The Polish Journal of the Arts and Culture

Nr 10 (2/2014) / ARTYKU

KAROLINA MARIA HESS*

(Uniwersytet Jagielloski)

Abraxas i zachodnie tradycje ezoteryczne

wybrane aspekty
STRESZCZENIE
W artykule analizie poddano zoon symbolik postaci o imieniu Abraxas (Abrasax)
w perspektywie funkcjonowania tej figury w zachodnich tradycjach ezoterycznych. Poczenie rnych elementw w jednej postaci sprzyjao interpretacjom bstwa jako absolutu czcego przeciwiestwa, co podobnie jak androginia znalazo zastosowanie
wsymbolice alchemicznej czy szerzej, hermetycznej. Abraxas pojawia si jako pojcie we
wspczesnych nurtach odwoujcych si do staroytnego gnostycyzmu. Artyku ma na
celu zestawienie wspczesnego rozumienia symboliki Abraxas w ezoteryce z wizj wyaniajc si ze staroytnych tekstw rdowych.
SOWA KLUCZOWE
Abraxas, zachodni ezoteryzm, gnostycyzm

Celem niniejszego artykuu jest omwienie przedstawie hybrydy, ktre odnajdywano wyryte w kamieniach pochodzcych z terenu Imperium
Rzymskiego1: postaci ludzkiej z gow koguta i wami zamiast ng2 bd
1

Zob. B. de Montfaucon, Lantiquit explique et reprsente en figures, Vol. 4, Paris

1719, tablice nr 144150. Wikszo z gemm datowana jest na IIII r. n.e., ale wytwarzano
je take pniej, nawet w redniowieczu.
2
Nie jest to forma charakterystyczna jedynie dla Abraxasa. W ten sposb przedstawiano niekiedy gigantw z mitologii greckiej. W kontekcie rzymskim vide: Owidiusz,
*

Wydzia Filozoficzny, Katedra Porwnawczych Studiw Cywilizacji

Uniwersytet Jagielloski w Krakowie, Polska
e-mail: karolinamariahess@gmail.com

52

Karolina Maria Hess

gow lwa, tuowiem wa i innym3, ktrym towarzyszy napis Abrasax lub

Abraxas4.
Artyku ukae losy tej postaci w perspektywie zachodnich tradycji ezoterycznych, ktrych Abraxas stanowi do dzi wany, cho niezbyt popularny
element. Porwnane zostan tu przykady wyobrae, jakie moemy znale
w tekstach wspczesnych, ktre przywouj to imi, z koncepcj Abraxasa wrdach gnostyckich. Na tym przykadzie pokazane zostan tendencje
zwizane ze wspczesnymi interpretacjami elementw charakteryzowanych
jako gnostyckie. Bstwo-zaklcie Abraxas jest te modelowym przykadem
konstruowania tradycji, legitymizacji jej przez wielo rde i odwoa, stwarzania pozoru cigoci. Poza tym stanowi take interesujcy przykad symbolu, ktry przenikn do popkultury jedynie w niewielkim stopniu5.
Materiay rdowe dobrane zostay w taki sposb, aby zaprezentowa
moliwie szeroki wachlarz interpretacji tej figury. Podejcie takie wymusza
z jednej strony umieszczenie przykadw z rnych rde i epok, z drugiej
pozwala jedynie na zarysowanie konkretnych wizji. Czstym zabiegiem stosowanym w zachodnim ezoteryzmie jest kopiowanie i przekazywanie informacji bez podania rda, czasem s to informacje znieksztacone. Mimo e
przykadw uycia nazwy Abraxas w redniowiecznych grimuarach jest wiele, w duej mierze stanowi one kalki z innych rde. Podobnie jest z innymi
utworami. W artykule starano si uchwyci te wizje Abraxasa, ktre rni si
Metamorfozy 1:182-4 (Non ego pro mundi regno magis anxius illa tempestate fui, qua centum quisque parabat inicere anguipedum captivo bracchia caelo). Nie wszystkie polskie
przekady uwzgldniaj przymiotnik anguipes, vide: Nie tyle o tron wiata wwczas si
lkaem, gdy sturczne olbrzymy, dumne z swojej siy, oblonemu niebu zniszczeniem
groziy (Owidiusz, Metamorfozy, tum. B. Kiciski, Krakw 2002, s. 10). przekady?
3
Wrd nich pojawia si take posta identyfikowana jako Chnoubis, czsto utosamiana lub mylona z Abraxasem.
4
W dalszej czci artykuu stosuje si obie te nazwy jednak nie zamiennie, ale
adekwatnie do rde, z ktrych zostay one zaczerpnite. Poniej omwione zostanie
zrnicowanie koncepcji rde imienia Abraxas, w tym wyjanienia etymologiczne i arytmetyczne. Ze wzgldu midzy innymi na to zrnicowanie, kolejno liter w nazwie dla
jednych autorw bdzie miaa wiksze, dla innych mniejsze znaczenie. Spolszczony zapis
Abraksas utrzymano jedynie (wg rda) w cytacie przekadu autorstwa W. Myszora.
Nazwa Abrasax wystpuje w rdach antycznych czciej, lecz wspczenie bardziej
popularna jest nazwa Abraxas, std jej obecno w tytule. Por. Maa encyklopedia kultury
antycznej, red. Z. Piszczek, Warszawa 1990, s.11.
5
Nie dotyczy to na przykad popularnego zaklcia Abracadabra (zob. poniej), ktre
bardzo rzadko jest kojarzone na przykad z magi ceremonialn czy gnostyckimi koncepcjami boskoci.

Abraxas i zachodnie tradycje ezoteryczne wybrane aspekty

53

od siebie, nawet jeli powouj si na to samo rdo. Wanym elementem rozwaa jest to, e hybryda ta charakteryzowana jest jako posta pochodzenia
gnostyckiego. Wymaga to zwrcenia szczeglnej uwagi na teksty rdowe
rnych grup okrelanych jako gnostyckie i ewentualnej rewizji popularnego
przekonania, e Abraxas w gnostycyzmie by symbolem pleromy, czyli boskiej peni. Artyku ma charakter wprowadzajcy do dalszych, szczegowych
studiw nad wyobraeniami i przemianami interpretacji Abraxasa.
Zachodni ezoteryzm od kilku dekad staje si coraz czstszym przedmiotem bada akademickich6. W odrnieniu od samych ezoterykw, ktrzy
podkrelaj istnienie nici wiedzy tajemnej, przekazywanej w niezmienionej
postaci przez wieki, jej interkulturalnego charakteru i uniwersalizmu symboliki, metodologia esoteric studies odrzuca spekulacje na temat domniemanych nieprzerwanych linii przekazu na rzecz badania wybranych fenomenw
w ich cile okrelonych kontekstach historycznych i kulturowych7. Mimo
pozoru cigoci tradycji czy spjnoci w wyobraeniach nurty ezoteryczne
to bardzo czsto niepowiadczone rdami historycznymi spekulacje, czce
elementy pierwotnie niemajce ze sob zwizku. Wierzenia te, czy przekonania, s w duej mierze hybryd mitw i tekstw z rnych krgw kulturowych i rnych okresw historycznych. Implikuje to wany metodologiczny
problem okrelenia warunkw moliwoci utosamienia poj wystpujcych
w rnych kontekstach kulturowych. Przykadem takiego problematycznego
zjawiska jest wanie Abraxas. Jak mona si przekona, Abraxas z gemm,
papirusw, systemu Bazylidesa i teksw z Nag Hammadi moe by w kadym
przypadku kim lub czym odmiennym.
6

Badania tej tematyki koncentruj si wok stowarzysze o charakterze naukowym,

takich jak ESSWE (European Society to the Study of Western Esotericism), ASE (Association for the Study of Esotericism), oraz specjalistycznych wydziaw i centrw badawczych, midzy innymi Center for History of Hermetic Philosophy and Related Currents na
Uniwersytecie w Amsterdamie, EXESESO na Uniwersytecie w Exeter, a take na Uniwersytetach w Paryu, Grningen, Gteborgu i innych.
7
Na temat metodologii bada zachodniego ezoteryzmu zob. A. Faivre, Accs de lsotrisme occidental, Bibliothque des sciences humaines, Vol. I, Paris 1986 (tum. angielskie Access to Western Esotericism, Albany 1994); W. J. Hanegraaff, On the Construction of
Esoteric Traditions, [w:] Western Esotericism and the Science of Religion, eds. A.Faivre,
W. J. Hanegraaff, Leuven 1999; Some Remarks on the Study of Western Esotericism, Esoterica 1999, Vol. 1; P. A. Riffard, The Esoteric Method, [w:] Western Esotericism and the
Science of Religion, eds. A. Faivre, W. J. Hanegraaff, Leuven 1999; Lsotrisme. Quest-ce
que lsotrisme? Anthologie de lsotrisme occidental, Paris 1990; A. Versluis, What is
Esoteric? Methods in the Study of Western Esotericism, Esoterica 2002, Vol. IV.

