdykacja Karola IV z tronu wgierskiego; 14 listopada proklamowano
powstanie Republiki Wgierskiej, ktrej prezydentem w styczniu 1919 r. zosta Krolyi; jednym z
pierwszych posuni rzdu wgierskiego, na czele ktrego stan Denes Berinkey, bya radykalna
reforma rolna, majca na celu uspokojenie niepokojw na wsi.
Wgierska Partia Socjalistyczna powsta w marcu 1919 r. w wyniku poczenia si przez
komunistw, na czele ktrych sta Bla Kun, oraz socjaldemokratw; gwnym rozsadnikiem
nastrojw rewolucyjnych w spoeczestwie byli onierze powracajcy z frontu wschodniego, gdzie
zetknli si komunistyczn agitacj.
1919, 21 marca proklamowanie Wgierskiej Republiki Rad przez skrajn lewic; wykorzystaa
ona okres przesilenia rzdowego wywoanego postawieniem Wgrom przez pastwa ententy
niemoliwych do spenienia da; jednoczenie komunici zdoali zmarginalizowa rol
socjaldemokratw w nowych wadzach; powoano, na wzr sowiecki, Czerwon Armi i Czerwon
Stra (penicej funkcj policji politycznej), znacjonalizowano wikszo zakadw przemysowych
i instytucji finansowych, a take ziemi, zmuszajc chopw do wstpowania do spdzielni;
przygotowywano take brutaln rozpraw z Kocioem.
1919, kwiecie interwencja zbrojna Czechosowacji, Rumunii i Francji, majca na celu obalenie
rzdu Bli Kuna; inicjatorem akcji bya Francja, ktra obawiaa si poczenia si rewolucyjnych
Wgier z bolszewikami, co mogoby grozi rozprzestrzenieniem si rebelii komunistycznej na
zachd; na operacj militarn wyraziy zgod wszystkie pastwa ententy.
1919, 3 sierpnia zdobycie Budapesztu przez 170-tysiczn armi rumusk, co oznaczao
definitywny koniec istniejcej 133 dni Wgierskiej Republiki Rad; dwa dni wczeniej Bla Kun
zbieg do Wiednia, a po okresie internowania dosta si do Moskwy (w 1938 r. pad ofiar
stalinowskiej czystki).
1919, 16 listopada przejcie Budapesztu przez siy Armii Narodowej, na czele ktrej sta adm.
Mikls Horthy; dzie wczeniej stolic Wgier opuciy wojska rumuskie.
1920, 1 marca przywrcenie monarchii przez parlament wgierski; za spraw Horthy'ego i przy
wsparciu pastw ententy, odrzucono pomys ponownego osadzenia na tronie Karola IV;
postanowiono wic o przyznaniu Horthy'emu funkcji regenta, za tron pozostawiono
nieobsadzonym.
1921, 5 listopada przyjcie przez parlament wgierski ustawy pozbawiajcej Habsburgw
praw do tronu wgierskiego; byo to nastpstwem dwch prb odzyskania korony przez Karola
IV, podjtych w tyme roku; pierwsza, w marcu, nie spotkaa si adnym istotnym odzewem,
natomiast druga, podjta w padzierniku, wizaa si utworzeniem niewielkich krlewskich si

zbrojnych, ktre podjy marsz na Budapeszt; siy wysane przez Horthy'ego z atwoci
unieszkodliwiy monarchistw, a sam Karol IV zosta aresztowany i potem deportowany.
1921, kwiecie powoanie rzdu premiera Istvna Bethlena, ktry rzdzi krajem przez
nastpnych 10 lat; z kolei regent Horthy bardzo rzadko angaowa si bezporednio w biece
sprawy polityczne.
Polityka zagraniczna:
1924 przyjcie Wgier do Ligi Narodw.
1927 zniesienie midzynarodowej kontroli wojskowej nad Wgrami.
1932-1936 okres, w ktrym funkcj premiera peni Gyula Gmbs von Jkta; wwczas
rozpoczo si (trwae, jak si okazao) zblienie Wgier z Niemcami i Wochami w polityce
zagranicznej; jego nastpcy, Klmn Darniy i Bla Imrdy, pomimo wasnych umiarkowanych
pogldw, kontynuowali wspprac z pastwami Osi.
1933, czerwiec wizyta premiera Gmbsa w Niemczech; bya to pierwsza wizyta dyplomatyczna
polityka innego pastwa w Niemczech od czasu objcia wadzy przez Hitlera.
1934, 17 marca tzw. protokoy rzymskie, podpisane przez Wgry, Wochy i Austri, wczajce
pastwo wgierskie do woskiej strefy ekonomicznej.
1938, wrzesie przywrcenie powszechnej suby wojskowej, co stanowio zamanie
postanowie traktatu z Trianon.
1938, 2 listopada w wyniku tzw. pierwszego arbitrau wiedeskiego, do Wgier przyczono
poudniowe tereny Sowacji oraz cz Rusi Zakarpackiej.
1939, 13 stycznia przystpienie przez Wgry do paktu antykominternowskiego, czego
konsekwencj byo wprowadzenie w kraju ustawodawstwa antyydowskiego.
1939, 15 marca zajcie pozostaej czci Rusi Zakarpackiej, dziki czemu Wgry uzyskaa
granic z Polsk.

Jugosawia
1918, 4 grudnia proklamowanie powstania Krlestwa Serbw, Chorwatw i Sowecw
(SHS); granice tego pastwa okrelone zostay w traktacie wersalskim oraz traktatach pokojowych
narzuconych pastwom pokonanym w I wojnie wiatowej.
1919, kwiecie uchwaa parlamentu w Podgoricy o przyczeniu Czarnogry do Krlestwa
SHS.
1921, 28 czerwca przyjcie konstytucji Krlestwa SHS; pastwo to byo monarchi
konstytucyjn pod rzdami dynastii Karadjordjeviciw; tron obj krl Aleksander I, ktry ju od
3 lat sprawowa funkcj regenta swojego schorowanego ojca, Piotra I; wadza ustawodawcza
naleaa do jednoizbowego parlamentu (Skupsztina).
Krlestwo SHS tylko formalnie byo pastwem gwarantujcym rwnouprawnienie tworzcych go
narodw. Faktycznie za dominowali Serbowie, ktrzy mieli swojego krla, za partie serbskie
(radykalna i demokratyczna) odgryway gwn rol w yciu politycznym. Istotn pozycj zdobya
take chorwacka partia chopska. Niezadowoleni ze swojej pozycji w pastwie byli rwnie
Sowecy.
Separatyzm chorwacki liderem politycznym Chorwatw by Stjepan Radi, przywdca
narodowej partii chopskiej; 20 czerwca 1928 r. doszo do strzelaniny w Skupsztinie, ktrej
autorem by czarnogrski pose partii radykalnej, Punisza Raczi; zamordowa on dwch
Chorwatw oraz 3 ciko rani, w tym Stjepana Radicia, ktry zmar po kilku tygodniach w szpitalu
w wyniku odniesionych ran; spowodowao to dalsz radykalizacj Chorwatw.
1929, 6 stycznia wojskowy zamach stanu, dokonany przez tajn organizacj wojskow Biaa
Rka za poleceniem krla Aleksandra I, ktry obj wadz dyktatorsk; rozwizano parlament
oraz wszystkie partie polityczne, zawieszono swobody obywatelskie i wprowadzono cis cenzur;
zamiarem krla byo doprowadzenie do centralizacji pastwa i zniesienia rnic narodowych.
1929, 3 padziernika zastpienie nazwy Krlestwo SHS mianem Krlestwa Jugosawii;
proklamowano przy tym istnienie jednego narodu jugosowiaskiego.
1931, 2 grudnia nadanie Jugosawii nowej konstytucji przez krla Aleksandra I; przywrcono
parlament, ale zachowano wyran przewag wadzy wykonawczej nad ustawodawcz; w praktyce
wczeniejsza dyktatura krlewsko-wojskowa zostaa zastpiona dyktatur konstytucyjn; opozycja
uznaa te kroki za niewystarczajce i zbojkotowaa wybory do Skupsztiny (1931 r.) i senatu
(1932 r.), a wraz z ni w bojkocie wzio udzia ok. 1/3 wyborcw.
Tendencje odrodkowe:
Chorwacka Partia Chopska jej nowym przywdc zosta Vlatko Maek, za
ugrupowanie skupiao nie tylko umiarkowan opozycj chorwack, ale take boniack,
sowesk i czarnogrsk; w 1932 r. przyjto program polityczny w postaci tzw. punktacji
zagrzebskich, w ktrych potpiono absolutyzm, centralizm i unitaryzm, dajc
rwnouprawnienia narodowoci tworzcych pastwo i nadania im czciowej autonomii; w

odpowiedzi na to Maek zosta skazany na 3 lata wizienia;

ustasze tajna, radykalna organizacja chorwackich nacjonalistw, utworzona 7 stycznia
1929 r.; na jej czele sta Ante Paveli; ustasze otwarcie uznawali terroryzm za rodek walki
politycznej; od 1929 r. Paveli przebywa na emigracji, korzystajc ze wsparcia k
politycznych w Niemczech, Woszech i Austrii;
Macedoska Organizacja Rewolucyjna (VMRO) zbliona pod wzgldem idei i metod
walki do ustaszy; przywdc VMRO by Ivan Mihajlov, za organizacja korzystaa ze
wsparcia udzielanego przez Bugari.
1934, 9 padziernika zamach terrorystyczny w Marsylii, w wyniku ktrego zgin krl
Jugosawii Aleksander I oraz francuski minister spraw zagranicznych Louis Barthou; sprawc
zamachu by czonek VMRO, Veliko Georgijew-Kerin, a pomagao mu trzech ustaszy; wskutek
tego wydarzenia Paveli zosta zaocznie skazany na mier przez francuski sd, ale pastwo
woskie odmwio wydania przywdcy ustaszy; nastpc tronu zosta 11-letni Piotr II, syn
Aleksandra; w jego imieniu wadz sprawowaa trzyosobowa rada regencyjna, ktr kierowa kuzyn
zamordowanego monarchy, ksi Pawe.
1935, maj wybory parlamentarne, ktre miay si odby wedug nowej ordynacji wyborczej,
dajcej zdecydowan wikszo mandatw ugrupowaniu zwyciskiemu; opozycja zjednoczya si
w ramach Koalicji Chopsko-Demokratycznej, kierowanej przez Maka; niezwykle burzliwa
kampania wyborcza sprawia, e same wybory odbyy si w atmosferze terroru i przy ogromnych
naduyciach; zwycistwo odniosa rzdzca Jugosowiaska Partia Narodowa, a opozycja ogosia
bojkot parlamentu; sytuacja w kraju jeszcze bardziej si zaostrzya.
1935, czerwiec celem przeprowadzenie reform i zagodzenia sytuacji w kraju, regent Pawe
mianowa premierem umiarkowanego polityka, jakim by Milan Stojadinovi; ten wkrtce
przystpi do wprowadzania zmian:
obietnica zmiany niesprawiedliwej ordynacji wyborczej;
zwikszenie swobody prasy;
liberalizacja prawa o stowarzyszeniach;
utworzenie nowego ugrupowania Jugosowiaskiego Zjednoczenia Radykalnego,
zrzeszajcego politykw dawnej partii rzdzcej i cz opozycji;
szukanie porozumienia z Chorwatami w tym celu Stojadinovi odby spotkania
z Makiem w styczniu 1937 r., ktre jednak nie doprowadziy do wypracowania
kompromisu.
1938, grudzie wybory parlamentarne, ktre wbrew wczeniejszym obietnicom odbyy si
wedug niezmienionej ordynacji wyborczej; wybory przyniosy wic podobny wynika jak
poprzednie; nowy rzd powsta w lutym nastpnego roku, a na jego czele stan Dragia
Cvetkovi; otrzyma on od regenta zadanie znalezienia porozumienia z Chorwatami, bo to jawio
si jako racja stanu w obliczu pogarszajcej si sytuacji midzynarodowej.
1939, 26 sierpnia ugoda podpisana w Zagrzebiu przez Cvetkovicia i Maka, zmieniajca ksztat
pastwa jugosowiaskiego; utworzona zostaa Banowina Chorwacka, bdca regionem
autonomicznym z wasnym parlamentem i rzdem lokalnym, na czele ktrego mia sta ban;
ponadto Chorwacka Partia Chopska wesza do rzdu w Belgradzie, a Maek zosta wicepremierem.

