You are on page 1of 78

I_

....

e
-~
~~~

l1RCf ~tF1

~
11ffif~

(3O:KR

ftr8:lT

,~---------------------------------~
,
,
~

I
I
I
I

I
I
I

,
~

~---------------------------------;

~CIGtldltl ~RI rt ~l

ffi<ft"

~fHCbH

W 11 161 ~ CfleOI

Govt. of India

cf:~ll ~ H~~IH1ll

CENTRAL HINDI DIRECTORATE

d~('Hfm:rr~

Department of Higher Education

l1ACf ~ fqCfiift 4311(14

Ministry of Human Resource Development

~ ~41a:Cfi

>it. c;-.

~~

tl41a:Cfi
~ . Cfbi:1c:Jq ~

fl61l!Cfl R~~ICfl

-* ~.~. -murr

~'tTR3TI'tTCfil"U

"if. ~ <W1

'"[~ICflCfl

"if.~

'"[~ICflCfl

<W1

'11"'1cn1cti{Oi aqt~f"''rn

"if. ~

>it. cft.-u.

Cillm'

\lf1Fn~' ~

"if. oiCfb'ti\lfl, ~

(iii)

~ ~ f-1~~11<.1""1
fifCfl{UI mTif~

Cl1f

afR

2010

~: f.l:~

!111Cfii~l"'1

cfis{}ll ~ H~~ll&tll
~

fu&n fi:f'lWT
l1RCl -m=IT'I:R fc:fcnrn ~
qf.?:q41 m-1, <14<fi9J19P"'
~ ~-110066

(iv)

~
i. 0 fufl:r
2.0

am:

~C:Filll D fufl:r Cfil ~

11RCfl ~ qUfJ11<.11 (f~ ~

2.1

11RCfl ~ qUfJ11<.11 (f~ ~

2.2

~ qofyl(11

2.3

~ ~

2.4

~ ~Cl11ll{l qofl11<.11

5
7

3.0

2.6

qUifCffd

am: CfUT ~

2.7

q0fl11<.11

cn1

2.8

CJ1\lllqc:(1

2.9

~ 9flli

19

~ "Cf(f;ft Cfil YHCfilCfl'(UI

20

(1Cfl;flct)l f6\i11$1

12

am: ::nR ~ ~~ ~ ~

18

3.1

~guT

21

3. 2

CflRCfl ~ 7:fT ~

22

3. 3

23

3.4

~~ (~)

23

3.5

24

3.6

~ ( i??l'llfcii~) (f~ 3"1j)11ff!Cfl ~ (~)

24

3. 7

fcm"rl ( :)

26

3.8

~~

fsfl7:rr

l1C\

C.J

27

(v)

28

'fCf'1" YRctd'i

3.1o ,~, , 3ft' CfiT

28

3.11 cr_cfCfllf<?ICfl ~ ~ 'Cfil:'

29

3.12 '~' ~

29

3. 13 ~R1l<1Cfl '<1 ', 'cr'

30

3 . 14~~

30

3.15

-wft -q

3WKf ~

CfiT

l1RCf)

crcf;ft

31

3. 16 3P:r f.:r<:m
3.17

l1RCf)

36

crcf;ft ~

4.0

fCI'lllilf~ ~

5.0

-wft

6.0

~ 'l1!'11911

3TIR

~ "fcr~

<[<ll<:fil:S

3fu:

~ct'illl'!_l

7.0

37
38

~ fl&11 ct I't:l Cfl ~

CfiT a~J6'l01

cnT
-q

Q>Cfl ~ qdl

52

crurr (f~ 3iCflT CfiT

54

56

YR~It\2: 1
~ct'illl1

fufl:r

(f~

-wft crcf;fi

CfiT l11'1<:fi1Cfl'l01 ~ ~ flf<tl'(Oil.

f-"1~:(11(14 "Cfl1 ~ (f~ l11lt<:>:(T'1

"B

59

~ ~ 'l1flSIT-~

(f~ an~
qfU~I tSC: 2

~ct 'ill HJ

fuf1:r (f~ -wft crcf;fi

9)'1'lct<'"11Cfl'1

-B

CfiT l11'"1CFil Cfl 'l oI ~

"ctCf11R

flf<tl 'l oI ~

62

~ ~ ~ fc:p~lt~:ii (f~ an~

qfU~I tSC: 3

68

(vi)

"
10!J~Cfil
~ 11RCf O':lClt\1< cn1 fc:R1~ ~ ~~ cn1 ~ "%1 ~ ~ liT~ -B mllRCr 3llR ~~ ~ cnT
~ ~ -q 'BB~
"%1 ~ cnT
f.:tcHdl 'B
~ ~ ~ ~ ~ -q ~ ~ "% aTR ~ ~ "Bcqq ~31T "% fufi1 ~ CflRUTI
m m- fcFi"m ~ cn1 ~~ afu: ~ O':lClt\~< ~ cn1 ~ "%1 ~ ~ O':lClt\R ~

m-

men

cn1 O':llqCfl(ll ~ "CfiT{Uf m- '851(1\ldl ~ ~ 14 ~ 1949 cn1 ~Cl'"illlfl -q r~r~d ~


cnT "Bef cnT ~~ ~ ~ -q f4l Cfll{ ~ -rr:rT I '851(1\ldl ~ ~ ~ '4t ~ fcq-;;:r
~-'lirfr ~ ~ ~ ~ ~ Cfl8 q1f "BT~ Wt afu: ~ ~:(ICllfw"ll. CfiT ~
~ ~ -q ~~ iWft ~
~ ~ "CfiT{Uf ~ llim-..) cnm ~- ~~~ ~ 7:fT

m-

~311 ~ ~

-q 1if ~ ~ 3WfTCn ~ )Jfu "B

)Jfu

aTR "Q:m

iWft 7:fT

fF::fGI'""l! ~ cnT 3iiCl:(lJCfldl "%

<fr

Q!'fll415l

q1f

~~ ~ ~ ~

fu'~11'1l

mm~

~Cl'"Wifl fufi1 iWft ~ ~ a:tfC1RCR1 ~~ ~~ Cfii.Cflun, ~~ ~~ ~~


*rrffi 3ilR ~311 cnT '4t fufi1 "%I

"%1"

-q ~ cn1 "ftt1 cn1 ~~ ~ ~ -q fCilCfll< fc8:rT Tf"l!TI ~~


-q ~ f<l fbdd m 1R ~ cn1 m, crcRt afu: 3fcfi1 q1f ~ ~ fcr:rlJT -q

.~ m~

~ ~

v_:Cfl~q(jl ~ ~ ~ dM'll<1li

fuan

G.5li~J -..) m~ ~ 1R >r:rm fc8:rr1 ~ 1966

-q fuan 14.5!1~'4 -..) ~ ~ct"''t~t:O ctofqwu ~Cfll~ld cnl-1 ~ ~ ~Cl'illlfl ~


-it crat -v.:cn -B a:tfw:n r i -q fur& ~ ~, ~ ~ 1R ~ crat q1f ~ m- llRCfl
~ f.lmftr ~ Tf"l!TI "ftt1 cn1 ~~ ~ ~ -q ~ ~ fCII~Cl m cr~ fcn~
~ cnT ~-~ ~311

cnT

~ fi:R;T ~ ~ ~ ~Cl'illlfl

cnT

~ cnT

'81Giff1Cfl '8\:qlfd cnT 3if'GO':lfCR1 q1f liT~ ~ ~ ~ ~ ~311 ~ llRCfl

cnT 31j'qq fc8:rT Tf"liT I ~Cl 'i Ill l -q 3B1 ~ ~311 cnT
fq~~~ ~ ~ fufi1 ~ 1tf ~~ ~ ~ ~ Wrf1:r ~ q1f -A~ fc8:rT
3fu: C1M'llc:1l'i fuan G.5li~J -..) 1966 -q ~~ ~ct'1t~H1 ctofqwu' -..,p:fCfi

f<1 ClJ (1\o I cnT 3"11 Cl :( lJ Cfl d I

m
Tf"liT

9)f"1Cfll ~Cfll~ld cnTI

(vii)

ct ~~ tt ~ cr&.ft Cf?l fcffi:f'ITcil cn1 ~ ~ cr&.ft Cf?l l!>Cfl"-"'q<il ~


m "CflT ~ ma:rr l1~~<'1~ ~ ;;r:rrn M 3fu: ~ cr&.ft cn1 M~ ~:m cn1 ~ ~
qofl11<11

~ ~ 'lii41FC~~J ~ ~~ Tf'lfu: fcrtm:-~ ~ Cl2TI 1967 1l ~ cffi;ft cnr


41'1CfilCfl~OI ~ ~ "CflT SlCfli~H Ml
11ACfl ~q '""ill HJ q oflil <'11 ,

3fu: ~ cr&.ft "CflT l1 H Ch1 cn {o1


~ "ill11 s:r~cnl:m c;- Blif..q(i ~ cn1 m~ 3lR -qftq~ c;- ~~ ~ ~ f.:1~~11<'1ll
~ ~ 1983

-qftqf'tfu ~q w HJ

q oflil <'11

fRfl:r ~ ~ cffi;ft" CfiT 41'1CfilCfl~OI ~ ~ "B


SlCfll~lct M
TfllTI ~ Cfi"TlT 1l ~ ~ f..:t~~ll<'1~ ~ 'lil41fq<~J, q~Cf)Rl ~ -Bcfi
~31T Cl2TI fclf~ l1~1<1ll'i ct ~~ ct ~ "B ~ ~ 1R ~ BcfBUOlct ~
C1cfl ~ "CflT ;;r:rrn M
m
~ ~ ~ ~- 'qTTT -B ~ f'"1Cfl<'1Cfl{ ~ mTWf 11{ ~ ~ ~ i 3lR
~ ~ Sll\llif'ICfil ~ ~ '1s:{:gci)Cf){OI cnl 3ffi1R ~ ~ i1 "W "B ~
"WT~ 'tllc-11'8 m: "ll ~ "CflT 31UflR- 3i'afllR ~ OlJq~\JRCfl ~ ~ i1 ~
~ Sll\llif'IChl ct ~ 1l ~ 'lWIT, ~q'"tJll\1 fufil Cl2TI crcf.ft ~ l=!H<:t))Cf){OI <:fit -g;l:
-m-ffi'mf 3:fh: ~ CfiB' cnl 3"i lq ~ ll Cfl ct I ~ cnl ~ I Cfl\""[2:{ 1l ~ fcn'l=Fl
'8TCR~ ~ { 3fu: Lfi'R:T c;- CflRUT ~ 'lWIT 1l Cfi"8f ~ 1l ~ ~311 "CflT "Bl11'"t1
1l

~ct''WHl

CflBT ~ 2TII ~ ~311

ct WiT~ ct ~ lf~lcnl:s ~ fcnGfT TP1TI ~ lT11Cfli:S


B.fCh {0 I 1l <ft "'J1T ~ i I -Billffi Cf Cf) ~lOOtI D c;- ~ ~ v::rR

-B ~'mf 'J1 H Cf) ID ~


~ cnT ~ ~ ~~'"tlll1 1l wfl:wf fcnGfT TfllT il ~ Cfi"8f 1l 'li141fCl<J, fcn'l=Fl
fq~qfCl\lll<'1""'11, ~311 c;- 'lWIT ~Jf, q5jCf)l'!.l ~ -Bcrr ~311 Cl2TI fcn'l=Fl
l1.5!1<'1""'11. c;- >rfuf.:lf~ "CflT '8~11ll >Tft(f 8:31T it ~ ~~ c;- ~ ~ ~ "Cf)"f[ {
3:fh: 3WIT "Cfl"<T { fcn ~ct '11 ~ Hl Wrf1:r ~ ~ ~ cnT q I '1 cf)) Cfl~ oI "CflT ~
B.fCh{OI ~ 'lWIT ct 31Ty)f'"1Cfi1Cfl{OI, liHCfilCfl{OI 3:fh: Cfl\2[<:1Cfl{OI ~ a_ft 1l ~ Rw
~ cntrn, ~~ tt ~ 'lWIT311 c;- ~'~{ # ~ ~ ~ c;- ~ ~ ''~~
~ 'lWIT31T "CflT ~q'"' Ill DCf) {0 I fcnGfT ~" cnT "BTCflR cnt<n I

(viii)

cn1 a~fm -B ~ ~ if~~ ft1fq l1ACl flti)~lll cnT


Ji~cq'[Ol &tlfCIG":flR -%1 fulil1 cnl d~f<:"d 'B ~ ~~&:lfCRl cnT ~ ~ 3fu:
~ (fCfl Wfi:m ~~ ~ cn1 ~ ~ 31f~ m m-m fen ~ ~-~
~ ~;fcrt;m: ~-~ (fCfl ~3th:~~ ct fum:~~~ "f!Cfi,
~ ma:ruT ~ ~ "f!Cfi1 ~ &~lct~l!Cfldl cn1 ~ ~r ~ ~~ ~ Tflll 3th:
3Wl 'q(1Cfl{
~ ct fum: fulil1 ct &life~ tCfl I{ cn1 WIT ~ ~I
ft1fq

cn1

a~fm ~

-w

ct a-v:qRa ~<it "Rmfuf >Rftcn ~ ct liT~ -B f(1f1a ~ ~


cnT ~'tR it furf1:J "% 3l~ cqrn ct ~ cnT iTT furf1:J "%I furf1:J ~ ~
3l1:R ~, ~, ~~ 3lTfc:: <it *"~~r~a Cfi""G cnT ~ liT~ "% 1~ if
~ ~ 3th: ~ f<:1fYlli l11'i:JfC1a ~ mq -B ~ ~ m ~cqrqr

ft;ITtr

mliT

fu\1' fl~ d ' l1"UiT' -;fqrffi 3lTfc::

~ct~l~ltl

~3K<ift

t.t>l{~

~~ti)&l

~,~,~R~1,~

WR

~, ~~IRll~

fur:rctCflRUTm~~~~ct ~,<:1,<?1@, ~, ~w<?l@ ~"d"B~

ct $R1~1fl, ~, ~ ~ -B

qf{f-qa ~

t 3fu: ~ ~ ~ ~ t1

~ fC1fYlli l11'i:JfC1a ~ ~- ~ct~l~ltl, ~, "dfi:R1, ~,


l1<:1l!R1l1, ~~ti)@l 3llfc\l "0 fC1Mlll. CfiT fclCfllfl ~ furf1:J 'B ~3ll -%1 ~ ct
'qffif

if

"fur -B 500 Cf!Sf ~ ct )ITt(l m<l ~ 3lh: 350 ~


(fCfl ~ ~ ~ \rCJf<'"ld WTI ~ ~ ~ ~ :flf<1~i ~ 3fu: ~eyoft
fC!Cfl fBd -m "Tf{ 1~ M cn11l\Cfd1 ~ ~ ~ furl ct ~ -B \ifRT ~ (1llll
su:ql'idJO! ~ ( ~1(118@)

~ ~ ~ furl "CflT fc:J Cfll fl ~3TI \5'fT

WciT 'B 1Cff ~I d I~ (fCfl ~ ~ ~


SI'Clf<?ld -'1 ~ ~ldl~l ~ ~ furl 'B
~cHIJHl furl "CflT fCICfllfl ~3TII
~m
~cHIJIU furl "CflT "SIR'll 1000 tw:ft 'B l1AT ~ i1 ~C!'iiJIU furl f.:Im
fC!CflfBd ~ ~ 3fu: C!dJO!I'i ~ ~ wr\~ furl cfi" ~ ~ ~~ m~I ~C!'iPIU
cnl fq \Cll'iT-;i ~ ~: ~ ~iii IRCfl furl fCft Cfl R fcf;?:rr i I

3TI~ ~.q ~ ~ ~ ~ ~ 179 ~ 3th: 544 ~~ ~ ~ ~-m


cnl ~I~Yl~, ~' ~ tJ:~I~IfcCfl 3fu: -:r.fRT-fd~dl qf{ql~ ~ ~ 1pTI i1
~I~Yl~ qf{ql{ ~' ~' 3iflf~~l, ~' ~3TI, li"Uit, 2\ll\lctl, ~'fum,
Cfl !( l""fl D 3th: JOl (1 ~ 1(1 JOl , ~ q:~ 1~ lfcCfl qRC! R ~ fl.d 1<11 3th: -:r.fRt- fo ~ dl
qRC!R ~ ~ CT2ll JO!f613)U ~

~ dJO! H ~ "flfq~

~ ~

1pTI

cn1

alffiT ~~

3llV1 3i j'E[-41 ~ ~

f~'iCfll f<1ftl~i ~ m

Wlftr

1.~

2. ~;m

'qllSIT3il cnl

I~

'qTlSIT t

"CflT

~:Wlftr

9.~

Wlftr
~

11.

mm

3WfiJ~<'HI 1 1\J

~;m

10.~

~cF111D

18.

W\1

~c:FwiD

3Wft~

11. ~

19.~

~<'H1 1 1D/~

4.~

12.~

20. iW~

~<Hi'IDfiW~

5.~

m-3Wft

-4-ill

21. ~

~cF11'1D

~CI'ii' ID

13.llfUrgU
14. -.:mit

~CI'i1 1 1D

22.

7.~

:rrocft;~CI11 1 1D

15. l"l<:1'41<:110l

l"l<:1'41<:110l

8.~

16.~

~cHIID

3.

6.

-q
CfiTCfiUft

wm

~CI'ii'ID

2.1

m-

ctt

(1~ ~A
~cqpsrr fCflifid
~ q;- lfl(1fCI{C\q ~ q)l
1iRCfl ~ Rmftr ~ ~ 3ilcFFlCh ~~ "ffifcn C1Ufl11C11 if 00 l{Cfl{C\q(11
~ C.l$q~J$C.<, Cfiutc:< :mR 3"1T~
q;- ~ if
3"1 ~ Cfi {C\ qd I ~'1--TCfl ~
I
'qffif

-Bt:r

<tn

ctt

~ "B'lfr <ilfdT cnl 'aiR if WCR ~ ~ f-1 ~~II C1ll -;) ~ Cfi" ~
fq~ql'il. Cfi" -m~ Cf!:lT Cfi" ~-~ Cfi" ~ ~ C1UfJ11C11 (1~ 3Tchf (f)T
\if) 1iRCfl ~ -Rmfur fcFi"lll, Cffl" ~ VcfiR t:-

~ c:tohm11
C1 ofq IC11

(f)T

9fil1 ~ VcfiR

mrrr :-

~*

~
~
m
?ff
~
-Q:
3lt
~
fciLIOfl : ~ Cfi" ~ ~ ~CI'WHJ C1UfJ11C11 if ~~ ~ (1~ ~ 'l:ft
Bf4lf<1d ~~ ~ ~ if ~ ~ ~
q;- crnur ~ ~ ctt -qffcf)
C1UfJ11C11 if ~ ~ ~ Tf"llT ~I

31

3"1T~

~~**
q:)

TT
\Jf

er

-:q

C:

(g

1Jl

(1

'1:l

11

l:fl

'q

l1

?;f

"{

lSf

'B

'?;

~ ~ ~ C1UfJ11C11 if ~: 11 ~ (1~ 35 ~ ~I
~ Cfl1 ~a:rr Cfi't ~ ~ ~ ~ -,tf fcl:;<n 7J<n il 31~ of; 3lC!m 1:11: ~ ~ ~
~ ~ of; "BJiq <!~ ~ OIOT<!T ~ ~I
** ~~of; ~'tl ~ Cfi't ~~~~of; "BJiq ~ ~ ("') Wll'1T ~ ~ ?.11, ~
~ ~ ~ ~ ~ ~ CfOf '31' cfi "BJiq
~ fcl:i<n 7J<n i1

2.2.3

ti~Ckt ~

aJ (~ + lSf)'

;f

(Q,_ + ~)'

( P.mlf.sf~)

-{

2.2.4

2.2.5

fcmif

2.2.6

~-is::F~~

2.2.7

31~

..... ....
-

2.2.8

~~

''\ . ._.:

2.2.9

~ ( " + ~),

~
(
'. :

(~'4 3.7)

_;

"'

(~'4 3.6.2)

(~'4 3.14.2)

- , ,.

(~_-.)
/.

(~ + ~)

(~'4 3.6.1)

-...

......

(~'4 3.8)

~I 31fTRf ~*

\9

2.3.2
1

fciXIOfl :

'Bfcl~

"ct

~ 343 ( 1)

"ct

'Bef "ct

'!]\ilCfll1 Sllll\i1'1l.

"ct ~ ~ m ~ 3TcfiT CflT ~ ~ 3TcfiT CflT &ictHI ~11


~ m-rn, ~ "''~qf(1, -Ber ct ~ .qr <1\ilCfll1 Sllll\i11 ct ~
~ 3TcfiT "ct &ictHPS;)1 ~ "ct 'BT~-'BT~ ~cHPHJ ~ CflT
w:rPT w~ en\ ~ i1

~ I 3WTCf ~ ~ ~ : ~ ~ lJ ~ "q> I ~ ~ if
~ f<f;<:rr TT<:JT "tl ~ ~ Cfi' ~ ~ :- 3.14

