Piotr Orawski

Muzyczne wiaty cz.I

Duchy, demony i inne strachy

1|Strona

T cz Muzycznego wiata powicam duchom, demonom i

innym strachom. Tematowi, ktry doczeka si wielu wspaniaych
kompozycji, by moe dlatego, e zo, w przeciwiestwie do dobra,
bywa atrakcyjne i fotogeniczne, o czym przekona nas moe nie tylko
muzyka, ale rwnie malarstwo, ktre znacznie wczeniej podjo ten
wtek, starajc si ukaza wszelkie przejawy i personifikacje za w
naleny mu sposb, nawet jeli koncentrowao si wycznie na jego
brzydocie. Nie zawsze jednak wiat zych mocy, demonw, diabw,
czarownic i innych straszyde ukazywany by w jednolicie negatywnym
wietle. Stanowi przecie czsto okazj do gry wyobrani i znakomitej
zabawy, w przypadku muzyki zabawy dwikiem, brzmieniem, form,
poszukiwaniem waciwej ilustracji muzyk grozy rozmaitych czarcich
sabatw czy dobrego sportretowania rozmaitych zych duchw, z
diabami i samym szatanem na czele. Muzyczna demonologia
odwoywaa si te czsto, co zrozumiae, do wiata bani, ludowych
poda, legend i mitw.

2|Strona

Najwiksze

nasilenie

wszelkiego

rodzaju

zjawisk

nadprzyrodzonych i demonicznych, zwaszcza rozmaitych sabatw

czarownic przypadao zawsze wiosn, midzy pierwszym maja, czyli
Noc Walpurgi, a dwudziestym czwartym czerwca, kiedy to przypada
Noc witojaska. Od utworu opisujcego niezwyke zdarzenia tej nocy
rozpoczynamy to wanie wydanie Muzycznego wiata. A jest to
chyba najbardziej znany muzyczny portret sabatu czarownic fantazja
symfoniczna Noc na ysej Grze Modesta Mussorgskiego. Dzieo to
miao swoj dug, ponad dwudziestoletni histori. Pocztkowo w
roku 1860 kompozytor planowa napisa poemat symfoniczny
Wiedmy, jednak pod wpywem Parafrazy na temat Dies Irae, czyli
Totentanz Franciszka Liszta, zmieni zamiar i siedem lat pniej
ukoczy pierwotn wersj utworu, zatytuowan Noc witojaska na
ysej Grze. Rni si ona do znacznie w treci muzycznej i
instrumentacji od powszechnie dzi znanej postaci dziea. Ta ostatnia
powstaa pod koniec ycia Mussorgskiego i w pierwotnym zamierzeniu
miaa by czci nieukoczonej opery Jarmark soroczyski. T
ostateczn wersj Nocy na ysej Grze zinstrumentowa po mierci
kompozytora Mikoaj Rimski-Korsakow. Najwiksza rnica, cho jest
ich sporo, dotyczy zakoczenia utworu pierwsza wersja nie miaa
optymistycznego finau, w ktrym nadchodzcy wit i dzwony
wiejskiego kocika gwatownie kocz diabelskie zabawy.

Inspiracj dla Mussorgskiego, gdy pisa pierwotn wersj Nocy

witojaskiej na ysej

Grze, bya inna sawna demoniczna

kompozycja tamtej epoki Totentanz na fortepian i orkiestr

Franciszka Liszta, parafraza na temat redniowiecznej sekwencji Dies

3|Strona

Irae. Pomys tego utworu zrodzi si w roku 1838 podczas pobytu

kompozytora we Woszech, a bezporedni inspiracj sta si synny
fresk Triumf mierci na cmentarzu Camposanto w Pizie, przypisywany
ongi Andrea Orcagni,

cho dzi wiadomo, e jego autorem jest

Francesco Traini. Partytur parafrazy Liszt ukoczy w roku 1849,

jednak jej prawykonanie odbyo si pod batut kompozytora dopiero 16
lat

pniej,

roku

1865.

Parti

solow

wykona

jeden

najznakomitszych dyrygentw XIX wieku, Hans von Blow, pierwszy

m crki Liszta, Cosimy. Totentanz by ukonem Liszta w stron
Berlioza

jednoczenie

programowego

koncertu

prb

poszukiwania

instrumentalnego,

nowej

niektrzy

formy

biografowie

uwaaj zreszt, e jest to jeszcze jeden koncert fortepianowy w

twrczoci Liszta, mimo e sam kompozytor tej nazwy nie uy. Gwny
temat tego utworu, ktry jest cyklem brawurowych wariacji, to melodia
redniowiecznej sekwencji aobnej Dies Irae, wykorzystanej przez
Berlioza w finale Symfonii fantastycznej. Pojawia si ona na samym
pocztku utworu w niskim rejestrze instrumentw dtych blaszanych z
akompaniamentem cikich akordw fortepianu, ktre przemieniaj si
nastpnie w olniewajce pasae, ilustrujce ostre cicia miertelnej
kosy. W podobny sposb niskimi dwikami blachy temat Dies
Irae wprowadzi Berlioz w swej najsawniejszej symfonii. Cho tytu
utworu sugeruje jego swobodn form, Liszt swoim zwyczajem poczy
w nim dwa gatunki: cykl wariacji i czteroczciow form cykliczn.
Osign to zarwno zmianami tempa poszczeglnych wariacji, jak i
konsekwentnym przetwarzaniem motyww gwnego tematu, ktre
pojawiaj si we wszystkich fragmentach tego jednoczciowego
utworu, zbudowanego wszake na kanwie cyklicznej formy sonatowej.

