U progu nowego tysiclecia wci aktualne jest pytanie o granice ludzkiego poznania.

By moe teraz jest ono jeszcze waniejsze ni kiedykolwiek wczeniej.

Nasza nowa seria popularnonaukowa to prba znalezienia odpowiedzi na to pytanie.
NOWE HORYZONTY
i
NOWE HORYZONTY - a wic, wzorem dawnych eglarzy, wyruszanie poza dotychczas znane
obszary w poszukiwaniu nowych granic wiedzy na temat kosmosu, interpretacji zachowa ludzkich
czy budowy mzgu.
Chcemy, aby byy to ksiki NOWE: pierwsze polskie wydania prezentujce to, co w nauce
wiatowej jest najnowsze.
Postaramy si te, aby byy to HORYZONTY rnorodne, tak aby kady zainteresowany
wspczesnoci mg znale tu co dla siebie, a kto, kto usiuje stworzy sobie obraz caociowy,
mia szans sign po ksiki rne, ale zawsze wybiegajce ku przyszoci.
Otwrzcie wic przed sob NOWE HORYZONTY.
BD KARTEZJUSZA
W serii
'
NOWE HORYZONTY
polecamy
Antonio R. Damasio BD KARTEZJUSZA
Timotfay Ferns CAY TEN KRAM
Matt Ridlcy CZERWONA KRLOWA
W przygotowaniu
Roger Eatwell FASZYZM
Matt Ridley
O POCT TODZENTU CNOTY
Robin Baker
WOJNY PLEMNIKW
Antonio R. Damasio
BD KARTEZJUSZA
EMOCJE, ROZUM I LUDZKI MZG
przeoy Maciej Karpiski
DOM WYDAWNICZY REBIS POZNA 1999
l\<*
Tytu oryginau Decartes' Error Emotion, Reason, and the Human Brain
Copyright 1994 by Antonio R. Damasio, MD.
Ali nghts reserved
Copyright for the Polish edition by REBIS Pubhshing House Ltd., Pozna 1999
Konsultacja neurologiczna Marcin Zarowski
Redaktor Katarzyna Raniewska
Opracowanie graficzne serii i projekt okadki Zbigniew Mielnik
Opracowanie typograficzne Z.P. Akapit
'Sl
810554
Wydanie I
fw /TJ/^J
ISBN 83-7120-588-0

Dom Wydawniczy REBIS Sp. z o.o.

& 0 5 ^H
ul. migrodzka 41/49, 60-171 Pozna tel. 867-47-08, 867-81-40; fax 867-37-74
e-mail: rebis@pol.pl
http://www.rebis.com.pl
Fotoskad: Z.P Akapit, Pozna, ul. Czermchowska 50B, tel. 87-93-888
Hannie

Wstp
Chocia nie mam pewnoci, co waciwie sprawio, e zainteresowaem si neuronowym podoem
intelektu, wiem, kiedy doszedem do przekonania, i tradycyjne pogldy na natur umysu nie mog
by suszne. Ju we wczesnym dziecistwie uczono mnie, e waciwe decyzje podejmuje si z
chodnym wyrachowaniem, a emocje i rozsdek nie mieszaj si ze sob podobnie jak woda i olej.
Rosem w przekonaniu, e rozum rezyduje w jakiej wydzielonej czci umysu, do ktrej uczucia
nie powinny mie dostpu. Kiedy za wyobraaem sobie mzg stojcy za tego typu umysowoci,
widziaem dwa odrbne systemy nerwowe, z ktrych jeden odpowiada za rozum, drugi za za
uczucia. Taki by te powszechny sposb pojmowania relacji pomidzy intelektem i uczuciami,
zarwno na poziomie psychiki, jak i na poziomie neuronalnym.
Teraz oto mam przed oczami najbardziej wyrachowan, wyzbyt z emocji, lecz inteligentn istot
ludzk. Okazuje si, e jej umys praktyczny jest upoledzony do tego stopnia, i w codziennym
yciu popenia ona bd za bdem, nieustannie gwacc to, co mogoby by uznawane za
spoecznie akceptowalne i cenne dla niej samej. Umys owego czowieka pozostawa cakowicie
zdrowy, dopki schorzenie neurologiczne nie uszkodzio pewnej czci jego mzgu i z dnia na
dzie nie doprowadzio do powanego zaburzenia procesw podejmowania decyzji. To, co uwaano
powszechnie za niezbdne i wystarczajce do utrzymania racjonalnego zachowania, pozostao w
nim nienaruszone. Czowiek w posiada odpowiedni wiedz, zdolno skupienia uwagi oraz pami. Jego jzyk pozostawa nienaganny. Mg wykonywa
operacje arytmetyczne i potrafi logicznie analizowa problemy. Jego uomnoci w podejmowaniu
decyzji towarzyszy tylko jeden znaczcy objaw uboczny: zmiana zdolnoci przeywania uczu.
Usterka umysu oraz upoledzenie sfery uczu byy nastpstwem okrelonego uszkodzenia mzgu.
Ta zbieno zasugerowaa mi, i uczucia mog stanowi integraln cz caego mechanizmu
umysu. Dwadziecia lat prac klinicznych i dowiadczalnych z du liczb pacjentw
neurologicznych pozwolio mi wielokrotnie jeszcze powtrzy te obserwacje i na ich podstawie
stworzy testowaln hipotez1.
Zaczem pisa t ksik, by pokaza, i rozum nie jest tak nieskaony, jak wikszo z nas to
sobie wyobraa lub tego sobie yczy, a emocje i uczucia nie musz by wcale traktowane jako
wdzierajcy si do jego bastionu intruzi. By moe stanowi integraln cz jego struktury,
zwizan z nim na dobre i na ze. Strategie funkcjonowania ludzkiego umysu nie rozwijay si
prawdopodobnie - i to ani w rozwoju osobniczym, ani w toku ewolucji - bez udziau kierujcej siy
mechanizmw regulacji biologicznej, ktrej emocje i uczucia s wyrazami. Co wicej, nawet gdy w
okresie ksztatowania si umysowoci okrelone zostay strategie rozumowania, ich efektywne
zorganizowanie zaley prawdopodobnie w znacznym stopniu od trwaej zdolnoci wyraania uczu.
Niezaprzeczalnie, w okrelonych okolicznociach emocje i uczucia mog sta si przyczyn zamtu
w procesie rozumowania. Wiedza tradycyjna mwi nam, e to moliwe, ostatnie za badania
normalnych procesw rozumowania potwierdziy potencjalnie szkodliwy wpyw na nie podoa
emocjonalnego. Jeszcze bardziej zadziwiajce jest to, i brak emocji i uczu dziaa nie mniej
destrukcyjnie i w rwnym stopniu moe narazi na szwank racjonalno, ktra czyni nas ludmi i
pozwala podejmowa decyzje w zgodzie ze wiadomoci wasnej przyszoci jednostki,
konwenansami spoecznymi i zasadami moralnymi.

Nie prbuj powiedzie, e skoro uczucia dziaaj pozytywnie, to za nas decyduj, ani e nie
jestemy istotami racjonalnymi. Sugeruj jedynie, i pewne aspekty procesw emocjonalnych i uczuciowych s niezbdne do funkcjonowania racjonalnoci. W najlepszym przypadku
uczucia popychaj nas we waciwym kierunku, prowadzc do odpowiedniego miejsca w
przestrzeni decyzyjnej, w ktrym moemy waciwie wykorzysta narzdzia naszej logiki. Gdy
musimy dokona osdu moralnego, zdecydowa o tym, jaki kierunek maj przybra nasze osobiste
stosunki z drugim czowiekiem, wybra sposb finansowego zabezpieczenia si na staro czy te
zaplanowa ycie, ktre jest jeszcze przed nami, stajemy wobec niepewnoci. Emocje i uczucia, jak
i ukryte za nimi mechanizmy psychologiczne towarzysz nam w trudnym zadaniu przewidywania
niepewnej przyszoci i planowania w niej wasnych dziaa.
Rozpoczynam t ksik od analizy znanego dziewitnastowiecznego przypadku Phineasa Gage'a,
ktrego zachowanie po raz pierwszy zdradzio powizanie pomidzy upoledzeniem racjonalnoci i
okrelonym uszkodzeniem mzgu, a nastpnie przenosz si do czasw obecnych i zajmuj
podobnymi wspczesnymi przypadkami, opierajc si na wynikach neuropsychologicznych bada
ludzi i zwierzt. Dalej stawiam hipotez, i umys ludzki opiera si na kilku systemach mzgowych,
ktre wsppracuj ze sob na licznych paszczyznach struktury neuronowej, nie za na
pojedynczym mzgu centralnym". Orodki mzgowe, zarwno wysokiego", jak i niskiego
poziomu", poczwszy od okolic przedczoowych kory mzgu, a skoczywszy na podwzgrzu i pniu
mzgu, wspdziaaj w tworzeniu zdolnoci intelektualnych.
Nisze poziomy owego neuronowego gmachu umysu reguluj procesy emocjonalne i uczuciowe
oraz steruj funkcjami ciaa niezbdnymi do przetrwania caego organizmu. Z drugiej za strony,
kieruj one wzajemnymi bezporednimi relacjami pomidzy niemal wszystkimi narzdami,
wplatajc je w acuch tych samych operacji, ktre pozwalaj czowiekowi wspina si na wyyny
intelektualne, a co za tym idzie - wyyny zachowa spoecznych i twrczych. Tak wic emocje,
uczucia, i regulacja biologiczna, uczestnicz w tworzeniu umysu, a najprostsze funkcje organizmu
splataj si z najbardziej wyrafinowanymi poziomami intelektu.
Odnajdywanie cieni naszej ewolucyjnej przeszoci na ludzkiej paszczynie funkcji umysowych
jest intrygujce, cho
)
Darwin przewidzia istot tych spostrzee, piszc o niezacie-ralnym ladzie pochodzenia, ktry
ludzie nosz w swym ciele2. Zaleno wyrafinowanych funkcji intelektualnych od prostych
struktur mzgowych nie oznacza, i funkcje te s w istocie prymitywne. Fakt, e zachowanie
zgodne z normami etycznymi wymaga udziau prostych obwodw neuronowych w korze
mzgowej, nie zmniejsza wartoci tych norm. Gmach etyki nie zapada si, moralno nie jest
zagroona, a u normalnej jednostki wola pozostaje wol. Moe nadszed czas, by zmieni nasze
spojrzenie na wkad mechanizmw biologicznych w powstawanie zasad etycznych rodzcych si w
kontekcie spoecznym, kiedy to w okrelonych warunkach zachodz interakcje pomidzy znaczn
liczb osb o podobnych dyspozycjach biologicznych.
Uczucia s drugim z przewodnich tematw niniejszej ksiki. Zajem si nimi nie tyle dlatego, e
to zaplanowaem, ile dlatego, e zostaem do tego zmuszony, kiedy usiowaem zrozumie
poznawcze i neurologiczne mechanizmy stojce za procesem rozumowania i podejmowania
decyzji. Drugim wtkiem tej pracy jest zatem twierdzenie, i by moe uczucia nie s tylko
ulotnym zjawiskiem umysowym powizanym z pewnym obiektem, lecz s raczej bezporedni
percepcj okrelonego obszaru - obszaru ciaa.
Moje badania nad pacjentami z dolegliwociami neurologicznymi, u ktrych chorobowe zmiany w
mzgu upoledziy zdolno przeywania uczu, przywiody mnie do wniosku, e uczucia nie s
tak nieuchwytne, jak to sobie dotychczas wyobraano. Czowiek moe by zdolny do uchwycenia
ich, objcia ich rozumem i znalezienia ich wyjanienia na poziomie funkcjonowania ukadu
nerwowego. Odchodzc od nurtu wspczesnego mylenia neurobiologicznego, przypuszczam, e
obwody nerwowe, na ktrych opiera si funkcjonowanie uczu, obejmuj nie tylko tradycyjnie

uznawane za takie struktury mzgu, okrelane jako limbiczne (rbkowe), lecz rwnie cz okolic
przedczoowych, a take - co najwaniejsze - te obszary mzgu, ktre odwzorowuj i integruj
sygnay pochodzce z caego ciaa.
10
Ujmuj tutaj istot uczu jako co, co kady z nas moe postrzega jako okno, ktre otwiera si na
stale zmieniajcy si obraz struktury i stanu naszego~ ciaa. Jeli wyobrazimy sobie widok z
takiego okna jako pejza, to struktura" ciaa bdzie odpowiednikiem ksztatw widzianych przez
nas obiektw, a jego stan" odpowiada bdzie wiatocieniom, ruchom i dwikom towarzyszcym
obrazowi. W scenerii twojego ciaa obiektami tymi s narzdy (serce, puca, jelita, minie),
podczas gdy zmieniajce si wiatocienie, ruch i dwiki odpowiadaj dziaaniom tych organw.
Opierajc si na tej analogii, mona powiedzie, e uczucia to chwilowe widoki" fragmentw
pejzau ciaa. Ich zawarto jest szczeglna jest ni stan ciaa. Szczeglne s te wspierajce je
systemy nerwowe -obwodowy system nerwowy oraz obszary mzgu, ktre integruj sygnay
zwizane ze struktur i regulacj czynnoci ciaa. Poniewa poczucie pejzau ciaa czy si w
czasie z percepcj lub wspomnieniem obiektw, ktre nie s czciami wasnego ciaa - ludzkich
twarzy, melodii, zapachw - uczucia staj si wobec tych obiektw rodzajem kwalifikatorw".
Lecz istota uczu nie ogranicza si do tego. Jak wkrtce wyjani, owemu kwalifikujcemu
pozytywnie lub negatywnie stanowi ciaa towarzyszy odpowiedni tryb mylenia; szybki i bogaty w
nowe idee, gdy stan ciaa ley w pozytywnym i przyjemnym zakresie spektrum, czy te
spowolniony i uporczywie powtarzajcy te same wtki, gdy stan ciaa zblia si do zakresu blu.
Z tej perspektywy uczucia s czujnikami" reagujcymi na zgodno lub brak zgodnoci pomidzy
natur czowieka a jego otoczeniem. Przez natur czowieka rozumiem tutaj to, co odziedziczylimy
pod postaci pakietu genetycznego, jak i to, co nabylimy w procesie rozwoju osobniczego poprzez
interakcje ze rodowiskiem spoecznym, zarwno te przemylane i zgodne z nasz wol, jak i
nieprzemylane i bezwolne. Uczucia, wraz ze stanami emocjonalnymi, z ktrych si wywodz, nie
s zbytkiem. Su one jako wewntrzni przewodnicy i pomagaj nam przekazywa innym ludziom
sygnay, ktre maj z kolei nimi kierowa. Uczucia nie s nieuchwytne czy nienamacalne. W
przeciwiestwie do tego, co mwi tradycyjna nauka, uczucia poddaj si poznaniu w takim samym
stop11
niu jak inne postrzegane przez nas przedmioty. S one wynikiem przedziwnych procesw
fizjologicznych, ktre obrciy mzg w zniewolon widowni scen rozgrywajcych si w ciele.
Uczucia pozwalaj nam uchwyci cho skrawek obrazu organizmu w peni jego biologicznej
ywotnoci przejawu dziaania mechanizmw yciowych. Gdyby nie moliwo odczuwania
stanw ciaa, ktre z natury przyjmowane s jako bolesne lub przyjemne, nie byoby cierpienia i
rozkoszy, tsknoty i litoci, a ludzka egzystencja pozbawiona byaby tragizmu i chway.
Na pierwszy rzut oka obraz ludzkiego ducha zaproponowany tutaj nie jest moe zbyt intuicyjny ani
wygodny. W trakcie prb wyjanienia zoonych zjawisk zachodzcych w ludzkim umyle
naraamy si na ryzyko uproszcze i degradacji. Lecz doj do tego moe jedynie wtedy, gdy
zaczniemy myli zjawisko samo w sobie z poszczeglnymi komponentami i procesami, ktre si za
nim kryj. Tego za pragnbym unikn.
Odkrycie, e uczucia opieraj si na aktywnoci pewnej liczby szczeglnych systemw mzgu,
ktre wchodz w interakcj z organami ciaa, nie obnia statusu uczu jako zjawisk
charakterystycznych dla czowieka. Zrozumienie niezliczonych procesw biologicznych kryjcych
si za udrk i ekstaz, ktre nios mio i sztuk, nie spowoduje ich dewaluacji. Wrcz
przeciwnie: tym bardziej powinnimy podziwia zoone mechanizmy, ktre s odpowiedzialne za
ow magi uczu". Uczucia tworz podstaw tego, co przez tysiclecia nazywano ludzkim duchem
lub dusz.
W ksice tej pojawia si jeszcze jeden wtek, a mianowicie idea, i tworzona w mzgu

reprezentacja ciaa stanowi moe niezbdn paszczyzn odniesienia do procesw nerwowych,

ktrych dowiadczamy w postaci umysu: oto nasz wasny organizm, nie za jaki absolutny,
zewntrzny byt, wykorzystywany jest jako paszczyzna odniesienia w tworzeniu umysowych
konstrukcji dotyczcych otaczajcego nas wiata oraz nieustannie obecnego w nas poczucia
subiektywnoci, stanowicego nieodczny element naszego dowiadczenia. To wanie ciao jest
pr12
tem mierniczym" naszych najbardziej wyrafinowanych myli, najlepszych dziaa, najwikszych
radoci i najgbszych smutkw.
Moe to zabrzmie zaskakujco, lecz umys istnieje wewntrz i dla caego organizmu. Nie
rozwinby si on do tego stopnia, gdyby w trakcie ewolucji, w przebiegu rozwoju osobniczego czy
wreszcie w tej wanie chwili nie zachodzia pomidzy nim i ciaem nieustajca interakcja. Umys
musi przede wszystkim troszczy si o ciao - inaczej mgby przesta istnie. Na bazie
zmieniajcego si ukadu odniesienia, ktrego nieustannie dostarcza ciao, umys moe
ustosunkowywa si do wielu innych bytw, realnych, jak i wyimaginowanych.
Koncepcja ta opiera si na nastpujcych zaoeniach: (1) Ludzki mzg i ciao czowieka tworz
nierozczny organizm i s poczone biochemicznymi oraz nerwowymi obwodami regulujcymi
(wczajc w to ukad wewntrzwydzielniczy, ukad immunologiczny oraz autonomiczny ukad
nerwowy). (2) Organizm wchodzi w interakcj ze rodowiskiem jako jeden zesp: nie jest to ani
samodzielna interakcja mzgu, ani ciaa. (3) Procesy fizjologiczne, ktre kryj si za dziaaniem
umysu, wywodz si wanie z tego strukturalnego i funkcjonalnego zespou, nie za z samego
mzgu. Zjawiska umysowe mog zosta w peni zrozumiane jedynie wtedy, gdy rozpatrujemy je w
kontekcie organizmu wchodzcego w interakcj ze rodowiskiem. To, e ksztat samego
rodowiska jest wszak po czci efektem funkcjonowania organizmu, jedynie podkrela zoono
interakcji, ktre musimy tutaj rozwaa.
Gdy mowa o mzgu i umyle, z reguy nie wdajemy si w rozwaania pojcia caego organizmu.
Przyjmowane za oczywisto przewiadczenie o tym, e funkcjonowanie umysu to skutek
dziaania neuronw, sprawia, i w rozwaaniach nad jego natur brane s pod uwag jedynie
neurony - tak jak gdyby ich dziaanie mogo by niezalene od tego, co rozgrywa si w pozostaych
czciach organizmu. Badajc zaburzenia pamici, jzyka i zdolnoci intelektualnych u wielu
pacjentw z uszkodzeniami mzgu, dochodziem do coraz gbszego przekonania, i dziaania
umysu - poczwszy od tych najprostszych, a skoczywszy na najbardziej wysublimowanych wymagaj udziau zarwno mzgu, jak i reszty ciaa. Sdz, i ciao jako takie dostarcza mzgowi
czego wicej ni tylko bio13
logicznego wsparcia i modulacji: jest podstawowym przedmiotem reprezentowanym w mzgu.
Istniej fakty potwierdzajce t koncepcj, powody, dla ktrych jest ona wiarygodna, i przyczyny,
dla ktrych byoby przyjemnie, gdyby si sprawdzia. Jeli chodzi o te ostatnie - gdyby potwierdzia
si zaproponowana tutaj koncepcja roli ciaa, mogoby to rzuci wiato na jedno z najistotniejszych
pyta, jakie zadajemy sobie od pocztku istnienia ludzkoci: jak to si dzieje, e jestemy wiadomi
otaczajcego nas wiata, e wiemy, co wiemy, i e wiemy, i wiemy?
Z perspektywy powyszej hipotezy mio, nienawi, udrka, agodno i okruciestwo,
rozwizywanie problemw naukowych czy te tworzenie nowych artefaktw opieraj si na tym,
co dzieje si w obwodach neuronowych mzgu, zakadajc, e midzy nim i ciaem zachodzia i
zachodzi ciga interakcja. Dusza oddycha poprzez ciao. Cierpienie - niezalenie od tego, czy
dotyczy powierzchni skry czy zaburze umysowych - rozgrywa si w ciele.
Niechaj ksika ta bdzie moim gosem w dyskusji z dociekliwym i inteligentnym
wyimaginowanym przyjacielem, ktry - cho nie zna si na neurologii - wiele wie o yciu.
Ustalilimy zasad, i konwersacja musi przynosi nam wzajemnie korzyci. Przyjaciel mj ma

zatem nauczy si czego o funkcjonowaniu mzgu i owych tajemniczych zjawiskach umysowych,

podczas gdy ja, starajc si wyjani swe pogldy na temat ciaa, mam zyska w nie gbszy wgld.
Nasza rozmowa nie bdzie tylko nudn lektur, cho nie bdziemy prowadzili gwatownych sporw
ani prbowali powiedzie zbyt wiele. Mowa bdzie o faktach uznanych, o faktach wtpliwych oraz
hipotezach - nawet tych, ktre tkwi jeszcze tylko w sferze domysw. Bd si powoywa na
prace, ktre s w toku, na kilka projektw badawczych, ktre przeprowadzono jaki czas temu, jak i
na prace, ktre bd zapewne prowadzone dugo po zakoczeniu naszej rozmowy. Rozumie si, i co jest zawsze zalet rozmowy - bdziemy czasami posuwali si na skrty i bocznymi drogami.
Pojawi si zatem fragmenty, ktre za pierwszym razem mog zdawa si niejasne i wymaga bd
14
powtrnego przestudiowania. To dlatego, jak czytelnik zauway, do niektrych zagadnie wracam
wielokrotnie, podchodzc do nich z rnych punktw widzenia.
Na pocztek pragn jeszcze jasno okreli sw postaw wobec granic nauki. Jestem sceptycznie
nastawiony do zaoenia ojej obiektywnoci i precyzyjnoci. W pewnym okresie trudno sprawiao
mi ledzenie wynikw bada naukowych szczeglnie z obszaru neurobiologii -jako zaledwie
pewnych tymczasowych przyblie", ktrymi mona si cieszy tylko do momentu otrzymania
dokadniejszych danych. Jednak sceptycyzm wobec osigni wspczesnej nauki, szczeglnie
nauki o ludzkim umyle, nie oznacza wyganicia entuzjazmu w deniu do coraz
precyzyjniejszych tymczasowych przyblie".
Prawdopodobnie zoono ludzkiego umysu jest tak wielka, e rozwizanie tego problemu nigdy
nie bdzie moliwe z powodu naszych przyrodzonych, wewntrznych ogranicze. Moe nawet nie
powinnimy o tym mwi jako o problemie, lecz jako o tajemnicy - opierajc si na rozrnieniu
pomidzy pytaniami, na ktre mona sprbowa da naukow odpowied, oraz takimi, ktre
zawsze bd si nauce wymykay3. Lecz cho czuj sympati zarwno do tych, ktrzy nie mog
sobie wyobrazi, w jaki sposb moglibymy rozwika t tajemnic (nazwijmy ich
tajemniczanami"4), jak i do tych, ktrzy wprawdzie uwaaj to za problem poznawalny, ale byliby
rozczarowani, gdyby jego wyjanienie opierao si na czym, o czym ju wiemy, czciej zdarza mi
si wierzy w to, e kiedy go rozwiemy.
Czytelnik moe w tym miejscu zauway, e nasza rozmowa ma niewiele wsplnego z
Kartezjuszem i filozofi, cho z pewnoci mwimy o umyle, mzgu i ciele. Mj przyjaciel
zasugerowa jednak, i powinna ona przebiega wanie pod patronatem Kartezjusza, gdy nie
sposb roztrzsa tej tematyki, nie powoujc si na ow znamienn posta, ktra uksztatowaa
powszechny pogld na relacj pomidzy tymi trzema bytami. Wtedy wanie zdaem sobie spraw,
i w pewien sposb ksika ta jest prac o bdzie Kartezjusza. Czytelnik z pewnoci chciaby
wiedzie, na czym polega w bd. Chwilowo zwizany jestem przysig milczenia, lecz obiecuj,
e wkrtce go ujawni.
Zacznijmy wic od dziwnych czasw i dziwnego przypadku Phineasa Gage'a.
-"3ft5*

Wypadki w Yermoncie
i
PHINEAS P. GAGE
Lato 1848 roku. Jestemy w Nowej Anglii. Phineas P. Gage, dwudziestopicioletni brygadzista
budowlany, ma wanie stoczy si ze szczytw swej kariery. Nawet ptora wieku pniej jego
upadek nadal pozostanie znamiennym faktem.

Gage pracuje w firmie Rutland & Burlington Railroad. Kieruje du grup ludzi (brygad"), ktrej
zadaniem jest uoenie torw nowej linii kolejowej przebiegajcej przez Vermont. Przez dwa
poprzednie tygodnie prace posuway si powoli w stron miasteczka Cavendish. Teraz dotary ju
do brzegu Black River. Zadanie robotnikw nie jest atwe: teren to nierwny i pokryty pitrzcymi
si, twardymi skaami. Strategia budowy linii kolejowej polega tutaj nie na prowadzeniu jej
pomidzy wzniesieniami, lecz na wprost i moliwie poziomo. Gage z powodzeniem stawia czoo
tym zadaniom. Jest atle-tycznie zbudowany i ma sze stp wzrostu. Jego ruchy s zwinne i
precyzyjne. Poruszajc si z wigorem i gracj, wyglda niczym mody Jimmy Cagney w Yankee
Doodle Dandy*.
W oczach swych szefw Gage jest kim wicej ni tylko jeszcze jednym zrcznym pracownikiem.
Powiadaj, e to najbardziej wydajny i najzdolniejszy pracownik na budowie"1.
* James Cagney (1899-1986) - amerykaski gwiazdor filmowy; otrzyma Oscara za rol George'a
M. Cohana w filmie Yankee Doodle Dandy (1942) [przyp. tum.].
19
-M5 00=
coA przecie ten rodzaj pracy w rwnym stopniu wymaga wytrwaoci fizycznej, jak i zdolnoci
koncentracji, szczeglnie jeli chodzi o wysadzanie ska. Oto, jak przebiegaj kolejne kroki
przygotowa do detonacji: najpierw naley w skale wywierci otwr, nastpnie do poowy napeni
go materiaem wybuchowym, zaoy lont i reszt otworu zasypa piaskiem. Piasek ubijany jest
specjalnym prtem. W kocu podpala si lont. Jeli wszystko pjdzie dobrze, eksplozja rozsadza
ska. Piasek jest tutaj niezbdny, poniewa gdyby go nie byo, caa sia wybuchu uszaby otworem.
Ksztat prta oraz sposb posugiwania si nim rwnie odgrywaj istotn rol. Gage, posugujcy
si narzdziem wykonanym wedug wasnego projektu, jest wirtuozem tej sztuki.
Lecz patrzmy, co si dzieje. Jest gorce popoudnie, godzina czwarta trzydzieci. Gage wsypa do
wywierconego otworu proch, doprowadzi do niego lont i poprosi pracujcego z nim czowieka o
wsypanie piasku. Z tyu dobiega go czyje woanie. Gage oglda si na moment przez rami.
Rozproszony zaczyna ubijanie, podczas gdy pomocnik nie wypeni jeszcze otworu piaskiem. Iskra
z trcego o ska prta w jednej chwili wywouje eksplozj, ktra uderza wprost w twarz Gage'a2.
Wybuch jest tak silny, e caa brygada zamiera w bezruchu. Mimo oguszajcego haasu skaa
pozostaje nietknita. Wszystkich dobiega niezwyky, wiszczcy dwik, przypominajcy ten, jaki
wydaje lecca w powietrzu raca. Lecz tym razem to co wicej ni sztuczne ognie. Stalowy prt
wbija si w lewy policzek Gage'a, przechodzi przez czoow cz jego mzgu i z du prdkoci
wychodzi otworem, ktry wybija na szczycie czaszki. Lduje ponad sto stp dalej, pokryty krwi i
tkank mzgu. Sia wybuchu rzuca Phineasa Gage'a na ziemi. Ley on w popoudniowym socu
oguszony, lecz przytomny. Nieruchomi i oguszeni jestemy rwnie my, bezradni widzowie.
Jak atwo przewidzie, tydzie pniej, tj. 20 wrzenia, na pierwszych stronach bostoskich Daily
Courier" i Daily Journal" pojawiaj si tytu Wstrzsajcy wypadek. Jednak ju 22 wrzenia w
Vermont Mercury" znajdziemy nagwek Cudowny wypadek, a w Boston Medical and Surgical
Journal" pojawi si artyku zatytuowany: Przejcie metalowego
20
prta przez gow. Rzeczowo, z jak artykuy te relacjonuj w wypadek, wywouje wraenie, e
ich autorom nieobce s niezwyke i przeraajce opowiadania Edgara Allana Poego. Jest to
moliwe, cho bardzo mao prawdopodobne. Gotyckie opowieci Poego nie s jeszcze w owym
czasie popularne. On sam za umiera w nastpnym roku w ndzy i zapomnieniu. By moe
atmosfera potwornoci po prostu wisi w powietrzu.
Artyku w bostoskim pimie medycznym wspomina o tym, jak wielkie byo zaskoczenie ludzi,
ktrzy stwierdzili, e Gage nie zgin na miejscu. Oto wyjtki z tego tekstu, relacjonujce przebieg
wydarze: W momencie eksplozji pacjent rzucony zosta na plecy", chwil pniej wykona kilka
konwulsyjnych ruchw", a po kilku minutach zacz mwi"; Jego ludzie (ktrych by

ulubiecem) zanieli go na rkach na odleg o kilka prtw* drog i posadzili wyprostowanego w

zaprzgnitym w woy wozie. Dojecha nim do odlegego o trzy czwarte mili hotelu pana Jospeha
Adamsa"; Gage wysiad z wozu o wasnych siach, z niewielk pomoc swoich ludzi".
Pozwlcie, e przedstawi teraz pana Adamsa. Jest lokalnym sdzi pokoju** w Cavendish oraz
wacicielem tamtejszego hotelu i tawerny. Jest wyszy od Gage'a, dwakro grubszy i tak troskliwy,
jak wskazuje na to jego falstaffowska*** powierzchowno. Zblia si do Gage'a, jednoczenie
wysyajc kogo po doktora Johna Harlowa, jednego z miejscowych lekarzy. Wyobraam sobie, e
gdy przybysze czekaj, sdzia podchodzi do nich i mwi: Prosz, prosz, panie Gage! Co si
stao?" i - dlaczeg nie - Ojej, co za nieszczcie!" Potrzsa gow z niedowierzaniem i prowadzi
Gage'a do zacienionej czci hotelowej werandy, nazywanej piazza". Ta nazwa**** wywouje
wraenie przestronnoci i otwartoci. By moe w istocie weranda jest przestronna, lecz nie jest
otwarta - pozostaje tylko werand. Tam pan Adams prawdopodobnie podaje Ga-ge'owi lemoniad, a
moe chodny jabecznik.
* Prt - miara dugoci; 5,0292 m [przyp. tum.].
** Justice ofpeace - sdzia uprawniony do rozstrzygania lokalnych sporw mniejszego kalibru
[przyp. tum.J.
*** Sir John Falstaff, posta z Henryka IV W. Szekspira (1598); jedna z najbardziej lubianych
postaci literatury angielskiej [przyp. tum.]. **** Piazza to po wosku plac" [przyp. tum.].
21
Od wybuchu mina ju godzina. Soce skania si ku zachodowi i upa staje si wreszcie
atwiejszy do zniesienia. Przybywa modszy kolega doktora Harlowa, doktor Edward Williams.
Wiele lat pniej opisze on t scen nastpujco: Siedzia on wtedy na krzele na werandzie hotelu
pana Adamsa w Cavendish. Gdy przyjechaem, rzek do mnie: Bdzie mia pan tu robot,
doktorze! Zanim wysiadem z powozu, dostrzegem ran na jego gowie. Wyranie widoczne byo
pulsowanie tkanki mzgu. Byo te co, czego w pierwszej chwili nie mogem wyjani: na
szczycie jego gowy widoczny by twr przypominajcy nieco ksztatem odwrcony lejek. Jak po
chwili stwierdziem, tworzyy go wyamane w promieniu okoo dwch cali od otworu koci
czaszki. Powinienem by zaznaczy, i otwr w czaszce i powokach ciaa mia niemal ptora cala
rednicy, a jego brzegi byy wynicowane. Wygld rany zdawa si wskazywa na to, e czaszk
przeszy w kierunku z dou ku grze jaki poduny przedmiot. W czasie gdy badaem pana Gage'a,
ten opowiada zebranym wok ludziom o tym, w jaki sposb zosta ranny. Mwi tak rozsdnie i z
tak ochot odpowiada na pytania, e sam zaczem kierowa je do niego, nie za do jego
towarzyszy. Pan Gage zda wic raz jeszcze spraw z przebiegu wypadkw. Mog z caym
przekonaniem stwierdzi, e ani wtedy, ani przy adnej nastpnej okazji - z wyjtkiem jednego
przypadku - nie uwaaem go za czowieka, ktry nie byby w peni racjonalny. w jedyny wyjtek,
ktry odnotowaem, mia miejsce w nocy po wypadku, kiedy to pan Gage z uporem nazywa mnie
Johnem Kir-winem. Jednak na wszystkie moje pytania odpowiada rozsdnie"3.
Fakt, i Gage przey ten wypadek, jest jeszcze bardziej niezwyky, jeli wzi pod uwag ksztat i
mas elaznej sztaby. Henry Bigelow, harwardzki profesor chirurgii, opisa j nastpujco:
elazny prt, ktry przeszed przez czaszk, way trzynacie i trzy czwarte funta. Jest dugi na trzy
stopy i siedem cali, a jego rednica wynosi jeden i jedn czwart cala. Koniec, ktry przebi
czaszk, jest zaostrzony; cz suca do ubijania ma dugo siedmiu cali, a zaostrzony czubek
ma rednic wier cala. Takiemu ksztatowi prta prawdopodobnie pacjent zawdzicza ycie. Prt
jest narzdziem niepowtarzalnym i zo22
sta wykonany przez zamieszkujcego w ssiedztwie kowala na zamwienie i dla spenienia
kaprysu swego waciciela"4. Gage powanie traktowa swoj prac i jej narzdzia.
Zadziwiajce jest to, e przeywszy wybuch mimo tak znacznej rany gowy, Gage moe normalnie
mwi, porusza si i zachowywa trzewo umysu ju w chwil po wypadku. Rwnie

zaskakujce jest to, e przetrwa on nieuniknion infekcj, jaka powstanie wok rany. Lekarz
Gage'a, John Har-low, wietnie zdaje sobie spraw z roli odkaania. Nie dysponuje jednak
antybiotykami. Dostpnymi chemikaliami czyci wic ran dokadnie i regularnie. Pacjenta ukada
w pozycji plecej, by zapewni swobodny i naturalny odpyw wydzielin. U Gage'a pojawia si
wysoka temperatura i co najmniej jeden ropie, ktry Harlow szybko usuwa skalpelem. W kocu
silny, mody organizm Gage'a przezwycia chorob, wspomagany - jak stwierdzi Harlow - siami
nadprzyrodzonymi: Ja si nim zaopiekowaem, lecz uzdrowi go Bg".
Po niespena dwch miesicach Gage uznany zostaje za wyleczonego. Jednak te zadziwiajce fakty
bledn wobec niezwykych przemian, jakie przejdzie osobowo Gage'a. Jego zwyczaje, gusta,
marzenia senne i aspiracje cakowicie si zmieni. Ciao Gage'a bdzie si miao dobrze, lecz
oywia je bdzie ju cakiem inny duch.
GAGE NIE BY JU GAGE'EM
O przebiegu wydarze dowiadujemy si dzisiaj z relacji doktora Harlowa, ktr spisa on
dwadziecia lat po wypadku5. Jest to tekst godny zaufania, obfitujcy w fakty i nie podsuwajcy ich
interpretacji. Brzmi wiarygodnie zarwno z ludzkiego, jak i neurologicznego punktu widzenia. Na
jego podstawie moemy pozna nie tylko Gage'a, lecz i samego doktora. John Harlow, nim wstpi
do Jefferson Medical College w Filadelfii, pracowa jako nauczyciel. Jego kariera medyczna w
momencie spotkania z Gage'em trwaa zaledwie od kilku lat. Przypadek ten sta si dla niego
obiektem nieustajcego zainteresowania; przypuszczam, e to wanie on sprawi, i Harlow zaBU
23
pragn sta si naukowcem, czego zapewne nie mia w planach, rozpoczynajc praktyk medyczn
w Vermoncie. Skutecznie leczc Gage'a i przedstawiajc swym bostoskim kolegom relacj ze
swych prac, przeywa zapewne chwile zawodowego wzlotu. Czarne chmury", ktre zawisy nad
zdrowiem Gage'a, musiay go zatem bardzo niepokoi.
Harlow relacjonuje, jak Gage odzyskiwa siy i jak przebiegaa jego fizyczna rekonwalescencja.
Gage czu, sysza i widzia. Ani jego koczyny, ani jzyk nie zostay sparaliowane. Straci wzrok
w lewym oku, lecz prawe funkcjonowao doskonale. Porusza si pewnie, sprawnie posugiwa si
rkami i nie wykazywa adnych wyranych trudnoci jzykowych. Jednak, jak wspomina Harlow,
zburzona zostaa rwnowaga pomidzy, jeli mona tak powiedzie, jego zdolnociami
intelektualnymi oraz skonnociami zwierzcymi". Zmiany te atwo mona byo dostrzec, gdy tylko
mina ostra faza stanu zwizanego z urazem mzgu. Gage sta si kapryny, folgujcy sobie w
najwikszych bezecestwach, czego ongi nie mia w zwyczaju; wobec swych kompanw
przejawia najwysz obojtno i ze zniecierpliwieniem reagowa na wszelkie narzucane mu
ograniczenia lub rady, jeli nie byy w zgodzie z jego oczekiwaniami. Czsto zawzicie uparty, cho
jednoczenie kapryny i niezdecydowany, tworzy niezliczone plany na przyszo, ktre jednak
porzuca, nim zdyy si w peni wyklarowa. (...) Sta si czowiekiem o zdolnociach
intelektualnych dziecka i zwierzcej zapalczywoci silnego mczyzny". Jego jzyk by tak
obsceniczny, e kobietom odradzano zbyt dugie przebywanie w jego obecnoci, by nie poczuy si
uraone. Nawet najsilniejsze reprymendy ze strony samego Harlowa nie skaniay Gage'a do
opamitania si.
Ta nowa osobowo wyranie kontrastowaa z cechami, z jakich znany by Gage przed wypadkiem,
z jego umiarkowaniem" i znaczn si woli". Mia on wwczas zrwnowaony umys i przez
znajomych postrzegany by jako bystry i sprytny fachowiec, osoba pena energii i zdecydowanie
dca do wyznaczonych sobie celw". Bez wtpienia, w kontekcie owych czasw i tego rodzaju
pracy, wiodo mu si dobrze. Zmiany, jakie w nim zaszy, byy tak drastyczne, i jego przyjaciele i
znajomi z trudnoci rozpoznawali w nim tamtego czowie24
ka. Ze smutkiem zauwaali, e Gage nie jest ju Gage'em" Przeszed tak ogromn metamorfoz, e

pracodawcy musieli zwolni go wkrtce po powrocie do firmy, gdy zmiany w jego umyle uznali
za tak gbokie, e nie mogli powierzy mu poprzedniego stanowiska". Problemu nie stanowia
uomno fizyczna czy brak umiejtnoci, lecz wanie nowy ksztat jego charakteru.
Sytuacja Gage'a zacza si coraz bardziej wika. Nie mogc pracowa jako brygadzista, szuka
zatrudnienia w stadninach. Nigdzie nie zagrzewa dugo miejsca - rezygnuje z pracy z powodu
kaprysw lub jest zwalniany za brak dyscypliny. Jak zauwaa Harlow, Gage staje si dobry w
wynajdywaniu tego, co mu nie odpowiada". W kocu zaczyna karier jako atrakcja cyrkowa.
Wystpuje w Barnum's Museum w Nowym Jorku, chepliwie pokazujc swe rany i elazny prt.
(Harlow zauwaa, e w prt sta si nieodcznym towarzyszem Gage'a, i podkrela silne
przywizywanie si pacjenta do przedmiotw oraz zwierzt, ktre jest u niego czym nowym i
dosy niezwykym. Ow cech, ktr mona by nazwa zachowaniem kolekcjonera",
dostrzegaem niejednokrotnie u pacjentw, ktrzy przeszli podobne jak Gage urazy, oraz u
jednostek autystycznych.)
W owych czasach cyrki znacznie czciej ni obecnie opieray swe programy na demonstrowaniu
okruciestwa natury. Pokazywano zatem ludzi, u ktrych na rne sposoby objawiay si
zaburzenia hormonalne karw, najgrubsz kobiet wiata, najwyszego mczyzn, czowieka o
najwikszej uchwie -jak i tych z zaburzeniami neurologicznymi - modziecw o skrze sonia,
ofiary nerwiakowkniakowatoci. Teraz doczy do nich Gage. Moemy wyobrazi go sobie w
takim towarzystwie rodem z filmw Felliniego, usiujcego przeku swe nieszczcie na zoto.
Cztery lata po wypadku Gage trafia do innej trupy teatralnej. Potem wyjeda do Ameryki
Poudniowej. Pracuje w stadninach i w kocu zostaje wonic dyliansw w Santiago i Valparaiso.
O jego yciu na obczynie niewiele wiadomo prcz tego, e od 1859 roku stan jego zdrowia zacz
si pogarsza.
W 1860 roku Gage powraca do Stanw Zjednoczonych, by zamieszka z matk i siostr, ktre w
midzyczasie przeniosy
25
si do San Francisco. Pocztkowo pracuje na farmie w Santa Clara, lecz nie pozostaje tam dugo.
Znowu nie moe znale sobie miejsca. Od czasu do czasu pracuje fizycznie w rejonie Zatoki San
Francisco. Jasne jest, e nie jest ju osob niezalen i samodzieln. Nie moe znale sobie staej,
dochodowej posady, jak niegdy zajmowa. Jego koniec zblia si nieubaganie.
San Francisco z 1860 roku wyobraam sobie jako ttnice yciem miasto pene dnych przygd
miakw pracujcych w kopalniach, na farmach i statkach. Tam wanie odnajdziemy matk i
siostr Gage'a (ta ostatnia polubi zamonego kupca D. D. Shattucka z Esuire). Tam te mgby
spdzi staro Phineas Gage. Lecz gdybymy mogli cofn si w czasie, nie tam bymy go
odnaleli. Natknlibymy si na niego w cieszcej si z saw dzielnicy. Piby, wszczyna
awantury i nie wdawa si w rozmowy z ludmi interesu. W rwnym jak inni stopniu byby
zadziwiony, gdyby doszo do przesunicia si uskoku, a ziemia zatrzsaby si gronie pod jego
stopami. Phineas Gage doczy do osobliwego grona ludzi pozbawionych ducha, ktrzy, jak
kilkadziesit lat pniej i parset mil na poudnie uj to Nathanael West, przybyli do Kalifornii, by
umrze"6.
Nieliczne dostpne rda wskazuj, i Gage zacz cierpie na drgawki epileptyczne. Koniec
nadszed 21 maja 1861 roku, po chorobie, ktra trwaa nieco ponad jeden dzie. Gage dozna
silnych konwulsji, po ktrych straci przytomno. Potem, jeden po drugim, nastpoway kolejne
ataki. Gage nie odzyska ju przytomnoci. Sdz, e sta si ofiar stanu padaczkowego, w ktrym
konwulsje pojawiaj si niemal nieustannie, prowadzc do mierci. Mia wtedy trzydzieci osiem
lat. W dziennikach San Francisco nie pojawia si adna notatka o jego mierci.
00= 00DLACZEGO PHINEAS GAGE?
Dlaczego warto wspomina o tej smutnej historii? Jakie moe by jej znaczenie? Odpowied jest
prosta. Podczas gdy inne przypadki podobnego typu odnotowywane w tamtym okresie

26
potwierdzay sd, i mzg jest siedliskiem zdolnoci jzykowych, percepcyjnych, funkcji
motorycznych, i dodaway do posiadanej o nim wiedzy kolejne szczegy, to historia Gage'a
wskazaa na fakt zupenie zadziwiajcy. Sugerowaa ona mianowicie, i w ludzkim mzgu istniej
orodki specjalizujce si przede wszystkim w funkcjach intelektualnych, jak i takie, ktrych
funkcjonowanie zwizane jest gwnie z indywidualnym i spoecznym wymiarem intelektu.
Postpowanie w zgodzie z przyswojonymi wczeniej spoecznymi konwencjami i zasadami
etycznymi moe ulec zaburzeniu na skutek uszkodzenia mzgu nawet wtedy, gdy w wyniku tego
uszkodzenia nie ulegy zmianom podstawowe zdolnoci intelektualne i jzykowe. Przypadek
Gage'a mimowolnie" pokazywa, e istniej w mzgu orodki w szczeglnym stopniu
odpowiedzialne za wyjtkowe wasnoci osobowoci ludzkiej, m.in. za antycypowanie przyszoci i
planowanie jej w zgodzie ze skomplikowanymi zasadami ycia spoecznego, poczucie
odpowiedzialnoci wobec siebie i innych, zdolno do zorganizowanej troski o wasne przetrwanie i
kierowanie si woln wol.
Najbardziej uderzajcym aspektem owej przykrej historii jest kontrast pomidzy normaln struktur
osobowoci, ktra charakteryzowaa Gage'a przed wypadkiem, a nikczemnoci, ktra wyonia si
po wypadku i przetrwaa do koca ycia. Gage wiedzia dawniej, jak naley dokonywa wyborw
w sprawach, ktre mogy decydowa o powodzeniu jego dalszej egzystencji. Mia poczucie
odpowiedzialnoci osobistej i spoecznej, ktre znajdowao odbicie i wyraz w jego sukcesach w
pracy, dbaoci o jej jako. Budzio ono podziw pracodawcw oraz kolegw. Phineas Gage by
rwnie czowiekiem zaadaptowanym na paszczynie spoecznej. Tymczasem po wypadku przesta
wykazywa respekt wobec konwenansw. Zasady etyczne zamkny. W podejmowaniu decyzji
przesta bra pod uwag wasne dobro, wykazywa natomiast talent do zmylania opowieci bez
adnego oparcia w rzeczywistoci, a sucych jedynie wasnej rozrywce" -jak pisa Harlow.
Przesta troszczy si o sw przyszo i nie planowa jej.
Trudno okreli zmiany w osobowoci Gage'a jako subtelne. Straci on zdolno dokonywania
waciwych wyborw, a te, ktrych dokonywa, nie byy po prostu neutralne. Nie byy to
27
1
ostrone decyzje kogo, czyj umys ma ograniczone zdolnoci i kto boi si podejmowa dziaanie.
Byy to decyzje jaskrawi niekorzystne dla niego samego. Gage sam pracowa na wasny upadek.
Mona by zaryzykowa twierdzenie, e zmieni si jego system wartoci lub -jeli pozosta taki sam
- e stare wartoci w aden sposb nie wpyway na jego nowe decyzje. Nie istnieje nic, co
mogoby pozwoli nam na stwierdzenie, ktra z odpowiedzi jest waciwa, cho moje badania
pacjentw z uszkodzeniami mzgu podobnymi do tych, ktre wystpiy u Gage'a, przekonuj mnie,
e adne z tych wyjanie nie ujmuje istoty tego, co rzeczywicie si w takich przypadkach dzieje.
Pewna cz systemu wartoci pozostaje nienaruszona i moe by wykorzystywana w odniesieniu
do obiektw abstrakcyjnych, lecz nie znajduje ju poczenia z sytuacjami realnego ycia. Kiedy
Phineasowie Gage'owie tego wiata dziaaj w otaczajcej ich rzeczywistoci, ich zdobyta
wczeniej wiedza w minimalnym stopniu wpywa na proces podejmowania decyzji.
Innym istotnym aspektem historii Phineasa Gage'a jest roz-dwik pomidzy zdegenerowan
osobowoci i niezakconym funkcjonowaniem uwagi, percepcji, pamici, jzyka oraz inteligencji.
Rozbienoci takie, znane w neuropsychologii jako dysocjacje, polegaj na tym, e jeden lub wicej
mechanizmw psychicznych jednostki funkcjonuje w sposb nie przystajcy do reszty. W wypadku
Gage'a dysocjacja nastpia pomidzy nienaruszonymi zdolnociami poznawczymi i zachowaniem.
U pacjentw z obraeniami innych czci mzgu doj moe np. do upoledzenia zdolnoci
jzykowych, podczas gdy cechy osobowoci i zdolnoci poznawcze bd nie zmienione. W takim
wypadku zdolnoci jzykowe uznaje si za zdysocjo-wane". U pacjentw podobnych do Gage'a
obserwowano pniej ten sam szczeglny profil dysocjacji.
W tamtych czasach trudne do przyjcia musiao by to, e zmiana osobowoci Gage'a utrwalia si.

Pocztkowo nawet doktor Harow odmawia przyznania, e jest ona staa. Jest to zrozumiae,
najbardziej bowiem dramatycznym elementem w historii Gage'a byo to, e przey wypadek i to
bez adnego dostrzegalnego goym okiem defektu w rodzaju paraliu, upoledzenia zdolnoci
mowy czy utraty pamici. Podkrelanie nie28
korzystnych zmian, ktre zaszy w osobowoci Gage'a, zakrawao na niewdziczno wobec
Opatrznoci i medycyny. Do 1868 roku doktor Harlow zdoa jednak pogodzi si ze wiadomoci
peni zmian, jakim uleg charakter jego pacjenta.
Fakt, i Gage przey, zosta wprawdzie odnotowany, lecz z uwag, jak powica si zazwyczaj
kuriozom. Znaczenie zmian w zachowaniu pacjenta pozostao w duej mierze nie dostrzeone.
Istniay ku temu istotne powody. Niewielki w owych czasach wiatek nauki o mzgu mia si
podzieli na dwa obozy. Pierwszy z nich utrzymywa, e zdolnoci jzykowe i pami nigdy nie
bd mogy by przypisane do okrelonego obszaru mzgu. Jeli stronnicy tego obozu musieliby
ju przyj (zapewne z najwiksz niechci), e mzg tworzy umys, uznaliby, e czyni on to jako
cao, nie za jako zbir pewnych skadnikw o okrelonych funkcjach. Obz drugi zajmowa
stanowisko przeciwne, twierdzc, i -w mzgu da si wyodrbni wypecjalizowane czci,
odpowiedzialne za poszczeglne funkcje umysu. Spr pomidzy tymi dwoma obozami by czym
wicej ni tylko wiadectwem, e nauka o mzgu jest w powijakach. Dyskusja ta ywa bya jeszcze
przez cae stulecie, a w pewnym zakresie trwa do dnia dzisiejszego.
Niezalenie od tego, jakiego rodzaju debaty naukowe wywoa przypadek Phineasa Gage'a, skupi
on uwag na kwestii lokalizacji w mzgu orodkw odpowiedzialnych za zdolnoci ruchowe i
jzykowe. Dyskusja nigdy jednak nie dotkna zwizkw pomidzy uszkodzeniem patw
czoowych i upoledzeniem zachowa spoecznych. W tym miejscu przychodzi mi na myl
powiedzenie Warrena McCullocha: Gdy wskazuj, patrz tam, gdzie wskazuj, a nie na mj palec".
(McCulloch, legendarny neurofizjolog i pionier na polu, ktre przerodzio si pniej w
neurocybernetyk, by rwnie prorokiem i poet. Sowa te byy zazwyczaj czci jego proroctw.)
Tam, gdzie niewiadomie wskazywa Gage, spojrzao niewielu. Oczywicie trudno sobie
wyobrazi, by kto w czasach Gage'a mia odpowiedni wiedz i odwag, by spojrze we
waciwym kierunku. Mona byo pogodzi si z tym, e elazny prt, ktry przeszy czaszk
Gage'a, nie naruszy rejony mzgu odpowiedzialnych za funkcje serca i puc. Do zaakceptowania
byo rwnie to, i rejony mzgu odpowiedzialne za kontrol stanu czu29
wania znajdoway si wystarczajco daleko od rany, by nie ulec uszkodzeniu. Zaakceptowa mona
byo nawet to, e Gage tylko krtko pozostawa nieprzytomny. (Wypadek wskazywa zatem na to,
co dzisiaj jest ju elementem naszej wiedzy na temat urazw czaszki: sposb powstania ran ma
zasadnicze znaczenie. Silne uderzenie w gow, nawet jeli nie uszkodzio koci i nie wizao si z
penetracj wntrza czaszki przez narzdzie, moe spowodowa dugotrwa utrat przytomnoci.
Sia takiego uderzenia gruntownie dezorganizuje prac mzgu. Uszkodzenie penetrujce, ktrego
siy nie rozpraszaj si we wszystkie strony i nie powoduj gwatownych ruchw mzgu wewntrz
czaszki, lecz koncentruj si na wskim obszarze i dziaaj w jednym kierunku, mog wywoa
dysfunkcj tylko tych obszarw mzgu, w ktrych doszo do uszkodzenia jego tkanek, nie
wpywajc na inne jego moliwoci.) Jednak zrozumienie zmiany zachowa Gage'a wymagaoby
przyjcia, e za normalne zachowania spoeczne odpowiedzialny jest okrelony obszar mzgu, a
taka koncepcja wykraczaa poza wczesne wyobraenia znacznie dalej, ni analogiczna idea
dotyczca istnienia orodkw odpowiedzialnych za ruch, zmysy czy nawet jzyk.
Przypadek Gage'a zosta w istocie wykorzystany przez tych, ktrzy nie wierzyli, by funkcje umysu
powizane byy z okrelonymi obszarami mzgu. Przyjli oni powierzchown interpretacj faktw,
twierdzc, e jeeli obraenia, jakich dozna Gage, nie spowodoway paraliu ani zaburze mowy,
to oczywiste, e ani kontrola motoryczna, ani zdolnoci jzykowe nie s powizane z jakimi
okrelonymi, stosunkowo niewielkimi rejonami mzgu, ktre neurolodzy zidentyfikowali jako

orodki motoryczne i jzykowe. Twierdzili - bdc, jak zobaczymy, w cakowitym bdzie - e w

czasie wypadku Gage'a miejsca te zostay u niego cakowicie zniszczone7.
Brytyjski psycholog David Ferrier nalea do nielicznych, ktrzy kompetentnie i mdrze
przeanalizowali ten wypadek8. Znajomo innych przypadkw uszkodze mzgu powizanych ze
zmianami zachowania, jak te jego wasne pionierskie eksperymenty ze stymulacj elektryczn i
usuwaniem kory mzgowej u zwierzt sprawiy, e spostrzeenia Harlowa byy dla niego
szczeglnie cenne. Doszed on do wniosku, e orodki
30
motoryczne i jzykowe zostay u Gage'a oszczdzone, a zniszczenia dotkny czci mzgu, ktr
sam nazwa kor przed-czoow, i wanie to uszkodzenie mogo by powizane ze szczeglnymi
zmianami w zachowaniu Gage'a, ktre Ferrier obrazowo okrela jako mentaln degradacj".
Harlow i Ferrier, cho egzystowali w tak rnych wiatach, mogli liczy na wsparcie z tego samego
jedynego rda - zwolennikw freno-logii.
KILKA SW O FRENOLOGII
To, co zdobyo saw jako frenologia, narodzio si w ostatnich latach osiemnastego wieku jako
organologia" Franza Josepha Galia. Teoria pocztkowo odniosa succes de scandale w
intelektualnych krgach Wiednia, Weimaru i Parya, a potem w Ameryce, gdzie rozpowszechniona
zostaa przez ucznia i przyjaciela Galia, Johanna Caspara Spurzheima. Frenologia rozwijaa si jako
przedziwna mieszanka wczesnej psychologii, neurologii i filozofii stosowanej. Miaa znaczcy
wpyw na nauk i filologi poprzez wiksz cz dziewitnastego stulecia, cho do wpywu tego
nie przyznawano si zbyt szeroko, a ci, ktrzy mu ulegali, dbali o to, by publicznie si od niego
dystansowa.
Niektre z koncepcji Galia jak na tamte czasy byy w istocie zdumiewajce. Twierdzi on, i mzg
bez wtpienia jest siedliskiem ducha. Z nie mniejsz pewnoci dowodzi, e mzg jest agregatem
wielu organw, z ktrych kady odpowiada za okrelon zdolno psychiczn. A zatem nie tylko
odci si od faworyzowanego wwczas mylenia dualistycznego, ktre oddzielao biologi mzgu
od funkcji umysowych, lecz rwnie susznie przeczuwa, e to, co nazywamy mzgiem, ma wiele
czci skadowych, a kada z tych czci specjalizuje si w rnych funkcjach9. To ostatnie
spostrzeenie miao szczeglnie wielk wag, gdy specjalizacja poszczeglnych czci mzgu jest
obecnie faktem potwierdzonym. Nic dziwnego jednak, e nie zdawa sobie sprawy z tego, i
poszczeglne czci mzgu nie s od siebie niezalene i e ich dziaanie skada si na
funkcjonowanie wikszego, zoonego z nich systemu. Trudno go za to wini. Niemal dwiecie lat
trwao, nim w nowoczesny" pogld w pewnej mierze si przyj. Obecnie moemy z
przekonaniem stwierdzi, i nie ma
31

1
odrbnych orodkw odpowiedzialnych za widzenie, jzyk, rozsdek czy zachowanie spoeczne.
Istniej systemy skadajce si z kilku poczonych komponentw. Anatomicznie lecz nie
funkcjonalnie - owe czci mzgu nie s niczym innym ni orodkami z teorii zainspirowanych
frenologi. Systemy te faktycznie funkcjonuj w pewnym stopniu odrbnie i odpowiedzialne s za
rne funkcje, ktre wsplnie konstytuuj podstawy dziaania umysu. Jest rwnie prawd, e owe
komponenty mzgu, zalenie od swego ulokowania w systemie, przyczyniaj si swym dziaaniem
do jego funkcjonowania jako caoci i nie s wzajemnie wymienne. Najwaniejsze jest jednak to, e
o wkadzie danego elementu mzgu w funkcjonowanie caego systemu, do ktrego naley, decyduje
nie tylko jego struktura, lecz rwnie miejsce, w ktrym ley.
Okolice, w jakich znajduje si dana struktura mzgu, maj znaczenie decydujce. To wanie
dlatego w ksice tej tak wiele bd mwi o neuroanatomii czy anatomii mzgu, wskazywa na
rne jego obszary, a nawet skazywa czytelnika na zapamitywanie cigle powtarzanych przeze

mnie ich nazw. Przy licznych okazjach bd si odwoywa do funkcji przypisywanych danej czci
mzgu, lecz odniesienia te dokonywane bd w kontekcie caego systemu, do ktrego ta cz
naley. Nie wpadn zatem we frenologiczn puapk. Mwic krtko - umys funkcjonuje dziki
dziaaniu licznych systemw, ktre tworz owe oddzielne komponenty.
Cho Gallowi powinnimy odda naleny szacunek za stworzenie wywierajcej wielkie wraenie i
wstrzsajcej wczesn wiedz koncepcji specjalizacji rnych czci mzgu, to musimy
rwnoczenie obciy go win za zainspirowanie pojcia orodkw mzgowych". Owe orodki"
zostay w pracach dziewitnastowiecznych neurologw i fizjologw trwale powizane z funkcjami
umysowymi". Musimy rwnie krytycznie odnie si do innych dziwacznych twierdze
frenologii, jak choby pomysu, e zdolnoci umysowe, za ktre odpowiedzialne maj by
poszczeglne organy mzgu", proporcjonalne s do wielkoci tych ostatnich czy te koncepcji
mwicej, e wszystkie organy i zdolnoci s wrodzone. Pojcie rozmiaru organu jako wskanika
mocy" czy te energii" danej zdolnoci intelektualnej jest miesznie bdne, cho niektrzy
wspczeni neurolodzy nie uchronili si od stosowania w swych pracach dokadnie takiego samego
podejcia. Z twierdzenia takiego wynika dalej to, co w najwyszym stopniu podwayo teorie
frenologw, a zarazem najpowszechniej si z ich praca32
mi obecnie kojarzy. Chodzi mianowicie o to, i owe organy" mzgu mog zosta zidentyfikowane
na podstawie rzekomych guzw na czaszce. Idea ta, podobnie jak koncepcja wrodzono-ci
organw mzgu" i zdolnoci, wywieraa znaczny wpyw na literatur i inne dziedziny nauki i
sztuki przez cay dziewitnasty wiek. Rozmiary tego bdu omwimy w rozdziale 5.
Powizanie pomidzy frenologi i histori Phineasa Gage'a wymaga szczeglnego podkrelenia. W
swych poszukiwaniach materiaw dotyczcych tego przypadku psycholog M. B. Mac-Millan10
odkry wtek dotyczcy niejakiego Nelsona Sizera, znanej postaci k frenologicznych XIX wieku,
ktry wykada w Nowej Anglii i odwiedzi Vermont w 1840 roku, a wic przed wypadkiem Gage'a.
Sizer spotka si z Harlowem w 1842 roku. W swej raczej nudnawej ksice11, Sizer pisze, e
doktor Harlow by wwczas modym lekarzem oglnym i, jako czonek komitetu, asystowa przy
naszych wykadach z freno-logii w 1842 roku". W szkoach medycznych na wschodzie Stanw
Zjednoczonych pojawio si kilku zwolennikw frenologii, a Harlow dobrze zna ich pogldy. By
moe mia okazj sucha ich w Filadelfii, frenologicznym raju, albo w New Haven, czy Bostonie,
dokd Spurzheim przyby w 1832 roku, krtko po mierci Galia, i przyjty zosta jako wybitny
naukowiec, a zarazem sensacja towarzyska. Nowa Anglia zagocia nieszczsnego Spurzheima na
mier. Przedwczesny zgon nastpi w kilka tygodni pniej, lecz towarzyszy mu szczeglny
wyraz wdzicznoci: w dniu pogrzebu Spurzheima utworzono Bostoskie Towarzystwo
Frenologiczne.
Niezalenie od tego, czy Harlow kiedykolwiek sysza o Spurzheimie, by wrcz skazany na
wysuchanie przynajmniej jednego wykadu Nelsona Sizera, kiedy ten odwiedza Cavendish (gdzie
zatrzyma si - a jakby inaczej - w hotelu pana Adamsa). To wyjania mia konkluzj doktora
Harlo-wa, ktry stwierdzi, e zaburzenia w zachowaniu jego pacjenta byy skutkiem okrelonego
uszkodzenia mzgu, nie za psychicznej reakcji na wypadek. Co intrygujce, argumentujc to
wyjanienie, Harlow nie opiera si wcale na teoriach frenologw.
Sizer powrci do Cavendish, znajc ju dobrze histori Ga-ge'a (i znowu zamieszka w hotelu pana
Adamsa oczywicie w pokoju, w ktrym przechodzi rekonwalescencj Gage). Piszc w 1882
roku ksik o frenologii, wspomnia przypadek Gage'a: Z wielkiem zainteresowaniem i uwag
czytajc [spisan przez Harlowa] histori przypadku z 1848 roku, nie zaBU
33
pominamy, i nieszczsny w pacjent zakwaterowany by w tym samym hotelu i pokoju". Sizer
skonkludowa: elazna sztaba przesza przez okolic yczliwoci oraz przedni cz Szacunku".
yczliwo i Szacunek? C, nie byy to, rzecz jasna, imiona sistr z zakonu karmelitanek, lecz

frenologiczne orodki", organy mzgu". yczliwo i Szacunek umoliwiaj ludziom waciwe

zachowanie, wyzwalaj uprzejmo i poszanowanie innych ludzi. Uzbrojony w t wiedz, moesz
zrozumie ostatni uwag Sizera na temat Gage'a: Organ jego Szacunku zda si ulec zniszczeniu,
a grubiaskie zachowanie byo prawdopodobnym tego wynikiem". Jakie to prawdziwe!
NIE WYKORZYSTANA SZANSA
Bez wtpienia zmiany w osobowoci Gage'a byy skutkiem opisanego wczeniej urazu
szczeglnych czci jego mzgu. Jednak wytumaczenie to stanie si zrozumiae dopiero
dwadziecia lat po wypadku i bdzie trudne do przyjcia nawet w naszym stuleciu. Przez dugi czas
niemal wszyscy, cznie z Johnem Harlowem, uwaali, i cz mzgu, przez ktr przebi si
prt, bya - z kilku przyczyn - t, ktra najlepiej potrafi znie tego rodzaju rany"12. Innymi sowy,
miaa by to cz mzgu, ktra w zasadzie czyni niewiele i dlatego bez wikszej szkody mona si
jej pozby. Nic jednak bardziej bdnego - i Harlow zdawa sobie z tego spraw. W 1868 roku
napisa, i psychiczna rekonwalescencja Gage'a bya jedynie czciowa, jego zdolnoci
intelektualne zostay bowiem w powany sposb upoledzone, cho nie zatraci ich cakowicie; nie
wystpio nic w rodzaju demencji, cho manifestowanie si owych zdolnoci zostao w powany
sposb osabione. Pozostay one odpowiednie co do rodzaju, lecz nie co do stopnia i jakoci".
Przypadek Gage'a nis wic przekaz, e postpowanie wedug konwencji spoecznych, etyczne
zachowanie i podejmowanie decyzji korzystnych dla przetrwania i rozwoju jednostki wymaga
znajomoci pewnych regu i strategii oraz integralnoci okrelonych systemw mzgowych.
Problem polega na tym, e w owym przekazie brak byo informacji wystarczajco
przekonywajcych, by uczyni zrozumiaymi i jednoznacznymi. Przekaz ten zamiast wiedz
zaowocowa tajemnic zagadk" funkcji patw czoowych. Gage postawi wicej pyta ni da
odpowiedzi.
Zacz naley od tego, e o uszkodzeniu mzgu Gage'a wiedzielimy pocztkowo jedynie, i
przechodzio prawdopodobnie przez pat czoowy. To mniej wicej to samo, co stwierdzenie, e
Chicago ley prawdopodobnie gdzie w Stanach Zjednoczonych - prawdziwe, lecz niezbyt cise i
uyteczne. Jeli uszkodzenie istotnie przechodzio przez pat czoowy, to przez jaki jego rejon? Czy
przez pat lewy, czy te prawy? A moe przez obydwa? By moe rwnie jeszcze gdzie indziej.
Jak si przekonasz, czytelniku, w nastpnym rozdziale, rozwizanie tej zagadki uatwiy nam nowe
technologie obrazowania.
Takie byo biologiczne podoe charakterologicznego defektu Phineasa Gage'a. Jak doszo do jego
pojawienia si? Pierwotn przyczyn bya bez wtpienia owa dziura w jego gowie. Lecz jest to
jedynie odpowied na pytanie dlaczego?", nie za w jaki sposb?" Czy uszkodzenie jakiego
innego miejsca w obrbie pata czoowego przyniosoby te same skutki? W jaki sposb uszkodzenie
pewnych rejonw mzgu moe wpyn na zmian osobowoci? Jeli pat czoowy obejmuje takie
szczeglne rejony, to w jaki sposb funkcjonuj one w mzgu nienaruszonym? Czy s one
rodzajem orodkw" zachowania spoecznego? Czy s to wyselekcjonowane w procesie ewolucji
moduy, wypenione algorytmami rozwizywania problemw, wykorzystywanymi przy
rozumowaniu i podejmowaniu decyzji? W jaki sposb moduy te -jeli nimi wanie s - wchodz w
interakcj z otoczeniem podczas rozwoju pozwalajcego na normalne rozumowanie i
podejmowanie decyzji? A moe moduw takich po prostu nie ma?
Jakie mechanizmy kryy si za porakami Gage'a w podejmowaniu decyzji? Moliwe, e wiedza
niezbdna do przemylenia problemw ulega unicestwieniu lub staa si niedostpna, czynic go
niezdolnym do waciwego decydowania. Moliwe rwnie, e potrzebna tutaj wiedza pozostaa
nienaruszona i w peni dostpna, a upoledzeniu ulegy strategie rozumowania. Jeli tak, to ktrych
stadiw rozumowania to upoledzenie przede wszystkim dotkno, a ktre pozostay normalne?
35
Jeeli ju zdoalibymy ustali natur tych stadiw, to naleaoby rwnie zbada ich podoe
nerwowe.
Cho pytania te s niezwykle intrygujce, to chyba nie dorwnuj wag tym, ktre dotycz statusu

Gage'a jako istoty ludzkiej. Czy mona powiedzie, e mia on woln wol? Czy mia wiadomo
dobrego i zego, czy te sta si ofiar zmian, jakie zaszy w jego mzgu i sprawiay, e decyzje,
ktre podejmowa, byy mu w istocie narzucone i nieuniknione? Czy by odpowiedzialny za swoje
dziaania? Jeli uznamy, e nie, czy zmienia to co w naszym rozumieniu odpowiedzialnoci?
Pord nas yje wielu Gage'w - ludzi, ktrzy w zaskakujco podobny sposb utracili poczucie
przyzwoitoci. Niektrzy z nich cierpi z powodu urazu mzgu spowodowanego guzem
nowotworowym, ran gowy czy inn dolegliwoci neurologiczn. U innych nie dostrzegamy
adnych jawnych objaww takiej dolegliwoci, a jednak zachowuj si oni jak Gage, z przyczyn
zwizanych z ich mzgiem lub spoecznoci, w ktrej si wychowywali. Musimy zrozumie
natur owych istot ludzkich, ktrych dziaania mog by destrukcyjne zarwno dla nich samych,
jak i ich otoczenia, jeli pragniemy rozwiza ich problemy w sposb humanitarny. Ani uwizienie,
ani kara mierci - nalece do najczstszych sposobw, w jakie spoeczestwo radzi sobie z takimi
jednostkami - nie przyczyniaj si do zrozumienia i rozwizania ich problemu. W zasadzie
powinnimy posun si dalej i zapyta o nasz odpowiedzialno w chwilach, kiedy to my,
jednostki normalne", popadamy w irracjonalno, ktra znaczya upadek Phineasa Gage'a.
Gage utraci co wyjtkowo ludzkiego: zdolno do planowania swej przyszoci jako przyszoci
istoty spoecznej. W jakim stopniu by wiadomy tego upoledzenia? Czy mona powiedzie, e by
samowiadomy w takim samym stopniu jak ty i ja? Czy wolno nam powiedzie, e umniejszyo to
jego ducha, czy te w ogle go pozbawio? A jeli tak, to co pomylaby Kartezjusz, gdyby zna
przypadek Gage'a i posiada wspczesn wiedz neurobiologiczn? Czy zapytaby o jego
szyszynk?
Mzg Gage'a na nowo odkryty
2
PROBLEM
Mniej wicej w czasach Gage'a Paul Broca we Francji i Carl Wernicke w Niemczech przycignli
uwag wiata medycyny swoimi badaniami pacjentw neurologicznych z uszkodzeniami mzgu.
Broca i Wernicke niezalenie zauwayli, e uszkodzenie pewnej cile okrelonej okolicy mzgu
staje si przyczyn zaburze jzykowych1. Upoledzenie zdolnoci jzykowych okrela si mianem
afazji. Uszkodzenia te, jak uwaali Broca i Wernicke, ujawniay nerwowe podoe dwch rnych
aspektw mechanizmu przetwarzania jzyka u ludzi zdrowych. Byy to tezy kontrowersyjne i nikt
nie spieszy si z ich forsowaniem. Jednak wiat przysuchiwa si, co maj do powiedzenia ich
twrcy. Ich koncepcje zostay w kocu, cho z wielkimi oporami i po licznych poprawkach,
stopniowo przyjte. Ani praca Harlowa dotyczca przypadku Gage'a, ani komentarze Davida
Ferriera, nigdy nie zyskay takiego rozgosu i nie rozpaliy wyobrani w takim stopniu jak prace ich
kolegw.
Stao si tak z kilku przyczyn. Jeli nawet nastawienie filozoficzne pozwala czowiekowi myle o
mzgu jako o siedlisku umysu, to trudno pogodzi si z tym, e co tak bliskiego ludzkiej duszy
jak osd etyczny czy te tak zwizanego z kultur, jak zachowanie si w spoecznoci, mog w
znacznym stopniu zalee od jego okrelonej okolicy. Zaway tu z pewnoci rwnie fakt, e
Harlow w przeciwiestwie do profesorw Broki i Wernickego by amatorem i nie potrafi
przeprowadzi wy37
pat czoowy
mu
MM
plat ciemieniowy
t
4

......

luf
pat skroniowy
pi
iii
pat potyliczny
Ryz 2-1. B - okolica Broki; M - okolica ruchowa; W - okolica Wer-nickego. Na ilustracji
wyrnione zostay cztery paty mzgowe. Krytycy Harlowa twierdzili, i rana Gage'a obejmowaa
okolic Broki lub okolic ruchow, a moe nawet obydwie. Opierajc si na tym, atakowali
koncepcj funkcjonalnej specjalizacji rejonw mzgu.
starczajco przekonywajcego dowodu swej tezy. Szczeglnie jaskrawi przejawio si to w
niemonoci precyzyjnego ustalenia uszkodzonych obszarw mzgu. Broca potrafi z pewnoci
stwierdzi, ktre rejony mzgu zostay uszkodzone, jeli uszkodzenie takie wywoao u pacjenta
afazj. Bada ich mzgi na stole sekcyjnym. Podobnie Wernicke, ktry w czasie bada sekcyjnych
oglda mzgi pacjentw z upoledzeniem zdolnoci jzykowych, widzia, e tylne okolice ich
lewych patw skroniowych s czciowo uszkodzone. Zauway, e uszkodzenia te miay wpyw
na inny aspekt zdolnoci jzykowych ni uszkodzenia badane przez Brok. Harlow nie mia
moliwoci dokonania adnych tego rodzaju obserwacji. Nie tylko musia ryzykowa okrelenie
zwizku pomidzy uszkodzeniem mzgu Gage'a i upoledzeniem jego zachowa, lecz przede
wszystkim mg jedynie domyla si, ktre czci mzgu zostay istotnie uszkodzone. Nie by w
stanie nikomu dowie swych racji.
Pooenie Harlowa pogorszyy jeszcze ostatnie publikacje Broki. Broca wykaza, i uszkodzenia
pata czoowego, trzeciego zakrtu czoowego kory mzgu, powodoway u jego pacjentw
upoledzenie zdolnoci jzykowych. Miejsca wlotu i wylotu prta, ktry przebi czaszk Gage'a,
wskazuj, e uszkodzony mg zosta lewy pat czoowy. Jednak Gage nie dozna zaburze
jzykowych, podczas gdy pacjenci Broki nie wykazywali defektw osobowoci. Skd tak wielkie
rnice? Opierajc si na wczesnej, bardzo pytkiej wiedzy neuroanatomicz38
nej, niektrzy uznawali, e uszkodzenia te dotyczyy prawie tych samych obszarw, a takie rnice
objaww dowodziy jedynie miesznoci usiowa tych, ktrzy pragnli doszukiwa si
funkcjonalnej specjalizacji poszczeglnych czci mzgu.
Po mierci Gage'a w 1861 roku jego zwok nie poddano autopsji. Sam Harlow dowiedzia si o
zgonie swego pacjenta dopiero pi lat pniej. W kraju szalaa wojna domowa i wieci tego
rodzaju nie docieray zbyt szybko. Harlow musia z pewnoci przej si mierci Gage'a i
zasmuci niemonoci zbadania jego mzgu. Zaamany by do tego stopnia, e odway si
zwrci do siostry Gage'a z dziwaczn prob. Prosi j o ekshumacj ciaa i zachowanie czaszki
Gage'a jako wiadectwa jego przypadku.
Phineas Gage jeszcze raz sta si bohaterem dosy ponurej sceny. Jego siostra wraz mem D. D.
Shatuckiem, doktorem Coonem (wwczas burmistrzem San Francisco) i ich domowym lekarzem,
obserwowali, jak pracownik kostnicy otwiera trumn Gage'a i wydobywa z niej jego czaszk.
Wyjto rwnie w elazny prt, ktry pochowany zosta wraz z nieboszczykiem. Czaszk i prt
wysano do doktora Harlowa na wschd Stanw Zjednoczonych - s one do dzi eksponatami
Warren Me-dical Museum przy Harvard Medical School w Bostonie.
Publiczne pokazywanie czaszki i prta byo jedynym, co w tej sytuacji mg zrobi doktor Harlow,
by dowie, e czowiek z tak ran rzeczywicie y, i e caa ta historia nie jest tylko wymysem.
Jakie sto dwadziecia lat pniej czaszka Gage'a staa si dla Hanny Damasio impulsem do
przeprowadzenia wasnego dochodzenia. Miao ono dokoczy prac rozpoczt przez doktora
Harlowa i stworzy pomost pomidzy przypadkiem Gage'a i wspczesnymi badaniami funkcji

pata czoowego.
Hanna Damasio zacza od rozwaenia trajektorii prta, co samo w sobie stanowio zadanie dosy
interesujce. Wchodzc lewym policzkiem ku grze, prt przebi tyln cz lewego oczodou,
ktry znajdowa si tu nad miejscem jego wejcia w czaszk. Posuwajc si dalej w gr, prt
musia przej przez przedni cz mzgu, nieopodal linii rodkowej, cho trudno orzec to
dokadniej, poniewa zdaje si, i wygity by nieco w praw stron. Moliwe, e uderzy najpierw
w lew,
39
pniej za, podajc ku grze, zawadzi rwnie o praw jego cz. Gwnym rejonem, ktry
uleg zniszczeniu, bya zatem prawdopodobnie okolica czoowa, tu ponad oczodoami. Prt musia
zapewne uszkodzi wewntrzn powierzchni lewego, a by moe rwnie prawego pata
czoowego. W kocu, wychodzc z czaszki, mg zniszczy pewn cz grzbietowego, tylnego
obszaru pata czoowego - z pewnoci po stronie lewej, a by moe i po prawej.
Niepewno co do susznoci tej analizy jest oczywista. Istnieje cay zbir potencjalnych trajektorii,
ktrymi prt mgby si przebi przez standardowy", wyidealizowany mzg. Lecz w jakim stopniu
model w przypominaby prawdziwy mzg Gage'a? Problem okazuje si jeszcze bardziej zawiy,
gdy -cho neuroanatomia zazdronie strzee topologicznych relacji pomidzy czciami mzgu pooenie jego komponentw rni si u poszczeglnych ludzi i to znacznie bardziej ni rni si
midzy sob samochody tej samej marki. Mona to zilustrowa paradoksem podobiestwa, a
zarazem rnorodnoci ludzkich twarzy. Twarz ma niezmienn liczb skadnikw o niezmiennym
wzajemnym usytuowaniu przestrzennym (zatem topologiczne relacje pomidzy komponentami s
identyczne we wszystkich ludzkich twarzach). Jednak twarze s rne i niepowtarzalne z powodu
niewielkich rnic anatomicznych w ich rozmiarach, pozycjach poszczeglnych komponentw i ich
konfiguracji (szczegowa topografia rna jest dla kadej twarzy). Fakt istnienia indywidualnych
rnic w budowie mzgu zwiksza wic jeszcze prawdopodobiestwo bdu w okrelaniu
trajektorii prta.
Hanna Damasio skorzystaa z osigni wspczesnej neu-roanatomii oraz nowoczesnej technologii
neuroobrazowania2. Wykorzystaa opracowan przez siebie technik, pozwalajc na tworzenie
trjwymiarowych obrazw-rekonstrukcji mzgw yjcych ludzi. Technika ta, znana jako
brainvox"3, opiera si na komputerowej obrbce danych otrzymanych na podstawie wysokiej
rozdzielczoci obrazw mzgu uzyskanych metod rezonansu magnetycznego. Brainvox umoliwia
otrzymanie obrazw mzgu osb yjcych, ludzi zdrowych lub cierpicych na schorzenia
neurologiczne, identycznych z tymi, ktre obejrze mona po ich mierci na stole sekcyjnym. To
niesamowite
40
i cudowne zarazem. C zrobiby ksi Hamlet, gdyby mg kontemplowa trjwymiarowy obraz
trzech funtw swego pogronego w rozmylaniach i przepenionego niezdecydowaniem mzgu,
zamiast tylko pustej czaszki, ktr wrczy mu grabarz?
KILKA SW O ANATOMII UKADU NERWOWEGO
W tym miejscu stosowne bdzie przedstawienie zarysu anatomii ukadu nerwowego czowieka.
Dlaczego mamy temu powica cenny czas? Ot w poprzednim rozdziale, wspominajc o
frenologii i omawiajc zwizki pomidzy struktur i funkcjami mzgu, podkrelaem wag
neuroanatomii, anatomii mzgu. Podkrelam j jeszcze raz, gdy jest ona dla neurologii dyscyplin
o znaczeniu fundamentalnym, poczwszy
szczelina poduna
prawy pat czoowy
lewy pat czoowy

midzymzgowie
/ rdmzgowi*
midzymzgowie
\
rdmzgowie
pie mzgu
Ryc. 2-2. Trjwymiarowa rekonstrukcja ywego mzgu ludzkiego. rodkowy grny obraz
przedstawia mzg widziany z przodu. Ciao modzelowate (spoido wielkie, corpus callosumj ukryte
jest pod szczelin podun (miedzyp-kulow). Ilustracja przedstawia gwne struktury
anatomiczne mzgu. Pomarszczony paszcz okrywajcy mzg to kora mzgowa.
41
-slS 00-oo= wg -?Jr
od poziomu mikroskopowego i pojedynczych neuronw (komrek nerwowych), a skoczywszy na
makroskopowych systemach obejmujcych cay mzg. Nie mamy szans zrozumie
wielopoziomowego funkcjonowania mzgu, jeli brak nam szczegowej wiedzy o jego geografii"
we wszystkich skalach.
Rozwaajc system nerwowy jako cao, z atwoci moemy wyrni jego cz orodkow i
obwodow (peryferyjn). Trjwymiarowa rekonstrukcja na rycinie 2-2 przedstawia mzg, gwny
skadnik orodkowego ukadu nerwowego. Prcz mzgu obejmujcego dwie pkule poczone
ciaem modzelo-watym (spoidem wielkim, zwartym zbiorowiskiem wkien nerwowych czcych
ze sob obie pkule), orodkowy ukad nerwowy obejmuje rwnie midzymzgowie (zoone z
pod-wzgrza i wzgrza wzrokowego), rdmzgowie, pie mzgu oraz rdze krgowy.
Orodkowy ukad nerwowy jest neuronowo" poczony z niemal kadym zakamarkiem ciaa
poprzez nerwy tworzce obwodowy ukad nerwowy. Nerwy przekazuj impulsy z mzgu do ciaa i
z ciaa do mzgu. Jak jednak zauwaymy w rozdziale 5, ciao i mzg poczone s rwnie
chemicznie, dziki substancjom takim, jak hormony i peptydy, ktre uwalniaj si w jednym z nich
i ze strumieniem krwi przedostaj si do drugiego.
Dokonujc przekroju orodkowego ukadu nerwowego, bez kopotu dostrzeemy rnice pomidzy
jego janiejszymi i ciemniejszymi czciami (ryc. 2-3). Czci ciemniejsze znane s jako istota
(materia) szara, cho faktycznie ich barwa jest zazwyczaj brzowa. Istota szara odpowiada gwnie
skupiskom cia komrek nerwowych, podczas gdy istota biaa to przede wszystkim aksony, czyli
osiowe wkna nerwowe, wyaniajce si z cia komrek zawartych w istocie szarej.
Istota szara wystpuje w dwch odmianach. W pierwszej z nich neurony uoone s w warstwy,
niczym czci tortu, tworzc kor. Przykady tego rodzaju istoty szarej to kora mzgowa
pokrywajca pkule mzgowe oraz kora mdku okrywajca mdek. W drugim rodzaju istoty
szarej neurony nie ukadaj si w warstwy, lecz formuj skupiska niczym wrzucone do naczynia
orzeszki. Tworz one jdra struktury nerwowej. Istniej due jdra, jak na przykad jdro ogoniaste,
skorupowe czy gaka blada, ukryta wewntrz kadej pkuli, oraz jdra migdaowate, pooone w
patach skroniowych. S rwnie skupiska wielu maych jder, jak na przykad te, ktre tworz
wzgrze wzrokowe, oraz pojedyncze jdra niewielkich rozmiarw, na przykad istota czarna pnia
mzgu.

SZ
\(/
WZC

WZG

ZPM i?yc. 2-3. Diua przekroje ywego mzgu ludzkiego uzyskane technik obrazowania opart na
rezonansie magnetycznym fMRIj oraz tech.nikabra.mvox. Paszczyzny przekrojw oznaczone s na
grnej ilustracji. Rnice pomidzy istot szar (SZ) i bia (B) s atwe do dostrzeenia. Istota
szara pojawia si w korze mzgowej jako obwiednia tworzca kontur dowolnego przekroju mzgu.
Obecna jest te w pooonych gbiej jdrach (zwojach) podstawy mzgu (ZPM) oraz wzgrzu
rwzo.
Struktur mzgu, ktrej neurologia powicia najwicej uwagi, jest kora mzgowa. Mona j sobie
wyobrazi jako paszcz
0 skomplikowanym kroju okrywajcy ca powierzchni mzgu, cznie z najgbszymi czciami
jego szczelin, okrelanymi mianem bruzd mzgowych. To ona nadaje mzgowi charakterystyczny
pomarszczony" wygld (zob. ryc. 2-2). Grubo tego wielowarstwowego paszcza wynosi okoo
trzech milimetrw. Jego warstwy s rwnolege wzgldem siebie oraz wzgldem powierzchni
mzgu (zob. ryc. 2-4). Wszystkie elementy zbudowane z istoty szarej, a lece pod kor (due
1 mae jdra, kora mdku) okrela si mianem narzdw podkorowych. Ewolucyjnie modsza
cz kory mzgowej nazywana jest kor neopalialn. Wiksza cz ewolucyjnie starszej kory
znana jest jako kora rbkowa (limbiczna - zob. poni43

Ryc. 2-4. A - schemat architektury komrkowej kory mzgowej, uwidaczniajcy jej

charakterystyczn struktur warstwow; B - schemat architektury komrkowej jdra.
ej). W caej ksice czsto odwoywa si bd do kory mzgowej (majc na myli przede
wszystkim kor now, tj. neopa-lialn) i rbkowej oraz do ich poszczeglnych czci.
Ryc. 2-5 przedstawia czsto wykorzystywan map kory mzgowej, wyrysowan na podstawie
podziau na rne obszary cytoarchitektoniczne (czyli rejony o rnej budowie komrkowej). Jest
ona znana jako mapa Brodmanna, a jej obszary oznacza si liczbami.
Ryc. 2-5. Mapa gwnych obszarw powierzchni mzgu, sporzdzona przez Brodmanna na
podstawie jego bada architektury komrkowej (cytoarchitek-toniki). Nie jest to ani mapa frenologiczna, ani tez wspczesna mapa funkcji obszarw mzgu. Stanowi ona po prostu wygodn
pomoc anatomiczn. Niektre obszary s zbyt mae, by mogy by tutaj przedstawione, lub te
kryj si w gbi bruzd. Grny rysunek przedstawia widok zewntrzny lewej pkuli, dolny za widok strony wewntrznej.
s\
K
/9

7>

n
vJv

_
22 V
^^\*"^^
39

38 \
21 V>7
-----* 19/
'n J

/"^

j
<iu 4
1 _^/
-vi
A
r-W 24"
5y
\
/

11
9\
1 7

J)
10 )
/%>
7
^5
y

1
\

(2S

Jedn z czci orodkowego ukadu nerwowego, do ktrej czsto bd si odwoywa, jest tzw.
ukad limbiczny, ktrego orodki pooone s zarwno korowo, jak podkorowo. (Termin ukad
limbiczny jest rodzajem sowa-wytrychu, ktre okrela ma wszystkie ewolucyjnie starsze
struktury, i cho wielu neurologw unika go, to czsto jest on wygodny.) Gwne struktury ukadu
limbicznego to zakrt obrczy (w korze mzgowej) oraz ciao migdaowate i podstawa
przodomzgowia, dwa skupiska jder.
Tkanka nerwowa (neuronowa) zbudowana jest z komrek nerwowych zwanych neuronami,
wspieranych przez komrki glejowe (neuroglejowe). Neurony s podstaw funkcjonowania mzgu.
S ich w nim miliardy. Tworz obwody lokalne, ktre z kolei cz si w okolice kory (jeli uoone
s w warstwy) lub jdra (jeli zgromadzone s w skupiskach, ktrym brak struktury warstwowej).
Okolice kory oraz jdra poprzez wzajemne powizania tworz rnego rodzaju systemy, ktre z
kolei s elementami systemw jeszcze wyszego poziomu itd. Jeli chodzi o rozmiary, to neurony i
ich obwody lokalne s obiektami mikroskopowymi, natomiast okolice kory, jdra i systemy s
makroskopowe.
Neuron skada si z trzech zasadniczych elementw: ciaa komrki (somy), gwnego wkna
wyjciowego, czyli aksonu, oraz wielu wkien wejciowych, czyli dendrytw (zob. ryc. 2-6).
Neurony cz si w obwody, ktre mona porwna do obwoRyc. 2-6. Schemat neuronu, przedstawiajcy jego podstawowe skadniki: ciao komrki nerwowej,
akson oraz dendryty.

7>
- akson

W
ciao komrki
dendryty

45
dw elektrycznych zoonych z przewodw (aksonw) oraz cznikw (synaps, czyli punktw, w
ktrych aksony cz si z dendrytami innych neuronw).
Gdy neurony aktywuj si (co w naszym argonie nazywamy odpalaniem"), prd elektryczny
przesyany jest z ciaa komrki do aksonu. Prd ten niesie w sobie potencja, ktry gdy dotrze do
synapsy, powoduje uwolnienie si w niej substancji chemicznych znanych jako neurotransmitery
(jednym z nich jest glutaminian). Neurotransmitery oddziauj z kolei na receptory. O tym, czy
dany neuron odpali", tj. czy wytworzy wasny potencja prowadzcy do uwolnienia neurotransmitera, decyduje interakcja wielu otaczajcych go neuronw, ktrych synapsy do niego przylegaj.
Synapsy mog by silne lub sabe. Sia synaptyczna decyduje o tym, czy i z jak atwoci impulsy
bd mogy przechodzi do nastpnych neuronw. Oglnie rzecz biorc, w pobudzonym neuronie
silna synapsa uatwia przewodzenie impulsw, podczas gdy saba synapsa tumi je lub zatrzymuje4.
Podsumowujc t dygresj, musz wspomnie o pewnym zagadnieniu neurologicznym majcym
zwizek z poczeniami midzyneuronowymi. Nierzadko spotyka si naukowcw, ktrzy w obliczu
wielkiej komplikacji sieci neuronw rozpaczaj, i nigdy nie da si zgbi zasad jej
funkcjonowania. Niektrzy usiuj zakada, e wszystko poczone jest tutaj ze wszystkim i e
funkcjonowanie umysu opiera si na owej swobodnej czliwoci" w sposb, ktrego nigdy nie
bdzie dane neuroanatomii odkry. Na szczcie myl si. Rozwamy, co nastpuje. Kady neuron
tworzy okoo tysica synaps, cho niektre maj ich pi czy nawet sze tysicy. Liczba ta moe
zdawa si wysoka, lecz gdy wemiemy pod uwag, e w mzgu jest okoo 10 miliardw

neuronw* i okoo biliarda synaps, jasne staje si, i pojedyncze neurony przesyaj impulsy
jedynie do tych, ktre nie s od nich zbytnio oddalone, wewntrz stosunkowo maych obwodw
poszczeglnych rejonw kory i jder. Nawet te, ktrych aksony cign si przez kilka milimetrw
czy nawet centymetrw, wchodz w kontakt tylko z relatywnie niewielk liczb innych neuronw.
A oto gwne konsekwencje tych faktw: (1) funkcjonowanie
* W innych rdach podawane s inne liczby, np. w [Gob 1984] liczb neuronw okrela si na
15-20 miliardw, a w [Veggeberg 1996] na 100 miliardw [przyp. tum.].
46
pojedynczego neuronu zaley od funkcjonowania skupiska neuronw, do ktrego naley, (2)
funkcjonowanie dowolnego skupiska zalene jest od wzajemnych wpyww jego i innych skupisk,
(3) sposb, w jaki poszczeglne skupiska przyczyniaj si do funkcjonowania systemw, zaley od
ich miejsca w tych systemach.
Innymi sowy, specjalizacja rnych czci mzgu, o ktrej wspominaem w dygresji na temat
frenologii w rozdziale 1 jest konsekwencj miejsca, jakie zajmuj w strukturze jego
makroskopowych systemw skupiska oszczdnie powizanych ze sob neuronw.
Poziomy architektury ukadu nerwowego
neurony
obwody lokalne
jdra podkorowe
okolice kory
systemy systemy systemw
A zatem mzg jest nadsystemem zbudowanym z wielu systemw. Kady z tych systemw tworzy
skomplikowana sie powiza pomidzy niewielkimi, lecz makroskopowymi okolicami korowymi i
podkorowymi jdrami, ktre zbudowane s z mikroskopowych obwodw lokalnych, tworzonych
przez poczone synapsami neurony. (Nierzadko terminy obwody" i sieci" stosuje si tu
synonimicznie z terminem systemy". By unikn zamieszania, naley zawsze zaznacza, jak
skal - makro- czy mikroskopow w danej chwili rozwaamy. W niniejszym tekcie, jeli nie
zostanie zaznaczone inaczej, termin system" bdzie odnosi si do skali makroskopowej, a
obwd" do mikroskopowej.)
ROZWIZANIE
Nie mogc zeskanowa mzgu ywego Phineasa Gage'a, Hanna Damasio postanowia skorzysta z
rozwizania poredniego5. Poprosia o pomoc Alberta Galaburd, neurologa z Har47
vard Medical School. Przyby on do Warren Medical Museum i wykona precyzyjne zdjcia czaszki
pod rnymi ktami, zmierzy odlegoci pomidzy miejscami uszkodze koci, a take wykona
szereg pomiarw antropometrycznych.
Analiza tych fotografii oraz wynikw pomiarw pozwolia zawzi obszar potencjalnych trajektorii
prta, ktry przebi czaszk Phineasa Gage'a. Fotografie pozwoliy rwnie Hannie Damasio i jej
koledze, neurologowi Thomasowi Grabow-skiemu, na dokonanie trjwymiarowej rekonstrukcji
czaszki Gage'a, a na tej podstawie na ustalenie najbardziej prawdopodobnego pooenia i
rozmiarw jego mzgu. Z pomoc inyniera Randalla Franka Hanna Damasio przeprowadzia
symulacj, korzystajc z komputera o duej mocy obliczeniowej. Stworzyli oni trjwymiarowy
model prta dokadnie odpowiadajcy temu, ktrego uywa Gage, i wbili" go w mzg o
rozmiarach i ksztacie zblionym do mzgu Gage'a pod rnymi, lecz pochodzcymi ju ze
wstpnie zawonego zakresu, ktami. Wyniki przedstawiaj ryciny 2-7 i 2-8.
Moemy wic potwierdzi tez Davida Ferriera, e cho utrata tkanki mzgowej bya znaczna, prt
nie uszkodzi okolic mzgu odpowiedzialnych za funkcje jzykowe i motoryczne. (Nienaruszone
rejony w obydwu pkulach obejmoway przed-ruchowe oraz ruchowe okolice kory, jak rwnie
wieczko czoowe po lewej stronie, znanej jako okolica Broki.) Moemy z przekonaniem stwierdzi,

e uszkodzenia byy rozleglejsze w obrRyc. 2-7. Fotografia czaszki Gage'a wykonana w 1992 roku.
48
Ryc. 2-8. U GRY: Rekonstrukcja mzgu i czaszki Gage'a wraz z prawdopodobn trajektori prta
oznaczon jako ciemnoszary walec. U DOU: Widok lewej i prawej pkuli w przekroju. Wida,
jakich zniszcze dokona prt w strukturach plta czoowego.
bie lewej ni prawej pkuli i w wikszym stopniu dotkny przedni ni tyln cz okolic
czoowych. Zniszczenia dotkny kory przedczoowej na powierzchni brzusznej oraz wewntrznej
obydwu pkul. Oszczdzone zostay boczne, czyli zewntrzne czci kory przedczoowej.
Cz przedczoowej okolicy brzusznoprzyrodkowej, ktra -jak wykazay ostatnie badania - ma
decydujce znaczenie dla normalnego procesu podejmowania decyzji, w istocie zostaa w mzgu
Gage'a zniszczona. (W terminologii anatomicznej okolica oczodoowa znana jest rwnie jako
wentromedial-na, czyli brzusznoprzyrodkowa okolica pata czoowego, i tak wanie bd j
okrela w tej ksice. Ventral" i ventro-" pochodz od aciskiego sowa uenter, czyli brzuch", a
rejon ten jest -jeli mona tak rzec - podbrzuszem" pata czoowego; -medialny" oznacza blisko
linii symetrii lub wewntrz49
F
nej powierzchni struktury.) Rekonstrukcja ujawnia, i rejony uznawane za niezbdne dla innych
aspektw funkcji neuro-psychicznych nie zostay u Gage'a uszkodzone. Przykadowo, kora boczych
partii pata czoowego, ktrej uszkodzenie upoledza zdolno skupienia uwagi, wykonywania
oblicze oraz przenoszenia uwagi z bodca na bodziec, pozostaa nienaruszona.
Te nowoczesne badania pozwoliy wysnu pewne wnioski. Hanna Damasio i jej koledzy znaleli
podstawy, by stwierdzi, e to wybircze" uszkodzenie kory przedczoowej w mzgu Phineasa
Gage'a spowodowao upoledzenie jego zdolnoci do planowania swej przyszoci, zachowania
zgodnego z wczeniej przyswojonymi reguami spoecznymi i decydowania o wasnych dziaaniach
tak, by przynosiy mu one w ostatecznym rachunku najwiksz korzy. Nadal jednak brakowao
wiedzy o tym, jak funkcjonowa mzg Gage'a, gdy ten zachowywa si w tak trudny do
zaakceptowania sposb. Aby to sprawdzi, musielimy przebada wspczesnych odpowiednikw
Gage'a.