--

O!!'f11Cli'

31~~ lff.:f ~ cn't

it

~ ~CI'Win CIOTJOO!IC11 CflT ~ ~ ~ ~ ~CI'Win fufCr if~~


~ ( fq~JtlCfl ~) ~ ~ i1 ~ ~ 3S<_~~ll ~CI'W In f~p2j(F(OI m
~ ~'l:i\f '~WIT

cn1

oo 3 -v'611'(01 -m ~~

~ ~ CflT

~ ~C4'11~Hl
~ ~ f1~~~~C1ll CflT ~ ~ 3s:_~~ll ~<:~win

~ f<?JLZ!\F(UI CflT

fcfl ~CI11lln if

mrcf(f

3P1

lll'V111 ~

'Bf1SIT3if cn1

t1

CfiT ~ 'Bf1SIT3if
~ ~ <m ~ 3"11CI~l1Cfl 2:fr

~ ~ ~ ~ ~ fqCflf~d ~

~I 31<1: R~~IIC1ll ~ ~Jf ~ "BT~ fcrr.m:-~ ~ ~ ~ 1966

if
~ ~q '11 ~ Hl -.::rp::fCfl" g)ff<"l Cfll SOl Cfl If.< Id cnl, ~ sfaJUT 'liTf cnl
cqp:rr311 "(l2:fr Cfl~Ain ~ fqf?<psc ~ 3th: ~ ~ 3if8RCR1 mm 3th: "3""{
cnT fqf"!<IISC ~ ~ f(."""LZI.d'(OI ~ ~ ~CI11llt) if :wtfa:KT -qftq~ fcn7:rT
~~ mm CfiT 9l~Cfl'( ~ '(fCf? m'i:TR cn1 3ilV1 ~if qRllfUid ~
"B~ ~ 'Bf1SIT311 if m'i:TR ~ ~ 3fu CflT f(."""LZI.d'(UI ~ ~
~CI11lln if fcn7:rr ~ 21r1
~ ~CI1Pin

cnl ~311
~ w:lffi M

if ~ fcRm: ~ m 3th:
~ f.oHICfl'(OI ~
'l<n "(l2:fr fqS<_C:II'il. -B ~ ~ if
fP"+"I fullj ~ "Bfrft ~I >1]L(f '8 4l fd lll. 3th: ~ ~ 3"1 j'8 '( oI if ~
tJ>C111,JOO!Cfl "BRUfT ~ -rrt ~ m'i:TR cn1 3ilV1 ~ cn1 "B~
'Bf1SIT311* cR '8JOO!Ifct~SC M 'P1TI <m "BRUfT f1~~11C1ll cn1 fc:rf'lR ~'lW'ft
cnm-~311 if CfiT!"fiT '8 ~Ill Cfl ~'tl ~I Cfll C1 id '( if ~ "BRUfT if
~'I::Ff--qftq~ ~ cnT 3"11CI~l1Cfldl \JlR ~I f1~~IIC1ll if ~ 'BflSfT

w.mr <f; 3l'jm1: '1m! <f; <ifcl"lR 'li1 ~ ~ -i'i 22

~ <f;

full:

~ ~ ~

1fif i',

~ ~ ~

-q-'(

~ ~ i'1 ~ ~ ~ -i'i

q;J q;]ll

m fo8lT "'TQ!!TI

'IT'!Idi 'li1 fcM"q

~~ c8 ~ if ~ fuN ~ CfiT -gc:r


~ ~ ~I dC!\jfll~ 3Fl ~
~ ~ ~ ~cF"IIliD C(Of111<:11

~ ~' ~ ~

2.4.1

>rCfi"R

if

W:rr ll7:fT 3th: ~ 3Fl fuN


cqpndi c8 fct~lt:C ~ CfiT o>:fCRl

\5'fT fct:/I~Cfl ~ ( slq:f~8Cfl ~ )

:-

~Cf"WH1 CfOh'iiC11 - ~C!'iPID C(Of111<:11


C(Of111<:11 i

f.JlfiCfll

it

~ ~C!'iPID ~ ~ ~

fc:rcRuT 2.2 ~ ~ ~ 3 ~ WTI ~ ~

fq~t:fCfl ~ - ~ ~C!'illiD C(Of111<:11 ~ ~ f~-f~

2.4.2

~ ~ fct~l ~Cfl ~

2.4.2.1

2.4.2.1. I

~ "0:

2.4.2.1.2

Cfl~lfl;() ~ fct~lt:C ~

Cfi1

f.:rm ~ ll7:fT t

3fu: 3it

\5'fT ~

Jfl

31

311

31

_m

~~

31"'

tt
an

2.4.2.2. I

Cfl~GID -:q cpf

-:q

\Jf

2.4.2.1.2

rum

Tf

\Jf

2.4.2.2.3 ~ (!g 3th: 11<:1'111<:111 ~

00

2.4.2.2.4 ~-3"lflfCJlll

2.4.2.2.5 ~aJUT 'lWC1


1

cn1 cqpndi

~ Cfi1 ~ 3'cili~Oi

~-

t;/1

mit~

cqpndi

i!
Jt

2.4.2.2

3f<l:

i1

2.4.2.2.6 ~

2.5

6Df

3"Coi,;iHUI

"Wft

ct m,

ft;rQ: ~

3fu: :Wfil ct ~ ~ CflT llRCFi" d-c'i:li{OI ~ ct


-wft F..:t~~ll<:1~ ~ fmR Audio Cassette cnT '861~<:"11 ffi \iff
~

~il

~ fufi:r CfiT

<:1 Cfl

~ fcn7.TI ~

11 cnl

"Wft

ct

CfUlT cnl -qf.q

31T~ -q-{

CfiWTI

-q-{

-Q:B tt ~ ct ~
3Tf.:rcrr:f mciT i I ~

~, CflIil11 lfll ~ 3P1

~ CfUlT if fLI ted I

ft;rQ: f.fmftf f.:r:p:r ~


2. 6.1

3fu:

!J>Cfi 'I,C\ q dI

>fCfiR ~-

m31f if

fB@ I~ I ~

~I

3fu: "ffisR

3l'Rffi1 ~ ~

~ ~

"efi

Wm: Rvr

CIOf'11~1 ~j

~ CIOhU~II : &i'tSI'1 ~

l U Ul

ectal

10

11

2.6.2

~ 3l~
&IIC!:(llCfldl

2.6.3.

'~'

2.6.4

2. 6.

2.7

tI

3WfiR

ct m

ct

~ gulf

-B

c:rrffi ~ 1R ~ V1R ~ CFil

-B WI

1R ;r

Cf)l

>riTrr 1ft a-Mfa:rcr

t1

~ Cf)l >riTrr
~ t c~ cnr -;:ffif) 1 <tzffi q2:0 -B ~
~ -B &~<:qCfllf<1Cfl 31Cff'tl (fCfi" ~ Cf)l >riTrr ~ ~ m
qof~H<11

Cffr

";f

m- cn

~ Cfl P:q Cf)

t1

dcti1lct1l ~

~C!'WI~ gulf CFil &~lq;f<:P:tl. CfiT 'i?Tc:Jlll t-~ 3-lh: c:JCfl'""llcnl ffi ct d\~:(ll
~ I~ liRCf} ~ 31'i'q) ~ ~s:{*i I -;f ~
f'"i~:(ll<?fll ct
lOiiJJ~:(t<i -B ~ ~ f.p:p:f f.:fmful ~ ~ ~ ~ m ~~

wn

CIOfl"'IHI

Cfft clcti;flch1 ~~$~1

( ~ liACFi ~ ~ ~)
Indian Standard

LETTERING ON TECHNICAL DRAWINGS


PART 5 AMPLIFIED DEVNAGRI LETTERS
[IS 9609 (Part 5) : 1998]
1
SCOPE
This standard (Part 5) specifies proportions
and establishes dimensions of Amplified
Devnagri Letters for use in technical
drawings and associated documents. It
primarily concerns letters written with the
aid of stencils, but is equally applicable to

freehand lettering or other appropriate


methods.

REFERENCES

The following Indian Standard contains


provision which through reference in this
text, constitute provisions of this standard.

12

At the time of publication, the edition


indicated was valid. All standards are subject
to revision and parties to agreements based
on this standard are encouraged to
investigate the possibility of applying the
most recent edition of the standard given
below:

IS No.
9606 (Part I): 1983/
ISO 3098 & i: 1974

3.3 The numerals and other signs shall be


in accordance with IS 9606 (Part I)

DIMENSIONS

The following specifications are given for


dimensions ofletters.
4.1 The height 'h' of the letters is taken
as the base of dimensioning (see Tables 1
and 2).

Title
Lettering on techincal
drawings : Part-1
English characters

4.2 The range of standard height 'h 'for


lettering is as follows:

GENERAL

2.5, 3.5, 5, 7, 10, 14 and 20 mm.

3.1 The essential features of lettering on


technical drawings are

The dimensions 'k', 'l ', 'm ', 'n ', 'u' and
't' are based on letter height 'h' (see Fig. 3
and 4). The standard dimensional ratios are
as follows:

legibility
uniformity
suitablility for microfilming and
other photographic reproduction
3.2 In order to satisfY the above mentioned
requirements, the following rules shall be
followed:

k
l
m

(3/2) h
(7 /6) h
(5/6) h

n
u
t

(1 /2)h
(l/4)h
(l/10)h

4.2.1The ratio of 52 in the range ofheights


for lettering is derived from the standardized
progression of dimensions for paper sizes.

3.2.1 The letters are to be clearly distinguishable from each other in order to avoid any
confusion between them, even in the case
of slight mutilations.

4.3 The height 'h' shall be not less than


2.5mm
4.4 The recommended ratios for d/h, 1/14,
1/10 are most economical as they result in
a minimum number of line thickness as
illustrated in Tables 1 and 2.

3.2.2. Microfilming and other photographic


reproductions require the distance between
two adjacent lines or the space between
letter to be atleast equal to twice the line
thickness (see fig. 1 and 2 and Tables 1 and
2). In case where the thickness of two
adjacent lines is different the spacing shall
be twice the thickness of the heavier line.

4.5 Space between characters, for the


minimum space of the base line and the
minimum space of words are giv~n in
Tables 1 and 2 (see Fig. 1 and 2.)

13

In the case of consonant cluster, that


is when half letter is used with full letter in
combination and vowel symbol 'f' is to be
used, we may use the symbol with
dimensions 'k' and 'h' as given in 4.2

4.6

SPECIMENS

The specimens given in Fig. 3 are only as a


guide to illustrate the principles established
in 3 and 4.

I (ft ~
fi G.

SPECIM EN FOR L EnER WRITI NG

(h

!4)

Table- 1 Dimensions for Lettering (d = h/14)


(Clauses 3.2.2, 4.1, 4.4 and 4.5)
All dimensions in millimetres.

Sl. Characteristic
No.

Ratio

i)

Lettering height

(14114)h

ii)

Spacing between
characters

iii)

Minimum spacing
base lines (with
stem and tail)
Minimum spacing
between words

(iv)
(v)

Thickness of lines

NOTE:

Dimension

2.5

3.5

(2114)h

0.35

0.5

(28/14)h

(6114)h

(1/14)h

10

14

20

0.7

1.0

1.4

2.8

8.5

12

17

24

34

48

1.05

1.5

2.1

4.2

8.4

0.18

0.25

0.35

0.5

0.7

1.4

The spacing 'a' between two characters may be reduced by half if this gives a better visual
effect, it then equals the lines thickness 'd.

14

fiG.

2 SPECIM EN

FOR L ETT ER WRITING

(h

10)

Table- 2 Dimensions for Lettering (d = h/10)


(Clauses 3.2.2, 4.1, 4.4 and 4.5)
All dimensions in millimetres.

Characteristic

Dimension

Ratio

Lettering height

(10/lO)h

2.5

3.5

Spacing between
characters

(2/lO)h

0.5

0.7

Minimum spacing
base lines (with
stem and tail)

(24/lO)h

8.5

Minimum spacing
between words

(6/lO)h

1.5

Thickness oflines

(1 / 1O)h

0.25

10

14

20

1.4

2.8 4

12

17

24

34 48

2.1

4.2

8.4 12

0.35

0.5

0.7

1.4 2

The spacing 'a' between two characters may be reduced by half if this gives a better visual
effect, it then equals the lines thickness 'd.

15

Fig No.3

n!
h

1-- ' --j


"'!!l!!!!ll!!

1--

1---

--=-

~-

I
n

--1.

~~

PI

:~

: ~~

~.j
:..~

r. L~,'
ilmll:

~ ~~

17

ra;;;::
' ""

~!Ill

,_
llll!lL

'=I

2.8

~Zift4GH

3lft ~ cfi

2.8.1

*m: ~ ~ ~1FfSflcc: l1RCf) 'tf'J!Iqc:(1 cnr m- c:1~q{1~2{


(f~ cfil2{_c{ ct fu"Q: ~ ir 3lR ~ ctUTlOJI<:11 ~ ~ ~ mTI'tR "Cfi1: fu"Q:
'lffiCi WCfiR

.q: ~$41CI

~I

3l1R 3lftr 'B (Default) l=fRCn ctUTlOJI<:11 m~~I~ f'lR


(~) cruiT ct f.:mtuT ct fu"Q: ~ Cfl f~qCfl ~ Cfll ~I

2.8.2

~1fBflQ ~

2.8.3

ct ~

~ ~
~ ~

2.8.4

3lR

q_1iCfli:S

ct ~ ~ 'lffiCi ~ ~ ~ ~.qr cfil2{_c~J 1R ~ m


ct ~ ~ 'lffiCi ~ ~ ~ ~.qr Cfl.l2{_c{f 1R ~ ml

fcWl'tl

ct f.:mtuT

Cfi1 311~

irTTT

d"Tfcn

mFnitm3TI

itoitofto ct

311~ ~~~-~~~~~~I

~~ Cfl.O{c\

Cfl1

-B 7:ffi"

3ilct!{l!Cfl

~ ~ w:rR 't{f~~~ 1R fl:R;fl ~ ~


3ilct!{l!Cf)C11

2.8.6

3lR

7:ffi" q_<ftCfll:s "Bll$t> (Unicode Compliant) 311~ ~ ~


~ 3Flf

2.8.5

q_liCfli:S -w:r$t> (Unicode Compliant) m

irTTT fcfi fc:rol:r

-B

~ ~ (f~

~1fBflQ ~ ~

mTI'tR "Cfll

ir ~ i l

q_1ICfl'1:s "Bll$t> (Unicode Compliant) 311~~ ~ ~.qr cfil2{_c{

Cfi17:f

~o11f<1~Y ct fu"Q: *m: ~ ~~ ~:- qf'"1Cf8, <:11~~Cf8, ~ ~' ~


(f~~~ ~~~~1Fmctfu"Q:~oito~o, ~GWf, 3ffiGWT, ~oito~o~o
311Rct~~-m~

2.8.7

~ ~ ~m Sfll"ll~!{l

\l'lT
2.8.8

l=fRCn

ct

Bit

311~ 1R

"B 1TI6, 1lT6 "B


3lR ~ Cfli4Sfll4

~~Cf2~ll{

f.:rlmrr:m ct fu"Q: ~ m- if;rr ~

if I
Cfll4<;fllOJ ~lOJf;:qCJ ~

CfTCfi-J

31ToWo3ffio 3lTR

l1RCf)

m 3lR ~ 1R 311mttr m 1
18

"B

'B ~ "CfiT ~'tl ~ ct ~. ~ 3lf~


3i ICl !{ ll Cfl i I !{I <SX\Cfll !{I f.rl1fuT if '4t 00 3i Cfl I{I fC\ Sfill CfiT ~ 3i ICl !{ ll Cfl i,
~ ~ 00 ~ 1R ~ ~ ~I 3"1Cfll\lf<:: Sfill cnl chZlll ~
!{I <SX\CflhI "ct 3fficq if ~ \lfRt ~I

~ ~ 3iCfiFOf<\ Sfill

2.9.1

11FfCfl qofl4R11

~ quf

if

if

31"

'B ~

3lP1T 3TI'tll 3laR

~I~ :- llR, liRT,


2.9.2