54

Karolina Maria Hess

BSTWO I SOWO MOCY

Nie jestemy w stanie okreli, czy pierwszestwo chronologiczne ma wyobraona na gemmach posta, czy samo sowo, ktre dopiero pniej ucieleniono w postaci powyszych przedstawie. Wydaje si jednak, e to wanie
sowu powicano najwicej uwagi, z nim te zwizane s dwie tezy dotyczce rde Abraxasa etymologiczna oraz arytmetyczna.
Uczeni dziel si na dwa obozy, chcc wytumaczy i wyjani znaczenie tego wyrazu.
Na czele jednych stan Neander (Genetische Entwickelung der gnostischen Systeme,
1818) i Gieseler (Kirchengeschichte 1,154), a na czele drugich, Bellerman (Versuch
ber die Gemmen etc.) i Mnter (Versuch ber d. Althert. d. Gnostiker). Neander jest
za znaczeniem arytmetycznm, Bellermann za znaczeniom etymologicznm8.

A. Neander i K. L. Gieseler, opierajc si na Adversus Haereses 1. 24, 12.7

Ireneusza, twierdz, e Abraxas to nazwa mistycznej liczby. Jeeli doda do siebie wartoci gematryczne kolejnych liter sowa (=l, =2, =100, =l,
=60, =l, =200), ich suma da 365. Wedug egipskiego gnostyka Bazylidesa
bya to liczba istniejcych (nieb, sfer), czyli krlestw duchw. Wedug
autorw odnajdywane kamienie-talizmany take maj rda w jego naukach.
Poniewa, wedug nauki Bazilidesa, Bg ukryty ( ) objawia sw istot
wtych 365 sferach, czyli krlestwach duchw, przeto, wedug bazilidjan, Bg moe
by nazwany Abraxas. Abraxas jest tedy summ krlestw duchowych, a te s tylko rozwiniciem Bstwa. A zatem Abraxas ma by Bogiem objawionym, jak
jest Bogiem nie objawionym; podobnie jak u Filona 9 rni si od
10.

Druga teza (midzy innymi Bellermanna) upatruje pocztki w etymologii

imienia. Sowo to ma by zoone z dwch wyrazw egipskich: abrak wity, czcigodny, bogosawiony, oraz sax (sadschi) wyraz, sowo.
Ma to znaczysowo wite albo imi wite, przez ktre z kolei rozumie
si tajemne imi Boga Najwyszego, ukute przez Bazylidesa. Bazylidianom
8

Encyklopedja Kocielna podug teologicznej encyklopedji Wetzera i Weltego z licznemi jej dopenieniami przy wspudziale wielu duchownych i wieckich osb wydana przez
Ks. Michaa Nowodworskiego pod redakcj Ks. D-ra Stefana Biskupskiego, Warszawa
1873, s. 2324 (33 tomy wydane w latach 18731933).
9
W wersji elektronicznej tego tekstu (http://pl.wikisource.org/wiki/Encyklopedja_
Ko%C5%9Bcielna/Abraxas) jest bd w greckim rzeczowniku zamiast
widnieje .
10
Ibidem.

Abraxas i zachodnie tradycje ezoteryczne wybrane aspekty

55

przypisuje si te wykonywanie kamieni z tym napisem i wizerunkiem postaci

ucieleniajcych gwne boskie przymioty11. Inne prby znalezienia etymologii sowa odwouj si do rde kabalistycznych, wywodzcych Abraxas
zhebrajskiego arba kesa (ukryta czwrka), oznaczajcego Boga przez odniesienie do tetragramu IHWH12. Wedug Williama T. i Kate Pavittw Abraxas
w koptyjskim oznacza bogosawione imi13. Jedno z niewielu rde, ktre
podkrela, e etymologia tego sowa jest niepewna, to Jewish Encyclopedia.
Bellermann (Versuch ber Gemmen mit Abraxasbild, Berlin, 1817, 19) uwaa, e sowo
to pochodzi z koptyjskiego. Twierdzi, e jest to zoenie sw Abrck i sax, oznaczajce
wite Sowo, bogosawione Imi. Zob. Te Baudissin, Studien zur Semitischen
Religionsge-schicht (i. 189, przypis 1). Inne etymologie i wyniki bada w tym obszarze wskazuje Matter w swojej Histoire Critique du Gnosticisme z 1828 r. []. Gdemann widzi w Abraxasie zwizki z magiczn formu z papirusw arbathiaoth, ktr
utosamia z arba otjot, czteroliterowym imieniem Boga (Festschrift zum Achzigsten
Geburtstage Moritz Steinschneiders, p. 15). Mose Schwab sugeruje, e Abraxas jest
rwnoznaczny z aw bara Ojcem stwrc (Vocabulaire de lAnglologie, p. 383).
Geiger z kolei wyprowadza imi Abraxas z hebrajskiego ha-berakah (bogosawiestwo); jest to tumaczenie przyjte przez Kinga (Gnostics, p. 251), ale susznie odrzucone przez Kraussa w Realencyklopdie Pauly-Wissowa (p. 7)14.

Wielu autorw sugeruje zwizki Abraxasa ze sowem Abracadabra Wedug Royal Masonic Cyclopaedia zaklcie to miao by nazw bstwa asyryjskiego; Q. Severus Sammonicus w Carmen de Morbiis et Remediis poleca
uycie go jako silnego antidotum przeciw gorczce, grypie oraz blowi zbw. Sowo byo zapisywane na pergaminie, nanizane na sznurek i zawieszane na szyi w formie, ktr wida poniej (ryc.)15. Inwokujcy, skandujc
zaklcie, redukowa je litera po literze, a ostatecznie zostawao samo A16.
11

Niektre rda podaj, e nie wszystkie z tych amuletw s pochodzenia gnostyckiego. Zob. K. Ullmann, F. W. K. Umbreit, Theologischen Studien und Kritiken, 1830, s. 403 i n.
12
Abraxas, [w:] Brewers Dictionary of Phrase and Fable, 18th Edition, eds. E. Cobham
Brewer, J. Ayto, Edinburgh 2009.
13
W. T. & K. Pavitt, The Book Of Talismans, Amulets And Zodiacal Gems, Chapter
VIII: Abraxas Sacred Names Khnoubis The Seven Vowels, Michigan 1915.
14
ABRAXAS lub ABRASAX (A, czciej A), [w:] The Jewish Encyclopedia, ed. I. Singer, New York et al. (19011906), tum. wasne, [online] http://www.
jewishencyclopedia.com/ articles/633-abraxas [dostp: 20.02.2013].
15
K. R. H. MacKenzie, Royal Masonic Cyclopaedia, Vol. 1, London 1877, s. 1112;
por. G. Davidson, A Dictionary of Angels Including the Fallen Angels, New York 1967, s. 4.
16
G. Davidson, op. cit.