Wspczesny Phineas Gage

3
Niedugo potem zaczem spotyka si z pacjentami, ktrych zachowanie przypominao
zachowanie Gage'a. Poniewa byem zafascynowany badaniem skutkw uszkodze przedczo-owej
czci mzgu, zostaem poproszony o zbadanie tego rodzaju przypadku w najczystszej postaci.
Powiedziano mi, e pacjent przeszed radykaln zmian osobowoci. Lekarze oglni, ktrzy go do
mnie skierowali, zwrcili si zjedna szczegln prob. Pragnli wiedzie, czy owa zmiana ma
rzeczywicie charakter chorobowy.
Elliot - tak go tutaj nazwijmy - mia wtedy trzydzieci kilka lat1. Straci prac, zdany by na ask i
utrzymanie rodzestwa, odmawiano mu prawa do renty. W oczach wszystkich Elliot by
inteligentnym, zrcznym i sprawnym pracownikiem, ktry powinien si w kocu otrzsn i
powrci do pracy. Kilku profesjonalistw stwierdzio, i jego zdolnoci intelektualne pozostay nie
zmienione, co miao znaczy, e Elliot jest w najlepszym wypadku leniem, w najgorszym za symulantem.
Gdy spotkaem Elliota po raz pierwszy, zrobi na mnie wielkie wraenie jako czowiek miy i

intrygujcy, wprost czarujcy, lecz bardzo zamknity w sobie. Zachowywa dyplomatyczny,

budzcy powaanie spokj, okraszony ironicznym umieszkiem, ktry sugerowa mia wyszy
stopie wtajemniczenia i lekkie pobaanie dla szalestw tego wiata. By chodny, nieobecny, nie
wzruszay go nawet dyskusje na potencjalnie wstydliwe tematy osobiste. Przypomina mi nieco
Addisona
51
DeWitta, posta gran przez George'a Sandersa we Wszystko o Ewie.
Elliot nie tylko mia spjn osobowo oraz sprawny umys, ale i doskonale wiedzia o wszystkim,
co dziao si w wiecie wok niego. Zna daty, nazwiska i wszelkie inne szczegy, ktre pojawiay
si w gazetach. Dyskutowa o aferach politycznych z poczuciem humoru, na jakie czsto zasuguj,
i zdawao si, e doskonale zna sytuacj ekonomiczn kraju. Wiedza o sprawach brany, w ktrej
pracowa, pozostaa bardzo obszerna. Powiedziano mi, e rwnie jego umiejtnoci pozostay nie
zmienione i wydawao si to prawd. Doskonale pamita histori swojego ycia, cznie z
ostatnimi, dziwnymi wypadkami. Lecz to, co najdziwniejsze, rozgrywao si wanie teraz.
Elliot by dobrym mem i ojcem. Pracowa w firmie handlowej. Gra wrcz rol wzoru dla swego
modszego rodzestwa i kolegw. Osign godny pozazdroszczenia status osobisty, zawodowy i
spoeczny. Lecz oto jego ycie zaczynao si wali w gruzy. Ktrego dnia pojawiy si u niego po
raz pierwszy ostre ble gowy i wkrtce zacz traci zdolno koncentracji. W miar pogarszania
si jego stanu zdawa si take traci poczucie odpowiedzialnoci. Jego praca coraz czciej
musiaa by koczona lub poprawiana przez innych. Lekarz rodzinny zacz podejrzewa u Elliota
guz mzgu. Niestety, podejrzenia okazay si suszne.
Guz by duy i szybko si powiksza. Nim zosta zdiagnozo-wany, osign rozmiary maej
pomaraczy. By to oponiak -nowotwr zwany tak, poniewa pochodzi ze zwanych oponami bon
pokrywajcych powierzchni mzgu. Pniej dowiedziaem si, e guz Elliota zacz rosn w
okolicy szczeliny podunej mzgu, tu ponad zatokami nosowymi, ponad paszczyzn tworzon
przez grne sklepienie oczodou. Rosnc, guz uciska z dou na obydwa paty czoowe.
Oponiaki s z reguy, jeli bra pod uwag sam charakter ich tkanki, nowotworami agodnymi. Jeli
jednak nie zostan w por usunite chirurgicznie, mog by rwnie miertelne jak guzy okrelane
jako zoliwe. Oponiak, coraz mocniej uci-skajc tkank mzgow, w kocu j zabija. Tak wic,
jeli Elliot chcia przey, musia podda si operacji.
52
Operacj przeprowadzi zesp wietnych lekarzy. Guz zosta usunity, lecz, jak zwykle bywa w
takich przypadkach, zniszczon tkank mzgow patw czoowych rwnie trzeba byo usun.
Zabieg by udany pod kadym wzgldem i poniewa guzy tego rodzaju zazwyczaj si nie
odnawiaj, wszystko wygldao wspaniale. Wkrtce jednak ujawniy si negatywne nastpstwa
zabiegu w postaci zmian osobowoci pacjenta. Zmiany, ktre rozpoczy si ju w okresie jego
fizycznej rekonwalescencji, zaskoczyy rodzin i przyjaci. By wszystko byo jasne: umiejtnoci
Elliota, jego obrotno i zdolnoci jzykowe pozostay nienaruszone. Pod wieloma wzgldami
jednak nie by ju tamtym Elliotem.
Od samego rana potrzebowa nieustannego poganiania, by wsta z ka i wybra si do pracy. W
pracy nie by w stanie zorganizowa sobie czasu. Nie mona byo liczy, e bdzie si trzyma
planu. Kiedy okolicznoci wymagay przerwania pracy nad czym i zajcia si czym innym, on
mg dalej robi swoje, tracc z oczu gwny cel. Zdarzao si te, e przerywa to, co wanie robi,
by zaj si czym, co w danym momencie po prostu bardziej go zajmowao. Wyobramy sobie, e
Elliot miaby do wykonania zadanie polegajce na czytaniu i klasyfikowaniu dokumentw pewnego
klienta. Czytaby owe dokumenty i w peni rozumia ich tre oraz z pewnoci wiedziaby, jak je
posegregowa pod wzgldem podobiestwa lub rozbienoci zawartoci. Problem w tym, e
najprawdopodobniej nagle i bez powodu przerywaby segregowanie, by zacz uwanie czyta

jeden z tych dokumentw. Mgby tak spdzi cay dzie. Mgby te spdzi cae popoudnie na
rozwaaniach, wedug jakich kryteriw naley dokumenty posegregowa: czy wedug dat,
rozmiaru, rodzaju sprawy czy czego jeszcze innego? Rytm pracy zostaby zatrzymany. Mona by
powiedzie, e danemu stadium pracy Elliot powica zbyt wiele uwagi ze szkod dla oglnego,
nadrzdnego celu. Innymi sowy e irra-cjonalno zachowania Elliota odnosia si do szerszych
ram: gubi nadrzdne cele swych dziaa w powicaniu zbyt szczegowej uwagi zadaniom
podrzdnym.
Podstawy jego wiedzy wyglday na nienaruszone i Elliot zdolny by wykonywa wiele
pojedynczych zada rwnie dobrze jak przedtem. Nie mona jednak byo liczy, e zrobi co53

l~
kolwiek wanie wtedy, kiedy si tego od niego oczekuje. Zrozumiae wic, e po wielokrotnych
upomnieniach ze strony kolegw i przeoonych Elliot straci w kocu prac. Przysza kolej na
nastpne posady i nastpne rozczarowania. ycie Elliota zaczo toczy si w innym rytmie.
Nie zwizany ju sta prac znalaz sobie nowe rozrywki i podejmowa nowe, ryzykowne interesy.
Pojawio si u niego zamiowanie kolekcjonerskie rzecz sama w sobie nieszkodliwa, lecz niezbyt
sensowna, gdy zbiera starzyzn. Jego nowe interesy byy rozlege: od budownictwa mieszkalnego
a po zarzdzanie inwestycjami. W jednej z prowadzonych spraw wszed w kontakt z kilkoma
osobnikami o zej reputacji. Ostrzeenia ze strony przyjaci nie przynosiy adnego skutku i
wszystko skoczyo si bankructwem. Elliot zainwestowa w to skazane na niepowodzenie
przedsiwzicie wszystkie swe oszczdnoci i wszystkie je straci. Obserwowanie, jak czowiek z
przygotowaniem i dowiadczeniem Elliota wdaje si w tak marne interesy i popenia tak kardynalne
bdy, wprawiao w osupienie.
Jego ona, dzieci i przyjaciele nie potrafili poj, dlaczego osoba posiadajca tak wiedz, a na
dodatek wielokrotnie ostrzegana, zachowuje si tak gupio. Niektrzy z nich nie mogli pogodzi si
z tym stanem rzeczy. Doszo do pierwszego rozwodu. Krtko potem Elliot polubi kobiet, ktrej
nie zaakceptowaa ani rodzina, ani przyjaciele. Nastpi kolejny rozwd, dryfowanie bez staego
rda dochodu i w kocu ostateczny cios dla wszystkich, ktrzy nadal prbowali troszczy si o
Elliota i ledzi jego losy: odmowa przyznania mu renty.
Elliot w kocu jednak uzyska rent. Dowiodem, e jego poraki w pracy byy w istocie wynikiem
schorzenia neurologicznego. Wprawdzie by on penosprawny fizycznie i wikszo jego zdolnoci
umysowych pozostaa nie zmieniona, lecz zaburzeniu ulega zdolno podejmowania decyzji, jak
rwnie zdolno tworzenia efektywnych planw na przyszo. Zmiany te byy nieporwnywalne
z przytrafiajcymi si nam od czasu do czasu omykami w ocenie sytuacji. Normalna, inteligentna
jednostka o podobnym wyksztaceniu podejmuje niekiedy bdne decyzje i popenia omyki, lecz
nie w sposb tak systematycznie zmierzajcy do zgubnych konsekwencji. Zmiany u Elliota byy
innego kalibru i stanowiy objawy choroby.
54
Nie wynikay z wczeniejszej saboci jego charakteru i z pewnoci nie podlegay jego wiadomej
kontroli. Ich przyczyn byo po prostu uszkodzenie okrelonej czci mzgu. Co wicej, zmiany te
miay charakter chroniczny: nie byy przejciowe, lecz na trwae sploty si z yciem pacjenta.
Tragedia tego skdind fizycznie zdrowego i inteligentnego czowieka polegaa na tym, e cho
wcale nie by gupi ani niedouczony, to wanie tak si zachowywa. Wewntrzny mechanizm
podejmowania decyzji uleg u Elliota takiemu uszkodzeniu, e nie mg on ju efektywnie
egzystowa w spoeczestwie. Mimo cigego dowiadczania katastrofalnych skutkw swoich
wyborw, nie uczy si na bdach. Wygldao na to, e nie ma szans, by si poprawi. Przypomina
w tym przestpc recydywist, ktry w wizieniu szczerze objawia wol poprawy, a krtko po

wyjciu na wolno popenia nowe wykroczenia. Mona zatem uzna, e wolna wola Elliota ulega
pewnemu ograniczeniu. Sytuacja Gage'a bya pod tym wzgldem zupenie podobna.
Pod pewnymi wzgldami Elliot by nowym Phineasem Ga-ge'em: czowiekiem, ktry stoczy si z
wyyn spoecznych, niezdolnym rozumowa i decydowa w sposb zapewniajcy normaln
egzystencj i coraz lepsze ycie jemu i jego rodzinie. Nie by ju w stanie prowadzi ycia
niezalenej jednostki ludzkiej. Podobnie jak Gage nabra nawykw kolekcjonerskich. Pod innymi
wzgldami Elliot rni si jednak od Gage'a. By bardziej wywaony i nigdy nie posuwa si do
uywania wulgarnego jzyka. To, czy odmiennoci te wynikay z drobnych rnic pomidzy
obszarami uszkodze mzgu, rnic spo-eczno-kulturowych, rnic w osobowoci przed
wypadkiem czy te moe wieku, pozostaje dla mnie pytaniem, na ktre nie znalazem jeszcze
odpowiedzi.
Jeszcze zanim zaczem bada mzg Elliota nowoczesnymi metodami obrazowania, wiedziaem, e
zniszczenia dotkny okolicy pata czoowego. Wskazywa na to sam profil neuro-psychologiczny
pacjenta. Jak zobaczymy w rozdziale 4, uszkodzenia innych rejonw (na przykad prawostronnej
kory so-matosensorycznej) rwnie mog upoledzi proces podejmowania decyzji, lecz w takich
wypadkach towarzysz temu
55
IB
o a i/
o c o-ot
innego typu objawy (rozlegy parali, zakcenia procesu odczuwania).
Przeprowadzona u Elliota tomografia komputerowa i badania z wykorzystaniem rezonansu
magnetycznego wykazay, i ucierpiay obydwa paty czoowe, lecz uszkodzenie prawego pata
byo znacznie wiksze. W istocie, zewntrzna powierzchnia lewego pata czoowego pozostaa
nienaruszona, a zniszczenia objy tylko okolic oczodoow i przyrodkow. Po prawej stronie
rejony te rwnie byy uszkodzone, lecz prcz nich zniszczeniu uleg rdze pata (istota biaa pod
kor mzgow). W rezultacie znaczna cz kory w obszarze czoowym przestaa waciwie
funkcjonowa.
Okolice odpowiedzialne za kontrolowanie ruchw, lece po obydwu stronach pata czoowego
(okolica ruchowa i przedru-chowa), pozostay nie uszkodzone. Nie byo to zaskakujce, gdy ruchy
Elliota byy cakowicie normalne. Jak mona byo oczekiwa, rwnie okolica czoowa zwizana z
jzykiem (okolica Bro-ki i jej najblisze otoczenie) pozostay nienaruszone. Okolica tu ponad
podstaw pata czoowego, podstawa przodomzgo-wia, take nie zostaa uszkodzona. Naley on
do czci mzgu wspodpowiedzialnych za uczenie si i pami. W wypadku zniszczenia tej
okolicy Elliot cierpiaby na zaburzenia pamici.
Czy istniay oznaki jakichkolwiek innych uszkodze mzgu Elliota? Odpowied jest z pewnoci
negatywna. Okolice skroniowe, potyliczne i ciemieniowe lewej oraz prawej pkuli byy
nienaruszone. To samo mona powiedzie o duych jdrach podkorowych, zwojach podstawy
mzgu oraz wzgrzu. Zniszczenia ograniczay si zatem do kory przedczoowej. Podobnie jak u
Gage'a, nieproporcjonalnie ucierpiay przy tym brzusz-noprzyrodkowe okolice tej kory.
Uszkodzenie mzgu Elliota byo jednak rozleglejsze po prawej stronie.
Mona by pomyle, e zniszczeniu ulega jedynie nieznaczna cz mzgu. Jednak w wypadku
mzgu fizyczny rozmiar uszkodze nie zawsze jest proporcjonalny do wywoanych przez nie
zaburze. Mzg nie jest jedn wielk pltanin neuronw funkcjonujcych identycznie niezalenie
od pooenia. Struktury mzgu, ktre zniszczone zostay u Gage'a i Elliota, okazay si wanie
tymi, ktre s niezbdne w rozumowaniu prowadzcym do podjcia decyzji.
56
NOWY UMYS
Pamitam, jakie wraenie zrobiy na mnie zdolnoci intelektualne Elliota, lecz pamitaem te, e
inni pacjenci z uszkodzeniem pata czoowego wydawali si zdrowi, podczas gdy w ich umyle

zachodziy subtelne zmiany, wykrywalne jedynie za pomoc testw neuropsychologicznych. Owe

zmiany w zachowaniu czsto przypisywano defektom pamici lub uwagi. Z Elliotem byo jednak
inaczej.
Uprzednio oceniany by w innej instytucji, ktra wydaa orzeczenie o braku zespou objaww
organicznego uszkodzenia mzgu". Innymi sowy, w standardowych testach inteligencji Elliot nie
wykazywa najmniejszego nawet stopnia upoledzenia. Jego iloraz inteligencji (IQ, intelligence
uotient) mieci si w najwyszej strefie skali inteligencji Wechslera przeznaczonej dla dorosych.
Stwierdzono, e jego problemy nie maj podoa organicznego i nie s dysfunkcj o charakterze
neurologicznym". A zatem nie s chorob mzgu, lecz odbiciem emocjonalnych" czy
psychicznych" problemw przystosowawczych, a wic zaburzeniem psychicznym podlegajcym
psychoterapii. Dopiero po serii bezskutecznych seansw terapeutycznych Elliota skierowano do
nas. (Rozrnienie pomidzy chorob mzgu" a chorob umysow", pomidzy tym, co
neurologiczne", psychiatryczne" czy psychologiczne" to nieszczliwe dziedzictwo kulturowe,
ktrym przesiknite jest spoeczestwo i rodowisko medyczne. Odzwierciedla ono brak
elementarnej wiedzy o zwizkach midzy mzgiem i umysem. Choroby mzgu postrzegane s
jako tragedie dotykajce ludzi, ktrych nie moemy wini za ich stan, podczas gdy choroby
umysowe, zwaszcza te, ktre wpywaj na sposb zachowania oraz emocje, odbierane s jako
zjawiska spoecznie niewygodne, za ktre cierpicy powinni w duej mierze odpowiada. Jednostki
wini si za wady charakteru, niewaciw modulacj emocjonaln itd., a brak silnej woli uwaa si
za ich podstawowy problem.)
Czytelnik mgby zapyta, czy pierwsza diagnoza postawiona w przypadku Elliota nie bya bdna.
Czy to moliwe, by czowiek w takim stopniu upoledzony poradzi sobie dobrze z testami
57
^1 oo
OJ
o
00
psychologicznymi? W istocie jest to moliwe: pacjenci o znacznych zaburzeniach w sferze
zachowa spoecznych mog normalnie rozwizywa wiele, a nawet wikszo testw na
inteligencj. Klinicyci i badacze od lat zmagaj si z tym problemem. Cho choroba mzgu
istnieje, testy laboratoryjne mog niczego nie wykaza. Problem ley w testach, nie w pacjentach.
Po prostu nie obejmuj one niektrych ulegajcych upoledzeniom funkcji i posugujc si nimi, nie
mona wykry ich zaburze. Znajc stan i rodzaj uszkodzenia mzgu Elliota, przewidziaem, i
wikszo testw psychologicznych wskazywa bdzie na jego normalno. Sdziem, e
zaburzenia wyka tylko te, ktre czue s na skutki uszkodze kory czoowej. Jak zobaczymy,
Elliot zaskoczy mnie.
Standardowe testy psychologiczne i neuropsychologiczne wykazay, e charakteryzuje si on
nieprzecitnymi zdolnociami intelektualnymi2. W kadym z testw skali inteligencji Wechsle-ra
dla dorosych Elliot wykazywa si zdolnociami co najmniej przecitnymi. Jego krtkotrwaa
pami liczb bya wspaniaa, podobnie jak krtkotrwaa pami werbalna oraz pami ksztatw
geometrycznych. Przypominanie sobie sw z listy Reya oraz zoonych figur geometrycznych
miecio si w granicach normy. Standardowy test Bentona rozrniania twarzy, ocena orientacji
linii, orientacji geograficznej oraz test dwu- i trjwy-miarowch konstrukcji blokowych wykazyway,
i percepcja wizualna oraz umiejtnoci konstrukcyjne Elliota s normalne. Kopia zoonej figury
Reya-Osterrietha bya rwnie normalna.
Elliot wykonywa take bez problemw testy pamiciowe wykorzystujce procedury interferencji
(zakcania). Jeden z testw wymaga powtrzenia spgoskowych trigramw po trzy-, dziewicioi osiemnastosekundowym opnieniu przy zakceniu polegajcym na odliczaniu od tyu; inny
polega na przypominaniu sobie danego elementu po pitnastu sekundach spdzonych na
obliczeniach. U wikszoci pacjentw z uszkodzeniami patw czoowych obserwuje si wyrane
bdy w wykonywaniu tych testw. Elliot jednak z obydwoma poradzi sobie bez problemu (z -

odpowiednio - stuprocentow i dziewidziesiciopicioprocentow dokadnoci).

Podsumowujc: jego zdolnoci percepcyjne, pami dugotrwaa i krtkotrwaa, zdolno uczenia
si, jzyk i umiejtno58
ci arytmetyczne pozostay nie zaburzone. Uwaga, czyli zdolno skupienia si na danej treci z
wyczeniem innych, bya rwnie sprawna. Podobnie pami operacyjna, czyli ta, w ktrej przez
wiele sekund mona przetrzymywa informacje przy jednoczesnym dokonywaniu na niej operacji
umysowych. Pami operacyjn testuje si zazwyczaj na wyrazach lub liczbach, obiektach lub ich
cechach. Na przykad po podaniu osobie badanej numeru telefonu prosi si j o podanie go w
odwrotnej kolejnoci, z pominiciem cyfr nieparzystych.
Moje oczekiwania, e Elliot nie poradzi sobie z testami na wykrycie dysfunkcji patw czoowych,
nie sprawdziy si. Jego zdolnoci intelektualne pozostay nie zaburzone i nawet specjalne testy nie
sprawiy mu adnych problemw. Nastpny w kolejnoci mia by test sortowania kart (Wisconsin
Card Sorting Test), w roboczy" wrd testw badajcych funkcje patw czoowych. Polega on
na sortowaniu duego zbioru kart, ktre mona pogrupowa wedug koloru (np. czerwony lub
zielony), przedstawionych figur (gwiazdki, koa, kwadraty) lub te liczby (jeden, dwa lub trzy
elementy). Kiedy badajcy sygnalizuje zmian kryterium sortowania, badany musi szybko
przerzuci si na w nowy sposb porzdkowania kart. W latach szedziesitych psycholog
Brenda Milner wykazaa, e pacjenci z uszkodzeniem kory przedczoowej czsto maj kopoty z
wykonaniem tego zadania. Spostrzeenie to wielokrotnie potwierdzali inni badacze3. Pacjenci z
tego rodzaju dolegliwoci maj tendencj do kurczowego trzymania si jednego kryterium,
zamiast odpowiednio szybko przechodzi do kolejno zadawanych przez badajcego. Elliot
przeszed przez sze kategorii w siedemdziesiciu krokach: tego nie udaoby si dokona
wikszoci pacjentw ze zniszczonymi patami czoowymi. Wykonywa to zadanie z atwoci, z
jak wykonuj je ludzie cakowicie zdrowi. Przez cae lata w ten sposb radzi sobie z testem
sortowania kart i innymi podobnymi badaniami. Byo to moliwe przede wszystkim dziki jego
normalnie funkcjonujcej pamici operacyjnej, jak rwnie zdolnociom logicznym i zdolnoci do
zmieniania zbiorw, na ktrych operuje umys.
Zdolno szacowania na podstawie niekompletnej wiedzy to kolejna wysza zdolno intelektualna,
ktrej upoledzenie
59
obserwuje si u osb z uszkodzeniami patw czoowych. Dwaj badacze, Tim Shallice i M. E.
Evans, skonstruowali zadanie, ktre pozwala na przetestowanie tej zdolnoci. Skada si ono z
pewnej liczby pyta, na ktre nie mona da cisej odpowiedzi (by moe byliby w stanie to zrobi
jedynie namitni mionicy uizw), a jedynie oszacowa j dziki umiejtnoci skojarzenia pewnej
liczby nie poczonych bezporednio faktw i logiczne operowanie na nich w ten sposb, by
uzyska uzasadniony wniosek4. Wyobramy sobie, e pytaj nas np. o to, ile yraf jest w Nowym
Jorku lub soni w stanie Iowa. Musimy w tej sytuacji wzi pod uwag, e zwierzta te nie nale
do naturalnej fauny Ameryki Pnocnej i mog tam y jedynie w ogrodach zoologicznych. Trzeba
rwnie rozway plan Nowego Jorku i map stanu Iowa, by mc okreli, ile takich instytucji
moe si znajdowa na kadym z tych obszarw. Z innego spord naszych wewntrznych
bankw informacji" wydoby musimy wiedz o prawdopodobnej liczbie danego gatunku zwierzt
w kadej z tych instytucji. W kocu sumujemy wyniki i moemy poda pewn konkretn liczb.
Przypuszczam, e czytelnik zdoaby dokona takiej oceny z rozsdn dokadnoci. Bybym
jednak zaskoczony a nawet zaniepokojony - gdyby okazao si, e zna dokadn odpowied. W
istocie zadanie to polega na dokonaniu akceptowalnego oszacowania na podstawie wiedzy z
rnych, nie powizanych ze sob obszarw. Trzeba dysponowa zdolnoci logicznego
rozumowania, uwag i pamici operacyjn. Byoby zatem interesujce dowiedzie si, czy tak
czsto nierozsdny Elliot potrafi dokonywa ocen poznawczych mieszczcych si w granicach

normy.
Do tamtego czasu Elliot przeszed bez problemu wikszo przygotowanych dla niego prb. Nie
wykona jeszcze tylko testw osobowoci. Jaka bya szansa, i powiedzie mu si take w
podstawowym tecie osobowoci - MMPI (Minnesota Multi-phasic Personality lnventoryfl Jak
mona byo przypuszcza, rwnie ten test wykaza jego normalno. Profil jego osobowoci
okaza si prawidowy, a odpowiedzi szczere.
Biorc pod uwag wyniki wszystkich tych bada, uzyskalimy obraz Elliota jako czowieka w peni
sprawnego intelektualnie, ktry jednak nie jest w stanie podejmowa waci60
wych decyzji, szczeglnie gdy w gr wchodz sprawy osobiste lub spoeczne. Czy to moliwe, by
rozumowanie w sprawach osobistych i spoecznych rnio si od tego, ktre stosujemy wobec
obiektw, przestrzeni, liczb czy sw? Czy moe ono wykorzystywa inne systemy nerwowe i
opiera si na innych procesach? Musiaem pogodzi si z tym, e cho w zachowaniu Elliota po
uszkodzeniu mzgu zaszy znaczne zmiany, to tradycyjne metody neuropsychologiczne nie byy w
stanie niczego wykry. Inni pacjenci tego rodzaju wykazywali podobne, lecz nie na tyle tragiczne w
skutkach zmiany, by przycigny one uwag badaczy. Jeli mielimy okreli rodzaj
wystpujcego tutaj upoledzenia, musielimy spojrze na to z cakiem nowej perspektywy. Chcc
waciwie wyjani zaburzenia w zachowaniu Elliota, powinnimy odstpi od tradycyjnych metod
diagnostycznych. Wyniki, jakie Elliot osiga w testach, wskazyway, i jego niepowodze
yciowych nie mona przypisywa przyczynom, ktrym zazwyczaj sieje w takich przypadkach
przypisuje.
ODPOWIADAJC NA WYZWANIE
Jedn ze zbawiennych metod radzenia sobie w trudnych zmaganiach intelektualnych jest
zapomnienie na jaki czas o rozwizywanym problemie. Pozwoliem wic sobie odpocz od
sprawy Elliota. Kiedy do niej powrciem, zauwayem, e moje spojrzenie na ni nieco si
zmienio. Zdaem sobie spraw, e zbyt absorbowa mnie stan inteligencji Elliota i instrumenty jego
racjonalnego rozumowania, a - z rnych przyczyn -nie zwracaem wystarczajcej uwagi na jego
stany emocjonalne. Na pierwszy rzut oka nie byo w nich nic szczeglnego. By, jak ju
powiedziaem, powcigliwy w ich okazywaniu, lecz przecie wielu znanych, podziwianych i
wzorcowych" w swych zachowaniach spoecznych ludzi tak wanie si zachowuje. Elliot z
pewnoci nie by nadmiernie emocjonalny. Nie mia si i nie paka w chwilach ku temu
nieodpowiednich. Nie wyglda ani na smutnego, ani na wesoego. Nie by rubaszny, lecz zdradza
delikatne poczucie humoru (znacznie
61
przyjemniejsze i atwiejsze do przyjcia ni to, z ktrym spotykam si u tak wielu ludzi). Jednak
przygldajc mu si bardziej badawczo, mona byo stwierdzi, e czego mu brakuje. Pocztkowo
niemal cakowicie tego nie dostrzegaem, lecz w kocu zdaem sobie spraw, e Elliot godzi si z
tragedi, jaka spotkaa go w yciu, z obojtnoci zupenie nie pasujc do jej rozmiarw. Zawsze
pozostawa opanowany i beznamitnie opisywa to, co si wok niego dzieje, niczym obojtny
widz. Nie mona byo w nim odnale ani ladu cierpienia, cho przecie to on by gwn postaci
dramatu. Postawa tego rodzaju jest - o dziwo - bardzo czsto uznawana przez lekarza oglnego za
najbardziej podan, gdy redukuje koszt emocjonalny. Jednak po wielu godzinach rozmowy z
Elliotem stao si dla mnie jasne, e jego dystans wobec wasnych przey jest przeogromny.
Obojtno ta nie wymagaa od niego adnego wysiku. By chodny i opanowany. By odprony.
Wtki jego opowiada toczyy si pynnie i z lekkoci. W aden sposb nie dawa wyrazu
emocjom, ktre mogyby si kbi i burzy w jego umyle. W istocie, w jego umyle nie kbio
si i nie burzyo nic, co musiaby tumi. Nie by to zatem przejaw nabytej w procesie przyswajania
kultury zdolnoci zachowania kamiennej twarzy". W przedziwny, niewiadomy sposb chroni si
przed przeywaniem wasnej tragedii. Stwierdziem, e suchajc opowieci Elliota, cierpi bardziej

ni on sam. W zasadzie cierpiaem bardziej ni on, nawet tylko o nim mylc.

I tak, krok po kroku, czciowo na podstawie moich obserwacji, czciowo na podstawie relacji
samego pacjenta oraz jego krewnych, wyania mi si cakowity obraz braku uczu. Emocjonalno
Elliota po wypadku, w zestawieniu ze stanem przedchorobowym, ulega zdecydowanemu
rozmyciu. Zdawa si teraz podchodzi do wszystkich wydarze rwnie obojtnie. W czasie dugich
rozmw nie zauwayem, by przejawi cho odrobin smutku, niecierpliwoci, frustracji moimi
nieustannie powtarzanymi pytaniami. Dowiedziaem si, e w yciu codziennym zachowuje si
podobnie. Zazwyczaj nie okazywa gniewu, a jeli ju w ogle mu si to przytrafio, to jego wybuch
mija w jednej chwili. Moment pniej by ju znowu owym nowym sob", spokojnym i
wstrzemiliwym.
62
Jaki czas pniej uzyskaem potrzebne mi ostateczne dowody i to cakiem spontanicznie,
bezporednio od pacjenta. Mj kolega, Daniel Tranel, prowadzi eksperyment psychofi-zjologiczny,
w ktrym pokazywa uczestnikom naadowane emocjonalnie bodce wzrokowe, np. obrazy
budynkw walcych si w czasie trzsienia ziemi, poncych domw, ludzi rannych w wypadkach
lub toncych w czasie powodzi. Kiedy rozmawialimy z Elliotem po jednej z takich sesji, sam
powiedzia jednoznacznie, e jego uczucia nie s takie same jak przed chorob. Wiedzia, e
sytuacje, ktre ongi budziy w nim silne emocje, teraz nie wywoyway adnej - ani pozytywnej,
ani negatywnej - reakcji.
To byo poruszajce. Prosz to sobie wyobrazi. Prosz wyobrazi sobie przyjemno kontemplacji
ulubionego obrazu lub suchania ulubionej muzyki. Prosz sprbowa sobie wyobrazi siebie na
zawsze pozbawionego tej moliwoci, a zarazem wiadomego intelektualnej zawartoci wizualnych
lub dwikowych bodcw, jak i tego, e ongi daway one przyjemno. Moemy zatem
powiedzie, e Elliot wiedzia, lecz nie czu.
Zaintrygowa mnie fakt, i zredukowana emocjonalno Elio-ta moe mie wpyw na jego poraki
decyzyjne. Jednak by sprawdzi warto tego spostrzeenia, konieczne byy dalsze badania,
zarwno Elliota, jak i innych pacjentw. Po pierwsze musiaem ponad wszelk wtpliwo
wykluczy moliwo pominicia innego rodzaju powaniejszych zaburze intelektualnych, ktre
mogyby wyjania problemy Elliota.
ROZUMOWANIE I PODEJMOWANIE DECYZJI
Konsekwentne wykluczanie kolejnych defektw intelektualnych wymagao podania wieloma
ciekami. Istotne byo ustalenie, czy Elliot nadal zna reguy i zasady zachowania, ktre zaniedbuje
w codziennym yciu. Innymi sowy, naleao stwierdzi, czy utraci on wiedz dotyczc zachowa
spoecznych w takim stopniu, e nawet normalne zdolnoci intelektualne nie pozwalay mu
rozwizywa jego problemw, czy te
63

posiada ow wiedz, lecz nie potrafi do niej dotrze ani ni operowa. A moe zdolny by dociera
do owej wiedzy, lecz nie potrafi z niej korzysta, a wic i podejmowa decyzji?
W szukaniu rozwizania pomaga mi mj wczesny asystent Paul Eslinger. Zaczlimy od poddania
Elliota testowi zoonemu z serii problemw skoncentrowanych wok dylematw moralnych oraz
finansw. Zamy, e potrzebowaby gotwki. Czy ukradby pienidze, jeli miaby ku temu
okazj oraz gwarancj, e nie zostanie zapany? Lub gdyby wiedzia, e akcje firmy X bd na
giedzie zwykoway, czy sprzedaby te, ktre ma, czy te kupi ich jeszcze wicej? Odpowiedzi
Elliota nie rniy si od tych, ktrych kady z nas udzielaby w warunkach laboratoryjnych.
Wykazywa on wiadomo wpywu konwencji spoecznych na rozwizywanie problemw. Jego
decyzje finansowe rwnie wydaway si rozsdne. W naszym zestawie problemw nie byo
niczego wyszukanego, lecz spostrzeenie, e odpowiedzi Elliota mieciy si w normie, uzna

naley za znaczce. A jednak jego zachowania w codziennym yciu byy jednym pasmem narusze
regu rzdzcych obszarami, ktrych owe problemy dotyczyy. Rozbieno pomidzy porakami w
realnym yciu oraz laboratoryjn normalnoci" nadal stanowia zagadk.
Mj kolega Jeffrey Saver strawi wiele godzin, usiujc j rozwika. Bada zachowanie Elliota w
serii prowadzonych w warunkach laboratoryjnych zada zwizanych z konwencjami spoecznymi i
wartociami moralnymi. Pozwol sobie je tutaj opisa.
Pierwsze z zada dotyczyo obmylania opcjonalnych drg dziaania. Skonstruowane zostao w celu
pomiaru zdolnoci do tworzenia alternatywnych rozwiza hipotetycznych problemw
spoecznych. Przedstawiano w nim opisowo (werbalnie) cztery spoeczne sytuacje, a osoba badana
proszona bya o podanie rnych moliwych reakcji werbalnych w kadym z przypadkw
(odpowiedzi rwnie miay zosta przedstawione sownie). W jednej z sytuacji gwny bohater
tucze wazon ony. Badanego prosi si o wymylenie, co powinien zrobi w czowiek, by zapobiec
jej zoci. By skoni badanego do podania wikszej liczby odpowiedzi, zadaje si standardowe
pytania w rodzaju: Co innego mgby zrobi?" Odnotowuje si licz64
b reakcji zaproponowanych przez badanego przed zacht do wymylania dalszych oraz po owej
zachcie. Wynik, jaki osign w tym badaniu Elliot, nie odbiega od wynikw grupy kontrolnej
pod wzgldem liczby relewantnych rozwiza podanych przed zacht, cakowitej liczby podanych
rozwiza, jak te oglnego stopnia ich relewantnoci.
Drugie zadanie dotyczyo wiadomoci konsekwencji. Opierao si ono na badaniu spontanicznej
skonnoci do rozwaania konsekwencji dziaa. Badanym prezentowano cztery hipotetyczne
sytuacje, w ktrych pojawiaa si pokusa wykroczenia poza tradycyjne spoeczne konwenanse. W
jednej z nich bohater realizuje w banku czek i omykowo zostaje mu wypacona za dua kwota.
Badany ma za zadanie przedstawi moliwy rozwj wypadkw i przedstawi myli bohatera, zanim
o czymkolwiek zdecydowa, a nastpnie jego przemylenia i dziaania po zajciu. Ocena polega na
stwierdzeniu, jak czsto badany odwouje si do konsekwencji wyboru okrelonej opcji. W tym
zadaniu oceny Elliota byy nawet wysze ni rednia grupy kontrolnej.
Trzecie zadanie - procedura rozwizywania problemw (ze zwrceniem uwagi na rodki i cele) dotyczyo zdolnoci kon-ceptualizacji efektywnych metod osignicia celw spoecznych.
Badanemu przedstawiano dziesi gotowych scenariuszy. Jego zadanie polegao na obmyleniu
rodkw zaspokojenia okrelonej spoecznej potrzeby, np. zawizania przyjani, podtrzymania
romansu, rozwizania problemw z zatrudnieniem. Badany, po wysuchaniu krtkiego opisu historii
kogo, kto przeprowadza si w nowe miejsce, zawizuje tam wiele nowych przyjani i szybko
zaczyna czu si jak w domu, mia za zadanie doda do niego szczegy i wyjani, jakimi
rodkami czowiek w mg osign sukces. Jako wynik traktuje si tutaj liczb przykadw
efektywnych dziaa prowadzcych do ostatecznego rezultatu. Elliot znowu spisa si nienagannie.
Czwarte badanie dotyczyo zdolnoci przewidywania spoecznych konsekwencji danego
wydarzenia. Test skada si z trzydziestu zada. W kadym z nich badany oglda obrazek
przedstawiajcy sytuacj midzyludzk i proszony by o wybranie spord trzech innych
zaprezentowanych mu obrazkw takiego, ktry przedstawia najbardziej prawdopodobny rozwj
wydarzenia przedstawionego na pierwszym.
65
Pite i ostatnie badanie stanowi standardowy test osdu moralnego (Standard Issue Mora
Judgment Interuiew; jest to zmodyfikowana wersja dylematu Heinza, stworzonego przez L.
Kohlberga i jego wsppracownikw)6, ktry suy okreleniu stadium rozwojowego rozumowania
moralnego. Badanemu prezentuje si w nim sytuacj spoeczn, w ktrej pojawia si konflikt
pomidzy dwoma imperatywami moralnymi. Jest on proszony o wskazanie rozwizania dylematu i
szczegowe uzasadnienie etyczne swej decyzji. Przykadowo, badany musi zdecydowa i

wyjani, czy bohater powinien ukra lek, by ocali umierajc on. Oceny dokonuje si poprzez
porwnanie odpowiedzi badanego z gotowymi odpowiedziami, z ktrych kada przyporzdkowana
jest okrelonemu stadium rozwoju moralnego.
Powyszy test pozwala na okrelenie, jak zoonym rozumowaniem moralnym (wydzielono tu pi
grup) posuguje si osoba badana. Owe poziomy zoonoci obejmuj stadia prekon-wencjonalne
(stadium 1: orientacja na posuszestwo i uniknicie kary; stadium 2: cele i wymiany
instrumentalne), stadia konwencjonalne (stadium 3: oglna zgoda i konformizm; stadium 4: zgoda
spoeczna i podtrzymywanie funkcjonowania systemu) oraz stadium postkonwencjonalne (stadium
5: kontrakt spoeczny, utylitaryzm, prawa jednostki). Badania wskazuj, i przed trzydziestym
szstym rokiem ycia 89% Amerykanw pci mskiej nalecych do klasy redniej osiga stadia
konwencjonalne rozumowania moralnego, natomiast 11% stadium postkonwencjonalne. Elliot
oceniony zosta na 4/5, tj. jako osobnik z pogranicza stadium pnokonwencjonalnego i
wczesnopost-konwencjonalnego. Jest to wietny wynik.
A zatem Elliot wykaza si normaln zdolnoci do obmylania opcjonalnych reakcji na okrelone
sytuacje spoeczne i spontanicznego analizowania ich konsekwencji. Posiada rwnie umiejtno
konceptualizacji rodkw potrzebnych do realizacji spoecznych celw, przewidywania najbardziej
prawdopodobnych drg rozwoju sytuacji spoecznych oraz zaawansowanej analizy moralnej.
Spostrzeenia te jasno wskazyway, e uszkodzenie brzusznoprzyrodkowej okolicy pata
czoowego nie spowodowao zniszczenia zasobw wiedzy spoecznej, ktr pacjent sprawnie
wykorzystywa w czasie eksperymentw7.
66
wietne wyniki osigane przez Elliota w standardowych testach pamici i zdolnoci intelektualnych
ostro kontrastoway z uomnoci jego mechanizmu podejmowania decyzji, ktra objawiaa si w
yciu codziennym. Jak mona to wyjani? Skonilimy si ku pogldowi, e gwn przyczyn tej
rozbienoci s rnice pomidzy warunkami i wymogami zada rozwizywanych w warunkach
laboratoryjnych oraz sytuacji realnego ycia. Przeanalizujmy je.
W opisanych zadaniach z wyjtkiem ostatniego nie zachodzia konieczno wyboru
pomidzy rozwizaniami opcjonalnymi. Wystarczao wyliczy te rozwizania i przewidzie ich
konsekwencje. Innymi sowy, wystarczyo przeanalizowa problem, nie podejmujc przy tym
adnych decyzji. Mieszczcy si w granicach normy wynik pokazywa, i badany posiada wiedz o
zachowaniach spoecznych oraz dostp do niej. Niczego jednak nie mwi o samym procesie
decyzyjnym. Codzienne ycie zmusza czowieka do podejmowania wyborw i jeli bdzie si on tej
koniecznoci opiera, pozostanie rwnie niezdecydowany jak Elliot.
T rnic przedstawiaj najlepiej sowa samego Elliota. Pod koniec jednej z sesji, podczas ktrej
obmyli mnstwo opcjonalnych dziaa, z ktrych kade byo waciwe i wykonalne, umiechn
si, najwidoczniej dumny ze swej bujnej wyobrani, lecz rzek: Ale w dalszym cigu nie wiem, co
waciwie naleaoby zrobi!"
Nawet jeli wykorzystalibymy testy, w ktrych Elliot zmuszony byby do dokonywania wyborw,
to warunki laboratoryjne byyby przecie rne od warunkw ycia codziennego. Pod uwag byby
brany tylko pierwotny zbir ogranicze wypywajcy z pocztkowej reakcji. W prawdziwym
yciu" wybr kadej z opcji powodowaby pojawienie si reakcji strony przeciwnej, na ktr Elliot
znowu musiaby jako zareagowa, dokonujc kolejnego wyboru; ten, z kolei, znowu wywoaby
reakcj otoczenia i tak dalej. Tak wic eksperymenty laboratoryjne pozbawione byy elementu
cigej, nie koczcej si ewolucji, charakterystycznej dla sytuacji ycia codziennego. Celem bada
Jeffreya Savera byo jednak okrelenie statusu i dostpnoci samej wiedzy, nie za procesu
rozumowania i podejmowania decyzji.
67
?.
Powinienem zwrci uwag rwnie na inne rnice pomidzy warunkami eksperymentalnymi oraz

normalnym" yciem. Wydarzenia rozwaane teoretycznie przebiegaj w czasie cakowicie

odmiennie ni ich realne odpowiedniki - rozgrywaj si zazwyczaj znacznie szybciej. W pewnych
warunkach przetwarzanie informacji w czasie rzeczywistym wymaga magazynowania umysowych
reprezentacji postaci, obiektw czy scen przez duszy czas, szczeglnie jeli pojawiaj si nowe
konsekwencje i moliwoci dokonywania wyborw, ktre wymagaj porwnania. Poza tym zadania
eksperymentalne - hipotetyczne sytuacje oraz dotyczce ich pytania - przedstawiane s niemal
cakowicie poprzez jzyk. ycie codzienne stawia nas wobec mieszaniny materiau obrazowego i
jzykowego. Stykamy si z ludmi i obiektami, widokami, dwikami, zapachami itd.
Obserwujemy sceny o rnej intensywnoci, ktrym towarzyszy obrazowa lub werbalna wymiana
tworzonej przez nas informacji.
Pomimo tych saboci bada eksperymentalnych osignlimy pewien postp. Wyniki wyranie
wskazyway, i upoledzenie procesw decyzyjnych u Elliota nie jest kwesti braku wiedzy
spoecznej, niemonoci dotarcia do niej czy te elementarnego upoledzenia mechanizmw
rozumowania, a ju z pewnoci nie jest skutkiem upoledzenia zdolnoci skupienia uwagi, pracy
pamici operacyjnej w odniesieniu do wiedzy o faktach niezbdnych przy podejmowaniu decyzji o
charakterze personalnym lub spoecznym. Usterka zdawaa si tkwi gdzie w kocowych stadiach
rozumowania, zblionych do stadium podejmowania decyzji lub obejmujcych je. Innymi sowy,
jeli w procesie rozumowania Elliota co dziao si nie tak, to dzia si tak musiao w jego
kocowych fazach. Elliot nie potrafi podejmowa efektywnych decyzji, decydowa le, a by moe
w ogle nie by w stanie tego czyni. Przypomnijmy sobie, jak odrywa si od wykonywania
gwnego zadania, by powica cae godziny na jego nieistotne szczegy. Jeli staje przed nami
zadanie otwierajce na kadym kroku wiele moliwoci, to aby efektywnie zmierza do jego
realizacji, musimy za kadym razem dokonywa waciwych wyborw. Elliot nie potrafi poda
tak ciek. Dlaczego? Tego wanie chcielimy si dowiedzie.
68
Na tym etapie byem ju przekonany, e Elliot ma wiele wsplnego z Phineasem Gage'em.
Upoledzenie zachowa spoecznych i procesw decyzyjnych pojawio si u nich w kontekcie
normalnej bazy spoecznej, przy zachowaniu neuropsy-chologicznych funkcji wysokiego rzdu,
takich jak pami konwencjonalna, zdolnoci jzykowe, podstawowa uwaga, pami operacyjna
oraz rozumowanie. Co wicej, przekonaem si, e w przypadku Elliota defektowi temu towarzyszy
redukcja emo-cjonalnoci i uczuciowoci. (Z duym prawdopodobiestwem mona przypuszcza,
e owo upoledzenie emocjonalnoci byo rwnie udziaem Gage'a, lecz materiay na jego temat
nie daj nam co do tego pewnoci. Moemy jedynie wnioskowa, e obce stao mu si uczucie
wstydu, skoro zacz uywa ob-scenicznego jzyka i czyni widowisko ze swego kalectwa.)
Podejrzewaem rwnie, e upoledzenie emocjonalne i uczuciowe nie pozostawao bez wpywu na
zachowania spoeczne. Zaczem przypuszcza, e chodne rozumowanie Elliota uniemoliwiao
mu przyporzdkowywanie wartoci postawionym do wyboru opcjom, co nie dawao adnych
podstaw do opowiedzenia si za ktr z nich. By moe rwnie w niewzruszony spokj sprawi,
e umysowy pejza" Elliota zmienia si zbyt szybko, by da mu czas wystarczajcy do wyboru
waciwej reakcji. Za zaburzenie kocowej czci procesu mylowego zmierzajcego do podjcia
dezycji moga by zatem odpowiedzialna bardzo subtelna usterka pamici operacyjnej. Niezalenie
od tego, jak brzmiaa prawdziwa odpowied na to pytanie, zrozumienie przypadkw Gage'a i
Elliota pozwolioby wkroczy w dziedzin neurobiologii umysowoci.
Chodnym okiem
4
Si
o 00=
Nigdy nie byo wtpliwoci co do tego, e w pewnych warunkach emocje zakci mog proces
rozumowania. Dowody na to s liczne i stanowi rdo zdroworozsdkowych rad, w myl ktrych

bylimy wychowywani. Trzymaj nerwy na wodzy! Zachowaj spokj! Spjrz na to chodnym

okiem! W wyniku tego czsto uznajemy emocje za ponadnormatywn", nieproszon" zdolno
umysow, zaordynowan nam przez natur, by towarzyszya racjonalnemu myleniu. Jeli emocje
s przyjemne, to w dodatkowy baga moe by uznawany za luksus; jeli jednak s bolesne,
cierpimy z ich powodu jak za przyczyn intruza. W kadym razie mdrcy doradzaj nam, bymy
dowiadczali emocji i uczu jedynie w racjonalnych dozach. Powinnimy by rozsdni.
W tym powszechnym przekonaniu jest z pewnoci wiele mdroci i nie zamierzam zaprzecza
temu, e nie kontrolowane lub le ukierunkowane emocje mog sta si przyczyn zachowa
irracjonalnych. Nie bd te zaprzecza faktowi, e pozornie normalnie funkcjonujcy umys moe
dziaa pod wpywem subtelnych uwarunkowa emocjonalnych. Istnieje na przykad wiksze
prawdopodobiestwo, e pacjent zgodzi si na dany rodzaj leczenia, jeli powie si mu, e 90%
leczonych w ten sposb w cigu ostatnich piciu lat osb nadal yje, ni jeli poinformuje si go, e
10% zmaro1. Chocia w gruncie rzeczy s to dwa sposoby powiedzenia tego samego,
prawdopodobne jest, i uczucia rozbudzone pojawieniem si pojcia mierci w drugiej wersji
wypowiedzi doprowadz do odrzuce70
nia typu terapii, ktry zostaby przyjty, gdyby jego wyniki zaprezentowaoby si w odmienny
sposb, co oczywicie jest niekonsekwentne i nieracjonalne. Na to, e w irracjonalizm nie wynika
z braku wiedzy, wskazuje fakt, e lekarze zachowuj si w takich przypadkach podobnie jak
pacjenci. Tradycyjne podejcie nie uwzgldnia jednak tego, co wynika z bada pacjentw takich jak
Elliot oraz innych obserwacji, ktre omawiam poniej: Zredukowana emocjonalno moe
stanowi rwnie powane rdo zachowa irracjonalnych. Tb kcce si z intuicj poczenie
pomidzy brakiem emocjonalnoci i zaburzeniami zachowania moe nam co powiedzie o
biologicznej stronie umysowoci.
Relacj t zaczem bada z pozycji neuropsychologii eksperymentalnej2. Oglnie rzecz ujmujc,
podejcie to opierao si na nastpujcych krokach: (1) odnalezieniu systematycznej korelacji
pomidzy uszkodzeniami okrelonych czci mzgu i zaburzeniami w zachowaniu oraz procesach
poznawczych; (2) uprawomocnieniu tych spostrzee poprzez zbadanie tego, co okrela si mianem
podwjnych dysocjacji, tj. sytuacji, w ktrych uszkodzenie rejonu A powoduje zaburzenie X, lecz
nie Y, podczas gdy uszkodzenie rejonu B powoduje zaburzenia Y, lecz nie X; (3) sformuowaniu
zarwno oglnych, jak i szczegowych hipotez orzekajcych, e normalne funkcjonowanie
systemu zbudowanego z kilku rnych komponentw (np. okolic kory, jder podkorowych) opiera
si na normalnym funkcjonowaniu owych drobniejszych komponentw; i w kocu (4)
przetestowaniu hipotez w nowych przypadkach uszkodze mzgu, tj. sprawdzeniu, czy uszkodzenie
danego rejonu mzgu faktycznie wywoao ujty w formie hipotezy efekt.
Celem owych neuropsychologicznych bada jest zatem wyjanienie, w jaki sposb pewne operacje
poznawcze i ich komponenty powizane s z systemami neuronowymi oraz ich komponentami.
Neuropsychologia nie polega - a przynajmniej nie powinna polega - na szukaniu w mzgu
lokalizacji symptomu lub syndromu".
Najbardziej zaleao mi na przekonaniu si, czy nasze obserwacje dotyczce Elliota sprawdzaj si
rwnie w wypadku innych pacjentw. Okazao si, e tak. Przestudiowalimy
71

5?
00=
dane o dwunastu pacjentach z uszkodzeniami przedczoowej okolicy mzgu i w kadym z
przypadkw natrafilimy na kombinacj zaburze procesw decyzyjnych oraz spycenie emo-

cjonalnoci i uczuciowoci. Siy intelektualne i dowiadczanie stanw emocjonalnych podupadaj

razem, a ich upoledzenie moe pojawi si w profilu neuropsychologicznym, w ktrym zdolno
skupienia uwagi, pami, inteligencja i zdolnoci jzykowe zdaj si by w tak dobrym stanie, e
trudno byoby w jakikolwiek sposb obcia je win za poraki yciowe pacjenta.
Ta niezwykle istotna zbieno pomidzy funkcjonowaniem intelektu i uczuciami ujawnia si nie
tylko w wypadku uszkodzenia przedczoowych okolic mzgu. W niniejszym rozdziale zamierzam
wykaza, e taka kombinacja upoledze moe by wynikiem rnych innych jego uszkodze i e
korelacja pomidzy nimi wskazuje na interakcj pomidzy systemami w normalnych procesach
emocjonalnych, uczuciowych, decyzyjnych i w rozumowaniu.
OBSERWACJE W INNYCH PRZYPADKACH USZKODZE OKOLIC PRZEDCZOOWYCH
Moje uwagi na temat przypadkw uszkodze przedczoowych okolic mzgu powinienem
przedstawi w perspektywie historycznej. Przypadek Phineasa Gage'a nie jest jedynym istotnym
rdem informacji w prbach zrozumienia neurologicznych podstaw rozumowania i
podejmowania decyzji. Poniej przedstawi cztery inne rda, ktre pozwol dopeni obrazu
sytuacji.
Pierwszy z tych przypadkw pochodzi z 1932 roku i opisany zosta przez Bricknera, neurologa z
Columbia University. Pacjent, oznaczony liter A", by trzydziestodziewicioletnim nowojorskim
maklerem giedowym, czowiekiem sukcesu zawodowego i osobistego, u ktrego rozpoznano,
podobnie jak u Elliota, oponiak3. Guz narasta od gry, uciskaj c pat czoowy. Rezultat by
podobny jak w przypadku Elliota. Jeden
72
z pionierw neurochirurgii, Walter Dandy, zdoa usun guz, lecz ten zdy ju dokona
rozlegych zniszcze kory mzgowej lewego i prawego pata czoowego. Uszkodzone obszary
obejmoway te same czci mzgu, ktre utracili Elliot i Gage, a nawet byy nieco szersze. Po lewej
stronie trzeba byo usun ca kor czoow lec przed okolicami odpowiedzialnymi za jzyk.
Po prawej zniszczenia byy wiksze i obejmoway ca kor lec przed okolicami
odpowiedzialnymi za ruch. Kora okolicy brzusznej (oczodoowej) i niszej czci przyrod-kowej
powierzchni obydwu patw czoowych rwnie zostaa usunita. Oszczdzona zostaa obrcz.
(Precyzyjny obraz operacji chirurgicznej opisany zosta dwadziecia lat pniej w trakcie autopsji.)
Zdolnoci percepcyjne pacjenta A pozostay nie zmienione. Jego orientacja co do osb, miejsc i
czasu bya normalna. Normalnie dziaaa rwnie konwencjonalna pami krtko- i dugotrwaa.
Zdolnoci jzykowe i motoryczne take pozostay nie
Ryc. 4-1. Ciemniejsze obszary to sektory brzuszne i przyrodko-we patw czoowych, ktrych
uszkodzenie obserwowano u pacjentw z syndromem Gage'a". Prosz zwrci uwag na to, e nie
ucierpiaa u nich cz grzbietowoboczna patw czoowych. A; Prawa pkula mzgowa, widok
zewntrzny (boczny). B: Prawa pkula mzgowa, widok wewntrzny (przyrodkowy). C: Mzg
widziany od dou (widok brzuszny lub oczodoowy). D: Lewa pkula, widok zewntrzny. E: Lewa
pkula, widok wewntrzny.
73
-J5 00=
ii
ooupoledzone, a inteligencja w wietle dostpnych w owym czasie testw - wydawaa si
funkcjonowa bez szwanku. Szczegln uwag zwrcono na to, e pacjent potrafi liczy i rozegra
dobr parti warcabw. Jednak mimo budzcego podziw zdrowia fizycznego, nigdy nie powrci do
pracy. Pozostawa w domu i snu plany powrotu do ycia zawodowego, ale nie wprowadzi w czyn
nawet najprostszego z nich. Tak oto kolejne ycie rozpadao si w strzpy.
Osobowo pacjenta A ulega gbokiej przemianie. Dawne umiarkowanie i skromno znikny.
Przed chorob A by czowiekiem uprzejmym i uczynnym; teraz potrafi zachowywa si z dotkliw

nieprzyzwoitoci. Jego uwagi i przytyki czynione wszystkim, w tym rwnie onie, byy
bezmylne, a czasami wrcz okrutne. Chwali si sw zawodow, fizyczn i seksualn sprawnoci,
cho przecie nie pracowa, nie uprawia sportw i cakowicie zrezygnowa z aktywnoci
seksualnej. Znaczna cz rozmw z nim obracaa si wok jego wyimaginowanych wyczynw i
okraszana bya zabawnymi - w jego zamyle - uwagami, w ktrych naigrawa si z innych.
Niekiedy, w chwilach przygnbienia, zaczyna uywa grubia-skiego sownictwa, cho nigdy nie
okazywa agresji fizycznej.
ycie emocjonalne pacjenta A wyranie zuboao. Od czasu do czasu przytrafia mu si
krtkotrway wybuch emocji, lecz byo to rzadkoci. Nie okazywa w aden sposb uczu wobec
innych. Nie przejawia zakopotania, smutku czy cierpienia wywoanego tragicznymi kolejami
swego ycia. Jego uczuciowo mona byo okreli generalnie jako pytk". Co wicej, pacjent
sta si pasywny i zaleny. Reszt ycia spdzi pod opiek rodziny. Nauczono go obsugi maszyny
drukarskiej, na ktrej przygotowywa karty wizytowe. Pozostao to jego jedyn produktywn
dziaalnoci.
Pacjent A wyranie przejawia cechy behawioralne i poznawcze, ktre skadaj si na to, co
nazywam syndromem Phineasa Gage'a": Po uszkodzeniu kory czoowej pacjent straci zdolno
dokonywania wyborw korzystnych dla podanego biegu przyszych wypadkw, cho inne
zdolnoci umysowe nie zostay zaburzone; emocje i uczucia ulegay stumieniu. Syndrom ten mg
oczywicie wystpowa przy rnego rodzaju profilach osobowoci, o czym atwo mona si
przeko74
na, porwnujc kilka przypadkw. Wszak cech charakterystyczn syndromu jest zbir cech
okrelajcych jego istot. Na jej bazie mog powstawa jego rne warianty. Jak wspomniaem,
omawiajc powierzchowne rnice pomidzy przypadkami Gage'a oraz Elliota, przedwczesne
byoby jeszcze stawianie diagnozy co do ich przyczyn. W tym miejscu pragn jedynie podkreli
ich wspln istot.
Drugie ze wspomnianych rde historycznych pochodzi z 1940 roku4. Donald Hebb oraz Wilder
Penfield z McGill Uni-versity w Kanadzie opisali przypadek pacjenta, ktry w wieku szesnastu lat
uleg powanemu wypadkowi. Zwrcili przy tym uwag na pewien wany szczeg. Phineas Gage,
pacjent A, jak i ich wspczeni odpowiednicy, byli normalnymi, dorosymi ludmi, ktrzy na dugo
przed chorob lub wypadkiem i wynikajcymi std zmianami charakteru mieli dojrza osobowo.
Czego jednak oczekiwa, jeli do omawianego uszkodzenia dojdzie w okresie rozwojowym w
dziecistwie czy te okresie dojrzewania? Mona przypuszcza, e dziecko z takimi uszkodzeniami
nigdy nie bdzie w stanie osign normalnego poziomu rozwoju osobowoci, a jego poczucie
wartoci spoecznych nigdy nie dojrzeje. Obserwacje w peni potwierdziy t tez. Pacjent Hebba i
Penfielda dozna zoonego zamania koci czoowej, ktrej odamy cisny i zniszczyy kor
obydwu patw czoowych. Przed wypadkiem chopiec by cakowicie normalny. Jednak po
doznaniu powyszych obrae jego rozwj spoeczny nie tylko zosta zatrzymany - zachowanie
spoeczne ulegao wrcz degradacji.
By moe jeszcze bardziej przekonywajcy jest trzeci przypadek, pochodzcy z 1948 roku, a
opisany przez S. S. Acke-rly'ego i A. L. Bentona5. Ich pacjent przey okooporodowe uszkodzenie
patw czoowych. Przeszed zatem okres dziecistwa i dojrzewania pozbawiony wielu systemw
mzgowych, ktre -jak sdz - niezbdne s w normalnym rozwoju ludzkiej osobowoci. W istocie,
jego zachowanie zawsze odbiegao od normy. Cho nie by dzieckiem gupim, a podstawowe
funkcje jego umysu wydaway si nienaruszone, to nigdy nie zdoa on naby zasad normalnego
zachowania spoecznego. Gdy w wieku osiemnastu lat jego mzg poddano badaniu
neurochirurgicznemu, okazao si, e lewy pat czoowy by tylko za75
padnit jam, a prawy uleg cakowitej atrofii. Powany uraz okooporodowy zniszczy wic
nieodwracalnie wiksz cz patw czoowych pacjenta.

Pacjent w nigdy nie zdoa duej utrzyma posady. Po kilku dniach posuszestwa traci
zainteresowanie tym, co robi, zaczyna zachowywa si obcesowo, a nawet krad. Kade odejcie
od czynnoci rutynowych powodowao u niego frustracj i wprawiao go w zo, cho generalnie
rzecz ujmujc, by opanowany i uprzejmy. (Opisy przedstawiaj go jako wykazujcego si
uprzejmoci angielskiego lokaja".) Jego zainteresowania seksualne byy nike. Nigdy nie
angaowa si emocjonalnie w zwizki z adn partnerk. Zachowywa si stereotypowo, bez
wyobrani, inicjatywy. Nie rozwija umiejtnoci zawodowych i nie mia adnego hobby. Pami
mia kapryn: zawodzia tam, gdzie mona by oczekiwa, i zadziaa, nieoczekiwanie za
przechowywaa fakty o znaczeniu ubocznym, np. szczegow wiedz o markach samochodw.
Pacjent nie by ani szczliwy, ani smutny, a zarwno jego przyjemnoci, jak i cierpienia wydaway
si bardzo krtkotrwae.
Osobowo pacjentw Hebba i Penfielda oraz Ackerly'ego i Bentona wykazywaa wiele cech
wsplnych. Obaj byli sztywni i uparci w swym podejciu do ycia, nie potrafili zorganizowa sobie
przyszoci i zadba o prac. Zwykli byli pokazywa siebie samych w korzystnym wietle i chepi
si wasnymi zaletami. Ich maniery byy, oglnie rzecz biorc, poprawne, lecz stereotypowe. W
mniejszym stopniu ni inni ludzie zdolni byli do dowiadczania przyjemnoci i blu. Ich popdy
seksualny i eksploracyjny przygasy. Nie cierpieli na zaburzenia mo-toryczne, sensoryczne ani
komunikacyjne. Poziom inteligencji rwnie pozostawa normalny, jeli bra pod uwag ich
pochodzenie spoeczno-kulturowe. Cigle pojawiaj si wspczesne odpowiedniki tych
przypadkw i u nich zaobserwowa mona podobne zaburzenia. Pacjenci ci przypominaj
przypadek opisany przez Ackerly'ego i Bentona pod wzgldem historii choroby, jak i zachowa
spoecznych. Mona powiedzie, e pacjenci tego rodzaju nie s w stanie wytworzy sobie
waciwego pojcia o wasnej osobie, o swej roli w spoeczestwie w kontekcie przeszoci i
przyszoci. Tego za, czego nie po76
trafi wytworzy w odniesieniu do siebie samych, nie potrafi te stworzy w odniesieniu do
innych ludzi. Pozbawieni s teorii" wasnego umysu, jak i teorii" umysw tych, z ktrymi
wchodz w interakcje6.
Czwarte rdo historyczne pochodzi z miejsca dosy zaskakujcego: literatury na temat leukotomii
przedczoowej. Zabieg w, obmylony w 1936 roku przez portugalskiego neurologa Egasa Moniza,
mia na celu leczenie stanw lkowych i pobudzeniowych towarzyszcych chorobom psychicznym,
takim jak stany obsesyjno-kompulsywne oraz schizofrenia7. Metoda ta, opracowana przez Moniza,
a wykorzystana po raz pierwszy w praktyce przez neurochirurga Almeid Lim, polegaa na
chirurgicznym uszkodzeniu niewielkich obszarw gbokiej istoty biaej w obydwu patach
czoowych (wyjania to pochodzca z greki nazwa zabiegu: leukos znaczy biay", tomos za
cicie"; termin przedczoowa" okrela miejsce zabiegu). Jak wspomniaem w rozdziale 2, ukryta
pod kor mzgow istota biaa to pltanina aksonw, czyli wkien nerwowych, ktre s
przedueniem neuronw. To poprzez akson neuron czy si z innymi neuronami. Wizki aksonw
przenikaj substancj bia mzgu, czc ze sob rne obszary kory mzgowej. Niektre z tych
pocze maj charakter lokalny i cz obszary kory oddalone o zaledwie kilka milimetrw. S
jednak i takie, ktre cz rejony znacznie bardziej od siebie oddalone, np. dan okolic kory jednej
pkuli mzgowej z pewnym rejonem drugiej pkuli. Wystpuj te poczenia jednokierunkowe
prowadzce od okrelonych okolic kory do jder podkorowych czy te w kierunku przeciwnym,
tworzone przez agregaty neuronw pooonych pod kor. Wizki aksonw prowadzcych od
danego rda do danego celu okrelone s mianem projekcji". Sekwencja takich projekcji,
podajca poprzez kilka stacji docelowych, nazywana jest drog".
Odkrywcza teza Moniza mwia, i u pacjentw z patologicznymi stanami lkowymi i
pobudzeniowymi projekcje i drogi w istocie biaej tworz zaptlone i nadmiernie aktywne obwody.
Nie byo wwczas adnych dowodw na prawdziwo owej hipotezy, cho wspczesne badania
osb z tego rodzaju schorzeniami zdaj siej w oglnym zarysie potwierdza, nawet jeli szczegy
mog by bdne. Jeli wic w wietle w-

77

^
0>ig
00=
czesnej wiedzy na ten temat sama koncepcja Moniza moga by uznana za mia, to
zaproponowana przez niego metoda leczenia posuwaa si znacznie dalej. Wnioskujc na podstawie
przypadku pacjenta A oraz wiedzy zdobytej podczas eksperymentw dokonywanych na
zwierztach, Moniz przewidzia, i chirurgiczne uszkodzenie owych pocze nerwowych pozwoli
wyzby si lkw i nadmiernego pobudzenia, nie zakcajc przy tym zdolnoci intelektualnych.
Wierzy, e tego rodzaju operacja uwolni pacjentw od cierpie i pozwoli im na normalne
funkcjonowanie umysowe. Zdopingowany widokiem cierpie nie leczonych pacjentw Moniz
przygotowa i przeprowadzi operacj.
Wyniki pierwszych leukotomii obszarw przedczoowych dostarczyy pewnych przesanek
wspierajcych tez Moniza. Stany lkowe i nadmierne pobudzenie znikny, podczas gdy funkcje
umysowe, takie jak zdolnoci jzykowe czy pami konwencjonalna, pozostay w duej mierze
nienaruszone. Niesuszne byoby jednak przypuszczenie, i w zabieg nie upoledza pacjentw
pod innymi wzgldami. Ich zachowanie, ktre przecie nigdy nie byo normalne, stawao si po
zabiegu nienormalne pod innymi wzgldami. Ekstremalne stany lkowe ustpoway miejsca
ekstremalnej obojtnoci. Emocje zdaway si utrzymywa niezmiennie na minimalnym poziomie.
Wygldao na to, i pacjenci nie odczuwaj cierpienia. Pobudzony intelekt, ktry wczeniej stawa
si rdem stanw kompulsywnych lub halucynacji, trwa teraz w ciszy. Popd do dziaania i
reagowania - obojtnie, jak niewaciwe owe dziaania i reakcje byy - zosta stumiony.
Materia dokumentalny pochodzcy z wczesnych zabiegw tego typu daleki jest od ideau.
Zgromadzony zosta wiele lat temu, a jego autorzy dysponowali ograniczon wiedz neuropsychologiczn i relatywnie prymitywnymi instrumentami. Nie jest on rwnie wolny od
subiektywizmu i uprzedze, czego chciaoby si oczekiwa. Kontrowersje co do tego sposobu
leczenia byy przeogromne. Przeprowadzone w tym obszarze badania wskazuj na nastpujce
fakty: Po pierwsze, uszkodzenie istoty biaej oczodoowej i przyrodkowej okolicy pata czoowego
powoduje drastyczn redukcj emocjonalnoci i uczuciowoci. Po drugie, podstawowe instrumenty
percep78
cyjne, pami, zdolnoci jzykowe i motoryczne, nie ulegaj upoledzeniu. Po trzecie, jeli da si
odrni objawy, ktre doprowadziy do interwencji chirurgicznej, od tych,' ktre powstay w jej
wyniku, zdaje si, i pacjenci po leukotomii staj si mniej kreatywni i zdecydowani ni byli przed
zabiegiem.
Oddajc sprawiedliwo Monizowi i wczesnym prbom leukotomii, powinnimy zauway, i
pacjenci odnosili w jej wyniku niekwestionowan korzy. Upoledzenie procesw decyzyjnych
byo prawdopodobnie zaburzeniem atwiejszym do zniesienia ni uprzednie nie kontrolowane stany
lkowe. Cho chirurgiczne wyciszanie" mzgu jest nie do przyjcia, musimy pamita, e w latach
trzydziestych naszego wieku typowym sposobem leczenia takich pacjentw byo umieszczanie ich
w zamknitych szpitalach psychiatrycznych lub szpikowanie olbrzymimi dawkami rodkw
uspokajajcych, ktre tumiy lki tylko wtedy, gdy pacjent zapada w narkotyczny sen. Nieliczne
alternatywne wobec leukotomii rozwizania obejmoway uycie kaftana bezpieczestwa oraz
terapi szokow. Leki psychotropowe w rodzaju Thorazine zaczy pojawia si dopiero w pnych
latach pidziesitych. Swoj drog, trzeba pamita, e nadal nie dysponujemy pen wiedz na
temat tego, czy efekty dugotrwaego oddziaywania takich lekw na mzg nie s destrukcyjne w
wikszym stopniu ni selektywny zabieg chirurgiczny. Musimy zatem wywaa nasze sdy.
Nie ma jednak potrzeby, by w rwnie wywaony sposb ocenia znacznie bardziej niszczycielsk
wersj zabiegu zaproponowanego przez Moniza, znan pod nazw lobotomii. Operacja obmylona

przez Moniza prowadzia do stosunkowo ograniczonego uszkodzenia mzgu. W przeciwiestwie do

niej, lobotomia czoowa miaa wrcz rzenicki charakter i polegaa na dokonaniu rozlegych
zniszcze tkanki mzgowej. Zyskaa ona na caym wiecie z saw ze wzgldu na nieprzekonywajce okolicznoci, w jakich czsto si j zalecao, oraz niepotrzebne stumienie osobowoci, do
ktrego prowadzia8.
Na podstawie materiaw historycznych i wynikw uzyskanych w naszym laboratorium
sformuowalimy nastpujce wnioski wstpne:
79
1. Jeli uszkodzenie obejmuje okolic brzusznoprzyrodkow oraz obustronne zniszczenie kory
przedczoowej, to zawsze poczone jest z upoledzeniem rozumowania lub procesw decyzyjnych
oraz upoledzeniem emocjonalnoci i uczuciowoci.
2. Gdy upoledzenie rozumowania lub procesw decyzyjnych oraz stanw emocjonalnouczuciowych obserwowane jest w generalnie prawidowym profilu psychicznym, wskazuje to, i
najpowaniejsze uszkodzenia maj miejsce w sektorze brzusznoprzyrodkowym. Najsilniej
dotknity zmianami jest wwczas personalny i spoeczny aspekt osobowoci.
3. W przypadkach uszkodze okolic przedczoowych, ktrych obszary grzbietowe i boczne zostay
nimi dotknite w stopniu co najmniej rwnym jak sektory brzusznoprzyrodko-we, zaburzenia
rozumowania lub procesw decyzyjnych nie koncentroway si ju w dziedzinie osobistej i
spoecznej. Upoledzeniom tym, jak rwnie defektom emocjonalno--uczuciowym, towarzysz
niedomagania pamici operacyjnej, ktre wykry mona w testach z wykorzystaniem obiektw,
sw lub liczb.
Teraz naleao si dowiedzie, czy owi dziwni kompani upoledzone procesy rozumowania i
podejmowania decyzji oraz upoledzenie emocjonalno-uczuciowe - mog pojawia si osobno lub
w innym neuropsychologicznym towarzystwie jako wynik uszkodzenia jakiej innej czci mzgu.
Odpowied bya twierdzca. Zaburzenia tego rodzaju pojawiaj si w wyranych formach w
przypadkach uszkodze innych czci mzgu. Jedn z nich okaza si pewien sektor prawej (lecz
nie lewej) pkuli mzgowej, zawierajcy kilka jder odpowiedzialnych za przetwarzanie sygnaw
pochodzcych z ciaa. Inna obejmowaa struktury ukadu limbicznego, takie jak ciao migdaowate.

OBSERWACJE
W PRZYPADKACH USZKODZE
OBEJMUJCYCH REJONY
POZA KOR PRZEDCZOOW
Istnieje jeszcze jeden stan neurologiczny, w ktrym obserwujemy syndrom Phineasa Gage'a, cho
dotknici nim pacjenci nie zawsze na pierwszy rzut oka przypominaj jego przypadek.
Anozognozja - tak zwie si ten stan - to jedno z najdziwniejszych zjawisk neuropsychologicznych,
z jakimi moemy si zetkn. Termin ten, pochodzcy od greckiego nosos - choroba" oraz gnosis wiedza", oznacza niezdolno do zdania sobie sprawy z wasnej choroby. Wyobramy sobie ofiar
powanego wypadku, ktra w jego nastpstwie ulega cakowitemu paraliowi lewej czci ciaa.
Nie jest w stanie porusza doni i ramieniem, nog ani stop. Poowa jej twarzy jest
znieruchomiaa. Nie moe samodzielnie sta ani si porusza. Wyobramy sobie t osob
cakowicie niewiadom swej tragedii, twierdzc, e wszystko jest z ni w jak najlepszym
porzdku, a na pytanie: Jak si czujesz?", odpowiadajc: Wspaniale". (Termin anozognozja"
uywany jest rwnie jako okrelenie zjawiska niewiadomoci lepoty lub afazji. W niniejszych
rozwaaniach bd jednak stosowa go wycznie w pierwotnym znaczeniu, opisanym przez
Babiskiego9.)
Kto, kto nie mia do czynienia z anozognozja, mgby sdzi, e owo zaprzeczanie" chorobie ma
podoe czysto psychiczne i jest reakcj adaptywn na spotykajce czowieka nieszczcie. Z caym
przekonaniem mog stwierdzi, e nie jest to prawd. Wyobramy sobie przypadek, w ktrym
paraliowi ulega prawa strona ciaa. W takiej sytuacji zazwyczaj nie dochodzi do anozognozji, i

cho pacjent czsto ma znaczce zaburzenia jzykowe i moe cierpie na afazj, to jednak jest w
peni wiadomy swego stanu. Co wicej, niektrzy pacjenci dotknici rozlegym paraliem
lewostronnym, spowodowanym jednak innego rodzaju uszkodzeniem mzgu ni to, ktre powoduje
jednoczenie parali i anozognozj-, mog pozosta normalni w swych zachowaniach oraz
czynnociach umysowych i zdawa sobie spraw ze swego kalectwa. A zatem lewostron81
m^i
nemu paraliowi spowodowanemu okrelonym rodzajem uszkodzenia mzgu towarzyszy
anozognozja. Prawostronny parali spowodowany uszkodzeniem mzgu, bdcym lustrzanym
obrazem tamtego uszkodzenia nie czy si z anozognozja. Lewostronny parali spowodowany
przez uszkodzenie obszarw mzgu innych ni te, ktrych zniszczenie powoduje anozogno-zj, nie
wywouje niewiadomoci wasnej choroby.
Aby uwiadomi typowego anozognostyka co do jego dolegliwoci, naley skonfrontowa go z ni
w ten sposb, by przekona si wprost, e istotnie co jest nie w porzdku. Zawsze, gdy pytaem
moj pacjentk DJ ojej lewostronny parali (ktry by cakowity!), zaczynaa od tego, e porusza
si cakowicie normalnie i e prawdopodobnie kiedy moga na co takiego cierpie, lecz teraz z
pewnoci ju nie. Kiedy prosiem j, by poruszya lewym ramieniem, rozgldaa si wok, jakby
go szukajc, po czym patrzc przez jaki czas na nieruchom koczyn, pytaa, czy faktycznie
chciaem, by ona sama sob poruszya". Gdy odpowiadaem, e o to wanie prosz, dostrzegaa
lecz wycznie wzrokowo e koczyna nie porusza si, i mwia: Zdaje si, e sama ze sob
niewiele potrafi zrobi". W gecie wsppracy proponowaa, e zdrow praw rk, poruszy lew:
Mog za jej pomoc porusza moj praw rk".
Owa niezdolno do automatycznego, szybkiego, wewntrznego wyczucia defektu poprzez system
receptorw w cikich przypadkach anozognozji nigdy nie zanika, cho w przypadkach lejszych
moe by maskowana. Pacjent moe na przykad przypomina sobie obraz swej nieruchomej
koczyny i drog wnioskowania zda sobie spraw, e co z ow czci ciaa jest nie w porzdku.
Pacjent moe te mie w pamici niezliczone wypowiedzi personelu szpitalnego oraz krewnych
mwicych o jego chorobie, o paraliu, o tym, e jego organizm nie funkcjonuje normalnie.
Opierajc si na tego rodzaju pozyskanych z zewntrz informacjach, jeden z naszych
najinteligentniejszych anozognostykw zazwyczaj mwi: Miewaem takie dolegliwoci" lub
Cierpiaem na co takiego". Oczywicie, cierpia na nie nadal. Brak moliwoci zebrania
aktualnych informacji o stanie wasnego ciaa i osoby jest zjawiskiem wstrzsajcym. (Niestety,
owo subtelne rozrnienie pomidzy bezporedni i poredni wiadomoci wasnego stanu
82
czsto jest w dyskusjach o anozognozji pomijane. Do nielicznych wyjtkw naley praca A.
Marcela10.)
Nie mniej dramatyczny od niepamici wasnych dolegliwoci fizycznych, ktr obserwujemy u
anozognostykw, jest u nich brak zainteresowania sw ogln sytuacj. Wykazuj wobec niej
emocjonaln i uczuciow obojtno. Wiadomoci o tym, e mieli powany wypadek, e istnieje
wielkie ryzyko jeszcze powaniejszych zaburze pracy mzgu czy serca lub te informacja, e
cierpi na rozsiany nowotwr, ktry przedosta si rwnie do mzgu - a wic, krtko mwic,
wiadomo, e ich ycie nie bdzie ju nigdy takie jak przedtem -przyjmuj beznamitnie, a
niekiedy z wisielczym humorem, lecz nigdy z lkiem czy smutkiem, rozpacz czy panik. Wane
jest, by zda sobie spraw, e przekazawszy tego rodzaju wiadomoci pacjentowi z uszkodzeniem
lustrzanym w stosunku do omawianego, umiejscowionym w lewej pkuli, napotkamy reakcj
zupenie normaln. Anozognostycy wyzbyci s uczu i emocji i stanowi to prawdopodobnie jedyny
pocieszajcy aspekt ich tragicznej skdind sytuacji. Nie jest chyba zaskakujce, i planowanie
przyszoci i podejmowanie decyzji na paszczynie osobistej oraz spoecznej jest u tych ludzi
gboko upoledzone. Parali fizyczny to prawdopodobnie najmniej dokuczliwa z ich dolegliwoci.
Neuropsycholog Steven Anderson w swych systematycznych badaniach nad anozognostykami

potwierdzi rozlego obszaru zaburze psychicznych i wykaza, e pacjenci ci odnosz si do swej

sytuacji i jej konsekwencji z rwn obojtnoci jak do samego paraliu11. Wydaje si, e wielu z
nich jest niezdolnych do przewidywania owych ponurych konsekwencji, a jeli nawet je
przewiduj, to nie potrafi z tej przyczyny cierpie. Z pewnoci nie s w stanie zbudowa jakiej
spjnej teorii, za pomoc ktrej wyjaniliby sobie, co waciwie si z nimi dzieje, co stanie si w
przyszoci i co myl o nich inni. Co rwnie istotne, nie zdaj sobie oni sprawy z tego, e ich
przemylenia nie maj waciwego odniesienia do rzeczywistoci. Jeli stumiony zostaje obraz
wasnego ja" takiej osoby, to uwiadomienie sobie przez ni, i jej myli i dziaania przestay by
normalne, moe si okaza niemoliwe.
83
Pacjenci z opisanym powyej rodzajem anozognozji cierpieli na uraz prawej pkuli mzgowej.
Cho pena charakterystyka neuroanatomiczna anozognozji jest dopiero w trakcie prac, to pewne jej
aspekty zrozumiae s ju teraz. Anozognozja wie si z uszkodzeniem okrelonej czci kory
mzgowej prawej pkuli, znanej jako kora somatosensoryczna od greckiego korzenia soma ciao"; system somatosensoryczny odpowiedzialny jest zarwno za zewntrzne receptory dotyku,
temperatury, blu, jak i za receptory wewntrzne, np. pozwalajce odczuwa pozycje staww, stan
trzewi czy bl) i obejmujcej kor wyspy, obszary cytoarchitektoniczne 3, 1 i 2 w rejonie
ciemieniowym oraz obszar S2, rwnie w okolicy ciemieniowej, w gbi bruzdy Sylwiusza. (Prosz
zauway, e kiedy uywam terminw somatyczny" lub somatosensoryczny", mam na myli
som", czyli ciao w oglnym tego sowa znaczeniu, i odnosz si do wszystkich odczu
cielesnych, wcznie z tymi, ktre dotycz jego wntrza, czyli trzewi.) Zniszczeniem dotknita jest
rwnie istota biaa prawej pkuli, co prowadzi do przerwania pocze pomidzy wymienionymi
rejonami, przyjmujcymi sygnay z caego ciaa (mini, staww, organw wewntrznych), oraz
poczenia ze wzgrzem, zwojami
kora pierwotnie somatosensoryczna
pozostaa kora somatosensoryczna
Ryc. 4-2. Diagram ludzkiego mzgu, przedstawiajcy obie pkule widziane od stron zewntrznych.
Zaciemnione obszary obejmuj pierwotn kor somatosensoryczna. Inne typy kory
somatosensorycznej, odpowiednio obszar drugi (S^ i wyspa, ukryte s gboko w brudzie
Sylwiusza (sulcus lateralis), bezporednio przed i za dnem kory somatosensorycznej. Nie s one
zatem widoczne na obrazach powierzchni mzgu. Ich przyblione pooenie pokazuj strzaki.
84
podstawy mzgu, oraz kor ruchow i przedczoow. Naley podkreli, i czciowe zniszczenie
owego wieloskadnikowego systemu nie powoduje typu anozognozji, o ktrym tutaj mowa.
Przez duszy czas moim zaoeniem roboczym byo, i obszary mzgu, ktre porozumiewaj si
ze sob w obrbie caego rejonu prawej pkuli - ktrego uszkodzenie prowadzi do anozognozji
tworz prawdopodobnie, dziki staej kooperacji, najbardziej szczegowy i zintegrowany obraz
stanu ciaa, jaki dostpny jest dla mzgu.
Czytelnik moe si zastanawia, dlaczego w obraz tworzy si w prawej pkuli, nie za
obustronnie ciao jest wszak zoone z dwch niemal identycznych czci. Ot zarwno u ludzi,
jak i zwierzt funkcje nie s przydzielone pkulom mzgowym symetrycznie. Prawdopodobnie
dzieje si tak ze wzgldu na potrzeb istnienia jednego - nie za dwch - nadzorcy" najwyszego
rzdu, gdy zachodzi konieczno dokonania wyboru myli lub dziaa. Jeli obydwie pule
miayby tyle samo do powiedzenia, np. w odniesieniu do ruchw ciaa, musiaoby doj do
konfliktw. Mniejsze byyby szans na dobr koordynacj ruchw, w ktrych udzia bierze wicej
ni jedna koczyna. Prawa rka mogaby zacz przeszkadza lewej. Rwnie dla waciwej
realizacji wielu innych funkcji penice je struktury jednej z pkul musz mie przewag. Struktury
te nazywa si strukturami dominujcymi.

Najbardziej znany przykad dominacji dotyczy jzyka. U ponad 95% ludzi, wczywszy w to osoby
leworczne, zdolnoci jzykowe opieraj si gwnie na strukturach lewej pkuli. Inny przykad
dominacji, tym razem faworyzujcej praw pkul, to funkcja oglnej wiadomoci (poczucia)
wasnego ciaa, dziki ktrej umys buduje reprezentacj stanu jego trzewi, koczyn, grzbietu,
gowy oraz innych czci systemu miniowo-szkieletowego, czc wszystkie te informacje w
dynamicznie aktualizowanej mapie. Zauwamy, i w zasadzie chodzi tu nie tyle o jedno cige
odwzorowanie, ile o interakcje pomidzy informacjami z rnych, oddzielnych map. W takiej
sytuacji sygnay pochodzce z lewej i prawej poowy ciaa znajduj najodpowiedniejsze miejsce
spotkania w prawej pkuli, w trzech wskazanych wczeniej sektorach kory somato85
sensorycznej. Intrygujce jest, i reprezentacja przestrzeni ekstrapersonalnej, a zarazem procesw
emocjonalnych, powstaje z dominujcym udziaem prawej pkuli12. Nie mona jednak
powiedzie, e odpowiednie struktury lewej pkuli nie tworz reprezentacji ciaa czy przestrzeni.
Reprezentacje te s po prostu rne: reprezentacje powstajce w lewej pkuli s prawdopodobnie
czstkowe i niezintegrowane.
Pacjenci anozognostyczni przypominaj pod pewnymi wzgldami osoby z uszkodzeniem okolic
przedczoowych. Ani jedni, ani i drudzy na przykad nie s zdolni do podejmowania prawidowych
decyzji na gruncie osobistym i spoecznym. Pacjenci z uszkodzeniami rejonw przedczoowych,
charakteryzujcy si upoledzeniem procesw decyzyjnych, s zazwyczaj, podobnie jak
anozognostycy, obojtni wobec swego stanu zdrowia i zdaj si wykazywa niezwyk
wytrzymao na bl.
Niektrzy czytelnicy mog by tym zaskoczeni i pyta, dlaczego nigdy nie syszeli wicej o
upoledzeniu procesw decyzyjnych u anozognostykw? Dlaczego zainteresowanie upoledzeniem
procesw rozumowania skoncentrowao si wanie na pacjentach z uszkodzeniem okolic
przedczoowych? Wyjaniajc to, powinnimy wzi po uwag, e pacjenci z uszkodzeniami
rejonw przedczoowych wydaj si neurologicznie normalni (jeli chodzi o zdolnoci ruchowe,
doznania zmysowe, jzyk; upoledzeniu ulega ich uczuciowo i zdolno rozumowania), wic
atwiej wchodzi im w interakcje spoeczne, ktre wyka defekt ich zdolnoci rozumowania.
Anozognostycy za czciej uznawani s za chorych z uwagi na wyranie widoczne upoledzenia
motoryczne oraz sensoryczne, tak wic zakres interakcji spoecznych, w ktrych mog bra udzia,
ulega ograniczeniom. Innymi sowy, prawdopodobiestwo, i postawi si w sytuacji, w ktrej
upoledzenie procesw decyzyjnych bdzie im mogo zaszkodzi, jest znacznie mniejsze. Mimo
wszystko owe upoledzenia u nich wystpuj i gdy pojawi si ku temu okazja, mog zburzy
najlepsze plany terapii przygotowanej przez rodzin i personel medyczny. Pacjenci ci, nie mogc
zda sobie sprawy z ciaru wasnego upoledzenia, nie okazuj skonnoci do wsppracy z
terapeutami. Brak im motywacji, by wyzdrowie. Dlaczeg mieliby j posiada, skoro nie s
wiadomi powagi swego stanu? Ich powierzchowna
86
wesokowato lub obojtno s zwodnicze, gdy nie powstaj spontanicznie i nie opieraj si na
penej wiedzy o wasnej sytuacji. Objawy takie czsto s bdnie interpretowane jako postawy
adaptacyjne. Personel medyczny zwykle lepiej prognozuje pacjentom zewntrznie pogodnym ni
ich smutnym i udrczonym odpowiednikom z ssiedniej sali.
Szczegln ilustracj tego rodzaju sytuacji jest przypadek sdziego Sdu Najwyszego, Williama O.
Douglasa, ktry w 1975 roku dozna udaru prawej pkuli mzgowej13. Nienaruszenie zdolnoci
jzykowych wryo dobrze jego szybkiemu powrotowi do awy sdziowskiej - tak przynajmniej
sdzili ludzie majcy nadziej, e w byskotliwy i zdecydowany czonek sdu nie bdzie musia
przedwczenie egna si z profesj. Lecz smutne wydarzenia, ktre nastpiy potem, sprawiy, e
stao si inaczej. Pokazay one, jakie problemy mog si pojawia, gdy ludzie z tego rodzaju
upoledzeniem bardzo intensywnie angauj si w interakcje spoeczne.
Do pierwszych le wrcych zdarze doszo jeszcze w szpitalu, z ktrego Douglas wypisywa si

wbrew radom lekarzy (zrobi to niejeden raz, udajc si samodzielnie samochodem prosto do sdu
lub na wycieczajce maratony po sklepach i na biesiady). Zarwno to, jak i artobliwy sposb, w
jaki za przyczyn swej hospitalizacji uznawa upadek" oraz odrzucanie lewostronnego paraliu
jako wymysu, przypisywano jego wprost przysowiowej sile woli i poczuciu humoru. Gdy by
zmuszony zda sobie spraw z tego, e nie jest w stanie chodzi ani nawet wsta z wzka
inwalidzkiego o wasnych siach oraz przyzna si do tego na konferencji prasowej, zbagatelizowa
spraw, mwic: Chodzenie ma bardzo niewiele wsplnego z prac w sdzie". Niemniej jednak
zaprosi reporterw, by za miesic wybrali si z nim na piesz wycieczk. Pniej, gdy cigle
ponawiane prby rehabilitacji okazay si bezowocne, Douglas odpowiedzia jednemu ze
znajomych, ktry zapyta o jego lew nog: Na sali gimnastycznej strzelaem ni gole z odlegoci
czterdziestu jardw!" i przechwala si, e powinien podpisa kontrakt z Washington Redskins. Gdy
zaskoczony go uprzejmie odrzek, e jego wiek mgby pokrzyowa te plany, sdzia rozemia
si i rzek: Tak, ale powiniene zobaczy, o ile ich przewyszam". Najgorsze byo
87
.................

przednia czsc obrczy ............?.................. t

migdaowate
Ryc. 4-3. Wewntrzne powierzchnie obydwu pkul. Obszary zacie-niowane obejmuj kor
przedniej czci zakrtu obrczy. Czarne punkty symbolizuj rzut pooenia ciaa migdaowatego na
wewntrzne powierzchnie patw skroniowych.
jednak jeszcze przed nim. Douglas zacz nagminnie ama zasady wspycia spoecznego w
kontaktach z innymi sdziami oraz pracownikami sdu. Cho by niezdolny do pracy, cigle
odmawia zoenia rezygnacji. Nawet gdy go w kocu do tego zmuszano, zachowywa si tak, jak
gdyby nic si nie stao.
Opisywani tutaj anozognostycy pierwszego typu cierpi zatem na co wicej ni nie uwiadomiony
lewostronny parali. Charakteryzuje ich rwnie upoledzenie procesw rozumowania oraz
podejmowania decyzji, jak i defekt procesw emocjonalnych i uczuciowych.
Teraz sowo na temat obserwacji dokonanych w przypadkach uszkodzenia ciaa migdaowatego,
jednego z najistotniejszych skadnikw ukadu limbicznego. Pacjenci z uszkodzeniem
obustronnym, obejmujcym obydwa ciaa migdaowate, zdarzaj si niezmiernie rzadko. Moi
koledzy- Daniel Tranel, Hanna Damasio, Frederic Nahm i Bradley Hyman - mieli szczcie zetkn
si z takim przypadkiem. Pacjentem owym bya kobieta, ktrej cae ycie stanowio jedno pasmo
nieodpowiednich zachowa jednostkowych i spoecznych14. Nie ma wtpliwoci, e zakres i
adekwatno jej stanw emocjonalnych byy upoledzone, natomiast ona sama nie przywizywaa
zupenie wagi do sytuacji, w jakiej si znalaza. Jej szale88
stwo" miao w sobie rwnie co z zachowa Phineasa Gage'a czy pacjentw z anozognozj. I u
niej nie mona go przypisa sabemu wyksztaceniu lub niskiemu ilorazowi inteligencji (kobieta ta
miaa wyksztacenie rednie, a jej iloraz inteligencji mieci si w granicach normy). Ralph Adolphs
w serii pomysowych eksperymentw wykaza, i odczuwanie subtelniej-szych odcieni emocji jest
u pacjentki cakowicie zaburzone. Cho spostrzeenia te musz zosta potwierdzone w wikszej
liczbie analogicznych przypadkw, zanim bdzie mona wycign z nich dalej idce wnioski, to
musz doda, i u map podobnego rodzaju uszkodzenia powodoway zaburzenia w procesach
emocjonalnych, co jako pierwszy wykaza Larry Weis-krantz, a potwierdzili Aggleton i
Passingham15. Co wicej, dokonujcy dowiadcze na szczurach Joseph LeDoux udowodni ponad
wszelk wtpliwo, i ciao migdaowate odgrywa rol w procesach emocjonalnych (wicej na ten
temat w rozdziale 7)16.