4|Strona

Swobodny tok muzycznej narracji podkrelaj cztery solowe kadencje,

wplecione w przebieg utworu. W Totentanz Liszt wykorzysta te
wszechstronnie
brzmienia

stylizacj,

choraowe

sigajc

czy

po

hymniczn

dawne

techniki:

monumentalno.

fugato,
Barwnej

instrumentacji utworu blasku przydaje rwnie partia fortepianu,

wirtuozowska

ilustracyjna

zarazem,

ktrej

rodki

techniki

pianistycznej su wyszym celom zobrazowaniu diabolicznej

ekspresji redniowiecznego taca mierci. Odpowiadao to nie tylko
wasnym zamiowaniom Liszta, ale rwnie tendencjom epoki, ktra nie
tylko odkrya redniowiecze, ale spojrzaa na przez pryzmat wasnych
dowiadcze. Taniec mierci Liszta to by moe najznakomitsza
muzyczna ilustracja tego wtku literatury romantycznej, ktry okrelamy
mianem gotyckich powieci grozy. Jest to przy okazji rwnie
znakomity przykad lisztowskiej kolorystyki pianistycznej, pomysowoci
w znajdowaniu nowych brzmie, ilustrujcych programowy charakter
utworu.

W monodramacie lirycznym Lelio, czyli powrt do ycia, ktry

wedle intencji kompozytora stanowi integraln cz Symfonii
fantastycznej, Hector Berlioz napisa: Szekspir, ktry run na mnie
znienacka, porazi mnie jak grom. Poznaem prawdziw wielko,
prawdziwe pikno, prawdziw prawd dramatyczn. Kiedy indziej
kompozytor zanotowa tak uwag o Faucie Goethego: Ta cudowna
ksika oczarowaa mnie od pierwszej chwili; nie rozstawaem si z ni
ju; czytaem j bez przerwy przy stole, w teatrze, na ulicy, wszdzie.
lady tych literackich fascynacji modego Berlioza odnale mona w
jego

najsawniejszym

5|Strona

utworze

Symfonii

fantastycznej,

skomponowanej jak wiadomo pod wpywem romantycznego uczucia do

irlandzkiej aktorki Harriet Smithon, sportretowanej tu w postaci idee
fixe tematu powracajcego w kadym ogniwie utworu. W synnym
programie Berlioz napisa:
wybujaej

fantazji,

Mody muzyk o wielkiej wraliwoci i

popadszy

gbok

depresj

wyniku

nieszczliwej mioci, zaywa nadmiern dawk opium. Nie jest ona

tak silna, by go zabi, pogr go jednak w cikim nie; nachodz go
dziwne wizje. Najbardziej sugestywn z tych senno-narkotycznych
wizji jest fina symfonii Sabat czarownic, w ktrym francuski romantyk
przywoa melodi redniowiecznej sekwencji aobnej Dies Irae.
Artysta pisze dalej Berlioz - widzi siebie na sabacie czarownic,
otoczonego przeraajcym tumem zjaw i potworw wszelkiej maci,
ktre zbiegy si na jego pogrzeb. Nieziemskie odgosy, jki, piskliwy
miech, stumione okrzyki znajduj natychmiastowy odzew. Dobiega
melodia ukochanej, ktra utracia sw szlachetno i powcigliwy
charakter, przemieniajc si w prostack melodi taneczn, trywialn i
groteskow. To wybranka serca przybya na sabat. Wita j ryk radoci.
Docza do diabelskiej orgii. Dzwony aobne, parodia Dies Irae,
taneczny krg czarownic wszystko to cz si w jedno. W
pierwotnym ksztacie program Symfonii fantastycznej wywoa skandal,
jego pierwsza cz bowiem opis namitnego uczucia modego
muzyka do piknej kobiety - miaa ksztat realistyczny, druga natomiast
bya wizj narkotycznego upojenia po zayciu opium. Wszyscy
wiedzieli, kim byli bohaterowie tej historii, i dlatego Berlioz zmieni
program utworu, zacierajc granic midzy fikcj a rzeczywistoci i
umieszczajc go w sferze snw i fantazji artysty, co take byo
zabiegiem bardzo romantycznym.

6|Strona

Rzadko dzi pamitamy o tym, e historia opowiedziana dwikami

w najsynniejszym dziele Berlioza miaa swj dalszy cig, ktry wedle
intencji kompozytora stanowi jej integraln cz i powinien by
wykonywany wraz z ni jako jej drugie rwnowane ogniwo. Utworem
tym by monodramat liryczny Lelio, czyli powrt do ycia op. 14b na
gosy solowe, fortepian, chr i orkiestr, ukoczony w roku 1831 i
wykonany po raz pierwszy w grudniu nastpnego roku. Dopiero w jego
kontekcie wedle sw samego Berlioza Symfonia fantastyczna
zyskuje waciwy wymiar, a opowiedziana muzyk historia w Leliu
znajduje swoje dramaturgiczne rozwizanie. Intencje kompozytora s
dzi jednak powszechnie ignorowane, a monodram Lelio pozostaje
praktycznie utworem nieznanym. A szkoda, bo dopiero on pozwala
doceni miao pomysu Berlioza i jego niezwyk odwag twrcz,
ktra burzya zastane konwencje.

Trudno jednoznacznie okreli form dalszego cigu Symfonii

fantastycznej. Okrelenie monodramat liryczny wskazuje bardziej na
jego sceniczne przeznaczenie ni na sam budow. Krzyuj si w niej
bowiem rozmaite gatunki muzyczne, od pieni solowej, poprzez pie
chraln, ogniwa orkiestrowe, a po wokalno-instrumentaln kantat.
Utwr zaczyna si jak typowa w tamtej epoce pie solowa z
towarzyszeniem fortepianu, a koczy si wielk apoteoz wokalnoinstrumentaln, osnut na kanwie szekspirowskiej Burzy, ktra
przypomina swoim brzmieniem i faktur finaowy chr kantaty lub
opery. Z punktu widzenia klasycznych zasad formalnych bya to z
pewnoci forma hybrydyczna, dziwna, niezrozumiaa, ale dlatego
wanie take w peni romantyczna, nie znajdujca adnych analogii

7|Strona

w twrczoci kompozytorw wczeniejszych epok. Berlioz zreszt

bardzo czsto i w peni wiadomie miesza rozmaite formy i gatunki, co
byo bardzo charakterystyczn cech jego twrczoci. Biografowie
artysty do dzi maj kopoty z jednoznaczn klasyfikacj takich dzie,
jak Symfonia dramatyczna Romeo i Julia czy Legenda dramatyczna
Potpienie Fausta, oba te utwory bowiem wbrew autorskim
okreleniom kompozytora przypominaj o wiele bardziej opery ni
romantyczne

symfonie

wokalno-instrumentalne.