56

Karolina Maria Hess

ABRACADABRA
ABRACADABR
ABRACADAB
ABRACADA
ABRACAD
ABRACA
ABRAC
ABRA
ABR
AB
A
Ryc.

Wedug Gustava Davidsona sowo to oznacza bogosawi zmarych ijest

jednym z trzech witych imion inwokowanych w Zaklciu Miecza wGrimorium Verum. Jest te jednym z najstarszych w magii, ma wywodzi si zhebrajskiego ha brachah dabarah (wypowiedz bogosawiestwo)17. Samego Abraxasa moemy znale midzy innymi w Mieczu Mojesza (Charba de-Mosze)
oraz Ksidze Anioa Raziela (Sefer Raziel ha-Malach).
Odwoujc si do podziau Arthura Versluisa, wyrniajcego magi i mistycyzm ze wzgldu na kierunek dziaania gnozy w rozumieniu szerokim na
zewntrz (magia) oraz do wewntrz (mistycyzm)18 zastosowania Abraxas
iAbracadabra w niektrych przykadach sytuuj si na rnych biegunach
tego kontinuum.

RDA
Opisujc elementy zwizane z tradycj ezoteryczn, trzeba liczy si z wieloma
niejasnociami dotyczcymi wskazywanych rde. W przypadku Abraxasa
moemy znale du ilo informacji sugerujc porednio lub bezporednio zwizki tej postaci z tradycjami: persk, egipsk, greck oraz ydowsk.
Jednak w przypadku odwoania do konkretnych tekstw najczciej wymieniane s pisma herezjologw, wspomniane ju gemmy oraz grecko-egipskie
papirusy magiczne (dalej: PGM). Dodatkowym rdem odwoa jest lite17

Ibidem. Wida tu, e etymologia Abraxas i Abracadabra, wizanych ze sob, raz

wywodzona jest z tradycji egipskiej, innym razem z hebrajskiej.
18
A. Versluis, op. cit., s. 24.

Abraxas i zachodnie tradycje ezoteryczne wybrane aspekty

57

racka interpretacja nauk Bazylidesa stworzona przez C. G. Junga19, wktrej

przywouje on wizj Abraxasa, zmieniajc i rozbudowujc metafizyczne to
na potrzeby wasnego, konstruowanego dopiero systemu. Interpretacja Junga
staje si rdem metafor zwizanych z psychik ludzk. Psycholog inspiruje
ezoterykw, mimo e nowa posta Bazylidesa jest twrcz kreacj autora.
Jung, przywoujc wybrane elementy gnostyckiej oraz pniejszej symboliki,
kreli wizj ontycznego ta dla opracowanej koncepcji procesu indywiduacji.
Stosunkowo rzadkie s odwoania do pism pochodzcych z biblioteki odkrytej w Nag Hammadi. Wystpujcy w nich Abrasax20 odbiega od wizji Bazylidesa. Pisma te nie mogy mie udziau w ksztatowaniu myli ezoterycznej
do lat czterdziestych XX wieku, kiedy zostay odnalezione, a nawet do siedemdziesitych, bo dopiero wtedy opublikowano i przeoono komplet odkrytych
zwojw. Wspczesne ezoteryczne charakterystyki Abraxasa oraz towarzyszce
im skojarzenia, poszukiwane w rnych kulturach zwizki, s niekiedy dowolne. Rwnie niektre z leksykonw symboli podaj informacje przepenione
bdami rzeczowymi i niejasnociami21.
Odwoanie do tradycji perskiej jest zabiegiem stosunkowo czstym. Abraxas ma by tam najwyszym bstwem, czemu przecz rda iraskie. Powodem niejasnoci jest prawdopodobnie zwizanie postaci Abraxasa wycznie
z myl Bazylidesa, to jest utosamienie go z plerom, czyli peni obecn
w wielu gnostyckich systemach. Myl ta, dotyczca wyonienia si dwch
przeciwstawnych zasad z pierwotnej caoci, ma rda w tradycji perskiej.
Chodzi tu oczywicie o histori o Ormuzdzie (Ahura Mazda) i Arymanie
(Angra Mainju)22. Nazwanie Abraxasa najwyszym bytem w tej mitologii
jest nieuprawnionym skrtem mylowym, sugerujcym istnienie tej postaci
wprzywoanej mitologii.
Podobna sytuacja ma miejsce w odniesieniu do egipskich gemm. Cho nie
wyklucza si istnienia podobnie wygldajcych postaci w wierzeniach ludowych23, to jednak nie ma na to jednoznacznych dowodw. Tutaj rwnie dokonuje si podobnych skrtw mylowych przy bardziej szczegowych
analizach sugerowanych wpyww wskazuje si midzy innymi na to, e charakterystyczne dla tradycji egipskiej jest tworzenie rnego rodzaju hybryd
19

Zob. C. G. Jung, Siedem nauk dla zmarych, tum. W. Sobaszek, [w:] idem, Wspomnienia, sny myli: Spisane i podane do druku przez Aniel Jaff, Warszawa 1997.
20
We wszystkich przywoanych dalej kodeksach wystpuje ta forma imienia.
21
Zob. np. M. Oesterreicher-Mollwo, Leksykon symboli, tum. J. Prokopiuk, Warszawa 1992.
22
Zob. M. Skadankowa, Mitologia Iranu, Warszawa 1989, s. 21.
23
Encyklopedja Kocielna, op. cit.

58

Karolina Maria Hess

ludzko-zwierzcych, bicz trzymany przez nie w rkach ma symbolizowa si

itd. rdami pochodzenia egipskiego s papirusy datowane nie wczeniej ni
na okres hellenistyczny. Odwoania do tradycji egipskiej nie uzasadnia te
fakt, e Bazylides y w hellenistycznej wwczas Aleksandrii.
W tradycji greckiej wzmianki o imieniu Abraxas odnajdujemy w pismach
Hygyniusa24:
Eous, przez niego soce jest obracane. Aethiops, niby gd, spala zboe. Te konie
prowadzce s pci mskiej. Pci eskiej s konie noszce jarzmo: Bronte, ktr nazywamy Grzmotem, Sterope, ktr nazywamy Byskawic. Eumelus z Koryntu jest rdem w tej sprawie. S te te, ktre wymienia Homer: Abraxas, *Therbeeo. Owidiusz
rwnie: Pyrois, Eous, Aethon i Phlegon25.

Z tym zwizana jest jednak pewna niejasno. Abraxas pojawia si jako

imi jednego z koni Heliosa, rzekomo wzmiankowane u Homera, u ktrego
niczego takiego nie znajdujemy. Dodatkowo fragment tekstu jest uszkodzony:
prawdopodobnie widniej tam dwa inne sowa, ktre zinterpretowano jako
jedno Abraxas. W tym sensie przekonanie o obecnoci tej postaci w tradycji
greckiej wydaje si nieuzasadnione26.
Ciekawy przykad wystpowania tej nazwy znajdujemy w PGM, w ktrych imi to pada jako jedno z wielu imion witych, pochodzcych z rnych
tradycji kulturowych27. George R. S. Mead wskazuje na jeden z papirusw
jako rdo informacji, e siedem liter imienia Abraxas stanowi ma zbir pocztkowych liter imion siedmiu archontw bd te planet lub sfer28. Niestety
nie wiadomo, jak brzmiay same imiona. Obraz Abraxasa, bdcego bogiem
roku sonecznego, przejli niektrzy gnostycy, tacy jak Bazylides czy Marek,
ucze Walentyna, z ktrych ten drugi powici wiele uwagi magii i mistyce
liter29. Od nich te, jak si wydaje, pochodzi pierwszy spjny obraz Abraxasa
odnajdywany w tekstach gnostyckich.
24

Zob. C. Parada, Dictionary, Abarbarea to Aetius, [online] http://www.maicar.com/

GML/002GG/ggAbarbarea1.html [dostp: 20.02.2013].
25
Hyginus, Fabulae, 183, Imiona koni Soca i Godzin, tum. wasne, [online] http://
www.theoi.com/Text/HyginusFabulae4.html#183, [dostp: 18.02.2013]
26
Mimo to interpretacja Abraxasa jako konia Heliosa zdya si rozprzestrzeni. Por.
Brewers Dictionary of Phrase and Fable, 18th Edition, eds. E. Cobham Brewer, J. Ayto,
Edinburgh 2009, s. 565.
27
The Greek Magical Papyri in Translation. Including the Demotic Spellss, ed. H. D.
Betz, Chicago, London 1986.
28
G. R. Mead, Thrice-Greatest Hermes, Vol. 1, London, Benares 1906.
29
Por. K. Rudolph, op. cit., s. 208.

