tytuł: "Anatomia - tom I"

autor: doc. dr hab. JaniNa Sokołowska-pituch

dla Ośrodka Szkolenia Zawodowego dla Niewidomych w Krakowie

Tom I
Całość w 3 tomach

Anatomia

Anatomia jest to nauka o budowie organizmu żywego ustroju. W zależności od

badanego organizmu jest:
anatomia roślin, zwierząt i człowieka. Nazwa anatomia pochodzi od sposobu
badania, którym jest rozcinanie, dzielenie na części badanego ustroju, zaś
rozcinanie nosi nazwę po grecku anatemnein.Rozcinanie, preparowanie zwłok jest
podstawową metodą badawczą, ale nie wystarczającą, uzupełnia się ją badaniem
przyżyciowym przy pomocy aparatu rentgenowskiego. Suma obserwacji dokonanych
gołym okiem bez użycia aparatury powiększającej stanowi anatomię makroskopową,
która daje ogólny obraz postaci i budowy człowieka. Dla szczegółowego badania
budowy organizmu potrzebne są przyrządy powiększające, tj. mikroskopy, które
obecnie pozwalają dojrzeć najdrobniejsze cząstki składowe komórki, tkanek i
narządów, co w sumie daje anatomię mikroskopową. Anatomia zajmuje się
człowiekiem dorosłym. Badanie organizmu w czasie jego rozwoju od momentu
zapłodnienia do momentu przyjścia na świat jest zadaniem embriologii czyli nauki
o rozwoju zarodka - (embrion to nazwa grecka zarodka). Anatomia i embriologia
razem wchodzą w skład nauki o postaci i budowie żywego organizmu zwanej
morfologią od greckiego słowa morfe czyli postać. Nauka o czynnościach organizmu
nosi nazwę fizjologia. Anatomia i fizjologia razem tworzą naukę o żywym ustroju
zwaną biologią. Anatomia i fizjologia są ściśle ze sobą związane, budowa jest
podstawą czynności, zaś czynność wpływa na budowę narządu czy zespołów narządów.
Znajomość budowy i czynności organizmu prawidłowego i w stanie zdrowia pozwala
na poznanie zmian chorobowych, odchyleń od normy w zakresie budowy co określa
się jako zmiany patologiczne. Anatomię prawidłową przeciwstawia się anatomii
patologicznej. Anatomia prawidłowa ma więc znaczenie nie tylko czysto poznawcze,
teoretyczne ale przede wszystkim praktyczne dla lekarza i innych pracowników
służby zdrowia. Przedstawiając wyniki badań makroskopowych czy mikroskopowych
opisujemy komórki, tkanki czy narządy, tworzymy anatomię opisową. W zależności
od sposobu ujmowania opisu mamy anatomię opisową w ścisłym tego słowa znaczeniu
i anatomię topograficzną. Anatomia opisowa jest zarazem anatomią systematyczną,
ujmuje opisy narządów ułożonych w układy czyli systemy, kolejno jeden układ po
drugim np. układ pokarmowy, oddechowy, krążenia itd. Anatomia topograficzna
opisuje wzajemne ułożenia narządów w stosunku do siebie i w stosunku do miejsca,
np. układ narządów w klatce piersiowej czy w jamie brzusznej. Znajomość
wzajemnych stosunków narządów w okolicach ciała jest konieczna dla chirurga,
stąd inna nazwa tego rodzaju anatomii, anatomia chirurgiczna lub kliniczna.
Pewną odmianą nauki o postaci i budowie ciała jest anatomia plastyczna czyli
artystyczna, której przedmiotem badań jest powierzchnia zewnętrzna ciała,
wzajemne proporcje poszczególnych części ciała, rzeźba zewnętrzna organizmu.
Jest to w pewnym stopniu uzupełnienie wiadomości potrzebnych lekarzowi, wyrabia
jego zmysł obserwacji, konieczna jest jednak dla artysty, stąd jej nazwa -
anatomia artystyczna. Człowiek wchodzi w skład przyrody żywej, należy do świata
zwierzęcego i może być porównywany do tego świata zarówno w okresie rozwoju i
postaci dojrzałej. Mamy więc anatomię porównawczą. Człowiek wykazuje pewną
typową, charakterystyczną budowę ciała, ale wykazuje również daleko idącą
zmienność osobniczą. Nie ma dwóch osób o identycznych twarzach, wymiary tułowia
lub kończyn różnią się zależnie od ogólnych rozmiarów ciała, narządy wewnętrzne
nie są u wszystkich jednakowej wielkości, jednakowego kształtu i zawsze położone
identycznie. Inaczej mówiąc obserwuje się zmienność mniejszą lub większą w
budowie organizmu określonego jako prawidłowy, normalny. Anatomia opisowa
człowieka dorosłego jest więc opisem jednostki typowej o średnich wymiarach,
jest oparta na wynikach badań różnych osobników, których zmienność mieści się w
granicach normy.