Podobny

kopot

sprawia Lelio. Mona go porwna jedynie z Fantazj c-moll op. 80

na fortepian, chr i orkiestr Ludwiga van Beethovena, ktr Berlioz
najprawdopodobniej

zna,

ale

jest

to

porwnanie

czysto

powierzchowne. Utwr Beethovena jest jednoczciowy i krzyuj si

w nim dwie formy: koncert fortepianowy i kantata. Monodram Berlioza
skada si z szeciu rnych ogniw i czy w sobie o wiele wicej
gatunkw. Najwaniejsza jednak rnica, ktra wyklucza bezporedni
inspiracj

Fantazj

Beethovena,

tkwi

literacko-programowej

koncepcji dziea i w jego cisym zwizku z Symfoni fantastyczn.

Fantazja c-moll by formalnym eksperymentem, swoist uwertur do
finaowego ogniwa IX Symfonii, czyli sawnej Ody do radoci.
Monodramat liryczny Lelio jest natomiast utworem rozbudowanym, w
ktrym wiadomie mieszaj si rne formy i gatunki, trudno zatem
uzna go jedynie za formalny eksperyment. Przeczy temu take jego
tre. Umiercony w finale Symfonii fantastycznej, romantyczny
bohater-artysta powraca w monodramie do ycia z otchani pieka
wasnej

duszy,

romantyczny
wczeniej

wasnych

motyw

dwikami

8|Strona

jest

cierpie

namitnoci.

zwieczeniem

Symfonii

historii,

fantastycznej.

Ten

typowo

opowiedzianej
finale

Lelia

rozbrzmiewa raz jeszcze jej gwny temat idee fixe, ktry spina
muzyczn klamr oba utwory. Zanim jednak to nastpi bohater Lelia
raz jeszcze zmaga si z upiorami, m.in. w chrze duchw, drugim
ogniwie utworu.

W naszej galerii duchw, demonw i innych strachw nie moe

zabrakn Kamiennego Gocia z mozartowskiego Don Giovanniego.
To jedna z najbardziej zagadkowych postaci tej kolekcji: duchem chyba
nie jest, bo ma cakiem materialn posta nagrobnego posgu,
demonem chyba te nie, bo to on przywraca moralny ad, ktry na
wszelki moliwy sposb swoim yciem naruszy gwny bohater opery
Mozarta. A jednak kiedy si pojawia, wywouje strach i przeraenie.
Donna Elwira ucieka w popochu, cho to ona jako ostatnia chciaa
zmieni styl ycia ukochanego. Leporello pozwala sobie wprawdzie na
arty, ale to tylko dobra mina do zej gry. Wyzwanie Kamiennego
Gocia podejmuje Don Giovanni, nie wiedzc, e to ostatnie chwile
jego ycia. Dla kilku pokole romantykw finaowa scena opery
Mozarta bya arcydzieem stylu dramatycznego w muzyce. Goethe
uwaa, e tylko Mozart by w stanie napisa waciw muzyk do jego
Fausta i jak moemy si domyla mia chyba na myli przede
wszystkim dramatyczny fina Don Giovanniego w tragicznej tonacji dmoll. Jest on znakomitym przykadem na to, e muzyka nie zawsze
mwia o rzeczach nadprzyrodzonych, strasznych i przeraajcych z
przymrueniem oka, e potrafia oni opowiada bardzo serio, budujc
klimat prawdziwej grozy. Tym nurtem, wytyczonym przez Mozarta w
ostatniej scenie jego wesoego dramatu, a wczeniej take przez

9|Strona

Glucka, pody ju niebawem Carl Maria von Weber w sawnej scenie

w Wilczym Jarze z Wolnego strzelca.
Skoro w muzyce Mozarta przywoalimy groz chwil ostatecznych,
wskazujc na to, e nie zawsze muzyczna demonologia miaa
charakter ludyczny czy przemiewczy, e potrafia rwnie mierzy si
z tym cakiem realnym strachem, jaki wielu z nas towarzyszy, signijmy
take w naszym cyklu po utwr nam wspczesny, ukoczony w roku
1988. To dzieo Marcina Baewicza Arista omen mierci, o ktrym
sam kompozytor tak pisa: Arista omen mierci to utwr o umieraniu
naszym najbardziej wasnym, samotnym fenomenie istnienia w
wiecie. Fenomenie, ktry dla wspczesnej cywilizacji zachodniej sta
si pewnym tabu, problemem, o ktrym si nie mwi, a ktry dotyczy
kadego z nas w sposb najintymniejszy, osobisty. Jestemy byciem w
stron mierci i z tej perspektywy moemy dopiero y waciwie,
nadajc kadej chwili sens jedyny, bo niepowtarzalny. W Yogasutrach
przypisywanych Pantadelemu czytamy: Kres ycia poznaje si z
omenw mierci. Arista omen mierci jest trojaki: osobisty, od innych
stworze i boskiego pochodzenia. Spord nich osobisty jest wtedy,
gdy przy zatkanych uszach yogin nie syszy dwikw we wasnym
ciele albo gdy przy unieruchomionych oczach nie widzi wiata
wewntrznego. Tak pisa o wasnej kompozycji Marcin Baewicz.
Przeznaczy j na perkusj z uyciem rodkw elektronicznych. W
rozbudowanym zespole perkusyjnym obok instrumentw europejskich
znajduj si m.in. glissandowe gongi chiskie, tam-tamy gamelaskie i
bben koreaski.