REFLEKSJA NA TEMAT ANATOMII I FUNKCJI

Przedstawiony powyej przegld przypadkw neurologicznych, w ktrych dominujcym objawem
psychologicznym byo upoledzenie procesw rozumowania i podejmowania decyzji oraz emocji i
uczu, pozwala na sformuowanie nastpujcych wnioskw:
Po pierwsze, w ludzkim mzgu istnieje okolica (a jest ni brzusznoprzyrodkowa kora
przedczoowa), ktrej uszkodzenie prowadzi do upoledzenia procesw rozumowania i
podejmowania decyzji oraz przeywania stanw uczuciowych i emocjonalnych, szczeglnie w
dziedzinie osobistej i spoecznej. Metaforycznie powiedzie mona, e rozsdek i emocje
spotykaj si" w brzusznoprzyrodkowej korze przedczoowej oraz w ciele migdaowatym.
Po drugie, istnieje w ludzkim mzgu rejon - kompleks okolic kory somatosensorycznej prawej
pkuli - ktrego zniszczenie rwnie upoledza procesy rozumowania i podejmowa89
CZ CZOOWA brzusznoprzyrodkowa
grzbietowoboczna
LEWA PKULA
grzbietowoboczna
PRAWA PKULA
CZ POTYLICZNA
Ryc. 4-4. Diagram przedstawiajcy zesp rejonw mzgu, ktrych uszkodzenie upoledza zarwno
procesy rozumowania, jak i procesy emocjonalne.
nia decyzji oraz procesy emocjonalne i przeywanie uczu, a dodatkowo powoduje zaburzenia w
odbieraniu i przetwarzaniu podstawowych sygnaw pochodzcych z ciaa.
Po trzecie, zniszczenie pewnych okolic kory przedczoowej lecych w sektorze
brzusznoprzyrodkowym rwnie powoduje upoledzenie procesw rozumowania oraz procesw
decyzyjnych, cho w odmienny sposb. Efekt jest albo znacznie gbszy, a upoledzenie dotyka
wtedy operacji intelektualnych we wszystkich dziedzinach, albo te bardziej selektywny, a wtedy
upoledzenie dotyka operacji na sowach, liczbach, obiektach czy w odniesieniu do przestrzeni - a
zatem nie tylko w dziedzinie osobistej i spoecznej. Pooenie owych rejonw krytycznych
schematycznie przedstawia rycina 4-4.
Podsumowujc, wiele wskazuje na to, e w ludzkim mzgu istnieje pewna grupa systemw, ktrych
funkcjonowanie odpowiedzialne jest przede wszystkim za mylenie zorientowane celowo (ktre
nazywamy rozumowaniem) oraz za dokonywanie wyboru reakcji (ktre okrelamy mianem
podejmowania decyzji), ze szczeglnym naciskiem na sfer indywidualn
90
i spoeczn. Ta sama grupa systemw odpowiedzialna jest za procesy emocjonalne, przeywanie
uczu oraz - czciowo - za przetwarzanie sygnaw pochodzcych z ciaa.
ZRODO
Koczc omawianie problematyki uszkodze ludzkiego mzgu, pragn jeszcze wysun tez, i
istnieje w mzgu szczeglny rejon, w ktrym systemy odpowiedzialne za emocje i uczucia, uwag
oraz pami operacyjn wchodz w interakcj tak bezporedni, e tworz rdo energii zarwno
dla dziaa zewntrznych (ruch), jak i wewntrznych (bieg myli, rozumowanie). w rejon to kora
przedniego zakrtu obrczy -jeszcze jeden element ukadu limbicznego.
Moj koncepcj funkcjonowania tego rejonu opieram na obserwacjach grupy pacjentw, ktrzy
cierpieli na uszkodzenia jego oraz jego okolic. Ich stan mona najlepiej okreli jako zawieszenie
czynnoci yciowych - umysowe lub zewntrzne -objawiajce si w niezwykle rnorodnych
upoledzeniach rozumowania i wyrazu emocji. Gwne rejony mzgu dotknite u nich
uszkodzeniami to kora przedniego zakrtu obrczy (bd o niej mwi po prostu obrcz"),
dodatkowa okolica ruchowa (znana jako SMA, supplementary motor area, lub M2) i trzeci rejon

motoryczny (okrelany jako M3)17. W niektrych przypadkach znaczenie maj tu take przylege
okolice przedczoowe, jak np. kora ruchowa na wewntrznej powierzchni pkuli. Wszystkie te
zawierajce si w pacie czoowym okolice skojarzone s ze zdolnociami ruchowymi, emocjami i
uwag. (Ich znaczenie dla funkcji motorycznych zostao ju dowiedzione i potwierdzone; dowody
na ich zwizek z procesami emocjonalnymi i uwag znajdzie czytelnik, odpowiednio, u Damasio i
Van Hoesena oraz u Petersena i Posnera18.) Uszkodzenie tego sektora nie tylko prowadzi do
upoledzenia zdolnoci ruchowych, procesw emocjonalnych oraz zdolnoci skupienia uwagi, lecz
powoduje rwnie prawie cakowite wstrzymanie oywienia ruchowego i my-lowpg%
Wyobraenie o nastpstwach tego rodzaju uszkodzenia da nam moe historia jednej z moich
pacjentek.
91
Ryc. 4-5. Lewa pkula ludzkiego mzgu widziana z zewntrz (po lewej) oraz od strony
wewntrznej (po prawej). Diagram przedstawia rozmieszczenie trzech gwnych okolic kory
ruchowej: M1( M2 i M3. W rejonie Mj ley tzw. pas ruchowy", ktry wida na kadym schemacie
mzgu. Rysowana jest na nim czsto sylwetka szkaradnego czowieczka (homunculus Penfielda")*. Sabiej znany rejon M2 to suplementarna okolica ruchowa, wewntrzna cz rejonu 6.
Jeszcze sabiej znany jest rejon M3, ukryty w gbi bruzdy obrczy.
Udar, ktrego doznaa pacjentka (bd j nazywa pani T), spowodowa rozlege uszkodzenia
grzbietowych i przyrodko-wych okolic pata czoowego w obydwu pkulach. Pacjentka nagle
zostaa cakowicie sparaliowana i utracia zdolno mwienia. Leaa na ku z otwartymi oczami
i pozbawion wyrazu twarz (czsto mwi w takich sytuacjach o neutralnym wyrazie twarzy")Jej ciao byo rwnie znieruchomiae jak twarz. Moga ona normalnie poruszy ramieniem i doni,
na przykad aby poprawi kodr, lecz generalnie jej koczyny pozostaway w bezruchu. Gdy
pytaem j o samopoczucie, zazwyczaj milczaa. Niekiedy, po duszym nakanianiu, wymieniaa
swoje imi, imiona swego ma i dzieci czy nazw miasta, w kt*Zob. np. w [Warlow 1996:19,30] lub [Gob 1984:87,112] (Wybrana literatura w jzyku polskim).
Na korze czuciowej rysowany jest czowieczek czuciowy", natomiast na korze ruchowej
czowieczek ruchowy". Ukad i rozmiary jego czci ciaa odpowiadaj rozlokowaniu i
rozmiarowi odpowiedzialnych za nie czci kory mzgowej [przyp. tum.]
92
rym mieszkaa. Nie opowiedziaaby jednak historii swej choroby ani wypadkw, ktre
doprowadziy do hospitalizacji. Nie byo wic sposobu, by przekona si, czy pamita te wypadki i
nie chce o nich mwi, czy te po prostu ich nie pamita. Moje uporczywe pytania nigdy nie
wyprowadzay jej z rwnowagi. Pacjentka ta nigdy nie przejawiaa ladu zatroskania swym stanem.
Kilka miesicy pniej, gdy zacza powoli wychodzi z mutyzmu i akinezji (bezruchu) i
odpowiada na pytania, wyjania tajemnic stanu swego umysu. Wbrew temu, co mona by
sdzi, nie by on uwiziony w jarzmach nieruchomego ciaa. Wydawao si, e po prostu w ogle
nie funkcjonowa. Brak byo oznak mylenia czy rozumowania. Bierno jej twarzy i ciaa
waciwie odzwierciedlay brak oywienia umysowego. W okresie rekonwalescencji przekonana
ju bya, e nie czua wtedy przygnbienia z powodu braku komunikacji z otoczeniem. Nic nie byo
w stanie zmusi jej do mwienia o tym, co dzieje si w jej umyle, a waciwie -jak sama sobie
przypominaa - po prostu nie miaa nic do powiedzenia".
Wedug mnie pani T bya w owym czasie cakowicie wyzbyta z emocji. Jej rwnie zdawao si, e
w tamtym okresie nie byo w niej uczu. Odnosiem wraenie, e adne bodce zewntrzne nie
mogy przyku jej uwagi, nie wywoyway wewntrznych reprezentacji umysowych ani te
reprezentacji skorelowanych z nimi pobudze. Powiedziabym, e pani T pozbawiona bya woli taka bya te refleksja samej pacjentki. (Francis Crick, opierajc si na mojej sugestii, i u
pacjentw z tego rodzaju uszkodzeniami wola zostaje wyczona, zaj si rozwaaniami nad
kwesti nerwowego podoa wolnej woli19.) Krtko mwic, doszo do gbokiego upoledzenia

napdu" powoujcego do ycia i wprawiajcego w ruch umysowe obrazy. Brak tego napdu
objawia si w wyrazie twarzy, mutyzmie oraz akinezji. Wydaje si, e u pani T nie zachodziy
normalnie zrnicowane procesy rozumowania. Nie moga zatem podejmowa decyzji, a tym
bardziej wprowadza ich w ycie.
r*
93
DOWODY Z BADA NAD ZWIERZTAMI
Dalszego poparcia tezy, ktr staram si tutaj sformuowa, dostarczaj badania nad zwierztami.
Pierwsze z tych, o ktrych pragn wspomnie, pochodzi z 1930 roku. Wtedy to dokonano pewnych
spostrzee dotyczcych mzgu szympansa, i ktre stay si zaczynem powstania projektu
leukotomii przed-czoowej - a przynajmniej siln zacht dla jej autora, Moni- ! za. Obserwacji tych
dokonali J. F. Fulton i C. F. Jacobsen z Yale University podczas bada majcych na celu
zrozumienie funkcjonowania pamici i procesu uczenia si20. Becky j i Lucy, dwa szympansy, z
ktrymi pracowali naukowcy, nie byy miymi stworzeniami. Pod wpywem frustracji - w ktr
zreszt atwo popaday staway si zoliwe i niebezpieczne. W czasie bada Fulton i Jacobsen
chcieli stwierdzi, w jaki j sposb uszkodzenie kory przedczoowej zmieni zdolno map do
uczenia si. Pierwszym krokiem byo zniszczenie jednego pata czoowego. Nie zmienio to wiele w
wynikach osiganych I przez zwierzta w testach, jak i w profilu ich osobowoci. Na-1 stpny krok
stanowio zniszczenie drugiego pata. Tym razem I zmiany byy godne odnotowania. To, co
uprzednio wywoywa-1 o u szympansw frustracj, teraz zdawao si nie mie dlaj nich znaczenia.
Zoliwo ustpia miejsce potulnoci. W1935 i roku Jacobsen przedstawi wyniki tych
dowiadcze swymi kolegom podczas wiatowego Kongresu Neurologicznego w Lon-1 dynie21.
Usyszawszy jego wystpienie, Moniz mia wsta i za-J pyta, czy podobne uszkodzenia dokonane
w mzgach pacjen-l tw psychotycznych pozwoliyby na rozwizanie ich proble-J mw.
Zaskoczony Fulton nie by w stanie udzieli odpowiedzi.1
Opisane wyej obustronne uszkodzenie pata czoowego wy- ] kluczao normalne okazywanie
emocji i - co nie mniej wane -I powodowao pojawienie si odbiegajcych od normy zachowa]
spoecznych. Ronald Myers w serii odkrywczych bada poka-J za, i mapy, ktrym obustronnie
usunito pat czoowy (za-| rwno sektory brzusznoprzyrodkowe, jak i grzbietowobocz-J ne, lecz
oszczdzono okolic obrczy), nie utrzymuj normal-l
94
W
?I
?
?f
4
W
nych relacji spoecznych ze stadem, mimo e ich fizyczny wygld nie zosta w aden sposb
zmieniony22. U map z tego typu uszkodzeniem obserwuje si znaczne zaniedbywanie siebie i
innych. Bardzo zredukowane s te wszelkie relacje afektywne, zarwno w odniesieniu do samic,
samcw, jak i modych. Zanika instynkt macierzyski oraz popd seksualny. Wokalizacja i mimika
rwnie ulegaj osabieniu. A zatem, mimo nie naruszonych zdolnoci ruchowych, osobniki takie
nie potrafi ju nawiza normalnych relacji z czonkami stada, do ktrego same ongi naleay.
Zdrowe zwierzta natomiast potrafi nawizywa normalne stosunki z upoledzonymi fizycznie
osobnikami ze swego stada, lecz nie z takimi, ktre dotknite s uszkodzeniem okolicy
przedczoowej. Cho osobniki paralityczne wydaj si dotknite ciszym kalectwem ni osobniki z
uszkodzeniem okolicy przedczoowej, to szukaj one wsparcia u czonkw swego stada - i znajduj
je.
Rozsdne bdzie przyjcie zaoenia, e mapy z uszkodzeniem okolic przedczoowych nie s w

stanie sprosta zoonym konwencjom spoecznym, typowym dla stad szympansw (hierarchiczne
relacje pomidy czonkami stada, dominacja niektrych samcw i samic itd.23). Prawdopodobne
jest, i ich umys zawodzi w obszarze poznania spoecznego" oraz zachowania spoecznego", a
inne osobniki odpacaj im tym samym. Warto zauway, i mapy z uszkodzeniami kory ruchowej
(motorycznej) - lecz nie przedczoowej - nie maj takich trudnoci.
Mapy, ktrym obustronnie wycito paty skroniowe (w wyniku fceracji, ktra oszczdzia jednak
ciao migdaowate), wykazuj pewne upoledzenia w sferze zachowa spoecznych, lecz o wiele
mniejsze ni osobniki ze zniszczonymi okolicami przedczoowymi. Mimo znacznych rnic
neurobiologicznych pomidzy szympansami i innymi mapami, jak i midzy szympansami i ludmi,
istota skutkw uszkodzenia okolic przedczoowych jest u wszystkich tych gatunkw podobna.
Wywouje ono powane upoledzenie zachowa indywidualnych i spoecznych24.
Prace Fultona i Jacobsena dostarczaj rwnie innych wanych informacji. Jak wspomniaem,
celem ich bada byo poznanie mechanizmw uczenia si oraz funkcjonowania pami95

ci - i z tego punktu widzenia ich osignicia s bardzo znaczce. Celem jednego z zada
dowiadczalnych postawionych przed szympansami byo uczenie si asocjacji pomidzy bodcemnagrod oraz miejscem tego bodca w przestrzeni. Ich klasyczny eksperyment wyglda
nastpujco: Jedno ze zwierzt mia- j o przed sob, w zasigu ramion, dwa naczynia. Podany kj sek znajdowa si na jednym z naczy i by doskonale widoczny dla szympansa. Potem obydwa
naczynia zakrywano tak, by jedzenie nie byo ju widoczne. Po upywie kilku sekund zwierz
musiao sign do naczynia, w ktrym ukryte byo poywienie, nie odsaniajc przedtem adnego
z nich. Normalne zwierz utrzymuje w pamici wiedz o tym, w ktrym naczyniu ukryte jest
jedzenie przez cay czas oczekiwania, po czym wykonuje odpowiedni ruch, by sign po w
ksek. Jednak po uszkodzeniu okolic przedczoowych zwierzta nie potrafiy wykona tego
zadania. Gdy tylko bodziec znika z pola widz- . nia, zdawa si rwnie znika z ich umysu.
Spostrzeenia te stay si punktem zwrotnym w dalszych badaniach kory przedczoowej,
prowadzonych przez Patrici Goldman-Rakic oraz Joauima Fustera25.
Najnowsze, szczeglnie mocno zwizane z omawian tutaj ; problematyk spostrzeenia dotycz
koncentracji jednego z chemicznych receptorw serotoniny, lecych w sektorze
brzusznoprzyrodkowym kory przedczoowej oraz w ciele migdaowatym. Serotonina to jeden z
gwnych neurotransmite-rw (neuroprzekanikw), czyli substancji, ktrych dziaanie ma wpyw
na niemal wszystkie aspekty zachowania i funkcje poznawcze (pozostae kluczowe
neurotransmitery to dopami-na, noradrenalina i acetylocholina; wszystkich ich dostarczaj neurony
skupiajce si w niewielkich jdrach w pniu mzgu oraz podstawie przodomzgowia; ich aksony
kocz si w korze nowej, korowych lub podkorowych komponentach ukadu limbicznego, zwojw
podstawy mzgu i wzgrza). Jedn z rl serotoniny u naczelnych jest hamowanie zachowa
agresywnych (co dziwne, u innych gatunkw jej rola jest inna). Jednym z rezultatw sztucznego
zahamowania wydzielania serotoniny przez neurony u zwierzt dowiadczalnych jest wzrost ich
impulsywnoci i zachowa agresywnych. Generalnie rzecz
96
biorc, podwyszenie poziomu serotoniny redukuje agresj i sprzyja zachowaniom prospoecznym.
W niniejszym kontekcie wane jest, by zauway - jak uczyni to Michael Raleigh26 - i u map
wykazujcych si adekwatnym zachowaniem spoecznym (czego wyrazem jest wspdziaanie,
wzajemne okazywanie troski oraz blisko) liczba receptorw serotoniny typu 2 w
brzusznoprzyrodkowej czci pata czoowego, ciele migdaowatym oraz zblionej do niego korze
rodkowej czci patw skroniowych jest bardzo wysoka - jednak tylko tam, a nie w innych
czciach mzgu. Zupenie inaczej wyglda to w wypadku map charakteryzujcych si
zachowaniem niekooperacyjnym i antagonistycznym. Spostrzeenie to potwierdza przekonanie o

systemowym poczeniu wicym brzusznoprzyrodkowe okolice kory przed-czoowej i ciao

migdaowate, co sugerowaem ju na podstawie bada neuropsychologicznych. Dowodzi rwnie
zwizku tych rejonw mzgu z zachowaniem spoecznym - dziedzin, w ktrej podejmowanie
decyzji byo u moich pacjentw szczeglnie upoledzone. (Istnieje przynajmniej czternacie typw
receptorw serotoniny; w powyszym opisie dowiadczenia mowa o receptorach typu 2.)
KILKA SW O WYJANIANIU NA GRUNCIE NEUROCHEMII
Gdy przychodzi do wyjaniania zachowania i funkcjonowania umysu, konieczne jest gbsze
zrozumienie neurochemii. Musimy wiedzie, jakie jest miejsce i znaczenie chemii w systemie,
ktry podejrzewamy o powodowanie danych zachowa. Nie wiedzc, w jakich okolicach kory
mzgowej czy jdrach zachodz dane reakcje chemiczne, nie mamy najmniejszych szans
zrozumie, jak wpywaj one na funkcjonowanie caego systemu (pamitajmy przy tym, e takie
zrozumienie jest jedynie pierwszym krokiem na drodze do wyjanienia, w jaki sposb dziaaj
drobniejsze obwody). Co wicej, wyjanianie na poziomie neuronowym zaczyna by naprawd
uyteczne dopiero wtedy, gdy odnosi si do skutkw oddziaywania danych systemw na inne
systemy. Przedstawione powyej istot97
o
c o a.
iv
ne spostrzeenia nie powinny by spycane poprzez stwierdzenia, i sama obecno serotoniny
powoduje" adaptacyjne zachowanie spoeczne, podczas gdy jej brak powoduje" agresj.
Obecno lub brak serotoniny w pewnych systemach mzgowych wyposaonych w okrelone
rodzaje jej receptorw zmienia ich funkcjonowanie. Ta zmiana z kolei wpywa na dziaanie innych
systemw, czego ostatecznym rezultatem jest zmiana wyraalna w terminach behawioralnych i
poznawczych.
Powysze uwagi dotyczce roli serotoniny s szczeglnie istotne, jeli wemiemy pod uwag
znaczenie, jakie przywizuje si ostatnio do zagadnie neurotransmiterw. Prozac, popularny
rodek antydepresyjny, ktrego dziaanie opiera si na blokowaniu ponownego wychwytu
serotoniny i prawdopodobnie zwikszaniu jej dostpnoci, skupi na sobie powszechn uwag. W
popularnej prasie zaczto pisa o przypuszczeniu, i niski poziom serotoniny moe by
skorelowany z tendencj do gwatownych zachowa. Problem polega jednak na tym, e to nie brak
czy niski poziom serotoniny per se powoduje" okrelone zachowania. Serotonina stanowi jeden z
elementw niezmiernie zoonego (dziaajcego na poziomie czsteczek, synaps, obwodw
lokalnych i systemw) mechanizmu, na ktry silnie wpywaj rwnie przesze i obecne czynniki
socjokulturowe. Satysfakcjonujce wyjanienie skonstruowa mona jedynie na podstawie bardziej
wyczerpujcego podejcia do caoci owych procesw, ktrych poszczeglne komponenty, takie jak
depresja czy adaptacja spoeczna naleaoby przeanalizowa jeszcze szczegowiej.
Jeli za chodzi o stron praktyczn, to rozwizania problemu przemocy w spoeczestwie nie
mona znale, zwracajc si jedynie ku czynnikom spoecznym, a ignorujc korelaty
neurochemiczne. Podobnie, nie uda si to, gdy bdziemy prbowali si oprze wycznie na
neurochemii. Konieczne jest zatem wzicie pod uwag, w odpowiedniej proporcji, zarwno
czynnikw spoecznych, jak i neurochemicznych.
KONKLUZJA
Fakty poznane na podstawie bada ludzi, ktre opisywaem powyej, wskazuj na istnienie cisej
wizi pomidzy pewn grup okolic mzgu oraz procesami rozumowania i po98
dejmowania decyzji. Eksperymenty przeprowadzone na zwierztach potwierdziy istnienie
niektrych powiza dotyczcych tych samych okolic. Tak wic, czc wyniki bada

przeprowadzonych u ludzi oraz dowiadcze na zwierztach, dokonalimy nastpujcych

spostrzee dotyczcych dziaania wymienionych systemw:
Po pierwsze, systemy te z pewnoci s zaangaowane w szeroko rozumiane procesy rozumowania.
Szczeglnie za zwizane s z planowaniem oraz podejmowaniem decyzji.
Po drugie, pewien podzbir tych systemw powizany jest z procesami planowania i podejmowania
decyzji, ktre sklasyfikowa moemy jako indywidualne" i spoeczne". Wskazuje to, i systemy
te maj pewien zwizek z aspektem umysowo-ci okrelanym zwykle jako racjonalno".
Po trzecie, wskazane przez nas systemy odgrywaj wan rol w procesach emocjonalnych.
Po czwarte, systemy te potrzebne s w procesach przechowywania w umyle przez duszy czas
reprezentacji istotnych, cho nieobecnych (nie widzianych) obiektw.
Dlaczego w okrelony przez nas sektor mzgu miaby peni jednoczenie tak rne role? Co
wsplnego maj ze sob planowanie, podejmowanie spoecznych i indywidualnych decyzji, procesy
emocjonalne i przechowywanie w pamici obrazw niewidocznych ju obiektw?
w nie
ne spostrzeenia nie powinny by spycane poprzez stwierdzenia, i sama obecno serotoniny
powoduje" adaptacyjne zachowanie spoeczne, podczas gdy jej brak powoduje" agresj.
Obecno lub brak serotoniny w pewnych systemach mzgowych wyposaonych w okrelone
rodzaje jej receptorw zmienia ich funkcjonowanie. Ta zmiana z kolei wpywa na dziaanie innych
systemw, czego ostatecznym rezultatem jest zmiana wyraalna w terminach behawioralnych i
poznawczych.
Powysze uwagi dotyczce roli serotoniny s szczeglnie istotne, jeli wemiemy pod uwag
znaczenie, jakie przywizuje si ostatnio do zagadnie neurotransmiterw. Prozac, popularny
rodek antydepresyjny, ktrego dziaanie opiera si na blokowaniu ponownego wychwytu
serotoniny i prawdopodobnie zwikszaniu jej dostpnoci, skupi na sobie powszechn uwag. W
popularnej prasie zaczto pisa o przypuszczeniu, i niski poziom serotoniny moe by
skorelowany z tendencj do gwatownych zachowa. Problem polega jednak na tym, e to nie brak
czy niski poziom serotoniny per se powoduje" okrelone zachowania. Serotonina stanowi jeden z
elementw niezmiernie zoonego (dziaajcego na poziomie czsteczek, synaps, obwodw
lokalnych i systemw) mechanizmu, na ktry silnie wpywaj rwnie przesze i obecne czynniki
socjokulturowe. Satysfakcjonujce wyjanienie skonstruowa mona jedynie na podstawie bardziej
wyczerpujcego podejcia do caoci owych procesw, ktrych poszczeglne komponenty, takie jak
depresja czy adaptacja spoeczna naleaoby przeanalizowa jeszcze szczegowiej.
Jeli za chodzi o stron praktyczn, to rozwizania problemu przemocy w spoeczestwie nie
mona znale, zwracajc si jedynie ku czynnikom spoecznym, a ignorujc korelaty
neurochemiczne. Podobnie, nie uda si to, gdy bdziemy prbowali si oprze wycznie na
neurochemii. Konieczne jest zatem wzicie pod uwag, w odpowiedniej proporcji, zarwno
czynnikw spoecznych, jak i neurochemicznych.
KONKLUZJA
Fakty poznane na podstawie bada ludzi, ktre opisywaem powyej, wskazuj na istnienie cisej
wizi pomidzy pewn grup okolic mzgu oraz procesami rozumowania i po98
dejmowania decyzji. Eksperymenty przeprowadzone na zwierztach potwierdziy istnienie
niektrych powiza dotyczcych tych samych okolic. Tak wic, czc wyniki bada
przeprowadzonych u ludzi oraz dowiadcze na zwierztach, dokonalimy nastpujcych
spostrzee dotyczcych dziaania wymienionych systemw:
Po pierwsze, systemy te z pewnoci s zaangaowane w szeroko rozumiane procesy rozumowania.
Szczeglnie za zwizane s z planowaniem oraz podejmowaniem decyzji.
Po drugie, pewien podzbir tych systemw powizany jest z procesami planowania i podejmowania
decyzji, ktre sklasyfikowa moemy jako indywidualne" i spoeczne". Wskazuje to, i systemy

te maj pewien zwizek z aspektem umysowo-ci okrelanym zwykle jako racjonalno".

Po trzecie, wskazane przez nas systemy odgrywaj wan rol w procesach emocjonalnych.
Po czwarte, systemy te potrzebne s w procesach przechowywania w umyle przez duszy czas
reprezentacji istotnych, cho nieobecnych (nie widzianych) obiektw.
Dlaczego w okrelony przez nas sektor mzgu miaby peni jednoczenie tak rne role? Co
wsplnego maj ze sob planowanie, podejmowanie spoecznych i indywidualnych decyzji, procesy
emocjonalne i przechowywanie w pamici obrazw niewidocznych ju obiektw?
J
H
r
N
k

5
Budujc wyjanienie
TAJEMNICZE PRZYMIERZE
Badania pacjentw z niedawno nabytymi upoledzeniami procesw rozumowania i podejmowania
decyzji, ktre opisaem w czci I, doprowadziy doztentyfikowania pewnej grupy systemw
mzgowych, ktrych zniszczenie wizao si z takimi wanie przypadociami. Badania te
pozwoliy rwnie okreli zadziwiajc grup procesw neuropsychologicz-nych, ktrych
normalny przebieg wymaga integralnoci owych systemw. Co czy ze sob te procesy i jakie s
zwizki pomidzy nimi a opisanymi wczeniej systemami nerwowymi? Tymczasowej odpowiedzi
na te pytania udziel ponisze akapity.
Po pierwsze, podjcie decyzji w typowej sprawie osobistej osadzonej w rodowisku spoecznym
jest zadaniem zoonym,
0 trudno przewidywalnych konsekwencjach, wymaga zarwno szerokiej wiedzy, jak i znajomoci
odpowiednich strategii rozumowania, ktre na tej wiedzy mogyby operowa. Owa szeroka wiedza
obejmuje fakty dotyczce przedmiotw, osb
1 sytuacji wiata zewntrznego. Poniewa jednak decyzje o wymiarze indywidualnym i spoecznym
maj zasadnicze znaczenie dla przetrwania, wiedza ta obejmuje rwnie fakty i mechanizmy
biologicznej regulacji organizmu jako caoci. Strategie rozumowania obracaj si wok
okrelonych celw, wyborw rnych opcji dziaania, przewidywania przyszych nastpstw tych
wyborw oraz planw osignicia celw w rnych skalach czasowych.
103
Po drugie, procesy emocjonalne i uczuciowe s czci caej neurologicznej maszynerii"
dokonujcej biologicznej regulacji organizmu, ktrej jdro tworz sterowanie homeostatycz-ne,
popdy i instynkty.
Po trzecie, ze wzgldu na budow mzgu, niezbdna we wspomnianych procesach szeroka wiedza
opiera si na dziaaniu licznych systemw rozlokowanych w jego rnych rejonach. Znaczna cz
tej wiedzy odzyskiwana jest w postaci obrazw w wielu rnych czciach mzgu. Cho moe nam
si zdawa, e cay ten spektakl rozgrywa si w jednym anatomicznym teatrze, ostatnie badania
wskazuj, i prawda wyglda inaczej. Prawdopodobnie to rwnolega aktywno rnych czci
mzgu wie ze sob w cao rne czci umysu.
Po czwarte, poniewa wiedza moe by odzyskiwana jedynie w postaci rozproszonej,
rozczonkowanej, z rnych czci rwnolegych systemw, dziaanie strategii rozumowania

wymaga, by reprezentacje niezliczonych faktw utrzymywane byy jednoczenie w aktywnej

postaci przez pewien duszy czas. Innymi sowy, obrazy, na ktrych opiera si nasze rozumowanie
(obrazy okrelonych obiektw, dziaa i schematw relacji, jak rwnie sw, ktre pozwalaj
przeoy te poprzednie na form jzykow), nie tylko musz si znale w centrum uwagi" (co
osiga si dziki zdolnoci koncentracji), lecz musz by rwnie przetrzymywane w umyle w
postaci aktywnej" (co dokonuje si dziki pamici operacyjnej wyszego rzdu).
Podejrzewam, e tajemnicze zwizki midzy procesami wyliczonymi pod koniec poprzedniego
rozdziau s po czci rezultatem natury problemu, ktry prbuje rozwiza organizm, a po czci
samej budowy mzgu. Decyzje na gruncie osobistym i spoecznym obcione s niepewnoci i
maj -poredni lub bezporedni - wpyw na przetrwanie jednostki. Zatem podejmowanie ich
wymaga olbrzymiej i rnorodnej wiedzy dotyczcej wiata zewntrznego, ale i wewntrznego
wiata organizmu. Aby mzg mg magazynowa i wyszukiwa informacje rozlokowane w formie
przestrzennie rozproszonej, konieczny jest rwnie udzia uwagi i pamici operacyjnej, ktre
stwarzaj moliwo manipulowania w czasie na owych odzyskanych w postaci obrazw
komponentach wiedzy.
104
Co do systemw neuronowych - ich funkcjonalne wzajemne zachodzenie na siebie jest tak
wyraziste, i podejrzewam, e mogo ono stanowi najrozsdniejsze rozwizanie z punktu widzenia
procesu ewolucji. O ile podstawowe sterowanie biologiczne jest niezbdne dla zapewnienia
odpowiednich zachowa indywidualnych i spoecznych, o tyle budowa mzgu, ktra przewaya w
procesie selekcji naturalnej, charakteryzowa si moga tym, e podsystemy odpowiedzialne za
rozumowanie i podejmowanie decyzji pozostay blisko zwizane z tymi, ktre zajmuj si
biologiczn regulacj, zaoywszy ich wsplne zaangaowanie w sprawy przetrwania.
Oglne wyjanienie poczynione w powyszych akapitach jest pierwszym przyblieniem
odpowiedzi na pytania, ktre postawi przed nami przypadek Phineasa Gage'a. Co w mzgu
pozwala czowiekowi na ragonalne zachowanie? Jak dziaa w mechanizm? Zazwyczaj
unikam^aadawania prbom odpowiedzi na te pytania etykiety neurob^iogia racjonalnoci", gdy
brzmi to zbyt pretensjonalnie. Lecz w istocie o to wanie chodzi: stawiamy pierwsze kroki w
dziedzinie neurobiologii ludzkiej racjonalnoci na poziomie makroskopowych systemw mzgu.
Drug cz niniejszej ksiki zamierzam powici na omwienie zaproponowanych powyej
odpowiedzi oraz sformuowanie moliwych do przetestowania hipotez, ktre powstay na ich
podstawie. Poniewa przedmiot jest bardzo szeroki, ogranicz si tutaj do kilku wtkw docieka,
ktrych znajomo jest moim zdaniem niezbdna dla zrozumienia caego zagadnienia.
Ten rozdzia jest pomostem pomidzy faktami zaprezentowanymi w czci I a ich interpretacj,
ktr podaj dalej. Przejcie to, ktre - mam nadziej - nie zostanie odebrane jako przeskok, speni
ma kilka celw: zgbi pojcia, do ktrych tak czsto si odwoywaem (np. organizm, ciao,
mzg, zachowanie, umys, stan), omwi neurologiczne podstawy wiedzy, ze zwrceniem
szczeglnej uwagi na jej rozproszon natur oraz znaczenie, jakie maj dla niej obrazy. Zamierzam
rwnie wspomnie o kwestiach rozwoju neurologicznego. Nie bd to wyczerpujce wykady (np.
rozwaania dotyczce procesu uczenia si oraz nabywania jzyka mogyby by stosowne i
poyteczne, lecz omwienie adnego z tych zagadnie nie jest
105
konieczne wobec zaoonych przeze mnie celw). Nie zamierzam pisa podrcznika terapii ani
usprawiedliwia kadej wyraonej tu opinii. Pamitajmy, e ksika ta jest tylko rozmow.
W kolejnych rozdziaach powracam do gwnego wtku naszych docieka. Bd w nich mwi o
regulacji biologicznej, wyrazie, ktry znajduje ona w emocjach i uczuciach, oraz mechanizmach,
poprzez ktre emocje i uczucia mog uczestniczy w procesach decyzyjnych. Zanim jednak
podymy dalej, musz powtrzy co, co powiedziaem ju we wstpie. Tekst ten jest otwartym
przegldem zagadnie, nie za wyczerpujcym kompendium powszechnie uznanych faktw.
Rozwaam hipotezy i wyniki bada empirycznych, nie prbujc dowodzi ich prawdziwoci.

O ORGANIZMACH, CIAACH I MZGACH

Jakkolwiek pyta by o to, kim jestemy i dlaczego jestemy tacy, jacy jestemy, to z pewnoci
powiedzie moemy, e jestemy skomplikowanymi organizmami ywymi, w ktrych wyrni
mona ciao waciwe (lub krtko - ciao) i ukad nerwowy (krtko - mzg). Gdy bd mwi o
ciele, bd mia na myli organizm minus tkank nerwow (czyli orodkowy i obwodowy ukad
nerwowy), cho zwyczajowo mzg rwnie uwaa si za cz ciaa.
Struktura ludzkiego organizmu obejmuje miliony skadnikw. Ma on zoony z wielu czci
szkielet, ktrego koci poczone s stawami, a poruszane si mini. Jego liczne organy cz si
w ukady. Ma on zewntrzn powok okrelajc jego granice, ktr tworzy przede wszystkim
skra. Niekiedy bd mwi o poszczeglnych narzdach - naczyniach krwiononych, organach
lecych w czaszce, klatce piersiowej i jamie brzusznej, skrze - jako trzewiach" (vi-scera). I
znowu, w konwencjonalnym sensie zaliczy by mona do nich rwnie mzg; jednak tutaj bd go
traktowa odrbnie.
106
Kada cz organizmu zbudowana jest z biologicznych tkanek, ktre z kolei skadaj si z
komrek. Kad komrk tworz liczne molekuy stanowice jej szkielet (cytoszkie-let), organy i
systemy (jdra komrkowe i rnorakie orga-nelle), jak i sama bona komrkowa). Zoono tych
struktur i ich funkcji jest olbrzymia w obrbie samej komrki, a trudna do wyobraenia, gdy
pomylimy o caych ukadach organw.
IY#R
STANY ORGANIZMW
W dalszych rozwaaniach czytelnik czsto natrafia bdzie na odwoania do stanw ciaa" oraz
stanw umysu". Organizmy ywe podlegaj nieustannym przemianom, ktre mona rozpatrywa
w kategoriach nastpujcych po sobie stanw". Kady z nich okrelony jest pewnym zespoem
wzorcw dziaa wszystkich swoich komponentw. Mona to sobie wyobrazi jako dziaania ludzi
i przedmiotw operujcych w pewnej zamknitej przestrzeni. Prosz wyobrazi sobie siebie w
wielkim terminalu portu lotniczego, rozgldajcego si wok, wewntrz i na zewntrz. Wok
sycha cig krztanin: ludzie wchodz na pokady samolotw i wysiadaj z nich; siedz lub
stoj czy te przechadzaj si bez szczeglnego celu; samoloty kouj, startuj, lduj; mechanicy i
bagaowi zajmuj si swoj prac. Zatrzymajmy teraz bieg tego filmu i przyjrzyjmy si jednemu
jego kadrowi, sfotografowanemu szerokoktnym obiektywem. To, co widzimy w owej zatrzymanej
klatce, wyobrazi sobie mona jako stan, sztucznie otrzymany wycinek ycia, pokazujcy, co dziao
si z rnymi narzdami tego wielkiego organizmu w oknie czasowym okrelonym czasem
otwarcia migawki. (W rzeczywistoci sprawa jest nieco bardziej skomplikowana. Zalenie od skali,
w ktrej przeprowadzamy analiz, stany organizmu mog by jednostkami dyskretnymi lub
przechodzi z jednego w drugi w cigym procesie.)
107
INTERAKCJA POMIDZY CIAEM I MZGIEM: TO, CO DZIEJE SI
WEWNTRZ
Mzg i ciao s wzajemnie nierozerwalnie powizane obwodami biochemicznymi i neuronowymi.
Poczenia te moemy podzieli na dwie zasadnicze grupy. Ta, o ktrej zazwyczaj mylimy
najpierw, skada si z obwodowych nerww czuciowych i ruchowych, ktre przekazuj sygnay ze
wszystkich czci ciaa do mzgu oraz w kierunku przeciwnym. Druga grupa, ktra nie jest ju dla
wikszoci z nas taka oczywista, cho nauka zajmowaa si ni znacznie duej, to ukad
krwionony. Przenosi on sygnay chemiczne w postaci hormonw, neurotransmiterw i
modulatorw.
Nawet powierzchowne spojrzenie ujawnia zawio relacji, z jakimi mamy tutaj do czynienia:
1. Niemal kada cz ciaa, kady misie, staw czy narzd wewntrzny jest w stanie wysa do
mzgu sygna poprzez nerwy obwodowe. Sygnay takie docieraj do mzgu na poziomie rdzenia
krgowego oraz pnia mzgu i ostatecznie przenoszone s poprzez neuronowe cza do jego

wntrza, do kory somatosensorycznej w pacie ciemieniowym i do rejonw wyspy.

2. Substancje chemiczne powstajce w wyniku aktywnoci cia-a mog dociera do mzgu ze
strumieniem krwi i wpywa na jego funkcjonowanie bezporednio lub te poprzez aktywacj jego
szczeglnych okolic, np. narzdu podsklepienio-wego.
3. Z drugiej strony, poprzez poczenia nerwowe, mzg moe wpywa na wszystkie czci ciaa.
Dokonuje tego poprzez autonomiczny oraz miniowo-szkieletowy (dowolny) ukad nerwowy.
Sygnay przekazywane ukadem autonomicznym powstaj w ewolucyjnie starszych rejonach
mzgu (jdrze migdaowatym, obrczy, podwzgrzu i pniu mzgu), podczas gdy sygnay
przesyane ukadem miniowo-szkieletowym generowane s w kilku rejonach kory ruchowej oraz
ruchowych jdrach podkorowych o rnym wieku ewolucyjnym.
108
4. Mzg oddziauje na ciao, wytwarzajc lub powodujc wytwarzanie substancji chemicznych
wydzielanych do krwi. Nale do nich m.in. hormony, transmitery i modulatory. Powiem o nich
wicej w kolejnym rozdziale.
Nie przesadzam, cho z pewnoci nadmiernie upraszczam, gdy mwi, e ciao i mzg tworz
jeden nierozdzielny organizm. Wemy pod uwag, i mzg odbiera sygnay nie tylko z samego
ciaa, tj. e niektre jego sektory odbieraj jednoczenie sygnay pochodzie bezporednio z ciaa,
jak i innych czci jego samego, rwme odbierajcych sygnay pochodzce z ciaa! Organizm
tworzony poprzez partnerstwo mzgu i ciaa wchodzi w interakcj z otoczeniem jako jeden zesp nie jest to interakcja, w ktrej uczestniczyby tylko mzg lub tylko ciao. Organizmy zoone, takie
jak nasz, czyni wicej: nie tylko wchodz w interakcj i nie tylko wytwarzaj spontaniczne lub
wymuszone reakcje na bodce, zwane zbiorowo jako zachowanie. Generuj rwnie reakcje
wewntrzne, z ktrych cz skada si na obrazy (wizualne, dwikowe, somatosen-soryczne itd.),
a ktre skaniam si uwaa za podstaw funkcjonowania umysu.
O ZACHOWANIU I UMYLE
Wiele organizmw prostych - nawet nie posiadajce mzgu jednokomrkowce - podejmuje
dziaania spontaniczne lub bdce odpowiedzi na pochodzce ze rodowiska bodce, co okreli
mona mianem zachowania". Niektre z tych dziaa zawieraj si we wntrzach samych
organizmw i mog by ukryte (np. skurczenie organu wewntrznego) lub widzialne dla
zewntrznego obserwatora (np. grymas twarzy, wycignicie rki). Inne dziaania (pezanie,
chodzenie, trzymanie czego) skierowane s na zewntrz, ku rodowisku. Jednak u niektrych
organizmw prostych i u wszystkich zoonych dziaania - obojtnie, czy spontaniczne czy
wzbudzone - spowodowane s poleceniami pyncymi z mzgu. (Powinnimy zauway, i
organizmy posiadajce ciao i nie majce mzgu,
109
lecz zdolne do poruszania si, istniay jeszcze przed, a potem rwnolegle z organizmami
wyposaonymi w mzg.)
Nie wszystkie dziaania wywoane poleceniami pyncymi z mzgu s dziaaniami rozmylnymi.
Wrcz przeciwnie, suszny wydaje si pogld, i wikszo z nich odbywa si w ogle bez
rozmysu. S one po prostu reakcjami, ktrych przykadem moe by odruch: bodziec przenoszony
przez jeden neuron pobudza do dziaania drugi.
W miar wzrostu zoonoci organizmw, sterowane mz- j giem" dziaania wymagay coraz
szybszego przetwarzania in- j formacji. Pomidzy neuron odbierajcy bodziec oraz wysyajcy
impuls reakcji wplatay si acuchy nowych neuronw, tworzc rne obwody rwnolege. Nie
oznacza to jednak, i I owe bardziej zoone organizmy posiaday ju umys. Droga i impulsw
nerwowych w mzgu prowadzi moe przez wiele] obwodw poredniczcych pomidzy bodcem
i reakcj, lecz nadal nie oznacza to istnienia umysu, jeli nie zostanie spe-j niony pewien
fundamentalny warunek: zdolno do wewntrz- j nej projekcji obrazw i porzdkowania ich w
procesie zwanym j myleniem. (Obrazy nie s jedynie wizualne; istniej rwnie I obrazy
dwikowe", obrazy zapachowe" itd.). To, co chc po-1 wiedzie na temat organizmw i ich

zachowania, sprowadzi] mona by do stwierdzenia, i nie wszystkie posiadaj umys,! tj. nie u
wszystkich obserwujemy zjawiska umysowe (co jestl w zasadzie rwnoznaczne ze stwierdzeniem,
e nie u wszyst-1 kich obserwujemy procesy poznawcze). Niektre organizmy! charakteryzuj si
zarazem realizacj procesw poznawczych! oraz tego, co nazwalimy zachowaniem". Niektre
wykonuj! przemylne dziaania, lecz nie posiadaj umysu. Zdaje si jed-l nak, i nie ma
organizmw, ktre posiadayby umys, a niej podejmoway dziaania.
A zatem, moim zdaniem, posiada umys znaczy by zdol- j nym do tworzenia neuronowych
reprezentacji mogcych sta j si obrazami, ktre z kolei mog podlega manipulacjom okre-l
sianym mianem mylenia, by w kocu wpywa na zachowanie poprzez przewidywanie
przyszoci, ukadanie zgodnych] z tymi przewidywaniami planw i decydowanie o kolejnych
dziaaniach. Istota neurobiologii w moim rozumieniu tkwi wanie w tym procesie - procesie,
poprzez ktry reprezentacja |
110
neuronowa, skadajca si z biologicznych modyfikacji, jakie dokonay si w wyniku uczenia si w
obwodach neuronowych, staje si w naszym mzgu obrazem. Proces ten pozwala niewidzialnym
mikrostrukturalnym zmianom w obwodach nerwowych (w ciaach komrek, dendrytach, aksonach i
synapsach) przybra charakter neuronowych reprezentacji, ktre z kolei mog si sta obrazem
dowiadczanym przez nas jako wasny. Na pierwszy rzut oka^zasadnicza funkcja mzgu polega
zatem na zdobywaniu mfolmacji o tym, co dzieje si w nim samym, o tym, co dzieje si z reszt
ciaa (ciaa waciwego), oraz o rodowisku otaczajcym organizm, po to, by moga si dokonywa
odpowiednia akomodacja przystosowanie organizmu do otoczenia. Z perspektywy ewolucyjnej
sprawa nie wyglda wcale inaczej. Jeli nie byoby ciaa, nie byoby mzgu. Zdarzaj si jednak
proste organizmy posiadajce jedynie ciao i zachowanie, lecz nie mzg czy umys. Ich liczebno
jest w istocie o kilka rzdw wielkoci wysza ni liczebno przedstawicieli rodzaju ludzkiego.
Pomylmy choby o tych niezliczonych bakteriach (np. Escherichia coli), ktre wiod szczliwy
ywot w naszym wntrzu.
ORGANIZM I RODOWISKO
WCHODZ W INTERAKCJE:
PRZYJMUJC DANE
ZE WIATA ZEWNTRZNEGO
Jeli pomidzy ciaem i mzgiem zachodzi intensywna interakcja, organizm, ktry tworz, wchodzi
w przynajmniej rwnie intensywn interakcj z otoczeniem. Relacje pomidzy organizmem i jego
otoczeniem weryfikowane i modyfikowane s poprzez jego ruchy oraz systemy sensoryczne.
rodowisko na wiele sposobw odciska swe pitno na organizmie. Jednym z nich jest stymulacja
aktywnoci neuronowej w oku (w ktrego wntrzu znajduje si siatkwka), uchu (w ktrym ley
limak - element dwikoczuy - oraz przedsionek penicy rol mechanizmu rwnowagi),
niezliczonych zakoczeniach nerwowych pooonych w skrze, kubkach smakowych,
111
bonie luzowej nosa. Zakoczenia nerwowe wysyaj sygnay do okrelonych bram" (rejonw
wejciowych) mzgu, ktrymi s wczesna kora wzrokowa, suchowa, somatyczna, smakowa i
wchowa. Moemy wyobrazi je sobie jako rodzaj bezpiecznych przyldkw, do ktrych dobijaj
sygnay. Wszystkie rejony wczesnej kory czuciowej (wczesna kora wzrokowa, wczesna kora
suchowa itd.) stanowi grupy kilku obszarw, pomidzy ktrymi zachodzi bardzo intensywna
wymiana sygnaw. Przedstawia to rycina 5-1. W dalszej czci tego rozdziau wyRyc. 5-1. Uproszczony diagram niektrych pocze pomidzy obszarami wczesnej kory
wzrokowej" (Vv Yp Vy V4, YJ oraz trzech struktur podkorowych, zwizanych ze zmysem wzroku:
ciao kolankowate boczne (CKB), poduszka wzgrza fPW) oraz wzgrek grny blaszki czworaczej
(WGBJ. Okolica Vj znana jest take jako pierwotna kora wzrokowa i odpowiada okolicy
Brodmanna -pole 17. Zauwamy, e wikszo komponentw tego systemu poczona jest na

zasadzie neuronowego sprzenia naprzd oraz sprzenia zwrotnego (co symbolizuj odpowiednie
strzaki). Wejcie wzrokowe do tego systemu prowadzi z oka, poprzez ciao kolankowate boczne i
wzgrek grny blaszki czworaczej. Na ksztat sygnaw wyjciowych systemu rwnolegle pracuje
wiele komponentw (np. V4 i V5J. S one przesyane do rnych rejonw kory, jak i celw
lecych pod kor.
112
sun tez, i owe blisko powizane ze sob obszary kory stanowi podstaw topo*raficznie
zorientowanych reprezentacji umysowych, czyli vM\o pojawiajcych si w umyle obrazw.
Organizm z kolei oddziauje na otoczenie poprzez ruchy swego ciaa oraz narzd gosu sterowany
przez kor obszarw Mi, M2 i M3 (w tych obszarach kory rodz si take impulsy dla ruchw
caego ciaa) z pomoc kilku ruchowych jder pod-korowych. Istniej zatem rejony mzgu, do
ktrych nieprzerwanie napywaj sygnay z ciaa waciwego oraz jego narzdw zmysowych.
Owe obszary wejciowe" s od siebie odseparowane i nie komunikuj si ze sob bezporednio. W
mzgu istniej rwnie specjalne rejony, w ktrych sygnay ruchowe i chemiczne rodz si. Do
owych obszarw wyjciowych" nale pie mzgu, jdra podwzgrza oraz kora motoryczna.
KILKA SW O ARCHITEKTURZE UKADW NERWOWYCH
Wyobra sobie, e projektujesz mzg czowieka i wanie naszkicowae wszystkie przyldki, do
ktrych dociera bd niezliczone sygnay czuciowe. Zapewne chciaby poczy ze sob sygnay
pynce z rnych rde, powiedzmy ze zmysw wzroku i suchu, tak by mzg jak najszybciej
by zdolny do generowania zintegrowanych reprezentacji" obiektw, ktre jednoczenie
postrzegamy wzrokiem i suchem. Czy nie zechciaby rwnie poczy owych reprezentacji ze
sterownikami ruchowymi, tak by mzg mg na nie efektywnie reagowa? Zakadam, e twoja
odpowied to pene przekonania tak". Odpowied natury brzmi jednak inaczej. Jak ponad
dwadziecia lat temu w swej znamienitej pracy analizujcej poczenia neuronowe pokazali E. G.
Jones oraz T. P. S. Po-well, natura nie pozwolia, by przyldki, do ktrych docieraj sygnay
czuciowe, bezporednio si ze sob komunikoway. Nie pozwolia rwnie, by komunikoway si
one bezporednio z orodkami ruchowymi. Na poziomie kory mzgowej, na przykad, kady zesp
wczesnych obszarw czuciowych musi si porozumie najpierw z wieloma innymi rejonami
poredniczcymi, ktre przesyaj informacj do nastpnych, dalszych rejonw i tak dalej.
113
PO----0=
00=
Mogoby si wydawa, i wszystkie te rwnolege strumie-j nie informacji spotykaj si w kocu w
jakim kulminacyjnym punkcie, na przykad w korze w pobliu hipokampa (korze
wchomzgowia) czy te pewnych obszarach kory przed-czoowej (grzbietowobocznych lub
brzusznoprzyrodkowych). Rzeczywisto wyglda jednak nieco inaczej. Owe strumienie i
sygnaw nie maj w zasadzie zakocze", gdy rozchodz si w rnych kierunkach w
ssiedztwie danego punktu i wra-1 caj do niego. Rzec wic mona, e strumienie sygnaw
poruszaj si jednoczenie w obydwu kierunkach. Zamiast poruszajcego si w jednym,
okrelonym kierunku strumienia impulsw, znajdziemy tam ptle tworzce sprzenia, ktre mog
w nieskoczono przekazywa sygnay midzy sob.
Inn przyczyn, dla ktrej nie mona powiedzie, e drogi sygnaw w ukadzie nerwowym kocz
si w cisym tego sowa znaczeniu, jest fakt, i z niektrych z ich stacji" wycho- ] dz
bezporednie poczenia do sterownikw ruchowych.
Dlatego te komunikacja pomidzy obszarami wejciowymi! oraz pomidzy obszarami
wejciowymi i wyjciowymi nie jest bezporednia i wykorzystuje skomplikowan sie neuronw
poredniczcych. Na poziomie kory mzgowej owymi sieciami poredniczcymi s rne okolice
kory kojarzeniowej (asocjacyjnej). Lecz porednia komunikacja dokonuje si rwnie po-1 przez
due jdra podkorowe, takie jak te we wzgrzu i zwojach podstawy mzgu, oraz poprzez mniejsze,

takie jak te le-1 ce w pniu mzgu.

Podsumowujc, stwierdzamy, e liczba struktur poredni-j czcych w komunikacji pomidzy
rejonami wejciowymi i wyj-1 ciowymi w mzgu jest znaczna, a zoono systemw ich po- ]
cze trudna do wyobraenia. Stajemy zatem przed pytaniem] o to, co dzieje si w owych
strukturach porednich": co zysku-1 jemy przez tak zoono systemu? Ot ich funkcjonowanie
J w poczeniu z tym, co dzieje si w rejonach wejciowych i wyj-j ciowych, prowadzi do
natychmiastowego tworzenia w naszymi umyle obrazw i skrytej manipulacji nimi. Na podstawie
tychj obrazw, o ktrych szerzej bd mwi na dalszych stronicach,! interpretowa moemy
sygnay docierajce do wczesnej koryl czuciowej i tworzy na ich podstawie pojcia, ktre
jestem)! w stanie kategoryzowa. Moemy nabywa strategie rozumo-j wania i podejmowania
decyzji; moemy wybiera motorycznej
114
J
reakcje z ich listy" dostpnej w naszym mzgu, a nawet tworzy nowe reakcje ruchowe:
zbudowane umylnie i zgodnie z nasz wol grupy dziaa, ktre obejmowa mog wszelkiego
rodzaju czynnoci, poczwszy od walenia pici w st, poprzez niaczenie dziecka, pisanie listw
do redakcji a po granie Mozarta na fortepianie.
Pomidzy picioma gwnymi czuciowymi rejonami wejciowymi mzgu oraz trzema gwnymi
rejonami wyjciowymi ley kora kojarzeniowa, zwoje mzgowe, wzgrze, kora ukadu limbicznego
oraz jdra limbiczne, pie mzgu oraz mdek. W caoci w organ" informacji i zarzdzania,
owo wielkie zbiorowisko rnorodnych systemw wada zarwno przyrodzon, jak i nabyt wiedz
o ciele waciwym, o wiecie zewntrznym i o samym mzgu - o jego interakcji z ciaem
waciwym i wiatem zewntrznym. Wiedza ta wykorzystywana jest w procesie tworzenia i
operowania wyjciami motoryczny-mi i mentalnymi wejciami, a wic i obrazami, ktre skadaj
si na nasze myli. Sdz, e w zasb wiedzy o faktach i strategiach skadowany jest w upieniu,
stanie zawieszenia", w formie reprezentacji dyspozycyjnych", wanie w owych poredniczcych
czciach mzgu. Regulacja biologiczna, pami przeszych stanw czy planowanie przyszych
dziaa jest rezultatem wsppracy nie tylko wczesnej kory ruchowej i czuciowej, lecz rwnie
rejonw poredniczcych.
ZINTEGROWANY UMYS TWOREM
DZIAANIA ROZPROSZONYCH
KOMPONENTW
Do faszywych przekona, z ktrymi czsto spotykamy si u osb rozwaajcych funkcjonowanie
mzgu, naley to, i tak liczne cieki przetwarzania informacji czuciowej, ktra dociera do mzgu
- widokw i dwikw, smakw i zapachw, ksztatw przedmiotw i charakteru ich powierzchni funkcjonuj w jednej i tej samej strukturze mzgu. Z jakich przyczyn rozsdne zdaje si im
uznawanie, e to, co czy si w umyle, musi te rozgrywa si w jednym miejscu w mzgu, w
ktrym
115
cz i mieszaj si sygnay zmysowe o rnorakim charakterze. Metaforyka, ktr zazwyczaj taki
punkt widzenia si podpiera, nawizuje do czego w rodzaju wielkiego projektora filmowego
przystosowanego do wywietlania filmw we wspaniaym technikolorze, ze stereofonicznym
dwikiem, a moe nawet ciek zapachow. Szeroko o tej koncepcji pisa Daniel Dennett, ktry
nazywa j kartezjaskim teatrem". Na gruncie kognitywizmu dowid on w sposb
przekonywajcy, i teatr" taki istnie nie moe2. Ja rwnie -cho na gruncie neurologicznym utrzymuj, e jest to bdna koncepcja.
Przedstawi tutaj w skrcie swoje tezy, ktre szczegowo wyuszczyem w innych miejscach3.
Mj gwny argument przeciwko koncepcji istnienia w mzgu rejonu integracyjnego opiera si na
tym, i nie ma w mzgu adnego pojedynczego rejonu, ktry przystosowany byby do
jednoczesnego przetwarzania reprezentacji pochodzcych ze rde o rnych mo-dalnociach

czuciowych, dowiadczanych jednoczenie - np. dwiku, ruchu, ksztatu, koloru w odpowiednim

rozoeniu czasowym i przestrzennym.
Zaczynamy dopiero mozolnie odnajdywa miejsca, gdzie najprawdopodobniej powstaj obrazy dla
kadej ze zmysowych modalnoci. Nie ma jednak w mzgu adnego miejsca, do ktrego
kierowane byyby te produkty".
To prawda, e jest w mzgu kilka rejonw, w ktrych zbiega si mog sygnay z rnych
obszarw wczesnej kory czuciowej. Niektre z nich w istocie odbieraj bardzo rnorodne sygnay
o wielu modalnociach (np. kora wchomzgowia oraz okolic przynosowych). Jednak integracja
sygnaw, z jak mamy w owych orodkach do czynienia, nie daje w wyniku czego, co mogoby
si sta baz zintegrowanego umysu. Zniszczenie owych rejonw konwergencji, nawet jeli nastpi
w obydwu pkulach, wcale nie wyklucza integralnoci umysu", cho powoduje inne
neurologiczne dolegliwoci, jak choby upoledzenie procesw uczenia si.
Bardziej owocne bdzie zapewne przyj, i nasze silne poczucie integralnoci umysu rodzi si z
faktu wspdziaania makroskopowych systemw mzgowych, opierajcego si na synchronizacji
funkcjonowania poszczeglnych komponentw.
116
jflucz ley zatem we waciwym rozoeniu procesw w czasie. Jeli mamy do czynienia z
dziaaniami anatomicznie odrbnych okolic mzgu, ktre jednak pojawiaj si w przyblieniu w
tym samym przedziale czasowym, moliwe jest ich skoordynowanie i stworzenie wraenia, i
rozgrywaj si one w tym samym miejscu. Zauwamy jednak, e w adnym stopniu nie wyjania
nam to, jak czynnik czasu wpywa na ow koordynacj, a tylko sugeruje, i synchronizacja jest
istotn czci tego mechanizmu. Koncepcja integracji poprzez synchronizacj pojawia si w
poprzednim dziesicioleciu i obecnie zdaje si przewaa w pracach wielu teoretykw4.
Jeli mzg potrafi poprzez synchronizacj integrowa przebiegajce niezalenie procesy, tworzc
na ich podstawie znaczc kombinacj, to jest to zapewne rozwizanie rozsdne i ekonomiczne,
cho nie pozbawione problemw i ryzyka. Gwnym ryzykiem jest zaburzenie samej
synchronizacji. Kada usterka mechanizmu, ktry j zapewnia, z duym prawdopodobiestwem
prowadzi moe do integracji rzekomej czy wrcz dezintegracji. Na tym wanie moe polega
istota stanu dezorientacji spowodowanego urazami gowy lub niektrymi objawami schizofrenii czy
innych chorb. Zasadniczy problem polega wic tutaj na zagwarantowaniu synchronizacji w
dziaaniu poszczeglnych orodkw przez czas wystarczajcy do stworzenia na podstawie
pyncych z nich informacji znaczcych obrazw oraz zapewnienia moliwoci przebiegu procesw
rozumowania i podejmowania decyzji, ktre z owych obrazw czyni uytek. Innymi sowy, owo
powizanie w czasie wymaga potnych i efektywnych mechanizmw uwagi oraz pamici
operacyjnej, ktrych natura -jak si zdaje - zgodzia si nam dostarczy.
Kady zmys wyposaony jest prawdopodobnie we wasne, lokalne mechanizmy uwagi oraz
pamici operacyjnej. Jeli jednak chodzi o globalne procesy koncentracji oraz pracy pamici
operacyjnej, to zarwno badania nad ludmi, jak i zwierztami wskazuj, i kora przedczoowa oraz
niektre struktury ukadu limbicznego (przednia cz obrczy) s tutaj nieodzowne5. Tajemnicze
powizania pomidzy tymi procesami i omawianymi na pocztku tego rozdziau systemami mzgu
staj si teraz janiejsze.
117
?????
OBRAZY TERANIEJSZOCI,
OBRAZY PRZESZOCI,
OBRAZY PRZYSZOCI
Wiedza o faktach, ktra potrzebna nam jest w rozumowaniu i podejmowaniu decyzji, pojawia si w
umyle w formie obrazw. Zastanwmy si przez chwil nad nerwowym podoem ich
powstawania.
Jeli patrzysz przez okno na jesienny krajobraz, suchasz brzmicej w tle muzyki, wodzisz palcami

po gadkiej, metalowej powierzchni czy te czytasz linia po linii tekst na tej stronicy, doznajesz
wrae zmysowych, a w twoim umyle powstaj obrazy o rnych modalnociach czuciowych.
Tworzce si w ten sposb obrazy zwane s obrazami percepcyjnymi.
Moesz jednak przesta zwraca uwag na w widok z okna, muzyk, gadko powierzchni czy
oderwa uwag od tekstu i zwrci swe myli gdziekolwiek indziej. By moe mylisz wanie o
cioci Frani, wiey Eiffla, gosie Placido Domingo albo o tym, i co napisaem wanie o obrazach.
Kad z tych myli rwnie tworz obrazy, ktre w rnym stopniu mog si opiera na ksztatach,
barwach, ruchach, dwikach, wypowiedzianych i nie wypowiedzianych sowach. Obrazy, ktre
pojawiaj si, gdy przy- j woujesz pami rzeczy minionych, zwane s obrazami przywoanymi
(odtwarzanymi), dla odrnienia od tych budowanych bezporednio na podstawie informacji
zmysowej.
Dziki zdolnoci przywoywania obrazw jeste w stanie odtworzy okrelony obraz z przeszoci,
ktry powsta na I przykad w procesie planowania tego, co si wprawdzie niej wydarzyo, lecz co
ma si - zgodnie z twymi intencjami - sta j (np. zaplanowane na weekend porzdki we wasnej
bibliote-' ce). W trakcie rozwoju procesu planowania tworzye obrazy '? obiektw i ruchw, a twj
umys konsolidowa ow fikcj w pamici. Obrazy czego, co jeszcze si nie wydarzyo i co moe
nigdy si nie wydarzy, s takiej samej natury jak te, ktre dotycz faktw teraniejszoci. Tworz
one raczej pami potencjalnej przyszoci ni faktycznej przeszoci.
Owe rnorodne obrazy - percepcyjne, przywoane z przeszoci, jak i z planw na przyszo - s
wytworami twojego mzgu.
118
Moesz by pewien jedynie tego, e s one realne dla ciebie i e inne istoty ludzkie tworz podobne
obrazy. Owa oparta na obrazach koncepcja wiata wsplna jest dla wszystkich ludzi; dzielimy j
nawet z niektrymi zwierztami. Pomidzy konstrukcjami tworzonymi przez poszczeglne
jednostki w odniesieniu do zasadniczych cech ich otoczenia (struktury, dwiki, ksztaty, barwy,
przestrze) obserwuje si znaczn spjno. Gdyby nasze organizmy zbudowane byy inaczej,
konstrukcje mylowe tworzone przez nas w odniesieniu do wiata zewntrznego rwnie
wygldayby odmiennie. Nie wiemy - i najprawdopodobniej nigdy si nie dowiemy -jaka jest
rzeczywisto obiektywna".
W jaki sposb dochodzimy do tych zadziwiajcych konstrukcji mylowych? Wiele wskazuje, i
preparuje je skomplikowana neuronowa maszyneria" percepcji, pamici i rozumowania. Niekiedy
powstanie takich konstrukcji indukowane jest przez zdarzenia ze wiata zewntrznego w stosunku
do mzgu, tj. naszego ciaa lub jego otoczenia, z niewielk pomoc pamici dugotrwaej. To
wanie sytuacja, w ktrej generujemy obrazy percepcyjne. Niekiedy inicjatywa ich tworzenia i
sterowanie jego procesem rodzi si w samym mzgu, w procesie sodkiego, milczcego
rozmylania. To sytuacja, w ktrej, na przykad, przypominamy sobie nasz ulubion melodi lub z
zamknitymi oczami przywoujemy jakie zapamitane czy cakowicie wyimaginowane sceny.
Aktywno neuronw najcilej powizana z obrazami tworzonymi i przetwarzanymi przez mzg
rozgrywa si we wczesnej korze czuciowej. Czynno obserwowana we wczesnej korze czuciowej,
zaangaowanej w procesy percepcyjne czy te pamiciowe, jest wynikiem mona powiedzie
zoonych procesw toczcych si na tyach sceny", w licznych okolicach kory mzgowej i
lecych pod ni jder, w zwojach podstawy mzgu, jego pniu i wszdzie indziej. Krtko mwic,
obrazy opieraj si bezporednio na tych i tylko na tych reprezentacjach neuronowych, ktre
zorganiowane s topograficznie i znajduj si we wczesnej korze czuciowej. S one tworzone pod
kontrol receptorw zmysowych skierowanych na zewntrz mzgu (np. siatkwka) lub
reprezentacji dyspozycyjnych zawartych w samym mzgu -w rnych okolicach kory i w jdrach
podkorowych.
119
KILKA SW
O TWORZENIU OBRAZW PERCEPCYJNYCH

W jaki sposb powstaj obrazy percepcyjne czego, co obserwujemy w wiecie zewntrznym

(powiedzmy - krajobrazu) lub wewntrz ciaa (wemy na przykad bl lewego okcia)? W obydwu
przypadkach sygnay z odpowiedniej czci ciaa (w pierwszym przypadku oko i jego
siatkwka; w drugim -zakoczenia nerwowe pooone w lewym okciu), przesyane s do mzgu
poprzez acuch neuronw, po ich aksonach i poprzez elektrochemiczne synapsy. Sygnay te
docieraj do wczesnej kory czuciowej*. W wypadku siatkwki jest to wczesna kora wzrokowa,
zlokalizowana w tylnej czci mzgu, w pacie potylicznym. Sygnay pochodzce ze stawu
okciowego dotr za do wczesnej kory somatosensorycznej w okolicy ciemieniowej oraz wyspy, tj.
w czci mzgu, ktrych zniszczenie objawia si m.in. anozognozj. Zauwamy, e znowu mamy
do czynienia ze zbiorem okolic, a nie z jednym, okrelonym centrum. Okolice nalece do owego
konglomeratu same w sobie rwnie s zoone, a siatka powiza, jakie tworz pomidzy sob,
jest nawet jeszcze bardziej skomplikowana. Topograficznie zorganizowane reprezentacje umysowe
powstaj w wyniku wspdziaania owych obszarw, a nie w wyniku dziaania jednego z nich.
Uderza to, oczywicie, w fundamenty frenologii.
Gdy wszystkie lub wikszo okolic wczesnej kory czucio-! wej zwizanych z okrelon
modalnoci zmysow zostanie zniszczona, znika zdolno tworzenia obrazw opartych na tej
modalnoci. Pacjent pozbawiony wczesnej kory wzrokowej nie jest w stanie wiele zobaczy.
(Szcztkowe zdolnoci zmysowe daje si u takich pacjentw zaobserwowa prawdopodobnie
dlatego, e nienaruszone pozostay u nich struktury korowe
* Dopiero obecnie zaczynamy rozumie funkcjonowanie mechanizmw zmysowych w tych
okolicach wczesnej kory mzgowej. Prym wiod tutaj badania systemu wzrokowego, o ktrym
zebrano wiele danych neuroana-tomicznych, neurofizjologicznych oraz psychofizycznych. Pojawio
si te bardzo duo nowych spostrzee dotyczcych ukadu somatosensoryczne-go oraz
suchowego. Te okolice kory s ze sob dynamicznie powizane i generowane przez nie
zorganizowane topograficznie reprezentacje zmieniaj si - jak wykazay to prace kilku badaczy - w
zalenoci od typu i liczby danych wejciowych6 [przyp. aut.].
120
i podkorowe zwizane ze zmysem wzroku. W wypadkach rozlegych zniszcze wczesnej kory
wzrokowej niektrzy pacjenci potrafi wskaza na rda wiata, cho twierdz, e ich nie widz;
zjawisko to okrelane jest jako lepowzroczno. Kora ciemieniowa, wzgrki grne blaszki
czworaczej oraz wzgrze to tylko niektre spord struktur zaangaowanych prawdopodobnie w
ten proces.) Upoledzenie zmysowe moe by stosunkowo wybircze. Po zniszczeniu jednego z
podsystemw wczesnej kory wzrokowej doj moe na przykad do utraty zdolnoci postrzegania
kolorw. Utrata ta moe by cakowita lub moe mie jedynie charakter stumienia - wwczas
pacjenci odbieraj barwy jako wyblake. Widz oni ksztaty, ruch i gbi, lecz nie kolor. W stanie
takim, zwanym achromotop-sj, pacjenci tworz swe wyobraenie wiata w odcieniach szaroci.
Cho wczesna kora czuciowa oraz tworzone przez ni topo-graficznie zorganizowane reprezentacje
niezbdne s dla zaistnienia w naszej wiadomoci obrazw, to jednak okazuje si, e same one nie
wystarcz. Innymi sowy, gdyby nasz mzg potrafi tworzy doskonae, topograficznie
zorganizowane reprezentacje, a nie by w stanie dalej nic z nimi pocz, wtpi, czy kiedykolwiek
moglibymy stawa si wiadomi owych reprezentacji jako obrazw umysowych. Skd wiemy, e
s to nasze obrazy? Takie rozwizanie nie uwzgldniaoby subiektywnoci, kluczowej cechy
wiadomoci. Musz wic zosta spenione inne, dodatkowe warunki.
W istocie, owe reprezentacje neuronowe musz zosta skorelowane w czasie z tymi, ktre tworz
neuronow baz naszego ja". Zagadnienie to pojawi si ponownie w rozdziaach 7 i 10. Tutaj chc
jedynie powiedzie, e ja" nie jest z pewnoci owym niesawnym homunkulusem, karzekiem
ukrytym wewntrz naszego mzgu, ktry odbiera i analizuje obrazy tworzone przez mzg. Jest to
raczej nieustannie zmieniajcy si stan neurobiologiczny. Lata uzasadnionych atakw na koncepcj
homunkulusa sprawiy, i wielu teoretykw zaczo si rwnie lka formuowania koncepcji ja".
Jednak neuronowe ja" nie musi mie z homunkulusem nic wsplnego. Jeli co w ogle powinno
wywoywa lk, to idea poznania bezpodmiotowego.

121
PRZECHOWYWANIE I ODTWARZANIE OBRAZW
Obrazy nie s przechowywane w formie podobizn przedmiotw, wydarze, sw czy zda. Mzg
nie gromadzi polaroido-wych zdj ludzi, rzeczy ani krajobrazw. Nie przechowuje tam z
nagraniami muzyki i gosw. Nie przetrzymuje adnych plansz z podpowiedziami ani slajdw do
telepromptera* w rodzaju tych, ktre pozwalaj politykom zarabia na ich chleb powszedni. Krtko
mwic, wydaje si, e mzg nie gromadzi trwaych obrazw niczego, nawet w zminiaturyzowanej
formie. Nie ma tam adnych mikrofisz, mikrofilmw ani wydrukw. Biorc pod uwag olbrzymi
ilo wiedzy, jak zdobywamy w naszym yciu, z pewnoci wywoaoby to problem
niewystarczajcej pojemnoci pamici. Jeli mzg zorganizowany byby niczym tradycyjna
biblioteka, w pewnej chwili skoczyyby si nam wolne pki, jak to si dzieje w prawdziwych
bibliotekach. Co wicej, taka strategia przechowywania informacji powodowaaby rwnie kopoty
z efektywnoci jej wyszukiwania. Zdajemy sobie jasno spraw z tego, e gdy odtwarzamy z
pamici jaki obiekt, to nie otrzymujemy jego dokadnego obrazu, lecz tylko pewn interpretacj,
nowo utworzon wersj oryginau. Co wicej, wraz z naszym wiekiem i dowiadczeniem, ksztat
wersji tych samych obiektw ewoluuje. adne z tych zjawisk nie jest zgodne z koncepcj
przechowywania w pamici gotowych, niezmiennych kopii obiektw, co ju kilkadziesit lat temu
zauway brytyjski psycholog, Frederic Bartlett, proponujc koncepcj, w myl ktrej pami
funkcjonuje gwnie na zasadzie rekonstrukcji7.
Zaprzeczenie istnienia w mzgu trwaych obrazw czegokolwiek musimy w jaki sposb pogodzi
z dzielonym przez nas wszystkich odczuciem, e potrafimy odtworzy przed oczami (czy uszami)
naszego umysu przybliony obraz przeszych dozna. Nie zmienia tego fakt ich niedoskonaoci,
braku precyzji ani fakt, e nie s one tak ywe jak obrazy stanowice ich pierwowzory.
* Urzdzenie wywietlajce tekst przemwienia osobie wystpujcej przed kamerami telewizji
[przyp. tum.].
122
Pena wahania odpowied na to pytanie sugeruje, e obrazy mentalne s konstrukcjami
chwilowymi, prbami replikacji wzorcw, ktre kiedy zostay postrzeone. Prawdopodobiestwo
osignicia idealnej replikacji jest tutaj niskie, natomiast prawdopodobiestwo dobrego
odtworzenia moe by wysze lub nisze, w zalenoci od warunkw, w jakich obrazy zostay
zapamitane i w jakich s przywoywane. Odtwarzane obrazy zazwyczaj utrzymywane s w
wiadomoci jedynie przelotnie i chocia mog okaza si dobrymi replikami rzeczywistoci, to
jednak czsto s niedokadne lub niepene. Podejrzewam, e jawnie przywoywane obrazy
umysowe powstaj za przyczyn przejciowego, synchronicznego odpalania" odpowiednich
ukadw neuronw, gwnie w tej samej wczesnej korze czuciowej, w ktrej wczeniej doszo do
odpalania" ukadu neuronw odpowiadajcego reprezentacji zmysowej tego obiektu. W wyniku
tej aktywacji powstaa pierwotna, topo-graficznie zorientowana reprezentacja.
Za takim modelem przemawia kilka argumentw teoretycznych, jak i wyniki prac
dowiadczalnych. W stanie zwanym achromatopsj, o ktrym bya mowa wczeniej, lokalne
uszkodzenie wczesnej kory wzrokowej prowadzi nie tylko do utraty zdolnoci percepcji barw, lecz
rwnie utraty barwnej wyobrani. Bdc achromatopat, nie jeste w stanie wyobrazi sobie barw.
Jeli poprosz ci o wyobraenie sobie banana, bdziesz w stanie odtworzy przed oczyma
wyobrani jego ksztat, lecz nie kolor. Bdziesz widzia go w odcieniach szaroci. Jeli barwna
wiedza" przechowywana byaby gdzie indziej, w systemie innym ni ten odpowiedzialny za
percepcj barw, achro-matopaci nadal byliby zdolni do wyobraania sobie barw, choby ich ju nie
postrzegali. Ale tak nie jest.
Pacjenci z rozlegymi uszkodzeniami wczesnej kory wzrokowej trac zdolno tworzenia
wyobrae wizualnych. Potrafi jednak nadal korzysta z nabytej wiedzy o dotykowych oraz
przestrzennych wasnociach przedmiotw; potrafi rwnie odtwarza obrazy dwikowe.
Wstpne badania nad przypominaniem sobie obrazw wizualnych z wykorzystaniem pozytronowej

tomografii emisyjnej (PET, positron emission tomography), techniki neuroobra-zowania oraz

funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (FMR,
123
functional magnetw resonance) potwierdzaj t koncepcj. Grupa Stevena Kosslyna, Hanna
Damasio i Thomas Grabow-ski oraz inni badacze, odkrya, e przywoywanie obrazw wizualnych
uaktywnia midzy innymi wczesn kor wzrokow8.
W jaki sposb tworzymy topograficznie zorientowane reprezentacje niezbdne do dowiadczania
przywoywanych obrazw? Sdz, i owe reprezentacje konstruowane s chwilowo na zlecenie
nabytych neuronowych wzorcw dyspozycyjnych, przechowywanych w innym miejscu mzgu.
Uywam tu terminu wzorce dyspozycyjne", gdy w gruncie rzeczy ich rol jest wydawanie
dyspozycji innym zespoom neuronw i aktywowanie ich funkcjonowania w caym mzgu, w
obwodach, ktre stanowi czci tego samego systemu i z ktrymi istniej silne poczenia
neuronowe. Reprezentacje dyspozycyjne funkcjonuj jako wzorce potencjalnych zachowa
neuronw w ich niewielkich skupiskach, ktre nazywam strefami konwergencji". A zatem
reprezentacje dyspozycyjne aktywuj neurony lece w okrelonych skupiskach. Dyspozycje
odnoszce si do przywoywalnych obrazw zostay nabyte w procesie uczenia si, tote moemy
powiedzie, i tworz one pami. Strefy konwergencji, ktrych reprezentacje dyspozycyjne mog
dawa w rezultacie obrazy, gdy oddziauj one na wczesn kor czuciow, rozmieszczone s w
korze kojarzeniowej wyszego rzdu (w okolicach potylicznych, skroniowych, ciemieniowych i
czoowych) oraz w zwojach podstawy mzgu i strukturach limbicznych.
To, co reprezentacja dyspozycyjna przechowuje w niewielkiej grupce swych synaps, nie jest samo
w sobie obrazem", lecz daje rodki do jego odtworzenia. Jeli masz dyspozycyjn reprezentacj
twarzy cioci Frani, reprezentacja ta nie zawiera jej twarzy jako takiej, lecz odpowiednie wzorce
aktywacji neuronw, ktre pozwalaj wywoa chwilow rekonstrukcj tego obrazu we wczesnej
korze wzrokowej.
Tych kilka reprezentacji dyspozycyjnych, ktre musz si mniej lub bardziej synchronicznie
aktywowa, by przywoa przed oczy twojej wyobrani obraz twarzy cioci Frani, rozmieszczonych
jest w rnych okolicach kory wzrokowej oraz kory kojarzeniowej wyszego rzdu (przypuszczam,
e gw124
nie w okolicach potylicznych oraz skroniowych)9. Tak samo zorganizowany jest w proces w
odniesieniu do wiata dwikw. Dyspozycyjne reprezentacje gosu cioci Frani pooone s w
suchowej korze kojarzeniowej, ktra moe aktywowa wczesn kor suchow i generowa w niej
chwilowo przyblion reprezentacj gosu cioci Frani.
Rekonstrukcja obrazw nie opiera si tylko na jednej, ukrytej procedurze. Peny obraz cioci Frani
jako czowieka nie jest umiejscowiony w jednym rejonie twojego mzgu. Jest rozproszony w nim
caym, w formie rozlicznych, odpowiadajcych rnym aspektom jej osoby reprezentacji
dyspozycyjnych. Gdy zdobywasz si na wspomnienie cioci Frani, a ona zaczyna si wyama z
rnych rodzajw wczesnej kory mzgowej (kory wzrokowej, suchowej itd.) w postaci
topograficznych reprezentacji, to w przedziale czasowym, w ktrym tworzysz jakie wyobraenie
jej osoby, jest ona obecna jedynie w odseparowanych obrazach.
Gdyby uczestniczc w wyimaginowanym eksperymencie naukowym, ktry by moe odbdzie si
za kilkadziesit lat, mg dosta si do czyich wizualnych reprezentacji dyspozycyjnych cioci
Frani, podejrzewam, e nie zobaczyby tam niczego, co przypominaoby jej twarz. Reprezentacje
dyspozycyjne nie s bowiem zorganizowane topograficznie. Lecz gdyby mg zaobserwowa
przebieg aktywnoci neuronw w czy-jej wczesnej korze wzrokowej, w jakie sto milisekund po
tym, gdy strefy konwergencji odpowiedzialne za pamitanie wygldu twarzy cioci Frani wysay do
niej swe sygnay, prawdopodobnie byby w stanie dostrzec ukady aktywnoci wykazujce pewne
podobiestwo do topografii twarzy cioci Frani. Pomidzy tym, co wiesz o jej twarzy, a tym, co

ujrzaby w obwodach neuronowych wczesnej kory wzrokowej kogo, kto rwnie j zna i wanie
o niej pomyla, zachodziaby zgodno.
Dostpne s ju dowody eksperymentalne na to, e proces ten przebiega w taki wanie sposb.
Wykorzystujc metod obrazowania neuroanatomicznego, R. B. H. Tootell pokaza, e gdy mapa
widzi pewien ksztat (jak np. kwadrat czy krzy), topografia pobudzonych neuronw wczesnej kory
wzrokowej odpowiada jego ksztatowi10. Innymi sowy, niezaleny obser125
zwierz dowiadczalne
Ryc. 5-2. Obserwator patrzcy na bodziec wzrokowy pokazany zwierzciu dowiadczalnemu, ktry
widzi jednoczenie aktywno kory wzrokowej owego zwierzcia spowodowan obserwacj
bodca, dostrzee znaczce podobiestwo pomidzy ksztatem bodca oraz ukadem pobudzonych
neuronw w pierwotnej korze wzrokowej (warstwa 4CJ. Ilustracja bodca i obraz mzgowy
pochodz z pracy Ro-gera Tootella, ktry przeprowadzi ten eksperyment.
wator, patrzcy na zewntrzny bodziec oraz na to, co si dzieje w mzgu, dostrzega pomidzy tymi
obrazami strukturalne podobiestwo (zob. ryc. 5-2). Podobne rozumowanie mona zastosowa w
odniesieniu do spostrzee Michaela Merzenicha, dotyczcych dynamicznych wzorcw
reprezentacji ciaa w korze somatosensorycznej11. Uwzgldnijmy jednak to, i posiadanie takiej
reprezentacji ulokowanej gdzie w korze mzgowej nie jest rwnoznaczne jak zauwayem
wczeniej I z byciem wiadomym jej posiadania. Jest to warunek konieczny, lecz nie
wystarczajcy.
To, co nazywam reprezentacjami dyspozycyjnymi, stanowi upiony potencja, ktry oywa pod
wpywem aktywowania si w odpowiednich sekwencjach, na okrelony czas, odpowiednich
ukadw neuronw, ktre oddziauj na inne, okrelone | skupiska neuronw. Pomimo licznych
nowych osigni w zakrojonych na szerok skal badaniach modyfikacji synaptycznej nikt nadal
nie wie, jak moe wyglda kod" zapisu zawartego w owych skupiskach. Prawdopodobne wydaje
si takie wyjanienie: Aktywacja ukadw neuronw jest wynikiem wzmacniania lub osabiania
synaps, ktre z kolei wynika ze
126
strukturalnych zmian na poziomie mikroskopowym w gaziach wkien nerwowych (aksonach i
dendrytach)12.
Reprezentacje dyspozycyjne egzystuj w formach potencjalnych i podlegaj aktywacji niczym
miasto Brigadoon.
J
WIEDZA WCIELONA
W REPREZENTACJACH
DYSPOZYCYJNYCH
Reprezentacje dyspozycyjne skadaj si na cao naszej wiedzy, obejmujc zarwno wiedz
wrodzon, jak i nabyt poprzez dowiadczenie. Wiedza wrodzona opiera si na reprezentacjach
dyspozycyjnych ulokowanych w podwzgrzu, pniu mzgu oraz ukadzie limbicznym. Czytelnik
moe wyobrazi j sobie jako niezbdne do przetrwania rozkazy suce regulacji biologicznej (tj.
dotyczce kontroli metabolizmu, popdw i instynktw). Kontroluj one liczne procesy, lecz nigdy
nie przybieraj form umysowych obrazw. Zajm si nimi w nastpnym rozdziale.
Wiedza nabyta opiera si na reprezentacjach dyspozycyjnych w korze wyszego rzdu i w licznych
jdrach podkoro-wych. Niektre z tych reprezentacji zawiera mog zapisy wiedzy, ktr moemy
zobrazowa", a ktra wykorzystana moe by w poruszaniu si, rozumowaniu, planowaniu czy
dziaaniach twrczych. Inne zawieraj zbiory regu i strategii, na podstawie ktrych moemy na
owych obrazach operowa. Nabywanie nowej wiedzy osiga si poprzez sta modyfikacj takich
wanie reprezentacji dyspozycyjnych.
Aktywowanie reprezentacji dyspozycyjnych moe przynie rne rezultaty. Mog one aktywowa

inne reprezentacje dyspozycyjne, z ktrymi powizane s silnie poprzez struktur obwodw

(reprezentacje dyspozycyjne w korze pata skroniowego mog na przykad aktywowa
reprezentacje w korze pata potylicznego, ktre s czci tych samych wzmocnionych systemw).
Mog one rwnie wygenerowa topogra-ficznie zorganizowan reprezentacj poprzez
bezporednie przesanie sygnaw do wczesnej kory czuciowej lub aktywo127
wanie innych reprezentacji dyspozycyjnych w tym samym wzmocnionym systemie. S te w stanie
zainicjowa ruch poprzez aktywowanie kory ruchowej lub zwojw podstawy mzgu. Pojawienie si
przed oczami" umysu przywoanego obrazu to nastpstwo rekonstrukcji przejciowych wzorcw
(ktre metaforycznie nazwa mona mapami) w korze czuciowej. Impulsem do stworzenia takiej
rekonstrukcji jest aktywacja reprezentacji dyspozycyjnej, ktra moe by zlokalizowana w
dowolnym miejscu mzgu, w korze kojarzeniowej. Ten sam rodzaj mapowanej aktywacji pojawia
si w korze ruchowej, a reprezentacje dyspozycyjne, na podstawie ktrych powstaje ruch,
zlokalizowane s w korze przedruchowej, zwojach podstawy mzgu oraz korze limbicznej. Istniej
dowody, i aktywuj one zarwno ruchy ciaa, jak i ich wewntrzne obrazy. Te ostatnie, ze wzgldu
na bezzwoczn natur ruchw, najczciej nie s dostrzegane, gdy przysania je wiadomo
ruchu samego w sobie.
MYL JEST ZBUDOWANA GWNIE Z OBRAZW
Czsto mwi si, i na myl skada si znacznie wicej ni sam tylko obraz e jest to twr
zbudowany rwnie ze sw i nieobrazowych symboli abstrakcyjnych. Z pewnoci nikt nie
zaprzeczy, e myl zawiera sowa i symbole arbitralne. Lecz stwierdzenie takie pomija fakt, i
zarwno sowa, jak i symbole arbitralne oparte s na topograficznie zorganizowanych
reprezentacjach i mog si sta obrazami. Wikszo sw uywanych przez nas w naszej mowie
wewntrznej", zanim wypowiemy lub napiszemy zdanie, egzystuje w naszej wiadomoci jako
suchowe lub wzrokowe obrazy. Gdyby nie mogy one sta si cho najbardziej ulotnymi obrazami,
nie mogyby podlega naszemu poznaniu13. Jest to prawd nawet w wypadku tych topograficznie
zorganizowanych reprezentacji, ktre nie s przez nas postrzegane w penym wietle wiadomoci,
a aktywuj si skrycie. Z eksperymentw wykorzystu-jcyhpriming wiadomo, e cho
reprezentacje te przetwarza128

ne s sub rosa, to mog wpywa na bieg procesu mylenia, a chwil pniej nawet przebi si do
wiadomoci. (Priming polega na aktywowaniu reprezentacji w stopniu niepenym lub
aktywowaniu jej bez zwracania ku niej uwagi.)
Zjawiska tego dowiadczamy niemal na kadym ]^>ku. Po oywionej rozmowie z udziaem kilku
osb sowo luBzdanie, ktrego nie dosyszelimy w czasie dyskusji, nagle wynurza si z gbin
naszego umysu. Moemy by zaskoczeni tym, i nie dostrzeglimy go - jak to moliwe?! - a nawet
stara si sprawdzi jego realno, pytajc na przykad: Czy faktycznie powiedziae, e...?" Osoba
X w istocie wypowiedziaa te sowa, lecz poniewa koncentrowae si na osobie Y, twoja uwaga
odwrcona bya od reprezentacji tworzonych w odniesieniu do osoby X. Utrwalay si one jednak
w pamici dyspozycyjnej. Gdy twoja koncentracja na osobie Y ulega rozlunieniu, to -jeli nie
dosyszane sowa miay dla ciebie znaczenie - ich dyspozycyjna reprezentacja pozwolia odtworzy
topograficz-nie zorientowane reprezentacje we wczesnej korze czuciowej. Poniewa tym razem
bye ich wiadomy, stay si obrazami. Przy okazji zauwamy, i nigdy nie tworzymy reprezentacji
dyspozycyjnych, nie utworzywszy wczeniej topograficznie zorganizowanych reprezentacji
percepcyjnych. Zdaje si, e nie ma anatomicznej drogi, ktr mona by doprowadzi zoon
informacj sensoryczn do wspierajcej mechanizm reprezentacji dyspozycyjnych kory
kojarzeniowej z pominiciem wczesnej kory czuciowej. (Nie musi to by prawda w wypadku
prostych informacji sensorycznych.)