Polityka zagraniczna:
Strategicznym sojusznikiem Krlestwa SHS (Jugosawii) bya Francja, na ktrej pomoc liczono
wobec konfliktw granicznych z Wochami. Napite relacje panoway take na linii z Wgrami i
Bugari. Wyrane ostrze antywgierskie miay porozumienia w ramach tzw. maej ententy:
1920 przymierze obronne zawarte w Belgradzie pomidzy Jugosawi a Czechosowacj.
1921 przymierze obronne zawarte w Bukareszcie pomidzy Rumuni a Czechosowacj.
1921 przymierze obronne zawarte w Belgradzie pomidzy Jugosawi a Rumuni.
Przymierza odnawiano w 1923, 1926 i 1929 r., za przy okazji tego ostatniego postanowiono, i w
przyszoci bd one automatycznie odnawiane co 5 lat.
1934, 9 lutego podpisanie paktu bakaskiego, tworzonego przez Jugosawi, Turcj, Rumuni
i Grecj; celem porozumienia byo zapewnienie nienaruszalnoci istniejcych na Bakanach granic
pastwowych.
1935 podpisanie przez Jugosawi konkordatu ze Stolic Apostolsk, ktry zosta zatwierdzony
dwa lata pniej przez Skupsztin; przeciwko umowie protestowao najwysze duchowiestwo
prawosawne, co z kolei pocigno za sob gwatowne rozruchy uliczne; w niezwykle napitej
sytuacji rzd ostatecznie zdecydowa si odstpi od ratyfikacji konkordatu.
Pod koniec lat 30. rzd jugosowiaski prbowa polepszy swoje relacje z pastwami Osi.
W marcu 1937 r. podpisano ukad o wieczystej przyjani z Wochami, na mocy ktrego Belgrad
uzna aneksj Abisynii, za Rzym obieca zaprzestanie wspierania chorwackiego separatyzmu.
W tym samym 1937 r. Jugosawia zoya deklaracj wobec Niemiec, i nie przyczy si do
adnych sojuszy midzynarodowych wymierzonych w pastwo Hitlera. Nie oznaczao to
cakowitego zwrotu dotychczasowej linii, a jedynie jej uelastycznienie w warunkach rosncej potgi
Woch i Niemiec. O chci utrzymania dobrych relacji z dotychczasowymi partnerami miay
wiadczy wizyty dyplomatyczne premiera Stojadinovicia w Wielkiej Brytanii i Francji w 1937 r.

Rumunia
Na mocy traktatw pokojowych koczcych I wojn wiatow terytorium pastwa rumuskiego
zwikszyo si dwukrotnie dziki przyczeniu: Siedmiogrodu, Banatu, poudniowej Dobrudy oraz
Bukowiny. Konieczno obrony przed rewizjonistycznymi zapdami Wgier, Bugarii i Sowietw
skaniaa do zawierania sojuszy regionalnych, czego efektem bya tzw. maa ententa, a take
polityczne i wojskowe porozumienie z Polsk, zawarte w Bukareszcie w padzierniku 1929 r.
1922, padziernik koronacja Ferdynanda I (zasiadajcego na tronie od 1914 r.) na krla
ostatecznie i definitywnie zjednoczonej Rumunii.
1923, marzec uchwalenie nowej konstytucji Rumunii, na mocy ktrej pastwo byo monarchi
konstytucyjn, w ktrej wadz ustawodawcz sprawowa dwuizbowy parlament, za wadza
wykonawcza naleaa do rzdu, ktrego dziaania wymagay jednak aprobaty krla.
1927, lipiec mier krla Ferdynanda I; jego syn Karol zosta zmuszony do zrzeczenia si praw
do tronu w 1925 r. ze wzgldu na skandale obyczajowe z jego udziaem, a take popieranie przez
niego opozycji wobec rzdzcych narodowych liberaw; wnuk Ferdynanda i najstarszy syn Karola,
ksi Micha, by zbyt mody aby obj tron, std jego rol wypeniaa Rada Regencyjna.
1930, czerwiec powrt do Bukaresztu ksicia Karola, ktry dziki zrcznym zabiegom
politycznym zosta proklamowany krlem jako Karol II; jego syn Micha posiada odtd status
nastpcy tronu; z czasem nowy monarcha wykazywa coraz wiksze skonnoci
antydemokratyczne, ale swoj wizj polityczn zdoa zrealizowa dopiero pod koniec lat 30.
1933, 20 grudnia zamordowanie przez czonka faszystowskiej elaznej Gwardii urzdujcego
premiera Iona Duc.
1934, kwiecie rozbicie spisku, ktrego celem byo zamordowanie krla Karola II i wyniesienie
na tron czonka rodziny krlewskiej, ksicia Mikoaja; uczestnikami konspiracji, oprcz ksicia
Mikoaja, byli czonkowie elaznej Gwardii.
1938, 10 marca ogoszenie przez krla Karola II nowej konstytucji, zmieniajcej radykalnie
ustrj pastwa; konstytucja zostaa przyjta w drodze plebiscytu (przeprowadzonego w warunkach
ogromnych naduy), a nie uchwalona przez parlament, jak nakazywao obowizujce prawo; na
mocy nowych przepisw, penia wadzy w pastwie znalaza si w rkach krla, a parlament sta si
wycznie ciaem doradczym; wkrtce potem rozwizano wszystkie partie polityczne i stworzono
jeden oglnonarodowy ruch Front Odrodzenia Narodowego.

Bugaria
Pierwsze lata po zakoczeniu I wojny wiatowej przyniosy sukcesy wyborcze lewicy, wrd ktrej
najwaniejsz rol odgrywaa radykalna partia chopska Bugarski Ludowy Zwizek Chopski.
Na czele rzdu sta od 1919 r. lider ludowcw, Aleksander Stambolijski. W 1920 przystpiono do
realizacji programu, ktrego elementami byy: obowizek pracy oraz nacjonalizacja majtkw
rolnych o obszarze przekraczajcym 30 ha, a take nieruchomoci miejskich. Prawicowi krytycy
poczyna Stambolijskiego nazywali jego program zielonym bolszewizmem, zarzucajc mu
denie do ustanowienia klasowej dyktatury chopw.
Opozycja prawicowa: Blok Konstytucyjny oraz Porozumienie Narodowe (na jego czele sta
Aleksander Cankow; znalaz poparcie wrd wojskowych oraz u cara Borysa III).
1923, 9-13 czerwca wojskowy zamach stanu, ktrego skutkiem byo obalenie rzdu
Stambolijskiego; przewrt zosta poparty przez Borysa III oraz partie mieszczaskie; bezporedni
przyczyn akcji zbrojnej przeciwko rzdowi byo wyrane zwycistwo ludowcw (ponad 50%
gosw) w wyborach, ktre odbyy si w kwietniu; prawica chciaa w ten sposb powstrzyma
radykalne reformy lewicy; sam Stambolijski prawdopodobnie zosta zastrzelony; nowym premier
zosta Cankow.
1924, kwiecie uchwalenie ustawy o ochronie pastwa, na mocy ktrej zdelegalizowano parti
komunistyczn; jej dziaacze i bojwki rozpoczli dziaalno terrorystyczn, przeprowadzajc w
kwietniu 1925 r. dwa nieudane zamachy na cara; w odpowiedzi na to prawicowy rzd
przeprowadzi szeroko zakrojon i brutaln akcj represyjn, majc cechy terroru pastwowego.
1926, 4 stycznia zdymisjonowanie Cankowa przez cara Borysa III, ktry w ten sposb chcia
zakoczy rzdy silnej rki; nowym premierem zosta Andrej Ljapczew, za w celu przywrcenia
spokoju w kraju ogoszono m.in. ustaw amnestyjn; Ljapczew peni swoj funkcj do 1931 r.,
przy czym rok wczeniej jego gabinet zosta znaczco zrekonstruowany, a wszed do niego m.in.
Cankow.
1931, czerwiec wybory do parlamentu, ktre wygra Blok Narodowy pod przewodnictwem
Aleksandra Malinowa (zosta nowym premierem); wprowadzono reformy (m.in. umorzono cz
dugw chopskich) oraz uwolniono niektrych winiw politycznych.
Nowe ruchy polityczne w latach 30.:
Ruch Narodowo-Spoeczny powoany w 1932 r. przez Aleksandra Cankowa po tym, jak
polityk ten opuci koalicyjne ugrupowanie Porozumienie Demokratyczne, ktre zostao
odsunite od wadzy po wyborach 1931 r.; Ruch czerpa inspiracje z faszyzmu, a po
przejciu w Niemczech wadzy przez Hitlera nazizmu;
Zweno ugrupowanie stworzone w 1932 r., ktrego czonkw okrelano mianem zwenari;
odwoywali si do korporacjonizmu, postulujc otoczenie obywateli szerok ochron
socjaln, a przy tym dyli do likwidacji partyjniactwa; wyrane byo take republikaskie
nastawienie ruchu.

1934, 18/19 maja zamach stanu, przeprowadzony przez zwenarich wraz z grup wyszych
oficerw skupionych w Lidze Wojskowej; na czele nowego rzdu stan pk. Kimon Georgijew;
zawieszono niektre postanowienia konstytucji z 1879 r., rozwizano parlament i partie polityczne
(a ich majtek skonfiskowano); niechtn postaw wobec nowego rzdu przejawia car Borys III, co
byo skutkiem antymonarchistycznych idei zwenarich oraz ich radykalizmu spoecznego.
1935, 22 stycznia siowe odsunicie od wadzy zwenarich wraz z premierem Georgijewem; stao
si to na skutek przejcia na stron cara Borysa III czci oficerw z Ligi Wojskowej, na czele
ktrych sta dowodzcy styczniow akcj gen. Panczo Zatew; zwenari prbowali odzyska wadz
jesieni 1935 r., ale ich spisek zosta wykryty, za zaangaowane w to osoby skazano na mier lub
wieloletnie wizienie.
1935, 23 listopada powoanie tzw. rzdu dworskiego, oznaczajce przejcie bezporedniej
wadzy w pastwie przez cara Borysa III; gabinet skada si z najbliszych wsppracownikw
cara, a na jego czele stan Georgij Koseiwanow.
Polityka zagraniczna:
Na pocztku lat 30. Bugaria orientowaa si w polityce zagranicznej na wspprac z Niemcami
i Wochami. Std te nie przystpiono w 1934 r. do tzw. paktu bakaskiego. Chwilow zmian
przynis rzd Zweno, ktry szuka porozumienia z Francj i jej sojusznikiem Jugosawi.