10 | S t r o n a

Podobno bez wzgldu na wiek tkwi w kadym z nas jaka czstka

dziecka.

Pamitao

tym

wielu

kompozytorw,

powicajc

najmodszym suchaczom swoje dziea, a wiadomo, e dzieci to

odbiorcy bardzo wdziczni, ale zarazem wymagajcy. Rwnie wiele
wspaniaej muzyki powstao z inspiracji wiatem bani i legend, a wic
t dziedzin rzeczywistoci nadprzyrodzonej, ktra w naturalny sposb
przede wszystkim dzieciom jest dostpna i przez dzieci peniej
rozumiana i przeywana. Take w tej rzeczywistoci odnale mona
rozmaite

duchy

duszki,

ze

czarownice,

podstpnych

czarnoksinikw i bardzo wiele rozmaitych straszyde, bo jak

wiadomo dzieci lubi si ba, cho oczywicie tylko wtedy, gdy
wszystkie te straszne rzeczy dziej si w bajkach. Przeniesiemy si
zatem teraz w wiat muzycznych bani, w wiat inspirowany dziecic
wyobrani i wraliwoci, a rozpoczniemy od jednego z najbardziej
znanych utworw, skomponowanych dla dzieci bani symfoniczn
Piotru i Wilk Sergiusza Prokofiewa. A trudno uwierzy, e to
pogodne, pene ciepa, cho nie pozbawione w swojej treci momentw
dramatycznych, dzieo powstao w drugiej poowie lat trzydziestych
minionego stulecia, w najczarniejszych latach stalinowskiego terroru.
Dla Prokofiewa bya to zapewne odskocznia od ponurej rzeczywistoci,
ucieczka w wiat bezpieczny i bardzo szlachetny zarazem w wiat
bani dla dzieci, w ktrej co prawda jednym z gwnych bohaterw jest
grony, a nawet okrutny wilk, wszystko jednak jak to zazwyczaj w
bajkach bywa - koczy si dobrze.

Wiosn roku 1936 wspomina Sergiusz Prokofiew wyranie

odczuwaem potrzeb napisania muzyki dla dzieci, zabraem si zatem

11 | S t r o n a

do bani symfonicznej Piotru i Wilk do wasnego tekstu. Kada

posta bajki miaa swj temat przewodni, powierzony zawsze temu
samemu instrumentowi. Przed rozpoczciem wykonania pokazywano
dzieciom instrumenty i grano na nich tematy: obj to Kaczuszka, flet to
Ptaszek, Kota oddaje klarnet, dziadka portretuje fagot. Piotrusia
uosabiaj smyczki, Wilka akordy trzech waltorni, a strzelajcych
myliwych dwiki talerzy i wielkiego bbna. W taki oto sposb
modzi

suchacze

mogli

nauczy

si

rozpoznawa

barw

instrumentw. Tak pisa o swoim dziele Sergiusz Prokofiew. Intencje

dydaktyczne nie przesoniy jednak walorw czysto muzycznych:
muzyczna ba zyskaa znaczn popularno, ktra skonia jej autora
do opracowania jej baletowej wersji.

Skoro zanurzylimy si w wiecie dziecicych bani nie moemy

pomin muzyki inspirowanej twrczoci jednego z najwikszych
bajkopisarzy wiata. Banie Andersena ju za ycia ich autora
inspiroway wielu kompozytorw. Na wtkach tych utworw muzyk
tworzyli m.in. Robert Schumann, Edvard Grieg, Igor Strawiski,
Sergiusz Prokofiew, Hans Werner Henze, Krzysztof Penderecki. W
szczeglny sposb, co zrozumiae, literatura Andersena inspirowaa
kompozytorw duskich, u nas praktycznie nieznanych, cho wielu z
nich w ojczynie autora Krlowej niegu zasuyo na miano
wybitnych. Andersen ju za swego ycia mia okazj posucha muzyki,
tworzonej do jego wasnych tekstw. Wprawdzie pierwsze wiksze
dzieo sceniczne, oparte na jego bani, operetka winiopas Duczyka
Johanna Bartholdyego powstaa jedenacie lat po mierci Andersena,
to jednak wiele lat wczeniej na scenie Krlewskiego Teatru w

12 | S t r o n a

Kopenhadze autor Dziewczynki z zapakami oglda opery, do ktrych

sam pisa libretta. Jedn z nich bya opera Kruk, czyli prba
braterstwa, ktrej tekst opiera si na dramacie Carla Gozziego, a
muzyk napisa najwikszy kompozytor dziewitnastowiecznej Danii Johann Peter Emilius Hartmann - w roku 1865. Najwspanialsze dziea,
inspirowane twrczoci Andersena, powstay po mierci autora
Krlowej niegu. Naley do nich z pewnoci Suita symfoniczna
Wzgrze Elfw Louisa Glassa, kompozytora, ktry urodzi si w roku
1864, a zmar w roku 1936. Wzgrze Elfw to andersenowska
wariacja na stary w kulturze i literaturze temat, temat nocnych sabatw
rnych fantastycznych stworw, nocy Walpurgi na ysych Grach
caego wiata, kiedy wszystkie dziwaczne byty oraz ze moce urzdzaj
swoje misteria, uczty i orgie, koczce si wraz z nadejciem witu.
Louis Glass znakomicie wczu si w oniryczny klimat bani Andersena,
zilustrowa muzyk upiorne tace i harce elfw, odmalowa ciemno
nocy i jej groz, wyczarowa sugestywnie zawart w bani Andersena
fantastyk. Jej impresjonistyczny klimat zdradza inspiracje muzyk
francusk.

Inny rwnie fantastyczny wiat wyczarowa muzyk w swym

najsynniejszym dziele Paul Dukas.