Abraxas i zachodnie tradycje ezoteryczne wybrane aspekty

59

Herezjologowie przypisywali pochodzenie gnostyckiej koncepcji Abraxasa Bazylidesowi. Oprcz wspomnianego w. Ireneusza wzmianki na temat
tego gnostyckiego systemu znajdujemy u Hipolita30, w. Hieronima31, a jednym z najbardziej znanych cytatw jest ten pochodzcy od Tertuliana:
Pniej wystpi Bazylides. Ten naucza, e istnieje najwyszy Bg, imieniem Abraksas.
Z niego pochodzi stworzony Umys, nazywany przez Grekw nous, od tego za pochodzi Sowo, z niego za Opatrzno, z Opatrznoci Moc i Mdro. Z tych za nastpnie
pochodz wadze i anioowie, a nastpnie nieskoczone iloci aniow iemanacji. Za
przyczyn aniow, ustanowionych w 365 niebiosach, powsta wiat ku czci Abraksasa32.

Tutaj pojawia si pytanie, czy w pimiennictwie gnostyckim Abraxas to

jedna i ta sama posta, czy moe w rnych systemach miano to odnoszono do
rnych istot. Ju przy opisie gemm wida, e przypisywane postaciom miana
byy imionami boga lub wyrazem peni, innym razem okreleniem demiurgw, czyli w pewnym sensie si przeciwstawnych. Nie jest to sytuacja niezwyka; zdarzao si bowiem, e ten sam symbol raz odnoszono do mocy najwyszej, innym razem do si krpujcych wiat. Podobny los spotka Uroborosa,
cho nie pochodzenia gnostyckiego, to obecnego take w tym systemie opisywanego jako talizman obrazujcy raz si wielkiego Boga33, innym razem
kosmiczn konieczno (heimarmene), atrybut tego wiata i demiurgw34.
Taka dialektyka symboliki jest charakterystyczna dla rnych szk gnostycyzmu, w ktrych symbol siy raz moe by utosamiany z istot najwysz,
innym razem ze zniewoleniem pochodzcym od niszych mocy35. Wizja
Abraxasa wyaniajca si z fragmentw z Bazylidesa to obraz pierwotnej peni,
najwyszego Boga, z ktrego wyoniy si Nous, z Nous Logos, z niego Phronesis, z tej Sophia i Dynamis, a z nich z kolei ksistwa Mocy i Aniow36.
30

Hipolit, Refutatio (VII, 14).

Por. Hieronymus Stridonensis, Commentaria in Amos (I, 3) komentarz do wersw
9-10 (1019A).
32
Tertulian, Przeciw wszystkim herezjom (rozdz. I), tum. W. Myszor, [w:] idem, Wybr
pism, t. 2, Warszawa 1983, s. 220.
33
K. Rudolph, op. cit., s.221.
34
Pniej w alchemii take coincidentia oppositorum, pocztek i koniec Wielkiego
Dziea. Zob. C. Sedillot, ABC o Alchemii, tum. A. D. Polszewska, Warszawa 2006.
35
Pistis Sophia opisuje soce jako dwunastoczciowego wa z ogonem w paszczy.
Tutaj soce ma wymiar pozytywny, jest boskoci przejawiajc si w wiecie, podobnie
jak niektre interpretacje Abraxas, zakadajce jego zwizki z rokiem sonecznym bd
utosamiajce go z postaci Mitry.
36
Ireneusz, op. cit.
31

60

Karolina Maria Hess

Wieloznaczno symboliki Abraxas, bez wzgldu na jej liczne sprzecznoci, stanowia bardzo czsto inspiracje dla ezoteryzmu od alchemicznych wyobrae hybryd po systemy wspczesne, takie jak na przykad XX-wieczne systemy Tarota37. Imi tak silnie utosamiane z moc, odwoujce
si do wielu systemw symbolicznych, nie mogo pozosta niezauwaone dla
twrcw magicznych manuskryptw i grimuarw. Abrakadabra wywodzone
zimienia Abraxas raz jest zaklciem, hasem, innym razem samo peni rol
imienia.
Poniej znajduje si fragment Grimorium Verum, pochodzcego z VIII wieku, cho w wikszoci wyda widnieje na nim rok 1517 i miejsce Memphis38. To ostatnie, czyli miejsce wydania, jest mao wiarygodne. W tego typu
literaturze czsto spotykamy zabiegi legitymizacji wiedzy tajemnej poprzez
odesanie do miejsca wanego z perspektywy ezoteryzmu. Tekst mona przetumaczy, uwzgldniajc niejasnoci gramatyczne, nastpujco:
Zaklinam Ci, Mieczu Mieczy, trzema witymi Imionami Albrot, Abrakadabra, Jehowa.
Bd moj fortec przeciwko wrogom, widzialnym i niewidzialnym, w kadym magicznym dziele. witym Imieniem Saday, wielkiej mocy, oraz innymi Imionami: Kadosz,
Kadosz, Kadosz, Adonai, Elohi, Zena, Oth, Ochimanuel, Pierwszy i Ostatni, Mdro,
Droga, ycie, Cnota, Wdz, Usta, Mowa, Splendor, wiato, Soce, rdo, Chwaa,
Gra, Wrota, Wino, Kamie, Bero, Kapan, Niemiertelno, Zbawca: Mieczu, kieruj
wszystkimi moimi sprawami i przezwyciaj wszystko, co przeciwko mnie. Amen39.

Jednak obecno Abraxasa w grimuarach nie koczy si kilka wiekw

temu. Najnowszy grimuar powicony Abraxasowi autorstwa Michaela Cec37

Por. np. wizerunki Abraxas God (Gnostic Gem, Obverse and Reverse): Kings Gnostics,
[online] http://d5iam0kjo36nw.cloudfront. net/V01p129001.jpg [dostp: 20.02.2013]; Abraxas, [online] http://antrodellamagia.altervista.org/images/abraxas1.jpg [dostp: 20.02.2013];
a take kart Rydwan (Wielkie Arkana VII) z talii Ciro Marchetti Legacy of Divine, inspirowanej Tarotem Ridera Waitea, [online] http://www.janetboyer.com/LD_5_MM.jpg [dostp:
20.02.2013].
38
W nowej edycji Phila Legarda z 1999 roku zaklcie miecza nie wystpuje (zostao
pominite lub zmienione; nie wystpuje tam zatem Abraxas).
39
Grimorium Verum, Memphis 1517, tum. L. Hess. Wersja aciska brzmi: Te Gladi,
Vos Gladias, trea Nornine Sancto, Albrot, Abracadabra, Jehova elico. Estote meum castellumque praesidium contra ornnium hostes, conspicuuaque nonconspicuus, in quisque
magiceum opum. Nomeno Sancto Saday, qui est in imperium magnum, et his alio nomine:
Cados, Cados, Cados, Adonai, Elohi, Zena, Oth, Ochimanuel, primoque ultimo, Sapientia,
Via, Vita, Virto, Principio, Oso, Oratie, Splendoro, Luce, Sol, Fono, Gloria, Mono, Porta,
Vite, Lape, Scipio, Sacredo, Pravo, Messiah, Gladi in omnium meum negotia regnas et in
illos res quem me resistunt, vincite. Amen.