Grecja
1917 zmuszenie do abdykacji krla Konstantyna I; wydarzenie to nastpio pod naciskiem
pastw ententy ze wzgldu na germanofilsk postaw monarchy; nastpc tronu zosta modszy syn
Konstantyna, Aleksander I.
1920 mier krla Aleksandra I z powodu choroby; w tym samym roku wybory parlamentarne
wygraa koalicja ugrupowa monarchistycznych, domagajca si powrotu na tron Konstantyna I;
nastpio to grudniu 1920 r.; wskutek wyborw od wadzy odsunity zosta dotychczasowy rzd
premiera Eleutheriosa Venizelosa, ktry wprowadzi Grecj do wojny po stronie ententy, a
nastpnie doprowadzi na konferencji w Paryu do bardzo korzystnych dla swojego kraju
rozstrzygni, ktre znalazy wyraz w traktatach z Neuilly (1919 r.) i Svres (1920 r.).
Wojna z Turcj:
Na mocy postanowie traktatu z Svres, Grecja uzyskaa terytoria pooone w Azji Mniejszej ze
Smyrn, Tracj Wschodni z Pwyspem Gallipoli, a take wyspy Imroz i Tendos (cznie
ok. 22 tys. km2). W 1919 r. Grecy zajli Smyrn, prowadzc przy tym jako okupant niezwykle
brutaln polityk wobec Turkw. Spowodowao to kontrofensyw armii tureckiej dowodzonej przez
Mustaf Kemala. Przez dwa lata walki toczyy si z rnym nateniem, a wreszcie w 1922 r.
Turcy zaczli przechyla szal zwycistwa na swoj korzy. Kluczowe starcia miay miejsca
w kocu sierpnia, a na pocztku wrzenia armia wkroczya do Smyrny; do niewoli dostao si ok.
50 tys. greckich onierzy.
Wskutek klski Grecja utracia Tracj wschodni z Gallipoli oraz Smyrn. Z Azji Mniejszej
wyemigrowao do kraju ok. 1,5 mln Grekw, ktrych nage przybycie stao si sporym kopotem
spoecznym i gospodarczym.
1922, 28 wrzenia abdykacja krla Konstantyna I, do ktrej zmuszono go pod wpywem klski
wojennej; tron obj jego starszy syn, Jerzy II; ponadto postawiono przed sdem piciu ministrw
oraz gwnego dowdc armii greckiej w wojnie z Turcj; wszyscy oni zostali skazani na mier
i straceni.
1923, sierpie/wrzesie incydent zwizany z zamordowaniem przy granicy grecko-albaskiej
woskiego ambasadora, ktry wywoa bardzo ostr reakcj Mussoliniego; ostatecznie Grecy zoyli
oficjalne przeprosiny i wypacili odszkodowanie, ale caa sprawa dodatkowo nadszarpna
w spoeczestwie wizerunek rzdzcej elity.
1923, grudzie wybory parlamentarne, ktre przyniosy zdecydowane zwycistwo
ugrupowaniom antymonarchistycznym, wrd ktrych najwaniejsz postaci by Venizelos; krl
Jerzy II odmwi dobrowolnej abdykacji.
1924, 25 marca proklamowanie Grecji republik, co potwierdzio przeprowadzone 13 kwietnia
referendum; pierwszym prezydentem republiki zosta Pavlos Konduriotis; zmiana ustroju
spowodowaa pogbienie chaosu politycznego, gdy tylko do koca 1924 r. funkcjonowao a pi
gabinetw rzdowych.

1925, 26 czerwca wojskowy zamach stanu, na czele ktrego sta gen. Theodoros Pangalos;
3 stycznia nastpnego roku ogosi on wprowadzenie dyktatury wojskowej, w marcu zmusi do
zrzeczenia si funkcji prezydenta Konduriotisa, a 4 kwietnia sam obj prezydentur po fikcyjnych
wyborach; awanturnicza polityka zagraniczna Pangalosa niemal doprowadzia do wybuchu wojny
z Bugari w padzierniku 1925 r.
1926, 22 sierpnia rewolta wojskowa, ktra doprowadzia do obalenia dyktatury Pangalosa;
akcja dowodzi gen. Georgios Kondilis; prezydentem ponownie zosta Konduriotis, za gen.
Kondilis zosta tymczasowym premierem.
1927, 3 czerwca uchwalenie nowej konstytucji Grecji; w sierpniu tego roku nieudan prb
zamachu stanu podjli zwolennicy obalonego przed rokiem gen. Pangalosa.
1928-1932 okres nieprzerwanego sprawowania funkcji premiera przez Eleutheriosa Venizelosa;
przynis on wzmocnienie porzdku republikaskiego oraz popraw stosunkw Grecji
z bakaskimi ssiadami; dymisja Venizelosa spowodowana bya znaczcym pogorszeniem si
sytuacji w kraju, bdcym wynikiem kryzysu gospodarczego, a take fiaskiem planu reformy
ordynacji wyborczej (wprowadzenie systemu proporcjonalnego).
Pocztek lat 30. przynis wzrost popularnoci monarchistycznej Partii Ludowej, ktr kierowa
Panayiotis Tsaldaris. Wygraa ona wybory w marcu 1933 r., w odpowiedzi na co sprzyjajcy
Venizelosowi gen. Nikolaos Plastiras przeprowadzi zamach stanu. Akcja nie uzyskaa poparcia
wikszoci armii, wskutek czego nowo utworzony rzd przetrwa zaledwie jeden dzie. Podobn
prb republikanie podjli dwa lata pniej, w marcu 1935 r. wszczynajc powstanie na Krecie,
ktre take zostao stumione. Oznaczao to definitywny koniec kariery politycznej Venizelosa,
zmuszonego do emigracji. Zmar rok pniej we Francji. Monarchistw popiera w tym czasie
gen. Kondilis, ktry obj funkcj regenta.
1935, 3 listopada referendum w sprawie przywrcenia monarchii, zakoczony powodzeniem
zwolennikw zmiany ustroju; wkrtce potem do Grecji powrci i obj tron krl Jerzy II, za
republikaska konstytucja zostaa zniesiona i przywrcono konstytucj monarchistyczn z 1911 r.
Wydarzenia te nie przywrciy porzdku w pastwie, a w wyborach w 1936 r. swoj pozycj
odbudowali republikanie. Do parlamentu weszo take 15 komunistw. 13 kwietnia 1936 r.
desygnowany przez krla na premiera zosta gen. Joannis Metaxas. By on zdeklarowanym
monarchist, gwnym dowdc armii greckiej w latach 1913-1917, a zarazem zwolennikiem
zachowania neutralnoci w I wojnie wiatowej. Po wczeniu si Grecji do wojny po stronie ententy
Metaxas wyemigrowa z kraju, a powrci w 1921 r.
1936, 4 sierpnia wprowadzenie dyktatury przez gen. Metaxasa, za przyzwoleniem krla
Jerzego II; rozwizano parlament i zawieszono cz przepisw konstytucji; dziaania te
uzasadniano koniecznoci skutecznej obrony przed komunizmem, ale sam gen. Metaxas by
zwolennikiem rozwiza faszystowskich i korporacjonistycznych; wkrtce okazao si, e system
dyktatorski przywrci porzdek w pastwie i pozwoli na przeprowadzenie niezbdnych reform:
rozpoczto dziaania na rzecz modernizacji kraju, w tym rozwoju przemysu i rolnictwa;
wdroono przy tym szeroki program robt publicznych;
wprowadzono rozlegy system zabezpiecze socjalnych;
znaczco ograniczono korupcj i naduywanie wadzy w celach osobistych;
zreorganizowano armi.

Polityka zagraniczna:
1934, 9 lutego przystpienie Grecji do tzw. paktu bakaskiego, ktrego stronami ponadto byy
Turcja, Jugosawia i Rumunia.
Gen. Metaxas nie szuka porozumienia z pastwami Osi, cho tego spodziewano si po nim.
Dy za to do bliszej wsppracy z bakaskimi ssiadami (std pakt o nieagresji z Bugari
z 1938 r.). W kwietniu 1939 r. przyjto jednostronne gwarancje bezpieczestwa udzielone przez
Wielk Brytani.

Turcja
1920, 10 sierpnia traktat w Sevres pomidzy Turcj a pastwami, ktre zwyciyy w I wojnie
wiatowej; utrata przez Turcj 3/4 dotychczasowego terytorium, faktyczny koniec imperium
osmaskiego; jako terytoria mandatowe przekazano:
Wielka Brytania Arabia, Mezopotamia, Mosul, Palestyna
Francja Syria i Cylicja
Wochy i Grecja niewielkie terytoria
Armia turecka pod dowdztwem Mustafy Kemala nie uznaa warunkw, jakie zamierzano
narzuci Turcji. Kemalici byli uznawani za buntownikw take przez sutana Mehmeda VI. W
1919 r. przystpili oni do dziaa zbrojnych przeciwko stacjonujcym w Azji Mniejszej wojskom
greckim, ktre zakoczyli zwycisko w 1922 r. W midzyczasie kemalici odrzucili postanowienia
z Sevrs. Zdobyli poparcie polityczne, przez co w styczniu 1921 r. tureckie Wielkie
Zgromadzenie Narodowe odrzucio postanowienia z Sevrs i uznao sygnatariuszy (w tym sutana)
za zdrajcw narodu.
1922, 1 listopada zniesienie sutanatu przez Wielkie Zgromadzenie Narodowe na wniosek
Mustafy Kemala; przedstawicielom dynastii osmaskiej pozostawiono jedynie tytu kalifa
(zwierzchnik religijny wszystkich muzumanw na wiecie) w obawie przed reakcj
konserwatywnych mas ludowych.
Pastwa Ententy nie zdecydoway si na interwencj zbrojn w Turcji, czekajc na rozwj
wydarze. Wkrtce po przewrocie zaakceptoway jego skutki i zgodziy si na renegocjacj
postanowie z Sevrs.
1923, 24 lipca traktat w Lozannie pomidzy Turcj a pastwami Ententy:
oparcie granic Turcji o kryterium etniczne, wyparcie Grekw z Azji Mniejszej, zwrcenie
Cylicji przez Francj
demilitaryzacja Bosforu i Dardaneli, gwarancja swobody przepywu przez cieniny
1923, 29 padziernika proklamowanie Turcji republik; pierwszym prezydentem Mustafa
Kemal Atatrk; przeniesienie stolicy ze Stambuu do Ankary, w kwietniu 1924 r. nowa konstytucja.
Budowa wieckiej republiki i owieconej dyktatury:
likwidacja kalifatu (marzec 1924 r.)
zamknicie muzumaskich szk religijnych (medresw)
likwidacja ministerstwa ds. prawa muzumaskiego
przyznanie praw wyborczych kobietom (1934 r.)
westernizacja kraju (zachodnie ubiory, nowy system miar i wag, wprowadzenie alfabetu
aciskiego zamiast arabskiego, usunicie nauczania jzykw perskiego i arabskiego ze
szk rednich, kodyfikacje)
formalne rwnouprawnienie wyzna i zniesienie zapisu konstytucyjnego o islamie jako
religii pastwowej (1928 r.)