Dzieci jak wiadomo uwielbiaj

naladowa dorosych. Nie zawsze dobrze im to wychodzi, a o tym,

jakimi to moe grozi konsekwencjami, mwi znana piosenka Kabaretu
Starszych Panw o naszych milusiskich, ktre nudz si w czasie
deszczu. Jeszcze gorsze rzeczy zdarzy si mog, gdy za rzecz tak
niebezpieczn,

jak

czary,

zabiera

si

nieopierzony

Ucze

czarnoksinika. Jego perypetie opisa w znanej balladzie Johann

13 | S t r o n a

Wolfgang Goethe, a strofy wielkiego poety zilustrowa znakomicie

muzyk Paul Dukas w scherzu symfonicznym pod tym samym tytuem.
Piszc ballad, autor Fausta wykorzysta stary motyw niefortunnego
uycia

niedostatecznie

opanowanych

formu

czarodziejskich,

powtarzany w wielu legendach i baniach: mody adept sztuk

tajemnych przez swoj niefrasobliwo doprowadzi do zalania
pracowni swego mistrza i gdyby nie interwencja starego czarodzieja
zakoczyoby si to wszystko powodzi.

Koczc wtek dziecicy warto odwoa si do jeszcze jednej

piknej muzycznej bani, tym razem napisanej take dla dorosych
baletu Ognisty ptak Igora Strawiskiego. Libretto tego utworu, ktrego
premiera odbya si w Paryu w roku 1910, Michai Fokin opar na
rosyjskiej legendzie ludowej. Carewicz Iwan przy pomocy tytuowego
bohatera baletu, oswobodzi sw olniewajcej piknoci ukochan z
rk zego czarownika - krla Kocieja. Jego piekielny taniec jest
najbardziej znanym fragmentem dziea, jeszcze jednym znakomicie
zinstrumentowanym muzycznym portretem demona mierci i piekie.

14 | S t r o n a

Po muzycznych kreacjach za dla dzieci, chciabym teraz przyjrze si

romantycznym
straszyde,
muzycznej

wizjom

diabw,

skomponowanych
demonologii

demonw,

przez

tamtej

trzech

epoki:

czarownic

wybitnych

znawcw

Feliksa

innych

Mendelssohna-

Batholdyego, Karola Mari Webera i Franciszka Liszta. Rozpoczniemy

od jeszcze jednego wiosennego sabatu czarownic, tym razem w jego
germaskiej wersji, opisanej w balladzie Goethego i sportretowanej
muzycznie

osnutej

na

kanwie

jej

tekstu

kantacie

Feliksa

Mendelssohna-Bartholdyego.

W tradycji niemieckiej najsynniejszy sabat czarownic odbywa si

w nocy z 30 kwietnia na pierwszy maja na Brockenie, najwyszym
szczycie w Grach Harzu. Bya to Noc Walpurgi. Jej nazwa pochodzi
od imienia w. Walpurgi, angielskiej zakonnicy misyjnej, ktra w VIII
wieku

pomagaa

w.

Bonifacemu

chrystianizacji

Niemiec.

Kanonizowano j 170 lat po mierci, wyznaczajc na pierwszy maja jej

wito. Nie pomogo to jednak w przezwycieniu dawnych pogaskich
tradycji: imi witej skojarzono z sabatem czarownic na szczycie
Brockenu i tak utrwalio si ono w kulturze. Dwa

najsynniejsze

literackie opisy Nocy Walpurgi znajduj si w Faucie Johanna

Wolfganga Goethego. W pierwszej czci arcydziea Goethego, w
scenie Noc Walpurgi, sabat czarownic jest metafor chaotycznego i
demonicznego krlestwa Mefistofelesa. W czci II rwnolega scena Klasyczna noc Walpurgi rozgrywa si w Grecji, gdzie Faust
poszukuje Heleny Trojaskiej. Istnieje jeszcze jedno dzieo Goethego,
nawizujce nie tylko do mitu Nocy Walpurgi, ale rwnie do jej
redniowiecznych korzeni walki pogastwa z chrzecijastwem.

15 | S t r o n a

Napisany w roku 1799 poemat Pierwsza noc Walpurgi by

symbolicznym obrazem walki starych i nowych bogw, ubranym w
szaty pogaskiego obrzdu sabatu czarownic w noc w. Walpurgi.
Wedug

starych

ludowych

poda,

przypomnianych

pracach

niemieckich uczonych tamtej epoki, pocztek legendom o sabatach

czarownic na szczycie Brockenu w grach Harzu day urzdzane tam
wiosenne obrzdy pogan, chronicych si przed napierajcym
chrzecijastwem, przy czym dla odstraszenia chrzecijan poganie
zakadali maski i przebierali si w fantastyczne stroje. Autor Fausta
nie zgadza si z tak interpretacj, uwaa j bowiem za zbyt
racjonalistyczn. W balladzie Pierwsza noc Walpurgi star niemieck
legend ubra w symboliczne szaty walki dawnych wierze pogaskich
z now religi chrzecijask, opowiadajc si zreszt cakowicie po
stronie rodzimej wiary pogan. Temat by jak najbardziej romantyczny.
Przystpujc do pracy nad poematem, Goethe od pocztku myla o
jego muzycznym opracowaniu. Zwrci si w tej sprawie do swego
przyjaciela, kompozytora Carla Friedricha Zeltera, ten jednak odmwi,
bo - jak sam wyzna - nie potrafi znale waciwych rodkw wyrazu i
pomys

napisania

muzyki

do

ballady

Goethego

podsun

Mendelssohnowi. Na pocztku roku 1831 kompozytor w licie do

Zeltera tak pisa: Od czasu powrotu z Wiednia muzyk do Pierwszej
nocy Walpurgi Goethego mam ju waciwie w poowie napisan, brak
mi tylko nastroju, by przela j na papier. Kompozycja nabraa ju
realnego ksztatu: rozrosa si w wielk kantat z pen orkiestr i moe
sprawia

wraenie zgoa komiczne. Zaczyna si od pieww

wiosennych i mnstwa tego rodzaju rzeczy. Nastpnie, gdy stranicy

czyni rwetes swymi widami, rogami i miotami, docza si do tego

16 | S t r o n a

jazgot czarownic, a wiesz, e mam do tego szczegln sabo. Wtedy

pojawiaj si druidzi, by zoy ofiar, potem wystraszeni stranicy i tu
wprowadzam zwiewny nieziemski chr. A na kocu pojawia si
majestatyczna pie ofiary czy nie sdzisz, e mgby si z tego
urodzi nowy rodzaj kantaty?