Powysze uwagi odnosz si take do symboli, ktre moemy wykorzystywa w rozwizywaniu w

mylach problemw matematycznych (cho zapewne nie do wszystkich form mylenia
matematycznego). Gdyby symbole te nie byy obrazami, nie znalibymy ich i nie bylibymy w
stanie wiadomie nimi operowa. Co interesujce, niektrzy wnikliwi i samo-wiadomi matematycy
i fizycy opisuj swoje mylenie jako zdominowane przez obrazy. Czsto s to obrazy wizualne, a
niekiedy nawet somatosensoryczne. Nic dziwnego, e Benoit Mandelbrot, ktrego yciowe dzieo
dotyczyo geometrii frak-tali, mawia, e zawsze myli obrazami14. Opowiada mi on, i fizyka
Richarda Feynmana nie cieszyo nigdy samo patrzenie
129
na rwnania, jeli nie mg jednoczenie obserwowa towarzyszcej im ilustracji (zauwamy, e w
istocie i ilustracje, i rwnania s obrazami). Albert Einstein nie mia adnych wtpliwoci co do
natury procesw mylowych:
Sowa czy jzyk, pisany czy mwiony, zdaj si nie odgrywa adnej roli w mechanizmie mylenia.
Wydaje si, e jednostkami psychicznymi, ktrymi posuguje si myl, s pewne znaki oraz bardziej
lub mniej jasne obrazy, ktre mog by na zawoanie" odtwarzane i czone. Oczywicie pomidzy
tymi elementami i odpowiednimi pojciami logicznymi istniej pewne powizania. Jest rwnie
oczywiste, e pragnienie dokonania logicznych powiza pomidzy pojciami jest emocjonaln
baz tej subtelnej gry wykorzystujcej wspomniane jednostki.
Dalej w tym samym tekcie stawia on spraw jeszcze janiej:
Elementy, o ktrych mowa, s w moim przypadku wizualne i... miniowe. Konwencjonalne sowa
i inne znaki wymagaj mudnych poszukiwa jedynie w drugim stadium, gdy wspomniana gra
asocjacji jest ju w peni wyksztacona i moe zosta przywoana na yczenie15.
A zatem obrazy s najprawdopodobniej gwnym skadnikiem naszych myli, niezalenie od
modalnoci zmysowej, w odniesieniu do ktrej powstaj, jak rwnie niezalenie od \ tego, czy
dotycz przedmiotw, procesw z udziaem przed-; miotw, sw czy innych symboli jzykowych,
ktre odpowiadaj przedmiotom lub procesom. Za owymi obrazami kryj si w istocie liczne,
rzadko uwiadamiane lub cakowicie niewiadome procesy, ktre steruj wytwarzaniem i rozwojem
tych | obrazw w czasie i przestrzeni. Procesy te wykorzystuj reguy i strategie ucielenione w
postaci reprezentacji dyspozycyjnych. S one niezbdne dla samego procesu mylenia, cho nie
stanowi zawartoci naszych myli.
Obrazy, ktre odtwarzamy z pamici, pojawiaj si obok obrazw tworzonych na podstawie
docierajcych w danej chwili bodcw zewntrznych. Te, ktre wydobywamy z wntrza naszego
mzgu, s mniej wyraziste ni te, ktrych rdo ley na zewntrz. Jak okreli to David Hume, s
one wyblake" w porwnaniu z ywymi" obrazami wytwarzanymi przez bodce spoza mzgu.
Niemniej jednak pozostaj obrazami.
130
KILKA SW O ROZWOJU UKADU NERWOWEGO
Jak wspomniaem, systemy i obwody mzgu, tak jak i operacje, ktrych one dokonuj, opieraj si
na ukadach pocze pomidzy neuronami oraz na mocy synaps, ktre te poczenia tworz. Lecz
w jaki sposb i kiedy dochodzi do tworzenia owych ukadw pocze? Czy powstaj one w tym
samym okresie we wszystkich systemach caego mzgu? Czy gdy raz si ukonstytuuj, trwaj ju
nie zmienione? Nie znamy jeszcze jednoznacznych odpowiedzi na te pytania. Chocia nasza wiedza
w tej dziedzinie stale si zmienia i nie powinnimy na niej nadmiernie polega, powiedzie mona,
i sprawy mog si mie nastpujco:
1. Ludzki genom (suma wszystkich genw w naszych chromosomach) nie determinuje cakowicie
struktury naszego mzgu. Genw jest zbyt mao, by mogy odda szczegowo struktur i pooenie
wszystkich narzdw naszego organizmu, a w szczeglnoci mzgu, w ktrym miliardy neuronw
tworz poczenia synaptyczne. Dysproporcja ta nie jest subtelna. Mamy prawdopodobnie okoo
105 (100 000) genw, podczas gdy w naszym mzgu jest ponad 1015 (biliard) synaps. Co wicej,
indukowanemu genetycznie formowaniu tkanek towarzysz interakcje pomidzy komrkami, w

ktrych wan rol odgrywaj czsteczki odpowiedzialne za przyleganie midzykomrkowe oraz

midzywarstwowe. Zjawiska rozgrywajce si pomidzy komrkami w czasie rozwoju tkanki po
czci steruj sposobem wyraania informacji zawartej w genach, ktra peni zasadnicz rol w
kierowaniu procesem rozwoju. Moemy zatem powiedzie, e cho geny okrelaj wiele
waciwoci strukturalnych, to znaczn ich cz determinuje rwnie sama aktywno yjcego
organizmu16.
2. Genom pomaga w mniej lub bardziej cisym ustaleniu struktury wielu istotnych systemw i
obwodw w ewolucyjnie starszych czciach ludzkiego mzgu. Cho nadal niezmiernie potrzebne
s nowoczesne badania rozwojowe nad
131
tymi czciami mzgu i chocia w naszych pogldach wiele si moe w ich wyniku zmieni, to
powysze stwierdzenie wydaje si niemal pewne w odniesieniu do pnia mzgu, pod-wzgrza,
podstawy przodomzgowia, a cakiem prawdopodobne w odniesieniu do ciaa migdaowatego i
okolic obrczy. (O tych strukturach i ich funkcjach powiem wicej w nastpnym rozdziale.) Gwne
cechy tych czci mzgu s wsplne dla czowieka i wielu innych gatunkw. Zasadnicz rol
struktur tych rejonw jest sterowanie podstawowymi procesami yciowymi bez odwoywania si do
umysu i rozumowania. Wrodzone* ukady aktywacji neuronw w tych obwodach nie generuj
obrazw (cho konsekwencje ich dziaania mog by obrazowane); steruj one niezbdnymi do
przetrwania mechanizmami regulacji homeosta-tycznej. Bez tych obecnych w mzgu w chwili
urodzenia obwodw nie bylibymy w stanie oddycha, utrzymywa rytmu bicia serca, rwnowagi
metabolicznej, poszukiwa poywienia i schronienia, unika przeladowcw i podtrzymywa
gatunku. Bez owej lecej u podstaw naszej egzystencji regulacji biologicznej nie byoby moliwe
przetrwanie jednostki ani gatunku. Wrodzone obwody neuronowe maj jeszcze inne znaczenie,
ktre musz podkreli, gdy jest ono z reguy pomijane w prbach konceptualizacji systemw
nerwowych odpowiedzialnych za umys i zachowanie: Obwody wrodzone bior udzia nie tylko w
regulacji biologicznej ciaa, ale take w rozwoju i dojrzaej aktywnoci ewolucyjnie modych
struktur mzgu.
3. Forma obwodw neuronowych w pniu mzgu czy podwzg-rzu jest zdeterminowana przede
wszystkim przez genom, podczas gdy charakter obwodw w pozostaych czciach
* Prosz zauway, e gdy uywam sowa wrodzone" (tj. obecne w chwili narodzin"), nie
wykluczam roli rodowiska i uczenia si w determinowaniu struktur czy wzorcw aktywnoci. Nie
wykluczam rwnie potencjau przystosowawczego, ktrego dostarcza dowiadczenie. Mwi o
cechach wrodzonych" w rozumieniu, w jakim William James uywa terminu wczeniej
okrelone" (pre-set) w odniesieniu do struktur lub ukadw, ktre w znacznym stopniu cho nie
wycznie - zdeterminowane s przez genom i dostpne s ju noworodkom, by zapewni im
osignicie waciwej regulacji homeostatycznej [przyp. aut.].
132
mzgu trwa przez cae ycie jednostki w procesie rozwoju osobniczego oraz interakcji, w jakie
wchodzi z otoczeniem i innymi ludmi. Ze znacznym prawdopodobiestwem mona powiedzie, i
genom daje jedynie oglne wskazwki co do konstrukcji ewolucyjnie modszych czci mzgu, nie
za dokadny plan ich systemw i obwodw. Skd zatem bierze si pniej w plan szczegowy?
Ot rodzi si on pod wpywem czynnikw rodowiskowych, uzupenionych i jednoczenie
ograniczonych przez wpywy obwodw regulacji biologicznej, ktre maj charakter wrodzony, a o
ktrych budowie precyzyjne informacje zawiera genom.
Zatem aktywno sterowanych danymi pyncymi z dowiadczenia obwodw modej czci mzgu
(np. kory nowej) jest niezbdna, by stworzy okrelone klasy reprezentacji neuronowych, na
ktrych oparte jest funkcjonowanie umysu. Lecz kora nowa nie moe tworzy obrazw, jeli nie
wsppracuj z ni w peni sprawne pradawne katakumby mzgu" (czyli podwzgrze i pie

mzgu).
W takim systemie brak nadal jednego ogniwa. Mamy tutaj obwody, ktrych funkcj jest regulacja
biologiczna ciaa i zapewnienie organizmowi przetrwania poprzez sterowanie wewntrznymi
operacjami biochemicznymi ukadu dokrewnego, immunologicznego, trzewi oraz popdami i
instynktami. Dlaczego obwody te miayby wpywa na ksztatowanie si nowszych i bardziej
plastycznych czci mzgu, ktre zajte s budowaniem reprezentacji zdobywanego przez nas
dowiadczenia? Odpowied na to wakie pytanie ley w tym, i zarwno dowiadczenia, jak i
reakcje na nie -jeli maj to by reakcje przystosowawcze musz podlega ocenie i
ksztatowaniu na podstawie zbioru fundamentalnych dla organizmu preferencji dotyczcych kwestii
przetrwania. Poniewa owa ocena oraz ksztatowanie maj dla organizmu ywotne znaczenie, same
geny zawieraj informacj o tym, e wrodzone obwody musz wywiera znaczny wpyw na
ksztatowanie si niemal wszystkich tych obwodw, ktre mog by modyfikowane przez
133
AS
nabywane dowiadczenie. Wpyw ten dokonuje si w duej mierze poprzez neurony-modulatory,
ktre oddziauj na ca reszt obwodw. Neurony-modulatory pooone s w pniu mzgu oraz
podstawie przodomzgowia i podlegaj wpywowi wszystkich interakcji, w jakie angauje si
organizm. Wysyaj one neurotransmitery (takie jak dopamina, noradrenalina, serotonina i
acetylocholina) do rozlegych rejonw kory mzgowej oraz jder podkorowych. To zmylne
rozwizanie uj mona nastpujco: (1) Wrodzone obwody regulacji biologicznej zaangaowane
s w walk o przetrwanie organizmu i dlatego te wtajemniczone" s w to, co dzieje si w
modszych rejonach mzgu. (2) Regularnie odbieraj sygnay o tym, czy dana sytuacja jest dla
organizmu dobra czy za. (3) Wyraaj sw reakcj na zaistnienie sprzyjajcej lub nie sprzyjajcej
organizmowi sytuacji poprzez wpyw na ksztatowanie pozostaej czci mzgu w taki sposb, by
moga ona jak najefektywniej pracowa na przetrwanie organizmu.
Tak wic w czasie, w ktrym z dziecka przeksztacamy si w dojrzaego czowieka, konstrukcja
obwodw mzgowych reprezentujcych nasze podlegajce przemianom ciao i jego interakcje ze
wiatem zewntrznym zdaje si zalee od dziaa, w ktre angauje si organizm, oraz od
funkcjonowania wrodzonych obwodw bioregulacji, ktre jest w istocie reak-cj na owe dziaania.
Takie podejcie do zagadnienia uwypukla nieadekwatno pojmowania mzgu, zachowania i
funkcjonowania umysu w kategoriach wrodzone-nabyte. Ani nasz mzg, ani umys nie s w chwili
narodzin tabula rasa. Nie s one jednak rwnie w peni zdeterminowane genetycznie. Geny
decyduj, lecz nie we wszystkim. Dostarczaj cisych informacji o jednych komponentach mzgu,
podczas gdy struktura innych ma dopiero zosta cile okrelona. Zdeterminowanie jej moe si
dokona jedynie pod wpywem trzech czynnikw: (1) struktury ju okrelonej, (2) aktywnoci
jednostki oraz oddziaywania na ni zewntrznych okolicznoci (wrd ktrych ostatnie sowa"
nale zarwno do ludzkiego i fizycznego otoczenia, jak i do przypadku), (3) samorzutnie
ustalanych tendencji, ktre wynikaj z wielkiej zoonoci tworzonego systemu. Nieprzewidywalny
profil dowiadcze kadej jednostki ludzkiej ma zarwno poredni, jak i bezporedni wpyw
134
na ksztatowanie si obwodw neuronowych. Poredni wpyw dokonuje si poprzez reakcje, jakie
wzbudza on w obwodach wrodzonych, a ktre wpywaj na caoksztat procesu tworzenia si
nowych obwodw17.
W rozdziale 2 wspomniaem ju, e dziaanie obwodw neuronowych zaley od sposobu oraz mocy
pocze synaptycznych pomidzy poszczeglnymi neuronami. W pobudzonym neuronie silne
synapsy uatwiaj przesyanie impulsw aktywujcych, podczas gdy sabe je hamuj. Teraz mog
doda, e poniewa rne dowiadczenia powoduj zmiany si powiza synaptycznych w rnych
systemach neuronowych, zatem wanie dowiadczenie ksztatuje charakter owych obwodw. Co
wicej, w niektrych ukadach siy synaptyczne mog si zmienia na przestrzeni caego ycia,

odbijajc rne dowiadczenia organizmu, a w wyniku tego ksztat obwodw neuronowych w

mzgu nieustannie si zmienia. Obwody te s czue nie tylko na wyniki pierwszego dowiadczenia,
lecz zdolne s modyfikowa si pod wpywem kolejnych dowiadcze18.
Niektre obwody ulegaj cigym przeorganizowaniem przez cay czas ycia organizmu, zgodnie z
przemianami, ktre on sam przechodzi. Inne pozostaj w wikszoci sytuacji stabilne i niezmienne,
stanowic krgosup poj, ktre zbudowalimy w odniesieniu do naszego wiata wewntrznego
oraz wiata zewntrznego. Zaoenie, e wikszo obwodw ma charakter nietrway, nie ma racji
bytu. Tego rodzaju totalna modyfi-kowalno zrodziaby istoty nie mogce si nawzajem
rozpoznawa, istoty pozbawione wiadomoci wasnej biografii. Nie byoby to z pewnoci
zachowanie przystosowawcze i najwyraniej nie przytrafia si ono. Prostym dowodem tego, i
nabyte reprezentacje s stosunkowo stabilne, jest zjawisko zwane koczyn fantomow". Ludzie,
ktrzy utracili koczyn (np. do i rk a do okcia), mwi swym lekarzom, e nadal czuj w
tym miejscu nie istniejc ju cz ciaa, jej wykonywane w wyobrani ruchy, bl, ciepo i zimno.
Pacjenci ci z pewnoci posiadaj pami utraconej koczyny, gdy w innym wypadku nie byliby w
stanie utworzy jej obrazu w umyle. Po pewnym czasie niektrzy z nich mog dowiadczy
stopniowego zanikania fantomu, co wiadczy o tym, e zawarto pami135
ci czy te sposb jej odtwarzania w wiadomoci ulegy modyfikacji.
Mzgowi potrzebne jest zachowanie rwnowagi pomidzy obwodami, ktrych aktywujce si
ukady zmieniaj si w okamgnieniu, a obwodami bardziej - cho niekoniecznie w peni odpornymi na zmiany. Obwody, ktre pozwalaj nam bez zaskoczenia rozpoznawa co dnia w
lustrze wasn twarz, ulegaj subtelnym modyfikacjom, przystosowujc si do zmieniajcej si z
upywem czasu naszej powierzchownoci.

Regulacja biologiczna a przetrwanie

DYSPOZYCJE PRZETRWANIA
6
Przetrwanie organizmu uzalenione jest od podtrzymania procesw biologicznych, ktre
zapewniaj integralno komrek oraz tkanek w obrbie caej jego struktury. Prosz pozwoli mi to
cho w uproszczeniu zilustrowa. Do dugiej listy wymogw, ktre musz by spenione, aby
umoliwi podtrzymanie procesw biologicznych, zalicza si konieczno dostarczania tlenu i
czynnikw odywczych, co dokonuje si w procesach oddychania i przyjmowania pokarmu. Mzg
ma wrodzone obwody neuronowe, ktre przy wspudziale biochemicznych procesw w ciele
waciwym w stabilny sposb kontroluj odruchy, popdy i instynkty, zapewniajc odpowiedni
rytm oddychania i przyjmowania pokarmw. Powracajc do przewodniego motywu omwienia z
poprzedniego rozdziau, mona powiedzie, e wrodzone obwody neuronowe zawieraj
odpowiednie reprezentacje dyspozycyjne. Ich aktywacja wprawia w ruch zoony system reakcji.
Z drugiej strony istniej odpowiednie obwody, ktre - by unikn unicestwienia organizmu przez
przeladowcw lub nie sprzyjajce warunki rodowiskowe kontroluj instynktowny strach lub
ucieczk. Jeszcze inne obwody steruj popdami i instynktami, ktre pozwalaj zapewni cigo
gatunku poprzez przekazywanie genw (zachowanie seksualne lub troska o potomstwo). Mona by
tutaj wymieni jeszcze wiele innych wypecjalizowanych obwodw, wrd ktrych znalazy137
by si te odpowiedzialne za poszukiwanie przez organizm waciwej iloci wiata czy ciepa w
zalenoci od pory dnia i temperatury.
Popdy i instynkty funkcjonuj generalnie poprzez bezporednie wyzwalanie odpowiedniego
zachowania lub indukowanie stanw fizjologicznych, ktre prowadz jednostk do okrelonego,

bardziej lub mniej wiadomego, zachowania. Niemal wszystkie zachowania wywodzce si z

popdw i instynktw przyczyniaj si do przetrwania bezporednio (poprzez wyzwolenie
ocalajcych ycie dziaa) lub porednio (poprzez stworzenie warunkw sprzyjajcych przetrwaniu
lub zredukowanie wpyww warunkw potencjalnie szkodliwych). Emocje i uczucia, ktre w
reprezentowanym przeze mnie punkcie widzenia nierozcznie zwizane s z racjonalnoci,
stanowi potn manifestacj dziaania popdw i instynktw.
Pozwolenie, aby dyspozycje sterujce podstawowymi procesami biologicznymi ulegay zbyt
wielkim zmianom, nie byoby korzystne. Znaczca zmiana niosaby tutaj ryzyko powanych
dysfunkcji rnych narzdw, choroby, a nawet mierci. Nie da si zaprzeczy, i jestemy w stanie
wpywa zgodnie z nasz wol na zachowania, ktrymi zazwyczaj rzdz owe wrodzone wzorce.
Moemy wstrzyma oddech, pywajc pod wod, podj dugotrway post, z atwoci wpyn na
rytm naszego serca i cho ju trudniej zmienia cinienie krwi. Lecz w adnym z tych
przypadkw nie zmienia si zawarto samych dyspozycji. Zmienia si co najwyej jaki
komponent naszego zachowania, na ktry zdoamy wpyn jednym z wielu sposobw, np. si
mini (wstrzymujc oddech poprzez zablokowanie przepywu powietrza w grnych drogach
oddechowych i klatce piersiowej) czy sam si woli. Nie da si rwnie zaprzeczy, i modyfikacji
moe ulec mechanizm aktywacji owych wrodzonych wzorcw instynktw i popdw. Modyfikacja
ta, ktra zmieni moe prawdopodobiestwo ich aktywacji, dokonuje si za spraw odpowiednich
sygnaw z innych rejonw mzgu, doprowadzanych przez aksony, lub sygnaw chemicznych w
postaci hormonw i neuropeptydw, ktre docieraj do nich wraz z krwi. Wiele neuronw w
caym mzgu wyposaonych jest w receptory hormonw takich, jak te wydzielane
138
przez gruczoy pciowe, nadnercza czy tarczyc. Zarwno wczesne, rozwojowe funkcje, jak i
dojrzae dziaanie tych obwodw podlega wpywowi tych sygnaw.
Niektre podstawowe mechanizmy regulacji biologicznej funkcjonuj w ukryciu i nigdy nie
ujawniaj si jednostce, w ktrej wntrzu operuj. Nie wiesz nic o tym, jaki jest stan krcych w
twoim krwiobiegu hormonw, jonw potasu, nie znasz te liczby czerwonych ciaek krwi, dopki
nie poddasz si badaniu. Jednak o tym, czy popychaj ci one do okrelonego dziaania, daj ci
porednio zna nieco bardziej zoone mechanizmy zwizane z zachowaniami jawnymi. Nazywamy
je instynktami.
Funkcjonowanie regulacji instynktownej mona w uproszczeniu wyjani na nastpujcym
przykadzie: Kilka godzin po zjedzeniu posiku poziom cukru w twojej krwi spada i neurony w
podwzgrzu wykrywaj t zmian. Aktywacja odpowiedniego trwaego, wrodzonego ukadu
neuronw skania mzg do zmiany stanu ciaa tak, by zwikszyo si prawdopodobiestwo
zrwnowaenia tego niedoboru. Czujesz gd i podejmujesz dziaania, ktre maj pooy mu kres.
Jesz, a przenikajce ze strawionego pokarmu czynniki odywcze powoduj wzrost poziomu cukru
we krwi. I znowu podwzgrze wykrywa zmian w zawartoci cukru we krwi. Odpowiednie
neurony wprowadzaj twoje ciao w stan, ktry nazywasz sytoci.
Celem caego tego procesu jest ocalenie twojego ciaa. Sygna inicjujcy w proces pochodzi z
ciaa. Sygnay, ktre dotary do twojej wiadomoci, by pobudzi ci do odpowiednich dziaa,
rwnie pochodziy z ciaa. Gdy cykl zamkn si, z twojego ciaa dotary sygnay, i nie jest ju
ono zagroone. Mona rzec, e ciao rzdzi tymi procesami dla wasnej korzyci, cho przecie w
istocie s one kontrolowane i odczuwane przez mzg.
Tego rodzaju mechanizmy regulacji zapewniaj przetrwanie poprzez wydawanie dyspozycji co do
okrelonych przemian w ciele (popd), ktre mog by jego stanem o okrelonym znaczeniu (gd,
mdoci) lub rozpoznawaln emocj (strach, zo) czy te jak ich kombinacj. Wydanie takiej
dyspozycji moe zosta sprowokowane przez bodce wewntrzne" (np. niski
139
poziom cukru w rodowisku wewntrznym), przez bodce z zewntrz (bodce wywoujce lk) lub
z wntrza mentalnego" (zdanie sobie sprawy, e za moment wydarzy si katastrofa). W kadym z

tych przypadkw uruchomiony zostaje wewntrzny mechanizm reakcji bioregulacyjnej, pobudzone

zachowanie instynktowne lub stworzony cakiem nowy plan dziaania. Podstawowe obwody
neuronowe kontrolujce cay ten cykl s standardowym wyposaeniem twojego organizmu,
podobnie jak hamulce s nieodzownym wyposaeniem samochodu i nie musisz ich dodatkowo
instalowa. Jest wic to mechanizm wrodzony, preinstalowany" (do tego pojcia powrc w
kolejnym rozdziale). Do ciebie naley jedynie dostosowanie go do warunkw rodowiska.
Mechanizmy wrodzone maj istotne znaczenie nie tylko dla regulacji biologicznej. Pozwalaj one
rwnie organizmowi klasyfikowa przedmioty i wydarzenia w kategoriach zy-dobry" pod
wzgldem ich potencjalnego wpywu na przetrwanie. Innymi sowy, organizm dysponuje zbiorem
pewnych podstawowych preferencji kryteriw, nastawie czy wartoci. Pod wpywem tych
preferencji oraz dowiadczenia raptownie ronie zbir przedmiotw skategoryzowanych jako ze
lub dobre. Wykadniczo ronie te zdolno klasyfikacji w tych kategoriach nowo napotykanych
obiektw.
Jeli pewien obiekt wiata zewntrznego jest skadnikiem sceny, w ktrej pewien inny skadnik jest
rzecz postrzegan jako za" lub dobra", tzn. aktywuje pewn wrodzon dyspozycj, mzg moe
sklasyfikowa obiekt, dla ktrego warto ta nie zostaa natywnie ustalona. Mzg obejmuje ten
obiekt szczegln uwag, gdy znajduje si on w pobliu obiektu, ktry z pewnoci ma due
znaczenie. Zjawisko takie mona nazwa wieceniem odbitym wiatem", jeli nowy obiekt
znajduje si w pobliu obiektu znanego jako dobry", albo stosowaniem odpowiedzialnoci
zbiorowej", jeli nowy obiekt znajdzie si w pobliu obiektu sklasyfikowanego wczeniej jako
zy". wiato obiektu, ktry uznaje si za istotny (zy lub dobry), bdzie pada rwnie na jego
towarzysza. Aby mc funkcjonowa w ten sposb, mzg musi przyj na wiat" ze znacznym
zasobem wiedzy wrodzonej, dotyczcej metod samoregulacji oraz regulacji caej reszty ciaa. Im
wicej nowych reprezentacji
140
dyspozycyjnych interakcji z obiektami i scenami majcymi znaczenie dla regulacji wrodzonych
przyswaja mzg, tym wiksze prawdopodobiestwo przyswojenia tych scen i obiektw, ktre mog
by bezporednio niezbdne do przetrwania. W miar rozwijania si tego procesu ronie w nas
poczucie tego, w jaki sposb moe wyglda wiat zewntrzny. Mona je pojmowa jako
modyfikacj przestrzeni neuronowej, w ktrej mzg i ciao wchodz w interakcj. Mitem jest wic
nie tylko rozrnianie mzgu i umysu: w rwnym stopniu fikcyjne jest rozdzielenie ciaa i umysu.
Umys jest nie tylko zawarty w mzgu", ale wcielony" w penym tego sowa znaczeniu.
JESZCZE O PODSTAWOWYCH MECHANIZMACH REGULACJI
Wrodzone struktury neuronowe, ktre, jak si zdaje, maj dla przetrwania najwaniejsze znaczenie,
pooone s w pniu mzgu oraz podwzgrzu. To ostatnie odgrywa kluczow rol w regulacji
czynnoci gruczow dokrewnych (producentw hormonw, a wic m.in. przysadki mzgowej,
tarczycy, nadnerczy, narzdw pciowych) oraz ukadu odpornociowego. Regulacja
wewntrzwydzielnicza, ktra opiera si na substancjach chemicznych wydzielanych do krwi, nie
za na impulsach nerwowych, jest niezbdna do kontrolowania funkcji metabolicznych oraz
chronienia tkanek biologicznych przed mikroprzeladowcami: wirusami, bakteriami i pasoytami1.
Regulacja biologiczna dokonywana przez pie mzgu oraz podwzgrze uzupeniana jest przez
mechanizmy ukadu lim-bicznego. Nie jest to odpowiednie miejsce, by omawia szczegow
anatomi i funkcje tej pokanej czci mzgu. Powinnimy jednak odnotowa, i ukad limbiczny
partycypuje rwnie w uaktywnianiu popdw i instynktw, a szczeglnie istotn rol odgrywa w
odniesieniu do emocji i uczu. Podejrzewam jednak, e - w przeciwiestwie do pnia mzgu oraz
podwzgrza, ktrych obwody s w duej mierze wrodzone i niezmienne - ukad limbiczny zawiera
zarwno obwody wro141
H

dzone, jak i takie, ktre ulegaj modyfikacji pod wpywem| dowiadczenia nieustannie
rozwijajcego si organizmu.
Podwzgrze, z pomoc przylegych struktur ukadu limbicz-nego i pnia mzgu, odpowiada za
regulacj rodowiska weJ wntrznego (termin i pojcie, ktrego uyem ju wczeniej, s autorstwa
pioniera biologii, Claude'a Bernarda), ktre mona sobie wyobrazi jako zbir wszystkich procesw
biochemicznych toczcych si w danej chwili w organizmie. Od utrzymania ich na waciwym
poziomie zaley utrzymanie ycia organizmu. Znaczne wykroczenie poza bezpieczny przedzia icbJ
aktywnoci w najwaniejszych punktach caego profilu moa si skoczy chorob lub mierci.
Podwzgrze i zwizanej z nim struktury sterowane s z kolei nie tylko przez sygnay nerwowe lub
chemiczne z innych czci mzgu, lecz rwniea przez sygnay chemiczne wysyane z rnych
ukadw caego ciaa.
Ta regulacja chemiczna jest szczeglnie zoona. Produkcja hormonw uwalnianych przez tarczyc
i nadnercza, bez ktJ rych nie moglibymy y, sterowana jest czciowo przez syl gnay
chemiczne docierajce z przysadki mzgowej. Sama przysadka za sterowana jest po czci przez
zwizki chemiczl ne wydzielane w jej okolicy do krwi przez podwzgrze. Pdl wzgrze za
kontrolowane jest czciowo przez sygnay nei wowe pochodzce z ukadu limbicznego, a
porednio - rwnie! z kory nowej. (Prosz zwrci uwag, e odbiegajca od norm! aktywno
elektryczna pewnych obwodw ukadu limbicznel go w czasie napadw drgawkowych moe
prowadzi nie tylkl do nienormalnych stanw umysu, ale i powodowa powani zaburzenia ukadu
hormonalnego, np. powstanie torbieli ja nikw.) Z kolei kady hormon obecny we krwi oddziauje
na gruczo, ktry go do niej wydzieli, jak i na przysadk, po< wzgrze czy na inne okolice mzgu.
Innymi sowy, sygna! nerwowe wzbudzaj sygnay chemiczne, ktre z kolei wzbudza j inne
sygnay chemiczne, a te znowu wpyn mog na zmiM n funkcjonowania wielu komrek i tkanek
(cznie z tkanka mi mzgu) oraz mog modyfikowa obwody regulacyjne, ktr! zainicjoway cay
ten cykl. Owe zagniedone mechanizm! regulacji steruj ciaem na poziomie globalnym i
lokalnym tak, by parametry funkcjonowania skadnikw organizmu - p
142
czwszy od czsteczek, a na organach skoczywszy - leay w zakresie zapewniajcym
przetrwanie.
Poszczeglne poziomy regulacji s ze sob powizane w rnych wymiarach. Dany mechanizm
moe, na przykad, zalee od pewnego prostszego mechanizmu, a jednoczenie ulega wpywowi
mechanizmu bardziej zoonego. Aktywno ukadw podwzgrza moe wpywa na
funkcjonowanie kory nowej bezporednio lub przez ukad limbiczny; oddziaywanie to moe mie
rwnie kierunek odwrotny.
Jak naleao oczekiwa, istniej udokumentowane typy interakcji pomidzy mzgiem i ciaem, a
my moemy zacz doszukiwa si prawdopodobnie mniej jawnych interakcji pomidzy ciaem i
umysem. Rozwamy nastpujcy przykad: Chroniczny stres psychiczny, stan zwizany z
przetwarzaniem informacji w licznych systemach mzgowych na poziomie kory nowej, ukadu
limbicznego i podwzgrza, zdaje si prowadzi do nadprodukcji CGRP (calcitonin gene-related
peptide) w zakoczeniach nerwowych pooonych w skrze2. W rezultacie CGRP w nadmiernym
stopniu pokrywa powierzchni komrek Langerhansa, ktrych zadanie polega na wychwytywaniu
czynnikw infekcyjnych i dostarczaniu ich do limfocytw, by ukad immunologiczny mg
stworzy przeciwwag dla ich obecnoci. Jeli komrka Langerhansa cakowicie pokryta zostanie
przez CGRP, nie moe peni swej funkcji stranika. Kocowym skutkiem jest wiksza podatno
na infekcje: gwna droga dostpu do organizmu nie podlega teraz tak cisej ochronie. S i inne
przykady interakcji umys-ciao. Smutek i troska mog w znaczcym stopniu zmieni wydzielanie
hormonw pciowych, powodujc nie tylko zmiany popdu seksualnego, lecz rwnie zaburzenia
cyklu menstruacyjnego. Pogrenie w aobie z kolei - stan zaleny od pracy caego mzgu
prowadzi do osabienia ukadu immunologicznego. Czowiek staje si mniej odporny na infekcje i,
w mniej lub bardziej bezporednim wyniku tego, bardziej naraony na zapadnicie na okrelone

odmiany raka3. Rwnie zamane serce" moe by przyczyn mierci.

Oczywicie zaobserwowane zostao rwnie zjawisko odwrotne, tj. wpyw substancji chemicznych
obecnych w ciele na mzg. Nie jest wcale zaskakujce, e tyto, alkohol i narkoty143
ki (farmaceutyki i inne) docieraj do mzgu i modyfikuj jego dziaanie, a wic i dziaanie umysu.
Niektre z substancji chemicznych w ciele oddziauj bezporednio na neurony lub systemy, ktre
je wspieraj. Inne oddziauj porednio, poprzez neurony - mediatory neurotransmiterowe,
umiejscowione w pniu mzgu i podstawie przodomzgowia. Odpalajc",; owe niewielkie grupy
neuronw dostarczy mog doz dopa-miny, noradrenaliny, serotoniny lub acetylocholiny do
odlegych rejonw mzgu, wczajc w to kor mzgow oraz zwoje podstawy mzgu. Mechanizm
ten dziaa wic niczym J zesp dobrze zaprojektowanych wtryskarek, ktre dawkuj substancje
chemiczne dla okrelonych systemw mzgu zawierajcych obwody, w ktrych z kolei wystpuj
okrelone receptory4. Zmiany w iloci i rozkadzie wydzielania jednego z owych transmiterw, a
nawet zmiany we wzgldnej rwnowadze pomidzy transmiterami w okrelonym miejscu mog
gboko i gwatownie wpywa na aktywno kory, dajc pocztek stanom depresji lub pobudzenia,
a nawet manii (zob. rozdzia 7). j Procesy mylowe mog ulec przyspieszeniu lub zwolnieniu,!
gbia przywoywanych obrazw moe by mniejsza lub wiek- ] sza, a tworzenie nowych
kombinacji obrazw moe by inten- j sywniejsze lub ograniczone. Tak samo moe si zmienia
zdol-1 no koncentracji na okrelonej, zawartej w naszym umylej treci.
TRISTAN, IZOLDA I NAPJ MIOSNY
Pamitasz histori Tristana i Izoldy? Jej wtek toczy si wok zmian stosunkw pomidzy
dwojgiem bohaterw. Izol-j da prosi sw suc, Brangaine, by przygotowaa trucizn, i Ta jednak
przygotowuje napj miosny", ktry - nie majc pojcia o jego dziaaniu - wypijaj Tristan i
Izolda. Tajemniczy napj roznieca w nich najgbsz namitno i pcha ich ku sobie z nieodpart
moc, ktrej nie jest w stanie powstrzyma nawet fakt, e kade z nich na wasn rk zdradza
dobrego krla Marka. Ryszard Wagner odda si wizw czcych
144
kochankw w najbardziej chyba egzaltowanych, wzniosych i przejmujcych taktach w historii
muzyki, w dramacie muzycznym Tristan i Izolda. Zmusza nas to do zastanowienia si, dlaczego tak
zafrapowaa go ta historia i dlaczego przez ponad stulecie miliony ludzi pragny obcowa z jego
dzieem.
Odpowied na pierwsze pytanie ley w tym, i kompozycja ta opiewa w istocie bardzo podobn
histori z ycia samego Wagnera. Ot Wagner i Mathilde Wesendonck zakochali si w sobie
najwyraniej wbrew zdrowemu rozsdkowi, jeli uwzgldnimy, e ona bya on jego hojnego
sponsora, on natomiast by niedugo po lubie. Wagner mia poczucie ukrytych i niepohamowanych
si, ktre mog przezwyciy si ludzkiej woli i ktre, z braku subtelniejszego wytumaczenia,
przypisuje si magii lub przeznaczeniu.
Dla nas bardziej interesujca jest jednak odpowied na drug cz pytania. Nasze ciao i mzg w
istocie zawieraj napoje", ktre zdolne s zmusza nas do okrelonych zachowa, a ktre jestemy
lub nie jestemy w stanie stumi si woli. Wyrazisty tego przykad stanowi dziaanie substancji
chemicznej zwanej oksytocyn5. U ssakw, cznie z ludmi, jest ona wytwarzana zarwno w
mzgu (w nadwzrokowych i przyko-morowych jdrach podwzgrza), jak i w ciele (w jajnikach i
jdrach). Moe ona zosta uwolniona przez mzg, np. w celu bezporedniej lub dokonywanej za
porednictwem hormonw regulacji metabolizmu. Ciao moe wytwarza j w czasie porodu lub
seksualnej stymulacji narzdw pciowych czy te orgazmu. Dziaa ona jednak wtedy nie tylko na
ciao (przy porodzie powoduje rozlunienie mini), lecz rwnie na mzg. To, czego tam
dokonuje, jest rwnie zadziwiajce jak oddziaywanie owego tajemniczego eliksiru. Oglnie rzecz
biorc, wpywa ona na ca grup zachowa opiekuczych, lokomocyjnych, seksualnych i
macierzyskich. Dla rozwijanego przeze mnie wtku najistotniejsze jest jednak to, e uatwia ona

stosunki midzyludzkie i indukuje powstawanie wizi pomidzy partnerami seksualnymi. Dobry

przykad znale mona w pracach Thomasa Insela na temat nornicy preriowej, gryzonia o
wspaniaym futerku. Po byskawicznych zalotach i pierwszym dniu intensywnej, wielokrotnej
kopulacji, samiec i samica pozostaj nierozczni a do mierci. Samiec nabiera nie145
chtnego stosunku do wszelkich stworze oprcz swej ukochanej i zazwyczaj jest bardzo pomocny
przy gniedzie. Zwizek taki jest nie tylko czarujcym, ale i korzystnym przykadem adaptacji u
wielu gatunkw, gdy utrzymuje razem par, ktra musi wychowa potomstwo. Przydatny jest on
rwnie w innych aspektach organizacji spoecznej. Ludzie z pewnoci bezustannie pozostaj pod
wpywem dziaania oksytocy-ny, cho nauczyli si - w pewnych okolicznociach - unika tych
efektw jej dziaania, ktre mog nie przynie najlepszych skutkw. Pamitajmy, e wypicie
napoju miosnego nie skoczyo si dla Wagnerowskich kochankw szczliwie. Trzy godziny
pniej, nie liczc antraktu, umieraj oni osamotnieni. Neurobiologi seksu, o ktrej obecnie wiele
ju wiemy, poczmy teraz z neurobiologi przywizania i uzbrojeni w tak wiedz rzumy nieco
wicej wiata na zoony zesp stanw umysowych, ktry nazywamy mioci.
Mamy tutaj do czynienia z opisanymi przeze mnie powyej powizanymi na mnstwo sposobw
obwodami, w ktrych wystpuje zarwno sprzenie zwrotne, jak i sprzenie do przodu".
Najistotniejsze w tym caym mechanizmie jest prawdopodobnie to, e struktury mzgu
zaangaowane w podstawowe regulacje biologiczne stanowi rwnie o regulacji zachowa i
nieodzowne s w przyswajaniu i normalnym przebiegu procesw poznawczych. Podwzgrze, pie
mzgu oraz ukad limbiczny bior udzia w regulacji biologicznej ciaa oraz we wszystkich
neurologicznych procesach, na ktrych oparte jest funkcjonowanie umysu (np. w percepcji,
uczeniu si, przypominaniu sobie, emocjach i uczuciach, a take - o czym bd pisa dalej - w
rozumowaniu i myleniu twrczym). Regulacja biologiczna ciaa, przetrwanie i umys s ze sob
silnie powizane. Splataj si one na poziomie tkanek biologicznych, wykorzystujc sygnay
chemiczne oraz elektryczne. Wszystko to rozgrywa si w obrbie Kartezjaskiego res extensa
(wiat fizyczny, do ktrego zalicza ciao i jego otoczenie, lecz nie dusz, ktra w jego ujciu
naleaa do res cogitans). Co ciekawe, procesy te zachodz szczeglnie w okolicy szyszynki, w
ktrej Kartezjusz dopatrywa si miejsca pobytu niematerialnej duszy.
146
*
POZA POPDY I INSTYNKTY
Jak wielka powinna by liczba popdw i instynktw, by mogy one zapewni organizmowi
przetrwanie? Odpowied zaley od zoonoci samego organizmu oraz otoczenia, w ktrym bytuje.
Wrd zwierzt, poczwszy od owadw, a skoczywszy na ssakach, znajdziemy liczne i jaskrawe
przykady umiejtnoci przetrwania w rnych rodowiskach, opartego na wrodzonych strategiach
zachowania, ktre bez wtpienia zawieraj rwnie zoone zasady zachowa spoecznych. Z
podziwem obserwuj organizacj spoeczn naszych odlegych kuzynw map czy postpowanie
zgodne z zawiymi reguami porzdku spoecznego wrd wielu ptakw. Gdy jednak wemiemy
pod uwag nasz gatunek oraz znacznie wiksz rnorodno, jak i nieprzewidywalno
rodowiska, w ktre rzuca nas los, oczywiste jest, e musimy opiera si nie tylko na wysoce
wyksztaconych, opartych na genach mechanizmach biologicznych, ale rwnie na
ponadinstynktownych strategiach przetrwania, ktre rozwijaj si w spoeczestwie i przekazywane
s poprzez kultur i aby mogy by zastosowane w yciu, wymagaj wiadomoci, rozwagi i siy
woli. To wanie dlatego ludzki gd, podanie i wybuchowy gniew nie prowadz nas wprost - a
przynajmniej nie zawsze - do szaleczego obarstwa, napaci na tle seksualnym i morderstw, jeli
nasz zdrowy organizm rozwija si w spoeczestwie, w ktrym ponadinstynktowne strategie
przetrwania byy przestrzegane i przekazywane z pokolenia na pokolenie.
Myliciele Wschodu i Zachodu wiadomi byli tego od tysicleci. W bliszych nam czasach problem

ten zajmowa midzy innymi Kartezjusza i Freuda. Wszak zgodnie z Karte-zjaskimi

Namitnociami duszy6, to kontrola zwierzcych skonnoci przez myl, rozum i wol czyni nas
ludmi. Zgadzam si z tym sformuowaniem z wyjtkiem miejsca, w ktrym Kartezjusz wspomina
o samokontroli osiganej przez czynnik niefizyczny. Osobicie przypisuj to dziaanie procesom
biologicznym rozgrywajcym si w ludzkim ciele - przez co wcale nie mniej zoonym, subtelnym
czy godnym podziwu. Odpowiedzi Freuda bya teoria superego, ktre bdzie
147
przystosowywa instynkty do wymogw egzystencji spoecznej (w Kulturze jako rdle cierpie).
Rozwizanie takie wyzbyo si ju kartezjaskiego dualizmu, lecz pozostawao nadal
nieinterpretowalne w terminach neurologicznych7. Zadanie, przed ktrym staj wspczeni
naukowcy, polega na zbadaniu mechanizmw neurobiologicznych, ktre stoj za ow adaptywn
superregulacj". Nie prbuj tu redukowa zjawisk spoecznych do biologii, a jedynie omawiam
potne zwizki, ktre je cz. Powinno by jasne, e cho kultura i cywilizacja wyrosy na bazie
zachowa jednostek biologicznych, to ich zachowania ksztatowane byy poprzez interakcje
spoeczne w okrelonym rodowisku. Skoro wic kultura i cywilizacja nie s tworami jednostek, nie
mona ich zredukowa do mechanizmw biologicznych, a ju z pewnoci nie do zbioru danych
zawartych w materiale genetycznym. Zrozumienie ich wymaga nie tylko wiedzy z obszaru biologii
oglnej i neurobiologii, lecz rwnie znajomoci metodologii nauk spoecznych.
W spoeczestwach ludzkich funkcjonuj konwencje i zasady etyczne stojce ponad tymi, ktrych
dostarcza biologia. Owe dodatkowe warstwy mechanizmu kontroli ksztatuj zachowanie
instynktowne tak, by dostosowywao si ono do zoonego i gwatownie zmieniajcego si
rodowiska, zapewniajc przetrwanie jednostce i nie tylko jej samej (szczeglnie za
przedstawicielom jej gatunku) w warunkach, w ktrych reakcje pochodzce z pierwotnego,
wrodzonego repertuaru mogyby wczeniej lub na dusz met okaza si nieproduktywne.
Niebezpieczestwa, ktrych dziki takiemu rozwizaniu mona unikn, mog by zarwno
natychmiastowe i bezporednie (urazy fizyczne lub psychiczne), jak i odlege i porednie (przysza
strata, zakopotanie). Cho owe konwencje i reguy mogy by przekazywane z pokolenia na
pokolenie jedynie przez edukacj indywidualn i spoeczn, to podejrzewam, i neuronowe
reprezentacje tego rodzaju wiedzy, jak i sposobw jej stosowania, s nierozerwalnie powizane z
neuronowymi reprezentacjami wrodzonych procesw regulacji biologicznej. Dostrzegam lad"
powiza pomidzy czciami mzgu, ktre reprezentuj te pierwsze i te drugie. Naturalnie
powizania te to poczenia neuronowe.
148
Wyobraam sobie, e w kadej zasadzie etycznej i konwencji spoecznej, niezalenie od tego, jak s
wzniose, mona doszuka si znaczcych powiza z bardziej przyziemnymi celami, z popdami
oraz instynktami. Dlaczego? Poniewa konsekwencje osignicia (lub niMosignicia)
wyrafinowanych celw spoecznych przyczynia si (albo przynajmniej s w ten sposb
postrzegane), cho porednio, do przetrwania i jakoci egzystencji.
Czy znaczy to, e mio, hojno, uprzejmo, wspczucie, uczciwo i inne godne pochway
cechy charakteru nie s niczym wicej ni tylko wynikiem wiadomej i egoistycznej, zorientowanej
na przetrwanie regulacji neurobiologicznej? Czy zaprzecza to istnieniu altruizmu i neguje
moliwo posugiwania si woln wol? Czy oznacza to, e nie ma prawdziwej mioci, szczerej
przyjani ani gbokiego wspczucia? Z pewnoci nie o to tutaj chodzi. Moja mio jest
prawdziwa, przyja szczera, a wspczucie gbokie, jeli jestem przekonany, e tak wanie je
odczuwam: jeli rzeczywicie czuj mio, przyja i wspczucie. By moe zasuybym na
wiksz chwa, gdybym osiga te uczucia dziki czystemu wysikowi intelektualnemu i sile woli.
Lecz c, jeli moe si to dzia inaczej -jeli sama moja natura pozwala mi osiga je szybciej,
przyjemniej, uczciwie i bez wysiku? Prawdziwo uczucia (rozumiana jako stosunek tego, co

wyraam, do tego, co rzeczywicie mam na myli), jego wielko i pikno nie s zagroone przez
zdanie sobie sprawy, e przetrwanie, mzg i odpowiednia edukacja maj wielkie znaczenie dla
sposobu, w jaki takie uczucie przeywamy. To samo odnosi si w znacznym stopniu do altruizmu i
wolnej woli. Zdajc sobie spraw, e za najbardziej wysublimowanymi uczuciami ludzkimi stoj
mechanizmy biologiczne, nie dokonujemy upraszczajcej redukcji istoty czowieczestwa do
neurobiologii ludzkiego organizmu. W adnym wypadku czciowe wyjanienie zjawiska
zoonego przez zjawiska prostsze nie podwaa jego wagi.
Obraz czowieka, ktry usiuj tu stworzy, to obraz organizmu, ktry przychodzi na wiat z
wrodzonymi mechanizmami umoliwiajcymi mu walk o przetrwanie. Edukacja i przyswajanie
kultury dodaje do nich zbir spoecznie akceptowalnych i podanych strategii podejmowania
decyzji, ktre
149
z kolei uatwiaj przetrwanie, znacznie podnosz jako bytu i su za podstaw tworzenia si
osoby. W chwili narodzin czowieka jego mzg wkracza w nowy etap rozwoju, dysponujc
popdami i instynktami, ktre obejmuj nie tylko metabolizm, lecz rwnie podstawowe
mechanizmy nabywania i wdraania zachowa spoecznych. Z okresu dziecistwa wychodzi on z
dodatkowymi warstwami strategii przetrwania. Ich podstawa splata si na poziomie
neurofizjologicznym z repertuarem instynktw, przez co nie tylko ulega modyfikacji, lecz rwnie
poszerza swe wpywy. Neuronowe mechanizmy wspierajce dziaania ponadinstynktowne mog
by podobne pod wzgldem oglnej budowy do tych, ktre rzdz popdami biologicznymi i mog
by przez nie ukierunkowywane. Lecz prcz tego, by mc sta si tym, czym s, podlegaj
wpywom spoecznym, a wic w rwnym stopniu jak z neurobiologi wi si z dan kultur. Co
wicej, w wyniku dziaania owego dwojakiego mechanizmu ukierunkowywania ponadinstynktowne
strategie przetrwania tworz co, co prawdopodobnie jest wyjtkow cech istot ludzkich:
okrelon moralno, ktra okazjonalnie moe wykroczy poza interesy cisej grupy czy nawet
caego gatunku.
IMBH
4*
Emocje i uczucia
7
Jak przeoy na terminy neurobiologiczne idee przedstawione w kocowej czci poprzedniego
rozdziau? Badania nad regulacj biologiczn pokazuj, i dokonywane przez organizm
niewiadome (a zatem nieumylne) wybory reakcji dokonuj si w ewolucyjnie starszych czciach
mzgu. Organizmy, ktrych mzgi skadaj si wycznie z owych archaicznych struktur i
pozbawione s struktur nowszych (np. mzgi gadw) dokonuj takich wyborw bez trudnoci.
Wybr reakcji uzna mona za podstawow form podejmowania decyzji. Trzeba mie jednak
pen wiadomo tego, e nie jest to decyzja dokonywana przez wiadome ja", lecz przez zesp
obwodw neuronowych.
Przyjo si rwnie uwaa, e kiedy organizmy spoeczne napotykaj trudne sytuacje i staj przed
koniecznoci podjcia decyzji w obliczu niepewnoci, musz zacz korzysta z kory nowej,
ewolucyjnie modszego rejonu mzgu. Istniej dowody na istnienie zwizku pomidzy rozwojem i
subspecja-lizacj kory nowej a zoonoci i nieprzewidywalnoci rodowiska, z ktrym jej
wyszy stopie rozwoju pozwala sobie radzi. Sign tutaj mona po wyniki bada Johna
Allmana, ktry dostrzeg, e niezalenie od rozmiaru ciaa kora nowa ywicych si owocami map
jest wiksza ni u ich krewniakw ywicych si limi1. Mapy jedzce owoce maj bogatsz
pami, by mc w niej przechowywa informacje o tym, kiedy i gdzie szuka jadalnych owocw.
Wikszy rozmiar ich kory nowej pozwala na wiksz pojemno pamici faktw.
151

Rozbieno pomidzy zdolnoci przetwarzania danych przez gbokie i stare" oraz pytkie i
nowe" struktury mzgu jest tak dobitna, e doprowadzia kiedy do przyjcia pozornie oczywistego
i rozsdnego pogldu na zakres odpowiedzialnoci tych sektorw. w punkt widzenia w pewnym
uproszcz-1 niu mona przedstawi nastpujco: Stare jdro mzgu zajmuje si w swych
katakumbach" podstawow regulacj biologiczn, podczas gdy na pitrze" kora nowa to siedlisko
wiedzy i umysowej subtelnoci. U gry rezyduj zatem rozum i sia woli, podczas gdy w
podziemiach", czyli okolicach pod-korowych, jest miejsce na to, co sabe i cielesne.
Ten punkt widzenia nie ujmuje jednak w moim rozumieniu neurologicznego podoa racjonalnego
podejmowania decyzji. Po pierwsze, nie jest on zgodny z obserwacjami przedstawionymi w
pierwszej czci niniejszej ksiki. Po drugie, istniej I dowody, e dugowieczno, ktra powinna
stanowi odzwierciedlenie jakoci rozumowania, zwizana jest nie tylko ze j zwikszonym (jak
mona byo oczekiwa) rozmiarem kory nowej, lecz rwnie z wikszym rozmiarem podwzgrza,
gwnego komponentu mzgowych katakumb"2. Zdaje si, e aparat racjonalnoci, tradycyjnie
kojarzony z kor now, nie moe funkcjonowa bez regulacji biologicznej, tradycyjnie uwaanej za
czynno podkorow. Wiele wskazuje na to, e natura bu-1 dowaa aparat racjonalnoci nie ponad
aparatem biologicznej regulacji, lecz z niego i z nim. Uwaam, e mechanizmy zachowa
wykraczajcych poza instynkt i popd wykorzystuj za-1 rwno katakumby", jak i wysze pitra"
mzgu. Kora nowa wspdziaa z kor starego jdra mzgu, a racjonalno jest] wynikiem ich
kooperacji.
Moe si tutaj pojawi pytanie o stopie, w jakim procesy I racjonalne i nieracjonalne powizane s
odpowiednio ze struk- ] turami korowymi i podkorowymi ludzkiego mzgu. By na nie I
odpowiedzie, zwrc si teraz ku emocjom i uczuciom, gwnym aspektom regulacji biologicznej.
Chc zasugerowa, i to I wanie one tworz pomost pomidzy procesami racjonalnymi I i
nieracjonalnymi, pomidzy strukturami korowymi i podkorowymi.
152
EMOCJE
Ponad sto lat temuffiiHiam Jamf*B - zdolnoci wgldu w ludzki umys mogliby si z nim rwna
chyba jedynie Szekspir i Freud - wysun prawdziwie zaskakujc hipotez dotyczc natury
emocji i uczu. Rozwamy jego sowa Jr
Jeli przeywamy silne emocje, a potem usiujemy si zastanowi, co waciwie zostao z nich w
naszej wiadomoci, okazuje si, e nie pozostao nic - adnego umysowego materiau", z ktrego
moglibymy je zrekonstruowa. Pozostaje jedynie stan chodnej i neutralnej intelektualnej
percepcji.
James dochodzi do sedna sprawy, wykorzystujc dobitny przykad:
Nie mog wrcz sobie wyobrazi, c pozostaoby z uczucia strachu, gdyby nie owo przyspieszone
bicie serca, spycony oddech, drenie warg, uczucie ng jak z waty, gsiej skrki i skurczu jelit. Czy
mona nacieszy si w peni wasn wciekoci, wyzbywszy si uczucia wrzenia w piersiach,
krwi uderzajcej do gowy, falowania nozdrzy, zgrzytania zbami, przemonej chci gwatownego
dziaania? Czy mona jej prawdziwie doznawa ze spokojnymi miniami ng, rwnym oddechem
i kamienn twarz3?
Sdz, e w tych sowach, dalece wyprzedzajcych zarwno jego, jak i nasze czasy, William James
uchwyci mechanizm, ktrego poznanie jest nieodzowne dla zrozumienia natury uczu i emocji.
Niestety, co dla niego nietypowe, w pozostaej czci wywodu nie uj ju caej rnorodnoci i
bogactwa przedstawianego tutaj zjawiska i dlatego stao si ono rdem nie koczcych si i
niekiedy beznadziejnych kontrowersji4. (Nie mog przeznaczy tu wicej miejsca na opis
rozlegych bada prowadzonych na ten temat, zrelacjonowanych przez George'a Mandlera, Paula
Ekmana, Richarda Lazarusa oraz Roberta Zajonca.)
Gwny problem, nad ktrym dyskutowali krytycy Jamesa, nie ley w tym, e sprowadzi on
procesy emocjonalne do procesw czysto cielesnych (cho z pewnoci musiao to by szokujce),
lecz to, e nie nadawa adnej czy prawie adnej wagi
153

S
procesowi umysowej oceny sytuacji wywoujcej emocje. Jego teza sprawdza si w wypadku
pierwszych doznawanych w yciu emocji, lecz z pewnoci nie wyjania procesw, ktre toczyy
si w umyle Otella, nim rozbudziy si w nim gniew i zazdro. Nie tumaczy tego, co przeszed
Hamlet, nim doprowadzi swe ciao do stanu odbieranego jako odraajcy, ani zawiych przyczyn,
ktre sprawiay, e Lady Makbet dowiadczaa ekstazy, wiodc swego ma ku morderstwu.
Niemal rwnie problematyczne jest to, e James nie przedstawi adnego alternatywnego lub
pomocniczego mechani- i zmu, ktry mgby wzbudza uczucia odpowiadajce pobudzonemu
emocjami ciau. W jego ujciu ciao zawsze wplecione jest w w proces. Co wicej, James nie ma
wiele do powiedzenia na temat potencjalnej roli emocji w poznaniu i zachowaniu. Tymczasem, jak
zauwayem we wstpie, emocje nie s dla nas adnym luksusem. Odgrywaj rol w
przekazywaniu znacze, a take mog gra rol sterownika procesw poznawczych, o czym bdzie
mwi nastpny rozdzia.
Podsumowujc: James postulowa istnienie elementarnego mechanizmu, ktry pod wpywem
bodcw docierajcych ze rodowiska, wzbudza odpowiedni reakcj z repertuaru okrelonego
poprzez wrodzony i niezmienny wzorzec reakcji cielesnych. W systemie tym ocena bodca nie ma
znaczenia dla wynikajcej z jego zadziaania reakcji. Lapidarne stwierdzenie, i kady obiekt
pobudzajcy instynkt pobudza rwnie emocje", niewiele nam wyjania.
Jednak w zrnicowanych warunkach naszej spoecznej egzystencji, dostrzegamy, i emocje
wyzwalane s dopiero po nieautomatycznym, zainicjowanym wol, umysowym procesie oceny. Ze
wzgldu na natur naszego dowiadczenia, szeroki zakres bodcw i sytuacji zosta w nim
skojarzony z zestawem bodcw, ktre od chwili narodzin powizane s z wywoywaniem
okrelonych emocji. Reakcje na owe bodce i sytuacje mog by filtrowane" dziki wiadomej
ocenie. I wanie z uwagi na w proces wiadomej oceny pojawia si moliwo zrnicowania
zakresu i intensywnoci staych, wrodzonych wzorcw emocjonalnych. Mamy zatem do czynienia z
modulacj funkcjonowania bazowych mechanizmw emocjonalnych, opisanych przez Jamesa. Co
wicej, zdaje si, e istniej rw154
nie inne mechanizmy nerwowe, pozwalajce osign poczucie ciaa", ktre James uwaa za
istot procesw emocjonalnych.
Na kolejnych stronach naszkicuj wasne pogldy na temat uczu i emocji w kontekcie rozwoju
osobniczego. Wyjani rnice pomidzy emocjami doznawanymi przAnas w pocztkach naszego
ycia, do ktrych wyjanienia nfechanizm opisany przez Jamesa wydaje si wystarczajcy, i
emocjami dowiadczanymi przez nas jako osoby dorose, ktrych szkielet budowany jest stopniowo
na fundamencie owych emocji wczesnych". Proponuj nazywa emocje wczesne" pierwotymi,
dorose" za - wtrnymi.
EMOCJE PIERWOTNE
Do jakiego stopnia reakcje emocjonalne ustalone s w ju chwili narodzin? Powiedziabym, e ani
ludzie, ani zwierzta nie s zaprogramowani" na strach przed niedwiedziem czy orem (cho
niektre zwierzta i ludzie mog od narodzin wykazywa strach przed pajkami i wami).
Pierwszy, oczywisty dla mnie fakt stanowi to, e od urodzenia jestemy zaprogramowani na
reagowanie emocjami na okrelone cechy bodcw wiata zewntrznego lub ich kombinacje. Do
takich cech zalicza si rozmiar (wielkie zwierzta), du rozpito skrzyde (latajcy orze), typ
ruchu (gady), okrelone dwiki (warczenie, ryk) czy okrelon konfiguracj stanw ciaa (np. bl
odczuwany w czasie ataku serca). Cechy te, z osobna lub w poczeniu, mog by przetwarzane i
identyfikowane przez odpowiedni skadnik mzgowego ukadu limbicznego. Przyjmijmy, e jest
nim ciao migdaowate. Jego jdra neuronowe zawieraj odpowiednie reprezentacje dyspozycyjne,

ktre wyzwalaj stany ciaa charakterystyczne dla odczuwania strachu oraz modyfikuj procesy
poznawcze, tak by odpowiaday temu stanowi (pniej zobaczymy, i mzg stymuluje" stany
ciaa, pomijajc samo ciao, i omwi, w jaki sposb osigana jest modyfikacja poznawcza).
Zauwamy, e aby spowodowa reakcj ciaa, nie jest potrzebne nawet zidentyfikowanie"
niedwiedzia, wa lub ora ani te wiedza o tym, co w istocie
155

bodziec
sygnay do mini twarzy i koczyn
reakcje
??- wydzielania dokrewnego
sygnay do jder
neurotransmiterowych
sygnay autonomiczne
Ryc. 7-1. Emocje pierwotne. Gruba czarna linia ograniczajca schemat odpowiada mzgowi i
pniowi mzgu. Jeli odpowiedni bodziec aktywuje ciao migdaowate (CM), rodzi to ca wizk
reakcji: reakcje wewntrzne (TtWJ, reakcje miniowe, reakcje trzewne (sygnay autonomiczne)
oraz reakcje oddziaujce na jdra neurotransmiterowe i podwzg-rze (PWJ. Podwzgrze daje
pocztek reakcjom chemicznym, w tym wewntrzwydzielniczym, ktre do przenoszenia informacji
wykorzystuj strumie krwi. Na diagramie nie oznaczyem kilku innych struktur mzgowych, ktre
s niezbdne w funkcjonowaniu tego dugiego acucha reakcji. Na przykad reakcje miniowe,
ktrymi wyraamy emocje (powiedzmy postawa ciaa), prawdopodobnie wykorzystuj struktury
zwojw podstawy mzgu (cilej, tak zwane brzuszne ciao prkowane).
powoduje bl. Potrzebna jest jedynie identyfikacja i kategoryzacja pewnych kluczowych cech
danego obiektu (zwierzcia, przedmiotu), ktrej dokonuje wczesna kora czuciowa oraz takie
struktury, jak ciao migdaowate, ktre odbior" sygnay dotyczce ich cznej obecnoci. Piskl w
gniedzie nie wie, czym s ory, lecz gdy zauway nad sw gow leccy z okrelon prdkoci
obiekt o rozoystych skrzydach, szybko reaguje alarmowaniem otoczenia i kryciem ebka (zob.
ryc. 7-1).
156
Reakcja emocjonalna sama w sobie osiga kilka poytecznych celw, np. przyspiesza ukrycie si
przed przeladowc lub wybuch gniewu wobec konkurenta. Proces nie koczy si jednak na
zmianach stanu ciaa, ktre wyraaj dan emocj. Cykl w trwa dalej (na pewno u ludzi) i jego
kolejnym etapem jest odczuwanie emocji w poczeniu z postrzeganiem obiektu, ktry j wzbudzi,
a w kocu zdanie sobie sprawy z powizania pomidzy tym obiektem i emocjonalnym stanem ciaa.
Mona teraz^S^jfta, dlaczego waciwie potrzebna jest wiadomo tej relacji? Dlaczego
komplikowa sprawy i angaowa w ten proces wiadomo, skoro istniej ju mechanizmy
pozwalajce reagowa na bodce automatycznie? Ot wiadomo zapewnia nam lepsz ochron.
Rozwamy, co nastpuje: Jeli stwierdzisz, e zwierz, obiekt lub sytuacja X powoduje lk,
bdziesz mg wybra jedn z drg zachowania. Pierwsza z nich jest wrodzona - nie masz nad ni
kontroli. Co wicej, nie jest ona specyficzna wzgldem X: tak reakcj wywoa moe wiele innych
stworze, sytuacji i przedmiotw. Druga droga opiera si na twoim dowiadczeniu i jest
specyficzna wzgldem X. Wiedza o X pozwala ci przewidywa prawdopodobiestwo pojawienia
si go w okrelonych warunkach. Moesz wic go unika, nie za tylko reagowa, gdy jest ju
obecny i stwarza zagroenie.
S rwnie inne zalety odczuwania" reakcji emocjonalnych. Dziki niemu mona uoglnia sw
wiedz i na przykad stwierdza, e naley zachowa ostrono w pobliu wszystkiego, co
przypomina X. (Oczywicie zbyt daleko posunita generaliza-cja prowadzi do zbyt ostronego

zachowania czy nawet fobii, co nie jest korzystne.) Co wicej, w czasie swego pierwszego
spotkania z X moesz odkry jego szczeglne saboci. Przy okazji nastpnego spotkania moesz
zechcie je wykorzysta i jest to jeszcze jeden powd, by wiedzie. Tak wic odczuwanie wasnych
stanw emocjonalnych, czyli wiadomo wasnych emocji, daje elastyczno reakcji, opart na
przebiegu twoich dotychczasowych interakcji ze rodowiskiem. Cho owe wrodzone mechanizmy
s potrzebne, by da pocztek procesom rozgrywajcym si na podstawie nabytej wiedzy, uczucia
daj nam co wicej ni one.
157
' Pierwotne procesy emocjonalne (czytaj: wrodzone, wstpnie zakodowane, Jamesowskie) opieraj
si przede wszystkim na j obwodach ukadu limbicznego, ciaa migdaowatego oraz przedniej
czci obrczy. Dowody na to, e ciao migdaowate odgrywa szczegln rol w pierwotnych
procesach emocjonalnych, pochodz zarwno z bada na ludziach, jak i na zwierztach. W centrum
uwagi swych bada eksperymentalnych na zwierztach stawiali je Pribram, Weiskrantz, Aggleton i
Passin-gham, a ostatnio, i w chyba gbszym ujciu, rwnie Jo-seph LeDoux5. Wkad w badania
na tym polu wnieli rwnie E. T. Rolls, Michael Davis oraz Larry Suire wraz z zespoem, ktrych
praca, cho ukierunkowana na zrozumienie funkcjonowania pamici, ujawnia powizanie
pomidzy ciaem migdaowatym i zjawiskami emocjonalnymi6. Na udzia ciaa migdaowatego w
procesach emocjonalnych wskazay rwnie prace Wildera Penfielda, Pierre'a Gloora i Erica
Halgrena dotyczce pacjentw epileptycznych, u ktrych badanie wymagao elektrycznej
stymulacji rnych okolic pata czoowego7. Obserwacji potwierdzajcych tez o takiej roli ciaa
migdaowatego dokonali w ostatnim okresie rwnie czonkowie mojego zespou. Natomiast
pierwsze uwagi, e moe mie ono zwizek z procesami emocjonalnymi, znajdziemy w pracy Heinricha KLiivera i Paula Bucy'ego8, ktrzy wykazali, i resekcja czci pata czoowego zawierajcej
ciao migdaowate powoduje, oprcz wielu innych skutkw, afektywn obojtno. (Informacje na
temat relacji pomidzy emocjami i przedni czci obrczy zawiera rozdzia 4 niniejszej ksiki,
zob. take: Laplane i in. 1981 i A. Damasio, Van Hoesen 19839.)
Mechanizmy emocji pierwotnych nie pozwalaj jednak wyjani caej gamy zachowa
emocjonalnych. S one z pewnoci mechanizmami podstawowymi. Uwaam, e w procesie
rozwoju jednostki zaczynaj si na nie nakada emocje / wtrne. Pojawiaj si one, gdy zaczynamy
dowiadcza uczu / i tworzy systematyczne powizania pomidzy kafi tegoriami obiektw oraz
sytuacji z jednej strony a emocjami pierwotnymi z drugiej. Struktury ukadu limbicznego nie
wystarczaj, by mogy powstawa emocje wtrne. Sie ukadw musi zosta powikszona: wymaga
ona teraz wspdziaania kory przedczoowej oraz somatosensorycznej.
158

EMOCJE WTRNE
Rozwaania nad emocjami wtrnymi rozpocznijmy od przykadu zaczerpnitego z dowiadczenia
dorosego czowieka. Wyobramy sobie, e spotykamy przyjaciela, ktrego nie widzielimy ju od
dawna, lub e zostajemy poinformowani o mierci swego bliskiego wsppracownika. W kadym z
tych potencjalnie realnych przypadkw (a prawdopodobnie nawet wtedy, gdy wyobraamy sobie
takie sceny) dowiadczamy emocji. Co dzieje si w nas wwczas na paszczynie neurobiologicznej? Czym w istocie jest dowiadczanie emocji"?
Gdybym by przy tobie w chwili, w ktrej wyobraasz sobie te czy inne sceny, mgbym dokona
kilku obserwacji. Po utworzeniu mentalnych obrazw kluczowych aspektw tych scen (spotkanie
dawno nie widzianego kolegi, mier bliskiego wsppracownika) dochodzi do zmiany stanu ciaa,
ktra opiera si na modyfikacji stanw kilku jego rejonw. Jeli spotykasz starego przyjaciela (w
swej wyobrani), twoje serce zaczyna bi szybciej, skra moe si zarumieni, napicie mini
wok oczu i ust moe wzrosn - by nada twarzy wyraz szczcia - a napicie innych - opa.
Jeeli usyszysz o mierci bliskiego znajomego, twoje serce zaczyna omota, minie karku i

plecw napinaj si, usta wysychaj, skra blednie, doznajesz skurczu pewnej partii jelit, a minie
twarzy maluj na niej wyraz smutku. W obydwu wypadkach zachodz zatem liczne zmiany w pracy
rnych narzdw wewntrznych (serca, puc, jelit), mini szkieletowych (tych, ktre
przytwierdzone s do koci), gruczow dokrewnych (przysadka, nadnercza). Pewna ilo
modulatorw peptydowych zostaje wydzielona z mzgu i uniesiona ze strumieniem krwi. Ukad
odpornociowy rwnie ulega raptownej przemianie. Podstawowa aktywno mini gadkich w
cianach arterii moe wzrosn i doprowadzi do zwania naczy krwiononych (czego wynikiem
jest blado) lub spa i doprowadzi do rozlunienia i poszerzenia wiata naczy krwiononych
(czego wynikiem jest zaczerwienienie twarzy). Jako cao, zesp owych zmian okrela profil
odchylenia od stanu naturalnej rwnowagi funkcjonalnej, homeostazy, w ktrej zakresie orga159

nizm dziaa prawdopodobnie najekonomiczniej, tracc mniej energii oraz szybciej i atwiej
dostosowujc si do otoczenia. w zakres rwnowagi funkcjonalnej nie powinien by pojmowany
jako statyczny. Ulega on cigej modyfikacji poprzez zmian grnych i dolnych granic. Przypomina
to nieco stan ka wodnego, po ktrym kto chodzi w rnych kierunkach. Niektre obszary
ulegaj zapadniciu, inne wypitrzaj si, a na powierzchni tworz si zaamania. Zmienia si
ksztat ka, lecz zmiany te zachodz jedynie w jego fizycznych granicach: granicach pojemnika
zawierajcego pewn sta ilo cieczy.
Gdy dowiadczasz owych hipotetycznych emocji, wiele czci twojego ciaa wchodzi w nowe,
znaczco rne od standardowych stany. W jaki sposb dochodzi do tych zmian w organizmie?
1. Proces zaczyna si od .wiadomego, celowego rozwaenia i danej sytuacji lub osoby.
Rozwaania te znajduj wyraz w postaci obrazw umysowych zorganizowanych w proces
mylowy. Dotycz one niezliczonych aspektw twojego zwizku z dan osob, refleksji
dotyczcych obecnej sytuacji i jej konsekwencji dla ciebie i innych - poznawczejjoceny_treici
sytuacji, ktrej sam jeste czci. Niektre z przywoywanych obrazw s niewerbalne (sympatia
wobec danej osoby w danej chwili), inne za werbalne (sowa i zdania odnoszce si do cech,
dziaa, imion ifd.). Na poziomie neuronowym za ich powstawanie odpowiadaj zbiory odrbnych
topograficznie zorientowanych reprezentacji, ktre gromadz si w rnych rejonach wczesnej kory
czuciowej (wzrokowej, suchowej i in.). Reprezentacje te, z kolei, tworzone s wedug wskazwek
zawartych w reprezentacjach dyspozycyjnych, przechowywanych w postaci rozproszonej w wielu
okolicach kory kojarzeniowej wyszego rzdu.
2. Na poziomie niewiadomym sieci neuronowe kory przed-czoowej automatycznie i samorzutnie
reaguj na sygnay powstajce w wyniku przetwarzania powyszych obrazw. Typ reakcji kory
przedczoowej wywodzi si z reprezentacji dyspozycyjnych, ktre ucieleniaj wiedz dotyczc
standardowych powiza pomidzy pewnymi sytuacjami i okre160
?

?*/
X
?\
sonymi stanami emocjonalnymi w dowiadczeniu jednostki. Innymi sowy,
wvwodzi_sig_on_zjiahytynh, TUP ^g^wro-dzonychreprezentacji, cho dyspozycje nabyte
powstay pod wplywefrTdyspozycji wrodzonych. A zatem reprezentacje dyspozycyjne nabyte
odzwierciedlaj nasze jednostkowe, niepowtarzalne dowiadczenie rnych typw relacji z
otoczeniem, w jakie wchodzilimy w swoim yciu. Twoje dowiadczenie moe subtelnie lub
znacznie rni si od analogicznego dowiadczenia innych ludzi. Chocia relacje pomidzy
okrelonymi typami sytuacji i emocjami s wrd ludzi w znacznym stopniu podobne, to

wyjtkowe dowiadczenie osobiste modyfikuje procesy emocjonalne u kadego z nas.

Podsumowujc, mona powiedzie, e ulokowane w korze przedczoowej nabyte reprezentacje
dyspozycyjne, niezbdne dla funkcjonowania wtrnych emocji, s oddzielone od wrodzonych
reprezentacji dyspozycyjnych, potrzebnych w pierwotnych procesach emocjonalnych. Lecz jak si
wkrtce przekonamy, pierwsze z nich potrzebuj drugich, by mc znale swj wyraz.
3. Niewiadome, automatyczne i bezwolne reakcje generowane przez reprezentacje dyspozycyjne w
korze przedczoowej, ktre opisaem w punkcie 2, s sygnalizowane ciau migdaowatemu oraz
przedniej czci obrczy. Reprezentacje dyspozycyjne w tej ostatniej reaguj poprzez (a)
aktywowanie jder autonomicznego ukadu nerwowego i przesanie sygnaw ciau poprzez nerwy
obwodowe (co powoduje wprowadzenie trzewi w stan kojarzony zazwyczaj z typem sytuacji, ktra
wyzwolia cay w acuch reakcji), (b) wysanie sygnaw do ukadu ruchowego, by minie
szkieletowe dopeniy zewntrznego obrazu emocji poprzez wyraz twarzy i postaw ciaa, (c)
aktywowanie systemw dokrewnych oraz peptydowych, ktrych dziaania chemiczne wywouj
zmiany w stanach ciaa i mzgu, a w kocu poprzez (d) aktywowanie wedug okrelonych wzorcw
niespecyficznych jder neurotransmiterowych w pniu mzgu i podstawie przodomzgowia, ktre z
kolei uwalniaj odpowiednie substancje chemiczne w rnych okolicach kreso-mzgowia (tj. np. w
zwojach podstawy mzgu i korze mzgowej). Ten, jak si zdaje, wyczerpujcy zbir reakcji jest
.\
161

bodziec
sygnay do mini twarzy i koczyn
reakcje
wydzielania
dokrewnego
sygnay do jder neurotrans-miterowych
sygnay autonomiczne
Ryc. 7-2. Emocje wtrne. Bodziec nadal moe by przetwarzany bezporednio przez ciao
migdaowate, lecz tym razem analizowany jest rwnie w procesach mylowych i moe aktywowa
brzusznoprzyrodkow kor czoow (BP). Ta z kolei dziaa poprzez ciao migdaowate (CM).
Innymi sowy, emocje wtrne czyni uytek z mechanizmw emocji pierwotnych. Tutaj rwnie
celowo wprowadziem znaczne uproszczenia, gdy w istocie, prcz rejonu BP, aktywowane s
liczne inne rejony przedczoowe. Mam jednak nadziej, e na diagramie zachowana zostaa istota
caego zjawiska. Zauwamy, e kora BP potrzebuje CM, by moga przejawi aktywno; mona
powiedzie, e jest jej uczepiona". Ta relacja stanowi dobry przykad metod atajcej" inynierii
natury. Natura wykorzystuje stare struktury i mechanizmy, by tworzy nowe mechanizmy i osiga
nowe cele.
w istocie potny, a przy tym zrnicowany. Obejmuje on cay organizm i - w wypadku osoby
zdrowej - jest wrcz cudem koordynacji.
Zmiany spowodowane przez (a), (b) oraz (c) oddziauj na ciao, powodujc pojawienie si jego
stanu emocjonalnego". Sygnay tych zmian docieraj na powrt do ukadu limbiczne-go i
somatosensorycznego. Zmiany spowodowane przez (d),j ktre nie zachodz w ciele waciwym,
lecz w okrelonych
162

strukturach pnia mzgu zarzdzajcych procesami biologicznej regulacji ciaa, maj zasadniczy
wpyw na typ i wydajno procesw poznawczych i tworz rwnoleg drog dla przebiegu
procesw emocjonalnych. Rne efekty dziaania (a), (b) i (c) z jednej oraz (d) z drugiej strony
stan si bardziej zrozumiae w czasie rozwaa nad uczuciami (zob. dalej).

Ju teraz powinno by jednak jasne, e u pacjentw z uszkodzeniem przedczoowych okolic mzgu

dochodzi do upoledzenia wtrnych procesw emocjonalnych. Pacjenci ci nie s w stanie
generowa emocji relewantnych w stosunku do obrazw wywoanych przez okrelone kategorie
sytuacji i bodcw. Nie mog zatem przejawia wynikajcych z nich uczu, czego dowodz
obserwacje kliniczne oraz specjalne badania opisane w rozdziale 9. Ci sami pacjenci mog jednak
przejawia emocje pierwotne, co sprawia, e zdawa si nam moe, i mechanizm emocjonalny
pozosta u nich nienaruszony (mog wystraszy si kogo, kto krzyknie tu za ich plecami lub gdy
ich domem wstrznie trzsienie ziemi). Z drugiej strony, pacjenci z uszkodzeniami ukadu
limbicznego, a w szczeglnoci ciaa migdaowatego lub przedniej czci obrczy, charakteryzuj
si zazwyczaj znacznie ciszym upoledzeniem procesw emocjonalnych, gdy dotyka ono
zarwno emocji pierwotnych, jak i wtrnych, a przez to jest atwo dostrzegalne w ich zachowaniu.
Natura ze sw skonnoci do oszczdnoci nie stworzya odrbnych mechanizmw dla wyraania
pierwotnych oraz wtrnych emocji. Zezwolia po prostu, by emocje wtrne mogy si wyraa
poprzez kana ju wczeniej przygotowany dla wyraania emocji pierwotnych.
Sdz, e istot emocji jest to, i stanowi ona zbir zmian zachodzcych w ciele, indukowanych w
niezliczonych organach poprzez zakoczenia komrek nerwowych, co dokonuje si pod kontrol
odpowiedniego systemu mzgowego, ktry reaguje na tre myli zwizanych z okrelonym
obiektem lub wydarzeniem. Wiele spord owych zmian stanu ciaa - np. zmiany koloru skry,
postawy, wyrazu twarzy - jest percep-cyjnie dostpnych dla obserwatora z zewntrz. (Etymologia
tego sowa sama w sobie sugeruje w zasadzie kierunek od wewntrz", z wntrza ciaa: emocja"
oznacza dosownie ruch
163
1
wntrz"*.) Inne zmiany stanu ciaa s postrzegalne tylko przez jego waciciela". Lecz nie na tym
koczy si istota emocji.
Konkludujc: Emocje to kombinacja prostszego lub bardziej zoonego procesu umysowej oceny,
wraz z towarzyszcymi mu reakcjami dyspozycyjnymi, w wikszoci skierowanymi ku ciau
waciwemu, ktre wywouj emocjonalny stan ciaa", lecz rwnie ku samemu mzgowi (jdra
neurotransmiterowe w pniu mzgu), co prowadzi do dodatkowych zmian umysowych. Zauwamy,
e chwilowo odoyem na bok kwesti percepcji wszystkich zmian, ktre tworz reakcj
emocjonaln. Jak odkryjesz ju wkrtce, dla tego rodzaju dowiadczenia zarezerwowaem sowo
uczucie.
SPECYFIKA NERWOWEGO MECHANIZMU EMOCJI
Specyfika systemw nerwowych zwizanych z emocjami zostaa okrelona na podstawie bada
ogniskowych uszkodze mzgu. W moim pojciu uszkodzenie ukadu limbicznego upoledza
pierwotne procesy emocjonalne, natomiast uszkodzenie kory przedczoowej zaburza procesy
wtrne. Intrygujce wyjanienie mechanizmu ludzkich emocji stworzy Roger Sperry wraz ze
wsppracownikami (m.in. Joseph Bogen, Michael Gaz-zaniga, Jerre Leyy oraz Eran Zaidel).
Wedug niego struktury prawej pkuli mzgu ludzkiego w wikszym stopniu angauj si w
podstawowe procesy emocjonalne10. Rwnie inni badacze, np. Howard Gardner, Kenneth
Heilman, Joan Borod, Ri-chard Davidson oraz Guido Gainotti, dokonali spostrzee wspierajcych
tez o dominacji prawej pkuli w procesach emocjonalnych11. Biece prace dowiadczalne w
moim laboratorium oglnie potwierdzaj ide asymetrii rozkadu procesw emocjonalnych w
mzgu, lecz wskazuj rwnie na to, i asymetria ta nie dotyczy wszystkich emocji w rwnym
stopniu.
Stopie specjalizacji systemw powiconych przetwarzaniu emocji mona oszacowa poprzez
badanie przypadkw upoledzenia zdolnoci ich wyraania. Gdy udar niszczy kor ruchow lewej
pkuli i pacjent doznaje paraliu prawej
! Od Jac. e(x)movere - wychodzi na zewntrz", odsya" [przyp. tum.].

164
czci twarzy, jej minie nie mog funkcjonowa normalnie i usta przesuwaj si ku tej stronie
twarzy, ktrej minie pracuj normalnie. Prba otworzenia ust i pokazania zbw na prob
lekarza jeszcze t asymetri pogbia. Jednak gdy ten sam pacjent mieje si lub umiecha
spontanicznie, np. w reakcji na dowcip, dzieje si co innego. Umiech jest normalny i obydwie
poowy twarzy poruszaj si tak, jak powinny. Wyraz twarzy jest naturalny i podobny do tego
sprzed paraliu. Pokazuje to, i kontrola ruchw wyraajcych emocje nie opiera si na tych
samych orodkach co kontrola ruchw dowolnych. Ruchy zwizane z emocjami wyzwalane s
przez inne czci mzgu, nawet jeli realizujce je minie s identyczne (np. twarzy; zob. ryc. 7-3).
Ryc. 7-3. Mechanizm neuronowy sterujcy miniami twarzy w przypadku prawdziwego"
umiechu w odpowiedzi na sytuacj budzc emocje (u gry) rni si od tego, ktry uaktywnia
umiech wywoany si woli (nieemocjonalny), cho steruje tymi samymi miniami (u dou).
Umiech szczery" sterowany jest przez kor ukadu limbicznego, a jego ekspresja wymaga
prawdopodobnie udziau zwojw podstawy mzgu.
165
U pacjenta, u ktrego udar zniszczy przedni cz obrczy w lewej pkuli, efekt bdzie
przeciwny. W odpowiedzi na bodziec budzcy emocje jego twarz pozostaje asymetryczna, mniej
ruchliwa z prawej ni z lewej strony. Jeli jednak w pacjent napina minie twarzy wiadomie, w
wyniku aktu woli, ruchy s normalne i symetria powraca. Ruchy zwizane z emocjami s zatem
sterowane przez przedni cz obrczy, inne okolice kory limbicznej (w rodkowej czci pata
skroniowego) oraz zwoje podstawy mzgu. Zniszczenie lub dysfunkcja tych rejonw wywouje
tzw. emocjonalny parali twarzy.
Mj mentor, Norman Geschwind, neurolog z Harvardu, ktrego praca stanowi pomost pomidzy
klasyczn i nowoczesn er w badaniach mzgu i umysu czowieka, zauway, e przyczyn, dla
ktrej trudno nam si naturalnie umiecha do fotografii, jest to, e kae si nam kontrolowa
minie si woli z wykorzystaniem kory ruchowej i drogi piramidowej (ko-rowo-rdzeniowej).
(Droga piramidowa to potna wizka ak-sonw wychodzca z pierwotnej kory ruchowej,
czwartego rejonu Brodmanna, ktra podajc w d, unerwia jdra w pniu mzgu i rdzeniu
krgowym kontrolujce ruchy sterowane si woli poprzez nerwy obwodowe.) W takiej sytuacji
tworzymy, jak zwyk by to nazywa Geschwind, umiech piramidowy^. Nie potrafimy zbyt atwo
zapanowa nad mimik, ktr steruje przednia cz obrczy. Nie dysponujemy odpowiednim
traktem nerwowym, ktry poprzez nasz si woli pozwoliby nam atwo sterowa
funkcjonowaniem przedniej czci obrczy. By umiechn si naturalnie" na zawoanie, moemy
wybra jedn z moliwoci: nauczy si dobrze gra, poprosi kogo, by nas poaskota albo
opowiedzia nam dobry dowcip. Kariera aktorw i politykw zasadza si na przezwycieniu tej
przyrodzonej neurofizjologicznej niewygody.
Problem ten ju dawno zosta odkryty przez zawodowych aktorw, co zaowocowao powstaniem
rnych technik gry. Lau-rence Olivier na przykad posugiwa si technik opart na wprawnym
tworzeniu pod kontrol wasnej woli sekwencji ruchw, ktre wiarygodnie wyraayby dan
emocj. Wielcy aktorzy podajcy drog tej tradycji usiuj je symulowa z wielk determinacj,
opierajc si na szczegowej wiedzy o tym,-w jaki sposb emocje (ich wyraz) odbierane s przez
obserwatora z zewntrz, oraz na wiadomoci uczu, ktre towarzysz pojawieniu si owych
zewntrznych symptomw. Fakt, e dobrze udaje si to tylko nielicznym, jest miar tego, jak
wielkie trudnoci sprawia im zapanowanie nad fizjologi mzgu.
166

Inna technika, zaprezentowana przez Lee Strasberga oraz Eli Kazana w Metodzie" (inspirowanej

systemem Konstan-tina Stanisawskiego), polega na zmuszaniu aktorw do wzbudzania w sobie

emocji, nie za ich udawania. Moe by to bardziej przekonywajce i angaujce, lecz wymaga
szczeglnych zdolnoci i dojrzaoci, ktra pozwoli ujarzmi wyzwolone w ten sposb prawdziwe
emocje.
Rnic pomidzy wyrazem twarzy objawiajcym szczere" oraz udawane" emocje jako pierwszy
odnotowa Karol Darwin w pracy O wyrazie uczu u czowieka i zwierzt, opublikowanej w 1872
roku12. Darwin wiedzia o dokonanych dziesi lat wczeniej przez Guillaume-Benjamina Duchenne'a obserwacjach dotyczcych mini zaangaowanych w umiech oraz sterujcych nimi
mechanizmw13. Duchenne stwierdzi, i umiech prawdziwej radoci wymaga jednoczesnego, nie
sterowanego wol skurczu dwch mini: jarzmowego wikszego oraz okrnego oka (zob. ryc. 74). Odkry rwnie, e drugi z tych mini moe zosta napity jedynie bezwolnie: nie ma
moliwoci aktywowania go si woli. Nie podlegajce woli aktywatory minia okrnego oka
nazwa Duchenne sodkimi emocjami ducha". Jeli chodzi o misie jarzmowy wikszy, to moe
on zosta pobudzony zarwno z udziaem woli, jak i bez niego, tak wic zawsze sta nas cho na
umiech uprzejmoci".
Ryc. 7-4. Niewiadome i wiadome sterowanie miniami twarzy.
sterowanie
wycznie
niewiadome
I
misie okrny
misie jarzmowy
t
sterowanie wiadome
i niewiadome
167
UCZUCIA
Czym jest uczucie? Dlaczego nie uywam terminw emocje" i uczucia" zamiennie? Jedn z
przyczyn jest to, e cho niektre uczucia zwizane s z emocjami, to jest wiele takich, ktre
powizane z nimi nie s. Wszystkie emocje generuj uczucia, jeli dowiadczajcy ich czowiek jest
w stanie czuwania i gotowoci, lecz nie wszystkie uczucia wywodz si z emocji. Uczucia nie
majce rde w emocjach nazywam uczuciami ta i wrc do nich w dalszej czci niniejszego
rozdziau.
Zaczn od rozwaenia procesu odczuwania emocji. Powrmy w tym celu do opisywanego
powyej przykadu stanu emocjonalnego. Wszystkie zmiany stanu ciaa postrzegane przez
obserwatora z zewntrz, jak i te, ktrych zauway nie moe (na przykad przyspieszone bicie
serca, skurcz jelit), postrzegamy wewntrznie. Mzg jest nieustannie informowany o nich
wszystkich poprzez poczenia nerwowe transmitujce impulsy pochodzce ze skry, naczy
krwiononych, trzewi, mini podlegajcych woli, staww itd. Poczenia dostarczajce mzgowi
tych informacji biegn zatem od gowy, szyi, tuowia i koczyn poprzez rdze krgowy w kierunku
tworu siatkowatego (grupy jder w pniu mzgu, sterujcej m.in. stanami czuwania i snu) i wzgrza,
by ostatecznie dotrze do pod-wzgrza, struktur limbicznych i kilku szczeglnych okolic kory
somatosensorycznej w okolicy wyspy i okolicy ciemieniowej. Te ostatnie w szczeglnoci s
informowane o tym, co w danej chwili dzieje si w ciele, a to oznacza, i posiadaj obraz"
nieustannie zmieniajcego si pejzau" ciaa ulegajcego wpywom emocji. Jeli przywoamy
znowu przykad ka wodnego, moemy wyobrazi sobie tak sytuacj jako cige przesyanie
sygnaw odnoszcych si do lokalnych zmian jego ksztatu, gdy kto po nim kroczy. W korze
mzgowej, bezustannie odbierajcej takie sygnay, odzwierciedla je cigle zmieniajca si struktura
aktywnoci neuronw. Nie ma w niej nic staego, adnej paszczyzny odniesienia, adnego maego
czowieczka -homunkulusa - siedzcego w apartamentach mzgu niczym posg i zajmujcego si

gromadzeniem napywajcych informacji. Istnieje tylko ciga, nieustanna zmiana. Niektre