1934, 21 listopada nadanie prezydentowi Mustafie Kemalowi nazwiska Atatrk (Ojciec

Turkw) na mocy specjalnej ustawy; stanowio to element rozpocztego w czerwcu tego roku
procesu wybierania przez wszystkich Turkw nazwiska rodowego, przy czym zabronione byo
uywanie nazwisk odnoszcych si do tradycyjnych tytuw i rang (Bej, Pasza, Efendi, Aga).
Polityka midzynarodowa:
1925, luty-maj zbrojne powstanie Kurdw, dcych do stworzenia wasnego pastwa; na czele
powstania sta Seyh Said; rebelia zostaa krwawo stumiona, a jej przywdcy straceni.
1930 zawarcie paktu o nieagresji z Grecj; uoenie poprawnych stosunkw z dawnych
najwikszym wrogiem Turcji w regionie stanowio dla Kemala wstp do budowa na Bakanach
systemu bezpieczestwa zbiorowego, tworzonego przez wszystkie pastwa regionu; w tym samym
roku odbya si konferencja bakaska w Atenach z udziaem Grecji, Turcji, Albanii, Bugarii,
Jugosawii i Rumunii; wynikiem spotkania byo osignicie nieformalnego porozumienia co do
planu szerokiego ukadu, ale nie udao si przeoy tych postanowie na oficjalne dokumenty.
1933 zawarcie sojuszu przez Turcj i Grecj; wkrtce do porozumienia udao si wcign
Jugosawi i Rumuni.
1934, 9 lutego zawarcie paktu bakaskiego (nazywanego te entent bakask) przez
Turcj, Grecj, Jugosawi i Rumuni; zamiarem Kemala byo przeksztacenie w przyszoci tego
sojuszu w jednolity organizm militarny, zdolny do samodzielnej obrony terytorium tworzcych go
pastw przed agresj z zewntrz; plan ten nie zosta zrealizowany, a pakt bakaski pozosta
porozumieniem politycznym.
1932 przyjcie Turcji do Ligi Narodw.
1933 zawarcie przez Turcj porozumie z Francj i Wielk Brytani, ktre gwarantoway
pastwu nad Bosforem korzystne warunki spaty dugw z czasw ottomaskich; pastwom
zachodnim zaleao na dobrych stosunkach z Turcj, aby nie wepchn tego pastwa w sojusz z
Niemcami bd Zwizkiem Radzieckim; Kemal zreszt utrzymywa poprawne stosunki z tymi
pastwami, ale w polityce zagranicznej kierowa si pragmatyzmem i wykazywa du
elastyczno, zwaajc przede wszystkim na interes narodowy.
1936, 20 lipca midzynarodowa konferencja w Montreux, w wyniku ktrej Turcja uzyskaa
zgod na remilitaryzacj cienin Bosfor i Dardanele, przy zagwarantowaniu swobody przepywu
statkw handlowych z innych pastw.
1937, lipiec zawarty w Teheranie wielostronny ukad o nieagresji (nazywany take entent
bliskowschodni) pomidzy Turcj, Iranem, Irakiem i Afganistanem.
1938, 10 listopada mier Mustafy Kemala Atatrka; nastpnego dnia nowym prezydentem
wybrany zosta przez parlament Ismet Inn, najbliszy wsppracownik zmarego ma stanu,
kontynuujcy jego lini polityczn.

Bliski Wschd
Iran
1921 wojskowy zamach stanu dokonany przez Rez Pahlaviego, stojcego na czele brygady
Kozakw.
1925 Reza Pahlavi zmusza do ustpienia przedstawiciela dynastii Kadarw na tronie perskim
i sam ogasza si Szachem.
Reformy Rezy Szacha wadca ten dy do modernizacji kraju na wzr zachodni
i usunicia wielu tradycyjnych obyczajw i instytucji:
budowa szk, drg i linii kolejowych;
nakaz noszenia strojw europejskich, zezwolenie kobietom na zrzucenie czadoru;
ograniczanie wpyww duchownych islamskich (zamykanie szk koranicznych, zakaz
uroczystoci religijnych w miejscach publicznych, etc.); celem Rezy Szacha bya budowa
wieckiego pastwa, oddzielonego od instytucji religijnych.
1935, 22 marca oficjalne wprowadzenie nazwy Iran jako nazwy pastwa w miejsce tradycyjnej
Persji.
1932 umowa regulujca kwesti granicy z Irakiem.
1937 podpisanie ukadu o nieagresji przez Iran, Turcj, Irak i Afganistan.
Jednym z celw Rezy Szacha byo ograniczenie znacznych wpyww pastw europejskich w Iranie.
W 1930 r. wprowadzono pastwowy monopol na handel zagraniczny, a dwa lata pniej
wypowiedziano koncesj na wydobycie ropy przez brytyjskich koncern. Pomimo naciskw ze
strony rzdu w Londynie, Reza Szach nie ugi si w swoich deniach, skutkiem czego w 1933 r.
wydano now koncesj na znacznie korzystniejszych warunkach dla Iranu. Sposobem na
uwolnienie si z dotychczasowych powiza bya bliska wsppraca Iranu z Niemcami po
przejciu wadzy w tym kraju przez Hitlera. Znacznie wzrosy obroty handlowe pomidzy tymi
krajami, z kolei niemieccy specjalici przyczynili si do unowoczenienia iraskiego przemysu
i rolnictwa, a take systemu szkolnictwa.
1941, 16 wrzenia wymuszona przez Brytyjczykw i Francuzw abdykacja Rezy Szacha na
rzecz swojego Mohammeda Rezy Pahlaviego; zmiana ta bya wynikiem powodzenia alianckiej
ekspedycji wojskowej do Iranu, rozpocztej kilka tygodni wczeniej; lokalne wojska szybko
skapituloway przed Europejczykami, za mocarstwa zachodnie zrealizoway swj cel, usuwajc
proniemieckiego wadc w pastwie o duym znaczeniu strategicznym w czasie wojny.

Irak
1930 podpisanie ukadu iracko-brytyjskiego, czcego oba pastwa cisym sojuszem na okres
25 lat; traktat wchodzi w ycie w 1932 r., a wraz z tym Irak uzyskiwa prawo do stara o
samodzielne czonkostwo w Lidze Narodw, a tym samym do niepodlegoci:
Irak zobowiza si konsultowa swoj polityk zagraniczn z Londynem;
zgoda na stacjonowanie wojsk brytyjskich w Mosulu przez kolejnych 5 lat;
pozostawienie brytyjskich baz lotniczych w Iraku;
Wielka Brytania zobowizaa si do obrony lub wsparcia dyplomatycznego w przypadku
wojny lub zagroenia bezpieczestwa Iraku.
1932, 3 padziernika przyjcie Iraku do Ligi Narodw, co zarazem oznaczao uzyskanie
niepodlegoci przez Irak i wyganicie brytyjskiego mandatu; na mocy wczeniejszego ukadu,
wpywy Wielkiej Brytanii w tym pastwie pozostay jednak bardzo silne.
1933 zbrojne powstanie Asyryjczykw, krwawo stumione przez irackie wojsko, ktrym
dowodzi gen. Bakr Sidki; nastpnie Liga Narodw zorganizowaa przesiedlenia do innych krajw
Asyryjczykw, ktrzy wyrazili tak wol.
1933 mier krla Fajsala I, ktrego nastpc zosta jego syn, 21-letni Ghazi I; kontynuowa on
lini polityczn polegajc na bliskich relacjach z Wielk Brytani.
1936, 31 padziernika wojskowy zamach stanu, ktry przeprowadzi gen. Bakr Sidki; zmusi
on do opuszczenia kraju swoich przeciwnikw politycznych i sam sprawowa rzeczywist wadz;
zosta jednak obalony ju w sierpniu 1937 r., a Irak wszed w okres wyjtkowej niestabilnoci
politycznej.
1939 mier krla Ghaziego I w wypadku samochodowym; formalnie na tronie zasiad jego
4-letni syn, Falsal II.
1941, kwiecie zamach stanu przeprowadzony przez grup proniemieckich nacjonalistw, na
czele ktrych sta Raszid Guilani; grupa ta szybko zostaa pozbawiona wadzy przez wojsko
brytyjskie, ktre wynioso do wadzy przychylne sobie stronnictwo, ktremu przewodzi Nuri Said.

Afganistan
1929 objcie wadzy przez Nadira Chana; stanowio to chwilowe zwieczenie toczcych si od
dawna walk plemiennych o wadz na terytorium Afganistanu; Nadir Chan by dowdc wojsk
obalonego krla Amanullaha, ale po zwyciskiej wojnie wypowiedzia posuszestwo wadcy, nie
zwrci mu tronu i sam obwoa si krlem, przyjmujc imi Nadir Szach Ghazi.
1931, 31 padziernika nadanie konstytucji dla Afganistanu przez Nadira Szacha, na mocy ktrej
w rkach krla skupiaa si znaczna wadza, a take ustanowiony zosta nowoczesny, dwuizbowy
parlament.
Nadir Szach prbowa skierowa swj kraj na drog modernizacji. W tym celu m.in. zaoy
uniwersytet w Kabulu oraz bank afgaski, zleci te tworzenie planw budowlanych (drogi, mosty).

1933, 8 listopada zamordowanie Nadira Szacha przez czonka jednego z ugrupowa

opozycyjnych; nastpc krla zosta jego syn, Mohammed Zahir Szach.
1934 przystpienie Afganistanu do Ligi Narodw.

Chiny
1644 pocztek panowania mandurskiej dynastii Quing; na przeomie XIX i XX wieku Chiny
byy krajem anachronicznym pod wzgldem gospodarczym, spoecznym i politycznym;
wykorzystyway to mocarstwa europejskie, ktre narzucay Chinom nierwnoprawne traktaty
handlowe celem zdobycia i utrwalenia swoich stref wpyww, uywajc nieraz siy zbrojnej.
1894-1895 wojna chisko-japoska, zakoczona cakowit klsk Chiczykw; na skutek traktatu
pokojowego Japoczycy uzyskali kontrol nad Kore (wczeniej protektorat chiski), a take
anektowali Tajwan (Formoza), Wyspy Rybackie (Peskadory) i pwysep Liaodong.
Powstanie bokserw (1900-1901):
Przyczyny:
obnaenie przez wojn z Japoni saboci Chin jeszcze bardziej rozzuchwalio mocarstwa
europejskie (Wielka Brytania, Francja, Rosja, Niemcy), ktre domagay si wydzierawienia
im kolejnych czci terytorium Chin, a take przyznania nowych przywilejw i koncesji
handlowych;
Stany Zjednoczone nie domagay si wydzielenia w Chinach stref dla siebie, ale day
akceptacji dla polityki otwartych drzwi, polegajcej na swobodnym prowadzeniu handlu i
innych interesw gospodarczych;
panoszenie si zamorskich diabw uderzao w dum i godno Chiczykw, ktrzy
tworzyli tajne organizacje, majce niekiedy charakter terrorystyczny, dcych do
wypdzenia wszystkich intruzw;
Pi w Imi Sprawiedliwoci i Pokoju najwiksza organizacja spiskowa, ktrej
czonkowie zostali pogardliwie nazwani przez Anglikw mianem bokserw;
bokserzy atakowali instytucje i osoby kojarzone z Europ (misjonarzy, chiskich
chrzecijan, budynki utrzymane w stylu europejskim), a ich gwn si stanowili chopi;
dwr i rzd chiski prowadzili podwjn gr, nieformalnie wspierajc ruch bokserw.
1900, maj/czerwiec zniszczenie przez bokserw linii kolejowej czcej Pekin i Tianjin oraz
zabicie przy tym kilku obcokrajowcw; wobec braku stanowczej reakcji rzdu chiskiego,
mocarstwa europejskie skieroway niewielkie oddziay na Daleki Wschd, nad ktrymi dowodzenie
obj wiceadmira Edward H. Seymour, w odpowiedzi na co wadze chiskie udzieliy wsparcia
powstacom i zerway stosunki dyplomatyczne z pastwami traktatowymi, a take wydano edykt
cesarski namawiajcy do zabijania cudzoziemcw; jednoczenie chiski rzd prbowa nadal
prowadzi podwjn gr, wspierajc bokserw (cho w walkach z Europejczykami raczej nie
uczestniczyo regularne wojsko chiskie), ale te ochraniajc europejskie placwki dyplomatyczne
i handlowe.
1900, 14 sierpnia zdobycie Pekinu przez kilkunastotysiczne, midzynarodowe oddziay pod
dowdztwem rosyjskiego gen. Mikoaja Liniewicza oraz angielskiego wiceadmiraa Seymoura;
cesarzowa Cixi ucieka z dworu z przebraniu wieniaczki.