Mendelssohn nie pomyli si. Ukoczona w roku 1832 Pierwsza

noc Walpurgi na gosy solowe, chr i wielk orkiestr bya rzeczywicie
nowym rodzajem kantaty, czym porednim midzy oratorium a
utworem scenicznym. Niektrzy biografowie kompozytora uwaaj
wrcz, e dzieo to otwiera now kart w dziejach gatunku. Jest w tym
wiele racji, bo do tej pory kantata bya z reguy form uytkow, bez
wzgldu na to, jaki charakter mia jej tekst religijny czy wiecki. Utwr
Mendelssohna nie mia nic wsplnego z dawn tradycj, by dzieem
artystycznym, a nie uytkowym pierwsz romantyczn kantat
wieck. Jej prawykonanie odbyo si 2 lutego roku 1843 w Lipsku i
zakoczyo ogromnym sukcesem, ktrego niestety - po latach nie
udao si ju powtrzy; dzi utwr ten naley do mniej znanych w
dorobku kompozytora.

Jedn z najbardziej sugestywnych i przejmujcych zarazem w

wymowie wizji diabolicznych w muzyce romantycznej jest synna scena
odlewania czarodziejskich kul w Wilczym Jarze z opery Wolny
strzelec Karola Marii Webera. Kompozytor nad partytur tego utworu
pracowa ponad trzy lata. Efektem tej dugiej pracy byo dzieo
znakomite nie tylko pod wzgldem muzycznym, ale i teatralnym.
Rwnie libretto Friedricha Kinda miao due walory literackie, na co

17 | S t r o n a

zwrci uwag najwikszy poeta niemiecki tamtej epoki Johann

Wolfgang Goethe. Tak doskonae poczenie sowa, muzyki i akcji
dramatycznej w jedn nierozerwaln cao zdarzao si rzadko w
dziejach opery. Weber mia znakomity zmys teatralny, potrafi
wykorzysta rozmaite gatunki wczesnej muzyki operowej, by osign
jak najlepszy efekt sceniczny. Rezultatem tego jest zdumiewajca
synteza rnych form wokalnych: od prostych chrw, utrzymanych w
stylistyce niemieckiej muzyki ludowej, jak chr druhen czy chr
strzelcw, poprzez romanc i cavatin, francuski melodramat, czyli
scen mwion z towarzyszeniem orkiestry, a po wielk ari w stylu
woskim. Z tradycji niemieckiego singspielu pochodz te mwione
dialogi, aczkolwiek Weber nie przyj ich mechanicznie, uczyni
natomiast wiadomym elementem dramaturgii. W caoci mwiona jest
rola diaba Samiela. Mowa zatem symbolizuje w operze Webera wiat
Zego.
Centraln scen Wolnego strzelca jest fina II aktu, rozgrywajcy
si o pnocy w Wilczym Jarze. To tajemny rytua odlewania
czarodziejskich kul Samiela. Weber nada mu posta melodramatu:
mwionym dialogom towarzyszy orkiestra, ktra buduje niezwyky
nastrj tej przeraajcej sceny, tworzc waciw jej dramaturgi Pod
wzgldem instrumentacji by to najbardziej nowatorski fragment opery,
zaskakujcy bogactwem brzmie, jakie mona wydoby z instrumentw
klasycznej orkiestry. Harmoniczna wyobrania, sugestywna melodyka o
wielkie sile wyrazu i bogata w nowe brzmienia instrumentacja to
najbardziej romantyczne cechy Wolnego strzelca. Weber posugiwa
si orkiestr klasyczn, nie rozbudowa jej skadu, jak nieco pniej
uczyni to Berlioz, jednak zaskakiwa nietypowym sposobem uycia

18 | S t r o n a

poszczeglnych instrumentw orkiestry i ich zestaww. Stosowa

rzadkie rodzaje artykulacji, wykorzystywa skrajne rejestry i kracow
dynamik. Szybkie poruszanie smyczkw w obu kierunkach, czyli tzw.
tremolo, tworzyo aur tajemniczoci, niskie rejestry klarnetw brzmiay
zowrogo, ponure akcenty puzonw, ostre dwiki rogw i przenikliwe
brzmienie fletw w wysokim rejestrze wszystko to tworzyo nastrj
grozy i tajemniczoci. Wan rol w instrumentacji opery peniy
wszechstronnie w niej wykorzystane rogi i klarnety. Ich brzmienie stao
si dziki Weberowi symbolem romantyzmu w muzyce. Rytua
odlewania o pnocy czarodziejskich kul diaba Samiela w scenerii
dzikiej oszalaej natury to motyw typowo romantyczny. Weber ow
dziwn romantyczno, jak okreli to Fryderyk Chopin, znakomicie
wyrazi muzyk. Zachwycili si ni Hector Berlioz i Ryszard Wagner,
dwaj wielcy mistrzowie instrumentacji, ktrzy wasn twrczoci
spacili zacignity u Webera dug.

Opisany dwikami w scenie w Wilczym Jarze pakt z diabem by

czstym motywem romantycznej literatury i muzyki, by take swoist
ozdob

wielu

biografii

romantycznych

artystw,

zwaszcza

najwybitniejszych wirtuozw tamtej epoki, takich jak Paganini czy Liszt.