~~~

(fCfl

ct quf 3"1Cfll\lf<\ SfilllR 31l'tllfuf i1

OO'tlef quf "ct "B'4T S"ll~ I~CR1 ~ "ct 3fu if

fl,

118fl

/~/ "Cf)) ~ ~ ~ + 1:1", ~/ "Cf)) ~ ~ ~ + "{, ~/ "Cf)) ~


~ ~ + ~ Cf~ /9.J./ "Cf)) ~ ~ ~ + "{

ct ~ if

~ <:f~ ~I ~ :- CF1 Sfl CR1 CFl; ~ ~ ~; ~

2.9.4

31lRI

3TI

3lT

3TI

3lf

3TI:

cfi

Cf)

CfiT

CfiT

3fu: 3ij'11f*iCfldl

Cf):

;J

S41'1Cfl{ dC\j'81{

~; ~ 5!J. ~

~ ('Cf)

~ quf '81S"II'"ll quf

"B ~ ~I ~

~.~1
2.9.5

fcruTf ~ ~

2.9.6

3lf

'81S"II'"ll

CfTffi ~ 3TI

"ct

"ct

~ ~I ~ :- >Wl, >Wl: I

~ ~I ~ :- "ffi\!f, ~I

19

:-

~~

fc:F>m .qt

3.0

~ ~ ~ fB@I~ if ft~ll!Cfl ?:IT GIT'IlCfl

i- dBCflT <'.X:! ICfl '( oI 3fu: ~ fufl:r I fuf1 CfiT ~ Lfa:T i

ffi ~ Gl ~ wq

- '81 JOOII o:<:i

~ "9:~ >Rftcn quif

CfiT ~'l:l, ~ lffiLR ~3m-~,


~- mercr -q:q ~- mercr 1

3fu: fCI f.n te m

f<1@1CIC: if '8'1:<1dl Cf~

fuf1 CfiT ~ Lfa:T i

- cffi;fr I ~ it ~ cnl )[CfiG ~ ~ ~ ~cq ~


quif CfiT ~ cffi;fr cnl ~ ~ ~ i 3fu: ~ fufl:r CfiT ~ '81JOO!Io:<:i ~ l1RT ~
~ ~CI'WHJ
Cflf3'il~lli .qr i l

i1

'B.qr

fufl:r

if ~ ~ "'{1dJOOI

Cflfd'il~11. CfiT ~

mcFiR ~ dCi5fliC.1l'i fu~


JOOI:;:w?Jll
,

Cfl'(

i,

~ .qt ~ ~ 3llFIT fC!f:{lte

~ cffi;:IT if IJ>Cfl'li"qdl

ffi

~ ~ 'l1mf

-.f ~ 1961 if~~ "Bfi:lfu -&rr=


1'1~'-'f\1 CfiT ~I
"Bfi:lfu -.f ~~ 1962 if 3llFIT 31fcm fBLfliR~I ~ Cfff,
mcFiR -.f ~lCfld fcn7:rrl
% 1967 if ~ Cf;:iT CfiT "11'1CfllCfi{OI ~ 9)f"1Cfll if <'.X:IF&II Cf~ d~I~'(UI

"'8fuf ~Cfll~ld
~'l:lR
1=fRCfl

fcn7:rr -rr:rT

3fu: >rfua,:rur

CfiT

"'

~I~ CfiT ~~if,~~

~ ~ ~ Cfll ~I d ~ CfiT ~ 9)1<t?i if cffi;fr ~ ~

~ fcn7::rr

\lff "

I 3A

~ "1fr1 *~ ~'l:lR

~- ~ ~ ~~ ~ ~ ~Cfli~ICfll. cr~ q5lCfliRdl

31T% i fcn ~ ~ '814~~ ICfl


~ CfiT

it

m
JOOII'iCfliCfl'(OI

"B ~ ~~

fucr cnl ~ if mffi ~ ~

3fu: >rfua:rur

a.hf CfiT ~ ~311-B


JOOII'i Cfli cp d

~ cffi;:IT ~

"Cfif I

~ ~ ~ if G:T ?:IT G:T

"CJlt 2003 "Cil"ffi ~

-B 31f'llCfl ~ ~ T.l f<1 d


~ ft.l015dl if fcn7:rr -rr:rT

~~~3.14.3 I

20

~ ~ Cfi1

-m

~I ~ ~ ~

craf

3. 1

ft.YJCRI

3.1.1

~~~~
~ ~

cnB ~ cfi

m-~~~ ~

~ ~ q{q{llld dftcf; ~ ~ ~

cnT

:~

~
-;:prm:r

Cfbfdl, -q~ ~. ~

fCil'{lfd

Uffi1,

f:s &q I , "B'R:f,

~8;1=1T

ad@
3.~.2

3p.:f

3.1.2.1

Cfl

3fu: Lfl~ ct ~a:n: :- Cfl 3fu: Lfl ct ~ -m ~ m- ~a:n: ~

~I~ :- ~' ~' ~ ~ Cfl1 CfW ~ ~' -;:r fcn ~' ~'
~ Cfl1 CfWI
3.1.2.2

s, ~'

:-

C:,

c, s, ~' ~

afu: ~ cfi

~f~CRllaR ~ ~ <.'PIICfl{

Cli:S~Jill, ~ ~' ~' ~' ~ 3TIRI


(CllsJill, ~ ~.

3.1.2.3 ~ '~'

m, ffl , ~ ~>

cfi sr<'.lf(.Yid ~ ~ ~~ ~~ ~ :-

%R,~.~~

21

m~~I

tt llP:r WIT I ~ ,~, ~ ~ -B ~ ft;r&T ~~ ~+\


~ ~ ~ ~ fuQ: ~ ~ 3lR 1l ~~"#~ ~ ~ ~ wWT Cfl1
~ ~ ~ m~ ~ ~ q{q<lllct ~ ,~, tt llFfCf) l1RT ~~ ~ 3lR:

3.1.2.4 ~ CfiT Sl't:lf<?tct ~

~ ~ 30tfdRCR1 aR ~+~ ~ <Ei~CRlla:R 3.1.2.3 ~ f1~l41j<Em m-1

~:3.1.2.5

9fl, 'SI",

~~~~~~I

W'l ~ ~ crut ~ ffi ~


liDrT CfiT ~

oo'tlef ~ ~

~~CRlla:R ~ sfC~ffi~ ~ ~ w~ '~'


cti:i'ifll<'l ~

tt tcn<n

~, 1

Cfl1

fcn ~ ~

~ ~~ ~ :- Cfb<fclOI, f:q<_fo~i, \fqffi~, ~'tl+fR, f-t:~Qj'1ct ~ ( CfbF~2l4,


f-qf~a~i, f<\ctal~, ~~~ f-qf~1ct ~) 1

fc111ofl : ~

~ ~ ~ ~ CfiT ~~ ~ ~ ~~CRlla:R ~

~ 'l:ft fu"@ ~~I ~ :- ~~ ~~ fc:l"w, 't:l3'i:l<1, ~~ Cf&,

~~~~~~I ~ ~ ~
~

m~ 3w:rfro ~ m-m

'l:ft

aqgCRl ~ ~ ~

mft;r&T

3.2

~~c:rr~

3.2.1

-wfr ~ CfiRCfl ~ "B'BT m ~ ~ ~ "# SIIR1 qf~Cfl ~ "9:~ fu"@ ~~


~ :- \f11 -;l, \f11 cnl, \f11 ~~ W Cfil, W ~~ ~ ll 31fRI ~cf'11l4 ~ ll
~ ~ Sllfuqf~Cfl ~"'Err~ fl4<11Cfl< ~~I ~ :- Tf, 3Wff, w:ffi, "d"fR,
~~ ~~ ~~ ~~ ~ 31fR (~{Cfll, ~ 31fR ~ OlliCfl{UI ~

~~)I
3.2.2

~4'11l"li. ~ w~ ~ C!] "CfiT<Cfl ~

mmm: ~ ~ r~<'~ICfl< 3lR: ~

"9:~ ft;r&T ~I~ :- ~ fu"Q:, ~~I


3.2.3

~4'11l4

3lR: CfiRCFl ~ ~ ~ , tt,, ,crcn,

CfiT "9:~ ft;r&T ~I ~

:- 3W1

. 22

f.:r:rrn

m: m"CfiT<Cfl ~

m~ fu"Q:, ~ CfCfl CfiT I

3.3

fiqCRt

~~

~~~if"B'l:ft Wit~~"IJ~-"~J~fmm~l ~
~

31T

Wfi(ff

~ ~

"&P1T ~

Wfi(ff

Cfil:

:-

Wfi(ff

fcn7:rr ~ ~' ~ ~ ~' ~ ~' ~ Wn, ~ ~ ~ \t

t~l

3.4

t:41\i1Cfl ~ ( ~l$9i'1 - )

3 .4. 0

~ ~ ( 61 ~ 91 '1 ) Cfil fc:r<tffi 'P"l ~Cll ~ ~ fcn7:rr 11<1T

3.4.1

~m

iI

if~~~~~~~ ~ :- "Uli-~8;l1UT, "fucr-~


~ -:qrz:;:r_~ tiD-~ -&.1-..}.-.
G....,' ~. f<"t@ '"11 ' "@T'""IT-1:ff;:rr ' ~'\1 '""11 '"''

'

'

~~I

-m

3.4.2

-m, -B,

3.4.3

~m

-B

~ 61~91'1 ~ ~ ~ :- g::r--m, -:qfcf)~-B -m-&1

if 61~91'1 Cfil ~ ~

ffl cnl"B'l11CRT m,
~ ~

cnl

Cffl1 fcn7:rr

~ ~ ~ ~ 'W1

dA~ "'1611 ~ :- 'l}WCfl ~IIOOJI;:;qd: ~ m if


3"11CI~!CflC11 "'161 i1 ~ :- {IG{I;;l! , {1\Ji'tj,GI{, Jjlll\31<1,

!liGCII41, 3"11\146("{1 ~I

3.4.3.1 ~ ~

m ~if 61~91'1 ~~~en


~ ~' ~ \JfR -B sol~ ' Cfil 312f 'l:ft ~ Wfi(ff i I 31--;ffif ( 11Jill Cfil
31'qlq) : ~ c~) , 31-lffif c~ fcFi"m -2r ~ ~31T m) : 311ml c~
~ "Wl) , 'l}wcr ("IJ~-wcr) : ~ c~
Cfil 'liTCf) ~ m
~
Cfi1 'l:ft 71tt ~ il ~ "B'l:ft ~ ~ ~ 312f ~ ~ -B f~

71R

31-~' (~ ~ Cfil)
I

f~~tl
3.4.4

"Cfl"fcR wW11 -B ffi ~ ~ 'l:ft ~ Cfil


fcn7:rr ~ ~ i1 ~ :~-31a:R ~ fcf> ~a:R; ~-31$n ~ fcf> ~$n, ~-31a:R ~ fcf> Xla:R 3=ffR:I

23

3.5

3.5.1

'(fef)', 'w~' ~ ~ ~ lJ~ ft;r@" ~I~:- 7:ffiT (fef), ~ W~l

3.5.2

3W",

31W, ami, -Q:, m, err, m, cqr, ";f, ~'em,~' 7:ffil, ~' ~' "BGJ, Cf<1T,

m, ~' (fefi, ~' l=I'Bf, w~, fcfi, ~' lllR, ~' ~' <11', 31~, Cf~, 7:1"~,
3fu: ~ aRcn )fCflR ~ ~ CflT ~'1-.l ~ ~ ~~I ~ ~ ~ 3lf1l
~ (CfiRCn ~)

cqr 31ffi ~I

~ :- ~

'B, em 'B, 7:ffiT 'B, "BGJ 'B

~I

~ ~ ~ ~ "BGJ lJ~ ft;r@" \lfR ~~ ~ :- 31r1 m- ~ ~~


~(fef)cnT, ~w~, 11\lf ~~, "W ~, WJ ~, ~ ~, %~ ~

Cfi\

3.5.3

err ~, CfiTii .qr ~ ~, ~ ~ l=I'Bf

\lfR

fl~l"il*n

'm' 3fu:

Cfl4llr(11(1

~~ ~ ~

WI"

3.5.4

if err

f'""I<?IICfl<

,~, 31&171

31lR

.qr

c~

fur& ~I ~

-:

~~

lJ~

m ~~

.m,

~~ ~

fur& ~~ ~ :~ 31lR OllfCRlCll'i"..Cfl

~' ~ ~'

fi'l'""ll!lz#l

31JR) I

m ~ "# >ffif, l1Br, ?:f~ 31lR ~ \l1I~Cfl <fur& ~ (?:fAt lJ~ 1'tf
fu"& ~) 1~ :- SlfCJf(\"1, SlRl~ld, '""IHCl'""l151, f"1f'""lro'""l151, 7:1"~, 7:1"~

m-

~ w:ffClf<!;d f.:r:n:r "% fcfi m


1:R m
~ ~ 11RT \JfffiT "%1
3TIJ: ~ lJ~ ~ -q ";f fc1@Cfl{ ~ w~ fc1@"11
"Wrcf -%1 1 <\B" ~
31TR1

l1Br '' '11Br

(?:fAt

~ cx:rfcRJ' "# ~'1-.l Cfl1 ~

fq <?II Cfl {

"%I

7:ffiT l1Br

31WT

'B fffi9n ~

1'tf ft;r&) I

3.6

311fqH ( WH'ifiSi'3/~) ~ 311'11f~Cfl ~ ( i:I.St\f<Si~)

3.6.0

~ ~ "% 3lR 3"lj"iifflCfl ~ Cf)l "1iffl'l fc:rcfiRI fu\1 -q ~ <\AT


31~~ ~ ~I 3Tif: fu\1 "# ~ ( _:__ ) 3fu: 3"1 j"il fuCfl dI ~ ( "' )<\AT

m-

Sl'i".lf<?ld -@11

24

3.6.1

3i1f<31H ( ~Hlf~~ _:__)

-q ~ CfiT ~ 3"1o:<:JC!Jfflj cruif ('71' -B ~' Clcfl) -B ~


71~ "Wn1 ~ :- ~. ma:TUT, ~. ~. am, cR:J, ~ ~~

3.6.1.1 ~ ~

3.6.1.2 ~ ~

-q ~ ~ quf (~a.R) c6 ~ ~qJfflj ffl ~


cruif -q "B cnW CfUT mit Q!'fl*'Yctl 3fu: ~~ Cfil ~m c6 ~ ~
CfiT

it~

c6

CfiBf

~I ~

"B'V1T, ~' ~YI<!;Cfl, ~'tf

:-

~' <f<n, ~' ~' ~' <%f, ~'

(~-Y:S:_Cfl\Jl, 11W-~, ~. ct>WLfl,

31lR

CfilT3, ~. ~. ~. ~..urr, wq1e;ct>, ~~

3.6.1.3 71Fc:: ~a.R

c6

-q

c6

fcfim

3Ff

crt

CfiT

Cl1B ~~)I

cnW quf

it

~a.R ~

qftqfJct ~ WTII ~ :- CII:S:_Gll, 3Ff, ~. ~ ~

(~, ~.~.~~~~~~)I
3.6.1.4 ~

CfUf 71Fc::

~ ~

c-m~--m~) ~

-q

qftqffict ~ irnl ~ :- 3F1,

CfUf ~ -q
~~("1'1, ~ ~ ( 3f:r, ~ilt1'1, -Bq-fu

it

~~~~)I
3.6.1.5 ~'

"3"-{ -B ~ ~ -q 3lT~ quf 71T ~ c6 Wi-ct>T ~ ~ c6 ~

'11fuct<1 ~ -ct>T 'fT f<1@'11 ~ Wrnl ~ :- f<1:l_Cfll, ct~l6,

fu:Tfil,

~' Cfl:l_ffl'1 ~I
3.6.1.6 ~

c6 ~ ~ ~ c6 3ia -q ~

:-

(3l6lD, ~

3i"j)'11ff!Cfl ~ ( "61.SI\f<dil

3.6.2.1

fu<ft c6

CfiT

~ il

__:::___)

-q ~ -wr -B t=is:J1fs; CfiT

3.6.2.2 3"1j'11fBCfl ~ ~ ~

\3-.:;~1{01

~ l=l

(~), 1:[{ (~), firci (firqq) I

3.6.2

CfiT

i,

-q ~ 3th: "'1'fCf1 "B W-f[

m: CfiT

~ ~ irn1

&~f'"i~OI i1 3"1j'11fuct>

f'"1Cflt1dl i1 ~ :-

25

3"11, ""#, ~' "Gf,

m: c6

3lllf:1

3.6.2.3 ~ tfi

m tfi m >rr1: 31~ if 'lJ'1 ctt Pi~~~~ w-m %1 ~ :- ~ : ~,

3lrRT : ~,

c~+~)

: m 3TIR if1

-Q:B

w:1 cit~~

tfi ~ :q's::f~iS) Cf>T ~ ~ fcnm ~ ~I ~ ~ ( fq!?ltS!Cfl~


f.m:lh911 tfi &n: ~ cmviT 1=fBIT tfi w~) :q's::f.sis; tfi ~ -B ~ ~if
~ Cflfd'il{ m~ :qs::r.sfs; tfi ~ -rn: ~ Cf)T c~ ~ Cf>T) m-r
fc:nm m cnT w:1 ~~oct,~ :q's::f.sis; tfi ~ -rn: ~ tfi >rWr Cfft
w WITI ~ :- ~' if, ~ ~I Cfifmrr ~ q?; >rWT if~ Cfft ~ -B
:q's::f.sis; cnT <1~ ~ ~ fcnm ~~ ~ m
~ ~ Cfft
\11~f.<ICfli3TI (~) if~ :q's:;f.sis; Cf>T dc.'qi~OI 31~ "6), ~ ~ 31a_ro
if~ <l~ 00 >rWr fcnm ~I~ :- ~' ~ 3WR, BC:H<'il,
"B"', lt"', ~"'~I
3.7

'fcmTT ( :)

3.7.1

~tfim~iffcfwfcnT~mwt ~~~~~if~

mcit fcfwf
~

.qr
3.7.2

Cf)T

~ ~ fcnm ~~ ~

tfi ~cqq ~ if fcfwf

Cf1Tl1

-:q(1

~~ ~

Cf)T

:-

~ ~ q?; ~if~

'-s:=~~, if1 ~

dB

mT mcit dB ~ if fcfwf tfi m

'-s;&-~

fcru1i

=-

Cf)T

tfi

w~'1

~ ~

%1

:-

31\f:,

"Tf:,

~:, "!W1:, ~:, ~:, ~: , ~:, 9fi"l=m: ~I

3.7.3

'~'

Cf)T

~ (Sc.:qfh1 ~

~ fc:nm

3TIR
3.7.4

fcru1i %, 31\f: ~ ~ 'R ("B)~ '~' Cf)T


if~ fcnm ~ c31\f:, "Tf: ~ tfi ~ -rn: ~, ~

f<i@'il ~'1:1 "Cf<f;ft Cf>T 3~16~01 llRT ~) I

-s;:mJS)fBI6'8, f.:r:~;f.=J~?~?I~

tfi

cit m~fiO!Cfldl c.1 ~~

26

~'li<l ~

l1P1 ill11

~ ~ ~

3.7.4.1 R:~~ l1Pl tl (~~ ~ ~

&Tl) I

3. 7 .4.2 ~' f'"1 cf:q '""I' f'""l ~ :q (1

fcfwf

f.:r:~)

"'""!"