1900, wrzesie skierowanie przez cesarza Wilhelma II do Chin gen. Alfreda von Waldersee,
ktremu niemiecki monarcha nada przy tym tytu feldmarszaka wiata; niemiecki oficer obj
dowodzenie nad midzynarodowymi oddziaami, liczcymi ju ok. 70 tys. onierzy, zajmujcymi
si pacyfikacj chiskiej prowincji; nieco pniej w Mandurii interwencj na wielk skal (ok. 170
tys. onierzy) podja Rosja; w obliczu klski wadze chiskie take ogosiy walk z ruchem
bokserw i przystpiy do represji wobec rebeliantw.
1901, 7 wrzenia podpisanie w Pekinie tzw. protokou kocowego (lub protokou
bokserskiego), bdcego faktycznie ukadem pokojowym; formalnie Chiny zachoway status
pastwa suwerennego oraz integralno terytorialn, ale zmuszone zostay do wypacenia
gigantycznych odszkodowa, zobowizay si do ochrony europejskich placwek, a take
zniszczenia strategicznych, nowoczesnych obiektw o znaczeniu wojskowym; kilka innych
postanowie miao charakter upokarzajcy dla Azjatw; warunki kocowe byyby dla Chiczykw
jeszcze cisze, gdyby nie zrczna gra dyplomaty Li Hongzhanga, ktry w trakcie negocjacji
umiejtnie rozgrywa sprzeczne interesy mocarstw europejskich.
Skutki powstania zoona w styczniu 1902 r. przez cesarzow Cixi zapowied szerokich reform
pastwa, zmierzajcych do jego unowoczenienia, w tym likwidacji samowadztwa, walki z
korupcj, przebudowa administracji i sdownictwa, a take zmian obyczajowych; w 1908 r.
zapowiedziano wprowadzenie nowoczesnej konstytucji.
1908 mier cesarzowej Cixi, ktra faktycznie rzdzia krajem przez 50 lat, a take tytularnego
cesarza Guangxu; formalnie na tronie zasiad 2-letni Pu I, jak si okazao ostatni chiski cesarz;
w imieniu maoletniego wadcy rzdy sprawowa regent, jego ojciec ksi Chun, bardzo nielubiany
w spoeczestwie i uwaany za skrajnego reakcjonist.
Chiski ruch narodowy:
Kuomintang Chiska Partia Narodowa, powstaa w 1912 r. w wyniku przeksztacenia zaoonej
w 1905 r. Zjednoczonej Ligi Chiskiej; liderem Kuomintangu by Sun Jat-Sen, ktry by
zapatrzony w zachodnie ideay demokratyczne i republikaskie, upatrujc w rzdach dynastii
mandurskiej rda tragedii Chin; celem ruchu byo unowoczenienie pastwa i gruntowne
reformy spoeczne; idea Sun Jat-Sena opieraa si na trzech zasadach ludu tj. niepodlegoci,
demokracji parlamentarnej i agrarnym socjalizmie (rozumianym jako dobrobyt spoeczny);
dziaalno lidera Kuomintangu narazia go na represje ze strony wadz chiskich, std przez lata
musia przebywa na emigracji, gdy w kraju wydano na niego zaoczny wyrok mierci.
Pierwsza dekada XX w. w Chinach przyniosa wzrost niezadowolenia spoecznego. Powolne tempo
reform oraz ich czciowy charakter nie zadowala ludnoci, domagajcej si m.in.
natychmiastowego wprowadzenia konstytucji, nie czekajc na 1917 rok, zgodnie z zapowiedziami
wadz.
1911, padziernik wybuch rewolucji przeciwko dynastii mandurskiej, a kolejne miasta
i prowincje wypowiaday posuszestwo panujcym; w listopadzie utworzone zostay dwa
konkurujce ze sob rzdy: w Pekinie, na czele ktrego stan gen. Yuan Shikai, a take
w Nankinie, kierowany przez Sun Jat-Sena.
1912, luty oficjalna abdykacja cesarza Pu I, na mocy dekretu wydanego przez regenta Chuna,
poczona ze zrzeczeniem si praw do tronu przez ca dynasti mandursk.

1912, marzec uchwalenie w Nankinie konstytucji, na mocy ktrej Chiny staway si republik
demokratyczn, rzdzon przez prezydenta i dwuizbowy parlament; prezydentem zosta gen. Yuan
Shikai, ktremu podporzdkowa si Sun Jat-Sen, nie chcc pogbia chaosu w kraju i
doprowadzi do jego podziau; Yuan Shikai wykorzysta sytuacj dla wzmocnienia swojej wadzy,
odchodzc od zasad konstytucyjnych; w 1915 r. ogosi si nawet cesarzem, ale pod wpywem
groby japoskiej interwencji zrezygnowa z tego tytuu; zmar w 1916 r.; kraj pogry si w
chaosie, a wadze nad prowincjami przejmowali lokalni watakowie, nazywani panami wojny lub
militarystami.
1915, 18 stycznia przedstawienie przez Japoni 21 da pod adresem Chin, wrd nich m.in.:
scedowanie na rzecz Japonii dotychczasowej niemiecki koncesji w Shandongu;
uznanie specjalnych praw Japoczykw na terenie Mandurii i Mongolii Wewntrznej;
nieprzyznawanie przez Chiny adnemu pastwu trzeciemu stref wpyww przy wybrzeu;
wsplny nadzr nad chiskim przemysem wglowym i stalowym;
wprowadzenie do chiskiego rzdu japoskich doradcw.
dania zostay odrzucone przez Chiny, po czym Japoczycy ponownie przesali postulaty 7 maja
1915 r., ale niektre z wczeniejszych usunito (m.in. dotyczce japoskich doradcw w rzdzie);
obawiajcy si wybuchu konfliktu zbrojnego prezydent Yuan przyj ultimatum, a 25 maja 1915 r.
podpisano traktat midzypastwowy regulujcy podniesione kwestie.
Konferencja pokojowa w Paryu formalnie Chiny znalazy si w obozie zwycizcw wojny,
std te delegacja chiska dya do midzynarodowego uznania suwerennoci swojego pastwa,
anulowania nierwnoprawnych traktatw i zwrotu wydzierawionych obszarw; szczegln wag
przykadano do zwrotu przez Japoni pwyspu Shandong oraz anulowania 21 da.
1919, 4 maja pocztek rozruchw spoecznych w Chinach wywoanych rozczarowaniem
z powodu braku uwzgldnienia w traktacie pokojowym chiskich da (tzw. Ruch 4 Maja);
pomimo uycia przez wadze w Pekinie siy do tumienia zamieszek, szybko rozszerzay si one na
cay kraj; ostatecznie, pod wraeniem tych wystpie, wadze chiskie odmwiy podpisania
traktatu wersalskiego.
1922, luty podpisanie ukadw w Waszyngtonie, regulujcych sytuacj na Dalekim Wschodzie
i na Pacyfiku, bdcych wynikiem trwajcej od listopada poprzedniego roku konferencji
midzynarodowej z udziaem 9 pastw (USA, Wielka Brytania, Francja, Wochy, Belgia, Holandia,
Portugalia, Japonia, Chiny); konferencj zwoano w celu uporzdkowania napitej sytuacji we
wspomnianym regionie wiata, w tym zwaszcza w Chinach, co byo skutkiem odmowy podpisania
przez to pastwo traktatu wersalskiego:
4 lutego ukad japosko-chiski:
Japonia zwraca Chinom pwysep Szandong wraz z by niemieck koloni Kiau-czou;
eksploatacj kopal wgla kamiennego i rudy elaza mia nadzorowa wsplny zarzd
japosko-chiski;
Japonia rezygnuje ze swoich 21 da;
6 lutego traktat dziewiciu mocarstw:
formalne zobowizanie stron traktatu do poszanowania suwerennoci i integralnoci
terytorialnej Chin;
przestrzeganie zasad polityki otwartych drzwi w Chinach, polegajcej na rwnych
szansach wszystkich pastw do rozwijania dziaalnoci handlowej i gospodarczej
w Chinach.
Postanowienia traktatw byy bardzo korzystne dla Chin, za dla Japonii oznaczay dyplomatyczn
porak. Ukady nie przewidyway jednak adnych sankcji wobec pastw, ktre naruszayby ich
postanowienia, std te Japonia szybko powrcia do agresywnej polityki wzgldem Chin.

Polityka wewntrzna:
Od czasu mierci Yuan Shikaia Chiny pogrone byy w walkach o wadz, toczonych pomidzy
grupami polityczno-zbrojnymi. Wykrystalizoway si dwa orodki, posiadajce wasne rzdy,
aspirujce do wadzy nad caym pastwem:
1) Kanton na czele tego orodka sta Sun Jat-Sen; w 1918 r. zosta on si usunity, co
skonio go do reorganizacji Kuomintangu w nastpnym roku; wwczas te Kanton zosta
odbity przez oddziay zwolennikw Sun Jat-Sena, na czele ktrych sta Chen Jiongming;
w 1921 r. Sun Jat-Sen zosta ogoszony prezydentem Republiki Chiskiej przez kantoskie
Zgromadzenie Ustawodawcze; pozycja polityczna Sun Jat-Sena nie bya jednak
niepodwaalna, o czym przekona si ju rok pniej, kiedy to zosta na pewien czas
odsunity od wadzy przez przeciwnikw zaproponowanej przez prezydenta wyprawy na
Pekin; Sun Jat-Sen liczy na poparcie ze strony Stany Zjednoczone, ale gdy te rachuby
zawiody, zacz szuka porozumienia ze Zwizkiem Sowieckim
2) Pekin latach 1917-1920 funkcj szefa rzdu peni Duan Qirui, po czym zosta odsunity
od wadzy przez Wu Peifu (jednego z przywdcw innego ugrupowania politycznego);
w 1922 r. doszo do konfliktu pomidzy orodkiem pekiskim a wadajcym Manduri
Zhang Zuolinem, w ktrym ten ostatni zosta pokonany; kolejne lata upyny na walkach
o wadz i czstych zmianach rzdw, a Zhang Zuolin sta si jedn z gwnych postaci w
polityce orodka pnocnochiskiego.
1921, 1 lipca powoanie Komunistycznej Partii Chin, na czele ktrej stan Mao Zedong.
1923, marzec misja wojskowa do Moskwy, zoona z przedstawicieli Kuomintangu, ktrej
przewodniczy Czang Kaj-szek; celem wizyty byo omwienie warunkw wsppracy.
1924, stycze kongres Kuomintangu, na ktrym podjto decyzj o przyjmowaniu w szeregi
partii komunistw; ci z kolei zdecydowali si na taktyczn wspprac, widzc w Kuomintangu
jedyn si polityczn zdoln do przeksztacenia Chin; wsppraca ta znacznie podniosa si caego
orodka kantoskiego.
1924, listopad wizyta Sun Jat-Sena w Pekinie i jego rozmowy z tamtejszym rzdem, ktre jednak
nie przyniosy porozumienia.
1925, 12 marca mier Sun Jat-Sena; zdarzenie to prbowali wykorzysta jego dawni
przeciwnicy w Kantonie, jednak nie udao im si przej wadzy; gwn postaci Kuomintangu
sta si teraz Czang Kaj-szek, ktry wsppracujc z sowieckim gen. Wasilijem Blcherem pokona
rywali do wadzy.
1925, 1 lipca rzd Kuomintangu w Kantonie ogasza si rzdem narodowym, komunikujc w
ten sposb, i bdzie dy do objcia swoimi wpywami caego terytorium pastwa; jednoczenie
rzdowe siy zbrojne przeksztacono w Armi Narodowo-Rewolucyjn.
1926 podjcie wyprawy na pnoc przez Armi Narodowo-Rewolucyjn, dowodzon przez
Czang Kaj-szeka; oddziay rzdy pekiskiego zostay wyparte z prowincji Hunan i Hobei.
1926/1927 konflikt w Kuomintangu pomidzy zwolennikami i przeciwnikami wsppracy
z komunistami; lewica kuomintangowska zbuntowaa si i utworzya wasny rzd w Wuhanie, na
co prawica pod przywdztwem Czang Kaj-szeka odpowiedziaa ekspedycj zbrojn; w marcu