168
z owych struktur aktywnoci zorganizowane s topograficznie w wikszym, inne za w mniejszym
stopniu. Nie znajdziemy ich na jednej wsplnej mapie ani w jednym orodku. Istnieje wiele map
skoordynowanych ze sob przez interaktywne poczenia neuronowe. (Jakiejkolwiek metafory
uylibymy, by zilustrowa to zjawisko, wane jest, by zda sobie spraw z tego, e biece
reprezentacje ciaa nie pojawiaj si w pooeniach cile okrelonych na mapie nerww, jak przez
dziesiciolecia zwodniczo sugeroway nam schematy ludzkiego mzgu. Pojawiaj si one jako
dynamiczne, cigle na nowo stanowione i stale aktualizowane reprezentacje tego, co dzieje si w
ciele. Jak we wczeniej cytowanej pracy pokaza Michael Merzenich, ich warto opiera si wanie
na aktualnoci, staym i natychmiastowym odzwierciedlaniu zachodzcych zmian.)
Informacje o stanach emocjonalnych powraca mog do mzgu nie tylko drog neuronow", lecz
rwnie rwnoleg drog chemiczn". Hormony i peptydy uwalniane w ciele w czasie stanw
emocjonalnych docieraj do mzgu wraz ze strumieniem krwi, penetrujc go aktywnie po
przekroczeniu tzw. bariery krew-mzg, lub - z wiksz atwoci - dostajc si do niego w
miejscach, w ktrych tej bariery brak (np. tzw. pole najdalsze, area postrema), czy dysponujcych
mechanizmami, ktre mog wysya sygnay do rnych czci mzgu (np. narzd
podsklepieniowy). Mzg w niektrych ze swych ukadw potrafi tworzy wielostronny nerwowy
obraz pejzau" ciaa, ktry zosta indukowany przez inne systemy mzgowe, lecz na sam w
obraz, jak i na jego wykorzystanie bezporednio wpywa ciao (przypomnijmy sobie dziaanie
oksytocy-ny, o ktrej pisaem w rozdziale 6). O charakterze obrazu ciaa decyduj zatem nie tylko
zespoy sygnaw nerwowych, lecz rwnie sygnay chemiczne, ktre modyfikuj tryb
przetwarzania sygnaw nerwowych. I wanie dlatego pewne substancje chemiczne odegray
zasadnicz rol w tak wielu kulturach: wemy na przykad wspczesny problem narkotykw i
lekw, ktry nie moe zosta rozwizany bez gbokiego zrozumienia omawianych tutaj
mechanizmw.
Gdy w twoim ciele zachodz zmiany, dowiadujesz si o nich i moesz je cigle ledzi. w proces
cigego monitorowania i dowiadczania tego, co dzieje si z twoim ciaem, gdy przez
169
1

h
sygnay dokrewne i inne
sygnay z trzewi

sygnay od jder neurotransmiterowych

sygnay z mini i staww
Ryc. 7-5. Koniecznym, lecz niewystarczajcym warunkiem odczuwania emocji jest dotarcie
sygnaw nerwowych z trzewi, mini i staww oraz jder neurotransmiterowych - a wic rnych
czci ciaa aktywowanych w procesie emocjonalnym - do pewnych jder podkorowych oraz samej
kory mzgowej. Sygnay pochodzce z gruczow dokrewnych oraz inne sygnay chemiczne
rwnie docieraj do orodkowego ukadu nerwowego, m.in. wraz ze strumieniem krwi.
umys przewijaj si myli o okrelonej treci, stanowi istot tego, co nazywam uczuciem (ryc. 7-5).
O ile emocja jest zbiorem zmian stanu ciaa powizanych z okrelonymi obrazami umysowymi,
ktre aktywoway odpowiednie systemy mzgowe, otye istota odczuwania emocji polega na
dowiadczaniu takich zmian jednoczenie z obrazami umysowymi, ktre zaindukoway cykl ich
powstawania. Innymi sowy, uczucia opieraj si na zestawianiu obrazw ciaa waciwego z
obrazem czego innego, np. obrazu wizualnego czyjej twarzy lub suchowego obrazu muzyki.
Podoa uczucia dopeniaj zmiany w procesach poznawczych indukowane rwnoczenie przez
substancje neurochemiczne (np. neurotransmitery uwalniane w rnych miejscach uka170
J
du nerwowego na skutek aktywacji jder neurotransmitero-wych, ktra jest skadnikiem inicjalnej
reakcji emocjonalnej)*.
W tym miejscu niezbdne s dwa wyjanienia. Pierwsze dotyczy rozumienia uytego powyej
pojcia zestawienia"**. Wybraem ten termin, poniewa sdz, e obraz ciaa waciwego pojawia
si p o pojawieniu si i utrzymaniu w stanie aktywnoci obrazu czego innego" i poniewa te dwa
obrazy pozostaj neurologicznie odseparowane" (jak sugerowaem w rozdziale 5). Innymi sowy,
mamy do czynienia raczej z zestawieniem" ni zlewaniem si". By moe do okrelenia tego, co
dzieje si w naszym umyle z obrazem ciaa waciwego oraz czego innego", stosownie byoby
uy terminu superpozycja.
Zaoenie, i obiekt kwalifikowany" (twarz) oraz kwalifikator" (zestawiony z ni stan ciaa) s
poczone, lecz nie zlewaj si, pozwala nam wyjani, dlaczego czowiek moe czu si
przygnbiony, choby mylc o ludziach czy sytuacjach, ktre w adnym razie nie oznaczaj
smutku ani straty, i by radosny bez adnego okrelonego, wyjanialnego w danej chwili powodu.
Stany kwalifikatora mog by nieoczekiwane, a niekiedy rwnie niepodane. Ich motywacja
psychologiczna moe by niejawna lub w ogle nie istnie, gdy fizjologiczna zmiana dotyczy
obszarw neutralnych psychicznie. Mwic jzykiem neurobiologii: istnienie nie wyjanionych
kwalifikatorw potwierdza wzgldn autonomi mechanizmw neuronowych stojcych za
uczuciami. Lecz przypominaj nam one rwnie o istnieniu olbrzymiej domeny procesw
niewiadomych, ktre tylko czciowo poddaj si psychologiczemu wyjanieniu.
Istot smutku i radoci jest skoordynowana percepcja okrelonego stanu ciaa oraz zestawionych z
nim myli, uzupeniona o modyfikacj stylu i efektywnoci procesu mylowego. Po* Przyjte tutaj definicje emocji" i uczu" nie s ortodoksyjne. Niektrzy autorzy uywaj tych
sw zamiennie czy te np. nie uywaj w ogle sowa uczucie", a emocje" dziel na
ekspresywne i dowiadczane. Jednake Przyjcie osobnych terminw moe uatwi dalsze badania
nad tymi zjawiskami [przyp. tum.].
** Rozwaania te odnosz si w oryginale do terminu juxaposition i nie do koca da si je
przenie na polskie zestawienie" [przyp. tum.].
171
niewa sygnay o stanie ciaa (pozytywne czy negatywne) oraz gatunku i sile poznania indukowane
zostay przez ten sam system, s one zazwyczaj zgodne (cho zgodno pomidzy sygnaem o

stanie ciaa oraz stylem i efektywnoci procesu poznawczego moe ulec zaamaniu zarwno w
warunkach patologicznych, jak i normalnych). W negatywnych" stanach ciaa tworzenie obrazw
jest spowolnione, ich rnorodno jest ograniczona, a rozumowanie nieefektywne, natomiast
pozytywnym" stanom ciaa towarzyszy szybkie tworzenie obrazw o duej rnorodnoci oraz
szybkie, cho niekoniecznie wydajne, rozumowanie. Gdy negatywne" stany ciaa powtarzaj si
czsto lub gdy taki stan trwa przez duszy czas, jak na przykad w wypadku depresji, odsetek
myli, ktre mog si skojarzy z sytuacjami negatywnymi", wzrasta. Cierpi na tym rwnie styl
i wydajno rozumowania. Przeduajce si stany maniakalne powoduj sytuacj odwrotn. W
Dotyku ciemnoci, dzienniku swej depresji, William Styron wyczerpujco opisa tego rodzaju stan.
Pisze, e jego istot jest mka ...najbardziej podobna toniciu czy duszeniu si - lecz nawet takie
porwnania nie oddaj jej w peni". Nie zapomina on o opisie procesw mylowych
towarzyszcych temu stanowi: W takich razach myl racjonalna nieobecna bya zazwyczaj w
moim umyle - std trans. Trudno o bardziej odpowiednie sowo na okrelenie tego stanu
bezsilnego stuporu, w ktrym poznanie zastpione zostao ow pozytywn i aktywn mk*".
(Pozytywna" i aktywna" mka to terminy uyte przez Williama Jamesa w opisie wasnych stanw
depresji.)
Jeszcze jedna uwaga: Przedstawiem tutaj swj pogld na to, jak mog wyglda gwne
komponenty budujce uczucia -zarwno na poziomie poznawczym, jak i nerwowym; to, czy jest on
suszny, mog wykaza tylko dalsze badania. Nie wyjaniem natomiast, w jaki sposb odczuwamy
uczucia. Przyjcie przez okrelone czci mzgu znacznej liczby sygnaw dotyczcych stanu ciaa
jest z pewnoci warunkiem niezbdnym, lecz niewystarczajcym, bymy odczuli uczucie. Jak
sugerowaem w omwieniu obrazw umysowych, dodatkowym warunkiem dowiadczania jest
korelacja pomidzy zmieniajcymi si na bieco reprezentacjami stanu ciaa oraz neuronowej
reprezentacji tworzcej ide ja". Uczucie wobec okrelo172
?
nego obiektu opiera si na jego subiektywnej percepcji, percepcji stanu ciaa, ktry on modyfikuje,
oraz percepcji zmodyfikowanego stylu i wydajnoci procesw mylowych, ktre przebiegaj w tym
czasie.
OSZUKUJC MZG
Jakie dowody przemawiaj za tym, e to stany ciaa wywouj uczucia? Niektre z nich pochodz z
bada neuropsycho-logicznych nad korelacj pomidzy utrat uczu a zniszczeniem rejonw
mzgu odpowiedzialnych za tworzenie reprezentacji stanw ciaa (zob. rozdz. 5), lecz
eksperymenty przeprowadzane z ludmi zdrowymi rwnie wiele nam mwi. Szczeglnie chodzi
mi tutaj o badania prowadzone przez Pau-la Ekmana14. Gdy poprosi on zdrowych uczestnikw
eksperymentu o napicie okrelonych mini twarzy, co w rezultacie miao zoy si" na jej
emocjonalny wyraz bez wiedzy samego wykonujcego to zadanie czowieka, okazao si, e
dowiadczali oni uczu odpowiadajcych wyrazom ich twarzy. Na przykad nawet sztucznie,
zgrubnie i nie w peni wytworzony na twarzy wyraz szczcia powodowa, e uczestnik
dowiadcza szczcia", a wyraz gniewu w istocie wzbudza w nim gniew" itd. Wyniki te robi
due wraenie, szczeglnie jeli wemiemy pod uwag, e uczestnicy dowiadczenia mogli tylko w
zarysie i fragmentarycznie postrzega wasny wyraz twarzy i nie dowiadczali ani nie oceniali
adnej realnej sytuacji, ktra mogaby wyzwoli emocje. Ich ciaa nie wykazyway w pocztkowym
stadium eksperymentu profilu, ktry towarzyszy zwykle badanym tutaj emocjom.
Eksperyment Ekmana wskazuje, i stan pewnej czci ciaa odpowiadajcy charakterystyce danego
stanu emocjonalnego moe spowodowa uczucie" takiego sygnau albo e owa cz ciaa
aktywuje kolejno pozostae jego czci, co prowadzi do pojawienia si uczucia. Co ciekawe, nie
wszystkie czci mzgu dadz si w ten sposb oszuka. Nowe obserwacje, pochodzce z bada
elektrofizjologicznych, pokazuj, i umiech udawany" wywouje w mzgu inny typ aktywnoci

falowej ni umiech szczery"15. Na pierwszy rzut oka moe si zdawa, i spostrzeenie to stoi w
sprzecznoci z wynikami prezentowanego wyej eksperymentu. Tak jednak nie jest. Cho173
T
ci uczestnicy eksperymentu dowiadczali uczu zgodnych z wyrazem ich twarzy, to nie byli
przecie wiadomie szczliwi z okrelonego powodu lub li na jak konkretn rzecz. Nie moemy
oszuka siebie w wikszym stopniu ni innych, gdy umiechamy si do nich tylko przez
uprzejmo, i ten wanie fakt owe badania elektrofizjologiczne potwierdzaj. To rwnie moe by
gwn przyczyn, dla ktrej wielcy aktorzy czy piewacy operowi s w stanie przetrwa regularnie
przez siebie prowadzon symulacj wielkich emocji bez utraty samokontroli.
Zapytaem Regin Resnik, najwiksz operow Carmen i Klitajmestr naszych czasw, weterank
tysicy nocy musi-calowego szalestwa i gorczki, czy trudno byo jej separowa emocje wasne od
emocji granych przez ni postaci. Odrzeka, e nie przedstawiao to dla niej adnej trudnoci, odkd
poznaa sekrety odpowiedniej techniki. Obserwujc j i suchajc jej, nikt chyba nie zgadby, e po
prostu gr swego ciaa portretuje emocje, nie za odczuwa" je. Przyznaa jednak, e pewnego
razu, grajc w Damie pikowej Czajkowskiego, sama na mrocznej scenie, staa si w istocie sob i
ulega prawdziwemu przeraeniu.
RODZAJE UCZU
Jak wspomniaem na pocztku tego rozdziau, istnieje wiele odmian uczu. Pierwsza z nich opiera
si na emocjach, z ktrych najbardziej uniwersalne to szczcie, smutek, zo, lk i odraza, i
odpowiada profilom reakcji stanw ciaa, ktre s w wikszoci wrodzone (w rozumieniu Jamesa).
Gdy ciao wchodzi w stan zgodny z jednym z owych profili, czujemy si szczliwi, smutni,
rozgniewani, wystraszeni czy te o d-czuwamy wstrt. Gdy uczucia pocz si z emocjami, uwaga
skupia si na sygnaach pochodzcych z ciaa i jego pejza" wysuwa si teraz na pierwszy plan.
Drug odmian uczu s uczucia oparte na emocjach bdcych subtelnymi wariacjami
wymienionych powyej. Euforia i ekstaza s odmianami szczcia, melancholia i zaduma s
rodzajami smutku, panika i niemiao s typami lku. Uczucia tego rodzaju dostrajane" s przez
dowiadczenie, kiedy
174
t
subtelniejsze stany poznawcze cz si z subtelniejszymi zmianami emocjonalnych stanw ciaa.
To wanie poczenie pomidzy pogmatwan treci poznawcz oraz odmian wstpnie
okrelonego profilu stanu ciaa pozwala nam dowiadcza odcieni alu, wstydu, Schadenfreude,
oczyszczenia itd.16
Rodzaje uczu
uczucia podstawowych emocji uniwersalnych uczucia subtelnych emocji uniwersalnych uczucia ta
UCZUCIA TA
Zakadam tutaj istnienie jeszcze jednej grupy uczu, ktre podlegaj ocenie przed innymi.
Nazywam je uczuciami ta", poniewa rodz si w tle" stanw ciaa, nie za w stanach
emocjonalnych. Uczucie takie nie jest Verdim wielkich emocji ani Strawiskim emocji
intelektualnej, lecz raczej minimalist w tonie i rytmie, uczuciem samego ycia, poczuciem
istnienia. Mam nadziej, e pojcie to okae si przydatne w przyszoci w badaniach fizjologii
uczu.
Uczucia ta, mniej ograniczone w swym zasigu ni uczucia wyej opisane, nie s nigdy ani
pozytywne, ani negatywne, cho mog by odbierane jako przyjemne lub nieprzyjemne.
Najprawdopodobniej to wanie uczu ta, nie za uczu emocjonalnych dowiadczamy najczciej.
Cho jestemy ich wiadomi tylko w nieznacznym stopniu, moemy natychmiast okreli, jakiego
s rodzaju. Uczucie ta to nie uczucie nieposiadania si ze szczcia ani rozpaczy z powodu
utraconej mioci - szczcie i rozpacz s uczuciami emocjonalnymi zwizanymi ze stanami ciaa.
Uczucie ta odpowiada natomiast stanowi ciaa wyaniajcemu si spoza emocji. Gdy

dowiadczamy radoci, gniewu czy innych emocji, uczucie ta zostaje stumione przez uczucie
emocjonalne. Uczucie ta jest naszym obrazem pejzau" ciaa, gdy nie jest ono wstrzsane
emocjami.
175
Pojcie nastroju" - cho nastrj powizany jest z uczuciem ta - nie w peni mu odpowiada. Gdy
uczucia ta pozostaj niezmienne przez cae godziny czy dni i nie zmieniaj si p0 cichu" wraz z
biegiem naszych myli, prawdopodobnie wpy. waj na nasz zy, dobry czy obojtny nastrj.
Jeli sprbujesz przez chwil wyobrazi sobie egzystencj bez uczu ta, nie bdziesz mia
wtpliwoci co do pojcia, ktre tutaj wprowadzam. Przypuszczam, i bez niego zaamaoby si
samo jdro twojej reprezentacji wasnego ja". Pozwl, e wyjani, dlaczego tak sdz.
Jak zauwayem, reprezentacje aktualnego stanu ciaa pojawiaj si w licznych obszarach kory
somatosensorycznej w okolicy wyspy i okolicy ciemieniowej, a take w ukadzie limbicz-nym,
podwzgrzu i pniu mzgu. Rejony te, zarwno w lewej, jak i prawej pkuli, skoordynowane s
przez poczenia neuronowe; dominujca w tym wzgldzie jest pkula prawa. Wiele pozostao
jeszcze do odkrycia, jeli chodzi o specyfik pocze tych systemw (jest to niestety jeden z
najmniej poznanych rejonw mzgu naczelnych). Pewne fakty wydaj si jednak zrozumiae:
zoona, stale aktualizowana reprezentacja biecego stanu ciaa rozproszona jest po licznych
strukturach korowych i podkorowych. Znaczna cz sygnaw dotyczcych stanu trzewi dociera
jedynie do struktur, ktre nazwa moemy niemapowanymi", cho wiele sygnaw z tych rde
mapowanych jest wystarczajco dobrze, bymy mogli odczu bl lub dyskomfort i byli w stanie go
zlokalizowa. Cho prawd jest, e mapy, ktre tworzymy w odniesieniu do trzewi, s mniej
precyzyjne ni te, ktre tworzymy w odniesieniu do wiata zewntrznego, to podkrelanie ich
mglistoci i przypadkw bdnego mapowania bywa przesadzone. Win za to naley obarczy
przede wszystkim zjawiska takie, jak bl skoordynowany" (np. uczucie blu w lewym ramieniu
lub brzuchu w czasie zaburze pracy minia sercowego lub bl pod praw opatk w czasie
zapalenia pcherzyka ciowego). Co do informacji pochodzcych z mini i staww, to znajduje
ona wyraz w strukturach mapowanych topograficznie.
Poza aktualizowanymi na bieco", dynamicznymi mapami ciaa, istniej nieco bardziej stabilne
mapy jego oglnej
176
struktury, ktre prawdopodobnie reprezentuj propriocepcj (poczucie mini i staww) oraz
interocepcj (poczucie trzewi) i skadaj si na podstaw naszego pojcia o obrazie ciaa.
Reprezentacje te nie s stale aktualizowane i maj charakter dyspozycji. Mog by aktywowane w
postaci topograficznie zorganizowanych reprezentacji w korze somatosensorycznej, obok stale
aktualizowanych reprezentacji biecych stanw ciaa, bymy mogli zyska pojcie o tym, jaki jest
oglny charakter naszego ciaa, nie za tylko o tym, jakie jest ono w danej chwili. Najlepszym
dowodem istnienia takich reprezentacji jest zjawisko koczyny fantomowej, o ktrym
wspominaem ju wczeniej. Niektrzy pacjenci po chirurgicznej amputacji koczyny maj
wraenie, e jest ona nadal na swoim miejscu. Mog nawet odczuwa jej stany, jak np. ruch, bl czy
temperatur. W mojej interpretacji zjawisko to polega na tym, e w razie braku stale
aktualizowanych informacji o utraconej koczynie zaczyna przewaa odbir sygnaw
dostarczanych przez jej dyspozycyjn reprezentacj, a wic rekonstrukcj opart na wczeniej
nabytej i zapamitanej wiedzy. Ci, ktrzy uwaaj, e w naszej wiadomoci wiedza o stanie ciaa
jest w normalnych warunkach obecna zaledwie w minimalnym stopniu, zechc pewnie jeszcze
rozway ten problem. Prawd jest, e nie jestemy wiadomi wszystkich czci swego ciaa przez
cay czas. Reprezentacje tego, co dzieje si na zewntrz, a co dociera do nas za porednictwem
wzroku, suchu czy dotyku, skutecznie odwodz nasz uwag od tego, co dzieje si w nas i co
nieustannie przejawia si w umysowych reprezentacjach naszego ciaa. Lecz to, e przedmiot
naszej uwagi ley zazwyczaj gdzie indziej tam, gdzie jest to najbardziej niezbdne, by zapewni
zachowaniem charakter przystosowawczy nie znaczy, e reprezentacja ciaa nie istnieje. O jej

istnieniu przekonujesz si gwatownie w czasie nagego ataku blu lub innej znaczcej
dolegliwoci, ktra przyciga twoj uwag. Poczucie ciaa jest stale obecne w tle, cho czowiek
moe ledwie je dostrzega, gdy jego reprezentacja nie dotyczy z reguy okrelonych organw, lecz
raczej stanu ciaa jako caoci. Jednake to wanie ono pozwala nam zareagowa na pytanie: Jak
si czujesz?" natychmiastow odpowiedzi, ktra nie odnosi si w istocie do tego, czy czuje177
my si wspaniale, czy niedobrze. (Zauwamy, e pytanie to nie jest prostym Jak si masz?", na
ktre mona odpowiedzie uprzejmie i zdawkowo, nie mwic nic o stanie swego ciaa.) Stan
oglny ciaa jest nieustannie monitorowany. Intrygujce byoby zastanowi si, co staoby si,
gdyby jego reprezentacja miaa przesta funkcjonowa. Co byoby, gdyby zapytany o to, jak si
czujesz, stwierdzi, e nie wiesz nic o oglnym stanie swego ciaa? Nagy bl zdrtwiaej nogi,
ktr zbyt dugo trzymae zaoon na drug, w chwil po tym, gdy wiadomie umiecisz j w
wygodniejszej pozycji, pozostanie tylko swobodnym, izolowanym spostrzeeniem w twoim
umyle, nie za czci atwo dostpnego poczucia ciaa. Wiadomo z ca pewnoci, e nawet
niewielkie, ograniczone zahamowanie propriocepcji, ktre moe by skutkiem chorb nerww
obwodowych, doprowadza do zaamania procesw umysowych. (Oliver Sacks jest autorem bardzo
dobitnego opisu takiego pacjenta17.) Mona wic oczekiwa, e utrata lub gbsza zmiana
oglnego poczucia stanu ciaa spowoduje jeszcze powaniejsze zaburzenia, i tak w istocie si
dzieje.
Jak wspomniaem w rozdziale 4, niektrzy pacjenci z pierwotn i cakowit anozognozj staj si
niewiadomi oglnego stanu swego zdrowia. Nie zdaj sobie sprawy z tego, e cierpi z powodu
nieodwracalnych skutkw powanej choroby, zazwyczaj wylewu lub raka mzgu (powstaego w
samym mzgu lub bdcego nastpstwem przerzutu). Nie dostrzegaj wasnego paraliu i tylko
wtedy przyznaj, e ich lewe koczyny nie poruszaj si, gdy zostan do tego zmuszeni poprzez
bezporednie skonfrontowanie ich z tym faktem. Nie potrafi sobie wyobrazi konsekwencji swojej
sytuacji zdrowotnej i nie wyraaj troski o sw przyszo. Wyraanie emocji jest u nich
ograniczone lub cakowicie wstrzymane, a uczucia - do czego sami si przyznaj i co dostrzec moe
osoba postronna - w rwnym stopniu spycone.
Istota uszkodzenia mzgu, ktre objawia si anozognozj, polega na przerwaniu wymiany
informacji pomidzy okolicami mzgu uczestniczcymi w mapowaniu stanu ciaa, a czsto rwnie
na zniszczeniu niektrych spord tych rejonw. Wszystkie one pooone s w prawej pkuli, cho
przyjmuj informacj zarwno z lewej, jak i prawej poowy ciaa. Do klu178
_
czowych okolic tego rodzaju nale wyspa, pat ciemieniowy i substancja biaa, w ktrej
przebiegaj poczenia pomidzy tymi dwoma rejonami, a rwnie poczenia z podwzgrzem,
kor czoow i zwojami podstawy mzgu.
Uywajc pojcia uczucia ta", mog teraz wyjani, co -moim zdaniem - dzieje si w wypadku
anozognozji. Anozo-gnostycy, dla ktrych informacje o biecym stanie ciaa stay si niedostpne,
nie s w stanie aktualizowa jego reprezentacji. W wyniku tego nie dostrzegaj (poprzez swj
system so-matosensoryczny) natychmiastowo i automatycznie faktu, e w pejzau" ich ciaa zaszy
istotne zmiany. W swych umysach nadal potrafi formowa obraz ciaa takiego, jakie byo ono
przed chorob, lecz jest to obraz zdezaktualizowany. A poniewa przed chorob ich ciao byo w
peni sprawne, jako takie wanie postrzegaj je teraz.
Pacjenci z objawami koczyny fantomowej mog twierdzi, e ich utracona koczyna nadal jest na
swoim miejscu, cho, z drugiej strony, wyranie widz, e jej tam nie ma. Nie maj uroje ani
halucynacji: takie jest ich poczucie rzeczywistoci i to z tej przyczyny uskaraj si na swj stan.
Anozognostycy nie maj zdolnoci automatycznej kontroli zmiennej rzeczywistoci albo dlatego, e
nie mog uzyska informacji o swym ciele jako caoci (nie za tylko jego czci), albo dlatego, e

w szczeglnym stopniu maj utrudniony dostp do informacji dotyczcych trzewi, albo te z

obydwu tych powodw jednoczenie. Brak aktualizowanych sygnaw o stanie ciaa prowadzi nie
tylko do irracjonalnych opowieci na temat wasnych dolegliwoci motorycznych, lecz rwnie do
emocji i uczu nieadekwatnych do stanu zdrowia. Pacjenci tacy zdaj si nie przejmowa swym
stanem: jedni bezustannie dowcipkuj, podczas gdy inni pozostaj monotonnie pospni. Zmuszeni
do zastanowienia si nad swym stanem na podstawie nowych faktw przekazanych im innym
kanaem (werbalnie lub przez konfrontacj wizualn) chwilowo uznaj sw realn sytuacj, lecz
szybko o niej zapominaj. Okazuje si, e to, co dzieje si naturalnie za spraw mechanizmw
automatycznych, nie moe by realizowane przez wiadomy umys.
Pacjenci anozognostyczni daj nam obraz tego, jak moe wyglda umys pozbawiony moliwoci
odczuwania bie179
cego stanu ciaa, a w szczeglnoci uczucia ta. Przypuszczam, e ja" owych pacjentw, niezdolne
do nanoszenia docierajcych do niego sygnaw z ciaa na swojej umysowej mapie, traci
integralno. Wiedza o wasnej tosamoci jest stale dostpna i moliwa do odtwarzania w formie
jzykowej: anozo-gnostycy pamitaj, kim s, gdzie yli i pracowali, kim s bliscy im ludzie. Lecz
informacje te nie mog zosta przez nich wykorzystane w efektywnym rozumowaniu dotyczcym
ich aktualnego pooenia osobistego i spoecznego. Teoria mwica, e tworz oni t wiedz na
podstawie zawartoci umysu wasnego oraz umysw innych ludzi, jest w obecnych czasach
aonie i nieodwoalnie przestarzaa.
Cigo uczu ta odpowiada cigoci organizmu ywego i jego struktur. W przeciwiestwie do
naszego rodowiska, ktre podlega cigym zmianom, jak i w przeciwiestwie do obrazw, ktre
tworzymy w odniesieniu do niego, a ktre s fragmentaryczne i uwarunkowane przez czynniki
zewntrzne, uczucia ta wi si przede wszystkim ze stanami ciaa. Poczucie tosamoci
indywidualnej jest zakotwiczone w tym naszym iluzorycznym odpowiedniku. Dziki temu moemy
by wiadomi niezliczonych faktw i procesw manifestujcych si wok naszego organizmu.
CIAO SCEN DLA GRY EMOCJI
Jeden z zarzutw wymierzonych w koncepcje Williama Ja-mesa dotyczy twierdzenia, e ludzie
zawsze uywaj ciaa jako sceny dla gry swych emocji. Cho wierz, e w moim wypadku emocje i
uczucia funkcjonuj w ten wanie sposb, oddziaujc z mzgu/umysu na ciao i z ciaa na
mzg/umys, to uwaam, e mzg potrafi uczy si samodzielnie wykoncypowa obraz
emocjonalnego" stanu ciaa, bez ponownego wywoy-' wania go w ciele waciwym. Co wicej,
jak ju mwilimy, jdra neurotransmiterowe s czci mzgowej reprezentacji procesw regulacji
biologicznej ciaa. S zatem mechanizmami neuronowymi, ktre pozwalaj nam czu si jak
gdybymy" przeywali dany stan emocjonalny -jak gdyby ciao istotnie zostao przez mzg
pobudzone i ulegao modyfikacji. Takie
180
mechanizmy pozwalaj pomin powolny i energochonny proces wchodzenia mzgu w kontakt z
ciaem. W ten sposb tworzymy pewn podobizn uczucia wewntrz samego mzgu. VVtpi
jednak, czy takie uczucia odbieramy w istocie tak samo jak te, ktre s osadzone w kontekcie
biecego stanu ciaa.
Owe mechanizmy symulacji uczu rozwiny si w czasie naszego dojrzewania i adaptacji
rodowiskowej. Asocjacja pomidzy okrelonymi obrazami umysowymi i surogatem ciaa zostaa
nabyta przez powtarzajce si kojarzenie obrazw danych bytw lub sytuacji z obrazami ciaa, na
ktre one w danej chwili oddziayway. By okrelony obraz mg wyzwoli mechanizm
zastpczy", pomijajcy wchodzenie umysu w kontakt z ciaem, musia on wczeniej zosta
skojarzony z odpowiednim stanem ciaa normaln drog (zob. ryc. 7-6).
Dlaczego uczucia funkcjonujce na podstawie mechanizmw zastpczych" (ang. as if - jak

gdyby") mielibymy odbiera tak inaczej? Pozwl, prosz, e wymieni cho jeden powd.
Wyobramy sobie nastpujc sytuacj: normalna osoba zoRyc. 7-6. Ptla ciaa" i mechanizm zastpczy". Na obydwu rysunkach mzg przedstawiony jest w
postaci figury lecej wyej, a ciao - mniejszej, lecej poniej. Przetwarzanie informacji w
wypadku zastosowania mechanizmu zastpczego" cakowicie Pomija ciao.
PTLA CIAA
MECHANIZM ZASTPCZY
181
staje podczona do poligrafii, instrumentu laboratoryjnego pozwalajcego oceni ksztat i rozmiar
reakcji emocjonalnych odtwarzanych przez niego w postaci cigych wykresw. Wyobramy sobie,
e osoba ta uczestniczy w eksperymencie, podczas ktrego pewne jej reakcje uznawane bd przez
prowadzcego badanie za waciwe i zasugujce na nagrod, inne za za niewaciwe i zasugujce
na kar. Gdy badany zostaje poinformowany, e jego dziaanie uznane zostao za waciwe i
podlega nagrodzie, reaguje na t informacj, co zostaje odzwierciedlone przez pojawienie si na
wykresie krzywej o okrelonym ksztacie i rozmiarze. Jaki czas pniej pewien ruch osoby badanej
powoduje, e spotykaj kara, i to take wywouje okrelon reakcj. Tym razem jednak ksztat
krzywej jest cakiem inny: wznosi si ona wyranie wyej ni poprzednio. Jaki czas pniej
kolejny ruch wywouje surowsz kar. Rysowana przez aparat krzywa ma jeszcze inny ksztat, a
iga niemal wyskakuje poza pole zapisu.
Znaczenie tej rnicy pomidzy reakcjami jest dobrze znane. Rne stopnie nagrody i kary
powoduj rne reakcje psychiczne i fizyczne; poligraf odnotowuje te drugie. Nie ma jednak zgody
co do relacji pomidzy reakcj ciaa i umysu. W moim rozumieniu zwyczajne uczucia rodz si z
odczytu" zmian stanu ciaa. Musimy jednak rozway podejcie alternatywne,' wedug ktrego
ciao ulega wprawdzie przemianom w wyniku ? reacji emocjonalnej, lecz uczucia nie musz
koniecznie wynika z owych przemian: ten sam zawarty w mzgu czynnik, j ktry jest motorem
zmian stanu ciaa, informuje inn cz mBgu, przypuszczalnie system somatosensoryczny, o
zmianach, jakie zleci" dokona w ciele. Zgodnie z tym alternatyw-' nym pogldem uczucia
powstaj, opierajc si na drugiej z grup sygnaw, ktre przetwarzane s wycznie w obrbie
mzgu, cho mog im towarzyszy zmiany stanu ciaa. Ci, ktrzy wyznaj ten pogld, argumentuj,
e zmiany w ciele pojawiaj si rwnolegle z uczuciami, nie za jako przyczyny zaistnienia
uczucia. Uczucia tworz si zawsze wycznie w obrbie ptli mechanizmu zastpczego, ktra nie
wchodzi, wbrew temu, co sugerowaem powyej, w skad ptli ciaa".
Dlaczego uwaam to alternatywne wyjanienie za mniej zadowalajce od mojego? Po pierwsze,
emocje nie s induko182
i
wane wycznie przez struktury nerwowe. Istniej wszak rwnie chemiczne drogi przekazu. Sektor
mzgu, ktry wzbudza emocj, moe to zasygnalizowa innemu sektorowi, lecz nie wydaje si
prawdopodobne, by oznaczao to potrzeb decydowania. Tam, gdzie istnieje potrzeba decyzji, musi
istnie rwnie kryterium jej podjcia. Poza tym mzg nie jest prawdopodobnie w stanie
przewidzie, w jaki sposb wszystkie jego komendy, przekazane drogami nerwowymi i
chemicznymi (lecz w szczeglnoci tymi ostatnimi), zadziaaj na ciao, poniewa zaley to od
lokalnego kontekstu biochemicznego oraz wielu innych zmiennych czynnikw w ciele, ktre nie
maj penych reprezentacji neuronowych. To, co rozgrywa si w ciele, tworzone jest na nowo i nie
stanowi repliki niczego, co zaistniao w nim wczeniej. Podejrzewam, e mzg nie potrafi algorytmicznie przewidywa stanw ciaa, a jedynie czeka na docierajce od niego aktualne raporty.
Przedstawiony wyej alternatywny pogld na mechanizm emocji i uczu ograniczaby je do staego
repertuaru emocjo-nalno-uczuciowych wzorcw, ktre nie ulegayby modyfikacji w czasie
rzeczywistym, w odniesieniu do rzeczywistego stanu organizmu w danej chwili. Jeli nasze

przeywanie uczu i emocji miaoby si ogranicza tylko do takich wzorcw, byoby to dla nas
cakiem wygodne. Takie przeycia byyby jednak tylko retransmisjami", nie za wystpami na
ywo".
Mzg prawdopodobnie nie potrafi cile przewidzie, jak form przybierze pejza" ciaa pod
wpywem wysanej przez niego serii sygnaw nerwowych i chemicznych, podobnie jak nie potrafi
przewidzie wszystkich imponderabiliw okrelonej sytuacji, rozwijajcej si w realnym wiecie i
czasie. Obojtnie, czy pod wpywem stanu emocjonalnego, czy te braku emocji, pejza" ciaa
zawsze jest nowy i niemal nigdy nie stereotypowy. Gdyby wszystkie nasze uczucia wykorzystyway
w mechanizm zastpczy, nie mielibymy pojcia o ich nieustannych zmianach modulacji, ktre s
tak uderzajcym rysem naszego umysu. Anozognozja pokazuje, e normalny umys wymaga
cigego napywu aktualizowanych informacji na temat stanu ciaa. Moliwe zatem, e mzgowi
potrzebne jest cige potwierdzanie faktu, e yjemy, by zechcia utrzymywa si w stanie
gotowoci i wiadomoci.
183
UMYSOWE CIAO"
Wydaje si, e niemoliwe jest stworzenie jakiejkolwiek rozsdnej oglnej koncepcji umysu z
pominiciem wyjanienia procesw emocjonalnych i uczuciowych. Jednak w znacznej czci teorii
poznania nie uwzgldnia si wpywu emocji i uczu na system poznawczy. Jest to przeoczenie, do
ktrego odwoywaem si ju we wstpie. Emocje i uczucia uwaane s za byty ulotne, nie
odpowiadajce w aden sposb konkretnej zawartoci myli, ktrych wartociowania jednak
dokonuj. Ten wski punkt widzenia, wykluczajcy emocje z gwnego nurtu bada
kognitywistycznych, ma przeciwwag w postaci nie mniej tradycjonalistycznej tendencji w
badaniach nad mzgiem, do ktrej odwoywaem si ju wczeniej w tym rozdziale. Chodzi
mianowicie o teori, i emocje rodz si w kazamatach" mzgu, rejonach podkorowych, podczas
gdy to, co pozwala nam owe emocje wartociowa, rozgrywa si w korze nowej. Nie mog
podpisa si pod adn z tych teorii. Po pierwsze, oczywiste jest, e emocje funkcjonuj zarwno
pod kontrol struktur podkorowych, jak i tworzcych kor now. Po drugie - co by moe jest
nawet istotniejsze -uczucia s elementami poznania w takim samym stopniu jak wszystkie inne
obrazy percepcyjne, a ich przetwarzanie rwnie opiera si na strukturach kory mzgowej.
Z pewnoci jednak uczucia s czym szczeglnym. Wyrnia je bowiem to, e po pierwsze i
przede wszystkim odnosz si do ciaa. Pozwalaj na poznanie stanu naszych trzewi i systemu
miniowo-szkieletowego, gdy wpywaj na nie wrodzone mechanizmy oraz struktury poznawcze,
ktre rozwinlimy pod ich wpywem. Uczucia pozwalaj nam dostrzega ciao: ze szczegln
uwag, jak si dzieje w stanach emocjonalnych, lub w niewielkim stopniu, gdy jego poczucie
schodzi na dalszy plan. Pozwalaj nam one dostrzega ciao na ywo", gdy dostarczaj nam jego
obrazw percepcyj-nych, albo jak podczas retransmisji", gdy jego obrazy, odpowiednie do danej
sytuacji, przywoywane s z pamici (jak dzieje si to w przypadku uczu wykorzystujcych
mechanizm zastpczy).
184
Uczucia pozwalaj nam obserwowa procesy rozgrywajce si w naszym ciele w zestawieniu z
obrazami tego, co dzieje si na zewntrz. Dziki temu modyfikuj one nasze oglne pojcie o
zewntrznych sytuacjach i obiektach i wartociuj ich obrazy jako dobre lub ze, przyjemne lub
bolesne.
Uczucia postrzegam jako zjawiska o prawdziwie uprzywilejowanym statusie. Reprezentowane s
one na rnych poziomach struktur nerwowych, cznie z kor now, gdzie funkcjonuj jako
neuroanatomiczne oraz neurofizjologiczne rwnowaniki tego, co trafia do mzgu przez wszystkie
kanay zmysowe. Za przyczyn nierozerwalnych wizw czcych je z ciaem, to one rozwijaj
si w naszej psychice jako pierwsze i subtelnie przenikajc nasz umys, przez cae ycie utrzymuj
w nim prymat. Dzieje si tak, poniewa mzg jest zachannym widzem tego, co rozgrywa si na
scenie ciaa. A skoro to, co pojawia si jako pierwsze, tworzy ramy rozwoju tego, co przychodzi

pniej, uczucia maj wiele do powiedzenia w dalszym rozwoju caego mzgu i ksztatowaniu si
procesw poznawczych. Ich wpyw jest niezmierzony.
PROCESY UCZUCIOWE
Jakie procesy na poziomie ukadu nerwowego sprawiaj, i odczuwamy stany emocjonalne lub
stany ta? Tego dokadnie nie wiem. Sdz, e znalazem czstk odpowiedzi, lecz nadal nie jestem
pewien jej penego brzmienia. Istota pytania o to, jak czujemy, zalena jest od tego, jak rozumiemy
wiadomo co, z czego definiowaniem opaca si postpowa ostronie, a co nie jest
przedmiotem rozwaa w tej ksice. Moemy postawi to pytanie, ale musimy odrzuci
odpowiedzi, ktre najprawdopodobniej nie wyjaniaj waciwie tego zjawiska, i rozwaa, gdzie
mona by szuka lepszych w przyszoci.
Jedna z pozornie zadowalajcych odpowiedzi opiera si na neurochemii emocji. Odkrycie
substancji chemicznych biorcych udzia w procesach emocjonalnych i konstytuowaniu nastrojw
nie daje jeszcze odpowiedzi na to, jak funkcjonuj
185
uczucia. Od dawna wiadomo, e pewne substancje chemiczne mog zmienia emocje i nastroje. Do
najpowszechniej znanych zaliczaj si alkohol, narkotyki oraz caa paleta rodkw
farmakologicznych. Znane dobrze od dawna zwizki pomidzy chemi i uczuciami przygotoway
naukowcw i laikw na odkrycie, e organizm sam produkuje substancje, ktre daj podobne
efekty. Hipoteza, i endorfiny s morfin mzgu" i z atwoci mog modyfikowa nasze
samopoczucie, odczuwanie blu czy stosunek do caej reszty wiata, jest obecnie ju szeroko
akceptowana. Wiadomo take, e podobny moe by wpyw neurotransmiterw: dopaminy,
noradrenaliny i se-rotoniny, jak rwnie neuromodulatorw peptydowych.
Wane jest, by zdawa sobie spraw, e wiedza o tym, i dana substancja chemiczna (wytworzona
w organizmie lub poza nim) powoduje pojawienie si okrelonego uczucia nie jest tym samym, co
wiedza o mechanizmie, poprzez ktry zachodzi to zjawisko. Stwierdzenie, e dana substancja
oddziauje na pewne systemy, obwody, receptory czy okrelone neurony, nie wyjania, dlaczego
czujemy si radoni lub smutni. Ustanawia ono jedynie robocz relacj pomidzy dan substancj,
systemami, obwodami, receptorami, neuronami i uczuciami; nie orzeka jednak, na czym owa
relacja polega. Jest zatem zaledwie pocztkiem caoci wyjanienia. Jeli uczucie radoci lub
smutku odpowiada w znacznej mierze zmianie neuronowej reprezentacji aktualnego stanu ciaa, to
naley oczekiwa, i wspomniane zwizki chemiczne oddziauj na rda owych reprezentacji,
czyli na czci samego ciaa waciwego oraz na liczne poziomy obwodw neuronowych, ktrych
aktywno odzwierciedla aktywno ciaa. Z koniecznoci pojcie neurobiologii uczu wymaga
zrozumienia funkcjonowania tych ostatnich. Jeli uczucie radoci lub smutku odpowiada rwnie
po czci trybom poznawczym, w ktrych funkcjonuje nasze mylenie, wyjanienie wymagaoby
uznania, e te substancje chemiczne wpywaj na obwody tworzce i obrabiajce obrazy. To z kolei
oznacza redukowanie stanu depresji do kwestii dostpnoci serotoniny lub noradrenaliny, co jest
wszak w epoce prozacu twierdzeniem nader popularnym, lecz powierzchownym nie do przyjcia.
Kolejne pozorne rozwizanie problemu opiera si na pro186
stym zrwnaniu uczu z neuronowymi reprezentacjami tego, co dzieje si w danej chwili w ciele.
Niestety, to nie wystarcza. Musimy bowiem stwierdzi, w jaki sposb nieustannie odpowiednio
modulowane reprezentacje ciaa staj si subiektywne, w jaki sposb staj si czci ja" osoby, u
ktrej si pojawiaj. Jak wyjani taki proces na gruncie neurobiologii, nie odwoujc si do
wygodnej postaci homunkulusa, ktry odbiera owe reprezentacje?
Sdz, i w nerwowym mechanizmie przeywania uczu oprcz neuronowej reprezentacji stanu
ciaa funkcjonuj jeszcze co najmniej dwa komponenty. Pierwszy z nich, ktry pojawia si w
pocztkowej czci procesu, opisuj poniej. Drugi, ktrego w adnej mierze nie mona nazwa
komponentem prostym, odnosi si do poczucia ja". Pisz o nim w rozdziale 10.

Abymy mogli doznawa okrelonego uczucia w stosunku do osoby lub sytuacji, mzg musi mie
rodki do utworzenia reprezentacji zwizku przyczynowego pomidzy t osob lub wydarzeniem
oraz stanem naszego ciaa; najlepiej, gdy jest to zwizek jednoznaczny (wszak nie chcielibymy, by
nasze pozytywne lub negatywne emocje wizay si z niewaciw osob lub przedmiotem). Czsto
dokonujemy niewaciwych powiza, kojarzc np. osob, przedmiot czy miejsce z niepomylnym
obrotem wydarze. Niektrzy z nas jednak usiuj si tego wystrzega. Przesdy opieraj si
wanie na takich rzekomych zwizkach przyczynowo-skutkowych: kapelusz na ku, czarny kot
na czyjej drodze oraz przejcie pod drabin uznawane s za zwiastuny nieszczcia. Gdy dochodzi
do utrwalenia tego rodzaju powiza pomidzy obiektami oraz emocjami (lkiem), mamy do
czynienia z zachowaniem fobicz-nym. (Z stron zachowania fobicznego jest tylko to, e jest ono
dranice. Poprzez zbyt atwe i bezkrytyczne kojarzenie pozytywnych emocji z ludmi,
przedmiotami lub miejscami, moemy wobec wielu sytuacji czu si lepiej i odpra si w ich
obliczu bardziej ni powinnimy, a w rezultacie moemy skoczy jak Pollyanna.)
Poczucie okrelonego zwizku przyczynowo-skutkowego moe wynika z aktywnoci stref
konwergencji, ktre porednicz w wymianie sygnaw pochodzcych z ciaa oraz sygnaw
dotyczcych obiektu, ktry wywoa emocj. Strefy kon187
wergencji zachowuj si niczym niezaangaowani" brokerzy, ktrzy za pomoc mechanizmw
wzajemnych sprze zwrotnych i do przodu zarzdzaj rdami informacji. Uczestnikami
zaproponowanego przeze mnie rozwizania s zatem: jawna reprezentacja obiektu-przyczynyjawna
reprezentacja aktualnego stanu ciaa oraz reprezentacja niezaan-gaowana". Innymi sowy,
procesem tym zawiaduje mzg, ktry (1) sygnalizuje pojawienie si pewnego obiektu i tworzy jego
przejciow, topograficznie zorientowan reprezentacj w odpowiednich rejonach kory
sensorycznej, (2) sygnalizuje zmian stanu ciaa i tworzy jego przejciow topograficznie
zorganizowan reprezentacj we wczesnej korze somatosen-sorycznej; (3) tworzy pewn,
zlokalizowan w strefie konwergencji reprezentacj, ktra odbiera sygnay z dwch pierwszych
rde poprzez poczenia nerwowe wykorzystujce sprzenie do przodu". Owe
niezaangaowane" reprezentacje utrzymuj porzdek w aktywowaniu dziaa mzgu i dodatkowo
zarzdzaj czynnoci i skupieniem uwagi poprzez sprzenie zwrotne z obydwoma aktywnymi w
tym procesie rejonami mzgu. Sygnay przekazywane sobie wzajemnie przez troje uczestnikw tej
gry tworz z nich na krtko relatywnie zsynchronizowany zesp. Z duym prawdopodobiestwem
proces ten wymaga udziau struktur korowych, jak i podkorowych -a mianowicie struktur
podwzgrza.
A zatem emocje i uczucia opieraj si na dwch podstawowych procesach: (1) obserwacji
okrelonego stanu ciaa zestawionego ze zbiorem aktywujcych i oceniajcych obrazw
wywoanych tym stanem, (2) procesach poznawczych o okrelonej wydajnoci i charakterze, ktre
towarzysz zjawisku opisanemu w (1), lecz rozgrywaj si rwnolegle.
Zjawisko (1) wymaga udziau obrazw stanu ciaa lub ich surogatw utworzonych w mzgu.
Zakada to obecno mechanizmu wyzwalajcego: istnienia nabytych dyspozycji, na ktrych moe
si opiera proces oceny, oraz dyspozycji wrodzonych, ktre aktywuj reakcje w obrbie ciaa.
Zjawiska (2) wyzwalane s przez ten sam system dyspozycji operacyjnych, co (1), lecz w tym
wypadku aktywuj one grup jder w pniu mzgu i podstawie przodomzgowia, ktre re188
sygnay do misni twarzy i koczyn
sygnay z mini i staww
sygnay z jder neurotransmiterowych
sygnay z trzewi
sygnay autonomiczne

Ryc. 7-7. Poczenie schematw z rycin 7-1, 7-2 i 7-5 ilustruje gwne drogi przebiegu sygnaw
zwizanych z przezywaniem emocji i uczu, lece w obrbie ciaa oraz mzgu. Prosz zwrci
uwag na to, e sygnay z gruczow dokrewnych oraz inne sygnay chemiczne nie zostay na tej
ilustracji ujte, by pozostaa ona przejrzysta. Jak na poprzednich rycinach, i tutaj nie przedstawiono
zwojw podstawy mzgu.
aguj selektywnym uwalnianiem neurotransmiterw. Wynikiem tego s zmiany w tempie
tworzenia, odrzucania, analizowania i wywoywania obrazw, jak rwnie zmiany w stylu opartego
na tych obrazach rozumowania. I tak na przykad procesy poznawcze towarzyszce uczuciu
podniecenia charakteryzuj si szybkim tworzeniem licznych obrazw, tote proces asocjacyjny jest
w ich przypadku bogatszy, a skojarzenia dokonywane s wobec wikszej rozmaitoci informacji
dostpnych w owych obrazach. Uwaga nie skupia si dugo na obrazach. Ich liczba nie uatwia
wnioskowania, ktre moe si sta nazbyt pochopne. Takiemu trybowi poznawczemu towarzyszy
podniesienie efektywnoci motorycznej, a nawet odhamowa-nie, jak rwnie wzrost apetytu i
natenie zachowa eksplo189
racyjnych. Ekstremaln postaci takiego stanu jest mania. Tryb poznawczy towarzyszcy smutkowi
charakteryzuje si powolnoci wywoywania obrazw, sabym kojarzeniem mniej licznych
bodcw, wszym i mniej efektywnym wnioskowaniem, nadmiern koncentracj na tych samych
obrazach (zazwyczaj tych, ktre wywouj w negatywny stan emocjonalny). Kracowe przykady
tego trybu poznawczego odnajdujemy w przypadkach depresji18.
Nie postrzegam emocji i uczu jako nieuchwytnych i ulotnych zjawisk, za ktre uznaje je tak wielu.
Ich materia jest konkretna i mona je powiza z okrelonymi systemami ciaa, podobnie jak mow
czy wzrok. Czci mzgu odpowiedzialna za ich istnienie nie ograniczaj si do struktur podkorowych. Wntrze mzgu wsppracuje w urzeczywistnianiu emocji i uczu z kor mzgow w
rwnym stopniu, jak w przypadku realizacji funkcji widzenia. Czowiek nie widzi przecie tylko
dziki korze mzgowej widzenie wymaga prawdopodobnie udziau struktur pooonych w pniu
mzgu, np. wzgrkw.
Wane jest w kocu, by zda sobie spraw, e definiowanie emocji i uczu jako poznawczo i
nerwowo konkretnych nie umniejsza ich wzniosoci czy podoci, nie podwaa ich statusu w poezji
czy muzyce. Zrozumienie tego, w jaki sposb widzimy czy mwimy, nie upadla tego, co jest
widziane lub mwione, tego, co namalowane pdzlem lub utkane w wtek spektaklu teatralnego.
Pojcie biologicznych mechanizmw stojcych za emocjami i uczuciami nie kci si z
romantycznym pojmowaniem ich znaczenia dla istot ludzkich.
8
Hipoteza markera somatycznego
ROZUMOWANIE I PODEJMOWANIE DECYZJI
Prawie nigdy nie mylimy o teraniejszoci, a nawet jeli to czynimy, to tylko dlatego, by
stwierdzi, jakie rzuca wiato na nasze plany na przyszo1. Sowa te nale do Pascala; atwo
dostrzec, jak wielkim wyczuciem wykaza si on, wskazujc na praktyczne nieistnienie
teraniejszoci, trawionej na wykorzystywanie przeszoci do planowanie tego, co nastpi pniej za moment lub w odlegej przyszoci. Ten wszechpo-chaniajcy i nieustajcy proces tworzenia
wymaga zdolnoci rozumowania i podejmowania decyzji. Niniejszy rozdzia mwi o zaledwie
czstce podoa neurologicznego tych procesw.
Mona chyba powiedzie, e celem rozumowania jest podejmowanie decyzji, a istot
podejmowania decyzji stanowi dokonywanie wyborw reakcji: dziaa niewerbalnych, sw, zda
czy jakiej kombinacji tych elementw, nalecej do caego zbioru reakcji dostpnych w danej
chwili, w kontekcie danej sytuacji. Rozumowanie i decydowanie przeplataj si do tego stopnia, e
czsto mwi si o nich zamiennie. Phillip Johnson--Laird uchwyci cisy zwizek pomidzy nimi
w sowach: By zdecydowa, osd; by osdzi, rozumuj; by rozumowa, decyduj (o czym

rozumowa)"2.
Rozumowanie i decydowanie wymagaj posiadania przez decydujcego wiedzy (a) o sytuacji, ktra
wymaga podjcia decyzji, (b) o rnych moliwociach dziaania (reakcji) oraz
191
(c) o konsekwencjach wyboru kadej z dostpnych opcji dziaania (wyniku) w odniesieniu do
bliszej i dalszej przyszoci. Wiedza przechowywana w pamici w postaci reprezentacji
dyspozycyjnych moe sta si dostpna dla wiadomoci zarwno w wersji werbalnej, jak i
niewerbalnej, niemal rwnoczenie.
Rozumowanie i decydowanie wymagaj rwnie posiadania przez jednostk pewnej logicznej
strategii, ktra umoliwi jej wyciganie poprawnych wnioskw, dajc podstaw do podjcia
odpowiedniej kocowej decyzji, a take obecnoci mechanizmw niezbdnych do rozumowania.
Wrd tych ostatnich najczciej wymienia si mechanizmy uwagi i pamici operacyjnej, lecz nie
syszaem, by kto cho szepn przy tej okazji o emocjach i uczuciach. Niewiele si rwnie mwi
o mechanizmie tworzcym tak bogaty zbir opcji, spord ktrych dokona mamy owego wyboru.
Z tego, co napisaem powyej o emocjach i uczuciach, wynika, i nie wszystkie biologiczne
procesy, ktrych punktem kulminacyjnym jest wybr reakcji, okreli mona jako rozumowanie i
podejmowanie decyzji w przyjtym tutaj rozumieniu. Pozwol to wyjani ponisze przykady.
Po pierwsze, rozwamy to, co dzieje si, gdy w twojej krwi spada poziom cukru, a neurony w
podwzgrzu wykrywaj ten spadek. Jest to sytuacja wymagajca dziaania, ktrego fizjo-logicze
metody zapisane s w postaci reprezentacji dyspozycyjnych w podwzgrzu. W obwodach
neuronowych zapisana jest odpowiednia strategia", polegajca na wyzwoleniu uczucia godu,
ktry popchnie nas w kocu do przyjcia poywienia. Proces ten nie obejmuje jednak
wykorzystania jawnej, dostpnej wiedzy, ani rozwaania jawnego wykazu moliwych wyborw
oraz ich konsekwencji. Brak tu rwnie mechanizmu wiadomego wnioskowania - a do chwili
zdania sobie sprawy z uczucia godu.
Drugi przykad dotyczy tego, co si dzieje, gdy byskawicznie uchylamy si, by unikn uderzenia
spadajcego obiektu. Sytuacja taka wymaga natychmiastowego dziaania. Mamy tu do wyboru
pewne opcjonalne moliwoci (uchyli si czy nie) i kada z nich moe przynie inne
konsekwencje. Jednak aby dokona wyboru reakcji, nie wykorzystujemy wiadomej
192
(Jawnej") wiedzy ani wiadomych strategii rozumowania. Niezbdna tutaj wiedza bya
uwiadamiana wtedy, gdy stykalimy si z tak sytuacj pierwszy raz, czerpic z niej nauk, i
spadajcy przedmiot moe nas zrani i e uniknicie go lub zatrzymanie jest lepsze ni bycie przez
niego uderzonym. Wraz ze wzrostem dowiadczenia wiedza ta coraz bardziej zagniedaa" si w
naszym mzgu w postaci pary okrelony bodziec i najkorzystniejsza odpowiadajca mu reakcja.
Strategia" wyboru reakcji skada si tutaj z aktywowania tak silnego powizania pomidzy
bodcem i reakcj, i wcielenie w ycie owej reakcji rozgrywa si automatycznie i byskawicznie,
bez szczeglnego wysiku czy rozwagi, cho czowiek moe stara si powstrzyma przed tym si
woli.
Trzecia ilustracja to w zasadzie zbir przykadw skupiajcych si w dwch grupach. Pierwsza z
nich to wybr kariery, decyzja o tym, kogo polubi lub z kim si zaprzyjani, decyzja, czy uda
si w podr samolotem, gdy zanosi si na burz, decyzja o tym, na kogo gosowa i jak
zainwestowa swe oszczdnoci, decyzja, czy przebaczy osobie, ktra postpia le, czy te, jeli
jeste gubernatorem stanu, umieci oskaronego w celi skazacw. W wypadku wikszoci z nas
druga grupa bdzie obejmowaa m.in. rozumowanie zwizane z konstruowaniem nowego silnika,
projektowaniem budynku, rozwizywaniem problemu matematycznego, komponowaniem utworu
muzycznego lub literackiego albo z orzekaniem, czy nowe prawo jest zgodne z dan poprawk do
konstytucji, czy te j narusza.
Wszystkie te przykadowe sytuacje wymagaj oparcia si na (domylnie) jasnym procesie
wycigania logicznych wnioskw z ustalonych zaoe, ktry -jeli nie ulegnie zakceniu przez

namitnoci - pozwoli na wybr moliwie najlepszej opcji, prowadzcej do moliwie najlepszych

rezultatw w obliczu najgorszego z moliwych problemw. Nie jest wic trudno odseparowa
przykady przedstawione w trzecim przypadku od dwch pierwszych. We wszystkich przykadach
ostatniego z omawianych typw sytuacja bodcowa jest bardziej zoona, opcje reakcji s
liczniejsze, a ich konsekwencje bardziej rozlege i majce bardziej rnorodny charakter, zarwno
w odniesieniu do bliskiej, jak i dalszej przyszoci. Std te kady
193
wybr rodzi tutaj konflikt pomidzy potencjalnymi korzyciami i stratami w rnych okresach.
Zoono i niepewno sytuacji s zazwyczaj tak wielkie, e wiarygodne przewidywanie nie jest
atwe. Rwnie istotne jest to, e aby zastosowa odpowiednie strategie, w naszej wiadomoci
musz pojawi si wielkie liczby moliwych wyborw i ich wynikw. By dokona ostatecznego
wyboru reakcji, musimy podj rozumowanie, a to wymaga umysowego operowania na wielu
faktach, rozwaania skutkw hipotetycznych dziaa oraz konfrontowania ich z bliszymi i
dalszymi celami. Wszystkie te procesy opieraj si na odpowiednich metodach dziaania, bdcych
czym w rodzaju zasad gry, ktrych si nauczye, rozgrywajc w przeszoci niezliczone partie.
Wobec tak znacznej rnicy pomidzy charakterem trzeciego oraz dwch pierwszych przykadw,
nie zaskakuje nas wcale, i ludzie zwykle zakadaj, e mechanizmy dziaajce w przypadku
pierwszego i drugiego typu sytuacji s cakiem odrbne, zarwno na paszczynie mentalnej, jak i
nerwowej. Nic dziwnego, e Kartezjusz umieci jedne z nich poza ciaem, jako znami ludzkiego
ducha, podczas gdy drugie pozostawi w jego wntrzu, jako przejaw ducha zwierzcego.
Mechanizmy te pojmowa jako odrbnie odpowiedzialne za rne procesy. Pierwsze z nich miay
stanowi o jasnoci myli, zdolnoci wnioskowania dedukcyjnego i algorytmicznego, podczas gdy
inne obciy odpowiedzialnoci za mroczniej sze, mniej okieznane skonnoci.
Lecz cho natura przykadw trzeciej grupy tak rni si od dwch pierwszych, prawd jest
rwnie, i nie wszystkie przykady w jej obrbie s tego samego gatunku. Przyjmujc, e
wszystkie wymagaj rozumowania w najpowszechniejszym tego sowa znaczeniu, zauwamy, e
niektre z nich blisze s ni inne dziedzinie indywidualnej i spoecznej. Decydowanie o tym, kogo
pokochasz lub komu przebaczysz, dokonywanie wyboru drogi kariery czy sposobu lokaty
oszczdnoci wie si bezporednio z dziedzin osobist; rozwizywanie rwnania Fermata lub
decydowanie o zgodnoci przepisw prawa z konstytucj jest bardziej odsunite od spraw
osobistych (cho mona sobie wyobrazi wyjtki). Pierwsze z tych przykadw atwo kojarz si z
racjonalizmem i umysem praktycznym,
194
_J*

podczas gdy drugie raczej z oglnym pojmowaniem rozumu, rozumem teoretycznym, a nawet
czystym.
Intrygujce jest, e mimo tak silnie manifestujcych si rnic i ich wyranego grupowania si w
zalenoci od dziedziny i stopnia zoonoci, moe czy je pewien wsplny wtek w postaci
podoa neurobiologicznego.
ROZUMOWANIE
I PODEJMOWANIE DECYZJI
W DZIEDZINIE OSOBISTEJ
I SPOECZNEJ
Rozumowanie i decydowanie mog by mudne, lecz s takie szczeglnie wtedy, gdy dotycz
naszego ycia osobistego oraz bezporedniego kontekstu spoecznego. S powody, by -gdy odnosz
si do tych obszarw - traktowa je jako odrbn dziedzin. Po pierwsze, gbokie upoledzenie
procesu podejmowania decyzji osobistych nie musi koniecznie wiza si z rwnie gbokim
upoledzeniem w dziedzinach innych ni osobista (jak pokazay nam przypadki Phineasa Gage'a,
Ellio-ta i inne). Badamy obecnie, jak wydajnie mog rozumowa tacy pacjenci, gdy dziedzina

rozwizywanego problemu nie dotyczy ich bezporednio, i jak radz sobie z podejmowaniem
kolejnych decyzji. Moliwe, e im bardziej dziedzina ta odseparowana jest od ich osoby i jej
spoecznego pooenia, tym lepiej bd to czynili. Zdroworozsdkowe obserwacje ludzkiego
zachowania rwnie pozwalaj dostrzec t dysocjacj w zdolnociach rozumowania w odniesieniu
do rnych obszarw. Wiemy, e osoby, ktre wykazuj si nieprzecitnym sprytem w yciu
spoecznym, ktre maj nieomylne wyczucie, w jaki sposb postpi, by wycign z tego
najwiksze korzyci dla siebie oraz swej grupy, czsto zawodz, gdy powierza si im sprawy spoza
dziedziny osobistej i spoecznej. Zjawisko odwrotne jest w rwnym stopniu dramatyczne. Wszyscy
znamy twrczych naukowcw i artystw, ktrych wyczucie towarzyskie woa o pomst do nieba,
ktrzy regularnie rani siebie i innych swym zachowaniem. Roztargniony profesor to najbardziej
umiarkowany przypadek tego gatunku. W rnych wymienionych tutaj typach osobowoci
obserwujemy dziaanie tego, co Howard Gardner nazwa inteligencj spoeczn",
195
czy te skutek obecnoci lub braku jednego z licznych typw inteligencji, np. inteligencji
matematycznej"3.
Dziedzina osobista oraz najblisze otoczenie spoeczne najsilniej wi si z naszym
przeznaczeniem, a zarazem charakteryzuj si najwiksz zoonoci i niepewnoci. Mwic
oglnie, decydowanie w obrbie tej dziedziny polega na wyborze reakcji, ktrej skutki bd dla
organizmu w najwyszym stopniu korzystne, porednio lub bezporednio, w terminach jakoci
przetrwania. Dobra decyzja oznacza rwnie decyzj szybk, szczeglnie gdy czas jest w
najwyszej cenie. Decydowanie musi zatem przebiega w ramach czasowych adekwatnych do
danego problemu.
Zdaj sobie spraw z trudnoci okrelenia, co naley uznawa za korzystne, oraz z tego, e niektre
konsekwencje danej decyzji mog by dla pewnych jednostek korzystne, dla innych za nie. Na
przykad fakt, e jest si milionerem, sam w sobie nie jest koniecznie czym dobrym. To samo
dotyczy zdobycia wygranej. Wiele zaley od ukadu odniesienia i stawianych sobie celw. Kiedy
nazywam pewn decyzj korzystn", to mam na myli korzy w odniesieniu do najwaniejszych
kwestii osobistych i spoecznych, takich jak przetrwanie jednostki i jej rodziny, zapewnienie sobie
schronienia, utrzymywanie zdrowia psychicznego i fizycznego, znalezienie pracy, dobra kondycja
finansowa, dobra pozycja w grupie spoecznej. Nowe umysy Gage'a i Elliota nie pozwalay im
osiga adnej z tych korzyci.
RACJONALIZM STOSOWANY
Zacznijmy od rozwaenia pewnej sytuacji, ktra wymaga od nas dokonania wyboru. Wyobra
sobie, e jeste wacicielem duej firmy i wanie zastanawiasz si, czy spotka si z potencjalnym
klientem, ktry moe przynie znaczne zyski, lecz jednoczenie okazuje si najwikszym wrogiem
twojego najlepszego przyjaciela. Czy robi z nim interesy? Mzg normalnego, inteligentnego i
wyksztaconego dorosego czowieka reaguje na tak sytuacj szybkim tworzeniem scenariuszy
moliwych drg rozwoju wypadkw i ich ostatecznych konsekwencji. W naszej wiadomoci
scenariusze te stanowi sekwencje wyimagi196
nowanych scen - nie cigy film, lecz raczej szybko nastpujce po sobie pojedyncze kluczowe
kadry. Obrazy te mog, na przykad, przedstawia spotkanie z owym potencjalnym klientem, to e
twj najlepszy przyjaciel dostrzega ci w jego towarzystwie i tym samym powstaje zagroenie dla
waszej przyjani. Mog rwnie wyobraa to, e nie dochodzi do owego spotkania, tracisz okazj
zrobienia dobrego interesu, lecz zachowujesz cenn przyja itd. Pragn w tym miejscu podkreli,
e twj umys w chwili rozpoczcia rozumowania nie jest pusty. Wrcz przeciwnie, przepeniony
jest rnorodnymi obrazami, generowanymi w duchu sytuacji, w ktrej si znajdujesz,
pojawiajcymi i znikajcymi z twojej wiadomoci w spektaklu zbyt bogatym, by mg go w peni
ogarn. W opisanej tu dosy skrajnej scenie dostrzeesz z pewnoci co z dylematw, ktre
przychodzi ci rozwizywa na co dzie. Jak zatem wychodzisz z impasu? W jaki sposb

porzdkujesz pytania, ktre cz si z pojawiajcymi si przed oczami twojego umysu obrazami?

Istniej przynajmniej dwie moliwe odpowiedzi. Pierwsza z nich opiera si na tradycyjnym
podejciu do procesw decyzyjnych jako procesw wysoce rozumowych", druga za na hipotezie
markera somatycznego".
Podejcie pierwsze, ktre jest niczym innym, jak podejciem zdroworozsdkowym. Jego
zwolennicy zakadaj, e jeli podejmujemy waciwe decyzje, to z naszego sposobu rozumowania
mogliby by dumni Platon, Kartezjusz i Kant. Logika formalna sama w sobie moe doprowadzi
nas do najlepszego moliwego rozwizania dowolnego problemu. Istotnym aspektem tego
podejcia jest to, e aby w podejmowaniu decyzji osign najlepsze wyniki, emocje musimy
odsun na bok. Racjonalnego rozumowania nie mog zakca namitnoci.
W proponowanym przez to podejcie ujciu czowiek gromadzi po prostu rne scenariusze
rozwoju wypadkw i wykorzystujc odpowiednie biece strategie, dokonuje analizy zyskw i
strat. Biorc pod uwag subiektywnie pojmowan uyteczno", ktr pragnie zmaksymalizowa,
wnioskuje logicznie, co jest dla niego dobre, a co ze. Rozwaa, na przykad, nastpstwa wyboru
okrelonej opcji w rnych okresach oraz wag
197
poniesionych strat czy osignitych zyskw. Poniewa wikszo problemw ma znacznie wicej
rozwiza ni alternatywne, owa dedukcyjna analiza nie jest atwa. Zauwamy jednak, e nawet
przedstawiony powyej problem o dwch moliwych rozwizaniach nie jest wcale prosty. Zyskanie
klienta moe przynie pewne korzyci natychmiast, a take znaczne korzyci na przyszo.
Trudno jednak od razu oceni, jak wielkie bd owe korzyci. Musisz wic je oszacowa w
odniesieniu do czasu, zestawiajc z potencjalnymi stratami, do ktrych zaliczy moesz utrat
przyjani. Poniewa ta ostatnia rwnie moe mie warto zmienn w czasie, zatem powiniene
okreli jej wspczynnik deprecjacji"! W istocie stajesz wobec skomplikowanych oblicze,
rozoonych na okresy i obcionych koniecznoci porwnywania wynikw o rnej naturze,
ktre w jaki sposb trzeba sprowadzi do wsplnego mianownika, aby kalkulacja miaa
jakikolwiek sens. Znaczna cz tych oblicze opiera si na tworzeniu kolejnych
wyimaginowanych scenariuszy rozwoju wypadkw, opartych m.in. na obrazach wizualnych i
audytywnych, jak i na tworzeniu towarzyszcej im narracji werbalnej, niezbdnej dla utrzymania
procesu logicznego wnioskowania.
Pozwl mi teraz zauway, e jeli ta strategia byaby jedyn, ktr by dysponowa, racjonalno
(w rozumieniu, w jakim przedstawiona zostaa powyej) nie mogaby funkcjonowa. W najlepszym
razie proces podejmowania decyzji zajmowaby nadzwyczaj duo czasu o wiele za duo, by
mogo go wystarczy na cokolwiek innego, prcz samego zastanawiania si. W najgorszym
przypadku moesz w ogle nie zdoa podj decyzji, zgubisz si bowiem w rozgazionych
kalkulacjach. Dlaczego? Nie jest atwo utrzyma w pamici tak wielk liczb danych o
potencjalnych stratach i zyskach, jaka niezbdna jest w dokonywanych przez ciebie porwnaniach.
Reprezentacje wynikw otrzymywanych we wszystkich porednich krokach twoich rachunkw,
ktre chciaby w danej chwili przeksztaci w jak symboliczn form, by mc postpowa dalej
z wnioskowaniem, ulatuj z pamici. Gubisz wtek. Uwaga i pojemno pamici s ograniczone. W
kocu, jeli podejmowanie przez ciebie decyzji opierasz faktycznie tylko na racjonalnych
kalkulacjach, to popeniwszy bd, bdziesz
198
y, stale go rozpamitujc, lub zrezygnowawszy w ogle z dalszych tego rodzaju prb, pogrysz
si we frustracji.
Kontakty z pacjentami takimi jak Elliot wskazuj, e chodna strategia rozumowania, za ktr
obstawa midzy innymi Kant, ma znacznie wicej wsplnego z tym, co czyni ci pacjenci, ni z
tym, jak zachowuj si zazwyczaj normalni ludzie. Naturalnie, nawet ci, ktrzy opieraj si na
czystym rozumie", mog zacz radzi sobie nieco lepiej z pomoc kartki i owka. Wystarczy

zanotowa opcje wyboru i niezliczone scenariusze wypadkw, ktre z nich wynikaj, oraz ich
konsekwencje itd. (Najwidoczniej to wanie sugerowa Darwin, jako waciw drog wyboru
maonka.) Lecz najpierw zaopatrzmy si w odpowiedni ilo papieru, zaostrzmy nasze owki,
przygotujmy due biurko i... nie spodziewajmy si, e ktokolwiek bdzie czeka, a skoczymy.
Wane jest rwnie, by dostrzec, e mankamenty podejcia zdroworozsdkowego nie odnosz si
tylko do kwestii ograniczonej pojemnoci pamici. Nawet jeli korzystamy z kartki papieru i
owka, to przeszkod oka si niedoskonaoci naszych strategii rozumowania (pokazane przez
Amosa Tver-sky'ego i Daniela Kahnemana4). Jedn z waniejszych pord nich jest, jak sugerowa
Stuart Sutherland, nasza niewiedza i bdne wykorzystywanie teorii prawdopodobiestwa oraz
statystyki5. Niemniej jednak nasz mzg czsto potrafi podejmowa waciwe decyzje w cigu
sekund czy minut, zalenie od tego, jaki czas uznany zostanie za odpowiedni w odniesieniu do celu,
ktry pragniemy osign. Jeli jest to moliwe, musi on dokonywa cudw nie ograniczajcych si
do stosowania czystego rozumu". Potrzebny jest zatem alternatywny model jego funkcjonowania.
HIPOTEZA MARKERA SOMATYCZNEGO
Rozwamy jeszcze raz nakrelone powyej scenariusze. Ich kluczowe skadniki rozwijaj si w
naszym mzgu natychmiastowo, szkicowo i niemal rwnoczenie. Dzieje si to zbyt
199
szybko, by ich detale mogy zosta wyranie okrelone. Wyobra sobie teraz, e zanim zaczniesz
dokonywa na ich podstawie jakiejkolwiek analizy zyskw i strat i zanim twj umys zacznie
zmierza ku rozwizaniu problemu, dzieje si w nim co istotnego: gdy na myl przychodz ze
skutki danej decyzji - nawet jeli dzieje si to tylko przez mgnienie oka - dowiadczasz
nieprzyjemnego uczucia w trzewiach. Poniewa owo odczucie odnosi si do ciaa i sygnalizuje
pojawienie si okrelonego uczucia, nazwaem to zjawisko markerem somatycznym (greckie soma
znaczy ciao"). Prosz zauway, e sowa somatyczny" uywam tutaj znowu w najszerszym
sensie (odnoszcym si do ciaa), ktry - gdy mowa o markerze somatycznym obejmuje
zarwno doznania trzewne, jak i po-zatrzewne.
Co osiga marker somatyczny? Wymusza on zwrcenie uwagi na negatywne skutki, jakie moe
wywoa dane dziaanie. Funkcjonuje niczym automatyczny sygna alarmowy, ktry ostrzega:
Uwaaj! Wybr tej opcji dziaania prowadzi do niebezpiecznych nastpstw". Taki sygna moe
spowodowa natychmiastowe odrzucenie danej opcji i zwrcenie si ku rozwaeniu innych
moliwoci. w automatyczny sygna alarmowy chroni ci, bez dalszego zaprztania sobie gowy
rozwaaniami, przed stratami, ktre mgby ponie w przyszoci. W ten sposb pozostawia do
rozwaenia mniej alternatyw. Nadal pozostaje wic miejsce na wiadom analiz zyskw i strat
oraz odpowiedni kompetencj dedukcyjn -jednak ju po tym, jak w automatyczny krok
zasadniczo zmniejszy liczb koniecznych do rozwaenia moliwoci. Funkcjonowanie markera
somatycznego nie jest warunkiem wystarczajcym normalnego podejmowania decyzji przez
czowieka, gdy po jego zadziaaniu wczaj si procesy rozumowania i dokonywania wyboru
spord licznych - cho ju nie tak bardzo - opcji. Markery somatyczne zwikszaj
prawdopodobnie trafno i efektywno procesw decyzyjnych. Ich brak natomiast ow trafno i
efektywno redukuje. Rozrnienie to jest istotne, lecz atwo mona je zagubi. Postawiona tutaj
przeze mnie hipoteza nie dotyczy krokw rozumowania, ktre nastpuj po zadziaaniu markera
somatycznego. Mona powiedzie, e markery somatyczne to specjalne rodzaje
200
uczu generowanych na podstawie wtrnych emocji. Te emocje i uczucia zostay poczone w
procesie uczenia si z przewidywalnymi przyszymi skutkami pewnych scenariuszy rozwoju
wypadkw. Gdy negatywny marker somatyczny zostaje zestawiony z okrelonym przyszym
skutkiem danego dziaania, staje si dzwonkiem alarmowym. Kiedy natomiast dokona si takie
zestawienie z markerem pozytywnym, staje si on bodcem zachty.

Tak przedstawia si istota hipotezy markera somatycznego. Lecz by mc j dojrze w penym

wymiarze, musisz czyta dalej. Odkryjesz, e w pewnych sytuacjach markery somatyczne mog
dziaa skrycie (nie docierajc do wiadomoci) i wykorzystywa wspomniany wczeniej
mechanizm zastpczy.
Markery somatyczne nie wyrczaj nas w rozwaaniach. Towarzysz rozwaaniom poprzez
uwypuklanie niektrych opcji (szczeglnie niebezpiecznych lub korzystnych) i szybkie
eliminowanie ich z dalszego toku analizy. Mona je sobie wyobraa jako system automatycznego
przewidywania i selekcji, ktry dziaa, czy tego chcesz, czy nie, by dokonywa oceny skrajnych
scenariuszy wypadkw mogcych pojawi si w twojej przyszoci. Mona te myle o nich jako o
mechanizmach ukierunkowujcych. Wyobra sobie na przykad, e stoisz w obliczu decyzji o
bardzo ryzykownym przedsiwziciu, ktre jednak moe przynie niezwykle wysokie zyski.
Wyobra sobie, e musisz da szybko odpowied w chwili, gdy twoje myli zaprztaj cakiem inne
problemy. Jeli myli o dokonaniu tej transakcji bdzie towarzyszy negatywny marker somatyczny,
to skoni on ci do jej odrzucenia, a przynajmniej bardziej szczegowej analizy jej potencjalnych
konsekwencji. Powizanie owego negatywnego stanu z przyszoci stanowi przeciwwag dla
kuszcej perspektywy szybkiego i znacznego zysku.
Hipoteza markera somatycznego wspgra zatem z twierdzeniem, e efektywne ksztatowanie
swego zachowania osobistego i spoecznego wymaga od czowieka tworzenia odpowiednich
teorii" co do wasnego umysu oraz umysw innych ludzi. Na bazie takich teorii" moemy
przewidzie, jakie teorie formuuj inni w odniesieniu do nas. Szczegowo i trafno tych
przewidywa jest, oczywicie, niezbdna w podej201
mowaniu krytycznych decyzji w kontekcie spoecznym. I tu-taj liczba rozwiza, ktre
powinnimy wzi pod uwag, jest ogromna, a zaproponowany przeze mnie marker somatyczny
(czy co w jego rodzaju) wspomaga ten proces i pozwala atwiej przedziera si przez las detali.
Dokonuje tego poprzez automatyczne wyanianie tych scenariuszy, ktre najprawdopodobniej maj
najistotniejsze znaczenie. Partnerska wsppraca pomidzy tzw. mechanizmami procesw
poznawczych i tych, ktre okrela si zazwyczaj jako emocjonalne", jest wic oczywista.
Powysze rozumowanie odnosi si rwnie do wyboru dziaa, ktrych bezporednie konsekwencje
nie s przyjemne, lecz ktre daj pozytywne efekty w dalszej przyszoci. Przykadem moe by
znoszenie powice teraz, by osign zyski pniej. Wyobra sobie, e aby ratowa twoj
upadajc firm, ty i twoi pracownicy musicie zadowoli si mniejszymi poborami oraz znacznym
wydueniem czasu pracy. Bezporednia perspektywa takich krokw nie jest mia, lecz myl o
przyszych korzyciach aktywuje pozytywny marker somatyczny, ktry przezwycia tendencj do
uniknicia wyboru tej nieprzyjemnej w odniesieniu do bliskiej perspektywy decyzji. Pozytywny
marker somatyczny, wyzwolony przez perspektyw dobrych skutkw w dalszej przyszoci, musi
si sta oparciem w przetrwaniu nieprzyjemnego okresu, ktry ma by tylko wstpem do lepszych
czasw. Czy w innym razie zechciaby podda si operacji, uprawiaby jogging, uczyby si w
szkole i studiowa medycyn? Mona by powiedzie, e moglibymy tego dokona dziki czystej
sile woli. Lecz czym wwczas jest owa sia woli? Si woli czerpiemy z oceny przyszych korzyci,
a ocena ta nie moe zaistnie, jeli nie zwrcimy wystarczajcej uwagi zarwno na pocztkowe
problemy, jak i na przysz zapat - cierpienie teraz i gratyfikacj w przyszoci. Usuwajc t
drug, podcinamy skrzyda siy woli. Sia woli to po prostu inna nazwa dla kierowania si w
wyborach skutkami lecymi w dalszej perspektywie.
202
^M

O ALTRUIZMIE

Moglibymy teraz zapyta, czy powysze rozwaania odnosz si rwnie do wikszoci czy nawet
wszystkich decyzji, ktre powszechnie okrela si jako altruistyczne", a wic powice, na ktre
decyduj si rodzice dla swych dzieci, zwyczajni dobrzy ludzie dla innych ludzi, dobrzy obywatele
dla krla lub pastwa oraz pozostali bohaterowie" naszych czasw dla kogokolwiek bd. Prcz
oczywistego dobra, ktre altruici nios innym ludziom, mog oni gromadzi dobro na wasny
uytek, podnoszc swj presti spoeczny, samoocen, otrzymujc wyrazy publicznego uznania i
podziwu, prestiu, a moe nawet pienidze. Perspektywie otrzymania jednej z tych nagrd
towarzyszy moe egzaltacja (za jej nerwow baz uwaam pozytywne markery somatyczne), a
jeli perspektywa ta staje si realna, egzaltacja moe si przeksztaci w jawn ekstaz. Zachowania
altruistyczne daj ludziom co jeszcze, co jest w kontekcie naszej dyskusji szczeglnie istotne:
oszczdzaj altruistom przyszego cierpienia w reakcji na przykre wydarzenia, ktre wynikny z
tego, e nie zachowywali si altruistycznie. Rzecz zatem nie tylko w tym, e myl o naraeniu
swego ycia dla ratowania ycia dziecka sprawia, e czujesz si lepiej, lecz i w tym, e myl o tym,
i mgby go nie ocali, sprawia, e czujesz si gorzej, ni czuby si, ryzykujc ycie. A zatem
dokonuje si tu wyboru pomidzy blem w najbliszej przyszoci i pniejsz nagrod oraz blem
w najbliszej przyszoci i by moe nawet wikszym cierpieniem w dalszej przyszoci. (W
pewnym stopniu mona to porwna z sytuacj pogodzenia si z ryzykiem uczestnictwa w wojnie.
W przeszoci, gdy wojna bya spoecznie uznawana za moraln", udzia w niej wiza si z
korzyciami dla tych, ktrzy przeyli, natomiast wstyd i nieaska paday na tych, ktrzy uniknli
zaangaowania.)
Czy oznacza to, i altruizm nie istnieje? Czy proponowany punkt widzenia jest cyniczny w
stosunku do ludzkiej duchowoci? Nie sdz. Po pierwsze, altruizm oraz inne podobne mu
zachowania opieraj si na relacji pomidzy tym, w co wewntrznie wierzymy, co czujemy czy
zamierzamy, oraz tym, co deklarujemy, zamierzamy czy te w co wierzymy na zewntrz. Nie ma to
zwizku z tym, co fizjologicznie skania nas do tego, by wierzy, czu czy zamierza. Wiara,
uczucia czy intencje s istotnie wynikiem dziaania rozlicznych czyn203
nikw zakorzenionych w naszym organizmie i kulturze, w ktr wrolimy, niezalenie od tego, jak
bardzo s dla nas odlege i w jakim stopniu jestemy ich wiadomi. Jeli ludzie bywaj uczciwi i
hojni za spraw edukacji oraz podoa neuro-fizjologicznego, niechaj tak bdzie. Nie znaczy to, e
ich uczciwo i powicenie s w jakim stopniu mniej wartociowe. Co wicej, zrozumienie
mechanizmw neurobiologicznych stojcych za niektrymi aspektami poznania i zachowania nie
umniejsza wartoci, pikna ani godnoci procesw poznawczych i zachowa.
Chocia biologia i kultura czsto determinuj - porednio lub bezporednio - nasze rozumowanie i
zdaj si ogranicza dowiadczanie przez jednostk wolnoci, to uzna naley, i ludzie dysponuj
pewn swobod, moliwoci dziaania pod wpywem wasnej woli, ktra sprzeciwia si temu, co,
jak si wydaje narzuca biologia i kultura. Niektre wysublimowane osignicia ludzko
zawdzicza wanie odrzuceniu tego, co jednostce narzuca biologia i kultura. Osignicia takie
stanowi afirmacj nowego poziomu egzystencji, na ktrym mona tworzy nowe artefakty i nowe
cieki istnienia. Jednak w pewnych okolicznociach wolno od biologiczno-kulturowe-go pitna
moe si okaza wyrazem szalestwa i sprzyja ideom oraz zachowaniom charakterystycznym dla
osb chorych psychicznie.
SKD SI BIOR MARKERY SOMATYCZNE?
Jakie jest nerwowe podoe markerw somatycznych? W jaki sposb wchodzimy w posiadanie tak
pomocnych mechanizmw? Czy s one w nas obecne ju w chwili narodzin? Jeli nie, to skd si
bior?
Jak si przekonalimy w rozdziale 7, rodzimy si z gotowym do dziaania aparatem nerwowym,
ktry niezbdny jest do wywoywania okrelonych stanw somatycznych w odpowiedzi na pewne
klasy bodcw. Mechanizm emocji pierwotnych jest wrodzony i jest on ukierunkowany na

przetwarzanie sygnaw dotyczcych naszej sytuacji i zachowania osobistego oraz spoecznego.

Zawiera wyjciowe dyspozycje czce w pary
204
znaczn liczb sytuacji spoecznych z przystosowaczymi reakcjami somatycznymi. Takie podejcie
odpowiada pewnym spostrzeeniom dotyczcym zachowa normalnych ludzi, jak rwnie danym
dotyczcym zoonych procesw poznania spoecznego u innych ssakw oraz u ptakw6. Niemniej
jednak najprawdopodobniej wikszo markerw somatycznych powstaa w naszym umyle w
czasie procesu edukacji i socjalizacji, poprzez czenie okrelonych klas bodcw z klasami stanw
somatycznych. A zatem opieraj si one na wtrnych procesach emocjonalnych.
Powstawanie przystosowawczych markerw somatycznych wymaga, by zarwno mzg, jak i
kultura, w ktrej osadzony jest jego waciciel", byy normalne. Gdy cho jedno z dwojga
szwankuje ju na samym pocztku, markery somatyczne prawdopodobnie nie stan si
przystosowawcze. Przykadem skutkw usterki mzgu s pacjenci dotknici stanem zwanym
psychopati lub socjopati rozwojow.
Socjopaci i psychopaci rozwojowi znani s nam dobrze z codziennych doniesie mediw. Kradn,
gwac, rabuj i kami. Czsto s przebiegli. Bariera, po ktrej przekroczeniu ich emocje mog
drgn, jest u nich zawieszona tak wysoko, e wydaj si ich pozbawieni. Z ich wasnych sw
dowiadujemy si, e s nieczuli i nie interesuj si niczyim losem. S wrcz idealnym przykadem
chodnego umysu", ktry radzi nam tak si zachowywa, by mc racjonalnie myle. Socjopaci z
zimn krwi i z oczywist szkod dla wszystkich, wczywszy w to ich samych, czsto powtarzaj
swe przestpstwa. W istocie s oni przykadem patologicznego stanu, w ktrym zachwianiu
racjonalnoci towarzyszy stumienie lub cakowity brak uczu. Jest moliwe, e przyczyn
powstawania zaburze socjopatycznych jest dysfunkcja tych samych systemw, ktre zostay
uszkodzone w mzgu Phineasa Gage'a. Jednak najczciej prowadzi do nich nie makroskopowe
uszkodzenie mzgu w dorosym yciu, lecz zaburzenia w obwodach nerwowych oraz
mechanizmach sygnaw chemicznych we wczesnym okresie rozwoju. Badania nad neurobiologi
socjopatii mog doprowadzi do stworzenia odpowiednich metod zapobiegawczych lub
leczniczych. Pomogyby one rwnie w zrozumieniu, jaki jest udzia i wpyw na owe zaburzenia i
czsto
205
ich pojawiania si czynnikw spoecznych, a jaki biologicznych. By moe nawet rzuciyby wiato
na rne inne, z pozoru podobne stany, ktre jednak w wikszej mierze zdeterminowane zostay
czynnikami spoeczno-kulturowymi.
Gdy mechanizmy neuronowe wspierajce tworzenie si i rozwj markerw somatycznych zostan
zniszczone u czowieka dorosego, jak si to stao w wypadku Gage'a, markery przestaj waciwie
funkcjonowa, nawet jeli do tej pory byy w peni sprawne. By okreli cz zachowa tego
rodzaju pacjentw, uywam terminu nabyte". Jednak moi pacjenci oraz socjopaci rozwojowi
rni si pod wieloma wzgldami, wrd ktrych dosy istotny jest ten, e ci pierwsi rzadko
bywaj gwatowni.
Wpyw chorej kultury" na system rozumowania normalnej, dorosej osoby wydaje si nie tak
gboki jak skutki ogniskowego zniszczenia czci mzgu. Istniej jednak przykady sytuacji
przeciwnych. W Niemczech oraz Zwizku Radzieckim w latach trzydziestych i czterdziestych, w
okresie rewolucji kulturalnej w Chinach oraz w Kambody za czasw reimu Poi Pota (by
wymieni cho te najbardziej oczywiste przykady) chora kultura przezwyciaa normaln z
zaoenia maszyneri zdrowego umysu, co prowadzio do tragicznych konsekwencji. Obawiam si,
i znaczne grupy spoeczestw Zachodu staj si stopniowo kolejnymi tragicznymi przykadami.
Tak wic markery somatyczne nabywamy poprzez dowiadczenie, pod kontrol wrodzonego
systemu preferencji oraz wpywem grupy czynnikw zewntrznych, obejmujcych nie tylko
obiekty i wydarzenia, z ktrymi styka si jednostka, lecz rwnie konwencje spoeczne oraz reguy

etyczne.
Neuronowa baza wewntrznego systemu preferencji skada si gwnie z wrodzonych dyspozycji
regulacyjnych, utworzonych, by zapewni przetrwanie organizmu. Przetrwanie czy si z moliwie
najwiksz redukcj nieprzyjemnych stanw ciaa oraz osigniciem homeostazy, czyli stanu
biologicznie zrwnowaonego. Wewntrzny system preferencji ukierunkowany jest tak, by unika
blu, szuka potencjalnej przyjemnoci, a prawdopodobnie rwnie wstpnie nastawiony jest na
osiganie tych celw w kontekstach sytuacji spoecznych.
206
Zesp czynnikw zewntrznych obejmuje obiekty, otoczenie fizyczne oraz wydarzenia, w
odniesieniu do ktrych jednostka musi podejmowa dziaanie, moliwe opcje wyboru, moliwe
przysze skutki tych dziaa, kar i nagrod, ktre mog im towarzyszy, zarwno w bliszej, jak i
dalszej przyszoci. We wczesnym okresie rozwoju kara i nagroda pojawiaj si nie tylko jako byty
same w sobie, lecz rwnie w postaci rodzicw, innych osb starszych oraz rwienikw,
ucieleniajcych spoeczne konwencje i etyk kultury, do ktrej przynaley jednostka. Interakcja
pomidzy wewntrznym systemem preferencji i zespoem warunkw zewntrznych poszerza
repertuar bodcw, ktre mog ulega automatycznemu kojarzeniu z markerami.
Krytyczny, podstawowy zesp bodcw w procesie kojarzenia somatycznego bez wtpienia
nabywany jest w dziecistwie i okresie dojrzewania. Lecz mnoenie si somatycznie skojarzonych
bodcw ustaje dopiero wraz ze mierci. Proces ten nazywa zatem mona procesem cigego
uczenia si.
Na poziomie neuronowym powstawanie markerw somatycznych opiera si na procesach uczenia
si systemw, ktre potrafi czy pewne kategorie bytw lub wydarze z przyjemnymi lub
nieprzyjemnymi stanami ciaa. Oczywicie, naley strzec si tutaj zawania rozumienia kary i
nagrody w rozwijajcej si interakcji spoecznej. Brak nagrody moe stanowi kar i by
nieprzyjemny, podobnie jak brak kary moe sta si cakiem satysfakcjonujc nagrod. Elementem
decydujcym jest wic stan somatyczny i uczucia budzce si w jednostce w danej chwili jej
egzystencji, w kontekcie okrelonej sytuacji.
Gdy wyborowi opcji X, ktry prowadzi do zego skutku Y, towarzyszy kara i cielesny bl, do
systemu markerw somatycznych s doczane ukryte reprezentacje dyspozycyjne owych
powstaych na podstawie dowiadczenia, niedziedzicz-nych i arbitralnych pocze. Ponowne
naraenie organizmu na wybr opcji X lub myl o jego skutku Y bd teraz miay moc
samodzielnego wzbudzania przykrych dozna cielesnych, Przypominajc o jego zych
konsekwencjach. Z koniecznoci Posuguj si tutaj nadmiernym uproszczeniem, lecz powysze
sformuowanie i tak ujmuje w moim rozumieniu istot tego Procesu. Jak wyjani pniej, markery
somatyczne mog
207
dziaa skrycie (nie musz by bezustannie wiadomie postrzegane) i odgrywa inne istotne role
oprcz dostarczania sygnaw Uwaga - niebezpieczestwo!" lub Zrb to!"
SIE NEURONOWA MARKERW SOMATYCZNYCH
Obwody neuronowe odpowiadajce za nabywanie systemu markerw somatycznych pooone s w
korze przedczoowej i w duej mierze pokrywaj si z gwnymi rejonami odpowiedzialnymi za
emocje wtrne. Pooenie neuroanatomiczne kory przedczoowej idealnie odpowiada tej ich roli, co
wyjaniam poniej.
Po pierwsze, kora przedczoowa odbiera sygnay z wszystkich okolic czuciowych, w ktrych
powstaj obrazy skadajce si na nasze myli, cznie z kor somatosensoryczn, w ktrej
reprezentowane s aktualne i przesze obrazy stanu ciaa. Gdy w mzgu pojawiaj si sygnay
zwizane z percepcj wiata zewntrznego, mylami o nim lub te percepcj tego, co dzieje si w
ciele waciwym, to docieraj one do kory przedczoowej. Jest to prawda w odniesieniu do
wszystkich jej sektorw, gdy w okolicy czoowej s one ze sob powizane. Kora przedczoowa
obejmuje zatem niektre z tych rejonw mzgu, ktre wtajemniczone s we wszystko, co rozgrywa

si w danej chwili w naszym ciele i umyle7. (Kora przedczoowa nie jest jednak jedynym takim
miejscem w mzgu; inne stanowi kora wcho-mzgowia, bdca drog wejciow do hipokampa.)
Po drugie, kora przedczoowa odbiera sygnay z kilku odpowiedzialnych za bioregulacj sektorw
ludzkiego mzgu. Zaliczaj si do nich jdra neurotransmiterowe w pniu mzgu (np. te, ktre
wydzielaj dopamin, noradrenalin i serotonin) i w podstawie przodomzgowia (te, ktre
dystrybuuj acetylo-cholin), jak i ciao migdaowate, przednia cz obrczy oraz podwzgrze.
Mona zatem stwiedzi, e kora przedczoowa zaopatrywana jest w dane przez cay personel biura
miar i wag"-Wrodzone preferencje organizmu, zwizane z jego walk o przetrwanie, ktre moemy
nazwa jego biologicznym syste208
mem wartoci, przekazywane s do kory przedczoowej w postaci takich sygnaw i dlatego
stanowi element skadowy procesw rozumowania i podejmowania decyzji.
Pooenie obszarw przedczoowych jest istotnie uprzywilejowane. Ich kora odbiera informacje o
istniejcej i tworzonej wiedzy faktualnej, zwizanej ze wiatem zewntrznym, o wrodzonych
preferencjach regulacji biologicznej oraz o uprzednich i obecnych stanach ciaa, nieustannie
modyfikowanych przez ow wiedz i preferencje. Nic dziwnego, e s one zaangaowane w
procesy, o ktrych tutaj pisz: kategoryzacj naszego yciowego dowiadczenia w wielu
zrnicowanych wymiarach.
Po trzecie, kora przedczoowa sama w sobie reprezentuje kategoryzacj losowych sytuacji, w ktre
organizm by uwikany - klasyfikacj rnorodnych faktw z naszego yciowego dowiadczenia.
Oznacza to, i obwody przedczoowe tworz reprezentacje dyspozycyjne pewnych kombinacji
przedmiotw i wydarze z wasnych dowiadcze jednostki, zgodnie z ich znaczeniem dla niej.
Wyjanijmy to szerzej: W twoim yciu spotkanie z pewnym typem ludzi sympatycznych, lecz
wadczych, moe sprawi, e poczujesz si potem mniejszy lub wrcz przeciwnie
potniejszy. Powierzenie funkcji przywdczej moe spowodowa, e dasz z siebie to, co najlepsze
albo najgorsze. Wycieczki na wie mog wywoywa melancholi, podczas gdy widok oceanu nieuleczalny romantyzm. Twj ssiad z naprzeciwka moe dowiadcza tego wszystkiego nieco lub
cakiem odmiennie. Do tego wanie odnosi si pojcie kontyngencji: jest to stan rzeczy w
odniesieniu do ciebie, zwizany z twoim wasnym dowiadczeniem, zaleny od tego, co
przeszede. Dowiadczenia, ktre ty czy twj ssiad i ja mamy w odniesieniu do klamek i kijw od
mioty, mog by wobec siebie mniej przypadkowe, gdy struktura i funkcjonowanie tych kategorii
bytw jest znacznie bardziej spjne i przewidywalne.
Strefy konwergencji zlokalizowane w korze przedczoowej s zatem magazynami reprezentacji
dyspozycyjnych dla odpowiednio skategoryzowanych i niepowtarzalnych kontyngencji twojego
dowiadczenia. Jeli poprosz ci, by pomyla o lubach, to zlokalizowane w okolicach
przedczoowych reprezentacje dyspozycyjne, ktre dzier klucz do skadu odpowied209
dziaa skrycie (nie musz by bezustannie wiadomie postrzegane) i odgrywa inne istotne role
oprcz dostarczania sygnaw Uwaga - niebezpieczestwo!" lub Zrb to!"
SIE NEURONOWA MARKERW SOMATYCZNYCH
Obwody neuronowe odpowiadajce za nabywanie systemu markerw somatycznych pooone s w
korze przedczoowej i w duej mierze pokrywaj si z gwnymi rejonami odpowiedzialnymi za
emocje wtrne. Pooenie neuroanatomiczne kory przedczoowej idealnie odpowiada tej ich roli, co
wyjaniam poniej.
Po pierwsze, kora przedczoowa odbiera sygnay z wszystkich okolic czuciowych, w ktrych
powstaj obrazy skadajce si na nasze myli, cznie z kor somatosensoryczn, w ktrej
reprezentowane s aktualne i przesze obrazy stanu ciaa. Gdy w mzgu pojawiaj si sygnay
zwizane z percepcj wiata zewntrznego, mylami o nim lub te percepcj tego, co dzieje si w
ciele waciwym, to docieraj one do kory przedczoowej. Jest to prawda w odniesieniu do
wszystkich jej sektorw, gdy w okolicy czoowej s one ze sob powizane. Kora przedczoowa

obejmuje zatem niektre z tych rejonw mzgu, ktre wtajemniczone s we wszystko, co rozgrywa
si w danej chwili w naszym ciele i umyle7. (Kora przedczoowa nie jest jednak jedynym takim
miejscem w mzgu; inne stanowi kora wcho-mzgowia, bdca drog wejciow do hipokampa.)
Po drugie, kora przedczoowa odbiera sygnay z kilku odpowiedzialnych za bioregulacj sektorw
ludzkiego mzgu. Zaliczaj si do nich jdra neurotransmiterowe w pniu mzgu (np. te, ktre
wydzielaj dopamin, noradrenalin i serotonin) i w podstawie przodomzgowia (te, ktre
dystrybuuj acetylo-cholin), jak i ciao migdaowate, przednia cz obrczy oraz podwzgrze.
Mona zatem stwiedzi, e kora przedczoowa zaopatrywana jest w dane przez cay personel biura
miar i wag"-Wrodzone preferencje organizmu, zwizane z jego walk o przetrwanie, ktre moemy
nazwa jego biologicznym syste208
mem wartoci, przekazywane s do kory przedczoowej w postaci takich sygnaw i dlatego
stanowi element skadowy procesw rozumowania i podejmowania decyzji.
Pooenie obszarw przedczoowych jest istotnie uprzywilejowane. Ich kora odbiera informacje o
istniejcej i tworzonej wiedzy faktualnej, zwizanej ze wiatem zewntrznym, o wrodzonych
preferencjach regulacji biologicznej oraz o uprzednich i obecnych stanach ciaa, nieustannie
modyfikowanych przez ow wiedz i preferencje. Nic dziwnego, e s one zaangaowane w
procesy, o ktrych tutaj pisz: kategoryzacj naszego yciowego dowiadczenia w wielu
zrnicowanych wymiarach.
Po trzecie, kora przedczoowa sama w sobie reprezentuje kategoryzacj losowych sytuacji, w ktre
organizm by uwikany klasyfikacj rnorodnych faktw z naszego yciowego dowiadczenia.
Oznacza to, i obwody przedczoowe tworz reprezentacje dyspozycyjne pewnych kombinacji
przedmiotw i wydarze z wasnych dowiadcze jednostki, zgodnie z ich znaczeniem dla niej.
Wyjanijmy to szerzej: W twoim yciu spotkanie z pewnym typem ludzi sympatycznych, lecz
wadczych, moe sprawi, e poczujesz si potem mniejszy lub -wrcz przeciwnie potniejszy.
Powierzenie funkcji przywdczej moe spowodowa, e dasz z siebie to, co najlepsze albo
najgorsze. Wycieczki na wie mog wywoywa melancholi, podczas gdy widok oceanu nieuleczalny romantyzm. Twj ssiad z naprzeciwka moe dowiadcza tego wszystkiego nieco lub
cakiem odmiennie. Do tego wanie odnosi si pojcie kontyngencji: jest to stan rzeczy w
odniesieniu do ciebie, zwizany z twoim wasnym dowiadczeniem, zaleny od tego, co
przeszede. Dowiadczenia, ktre ty czy twj ssiad i ja mamy w odniesieniu do klamek i kijw od
mioty, mog by wobec siebie mniej przypadkowe, gdy struktura i funkcjonowanie tych kategorii
bytw jest znacznie bardziej spjne i przewidywalne.
Strefy konwergencji zlokalizowane w korze przedczoowej s zatem magazynami reprezentacji
dyspozycyjnych dla odpowiednio skategoryzowanych i niepowtarzalnych kontyngencji twojego
dowiadczenia. Jeli poprosz ci, by pomyla o lubach, to zlokalizowane w okolicach
przedczoowych reprezentacje dyspozycyjne, ktre dzier klucz do skadu odpowied209
niej kategorii obrazw, mog w wyimaginowanej przestrzeni umysu zrekonstruowa kilka scen
lubu. (Pamitajmy, e na poziomie neuronowym rekonstrukcje te nie powstaj w korze
przedczoowej, lecz w rnych obszarach wczesnej kory czuciowej, w ktrej mog si tworzy
reprezentacje zorganizowane topograficznie.) Jeli zapytam ci o luby ydowskie czy katolickie,
moesz by w stanie odtworzy odpowiednie zbiory skategoryzowanych obrazw i dokona
konceptualizacji tego czy innego rodzaju lubu. Co wicej, moesz nawet powiedzie, jak takie
luby wygldaj, ktry z nich podoba ci si bardziej itd.
Wydaje si, i zadaniem caych obszarw przedczoowych jest kategoryzowanie kontyngencji z
perspektywy znaczenia dla jednostki. Po raz pierwszy podobnej tezy w odniesieniu do sektora
grzbietowobocznego dowiedziono w pracy Brendy Mil-ner, Michaela Petridesa i Joauima

Fustera8. Prace w moim laboratorium nie tylko potwierdzaj te obserwacje, lecz wskazuj rwnie,
e inne struktury czoowe: biegun czoowy i okolice brzusznoprzyrodkowe s nie mniej wane dla
procesw kategoryzacji.
Skategoryzowane kontyngencje s podstaw do tworzenia licznych scenariuszy przyszych skutkw
naszych dziaa, koniecznych w przewidywaniu i planowaniu. W rozumowaniu bierzemy pod
uwag cele i skale czasowe. Jeli mamy przewidzie scenariusze rozwoju wypadkw oraz ich
ostateczne wyniki w odpowiednich ramach czasowych, potrzebujemy znacznej, skategoryzowanej
pod ktem naszej osoby wiedzy.
Prawdopodobne jest, e rne rodzaje wiedzy skategoryzowane s w rnych rejonach
przedczoowych. Dziedzina regulacji biologicznej oraz dziedzina spoeczna zdaj si mie zwizek
z systemami w okolicy brzusznoprzyrodkowej, podczas gdy systemy w okolicy grzbietowobocznej
zdaj si czy z dziedzinami wiedzy o wiecie zewntrznym (przedmioty, ludzie i ich dziaania w
czasoprzestrzeni, jzyk, matematyka, muzyka).
Czwartym powodem, dla ktrego kora przedczoowa idealnie spenia warunki udziau w procesach
rozumowania i decydowania, jest to, i jest bezporednio poczona z kad dostpn dla mzgu
ciek reakcji motorycznych i chemicznych.
210

??
Okolice grzbietowoboczne oraz wyszy sektor przyrodkowy mog aktywowa kor przedruchow
i przez ni uzyska dostp do tzw. kory pierwotnie ruchowej (Mi), dadatkowej kory ruchowej (M2)
oraz trzeciej okolicy ruchowej (M3)9. Podkorowe mechanizmy motoryczne zwojw podstawy
mzgu s rwnie dostpne dla kory przedczoowej. Neuroanatom Walie Nauta jako pierwszy
wykaza, i brzusznoprzyrodkowe okolice kory przedczoowej wysyaj sygnay do efektorw
autonomicznego ukadu nerwowego i mog wyzwala wydzielanie w podwzg-rzu oraz pniu
mzgu substancji chemicznych zwizanych z funkcjonowaniem emocji. Nie byo to odkrycie
przypadkowe. Nauta przywizywa wyjtkow wrd neurologw wag do znaczenia dla procesw
poznawczych informacji pyncych z trzewi. Konkludujc, kora przedczoowa, a w szczeglnoci
jej okolica brzusznoprzyrodkowa, idealnie spenia wymagania, by utrzymywa trjdrone
poczenie pomidzy sygnaami dotyczcymi okrelonej sytuacji informacjami o rnych typach i
nateniach stanw ciaa (ktre skojarzone zostay z pewnymi typami sytuacji z wasnych,
niepowtarzalnych dowiadcze jednostki) oraz efektorami wywoujcymi owe stany. Informacje
pochodzce z kazamatw" i najwyszych piter" mzgu s harmonijnie czone i
wykorzystywane w brzuszno-przyrodkowej okolicy kory przedczoowej.
MARKERY SOMATYCZNE: SPEKTAKL CIAA CZY MZGU?
Wnioskujc z caoci moich wywodw na temat fizjologii emocji, powiniene oczekiwa, e
dziaanie markerw somatycznych moe wykorzystywa dwa rne mechanizmy. Dziki
mechanizmowi podstawowemu ciao skaniane jest przez kor przedczoowa oraz ciao
migdaowate do przyjmowania stanu o okrelonym profilu. Rezultat tego dziaania jest natychmiast
sygnalizowany korze somatosensorycznej. Zostaje dostrzeony i uwiadomiony. Mechanizm
alternatywny polega na opuszczeniu w tym acuchu ciaa. Kora przedczoowa oraz ciao
migdaowate daj jedynie zna korze somatosensorycznej, by
211
jej obwody aktywoway si w taki sposb, w jaki uczyniyby to, gdyby ciao faktycznie znalazo si
w okrelonym stanie, co rwnie moe wpywa na proces podejmowania decyzji.
Mechanizm zastpczy" jest wynikiem procesu rozwojowego. Prawdopodobnie w procesie
dostrajania" si do spoeczestwa w niemowlctwie i wczesnym dziecistwie wiksza cz
naszych mechanizmw decyzyjnych uksztatowana zostaa przez stany zwizane z kar i nagrod.