~ "#

3llR

ClTc.1T

~ ( f.:r :chl'

f.:r :c:rr.R'

~I

fu&T

3.7.4.3 3TIT:Cfi\UT, 3TIT:~, ~=~, f.:r:~, >ffil: CflR1

3llR

fcfwf

~ -m21

fu-& ~I
3.7.5

CfC\'qCl~ ~ "#

fcR:ri

!llll!\cf1q, BAIL<l\lllll

3.7.7

fcR:ri Cf11 CfUf ~

3llR ~

W21 fAC11Cfl'(

~ ~ ~ ~ ~

"'""!"

mcW.n &n1

~ &n1 ~ f<1@'""11
3.7.6.

Cfi1 ~

m1

3.s

~~ ( " )

3.8.1

("') Cf11 ~ ~ %1 ~

~ ~I 'B1 3TI'tlR ~ ~: fC'H9HI

"# ~ ~ "#

'ift fcfwf ~

fu&T ~' ~ ~ ~

:"'""!"

31Cf: ,

t1
(:3qfC!'I>IA :)

<n -t :-

fcn ~I~~~

C11TT ~ ~ ~

~~~~6Rctft~~t, 7:JRT"Cffl"~~~~~~
tl 'B1 ~ ~ '~' ~ ~ %1 ~ ~ ~ ~ &1.'31'""1i<:i t,
~~I

3.8.2

'8.1CR11W
Cfi1

3.8.3

ffi ~ f.:r:m

mm

3.1.2.2 ~ ~ ~ ~ Z ~ ~ ~ ~ ~ "# ~ ~

&n1 ~ :- ~~ ~~ fq\ql'""l

3llR

"#1

mm~ ~ Cfi1 m~ ~ ~; ~
~ LJc:: ?:IT &j)({l'""'i ~ ~ m1 ~ =- ~

~ ~ Cfi1 ~ qjg;:fllj

~ ~ ~ ~ ~
(!lll~fd~IB), ~-(~), ~('Elffilf~fll), ~-(~~), W~
(W~), ~-:-(~~), ~(~), ~(fC!\~<'<1<:"11) ~I

~~~"#"t~

-t

'lf1TClR

fu-& ~~

"t

~~m ~lcp<:i ~~ ~M-B-t~,

m ~"#~~~ m~m, ~~ m
27

'BVla:Rf ct ~ -q

~ ~ ~a:ffi

i1

:m,

mm

ct

\3-.-'cti{On

cnl

Cfl8 ct fu"Q: ~ ~ c-Q:, _i_;


1) CflT ~ ~ ~~ ~~',
'~' 31"lfc\ mn'tfTI CfiT &IICI~l!Cfldl 1'if i1 ~ d~I~{OI i- ~~ ~~
~~ ~ 31"lfc!: I
3.10.2

~a:fUT

~~

ct 3FZR, ~~ "{flFlfT 31W\ CillfCfd'114'i cnl ~ d'i7Cli{OI ct ~ ~~


~ 31W\ "'"I" fu"@T ~~ ~ ~cqpsrr "B ~ d=t7Cli{OI ~ i1

3.10.3

~~ Cflcx:m?J, Cflcx::uC?ll ~ ~ 5t'C!f<1d

3.10.4

3. 11

t[cfctilfMCfi ~ ~ Cfir'

3.11.1

L[cfCfllfMCfl ~ ~

3.12

3.12.1

ct ~ ~ 'wan' CfiT '~' "'" ~" fur&T ~~


1

'Cfl{' fsfi71T
"@T-~' U-~ 31"lfc!: I

f~MICfl{ fu"&T ~I ~ :- ft:~MICfl{,

c;m;IT' ~ .

fsfi71T r i -q I Cfl8

crTffi I 1

:-

CR

~ ~

ct

~~ 31"lfc!: ~
3.12.3

"B

~I ~
3.12.2

i1 ~ ~ -q <:J~ ~ ~~

'Cflffi' \lf<if ~

31R

crTffi I 1 I~ crTffi I

~ crTffi { ~

31"lfc!: cnl

ct

cnffi ~

-q

31WT

fur&T

CJffi ~I

-q 'b1<C!IC11', 'c.I41CIIC11' (m ffi


~ ct ~ m"fuT& ~ 1

~; 3P1~ 31WT
CfTffi, ~

~ ~ -d) 3.12.2

ct

Cflffi), fC::C1CliC11,

~ f~MICfl{ ~

"B I 7:16 CfTffi, 7:16 cnffi, ~ CfTffi, 3TC9T CfTffi, ~


31W!: -q ,CfTffi, f.:l~~~Cfl ~ t 1 31(f: ~ 31WT m~
29

~I ~ ~ ~

f i crrffi ~~ ~ CfTffi

Wren ~I ~ ~ ~ ~ ~ 1R 3=fCR

3rerT

3TIR ~ -q

CR

~ t1 ~ :-

villager

3.13.1

~ ~rd~<.1Cfl <1,

~ crrF1T

village house

cr CflT ~

fctCfl~q

-B men t

Cffll'~ ~ ~ fcf><n ~.

3l~ ~: ~~ ~: ~~ ~3ll: ~ ~

'B 'B

~ ('ECI{I\lO!Cfl) ~

CflT ~

fcfi<:fT ~I ~ f.:r:n:r ~, fct~l ~ 01, ~ ~ "B~ ~ 3fu:


~ 'B Bflll1RT ~I~:-~~~ W1 ~ ~~ ~ ~ ~~
~~~~

3.13.2

~ '<:r' ~fd~<.1Cfl OLIICfl{fUICfl qftc:tct'i ~ ~ ~ CflT

61

~ ~

mCffll

~Cflf~qCfl ~fd~<.1Cfl 'ECI{I\lO!Cfl qftctct'i ~ cnT 3ilct~l!Cfl<11 -;:fflf i1 ~ :~~ ~'qlq, ~ ~ (3l~ ~ ~ . ~'qlq, ~ -;:fflf

fffim

3.14.1

~)I

~~

"3"{ -B ~ ~-~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ 3lrT ~

t 3fu: fjj'iChl

mm ~Cfll~ ~-B~m~t ~~-Bm feliCflR~


~ ~ t1 ~- Cfli'?1l"l, fCfli'?11,
~ ~~

&llct~l!Cfl

mm

-B

3TIR (~, fuwrr, ~ -;:fflf) I 1R ~

~ 3l~

61, Cffll ~ ~ 'B

:- "@AT :

-eyT

m 3l~

S1'6lf<1<1 ~

d'ciii{OIJI<1 ~ ~

'B <:f~

~~ "U\5f : ~~ 1:fR : '61$9H ~I

30

~~~I

3.14.2

3Tihft

3Tihft ctm ~-B 31~ '311' ~ CfiT ~ m-m i, ~~~ ~


CfiT ~ -B ~ 31~ ~ 1R 3TI Cfil"J1ffi ct ~ 31~ CfiT ~ fcn7:rr
~ ( 3if, f) I ~ :- ~~ 11Wf, ifcfihf1

f
I

dCfl

3th:

3P1

ww

~:m

-B

~ ~ lW1T ~

~<"F11lll fC1CZj(j(OI CfiT ~~ i, 31'ffif-~, 1962


"

~.........;...,. t

...,....~I&;~I'""'"'CI(."l=-i+l 011<-il'l

~~

"

3th: ~

"B ~~~ ('f~

'p

I='

(iCflilChl

,. --.-!+

'

"

~ ct:{lll'l9'l ~1&;161(.11 1R 3"ll""llf~(1 'GitSIIfq~l Cfll ~'PilCdl

"B 3'idHI~l~ ~I<SX;IC!Ml ct ~CI'illl~l fc.1a:j(i(OI ct ~~ "B Cfil ~ fu~1R~1


dd ~sFil ~ i I ~ ~ Cflm "Tf"ln i fcn ~ ~ CfiT ~CI'illl l f<!lczj(i (O I
~ ~ 1tf m-.:rr ~ fcn ~ ~ ~CI11lll "CI"uif "B ~ ~
~-~ "WlR ~I ~ CfiT ~CI11lRl fC1Q:j(j(OI l'fRCn 3Tihft \3-c'i'.li(OI ct
31f't1cfl-"B- 31f't1cfl f.1cf;-2 m-.:rr ~I
3.14.3

~'tTl ~

crcRt

-Q:B i f~1Chl crcRt ct ~-~ ~ ~ TWr i l


fq~cH"fP'il\il "B -ey.n ~ Cfll ~-m l1P1ffi i1 ~ d<::J~(OI i :- ~flR;:r,

-B ~

Sj:qf(1(1 ~

~flllff, ~~~ f~MC{j,M/f~0Sf1M, ~~~ ~~~ %ft; 'q(ff,

~~~ iiW\1~(1~, ~~~ ~r$nu ~I~ ~Cflf(;qCf) ~


"B -B ~ ~ ~ cnT m~f~Cfl(il c{T ~I

31

'

~d, F.<I~Cfld, ~' ~' ~, ~, ~' J:ffl@~l, ~' fY=iM~IM,


'fl1id, ~'

(~)' ~'iCfl<"'l<ii, ~' dCfl<1llfl, ~' ~' ~' ~'

~~fl, ~~<.1, ~,

wmr,

d'i~l{, 3lm1,

31Bffi,

3"li&!lld, ~,

TR1"ffl,

~' ~' 'iCflM"t:li, C!BT, ~' ~' C\.,_Yld~, ~' ~' ~i!...M, 3Tcfim,
~LfldR, lWl,

'fi'W ~I (~, ~' d'i@~,


~'iCfl<11<ii, ~, wmr, ~ 31W\ cit fcnm '41' W-lfu if~, fcf>R,
~' $Cfl<.11<Si, ~' cfm, ~ cfi ~ if ~ fffim \ll'RT ~)I

TWTI,

~, ~,

~ffi<11,

F.<ICfll,

~,

tt ~ ~-

3.15.2. R"1f(1f~" ~ fi;g:l~ ~

'91ffi,

~'

~' ~' ~' fll~qdl~, ~' ~' ~' ~'

~, ~dCfliJ:t, ~, ~f<?d\l'll, ~, ~41~1'""1, Fctf<1f4, ~, ~, ~,

~' ~' ~' :Fft, ~' ~' ~' "Wfl, !{!fstilll 3"lf&JliR, ~iiilfliCfl,
~~d~R, <ii~il~l, 3l"CR1, ~' "'8'@, ~' ~' ~' fcfi'B:r, ~' ~'

~' ~' q~JOil'il, ~' ~' ~'


~~ ~~ ~-~, ~~

"U"@,

rf'"l',

~' ~~' ~' ~' ~'

~~ ~~ ~~ ~~ ~~

wm, 'T\f, ~~

~' ~' ~' f~, ~' ~' ~' ~' ~' ~' ~' ~ll41~1,
~~I

3.15.3 ~ 'd'~ ~ cfi f1Af<1f@d ~ li'RCfl ~-

~' ~' ~' ~' ~' S)#~MI, ~' 'S)~, 'S)Cfi'R, ~' ~'
~' ~' S~ilil:ld, ~' ~' ~' l=l'l~dl\l'l,
q~'ili=ll, ~'

=-:::T"b

C::~ctl\l'l,

~' 'Wr, S~ct'il,


3.15.4. ~

~-n:_;~l1, ~'

cq31T, Cf13"lT,

etC!~,

'Wwr, ~' '"il~f~H,


p

,..

,..

l!j\fllfl, l!j\fctllld, ~' ~'

9131RT, ~311 31W\I

cfi ~ ~ m li'RCfl ~ ~ ~ c""l:f""Cfu), ~ c~) ~

~cit Cfli~ICfll~ '~ ~', '~' 3lJR 'iiJ:tiCfl'i ~~if~ CfiiTr1

32

3.15.5.

~' ~' 3~<.1 (~ + ~)' 31~, ~' ~'

-wro, ~' ~' '%IT,

~' ~' ~' ~' ~' ~' ~' :rf, :fll, :fiT, ~'
~, ~, Cfi\lf, ~, ~, ~, @li@'Q, fusRT, ~, m,
f~, ~, ~, ~' ~, ~l01cR, ~, W, 'i:lli(Tt)IU , "0Cft, ~'
~' ~' 3Wn, ~, ~' ~' 'i:ll{<!)ctiU, ~' ~' ~~
3.15.6.

3.15.6.1

"B ~

ll "3{ ct "B'l:fi ~ 3"11Cl~llCfldlj'81{ ~~~~I~~ ct


~ ~ ~ ~ l1R ~~ m-, 3iiCl~llCfldlj'81{ ~ Cfllt50Cfll. -B
31~

-t.n

3q'9>*1 i1 ~ :- ~

c31Cff~ "B), ctt ~ cct ~)

31TRI

3.15.6.1.1

:i~l<.1lfid (fcro~) , ~ (~) , ~ (3"119flGUI) , Cflllilll~l ('8lfl<.1dl),

~~(~~),-em~(~~), JOO{Cflfl~ (3C(~~ll),


~ (~)' ~

( wt ~~ Cfl8

Cffi'TI) '

Wi31m ( 31R'll)'

Cflld161

( <.11q{cll(?i), J~{d<.1~ ( 'afR ~ ~), ~ ( ~), ~ ( 31~),


Cflli_'"H (fcrf~

3.15.6.1.2

31jBR), ~ ( '""llllll<.1ll), ~ (~) 31TRI

ct

~31m1 = 31m1

~ = 31Cff~

"B

"B

('~31m1

7:iT

"B'

~)

w"B ('~ "B' ~)

~Il-l = ~)Cl'i:l'i ~~
~Il-l ( 3lCfCITll '~
'1'QI)

~ = ~~cf"CI'i Cfllll~~ ("B) <:fT Cfllll~ld


Fetid I~

~~Cl'i:l'i fetid I~
~

cfCfidlcilld m)

c31cRn11 m)
33

-q ( Cfllll~ldl. -q -;ffif)

if if~~'~'~' gcnl, SfliBlBl, gfil11e1l, ~


cqpn3lf 31lfc\ ~ ~ >~f~rtc:""l1 ~ ~ il ~~~\ill fitfr <tam

3.15.6.2

"@fr <t W

~-

mi1 ~ :~, "'fm, fiR,~,~,~,~, m,

~, ~, ~,

Bl$fCfit1, ~<')s\, ~' ~' ~' ~' <il$?hH, ~' ~'


~' Cfif0, CflT~;h"B, ifqft, ~' ~' Lfillf, 9],2ii1Tt1, l1<11~,

ft:Rm,

~' 3"1TCf8l \JH

"-

~~'~'~(~),~ :-~~=~,~(~),
d ~I~'( aI

Y)J~uMl

31lR I

l1lft -frc:,

( 3lf~

~'lHic11,

Cfl1l1T, :q Cfl JOi Cfi

1Wit <t

3lTfc\ I

llT'D:fl1

-B)

~, ~, ~, ~,

~' dlf~~l, -;fuvwr, ~' ~' ~ 3llfc\l


y;jfftf(l

Cfll\1*i, ~ ( <3"1if1<1B), ~sctlch2, ~' ~'

~-

~' ~fA<il\ 3llfc\l

\iii q 141

fu:MT,

~-

fll fct ~ e1 , f3>C1 r~ Cfl , "\lfR

3lTfc\ 1

$dlfHlH

"ffiW,

~,

~,

crRG, ~' ~

3ilRI

3lTfc\ I

-uck,

"Bf.R,

3llfc\l

34

JO!t'lR~I, eJ.s4'l,

film,

ctl~f~<i

CS4 jJ IC11

~ - Hi :J)ct'll , :q G't:P=t , d q~I '8, 1"Rrl1,

q\itl<il ~ -

@1<1'81, ~

fuc:F9:,

~au ~ - 31GcFiT
~

4Rcm CfiT

1\i'l~lffl ~

3lJR I

3TIRt

3llR 1

~ cf; ~-

fi('1IC1l ~ - ~~

3lf11fuf

'lU6T ,

TTTif

'Q~i:11<1 , 'l0n

sl'8T,

~,

-BR, ~,

~ ~~

3lJRI

3TIRt

"'8rt ~ ~ cn1 ~ -B ~ CfiBT m"i:1l ~ ~ ~ cft:li"wr


~ Cfilln) ['
'] "B fM&il ~I ~ :- ~ \lfROT { fcf> ~ ~

3.15.6.3 3R

'~'it

3.15.6.4 ~ ~ Cf1T fMtZ[(j~OI "Cflcl ~ ~


'
~~~ :-