oddziay weszy do Szanghaju, a w kwietniu 1927 r. na rozkaz Czang Kaj-szeka urzdzono rze
komunistw w tym miecie, w ktrej zgino ok. 5 tys. dziaaczy i zwolennikw.
1927, 18 kwietnia Czang Kaj-szek ogasza powstanie nowego rzdu w Nankinie; orodek
w Wuhanie zosta wkrtce zmuszony do porzucenia wsppracy z komunistami, ktrzy odtd zeszli
do podziemia; kuomintangowskie rzdy w Nankinie i Wuhanie wkrtce doszy do porozumienia;
na pocztku 1928 r. Czang Kaj-szek by ju niekwestionowanych przywdc partii narodowej oraz
dowdc potnej armii.
1928, kwiecie-czerwiec potna ekspedycja pnocna Armii Narodowo-Rewolucyjnej, ktra
w kocu zaja Pekin i doprowadzia do upadku rzdzcego tam wwczas Zhang Zuolina.
1928, 10 padziernika ogoszenie powstania rzdu oglnochiskiego w Nankinie, uznanego
przez mocarstwa zachodnie oraz Japoni; Czang Kaj-szek obj funkcj prezydenta, posiadajc
uprawnienia niemal dyktatorskie (na mocy nowych przepisw ustrojowych); oficjalnie
proklamowano take jednopartyjno; tendencje separatystyczne na prowincjach wci jednak
pozostay bardzo silne, za realna wadza rzdu w Nankinie obejmowaa realnie jedynie cz
terytorium pastwa.
1931 przyjcie przez Zgromadzenie Ludowe w Nankinie tymczasowej konstytucji Chin; w akcie
tym formalnie ujto zasad kurateli Kuomintangu (w praktyce: dyktatury Czang Kaj-szeka) nad
jeszcze niedojrzaym narodem chiskim; kuratela miaa wygasn w 1935 r., ale w zwizku
z trudn sytuacj midzynarodow, zostaa przeduona.
Ruch Nowego ycia zosta utworzony w lutym 1934 r. z inicjatywy Czang Kaj-szeka
i w osobliwy sposb czy elementy konfucjanizmu, chrzecijastwa oraz faszyzmu; powoanie
Ruchu byo wyrazem pewnej fascynacji Czanga sukcesami faszyzmu w Europie, szczeglnie za
sukcesu Hitlera w Niemczech; wyznaczone cele dziaalnoci by niezwykle ambitne:
wzmocnienie narodowego ducha Czang postrzega Chiczykw jako nard saby, mao
zdyscyplinowany i nie wykazujcy szacunku dla pastwa; wszystko to miao si zmieni
dziki odrodzeniu moralnemu;
militaryzacja spoeczestwa, majcego funkcjonujcego w oparciu o zasad wodzostwa;
elit Ruchu stanowia 10-tysiczna formacja Niebieskich Koszul, umundurowana i
uzbrojona, kierujca si hasami: Nacjonalizm, militaryzm, produktywizm; przemoc
uznano za dopuszczaln metod walki z wrogami pastwa;
walka z korupcja urzdnikw;
zwalczanie degeneracji obyczajowej wprowadzenie zakazu palenia papierosw przez
dzieci, likwidacja dancingw i kabaretw, walka z narkomani (m.in. stworzenie rejestru
narkomanw);
wysanie przez Czang Kaj-szeka grupy zaufanych oficerw (w tym swojego syna, Czanga
Wei-kuo) do Niemiec, by tam obserwowali zjawisko nazizmu i wycigali wnioski co do
moliwoci aplikacji tego systemu w Chinach.
Dziaalno Ruchu Nowego ycia zamara po wybuchu wojny z Japoni w 1937 r., w duej mierze
ze wzgldu na zmian pogldu Czang Kaj-szeka na faszyzm.
Modernizacja Chin (1927-1937):
budowa domw i drg, stworzenie sieci telegraficznej, powstanie oglnochiskiego radia;
wcielanie w ycie nowoczesnego planu rozwoju rolnictwa i przemysu;

 powstanie lotnictwa cywilnego i wojskowego;

wprowadzenie jednolitego systemu pieninego (1934 r.);
dynamiczny rozwj szkolnictwa elementarnego i wyszego.

Walka z komunizmem:
1927-1934 powstanie zbrojne, kierowane przez Komunistyczn Parti Chin; baz partyzantki
stanowia pooona w poudniowej cz kraju, grzysta i trudno dostpna prowincja Jiangxi; w
wymienionym okresie rzd w Nankinie organizowa pi ekspedycji wojskowych przeciwko
komunistom, ale dopiero ostatnia w 1934 r. zakoczya si powodzeniem.
1931, listopad proklamowanie Chiskiej Republiki Radzieckiej na terenach kontrolowanych
przez komunistw; na czele samozwaczego pastwa sta Mao Zedong.
1934, padziernik pocztek tzw. dugiego marszu komunistw chiskich; by on wynikiem
okrenia przez siy Czang Kaj-szeka, korzystajcego z pomocy niemieckich doradcw
wojskowych; aby unikn cakowitej klski, komunici rozpoczli wdrwk do prowincji Shaanxi,
grzystej i trudno dostpnej, pooonej w pnocno-zachodnich Chinach; ekspedycja, kierowana
przez Mao Zedonga, Zhu De i Lin Biao dotara na miejsce po roku, w padzierniku 1935 r.;
spord 100 tys. ludzi, ktrzy rozpoczli podr, cel osigno zaledwie 7 tys., przemierzajc
12,5 tys. km, a przy tym stale toczc walki z siami rzdowymi; w prowincji Shaanxi
komunistyczna partyzantka bardzo szybko odbudowaa si i stworzya tam potny bastion.
1936, grudzie uwizienie Czang Kaj-szeka oraz 17 innych wysokich funkcjonariuszy pastwa
przez marsz. Zhang Xuelianga, sprzyjajcego komunistom; oficer ten domaga si od Czanga
zaprzestania przeladowa komunistw, nawizania stosunkw ze Zwizkiem Sowieckim oraz
podjcia zdecydowanych dziaa przeciwko Japonii; wrd spiskowcw znajdowa si czoowy
chiski komunista Zhou Enlai, ktry by zwolennikiem porozumienia z Czangiem, wbrew
postulatom radykaw, dajcych rozstrzelania gowy pastwa; ostatecznie Czang Kaj-szek
zobowiza si podj dziaania, jakich od niego wymagano i zosta uwolniony po 12 dniach.
1937, lipiec zawarcie przez Kuomintang porozumienia z komunistami w obliczu napaci
japoskiej; oficjalnym przedstawicielem komunistw przy rzdzie w Nankinie zosta Zhou Enlai.

Polityka zagraniczna Chin:

Przebieg konfliktu chisko-japoskiego w latach 30.: zobacz Japonia.
W latach 30. Chiny wykazyway relatywnie ma aktywno midzynarodow, koncentrujc si
w obliczu zagroenia japoskiego, a potem wojny z tym pastwem na prbie uzyskania pomocy
przeciwko napastnikom. Szczeglnie liczono na Lig Narodw, ale organizacja ta okazaa si
bezradna w zaistniaej sytuacji. W 1932 r. wysano do Mandurii midzynarodow komisj, ktrej
przewodniczy lord Victor Lytton. Komisja stwierdzia win Japonii i sugerowaa pozostawienie
Mandurii w ramach Chin, ale z uznaniem specjalnych praw Japoczykw w tym regionie.
W kolejnych latach Chiny pozostay praktycznie osamotnione, a wsparcie cho gwnie
symboliczne nadeszo ze Zwizku Sowieckiego, po podpisaniu 21 sierpnia 1937 r. paktu o
nieagresji pomidzy pastwami.
Wybuch II wojny wiatowej, a zwaszcza otwarcie teatru walk na Dalekim Wschodzie i Pacyfiku,
wymiernie poprawi strategiczne pooenie Chin. Odtd pastwo to mogo liczy na pomoc USA.

Japonia
1868 pocztek rewolucji meidi, ogoszonej przez cesarza Matsuhito; zniesiono tradycyjne
instytucje i urzdzenia spoeczna, w tym szogunat, podejmujc dziaania nakierowane na szybk
modernizacj kraju.
1889 wprowadzenie konstytucji japoskiej, opartej na wzorach pruskich, bdcej drug
konstytucj w pastwie azjatyckim (po Turcji).
1894-1895 wojna japosko-chiska, zakoczona wielkim zwycistwem Japoczykw; ich kraj
pozyska Kore, Tajwan, Wyspy Rybackie i pwysep Liaodong.

Wojna japosko-rosyjska (1904-1905):

Przyczyny:
rywalizacja obu pastw o wpywy w Chinach i Korei; Japoczykw niepokoia ekspansja
Rosji na Dalekim Wschodzie;
1898 zakupienie przez Rosjan koncesji na eksploatacj koreaskich lasw nad rzek Jalu,
co naruszao ustalon granic stref wpyww; nastpnie Rosjanie zadali od Japonii
oddania im pnocnej Korei oraz dwch pwyspw w Korei poudniowej;
1902 ukad japosko-brytyjski, w ktrym pastwa te porozumiay si co do podziau
wpyww w Chinach i Korei; ponadto Japoczycy uzyskali gwarancj wsparcia
finansowego i dyplomatycznego (w okrelonych przypadkach take zbrojnego) ze strony
Wielkiej Brytanii w przypadku konfliktu z Rosj;
Rosjanie nie docenili siy militarnej Japonii; byli przekonani, e w konflikcie zbrojnym
z atwoci sobie poradz, std obrali kurs na konfrontacj.
1903-1904 wymiana licznych not dyplomatycznych pomidzy pastwami, utrzymanych
w agresywnym i ultymatywnym tonie; 5 lutego 1904 r. Japonia zerwaa stosunki
dyplomatyczne z Rosj.
1904, 7/8 lutego atak japoskich okrtw na jednostki rosyjskie stacjonujce w Porcie Artura;
zdarzenie to nastpio bez formalnego wypowiedzenia wojny; obie strony uczyniy to dopiero
10 lutego.
Przebieg wojny:
pierwsza faza wojny miaa miejsce na morzu, gdzie wietnie radzia sobie flota japoska,
dowodzona przez adm. Heihachiro Togo; gwnodowodzcym armii rosyjskiej by
gen. Aleksy Kuropatkin;
Japoczycy dyli do tego, aby jak najszybciej rozbi dalekowschodnie ldowe siy
rosyjskie (100 tys.), zanim nadejdzie dla nich wsparcie z Europy; wojskom japoskim,
ktrym przewodzi gen. Tamemoto Kuroki, udao si przeama lini obrony Rosjan na
rzece Jalu w Korei i nastpnie dosta si do Mandurii; Japoczykom udao si odci od
posikw rosyjskich obrocw Portu Artura;
1904, 19-25 sierpnia pocztek szturmu Japoczykw na Port Artura; obron dowodzi
gen. Anatol Stessel, majcy pod komend 50 tys. onierzy; po bardzo zacitych walkach