Abraxas i zachodnie tradycje ezoteryczne wybrane aspekty 61

chetellego zosta wydany nakadem wydawnictwa Nephilim Press w2012

roku i nosi tytu The Book of Abrasax: Grimoire of the Hidden Gods.
C. G. Jung odnosi si do postaci Abraxasa midzy innymi w Siedmiu
mowach do zmarych40. Tworzc swoisty apokryf bazylidiaski, sytuuje proces indywiduacji w obrbie rozwaa o gnostyckiej pleromie41. Penia gnostykw pojmowana bya jako Absolut, ktry cho niewyraalny, opisuje si
przez zestawienie przeciwiestw. W ujciu Junga pleroma przenika wszystkie stworzenia, nosi wic cechy bardziej charakterystyczne dla energetyczno-duchowych koncepcji uniwersum popularnych w drugiej poowie XX wieku
w obrbie wiatopogldu New Age. Ma ona charakter dynamiczny, przywodzcy na myl wariabilistyczn koncepcj Heraklita, nie tworzy jednak, jak
w koncepcjach gnostykw, punku wyjcia dla tak ostrego przeciwstawienia
ducha i wiata, jak u schyku staroytnoci. Stworzenie posiada rys, pknicie powodujce podziay, nie jest jednak trupem dla owieconego, jak
w apokryficznej Ewangelii Tomasza42. Zachowuje natomiast sens eschatologiczny jako docelowe miejsce wszelkich de. Doda naley, e pomimo
wielu odwoa do gnozy osobnym problemem jest sama interpretacja Junga
jako gnostyka i zastosowanie gnozy jako kategorii interpretacyjnej do rnych elementw jego systemu43.
W wielu wspczesnych definicjach i komentarzach pozaakademickich44
pojawia si sugestia, e to wanie Abraxas jest modelem bstwa podanym
dla ludzkoci w przyszoci. Dotychczasowe jednolite wyobraenia utosamiajce Boga z dobrem nie odpowiadaj potrzebom duchowym czowieka, ktry
uwiadamia sobie swoj dwoisto, ambiwalencj; czowieka funkcjonujcego
w pluralizmie wartoci. Gnostycyzm, ktry w duej mierze jest antropocentryczny, tutaj zostaje waciwie sam antropologi, a bosko rozumiana jest
jako przebstwienie indywiduum. Podobn tendencj zaobserwowa moemy
w interpretacjach figury Abraxasa w organizacjach o strukturze inicjacyjnej.
40

C. G. Jung umieszcza take Abraxasa w Czerwonej Ksidze.

W naukach Walentyna pleroma jest pocztkow peni, z ktrej wyaniaj si kolejne emanacje, dajc pocztek wiatu i czowiekowi. Proces wyaniania eonw rozpoczty
zosta w wyniku bdu lub kosmicznej katastrofy. Losy powstania czowieka s wic histori jego upadku. Mimo oddalenia od stanu pocztkowego czowiek nosi w sobie lad absolutu w postaci pneumy, boskiego ducha, ktrego celem jest powrt do pierwotnej jednoci.
42
Por. fragm. 57 i in., Apokryfy Nowego Testamentu. Ewangelie apokryficzne cz.1.,
red. M. Starowieyski, Krakw 2008, s. 184202.
43
Zob. W. Hanegraaff, New Age Religion and Western Culture: Esotericism in the Mirror of Secular Thought, New York 1998, s. 503.
44
Por. np. J. lsarska, W wietle symboli, d 1994, s. 8789.
41

62

Karolina Maria Hess

Mimo e obecno Abraxasa jest wzmiankowana w wielu rdach w kontekcie Wolnej Masonerii, jego zwizki nawet ze starszymi rytami s dosy
niejasne. Zarwno sowa Abraxas, jak i Abracadabra mona jednak znale
w wikszoci sownikw i leksykonw powiconych tego typu symbolice45.
Nie ulega wtpliwoci, e znaczenie Abraxas w tym kontekcie jest przede
wszystkim zwizane z interpretacj Bazylidiask. Pojawiaj si te sugestie
etymologiczne dotyczce odniesienia do witego imienia Boga, Tetragrammatonu46.
Do symboliki i rytw masoskich nawiza pomysodawca Mszy Gnostyckiej w strukturach Ordo Templi Orientis. Masoski glosariusz mszy gnostyckiej odwouje si do definicji ze sownika wydanego przez Locka47, dzi
uwaanej za bdn, a przypisywan kiedy krlowi Henrykowi VI. Mwi
ona, e Wolni Masoni, poza innymi sekretami, posiadaj stopie, wtajemniczenie Abrac. (the facultye of Abrac.). Oliver swobodnie wie sowa Abraxas
i Abraham. Wedug tego rda suma wartoci numerycznych liter skadajcych si na imiona Mithra, Belenus i Abraxas jest taka sama48 i odnosi si do
dugoci roku. Wszystkie imiona maj te znaczy soce. Jest tutaj take
odwoanie do koncepcji etymologicznej Beausobrea49, wskazujce na istnienie ciekawych zwizkw filozoficznych tych mitologii. Z drugiej strony autor
opisu pokazuje wtpliwy sens tego typu niepotwierdzonych spekulacji, z ktrych adna nie dodaje niczego nowego do rde bazowych dla Bazylidesa50.
Do symboliki masoskiej odnosi si Papus (Gerard Encausse) okultysta,
spadkobierca intelektualny Eliphasa Lviego, kiedy w 1908 roku, jako czonek Ordo Templi Orientis, razem z Theodorem Reussem wsptworzy koci
gnostycki (Ecclesia Gnostica Catholica). Pi lat pniej (w 1913 roku) Aleister Crowley napisa tekst Mszy Gnostyckiej51, ktry cho prawie w caoci
45

Por. bibliografia.
Zob. K. Wojciechowski, Ryt Francuski: od alchemii do racjonalizmu. Historia,
struktura i doktryna obrzdku nowoczesnego od pocztkw masonerii francuskiej a do
czasw wspczesnych, Wrocaw 2009, s. 3550.
47
rdo (K. R. H. MacKenzie, op. cit.) nie precyzuje, o jakie wydanie chodzi.
48
Dot. omwionej wczeniej koncepcji arytmetycznej.
49
I. de Beausobre, Histoire Critique de Maniche et du Manichisme, Amsterdam
17341739.
50
A Masonic Glossary of the Gnostic Mass, Hermetic Library, [online] http://hermetic.
com/dionysos/glossary.htm [dostp: 20.02.2013], fragm. za: K. R. H. MacKenzie, op. cit.
51
Bafomet XI (A. Crowley), Liber XV. Ecclesiae Gnosticae Catholicae Canon Missae,
b.m. 2011; por. The Gnostic Mass, Commentary by H. & T. Aoiryon, O.T.O. 2008, [online] http://hermetic.com/sabazius/ gnostic_mass.htm [dostp: 20.02.2013]; S. N. B. Frater,
46

Abraxas i zachodnie tradycje ezoteryczne wybrane aspekty 63

po angielsku zawiera kilka fragmentw w transkrypcji greckiej. W jednym

z nich (fragment IV, Ceremonia rozwarcia zasony) ukrywa si Abrasax:
ABAO KYPIE ABPA KYRIE MEIPA KYRIE E.
, I, AANATO, ABPOTO A. XAIPE
E XAIPE XAIPE . , , , A52.

W objanieniu tego fragmentu widnieje albo jedynie tumaczenie z greki

Pan Abrasax53, albo odniesienie do systemu Bazylidesa wraz z wartoci
liczbow 36554.Bazylides znajduje si wrd wymienianych w dalszej czci
mszy (V, Jedenacie kolekt) witych55. Szerokie nawizania do symboliki
Abraxas znale mona take w innych fragmentach tekstu, midzy innymi
wczci VII (Antyfona)56.