"B ~ '~' c-rm '~' Cf1T if >rWf

dye

61"{

waterloo

p1e

shoe

city

fuiT

pharmacy

daddy

tit

company

Cfii1;fi

luxury

blue

key

cnl

35

... 3TIRt

0 ~ Cl~ ~

'llf"!n3il cfi"
~ ~ "ill ~ WTTI ~ :31Tfc\

3:p::f

cfi"

d-c'q!<OI

cnl

~a;Rf

-nIT

fl:rcrU (Mitterand)

(i'IC?*'J(i'P'IId 10Eh1 1~ (Tolstoy)

~(Duplex)

~ ~ C:sT'ifCfCIJ~Ic:)

~~~

('~' ~)

qiRCfll

~('~'~)
,..
,..
''R,..
~~
1=l!TlTI
( I"R'1J'11R
~~P:'II y I< .., Q I

3.16

~~

3.16.2

..

..

..

~
0111 '\

fc:rw:r C~<1&Jq) cn1 0I~Cfl< ~ fCl<llilf~ ~ qtt m Cfl?: fu"Q: TR


\Jil ~ ll SIT.If~ct i1 ~ :- - (~~ ~), - (~/A~!?ICfl

~), :- (~ ~ ~;fqc=l(OI ~) , (Cfill:IT/3i("qfcHtlOJ), ; ( :8l41Cfll<1'1/


31~), : ("Cfllwr;aqfCl<IY),

(~ ~ ~2:'!.1Jl!?l'i~ ~),

! (~ 3lft:n Q}RICR1A!?HifCl'8""1<~'Q-C!Cfl ~),' ( 3illl~ICJ>I0i~ 3wq fcrol::T),


,,,,

(~ ~~c.~ Cflllil\lj~~ r'-11:(1 ) ,

f"'tf~"'~ ) , ( )

3.16.3

cfi ~ "Td ~

(~

cfi"

+ + +

:S Cfifi""IT/ ~
v

('fl 1:f

~ ~

Cfil

f"'tf~"'~ )

'JII'iCfll~

38 1R ~ ~ il

cn1 ~ "Cfllwr CfiT ~ l1R m lFn i11R -ey;n -q ~ ~


i fcfl ~ cruT -:8" flCOICfl < 3fu: "Cfllwr ~ -:8" ~ ~ 1R WI

~ ct ~
miT lFn

( ~~~~ ~;:q

( c:r't~r ~ l)OCf) )

0 ("B~q'Q-C!Cfl ~)I )_(~)I fCl<llilf~

4.0

''

*'4 3.7)
36

3.16.4

fcn:rl:r cfi ~ ~ -qr{ ( I)

CfiT

m-m ~ ~I CJ1CF1 cfi 3:ffi "# ~

( ~ ~t1'RTq .) CfiT ~~

~ ~ fqCf) l+~~n (1 'Bl1TI 1 ~ cn1 ~'BllTI ~ -m \lfR cfi ~ ~ ~:


~: ~ ~ ~ m Cfi\ WT "%1 3Pl ~ 'BltiT3TI cfi ~ "# ~, ~

~ ~

~ ~~~met-met~ <1~ ~

'8Ct'8utd

~ ~ ~ fctCflfBd ~ - ~ 31TW -%1

afu:

~ ~ ~ i fcn ~ ~ ~m -q afu: ~~ m
cfi ~
<Xlc:t~d fcFim '41- fqCfll+~~n(1 'Bl1TI cfi d-coqi'(OiJid 1""[(3"1' -q 3"t~Cf){C\q(11 flwRT ~~
i, ~ <Xll Cf) '(0 I q?; Cfi""dh: ~ -q ~ ~ \iff "'8"Cf)(f[; ~ Sl <:!Ill Cf) df3TI CfiT' fcnm

-Q:B

CfiT

Cfi"ct

~ C\T ?::IT

31f'ITcfl

w"il'iid'( ~ s:~:qf<_Yld

q?; ~~~~~\iff

"'8"Cf)(f[;

-Q:B

-m m, ~ ~ ~ -q

~la;{C'qj q?; ~

-q fcnm

~~

f.rJP:r ~ ~ cfi ~ '4t ~ !ll~tdi-3HII~tdl cfi ~ "# l=ffi~ ~if


~ i; -m '41- >f~: Cfili-"B-Cfili ~' icnuT afu: ~ q?; ~ -q "dl ~ 'lTilTI
"# Q>Cn {CZ qd I afu: JOt 1'1 Chl Cfl '( oI Cfft d fCfl I(1 3"1 Ict ~ '4 Cfl d I i I cp.rr "Q:m Cfi\-lT ~ cfi <trrm,
"\lllcR cnl 34 f'""l ct 14d I ~ i ?
'Yit:ilfClt:i'4Cfl ~

f.:r1l:f

\lfRft i, ~ q?; ~~
1:fiffif: ~ llfd~n(1, ~

"# 3fu: ~ crt.ft cfi


'afR

~ ~

fqCfllfl

~ ,~:cflCfll4dl

-q '41- 31CfU'I:l 3lR

afu: '8JOI'41j{C'q ~ W

Q>Cfl {CZ q d I fq t:i '4 Cfl

-q -nIT Tf71T i 31h:

-B

-m

+~~~?lfqc;:

-m

CfiT ~-"'81 ~ ~ "%1

l:I'Tffi1 ~ qOfJOtl(11

cfi

JOII'iChlCfl'(OI

f.:r1l:J Rmfur ~ ~ ~ ~ av:IT CfiT

~ftlf<1q:, ~ dCfl ~ ~

i, ~ ~ dCfl

d(\l'(dll(Of -;:ft"fu

~~il

37

4.1

4.1.1

ftm1:r ( I ) Fullstop
q;- 3Tif ~ cn1 ~~ ~- ~ ~

il

!H'iql'qCfi <l~ fqf"41f[-i!Cfl ~ "# ~

fciXIOfl :

cnT

>fCFiC

"Cfl8

~ Sfilm :- ? (l~ ! il
4.1.2

~a:T ~
3WF) ~
a:rrq

Cfi"61 \liT

q;- 3Tif "# ~ ~ fcRrB "Wf(IT


~ fcfl a:rrq Cfi"61 \liT ~ i I
~

i,

~ 3WF) ~ ~I

~ ~ Cfllf~q: fcfl
4.1.2.1

~ ~ dqq1Cf?1
Cflrr 31fq

4.1.3

4.2

~ ~

<lW

q;-

~ ~ 311 ~ il

31fq

m~ m"ffi" 3Tif "#~~~I~


i

fcfl

~ , i1C\ <l~ aq~fltfCfll.

muff <fA

il ~ :-

Cfi"61 \liT

c)

q;- 3Tif

i : (Cfl)

"# ~

i?

fcRrB ~ R<n ~~ ~ :-

~ ("&) ~ (Tf) ~~

~ ~ ( ? ) Sign of Interrogation I Question mark


~ ~
il

4.2.1

cn1 W1fu "# ~ fcRrB q;- m LR


~ >PWT cn1 ~ f'"18R1f@d i-

~~'iql'qCfl ~

~ ~
4.2.2

:-

CfliT

q;- 3Tif

i?

<lR ~ ~ "# ~
~

3Tif

~ ~'i q 1-q Cfl ~ WTTliT \lfTCiT

"#1 ~ :"Cf5

Cfi"61

Will

~~'iql'qCfi dqq1Cf?1

"#I ~ :-

38

i?

m"ffi" ~ ~ q;- ~ ~ LR,

q<rr CRffi

3lf11

~ ~-~ ~

..........:;::; ~~
~ q<'-1 I Q

q<rr <9ITffi

~ ~ ~ ct

4.2.3

~ m~ ~ ~ ~
it ~ ~ if~-if~ '4t WTFIT ~
~ :- ~? ~? ~WP1? ~m&R~?

4.2.4

SPF1gCR1 ~
~ -q

"J:lh:

"ct 3Tif -ql

~ :-

~~ ~

4.3

fccf4itOH{iACfi ~ "?;rT ~ ~ (

4.3.1

~' ~' ~' ~' ~


~ ct 3Tif -qfcn(Rl f!61Cl11

! ) Sign of Exclamation

31Tfc\ ~~<:fiB~'

\jqCj1Cf4l. 3121CIT

~ ~!

~~~!

f-q{\!llcn

m!

4.3.2.1

Tf'tll ~ cnT!

4.3.2.2

f.r{ffi:

T'\f'tl ct ftv:m: ~ ~, -m <fA~-

m!

4.3.3

4.3.4

G61~nCfl!!!

m!!

SI~1C!I'i'.!Cfl ~

ct 3Tif -q '4T

~ Cf<lT

q<rr ~

~~

itf,

~ ~! q<rr %

~!

~ ~

-m,

ct ft;rQ:-

~! ~, q<rr%

i1

w~?
w~?

8:1 iTcf; % W ~I
39

ste;f.<fa

ct ft;rQ: -

m'
3TI
4. 3. 5

~~ ~~ ~

CfiT

~ 3TI

rp:rr

t1

Wl! ~' ~~ ~I

fell qi f<i/ 3"1 fell qi f<i >feR


~!

CR

~ ~

Cfi"8 cfi f(;m: -mf WTRTI

7:ffi~~-m~,
4. 3. 6

3"1 fc:p~ q fl'il "1 (11 >feR

Cfi"8 cfi f(;m: -

cp:rr Cflm! % ~ rp:rr?

4.4

4.4.1

'81~1~(1: ~ ~ 31PT 31R CfTffi ~ ~


~- ~60::11Cflia:ft cfi cfR ~ ~ : ~~

4.4.2

~&IT

fcRP:vaqfcruq ( : ) Colon
cfi ~ ~ ~
m-'l1TCRT ~ cn:rw:r1

"B

~ Slc:;f.<fd

1 : 2

4.4.3

5 : 6

~~q:CfliCfl1
~t-

~' ~
~

Cfi"8 cfi f(;m:7 : 8

9 : 10

-B Tc\'tRUT ~ cfi ~ cfi mr ll"l;f cntwr CfiT ~ ~

"f!f.:n : Wl Cfi1
4.4

tl

CfiB11 . .. . . . ~!

Cfi1 ~ cfi f(;m:-

: "B'f1:rfu Cfla:l

~: ~-:rm:~
8 : 32 : 10 = 3ild ~ ~
>mf: 7 : 30 = >mf: md" ~

40

fl:RG 3th:~ ~
cm:r fl:RG

4.5

a.dfc:cuq ( ; ) Semi Colon


3l~ ( ; ) :aqfc:Hili Cf~ 3kqfCl<ll1 ct ll~ Cfi1 W1fu -%1 ~ '#
~ fl4lCfliC1'1 Cfi1 ~~ <ft ~ i f~Bct>l 3lFffu Cfilm ct ~ Cf~ cnTm
ct ?:J1rr "B ~ ~ i I ~ >rWl ct ~ f.:r:m "Rl1 >fCfiR i -

4.5.1

~-~ ~

:m~ cncp:IT

-B

Cfi1

'#,

~~

tt cncP11R

awn i; f<:r-:rl -B l1ffiiT; l1ffiiT -B ~;

4.5.2

~ f<:r-:rl -B
-B ~ Cfi1 ~

m-m "%1

Blj)6qll~l~

~ :aqClllY

~ \!f1'd1

-B

~~ :aqCll11.
'qffif

'#

3"1Bt\llill

-B 'tT4 3th: 'tT4

ct fum: ~ ~ q;)f >rWT

ct

3W1cFiT ~

ct

~ ~ 3lLRTCf

i1

'#-

<iJm

{ Cfl I ; 31M=rr 3fu

3lBf ~ ~I

i;% ~~ -B Cfilllil ~ il

'B -

3fcif ct

fqCf{UI ~

'qffif -

210; qlfCflfdH - 188; ~ - 205

4.6

attw'4fc:tuq (,] CoJOJDa

4.6.1

crrcp:f,

Cflli!{l

~' ~'

m~I

-m ~ ~ i

{I \l1 ;:f1 fd Cfl fcFi5l d I C8 ~ ~

~ ~~ -B ~ ~
4.5.4

m: -

i-

31fl:R ~ f.Rr 'Cfi1; ~ %


m'llBR ~ <:fiT ~ ~ i;
4.5.3

~~ ~

<:fiT

3llf~

'#([A (:ij ~
CfllMCflldl

3lf~ ~<:fiT 3ffi1T ~

3fu ~

'qffif

ct fum:~ :-

ct ~ ~ i1

%ciT 3l1Rt ~' W1ful, ~ 3fu llR-~ ~~ ~ ~ ~I

41

4.6.2

mVcfiR ~ ~ ~m, aqqiCflll. CfiT ~ ~ CfiCfGf -B >r1Trr mm"\31Cfil

31WT

Cfi""G ~~I~:-

~ Cfil ~ ~' ~ ~

3th:

cw !>lfaf~1

3miT

fe: Ul 0 n : 3ffirq

' 3th:
4.6.3

CfiCfGf ~ ~u:r

TffUm

fiCfll<lc-lO!Cfl

CfiTl1 ~

CfiT

3th:~~

>r'G'lfcrn

>r1Trr fcn<:rr

-B -Fc:nm f~

3th:

~~~~

~ ~ ~, ~ fll4~dl

m.n I

-B

>r1Trr

";f

CR:

Cll''.flli:waqCliCf!'l

1Cfll<lc-l4Cfl ~

il

i1

~' ~'tl' \3 qq p:p"'l ~ ~ 3"1 fq fcHilOI CfiT

CfiT qla..._l!Sfll4

cRT~
4.6.4

i,

!>lliflfC1Cfl

"Cfll

31WT ~ ~

~ Cfl'l m<R ~q;:sD CfiT

fu"Q:-

'm' 7:JT ~~~ ~ ~

m,~-m~ 3WTII
~,~~3WTII
4.6.5

~ 1 fii54ji31 1 ~ 1 cUfd~

"B, W ~ ~ ~ m~ ~ "B ~ ~ -

~' ~fu?:JT~I

w:r ~ ~ m1
["WRT -cR - w:r fl'illj'il ~

fl'illj'il,

m1]

~,m~3th:~~~
~

$,
4.6.6

-B, ~ CfiP:f-~'tlfu

!>l~ifl'illl i l

-m ~3ll m ~'

~'~:RUT ~ ~ -

~RJ0tl~1 -;f cnm, ~~~ ~ <ifR ~

42

-B

mm

{1"

4.6.7

~~~~-

~,oo~~~Cf>l~~l
4.6.8

\lll

aqc:oCfll ~~

Hfcti'1, ct:Jffcti,

"tR, ~~

arn-:

~ '8~-.o'i:lll~l'tlCfl

m'll m# i, m: '8~-.o'i:lll~l'tlCfl ~ "B ~ 3i<."lffCl'<IY (


tl

"B

, ) ~~

:-

~~~~m~,~~~~~l

-# Wdl i, ~ ~ ~ 'l:ft ~ m fl:K1T I


~ ~ Cfllllh1ll m ~~ ~ "o/ m ~ 31"T"q: ~ i l
~~en 31R C8 ~ ~~ "Y1: ~ -B '< ~~
"Yl m -# weft i, 3T<f: ~ ~ c8 ~'llR'T C8: "ffift i 1
~ "o/ tf ~

4.6.9

'lilctlfa{Cfl

-# fcn'8T

~~ ~~~'8Jt~ "Y1: ~

-0

~ fu"Q:, ~ ~'"H:Iifm

-m -

~ ~ ~~ ~ 1:fiG TPTII
4.6.10

-.men c8 31f'l1CllfCRJ ,

fClfYlllf<;~l'tlCfl ~ ~ ~-

5Fl, ~en w~1

f~
4.6.11

t, ~ ~

CfiTli

~I

nT, fch ~
tl ~ :-

cn'l:ft-cn'l:ft ~, ~,

>rWT

~ ~

~ ~

$, "YFft

-m

-m

~~ ~ ~

"Y1: 3i<."lffct'I:IY C8

TPTII (em)

\lll fc.~un ~ ~ ~ ~ i,
~ ~ ~

dl!l\l1Cfl ~ ~

cnm t?

m tT

(~)

~ ~~

(en)

i , ~ "B ~ ~ "BR1 ~ l=ffil'llRC'f C8 ~'l:l ~3ll


43

2:fT I (fen)

4.6.12

"B11Rlf~ ~~'t:f ~ l=fv::f

~ ~ ~ ~ "!l'liTCT

-q ~ >rWT

~ ~ ~ ~I

-B ~ t LR ~ ~ -q f.:rcl"fu

~~q~~Cf)

-m

~ tl ~ :-

if'
4.6.13

3rn)cn

Wlif' ~ ~

fcFl ... ... ...

<lTfuI ~ "BT~ ~ CflT -;w:r ~ ~ ~15 3f1ffi'f, 194 7

4.6.14

CfiTcn {

-q;r

-q ~'tR

Cfi1

'liR(1

~ ~an 1

~ ~-

~'
ftr:r ~'
4.6.15

-q SR:1 ~ ~~ fll d I<1 -q ~I ftll <1 ~ ll.1T,


i, CR1 ~ ~ Rcn 1 <mT 1

~ fct~l4ul 34C!ICF'1 l=fv::f

"Urit, flm

CfiC1

-Bu ~, ~ ~

~ cftcF;-

mTf?1T I

~tllon: ~ ~Cfil~i1 ~mLR~Cfil~~ ~


f<?H9l'il ~ t1
4.6.16

~:m

Cfi1 "9:~ m ~ 1W!.12, 20, 424

1' 25' 525

4.7

~ 3i@OifcHI"f (

4.7.0

~~ ~c:4fct~IG (

' ) Apostrophe

>rWT ~ ~ ~4TfS:T~l ~ iW!. ~ ~ tl


~ -q ~ ~ CflT >rWT ~'ITcfiRCfl CflT ~ ~ t, LR ~ -q ciT ~

llT5f '

~ '47

-B

3lcn "ffil:r
~

CflT

CflT

'so ~

tr ~ t I ~

= "B1""' 1947

:-

-B ~ 1950

4.8

R~~ICFI ~ ( -

4.8.0

P1~~ICfl ~ ( -

) Dash

am

) q1T

tl ~ ~ ~~~I RAfC1f~<1

4.8. 1

t-

fcfi<:rr

\jffif[

fc!:i"m

31~ 4.8.2

4.8.3

cfi

CfiT ~'o/f Cfl8 it ~ -

crrcp:f

'qR(f

cfi

~~

fffisRT,

~ ~ ~ ~ ~311

CfllttiT

~ ~ - ~ Cfl0 TJffi ~I

W ,

>rTL(l

fcrl::rffi I

cqm:jt,

-m ~ t

~ ~~ ~~ ~ ~ ~~

3fu: ~ ~fCfCRTI it
\l1 ;::J:j ffl c:;__'tl 31f'WflR t - ~ 1

C:tiCf11~11.

fa:r:<l

fC!Cfi<:"q ~

fcroB

q1T

fc!:i"m

crrcp:f

cfi 3ffir:r

m-, m-, 3W1 ~


ffi"rTI

m
~

-mr Cfilli tl

(~

lR ~ ~

cfi

-wen -B1
cfi

~-

~, ~'t:t\l1l fCI ~1 ~ ~ qRCl ct'i

c~ ~ lR CfiltsdCfl

-ey;n ~ lR 3WLT

(~ *~ 4.6.3) I

t)

~~ ~ CfiT 'r~ Cfl8


~~

cfi 3WT 3fu: 1fm" -

f<"'~'il - ~f<"!Cfl ~ ~ W1T -

4.8.7

fc!:i"m ~ cfi ~
fCl U\ill

4. 8. 6

cfi

'f'"1Af<"!f@<1' ~ ~ cfi ~ -

11fi:-wl -B ~-~

4.8.5

~:1 ~q f(l ~ ~?

>fw:f

-;w:r f'"1 A f<1 f@ <1 ~ -

4.8.4

( - ) it 31f'l:1cfl ~ men
lJ&1-lJ&1 ~ -B ~ ~

~ ~

c)

q1T

45

~ ~

q1T

fcn<:rr I

men t1)

4.8.8

~an, ~ ~ ~ ~

men t-

-B

,~,

ct ~ ~ ~ fcn7TI ~ t

,~, dCF>I

~ 40 - 55 ~ ~ 40

~ 1955 - 60 (~" 55
'l:'.i:Slll~ - ~ ('i:i:slll~

4.8.9

0041&'0'11

~ em
4.8.10

ct ~I

Cfi"B

mwfi -

ct ~ LRI

'fcn'
~

ll ~ ct

~~

'B

55 dCF>I

"B ~ 60 dCF>)
"B ~ dCF>)

~-

~' ~' ~' ~

- ~~

CfiTli

~ tf ~I

~-

m-n -;f %1 - m<t


4.8.11

~ ~ 31~

Bq~e11

q<:IT

fqg{UI

ct

ct ~ [-]

~~

~ 3Pl ~

cnT

-m 117-ll?
ct Rmul ct fu"Q: l_1&J ~ cnl

~ fcn7TI ~

tl

,~,ct~

- cnffi

'

- ~

- Wffi
( \>l<:!lliCfldf, ~~ ' \>l<:!lll~ll(11)

4.9

fC4CI~OI ~ (

:- )

~ ~ ~; '3qfq{lq

Colon Dash

3fu:

R~~ICfl ~;{f@Cfll cnT fi:rf~ ~ ~I 31Cf:

~ -ey;n
31WT-31WT ~ ct ~ LR ~CflfC"YCfl ~
~ ~ -sw:T: fcn7TI ~ tl ~ :-

fcflBt

Cfi"fcr

-q ~

~ cnT

cnT ~ ~ f<1f@Q> :- 1. 8f1'8l~IB 2.

Cflci{) {~IB

3. B'"llqfu

46

4.10

~ ~ (" ")Inverted Comma

4.10.0

fcfim Cffi Cfim CfTCFl ~-Cffi-~ ~~ ~ "Blilf, ~ "# ~ ~ "BT~


a~ fcfim ~me, CfTCFl 31~ t1lctilfCKJ ~ "BT~ ~ ~ Cffi >rWT m
CfiT >T~ %1

4.1 0.1

q)~

Cffi

~'mUT

~~ ~ ~
Cffi

ad@

"Cfim ~' "f ~


~, Cl1~ ~ "#)

"ern" m
4.10.2

~ ~

'B

~ ~' ~ ~ ~ {rnl" (CfCRIT

~I (Cl1~ ~' CfCRil Cffi ad@~"#)

~-B~~~71CR -

"ern, 11i~ ~ ~ ~ q<:fl

~ - "~ fcn 31Tl1 ~ ~ ~


B- -:qBI"
4.10.3

fn-?-c

1~'\_mcf

"cJ %?"
611 ffiTT ~ ~

l"it\I'U\51 ~ '1fB"

' ' (::


Cf'ICF1 "lJT t11CfllfCK1
-

"m ~

Cfli!;l'i:l'i"

" ~~ -:q;:rr ~

er-=rr "
~

fc:LXlon : ~ ~ ~ "# >rr:r: ~'mUT ~en)~ m ~ %1 fiAT


~'mUT ~ ~ ~ ~ ~ Cl1~ ~ ~

tt ~~I

4.11

~ ~ (

4.11.1

fcfim ~, ~ 3lTR ~ ~ CfiT ~ Cfiii:rr!3k'qfc:t=ul4 ~ ~'mUT ~

"# WIT

"\51RfT

%I

' )

Single Inverted Comma

~~~' ~ CfiT ~

%1

~ 31~ ~' f-.l1'8Cfll ~

%-

47

'~'1

4.11.2

fcnBT ~~ cn1 "'3:~ ~ "B "3"~ ~ ~ "% ~ f<1@(11 il" ~ CfTCI<l "# 'f<1@(11 i '

fui7::rr

Cfi1 ~ '~' il

"% ~ ~ il" ~ CfTCI<l"# '~' ~ '~'

CfiT fct~ltstdl ~

WI i1

4.11.3

0<41&11 ~ ~ -

~ ~ Cfi1 ~ '~' ~~ f~F8Chl ~llf.s;;Cfl 3l~ i '~'t:!U~'tlTU ~3ll'l


4.12

"
CbltdCfi
[{(

4.12.1

~ CflI taCfl C) ~ ~ lj&1(l: ~ ~

)}] Brackets

3l<T ~ ~ ~ "'3:~ CfiT ~ ~


~~ ~

cfR lJ:&f

fc8n ~WI
4.12.2

i, \lll lJ:&f CfTCI<l Cfi1

il ~ :-

( 0<4 fCf('j ct I:q Cf) '

\jj lf<i ct I:q Cf) ' '41 ct ct I:q Cf) ) Cfi1 Fct Cl :q '1

i1

Sh11*i-61Cfl ~"liT 3laRr ~ -m~-

(1)
4.12.3

cn1 ~

(2)

(3)

~"liT~"#

(Cfi)

fffi?it

(~)

('1)

cn1 funsR

~ ~ ~ ChltdCf) Cfi1 ~

fc8n

~ii~:(Cfi) -qf:q ~ ~ ( ~ *5001-)

(~) ~ 240/- ( ~ "(\) ~ 'i".ll(1lfl llBf)


4.12.4

~"liT~ Cfi1 ~ ~

cnB ~ ~ : 'CflllO"ll""'''il'

( \jj<ql(jCf)'( '~');

\jj<ql(jCf)'( '~' ( Cfl110"ll""''rf1); "liT ~ Cf)<;l'i".l'""l" (lfun)

48

4.12.5

*~ ?:IT~ cfi ~ "# ~


~ ~

4.12.6

-B ~

f'"l<Cf]}~l

iwrnt-

1tr men~~

c~

31~

-qrq)

~-B~~m~-ct~-

~ (~"#~~)- ~!

cf

~~
.....,..,;:::; It
~1'(.1'11
(:til~dtt Cfl) - II.....,..,;:::;
"1()1, "lt>ll

4.12.7

~~erR-~, LRR ~

"# ~ ~ F20U10ll
~ - "m ~ ~ ......... " (C11f<1~i)

4.12.8

'8~1~1< ~

ir-

"#it ~ ~
\lfTd1 ~ fen ~ '8 ~I~ I< fcl:i"B '8 ~I~ I< ~ cfi lTI'afll 'B
"#

~Cfllf~ld '8~1~1~1

cfi

>rf":(<q

Cfli~Cfl
"ID1:(f

"#

8;311

~I

~ :~ ~' 18

4.12.9

lifT-f ( 'lWIT)

'11. it.~. "Cfll ~ -Ben ' 'lilCn ' cfi


~ 'B 0'1cRf "Cfll \lfTd1 ~I

m=r ~

~~ 18 ~ (~)

~ =

qi{IOiftl, 18 ~ (cmiT)

~~~ "Cfll

fci:lm ~ ~ cfi ~

-wft "Ben 'cmlf' cfi

'B f l "Cfll \lfTd1 ~I


"# ~/f2:U1Ull Cfli~Cfl "# ~ \lfTd1

~I ~

fcr~

(}ilq:{~Cfldl ~

(-;ftc: : ~ ~ f.rcm:fi

fc114ofl :

~ Cfli~Cfl

cfi

m~ ~I mcrn: cnT Cflllll('"lll ~ WCIT tl)


3WITcn ~ Cfli~Cfl/ftqfCfll< Cfli~Cfl { } "d"~

~ Cfll~Cfl [ ] ~

men ~ ~ fci:lm
49

Cfli{Oiq:{l

<!} 7:D ~ m

cn1 fc:cq ru Illi; fL-i:l 11 tt


~
Cfi1:

t, 31h: <t

~~

m -m mc:r

Cfll !8Cfl ~

1!8Cfl -B "BllT
~ Cfll !8Cfl -B '8~1f($d

-rnz_-rnz ~3TI 'B

~;;f.?fd ~~~I~

~ Cfll !8Cfl FAt1Cfl~

Cf)

il

4.13

~ ~ [ ... ] Elimination Sign

4.13.1

~ ~

lJ&1 ~ 'B cfR

>rWT ";f CfiBT -m <:rr d<'*l lt1 <:IT<; ";f 31T "@ -m -m
~ ~~m-en~ 3tR ~ ~ ~ ~ -m -m cFR-cFR ~:m "Cfl1 "Cfli
~ ~ "Cfl1 ~ ~

~ ww:rT ~~I~:-

em ... ctm1
m-m ... ~ <:IT<; 31T Tf71T 1
~31T'l ... ~ ..........
4.13.2

~ ll~lli~l "Cfl1

-m -m

~ ~

~ ~

4.14

"Q:Bt

ad@
"Cfl1

-m

&IICl~""''Cfl

";f

>rWT ~ ~ ~~ ~ =-

<fR ~3l) I

"#~4'61Cf'l ~ 7.:IT m~ ~

maffi:<l ~ c

m<:IT CfifcmT ~ llUf "Cfl1 'lWT ~

c. ) cn1

Abbreviation Sign

:-

~ ~m-en~~ ~
~.-q:.
~ ~o-q:o ( ~ 31'f;n ~) \T:T.f. >rnJC\ "' \fo"T.fo >rnJC\ ( ~ ~ >rnJC\)
-cf. "' -cfo (~), -B.m. "' "Bomo ( ~Gl~lG~), ~. "' ~o (~) 31TRI
o )

"Cfl1

>rWT

50

4.15

~(A) Sign ofleft I add word

fum~~~"'Rw~i31~~-B~m"'R~~
-m ~ ~ cftcn ~ ~ 1R ~ ~ CfiT c,..<)>fl!Trr ~ ~ i1
~: ~ fcruB ~ ~ il ~ 711 ~ ~ -B ~ >fliTrr ~ ~
il ~ :-

ct

~ f!JOII\Jictl~l ~Amm

~ ~
4.16

-B

3lfcflm

-B J. -rn

i1
~

i1

~l\itcti ~ (-) Hyphen

~~
1.

CfiT

~ ~ w.mrTI-B~ ~

i -

~ -wm1 ct ~ "B1 ~ :- l1Kff-fl=Rn, -;n:-1ffi, ~-~WI-~~


~I

2.

~ m~ ~ Cfil 9><1~fCR1

ct m:r.r

"B1 ~ :-

Wi-Wi, tR-tR,

~-~~~
3.

~~fcfffi"q~ct~"BI ~ :- W-Wl, ~-7Wl, ~-~


~

4.

~ ~ ~.

-B,

m -B ~ -B1

:-

-mer-~. ~-~ .

m-m

~I

s.

~m

-B

fiJOJf<"lq~ "# mfu Cfil ~~ ~

51

"'RI

:- 'll-ewll

5.0 ~qi
5.1

~~

"#

fl@lqi~Cfi

fi&liCII'i:ICfl ~ ~ d'ci'.II'(OI

3l'qlq ~ ~ i1 ~Blf<1q: ~

~Cffr

Q!*i~4fll

afu: ~ "# >rr:l:

'B ~ (]cfl "B'i:ft

~ ~ ~ ~ l1RCfl ~ fcflcpd ~311,

Q!fl#'qdl CfiT

fi&liCII'i:ICfl ~ 1R ~

em- ~ m

:-

~Cf)ctl '8

f0llle1l'8

f0~C'n'(

~CF41'1~

(\)

~dle11'8
"

'8d~C'n'(

-aR

3ldTW

ar~ a 1<:11 '8

fcm1d

3id~C'n'(

f<RRB;

"'qR

d1'i:ll'8

~'(11~

-qrq

-q:qm

3ffift

q:qH~

~%1'8

~CF41CI1

f9lll'8d

~CF41'81

f0lll1~

"fmf

itfm

3116

fum:ft

d1dl<:11'8

a1~m<

f10<:111~

q'6i:!l'8

:q 1<:11 '8

"fRffi:

g~l'8

~Cf)dle11'8

~Cf)~C'n'(

f0lllfll

'8mi{'8

~llle1l'8

'8miCI1

em-

3iC:dl{'8

~dl<:11'8

3iC:diCI1

fu~c=n<

3l6ffit

'i:ICII<:'ll'8

~~C'n '(

~dle1l'8

"BT6

q:q~c=n'(

...

'

~ ~
~

cftB

'

52

~' ~' ~' ~ (~ ~ -;:ffif),

"B10

~ (~ ~ ~ -;:ffif)

-qfq ~ (~ ~ ~ -;:ffif) 31fR-31fRI


5.2

~tH{T04Cfl tt&U~ (Ordinal numbers)


~

5.3

<ffmr

~ (~-;:ffif)

...
mcrcrr

>r~

1:f1Sd ( ~ -;:ffif)

...

"T.Ii21r
...

...

-qrqcrr

...

31TdCfT

s['ctdl<:~

~~

1CP1

ft:iH{T04Cfl fi.&41~ ( Fractional numbers )

~ T.li~

-wnC\1

31T'tll

'i'4
Yz

<tR

~ c~
~~

"BCIT ( "BCIT ~ -;:ffif)

114

"BCIT ~

314

~ (~~-;:ffif)

1V2

~"ffi;:r

3V2~1

~en

1%

~cf;~-~~i

en 1tf)

12.45

31~

1.15

~~i

31~

1.30

~(\)~~

31~

1.45

-wnC\1~~

31~

2.15

~~~

31~

2.30

~~~~

31~

2.45

~~~~

31~

3.30

53

2V2 _
2%

31~

"BCIT ~

214

6.0 &'tHll~'f ~

cf; ~ .q

fi.qcti

croif

om 3ic1?f cnr Y41 ~ 1


00

fcfl ~-~ ~if (f~ ~ >l~llflf'"1Ch fllf6~ if

if 3W1T i

~ ~ fcr~, Tifcr~ (f~ &<!!119'll. 3q&{l!119'll. CfiT Sfll4iCfl'1 Cfi"{() ~ ~

cnm

cnm

cnm

~A, B, C, a, b, c ~ fu"Q:
Cfl, "&, ll cr~
3l, 3ll, ~ 3:fu:
3l, ~, "B,
CfiT >rWT ~ ~ i1 <w ~ 'l=it ~ ~ l1RCfl ~ ~ FctCfllfl if ~~
il ~ ~ f-1~~11<.1'4 ~ ~ ~

if fc:rrw-~ ~ ~
if

11{

~ fct~lt~:il. Cfil 5-6~' 1980 Cfil ~

<w R*r ~ ~ fcfl A, B, C 3l~ a, b, c ~ fu"Q: ~

oo Cfl, "&, ll CfiT m

~ ~~ ~

m crut ct>'I!BCf) if m, ~ ~ct'11liD quiT

cnT 'l:ft ct>'IIBCf>l. if~ ~I~~ f~:rm\l'R, ~'m\l'R, &<!!119'll. 'liT 3q&{1!119'll. ~ fu"Q:
a:fct\\1~'4 3fcFil 3l~ 1, 2, 3 ~ >rWT ~ "BT~-"BT~ 3"llct~l!Chctl ~ ~ "WR 3lfR
CfiT 'l=it >rWT ~ ~ m
i1 3qgCRJ ~qfu CfiT Fn"""1fC1f@ct 1l"!3 ~ 3~16\01 ~
~~mi1
~~1!11~)' ef; ~if~

croif

3icfiT

CfiT ~

I. ctUTfct'611{

1.0

Cfl.

1.1

1. ~

Cfil

-qft~

1.1.1

2. ~-~

1.