James Harding szkic o twrczoci autora Symfonii Dantejskiej
zatytuowa w sposb znaczcy: Liszt, czyli wity i grzesznik. W
podobnym tonie wypowiadali si nie tylko znawcy jego twrczoci.
Gony film Kena Russella Lisztomania wiadczy o tym, jak ywotna
jest to biografia i jak wielu ludzi do dzi niepokoi i inspiruje. Wiele jest w
niej skrajnoci, co znalazo take odzwierciedlenie w muzyce. Cechuje
j biegunowa zmienno nastrojw: od mistycznego uniesienia po

19 | S t r o n a

orgiastyczn diaboliczno i typow dla wielu romantykw fascynacj

zymi mocami. Historyczna i literacka posta Fausta bya chyba
najlepszym odzwierciedleniem takiej postawy, zwaszcza w takim
wymiarze, jaki nada jej wielki patron niemieckiego romantyzmu
Johann Wolfgang Goethe. Mit Fausta, opowiedziany w arcydziele
Goethego, inspirowa wielu kompozytorw tamtej epoki, w tym take
Liszta, ktry powici mu jedno ze swoich najlepszych dzie
Symfoni Faustowsk. Jednak nie tylko dzieo Goethego byo
inspirujce, o czym wiadczy jeszcze jedna faustowska kompozycja
Liszta Dwa epizody z Fausta Lenaua na orkiestr, utwr z roku
1861. By moe impulsem do wykorzystania poematu mao dzi
znanego poety by fakt, e Nikolaus Lenau urodzi si na Wgrzech,
jeli jednak okoliczno ta nie miaa wikszego znaczenia, to i tak
zainteresowanie Liszta poematem Lenaua wiadczy o dociekliwoci
literackich pasji kompozytora i szukaniu inspiracji nie tylko u Goethego.
Liszt wybra jak sam to okreli w tytule utworu jedynie dwa epizody
z tekstu Lenaua, ale bardzo charakterystyczne z punktu widzenia ich
muzycznego zobrazowania i romantycznego klimatu: Nocn procesj
przez las i Taniec w wiejskiej gospodzie, znany wszake bardziej
jako pierwszy Walc Mefisto. Nazwa ta znakomicie odzwierciedla
charakter tego ogniwa, w ktrym dominuj pene ywioowego ruchu
motywy diabolicznego taca. Drugie ogniwo Dwch epizodw z Fausta
Lenaua to jedno z najbardziej efektownych orkiestrowych dzie Liszta,
znakomicie zinstrumentowane, w ktrym taneczne epizody przeplataj
si z lirycznymi, a cao wieczy muzyczna wizja piekielnej orgii z
efektown i zaskakujc kod. Do idei diabolicznego taca Liszt
powrci niespodziewanie pod koniec ycia. W roku 1881 ukoczy

20 | S t r o n a

drugi Walc Mefisto, inspirowany sawnym poematem symfonicznym

Danse macabre Camillea Saint-Saensa. Liszt najpierw dokona
brawurowej transkrypcji fortepianowej dziea Saint-Saensa, a potem
napisa wasny utwr, ktry dedykowa francuskiemu kompozytorowi.

Pewnej nocy nio mi si, e zawarem pakt z diabem: by moim sug

i spenia wszystkie moje yczenia. Wyobraziem sobie, e daem mu do
rki moje skrzypce, by zobaczy, czy potrafi zagra na nich jak
pikn melodi i bardzo si zdumiaem, gdy usyszaem niewiarygodnie
pikn sonat, zagran po mistrzowsku, z wielk inteligencj, na takim
poziomie, jaki wczeniej wydawa mi si niemoliwy. Byem w takim
szoku, e przestaem oddycha i zaczem si krztusi. Natychmiast
chwyciem swoje skrzypce w nadziei, e chocia cz tego, co
syszaem, uda mi si zapamita, ale na prno! Utwr, ktry w kocu
napisaem, jest z pewnoci moim najlepszym dzieem i nazywam go
wci Sonat diabelsk, cho oddaje niewiele z tego, co wwczas
syszaem, a co wywaro na mnie tak potne wraenie, e chciaem
zniszczy moje skrzypce i raz na zawsze porzuci muzyk tak w
licie do przyjaciela opisywa swoje niezwyke doznanie artystyczne
jeden z najwikszych wirtuozw swojej epoki i jednoczenie jeden z
najznakomitszych twrcw muzyki skrzypcowej Giuseppe Tartini.
Jego sowa wyranie wskazuj na to, e powszechnie dzi uywany
tytu tego utworu Sonata z trylem diabelskim nie jest waciwy, bo
odnosi si tylko do jego finaowego ogniwa, a nawet jeszcze cilej
do jednego tylko jego fragmentu, tymczasem cae dzieo zrodzio si z
senno-diabelskiej inspiracji. Nie by to jednake chwyt reklamowy.
Wspomniany list Tartiniego mia charakter prywatny, adna ze

21 | S t r o n a

wspczesnych kompozytorowi kopii dziea nie zawieraa najmniejszej

nawet wzmianki o niezwykych okolicznociach jego powstania, a
pierwsza publikacja Sonaty diabelskiej ukazaa si blisko trzydzieci
lat po mierci jej autora. Take sawni pisarze muzyczni tamtej epoki,
jak Burney czy Hawkins, asi na tego rodzaju pikantne historyjki i
mroce krew w yach szczegy, nic nie wspominaj o diabelskim
nie Tartiniego, mimo e by to kompozytor bardzo sawny w XVIII
wieku i czsto wwczas wydawany. A jednak po latach to wanie
Sonata diabelska, zgodnie zreszt z przekonaniem samego jej autora,
staa si najsawniejszym dzieem woskiego wirtuoza. Jeszcze nie tak
dawno