ABRAXAS EZOTERYCZNY A ABRASAX GNOSTYKW

Dotychczas zostay przyblione obecne w rnych nurtach ezoteryzmu wizje
Abraxas, bazujce na wyobraeniach dotyczcych systemu Bazylidesa oraz
(czasem znieksztaconych) przekazach ustnych i pisemnych obecnych wrnych strukturach inicjacyjnych. Mwic jednak o Abraxasie jako bstwie
gnostykw, naley przyjrze si wizji tej postaci czy raczej tych postaci
wyaniajcych si z odnalezionych w XX wieku tekstw z Nag Hammadi.
Oczywiste jest, e informacje te, jako nieznane wczeniej, nie mogy mie
wpywu na interpretacj symboliki hybrydy w zachodnich tradycjach ezoterycznych. Pokae to jednak losowo, jaka odcisna si w historycznej emisji
znacze tradycji gnostyckich. Pomimo istnienia rnorodnych uj z gnostyck wizj Abraxasa utosamia si system Bazylidesa. Niektre pisma z Nag
Hammadi Codex (dalej: NHC) wskazuj na wizje postaci Abraxasa odlege
od wyobrae najwyszego Boga czy archonta.
Interesujce nas pisma to kodeksy numer II, 3; V, 5 oraz VIII, 1. Pierwszy z nich to wita Ksiga Wielkiego Niewidzialnego Ducha NHC (III, 2),
Masonic Legacy: Craft Symbolism in the Gnostic Mass, [online] http://hermetic.com/egc/
masonic.html [dostp: 20.02.2013].
52
A. Crowley, M. Desti, L. Waddell, Magick, Liber ABA, Book Four, Parts IIV, San
Francisco/Newburyport 2012, s. 590.
53
Bafomet XI, op. cit., s. 41.
54
Por. H. & T. Aoiryon, op. cit.
55
To jedynie kilka z wymienionych tu kilkudziesiciu postaci. W czasie zwykych
mszy naley wymieni jedynie Imiona zapisane kursyw, por. Bafomet XI, s. 2022.
56
Ibidem, s. 3031.

64

Karolina Maria Hess

nazywana koptyjsk Ewangeli Egipcjan57, kolejne Apokalipsa Adama

(V, 5) oraz Zostrinos (VIII, 1). Wszystkie znajdoway si w korpusie tekstw znalezionych w 1945 roku. Na podstawie tych rde moemy okreli
w przyblieniu charakterystyk Abraxasa u setian. Naley jednak pamita, e udzia tych pism w ksztatowaniu zachodniej tradycji jest niewielki,
gdy (1) jako wczeniej nieznane nie mogy mie wpywu na ezoteryzm a
do drugiej poowy XX wieku, (2) s pniejsze ni dziaalno Bazylidesa,
ktremu przypisuje si poczenie wyobraenia Abraxasa (hybrydy) i gnostyckiej pleromy.
Istniej dwa utwory o tytule Ewangelia Egipcjan o charakterze gnostyckim. W Apokryfach Nowego Testamentu znajdziemy informacj, e pierwszy
z nich najprawdopodobniej powsta w pierwszej poowie II wieku jako ewangelia chrzecijan egipskich, ktrzy dokonali konwersji nie z judaizmu, ale
zpoliteizmu58. W centrum naszego zainteresowania jest koptyjska Ewangelia
Egipcjan z Nag Hammadi, nazywana take wit Ksig Wielkiego Niewidzialnego Ducha. Mimo pewnego pokrewiestwa tematycznego nie jest to
tekst zwizany z Ewangeli Egipcjan (EwEg)59.
W witej Ksidze Wielkiego Niewidzialnego Ducha (NHC III, 2)60 Abrasax pojawia si nie tak, jak sugerowaaby interpretacja Bazylidesa jako najwyszy Duch, Pan Eonw, ale jako jedna z jego mocy. Przy opisie kolejnych
etapw powstawania wiata Abrasax wyania si ze wiata Eleleth, jest wic
czci Ogdoady61. Podobnie jak w NHC V, 5, Abrasaxowi towarzyszy posta
Gamaliela (ten za pochodzi z pierwszego wielkiego wiata, Harmozela)62.
57

Nie naley jej myli z apokryfem chrzecijaskim o tym samym tytule. T drug
Ewangeli Egipcjan nazywa si greck.
58
Apokryfy Nowego Testamentu. Ewangelie apokryficzne, cz.1, red. M. Starowieyski,
Krakw 2008, s. 121.
59
Ibidem, s. 121. Niektrzy autorzy uwaaj, e NHC mylnie nazywana jest Ewangeli Egipcjan, a jej prawidowa nazwa to wita Ksiga Wielkiego Niewidzialnego Ducha,
jednak w polskim spisie tekstw z Nag Hammadi wg Wincentego Myszora (Biblioteka z
Nag Hammadi, red. W. Myszor, Katowice 2005, s. 3) figuruje tytu Ewangelia Egipcjan
wanie, bez uwzgldnienia drugiej nazwy.
60
Ewangelia Egipcjan, wstp i tum. z koptyjskiego A. Dembska, Gnosis 1992, nr 5,
s. 26.
61
The Gospel of the Egyptians, trans. A. Bohlig, F. Wisse, [w:] The Gnostic Society
Library, The Nag Hammadi Library, [online] http://gnosis.org/naghamm/goseqypt.html
[dostp: 20.02.2013].
62
Por. ibidem. We wskazanych utworach postaci peni rne funkcje, pojawiaj si
w rnych momentach, ale zarwno w NHC III, 2, jak i V, 5 Abraxas i Gamaliel pojawiaj
si razem w jednym zdarzeniu bd etapie.

Abraxas i zachodnie tradycje ezoteryczne wybrane aspekty

65

W Apokalipsie Adama (V, 5) Abraxas rwnie nie jest ani Najwyszym

Bogiem, ani demiurgiem. Utwr ten opowiada histori powstania pierwszych
ludzi (eonw). Tre tekstu to objawienie, ktre Adam przekaza swojemu synowi Setowi w siedemsetnym roku. Opowiada histori wyonienia si Adama
i Ewy w chwale. Wedug pisma, rozpoznali oni siebie jako podobnych wielkim, wiecznym anioom, gdy byli wiksi ni bg-demiurg, ktry ich stworzy. Dalsza cz to historia upadku i utraty gnozy:
Wtedy Bg, wadca eonw i mocy, rozdzieli nas w gniewie. Stalimy si dwoma
eonami. I chwaa w naszych sercach opucia nas, mnie i twoj matk Ew, razem
zpierwsz wiedz, ktra oddychaa wewntrz nas. [...] Od tamtego czasu uczylimy
si o rzeczach miertelnych, takich jak czowiek. Wtedy rozpoznalimy Boga, ktry
nas stworzy. Poniewa nie bylimy obcy dla jego mocy. I suylimy mu w strachu
iniewoli. I [...] zostalimy z ciemnoci w naszych sercach63.

Na ratunek eonom przychodz dziwne postaci trzy osoby, ktrych Adam

nie by w stanie rozpozna, gdy nie pochodziy od znanego mu boga-stwrcy
i przewyszay go chwa. Przemwiy tymi sowy: Powsta Adamie, ze snu
mierci i usysz o eonie i nasieniu tego czowieka, do ktrego przyszo ycie,
ktry pochodzi od ciebie i Ewy, twojej ony64. W dalszej czci utworu opisane s potop i inne kary, ktre spadn na ludzi, a take osoby, ktre w tym
czasie przyjd im z pomoc. Wrd nich pojawia si Abrasax wraz z Sablo
iGamalielem. Przyjd oni i zabior ludzi z zasigu ognia, wynios ponad eony
i wadcw mocy, a ludzie ci stan si niczym wspomniane anioy65.
Jak wynika z przytoczonych tu fragmentw, Abrasax peni rol pomocnika
w odzyskaniu gnozy, jest wic wedug kategorii Kurta Rudolpha jednym
z wielu gnostyckich zbawcw66. Jest to rola zdecydowanie odmienna od
63