Lecz kiedy dojrzewalimy i powtarzajce si w naszym yciu sytuacje ulegay kategoryzacji,

potrzeba opierania si na stanach somatycznych zmalaa i rozwin si jeszcze jeden poziom
ekonomicznej automatyzacji. Strategie decyzyjne zaczy po czci opiera si na symbolach"
stanw somatycznych. Istotnym pytaniem empirycznym jest to, do jakiego stopnia rozwinlimy w
sobie tak symbolik. Uwaam, e zaleno ta moe by rnoraka -odmienna w wypadku
kadego czowieka i zagadnienia. Przetwarzanie symboliczne moe si okaza korzystne lub
zgubne, zalenie od tego, czego dotyczy i w jakim odbywa si kontekcie.
MARKERY JAWNE I UKRYTE
Marker somatyczny dysponuje dwiema ciekami dziaania: poprzez wiadomo oraz poza ni.
Niezalenie od tego, czy stany ciaa s realne, czy tylko zastpcze" [tzn. ich obrazy symulowane"
s w samym mzgu - przyp. tum.], towarzyszce im stany nerwowe mog by uwiadamiane i
tworzy uczucia. Chocia jednak w wielu wakich wyborach ulegamy wpywowi uczu, to znaczna
liczba codziennie podejmowanych przez nas decyzji obywa si bez nich. Nie znaczy to wcale, i nie
dochodzi do procesu oceny, ktry zazwyczaj prowadzi do okrelonych zmian w stanie ciaa, ani te
e stany ciaa lub ich mzgowe surogaty nie zostay w ogle wzite pod uwag, ani e regulujce
mechanizmy dyspozycyjne umoliwiajce ten proces nie zostay aktywowane. Sygna o stanie ciaa
lub jego mzgowy surogat mg zosta aktywowany, lecz nie zostaa na nim skupiona uwaga. Bez
udziau uwagi nie stanie si on elementem wiadomoci, cho sta si moe czci skrytego dzia212
ania lub mechanizmu, ktry bez udziau woli rzdzi naszym stosunkiem do wiata: chci zblienia
si do niego lub wycofania si. Do naszej wiadomoci nigdy nie dotrze, e zostay aktywowane
pewne mechanizmy ukryte. Co wicej, sterowanie aktywnoci poprzez jdra neurotransmiterowe
moe skrycie ukierunkowywa procesy poznawcze i wpywa przez to na rozumowanie i
podejmowanie decyzji.
Z caym szacunkiem dla rodzaju ludzkiego i z ca ostronoci, ktr naley zachowywa,
dokonujc porwna pomidzy gatunkami, zauwamy, i u organizmw, ktrych mzg nie daje im
wiadomoci i zdolnoci rozumowania, mechanizmy ukryte stanowi jdro aparatu decyzyjnego. S
one rodkiem tworzenia przewidywa" skutkw i w okrelony sposb ukierunkowuj zachowania
organizmu, ktre zewntrznemu obserwatorowi zdawa si mog nastpstwem wyboru. W ten
wanie z wszelkim prawdopodobiestwem sposb pszczoy robotnice decyduj" o tym, na
ktrym kwiecie wyldowa, by zebra nektar niesiony pniej do ula. Nie sugeruj, e w gbi
naszego mzgu mieci si jaki decydujcy za nas pszczeli mdek. Wierz jednak, e wiele
mona si nauczy poprzez obserwacj, w jaki sposb prostsze organizmy wykonuj tak
skomplikowane w naszym rozumieniu zadania, dysponujc stosunkowo prostym ukadem
nerwowym. Niektre mechanizmy wykorzystywane przez nie mog funkcjonowa i u nas. To
wszystko.
PNCA RA!
You're confection, goodness knows, honeysuckle ros...* brzmi nieprzyzwoite sowa standardu
jazzowego Fatsa Walle-ra. I takie oto jest przeznaczenie pracowitej pszczoy miodnej. Sukces
reprodukcyjny i ostateczne przetrwanie roju pszcz zaley od tego, jakie skutki przynios dziaania
poszukiwawcze robotnic. Jeli nie zbior wystarczajcej iloci nektaru, nie powstanie z niego mid,
a wraz ze spadkiem zasobw energetycznych podupadnie cay rj.
* W wolnym tumaczeniu Jeste cholernie sodziutka, moja pnca ro!" [przyp. tum.].
213
Pszczoy-robotnice wyposaone s w aparat wzrokowy, ktry pozwala im rozrnia barwy
kwiatw. Wyposaone s rwnie w ukad ruchowy, ktry pozwala im lata i ldowa. Jak
wykazay ostatnie badania, robotnice po kilku odwiedzinach" w kwiatach rnych barw ucz si,
w ktrych najprawdopodobniej znajd potrzebny im nektar. Oczywiste jest, e gdy znajd si ju na

ce, nie lduj na wszystkich kwiatach, by szuka nektaru w kadym z nich. Zachowuj si
najwyraniej tak, jak gdyby przewidyway, e w okrelonych rodzajach kwiatw znajd go
najwicej i na nich wanie lduj najczciej. Jak ujmuje to Leslie Real, ktry dowiadczalnie
bada zachowania trzmieli (Bombus pennsyluanicus): Wydaje si, i ustalaj one
prawdopodobiestwo na podstawie zetknicia si z rnymi typami nagrody, nie posiadajc w tym
wzgldzie adnych wstpnych ustale"10. W jaki sposb pszczoy, stworzenia o stosunkowo
prostym ukadzie nerwowym, mog si zachowywa tak, jak gdyby miay rozwinity intelekt?
Wszak ich zachowania zdaj si najwyraniej wykorzystywa wiedz, teori prawdopodobiestwa
oraz zorientowane celowo strategie rozumowania.
Wyjanienie ley w posiadaniu przez nie prostego, lecz skutecznego systemu, zdolnego do
nastpujcych dziaa:
(1) Wykrycia bodca, ktry we wrodzonym systemie wartoci okrelony jest jako istotny, a wic
powizany z nagrod.
(2) Ukierunkowanej reakcji na obecno nagrody (lub jej braku), ktra moe skoni system
motoryczny do okrelonych dziaa (np. wyldowania), gdy w zasigu wzroku pojawia si (lub nie)
nagroda (powiedzmy, e jest to kwiat okrelonej barwy). Montague, Dayan i Sejnowski
zaproponowali behawio-ralno-neurobiologiczny model takich zachowa11.
Pszczoa ma niespecyficzny system neurotransmiterw, wykorzystujcy prawdopodobnie
oktopamin, ktra przypomina nieco dopamin obecn w organizmach ssakw. Gdy wykryta
zostanie nagroda (nektar), w niespecyficzny system zawiadamia o tym zarwno system wzrokowy,
jak i ruchowy i zmienia ich zachowanie. W wyniku tego przy nastpnej okazji, kiedy w polu
widzenia pojawi si kolor skojarzony z nagrod (np. ty), system ruchowy skonny jest
wyldowa na kwiecie tej barwy, a pszczoa moe tutaj znale nektar z wikszym
prawdopodobiestwem ni na innych kwiatach. Pszczoa w istocie dokonuje wyboru, cho czyni to
niewiadomie i bez rozwagi-Wykorzystuje w tym celu jedynie zautomatyzowany mechanizm z
zaprogramowan wczeniej okrelon preferencj214
Real twierdzi, i aby mona byo mwi o preferencji, musz pojawi si jej dwa charakterystyczne
aspekty: Wybierana bdzie wiksza, nie za mniejsza, oczekiwana korzy, oraz mniejsze, nie za
wiksze, spodziewane ryzyko". W zwizku z bardzo nieznaczn pojemnoci pamici pszczoy (ma
ona tylko pami krtkotrwa i to niezbyt du) prbka, na podstawie ktrej opiera si jej system
preferencji, musi by szczeglnie niewielka. Prawdopodobnie wystarcz tutaj trzy wizyty na
kwiatach. Jeszcze raz pragn podkreli, e nie sugeruj, i decyzje podejmuje za nas ukryty
pszczeli mdek, lecz sdz, e wane jest zrozumienie, jak to moliwe, by tak prosty jak
obserwowany u pszcz mechanizm by zdolny do wykonywania tak zoonych zada.
INTUICJA
W czasie dziaa wiadomych stany somatyczne (lub ich surogaty) wartociuj rezultaty reakcji
jako pozytywne lub negatywne, prowadzc do wiadomego unikania danej opcji lub skaniania si
ku niej. Mog one jednak dziaa rwnie skrycie, poza wiadomoci. Jawne wyobraenia
zwizane z negatywnymi skutkami wyboru mog zamiast na odczuwaln zmian stanu ciaa
wpyn na obwody regulujce pooone w mzgu, ktre zawiaduj zachowaniami
ukierunkowanymi na zblienie. Wraz ze stumieniem skonnoci do dziaania lub wrcz
rozbudzeniem tendencji wycofania si ryzyko podjcia negatywnej w skutkach decyzji maleje. Poza
tym w takim przypadku zyskuje si chocia na czasie, ktry mona wykorzysta do wiadomego
rozwaenia decyzji, a tym samym dokonania waciwego (jeli nie najlepszego) wyboru. Co wicej,
negatywna opcja moe zosta cakowicie pominita, za prawdopodobiestwo wyboru wysoce
pozytywnej opcji podniesione poprzez wzmocnienie impulsu do dziaania. w ukryty mechanizm
mgby stanowi rdo tego, co nazywamy intuicj -tajemniczego sposobu dochodzenia do
rozwizania problemw bez udziau rozumowania.
Rol intuicji w caoci procesw decyzyjnych nawietla poniszy urywek pism matematyka
Henriego Poincarego. Jego spostrzeenia odpowiadaj moim wyobraeniom na ten temat:

215
00-00-te
02 00=
Czym jest w istocie twr matematyczny? Nie chodzi w nim o tworzenie nowych kombinacji
tworw ju znanych. To potrafi kady. Liczba tworzonych w ten sposb kombinacji byaby
nieskoczona, a wikszo z nich nie byaby adn miar interesujca. Tworzenie opiera si zatem
nie na mnoeniu bezuytecznych kombinacji, lecz na konstruowaniu takich, ktre s uyteczne, a
stanowi tylko niewielk czstk wszystkich moliwych. Inwencja to rozpoznanie, wybr.
To, jak wyboru dokona, wyoyem wczeniej. Warte przestudiowania fakty matematyczne to te,
ktre przez analogi do innych faktw zdolne s przywie nas do wiedzy o prawach
matematycznych, podobnie jak fakty eksperymentalne prowadz nas do wiedzy o prawach fizyki.
S nimi te, ktre odkrywaj przed nami nieoczekiwane pokrewiestwo pomidzy innymi faktami faktami znanymi od dawna, lecz bdnie uwaanymi za nie powizane.
Najbardziej podne pord wybranych kombinacji bd te, ktre utworzylimy z elementw
pochodzcych z odlegych dziedzin. Nie znaczy to, e uwaam, i aby dokona wynalazku,
wystarczy zestawi moliwie odlege obiekty. Wikszo kombinacji stworzonych w ten sposb
bdzie cakowicie jaowa. Lecz niektre spord nich - bardzo nieliczne - bd naj-owocniejsze ze
wszystkich.
Wynajdywa, jak powiedziaem, znaczy wybiera; sowo to jednak nie jest tutaj do koca
odpowiednie. Kojarzy si nam z sytuacj klienta stojcego przed znaczn liczb prbek towarw,
badajcego je jedna po drugiej, by dokona wyboru. W rozwaanej przeze mnie dziedzinie liczba
owych prbek byaby tak wielka, e na ich sprawdzenie nie wystarczyoby cae ycie. Nie jest to
jednak faktyczny stan rzeczy. W umyle wynalazcy owe niezliczone, bezpodne kombinacje nawet
si nie pojawiaj. Do jego wiadomoci nie trafiaj niemal adne kombinacje, ktre nie byyby w
jaki sposb uyteczne. Jeli za nieliczne takie si tam znajd (by zosta przez niego wiadomie
odrzucone), to tylko dlatego, e miay charakterystyk w pewnej mierze zblion do kombinacji
uytecznych. Wszystko odbywa si wic tak, jak gdyby wynalazca by kontrolerem drugiego
poziomu", ktrego badaniu podlegaj tylko te kombinacje, ktre przeszy ju badanie wstpne12.
Punkt widzenia Poincarego podobny jest do zaproponowanego tutaj przeze mnie. Nie trzeba
stosowa rozumowania w odniesieniu do caego zbioru danych do wyboru opcji. Cza216
7
sami jawny, czasami ukryty mechanizm dokonuje za ciebie preselekcji. Wstpnie egzaminuje on
kandydatw i tylko nielicznych dopuszcza do egzaminu kocowego. Naley zaznaczy, i moja
hipoteza ogranicza si - z naleyt ostronoci -do dziedziny indywidualnej oraz spoecznej, ktre
mam odpowiednio udokumentowane. Wywody Poincarego wskazuj jednak, i mona j
rozszerzy na inne obszary.
Fizyk i biolog Leo Szilard wyraa podobn opini: Twrczy naukowiec ma wiele wsplnego z
artyst i poet. Mylenie logiczne i zdolnoci analityczne s niezbdnymi atrybutami naukowca,
lecz to stanowczo za mao, by jego praca moga by twrcza. Przeomowe odkrycia naukowe nie
opieray si na ich logicznym wyprowadzeniu z istniejcej ju wiedzy. Proces twrczy, na ktrym
opiera si rozwj nauki, opiera si na podwiadomoci"13. Jonas Salk z naciskiem podkrela
suszno tego punktu widzenia, twierdzc, e kreatywno jest wynikiem zlewania si intuicji i
intelektu"14. Stosownie bdzie zatem powiedzie w tym miejscu co na temat rozumowania poza
obszarem indywidualnym i spoecznym.
ROZUMOWANIE POZA DZIEDZIN OSOBIST I SPOECZN
Wiewirka, ktra na moim podwrku szuka na drzewie schronienia przed zuchwaym kotem

ssiada, nie zastanawia si nad swym dziaaniem. Nie myli o rnych opcjach do wyboru i nie
analizuje dobrych i zych stron kadej z nich. Dostrzega kota i wstrznita okrelonym stanem
ciaa rzuca si do ucieczki. Patrz teraz na ni, jak siedzi na grubym konarze dbu. Jej serce bije tak
silnie, e dostrzegam pulsowanie klatki piersiowej. Ogon wybija nerwowo rytm wiewirczego
strachu. Tkwi w niej wielkie emocje, a teraz wanie zostay one wyzwolone.
Ewolucja jest oszczdna i woli ata i dobudowywa, ni tworzy od nowa. Uksztatowaa w
mzgach licznych gatunkw opierajce si na ciele i zorientowane na przetrwanie mechanizmy
decyzyjne. Mechanizmy te okazay si efektywne w r217
nych typach nisz ekologicznych. Wobec wzrostu rodowiskowych zalenoci i rozwoju nowych
strategii decyzyjnych sensowne z ekonomicznego punktu widzenia byoby zachowanie
funkcjonalnego poczenia pomidzy nowymi strukturami penicymi te funkcje a ich
poprzednikami z niszych etapw rozwoju. Ich celem jest wszak to samo: przetrwanie. Parametry,
ktre steruj ich dziaaniem, oraz miary sukcesu ich funkcjonowania s rwnie identyczne: dobre
samopoczucie, uwolnienie od blu. Liczne przykady wskazuj na to, e dobr naturalny dziaa
dokadnie w taki sposb, zachowujc co, co dziaa, i wybierajc inne mechanizmy, ktre poradz
sobie z zadaniami bardziej zoonymi. Rzadko dochodzi do tworzenia cakowicie nowych
mechanizmw od samych podstaw.
Moliwe jest zatem, i system powstay w celu tworzenia markerw i drogowskazw" kierujcych
reakcjami osobistymi" i spoecznymi" wsppracuje z procesami decyzyjnymi innych dziedzin i
wspomaga je. Mechanizmy, ktre pozwalaj ci oceni, z kim powiniene si zaprzyjani, pomog
ci rwnie zaprojektowa dom tak, by jego fundamenty nie zostay rozmyte. Markery somatyczne
nie musz by wtedy postrzegane jako uczucia". Jednak bd nadal dziaay skrycie w formie
mechanizmw zwizanych z uwag, uwypuklajc pewne wybrane przez opcje, a w rezultacie
sterujc niektrymi aspektami podejmowania decyzji w dziedzinach innych ni spoeczna i
osobista. Przypomina to nieco zasad dziaania markera oglnego, zaproponowanego przez Tima
Shallice'a dla wyjanienia mechanizmw podejmowania decyzji. Cho Tim Shallice nie okreli
neurofizjologicznego podoa swych markerw, to w jednym z ostatnich artykuw zwraca uwag
na moliwe podobiestwa15. Podoe fizjologiczne moe by istotnie identyczne: wiadoma lub
nie, wymiana sygnaw pyncych z ciaa, na ktrej bazie moe zosta skupiona uwaga.
Najstarsze z perspektywy ewolucyjnej mechanizmy decyzyjne dotycz regulacji biologicznej;
nastpne w tej kolejnoci odnosz si do dziedziny osobistej i spoecznej. Najmodsze za potrafi
operowa na zbiorach elementw abstrakcyjno-sym-bolicznych, czego przejawami s twrczo
artystyczna, rozumowanie naukowe i utylitarno-inynieryjne, rozwj jzyka i matematyki. Lecz
cho wieki ewolucji i specjalizacja poszcze218
glnych systemw nerwowych mogy da owym rozumowo-decyzyjnym moduom" pewn
niezaleno, podejrzewam, i s one nadal wzajemnie powizane. Bdc wiadkami kreatywnoci
ludzi nam wspczesnych, obserwujemy prawdopodobnie zintegrowane dziaanie rnorodnych
kombinacji tych mechanizmw.
Z EMOCJAMI NA DOBRE I ZE
Praca Amosa Tversky'ego i Daniela Kahnemana ukazuje, i rozumowanie obiektywne, ktre
stosujemy w podejmowaniu codziennych decyzji, jest znacznie mniej efektywne, ni si to wydaje i
ni by powinno16. Mwic wprost, nasze strategie rozumowania s niedoskonae i Stuart
Sutherland uderza w wan strun, mwic o irracjonalnoci jako o naszym wewntrznym
wrogu"17. Zdaje si jednak, e nawet gdyby nasze strategie rozumowania byy dopracowane do
perfekcji i tak nie sprostayby zoonoci i niepewnoci problemw osobistych i spoecznych.
Subte/ny instrument racjonalnoci potrzebuje tutaj specjalnej pomocy.
Obraz omawianych przeze mnie zjawisk jest jeszcze bardziej zoony ni przedstawiaem dotd.
Cho uwaam, e chodnemu" rozumowaniu musz towarzyszy mechanizmy zwizane z ciaem,

to prawd jest rwnie, e wiele sygnaw pochodzcych z ciaa moe to rozumowanie upoledza.
Rozwaywszy wyniki bada Tversky'ego i Kahnemana, przypuszczam, e przyczyn niektrych
usterek racjonalnoci jest nie tylko pierwotna sabo w dokonywaniu kalkulacji, lecz rwnie
wpyw rnorakich popdw biologicznych, np. ulegoci, konformizmu, chci zachowania
wysokiej samooceny, ktre czsto przejawiaj si pod postaci emocji i uczu. Wikszo ludzi na
przykad bardziej boi si latania ni jazdy samochodem, cho racjonalna kalkulacja ryzyka
wskazuje na to, i samolot jest bezpieczniejszym rodkiem lokomocji i jest to rnica kilku rzdw
wielkoci. Mimo to wielu ludzi czuje si znacznie bezpieczniej, jadc ni lecc. Bdne
rozumowanie jest tutaj nastpstwem tak zwanego bdu dostpnoci", ktrego
219
??
T
-sl 00 00
ov o:
Oo:
nj:
popenienie - w moim ujciu - sprowadza si do pozwolenia, by obraz katastrofy lotniczej, z jej
caym dramatyzmem, zdominowa krajobraz naszych myli i stworzy negatywne podoe, nie
sprzyjajce prawidowemu wyborowi. Zdawa si moe, e przykad ten stoi w sprzecznoci z moj
tez, lecz tak nie jest. A jednak pokazuje on, i popdy biologiczne i emocje mog w decydujcy
sposb wpywa na procesy podejmowania decyzji, a negatywne wpywy, ktrych rdem jest
ciao, cho rozmijajce si z faktycznymi danymi statystycznymi, s mimo wszystko zorientowane
na przetrwanie: samoloty rozbijaj si od czasu do czasu, a katastrofy lotnicze przeywa mniejszy
odsetek pasaerw ni wypadki samochodowe.
O ile popdy biologiczne i emocje mog w pewnych warunkach sta si rdem decyzji
irracjonalnych, o tyle w innych s po prostu niezbdne. Popdy biologiczne oraz zautomatyzowany
mechanizm markera somatycznego, ktry si na nich opiera, s nieodzowne do zapewnienia
racjonalnych zachowa, szczeglnie w sferze indywidualnej i spoecznej, cho w okrelonych
okolicznociach mog wywiera zgubny wpyw na racjonalne decydowanie poprzez tworzenie
przemonych skonnoci sprzeciwiajcych si obiektywnym faktom czy nawet wchodzenie w
konflikt z mechanizmami wspierajcymi podejmowanie decyzji, takimi jak pami operacyjna.
Pewien przykad z mojego dowiadczenia pomoe wyjani to, o czym pisaem powyej. Cakiem
niedawno jeden z moich pacjentw z uszkodzeniem brzusznoprzyrodkowych okolic przedczoowych przyby do laboratorium w pewien chodny, zimowy dzie. Pada marzncy deszcz,
drogi byy oblodzone, a jazda po nich niebezpieczna. Niepokoiem si tym i zapytaem pacjenta,
ktry sam przyjecha do nas samochodem, czy trudno byo mu prowadzi. Jego odpowied bya
rzeczowa i beznamitna: Byo w porzdku, nie inaczej ni zwykle, z wyjtkiem tego, e trzeba
byo z uwag zastosowa procedury odpowiednie dojazdy po lodzie". Pacjent w zacz nastpnie
opisywa niektre z tych procedur oraz opowiada o samochodach, ktre wpaday w polizg, gdy
ich kierowcy takich racjonalnych procedur nie stosowali. Szczegowo opisa przypadek jadcej
przed nim kobiety, ktra wjechaa na oblodzon nawierzchni,
220
wpada w polizg i zamiast agodnie wyprowadzi z niego samochd, wpada w panik, nacisna
hamulce i wjechaa wprost do rowu. Chwil pniej mj pacjent, najwidoczniej nie wzruszony t
mroc krew w yach scen, pewnie i bez emocji przejecha oblodzony odcinek drogi.
Relacjonowa mi to wszystko z t sam obojtnoci, z jak najpewniej obserwowa wypadek.

Niewtpliwie wyzbycie si normalnych markerw somatycznych miaoby niebywae zalety.

Wikszo z nas musi stosowa wiadome procesy decyzyjne, przezwyciajce automatyczn
decyzj o naciniciu hamulcw ze strachu lub wspczucia dla niefortunnego kierowcy jadcego
przed nami. Pokazuje to, i markery somatyczne mog dziaa na nasz zgub, a w niektrych
warunkach ich brak moe by korzystny.
Kolejna scena tej historii rozgrywa si nazajutrz. Z tym samym pacjentem rozmawiaem wwczas o
tym, kiedy powinien po raz kolejny przyby na wizyt do laboratorium. Zaproponowaem dwa
alternatywne terminy w nastpnym miesicu, odlege od siebie o zaledwie kilka dni. Pacjent
wycign swj terminarz i zacz go przeglda. Jego zachowanie, obserwowane rwnie przez
kilka innych osb, byo szczeglne. Przez dobre p godziny wylicza powody za i przeciw
kademu z terminw: uprzednio umwione spotkania, blisko terminw innych spotka, moliwe
zmiany warunkw meteorologicznych i niemal wszystko inne, co mogoby si wiza z rozsdnym
wyborem daty. Z rwn obojtnoci, z jak przey i relacjonowa wczorajszy wypadek drogowy,
prowadzi teraz dugotrwa i czasochonn analiz zyskw i strat, nie koczce si i bezowocne
porwnywanie moliwych opcji i ich konsekwencji. Wysuchiwanie tego wszystkiego przy
jednoczesnym powstrzymywaniu si od uderzenia pici w st i krzyknicia Dosy!" wymagao
niebywaej cierpliwoci. W kocu jednak zasugerowalimy mu po cichu, i powinien wybra drug
z zaproponowanych dat. Jego odpowied znowu bya chodna, wywaona i szybka. Rzek po prostu
W porzdku!" Wsadzi kalendarzyk do kieszeni i wyszed.
Zachowanie tego pacjenta stanowi dobry przykad granic Moliwoci czystego rozumu, a zarazem
zgubnych konsekwencji braku zautomatyzowanych mechanizmw decyzyjnych.
221
^
1
Zautomatyzowany mechanizm markera somatycznego po. mgby mu pod wieloma wzgldami. Po
pierwsze, uatwiby wstpne ustalenie ram problemu. Nikt z nas nie spdziby nad tym zadaniem
tak wiele czasu, gdy automatyczny marker somatyczny pomgby nam dostrzec jego bezsens i
mudno. Jeli nie przyszoby nam do gowy nic innego, stwierdziliby, my zapewne, jak mieszne
s te usiowania. Wyczucie czasochonnoci i nieekonomicznoci takiej analizy mogoby nas
rwnie skoni do wyboru daty poprzez rzut monet albo do oparcia si na jakim wewntrznym
odczuciu. Moglibymy te po prostu przerzuci ciar decyzji na barki rozmwcy, pytajc go, ktry
termin jemu bardziej odpowiada.
Krtko mwic, dziki markerowi somatycznemu szybko zdalibymy sobie spraw z tego, jak
czasochonne jest to zadanie, i oznaczylibymy je negatywnie". Wyobrazilibymy sobie, co myl
inni patrzcy na nas ludzie i co mwi ich przytaczajce nas spojrzenia, a to zostaoby oznaczone
jako zawstydzajce". Istniej podstawy, by przypuszcza, e rwnie w pacjent wytworzy w
swym umyle tego rodzaju obrazy", lecz brak markera somatycznego sprawi, i nie zwrci na nie
naleytej uwagi i nie zostay one przez niego waciwie rozwaone.
Jeli zastanawiasz si nad tym, jakie to dziwne, e popdy biologiczne mog by zarazem
dobroczynne i zgubne, pozwl, e wspomn, i nie jest to w biologii jedyna sytuacja, w ktrej ten
sam czynnik lub mechanizm moe odgrywa, zalenie od okolicznoci, pozytywn lub negatywn
rol. Wiadomo powszechnie, e tlenek azotu jest substancj toksyczn. Moe skazi powietrze i
zatru krew. Jednak ten sam gaz funkcjonuje jako neurotransmiter, przenoszc sygnay pomidzy
komrkami nerwowymi. Jeszcze subtelniejszym przykadem moe by glutaminian, inny
neurotransmiter. Glutaminian jest w mzgu wszechobecny. Komrki nerwowe wykorzystuj go do
wzajemnego pobudzania si. Jednak gdy zostan one zniszczone, np. w wyniku udaru, uwalniaj do
otoczenia nadmiern ilo glutaminianu, powodujc zbyt wielkie pobudz nie, a w kocu mier nie
uszkodzonych, zdrowych komrek nerwowych w swojej okolicy.
222

.
Ostatecznie pytanie, ktre tutaj zadajemy, dotyczy typu i liczebnoci markerw somatycznych
tworzonych dla rnych kategorii rozwizywanych problemw. Pilot linii lotniczych, majcy
wyldowa przy zej pogodzie, nie moe pozwoli, by uczucia rozproszyy jego koncentracj na
szczegach, od ktrych zale jego decyzje. Lecz przecie podlega on rwnie wpywowi innych
uczu, odnoszcych si do szerszej perspektywy caej tej sytuacji - uczu zwizanych z
odpowiedzialnoci za ycie pasaerw i zaogi, ycie wasne i swej rodziny. Natok uczu w zbyt
wskich ramach czy te ich niedomiar w ramach zbyt szerokich moe przynie katastrofalne
skutki. To samo odnie mona do maklerw giedowych.
Fascynujc ilustracj tych tez jest pewna praca powicona Herbertowi von Karajanowi18.
Psychologowie austriaccy G. i H. Harrer mieli mono obserwowa w kilku sytuacjach sposb
funkcjonowania reakcji autonomicznych von Karaja-na: po ldowaniu prywatnym samolotem na
lotnisku w Salz-burgu, w czasie nagra w studiu oraz podczas odsuchiwania nagranego utworu
(Leonora III Beethovena).
W czasie wystpu reakcje autonomiczne von Karajana byy silnie zrnicowane. Jego ttno bardziej
roso w czasie pasay
0 silnym wyrazie emocjonalnym ni w chwilach, gdy zmuszony by do wysiku fizycznego. Wykres
jego ttna zarejestrowany podczas nagrania by identyczny z tym, ktry zarejestrowano w czasie,
gdy je odsuchiwa. Pan Karajan wyldowa gadko i bezproblemowo. Kiedy samolot dotkn ju
koami ziemi, a dyrygentowi powiedziano, e z przyczyn technicznych musi bezzwocznie
wystartowa pod bardzo ostrym ktem, jego serce zaczo bi nieco szybciej, lecz zmiana ta bya
niewielka w porwnaniu z tymi, ktre zachodziy w czasie, gdy dyrygowa. Jego serce tkwio zatem
w muzyce tam, gdzie tkwi powinno o czym zreszt sam si kiedy przekonaem w czasie
koncertu: Zanim opuci batut, by da znak do rozpoczcia szstej" Beethovena, szeptaem co do
siedzcej obok mnie ony. Von Karajan wstrzyma ruch rki, odwrci si
1 zmierzy mnie spojrzeniem. Jaka szkoda, e nikt nie mierzy wwczas naszego ttna!
223
POZA MARKERAMI SOMATYCZNYMI
Cho mechanizm w rodzaju markera somatycznego wydaje si konieczny, by wyjani
neurobiologiczne podoe racjonalnoci, to przecie konieczno nie oznacza wystarczalnoci. Jak
wspomniaem, kompetencja logiczna wkracza do akcji dopiero po zadziaaniu markerw. Co
wicej, by markery somatyczne zadziaay, poprzedza je, towarzyszy im i nastpowa po nich
musi kilka innych procesw. Jakie to procesy i co wiadomo o ich podou neuronowym?
Co jeszcze dzieje si w czasie ukierunkowujcych dziaa markerw somatycznych? Co dzieje si
w mzgu, by obrazy, nad ktrymi rozmylasz, utrzymay si wystarczajco dugo? By znale
odpowiedzi na te pytania, wrmy do problemu naszkicowanego na pocztku niniejszego rozdziau.
W zetkniciu z sytuacj wymagajc podjcia decyzji twj umys zostaje zdominowany przez
obrazy zwizane z dotyczc jej wiedz, ktre powstaj w wyniku jej rozwaania. Obrazy
odpowiadajce niezliczonym opcjom wyboru i ich skutkom wytwarzane s i umieszczane w
ognisku uwagi. Sowa i zdania -jzykowy rwnowanik tych bytw i zdarze - ktre opowiadaj o
tym, co widzisz i syszysz w swym umyle, rwnie tam s, w natoku rywalizujc o lepsz
pozycj. Proces ten opiera si zatem na cigym tworzeniu kombinacji bytw i wydarze, ktre daj
w wyniku bogate i rnorodne zestawienia obrazw pozostajcych w zgodzie z wczeniej
skategoryzowan wiedz. Jean--Pierre Changeux nazwa struktury przedczoowe generatorem
rnorodnoci", gdy to prawdopodobnie one odpowiedzialne s za t funkcj i prowadz do
tworzenia wielkiego repertuaru obrazw w innych czciach mzgu. Okrelenie Changeux jest
szczeglnie trafne, gdy przywouje na myl swojego immunologicznego poprzednika, samo za
tworzy zastanawiajcy akronim19 [ang. generator of diuersity, czyli god, co znaczy bg" - przyp.
tum.J.
Owemu generatorowi rnorodnoci potrzebne s olbrzymie zasoby wiedzy o wszelkich mogcych

nas spotka sytuacjach, o ich uczestnikach i o rnych rezultatach, jakie mog przy224

r
nie ich rne dziaania. Wiedza faktualna jest odpowiednio skategoryzowana (skadajce si na
ni fakty podzielone s na klasy wedug okrelonych kryteriw), a owa kategoryzacja typw opcji
wyboru, rodzajw skutkw oraz pocze pomidzy opcjami i skutkami przyczynia si do procesw
decyzyjnych. Kategoryzacja wie si rwnie z uporzdkowaniem opcji i skutkw wedug
pewnego systemu wartoci. Gdy stajemy wobec danej sytuacji, wczeniej dokonana kategoryzacja
pozwala nam byskawicznie stwierdzi, czy wybr danej opcji bdzie korzystny czy nie, a take jak
rne kontyngencje mog zmodyfikowa stopie korzyci.
Proces przywoywania wiedzy jest moliwy tylko wwczas, gdy spenione zostan dwa warunki. Po
pierwsze, jednostka musi by zdolna sterowa mechanizmami podstawowej uwagi, ktre pozwalaj
wiadomie odbiera dany obraz umysowy we wzgldnym oddzieleniu od innych. Zjawisko to
polega prawdopodobnie na zwikszeniu aktywnoci neuronw podtrzymujcych dany obraz oraz
stumieniu aktywnoci neuronowej w ich otoczeniu20. Po drugie, jednostka musi dysponowa
podstawow pamici operacyjn, ktra utrzyma obrazy poprzez wzgldnie dugi" okres od setek
do tysicy milisekund (od dziesitych czci a po cae sekundy)21. Znaczy to, i mzg cyklicznie
odwiea topograficznie zorganizowane reprezentacje, ktre stanowi podstaw zaistnienia w
wiadomoci owych obrazw. W tym miejscu nasuwa si istotne pytanie: Co steruje podstawow
uwag i pamici robocz (operacyjn)? Odpowied moe brzmie jedynie: warto podstawowa,
czyli zbir elementarnych preferencji stanowicych naturalny skadnik mechanizmw regulacji
biologicznej.
Nie ma szans na zaistnienie jakiejkolwiek spjnej aktywnoci umysowej bez udziau
elementarnego mechanizmu uwagi oraz pamici operacyjnej. Markery somatyczne w takiej sytuacji
w ogle nie mog funkcjonowa, nie posiadaj bowiem odpowiednio stabilnego podoa dla swej
dziaalnoci. Jednake podstawowy mechanizm uwagi oraz pami robocza potrzebne s nadal po
zadziaaniu markerw. Niezbdne s w procesie rozumowania, w ktrym dochodzi do
porwnywania potencjalnych rezultatw rnych wyborw, ich oceny, porzdkowania oraz
wnioskowania opartego na tych podstawach.
225
T
W penej hipotezie markera somatycznego uznaj, i stan somatyczny, pozytywny lub negatywny,
spowodowany przez pojawienie si danej reprezentacji, dziaa nie tylko jako wyznacznik wartoci
tego, co jest reprezentowane, ] lecz rwnie jako wzmacniacz podtrzymujcy pami operacyjn
oraz skupienie uwagi. Cay proces wzmagany" jest przez dokonanie pozytywnej lub negatywnej
oceny w kategoriach indywidualnych preferencji i celw jednostki. Ukierunkowywanie i
podtrzymywanie uwagi oraz pamici roboczej nie odbywa si za spraw cudu. Procesy te
napdzane s pocztkowo przez istniejcy w organizmie system wrodzonych preferencji, a pniej
rwnie przez system preferencji nabytych na bazie tamtych.
Jeli chodzi o zwizek markerw somatycznych z kor przed-czoow, to sdz, e markery
funkcjonujce na polu bioregu-lacji oraz w dziedzinie spoecznej, zwizane z obszarem brzusznoprzyrodkowym, wpywaj na dziaanie uwagi i pamici operacyjnej w rejonie
grzbietowobocznym - rejonie, na ktrego dziaaniu opieraj si inne dziedziny wiedzy. Pozostawia
to otwart kwesti wpywu markera somatycznego na uwag i pami operacyjn w obrbie
samych dziedzin bioregulacji i spoecznej. Innymi sowy, u jednostek normalnych markery
somatyczne powstajce w wyniku aktywowania okrelonej kontyngencji wzmagaj uwag i
wspomagaj pami operacyjn caego systemu poznawczego. U pacjentw ze zniszczonym
rejonem brzusznoprzyrodkowym wszystkie te funkcje s w wikszym lub mniejszym stopniu
upoledzone.

UKIERUNKOWANIE I PORZDKOWANIE
Tak wic na proces rozumowania rozgrywajcy si w wielkim zbiorze wytworzonych na podstawie
wiedzy faktualnej scenariuszy rozwoju wypadkw skadaj si trzy komponenty: zautomatyzowane
stany somatyczne wraz z ich' mechanizmami ukierunkowujcymi, pami operacyjna oraz uwaga.
Wszystkie te elementy wchodz z sob w inter226
akcj i wspdziaaj w wykonywaniu zadania o fundamentalnym znaczeniu: porzdkowania
rwnolegle pojawiajcych si przestrzennych manifestacji. Problem ten jako pierwszy dostrzeg
Karl Lashley. Bierze si on std, e konstrukcja mzgu pozwala na wiadome wytwarzanie tylko
ograniczonego strumienia informacji mentalnej i ruchowej22. Obrazy skadajce si na nasze myli
musz by ustrukturyzowane we frazy", ktre z kolei musz ukada si w struktury zdaniowe".
To samo odnosi si do ruchw stanowicych nasze reakcje zewntrzne, a majcych przynie
oczekiwane przez nas rezultaty. Dobr ram, w ktrych maj by tworzone owe frazy" i zdania"
naszych myli oraz ruchw, opiera si na rwnolegym przegldzie moliwych opcji. A poniewa
zarwno myl, jak i uwaga wymagaj przetwarzania wspbienego, budowanie owych
uporzdkowanych sekwencji musi trwa nieprzerwanie.
Niezalenie od tego, czy spojrzymy na rozum jako oparty na wyborze zautomatyzowanym, czy te
jako dziaajcy na podstawie logicznej dedukcji z udziaem systemu symboli, czy te moe - co
zdaje si najstosowniejsze - jako na sum tych dwch mechanizmw, nie moemy przej obojtnie
obok kwestii porzdku. Proponuj zatem nastpujce zaoenie: (1) Jeli uporzdkowane maj
zosta rne moliwoci, to porzdkowanie to polega na okreleniu ich kolejnoci. (2) Jeli ma
zosta okrelona ich kolejno, to potrzebne s odpowiednie ku temu kryteria (czyli wartoci lub
preferencje). (3) Kryteriw wyraajcych w dowolnej chwili skumulowan sum naszych
odebranych i nabytych preferencji dostarczaj nam markery somatyczne.
Lecz w jaki sposb markery somatyczne mog suy jako kryteria? Moliwe na przykad, e gdy
rne markery somatyczne zestawiane s z rnymi kombinacjami obrazw, funkcjonuj
ukierunkowujco, modyfikujc sposb, w jaki obrabia je mzg. Ukierunkowanie takie moe
dotyczy zrnicowania stopnia nasilenia uwagi w odniesieniu do rnych komponentw, czego
wynikiem jest przyporzdkowanie rnego stopnia uwagirnym treciom, a co symbolizowa
mog nierwnoci krajobrazu. Ognisko wiadomej uwagi moe by nastpnie przenoszone z
komponentu na komponent, na przykad w ko227
ejnoci zgodnej z przydzielonymi im rangami. By wszystko to mogo funkcjonowa, komponenty
musz pozostawa widoczne i wzgldnie stabilne przez odpowiedni czas (od kilkuset do kilku
tysicy milisekund), co moliwe jest dziki pamici operacyjnej. (Pewne wsparcie dla tej oglnej
koncepcji znalazem w ostatnich badaniach Williama T. Newsome'a i jego wsppracownikw,
dotyczcych neurofizjologii decyzji percepcyj-nych. Zmiana stosunku sygnaw dostarczanych do
okrelonej populacji neuronw, wyraajcej pewn tre, dawaa w rezultacie decyzj" na korzy
tej treci, podejmowan przez mechanizm, ktry zdawa si dziaa na zasadzie zwycizca bierze
wszystko"23.)
Normalne poznanie i ruch wymagaj odpowiedniego zorganizowania owych wspbienych i
wspzalenych sekwencji. Gdy zaistnieje potrzeba podjcia decyzji, musz pojawi si
odpowiednie kryteria. Poniewa wiele decyzji ma wpyw na przyszo organizmu, suszne wydaje
si, i niektre z owych kryteriw - porednio lub bezporednio - zakorzenione s w popdach
biologicznych organizmu (ktre mona uzna za jego rozumy"). Popdy biologiczne mog by
wyraane jawnie lub skrycie i wykorzystywane jako markerowy mechanizm ukierunkowujcy,
uruchamiany przez skupienie uwagi na reprezentacjach utrzymywanych przez pami operacyjn w
aktywnym stanie.

Wikszo tych z nas, ktrzy mieli szczcie wychowywa si we wzgldnie zdrowej spoecznoci,
nabya zautomatyzowanego mechanizmu markera somatycznego poprzez edukacj zgodn ze
standardami racjonalnoci lokalnej kultury. Chocia jego korzenie sigaj regulacji biologicznej,
obj on rwnie normy kulturowe, stworzone, by przetrwa w danej spoecznoci. Jeli zaoymy,
e mzg jest normalny, a kultura, w ktrej kontekcie si rozwija - zdrowa, to powsta w nim
mechanizm racjonalny w odniesieniu do konwencji spoecznych i etycznych owej spoecznoci.
Dziaanie popdw biologicznych, stanw ciaa oraz emocji jest prawdopodobnie konieczn
podstaw racjonalnoci. Te same nisze poziomy funkcjonowania systemw nerwowych, ktre
buduj racjonalno, odpowiadaj za procesy emocjonalne oraz uczucia, jak i za fundamentalne
funkcje ciaa waci
228
:
wego, umoliwiajce organizmowi przetrwanie. Owe nisze poziomy kieruj bezporednimi,
wzajemnymi powizaniami pomidzy mzgiem i ciaem waciwym, umieszczajc ciao w
acuchu operacji, ktry pozwala na osignicie wyyn intelektualnych i twrczych. Racjonalno,
nawet jeli dokonuje dziaa najbardziej wysublimowanych, jest prawdopodobnie ksztatowana i
modulowana przez sygnay pochodzce z ciaa.
Pascal, ktry stwierdzi, e serce ma swoje racje, ktrych nie zna rozum", mgby uzna powysze
wywody za suszne24. Pozwol sobie nastpujco zmodyfikowa jego twierdzenie: Organizm ma
pewien rodzaj rozumu, ktry musi by wykorzystywany przez rozum. To, e proces w wykracza
poza rozum serca", jest oczywiste. Z jednej strony, wykorzystujc narzdzia logiki, moemy
sprawdzi suszno wyborw, ktrych pomogy nam dokona zautomatyzowane preferencje. Z
drugiej za, moemy posun si jeszcze dalej, wykorzystujc strategie dedukcji i indukcji w
postaci jzykowych stwierdze. (Ju po ukoczeniu manuskryptu tej ksiki spotkaem si z
kilkoma zgodnymi z t opini gosami. J. St. B. T. Evans zaproponowa ostatnio, by rozrnia dwa
typy racjonalnoci, w duej mierze wyspecjalizowane w dwch wspomnianych tutaj przeze mnie
dziedzinach - spoeczno-in-dywidualnej i pozostaej". Filozof Ronald De Sousa dowodzi, i
emocje s wewntrznie racjonalne, a P. N. Johnson-Laird oraz Keith Oatley sugerowali, e
podstawowe emocje pomagaj dziaa racjonalnie25.)

CO
N
?
i?*.

Testowanie hipotezy markera somatycznego

WIEDZIE, LECZ NIE CZU
9
Moje pierwsze badania zwizane z hipotez markera somatycznego dotyczyy m.in. wykorzystania
reakcji autonomicznego systemu nerwowego. Seri tvch prac wykonaem wraz Danielem Tranelem,
psychologiem i neuropsychologiem dowiadczalnym. Autonomiczny ukad nerowowy skada si z
autonomicznych orodkw sterowania, usytuowanych w ukadzie limbicznym oraz pniu mzgu
(pierwszym przykadem jest tu ciao migdaowate), oraz z acuchw neuronowych wychodzcych
z owych orodkw i sigajcych do niemal wszystkich zaktkw organizmu. Wszystkie naczynia
krwionone, cznie z pooonymi w najrozleglejszym organie naszego ciaa -skrze - pokryte s
zakoczeniami autonomicznego ukadu nerwowego, podobnie jak serce, puca, jelita, pcherz

moczowy czy narzdy^ pciowe. Nawet taki narzd jak ledziona, majcy znaczenie przede
wszystkim odpornociowe, unerwiony jest nerwami ukadu autonomicznego.
Gazie nerww ukadu autonomicznego dziel si na dwie grupy: sympatyczn oraz
parasympatyczn. Cign si one od pnia mzgu i rdzenia krgowego, czasami samotnie, a niekiedy
w towarzystwie gazi nerww nieautonomicznych. (Dziaania ukadw sympatycznego i
parasympatycznego rwnowaone s przez rne neurotransmitery; w znacznej mierze s bowiem
antagonistyczne. Na przykad podczas gdy jeden z tych ukadw powoduje skurcz minia
gadkiego, drugi
233
1
steruje rozkurczeni.) Gazie autonomicznego ukadu nerwowego, ktre przekazuj informacje
dotyczce stanu trzewi do orodkowego ukadu nerwowego, zazwyczaj wykorzystuj te same drogi.
Jeli spojrze na to z perspektywy ewolucyjnej, to zdaje si, i autonomiczny ukad nerwowy jest
systemem, ktry -w wypadku istot o wiele prostszych ni my - wpywa na regulacj wewntrznej
ekonomii ich funkcjonowania. Gdy ycie sprowadza si gwnie do zapewniania zrwnowaenia
funkcji kilku organw i gdy liczba transakcji, w jakie wchodzi si z otoczeniem, jest ograniczona,
systemy odpornociowy i do-krewny rzdz wikszoci tego, czym rzdzi mona. Mzgowi
potrzebna bya jednak zdolno wysyania jakich sygnaw dotyczcych stanu rnych organw
oraz rodkw, ktrymi mgby on zmodyfikowa ich stan w odpowiedzi na warunki zewntrzne.
Wanie to zapewni autonomiczny ukad nerwowy: sta si on sieci zbierajc informacje o stanie
trzewi oraz rozsyajc informacje dotyczce ich motoryki. Pniej rozwiny si bardziej zoone
formy reakcji motorycznych, jak np. te, ktre w kocu pozwoliy zapanowa w peni nad domi i
aparatem gosowym. Reakcje takie wymagay coraz bardziej skomplikowanego zrnicowania
obwodowego ukadu ruchowego, by mg on sprosta zarwno sterowaniu drobnymi miniami i
dziaaniem staww, jak i przyjmowa bodce dotykowe, temperaturowe, blowe, dotyczce pozycji
staww oraz stopnia napicia mini.
Przypomnijmy, i koncepcja markera somatycznego uwzgldnia integralno zmian stanu ciaa, co
dotyczy modyfikacji zarwno w trzewiach, jak i systemie miniowo-szkieetowym, indukowanej
przez sygnay nerwowe oraz chemiczne. Wydaje si jednak, i komponent trzewny ma w tworzeniu
fundamentu stanw emocjonalnych nieco wiksze znaczenie. By podj dowiadczalne badanie
hipotezy markera somatycznego, musielimy dokona wyboru pewnego aspektu z bogatej
panoramy wywoywanych przez niego zmian. Rozsdne wydawao si rozpocz od reakcji
autonomicznego ukadu nerwowego. W kocu gdy generujemy stan somatyczny odpowiadajcy
okrelonej emocji, autonomiczny system nerwowy stanowi prawdopodobnie klucz do osignicia
odpowiednich zmian pa234

r
rametrw fizjologicznych ciaa. Niemniej jednak, w tym sa-inym czasie aktywowane s wane
poczenia chemiczne.
Wrd reakcji autonomicznego ukadu nerwowego, ktre mona bada w warunkach
laboratoryjnych, prawdopodobnie najbardziej uyteczne jest przewodnictwo skrne. atwo je
stymulowa, jest wiarygodnie mierzalne i zostao szczegowo zbadane przez psychofizjologw u
normalnych jednostek w rnym wieku, wywodzcych si z rnych kultur. (Zbadano te wiele
innych reakcji, takich jak zmiany rytmu serca czy temperatury skry.) Przewodnictwo skrne moe
by mierzone bez blu czy niewygody badanego, przy wykorzystaniu pary elektrod
przytwierdzonych do skry oraz aparatu zwanego poligrafem. Zasada dziaania mechanizmu
zmiany opornoci elektrycznej skry jest nastpujca: Gdy nasze ciao zaczyna podlega zmianie w
rezultacie percepcji lub myli i wytwarza si okrelony stan somatyczny (np. stan odpowiadajcy
jakiej emocji), autonomiczny ukad nerwowy subtelnie wzmaga produkcj pynu w gruczoach

potowych skry. Chocia owa zmiana wydzielania jest zazwyczaj tak niewielka - e jest
niedostrzegalna goym okiem oraz nieodczuwalna dla wasnych komrek czuciowych
umiejscowionych w skrze - to wystarczy, by zwikszy przewodnictwo elektryczne tej ostatniej.
Tak wic, by zmierzy reakcj, badacz przepuszcza przez skr, pomidzy dwiema elektrodami,
prd o niskim napiciu. Reakcj stanowi zmiana przewodnictwa w stosunku do poziomu
wyjciowego. Jest ona zapisywana przez aparat jako wznoszca si, a potem opadajca krzywa,
podobna do fali. Amplitud tej fali zmierzy mona w mikrosimensach. Mona rwnie okreli
profil jej przebiegu czasowego oraz czstotliwo, z jak si pojawia w reakcji na okrelony
bodziec w danym okresie.
Przewodnictwo skrne byo powracajcym tematem w psy-chofizjologii dowiadczalnej.
Odgrywao te praktyczn, czsto kontrowersyjn rol w tzw. wykrywaczach kamstw, ktrych
stosowanie nie ma wiele wsplnego z naszym eksperymentem. Testy zamierzone na wykrycie
kamstw badanego Polegaj na skonieniu go do zaprzeczenia faktom, ktre zna, co wywouje nie
kontrolowan reakcj w postaci zmiany przewodnictwa skry.
235
^
7
W naszym badaniu chcielimy najpierw ustali, czy pacjenci tacy jak Elliot nadal zdolni s do
reakcji zmiany przewodnictwa skrnego. Czy ich mzg nadal jest w stanie spowodowa jak
zmian stanu somatycznego? By rozwiza t zagadk, porwnalimy w warunkach
laboratoryjnych reakcje pacjentw o zniszczonych patach czoowych oraz osb zdrowych wobec
pewnych bodcw, o ktrych wiadomo, i wywouj u czowieka zdrowego zmian przewodnictwa
skrnego. Jeden z takich bodcw, okrelany jako straszak", sprowadza si do zaskoczenia
badanej osoby niespodziewanym dwikiem (np. klaniciem w donie) lub byskiem wiata
pochodzcego z lampy stroboskopowej. Innym wiarygodnym wskanikiem prawidowego dziaania
przewodnictwa skrnego jest prosty akt fizjologiczny, np. wzicie gbokiego oddechu.
Szybko okazao si, e pacjenci ze zniszczonymi patami czoowymi s zdolni do reakcji zmiany
przewodnictwa skrnego w rwnym stopniu jak ludzie zdrowi. Zatem u pacjentw z uszkodzonymi
patami czoowymi nie zaszy prawdopodobnie adne zmiany w mechanizmach nerwowych
wywoujcych reakcj zmiany przewodnictwa skry.
Zastanawialimy si, czy pacjenci z uszkodzonymi patami czoowymi wykazaliby si rwnie
reakcj zmiany przewodnictwa skrnego w odpowiedzi na bodziec, ktry wymagaby oceny
zawartoci emocjonalnej. Dlaczego? Poniewa pacjenci w rodzju Elliota charakteryzowali si
upoledzeniem doznawania emocji; z wczeniejszych bada wiemy natomiast, e ludzie zdrowi,
wystawieni na silne bodce emocjonalne, reaguj silnymi zmianami przewodnictwa skrnego.
Reagujemy w ten sposb, ogldajc przeraajce sceny lub fotografie czy te obrazy o wyranej
treci seksualnej. Przewodnictwo skrne to subtelna i niedostpna zmysom skadowa stanu ciaa,
ktra jednak, gdy rozwinie si w peni, moe da odczuwalne objawy podniecenia i wzburzenia, np.
w postaci pojawiajcych si u niektrych ludzi czerwonych plam na twarzy. Wane jest jednak, by
zda sobie spraw, e zmiany przewodnictwa skrnego s tylko czci reakcji polegajcej na
zmianie stanu ciaa. Ich pojawienie si nie jest gwarancj odczucia wyranej zmiany stanu ciaa.
Jednak zdaje si, i jeli u kogo reakcja zmiany przewodnictwa skrnego si nie pojawia, to
prawdo236
tW,
podobnie nie bdzie on nigdy wiadom cech stanu ciaa powizanych z dan emocj.
Przygotowalimy wic eksperyment pozwalajcy na porwnanie pacjentw o uszkodzonych patach
czoowych z ludmi zdrowymi. Ca grup uczestnikw dobralimy tak, by bya wyrwnana

zarwno pod wzgldem wyksztacenia, jak i wieku. Kademu z badanych pokazywano sekwencje
slajdw. Oglda je, siedzc wygodnie w fotelu, podczony do poligrafii, nic nie robic i nie
mwic. Wikszo slajdw bya zupenie banalna: ukazyway one bezbarwne sceny lub
abstrakcyjne wzory. Tu i wdzie pord nich, w losowo wybranych miejscach, pojawiay si jednak
obrazy nacechowane emocjonalnie. Eksperyment trwa a do wyczerpania zapasw slajdw, a tych
byy setki. Uczestnikom powiedziano, e powinni oglda slajdy z uwag, gdy pniej bd pytani
o to, co widzieli, i co wwczas czuli, a take o to, kiedy widzieli dane zdjcia w odniesieniu do
caego czasu trwania eksperymentu.
Wyniki dowiadczenia byy jednoznaczne1. U badanych z nie uszkodzonym patem czoowym zarwno cakowicie zdrowych, jak i cierpicych na uszkodzenie innej czci mzgu -obrazy o treci
budzcej emocje wyzwalay silne reakcje zmiany przewodnictwa skrnego, natomiast obrazy
emocjonalnie obojtne takich reakcji nie budziy. Pacjenci z uszkodzeniem patw czoowych nie
wykazywali adnych zmian przewodnictwa skrnego. Wykresy jego przebiegu byy w ich wypadku
paskie (zob. ryc. 9-1).
Przed sformuowaniem ostatecznych wnioskw postanowilimy powtrzy ten eksperyment z
udziaem innych ludzi i innych slajdw, a pniej jeszcze raz z tymi samymi ludmi. Manipulacje te
nie zmieniy rezultatw. W opisanych powyej warunkach pacjenci z uszkodzonymi patami
czoowymi nie wykazywali adnych reakcji zmiany przewodnictwa skrnego na okrelone obrazy,
cho pniej mogli na ich temat dyskutowa i dobrze pamitali ich zawarto oraz czas, w ktrym
si pojawiay. Byli w stanie opisa sowami smutek, strach czy odraz, ktre w nich wywoyway.
Bez wtpienia z uwag obejrzeli cay pokaz i rozumieli tre przedstawionych im obrazw. Tre ta
odbierana bya przez nich na rnych poziomach: wiedzieli nie tylko, co obrazy przedstawiaj - np.
to, e dany
237

ii[,l|l|iill|lliili|lliillhl,ill,lU|ill|ll,l|l,ill,illliillUi,ll ..X.|I....L...I.-l.[..I....I....L..|....l..I..J..|.l...,| 818

S19
ho
321
%
h
S10
S11
"21
T
hT
B
Ryc. 9-1. Wykres zmian przewodnictwa skrnego u normalnej grupy kontrolnej (PO w zestawieniu
z wykresem zmian u pacjentw ze zniszczonymi patami czoowymi (B) podczas ogldania
sekwencji slajdw, pord ktrych umieszczono obrazy nacechowane emocjonalnie (chwile ich
pojawienia si oznaczono literami C, cel", umieszczonymi pod oznaczeniem bodca, np. B18CJ. U
jednostek normalnych obserwowalimy silne reakcje wkrtce po ujrzeniu emocjonalnych"
obrazw jednak nie po ujrzeniu obrazw neutralnych. Pacjenci z uszkodzonymi patami
czoowymi nie wykazywali reakcji ani w odniesieniu do obrazw nacechowanych emocjonalnie,
ani neutralnych.
obraz przedstawia scen zabjstwa lecz rwnie e sposb, w jaki owo zabjstwo zostao
przedstawione, jest przeraajcy albo e powinno im by al ofiar i tego, e doszo do takiej
tragedii. Innymi sowy, dany bodziec uaktywnia u chorych z uszkodzeniem patw czoowych
bogate zasoby wiedzy skojarzonej z przedstawion w nim sytuacj. Jednake w przeciwiestwie do
tego, co obserwowano w drugiej podgrupie, nie pojawiaa si u nich reakcja zmiany przewodnictwa
skrnego. Analiza wykazaa wysok istotno statystyczn rnic w zmianach przewodnictwa
pomidzy tymi podgrupami.
W czasie jednego z pierwszych wywiadw poeksperymen-talnych pewien szczeglnie
spontanicznie reagujcy i wykazujcy si doskonaym wyczuciem pacjent uwiadomi nam, i2
238

pacjenci z uszkodzonymi patami czoowymi s pozbawieni nie tylko normalnej reakcji zmiany
przewodnictwa skrnego. Zauway on, e po obejrzeniu wszystkich obrazw, pozostawa w stanie
emocjonalnej rwnowagi, mimo e zdawa sobie spraw z tego, i cz z nich bya emocjonalnie
nacechowana. Rozwamy donioso tego odkrycia. Oto czowiek, ktry postrzega zarwno jawne
znaczenie owych obrazw, jak i ich znaczenie emocjonalne, wiadomy by, e nie czuje" tak, jak
ongi czu", a moe i w odpowiedzi na okrelone treci powinien czu" rwnie teraz. Pacjent
mwi nam wprost, e jego ciao nie reagowao ju na obrazy o okrelonej tematyce tak jak kiedy.
Wiedzie nie znaczy koniecznie czu. Zdajesz sobie spraw, e to, o czym wiesz, powinno
wywoa w tobie okrelone uczucia, lecz tak si nie dzieje.
Konsekwentny brak reakcji zmiany przewodnictwa skrnego u pacjentw z uszkodzonymi patami
czoowymi oraz ich zwierzenia o zaniku uczu przekonay nas najsilniej, e warto dalej i ladem
hipotezy markera somatycznego. W istocie, wygldao na to, e pacjenci tacy maj peny dostp do
wiedzy zmagazynowanej w mzgu z wyjtkiem dyspozycyjnych reprezentacji czcych fakty z
mechanizmami aktywujcymi reakcje emocjonalne. Przy braku takiego zautomatyzowanego
poczenia pacjenci nadal maj dostp do wewntrznej wiedzy faktualnej, lecz nie potrafi
wytwarza stanw somatycznych, a przynajmniej stanw somatycznych, ktrych byliby wiadomi.
Mimo dostpu do obfitej wiedzy faktualnej nie s w stanie dowiadcza uczu, czyli wiedzy" o
tym, jak powinno si zachowywa ich ciao w reakcji na przywoywan wiedz faktu-aln.
Poniewa wczeniej byli oni normalni, mog sobie zdawa spraw z tego, e ich stan mentalny nie
jest taki, jak by powinien e czego w nim brakuje.
Podsumowujc, opisane dowiadczenie pokazao, i przewodnictwo skrne stanowi mierzalny
fizjologiczny odpowiednik rezonansu emocjonalnego, ktrego stumienie przez samych pacjentw z
uszkodzonymi patami czoowymi odbierane byo jako redukcja uczu.
239
^
PODEJMOWANIE RYZYKA: EKSPERYMENT HAZARDOWY"
Opierajc si na zadaniu uoonym przez mojego asystenta, Antoine'a Bechar, przetestowalimy
hipotez markera somatycznego w inny sposb. Bechara, sfrustrowany, jak wszyscy badacze,
sztucznoci wikszoci zada w eksperymentach neuropsychologicznych, pragn osign
moliwo oceny podejmowania decyzji przez badanych w warunkach zblionych do tych z
realnego ycia. Przemylny zestaw procedur, ktry stworzy, a nastpnie ulepszy we wsppracy z
Hann Damasio oraz Stevenem Andersonem, sta si znany w naszym laboratorium -jak mona
byo przewidzie -jako eksperyment hazardowy"2. Pomieszczenie, w ktrym prowadzono
eksperyment, zostao barwnie udekorowane, a jego przebieg niewiele mia wsplnego z nud
towarzyszc zazwyczaj tego rodzaju sytuacjom dowiadczalnym. Podobao si to zarwno
pacjentom, jak i zdrowym uczestnikom dowiadczenia. Charakter dowiadcze prowadzi do wielu
zabawnych sytuacji. Pamitam wybauszone oczy i opadajc szczk" dystyngowanego gocia,
ktry przyby do mojego biura po zwiedzeniu laboratoriw w trakcie owych bada. W paskim
laboratorium uprawia si hazard!" - poinformowa mnie szeptem.
W podstawowej wersji eksperymentu uczestnik okrelany mianem gracza" siada przed czterema
taliami kart, oznaczonymi literami A, B, C i D. Gracz otrzymuje kredyt w wysokoci 2000 dolarw
(uyto falsyfikatw wygldajcych jak prawdziwe banknoty). Informuje si go o celu gry, ktrym
jest zyskanie jak najwikszej iloci pienidzy, a przynajmniej nie-utracenie sumy kredytu. Gra
polega na odkrywaniu kolejnych kart z talii, a do sygnau danego przez eksperymentatora. Gracz
nie wie zatem, ile krokw bdzie liczy caa partia. Uczestnikowi eksperymentu mwi si, e
odkrycie dowolnej karty jest rwnoznaczne z wygraniem pewnej sumy pienidzy. Jednak odkrycie
niektrych kart bdzie si wizao z koniecznoci zapacenia pewnej kwoty prowadzcemu
eksperyment. Nie ujawnia si wysokoci ewentualnych wygranych ani strat, ktre powoduje
odkrycie danej karty. Nie zdradza si rwnie roz240

kadu kart w poszczeglnych taliach ani kolejnoci ich uoenia. Wysoko wygranej lub kwoty,
ktr trzeba zapaci za wycignicie danej karty, ujawniana jest dopiero w chwili jej odkrycia. Nie
daje si adnych innych wskazwek. Badany moe prowadzi rachunek zyskw i strat wycznie w
pamici.
Odwrcenie dowolnej karty z talii A lub B to wygrana 100 dolarw, podczas gdy odwrcenie kart z
talii C i D daje tylko 50. Niektre, trudne do przewidzenia, karty z talii A i B zmuszaj gracza do
zapacenia eksperymentatorowi znacznej sumy, niekiedy nawet 1250 dolarw. Podobnie, niektre
karty z talii C i D wi si ze strat pienidzy przez gracza, lecz w ich wypadku kwoty te s
znacznie nisze (przecitnie okoo 100 dolarw). Te utajone reguy pozostaj niezmienne. Gra
koczy si po stu ruchach (o czym gracz wczeniej nie jest informowany). Pocztkowo gracz nie
moe w aden sposb przewidzie, co si wydarzy. Trudno mu te prowadzi w trakcie gry cise
rachunki zyskw i strat. Sytuacja wyglda wic podobnie jak w yciu: znaczna cz wiedzy, z
ktr yjemy i na podstawie ktrej decydujemy o swych przyszych zachowaniach, zdobywana jest
krok po kroku, wraz ze wzrostem dowiadczenia, a tymczasem rzdzi nami niepewno. Nasza
wiedza tak jak wiedza gracza ksztatowana jest zarwno przez wiat, z ktrym wchodzimy w
interakcje, jak i przez sygnay ukierunkowujce, pynce z naszego organizmu, jak choby to, e
przedkadamy wygran nad przegran, nagrod nad kar i nisze ryzyko nad wysze.
Interesujcy by sposb postpowania zwykych uczestnikw naszego eksperymentu. Pocztkowo
cignli oni karty ze wszystkich czterech talii, starajc si odkry zasady gry i sposb rozoenia
kart. Potem - prawdopodobnie zwabieni wyszymi nagrodami - najczciej zaczynaj preferowa
talie A i B. Jednak stopniowo, po okoo pierwszych trzydziestu ruchach, skaniaj si ku taliom C i
D. Z reguy trzymaj si tej strategii do koca, cho niektrzy z nich, pewni siebie i skonni do
ryzyka, prbouj jeszcze niekiedy cign z talii A i B, by szybko powrci do wyranie
bezpieczniejszej taktyki.
Gracze nie maj moliwoci prowadzenia dokadnych rachunkw zyskw i strat. Krok po kroku
nabieraj przekonania, i niektre talie s bardziej niebezpieczne". Mona by
241
rzec, e intuicyjnie dostrzegaj, i nisze karty pojawiajce si w taliach C i D pozwol im na
dusz met osign wikszy zysk, cho zyski z tych talii rwnie s nisze. Podejrzewam, i
wiadome domysy poprzedza i kryje si za nimi niewiadomy proces stopniowego formuowania
prognozy skutku kadego ruchu. Mwi on mylcemu graczowi - pocztkowo delikatnie, lecz
potem coraz goniej - e w wypadku dokonania okrelonego wyboru moe si pojawi kara albo
nagroda. Nie sdz, by bya to kwestia wycznie w peni wiadomego lub wycznie w peni
niewiadomego przetwarzania informacji. Wyglda na to, i aby mzg by w stanie podejmowa
rozsdne decyzje, potrzebne s obydwa rodzaje przetwarzania.
W przeprowadzonym dowiadczeniu najbardziej interesujce okazao si zachowanie pacjentw z
uszkodzeniem okolic brzusznoprzyrodkowych patw czoowych. Ich postpowanie w czasie gry
przypominao to, co tak czsto robili w yciu od czasu doznania uszkodzenia mzgu, a czego nie
czynili przed wypadkiem. Ich zachowanie zdecydowanie rnio si od zachowania zdrowych
uczestnikw eksperymentu.
Po wstpnym etapie oglnych prb pacjenci z uszkodzeniami patw czoowych systematycznie
zaczynali bra coraz wicej kart z talii A i B, a coraz mniej z C oraz D. Mimo wyszych wygranych
za cignicie kart z talii A i B wysokie kary doprowadzay ich do bankructwa w poowie sesji i
zmuszay do wzicia kolejnego kredytu od prowadzcego eksperyment. W wypadku Elliota, ktry
rwnie uczestniczy w tym dowiadczeniu, zachowanie takie byo szczeglnie znamienne, gdy
sam opisywa siebie jako osob konserwatywn i nie lubic ryzyka. Tymczasem nie dorwnywali
mu nawet ci zdrowi uczestnicy dowiadczenia, ktrzy uznawali siebie za ryzykantw i hazardzistw. Co wicej, po zakoczeniu dowiadczenia Elliot potrafi powiedzie, z ktrych talii
naleao bra karty. Gdy eksperyment powtrzono kilka miesicy pniej z wykorzystaniem innych

kart i innych oznacze talii, Elliot znowu nie zachowywa si inaczej ni w yciu, w ktrym nadal
popenia bdy.
W powyszym eksperymencie po raz pierwszy zmierzono trudno w dokonywaniu yciowych
wyborw przez wspcze242
snego Phineasa Gage'a. Pacjenci z uszkodzeniami patw czoowych, ktrych zachowanie i rodzaj
uszkodzenia porwnywalne byy ze stwierdzonymi u Elliota, zachowywali si w czasie zadania
dowiadczalnego podobnie jak on.
Dlaczego zadanie to sprawdzio si, podczas gdy inne zawodziy? Prawdopodobnie dlatego, e tak
dobrze naladowao sytuacj wzit z ycia. Zadanie byo wykonywane w czasie rzeczywistym i
przypominao zwyk gr karcian. Oddziayway w nim czynniki nagrody oraz kary, a take
pojawiay si pienidze. Zadanie wymagao dziaa zmierzajcych do osignicia korzyci.
Pojawia si w nim element ryzyka. Dawano wybr, lecz nie mwiono, co, kiedy i jak wybiera.
Bya zatem

u I!
PACJENCI Z USZKODZENIEM REJONW PRZEDCZOOWYCH
III.I
A
B
C
D
Ryc. 9-2. Supki wykresw odpowiadaj liczbie kart wycignitych w eksperymencie
hazardowym" z poszczeglnych talii. Wykres grny odnosi si do grupy kontrolnej, ktrej
uczestnicy wybierali czciej karty z talii C i D, natomiast wykres dolny przedstawia wyniki
uzyskane przez chorych z uszkodzonymi patami czoowymi, ktrzy czciej decydowali si na
talie A i B. Jak wida, rnice s statystycznie znaczce.
243
i niepewno, a drog jej zredukowania jest generowanie domysw i szacowanie ich
prawdopodobiestwa wszelkimi dostpnymi rodkami. Precyzyjne okrelenie wyboru nie jest
przecie moliwe.
Ukryty za tym zachowaniem mechanizm neuropsycholo-giczny jest fascynujcy, szczeglnie w
wypadku pacjentw z uszkodzeniami patw czoowych. Elliot najwyraniej zaangaowa si w
wykonywane zadanie z pen uwag, chci wsppracy i ciekawoci wynikw. W istocie chcia
wygra. Co wic zmuszao go do dokonywania owych samobjczych wyborw? Podobnie jak w
wypadku innych jego zachowa, nie moemy zrzuca tego na karb braku wiedzy czy
niezrozumienia sytuacji. Przez cay czas trwania gry moliwoci wyboru pozostaway otwarte. Gdy
straci 1000 dolarw, z pewnoci zdawa sobie z tego spraw, gdy musia je zapaci
obserwatorowi w charakterze kary. Mimo to z uporem trwa przy wybieraniu kart ze
studolarowych" talii A i B, zmierzajc wprost ku przegranej. Nie naley sdzi, by kontynuowanie
gry wymagao dodatkowego obciania pamici, gdy pozytywne lub zgubne skutki wyborw
daway o sobie co chwil zna. Gdy straty przekraczay w kocu stan zasobw finansowych gracza,
ten musia poycza pienidze, co w oczywisty sposb wykazywao, e jego strategia gry jest
niewaciwa. Mimo to pacjenci z uszkodzeniami okolic czoowych trwali przy niekorzystnych
wyborach najduej ze wszystkich grup uczestnikw eksperymentu (w ktrym uczestniczyli
rwnie pacjenci z uszkodzeniami innych czci mzgu).
Pacjenci z rozlegymi uszkodzeniami innych okolic mzgu, lecych poza okolicami
przedczoowymi, mogli gra w opisan gr tak jak ludzie cakowicie zdrowi, jeli nie cierpieli na

zaburzenia wzroku i waciwie zrozumieli instrukcje. Dotyczyo to rwnie pacjentw z

upoledzeniami mechanizmw jzykowych. Pacjentka z powanym zaburzeniem nazywania,
spowodowanym dysfunkcj kory lewego pata skroniowego, graa, alc si przez cay czas swym
amanym, afatycznym jzykiem, e nie pojmuje, o co tu waciwie chodzi. Mimo to jej strategia
pozostawaa bez zarzutu. Bez wahania wybieraa to, co podpowiada jej nienaruszony racjonalizm.
244

r
Co moe zatem dzia si w mzgach pacjentw z uszkodzonymi patami czoowymi? Tak oto
przedstawia si lista alternatywnych wyjanie tych mechanizmw:
1. Pacjenci ci nie s tak wraliwi na kar jak ludzie zdrowi. Dziaa na nich wycznie nagroda.
2. Omawiani pacjenci stali si tak czuli na nagrod, i sama jej obecno powoduje, e nie
dostrzegaj groby kary.
3. Pacjenci s wprawdzie wraliwi na kar i nagrod, lecz ani jedna, ani druga nie wpywa u nich
na funkcjonowanie automatycznego markera somatycznego ani na rozwj przewidywa przyszych
skutkw wasnych wyborw. W rezultacie preferuj opcje, ktre przynosz natychmiastow
nagrod.
Prbujc rozstrzygn, ktre z powyszych twierdze moe by prawdziwe, Antoine Bechara
przygotowa jeszcze jedno zadanie, w ktrym zmieniono ukady kar i nagrd. W zadaniu tym jako
pierwsza pojawiaa si kara w formie wikszych lub mniejszych sum, ktre trzeba byo paci za
kade odwrcenie karty. Nagroda natomiast pojawiaa si tylko po odwrceniu niektrych kart. Tak
jak w wypadku pierwszej gry, dwie talie przynosiy zysk, a dwie pozostae - straty. W tym zadaniu
zachowanie Elliota zblione byo do zachowa ludzi zdrowych. Podobnie zachowali si te inni
pacjenci z uszkodzonymi patami czoowymi. A zatem hipoteza mwica, e Elliot i jemu podobni
nie s prawie wcale wraliwi na kar, bya niesuszna.
Na to, i hipoteza o nieczuoci pacjentw na kar jest faszywa, wskazyway rwnie wyniki
analizy jakociowej zachowa pacjentw w pierwszym eksperymencie. Okazao si, e
bezporednio po otrzymaniu kary pacjenci (podobnie jak zdrowi uczestnicy dowiadczenia) unikali
talii, z ktrej pochodzia feralna karta. Lecz po krtkim czasie - w przeciwiestwie do uczestnikw
zdrowych - powracali do tej talii. Rwnie to dowodzi, i pacjenci nie byli niewraliwi na kar,
cho wydaje si, e nie oddziaywaa ona na nich zbyt dugo, prawdopodobnie dlatego, e nie
wpywaa ona na formuowanie przez nich przewidywa na przyszo.
245
KRTKOWZROCZNO
Obserwatorowi z zewntrz moe si wydawa, i przyczyn sprawiajc, e pacjentw znacznie
bardziej zajmuje teraniejszo ni przyszo, jest mechanizm przedstawiony w hipotezie trzeciej.
Pozbawionymi markerw somatycznych oraz monoci budowania prognoz pacjentami kieruj
gwnie najblisze perspektywy. Wydaj si oni nieczuli na przyszo. Wskazuje to, i pacjenci z
uszkodzeniami patw czoowych cierpi na wybujao tego, co stanowi naturaln tendencj: ycia
chwil obecn, nie za przyszoci. Lecz podczas gdy tendencja ta jest przez ludzi zdrowych i
przystosowanych spoecznie kontrolowana, to u pacjentw z uszkodzeniami patw czoowych,
szczeglnie wtedy gdy w gr wchodz sprawy osobiste, urasta ona do nieprzezwycialnych
rozmiarw. Defekt obserwowany u owych pacjentw okreli moemy jako krtkowzroczno
czasow" [ang. myopia for the future]. Okrelenia tego uywano pocztkowo w odniesieniu do
zachowa jednostek bdcych pod wpywem alkoholu lub narkotykw. Upojenie zawa panoram
postrzegania przyszoci do tego stopnia, e w zasadzie przetwarzane s tylko informacje dotyczce
biecej chwili3.
Moglibymy uzna, e wynikiem uszkodzenia mzgu, ktrego doznali omawiani pacjenci, jest
odrzucenie tego, czego nabyli oni w procesie edukacji i uspoeczniania. Jedn z najbardziej
charakterystycznych cech czowieka jest zdolno do uczenia si, by kierowa si odleglejszymi

perspektywami, nie za tylko natychmiastowymi efektami swego dziaania. Zdolno t zaczynamy

nabywa ju w dziecistwie. Uszkodzenie patw czoowych upoledza nie tylko zasoby potrzebnej
przy tym, zgromadzonej wczeniej wiedzy, lecz rwnie zdolno nabywania nowej wiedzy tego
typu. Jedynym pocieszajcym aspektem tej tragedii jest to, e, jak czsto si dzieje w wypadku
uszkodze mzgu, otwiera ona nowe okno dla bada naukowych. Dziki temu moemy gbiej
pozna natur procesw, ktre zanikny.
Wiemy, jaka jest lokalizacja uszkodze mzgu powodujcych tego rodzaju problemy. Wiemy co
nieco o funkcjonowaniu
246
pooonych w tych rejonach systemw nerwowych. Lecz dlaczego ich uszkodzenie nagle sprawia,
i przysze skutki dziaa przestaj mie wpyw na podejmowane decyzje? Rozbijajc proces
decyzyjny na poszczeglne skadniki, dojdziemy do rnych moliwych wyjanie.
Przypuszcza mona na przykad, e obrazy skadajce si na scenariusz przyszych wydarze s u
chorych sabe i niestabilne. Obrazy te s wprawdzie aktywowane, lecz z jakich przyczyn nie
utrzymuj si w wiadomoci na tyle dugo, by odpowiednio wpyn na strategi rozumowania. Na
paszczynie neuropsychologicznej odpowiada to zaburzeniu funkcjonowania pamici operacyjnej
oraz uwagi - przynajmniej w odniesieniu do obrazw zwizanych z przyszoci, niezalenie od
tego, czy w gr wchodz obrazy dotyczce stanw ciaa, czy te fakty zwizane ze wiatem poza
ciaem.
Inne wytumaczenie wykorzystuje koncepcj markera somatycznego. Nawet jeli obrazy dotyczce
przyszych konsekwencji dziaa jednostki byyby stabilne, zniszczenie okolic
brzusznoprzyrodkowych kory przedczoowej wykluczaoby wytwarzanie odpowiednich sygnaw
o stanie somatycznym (przez ptl ciaa lub mechanizm zastpczy). W wyniku tego relewantne
scenariusze przyszych wydarze nie ulegayby ju automatycznemu oznaczaniu. Ich znaczenie nie
byoby tak oczywiste, a wpyw na podejmowanie decyzji staby pod znakiem zapytania lub
przynajmniej blad w kontekcie znaczenia najbliszej perspektywy czasowej. Mwic cilej,
zanikowi ulegaby mechanizm automatycznie generujcy oceny przyszych skutkw biecego
dziaania. U normalnych uczestnikw opisywanego eksperymentu ocena tego znaczenia moga by
nabywana na podstawie powtarzalnego podlegania bodcom kar i nagrd w powizaniu z
okrelonymi taliami kart. Mzg mg czy okrelony stopnie korzyci lub jej braku z okrelon
tali kart (A, B, C lub D). Podstawowy proces mg pozostawa niewiadomy i skada si z
waenia czstoci i liczby stanw negatywnych. Jego wyrazem na paszczynie nerwowej, a wic
niewiadomymi rodkami rozumowania, byyby wwczas ukierunkowujce stany somatyczne. U
pacjentw z omawianymi uszkodzeniami mzgu procesw takich nie obserwowano.
247
Mj obecny pogld na to zagadnienie czy dwie moliwoci. Aktywacja odpowiednich stanw
somatycznych jest tutaj czynnikiem krytycznym. Podejrzewam, i mechanizm stanw
somatycznych dziaa niczym urzdzenie zarzdzajce pamici i uwag i optymalizujce ich
dziaanie w odniesieniu do scenariuszy potencjalnych wydarze przyszoci. Reasumujc, nie
mona formuowa i stosowa adekwatnej teorii" wasnego umysu i umysw innych ludzi, gdy
zawodzi mechanizm markera somatycznego.
PRZEWIDYWANIE PRZYSZOCI: KORELATY FIZJOLOGICZNE
Hanna Damasio zasugerowaa nam, co powinno by naturalnym nastpstwem naszych
dotychczasowych eksperymentw. Jej pomys polega na monitorowaniu podczas gry reakcji
zmiany przewodnictwa skrnego ludzi zdrowych oraz pacjentw z uszkodzonymi patami
czoowymi. Czy u chorych reakcja ta bdzie inna?
Antoine Bechara i Daniel Tranel rozpoczli badania, w ktrych grajcy w opisan wczeniej gr
pacjenci oraz ludzie zdrowi podczeni byli do poligrafii. Zebrano w ten sposb dwa rwnolege

zbiory danych: cigi wyborw dokonywanych przez graczy oraz przebiegi zmian ich
przewodnictwa skrnego podczas gry.
Ju pierwsze zgromadzone dane wykazyway pewne uderzajce cechy. Zarwno czonkowie grupy
kontrolnej, jak i pacjenci z uszkodzeniami patw czoowych wykazywali si reakcj zmiany
przewodnictwa skrnego wraz z pojawieniem si kolejnych nagrd i kar. Innymi sowy, w cigu
kilku sekund od momentu otrzymania za wycignicie danej karty nagrody lub zapacenia za ni
kary zarwno pacjenci z uszkodzeniami patw czoowych, jak i ludzie zdrowi podlegali dziaaniu
bodca, reagujc na niego zmian przewodnictwa skrnego. To wane spostrzeenie, gdy znowu
pokazuje ono, e pacjenci tego rodzaju mog w pewnych warunkach reagowa zmian
przewodnictwa skrnego. Oczywiste jest, e reaguj oni na bodce
248
pojawiajce si w danej chwili - wiato, dwik, przegran, wygran - ale nie reaguj, jeli reakcj
wyzwoli ma umysowa reprezentacja czego zwizanego z bodcem, lecz niedostpnego
bezporedniej percepcji. Zjawisko zachodzce w ich wypadku mona by opisa sowami co z
oczu, to i z gowy", ktrymi Patricia Goldman-Rakic zgrabnie uja usterk pamici operacyjnej
wynikajc z dysfunkcji czoowych okolic grzbietowobocznych. Wiemy jednak, e w przypadku
naszych pacjentw to, co z oczu", moe nadal moe trwa w umyle, cho nie ma dla nich
znaczenia. By moe ich stan lepiej opisywaoby zdanie: z oczu, lecz nadal w gowie, cho nie w
mylach" (out of sight and in mind, but neuer mind).
Rwnie u zdrowych uczestnikw eksperymentu zaobserwowano w pewnych okresach gry
intrygujce zachowania. W czasie bezporednio poprzedzajcym wybr karty ze zej" talii, tzn.
gdy rozwaali oni lub ju zdecydowali o wyborze z talii, o ktrej eksperymentator wiedzia, e jest
niebezpieczna", pojawiaa si u nich reakcja zmiany przewodnictwa skrnego. Wielko tej reakcji
rosa w miar trwania gry. A zatem mzg kadego ze zdrowych uczestnikw eksperymentu
stopniowo uczy si przewidywa niekorzystny wynik cignienia i sygnalizowa niewaciwo"
danej talii jeszcze przed wycigniciem z niej karty4.
Zestawienie zgromadzonych przez nas faktw, tj. (1) zdrowi uczestnicy dowiadczenia nie
wykazywali si takimi reakcjami na samym jego pocztku, (2) nabywali t reakcj poprzez
zyskiwanie dowiadczenia w toku gry, (3) sia tej reakcji rosa wraz z zyskiwaniem kolejnych
negatywnych i pozytywnych dowiadcze, wskazuje wyranie, i mzg kadego ze zdrowych
uczestnikw dowiadczenia dowiadywa si czego istotnego o biecej sytuacji i usiowa z
wyprzedzeniem sygnalizowa, ktre wybory mog okaza si w przyszoci niekorzystne.
Reakcja zaobserwowana u zdrowych uczestnikw eksperymentu bya fascynujca, lecz jeszcze
bardziej zaintrygoway nas wyniki dotyczce pacjentw z uszkodzonymi patami czoowymi: Nie
wykazywali reakcji poprzedzajcej, a zatem nic nie wskazywao na to, by ich mzg przewidywa
negatywne skutki wyboru.
249

~
Wyniki te w szczeglnie dobitny sposb pokazuj natur samych objaww chorobowych oraz
znacznej czci przyczy. niajcych si do nich neuropatologii. System nerwowy tych pacjentw,
ktry mgby pozwoli im uczy si, czego naley unika, a co wybiera, nie funkcjonuje u nich
waciwie i nie s oni zdolni do rozwijania reakcji odpowiednich do nowych sytuacji.
Nie wiemy jeszcze, jak w naszym dowiadczeniu funkcjonowao przewidywanie przez uczestnikw
negatywnych skutkw wyboru. Mona przypuszcza, e dokonywali oni poznawczej oceny talii w
kategoriach za-dobra" i automatycznie kojarzyli to przeczucie z pewnym stanem somatycznym
oznaczajcym zy wybr, stan w z kolei mg zacz funkcjonowa jako sygna alarmowy. W
takim przypadku rozumowanie, ocena poznawcza, poprzedzaoby pojawienie si sygnau
somatycznego. Tak czy inaczej, sygna somatyczny nadal pozostaje krytycznym skadnikiem

procesu decyzyjnego, gdy wiemy, e pozbawieni go pacjenci nie mog w tym zadaniu
funkcjonowa normalnie", cho wiedz, ktre talie s dobre", a ktre ze".
Istnieje jednak jeszcze inna moliwo. Mona przyj, i ukryta, niewiadoma ocena poprzedza
procesy poznawcze. Obwody neuronowe okolic przedczoowych wspomagayby w takim wypadku
ocen kadej talii w kategoriach za-dobra" na podstawie czstoci zych lub dobrych stanw
somatycznych, dowiadczanych po karze i po nagrodzie. Wyposaony w taki automatyczny
mechanizm sortowania uczestnik dowiadczenia byby wspomagany w rozwaaniu"
prawdopodobiestwa tego, czy dana talia okae si dobra czy te za. Mechanizm w pomagaby
mu porusza si i orientowa w zasadach gry. Podstawowe mechanizmy regulacji
przygotowywayby w takiej sytuacji podoe dla wiadomego przetwarzania poznawczego. Bez
tego przygotowania orientacja w tym, co jest dobre, a co ze, albo nie pojawiaaby si nigdy, albo
pojawiaaby si zbyt pno i w zbyt wskim zakresie.
10
Mzg wcielony
NIE MA CIAA, NIE MA UMYSU
Jego ciao uszo do mzgu" (His body has gone to his brain) to jeden z najmniej znanych
epigramw Dorothy Parker. Moemy by pewni, e nieokieznany intelekt panny Parker nigdy nie
zagbia si w problemach neurobiologii, e nie odwoywaa si do Williama Jamesa, nie syszaa o
George'u La-koffie czy Marku Johnsonie, jzykoznawcy i filozofie, w ktrych umysach z
pewnoci tkwio ciao1. Niechaj jednak jej dowcip przyniesie pewn ulg czytelnikom
zniecierpliwionym moimi dywagacjami na temat mzgu, ktry jest wiadomy ciaa. Na kolejnych
stronach tego rozdziau powracam do koncepcji ciaa jako dostarczyciela punktu odniesienia dla
umysu.
Wyobra sobie, e okoo pnocy samotnie chodzisz po domu - zapewne w jakiej metropolii, skoro
o tej porze jeste jeszcze na nogach - i zdajesz sobie nagle spraw, e kto uporczywie poda krok
w krok za tob. W ujciu zdroworozsdkowym sytuacja przedstawia si nastpujco: twj mzg
wykrywa zagroenie, wytwarza kilka opcji reakcji, wybiera jedn z nich i realizuje j, eliminujc
lub zmniejszajc ryzyko. Jak jednak zauwaylimy, omawiajc zagadnienie emocji, rozgrywajcy
si tutaj proces jest bardziej zoony.
Reakcje mzgu na paszczynie nerwowej oraz chemicznej prowadz do gbokich zmian w
funkcjonowaniu tkanek ca-fych systemw organw. Dostpno energii oraz tempo metabolizmu w
caym organizmie zmieniaj si. Zmienia si rw251

1
nie jego gotowo immunologiczna. Gwatownej fluktuacji ulega biochemiczny profil organizmu.
Minie szkieletowe, ktre pozwalaj nam wykonywa ruchy gow, korpusem i koczy, nami,
ulegaj skurczom. Sygnay o tych wszystkich zmianach trafiaj na powrt do mzgu - niektre
poprzez ukad nerwowy, niektre drog chemiczn, wraz ze strumieniem krwi. W ten sposb
zmieniajcy si sekunda po sekundzie stan ciaa waciwego wpywa nieustannie na rne
komponenty orodkowego ukadu nerwowego. Kocowym skutkiem wykrycia przez mzg
zagroenia (lub podobnie oddziaujcej sytuacji) jest dogbna zmiana sposobu jego
funkcjonowania, zarwno w odniesieniu do okrelonych czci ciaa (zmiany lokalne"), jak i do
organizmu jako caoci (zmiany globalne"). A co najwaniejsze, zmiany te zachodz zarwno w
mzgu, jak i ciele waciwym.
Cho obecnie znamy ju wiele przykadw tego skomplikowanego cyklu interakcji, ciao i mzg
czsto wyobraamy sobie jako odrbne strukturalnie i funkcjonalnie skadowe organizmu. Jeli
nawet koncepcja interakcji z otoczeniem caego organizmu, nie za tylko ciaa lub mzgu, jest w
ogle rozwaana, to prbuje si j dyskredytowa. A przecie gdy widzimy, syszymy, dotykamy,
smakujemy czy wchamy, to w interakcje z otoczeniem wchodz ciao waciwe oraz mzg.