1.1.2

~~~

1.1.2.1

(i) lFl ( l{Cfl~{Cfl)


(ii) c(hH~ct

1.1.2.1.1
1.1.2.1.2

(Cfl) ~

1.1.2.1.2.1

("&) ~

1.1.2.1.2.2

54

(iii) "Bearan:

1.1.2.1.3

2. 3"lj'"1if-8Cfldl

ct 3lf'tffi en:

(i) ih f@Cfl! f-i'~>j'"11 f-8 Cfl


(ii) 3"lj'"11f-8Cfl

1.1.2.2.1
1.1.2.2.2

~. ~

1.2

II

!{ 1a:;fc:r.:m

2.0

ill

Cll Cf1 fc:rr:n '~>

3.0

"0RT

4.0

aqgCRJ ~~ CfiT ~ 3"-P1 ~Cfln-qCf) ~ ~ ~

en:

1.1.2.2

3lfmftf

~ 311~ ~

~ ~~

-B

mm t ~~am=

~ ~'i:lf<.1d t1 c~ ~

ct ~ ~ ~ ~ ctr ~ tl

55

3W ~)

7.0

'!!4lcti1s

~ fl cffq f~d fctl ~ w:r1 ll fc:Fi"m '111 'l1flTI Cfi" ~ ~ CflT ~ ~ I


l ctl cil(11$il ~l'i Cfi- ~ -B ~ Cfi- ~ Cfi- ~ ~ '111 'l1flTI ~-~ 111: ~ ~
~ oo -B m~ t1 ~ fult ~ ~ ~~ crq ~~ ~ ~ ~~ cnl.cnun 3th: fum
3Tifc\ 'lWIT~ Cfi" ~ '111 ~cFiill Dfufl:r CflT ~ "B >flWr ~ ~ WI I

-cn1 ~ 7:IT cnG!2JJ'fd m Cfi- ~ ~ 'l1T1TI Cfi- crut fllj)-.:.'6141. -cn1 ~


~ 7:IT ~ -cn1 'i1R ~ ~ t1 ~ 'i1R -cn1 ~ -cn1 ~ f'lFl -mm t 31~
"fc:Flm '111

'l1T1TI

~ "cn1 ~ ~ 111: ~ 'i1R '111 ~ ~ tl

-mm t ,

~ -cn1 ~ ~ 311mftf
~ ~ Cfi- lTIUfli ~ "fc:Flm '111 'l1flTI Cfi'i1R Cfi- 31~ Cfi1 ~ Cfi- ~ ~ "cn1 ~ CflT >flWr ~ ~ tl ~ "cn1 ~ ~
Cfil~~~ (Byte) ~~t afu:~~# 3110~~'{ (Bits)"cn1 ~m-ffitl:wR

M'lR ~ -cn1 ~- fufl:r lffiiR "fcfUm m7:IT ~ ~ ~ M'lR 31~ Cfi- ~ ~ m


WI m
,-m ~ ~ -cn1 ~ m -B ~ 31lciT t' 3th: ~ ~ ~ ~cFwl~l fufi1 Cfi~ ~ ~ Cfi1 '111 ~ "B ~ -B cnfcH{ Will t 3th:~ \lll ~ 3 Y~l'*ll Cfi"
~ 31rill t ~ l~t mill tl
~ m~ Cfi" f~{ICf1{UI ~ ~ CfiiRT Cfi" \lfT "ffi
~ 19 87 -B I 71f.:rcl"B~ #~Cfe\ ~C t Cfi~ Cfi1 ~ R"<n1 m

1988

f.fl:ri"UT

afu: ~ CfiiRT Cfi" ~ ~ ~

111: ~"fl"'/:lR ~ fi;n<n 1 ~ 71~

lf -m CflT W~ 11;{ ~G{~~I'i(Yl J1<:ilfd~C!('1 ~ ~


I

~fiTT ~ t ~ ~ ~"Cfil"fffif ~311 ~ I 16 ~ #~Cfe\ ~ t -cnT 311'/:ffi ~

t,

~4lciJ'5 ~: ~-Olfllft ~ 3=fRR-~ "Cf11 ~ ~ ~ ~ ~


-cnT ~ ffif11 Cfi- ~ 31an: Cfi- fu-Q: ~ ~ ~ ~ ~ 1 ~'il cil $ ~
-cnT m <'i l3Hi <il \~ ~-m Cfi- fu-Q: ~ ~ Cfi1 1 q:~ cnh ' 7.fl8 -cnT 8Jl1ffi &(jT 1
TT7::JTI

mer
t
(encoding)~~ mcft t , ~ ~ cn\~{c{ ~ P1f~'61C1 ~ t fctl
t

q:~cn1Fs'll

~ ~ ~ Cfi- fu-Q: "CfiR- w 318R 7:IT 31'cFi ~ ~ ~ ~~ ~'il cnh 16 - ~


q:~ cil p~;ll CflT ~ Cfl{"dl t \l'l1 65 ,000 ~CR\ ~ '111 ~ ( 6 55 36 ) Cfi- fu-Q: "cils ~

CfiUd1

t I ~ CflRUT ~;f) Chl '5 ~ 6TGT Cfi1 'i1R c.8 -qftf~ ~ ~


56

&(lT

t a:fh:

fcflm 'l:ft ~ CfiT ~ 3TcfiT cfi ~ cfi ~ 1l ~


~ ctt wr~ "BTU ~ ~ m7f{ il

Q>'iCfitf,s illll
ll

3Wl ~ ~3TI

, ,
:aqlliCRll-:>11
~.;:;

Olllql n: lll",

cfi ~
"~

dCfi11

1<0111,.,

~ ~ l1f'i'"Cfi

1_'1lCfits ~~ ~ <n: "CfiTll

""iltStl rCl<\1,.,

.".,............,~.;:;

~"'li'1Cf'lCll-:>11

Cfl8 cnB ~
f. ,. _;,.. B=-r ~.;.
-:>11(.~11Cfil Cf'l 1\"1" +11
_.$.......

3TICIT t, "SRJ -wfa,-rcr


~ t q{q<lll(j :aqCf)<an
'B<T 3fu WP1 t -a~ ~ CflT
~-m 'l:ft 3imRt -B ~ il m~
1_'"ilCfils 31T't:Tifuf ~ <n: 1 fu1:l:> ~'
~ ~ ~ ~,grct=~ill , ~ ~ .m--l1'lf, -m-~ ~21l~fl , f2:alfDilli 3lTR ~ "CfiTll ~
~ ~ ctt fcflm 'l:ft 'qTl5fT ll ~ \liT ~ il
~ :a qllll i1 i ~ '1<Jl CfiIs

-B AA'Ilill cfi m
ctt ~ -B, m~

~cHPI~l fuf11 cfi *~


~ 2000 cfi

Q>Cf) ~ qC'1 1

1l ~ ~

1_1lCfils ~ ~ q~c=q'{of ~'l::f ~ i1

cfi ~ \11 <;:::41 f11 Cfii fc:r'lWJ ~

3ffi11m1 'l1Tf WCfiT{

~ fl~fllC'II "%liT

ctt

;q:_'"il Cfll S

7f{ 3fu M'l"Fl ~ ctt ~ "Q,Cfl ;q:_41Cfits


~'1Cfilf~ill CfiT l1P1clT eft 'T{, ~ ~ 1:fi'R: CflT ~ fcn<:n 'l71T il ~ ;q:_'"ilctih
lOJRCfl Cfl1 fl ~Ill d I "B' fclf'lOFl ~ ~
1:fi'R: <n: ~cHIll U ll q:Cfi ~ q(j I cfi "BT~ "Cfi17f
~ ~ i I 3llT< ~ CfiT ~ 1:fi'R: ~ 1 ~ ~ 'l1mf mCflR ~ 300 "Q:B ~
~ ~ <n: ~ ~ i ~ sld'ic:1ts ~ ~ ~ cfi 1:fi'R: 1l ~ "flll""fiD
CfiT ~ \liT ~ i1 ~ ~ "B 00~ fc:r'lWT CfiT ~~ (lndic) ;q:_'"ilCfih 1
Cfi.f!Tfcll4 I

ctt

<n:

~ ~ i1 1_1ICfits

cfi

'i<::ll'iC14 fl.fCfl<OI (5. 10)

~fq4J CfiT 411CfliC[lC'1 ~ 'l71T i


41'iCfllCf){OI ~ 'l71T

"'1tf fcn<:n

'l71T

~cHiliU 1_'1lCfils ll ~ 109

3fu:

AAtr

cruff

~ CflT

~ ~'l::f ~ (f~ ~ ~ '!;qffdCf) "CfiT 3l'l:ft ~


1

cfi ~'l:ft ~~ ~- ~ ~ 3fu ~ ~ cfi


cfi ~ cfi ~ 3fu: f<?lf'i<ru , 1_41Cfits ~ Q>'"<1l~~l'i ~ Cfi,
3mrm:f

~ ' 1:JTCR ~' ~ a~ 1_1ICfits

w=r%

~ ~R:I<'i~l'i ~\liT~ i1 Office 2007

~ 'l:ft i1

~cHPIU ~

~ 2000 cfi
fl.fCfl{OI , 2000

1l

?:fR "'i'R

Cfi'ict'lf'i f!TlR~ll<

ctt

1_1lCfits ~

fl~ll!C'II

-B

ctt

(Unicode Compliant) ::HTq{fdll ~ ll

3fu

~ 1_1ICfits

57

2010 ll 1_1ICfits

i,~

1l

w=r%

~ Cfl1

qftctct'i f!TlR~ll< 7:fT I TBIL

qftctffiC'I ~ \liT "flCfi"ill i1

~ ?{.:flq:,j s CFiT ~ CfWIT

-B 1{1i<'flls <fiT

Cfl8 Cfi- ~

f'"1l=<1f(?tf@C1 ~

t:-

1. Start
2. Control Panel.
3. Click on Regional & Language option.

~ ~ Information Window ~ 1 ~ ~ Tab fc::@it I


Regional option

Lanauges

Advanced

"B ~ ~ Languages Tab <fiT ~ CflBT t

~ ~ -:$n ~ ~

- Install file for Complex Script


- Install file for East Asian Languages
3. ~~ ~ 'lWT <fiT~ ~I ~Install files for Complex Script & right to

left languages ~ Install files for East Asian languages ~ ~ ~ ~


CR ~ ~I

4.

Windows

s.

Apply ~I

Cfft m.it. -B t41Cflis Cfft ~ ~

CR 3TI ~I

m~ q;- ~ ~ ~ ~~

6. ~ ~

~ ~~ ~ ~ ~l~'li'll ~ ~

~l~'li'll

-B ~~

~l~'li'll ll Details~ CR ~~I~~~ Information Window ~I


~ Settings ll ~ CflG Cfi" ~ ADD ~ CR ~ ~I ~ ~
fciir
Add Input Language ~I ~ ~ ~ t1 ~ - Input Language ll ~
~~ ~ ~ Cfi" Keyboard Layout ll ~cF"tlliU ~OK CR ~~I
8. ~ ~ ~ crrffi fciir ll English Cfi" ~ Hindi Cfft-~ ~ fffim m<IT I ~

7.

fciir ll ~

Language Bar CR ~ CflG CR ~ ~


the Language Bar of Desktop CR -:$n ~ OK ~I

9.

q_4)Cfl'ls l{fCR:~C: 1"f<n t1 ~fctic:Tq Cfi"


~ taskbar en: imrl ~ ~ ~ ~
EN CR ~ ~ ~ (HIN) CR

fciir

~I ~ Show

C:lfctiiill{ CR EN ~~ minimize

-B c:wr

fcK1cn

CflBT m-aT~~

~I ~ 3TI1:J ~

CflG CR

crt @l(?!Cfl{

ll GWf

~ ~

tl
{Ruluft- ~ ~ ~iil~l$2.1" 1 ~ (3Tc:n 2010) (f~ 'lJ(?tctlofl (3Tc:n 16 1
2009) CR ~ 'llHCfll~i Cfi" 3TI'I:ffi CR ~ Cfft ~ tl}

58

W~. ~ fCI~ctfCI\'"IIi"'ll , ~

34.

~.~-.R

35.

~. ~~

36.

"Ill. m. " ~~

37.

~. 3W11cf;

38.

~.~

~ ~. ~ -q:ci ~S.lllfllifil ~. ~ ~

39.

"Ill. ~'qR ft:i6

~.~am '['f illv:f!\1, ~am~~

-q:ci ill~Z~!\1, Wft m~. ~ -rnrCI=~qmf<"'l"""\.'"~"'""1<"'1='"1, ~

'l'f ~ <Wfl) . mu ll'lm -u$l1JCR!, FCI~ctfCIS.llli"'ll, ~

T.!SI>m

fllf6C'll'hl\, ~ ~

~~
40.

~.~~

41.

-3ft~~~

'['f "flfqq, Wft ~. ~ ~


'['f ~ (~'>[Tq])' -m ~. ~ ~

42.
43 .

"Ill. ~~Wl11
"Ill. 'fWT ~ Tffi:qp:ft

'['f~. ~Wft~.

44.

"Ill.~~

>r'l1Tft' ~ Wft W:!R' ~ ~

45.

'\f8J"UI

47.

"Ill. ~Wl11.
"Ill. ~ ft:i6'
"Ill. 31ftcRt ~

48.

~. ~wffit

mwr cn1~. m-ten, :rit

49.

~. >f'l1lCl ~

50.

~.~"Ull

>l<ilT<li"' >f'l1lCl ~' ~


"U$l1JCR! ~. ~ ~

51.

~. ~"flm

~~W:!R.~~

52.

-3ft~~~

"flfqq ~

53.

-3ft ~.
. ~

"flfqq,

Wft ~ . ~
Wft fuan Bfl:rfu, ~

~ "flfqq' ~'>[Tq] fclm<it

46.

~'l1J"fll~.~

awro

~.m.tam:.it.. ~ ~
~

~ Wft )!"'i:[T\ "fl'lTI'


Wft W:!R, awro

rc$r~
w~"Ull~

I.

fufU,~om~~~
1.

-3ft~

z.

.m~Wl11

~ "flfqq, ~'>[Tq]

3WWT

m, ~'>[Tq] fc:rm<IT 3WWT

~om lRffiUT ~
1.

-3ft ~ ~

2.

-3ft~ fcFi_ll ld<t>l\

31lfC!R'I

~~
1.

-3ft~ '1P1<f)

wWfl~

2.

-3ft :Bm "T<'

3.

-3ft~~

4.

-3ft~~

5.

-3ft~~~

6.

.m~Wl11

~ "flfqq, ~'>[Tq] fcl~

~. ~'>[Tq] fcl~

w~.~'>[Tq]~

~. ~ 31jct1<\ ~. ~ ~
w~.~31jctl<\~.~~

60

- - -

--

--

- -

3WWT,

~om~~
I.

61.~~

2.

3lt~'~Wtc!

3.

3ft -.:fi."ll:f. ~

~31'R~
~~
~~

"3"{ "llRfu ~
I.
* 311~

~~

~~R~~IIH<lcfi~~
I.

m. ~-w:n

3l'alll;l1J::Ci~

2.

61. ~~ "lrnll\

7.

61. ~~

~
~
~
~
~
~

8.

sf.

>rtlR~

9.

3ft 3ffim

>rtlR~

10.

sf. m~

11.
12.

sf. ~"*<Wi!:R!
sf. ll;i.-.:ft. ~

13.

*~~~

3.

m. "ll:. ~

4.

61.~-w:n

5.

61. ~mrr
sf. TJTrr >rnR fc:r:R;j

6.

-m:

O<!m

14.

wm~

~
~
~
~~
~~

15.

sf. ~~crqf

"]lm;r~(~)

16.

s~. Ul'll:f"'

17.

3fi-;;ftq.:r~

>rtlR~

18.

*~m
sf. ~ 3lCW.ft

19.
20.

wmT<rrU~

2 1.

~m;r3lf~

*~m

22.

3ll"trft:<!J't~

~~

23.

~~

26.

* ~~
*~~
3ft -mfm 3llTc!R'I
* ~~

27.

sf. 'qT]Cf<ft >rnR ~

* mmur 3lT<!

~m;r~

28.

24.
25.

~m;r~

~m;r~

~~
~m;r~

29.

wm~*-r

~m;r~
~m;r~

30.

3ft "UWwr lftun

3 1.

3fi ~TW**-r

~m;r~

32.

3ft ~ i'm" "lJCl{l

~m;r~

61

....

qfU'~IISG 2

~cH P tfi

Wrf1:r
cfi

~ ~ cffi;fi CfiT W1c61 Cfl~ oI

'3)'1~q~lct1'1

if

cfi

q Jq I '1 fif4'1~ oI

~t<i!Jt ~ ~ fct\tt~

~~
I.
sf.

-m C2lm , ~ . )1!-.JR ~. ~ Wft ~ . ~ ~

2.
3.

4.

5.
6.
7.
8.
9.

10.
II.

12.
13.
14.
15.

16.
17.

1s.
19.
20.
2 1.

"lit. <f;. <f;. ~ .


"lit. cft.u. Of'F!T?.R,

~ ~. ~

Wft

~ . 3Wro

~ ~ C~l. v-t ~ ~
sf.ffl~.~~.~~
~
fc!'WTTU!a;!, ~ fc!'WT, ~.m.t31R.it., ~ ~
"lit. ~ ~. fc!'WTTU!a;!, '1T'!T ~. it.~.'L ~ ~
sf.~~.~~.~~ . ~ . ~~
sf. W1T'iG: ~ . "'lJTTU fufi:r ~ . ~ ~
sf. "l1lfuit wmR\, ~ . ~ Wft >lfir!l3"1 ~ . ~ ~
"lit. it.~. \['R'I, Wft fc!'WT , "U'it ~ fct~Clfct<:;:%.14 , ~ . 11!0>! ~
"lit. ~ ~ . "it'l, ~ ~ , ~ llim ~ Wft B<fct=~qB<fct77
'('l=l<1"''l , Cl"lf, ~I

m.

w:rr,

sf. ~ -&A, ~. -.8, ~


sf. fi:lf~ ~ fim, ~. f.!ffi ~'1T'!T ~ . 'R1!
m. <f;. 'R1 Cf'l!, Wft fc!'WT , -qfur oom \l'R'I Fct~Clfct<:;:'ll<'l'l , ~~
sf. it. ~ "WR, ~ Wft "IRIR <1'11, f<Hii'.l1d~{4
sf. K-m ~ . 00, Wft fc!'WT , ~ ~ fct~Clfct <:;:'ll<'l'l , fu<;n'TT, *nwl
sf.~ . ~. ~~ fc!'WT , ~ 3lR ~ ~ >tnw1, ~ ~
sf. m.u. ~ . ~ ~10f.m.m. ~ . ~
sf. 3WII it<rr, <i. '1"1R'! "{Frtl fct~Clfct<:;:'ll<'l'l , ~-7001 26
"lit. ~ -;ffi<:;, '!>. '1 Wft <1"11 ~ ~ . 3Wro
sf. ~~ ~. Wft fc!'WT , ~ ~ . *rm, ~

WJ<;ft ~

3.

"lit. ~ ~. <i<lrffi fc!'WT , -um fct~Clfct<:;:'ll<'l'l , -um


sf. ~ ~ . ~ fcMTI, ~ ~ fq~qf<"l'('ll<'l'l , ~ ~
sf. 01'!1< "li<1T<:: 'FL <i<lrffi fc!'WT, -m. 311{. 311{.1:R1. , ~

4.
5.

sf.

I.

2.

"lit.~~.~~.~
~ "T<fl, ~ '3W! 3W;lft', ~ ~

~~
1.

sf. m~~.~~~~

2.

sf. ~ m, ~ ~. ~ Wft ~ .

3.

sf~'t.rr.~.~

4.
5.

sf. "U'111~ ~. ~ ~ ~

m.rr.

~.

otrr<r, ~ ,

~~
I.
"lit. <f;. ~

'l1'lR

2.

sf.m~

3.
5.

sf. <f;. <f;. ~


ml1ffi ~ <rn
m.rr. 'R1 1fturr

6.

sf.~~

4.

3Wro

f<"lNfct'('ll<'l'l , ~' ~ ~

~ , ~Wft~

~. ~Wft~
~, ~Wft~

~~' ~Wft~
~!-.JR :m~ , ~

Wft

~, ~Wft~

62

'1WT - 1

31'f:o "l1f6;f ~

~ "!ITlR

1.

"11:

2.

1Tf1i't w

3.

'i' ~ ~

"l1Uit

5.00

4.

'i'~~ - ~

5.00

5.

'i' ~ ~ - "l1WlTWI

5.00

'i'~~-~

5.00

6.
7.

lj~

36.00

~~ : 1992

399.00

8.

~ ~ : 1995 - 96

294.00

9.

~~ : 1997

183.00

10. ~~: 1998

214.00

11. ~~: 1999

163.00

12. ~~:2000

455.00

13. ~~ : 2001

134.00

14. f.rm;n CfiT ~ ~

294.00

15. f<'llii?llhH ~ ~

662.00

16. ~~'lWT-1
17. 'l'fPtT ~ - >J[[tl

181.00

fcw.! ~ ~

3lcn' (~)

10.00

18. ~f.r.i'tl
19. ~ q;fcrr

2.

O<ll"l\l!Rcti ~- ~ ~

3.

mw:r~

<mm'<

24.50

50.55

-q: ~ -$Rr
W:!

20. ~ CfiT ~

:fl=~~
38.00

l1:'i

"iftqforn

~)

323.00

cnW ( &li<II\IRi'fi ~)

4.

~ - ~

5.

~ - fum

6.

~-

91.00
88.00

6{

390.00

7.

~ - ~

125.00

8.

~ - ~

:fl=~~

9.

~ - ~

l1:'i

<mm'~

"iftqforn

~l

88.00

10. ~ - ~

88.00

11. ~ -

69.00

"4"Uit

12. ~ - ~

88.00

13. ~ - ~

126.00

14. ~ - ~

196.00

15. ~- ~

215.00

16.

6{ -

~ < mm'~ l1:'i "'ftqf>ffl ~l

:f!: ~~

ftNm cnW ( ~ cnW "ffi;r .rn if )


17. ~ - ~ - ~

464.00

21. ~~

424.00

18. ~ - ~ - ~

464.00

22.~~

205.00

19. ~-~ - ~

464.00

373.00

20. ~-~ - ~

641.00

226.00

21. ~ - ~ - ~

642.00

23.

'lfCcll-q:q' ~

24. ~ fllft\r<lCfil< ~
25. ~fufira?.JT

f.!:~

~ cf;ft CfiT 411 <til Cfi{O I


26.

~ 'tf1ln ~

27.

~~'lWT- 2

97.00

28. ~q;fcrr :<fR~(I961 - 1990)

fum -

I.

~ 'tf1ln Cfi'm

1205.00

24. ~ -

1423.00

"4"Uit -

114.00

25. ~ - ~ - ~ ('IWT: 1- 2)

157.00

26.

"'ftqf>fu

:f!: ~~
~)

631.00

23. ~ - ~ - ~

"4it<ft -

~ ('IWT : 1- 2)

27. ~ - ~ - ~

2.

(miD'! l1;'i

22. ~ -

28. ~ - ~ - ~
29. ~ - ~ - ~
30. ~ - ~ - ~

63

385.00
726.00

:f!:~~

- crt! :f! : ~~
2982.00

~ ~ ~ om ar-q
!.

~-m

2.

~-

3.
4.

f<:$iT mm ~

-m<ft.

~-fl

5.

~-~
~-~

6.

~ - ~. ( 'llJ1T : 1- 2)

7.

~ -

8.
9.

12.

110.00

17. afl:wr-~~~

156.00

18. ~-~~~
19. ~-~~~

395.00

20. ~-~~~

~~

21. ~-~~~

375.00

22. ~-3'100~~

356.00

230.00

23. ~-~~~

366.00

~ - ~s)~f~ l ll l ~

250.00

24. ~-~~~

20.00

~-~

230.00

25. ~-~mrn~

20.00

755.00

26. <WTffi-~ m

530.00

27. ~-~~~

385.00

28. ~-~~~

100.00

385.00

29. ~-~~~

335.00

'lftqf,fu ~ )

::nrnft -

~-

-.p:ff.

~-~
~-~

f.mfun~

~.

-m<ft -

16.

~-~

~~
~~

fl-~

~m

3'j'Rjffi

2.

~-~-~~

cmlf-mq ~ m.tt. .q
2.

~-afl:wr~

150.00

3.

~-~-~~

150.00

4.

~-~~

150.00

5.

~311-~- ~311 ~

150.00

6.

~-~-~~

150.00

7.

~-~-~~

150.00

20.00

8.

~-~-llWlR'J11 ~

150.00

20.00

9.

~-~-~~

'mlT - 2

fffi!: ~

f.mfun~

150.00

~ 'l1T1iT fq'l<ll ~ cf;

30. ~-~~~

20.00
108.75

~-~~

~~

~-~

rn~

!.

680.00

17.
18. ~ - m

'

20.00
297.00

500.00

1!.'i

(~

15.

1.

20.00

90.00

13.
14. m-~

19.

rn~

16. ~-~mfu~

:f!:~~

10.~~ - ~~1ifl'il

11.

15. ~-afl:wr m
83.00

150.00

3.

~-~~~

20.00

10. 11UC3T-~-11UC3T ~

150.00

4.

~-amfil<:!l ~ ~

20.00

11. ~-~-~~

150.00

5.

~-~~~

20.00

12. ~-~-~~

150.00

6.

~-afl:wr ~ ~

20.00

7.

~-~~~

20.00

8.

~-~~~
( mftf'f

9.

1!.'i

260.00

1!.'i

f%'<tr ~~
~~'llJlT-1

Lessons)

'lftqf,fu ~ )

10. ~-~mrn~
11. ~-~mrn~
12. ~ 'lJOl'ffi'lT ( 'llJ1T : I -4)
13. ~-a#;;it ~ ~
14. ~-~311mrn~

~
60.00

Side- A: Sound System in Hindi (1-8 Lessons)


Side - B : Sentence/ Phrase Pattern in Hindi (9-16

-qftqftfu ~ )

~-~~~
(~

2.

!.

60.00

20.00

Side- A: Sentence/Phrase in Hindi (17-24 Lessons)

20.00

Side - B : Hindi Conversation (25-32 Lessons)

:f!:~~
20.00

2.

~~'llJ1T - 1 , '1lJ1T-2

60.00

3.

~311 ~ 'llJ1T - I , 'llJ1T - 2

60.00

4.

amfil<:!l

~ 'llJ1T - I , 'llJ1T - 2

60.00

64

5.

~~1WT - 1 , 1WT - 2

60.00

9.

6.

~~1WT - 1,1WT -2

60.00

10. ~ lil'afl'l : MJ -B

~MJ~:ll?-f)~

7.

~~11fT! - I , 11fT! - 2

60.00

q;(fj

8.

~~1WT - 1,1WT - 2

60.00

..~,

3.

~<.ftfsm~

].