i stratach po obu stronach w liczbie kilkudziesiciu tysicy (przy czym dwukrotnie

wikszych japoskich), obrocy skapitulowali 1 stycznia 1905 r.;
1905, 19 lutego - 9 marca najwiksza ldowa bitwa w czasie wojny, stoczona pod
Mukdenem, w ktrej po przeciwnych stronach stano cznie blisko 600 tys. onierzy;
wojska rosyjskie zostay w kocu zmuszone do odwrotu, ktry momentami przebiega w
atmosferze paniki; car Mikoaj II odwoa ze stanowiska gwnodowodzcego gen.
Kuropatkina, ktrego zastpi gen. Mikoaj Liniewicz;
1905, 27-28 maja bitwa pod Cuszim, w ktrej japoska flota pod dowdztwem adm.
Togo rozbia rosyjsk flot batyck (ktra wczeniej musiaa opyn Afryk, aby dotrze
na miejsce bitwy), dowodzon przez adm. Zinowieja Roestwienskiego; starcie to
ostatecznie przesdzio o wygranej w wojnie przez Japoni;
Rosja nie chciaa duej prowadzi wojny ze wzgldu na kryzys wewntrzny, zwizany
z rewolucj 1905 roku, za Japonia bya wyczerpana militarnie i finansowo
dotychczasowymi dziaaniami.
1905, 5 wrzenia ukad pokojowy podpisany w amerykaskim Portsmouth, po wsparciu w
mediacjach udzielonym przez prezydenta Theodore'a Roosevelta; ukad podpisali ministrowie
spraw zagranicznych: Jutaro Komura i Siergiej Witte:
Rosja zrzeka si roszcze do pwyspu Liaodong wraz z Portem Artura; ponadto Japonia
uzyskaa cz Sachalinu oraz poudniowego odgazienia kolei wschodniochiskiej
w Mandurii;
Rosja zrzeka si swoich praw traktatowych w Korei i poudniowej Mandurii;
Japonia uzyskaa prawo poowu ryb na rosyjskich wodach dalekowschodnich;
Japonia zrezygnowaa z kontrybucji od przegranych.
1906 ponowne nawizanie stosunkw dyplomatycznych przez Rosj i Japoni; wkrtce oba
pastwa znalazy si obok siebie w ramach Trjporozumienia, walczc w I wojnie wiatowej.
1910 aneksja Korei przez Japoni.
1915, 18 stycznia przedstawienie przez Japoni 21 da wobec Chin (zobacz Chiny)
Sytuacja midzynarodowa Japonii po I wojnie wiatowej:
ogromne wzmocnienie pozycji midzynarodowej (udzia w wielkiej pitce na konferencji
wersalskiej); spowodowao to dalsze pobudzenie i tak ju silnych tendencji
imperialnych;
przejcie dawnych posiadoci niemieckich na Pacyfiku i w Chinach (w tym
usankcjonowanie przejcia Shandongu);
umocnienie wpyww w Mandurii i zakusy na opanowanie Mongolii;
1919 -1922 interwencja japoska w Rosji Sowieckiej (wraz z wojskami amerykaskimi i
brytyjskimi), uzasadniana potrzeb powstrzymania bolszewizmu; polegaa na okupacji
Wadywostoku i udzia w walkach we wschodniej Syberii, gdzie wspierano oddziay
biaych (tzw. ekspedycja syberyjska); wojska wycofano w chwili ustabilizowania si
wadzy bolszewikw w Rosji i braku realnych moliwoci obalenia ich wadzy; stosunki
dyplomatyczne z ZSRS nawizano w 1925 r., a na dowd dobrej woli Japoczycy
wycofali swoje wojska z pnocnego Sachalinu;
1919 antyjaposkie powstanie w Korei, w czasie ktrego rewolucyjny rzd koreaski
proklamowa pen niepodlego kraju; wadze Japonii zaproponowali powstacom
poszerzenie autonomii, na co ci nie przystali; ostatecznie rewolucja zostaa krwawo

zdawiona przez japoskie wojsko;

1921-1922 konferencja w Waszyngtonie i jej konsekwencje (zobacz Chiny)
1919, luty reforma ordynacji w wyborach do parlamentu; prawo gosu otrzymali mczyni co
najmniej 25-letni, paccy co najmniej 3 jeny podatku rocznie; praw wyborczych nie przyznano
kobietom; kolejna reforma nastpia w 1925 r., kiedy to zniesiono cenzus majtkowy, wskutek
czego prawo gosu uzyskali wszyscy mczyni, ktrzy ukoczyli 25 rok ycia.
1921 podr do Europy nastpcy japoskiego tronu, ksicia Hirohito; bya to pierwsza taka
wyprawa japoskiego wadcy w historii; by on pod duym wraeniem panujcych w Europie
stosunkw spoecznych i politycznych, szczeglnie liberalnym stylem ycia; w tym samym roku
Hirohito zosta regentem, w zwizku z przewlek chorob swojego ojca, cesarza Yoshihito.
1926, 25 grudnia formalne objcie tronu cesarskiego przez Hirohito po mierci
dotychczasowego wadcy, Yoshihito.
1934, 8 stycznia nieudany zamach na cesarza Hirohito, dokonany przez koreaskiego
niepodlegociowca; zdarzenie to wywoao dalszy wzrost nacjonalizmu w spoeczestwie
japoskim.
1936, 26 lutego nieudana prba przewrotu wojskowego, dokonana przez oficerw zrzeszonych
w organizacji Cesarska Droga; zamordowany zosta premier Makoto Saito, jeden ministrw
i generalny inspektor wyszkolenia wojskowego; walki uliczne trway w Tokio przez kilka dni, ale
ostatecznie plany spiskowcw nie powiody si; zdarzenie to byo przejawem postpujcej
militaryzacji polityki wewntrznej Japonii, przejawiajcej si deniem rnych grup oficerskich do
objcia peni wadzy.
1936, 7 sierpnia przedstawienie rzd dokumentu pt. Podstawowe zasady polityki narodowej; byo
to nastpstwem zdobycia przewaajcych wpyww w armii przez tzw. Grup Kontroli, ktra
dya do zaprowadzenia w kraju dyktatury wojskowej, stopniowego ograniczania konstytucji,
likwidacji parlamentu i partii politycznych; ze rodowiskiem nacjonalistycznych wojskowych
zwizany by wczesny premier, Koki Hirota; Podstawowe zasady... stanowiy niejako deklaracj
programow obozu:
ekspansja terytorialna Japonii, polegajca na podboju Chin i innych obszarw na Dalekim
Wschodzie; dopuszczano przy tym ewentualno zbrojnej konfrontacji ze Zwizkiem
Sowieckim, Stanami Zjednoczonymi i Wielk Brytani;
forsowna rozbudowa si zbrojnych; w 1937 r. wydatki na zbrojenia miay stanowi 40%
budetu.
1938, 3 listopada oficjalne proklamowanie nowego porzdku w Azji Wschodniej,
oznaczajcego w praktyce ogoszenie tego obszaru wyczn japosk stref wpyww; ycie
polityczne cechowao si dalsz marginalizacj politykw cywilnych, wypieranych przez osoby
zwizane ze sferami wojskowymi.
1940, padziernik zmuszenie partii politycznych do dobrowolnego zaprzestania dziaalnoci;
jedynym legalnym ugrupowaniem stao si Stowarzyszenie Wspierania Imperium.

Agresja na Manduri:
1931, 27 czerwca zabicie przez chiskich onierzy oficera japoskiego wywiadu,
przebywajcego w Mandurii; zdarzenie to stanowio wyczekiwany przez Japoczykw pretekst,
aby podj agresywne kroki wobec Chin.
1931, 18 wrzenia tzw. incydent mukdeski, tj. przygotowany przez japoski wywiad wybuch
na torach nalecej do Japonii kolei poudniowo-mandurskiej; stanowi bezporedni przyczyn
podjcia przez Japoni dziaa zbrojnych japoska Armia Kwantuska niemal natychmiast po
zdarzeniu zaatakowaa chiski garnizon w Mukdenie; 21 wrzenia do Mandurii wkroczyy
japoskie wojska stacjonujce w Korei.
1932, luty japoskie wojska opanowuj niemal ca Manduri; armia chiska, dowodzona
przez marsz. Zhang Xuelianga stale wycofywaa si, realizujc rozkazy Czang Kaj-szeka,
liczcego na korzystne zaatwienie sprawy na forum Ligi Narodw.
1932, 29 lutego proklamowanie niepodlegego pastwa Mandukuo; by to fikcyjny twr,
obejmujcy obszar Mandurii, w peni kontrolowany przez Japoczykw, obawiajcych si
niekorzystnych konsekwencji midzynarodowych w przypadku otwartej aneksji tego terytorium;
na czele pastwa sta prezydent, ktrym zosta Pu I, ostatniego cesarza Chin; 1 marca 1934 r.;
po przyjciu nazwiska Gang De, zosta on ogoszony cesarzem Mandukuo; istnienia tego
pastwa nie uznao Zgromadzenie Ligi Narodw, ale stosunki dyplomatyczne z Mandukuo
nawizay (oprcz Japonii) m.in. Niemcy, Wochy, Hiszpania, ZSRS, Polska, Rumunia i Watykan.
1932, stycze pocztek walk japosko-chiskich w Szanghaju; po opanowaniu Mandurii wojska
japoskie kontynuoway, docierajc w styczniu 1933 r. w okolice Pekinu oraz Tianjin.
1933, 31 maja rozejm japosko-chiski w Tanggu, w ktrym Chiczycy uznali uznali japosk
kontrol nad obszarami na pnoc od Wielkiego Muru, za Japoczycy wycofali si z Szanghaju.
1935, stycze wybuch kolejnych star pomidzy onierzami japoskimi i chiskimi; godzc si
na ultimatum postawione przez wroga, Chiczycy zdemilitaryzowali obwd Pekinu i Tianjinu.

Wojna japosko-chiska (1937-1945):

1937, 7 lipca sprowokowany przez Japoczykw incydent na mocie Marco Polo, z ktrego
wyniky walki zbrojne, a nastpnie posuy za pretekst do formalnego wypowiedzenia wojny;
wietnie przygotowane i wyszkolone wojska japoskie bardzo szybko zdobyway teren:
28 lipca zdobycie Pekinu;
30 lipca zajcie Tianjin;
7 listopada opanowanie Szanghaju, w ktrego obronie polego 100 tys. Chiczykw;
12 grudnia wkroczenie do Nankinu; w dotychczasowej stolicy pastwa Japoczycy
urzdzili rze bezbronnych cywilw, zabijajc w cigu dwch tygodni 150-300 tys. ludzi;
wiosn i latem 1938 r. Japoczycy kontynuowali dziaania ofensywne w rodkowych
Chinach; w maju zajto miasto Xuzhou, w lipcu Kanton, a w padzierniku Wuhan.
Japoczycy zatrzymali swoje agresywne poczynania w Chinach latem 1939 r. Przygotowujc si
do wojny na Pacyfiku, chcieli uregulowa sytuacj na otwartym froncie, proponujc Chiczykom
pokj oraz stworzenie wsplnego frontu przeciwko komunistom. Rzd Czang Kaj-szeka odrzuci t
propozycj. Teoretycznie Japoczycy posiadali kontrol nad rozlegymi obszarami pnocnych,
rodkowych i poudniowych Chin, w tym caym wschodnim wybrzeem i gwnymi orodkami

przemysowymi. Ich wadza nad wieloma z tych terytoriw bya jednak iluzoryczna.
Konflikt japosko-sowiecki:
1935, lipiec starcia pomidzy oddziaami japoskimi i Mandukuo a wojskami
Mongolskiej Republiki Ludowej (ktra de facto stanowia sowiecki protektorat); pod
wpywem tych zdarze Moskwa zapowiedziaa, e kada kolejna agresja Japonii na tym
obszarze napotka na odpowied ZSRS;
1936, 26 listopada niewielkie starcia pomidzy japoskim batalionem, ktry przekroczy
granic sowieck a oddziaami ZSRS w okolicach jeziora Chanka; byo to pierwsze
bezporednie starcie pomidzy wojskami obu pastw;
1937, lipiec/sierpie w odpowiedzi na sowieckie prowokacje, japoskie oddziay liczce
28 tys. onierzy wkroczyy na terytorium ZSRS w pobliu jeziora Chasan, ale zostay
odparte po niespena dwch tygodniach; w japoskich krgach wojskowych rozwaano
otwarty atak na ZSRS, ale odrzucono ten pomys w obawie przed otwarciem kolejnego
frontu dziaa;
1939, maj wkroczenie licznych japoskich oddziaw do Mongolii, poczone ze
sformuowaniem przez rzd w Tokio roszcze terytorialnych wzgldem tego pastwa;
w krwawych walkach Japoczycy stracili ok. 8,5 tys. onierzy, po czym zdecydowano o
wstrzymaniu agresji; 15 wrzenia 1939 r. podpisano w Moskwie porozumienie, ktre
przerywao dziaania zbrojne.