Pomyl, e ogldasz wanie pikny krajobraz. W proces jego obserwacji zaangaowana jest nie
tylko siatkwka i kora wzrokowa. Mona powiedzie, e podczas gdy rogwka jest tutaj bierna, to
soczewka i tczwka reaguj na to, co obserwujemy, jeszcze przed siatkwk i kor wzrokow.
Gaka oczna jest poruszana kilkoma miniami, by efektywnie poda za obserwowanymi
obiektami. Gowa i szyja rwnie ustawiaj si w optymalnym pooeniu. Jeli nie dokona si tych i
paru innych ustawie", zobaczy mona niewiele lub po prostu nic. Wszystkie te ruchy sterowane
s sygnaami przesyanymi przez mzg do ciaa, a opartymi na sygnaach, ktre dotary do mzgu z
ciaa.
Sygnay dotyczce ogldanego widoku s kolejno przetwarzane przez mzg. Struktury podkorowe,
takie jak wzgrki grne blaszki czworaczej, zostaj aktywowane. Aktywacji ulegaj rwnie
wzajemnie poczone obszary wczesnej kory czu252
ciowej oraz kora kojarzeniowa i limbiczna. Ciao uczestniczy w tym procesie rwnolegle z
aktywacj w rnych rejonach mzgu reprezentacji dyspozycyjnych, w ktrych zmagazynowana
jest wiedza dotyczca ogldanego krajobrazu. Prdzej czy pniej trzewia skaniane s do reakcji na
to, co widzisz, oraz na obrazy, ktre przywoywane s z pamici. W kocu, gdy utworzy si
pamiciowy obraz widzianego krajobrazu, tj. obraz taki zapisany zostanie w pamici, wraz z nim
zapamitane zostan opisane wczeniej zmiany organiczne, zachodzce przy jego percepcji
zarwno w mzgu (obraz zoony z tego, co odbierane jest ze wiata zewntrznego, w poczeniu z
tym, co odtworzono z pamici), jak i w ciele waciwym.
Postrzeganie zmysowe otoczenia nie opiera si wic wycznie na dostarczaniu mzgowi
informacji pochodzcych bezporednio z kontaktu z danym bodcem, np. ogldanym obrazem. Aby
proces percepcji mg przebiega optymalnie, organizm aktywnie modyfikuje si, by polepszy
swj kontakt ze wiatem zewntrznym. Ciao waciwe nie jest bierne. A co zapewne nie mniej
istotne, przyczyn wchodzenia w wikszo interakcji ze rodowiskiem jest denie do osignicia i
utrzymania homeostazy, czyli rwnowagi funkcjonalnej. Organizm nieustannie oddziauje na swe
otoczenie (dziaanie i eksploracja pojawiy si przecie jako pierwsze), by mc skoni je do
wejcia w interakcje niezbdne mu do przetrwania. Lecz jeli ma unikn niebezpieczestwa,
efektywnie poszukiwa poywienia, zaspokaja potrzeby pciowe i znajdowa schronienie, musi
odczuwa otoczenie (wchem, smakiem, dotykiem, suchem, wzrokiem), tak by mg reagowa na
przyjte bodce odpowiednimi dziaaniami. Na percepcj zatem w rwnym stopniu skada si
odbieranie sygnaw z otoczenia, jak wpywanie na to otoczenie.
Myl, by pojmowa umys jako co, co stanowi jeden zesp z organizmem, moe si wydawa
sprzeczna z intuicj. Oto ostatnio umiejscowienie umysu przesuno si z wiecznego nigdzie, w
ktrym przebywa on w siedemnastym wieku, do mzgu i jego okolic. By moe jest to drobna
degradacja, lecz w kocu trafi w cakiem godne miejsce. Twierdzenie, e dziabnie umysu opiera
si na interakcji mzg-ciao w terminach
253

"
biologii ewolucyjnej, ontogenezy (rozwoju jednostkowego) oraz biecego dziaania, zdawa si
moe jednak cigle zbyt miae. Nie odkadaj jednak tej ksiki, czytelniku. Czynno umysu z
pewnoci opiera si na aktywnoci obwodw neuronowych, lecz wiele z owych obwodw
uksztatowao si w drodze ewolucji poprzez funkcjonalne nakazy organizmu, a normalne dziaanie
umysu moliwe jest tylko wtedy, gdy obwody te zawieraj podstawow reprezentacj organizmu i
gdy stale monitoruj jego zmieniajce si stany. Krtko mwic, obwody neuronowe nieprzerwanie
buduj reprezentacje organizmu, ktry podlega wpywom czynnikw fizycznych i socjokulturowych, a take sam oddziauje na otoczenie. Jeeli podstawowa tematyka tych reprezentacji nie

byaby osadzona w ciele, moglibymy dysponowa jak form umysu, lecz wtpi, czy
przypominaby on umys, ktry posiadamy.
Nie twierdz, i umys umiejscowiony jest w ciele. Powiadam jedynie, e ciao przyczynia si nie
tylko do utrzymania funkcji yciowych, lecz rwnie wspiera i moduluje dziaanie mzgu.
Przyczynia si merytorycznie do pracy normalnego umysu.
Powrmy do owego nocnego spaceru po domu. Twj mzg wykry zagroenie w postaci idcej za
tob osoby i inicjuje kilka skomplikowanych acuchw reakcji biochemicznych i nerwowych.
Niektre z wierszy owego wewntrznego scenariusza zapisane s w ciele waciwym, niektre za
w samym mzgu. Nie jeste jednak w stanie, nawet jeli jeste ekspertem w neurofizjologii i
neuroendokrynologii, cile okreli, skd ktre z nich pochodz. Bdziesz wiadomy tego, e
znalaze si w niebezpieczestwie - e co ci o nim zaalarmowao i e chyba powiniene
przyspieszy kroku, a w kocu, e - miejmy nadziej - ujdziesz temu niebezpieczestwu. Ty"
grajce w owym epizodzie jest jedn caoci. Jest to w istocie bardzo realna konstrukcja
umysowa, ktr z braku lepszego sowa bd nazywa ja" (oryg. self, tumaczone rwnie jako
ja") i ktrej funkcjonowanie opiera si na aktywnoci caego organizmu, tj. zarwno ciaa
waciwego, jak i mzgu.
Poniej prezentuj zarys moich pogldw na nerwowe podoe poczucia ja". Musz jednak od
razu zauway, e ja jest
254

r
cigle na nowo odtwarzanym stanem biologicznym. Nie jest maym czowieczkiem
homunkulusem ukrytym w twoim mzgu i kontemplujcym bieg wydarze. Wspominam owego
czowieczka tylko dlatego, eby jeszcze raz podkreli, e w niego nie wierz. Jeli wesprzemy si
ide tkwicego w naszym mzgu homunkulusa, to naturalne bdzie pytanie o jego mzg. Czy w
nim ukryty jest kolejny, jeszcze mniejszy czowieczek? Taki acuch cign mona w
nieskoczono. Koncepcja taka, stawiajca przed nami konieczno dokonywania nieskoczonej
regresji*, w ogle nic nie wyjania. Musz przy okazji zauway, e posiadanie jani,
pojedynczego ja", jest w peni zgodne z sugesti Dennetta, i nie nosimy w jakiej czci naszego
mzgu kartezjaskiego teatru. Kady organizm ma z pewnoci jedno ja" - z wyjtkiem tych
sytuacji, gdy choroba mzgu wytworzya wiksz ich liczb (jak to si zdarza w wypadku
rozdwojenia jani) lub stumia je czy te cakowicie wyeliminowaa (co obserwuje si w pewnych
formach anozognozji oraz niektrych typach napadw drgawkowych). Jednak ja", ktre podszywa
nasze dowiadczenie subiektywnoci, nie jest wszechwiedzcym inspektorem, kontrolujcym
wszystko, co dzieje si w naszym umyle.
Aby zaistnia biologiczny stan jani, z ca pewnoci dziaa musz liczne systemy mzgowe, jak i
wiele systemw ciaa waciwego. Jeli odciby te wszystkie nerwy, ktre nios informacje z
mzgu do ciaa waciwego, stan twojego ciaa zmieniby si radykalnie i rwnie radykalnej
zmianie ulegby stan twojego umysu. Jeli przeciby tylko poczenia niosce sygnay z ciaa
waciwego do mzgu, stan twojego umysu zmieniby si rwnie. Nawet czciowe zablokowanie
ruchu na magistrali mzg-ciao powoduje zmiany stanu umysu, co obserwujemy np. u chorych z
uszkodzeniem rdzenia krgowego2.
Istnieje filozoficzny eksperyment mylowy, znany pod nazw mzg w kadzi". Polega on na
wyobraeniu sobie mzgu usunitego z ciaa, utrzymywanego przy yciu w odywczej kpieli i
stymulowanego poprzez wychodzce z niego nerwy
* W zasadzie wolabym nazwa ten problem problemem nieskoczonej regresji w przestrzeni, by
podkreli, e jego istota ley w tworzeniu gniazda rosyjskich babuszek", w kadej z ktrych
znale mona jeszcze jedn iprzyp. aut.].
255

w dokadnie taki sam sposb, w jaki byby stymulowany, pozostajc w czaszce3. Niektrzy
uwaaj, e mzg w miaby normalne dowiadczenia umysowe. Pomijajc nieprawdopodobiestwo tej sytuacji (ktre jest czstym elementem eksperymentw mylowych"), uwaam, e
taki mzg nie mgby wytworzy normalnego umysu. Brak bodcw, ktre byyby wysyane do
stanowicego rodzaj pola gry" ciaa, zdolnych, by przyczyni si do odnowy i modyfikacji jego
stanw, spowodowaby wstrzymanie wyzwalania i modulacji owych stanw. Tymczasem stany te
stanowi przecie, poprzez swe reprezentacje utworzone w mzgu, kolebk poczucia bycia ywym
organizmem. Mona by twierdzi, e jeli moliwe byoby symulowanie poprzez wyprowadzone z
owego mzgu lune nerwy takich konfiguracji sygnaw, jakie doprowadzane s tam w normalnej
sytuacji z ciaa, to wytworzyby on normalny umys. C, byby to wielce pocigajcy i
interesujcy eksperyment i podejrzewam, e mzg mgby w istocie wytworzy w takich
warunkach rodzaj umysu. Lecz jeszcze bardziej wyszukanym dowiadczeniem mogoby by
stworzenie surogatu ciaa i potwierdzenie za jego pomoc, e dostp do informacji pochodzcych z
ciaa tak czy inaczej jest konieczny. Prawdopodobnie okazaoby si natomiast nieosigalne, by owe
sztuczne cza doprowadzajce informacje z niby-ciaa" realistycznie naladoway zmienno
konfiguracji przyjmowanych przez rzeczywiste ciao, gdy pobudzane jest przez uwikany w procesy
oceny mzg.
Podsumowujc: reprezentacje tworzone przez mzg, by opisa dan sytuacj oraz ruchy
generowane w reakcji na ni, oparte s na interakcji mzgciao. Mzg tworzy ewoluujce
reprezentacje stanw ciaa zmieniajcych si pod wpywem sygnaw chemicznych oraz
nerwowych. Niektre z tych reprezentacji pozostaj nie uwiadomione, podczas gdy innym udaje
si przebi do sfery wiadomoci. W tym samym czasie nieustannie pyn do ciaa sygnay z
mzgu. Niektre z nich s wysyane wiadomie i celowo, inne za automatycznie, z czci mzgu,
ktrych funkcjonowania nigdy bezporednio nie jestemy wiadomi. W rezultacie ciao podlega
kolejnym zmianom i znowu odpowiednio zmienia si jego obraz.
Zdarzenia umysowe s wynikiem dziaania neuronw
256
w mzgu, lecz neurony te wyranie odzwierciedlaj i opowiadaj star histori budowy i
funkcjonowania ciaa.
Prymat ciaa znajduje odzwierciedlenie w milionach lat ewolucji: mzg, poczwszy od prostego, na
skomplikowanym skoczywszy. W mniejszym stopniu obserwowalny jest on w rozwoju
jednostkowym. W naszych pocztkach dysponowalimy jedynie reprezentacjami zwizanymi z
ciaem waciwym, a dopiero pniej zaczlimy nabywa tych zwizanych ze wiatem
zewntrznym. W jeszcze mniejszym, cho nadal trudnym do pominicia stopniu, dowiadczamy go
w chwili teraniejszej, w ktrej powstaje chwilowy stan naszego umysu.
Hipoteza mwica, i proces powstawania umysu opiera si na caym organizmie, nie za tylko na
izolowanej aktywnoci mzgu, spenia szereg koniecznych zaoe.
Po pierwsze, skoro w procesie ewolucji faworyzowane byy mzgi bardziej zoone, potrafice
generowa nie tylko reakcje motoryczne (dziaania), lecz rwnie umysowe (obrazy w umyle), to
stao si tak prawdopodobnie dlatego, e owe reakcje umysowe powikszay szans organizmu na
przetrwanie na jeden lub wszystkie z nastpujcych sposobw: poprzez lepsz percepcj warunkw
zewntrznych (np. dostrzeganie wikszej liczby detali obiektw, precyzyjniejsze lokalizowanie ich
w przestrzeni itd.), wikszy stopie wyrafinowania reakcji motorycz-nych (trafianie w cel z wiksz
precyzj), przewidywanie przyszoci (dziki wyobraaniu sobie scenariuszy biegu wydarze) i
poprzez planowanie przyszych dziaa tak, by prowadziy do ziszczenia moliwie najlepszych z
przewidywa.
Po drugie, poniewa przetrwanie umysu to zarazem przetrwanie caego organizmu, pierwotne
reprezentacje zawarte w mylcym mzgu musiay dotyczy ciaa waciwego, jego struktury i
stanw funkcjonalnych, cznie z jego wewntrznymi i zewntrznymi dziaaniami, ktrymi
organizm reagowa na bodce rodowiska zewntrznego. Regulacja i ochrona organizmu nie byyby

moliwe bez posiadania staych i tworzenia cigle aktualizowanych w szczegach reprezentacji

ciaa.
Rozwinicie umysu, oznaczajce w istocie rozwinicie reprezentacji, ktre mona uwiadamia
sobie w postaci obrazw umysowych obrazw, stworzyo organizmom now drog
257
adaptacji do warunkw rodowiskowych nie przewidzianych w genomie. Podstawy owej
umiejtnoci przystosowywania si zaczy prawdopodobnie powstawa poprzez tworzenie
obrazw ciaa waciwego w dziaaniu, a cilej - obrazw ciaa reagujcego na rodowisko
zewntrznie (np. uywanie koczyn) oraz wewntrznie (np. regulowanie stanu trzewi).
Jeli zapewnienie przetrwania ciaa waciwego byo pierwotn przyczyn ewolucji mzgu, to gdy
pojawiy si mzgi wytwarzajce umys, umys musia troszczy si o ciao. Jak sdz, natura, by
jak najbardziej efektywnie zapewnia ciau przetrwanie, zdecydowaa si na wysoce wydajne
rozwizanie: reprezentacj wiata zewntrznego w kategoriach modyfikacji, ktre powoduje on w
ciele waciwym, tj. odzwierciedlanie rodowiska poprzez modyfikowanie pierwotnych
reprezentacji ciaa waciwego, gdy tylko organizm wchodzi w interakcj z otoczeniem.
Czym s owe pierwotne reprezentacje i gdzie s zlokalizowane? Uwaam, e obejmuj one (1)
reprezentacj stanw biochemicznej regulacji w strukturach pnia mzgu i podwzgrza, (2)
reprezentacj trzewi, wczajc w to nie tylko organy pooone w gowie, klatce piersiowej i jamie
brzusznej, lecz rwnie mas miniow oraz skr, ktra funkcjonuje jako organ tworzcy granic
organizmu - otaczajc go i oddzielajc jako jednostk otoczk, (3) reprezentacj ramy
miniowo-szkiele-towej i jej potencjalnej ruchomoci. Reprezentacje te, zlokalizowane, jak
zauwaylimy wczeniej (rozdziay 4 i 7), w kilku okolicach mzgu, musz by skoordynowane za
pomoc pocze neuronowych. Podejrzewam, i reprezentacja skry i ramy miniowoszkieletowej moe odgrywa istotn rol w zapewnieniu tej koordynacji. Wyjaniam to poniej.
Gdy mylimy o skrze, to przede wszystkim jako o rozlegej powierzchni pokrytej sensorami,
zwrconej na zewntrz, pomagajcej nam odbiera ksztat, struktur powierzchni i tem-pertatur
obiektw wiata zewntrznego poprzez zmys dotyku. Skra jednak to co znacznie wicej. Po
pierwsze, odgrywa wan rol w regulacji homeostatycznej: jest sterowana przez autonomiczne
sygnay nerwowe z mzgu oraz sygnay chemiczne, pochodzce z wielu rnych rde. Gdy si
rumienisz lub bledniesz, to procesy te rozgrywaj si w skrze wewntrz258
nej", nie za w skrze, ktr znasz jako czujnik" dotyku. Skra jest -jeli bra pod uwag jej rol
jako narzdu trzewnego -najwikszym organem wewntrznym ciaa. Pomaga ona w regulacji jego
temperatury poprzez sterowanie przepustowoci naczy krwiononych pooonych w jej tkance.
Wspomaga rwnie regulacj metabolizmu poprzez poredniczenie w wymianie jonowej (w
procesie oddychania). Przyczyn mierci ludzi z rozlegymi oparzeniami nie jest utrata narzdu
zmysu dotyku, lecz utrata niezbdnego narzdu trzewnego.
Uwaam, e somatosensoryczny kompleks mzgu, szczeglnie za ten w prawej pkuli mzgu
ludzkiego, reprezentuje struktur ciaa poprzez umiejscowienie na schemacie ciaa jego czci
osiowych (korpus, gowa), koczyn oraz granicy ciaa. Reprezentacja skry moe stanowi
naturalny rodek okrelania granicy organizmu, gdy skra stanowi cznik zwrcony zarazem ku
wntrzu organizmu, jak i ku otoczeniu, z ktrym organizm wchodzi w interakcje.
Dynamiczna mapa caego organizmu, osadzona w schemacie ciaa i jego granic, nie jest wynikiem
dziaania pojedynczego rejonu mzgu, lecz rezultatem wsppracy kilku takich obszarw wsppracy moliwej dziki skoordynowaniu w czasie ich neuronowej aktywnoci.
Niedystynktywnie rozmieszczone reprezentacje funkcji ciaa na poziomie pnia mzgu i podwzgrza (gdzie aktywno neuronw zorganizowana jest topogra-ficznie w minimalnym stopniu)
poczone s z pewnymi okolicami mzgu, w ktrych dostpne s reprezentacje o silniejszej
organizacji topograficznej - kora wyspy oraz obszary kory so-matosensorycznej, okrelane jako Sj

oraz S24. Czuciowe reprezentacje wszystkich czci ciaa wraz z ich potencjaem ruchowym
poczone s z rnymi okolicami i poziomami systemu ruchowego, ktry steruje aktywnoci
mini. Innymi sowy, dynamiczny zbir map, ktry mam tutaj na myli, ma charakter
somatomotoryczny".
Bez wtpienia struktury przedstawione krtko powyej istniej. Nie mog jednak zagwarantowa,
i funkcjonuj one w opisany przeze mnie sposb ani e graj role, o ktre je podejrzewam. Lecz
moja hipoteza moe zosta zbadana. Tymczasem zauwamy tylko, e gdybymy nie dysponowali
penicym podobne funkcje mechanizmem, nigdy nie bylibymy
259

w stanie zlokalizowa blu czy nieprzyjemnych odczu w adnej czci ciaa. Nie odczuwalibymy
cikoci ng po dugim staniu w miejscu, mdoci ani zawrotw gowy, ani te zmczenia
sygnalizujcego jet lag [specyficzny, nieprzyjemny stan po duszej podry samolotem - przyp.
tum.], ktry mona zlokalizowa jako dotykajcy niemal caego ciaa.
Zamy, e moja hipoteza jest suszna, i omwmy kilka jej konsekwencji. Pierwsza z nich to ta, e
wikszo interakcji ze rodowiskiem rozgrywa si faktycznie w pewnych miejscach wewntrz
ciaa - obojtnie, czy w gr wchodzi uycie dotyku czy innego zmysu - poniewa narzdy zmysw
funkcjonuj w jego rozlegych granicach. Sygnay, ktre powstaj w wyniku interakcji organizmu z
otoczeniem, mog by przetwarzane w odniesieniu do oglnej mapy granic ciaa. Bodce
oddziaujce na dany zmys, na przykad zmys wzroku, przetwarzane s w odpowiednim miejscu w
granicach ciaa, w tym wypadku - w oczach.
Tak wic sygnay dochodzce z zewntrz s podwjne. Co, co syszymy lub widzimy, pobudza
odpowiedni, szczeglny zmys (suchu lub wzroku) jako sygna niecielesny", wzbudzajc rwnie
sygna cielesny", generowany w miejscu, w ktrym ten pierwszy zosta odebrany. Gdy w
percepcj zaangaowane s owe szczeglne zmysy, wytwarzaj one zdublowane sygnay. Pierwsze
z nich pochodz z ciaa, rodz si w okrelonych miejscach zwizanych z narzdami zmysu (oko w
wypadku wzroku, ucho w wypadku suchu) i przenoszone s do kompleksw somatosensorycznego
oraz ruchowego, ktre dynamicznie reprezentuj cae ciao w postaci jego funkcjonalnej mapy.
Druga za grupa sygnaw pochodzi z samych specjalnych narzdw i reprezentowana jest w
jednostkach czuciowych odpowiadajcych danemu zmysowi (wczesna kora wzrokowa i wzgrki
grne w wypadku wzroku).
To rozwizanie ma okrelone praktyczne konsekwencje. Gdy widzimy, to nie tylko widzimy, lecz
rwnie czujemy, e widzimy co naszymi oczami. Mzg przetwarza sygnay wiadczce o tym, e
organizm zaangaowany jest w jakie dziaania w okrelonym miejscu na mapie ciaa (np. oczy i
sterujce nimi minie) oraz o wizualnej specyfice tego, co pobudza siatkwki.
260
Podejrzewam, e wiedza, ktr organizm naby poprzez posugiwanie si zmysami dotyku,
wzroku, suchu czy poczucia ruchu w przestrzeni, jest reprezentowana w odniesieniu do
dziaajcego ciaa. Na pocztku nie byo dotyku, wzroku, suchu ani samodzielnego poruszania si.
Istniao tylko poczucie ciaa, ktre dotyka, widzi, syszy lub porusza si.
Ukad taki zosta w znacznym stopniu zachowany. Suszne jest zatem opisywanie naszej percepcji
wzrokowej jako poczucia ciaa towarzyszcego widzeniu". Z pewnoci czujemy, e widzimy
oczami, nie za na przykad czoem. (Wiemy" rwnie, e widzimy oczami, poniewa gdy je
zamkniemy, obrazy wizualne znikaj. Lecz to wnioskowanie nie jest rwnowane naturalnemu
uczuciu widzenia oczami.) Prawd jest, e znaczna uwaga, ktrej wymaga proces widzenia, czyni
nas niekiedy po czci niewiadomymi ciaa. Jednak gdy pojawi si bl, niewygoda czy te
wzbudzeniu ulegn emocje, uwaga moe zosta natychmiast przycignita do reprezentacji ciaa, a
jego poczucie wychodzi z ta na pierwszy plan.

W istocie jestemy wiadomi oglnego stanu naszego ciaa w znacznie wikszym stopniu, ni
skonni bylibymy to przyzna. Jednak oczywiste jest, e kiedy ewoluoway wzrok, such i dotyk,
rs te powicany im stopie uwagi, a proces percepcji ciaa waciwego znajdowa coraz czciej
swe miejsce tam, gdzie mg funkcjonowa i funkcjonuje najlepiej -w tle. Jest to spjne z
obserwacj, e u organizmw prostszych, obok poprzednika poczucia ciaa, ktry czerpany jest z
caego obrbu jego granic czy skry", istniej te poprzedniki szczeglnych zmysw (wzroku,
suchu i dotyku). Funkcjonuj one na zasadzie reakcji caego ciaa na wiato, wibracje czy kontakt
mechaniczny. Nawet u organizmw pozbawionych systemu wzrokowego mona spotka
poprzednika zmysu wzroku w postaci wiatoczuoci caego ciaa. Intrygujce jest, e kiedy
wiatoczuo przejta zostaa przez wyspecjalizowan cz ciaa (oko), cz ta znalaza
szczeglne miej sce na oglnym schemacie ciaa (Koncepcj ewolucyjnego rozwinicia si oczu ze
wiatoczuoci sformuowa Darwin. Nicholas Humphrey rozumowa podobnie5.)
W wikszoci przypadkw zwykych operacji percepcyjnych systemy somatosensoryczny oraz
ruchowy zaangaowane s
261
w nie jednoczenie z systemem czuciowym oraz systemami odpowiednimi dla postrzeganych
obiektw. Jest to prawda nawet w przypadku, gdy odpowiedni sytem zmysowy jest zorientowanym
eksteroceptywnie (na bodce zewntrzne) skadnikiem systemu somatosensorycznego. Gdy
dotykasz pewnego obiektu, w twojej skrze powstaj dwie grupy sygnaw lokalnych. Jeden z nich
zwizany jest z ksztatem i charakterem powierzchni obiektu, drugi za z miejscami na ciele, ktre
zostay aktywowane przez kontakt z owym obiektem oraz przez ruch ramienia i doni. Trzeba
jeszcze doda, e poniewa obiekt moe wyzwoli okrelon, zgodn ze swoj wartoci
emocjonaln, reakcj ciaa, ukad somatosensoryczny zostaje zaangaowany ponownie, wkrtce po
pierwotnej reakcji. Owa nie-unikniono przetwarzania bodcw cielesnych, niezalenie od tego,
co czynimy i mylimy, powinna by w takiej sytuacji oczywista. Istnienie umysu jest nie do
pomylenia, jeli nie bdzie on w jaki sposb wcielony. Na istotno tej kwestii wyranie
wskazywali w swych teoriach George Lakoff, Mark Johnson, Eleanor Rosch, Francisco Varela oraz
Gerald Edelman6.
Omawiaem t koncepcj z rnymi grupami i jeli moje dowiadczenia mog by tutaj jakim
wskanikiem, wikszo czytelnikw uznaje takie wyjanienie za satysfakcjonujce, cho pewna
liczba uwaa je za skrajne lub bdne. Uwanie wysuchaem gosw sceptykw, by dowiedzie si,
i gwne obiekcje dotycz tego, e brak im jakiegokolwiek wyraniej-szego poczucia uczestnictwa
ciaa w ich wasnych procesach mylowych. Osobicie nie uwaam tego za problem. Nie sugeruj
bowiem, e reprezentacje ciaa dominuj w naszym umysowym pejzau (z wyjtkiem chwil
pobudzenia emocjonalnego). W obecnym stadium bada skonny jestem twierdzi, i obrazy stanu
ciaa egzystuj w tle, lecz stale gotowe s wyj na bliszy plan. Co wicej, moja idea dotyczy
przede wszystkim z historii rozwoju mzgu i umysu, nie za ich dziaania w danej chwili. Sdz,
e obrazy ciaa byy niezbdne w charakterze cegie i rusztowania dla konstrukcji, ktra istnieje
obecnie. To za, co istnieje obecnie, zdominowane jest bez wtpienia przez obrazy nie zwizane
bezporednio z ciaem.
Sceptycyzm wobec prezentowanej tutaj teorii przejawia si rwnie w twierdzeniu, e ciao byo
niezbdne w ewolucji
262
;'
mzgu, lecz obecnie jest w takim stopniu i tak trwale symbolizowane" w jego strukturach, e nie
ma ju potrzeby istnienia ptli ciaa". Pogld taki jest z pewnoci kracowy. Zgadzam si z tym,
e ciao jest bardzo dobrze symbolizowane" w strukturach mzgu, a jego symbole" mog by
wykorzystywane jako substytuty biecych, pyncych z niego sygnaw. Skaniam si jednak z
przedstawionych wczeniej przyczyn ku pogldowi, e ptla ciaa" nadal istnieje. Aby dokona

ostatecznych osdw w omawianych tutaj sprawach, musimy jednak poczeka na dodatkowe dane.
Tymczasem sceptykw prosz o cierpliwo.
CIAO JAKO PASZCZYZNA ODNIESIENIA
Pierwotne reprezentacje ciaa waciwego w dziaaniu oferowa mogy przestrzenne i czasowe
ramy odniesienia, w ktrych utwierdzane mogy by inne reprezentacje. Reprezentacja tego, co
obecnie odbieramy jako przestrze trjwymiarow, tworzona by moga w mzgu na podstawie
wasnoci anatomicznych ciaa oraz charakterystyki jego ruchw w rodowisku.
Wiedza o rzeczywistoci zewntrznej rodzi si poprzez czynno ciaa waciwego, poprzez
reprezentacje zaburze, ktrym ono podlega. Nigdy nie dowiemy si, jak wiarygodna jest nasza
wiedza w odniesieniu do absolutnej" rzeczywistoci. eby normalnie funkcjonowa, potrzebujemy
jedynie odpowiedniej spjnoci w konstrukcjach rzeczywistoci, ktre tworzy i ktrymi dzieli si
nasz mzg.
Rozwamy pojcie kota: Aby je przywoa, musimy stworzy obraz tego, w jaki sposb nasz
organizm najprawdopodobniej zmienia si pod wpywem klasy bytw okrelanej jako koty. Obrazy
te musz by spjne, zarwno w odniesieniu do naszej psychiki, jak i do tego, co mieci si w
umysach spoecznoci, w ktrej yjemy. Owe systematyczne, spjne reprezentacje kotw s, same
w sobie, realne. Realne s nasze umysy, tworzone w nich wyobraenia o kotach, jak rwnie
odczu263
cia wobec nich. Tak si skada, e ta umysowa, neuronowa, biologiczna rzeczywisto, jest nasz
rzeczywistoci. aby czy ptaki obserwujce koty widz je odmiennie; rwnie koty widz same
siebie odmiennie.
Prawdopodobnie najistotniejsze, pierwotne reprezentacje ciaa waciwego mog odgrywa rol w
wiadomoci. Mog one dostarcza jdra neuronowej reprezentacji ja" i tym samym zapewnia
naturalny punkt odniesienia dla tego wszystkiego, co przytrafia si organizmowi na zewntrz i
wewntrz. Fakt, e ciao waciwe moe stanowi dla organizmu paszczyzn odniesienia, czyni
zbdnym przypisywanie tworzenia subiektywnoci homunkulusowi. Zamiast tego mamy do
czynienia z nastpujcymi po sobie stanami organizmu, z ktrych kady reprezentowany jest na
bieco przez sieci neuronw w postaci wielu skoordynowanych map. W kadym z tych stanw
zakotwiczone jest nasze istniejce w kadej chwili ja".
NERWOWE JA"
Jestem przekonany, e niezwykle fascynujcy mnie problem wiadomoci mona ju zacz
rozpatrywa rwnie na gruncie neurobiologii. Niektrzy filozofowie (m.in. John Searle, Patricia
Churchland oraz Paul Churchland) nakaniali neuro-biologw, by ci zajli si badaniem
wiadomoci. Zarwno filozofowie, jak i neurobiolodzy zaczli ju na ten temat teorety-zowa
(Francis Crick, Daniel Dennett, Gerald Edelman, Ro-dolfo Llinas i inni7). Poniewa jednak ksika
niniejsza nie jest ksik o wiadomoci, powic tu nieco miejsca tylko jednemu jej aspektowi,
ktry zwizany jest z zagadnieniami obrazw umysowych, uczu i markerw somatycznych.
Chodzi mianowicie o neuronow baz ,ja", ktrej zrozumienie moe rzuci nieco wiata na kwesti
subiektywnoci, kluczowej cechy wiadomoci.
Na pocztku musz sprecyzowa, co rozumiem przez pojcie ja". W tym celu chc si podzieli
obserwacj, ktrej wielokrotnie dokonywaem u pacjentw dotknitych schorzeniami
neurologicznymi. Gdy pacjenci trac zdolno rozpoznawania
264
znanych im uprzednio twarzy, widzenia kolorw, czytania, rozpoznawania melodii, rozumienia
mowy czy mwienia, to ich opis tej sytuacji z nielicznymi wyjtkami sprowadza si do
stwierdzenia, e co si z nim dzieje: co nowego i niezwykego, co, co mog obserwowa i nad
czym mog si gowi, a czsto nawet wnikliwie i konkretnie to opisa. Co ciekawe, ich teoria
umysu, ktra przebija si z owych opisw, wskazuje, i lokalizuj" oni problem w pewnej czci
wasnej osoby, ktr poddaj analizie z dogodnego punktu widzenia swej osobowoci. Odnosz si

do tego rodzaju problemu nie inaczej, ni odnosiliby si do choroby okcia lub kolana. Jak
zauwayem, istniej jednak rzadkie wyjtki. Niektrzy pacjenci z cik afazj mog nie by w
takim stopniu wiadomi swej dolegliwoci i mog nie potrafi wyranie opisa tego, co si dzieje w
ich umysach. Jednak zazwyczaj pacjenci pamitaj dokadnie nawet chwil, w ktrej pojawio si
okrelone niedomaganie (takie stany czsto rozpoczynaj si ostro). Ile to razy syszaem
pacjentw opisujcych ten przeraajcy moment, w ktrym co niedobrego zaczynao si dzia z
ich mzgiem i pojawiao si upoledzenie poznawcze lub ruchowe: Mj Boe, co si ze mn
dzieje?" adne z tych zoonych schorze nie jest przypisywane jakiemu bliej nie okrelonemu
bytowi czy osobie. Przytrafiaj si one naszej jani.
Chc teraz pokaza, co si dzieje w wypadku opisywanych wczeniej pacjentw z cakowit
anozognozj. W adnym ze znanych mi opisw ani we wasnej praktyce nie spotkaem si z tym, by
potrafili oni przedstawi jasny opis swej dolegliwoci, tak jak czynili to pacjenci, o ktrych
wspomniaem w poprzednim akapicie. aden z nich nie powiedzia niczego w rodzaju: Mj Boe,
jakie to dziwne, e nie czuj adnej czci mego ciaa i e pozosta mi tylko umys!" Nikt z nich
nie potrafi powiedzie, kiedy zacz si ten problem. Nie wiedz o tym, dopki nie zostan
poinformowani. W przeciwiestwie do pacjentw, o ktrych bya mowa wczeniej, aden z
anozognosty-kw nie odnosi dolegliwoci do swojego ja".
Jeszcze bardziej zaskakujca jest obserwacja, e pacjenci dotknici jedynie czciowym
upoledzeniem poczucia ciaa mog odnie w problem do swego ja". Zdarza si to w
przypadkach anozognozji przejciowej oraz tzw. asomatognozji.
265
Wymowny jest przykad pewnej pacjentki, ktra na pewien czas cakowicie utracia poczucie
struktury i granic ciaa (zarwno lewej, jak i prawej strony), lecz mimo to bya w peni wiadoma
swych funkcji trzewnych (oddychanie, bicie serca, trawienie) i opisywaa swj stan jako budzc
niepokj utrat czci ciaa, lecz nie czci istoty". Nadal posiadaa ja" - i to ja" zaalarmowane
stanem rzeczy - cho pojawiay si u niej kolejne epizody czciowej utraty poczucia ciaa.
Pacjentka ta miaa ataki*, ktre dotykay niewielkich, lecz strategicznie ulokowanych okolic prawej
pkuli (pooonych na przeciciu kilku wspomnianych przeze mnie wczeniej map somatosensorycznych). Uszkodzenia oszczdziy przedni cz wyspy, w ktrej, jak sdz, zlokalizowane
jest poczucie trzewi. Dziki odpowiednim lekom dolegliwoci te przemijay.
W mojej interpretacji uszkodzenia, ktrych doznali pacjenci z objawami cakowitej anozognozji,
dotkny w pewnym stopniu neuronowego podoa ja". Ich ja jest zuboona z powodu
upoledzenia procesw biecego przetwarzania danych zwizanych ze stanami ciaa. Opiera si
ona na starych informacjach, ktre z kad chwil si dezaktualizuj.
Koncentracja na pojciu ja" nie oznacza, i mwi teraz
0 samowiadomoci. Ja" i subiektywno, ktrej daje ono ycie, postrzegam bowiem jako
niezbdne elementy wiadomoci w ogle - nie tylko za samowiadomoci. To, e interesuje mnie
ja", nie znaczy te, e inne cechy wiadomoci uznaj za mniej wane czy te w mniejszym
stopniu podlegajce badaniu neurobiologicznemu. Proces tworzenia obrazw oraz niezbdne przy
nim czuwanie i wiadomo s rwnie istotne jak samo ja", ktrego dowiadczamy jako znajcy i
posiadajcy te obrazy. Oczywicie problemy neuronowej podstawy ja" oraz neuronowej bazy
tworzenia obrazw le na rnych - zarwno poznawczo, jak i neurologicznie - poziomach. Nie
mona posiada jani bez stanu czuwania, wiadomoci i tworzenia obrazw. Teoretycznie jednak
mona by w stanie czuwania
1 wiadomoci z powstajcymi w rnych rejonach mzgu ob* Mowa tu prawdopodobnie o atakach (seizures) typu padaczkowego [przyp. tum.].
266
razami, majc upoledzon ja. W przypadkach ekstremalnych patologiczna zmiana stanu
czuwania i wiadomoci moe wywoa stupor, stan wegetacji i piczk - stany, w ktrych ja"

cakowicie zanika, jak przedstawili to w swych klasycznych opisach Fred Plum i Jerome Posner8.
Moe jednak doj do patologicznych zmian ja" bez naruszenia tych podstawowych procesw, jak
pokazuj to niektre przypadki atakw typu padaczkowego lub cakowitej anozognozji.
Zanim podymy dalej - kilka sw ucilenia: Uywajc pojcia jani (ja"), nie sugeruj w aden
sposb, i caa zawarto ludzkiego umysu podlega nadzorowi jednego, centralnego wiedzcego"
i posiadacza". Tym bardziej nie podejrzewam, by taki byt egzystowa w jednym, okrelonym
miejscu mzgu. Uwaam jednak, e nasze dowiadczenia charakteryzuj si pewn spjnoci
perspektywy, tak jakbymy w istocie byli posiadaczami i znawcami wikszoci - cho nie caoci treci naszego umysu. Wyobraam sobie, e perspektywa ta zakorzeniona jest w stosunkowo
stabilnym, bez koca powtarzajcym si stanie biologicznym. rdem owej stabilnoci jest w
przewaajcej mierze niezmienna struktura i dziaanie organizmu oraz powolnie ewoluujce
elementy danych autobiograficznych.
Neuronow baz ja" postrzegam jako twr rezydujcy w co najmniej dwch zbiorach nieustannie
reaktywowanych reprezentacji. Pierwszy z nich to zbir reprezentacji najwaniejszych wydarze z
biografii jednostki. Na jego bazie moliwe jest powtarzalne rekonstruowanie poczucia tosamoci.
Dzieje si to poprzez czciow aktywacj skadnikw topograficz-nie zorganizowanych map
sensorycznych. Zbir reprezentacji dyspozycyjnych przedstawiajcych elementy twojej
autobiografii zawiera znaczn liczb skategoryzowanych faktw, definiujcych twoj osob: co
robisz, kogo i co lubisz, jakiego rodzaju obiektw uywasz, w jakich miejscach najczciej si
znajdujesz i jakiego rodzaju dziaania zazwyczaj wykonujesz. Mona to sobie wyobrazi jako zbir
informacji w rodzaju tych, w ktrych przygotowywaniu ekspertem by J. Edgar Hoover. Nie s one
jednak przechowywane w kartotekach i zamiast zapenia biura, mieszcz si w korze
kojarzeniowej wielu okolic mzgu. Co wicej, znajduj si tam specyficzne dla naszych
267
r^
jednostkowych dowiadcze fakty, ktre s nieustannie aktywowane jako mapowane reprezentacje:
gdzie mieszkamy i pracujemy, na czym polega nasza praca, jak si nazywamy i jak nazywaj si
nasi krewni i przyjaciele, nasze miasto i kraj itd. W kocu posiadamy te, w nowszej pamici
dyspozycyjnej, wspomnienia o ostatnich wypadkach oraz ich przyblionym rozkadzie w czasie, a
take plany na przyszo, wyobraenia wydarze, ktrych ziszczenia si pragniemy lub
spodziewamy si. Plany i wyobraenia owych wydarze tworz cznie co, co nazywam pamici
potencjalnej przyszoci". Podobnie jak inne typy pamici, przechowywane s one w postaci
reprezentacji dyspozycyjnych.
Reasumujc, bezustanna reaktywacja aktualizowanych obrazw dotyczcych naszej tosamoci
(kombinacja wspomnie z przeszoci oraz planowanych wydarze przyszoci) tworzy, w moim
rozumieniu, istotn cz ja".
Drugi ze wspomnianych zbiorw reprezentacji skadajcych si na neuronowe podoe jani to
zbir pierwotnych reprezentacji ciaa, do ktrych odwoywaem si ju wczeniej. Dotycz one nie
tylko tego, czym ciao jest w oglnym sensie, lecz rwnie tego, czym byo ono przed chwil, na
moment przed rozpoczciem procesu percepcji obiektu X (to istotne - jak wkrtce si przekonasz,
uwaam, e subiektywno opiera si w znacznej czci na zmianach w stanie ciaa, ktre zachodz
w czasie i po zakoczeniu przetwarzania danych o obiekcie X). Z koniecznoci obejmuje to take
stany ta oraz stany emocjonalne. Zbiorowa reprezentacja ciaa tworzy podstaw pojcia ja",
podobnie jak zbir reprezentacji ksztatu, rozmiaru, koloru, powierzchni i smaku stanowi baz
pojcia pomaraczy. Starsze, zarwno ewolucyjnie, jak i rozwojowo, sygnay pochodzce z ciaa
bray udzia w formowaniu bazowego pojcia ja". Owo pojcie dao podstaw i punkt
odniesienia wszystkiemu innemu, co rozgrywao si pniej w organizmie, cznie ze
zmieniajcymi si stanami ciaa, ktre cigle wczane byy w pojcie Ja", by potem odchodzi w
przeszo. (Byy one poprzednikiem, a zarazem fundamentem pojcia ja" zaproponowanego przez
Jerome'a Kagana9.) Tb, co si dzieje z nami teraz, dzieje si w istocie w odniesieniu do pojcia ja"
opartego na przeszoci, take przeszoci sprzed jednej chwili.

268

Proces budowania od podstaw stanu ja" jest nieustanny i trwa w kadej chwili. Jest to stan
odniesienia, re-konstru-owany tak pynnie i nieprzerwanie, i jego posiadacz nie zdaje sobie z tego
sprawy dopty, dopki w proces odtwarzania nie ulegnie jakiemu zaburzeniu. Uczucie ta lub
emocji wraz z biecymi niecielesnymi sygnaami czuciowymi dociera do ja" wzbudzone w
rozlicznych rejonach mzgu. Lecz nasze ja", czy raczej meta-ja", dowiaduje si o teraz" w
chwil pniej. Sentencja Pascala, ktr rozpoczem rozdzia 8, lapidarnie ujmuje istot tego
zjawiska. Teraniejszo nieustannie staje si przeszoci i zanim si w niej poapiemy, znajdujemy
si ju w innej teraniejszoci, zajci znowu planowaniem przyszoci, dokonywanym na
fundamentach przeszoci. Teraniejszo dla nas nie istnieje. Uwiadamiamy j sobie zbyt pno.
Wrmy teraz do by moe najbardziej wakiego wtku tego omwienia. Jakim sposobem obraz
obiektu X oraz stan ja" -obydwa istniejce jako chwilowe aktywacje topograficznie
zorganizowanych reprezentacji tworz charakteryzujc nasze dowiadczenie subiektywno?
Wstpnie wyjani, i zjawisko to opiera si na tworzeniu przez mzg deskrypcji i ich obrazowym
przedstawianiu. Mzg reaguje na powstajce we wczesnej korze czuciowej obrazy postrzeganego
nowego obiektu (np. twarzy). Dzieje si tak, poniewa sygnay powstajce w tych obrazach s
retransmitowane do kilku jder podkorowych (np. ciaa migdaowatego czy wzgrza) oraz wielu
okolic kory, a take dlatego, e owe jdra i okolice kory zawieraj reprezentacje dyspozycyjne
reakcji na okrelone klasy sygnaw. Dyspozycyjne reprezentacje w jdrach i okolicach kory s
aktywowane, co z kolei indukuje pewne zmiany w stanie organizmu. Zmiany te wpywaj znowu na
zmian obrazu ciaa i zaburzaj biec form pojcia ja".
Cho przebieg procesu reakcji wymaga udziau wiedzy, to z pewnoci nie oznacza to, i
jakakolwiek cz mzgu wie", e reakcje generowane s w odpowiedzi na obecno okrelonego
obiektu. Gdy mzg organizmu wytwarza zesp reakcji na dany obiekt, samo istnienie reprezentacji
ja" nie wystarczy, by owo Ja" wiedziao, e wanie na ten obiekt reaguje jego organizm. Ja - w
takiej formie, w jakiej j tutaj opisa269
no - nie moe wiedzie". Jednak wiedzenie" moe si sta udziaem tzw. meta-jani", jeeli
zostan spenione nastpujce warunki: (1) mzg bdzie tworzy rodzaj opisu zaburze organizmu,
ktre wynikaj z reakcji mzgu na obecno danego obrazu; (2) na podstawie tego opisu bdzie z
kolei tworzony obraz procesu zaburze; (3) obraz podlegego zaburzenia ja" bdzie si pojawia
jednoczenie lub prawie jednoczenie z obrazem, ktry wywoa zaburzenie. Opis, o ktrym tutaj
mwi, jest opisem zaburzenia stanu organizmu zaistniaym w wyniku reakcji mzgu na obraz
obiektu X. Nie jest on opisem jzykowym, cho mona go przetumaczy na jzyk.
Samo posiadanie obrazu nie wystarcza, nawet jeli dysponujemy uwag i wiadomoci. I jedna, i
druga s bowiem wasnociami ja" dowiadczajcego obrazw, tzn. uwiadamiajcego sobie
postrzegane przez siebie obrazy. Nie wystarcza jednoczesne posiadanie obrazw i jani.
Twierdzenie, i obraz obiektu odnosi si w jaki sposb do obrazw skadajcych si na ja
rwnie nie jest tu zbyt pomocne. Nie wiadomo bowiem, na czym mogaby polega taka zaleno
czy korelacja i jakie mogaby przynosi skutki. To, w jaki sposb z takich procesw moe si
wyania subiektywno, pozostawaoby cakowit tajemnic.
Rozwamy teraz nastpujce moliwoci. Po pierwsze, zamy, i mzg posiada pewien trzeci
zesp struktur neuronowych, ktry nie zajmuje si tworzeniem obrazw obiektu ani tworzeniem
obrazw ja", lecz jest z nimi obydwoma sprzony. Innymi sowy, jest to rodzaj odrbnego,
samodzielnego zespou neuronw, ktry nazwaem stref konwergencji i o ktrym wspominaem
jako o czci neuronowego mechanizmu tworzenia dyspozycyjnych reprezentacji w caym mzgu zarwno w rnych obszarach kory, jak i w j drach podkorowych.
Wyobramy sobie nastpnie, e taki zesp neuronw odbiera jednoczenie sygnay z reprezentacji

postrzeganego obiektu oraz reprezentacji ja", w czasie gdy organizm ulega zaburzeniu pod
wpywem reprezentacji owego obiektu. Innymi sowy, wyobramy sobie, e w zesp neuronw
buduje dyspozycyjn reprezentacj j a" w procesie zmian, jakie zachodz, gdy organizm reaguje
na dany obiekt. W takiej reprezentacji nie bdzie nic ta270
jemniczego, gdy bdzie ona dokadnie takiego samego rodzaju jak inne reprezentacje, z ktrych
tworzeniem, przetrzymywaniem i przetwarzaniem tak dobrze radzi sobie mzg. Wiemy rwnie, e
mzg dysponuje wszystkimi informacjami niezbdnymi, by takie reprezentacje budowa. Krtko po
tym, jak dostrzeemy dany obiekt i jak we wczesnej korze wzrokowej powstanie jego reprezentacja,
powstan take reprezentacje reakcji organizmu na w obiekt rnych okolic somatosensorycznych.
Reprezentacja dyspozycyjna, o ktrej tutaj myl, nie jest tworzona ani postrzegana przez
homunkulusa i - tak jak jest to w przypadku wszystkich innych dyspozycji - ma zdolno
reaktywowania we wczesnej korze czuciowej, z ktr jest poczona, obrazw dotyczcych swej
treci: somatosensoryczne-go obrazu organizmu reagujcego na okrelony obiekt.
Rozwamy w kocu zestawienie wszystkich przedstawionych powyej skadnikw:
reprezentowanego obiektu, organizmu reagujcego na ow reprezentacj oraz stanu ,ja" w procesie
przemiany spowodowanej reakcj organizmu na w obiekt. Zamy, e wszystkie one s razem
utrzymywane w pamici operacyjnej, a jednoczenie - lub poprzez byskawiczn interpolacj - we
wczesnej korze czuciowej zostaje na nich skupiona uwaga. Przypuszczam, i subiektywno rodzi
si w ostatnim z tych krokw, gdy mzg tworzy nie tylko obrazy obiektu, nie tylko obrazy reakcji
organizmu na w obiekt, lecz i trzeci rodzaj obrazw - obrazy organizmu w akcie postrzegania
danego obiektu i reagowania na niego. Uwaam, e istnienie perspektywy subiektywnej wynika z
treci obrazw trzeciego rodzaju.
Minimalny mechanizm nerwowy zdolny do tworzenia poczucia subiektywnoci wymaga zatem
udziau wczesnej kory czuciowej (cznie z somatosensoryczn), czuciowej i ruchowej kory
kojarzeniowej oraz jder podkorowych (szczeglnie wzgrza i zwojw podstawy mzgu), ktre
wsplnie wykazywayby si zdolnoci dziaania w charakterze odrbnego, niezalenego zespou.
w mechanizm minimalny nie wymaga udziau jzyka. Konstrukcj meta-ja" wyobraam sobie
jako czysto niewerbaln: schematyczne postrzeganie protagonistw z perspekty271
wy zewntrznej dla nich obu. Taka niezaangaowana obserwacja pozwala chwila po chwili tworzy
niewerbalny dokument narratywny, dotyczcy tego, co si dzieje pomidzy pro-tagonistami.
Narratyw taki moe powstawa bez udziau jzyka, z wykorzystaniem elementarnych narzdzi
reprezentacji w czasie i przestrzeni ukadw zmysowych i ruchowych. Nie widz powodu, dla
ktrego pozbawione zdolnoci jzykowej zwierzta nie mogyby tworzy takich narratyww.
Ludzie jednak maj rwnie moliwo tworzenia narratyww drugiego rzdu, ktr zapewnia im
jzyk. Dziki niej z narratyww niewerbalnych mog si rodzi werbalne. Charakterystyczna dla
czowieka wyrafinowana forma subiektywnoci moe istnie wanie dziki temu procesowi. Jzyk
nie jest chyba rdem jani, cho z pewnoci jest rdem zwerbalizowanego pojcia ja".
Nic mi nie wiadomo o adnej innej konkretnej propozycji wyjanienia nerwowej bazy
subiektywnoci. Poniewa jednak subiektywno jest podstawow cech wiadomoci, trzeba cho
skrtowo wyjani, jak moja propozycja ma si do innych, dotyczcych tej ostatniej.
Koncepcja wiadomoci stworzona przez Francisa Cricka koncentruje si na problemie tworzenia
obrazw, zupenie nie zajmuje si natomiast kwesti subiektywnoci. Crick nie przeoczy jednak
zagadnienia subiektywnoci. Zdecydowa si po prostu nim nie zajmowa, poniewa wtpi, czy da
si ono bada eksperymentalnie. Jego wybr i ostrono s cakiem uzasadnione, lecz obawiam
si, e odkadajc rozwaania nad subiektywnoci, nie moglibymy waciwie zinterpretowa
danych empirycznych dotyczcych tworzenia i percepcji obrazw.
Hipoteza Daniela Dennetta dotyczy najwyszego puapu wiadomoci, finalnych produktw

umysu. Zgadza si on, i ja" istnieje, lecz nie zajmuje si jego baz nerwow, koncentrujc si na
mechanizmach, dziki ktrym moemy dowiadcza strumienia wiadomoci". Co ciekawe,
wyjaniajc te procesy, wykorzystuje on pojcie konstruowania sekwencji (sw wersj
Joyce'owskiej wirtualnej machiny), przypominajcej w pewnym stopniu ide konstrukcji obrazw,
ktr ja wykorzystywaem na niszych i wczeniejszych poziomach. Jestem jednak prawie pewien,
e zaproponowany przeze mnie
272
mechanizm tworzcy subiektywno nie jest Dennettowsk maszyn wirtualn.
Moja propozycja wyjanienia nerwowego podoa wiadomoci jest w duej mierze zgodna z
pogldami wyraanymi przez Geralda Edelmana. Szczeglnie za chodzi o uznanie przez niego
istnienia biologicznego ja" cechujcego si wewntrzn wartoci. (Edelman jest chyba jedynym
spord wspczesnych teoretykw, ktry uznaje istnienie w systemach biologicznych wartoci
wrodzonych.) Edelman jednak ogranicza biologiczne ja" do podkorowych systemw
homeostatycznych (podczas gdy ja sdz, e zlokalizowane jest ono w faktual-nych systemach
korowych, i uwaam, e produktem ich aktywnoci s uczucia). Moje wyobraenia na temat tego
procesu i biorcych w nim udzia struktur s odmienne. Co wicej, nie jestem przekonany co do
stopnia zgodnoci mojego pogldu na subiektywno z Edelmanowskim pojciem pierwotnej
wiadomoci.
William James, ktry uwaa, i adna rozsdna teoria psychologiczna nie moe stawia pod
znakiem zapytania istnienia jednostkowego ja" i uznawa rwnoczenie, e najgorszym, co
mogaby zrobi psychologia, byoby zanegowanie jego znaczenia, mgby z zadowoleniem
stwierdzi, i dzisiaj jego pogldy stay si powanymi, nawet jeli jeszcze nie dowiedzionymi
hipotezami, dotyczcymi nerwowego podoa jani.
Pasja rozumowania
ii
Na pocztku niniejszej ksiki zasugerowaem, i uczucia maj wielki wpyw na umys, e systemy
mzgowe wykorzystywane przez te pierwsze, potrzebne s rwnie drugiemu, i e te szczeglne
systemy splataj si z systemami regulujcymi czynnoci ciaa.
Zaprezentowane wczeniej fakty oglnie potwierdzaj te hipotezy, ktre nadal jednak - w miar
pojawiania si nowych odkry - bd dalej badane i modyfikowane. Uczucia zdaj si opiera na
dedykowanym, wieloskadnikowym systemie, ktry jest nierozcznie zwizany z procesami
regulacji biologicznej. Umys zdaje si opiera na okrelonych systemach mzgowych, wrd
ktrych s i systemy przetwarzajce uczucia. A zatem moe istnie zarwno funkcjonalne, jak i
anatomiczne powizanie pomidzy umysem, uczuciami oraz ciaem. Wyglda na to, e pochania
nas pasja rozumowania, popd, ktry rodzi si w jdrze mzgu, przenika inne elementy ukadu
nerwowego i ujawnia si w postaci uczu lub nie uwiadamianych mechanizmw
ukierunkowujcych podejmowanie decyzji. Umys - od umysu praktycznego do teoretycznego prawdopodobnie opiera si na zawadniciu owym wrodzonym popdem, przypominajcym
opanowanie rzemiosa czy sztuki. Gdy popd ten zniknie, nie osigniesz nigdy mistrzostwa. Lecz
samo posiadanie go nie czyni ci mistrzem.
Czy hipotezy te, gdyby zostay potwierdzone, miayby jakie spoeczno-kulturowe konsekwencje?
Wierz, e tak, i sdz, e w duej mierze byyby to konsekwencje pozytywne.
274
Akceptacja znaczenia uczu dla procesu rozumowania nie oznaczaaby, i rozum staby si mniej
istotny ni uczucia, e powinien zosta odsunity na dalszy plan i e powinnimy zaniecha jego
pielgnacji. Wrcz przeciwnie, zdajc sobie spraw z tak wielkiej roli uczu, moemy wykorzysta
pozytywne strony ich wpyww i zredukowa potencjalne zagroenia z ich strony. W
szczeglnoci, nie umniejszajc ukierunkowujcej wartoci normalnych uczu, czowiek moe

zechcie chroni swj umys przed sabociami, ktrymi mog zaowocowa uczucia nienormalne
lub manipulacja uczuciami normalnymi w procesach planowania i decydowania.
Nie sdz, by wiedza o uczuciach zmniejszya nasz skonno do weryfikacji empirycznej.
Uwaam jedynie, i wiksza wiedza o fizjologii emocji i uczu powinna uczyni nas bardziej
wyczulonymi na puapki naukowej obserwacji. Zaprezentowane przeze mnie sformuowania nie
powinny zmniejsza naszej determinacji w staraniach zapanowania nad warunkami zewntrznymi z
korzyci dla jednostki i spoecznoci ani tumi naszego denia do rozwijania, wynajdywania i
doskonalenia instrumentw kulurowych, za pomoc ktrych moemy uczyni wiat lepszym: etyki,
prawa, sztuki, nauki, techniki. Innymi sowy, nic w moich hipotezach nie zmusza do biernej
akceptacji stanu rzeczy. Musz to szczeglnie podkreli, gdy wspominanie o uczuciach czsto
kojarzy si z trosk ograniczon do samego siebie, brakiem powaania dla otaczajcego wiata i
tolerancj intelektualnego lenistwa. Stanowi to wrcz przeciwiestwo mojego punktu widzenia. Nie
musz wic przynajmniej przejmowa si zarzutami ze strony tych, ktrzy, jak biolog molekularny
Gunther Stent, byli prawdziwie zafrasowani, e przecenienie roli uczu moe doprowadzi do
zmniejszenia naszej determinacji w podtrzymywaniu faustow-skiej umowy zapewniajcej ludzkoci
postp1.
Tym, co mnie niepokoi, jest akceptacja roli uczu bez prby zrozumienia ich zoonego
biologicznego i spoeczno-kulturo-wego mechanizmu. Najlepszy przykad takiego podejcia
odnale mona w prbach wyjanienia zranionych uczu lub irracjonalnego zachowania poprzez
odwoywanie si do powierzchownie rozumianych przyczyn spoecznych albo do dziaania
neurotransmiterw. Takie racje wysuwane s w szero275
m**
p
kiej dyskusji spoecznej na amach prasy i innych mediw. Rwnie niepokojce wydaj mi si
prby rozwizywania problemw osobistych i spoecznych za pomoc lekw i narkotykw. Wynika
to wanie z alarmujcego braku zrozumienia natury umysu i uczu (charakterystycznego dla
kultury narzeka"2).
Nakrelona w niniejszej ksice koncepcja organizmu ludzkiego oraz relacji pomidzy uczuciami i
rozumem, ktrej obraz wyania si z przytoczonych tutaj spostrzee, wskazuje jednak, e
umocnienie racjonalnoci moe wymaga powicenia wikszej uwagi wraliwoci naszego
wewntrznego wiata.
Jeli chodzi o kwestie praktyczne, to rola, jak przypisaem uczuciom w tworzeniu racjonalnoci,
ma znaczenie w odniesieniu do niektrych problemw, wobec ktrych staje nasze spoeczestwo,
m.in. zagadnie edukacji oraz narastania przemocy. Nie mog powici tym tematom
wystarczajco duo miejsca. Prosz mi pozwoli jedynie zaznaczy, e systemy edukacyjne mog
czyni uytek z wyranych zwizkw pomidzy biecymi uczuciami i przewidywanymi
wydarzeniami przyszoci, a nadmierne wystawianie dzieci na okruciestwo w prawdziwym yciu,
w wiadomociach telewizyjnych czy w postaci fikcji filmowej degraduje warto emocji i uczu w
nabywaniu i rozwijaniu przystosowawczego zachowania spoecznego. Fakt, i pojawiajce si w
mediach okruciestwo pokazywane jest bez odniesienia do jakichkolwiek ram moralnych,
dodatkowo przyczynia si do pogbiania znieczulicy.
BD KARTEZJUSZA
Przedstawienie moich racji w naszej rozmowie nie byoby moliwe bez przywoania osoby
Kartezjusza - symbolu sposobu rozumienia ciaa, mzgu i umysu, pod ktrego takim czy innym
wpywem kultura Zachodu wci pozostaje. Jak zauwaye, czytelniku, moja troska dotyczy
dualistycznego pojmowania przez Kartezjusza umysu oraz mzgu i ciaa (ekstremalna wersja jego
teorii ma nieco mniejsze wpywy) oraz jego wspczesnych wariantw, jak np. koncepcji mwicej,
i umys

276
i mzg s ze sob powizane, lecz jedynie w tym sensie, e umys jest rodzajem programu
dziaajcego w komputerze, ktrym jest sam mzg, lub tylko dlatego, e pierwszy nie mgby
istnie bez biologicznego wsparcia drugiego.
Na czym zatem polega bd Kartezjusza? Lub cilej: ktry z bdw Kartezjusza zamierzam mu
tutaj tak niewdzicznie i nieuprzejmie wytkn? Mona by na pocztek skarci go za to, e
przekona biologw, by uznali mechanizm zegara za model procesw yciowych. By moe nie
byoby to jednak cakiem w porzdku. Lepiej wic zajmijmy si jego Myl, wic jestem". To
najsynniejsze stwierdzenie w historii filozofii pojawia si po raz pierwszy w czwartej czci
Rozprawy o metodzie (1637 - w jz. francuskim, Je pense, doncje suis), potem za w pierwszej
czci Zasad filozofii (1644 - po acinie Cogito ergo sum)3. Jeli stwierdzenie owo pojmowa
dosownie, to w kwestii pochodzenia umysu oraz relacji pomidzy umysem a ciaem prezentuje
ono pogld wrcz przeciwny do wyznawanego przeze mnie. Uwaam, e mylenie i jego
wiadomo s realnymi elementami bytu. Kartezjusz wyobraa sobie mylenie jako aktywno
cakowicie odseparowan od ciaa, wprowadzajc podzia na rzecz mylc" (res cogitans) oraz
oddzielone od niej niemylce ciao", ktre jest jej pewnym rozszerzeniem czy sterowanym przez
ni mechanizmem (.res extensa).
Jednak na dugo przed narodzinami ludzkoci istoty byy istotami. W ktrym momencie ewolucji
zacza funkcjonowa elementarna wiadomo. Wraz z ni pojawi si prosty umys. Kiedy sta si
on mechanizmem bardziej zoonym, pojawia si moliwo mylenia, a - jeszcze pniej - uycia
jzyka w komunikacji i dla usprawnienia procesu mylenia. Dla nas zatem na pocztku by byt,
potem za pojawia si myl. To samo dotyczy naszego rozwoju jednostkowego, w ktrym
pojawiamy si jako byt, a dopiero pniej zaczynamy myle. Jestemy i mylimy, a mylimy tylko
w tym stopniu, w jakim jestemy, gdy mylenie opiera si w istocie na funkcjonowaniu struktur
bytu.
Odoywszy twierdzenie Kartezjusza tam, gdzie jego miejsce, moemy przez chwil zastanawia
si, czy mogoby ono znaczy co innego ni to, co przyjo si przez nie rozumie.
277
I

Moe powinnimy je rozumie jako uznanie wyszoci wiadomego uczucia i rozumowania bez
adnych odwoa do ich pochodzenia, materii czy trwaoci? Moe stwierdzenie to miao suy
rwnie sprytnemu zaagodzeniu naciskw religinych, ktrych Kartezjusz by w peni wiadom?
Jest to moliwe, lecz nie sposb sprawdzi takiej hipotezy. (Jako inskrypcj na swym nagrobku
wybra Kartezjusz sowa z Tristiw Owidiusza 3.4.25, ktrych zapewne musia czsto uywa:
Bene qui latuit, bene vixit, co znaczy Kto dobrze si kry, ten dobrze y". Czyby pomiertne
zaprzeczenie dualizmowi?) Co do pierwszego, dla rwnowagi, podejrzewam, i Kartezjusz rwnie
mia na myli dokadnie to, co napisa. Gdy owe sawne sowa pojawiaj si po raz pierwszy,
Kartezjusz jest zachwycony odkryciem stwierdzenia, ktre jest tak niezaprzeczalnie prawdziwe, i
nie moe nim wstrzsn adna miara sceptycyzmu.
A spostrzegszy, e ta prawda: myl, wic jestem bya tak niezachwiana i pewna, e wszelkie
najbardziej niedorzeczne przypuszczenia sceptykw nie zdoay jej zachwia, uznaem, e bez
skrupuw mog j przyj za pierwsz zasad filozofii, ktrej poszukiwaem4.
Tu oto Kartezjusz poszukiwa logicznego fundamentu dla swej filozofii, a jego stwierdzenie nie
byo niepodobne do Augustiaskiego Fallor ergo sum (Jestem zwodzony/kuszony, wic jestem")5.
Lecz kilka wersw niej, Kartezjusz jednoznacznie wyjania swoje twierdzenie:

Poznaem dziki temu, e byem substancj, ktrej ca istot lub natur stanowi wycznie
mylenie i ktra dla swego istnienia nie wymaga adnego miejsca i nie zaley od adnego
przedmiotu materialnego. Tak, e to oto JA, czyli dusza, dziki ktrej jestem tym, czym jestem, jest
cakowicie odrbna od ciaa, a nawet atwiej poznawalna anieli ono, a nadto gdyby nie byo wcale
ciaa, dusza nie przestaaby by tym wszystkim, czym jest6.
Oto i bd Kartezjusza: oddzielenie otchani ciaa i umysu, uchwytnego, mierzalnego,
dziaajcego na podstawie jakiego mechanizmu, nieskoczenie podzielnego ciaa oraz
nieuchwytnego, niemierzalnego, niedotykalnego i niepodzielnego umysu; sugestia, i
rozumowanie, osd moralny i cierpienie
278

I
rodzce si z fizycznego blu lub uniesienia emocjonalnego mog istnie w oddzieleniu od ciaa. W
szczeglnoci za jego bdem byo oddzielenie najbardziej wyrafinowanych operacji umysowych
od struktury i funkcjonowania organizmu biologicznego.
Niektrzy mogliby zapyta, dlaczego sprzecza si z Karte-zjuszem, a nie np. z Platonem, ktrego
pogldy na ciao i umys byy znacznie bardziej irytujce, jak mona si przekona, oddajc si
lekturze Fedona? Dlaczego przejmowa si wanie tym bdem Kartezjusza? W kocu popeni
par innych, bardziej spektakularnych. Wierzy, e to ciepo powoduje cyrkulacj krwi i e drobne,
malekie czstki krwi wytarzaj ducha zwierzcego", ktry pniej moe si przedosta do
mini. Dlaczego nie zaj si jego pogldami na jedn z tych spraw? Powd jest prosty: O tym, e
si myli w tych wanie kwestiach, wiadomo od dawna. Zagadnienia funkcjonowania krwiobiegu
wyjanione zostay ju cakowicie zadowalajco, gdy tymczasem pogldy na natur umysu, mzgu
i ciaa dugo pozostaway pod wpywem bdnych pogldw Kartezjusza. Dla wielu jego tezy
pozostaj nadal tak oczywiste, e nie wymagaj ponownego rozwaenia.
Kartezjaska koncepcja umysu poza ciaem mogaby rwnie dobrze by rdem metafory
ujmujcej umys jako program komputerowy, ktra zrodzia si w poowie dwudziestego stulecia.
Jeli umys w istocie moe zosta odseparowany od ciaa, to by moe da si zrozumie jego natur
bez adnych odwoa do neurobiologii, bez wspierania si wiedz neuro-anatomiczn,
neurofizjologiczn czy neurochemiczn. Co interesujce i paradoksalne zarazem, wielu
kognitywistw twierdzcych, i mona bada umys bez odwoywania si do neurobiologii, nie
uwaa swych pogldw za dualistyczne.
Co z kartezjaskiego dualizmu stoi te zapewne za pogldami neurologw, ktrzy twierdz, e
natur umysu mona w peni wyjani w samych tylko terminach tego, co rozgrywa si w mzgu,
nie biorc pod uwag wpyww caej reszty organizmu ani jego fizycznego i spoecznego
otoczenia, ani te tego, e ksztat owego fizycznego otoczenia jest po czci skutkiem
wczeniejszych dziaa organizmu. Nie mog uzna tego ro279
T
Oc Ot
O 09
dzaju ograniczenia i to nie dlatego, e nie wierz, i dziaanie umysu opiera si bezporednio na
aktywnoci mzgu, gdy jest to oczywicie prawda, lecz dlatego, e sformuowanie takie narzuca
niepotrzebne, dodatkowe ograniczenia i jest niezadowalajce z ludzkiego punktu widzenia. Umys
bezdyskusyjnie jest tworem aktywnoci mzgu, lecz sdz, e naley si zastanowi nad tym,
dlaczego neurony mzgu zachowuj si w sposb umoliwiajcy mylenie. I to wanie uznaj
obecnie za podstawowe zagadnienie.
Koncepcja niewcielonego" umysu uksztatowaa rwnie, jak si zdaje, szczeglne podejcie
medycyny Zachodu do badania i leczenia chorb (zob. Postscriptum). Kartezjaskie rozdzielenie
trwa zarwno w teorii, jak i w praktyce. W rezultacie, psychiczne konsekwencje chorb ciaa

waciwego, tzw. chorb waciwych, s czsto zaniedbywane lub rozpatrywane ze zbyt ma

uwag. Jeszcze mniejsz wag przywizuje si do wpywu konfliktw psychicznych na kondycj
ciaa waciwego. To prawdziwie zadziwiajce, e Kartezjusz przyczyni si do zmodyfikowania
drg rozwoju medycyny, sprawiajc, i odwrcia si ona od organicznego, uznajcego
zakorzenienie umysu w ciele, podejcia, ktre dominowao od czasw Hipo-kratesa a po
Renesans. Jake wzburzony byby ideami Kar-tezjusza Arytoteles, gdyby je zna.
Rne odmiany bdu Kartezjusza przyczyniaj si do zaciemnienia faktu, i korzenie ludzkiego
umysu sigaj biologicznie zoonego, lecz delikatnego, skoczonego i niepowtarzalnego
organizmu. Przesaniaj one tragizm wynikajcy wanie ze zrozumienia wasnej kruchoci,
skoczonoci i niepowtarzalnoci. A gdy ludzie nie s w stanie dostrzec tragedii wiadomej
egzystencji, czuj si w znacznie mniejszym stopniu zobowizani do czynienia czego, by j
zminimalizowa, i mog z mniejszym respektem odnosi si do wartoci ycia.
Fakty dotyczce uczu i umysu, wraz z innymi, ktre omawiaem tutaj w kontekcie powiza
pomidzy mzgiem i ciaem waciwym, potwierdzaj ogln ide, ktr sformuowaem na
wstpie tej ksiki: Pene zrozumienie ludzkiego umysu wymaga przyjcia perspektywy
organicznej. Musimy nie tylko przenie umys z duchowego cogitum w rzeczywisto
280
*.
tkanki biologicznej, lecz rwnie uzna jego zwizek z caym organizmem, ktry skada si ze
zintegrowanych ze sob ciaa waciwego oraz mzgu i ktry wchodzi w interakcj z otoczeniem
fizycznym i spoecznym.
W zaproponowanej przeze mnie wizji prawdziwie wcielony" umys nie zarzuca wcale swych
najbardziej wyrafinowanych czynnoci, ktre skadaj si na ludzk duchowo. Z mojej
perspektywy dusza i duch ludzki, z ca sw godnoci i w penym wymiarze, s po prostu
zoonymi i wyjtkowymi stanami organizmu. By moe najwaniejsze, co powinnimy robi
kadego dnia naszego ycia, to przypominanie sobie i innym o naszej zoonoci, kruchoci,
skoczonoci i niepowtarzalnoci. Zaiste, trudnym zadaniem jest przenie umys z nie lecego
nigdzie piedestau w cakiem konkretne miejsce, zachowujc w wiadomoci jego godno i wag,
uwiadomi sobie z pokor jego pochodzenie i krucho, stale si jednak nim kierujc i na nim
polegajc. Jest to trudne, lecz i niezbdne, gdy z pewnoci lepiej podj si owego zadania, ni
pozostawia bd Kartezjusza nie poprawiony.

Postscriptum
KONFLIKT LUDZKIEGO SERCA
Gos poety powinien by nie tylko zapiskiem czowieka, lecz stanowi jedn z podpr, jeden z
filarw przetrwania i zwycistwa"1. Sowa te William Faulkner napisa okoo 1950 roku, lecz s
one rwnie aktualne dzisiaj. Czytelnicy, ktrych mia na myli, to przede wszystkim jego koledzy
pisarze, ale mgby si tymi samymi sowami zwrci do badaczy mzgu i umysu. Gos naukowca
powinien by czym wicej ni zapisem ycia jako takiego; wiedza naukowa moe by rdem
wsparcia dla ludzi, by mogli przetrwa i zwycia. Ksik t napisaem z przekonaniem, e
wiedza w ogle, a wiedza neurobiologiczna w szczeglnoci, ma do odegrania znaczc rol yciu
czowieka. Gdybymy tylko tego chcieli, gbsza wiedza o mzgu i umyle pomogaby nam
osign szczcie, do ktrego denie byo przez stulecia motorem postpu ludzkoci, i
zapewniaby nam ow wspania wolno, ktr Paul Eluard opisa w wierszu Liberie2.
W tym samym tekcie, ktrego fragment cytowaem powyej, Faulkner mwi swym kolegom po
pirze, e zapomnieli o problemach konfliktw ludzkiego serca, ktre same w sobie stanowi
dobry materia pisarski, gdy tylko agonia i mki warte s tego, by o nich pisa". Prosi ich, by w

swym warsztacie nie pozostawili miejsca na nic prcz starych cnt i prawd serca, starych
uniwersalnych prawd, ktrych brak czyni kad histori efemeryczn i skazan na porak: mioci,
honoru, alu, dumy, wspczucia i powicenia".
282
Kusi nas, by uwierzy - cho wykracza to poza myl Faulk-nera i neurobiologia nie tylko
towarzyszy nam w zrozumieniu ludzkiego bytu, lecz rwnie poprzez to pomaga zrozumie
konflikty spoeczne i znale sposb na ich rozwizanie. Nie sugeruj, i neurobiologia moe
zmieni wiat, lecz tylko to, e stopniowe zdobywanie wiedzy o czowieku moe nam pozwali
znajdowa coraz lepsze sposoby radzenia sobie ze sprawami midzyludzkimi.
Czowiek przechodzi nowe stadium ewolucji, w ktrym jest istot mylc. Mzg i umys mog by
zarwno panami, jak i sugami jego ciaa oraz spoeczestwa, w ktrym yje. Sytuacja, w ktrej
mzg i umys, same bdce tworami natury, usiuj gra ucznia czarnoksinika i j zmienia,
stwarza pewne niebezpieczestwa. Jednak ryzykiem jest take niepodjcie wyzwania walki z
cierpieniem. W istocie, nieczynienie niczego jest chyba najbardziej ryzykowne. Robienie tylko
tego, co przychodzi naturalnie, moe zaspokoi jedynie pragnienia tych, ktrzy niezdolni s do
wyobraenia sobie lepszego wiata - tych, ktrzy uwaaj, e i tak yj ju w najlepszym z
moliwych wiatw3.
WSPCZESNA NEUROBIOLOGIA I KONCEPCJA MEDYCYNY
W naszej kulturze w wyobraeniach o medycynie i praktykujcych j osobach jest co
paradoksalnego. Pewna liczba lekarzy interesuje si dyscyplinami humanistycznymi, od sztuki
poprzez literatur a po filozofi. Zaskakujco wielu spord nich zostao znanymi poetami,
pisarzami, dramaturgami, a niektrzy wpynli gboko na ludzkie losy, z wyczuciem analizujc ich
psychologiczny, spoeczny i polityczny wymiar. Tymczasem szkoy medyczne, w ktrych
zdobywali wyksztacenie, w znacznej mierze ignoruj dziedziny humanistyczne i koncentruj si na
fizjologii i patologii ciaa waciwego. Medycyna na Zachodzie, a szczeglnie w USA, zyskaa
saw dziki rozwojowi medycyny wewntrznej i rnego rodzaju specjalnoci chirurgicznych.
Wszystkie one maj za cel postawienie
283
diagnozy i leczenie chorych organw lub systemw wewntrznych. Mzg (a cilej - orodkowy i
obwodowy ukad nerwowy) sta si przedmiotem tych de jako jeden z organw wewntrznych.
Lecz jego najcenniejszy produkt, umys, nie zdoby naleytego zainteresowania w gwnym nurcie
rozwoju medycyny. W istocie, nie sta si on najwaniejszym przedmiotem zainteresowania
specjalnoci medycznej, ktra wyrosa z zainteresowa badaniem mzgu: neurologii. Nie jest chyba
przypadkiem, e amerykaska neurologia narodzia si jako ga medycyny wewntrznej i zyskaa
niezaleno dopiero w dwudziestym wieku.
Wynikiem takiej tradycji byo powane zaniedbanie bada umysu jako jednej z funkcji organizmu.
Dzi tylko nieliczne szkoy medyczne oferuj swym studentom jakkolwiek formaln wiedz na
temat normalnego umysu, wiedz, ktra musi si opiera na znajomoci psychologii oglnej,
neuropsycholo-gii oraz neurologii. Szkoy medyczne ucz o umyle chorym, dotknitym chorob
psychiczn. Zaiste, zaskakujce jest, i studenci poznaj psychopatologi, ale nie dowiaduj si
prawie niczego na temat psychologii prawidowej.
Na taki stan rzeczy zoyo si kilka przyczyn i podejrzewam, e wikszo z nich zakorzeniona jest
w kartezjaskim widzeniu czowieka. Przez ostatnie trzy stulecia celem bada biologicznych i
medycznych byo zrozumienie fizjologii i patologii ciaa waciwego. Umys odoono na bok,
pozostawiajc go rozwaaniom religijnym i filozoficznym. Nawet pniej, cho sta si
przedmiotem bada szczeglnej dyscypliny, psychologii, dugo jeszcze musia czeka, by w kocu,
cakiem niedawno, zyska zainteresowanie biologii i medycyny. wiadomy jestem, e w panoramie
tych bada pojawiay si chwalebne wyjtki, lecz tylko potwierdzay one regu.
Wynikiem caej tej sytuacji staa si amputacja" koncepcji czowieczestwa, do ktrego odnosi si

dziaanie medycyny. Nie powinno by zatem zaskakujce, i wpywy chorb ciaa waciwego na
umys nie s najczciej rozpatrywane powanie, a nawet w ogle. Medycyna powoli zdawaa sobie
spraw z tego, e wynik leczenia zaley w znacznej mierze od tego, w jaki sposb czowiek
odczuwa stan swojego organizmu. Nadal niewiele wiemy o efekcie placebo, ktre wywouje u pa284
cjentw znacznie lepsze reakcje, ni mona by oczekiwa z punktu widzenia medycyny. (Efekt
placebo mona bada, podajc tabletki czy zastrzyki, ktre - o czym pacjent nie wie -nie zawieraj
adnych substancji aktywnych farmakologiczne, a zatem uwaa si, e nie maj adnego pozytywnego ani negatywnego - dziaania.) Nie wiemy na przykad jaki typ pacjentw bdzie
reagowa na placebo najsilniej ani czy wszyscy wykazuj jakkolwiek na nie reakcj. Nie wiemy
rwnie, jak dalece moe dziaa placebo i jak bardzo w swym dziaaniu moe si zbliy do
prawdziwych lekw. Niewiele wiemy
0 tym, jak rozszerzy efekt dziaania placebo. Nie mamy te pojcia o bdzie statystycznym,
wywoywanym przez efekt placebo w tzw. badaniach podwjnie lepych.
Fakt, i silne czy nawet agodne zaburzenia psychiczne mog wywoa choroby ciaa waciwego,
zaczyna w kocu by akceptowany. Jednak warunki, w ktrych moe doj do takich zjawisk,
pozostaj nadal nie zbadane. Oczywicie, o tym wszystkim wiedziay ju nasze babcie. Mwiy
przecie, e smutek, cige zamartwianie si, nadmierny gniew itp. niszcz serce, wywouj wrzody,
szpec cer i czyni nas bardziej podatnymi na infekcje. Lecz byo to podejcie zbyt ludowe"
1 niecise", by mona na nim oprze pogldy naukowe. Wiele czasu zabrao medycynie
uwiadomienie sobie, i podstawy tego rodzaju wiedzy warte s jednak rozwaenia i zbadania.
Kartezjaskie zaniedbanie spraw umysu w biologii i medycynie Zachodu przynioso dwie
powane, negatywne konsekwencje. Pierwsza z nich dotyczy wiata nauki. Wysiki zmierzajce do
zrozumienia sposobu funkcjonowania umysu w oglnych terminach biologicznych byy hamowane
przez kilka dziesicioleci. W zasadzie powiedzie trzeba, e dopiero obecnie co w tym wzgldzie
zaczo si zmienia. Z pewnoci lepiej pno ni wcale, lecz opnienie takie oznacza, i
potencjalny wpyw gbszego pojcia biologii umysu na dzieje ludzkoci by do tej pory zatrcany.
Druga negatywna konsekwencja dotyczy kwestii waciwej diagnozy i leczenia chorb ludzi. Jest
oczywicie prawd, e wszyscy wielcy lekarze posiadali du -jak na swoje czasy -wiedz z
zakresu fizjopatologii. Wikszo z nich dobrze rozumiaa konflikty ludzkiego serca, gwnie
dziki swej wnikli285
woci i wiedzy oglnej. Dziki poczeniu wiedzy i talentu bj wietnymi diagnostami i
cudotwrcami. Jednak udzilibymy si, gdybymy sdzili, i styl pracy owych wybitnych
jednostek by standardem w praktyce medycznej Zachodu. Faszywe wyobraenie organizmu
ludzkiego, poczone z niebywale szybkim przyrostem wiedzy, powodujcym konieczno
tworzenia coraz to wszych specjalizacji, zamiast redukowa, tylko pogbiay nieadekwatno
niektrych pogldw medycznych. Negatywny wpyw wywary te nie omijajce i medycyny
problemy ekonomiczne.
Problem rozdwiku pomidzy ciaem i umysem, ktry sta si udziaem medycyny na Zachodzie,
nie by szerzej dyskutowany publicznie, cho zdaje si, e zosta jednak dostrzeony. Podejrzewam
nawet, e sukces, jaki odniosy pewne formy medycyny alternatywnej", szczeglnie te, ktre nie
wywodz si z tradycji zachodniej, stanowi prawdopodobnie rodzaj reakcji kompensujcej t
sytuacj. W alternatywnych formach medycyny jest co, czego naley si uczy i co trzeba
podziwia. Niestety, cho s one bardziej zblione do natury czowieka, nie dysponuj jednak
wystarczajcymi rodkami, by efektywnie zmaga si ze wszystkimi chorobami. Z ca
sprawiedliwoci stwierdzi naley, e nawet poledniejszego gatunku medycyna na Zachodzie
potrafi rozwiza zdecydowanie wiele problemw. Medycyna alternatywna wskazuje na obszar
zaniedbany - obszar saboci medycznej tradycji Zachodu, ktry powinien zosta zbadany

naukowo, i to przez sam medycyn naukow. Jeli, jak sam sdz, obecny sukces medycyny
alternatywnej jest wyrazem powszechnego niezadowolenia z niezdolnoci zachodniej medycyny
tradycyjnej do traktowania czowieka jako caoci, to owo niezadowolenie bdzie prawdopodobnie
roso wraz z pogbianiem si kryzysu duchowego spoeczestwa Zachodu.
Zranione uczucia, desperackie bagania o wyzwolenie z blu i cierpienia, pacz nad utrat nigdy nie
osignitego poczucia wewntrznej rwnowagi i szczcia, do ktrego poda wikszo z nas, nie
znikn szybko4. Bezsensem byoby oczekiwa od samej tylko medycyny uzdrowienia chorej
kultury, lecz w rwnym stopniu irracjonalne jest ignorowanie tego aspektu chorb czowieka.
286
??
11
O OBECNYCH GRANICACH NEUROBIOLOGII
W caej tej ksice pisaem o powszechnie przyjtych faktach,
0 faktach nie rozstrzygnitych oraz o interpretacji faktw. Pisaem o koncepcjach w mniejszym lub
wikszym stopniu uznawanych przez nauki zwizane z mzgiem: o potwierdzonych faktach oraz
nie zweryfikowanych hipotezach. Czytelnik moe by zaskoczony, e tak wiele faktw", o ktrych
tu wspominam, jest niepewnych, i e tak wiele z tego, co mona powiedzie na temat mzgu,
najwygodniej ujmowa w postaci hipotez roboczych. Naturalnie, chciabym mc powiedzie, e
wiemy ju z pewnoci, jak dziaa mzg, tworzc nasz umys. Jednak nie mog i obawiam si, e
nikt inny rwnie nie moe.
Spiesz jednak doda, e ten brak ostatecznych odpowiedzi w odniesieniu do kwestii mzgu i
umysu nie powinien by przyczyn desperacji. Nie mona go uwaa za objaw poraki bada
naukowych na tym polu. Wrcz przeciwnie, naukowcy s peni optymizmu, gdy liczba nowych
odkry w ostatnim czasie bardzo wzrosa. Brak precyzyjnego i penego wyjanienia nie oznacza
impasu. S powody, by wierzy, e uda nam si sformuowa zadowalajce wyjanienia tych
zagadnie, cho trudno okreli, kiedy bdzie to moliwe. Z pewnoci nie mona powiedzie, e
jestemy o krok od rozwizania. Jeli s jakiekolwiek powody do zmartwienia, to nie wynikaj one
z braku postpw, lecz z nawau nowych faktw, ktrych dostarcza nam neurologia, i z groby, e
w nadmiar moe utrudnia jasne mylenie.
Skoro dysponujemy tyloma nowymi faktami - mona by zapyta - dlaczego cigle brak nam
ostatecznych odpowiedzi? Dlaczego nie moemy w peni i precyzyjnie wyjani tego, jak widzimy,
a co waniejsze, tego, jakie jest ja", ktre to widzi?
Gwn, a moe nawet jedyn przyczyn tego opnienia jest niebywaa zoono problemw,
ktre usiujemy tutaj rozwiza. Oczywicie, e to, co chcemy zrozumie, opiera si w duej mierze
na dziaaniu neuronw. O ich strukturze
1 funkcjonowaniu oraz ich skadowych, ktre umoliwiaj im robienie tego, co robi najlepiej odpalanie" i branie udziau
287
w pobudzaniu okrelonych ich grup - wiemy ju duo. Wiemy nawet co nieco o genach, ktre
zawieraj informacje o budowie neuronw i sposobie ich dziaania. Jednak dziaanie ludzkiego
umysu opiera si na aktywnoci ogu neuronw tworzcych zoone skupiska, poczwszy od
obwodw na skal mikroskopow, a skoczywszy na systemach makroskopowych o rozmiarach
rzdu kilku centymetrw. Obwody ludzkiego mzgu tworzy kilka miliardw neuronw. Liczba
tworzonych przez nie synaps siga przynajmniej dziesiciu bilionw. Dugo pocze
aksonowych w mzgu czowieka jest rzdu kilkuset tysicy mil. (Dzikuj Charlesowi Stevensowi,
neurobiologowi z Salk Institute, za to nieformalne oszacowanie.) Produktem dziaania tych
obwodw jest okrelony ukad aktywacji innych struktur neuronowych. Odpalenie" takich
obwodw uzalenione jest od wielu oddziaujcych na nie czynnikw. Niektre z nich to wpywy
lokalne, ktrych rdem s pooone w okolicy neurony, inne za to wpywy globalne, wywoane

przez zwizki chemiczne w rodzaju docierajcych wraz z krwi hormonw. Czas aktywacji jest
niezmiernie krtki, rzdu dziesitych czci milisekund, co oznacza, i w jednej sekundzie ycia
naszego umysu w rnych obszarach caego mzgu dochodzi do aktywacji milionw zespow
neuronw.
Powinno wic by jasne, e sekrety neuronowej podstawy funkcjonowania umysu nie mog zosta
odkryte przez poznanie nawet wszystkich tajemnic pojedynczego neuronu, niezalenie od tego, jak
typowym byby on neuronem. Nie jestemy w stanie tego dokona rwnie poprzez samo
rozwizanie zagadek wewntrznych wzorcw funkcjonowania typowego obwodu neuronowego. W
pierwszym przyblieniu mona powiedzie, e podstawowe tajemnice funkcjonowania umysu
tkwi w nieustannych, lokalnych i globalnych aktywacjach licznych obwodw neuronowych mzgu
yjcego organizmu.
amigwka, w ktrej niewiadomymi s mzg i umys, nie ma zatem prostego rozwizania.
Moemy jednak da wiele odpowiedzi na pytania zwizane z niezliczonymi komponentami ukadu
nerwowego na rnych poziomach jego struktury. Zrozumienie tego, co dzieje si na
poszczeglnych poziomach, wymaga rnych technik badawczych i postpuje w rnym tempie.
Niektre prace, wykorzystujce wyniki dowiadcze
288
na zwierztach, postpuj stosunkowo szybko. Inne badania mog by jednak przeprowadzane
tylko na ludziach i obwarowane s odpowiednimi ograniczeniami etycznymi, wobec czego ich
postp jest wolniejszy.
Mona si spotka z pytaniem, dlaczego neurologia nie osigna jeszcze tak spektakularnych
sukcesw jak biologia molekularna w cigu ostatnich czterdziestu lat. Zdarzaj si te pytania o to,
czy w badaniach neurologicznych pojawio si co na miar odkrycia struktury DNA. Trudno
mwi o pojedynczym odpowiedniku takiego osignicia, lecz niektre poznane fakty, dotyczce
kilku rnych poziomw systemu nerwowego, mog zosta poczone w co, co wartoci
praktyczn dorwnuje poznaniu struktury DNA - np. poznanie istoty potencjau czynnociowego.
Ekwiwalent w, na poziomie tworzcego umys mzgu, musi by jednak generalnym zarysem
budowy obwodw i systemw mzgu, ktry obejmuje zarwno ich mikro-, jak i makrostruktur.
Jeli uwaasz, czytelniku, i powysze usprawiedliwienie obecnego stanu wiedzy jest
niewystarczajce, prosz pozwl mi wspomnie jeszcze o dwch. Po pierwsze, jak wczeniej
zaznaczyem, jedynie cz obwodw neuronowych mzgu jest zdeterminowana przez geny.
Genom ludzki okrela budow naszego ciaa z wielk precyzj, co dotyczy rwnie mzgu. Lecz
nie wszystkie obwody rozwijaj si i pracuj dokadnie wedug zapisu genetycznego. Znaczna
cz obwodw kadego mzgu, w dowolnym momencie dorosego ycia, jest jednostkowa i
niepowtarzalna i stanowi odbicie historii i warunkw egzystencji danego organizmu. Naturalnie nie
uatwia to poznania tajemic ukadu nerwowego. Po drugie, kady organizm ludzki funkcjonuje w
grupie podobnych sobie istot. Umys i zachowanie jednostki nalecej do takiego kolektywu i
funkcjonujcej w specyficznych warunkach kulturowych i fizycznych ksztatowane jest nie tylko
przez odpowiednio aktywowane obwody, o ktrych wspominaem powyej, a ju z pewnoci nie
tylko przez same geny. By w zadowalajcym stopniu zrozumie dziaanie mzgu, ktry tworzy
ludzki umys i steruje ludzkim zachowaniem, koniecznie trzeba bra pod uwag kontekst spoeczny
i kulturowy. I to czyni zadanie prawdziwie przytaczajcym.
289
DENIE DO PRZETRWANIA
Nie tylko u czowieka i nie tylko u naczelnych, lecz rwnie u gatunkw, ktrych pami,
rozumowanie i mylenie twrcze s ograniczone, obserwuje si manifestacje zoonych zachowa
spoecznych. Kontrolujce je mechanizmy nerwowe musz by zatem wrodzone. Owady, a w
szczeglnoci mrwki i pszczoy, s poruszajcym przykadem spoecznej kooperacji, ktra
zawstydzi by moga z atwoci Organizacj Narodw Zjednoczonych. Zachowania obserwowane

u bliszych nam ssakw, np. wrd wilkw, delfinw, nietoperzy wampirw, obfituj w takie
przykady, a nawet wskazuj na istnienie u nich pewnej struktury etycznej. Zrozumiae jest, e
czowiek rwnie dysponuje niektrymi z tych wrodzonych mechanizmw i e prawdopodobnie
stanowi one podstaw stosowanych przez niego konwencji spoecznych i struktur etycznych.
Wyrastaj one jednak z kultury i poprzez kultur s przekazywane.
Jeli jest to prawd, mona by si zastanawia, co stao si przyczyn kulturowego rozwoju takich
strategii. Moliwe, e rozwiny si one jako rodek zmagania si z cierpieniami jednostki, ktrej
zdolno pamitania przeszoci i przewidywania przyszoci znacznie wzrosa. Innymi sowy,
strategie te rozwijay si u jednostek, ktre zdaway sobie spraw z tego, e ich przetrwanie jest
zagroone lub e jako ich egzystencji po wywalczeniu przetrwania moe ulec poprawie. Strategie
takie mogy si rozwin tylko u pewnych gatunkw, ktrym pozwalaa na to struktura ich mzgw.
Po pierwsze, potrzebna bya dua pojemno pamici kategorii obiektw i wydarze oraz obiektw
i wydarze unikatowych, czyli zdolno tworzenia dyspozycyjnych reprezentacji obiektw i
wydarze jako przynalecych do okrelonych kategorii oraz obiektw i wydarze o charakterze
unikatowym. Po drugie, potrzebna bya zdolno do manipulowania owymi zapamitanymi
komponentami i ksztatowania poprzez czenie ich w kombinacje, nowych tworw. Wrd nich do
najszybszego wykorzystania nadaj si te zoone z wyimaginowanych scenariuszy przebiegu
przyszych wypadkw, antycypacja przyszych dzia290
a, formuowanie planw na przyszo i wyznaczanie nowych celw, ktrych osignicie
zwiksza pewno przetrwania. Po trzecie, konieczna bya dua pojemno pamici sucej
zapamitywaniu takich tworw, tj. oczekiwanych wynikw dziaa, nowych planw oraz celw.
Owe zapamitane twory nazywam wspomnieniami przyszoci"5.
Jeli poszerzona wiedza o dowiadczeniach przeszoci i oczekiwanej przyszoci bya przyczyn
rozwoju spoecznych strategii majcych na celu umniejszenie cierpienia, to naley jeszcze
wyjani, czym jest cierpienie. Co ciekawe, biologiczne mechanizmy odpowiadajce za to, co
nazywamy blem i przyjemnoci, s rwnie istotnymi powodami, dla ktrych wrodzone
narzdzia walki o przetrwanie byy w drodze ewolucji selekcjonowane i kombinowane w taki, a nie
inny sposb, gdy jeszcze nie istniao indywidualne cierpienie ani rozum. Moe to po prostu
oznacza, e ten sam prosty mechanizm, zastosowany w systemach o rnym stopniu zoonoci i
w rnych warunkach daje rne, lecz w pewien sposb wzajemnie powizane wyniki. System
immunologiczny, podwzgrze, brzusz-noprzyrodkowa kora czoowa oraz Bili of Rights* maj te
same korzenie.
Bl i przyjemno s dwigniami potrzebnymi do waciwego funkcjonowania instynktownych i
nabytych strategii. Z wszelkim prawdopodobiestwem mona powiedzie, e istniay take inne
dwignie, sterujce rozwojem strategii decyzyjnych na gruncie spoecznym. Gdy wiele jednostek,
tworzcych grup spoeczn, dowiadczao bolesnych konsekwencji zjawisk psychicznych,
spoecznych czy innych zjawisk naturalnych, moliwe byo rozwinicie si intelektualnych i
kulturowych strategii radzenia sobie z doznaniem blu i, zapewne, jego redukowanie.
Bl i przyjemno pojawiy si, gdy stalimy si wiadomi stanw ciaa, ktre wyranie odbiegay
od stanu podstawowego. Konfiguracje bodcw zewntrznych oraz ukadw aktywnoci mzgu,
odbierane jako przyjemno lub bl, zakodowane
*Akt przegosowany przez brytyjski parlament w 1689 roku, narzucajcy wadcom kraju okrelone
warunki sprawowania wadzy, zapewniajcy wolno sowa, niezawiso sdw itd. [przyp. tum.].
291

s a priori w strukturze mzgu. Pojawiaj si, gdy obwody neuronowe odpalaj" w okrelony
sposb. Obwody te istniej, poniewa ich powstanie i struktura zakodowane byy genetycznie.
Cho nasze reakcje na bl i przyjemno mog zosta zmodyfikowane przez edukacj, pozostaj

jednak gwnymi przykadami zjawisk umysowych opierajcych si na aktywacji dyspozycji

wrodzonych.
Powinnimy rozrnia przynajmniej dwa komponenty blu i przyjemnoci. W pierwszym z nich
mzg nakrela reprezentacj lokalnej zmiany stanu ciaa, odnoszcej si do danej jego czci. Jest
to, w pewnym sensie, percepcja somatosensory-cza, czerpana ze skry, bon luzowych lub czci
jakiego innego organu. Drugi ze skadnikw opiera si na oglnionej zmianie stanu ciaa, ktra w
istocie jest emocj. To, co nazywamy blem lub przyjemnoci, jest nazw wyobraenia
okrelonego pejzau ciaa, postrzeganego przez nasz mzg. Percepcja tego obrazu jest modulowana
dalej w mzgu przez neu-rotransmitery i neuromodulatory wpywajce na transmisj sygnau i
dziaanie sektorw mzgu odpowiedzialnych za tworzenie reprezentacji ciaa. Uwalnianie endorfin
(wasnej" morfiny, produkowanej przez organizm), ktre wi receptory opioidowe (podobne do
tych, na ktre dziaa morfina), jest istotnym czynnikiem w procesie percepcji pejzau
przyjemnoci", ktry moe jednoczenie zredukowa lub cakowicie zahamowa percepcj
pejzau blu".
Pozwlcie, e wyjani to nieco bardziej szczegowo na przykadzie procesu przetwarzania
bodcw blowych. Powiedziabym, e mechanizm ten dziaa nastpujco: Na podstawie
informacji dochodzcych z zakocze nerwowych pooonych w rejonie ciaa, w ktrym doszo do
uszkodzenia tkanki (powiedzmy, e z kanau korzenia zbowego), mzg konstruuje przejciow
reprezentacj zmiany stanu tej okolicy ciaa. Aktywacja neuronw odpowiadajca sygnaowi blu
oraz per-cepcyjna charakterystyka powstaej reprezentacji s w caoci zlecane przez mzg, lecz
pod innymi wzgldami nie s neuro-fizjologicznie rne od dowolnego innego rodzaju percepcji.
Gdyby wszystko koczyo si na tym, to sdz, e moglibymy dowiadcza jedynie okrelonych
obrazw naszego ciaa, co nie prowadzioby do przykrych konsekwecji. Mogoby si ono nam
292
M
H
nie podoba, lecz nie byoby uciliwe. Uwaam jednak, e cay proces nie koczy si jeszcze w
tym miejscu. Niewinne" przetwarzanie danych o zmianie stanu ciaa gwatownie wyzwala fal
towarzyszcych zmian stanw ciaa, ktre prowadz do jeszcze gbszego odchylenia jego oglnej
kondycji od normy. Stan, ktry si tutaj rodzi, jest stanem emocjonalnym o okrelonym profilu. To
wanie na podstawie cigu kolejnych zmian stanu ciaa tworzy si bdzie nieprzyjemne uczucie
cierpienia. Dlaczego stany takie dowiadczane s jako cierpienie? - mgby zapyta, czytelniku.
Dzieje si tak, poniewa tak mwi organizm. Przychodzimy na wiat z wrodzonym mechanizmem
pozwalajcym nam dowiadcza blu i przyjemnoci. Czynniki kulturowe oraz indywidualna
historia jednostki mog zmieni prg reakcji, jej intensywno czy te dostarczy rodkw do jej
stumienia. Lecz istota mechanizmu pozostaje niezmienna.
Jaka korzy pynie z posiadania takiego wstpnie zorganizowanego mechanizmu? Dlaczego obok
samego blu pojawia musi si dodatkowo stan niepokoju? Moemy si tego tylko domyla, cho
zdaje si, e przyczyna musi mie co wsplnego z tym, i bl przykuwa nasz uwag. Cierpienie
daje najlepsz ochron w walce o przetrwanie, gdy podwysza prawdopodobiestwo, e jednostka
zwrci uwag na bodce blowe i podejmie dziaania, by usun ich rdo lub zmodyfikowa ich
konsekwencje.
Jeli bl jest dwigni waciwego wykorzystania popdw i instynktw oraz zwizanych z nimi
strategii decyzyjnych, to zmianom w percepcji blu powinno towarzyszy upoledzenie zachowa.
I w tym zdaje si lee sedno sprawy. Jednostki, ktre narodziy si z dziwn przypadoci,
okrelan jako wrodzony brak odczuwania blu, nie nabywaj normalnych strategii zachowa.
Wielu takich ludzi wydaje si wiecznie wesoymi i zadowolonymi, cho ich choroba prowadzi do
zniszczenia staww (nieczuli na bl wyginaj koczyny znacznie poza dopuszczalne mechanicznie
granice), cikich poparze czy ran citych (nie cofaj odruchowo rki przed gorcem lub ostrzem
rozcinajcym im skr)6. Poniewa nadal zdolni s do odczuwania przyjemnoci i mog ulega
wpywom uczu pozytywnych, tym bardziej interesujce jest to, e ich zachowania

293
pozostaj uomne. Lecz jeszcze bardziej intrygujca jest hio-poteza, e w mechanizm dwigni"
moe peni rol nie tylko w rozwoju, lecz i wykorzystaniu nabytych strategii decyzyjnych.
Pacjenci z uszkodzeniami patw czoowych wykazuj dziwacznie odmienione reakcje na bl. Ich
lokalizowalne wyobraenie blu pozostaje nienaruszone, lecz poniewa brak u nich towarzyszcych
bodcom blowym reakcji emocjonalnych, to powstajce uczucia nie s normalne. Warto rozway
jeszcze podobn dysocjacj obserwowan u pacjentw, u ktrych dokonano chirurgicznie
uszkodze mzgu w celu leczenia chronicznego blu.
Pewne stany chorobowe wi si z czstym i silnym blem. Przykadem moe by tutaj nerwobl
nerwu trjdzielnego, znany rwnie jako tic douloureux. Termin nerwobl" (neu-ralgia) oznacza,
i rdem blu jest sam nerw. Zakoczenia nerwu trjdzielnego le w tkance twarzy i z niej
przenosi on sygnay do mzgu. Nerwobl nerwu trjdzielnego dotyka zwykle pewnej czci jednej
strony twarzy. Niespodziewane dotknicie skry, a nawet jej delikatne municie wywoa moe
nagy, rozdzierajcy bl. Ludzie cierpicy na t dolegliwo uskaraj si na uczucie wbijajcych
si w skr i koci noy lub szpilek. Cae ich ycie moe si skoncentrowa wok blu. Gdy bl
pojawia si, nie mog myle o niczym innym; a pojawia si on czsto. Ich ciaa kul si w ciasnej,
obronnej ptli.
Stan pacjentw, ktrych nerwoble odporne s na dziaanie dostpnych lekw, okrela si jako
nieuleczalny lub oporny na leczenie. W takich przypadkach z pomoc przyj moe neurochirurgia
oferujca moliwo ulenia cierpieniom poprzez zabieg operacyjny. Jeden z dawniejszych
sposobw leczenia polega na wykonaniu leukotomii przedczoowej (opisanej w rozdziale 4).
Zmiany, ktre zachodziy po takim zabiegu, wyranie unaoczniaj rnic pomidzy blem samym
w sobie, czyli percepcj pewnej klasy sygnaw sensorycznych, oraz cierpieniem, czyli uczuciem,
ktre powstaje w wyniku percepcji reakcji emocjonalnej na percepcj bodcw blowych.
Zapoznajmy si z poniszym epizodem, ktrego sam byem wiadkiem. Wydarzenie to miao
miejsce, gdy praktykowaem z Almeid Lim, neurochirurgiem, ktry pomg Egasowi
294
Monizowi stworzy metod angiografii oraz leukotomii przed-czoowej i sam przeprowadzi
pierwsz tego rodzaju operacj. Lima, ktry by nie tylko wprawnym chirurgiem, lecz i
czowiekiem penym wspczucia, wykorzystywa zmodyfikowan leukotomi w leczeniu
opornego na farmaceutyki blu i przekonany by, e operacja taka jest w beznadziejnych
przypadkach usprawiedliwiona. Pragn pokaza mi dzieje tego rodzaju przypadku od samego
pocztku.
Dokadnie pamitam widok tamtego pacjenta siedzcego na ku i czekajcego na operacj. By
skurczony w gbokim cierpieniu, prawie nieruchomy ze strachu, e drgnicie moe wywoa
dalszy bl. Dwa dni po operacji w czasie obchodu z Lim spotkalimy go znowu. Teraz by jednak
inn osob. Wyglda na normalnie zrelaksowanego czowieka i z zadowoleniem oddawa si grze
w karty. Lima zapyta go o ble. Czowiek w podnis wzrok i rzek radonie: Och, ble
pozostay bez zmian, ale teraz czuj si dobrze, dzikuj". Wyranie wida, e skutek operacji
polega na zmniejszeniu emocjonalnej reakcji bdcej czci tego, co nazywamy blem. Cierpienia
pacjenta skoczyy si. Wyraz jego twarzy, gos i ruchy byy takie jak te, ktre powizane s z
przyjemnymi stanami ciaa, nie za z blem. Operacja nie zmienia jednak prawie nic w obrazie
lokalnej zmiany stanu ciaa dostarczanego przez nerw trjdzielny i dlatego pacjent twierdzi, e ble
trwaj nadal. Mzg, cho nie potrafi ju zrodzi poczucia cierpienia, nadal tworzy obrazy blu",
tj. normalnie przetwarza soma-tosensoryczn map pejzau blu"7. Przykad ten, prcz tego, co
mwi nam na temat mechanizmw blu, ujawnia separacj pomidzy obrazem obiektu (stanu
tkanki biologicznej, ktry odpowiada obrazowi blu) oraz obrazem stanu ciaa, w zestawieniu z
ktrym dokonuje si kwalifikujca ocena tego pierwszego.
Uwaam, e jednym z gwnych celw neurobiologii i caej medycyny powinno by szukanie

metod ulenia cierpieniom takim, jak opisane powyej. Nie mniej wanym celem bada
biomedycznych powinno pozostawa przynoszenie ulgi w chorobach psychicznych. Lecz jak radzi
sobie z cierpieniem, ktre wynika z osobistych i spoecznych konfliktw lecych poza zasigiem
medycyny? Wspczesnym trendem jest pomijanie
295
tego faktu i prba wykorzystania podejcia medycznego do leczenia wszelkich dolegliwoci.
Proponujcy takie stanowisko maj w rku pocigajcy argument. Jeli na przykad wzrost poziomu
serotoniny nie tylko leczy depresj, lecz rwnie redukuje agresj, niemiao i daje czowiekowi
wiksze poczucie pewnoci, dlaczego z tego nie korzysta? Czy kto, prcz moe najbardziej
ponurej purytaskiej kreatury, odmwiby drugiemu czowiekowi korzyci, jakie mona czerpa z
tych cudownych lekw? Problem polega na tym, e wybr nie jest wcale taki oczywisty i to z wielu
przyczyn. Po pierwsze, nieznane s skutki biologiczne przeduonego podawania takich lekw. Po
drugie, spoeczne konsekwencje masowego przyjmowania tego rodzaju specyfikw pozostaj
trudne do przewidzenia. Po trzecie i to chyba jest najwaniejsze jeli takie rozwizanie
cierpie w wymiarze jednostkowym i spoecznym powoduje ominicie indywidualnych i
spoecznych konfliktw, to nie moe ono funkcjonowa na dusz met. Moe leczy symptomy,
lecz nie leczy samych korzeni choroby.
Niewiele powiedziaem na temat przyjemnoci. Bl i przyjemno nie s bliniakami ani te swymi
lustrzanymi odbiciami, przynajmniej jeli rozwaa ich role w walce o przetrwanie. Zazwyczaj
dzieje si tak, e to sygnay zwizane z blem sprawiaj, i usuwamy si przed
niebezpieczestwem, zarwno tym, ktre grozi nam w danej chwili, jak i tym, ktre moe si
pojawi w przewidywalnej przyszoci. Trudno sobie wyobrazi, by jednostki i spoecznoci,
kierowane w rwnym lub wikszym stopniu szukaniem przyjemnoci ni ucieczk przed blem,
mogy w ogle przetrwa. Niektre zjawiska spoeczne, ktre obserwujemy w coraz bardziej
hedonistycznej kulturze, potwierdzaj t tez. Dalszego wsparcia dostarczaj jej prace moje i moich
kolegw na temat neuronowych korela-tw rnego rodzaju emocji. Zdaje si, e istnieje znacznie
wicej zrnicowanych emocji negatywnych ni pozytywnych, i oczywiste jest, e przetwarzaniem
emocji negatywnych, i pozytywnych zajmuj si inne systemy mzgowe. By moe podobne
przemylenia snu Tostoj, piszc na pocztku Anny Kareni-ny- Wszystkie szczliwe rodziny
podobne s do siebie kropka w kropk; kada za rodzina nieszczliwa jest nieszczliwa na swj
wasny sposb".
296

Przypisy
WSTP
1 Usiowaem uczyni terminy umys", racjonalno" i podejmowanie decyzji" moliwie
jednoznacznymi, lecz musz ostrzec, i - jak zauwayem to na pocztku rozdziau 8 - ich znaczenia
czsto s problematyczne. Nie jest to jedynie problem mj czy czytelnika. Wspczesny sownik
filozofii tak oto okrela rozum": W jzyku angielskim rozum od dawna mia i nadal ma wiele
rnych znacze i sposobw uycia, powizanych ze sob w skomplikowany i czsto niejasny
sposb(...)" (Encyclopedia of Philosophy. P. Edwards (red.). Macmillan, New York 1967).
Tak czy inaczej, czytelnik uzna zapewne moje uycie powyszych terminw za zupenie
konwencjonalne. Z reguy jako umys" rozumiem zdolno do mylenia i wycigania logicznych,
uporzdkowanych wnioskw; racjonalno" jest dla mnie cech myli i zachowa, ktra wywodzi
si z adaptywnego umysu w kontekcie osobistym i spoecznym. Terminw rozumowanie" i
podejmowanie decyzji" nie uywam wymiennie, gdy nie wszystkie procesy rozumowania kocz
si podjciem decyzji.
Jak czytelnik zauway, nie uywam wymiennie rwnie terminw emocje" i uczucia". W istocie,
emocj nazywam zbir zmian pojawiajcych si zarwno w ciele, jak i w mzgu, zazwyczaj

wywoanych przez okrelon tre umysow. Uczucie to percepcja tych zmian. Rozrnienie to
omawiam w rozdziale 7.
2 C. Darwin, The Descent ofMan. Murray, London 1871. Wydanie polskie: O pochodzeniu
czowieka. Biblioteka Dzie Naukowych, Warszawa 1938.
3 N. Chomsky, Modular Approaches to the Study ofthe Mind. San Diego State University Press,
San Diego 1984.
* O. Flanagan, The Science ofthe Mind. MIT Press/Bradford Books, Cambridge, MA 1991.
297
ROZDZIA 1
1 J. M. Harlow, Recovery from the passage ofan iron bar through the head. Publications of the
Massachusetts Medical Society", 1868, 2, s. 327-347 i Passage of an iron rod through the head.
Boston Medical and Surgical Journal", 1848-49, 39, s. 389.
2 Zob. przypis 1.
3 E. Williams, za H. J. Bigelow, Dr. Harlow's case of recovery from the passage ofan iron bar
through the head. American Journal of Medical Sciences", 1850, 19, s. 13-22.
4 Zob. przypis 3 (Bigelow). 6 Zob. przypis 1(1868).
6 N. West, The Day of the Locust. (Rozdzia 1) 1939.
7 Przykadem takiego podejcia jest praca E. Dupuy, Examen de quelques points de la physiologie
de cerveau. Delahaye, Paris 1873.
8 D. Ferrier, The Goulstonian Lectures on the localisation ofcerebral dise-ase. British Medical
Journal", 1878, 1, s. 399-447.
9 Wyjtkowo sprawiedliwie ocenia zasugi Galia J. Marshall, The new or-ganology. The
Behavioral and Brain Sciences", 1980, 3, s. 23-25.
10 M. B. MacMillan, A wonderful journey through skuli and brain. Brain and Cognition", 1986, 5,
s. 67-107.
11N. Sizer, Forty Years in Phrenology; Embracing Recollections ofHistory, Anecdote and
Experience. Fowler and Wells, New York 1882. 12 Zob. przypis 1 (1868).
ROZDZIA 2
1 P. Broca, Sur la faculte du langage articule. Buli. Soc. Anthropol.", Paris, 1865, 6, s. 337-393. C.
Wernicke, Der aphasische Symptomencomplex. Cohn und Weigert, Breslau 1874. Szczegy
dotyczce afazji Broca i Wernickego znale mona w A. Damasio: The New England Journal of
Medicine", 1992, 326, s. 531539. O wspczesnych pogldach na neuroanatomi jzyka mwi
tekst A. Damasio, H. Damasio: Scientific American", 1992, 267, s. 89-95.
2 Oglne wiadomoci z dziedziny neuroanatomii znajdziemy w J. H. Martin, Neuroanatomy Text
and Atlas. Elsevier, New York 1989. Do nowoczesnych atlasw ludzkiego mzgu naley H.
Damasio, Human Neuroanatomy from Computerized Images. Oxford University Press, New York
1994. O znaczeniu neuroanatomii dla przyszoci neurobiologii pisz: F. Crick, E. Jo-nes, The
Backwardness of Human Neuroanatomy. Natur", 1993, 361, s. 109-110.
3 H. Damasio, R. Frank, Three-dimenstonal in vivo mapping of brain le-sions in humans. Archives
of Neurology", 1992, 49, s. 137-143.
298

4 E. Kandel, J. Schwartz, T. Jessel, Principles of Neuroscience. Elsevier, Amsterdam 1991. P. S.

Churchland, T. J. Sejnowski,The Computational Bra-in: Models and Methods on the Frontiers of
Computational Neuroscience. MIT Press, Bradford Books, Boston 1992.
5 H. Damasio, T. Grabowski, R. Frank, A. M. Galaburda, A. R. Damasio, The return of Phineas
Gage: The skuli of famous patient yields clues about the brain. Science", 1994, 264, s. 1102-1105.
ROZDZIA 3
1 Anonimowo wszystkich wymienianych pacjentw, prcz Phineasa Gage^, zachowana zostaa
poprzez zakodowanie inicjaw, zmian nazwisk oraz pominicie detali biografii, ktre mogyby

umoliwi zidentyfikowanie tych osb.