The Apocalypse if Adam, trans. G. W. MacRae, [w:] The Gnostic Society Library, The
Nag Hammadi Library, [online] http://gnosis.org/naghamm/adam.html [dostp: 20.02.2013],
tum. wasne.
64
Ibidem.
65
Ludzie s nosicielami wiecznego, niezniszczalnego nasienia ducha. Ibidem.
66
Antyczne wyobraenie zbawiciela bardziej odpowiada pojciu oswobodziciel
czy wybawca. W gnozie czsto spotykamy takich wybawicieli, to znaczy tych, ktrzy
wskazuj czowiekowi drog do uwolnienia z kosmosu. Mona ich rwnie nazwa objawiciele, wysacy, zwiastuni, ktrzy z woli Boga (najwyszego) przekazuj zbawcze
ordzie o wyzwalajcym poznaniu, a nawet pomocnicy w trakcie wstpowania duszy
po mierci. W roli Zbawiciela wystpowao w tekstach gnostyckich wiele postaci. Wedug
Kurta Rudolpha byli to: (niebiaski) Adam, (niebiaska) Ewa, Adamici Abel (Hibil), Set
(Szitil) i Enosz (Anosz), arcykapan Melchizedek, anio Baruch, wielki anio Elelth,

66

Karolina Maria Hess

wzmiankowanych u Bazylidesa rl demiurga lub Najwyszego Boga. Z kolei

w ostatnim tekcie, Zosrianosie (VIII, 1), Abrasax jest jednym ze strw
niemiertelnej duszy67. Jak pokazuj powysze teksty, trudno mwi nie tylko
outosamieniu tych postaci, ale w ogle o jakimkolwiek jednolitym wyobraeniu Abrasaxa. Niewtpliwie jest to imi kojarzone z moc, nie jest to jednak
w adnym z tekstw NHC moc najwysza.

PODSUMOWANIE
WTKI GNOSTYCKIE WCZORAJ I DZI
Przeledziwszy wybrane wtki ezoteryczne, w ktrych pojawia si interesujca nas posta, mona zauway, e wpyw na nie miaa niewtpliwie
iluzoryczno tradycji, ograniczony dostp do rde, a co za tym idzie przypadkowo w okreleniu wagi poszczeglnych interpretacji figury Abraxasa
w wiecie staroytnym. Analiza znacze przypisywanych jej w cigu wiekw stanowi te ilustracj przemian, jakie nastpoway w rozumieniu wierze
zpocztkw naszej ery. W tekstach rdowych Abraxas lub Abrasax pojawia
si jako najwysze bstwo, archont, jedna z boskich mocy, anio, pomocnik
lub zbawca68, cz zaklcia, a take w wielu innych rolach.
Oczywicie niniejsze wprowadzenie ma charakter przegldowy i nie wyczerpuje odwoa do tej niezwykej hybrydy. Poza zarysowanymi tu znaczeniami obraz Abraxasa mona te odnale w innych obszarach myli zachodniej69.
Jak sygnalizowano na pocztku, posta ta wizana jest czsto zwyszymi potrzech mw (anonimowe postaci biblijne) oraz mdro (sophia), duch (prawdy,
ycia albo witoci), rozum (nus), zrozumienie (epinoia) albo zdolno mylenia
(ennoia), sowo (logos), nioscy wiato (phoster), anio wiedzy itp., a take dziecko, chopiec, Wiedza ycia, Trzykro Wielki Hermes, Pasterz ludzi, Chrystus, Szymon
Mag, Zoroaster, Budda i inni. K. Rudolph, Nauka o zbawieniu i zbawcy, tum. S. Cinal,
NOMOS 1993, nr 34, s. 1315 i n.
67
Zosrianos (NHC VIII, 1), wers 47. Co interesujce, tutaj take pojawia si w towarzystwie Gamaliela. Por. Zostrianos, trans. J. N. Sieber, [w:] The Gnostic Society Library,
op. cit. Ten tekst jest bardziej uszkodzony ni pozostae dwa, niektre fragmenty s bardzo
trudne do odczytania.
68
W sensie, o jakim w odniesieniu do gnozy pisze K. Rudolph (Nauka o zbawieniu
izbawcy, op. cit.).
69
Abraxas to take nazwa jednego z gatunkw motyla. Nie naley jednak sdzi,
e hybryda ma rdowo jakikolwiek zwizek z gatunkiem roliny lub zwierzcia, gdy
w tym znaczeniu po raz pierwszy zostaa uyta przez Linneusza w 1758 roku (Abraxas
grossulariata).

Abraxas i zachodnie tradycje ezoteryczne wybrane aspekty 67

ziomami wtajemniczenia, a take kojarzona z tym, co w ezoteryzmie prawdziwie ukryte i wane. Wyobraenie Abraxasa jest znakiem najwikszego internetowego zbioru powiconego wspczesnym nurtom ezoteryzmu Hermetic
Library. Pojawia si take w tytule jednego z czasopism powiconych badaniom zachodniej tradycji ezoterycznej: Abraxas Journal70. Poczenie nazwy
z obrazem postaci oznaczajcej sowo mocy odpowiada take wspczesnym
tendencjom czenia magii i sztuki. Wizerunek majcy przedstawia Abraxasa
otwiera I i IV cz Okultyzmu w sztuce O. S. Rachleffa rozdziay Magia
iZjawiska nadnaturalne71.
W literaturze powiconej symbolom wida wyranie, jak wielki wpyw
na recepcj symboliki miaa nie tylko interpretacja C. G. Junga, ale w ogle
spowinowacenie mistycyzmu i psychologii, nauki, w ktrej etymologii wspczeni ezoterycy poszukuj narzdzia badania transcendentnej duszy lub duszy oraz ducha. Na plan jednostki przesun si punkt cikoci gnostyckiej
antropologii, ktra mimo e antropocentryczna, miaa nieco inny charakter.
Gnostyckie wezwanie do innego wiata coraz czciej nie jest ukazywane
jako duchowe poszukiwanie nienazwanego pozawiatowego Boga, ale ma
zaczyna si od podry wewntrznej i na niej si koczy. Gnostyckie bogoczowieczestwo, rozumiane jako pocztkowy warunek wyzwolenia, staje si
tu celem samym w sobie. Dodatkowo zaobserwowa mona proces estetyzacji
w sferze symbolicznej. Figury wyraajce zoenie przeciwnoci, cierpienie
na drodze inicjacji, zastpowane s uproszczonymi znakami. Oto przykadowy, wspczesny opis tego fenomenu:
W aktualnie rodzcych si symbolach gnostycznych proponuje si nowe, ikonograficzne interpretacje Abraxas, niekiedy bardziej odpowiadajce wraliwoci wspczesnego
czowieka. Jednym z takich symboli jest trjkt. Jego ramiona wyraa maj zoenie
sfery instynktw, ciaa i umysu. Potrojenie figury, z genez czarnego trjkta w centrum biaego, wyraa ma pocztkow faz psychosyntezy, poczynajcej si od impulsu niewiadomego, wymuszajcego proces re-integracji. Soce nad trjktami to znak
przebudzenia i uzyskania wyszych kompetencji duchowych72.

Uwag zwraca tutaj take zmiana rozumienia trjdzielnej budowy czowieka oraz ludzi jako grupy. W staroytnym gnostycyzmie w jednostce wyrnia70

Abraxas. International Journal of Esoteric Studies. Fulgur Esoterica, wyd. od

2009 roku.
71
O. S. Rachleff, Okultyzm w sztuce, tum. J. Korpanty, I. Liberek, Warszawa 1993,
s. 11, 161.
72
J. lsarska, W wietle symboli, d 1994, s. 8789.