~~~ - "ff'f~

2.

<rRI

3.

q;(fj

125.00

oR ~' 31[1:!' Till afR 'L

:om fu;<:rr Cfi1 ~'


-B , "r, Cfi1 m

125.00

<WT WR <'Iii: fcrti:l~

4.

CWFl -B q:;1- Cfi1

5.

MJ -B

6.

MJ -B

7.

m~~-~
~ fu;<:rr q;- .n!!-T ~ fu;<:rr

8.

~<r'!Tl!:~fu;<:rr
q;(fj' fu;<:rr 'f>1 31f.qfu -31f.<:lfu

furr

~ ~ qcf-;ft- <~R

125.00

fcrti:l~ m

150.00

5.

150.00

+ ~ -B

150.00

20. ~

150.00

21. ~ :om~ Cfi1 ~ 31v:r:R

150.00

22. ~ 'f>1

300.00

furr Cfi1 311~


~ fso<n q;- .n!!-T ~ fu;<:rr

<miT ( 'lWT I q- 2 )

i%'oJ ( 'lWT

I q 2)

300.00
150.00

25. MJ"B~

150.00

26. ~

150.00

27. ~

150.00

28. ~ ~ 'f>1 mu ('lWT 1 q- 2)

300.00

29. ~
30. ~

150.00

3ffi dctilf'*111i ( 'lWT

I ~ 2)

300.00

32. fso<n~

i%'oJ ~

34. ~

150.00

ot ~ Wa

31'R

('lWT I ~ 2)

~ Cfi1 WR

35. ~"B~~'f>1~(1WT I ~2)

fso<n

300.00

('lWT l , 2 ~ 3)

300.00
150.00
300.00
450.00

37. quffcRm:('lWT 1 ,2 ~3)

450.00

150.00

38. -m~ ('lWT 1, 2 ~ 3)

450.00

150.00

39. ~enroll?-!'~ ('lWT 1,2 ~3)

450.00

40. ~q;-~~('lWT1,2~3)

450.00

~ ~. fu;<:rr +
q;-ffi , fso<n 'f>1 31f.<:lfu B <ffill 'Z!\~

150.00

6.

CWFl 3Pl!!-TT <1"'1 -;;mn ~~ Cflq<:[


q;(fj - fso<n 31f.qfu + ~ ~

150.00

7.

31'lMt -

8.

~MJ

'1'f<'Rt

fclCfi1B

~111"111'[<'1Cfi

24. MJ"Bm

36.

~ -B

~~~

150.00

19. ~Cfi1 ~ ~~ (1WT- 2)

33.

~Cfll~m
4.

18. ~Cfi1 ~~~(11fT!- I )

31. ~foRm: ('lWT I~ 2)


150.00

'm'

'lft'
'it' m ~ ~-~
CWFl "B 'q:;T' Cfi1 <WJ WR oR

150.00

150.00

125.00

:om ,
q;(fj :om fu;<:rr Cfi1 irl' <itq- <itq -B

150.00

17. ~-B~~

23.

~~~ + ~"B'aw:;' ,
,Till ,,
<L' Cfi1 m

:om

3.

q;- ~ ~

150.00

125.00

m~ qcf-;ft

~ + ~ -B

13. ~311 :om~

150.00

125.00

m.~. <~.<ft.~. )

'"r' Cfi1

150.00

16. MJ-B~

125.00

10. MJ"B~Cfllm

2.

12.

125.00

Cfi1 ~ ~ ~ ~ 31lBR

].

150.00

15. MJ-B~

B <r1<ll m.~ Cflq<:[ 3F1!!!-TT <R" -;;mn


9.

furr Cfi1 311~ +


i'fi<lT a1tt fu;<:rr Cfi1 irl. ~-~ -B -2r Cfi1 m
l1Wffi"ll1 lil'afl'l : MJ -B furr Cfi1 311~ +
i'fi<lT a1tt fu;<:rr Cfi1 irl. <itq- <itq -B -2r Cfi1 m

125.00

~~.~~

m ''1ft' :om 'it'

150.00

14. ~$!1 CWFl ~ (Imperative mood)

Cfi1 311~.

~~ Cflq<:[

:om fso<n Cfi1 ~' ~-~ -B

Cfi1

f.!:~

Cfi1 311~ +

II. ~ lil'afl'l : MJ -B

125.00

<~tq_ <itq

furr

150.00

'lWT - 3
1.

mm~

I.

mm- ~~cnm

56.00

2.

mm lWR

16.00

150.00

65

~ ~ f.:t~~~~(1~
(~~~)
I.

fusl;l

cnl ~ ~ u:fR

2.

-B

OR: ~ ~ OW\

3.

~ ~

4.

~ Cf~ ~ q;l ~ f1~'{11(14 ~ ~~ ~ ~ 25 ~ cnl ~ ( fs'(<f)ld.C:) "<D ~I

5.

~ l$rR ~ ~. 501-

(fCf)

cwm

~ ~

Bt

~I

cn1 ~ ~ ~ ~ CfR'f q;l 31fcrft.R! ~ ~

~~~~

'B 3lf'tlCfl

cnl

~ CflT ~ cx:r:f f1~'(11(14 ~ ~I

7.

-B ~ ifrrR ~ f1~'(11(14 ~ ~ ~ ~ m
fc!m' -B ~ cn1 ~ ~ ~ ~ q;1 ~ ~
~ cft:<:ft.-.:ft. 'B ~ ~ ~I

s.

~ cn1 ~ ~ ~ ~ ~ ~ f.l~'{ll(14 ~ "'1T11

6.

cn1 ~ Cfs'(<f)llc:)
c~~) ~

-B *'rr

'flT

m~

>ITC~'<lR ~ "t1
fcl;<:rr ~~

Tf<lT "lfft~ 31~ ~ ~

~fcl:i<:rr~l

9.

~atR~am~~~~~

10.

~ ~ ~ cn1 ~ cn1 ~
~ "'1T11

II .

";f

m ~ 3121cn ~

-B ~~'fill m ~. ~ ~ q;fVr m ~. ~ ~
cn1 fuf21 ~ ~ ~ ~ cwm <R m ~ 1

"~II ~ CflT ~ ~ f1~'(11(14 ~ ~ ~ ~ '

)iCfiTffi

f.l~'{ll(14

fcr'IWT' "fufcffi ~' ~- 11 0054

~ ~ fcl;<:rr ~I
12.

~ ~ f.l~/(11(14 ~ ~

cn1

~ ~. ~ ~ cn1 'ffi(ft
13.

3lf~ fusl;l f1~'{11(14 ~ fusl;l ~ cr~ ~ .


"tl

f1~'(11(14

CflT

~ fusl;l ~ 31~ ~ ~

)iCfiTffi

fcr'IWT,

"tl

~ cnl ~ ~ ~ fqcll'\lfl"lC:: ~ ~ ~. ~ ~ f1~'(11(14 CflT ~ afu ~I

~CI""IIJH1

R1FQ

~ ctJ;fl Cf)T 141'1Ch1Cfi'(OI


'~------------------------/

~ct "'W Hl ft;rftr 'Om ~ cffi";ft cnT 'i I"'1 Ch1 Cfi~ oI 9)f<'1 Cfi cnT ""'1'm '(ififi~ OI

~cti1n>1o ~ ~ i1 9)f<'1cti efi ~ ~ ~ ~$"tlct aw:irno ~~ Cfi4lll

am

@let f~f(Sio ~ ~ Pt~~lcti, <lls!,lt~ ~ Pt~~~~~ll ~

ddccchd@gmail.com 1R ~I

66

,~---------------------------------~
,
,
,
~

Cfi

CfiT

fcn

Cffr

Cfb

CIi

ftg

lID

"tT

11T

f1T

1ft

l!

11

Tt

tit

~
if
~

fu

~
ID

m ~
m lT

I
I
I

\if

\ifT

fir

I
I

I
I
I
I

CfiT

Cfi

lit

"1j

err

eft

et~:

"ii~:

~~:

fG

it

fts

eft

-a-

Sf

fs

'it

*~

GT

UT

1JlT

fOr

-aft
uft

'o:I

1ll

Ut

1lit

o
~

or
~

fa

fu

~
=r

"*

-q

1lT

fu
R
ftr

1:fi

1:fiT

-m

zr
or

-.:>

\if)-

\ii

"tT:

Sl:

I
I
I

it

"i

G:

I
I

'i

0:

s:

ftf

G:

I
I
I

1lit

1lit

UT

UT:

or

0:

?i~:

ft~:

~~:
';{
T.i

:
';f:

it
iT

w ~

-;ft
1ft

q
~

~
~

~
~

~
~

11

l!

.q

-.it

ut
-;fi
-qt

"*

'tfiT

'tfit

'q:f

1:fi:

Gf

ftfi
G1T f<sf

Gft

Gir

est

Gf:

cm

""

ca

~:

II

lIT

fu

lit

11

m
m

.qt

-qT

"ri

ll:

er

err

7ft

-q

~
II
~

err

er:

'U

ft

it

"iT

tt

~:

'R

"R

~:

Cl

m
err

m ~

err

cit

ci

Cl:

1i

lit

ti

1i:

-q:

it

tf
t

<-l

et

~ w

1i

it

m ~ ~~:
m- ~ ~ ~:

ftr

ciT

lU

lit

11

fu

"fit

it

~~ ~ m ~

.q.

m m

m m ~

\if:

m ~ ~~:

~,,~
-.:>

Cfi:

m ~ ~ ~:

~---------------------------------~

"

LEARN HINDI
through
Correspondence courses
Whatever is your mother-tongue and wherever you are
placed,
you can have the thrill of learning a new language in
your leisure time. Our system ensure you regular
lessons and instructions at home, bases on
scientific and linguistic methods.

Specially designed for the non-Hindi speaking Indians and


Foreigners, the Hindi Audio/Video Cassettes/CDs provide you
A valuable aid to the learning of correct pronunciation,
Fundamental sentence patterns and the
conversational form of Hindi.

For details, please write to :

CENTRAL HINDI DIRECTORATE


Department of Higher Education
Ministry of Human Resource Development
West Block VII, Ramakrishnapuram
New Delhi 110 066 (India)

Web site: www.hindinideshalya.nic.in


Phone No. 011-26105211, 26103160, 26101220

You might also like