Dyplomacja japoska w latach 30.:

1933, 27 marca wystpienie Japonii z Ligi Narodw, co stanowio reakcj na krytyk agresji na
Manduri na forum tej organizacji; w ten sposb Japonia wypowiedziaa take wczeniejsze
porozumienia midzynarodowe regulujce sytuacj polityczn na Dalekim Wschodzie.
1936, 25 listopada zawarcie w Berlinie tzw. paktu antykominternowskiego z Niemcami,
majcego obowizywa przez 5 lat; oficjalnie strony zadeklaroway wspln walk z Kominternem,
za w tajnym protokole przewidziano, i w przypadku wybuchu wojny pomidzy jednym z krajw
a ZSRS, druga strona podejmie rodki ochrony wsplnych interesw; rok pniej do paktu
doczyy Wochy.
Stosunki japosko-niemieckie pogorszyy si po zawarciu 23 sierpnia 1939 r. paktu RibbentropMootow, ale Sowieci zdoali przekona swojego azjatyckiego sojusznika, i ukad ten mia
charakter czysto taktyczny. Tym niemniej, po wybuchu II wojny wiatowej, Japoczycy nie
zdecydowali si na podjcie dziaa zbrojnych przeciwko ZSRS, na co usilnie nalega Hitler.
1940, 27 wrzenia zawarcie w Berlinie tzw. paktu trzech pomidzy Niemcami, Wochami
i Japoni; strony uznay przywdztwo Niemiec i Woch w Europie oraz hegemoni Japonii w Azji
Wschodniej; Japonia i Niemcy porozumiay si take w kwestii podziau wpyww na morzach
poudniowych.

Liga Narodw
Prby wzmocnienia nowego adu po I wojnie wiatowej:
I. Wielostronne umowy midzynarodowe:
konferencja w Waszyngtonie dotyczca sytuacji na Dalekim Wschodzie i Pacyfiku 1921-1922
(zobacz Chiny);
pakt Brianda-Kelloga zawarty 27 sierpnia 1927 r. w Paryu przez przedstawicieli
15 pastw (w tym USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec,Woch, Japonii, Polski); sygnatariusze
oficjalnie potpili wojn jako rodek rozwizywania konfliktw midzynarodowych i zobowizali
si do ich rozstrzygania na drodze pokojowej; 9 lutego 1929 r. niektre pastwa podpisay
dodatkowy tzw. protok Litwinowa (lub: protok moskiewski); faktycznie pakt mia znaczenie
wycznie deklaratywne; do 1939 r. podpisay go 63 pastwa;
Stany Zjednoczone Europy projekt przedstawiony w 1929 r. przez Aristide'a Brianda,
wedug ktrego w ramach Ligi Narodw miaa zosta utworzona federacja pastw europejskich
(bez ZSRS); pomys ten nie mia najmniejszych szans powodzenia i utkn
w jednej z komisji Ligi w 1931 r.;
Konferencja Rozbrojeniowa projekt powszechnej redukcji zbroje by przygotowany
w ramach Ligi Narodw od 1925 r., ale sama konferencja odbya si w Genewie od lutego 1932 r.
do czerwca 1934 r., koczc si kompletnym fiaskiem; wskutek kategorycznego sprzeciwu
Niemiec wobec planw odgrnego ograniczania zbroje, ju we wrzeniu 1932 r. wydano
deklaracj, w ktrej uznano zasad wolnoci zbroje za prawo przysugujce wszystkim pastwom,
pod warunkiem stworzenia mechanizmw zabezpieczajcych przed ewentualn agresj;
ukad o definicji agresora zawarty 3 lipca 1933 r. w Londynie z inicjatywy ZSRS;
dokument zawiera szczegowy opis rnych sytuacji midzynarodowych, w ktrych jedna ze
stron moe zosta uznana za agresora; faktycznie rwnie mia charakter wycznie deklaratywny;
londyskie konferencje morskie I konferencja: stycze-kwiecie 1930 r., formalnie zwoana
w celu ograniczenia zbroje morskich, faktycznie zakoczya rewizj postanowie
waszyngtoskich w zakresie parytetu okrtw podwodnych (przyjcie zasady rwnorzdnoci flot
USA, Wielkiej Brytanii i Japonii), za ukad w sprawie parytetu krownikw w ogle nie zosta
podpisany wskutek protestu Woch i Francji, nie chccych uzna hegemonii w USA i Wielkiej
Brytanii w tym obszarze; II konferencja: grudzie 1935 - marzec 1936 r., zwoana po zawarciu
niemiecko-brytyjskiego traktatu morskiego; pod wpywem tego wydarzenia, Japonia domagaa si
penego zrwnania jej parytetu zbroje morskich z USA i Wielk Brytani, co spotkao si z
kategoryczn odmow; Japoczycy opucili konferencj i rozpoczli zbrojenia bez adnych
ogranicze.
II. Prby wczenia Niemiec w system wersalski:
wstpienie Niemiec do Ligi Narodw nastpio we wrzeniu 1926 r.; Niemcy otrzymay stae
miejsce w Radzie;
midzysojusznicza komisja kontroli wojskowej zakoczya dziaalno w styczniu 1927 r.,
co faktycznie przyczynio si jedynie do uatwienia Niemcom prowadzenia nieoficjalnego
programu zbroje;

 plan Younga przedstawiony w czerwcu 1929 r., polega na rozoeniu kwoty niemieckich
reparacji na raty, ktre miay by spacane do 1988 r.; aby skoni Niemcy do zaakceptowania
planu, mocarstwa alianckie podjy decyzj o wycofaniu wojsk okupacyjnych z Nadrenii ju w
1930 r. (sierpie 1929 r.), a take zniesiono midzynarodow kontrol nad kolejami niemieckimi
oraz Bankiem Rzeszy; wskutek tego, pomimo zdecydowanego oporu niemieckiego spoeczestwa,
Republika Weimarska formalnie zaakceptowaa plan Younga w styczniu 1930 r. w Hadze;
moratorium Hoovera zgoszone przez prezydenta USA w czerwcu 1931 r., polegao na
zawieszeniu na rok spaty reparacji w zwizku z trudn sytuacj gospodarcz Niemiec;
umorzenie reparacji nastpio 9 lipca 1932 r. na konferencji w Lozannie; anulowano
wszystkie zobowizania finansowe Niemiec wynikajce z traktatu wersalskiego, z wyjtkiem
koniecznoci wypaty Francji 3 mld marek w zocie (ktrych Niemcy te nie zapaciy).

Kryzys Ligi Narodw:

agresja Japonii na Manduri (1931 r.) przedstawiony 4 wrzenia 1932 r. raport
Lyttona potpia japosk napa, ale zarazem proponowa uznanie Mandurii za obszar
specjalnych wpyww pastwa-agresora; Liga Narodw nie zdecydowaa si na
zastosowanie sankcji w obawie przed tym, e Japonia wystpi z organizacji; to zreszt i tak
nastpio w marcu 1933 r., a w padzierniku podobnie postpiy Niemcy;
mier Jamesa E. Drummonda (1933 r.) peni on funkcj sekretarza generalnego Ligi
Narodw od pocztku istnienia organizacji i cieszy si istotnym autorytetem; jego nastpca,
francuski dyplomata Joseph Avenol, nie posiada ju tej cechy;
agresja Woch na Abisyni (1935 r.) w odpowiedzi na to Rada Ligi wprowadzia sankcje
ekonomiczne wobec Woch (18 listopada 1935 r.), ale nie by to rodek wystarczajcy do
powstrzymania napaci; sankcje zostay oficjalnie zniesione 15 lipca 1936 r., ale Wochy
i tak wystpiy z Ligi Narodw w grudniu 1937 r.

Antecedencje II wojny wiatowej

Dziaania Niemiec:
1937, czerwiec przygotowanie przez Ministerstwo Obrony Rzeszy Aufmarsch Grn,
tj. planu zbrojnego opanowania Austrii i Czechosowacji;
1937, 5 listopada konferencja w Kancelarii Rzeszy, w trakcie ktrej Hitler obwieci, e
najpniej do lat 1942-1943 Niemcy wskutek przeludnienia i braku ziemi uprawnej
musz podj ekspansj na wschd w celu zdobycia przestrzeni yciowej (Lebensraum);
1938, 24 padziernika przedstawienie przez niemieckiego ministra spraw zagranicznych
Joachima von Ribbentropa ultimatum polskiemu ambasadorowi w Berlinie, Jzefowi
Lipskiemu w sprawie oglnego rozwizania problemw pomidzy tymi krajami; Polska
miaaby wyrazi zgod na wczenie Gdaska do Rzeszy oraz zgodzi si na budow
eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej przez polskie Pomorze; wraz z tym przeduono
by o 25 lat polsko-niemiecki ukad o nieagresji, przeprowadzono koordynacj polityki obu
krajw w sprawach kolonialnych, kwestii ydowskiej oraz stosunku do Zwizku
Sowieckiego; 19 listopada 1938 r. Polska odrzucia te dania.
Odejcie od appeasementu nastpio wraz z rozbiorem Czechosowacji (15 marca 1939 r.)
i aneksj przez Niemcy Kajpedy (23 marca 1939 r.), a take zajciem Albanii przez Wochy
(7 kwietnia 1939 r.); pod wpywem tego Wielka Brytania udzielia jednostronnych gwarancji
bezpieczestwa:
Polsce, 31 marca (przeksztaconych w gwarancje dwustronne 6 kwietnia);
Rumunii, 13 kwietnia;
Grecji, 13 kwietnia;
za z Turcj zawarto 12 maja porozumienie o wzajemnej pomocy.
1939, 3 kwietnia rozkaz Hitlera przygotowania do 1 wrzenia 1939 r. planu ataku na Polsk pod
kryptonimem Fall Weiss.
1939, 28 kwietnia przemwienie Hitlera w Reichstagu, w ktrym wprost przedstawi on
niemieckie dania wobec Polski; tego samego dnia wypowiedziano Polsce ukad o nieagresji
z 1934 r., a take niemiecko-brytyjski traktat morski z 1935 r.
Dziaania Zwizku Sowieckiego:
1939, 10 marca mowa Stalina na XVIII zjedzie partii dotyczca polityki zagranicznej
ZSRS, w ktrym da do zrozumienia, e jego pastwo nie jest zainteresowane wejciem do
antyniemieckiej koalicji;
1939, 5 maja odsunicie Maksima Litwinowa od kierowania ludowym komisariatem
spraw zagranicznych z powodu jego ydowskiego pochodzenia oraz zaangaowania
w pacyfistyczne mistyfikacje w latach 30.; by to kolejny sygna dla Niemiec o moliwoci
porozumienia; Litwinowa zastpi Wiaczesaw Mootow;
prby wcignicia ZSRS w sojusz antyniemiecki trway od kwietnia 1939 r., za Stalin,
bdc wiadomym swojej atrakcyjnoci jako koalicjant, podbija stawk; oficjalne rozmowy
w Moskwie zostay 14 sierpnia (po 2 dniach) uznane za bezcelowe przez stron sowieck,

gdy Wielka Brytania i Francja nie chciay zgodzi si na swobodny przemarsz Armii
Czerwonej przez terytorium Polski i Rumunii; zawieszenie rozmw nastpio 21 sierpnia.
1939, 23 sierpnia zawarcie w Moskwie paktu Ribbentrop-Mootow; oficjalnie by to pakt
o nieagresji, ale tajny protok zawiera plan podziau stref wpyww w Europie rodkowowschodniej; Zwizkowi Sowieckiemu przypady: Estonia, otwa, Besarabia oraz tereny Polski na
wschd od linii rzek Pisy, Narwi, Wisy i Sanu.
1939, 25 sierpnia zawarcie polsko-brytyjskiego sojuszu wojskowego; tego samego dnia
Mussolini owiadczy Hitlerowi, e Wochy nie s jeszcze przygotowane do wojny; zdarzenia te
chwilowo wstrzymay atak Niemiec na Polsk, pierwotnie planowany na dzie 26 sierpnia.