68

Karolina Maria Hess

no element ziemski (ciao, dusza) oraz boski pneuma. Na planie spoecznym

podzia ten wyznacza inne role choikom, psychikom oraz pneumatykom73.
Interesujce, e w nowej wersji trjdzielnej koncepcji czowieka znajduj si
sfery instynktw, ciaa i umysu74. Podobnie mona zinterpretowa jedn
zanonimowych prac, ktra ukazaa si w Hermetic Library, przedstawiajc
posta Abraxasa wyaniajcego si z postaci ludzkiej75. Wida tu wyranie, e
mimo szeregu odwoa do tradycji staroytnej rezerwuar symboliki gnostyckiej ulega cigej ewolucji.
ABRAXAS AND THE WESTERN ESOTERIC TRADITIONS SELECT ASPECTS
The paper analyses the complex symbolism of Abraxas (Abrasax) in the perspective of
the functioning of this figure in Western Esoteric traditions. The combination of diverse
elements in one figure favored interpretations of Abraxas as the Absolute that combines
contradictions, which like the idea of androgyny found its reflection in the symbolism
of alchemy, or more generally, Hermeticism. Abraxas appears in contemporary traditions
alluding to ancient Gnosticism. The aim of the paper is to compare the modern understanding of Abraxas symbolism in esotericism with a vision that emerges from the ancient
source material.
KEY WORDS
Abraxas, Western Esotericism, Gnosticism
BIBLIOGRAFIA
1. A Masonic Glossary of the Gnostic Mass, Hermetic Library, [online] http://hermetic.
com/dionysos/glossary.htm [dostp: 20.02.2013].
2. Abraxas, haso, [w:] Brewers Dictionary of Phrase and Fable, 18th Edition, eds. E.
Cobham Brewer, J. Ayto, Edinburgh 2009.
3. Abraxas, haso, [w:] Jewish Encyclopedia, ed. I. Singer, New York et al. (1901
1906), [online] http://www.jewishencyclopedia.com/ articles/633-abraxas [dostp:
20.02.2013].
4. Apokryfy Nowego Testamentu. Ewangelie apokryficzne, cz.1, red. M. Starowieyjski,
Krakw 2008.
5. Bafomet XI, Liber XV. Ecclesiae Gnosticae Catholicae Canon Missae, b.m. 2011.
73

Por. K. Rudolph, Gnoza, op. cit., s. 9596; por. O pocztku wiata (lub Pismo bez
tytuu, NHC II, 5).
74
Zob. J. lsarska, op. cit., s. 88.
75
Abraxas, [online] http://library.hrmtc.com/2012/12/29/abraxas/ [dostp: 15.01.2013].

Abraxas i zachodnie tradycje ezoteryczne wybrane aspekty 69

6. Biblioteka z Nag Hammadi, red. W. Myszor, Katowice 2005.

7. Cecchetelli M., The Book of Abrasax: Grimoire of the Hidden Gods, Timmonsville
2012.
8. Crowley A., Desti M. Waddell L., Magick, Liber ABA, Book Four, Parts IIV, San
Francisco/ Newburyport 2012.
9. Davidson G., A Dictionary of Angels Including the Fallen Angels, New York 1967.
10. Encyklopedia Kocielna podug teologicznej encyklopedii Wetzera i Weltego z licznymi
jej dopenieniami przy wspudziale wielu duchownych i wieckich osb wydana przez
Ks. Michaa Nowodworskiego, red. S. Biskupski, Warszawa 1873.
11. Ewangelia Egipcjan, tum. A. Dembska, Gnosis 1992, nr 5.
12. Faivre A., Accs de lsotrisme occidental, Bibliothque des sciences humaines
Vol. I, Paris 1986, tum. angielskie Access to Western Esotericism, trans. J. Godwin,
Albany 1994.
13. Frater S. N. B., Masonic Legacy: Craft Symbolism in the Gnostic Mass, [online] http://
hermetic.com/egc/masonic.html [dostp: 20.02.2013].
14. Hanegraaff W. J., On the Construction of Esoteric Traditions, [w:]Western Esotericism and the Science of Religion, eds. A. Faivre, W. J. Hanegraaff, Leuven 1998.
15. Hanegraaff W. J., Some Remarks on the Study of Western Esotericism, Esoterica
1999, Vol. I.
16. Hanegraaff W., New Age Religion and Western Culture: Esotericism in the Mirror of
Secular Thought, New York 1998.
17. Hieronymus Stridonensis, Commentaria in Amos (I, 3).
18. Hipolit, Refutatio (VII, 14).
19. Hyginus, Fabulae, 183, [online] http://www.theoi.com/Text/HyginusFabulae4.html
#183 [dostp: 20.02.2013].
20. Ireneusz, Adversum Haeresis.
21. Jung C. G., Siedem nauk dla zmarych, tum. W. Sobaszek, [w:] idem, Wspomnienia,
sny myli: Spisane i podane do druku przez Aniel Jaff, Warszawa 1997.
22. MacKenzie K. R. H., Royal Masonic Cyclopaedia cz. 1, 1877.
23. Maa encyklopedia kultury antycznej, red. Z. Piszczek, Warszawa 1990.
24. Mead G. R. S., Thrice-Greatest Hermes, Vol. 1, London, Benares 1906.
25. de Montfaucon B., Lantiquit explique et reprsente en figures, Vol. 4, Paris 1719.
26. Oesterreicher-Mollwo M., Leksykon symboli, tum. J. Prokopiuk, Warszawa 1992.
27. Parada C., Dictionary, Abarbarea to Aetius, [online] http://www.maicar.com/GML/002GG/ ggAbarbarea1.html [dostp: 20.02.2013].
28. Pavitt W. T. & K., The Book Of Talismans, Amulets And Zodiacal Gems, Michigan
1915.
29. Rachleff O. S., Okultyzm w sztuce, tum. J. Korpanty, I. Liberek, Warszawa 1993.
30. Riffard P. A., The Esoteric Method, [w:]Western Esotericism and the Science of Religion, eds. A. Faivre, W. J. Hanegraaff, Leuven 1998.
31. Riffard P. A.,Lsotrisme. Quest-ce que lsotrisme? Anthologie de lsotrisme
occidental, Paris 1990.
32. Rudolph K., Gnoza, tum. G. Sowinski, Krakw 2003.

70

Karolina Maria Hess

33. Rudolph K., Nauka o zbawieniu i zbawcy, tum. S. Cinal, NOMOS 1993, nr 34,
s. 530.
34. Sedillot C., ABC o Alchemii, tum. A. D. Polszewska, Warszawa 2006.
35. Skadankowa M., Mitologia Iranu, Warszawa 1989.
36. lsarska J., W wietle symboli, d 1994.
37. Tertulian, Przeciw wszystkim herezjom, tum. W. Myszor, [w:] idem, Wybr pism,
Warszawa 1983.
38. The Apocalypse of Adam, trans. G. W. MacRae, [w:] The Gnostic Society Library.
The Nag Hammadi Library, [online] http://gnosis.org/naghamm/adam.html [dostp:
23.02.2013].
39. The Gnostic Mass, Commentary by H. & T. Aoiryon, O.T.O. 2008, [online] http://hermetic.com/sabazius/ gnostic_mass.htm [dostp: 20.02.2013].
40. The Gospel of the Egyptians, trans. A. Bohlig, F. Wisse, [w:] The Gnostic Society
Library, The Nag Hammadi Library, [online] http://gnosis.org/naghamm/goseqypt.
html [dostp: 25.02.2013].
41. The Greek Magical Papyri in Translation. Including the Demotic Spellss, eds. H. D.
Betz, Chicago & London 1986.
42. Versluis A., Magic and Mysticism. An Introduction to Western Esotericism, Lanham 2007.
43. Versluis A., What is Esoteric? Methods in the Study of Western Esotericism, Esoterica 2002, Vol. IV.
44. Wojciechowski K., Ryt Francuski: od alchemii do racjonalizmu. Historia, struktura
idoktryna obrzdku nowoczesnego od pocztkw masonerii francuskiej a do czasw wspczesnych, Wrocaw 2009.
45. Zostrianos, trans. J. N. Sieber, [w:] The Gnostic Society Library, The Nag Hammadi
Library, [online] http://gnosis.org/naghamm/zostr.html, [dostp: 20.02.2013].