wykonywano

przede

wszystkim

romantycznym

opracowaniu Fritza Kreislera na skrzypce i fortepian, dzi wielu

wybitnych skrzypkw siga po jej oryginalny tekst i wykonuje w wersji
na skrzypce solo, bez akompaniamentu, co te jest zgodne z zamysem
Tartiniego. W innych ze swoich listw kompozytor napisa: Moje mae
sonaty skrzypcowe maj zgodnie z konwencj gos basowy, jednak ja
sam gram je bez basu i taka jest moja prawdziwa intencja. Powrt do
oryginalnej postaci Sonaty diabelskiej ma te ten walor, e przywraca
jej waciwy tekst muzyczny, Fritz Kreisler bowiem zgodnie z
romantyczn konwencj - pozwoli sobie na daleko idce ingerencje w
pierwotny zapis utworu.
Jeli wierzy Tartiniemu, a nie mamy podstaw, by wiar t
kwestionowa, jego najsawniejsze dzi dzieo zostao zainspirowane
niezwykym diabelskim snem i muzyk, jak Tartini wwczas sysza.
W czasach romantyzmu wielu wybitnych wirtuozw podejrzewano o
podejrzane kontakty z siami nieczystymi. I nawet jeli nie wszyscy w to
wierzyli, to czsto w takiej wanie stylistyce wyraali swj zachwyt.

22 | S t r o n a

Kiedy w roku 1840 Liszt wykona w Drenie niemal bez przygotowania

jedno z najtrudniejszych dzie Schumanna, fortepianowy cykl miniatur
Karnawa, rozentuzjazmowany autor tego zbioru tak opisa swoje
wraenia w recenzji koncertu: Oto demon objawi swe moce. W
mgnieniu oka nastpuje po sobie delikatno, miao, mglisto,
szalestwo: instrument arzy si i skrzy, ulegy swemu mistrzowi, to
trzeba usysze, ale te zobaczy. Liszt nigdy nie powinien gra za
kulis przepadby przy tym kawa poezji. Owa moc ujarzmiania
publicznoci, podnoszenia jej, niesienia i opuszczania, nie jest
dostpna w tak znacznym stopniu bodaj adnemu artycie, w
wyjtkiem Paganiniego. To ju nie jest pianistyka takiego czy innego
rodzaju, lecz wrcz wypowied miaego charakteru. Tak o sztuce
pianistycznej Liszta pisa Robert Schumann i nie by on w swoich
sdach odosobniony.
Wan dat w biografii Liszta by rok 1848. Kompozytor
zrezygnowa wwczas z kariery pianisty-wirtuoza i osiedli si na stae
w Weimarze, gdzie peni obowizki dworskiego kapelmistrza. Spdzi
tam trzynacie lat, czynic z tego niewielkiego miasta jedno z centrw
muzycznych wczesnej Europy. Liszt mia tam do dyspozycji wasn
orkiestr, z ktr mg urzeczywistni nowe idee muzyki symfonicznej,
przede wszystkim z zakresie poematu symfonicznego, ktrego by
waciwym twrc. W Weimarze powstaa wikszo orkiestrowych
dzie Liszta: obok dwunastu poematw symfonicznych, dwie wielkie
symfonie, Dwa epizody z Fausta Lenaua, oba koncerty fortepianowe,
transkrypcja Fantazji Wdrowiec Schuberta na fortepian i orkiestr,
koncertowe parafrazy i fantazje. Wok Liszta skupio si wielu modych
muzykw,

tworzc

23 | S t r o n a

tzw.

szko

nowoniemieck,

propagujc

twrczo

najznakomitszych

kompozytorw

tamtej

epoki,

m.in.

Schumanna, Wagnera i Berlioza. Sam Liszt w swojej twrczoci

symfonicznej odwoa si do Berlioza i w swoich dwch symfoniach
napisanych w latach pobytu w Weimarze Faustowskiej i Dantejskiej rozwin ide symfonii programowej, ktrej twrc by autor Symfonii
fantastycznej. Pierwsz z nich Symfoni Faustowsk Liszt
skomponowa w roku 1854, w rekordowym dla siebie czasie dwch
miesicy. Dedykowa j Berliozowi, ktry kilka lat wczeniej Lisztowi
powici

swoj

legend

dramatyczn

Potpienie

Fausta.

pierwotnej postaci by to utwr czysto instrumentalny, zoony z trzech

obrazw charakterystycznych, jak nazwa je sam kompozytor,
muzycznych portretw gwnych bohaterw pierwszej czci tragedii
Goethego: Fausta, Magorzaty i Mefistofelesa. Trzy lata pniej, w roku
1857, Liszt w zakoczeniu trzeciego ogniwa symfonii doda Chr
mistyczny na tenor solo i chr mski, ktry pod wzgldem czysto
muzycznym nie ma cisego zwizku z reszt utworu, stanowi jednak
jego zwieczenie w sferze ideowej. Budowa Symfonii Faustowskiej
wynika zatem wprost z koncepcji programowej i nie ma adnych
odniesie do dawnych form cyklicznych. W pierwszym ogniwie pi
rnych tematw charakteryzuje Fausta. Ich wymowa oscyluje midzy
pen mocy ywioowoci a przepenionym rezygnacj zwtpieniem,
ktre

Liszt

wyrazi

zastosowanym

pierwszym

dziejach

muzyki

tematem dodekafonicznym, a wic

wiadomie
zoonym

dwunastu dwikw skali chromatycznej, nie pozostajcych w zwizku

funkcyjnym midzy sob. Drugie ogniwo, powicone Magorzacie, jest
liryczne, natomiast w finaowym portrecie Mefista Liszt ukaza w
karykaturalnym i ironicznym wietle tematy Fausta z pierwszej czci,

24 | S t r o n a

czym nawiza do sawnej techniki idee fixe Hectora Berlioza z

Symfonii fantastycznej, rozwijajc j na niespotykan wczeniej skal.

25 | S t r o n a

26 | S t r o n a