2 Wiele z testw neuropsychologicznych, o ktrych wspominam w tej czci, opisanych jest w M.
Leak, Neuropsychological Assessment. Oxford Uni-versity Press, New York 1983 oraz A. L.
Benton, Contributions to Neuropsychological Assessment. Oxford University Press, New York
1983.
3 B. Milner, Some effects of frontal lobectomy in man, w: J. M. Warren, K. Akert (red.), The
Frontal Granular Cortex and Behavior. McGraw-Hill, New York 1964.
4 T. Shallice, M. E. Evans, The involvement ofthe frontal lobes in cognitive estimation. Cortex",
1978, 14, s. 294-303.
5 S. R. Hathaway, J. C. McKinley, The Minnesota Multiphasic Personality Inuentory Manua
(wydanie poprawione). Psychological Corporation, New York 1951.
6 L. Kohlberg, The Measurement of Mora Judgement. Cambridge Univer-sity Press, Cambridge,
Massachusetts 1987.
7 J. L. Saver, A. R. Damasio, Preserued access and processing of social knowledge in a patient with
acuired sociopathy due to uentromedial frontal damage. Neuropsychologia", 1991, 29, s. 12411249.
ROZDZIA 4
1 B. J. McNeil, S. G. Pauker, H. C. Sox, A. Tversky, On the elicitation of preferences for alternatim
therapies. New England Journal of Medicine", 1982, 306, s. 1259-1269.
2 Szczegy na temat strategii bada neuropsychologicznych znajdziemy w H. Damasio, A. R.
Damasio, Lesion Analysis in Neuropsychology. Oxford University Press, New York 1989.
299

3 R. M. Brickner, An mterpretation of frontal lobe function based upon the study of a case of partial
bilateral frontal lobectomy. Research Publications of the Association for Research in Nervous and
Mental Disease", 1934, 13, s. 259-351. R. M. Brickner, The intellectual functions of the frontal
lobes: Study based upon observation ofa man after partial bilateral frontal lobectomy. Macmillan,
New York 1936. Badania uszkodzenia patw czoowych omawia rwnie D. T. Stuss, F. T. Benson,
The Frontal Lobes. Raven Press, New York 1986.
4 D. O. Hebb, W. Penfield, Human behauwr after extensive bilateral remo-vals from the frontal
lobes. Archives of Neurology and Psychiatry", 1940, 44, s. 421-438.
5 S. S. Ackerly, A. L. Benton, Report of a case of bilateral frontal lobe defect. Research
Publications of the Association for Research in Nervous and Mental Disease", 1948, 27, s. 479-504.
s Do nielicznych wzmianek o przypadkach podobnych do opisanego przez Ackerly'ego i Bentona
zalicza si rwnie: B. H. Price, K. R. Daffner, R. M. Stowe, M. M. Mesulam, The comportmental
learning disabilities of early frontal lobe damage. Brain", 1990, 113, s. 1383-1393. L. M. Grattan,
P. J. Eslinger, Long-term psychological conseuences ofchildhood frontal lobe lesion in patient DT.
Brain and Cognition", 1992, 20, s. 185-195.
7 E. Moniz, Tentatiues operatoires dans le traitement de certaines psycho-ses. Masson, Paris 1936.
8 Rozwaania na temat tego i innych agresywnych sposobw leczenia zawiera E. S. Valenstein,
Great and Desperate Cures: The Rise and Decline of Psychosurgery and Other Radical Treatment
for Mental Illness. Basic Books, New York 1986.
9 J. Babiski, Contributions a l'etude des troubles mentaux dans l'hemi-plegie organiue cerebrale
(anosognosie). Revue Neurologiue", 1914, 27, s. 845-847.
10 A. Marcel, Slippage in the unity ofconsciousness, w: Experimental and theoretical studies
ofconsciousness (Ciba Foundation Symposium 174). Wiley & Sons, New York 1993, s. 168-186.
11S. W. Anderson, D. Tranel, Awareness of disease states following cerebral infarction, dementia,
and head trauma: Standardized assessment. The Cli-nical Neuropsychologist", 1989, 3, s. 327-339.
12 R. W. Sperry, Cerebral organization and behavior. Science", 1981, 133, s. 1749-1757. J. E.

Bogen, G. M. Bogen, The other side ofthe brain. III: The corpus callosum and creativity. Buli. Los
Angeles Neurol. Soc", 1969, 34, s. 191-220. E. De Renzi, Disorders ofSpace Exploration and
Cognition. Wiley & Sons, New York 1982. D. Bowers, R. M. Bauer, K. M. Heilman, The nonuerbal
affect lexicon: Theoretical perspectives from neuropsychological studies ofaffect perception.
Neuropsychologia", 1993, 7, s. 433-444. M. M. Mesulam, A cortical network for directed attention
and unilateral neglect. Ann. Neurol.", 1981,10, s. 309-325. E. D. Ross, M. M. Mesulam, Dominant
langu-agejunctions of the right hemisphere. Arch. Neurol.", 36, s. 144-148.
B. Woodward, S. Armstrong, The Brethren. Simon & Schuster, New York 1979.
300
14 D. Tranel, B. T. Hyman, Neuropsychological correlates ofbilateral amygdala damage. Archives
of Neurology", 1990, 47, s. 349-355. F. K. D. Nahm, H. Damasio, D. Tranel, A. Damasio, Crossmodal associations and the human amygdala. Neuropsychologia", 1993, 31, s. 727-744. R.
Adolphs, D. Tranel, A. Damasio, Bilateral Damage to the Human Amygdala Impairs the
Recognition of Emotion in Facial Expresswns (w druku).
15 L. Weiskrantz, Behauioral changes associated with ablations of the amygdaloid complex in
monkeys. Journal of Comparative and Physiological Psychology", 1956, 49, s. 381-391. J. P.
Aggleton i R. E. Passingham, Syndro-me produced by lesions ofthe amygdala in monkeys (Macaca
mulatta). Journal of Comparative and Physiological Psychology", 1981, 95, s. 961-977.
16 Na temat bada na szczurach: J. E. LeDoux, Emotion and the amygdala, w: J. P. Aggleton (red.),
The Amygdala: Neurobiological Aspects of Emotion, Mystery, and Mental Dysfunction. WileyLiss, New York 1992, s. 339-351.
17 R. J. Morecraft, G. W. Van Hoesen, Frontal granular cortex input to the cingulate (M3),
supplementary (Mi), and primary (M.J motor cortices in the rhesus monkey. Journal of
Comparative Neurology", 1993, 337, s. 669-689.
18 A. R. Damasio, G. W. Van Hoesen, Emotional disturbances associated with focal lesions ofthe
limbie frontal lobe, w: K. M. Heilman, P. Satz (red.), Neuropsychology of Human Emotion. The
Guilford Press, New York 1983. M. I. Posner, S. E. Petersen, The attention system ofthe human
brain. An-nual Review of Neuroscience", 1990, 13, s. 25-42.
19 F. Crick, The Astonishing Hypothesis: The Scientific Search for the Soul. Charles Scribner's
Sons, New York 1994.
20 J. F. Fulton, C. F. Jacobsen, The funetions ofthe frontal lobes: A comapa-ratiue study in
monkeys, chimpanzees and man. Advances in Modern Biolo-gy" (Moskwa), 1935, 4, s. 113-123.
J. F. Fulton, Frontal Lobotomy and Affec-twe Behauwr. Norton and Company, New York 1991.
21 C. F. Jacobsen, Funetions of the frontal association area in primates. Archives of Neurology
and Psychiatry", 1935, 33, s. 558-569.
22 R. E. Myers,Neurology ofsocial behauior and affect in primates: A study of prefrontal and
anterior temporal cortex, w: K. J. Zuelch, O. Creutzfeldt, G. C. Galbraith (redj, Cerebral
Localization. Springer Verlag, New York 1975, s. 161-170. E. A. Franzen, R. E. Myers, Neural
control ofsocial behauior: Prefrontal and anterior temporal cortex. Neuropsychologia", 1973, 11, s.
141-57.
23 S. J. Suomi, Genetic and maternal contributions to indiuidual differen-ces in rhesus monkey
biobehauioral deuelopment, w: Perinatal Development: A Psychobiological Perspectiue. Academic
Press, Inc., New York 1987, s. 397--419.
24 Neurofizjologiczne uzasadnienie tej tezy znale mona w L. Brothers, Neurophysiology
ofsocial interactions, w: M. Gazzaniga (red.), The Cognitiue Neurosciences (w druku).
25 P. Goldman-Rakic, Circuitry ofprimate prefrontal cortex and regulation of behauior by
representational memory, w: F. Plum, V. Mountcastle (red.), Handbook of Physiology: The Neruous
System. Tom 5. American Physiological Society, Bethesda, MD 1987, s. 373-417. J. M. Fuster, The
Prefrontal
301

Cortez: Anatomy, Physiology, and Neuropsychology of the Frontal Lobe (wydanie 2). Raven Press,
New York 1989.
26 M. J. Raleigh, G. L. BrammeT, Individual differences in serotonin-2 re-ceptors and social
behavior in monkeys. Society for Neuroscience Abstracts", 1993, 19, s. 592.
ROZDZIA 5
1 E. G. Jones, T. P. S. Powell, An anatomical study of converging sensory pathways within the
cerebral cortex of the monkey. Brain", 1970,93, s. 793--820. Prace neuroanatomw (D. Pandya, K.
Rockland, G. W. Van Hoesen, P. Goldman-Rakic i D. Van Essen) wielokrotnie potwierdzay
przedstawion zasad dziaania tych pocze i wyjaniay jej szczegy.
2 D. Dennett, Consciousness Explained. Little, Brown, Boston 1991.
3 A. R. Damasio, The brain binds entities and events by multiregional actiuation from convergence
zones. Neural Computation", 1989,1, s. 123-132. A. R. Damasio, Time-locked multiregional
retroactivation: A systems leuel proposal for the neural substrates ofrecall and recognition.
Cognition", 1989, 33, s. 25-62. A. R. Damasio, H. Damasio, Cortical systems underlying
knowledge retrieval: Euidence from human lesion studies, w. Exploring Brain Functions: Models in
Neuroscience. Wiley & Sons, New York 1993, s. 233--248. A. R. Damasio, H. Damasio, Cortical
systems for retrieual of concrete knowledge: The convergence zone framework, w: C. Koch (red.),
Large-Scale Neuronal Theories of the Brain. MIT Press, Cambridge, MA, 1994.
4 M.in. zob.: C. von der Malsburg, Synaptic plasticity as basis of brain organization, w: P.-P.
Changeux, M. Konishi (red.), The Neural and Molecu-lar Bases of Learning (Dahlem Workshop
Report 38). Wiley,Chichester, En-gland 1987, s. 411-431. G. Edelman, Neural Darwinism: The
Theory of Neuronal Group Selection. Basic Books, New York 1987. R. Llinas, Coherent 40-Hz
oscillation characterizes dream state in humans. Proceedings of the National Academy of
Sciences", 1993, 90, s. 2078-2081. F. H. Crick, C. Koch, Towards a neurobiological theory of
consciousness. Seminars in the Neuro-sciences", 1990, 2, s. 263-275. W. Singer, A. Artola, A. K.
Engel, P. Koenig, A. K. Kreiter, S. Lowel, T. B. Schillen, Neuronal representations and temporal
codes, w: T. A. Poggio, D. A. Glaser (red.), Exploring Brain Functions: Models in Neuroscience.
Wiley, Chichester, England, 1993, s. 179-194. R. Eckhorn, R. Bauer, W. Jordan, M. Brosch, W.
Kruse, M. Munk, H. J. Reitboeck, Coherent oscillations: A mechanism for feature linking in the
uisual cortex. Biolo-gica Cybernetica", 1988, 60, s. 121-130. S. Zeki, A Vision ofthe Brain. Blackwefl Scientific, London 1993. S. Bressler, R. Coppola, R. Nakamura, Episodic multiregional
cortical coherence at multiple freuencies during visual task performance. Natur", 1993, 366, s.
153-156.
Zob. omwienie w rozdziale 4 niniejszej ksiki oraz: M. I. Posner, S. E. Petersen, The attention
system of the human brain. Annual Review of
302

Neuroscience", 1990, 13, s. 25-42. P. S. Goldman-Rakic, Circuitry ofprimate prefrontal cortex and
regulation of behavior by representatwnal memory, w: F. Plum, V. Mountcastle (red.), Handbook of
Physiology: The Nervous System. Tom 5. American Physiological Society, Bethesda, MD, 1987, s.
373^17. J. M. Fuster, The Prefrontal Cortez: Anatomy, Physiology, and Neuropsycho-logy ofthe
Frontal Lobe (wydanie 2). Raven Press, New York 1989.
6 Na temat neuroanatomicznych, neurofizjologicznych i psychofizjologicz-nych bada zmysu
wzroku przeczyta mona w nastpujcych pozycjach: J. Allman, F. Miezin, E. McGuiness,
Stimulus specific responses from beyond the classical receptwe field: Neuropsychological
mechanisms for local-global comparisons in visual neurons. Annual Review of Neuroscience",
1985, 8, s. 407-430. W. Singer, C. Gray, A. Engel, P. Koenig, A. Artola, S. Brocher, Formation of
cortical celi assemblies. Symposia in Quantitative Biology", 1990, 55, s. 939-952. G. Tononi, O.
Sporns, G. Edelman, Reentry and the problem of integrating multiple cortical areas: Simulation of

dynamie integratwn in the uisual system. Cerebral Cortex", 1992, 2, s. 310-335. S. Zeki, The
visual image in mmd and brain. Scientific American", 1992, 267, s. 68-76.
Na temat bada somatosensorycznych oraz zmysu suchu: R. Adolphs, Bilateral inhibition
generates neuronal responses tuned to mteraural leuel differences in the auditory brainstem ofthe
barn owi. The Journal of Neuroscience", 1993, 13, s. 3647-3668. M. Konishi, T. Takahashi, H.
Wagner, W. E. Sullivan, C. E. Carr, Neurophysiological and anatomical substrates of sound
localization in the owi, w: G. Edelman, W. Gali, W. Cowan (red.), Audi-tory Function. Wiley &
Sons, New York 1988, s. 721-746. M. M. Merzenich, J. H. Kaas, Principles of organization of
sensory-perceptual systems in mam-mals, w: J. M. Sprague, A. N. Epstein (red.), Progress in
Psychobiology and Physiological Psychology. Academic Press, Inc., New York 1980, s. 142.
Na temat plastycznoci kory:
C. D. Gilbert, J. A. Hirsch, T. N. Wiesel, Lateral interactions m uisual cortex, w: Symposia on
Quantitative Biology. Tom 55. Laboratory Press, Cold Spring Harbor, NY. 1990, s.663-677. M. M.
Merzenich, J. H. Kaas, J. Wall, R. J. Nelson, M. Sur, D. Felleman, Topographic reorganization of
somatosenso-ry cortical areas 3B and 1 in adult monkeys following restructured deafferen-tation.
Neuroscience", 1983,8, s. 33-55. V. S. Ramachandran, Behauioral and magnetoencephalographic
correlates of plasticity in the adult human brain. Proceedings of the National Academy of Science",
1993, 90, s. 10413-10420.
7 F. C. Bartlett, Remembering: A Study in Experimental and Social Psychology. Cambridge
University Press, Cambridge, England 1964.
8 S. Kosslyn, N. M. Alpert, W. L. Thompson, V Maljkovic, S. B. Weise, C. F. Chabris, S. E.
Hamilton, S. L. Rauch, F. S. Buonanno, Visual mental imagery actwates topographically organized
visual cortex: PET inuestiga-tions. Journal of Cognitive Neuroscience", 1993, 5, s. 263-287. H.
Damasio, T. J. Grabowski, A. Damasio, D. Tranel, L. Boles-Ponto, G. L. Watkins, R. D. Hichwa,
Visual recall with eyes closed and covered actwates early uisual cortices. Society for
Neurosciences Abstracts", 1993, 19, s. 1603.
9 Zaczynamy obecnie rozumie zasady aktywowania (odpalania") wstecznego. Zob.: G. W. Van
Hoesen, The parahippocampal gyrus: New obseruations
303
regarding its cortical connections in the monkey. Trends in Neurosciences", 1982, 345-350. M. S.
Livingstone, D. H. Hubel, Anatomy and physiology of a color system in the primate uisual cortex.
The Journal of Neurosciences", 1984, 4, s. 309-356. D. H. Hubel, M. S. Livingstone, Segregation
of form, color, and stereopsis in primate area 18. The Journal of Neurosciences", 1987, 7, s. 33783415. M. S. Livingstone, D. H. Hubel, Connections between layer 4B of area 17 and thick
cytochrome oxidase stripes of area 18 in the suirrel monkey. The Journal of Neurosciences",
1987, 7, s. 3371-3377. K. S. Rockland, A. Virga, Terminal arbors of indwidual feedback" axons
projecting from area Vi to V2 in the macaue monkey: A study using immu-nohistochemistry of
anterogradely transported Phaseolus vulgaris leucoag-glutinin. Journal of Comparative
Neurology", 1989, 285, s. 54-72. D. J. Fel-leman, D. C. Van Essen, Distribut hierarchical processing
in the primate cerebral cortex. Cerebral Cortex", 1991, 1, s. 1-47.
10 R. B. H. Tootell, E. Switkes, M. S. Silverman, S. L. Hamilton, Functional anatomy ofmacaue
striate cortex. II. Retinotopic organization. The Journal of Neurosciences", 1988, 8, s. 1531-1568.
11 Zob. przypis 3 powyej (M. M. Merzenich).
12 Nie jestem w stanie powici naleytej iloci miejsca literaturze naukowej dotyczcej bada
nad uczeniem si i elastycznoci. Czytelnika odsyam do wybranych rozdziaw dwch ksiek: E.
Kandel, J. Schwartz, T. Jessel, Principles of Neuroscience. Elsevier, Amsterdam 1991. P. S.
Churchland, T. J. Sejnowski, The Computational Brain: Models and Methods on the Fron-tiers of
Computational Neuroscience. MIT Press/Bradford Books, Cambridge, MA 1992.
13 Waga, jak zaczto ostatnio przywizywa do obrazw, to jeden z objaww rewolucji
poznawczej, ktra przysza po drugiej nocy behawioryzmu, rozpatrujcego wszystko w kategoriach
bodcw i reakcji. Zawdziczamy j w duej mierze pracom Rogera Sheparda i Stephena Kosslyna.

Zob.: R. N. She-pard, L. A. Cooper, Mental Images and Their Transformations. MIT Press,
Cambridge, MA 1982. S. M. Kosslyn, Image and Mmd. Harvard University Press, Cambridge, MA
1980. Ujcie tej problematyki w perspektywie historycznej znajdziemy w: H. Gardner, The Mind's
New Science. Basic Books, New York 1985.
14 B. Mandelbrot, osobisty komunikat.
15 A. Einstein, za J. Hadamard, The Psychology of lnuention in the Mathe-matical Field. Princeton
University Press, Princeton, NJ. 1945.
16 Oto gwne pozycje dotyczce tego zagadnienia: D. H. Hubel, T. N. Wie-sel, Binocular
interaction in striate cortex of kittens reared with artificial suint. Journal of Neurophysiology",
1965, 28, s. 1041-1059. D. Hubel, T. N. Wiesel, S. LeVay, Plasticity of ocular dominance columns
in monkey striate cortex. Philosophical Transactions of the Research Society of London, seria B",
1977, 278, s. 377^109. L. C. Katz, M. Constantine-Paton, Relation-ship between segregated
afferents and post-synaptic neurons in the optic tec-tum ofthree-eyed frogs. The Journal of
Neuroscience", 1988, 8, s. 3160-3180. G. Edelman, Topobiology. Basic Books, New York 1988. M.
Constantine-Paton, H. T. Cline, E. Debski, Patterned activity, synaptic convergence, and the
304
NMDA receptor m deueloping visual pathways. Annual Review of Neuro-science", 1990, 13, s.
129-154. C. Shatz, The deueloping bram. Scientific American", 1992, 267, s. 61-67.
17 To tych zagadnie omawiaj: R. C. Lewontin, Biology as Ideology. Harper Perennial, New York
1992. S. A. Kauffinan, The Origins of Order. Self-Organiza-tion and Selectwn in Euolution. Oxford
University Press, New York 1993.
18 Podoe nagych i gbokich zmian w obwodach neuronowych, ktre zdaj si tutaj pojawia,
obejmuje liczne synapsy, o ktrych ju wczeniej wspominaem, oraz rnorakie neurotransmitery i
receptory wystpujce na kadej z nich. Charakterystyka tego elastycznego procesu wykracza poza
zamierzenia niniejszej ksiki, lecz podane tutaj informacje zgodne s z koncepcj, i pojawia si
on przy wyborze obwodw na poziomie synaptycznym. Zastosowanie pojcia wyboru w
odniesieniu do ukadu nerwowego zasugerowali jako pierwsi Niels Jerne i J. Z. Young, a
wykorzysta je Jean Pierre Changeux. Koncepcj t mistrzowsko opracowa Gerald Edelman,
budujc wok niej szerok teori umysu i mzgu.
ROZDZIA 6
1 C. B. Pert, M. R. Ruff, R. J. Weber, M. Herkenham, Neuropeptides and their receptors: A
psychosomatic nework. The Journal of Immunology", 1985, 135, s. 820s826s. F. Bloom,
Neuropeptides and other mediators in the central neruous system. The Journal of Immunology",
1985, 135, s. 743s-745s. J. Roth, D. LeRoith, E. S. Collier, N. R. Weaver, A. Watkinson, C. F.
Cleland, S. M. Glick, Euolutionary origins of neuropeptides, hormones, and receptors: Possible
applications to immunology. The Journal of Immunology", 1985, 135, s. 816s-819s. B. S.
McEwen,Non-genomic and genomic effects ofsteroids on neural actiuity. Trends in
Pharmacological Sciences", 1991,12(4), s. 141--157. A. Herzog, Temporal lobe epilepsy: An
extrahypothalamic pathogenesis for polycystic ouarian syndromei Neurology", 1984, 34, s. 13891393.
2 J. Hosoi, G. F. Murphy, C. L. Egan, Regulation ofLangerhans celi func-tion by nerves containing
calcitonin gene-relatedpeptide. Natur", 1993, 363, s. 159-163.
3 J. R. Calabrese, M.A. Kling, P. Gold, Alterations m immunocompetence during stress,
bereauement and depression: Focus on neuroendocrine regulation. American Journal of
Psychiatry" 1987, 144, s. 1123-1134.
4 E. Marder (red.), Neuromodulation in circuits underlying behavior. Se-minars in the
Neurosciences", 1989, 1, s. 34. C. B. Saper, Diffuse cortical projection systems: anatomical
organization and role in cortical function, w: V. B. Mountcastle (red.), Handbook of Physiology.
American Physiological Society, Bethesda, MD 1987.
5 C. S. Carter, Oxytocin and sexual behauior. Neurosciences Biobehavio-ral Review", 1992, 16, s.

131. T. R. Insel, Oxytocin, a neuropeptide for affdia-twn: Euidence from behauioral, receptor
autoradiographic, and comparatwe studies. Psychoneuroendocrinology", 1992, 17, s. 3.
305
6 R. Descartes, The Passwns of the Soul, w: J. Cottihgham, R. Stoothoff, D. Murdoch (redj, The
Philosophical Wntings of Descahtes. Vol. 1. Cambridge University Press (1985), Cambridge,
England 1647, s. 169-210. Wydanie polskie: Namitnoci duszy. PWN, Warszawa 1986.
7 S. Freud, Civilization and Its Discontents. University of Chicago Press, Chicago 1930. Wydanie
polskie: Kultura jako rdo cierpie. Wydawnictwo KR, Warszawa 1982.
ROZDZIA 7
1J. M. Allman, T. McLaughlin, A. Hakeem, Brain weight and life-span in primate species.
Proceedings of the National Academy of Science", 1993, 90, s. 118-122.
2 J. M. Allman, T. McLanghlin, A. Hakeem, Brain structures and life-span in primate species.
Proceedings of the National Academy of Science, 1993, 90, s. 3559-3563.
3 W. James, The Principles of Psychology. Vol. 2. Dover (1950), New York 1890.
4 Jako wprowadzenie do licznego zbioru publikacji na ten temat proponuj nastpujce pozycje: P.
Ekman, Facial expressions of emotion: New fmdings, new uestions. Psychological Science",
1992, 3, s. 34-38. R. S. Lazarus, On the primacy of cognition. American Psychologist", 1984, 39,
s. 124129. G. Mandler, Mind and Body: Psychology of Emotion and Stress. W. W. Norton & Co,
New York 1984. R. B. Zajonc, On the primacy of affect. American Psychologist", 1984, 39, s. 117123.
5 M. H. Bagshaw, D. P. Kimble, K. H. Pribram, The GSR of monkeys du-ring orienting and
habituatwn and after ablation of the amygdala, hippo-campus and inferotemporal cortex.
Neuropsychologia", 1965, 3, s. 111-119. L. Weiskrantz, Behavioral changes associated with
ablations ofte amygdalo-id complex in monkeys. Journal of Comparative and Physiological
Psychology", 1956,49, s. 381-391. J. P. Aggleton, R. E. Passingham, Syndrome produ-ced by
lesions of the amygdala in monkeys (Macaca mulatta). Journal of Comparative and Physiological
Psychology, 1981, 95, s. 961-977. J. E. LeDoux, Emotion and the amygdala, w: J. P. Aggleton
(red.), The Amygdala: Neuro-biological Aspects of Emotion, Memory, and Mental Dysfunction.
Wiley-Liss, New York 1992, s. 339-351.
6 M. Davis, The role of the amygdala in conditwned fear, w: J.P. Aggleton (red.), The Amygdala:
Neurobiological Aspects of Emotion, Memory, and Mental Dysfunction. Wiley-Liss, New York
1992, s. 255-305. S. Zola-Morgan, L. R. Suire, P. Alvarez-Royo, R. P. Clower, Independence of
memory func-tions and emotional behauior: Separate contributions of the hippocampal for-mation
and the amygdala. Hippocampus", 1991, 1, s. 207-220.
P. Gloor, A. Olivier, L. F. Quesney, The role of the amygdala in the expres-sion of psychic
phenomena in temporal lobe seizures, w: Y. Ben-Air (red.), The Amygdaloid Complex (INSERM
Symposium 20). Elsevier North-Holland,
306
Amsterdam 1981, s. 489^198. W. Penfield, W. Jasper, Epilepsy and the Func-tional Anatomy of the
Human Brain. Little, Brown, Boston 1954.
8 H. Kluver, P. C. Bucy, Psychic blindness" and other symptoms following bilateral temporal lobe
lobectomy in rhesus monkeys. .American Journal of Physiology", 1937, 119, s. 352-353.
9 D. Laplane, J. D. Degos, M. Baulac, F. Gray, Bilateral infarction of the anterior cingulate gyn and
ofthe fornices. Journal of the Neurological Sciences", 1981, 51, s. 289-300. A. R. Damasio, G. W.
Van Hoesen, Emotwnal disturbances associated with focal lesions of the limbie frontal lobe, w: K.
M. Heilman, P. Satz (red.), Neuropsychology of Human Emotion. The Gu-ilford Press, New York
1983.
10 R. W. Sperry, M. S. Gazzaniga, J. E. Bogen, Interhemispheric rela-tionships: The neocortical
commissures; syndromes of their disconneetion, w: P. J. Vinken, G. W. Bruyn (red.), Handbook of
Clinical Neurology. Vol. 4. North Holland, Amsterdam 1969, s. 273-290. R. Sperry, E. Zaidel, D.

Zaidel, Self recognition and social awareness in the deconnected minor hemisphere.
Neuropsychologia", 1979, 17, s. 153-166.
11G. Gainotti,Emotional behavior and hemispheric side ofthe lesion. Cor-tex", 1972, 8, s. 41-55.
H. Gardner, H. H. Brownell, W. Wapner, D. Michelow, Missing the point: The role ofthe right
hemisphere in the processing ofcom-plex linguistic materials, w: E. Pericman (red.), Cognitwe
Processes and the Right Hemisphere. Academic Press, Inc, New York 1983. K. Heilman, R. T.
Watson, i D. Bowers, Affectwe disorders associated with hemispheric disease, w: K. Heilman, P.
Satz (red.), Neuropsychology of Human Emotion. The Gu-ilford Press, New York 1983, s. 45-64. J.
C. Borod, Interhemispheric and intrahemispheric control of emotion: A focus on unilateral brain
damage. Journal of Consulting and Clinical Psycholog/', 1992, 60, s. 339-348. R. Davidson,
Prolegomenon to emotion: Gleanings from Neuropsychology. Co-gnition and Emotion", 1992, 6,
s. 245-268.
12 C. Darwin, The Ezpression ofthe Emotions in Man and Animals. Philo-sophical Library, New
York 1872. Wydanie polskie: O wyrazie uczu u czowieka i zwierzt. Warszawa 1988.
13 G.-B. Duchenne, The Mechanism of Human Facial Expression, or An Electro-Physiological
Analysis of the Expression of the Emotions. Tum. R. A. Cuthberton. Cambridge University Press
(1990), New York 1862.
14 P. Ekman, Facial expressions of emotion: New findings, new uestions. Psychological Science",
1992, 3, s. 34-38. P. Ekman, R. J. Davidson, Volun-tary smiling changes regional brain actwity.
Psychological Science", 1993,4, s. 342-345. P. Ekman, R. W. Levenson, W. V. Friesen, Autonomie
neruous system actwity distinguishes among emotions. Science", 1983, 221, s. 1208--1210.
15 P. Ekman, R. J. Davidson, Voluntary smiling changes regional brain actwity. Psychological
Science", 1993, 4, s. 342-345.
16 Podczas gdy to, co nazwaem emocjami pierwotnymi, zdaje si opiera na znacznym
komponencie biologicznym, to emocje wtrne konceptualizowa-ne s zwykle jako zalene od
uwarunkowa kulturowych (informacje na temat wpywu czynnika kulturowego na kategoryzacj
emocji znale mona
ii
w: James A. Russel, Culture and Categorization of Emotwns. Psychological Bulletin", 1991, 110,
s. 426-450.
17 O. Sacks, The Man Who Mistook His Wife for a Hat, and Other Clinical Taks. Cz I, rozdzia
3. Harper & Row, New York 1987, s. 43. Wydanie polskie: Mczyzna, ktry pomyli swoj on z
kapeluszem. Zysk i S-ka, Pozna 1994.
18 Wspomnienia Williama Styrona znowu dostarczaj nam wnikliwej ilustracji wielowtkowoci
owych operacji. Pewnego wsparcia dla przedstawionego tutaj przeze mnie obrazu szuka mona
rwnie w badaniach konceptualnego stylu pisarskiego: N. J. Andreasen, P. S. Powers, Creatiuity
and psy-chosis: An examination ofconceptual style. Archives of General Psychiatry", 1974, 32, s.
70-73.
ROZDZIA 8
1 B. Pascal, Pensees 1670. Za rdo posuyo mi nowe wydanie" tego tekstu, opublikowane w
Paryu przez Mercure de France (1976). Cytowany na stronie 191 fragment pojawia si w sekcji 80:
Que chacun examine ses penses, ii les trouvera toutes occupees au pass ou a' l'avenir. Nous ne
pensons presue point au present, et si nous y pen-sons, ce n'est que pour en prendre la lumiere pour
disposer de l'avenir". (Niech kady zbada swoje myli: ujrzymy, i wszystkie zaprzta przeszo i
przyszo. Nie mylimy prawie o teraniejszoci; a jeli mylimy, to jeno aby zaczerpn z niej
treci do snucia przyszoci".)
Fragment tekstu cytowany na stronie 229 pojawia si w sekcji 680:
Le coeur a ses raisons, que la raison ne connait point". (Serce ma swoje powody, ktrych nie zna
rozum".)
Wydanie polskie w przekadzie T. eleskiego: B. Pascal, Myli. PAX, Warszawa 1996.

2 P. N. Johnson-Laird, E. Shafir, The interactwn between reasoning and decision-making: an

introduction. Cognition", 1993, 49, s. 109.
3 H. Gardner, Frames ofMind: The Theory ofMultiple Intelligences. Basic Books, New York 1983.
4 A. Tversky, D. Kahneman,Auailability: A heuristic for judging freuency and probability.
Cognitive Psycholog/', 1973, 2, s. 207-232.
5 S. Sutherland, Jrraiionat;y.- The Enemy Within. Constable, London 1992.
6 L. Cosmides, The logie of social exchange: Has natural seleetion shaped how humans reason?
Studies with the Wason seleetion task. Cognition", 1989, 33, s. 187-276. J. H. Barkw, L.
Cosmides, J. Tboby (red.), The Adapted Mind: Evolutionary Psychology and the Generation of
Culture. Oxford University Press (1992), New York 1992. L. Brothers, rozdz. 4, przypis 24, oraz
Suomi, rozdz. 4, przypis 23.
Na temat anatomii okolicy czoowej: F. Sanides, The cytomyeloarchitecture ofthe hutnan frontal
lobe and its relatwn to phylogenetic differentiation ofthe cerebral cortex. Journal fur
Hirnforschung", 1964, 6, s. 269-282. P. Gold308
man-Rakic, Circuitry ofprimate prefrontal cortex and regulatwn ofbehauior by representaional
memory, w: F. Plum, V. Mountcastle (red), Handbook of Physwlogy: The Neruous System. Tom 5.
American Physiological Society, Be-thesda, MD 1987, s. 373-401. D. Pandya, E. H. Yeterian,
Prefrontal cortex in relation to other cortical areas in rhesus monkey: architecture and connec-tions,
w: H. B. M. Uylings (red.), The Prefrontal Cortex: Its Structure, Func-tion and Pathology. Elsevier,
Amsterdam 1990, s. 63-94. H. Barbas, D. N. Pandya, Architecture and intrinsic connections ofthe
prefrontal cortex in the rhesus monkey. The Journal of Comparative Neurology", 1989, 286, s.
353-375.
8 M. Petrides, B. Milner, Defiats on subject-ordered tasks after frontal and temporal lobe lesions in
man. Neuropsychologia", 1982, 20, s. 249-262. J. M. Fuster, The Prefrontal Cortex: Anatomy,
Physiology, and Neuropsycho-logy of the Frontal Lobe (wydanie 2). Raven Press, New York 1989.
P. Gold-man-Rakic, Working memory and the mind. Scientific American", 1992,267, s. 110-117.
9 R. J. Morecraft, G. W. Van Hoesen, Frontal granular cortex input to the cingulate (MJ,
supplementary (MJ, and primary (MJ motor cortices in the rhesus monkey. Journal of Comparative
Neurology", 1993, 337, s. 669-689.
10 L. A. Real, Animal choice behauior and the euolution of cognitwe architecture. Science", 1991,
253, s. 980-986.
11 P. R. Montague, P. Dayan, T. J. Sejnowski, Foraging in an uncertain world using predictive
hebbian learning. Society for Neuroscience", 1993, 19, s. 1609.
12 H. Poincare, Le raisonnement mathematiue, w: Science et methode. Tum. G. B. Halsted, w: B.
Chiselin, The Creatiue Process. Mentor Books/ UCLA (1955), Los Angeles 1908.
13 L. Szilard, za W. Lanouette, Genius in the Shadows. Charles Scribner's Sons, New York 1992.
14 J. Salk, The Anatomy ofReality. Praeger, New York 1985.
15 T. Shallice, P. W. Burgess, Superuisory control of action and thought selection, w: Attention:
Selection, Awareness, and Control. A Tribute to Do-nald Broadbent. A. Baddeley, L. Weiskrantz
(red.). Clarendon Press, Oxford 1993, s. 171-187.
16 Zob. przypis 4, powyej. " Zob. przypis 5, powyej.
18 G. Harrer, H. Harrer, Musie, emotion and autonomie funetion, w: M. Critchley, R. A. Henson
(redj, Musie and the Brain. William Heinemann Medical, London 1977, s. 202-215.
19 S. Dehaene, J.-P. Changeux, The Wisconsin Card Sorting Test: Theoreti-cal analysis and
modeling in a neuronal network. Cerebral Cortex", 1991,1, s. 62-79.
20 Zob. Posner, Petersen, rozdz. 4, przypis 18.
21 Zob. Goldman-Rakic, Working Memory and the Mind, rozdz. 8, przypis 8.
22 K. S. Lashley, The problem of serial order in behavior, w: L. A. Jeffress (red), Cerebral
Mechanisms in Behauior. Wiley and Sons, New York 1951.
309

23 C. D. Salzman, W. T. Newsome, Neural mechanisms for forming a per-ceptual deciswn,

Science", 1994, 264, s. 231-237.
24 B. Pascal, Myli.
25 J. St. B. T. Evans, D. E. Over, K. I. Manktelow, Reasoning, decision-making and rationaliy.
Cognition", 1993, 49, s. 165-187. R. De Sousa, The Rationality of Emotion. MIT Press,
Cambridge, MA 1991. P. N. Johnson-Laird, K. Oatley, Basic emotions, rationality, and folk theory.
Cognition and Emotion", 1992, 6, s. 201-223.
ROZDZIA 9
1 A. R. Damasio, D. Tranel i H. Damasio, Somatic markers and the gu-idance of behauwr: Theory
and preliminary testing, w: H. S. Levin, H. M. Eisenberg, A. L. Benton (redj, Frontal Lobe
Function and Dysfunction. Oxford University Press, New York 1991, s. 217-229. Warto zauway,
e osoby zdiagnozowane jako cierpice na psychopati rozwojow i majce przeszo kryminaln
zachowyway si podobnie. Zob.: R. D. Hare, M. J. Quinn, Psychopathy and autonomie
conditioning. Journal of Abnormal Psychologa, 1971, 77, s. 223-235.
2 A. Bechara, A. R. Damasio, H. Damasio, S. Anderson, Insensitiuity to future conseuences
following damage to human prefrontal cortex. Cognition", 1994, 50, s. 7-12
3 C. M. Steele, R. A. Josephs, Alcohol myopia. American Psychologist", 1990, 45, s. 921-933.
4 A. Bechara, D. Tranel, H. Damasio, A. R. Damasio, Failure to respond autonomically in
anticipation of future outeomes following damage to human prefrontal cortex. Society for
Neuroscience", 1993, 19, s. 791. Peny tekst ukaza si w 1994 roku.
ROZDZIA 10
1 G. Lakoff, Women, Fire, and Dangerous Things: What Categories Reveal About the Mind.
University of Chicago Press, Chicago 1987. M. Johnson, The Body in the Mind: The Bodily Basis
of Meaning, Imagination, and Reason. University of Chicago Press, Chicago 1987.
2 G. W. Hohmann, Some effects of spina cord lesions on experienced emo-tional feelings.
Psychophysiology", 1966, 3, s. 143-156.
3 H. Putnam, Reason, Truth, and History. Cambridge University Press, Cambridge, England 1981.
4 O trzewnych aspektach reprezentacji somatosensorycznych traktuje praca: M. M. Mesulam, E. J.
Mufson, The insula of Reil in man and monkey, w: A. Peters, E. G. Jones (red.), Cerebral Cortex.
Vol. 5. Plenum Press, New York 1985, s. 179-226. Zob. te: J. R. Jennings, Is it important that the
mind
310
.#?/* ?
?
is in the body? Inhibition and the heart. Psychophysiology", 1992, 29, s. 369-383. S. M.
Oppenheimer, A. Gelb, J. P. Girvin i V. C. Hachinski, Car-diovascular effects of human insular
cortex stimulation. Neurology", 1992, 42, s. 1727-1732.
5 N. Humphrey, A History ofthe Mind. Simon & Schuster, New York 1992.
6 Zob. przypis 1 oraz: F. Varela, E. Thompson, E. Rosch, The Embodied Mind. MIT Press,
Cambridge, MA 1992. G. Edelman, Bright Air, Brilliant Fire. Basic Books, New York 1992.
7 J. Searle, The Rediscouery of the Mind. MIT Press, Cambridge, MA 1992. P. S. Churchland,
Neurophilosophy: Toward a Unified Science of the Mind-Brain. Bradford Books/MIT Press,
Cambridge, MA 1986. P. M. Churchland, Matter and Consciousness. Bradford Books/MIT Press,
Cambridge, MA 1984. F. Crick, The Astonishing Hypothesis: The Scientific Search for the Soul.
Charles Scribner's Sons, New York 1994. D. Dennett, Consciousness Explained. Little, Brown,
Boston 1991. G. Edelman, zob. przypis 6. R. Llinas, Commentary ofdreaming and wakefulness.

Neuroscience", 1991, 44, s. 521-535.

8 F. Plum, J. Posner, The Diagnosis of Stupor and Coma. (Contemporary Neurology Series.
Wydanie 3). F.A. Davis, Philadelphia 1980.
9 J. Kagan, Unstable Ideas: Temperament, Cognition, and Self. Harvard University Press,
Cambridge, MA 1989.
ROZDZIA 11
1 G. S. Stent, The Corning of the Golden Age: A View of the End of Pro-gress. Doubleday, New
York 1969.
2 Obszerny opis tego stanu rzeczy znajdziemy w: R. Hughes, The Culture of Compaint. Oxford
University Press, New York 1992.
3 R. Descartes, The Philosophical Works of Descartes. Przeoone na jzyk angielski przez
Elizabeth S. Haldane i G. R. T. Ross. Vol. 1. Cambridge Uni-versity Press (1970), New York 1637,
s. 101. Wydanie polskie: Rozprawa o metodzie, Polska Akademia Umiejtnoci, Krakw 1950.
* R. Descartes, Rozprawa..., s. 26.
5 R. Cottingham, A Descartes Dictionary. Blackwell, Oxford 1992, s. 36. Plato, Phaedo. The
Collected Dialogues of Plato. E. Hamilton, H. Cairns (red.). Bollingen Series. Pantheon Books,
1971, s. 47-53. Wydanie polskie: Uczta. Eutyfron. Obrona Sokratesa. Kriton. Fedon. PWN,
Warszawa 1984.
6 R. Descartes, Rozprawa..., s. 26.
311
PRZYPISY DO POSTSCRIPTUM
1 W. Faulkner, 1949 - Mowa wygoszona po odebraniu Nagrody Nobla. Jego sowa osadzone byy
w kontekcie narastajcego wwczas zagroenia nuklearnego, lecz ich tre jest w istocie
ponadczasowa.
2 P. Eluard, Liberte, w: G. Pompidou (red.), Anthologie de la poesie franca-ise. Hachette, Paris
1961.
3 Cytowane powyej prace Jonasa Salka oraz Richarda Lewotina, ktre sprowokoway te sowa,
nios w sobie optymizm i przenikliwo niezbdn dla penego zrozumienia biologii czowieka.
4 Zob. przypis 2 do rozdziau 11.
5 David Ingvar uy terminu wspomnienia przyszoci" w dokadnie tym samym znaczeniu.
6 Howard Fields, Pam. McGraw-Hill, New York 1987. B. Davis, Behauioral aspects of complex
analgesia, 1994 (w przygotowaniu).
7 Od czasw Limy rozwinito nowe, mniej tumice sposoby operacyjnego leczenia blu. Chocia
leukotomia przedczoowa nie bya zabiegiem tak niszczycielskim, jak inne operacje
psychochirurgiczne", i cho dawaa pozytywne wyniki w postaci ulenia cierpicym na
nieuleczalny farmakologicznie bl, niosa rwnie negatywny skutek: przygaszenie emocji i uczu,
ktrego dugoterminowe konsekwencje poznajemy w peni dopiero teraz.
i*
Literatura uzupeniajca
Poniej przedstawiam krtk list ksiek zwizanych z tematami, ktre tutaj omawiaem. Nie jest
to, oczywicie, pena bibliografia. Tytuy pogrupowane s zgodnie z ogln tematyk, cho wiele z
nich mona by zaliczy do wicej ni jednej kategorii.
ZRODA KLASYCZNE
Ch. Darwin, The Expression of the Emotions in Man and Animals. Philoso-phical Library, New
York 1872. Wydanie polskie: O wyrazie uczu u czowieka i zwierzt. PWN, Warszawa 1988.
N. Geschwind, Selected Papers on Language and Brain. Boston Studies in the Philosophy of
Science. Vol. XVI. D. Reidel Publishing Company, Ne-therlands 1974.
D. O. Hebb, The Organization ofBehauwr. Wiley, New York 1949.
W. James, The Principles of Psychology. Vol. 1 i 2. Dover Publications (1950), New York 1890.

WSPCZESNE RDA TECHNICZNE

P. S. Churchland, T. J. Sejnowski, The Computational Bram: Models and Methods on the Frontiers
of Computational Neuroscience. Bradford Books, MIT Press, Cambridge, MA 1992.
H. Damasio, A. R. Damasio, Lesion Analysis in Neuropsychology. Oxford University Press, New
York 1989.
313

H. Damasio, Human Brain Anaomy in Computerized Images. Oxford Unive-risty Press, New York
1994.
E. R. Kandel, J. H. Schwartz, T. M. Jessell, (red.) Principles ofNeural Science. Wyd. 3. Appleton
and Lange, Norwalk, CT 1991.
EMOCJE
R. De Sousa, The Rationality ofEmotion. MIT Press, Cambridge, MA 1991.
C. E. Izard, J. Kagan, R. B. Zajonc, Emotion, Cognition, and Behauior. Harvard University Press,
Cambridge, MA 1989.
J. Kagan, Unstable Ideas: Temperament, Cognition, and Self. Cambridge Uni-versity Press, New
York, MA 1984.
G. Mandler, Mind and Body: Psychology ofEmotion and Stress. W. W. Norton & Co, New York
1984.
MYLENIE I ROZUMOWANIE
Joauin M. Fuster, The Prefrontal Cortex: Anatomy, Physiology, and Neuropsychology of the Frontal Lobe. Wyd. 2. Raven Press, New York 1989. H. Gardner, Frames of
Mind: The Theory of Multiple Intelligences. Basic
Books, New York 1983. P. N. Johnson-Laird, Mental Models. Harvard University Press,
Cambridge,
MA 1983. K. H. Pribram, A. R. Luna, (red.), Psychophysiology of the Frontal Lobe.
Academic Press, New York 1973. S. Sutherland, Irrationality: The Enemy Within. Constable,
London 1992.
OD FILOZOFII UMYSU DO NEUROLOGII POZNAWCZEJ
P. S. Churchland, Neurophilosophy: Toward A Unified Science of the Mind?Brain. Bradford Books. MIT Press, Cambridge, MA 1986. P. M. Churchland, Matter and
Consciousness. Bradford Books, MIT Press,
Cambridge, MA 1984. P. M. Churchland, The Engine ofReason, The Seat ofthe Soul: A Philosophical Journey into the Brain. MIT Press, Cambridge 1994. D. C. Dennett, Consciousness Explained.
Little Brown, New York 1991. Y. Dudai, The Neurobiology of Memory: Concepts, Findings,
Trends. Oxford
University Press, New York 1989.
314

I
O. Flanagan, Conscwusness Reconsidered. MIT Press, Cambridge, MA 1992. M. S. Gazzaniga, J.
E. Le Doux, The Integrated Mind. Plenum Press New
York 1978. R. A. Hinde, The Interdependence of the Behavwral Sciences. Phil Trans.
of the Royal Society", London 1990, 329, S. 217-227.
D. H. Hubel, Eye, Bram and Vision. Scientific American Library. Dystrybuowane przez W. H.
Freeman, New York 1987. N. Humphrey, A History of the Mind: Evolution and the Birth of
Consciousness. Simon & Schuster, Norwalk, CT 1992. M. Johnson, The Body in the Mind: The Bodily Basis

of Meaning, Imagination, and Reason. University of Chicago Press, Chicago 1987. S. M. Kosslyn, O. Koenig, Wet
Mind: The New Cognitiue Neuroscience. The
Free Press, New York 1992. G. Lakoff, Women, Fire, and Dangerous Things: What Categories
Reueal About the Mind. University of Chicago Press, Chicago 1987. D. Magnusson, Indiuidual Development in
an Interactional Perspective:
A Longitudinal Study. Erlbaum Associates, Hillsdale, NJ 1988. J. Miller, States of Mind. Pantheon
Books, New York 1983. R. Ornstein,77te Natur ofHuman Consciousness. W. H. Freeman, San
Fransisco 1973.
S. Ros, The Conscious Brain. Knopf, New York 1973. M. Rutter, M. Rutter, Developing Minds:
Challenge and Continuity Across
the Lifespan. Basic Books, New York 1993. J. R. Searle, The Rediscovery ofMind. Bradford Books,
MIT Press, Cambridge,
MA 1992. Wydanie polskie: Umys na nowo odkryty. PIW, Warszawa 1999. L. R. Suire, Memory
and Brain. Oxford University Press, New York 1987. S. Zeki, A Vision ofthe Brain. Blackwell
Scientific Publications, Cambridge,
MA 1993.
BIOLOGIA OGLNA
J. H. Barkw, L. Cosmides, J. Tooby, (red.), The Adapted Mind: Euolutionary Psychology and the
Generation of Culture. Oxford University Press, New York 1992.
P. Bateson, The Development and Integration of Behavior: Essays in Honour of Robert Hinde.
Cambridge University Press, New York 1991.
G. Edelman, Topobiology. Basic Books, New York 1988.
C. E. Finch, Longeuity, Senescence, and the Genome. The University of Chicago Press, Chicago
1990.
S. J. Gould, The Indiuidual in Darwin's World. Edinburgh Univeristy Press, Edinburgh, Scotland
1990.
F. Jacob, The Possible and the Actual. Pantheon Books, New York 1982.
S. A. Kauffman, The Origins of Order: Self Organization and Selection in Euolution. Oxford
University Press, New York 1993.
R. C. Lewontin,Bwlogy as Ideology: The Doctrine ofDNA. Harper Perennial, New York 1991.
315
P. B. Medawar, J. S. Medawar, Arisotle to Zoos: A Philosophical Dictionary ofBiology. Harvard
University Press, Cambridge, MA 1983.
D. Purves, Body and Brain: A Trophic Theory of Neural Connections. Harvard University Press,
Cambridge, MA 1988.
J. Salk, Survival of he Wises. Harper & Row, New York 1973.
J. Salk, The Anatomy ofReality. Praeger, New York 1985.
G. S. Stent (red.), Morality as a Biological Phenomenon. University ofCali-fornia Press, Berkeley
1978.
NEUROBIOLOGIA TEORETYCZNA
J.-P. Changeux, Neuronal Man: The Biology of Mind. (Przek. L. Garey). Pantheon Books, New
York 1985.
F. Crick, The Astonishing Hypothesis: The Scienific Search for the Soul. Charles Scribner's Sons,
New York 1994.
G. M. Edelman, Bright Air, Brilliant Fire. Basic Books, New York 1992.
C. Koch, J. L. Davis, (red.),Large-Scale Neuronal Theories ofthe Brain. Brad-ford Books, MIT
Press, Cambridge 1994.
DZIEA OGLNE

C. Blakemore, The Mind Machin. BBC Books, New York 1988.

G. Johnson, In he Palaces of Memory. Knopf, New York 1991.
R. Ornstein, Ehrlich, P.: New World New Mind: Mouing Toward Conscious
Evolution. Simon and Schuster, Norwalk, CT 1989. R. M. Restak, The mind. Bantam Books, New
York 1988. Scientific American". Numer specjalny: Mind and Brain" 1992.
Wybrana literatura w jzyku polskim
Gwne zagadnienia bada mzgu i umysu w przystpnym, lecz fachowym ujciu:
A. Smith: Umys. PZWL, Warszawa 1989.
P. Usherwood, Ukad nerwowy. PWN, Warszawa 1976.
Podstawy funkcjonowania mzgu i jego elementw w kontekcie patologii i wspczesnych metod
ich leczenia:
S. K. Veggeberg, Leczenie umysu. Prszyski i S-ka, Warszawa 1996.
Anatomia, neuroanatomia, neurologia:
P. Duus, Diagnostyka topograficzna w neurologii. PZWL, Warszawa 1989.
B. K. Go\b,Anatomia czynnociowa orodkowego ukadu nerwowego. PZWL, Warszawa 1984.
James D. Fix, Neuroanatomia. Wydawnictwo Medyczne Urban i Partner, Wrocaw 1997.
Ch. Warlow, Neurologia. PZWL, Warszawa 1996.
J. Sobotta, Atlas anatomii czowieka. Wydawnictwo Medyczne Urban i Partner, Wrocaw 1994.
Przystpne wprowadzenie do tradycyjnej psychologii kognitywnej i elementw neuropsychologii:
P. H. Lindsay, D. A. Norman, Przetwarzanie informacji u czowieka. Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1991.
Zarys wiedzy o chorobach psychicznych i ich diagnostyce:
J. Jaroszyski, Zespoy zaburze psychicznych. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1994.
Tradycyjne podejcie do dowiadczalnych bada procesw decyzyjnych:
A. Biel, Informacja a decyzja. PWN, Warszawa 1976.
317

J. Kozielecki, Strategia psychologiczna. Nasza Ksigarnia, Warszawa 1975. J Kozielecki,

Psychologia procesw przeddecyzyjnych. PWN, Warszawa 1969. K. Darwin, O powstawaniu
gatunkw drog doboru naturalnego, czyli
o utrzymaniu si doskonalszych ras w walce o byt. Redakcja Przegldu
Tygodniowego, Warszawa 1985.
Inne:
J. H. Reichholf, Zagadka rodowodu czowieka. PWN, Warszawa 1992.
R. Descartes, Rozprawa o metodzie. PIW, Warszawa 1980.
J. R. Searle, Umys, mzg i nauka. PWN, Warszawa 1995.
J. R. Searle, Umys na nowo odkryty. PIW, Warszawa 1999.
S. Freud, Kultura jako rdo cierpie. Wydawnictwo K.R., Krakw 1992.
B. Pascal, Rozprawy i listy. PAX, Warszawa 1962.

Podzikowania
W czasie przygotowywania manuskryptu tej pracy miaem szczcie skorzysta z rad kilku
kolegw, ktrzy przeczytali materia i zaproponowali swoje sugestie. Byli to: Ralph Adolphs,
Ursula Bellugi, Patricia Churchland, Paul Churchland, Francis Crick, Victoria Fromkin, Edward
Klima, Frederick Nahm, Charles Rockland, Kathleen Rockland, Daniel Tranel, Gary Van Hoesen,
Jonathan Winson, Steven Anderson i Arthur Benton. Niezmiernie duo dowiedziaem si w

przyjacielskich dyskusjach, pobudzanych czsto ich uwagami, szczeglnie wtedy, gdy - co niekiedy
si zdarzao - nie moglimy doj do porozumienia. Dzikuj im wszystkim za powicony mi czas,
wiedz i mdro, cho brak mi sw wdzicznoci dla Ralpha, Dana, pani Lundy i Charlesa za
cierpliwo, z ktr czytali kolejne wersje rozdziaw niniejszej ksiki i pomagali mi je poprawia.
Dowiadczenia, o ktrych pisz, gromadziem przez bezma-a dwadziecia pi lat pracy, z ktrych
siedem spdziem na University of Iowa. Wdziczny jestem moim kolegom z Katedry Neurologii,
szczeglnie za pracownikom Zakadu Neurologii Kognitywnej (Hanna Damasio, Daniel Tranel,
Gary Van Hoesen, Arthur Benton, Kathleen Rockland, Matthew Rizzo, Thomas Grabowski, Steven
Anderson, Ralph Adolphs, Antoine Bechara, Robert Jones, Joseph Barrash, Julie Fiez, Ekaterin
Semendeferi, Ching-Chiang Chu, Joan Brandt, Mark Nawrt), za to, czego nauczyli mnie przez te
lata, oraz za duchowe wsparcie i profesjonalizm, z jakim pomagali mi tworzy wyjt319
kowe rodowisko do bada mzgu i umysu. W nie mniejszym stopniu wdziczny jestem pacjentom
neurologicznym badanym w mojej jednostce (obecnie ich liczba przekracza 1800) za to, e dali mi
moliwo zrozumienia ich problemw.
Pragnbym mc podzikowa Johnowi Harlowowi za dokumenty dotyczce Phineasa Gage'a,
ktre pozostawi potomnoci. Pierwsze rozdziay niniejszej ksiki opieraj si na tych wanie
tekstach. W wietle wspczesnej wiedzy pozwalaj one na wycignicie wielu interesujcych
wnioskw, cho nie s rdem mojego opisu pana Adamsa ani pogody w dniu wypadku, gdy te s
czyst fikcj literack.
Betty Redeker przygotowaa manuskrypt z powiceniem, profesjonalizmem i typowym dla niej
poczuciem humoru. Jon Spradling i Denise Krutzfeldt, z waciw im fachowoci, pomogli mi w
poszukiwaniach bibliograficznych. Dzikuj rwnie Timothy'emu Meyerowi za prace edytorskie.
Ksika ta nie powstaaby, gdyby nie gboki wpyw, jaki wywaro na mnie, i porady, ktrych mi
udzielao dwoje moich przyjaci, Michael Carlisle i Jane Isay. Ich entuzjazmu i oddania nie sposb
przeceni.
Pomysy, spostrzeenia, krytycyzm, sugestie i inspiracje Hanny Damasio s integraln czci
niniejszej ksiki. Nie prbuj nawet dzikowa jej za wkad w t publikacj.

Indeks
Achromatopsja, 123
Ackerly, S. S., 75, 300
Ackerly'ego-Bentona, pacjent, 75
Adams, Joseph 21, 322
Adolphs, Ralph, 89, 301, 303, 321
afazja, 37-38
Aggleton, J. R, 89, 158, 301, 307
Akert, K, 299
aksony, 45
Allman, John, 151, 303, 306, 307
Alpert, N., 304
altruizm, 203-204
Alvarez-Royo, R, 307
Anderson, Steven, 83,240,300,310
Andreasen, N., 309, 321
anozognozja, 81-89
a ja", 265-266
a uczucia, 179-180 Armstrong, S., 301 Artola, A., 303
Babiski, J., 81, 300 Baddeley, A., 307 Bagshaw, M. H., 307 Barbas, H., 310 Barkw, Jerome H.,

309, 316 Barnum Museum, 25 Bartlett, Frederic, 122, 304 Bateson, R, 316 Bauer, R. M., 300, 303
Baulac, M., 307
Bechara, Antoine, 219, 240, 248,
311
Benson, F. T., 300 Benton, A. L., 75, 299, 300, 321 Bentona standaryzowane testy, 58 Bernard,
Claude, 142 Bigelow, Henry, 23, 298 Blakemore, C, 317 Bloom, F., 306 Bogen, G. M., 300 Bogen,
Joseph, 164, 300, 308 Boles-Ponto, L., 304 Borod, Joan, 164, 308 Bowers, D., 301, 308 bl i
przyjemno, 291-296 Brainvox, 40 Brammer, G., 302 Bressler, S., 303 Brickner, R. M., 72, 300
Broca, Paul, 37-38, 298 Brocher, S., 303 Brodmanna mapa, 44 Brosch, M., 303 Brothers, L., 302,
309 Brownell, H. H., 308 Bruyn, G. W., 308 brzusznoprzyrodkowa okolica przedczolowa, 49-50 Bucy, Paul, 158, 307 Buonanno, F. S., 304 Burgess, P. W., 310
321
?i
r
Calabrese, J. R., 306
91, 158, 240, 298, 299, 300, 301,
Calcitonin gene-relaed peptide
302, 304, 307, 311, 314, 315
w
(CGRP),
Dandy, Walter, 73
MA
Carr, C. E., 303
Darwin, Charles, 167, 100, 261,
?f
Carter, C. S., 306
297, 308, 314
H
Chabris, C. F., 304
Davidson, Richard, 164, 308
H
Changeux, Jean-Pierre, 224, 302,
Davis, J. L., 307, 313, 317
WS
305, 310, 317
Dayan, P., 214, 310
El

Chiselin, B., 310

De Renzi, E., 300

Chomsky, Noam, 297

De Sousa, Ronald, 229, 311, 314

choroby mzgu a choroby umyshi, 57

Debski, E., 305
chroniczny stres, 143
decyzje, ich podejmowanie, zob.
Churchland, Patricia, 254, 299,
emocje

312, 314, 315, 321

Degos, J. D., 307

Churchland, Paul, 264, 305, 312,

Dehaene, S., 310
?
315, 321
dendryty, 45-46
m
ciao
Dennett, Daniel, 116,264,272,302,
m
ciao a organizm i mzg 103
312, 315
w
emocje a ciao 180-185
Descartes, Ren (Kartezjusz), 147,
?
jako paszczyzna odniesienia 263194, 276-281, 306, 312

-264
Dotyk ciemnoci (Styron), 172
pogldy Kartezjusza 276-282
Douglas, William O., 87-88

poczenie
Duchenne,
1

pomidzy ciaem
Guillaum-Benjamin,

a mzgiem, 108-109
167, 308
1
poczenie pomidzy ciaem a umyDudai, Y., 315
1
sem 251-263
Dupuy, E., 298
1
stany i uczucia 173-174
dysocjacja, 28
?
stany i uczucie ta 175-180
dyspozycyjne wzorce neuronowe
P
ciao komrki, 45
a emocje, 160-161
1
ciao modzelowate (spoido wielkie) 25
nabyte, 124-125
li
Cleland, C. R, 306
wiedza w nich zmagazynowana,

Cline, H. T., 305

127-128
W Ul
Clower, R. P., 307

Collier, E. S., 306

Eckhorn, R., 303

Constantine-Paton, M., 305

Edelman, Gerald, 262, 264, 273,

?
Cooper, L. A., 305
302, 303, 305, 312, 316, 317
?n
Coppola, R., 303
Egan, C. L., 306

Cosmides, Leda, 309, 316

Ehrlich, R, 317

Cowan, W., 303

Einstein, Albert, 130, 305
Creutzfeldt, O., 301
Ekman, Paul, 153, 173, 307, 308
1
Crick, Francis, 93, 264, 272, 298,
Eluard, Paul, 282, 312
1
301, 303, 312, 317, 321
emocje
1
Critchley, M., 310
a anozognozja, 81-89
?
czoowa, lobotomia, 79-80
a dyspozycyjne wzorce neuro?
nowe, 160-161
Daffner, K. R., 300
a specyfika systemu nerwowego,
Damasio, Hanna, 39-41,48,50,88,
164-167
322

a uszkodzenie ciaa migdaowani

Gage, Phineas P.
tego, 88-89
opis przypadku, 19-23
ciao jako scena dla gry emocji,

pytania pozostajce bez odpo180-183

wiedzi, 34-36
emocje pierwotne, 155-158
rekonstrukcja wypadku, 39-40,
Jamesa pogldy na emocje, 15347-50
154
zmiana osobowoci, 23-26
odczuwanie emocji, 157
znaczenie jego przypadku, 26-31
pierwotne a jdro migdaowate,
Gainotti, Guido, 164, 308
158
Galaburda, Albert, 47, 299
rola kora przedniego zakrtu obrGalbraith, G. C, 301
czy, 91-93
Gali, Franz Joseph, 31-32
rozumowanie a emocje, 219-223
Gali, W., 303
rnica pomidzy emocjami i uczuGardner, Howard, 164, 195, 305,
ciami, 168
308, 309, 315
umys a emocje, 184-185
Gazzaniga, Michael, 164, 302, 308,
wtrne, 159-164
316
wyniki bada innych przypadgeny, ich rola, 131-133
kw uszkodze okolic przedczoGeschwind, Norman, 166, 314
owych, 72-81
Gilbert, C. D., 304
wyniki pochodzce z bada nad
Glaser, D. A., 303
zwierztami, 94-97
Glick, S. M., 306
Engel, A. K, 303
Gloor, Pierre, 158, 307
Epstein, A. N., 303
glutaminian, 46, 222
Eslinger, Paul, 64, 300
Gold, P, 306
Evans, J. St. B. T., 60,229,299,310
Goldman-Rakic, Patricia, 96, 249,
302, 303, 309, 310
Faulkner, William, 282-283
pami robocza 225-226
Felleman, D., 304

Gould, S. J., 316

Ferrier, David, 30-31, 48, 298
Grabowski, Thomas, 48, 124, 299,
Feynman, David, 129-130
304
Fields, H., 313
Grattan, L. M., 300
Figura zoona Rey-Ossterrieth'a,
Gray, C, 303
58
Gray, K, 307
Finch, C. E., 316
gry (aktorskiej) metody, 167
Flanagan, O., 297,316
Frank, Randall, 48, 299
Hachinski, H. C, 312
Franzen, E. A., 301
Hadamard, J., 305
frenologia, 31-34
Hakeem, A., 306, 307
Freud, Sigmunt, 147-148, 306
Halgren, Eric, 158
Friezen, W. V., 308
Halsted, George Bruce, 310
Fromkin, Victoria, 321
Hamilton, S. E., 304
Fulton, J. F. 74, 75-76. 275
Hamilton, S. L., 304
funkcjonalny rezonans magnetyczHare, R. D., 310
ny (FRM), 123-124
Harlow, John, 21,22,23,25,28-29,
Fuster, Joauim, 96, 210, 302, 303,
33, 38, 39, 298
310, 315
Harrer, G., 223, 310
L__________________________
323 1 r
Harrer, H., 223, 310

Harvard Medical School Warren

Johnson, Mark, 251, 298, 302
Medical Museum, 39
Johnson-Laird, Phillip, 191, 229,
Hathaway, S. R., 299
309, 311, 314
hazardowe" eksperymenty, 240-

Jones, B. G., 113, 298, 302

-246
Jordan, W., 303
Hebb, Donald, 75, 300, 314
Josephs, R. A., 311
Hebb'a-Penfielda pacjent, 75

Heilman, Kenneth, 164, 301, 308

Kaas.J. H.,303, 304
Henson, R. A., 310
Kagan, Jerome, 268, 312, 315
Herkenham, M., 306
Kahneman, Daniel, 199, 219, 309
Herzog, A., 306
Kandel, E., 299, 305, 315
Hichwa, R. D 304
kartezjaski teatr, 116
Hinde, R. A., 316
Katz, L. C, 305
Hirsch, J. A., 304
Kaufmann, Stuart A., 305, 316
Hohman, G. W, 311
Kaza, Elia, 167
hormony i peptydy a uczucia, 169,
Kimble, D. R, 307
185-186
Mima, Edward, 321
Hosoi, J., 306
Kling, M. A., 306
Hubel, D. H., 304, 305, 316
Kluver, Heinrich, 158-307
Hughes, R., 312
Koch, C, 303, 317
Hume, David, 130
Koenig, R, 303, 316

Humphrey, Nicholas, 261, 312, 316

Kohlberg, L., 66, 299
Hyman, Bradley, 88, 301
kolekcjonera zachowanie, 25, 54

Konishi, M., 302, 303

Insel, Thomas, 145, 306
kora mzgowa, 43-45
instynkt, jego rola, 137-138, 147kora mdku, 42
-150
kora nowa, 43-44
integracja poprzez synchronizacj,
rozmiar i wpyw na pami, 151
116-117
kora rbkowa (limbiczna), 44
intuicja, 215-217
kora, 43
istota biaa, 42
Kosslyn, Steven, 124,304,305,316
istota szara, 42
Kreiter, A. K, 303
Izard, C. E., 315
Kruse, W., 303
Kultura jako rdo
ja", 254-255
(Rreud), 148
nerwowe, 264-273

cierpie

Jacob, R, 316
Lakoff, George, 251, 262, 311, 316
Jacobsen, C. R, 94, 95, 301
Lanouette, W., 310
James, William, 132,153-155,172,
Laplane, D., 307
273, 307, 314
Lashley, Karl, 227, 310
Jasper, W., 307
Lazarus, Richard, 153, 307

jdra, 27
Le Doux, Joseph, 89,158,301,307,
Jeffress, L. A., 310
316
Jennings, J. R., 311
Le Roith, D., 306
Jerne, Niels, 305
Le Vay, S., 305
Jessell, T., 299, 305, 315
Levenson, R. W., 308
324
^
Levin, H. S., 311
mzg (cerebrum), 43
Levy, Jerre, 164
mzg
Lewontin, R. C, 305, 313, 316
argumenty przeciw koncepcji
Leak, M., 299
pojedynczego, zintegrowanego
Liberte (Eluard), 282
mzgu, 115-117
Lima, Almeida, 77, 294-295
mzg w kadzi", 255-256
Livingstone, M. S., 304
relacja organizmu i ciaa do mzLlinas, Rodolfo, 264, 302, 312
gu, 103-107
Lowel, S., 303
relacja pomidzy ciaem i mzLuria, A. R., 315
giem, 106-109
Munk, M., 333
MacMillan, M. B., 33, 298
Murdoch, D., 306
McCulloch, Warren, 29
Murphy, G. R, 306
McEwan, B. S., 306
Myers, Ronald, 94-95, 301
McGinness, E., 303
myli skadajce si z obrazw,
McKinley, J. C, 299
128-130
McLaughlin, T., 306

^^^^^^^M^^^^^^^^^^^^^M

MIII

McNeil, B. J., 299

Nahm, Rrederick, 88, 301, 321
Magnusson, D., 316
Nakamura, R., 303
Maljkovic, V, 304
Namitnoci duszy (Kartezjusz),
Mandelbrot, Benoit, 129, 305
147
Mandler, George, 153, 307, 314
Nauta, Walie, 211
Manktelow, K. I., 311
Nelson, R. J., 304
Marcel, A., 83, 300
nerwobl nerwu trjdzielnego, 294Marder, E., 306
-295
Marshall, J., 298
nerwowe ja", 264-273
Martin, J. H., 298
neuroanatomia i jej znaczenie, 41Medawar, J. S., 317
-42
Medawar, P. B., 317
neurobiologia
medycyna i neurobiologia, 283-286
a medycyna, 283-286
Merzenich, Michael, 126,169, 303,
i jej ograniczenia, 287-289
304
racjonalnoci, 105
Mesulam, M. M., 31, 300, 301
neuronw czliwo, 45-46
Michelow, D., 308
neurony, 42, 45-46
Miezin, R, 303
modulatory, 134
midzymzgowie, 42
neuroobrazowania technika, spomigdaowate ciao
sb wykorzystania, 40
a emocje pierwotne, 158
neuropsychologia eksperymentaluszkodzenie, 88-89
na, 71
Miller, J., 316
neurotransmitery, 42
Milner, Brenda, 59, 210, 299, 310
i uczucia, 186
Minnesota Multiphasic Personality
serotonina, 96-98
Inuentory, 60
Newsome, William T., 228, 310

Moniz, Egas, 77-79, 94, 300

Montague, P. R., 214, 310
O wyrazie emocji u czowieka
Morecraft, R. J., 301, 310
i zwierzt (Darwin), 167
Mountcastle, V, 302, 303, 306, 309
Oathley, Keith, 229, 311
?-----------------------------------------------------------------------------325 r_a
obrazy
definicja obrazw percepcyjnych, 118
definicja obrazw przywoanych, 118
dyspozycyjne wzorce neuronowe, 124-127
magazynowanie, 122-124
myl jako twr skadajcy si z obrazw, 128-130
rola obrazw, 118-119
tworzenie obrazw percepcyjnych, 120-121
tworzenie obrazw przywoanych,
122-123 obustronne uszkodzenie okolic przedczoowych, 88-89, 94-95 obwodowego systemu nerwowego
reakcje a hipoteza markera somatycznego, 233-239 obwodowy ukad nerwowy, 42 odpalanie"
(neuronw), 46 oksytocyna, 145 Olivier, A., 307 Olivier, Laurence, 166 operacyjna pami, 59
a markery somatyczne, 224-226 oponiak, 52-53 organizmy
i rodowisko, 111-113
ich stany, 107
relacje organizm-ciao-mzg, 106-107
Ornstein, R., 316, 317 orodkowy system nerwowy (opis),
41-47 Over, D. E., 311
pacjenta A przypadek, 72-74 Pandya, D. N., 302, 310 Parker, Dorothy, 251 Pascal, Blaise, 191, 229,
269, 309, 310
Passingham, R. E., 89, 158, 301,
307
Pauker, S. G., 299 Penfield, Wilder, 75, 158, 300, 307
326
peptydy a uczucia, 169, 186
Pericman, E., 308
Pert, C. B., 306
Petersen, S. E., 91, 301, 303, 310
Petrides, Michael, 210, 310
pierwotne emocje, 155-158
placebo efekt, 284-285
Plum, Fred, 267, 302, 303, 312
podkorowe struktury, 45
Podwzgrze, jego rola, 141-143
Poggio, T. A., 303
Poincare, Henri, 215-217, 310
popdy i instynkty, ich rola, 137138, 147-150 Posner, Jerome, 267, 310 Posner, M. L, 91, 301, 303, 312 Powell, T. P. S., 113, 302
Powers, P. S., 309 pozytronowa tomografia (PET),

123
preinstalowane" mechanizmy, 140 Pribram, K. H., 158, 307, 314 Price, B. H., 300 projekcje i
cieki, 77 Prozac, 98
przedczoowa leukotomia, 77-78 przedniego zakrtu obrczy, kora,
91-93 przetrwanie, zob. te biologiczna
regulacja i przetrwanie
a strategie spoeczne, 290-296 przyszo
krtkowzroczno czasowa, 246--248
przewidywanie a przewodnictwo skrne, 248-250
przewidywanie przyszoci, 248--250
wspomnienia przyszoci, 291 Purves, D., 317 Putnam, H., 311
Quesney, L. F., 307 Quinn, M. J., 311
Raleigh, Michale, 97, 302 Ramachandran, V. S., 304

Rauch, S. L., 304 Real, Leslie, 214, 310 regulacja biologiczna a przetrwanie
a oksytocyna, 145-146 a podwzgrze, 142 dyspozycje przetrwania 137-141 popdy i instynkty, ich
rola 137-138, 147-150
regulacja chemiczna, 141-144 Reitboeck, H. J., 303 reprezentacja z drugiej rki", 188 Resnik,
Regina, 174 Restak, R. M., 317 Rockland, K, 302, 304, 321 Rolls, E. T., 158 Rosch, Eleanor, 262,
312 Ros, S., 301 Ross, E. D., 301 Roth, J., 306 Rozprawa o metodzie (Kartezjusz),
277 rozumowanie
a jawne i ukryte markery somatyczne, 212-213
a podejmowanie decyzji, 191-195 a uwaga i pami robocza, 225-226 hipoteza markera somatycznego,
199-202
i emocje, 245-247 intuicja, 215-217 pochodzenie markerw somatycznych, 204-208
poza dziedzin osobist i spoeczn, 217-219 proces, 196-199 sieci neuronowe dla markerw
somatycznych, 208-211 ukierunkowanie i porzdkowanie, 226-228
w dziedzinach osobistej i spoecznej, 195-196
wysoce rozumowa" koncepcja podejmowania decyzji, 197-198 rozumowe" podejcie do
podejmowania decyzji, 197-199
rozwojowa socjopatia i psychopatia, 205-206 Ruff, M. R., 306 Rutter, M., 316
Sacks, Oliver, 178, 308
Salk, Jonas, 217, 313, 310, 317
Salzman, C. D., 310
Sanides, R, 309
Saper, C. B., 306
Satz, R, 301, 307
Saver, Jeffrey, 64, 67, 299
Schillen, T. B., 303
Schwartz, J., 299, 305, 315
Searle, John, 264, 312
Sejnowski, T. J., 214,299,305,310,
314
serce, jego rola, 282-283 serotonina, 96-98 Shafir, Eldar, 309 Shallice, Tim, 60, 218, 299, 310
Shatz, C, 305 Shepard, Roger, 305 Silverman, M. S., 304 Singer, W., 303 Sizer, Nelson, 33-34, 298
skrnego przewodnictwa reakcja
a przewidywanie przyszoci, 248--250
opis, 235-239

somatosensoryczny system, 84 somatycznego markera hipoteza

emocje i rozumowanie, 219-223
intuicja, 215-217
jawne i ukryte markery somatyczne, 212-213
mechanizm zastpczy", 212
opis, 199-202
pochodzenie markerw somatycznych, 204-208
rozumowanie poza dziedzin osobist i spoeczn, 217-219
sie neuronowa markerw somatycznych, 208-211
ukierunkowanie i porzdkowanie, 226-229
uwaga i pami robocza, 225-226
327
somatycznego markera hipoteza,
tic douloureux, zob. nerwobl nerjej testowanie
wu trjdzielnego
autonomiczny ukad nerwowy,
Tononi, G., 303
233-239
Tooby, John, 309, 316
krtkowzroczno czasowa, 246Tootell, R. B. H., 125, 304
-248
Tranel, Daniel, 63, 233, 248, 300,
przewidywanie przyszoci i re301, 304, 311, 321
akcja zmian przewodnictwa
Tristan i Izolda (Wagner), 144-145
skrnego, 248-250
Tversky, Amos, 199, 219, 299, 309
Sox, H. C, 299
Sperry, Roger, 164, 300, 308
Uczucia
spoido wielkie, zob. ciao modzea anozognozja, 179-180
lowate
ahormonyipeptydy, 169,185-186
spoeczna inteligencja, 195-196
a rozumowanie, 274-276
Sporns, 0., 303
a stany ciaa 173-174
Sprague, J. M., 303
a umys, 184-185
Spurzheim, Johann Caspar, 31, 33
jak je odczuwamy, 172
Suire, Larry, 158, 307, 316
odczuwanie emocji 168
stan padaczkowy, 26
proces uczuciowy, 185-190
Standard Issue Mora Judgement

rodzaje uczu, 174-175

Interuiew (standardowy test osrnica pomidzy uczuciami
du moralnego), 66
a emocjami 168
Stanislavski, Konstantin, 167
ta, 175-180
Steele, C. M., 311
zestawienie i superpozycja, 171
Stent, Gunther, 275, 312, 317
uczucia ta, 175-180
Stevens, Charles, 288
ukad limbiczny (rbkowy), 45,142
Stoothoff, R., 306
ukad nerwowy
Stowe, R. M., 300
architektura, 113-114
Strasberg, Lee, 167
rozwj, 131-136]
struktury dominujce, 85
markerw somatycznych, 208Stuss, D. T, 300
-211
Styron, William, 172, 308
umys
Sullivan, W. E., 303
a emocje i uczucia, 184-185
Suomi, S. J., 302, 309
Kartezjusza pogldy, 276-282
Sur, M., 304
powizania z ciaem, 251-263
Sutherland, Stuart, 172, 219, 308,
relacje pomidzy umysem a za315
chowaniem, 109-111
Switkes, E., 304
tradycyjne podejcie medyczne,
synapsy, 46
283-284
Szilard, Leo, 217, 310
upoledzenia zdolnoci jzykowych,
zob. afazja
rodki-cele (procedura rozwizywauwaga a markery somatyczne, 224nia problemw), 65
-226
rodowisko a organizm, 111-113
Uylings, H. B. M., 310
Takahashi, T., 303
Valenstein, E. S., 300
Thompson, W. L., 304, 312

Van Essen, D., 302, 304

328
1
Van Hoesen, G. W., 91, 301, 304,
307, 310, 321
Varela, Francisco, 262, 312 Vinken, P. J., 308 Virga, A., 304 Von der Malsburg, C, 302 Von Karajan,
Herbert, 223
Wagner, H., 303
Wagner, Richard, 144-145
Wall, J., 304
Warren, J. M., 299
Watkins, G. L., 304
Watkinson, A., 306
Watson, R. T., 308
wcielenie" umysu, 262
Weaver, N. R., 306
Weber, R. J., 306
Wechslera skala inteligencji dla osb
dorosych, 57 Weise, S. B., 304 Weiskrantz, Larry, 89, 158, 301,
307, 310
Wernicke, Carl, 37-38, 398 Wesendonk, Mathilde, 145 West, Nathanael, 26, 298
wiedza zmagazynowana w postaci
reprezentacji dyspozycyjnych,
127-128
Wiesel, T. N., 304, 305 Williams, Edward, 22, 298 Winson, J., 321 Wisconsin Card Sorting Test
(test
sortowania kart), 59 Woodward, B., 301 wrodzone obwody, ich rozwj, 131-136 wtrne emocje, 159-163
Yetarian, E. H., 310 Young, J. Z., 305
zachowanie, relacja pomidzy umysem i zachowaniem, 109-111 Zaidel, D., 308 Zaidel, Eran, 164,
308 Zajonc, Robert, 153, 307, 314 Zasady filozofii (Kartezjusz), 277 Zeki, S., 303, 316 ZolaMorgan, 307 Zuelch, K. J., 301 zwierzta, wnioski z bada, 94-97

Spis treci
Wstp
7
CZ 1
17
Rozdzia 1: Wypadki w Vermoncie
19
Phineas P. Gage Gage nie by} ju Gage'em Dlaczego Phineas Gage? Kilka stw o frenologii
Nie wykorzystana szansa
Rozdzia 2: Mzg Gage'a na nowo odkryty 37
Problem Kilka sw o anatomii ukadu nerwowego Rozwizanie
Rozdzia 3: Wspczesny Phineas Gage 51
Nowy umys Odpowiadajc na wyzwanie Rozumowanie i podejmowanie decyzji
Rozdzia 4: Chodnym okiem 70
Obserwacje w innych przypadkach uszkodze okolic przedczoowych Obserwacje w przypadkach
uszkodze obejmujcych rejony poza kor przedczoow Refleksja na temat anatomii i funkcji

rdo Dowody z bada nad zwierztami Kilka sw o wyjanianiu na gruncie neuroche-mii

Konkluzja
CZ 2 101
Rozdzia 5: Budujc wyjanienie 103
Tajemnicze przymierze O organizmach, ciaach i mzgach Stany organizmw Interakcja
pomidzy ciaem i mzgiem: to, co dzieje si wewntrz O zachowaniu i umyle Organizm i
rodowisko wchodz w interakcje: przyjmujc dane ze wiata zewntrznego Kilka sw o
architekturze ukadw nerwowych Zintegrowany umys tworem dziaania rozproszonych
komponentw Obrazy teraniejszoci, obrazy przeszoci, obrazy przyszoci Kilka sw o
tworzeniu obrazw percepcyjnych Przechowywanie i odtwarzanie obrazw Wiedza wcielona w
reprezentacjach dyspozycyjnych Myl jest zbudowana gwnie z obrazw Kilka sw o rozwoju
ukadu nerwowego
331
Rozdzia 6: Regulacja biologiczna a przetrwanie
137
Dyspozycje przetrwania Jeszcze o podstawowych mechanizmach regulacji Tristan, Izolda i
napj miosny Poza popdy i instynkty
Rozdzia 7: Emocje i uczucia
151
Emocje Emocje pierwotne Emocje wtrne Specyfika nerwowego mechanizmu emocji
Uczucia Oszukujc mzg Rodzaje uczu Uczucie ta Ciao scen dla gry emocji Umysowe
ciao" Procesy uczuciowe
Rozdzia 8: Hipoteza markera somatycznego
191
Rozumowanie i podejmowanie decyzji Rozumowanie i podejmowanie decyzji w dziedzinie
osobistej i spoecznej Racjonalizm stosowany Hipoteza markera somatycznego O altruizmie
Skd si bior markery somatyczne? Sie neuronowa markerw somatycznych Markery
somatyczne: spektakl ciaa czy mzgu? Markery jawne i skryte Pnca ra! Intuicja
Rozumowanie poza dziedzin osobist i spoeczn Z emocjami na dobre i ze Poza markerami
somatycznymi Ukierunkowanie i porzdkowanie
CZ 3 231
Rozdzia 9: Testowanie hipotezy markera somatycznego 233 Wiedzie, lecz nie czu
Podejmowanie ryzyka: Eksperyment hazardowy" Krtkowzroczno Przewidywanie
przyszoci: korelaty fizjologiczne
Rozdzia 10: Mzg wcielony 251
Nie ma ciaa, nie ma umysu Ciao jako paszczyzna odniesienia Nerwowe Ja"
Rozdzia 11: Pasja rozumowania 274 Bd Kartezjusza
Postscriptum 282
Konflikt ludzkiego serca Wspczesna neurobiologia i koncepcja medycyny O obecnych
granicach neurobiologii Denie do przetrwania
Przypisy 297
Literatura uzupeniajca 313
Wybrana literatura w jzyku polskim 317
Podzikowania 319
Indeks 321

5%

W przygotowaniu

Paul Martin

CHOROBA
ZACZYNA SI
W UMYLE
Zwykle na bl reagujemy, przyjmujc lekarstwa, a rde chorb upatrujemy jedynie w czynnikach soma-

tycznych. Paul Martin przypomina tymczasem o dawno zapomnianej zalenoci midzy emocjami a stanem naszego zdrowia. Skutkiem jego podejcia bliskiego tradycji Wschodu lub... myli starogreckiej jest
holistyczne przedstawienie czowieka - istoty, za ktrej zdrowie nie odpowiadaj wycznie czynniki biologiczne, lecz take psychiczne. Ten wzbogacony
ciekawymi przykadami z literatury (Szekspir, Goethe,
Tostoj, Dostojewski, Kafka) byskotliwy naukowy wywd pokazuje, e wszystkie choroby maj tak psy-

chiczne skutki, jak i przyczyny.

L
^
W przygotowaniu
Roger Eatwell
FASZYZM
Koniec tysiclecia przynis zwycistwo liberalnej demokracji nad komunizmem. Pierwsze lata
euforii zdaj si podtrzymywa obietnic osignicia politycznego konsensusu co do praw i
wartoci spoeczestwa indywidualistycznego. Lecz lata zamykajce stulecie przyniosy take
resentymenty faszystowskie. Sukcesy partii faszystowskich w wyborach w Europie, powstawanie
zainspirowanych faszyzmem grup w Stanach Zjednoczonych, nacjonalistyczne podoe konfliktw
w krajach postkomunistycznych - wszystko to skania do powtrnej analizy tego raz ju
skompromitowanego politycznego ruchu. Tylko wnikliwe badania nad faszyzmem mog udzieli
odpowiedzi na pytanie, dlaczego ta najbardziej niebezpieczna ideologia wci znajduje
zwolennikw. Wobec kolejnych przejaww faszyzmu coraz bardziej niezbdne staje si poznanie
jego rde.
VBBrm