Komórka

Komórka jest najmniejszą cząstką żywego organizmu, zdolną do wykonywania

samodzielnych procesów życiowych. Każda komórka składa się z podstawowych
części, jakimi są ciało komórkowe i jądro. Komórka ma określony kształt, zależny
od warunków w jakich żyje i od wykonywanej przez nią czynności. Komórka żyjąca w
płynnym środowisku ma kształt kulisty, komórka żyjąca w stałym środowisku ma
kształty różne. Są komórki owalne, wielościenne, płaskie, walcowate, wydłużone,
wrzecionowato, gwiazdkowate, posiadające liczne wypustki, które często
uniemożliwiają określenie kształtu komórki. Wielkość komórek jest bardzo
rozmaita, jednak jest ona mierzona w mikronach czyli w tysięcznych częściach
milimetra. Krańcowe wymiary sięgają od kilku mikronów do kilkudziesięciu, nawet
około stu mikronów. Niektóre komórki jak np. mięśni prążkowanych mogą mieć
długość kilku lub kilkudziesięciu centymetrów, ale grubość kilku do stu
mikronów. Komórka żywa posiada pewne właściwości, pewne przejawy życiowe. Należy
do nich przemiana materii, ruch, wrażliwość i rozmnażanie. Przemiana komórki
polega na pobieraniu pewnych substancji, przerabianiu ich, następnie na
wbudowaniu cząsteczek tych substancji w ciało komórki i na wydalaniu substancji
komórce niepotrzebnych. W komórce zachodzą stale pewne procesy chemiczne
związane głównie z procesem oddychania komórki. Substancje dostarczone komórce
są jej potrzebne do przebudowy jej składników, do wzrostu i powiększania jej
masy, do czynności np. wydalniczych. W procesie oddychania komórka pobiera tlen,
a wydala dwutlenek węgla. Komórki młode powiększają swoje rozmiary, następnie
stabilizują się czyli wielkość ich nie ulega zmianie, wreszcie komórki starzeją
się, niejednokrotnie zmniejszają się i umierają. Komórki mające zdolności
wydzielania, przerabiają dostarczone substancje i wytwarzają stale pewien
produkt zwany wydzieliną, który jest dalej wykorzystywany przez organizm lub
jest wydalany na zewnątrz jako substancja ustrojowi niepotrzebna. Przykładem
mogą być komórki wątroby wydzielające żółć, która pomaga w trawieniu tłuszczów,
lub hormony przysadki mózgowej w pływające regulująco na wydzielanie innych
gruczołów dokrewnych, lub pod wydzielany z ustroju na zewnątrz. Przemiana
materii w komórce jest związana z przemianą energii, np. z wydzielaniem ciepła,
z energią mechaniczną, chemiczną czy nawet elektryczną. W przemianie materii
biorą udział zarówno jądro jak i cytoplazma. Ruchy komórki są możliwe dzięki
wytwarzaniu przez komórkę energii mechanicznej. Ruch pełzakowaty umożliwia
komórce przesuwanie się po podłożu stałym dzięki temu, że cytoplazma tworzy
wypustki, do których przesuwa się reszta ciała komórkowego. Na powierzchni
komórek mogą istnieć specjalne delikatne wypustki cytoplazmy zwane migawkami,
które poruszają się w określonym kierunku i przesuwają cząstki znajdujące się na
powierzchni komórek. Specjalnym rodzajem ruchu jest kurczenie się komórki, która
skracając swoje wymiary zmienia zarazem swoje położenie lub położenie innych
elementów, do których jest przymocowana. Wrażliwość komórki i jej pobudliwość
jest to zdolność do reagowania na bodźce działające na komórkę. Pod wpływem
działania jakiegoś bodźca powstaje w komórce stan pobudzenia, który przenosi się
w komórce z miejsca, na które zadziałał na dalsze części komórki, inaczej mówiąc
komórka ma zdolność przewodzenia. Przykładem komórek o zdolnościach przewodzenia
i dużej wrażliwości są komórki nerwowe. Rozmnażanie się komórek umożliwia
zwiększanie się liczby komórek ustroju wielokomórkowego. W procesie rozmnażania
się komórka dzieli się na dwie potomne, zbudowane tak jak ona sama. Dzięki
mnożeniu się komórek jest możliwe utrzymanie się gatunku. Są dwa rodzaje
podziału komórki:
podział bezpośredni i pośredni. Podział bezpośredni polega na podziale jądra i
ciała komórkowego w następstwie przewężania się komórki bez poprzedzających
zmian w jądrze. Można to sobie wyobrazić w ten sposób, że bierzemy do ręki
miękką bryłkę o kształcie kuli i ściskając ją palcami w środku doprowadzimy do
podziału jej na dwie mniejsze kulki. Taki podział nie występuje w ustroju
człowieka w warunkach zdrowia. Podział pośredni jest podziałem skomplikowanym, w
którym najważniejsze zmiany występują w jądrze komórki. Główny składnik jądra
chromatyna, tworzy szereg nitek zwanych chromosomami. Chromosomy dzielą się
następnie i liczba ich podwaja się. Nowo utworzone zestawy chromosomów oddalają
się od siebie i wchodzą w cytoplazmę, która uległa znacznemu przewężeniu w
centrum komórki i ostatecznie komórka dzieli się na dwie potomne, z których
każda zawiera taką samą liczbę chromosomów, jak komórka macierzysta. Zachowanie
stałej liczby chromosomów umożliwia utrzymanie się gatunków. Liczba chromosomów
jest dla danego gatunku stała i niezmienna. Człowiek posiada 46 chromosomów w
jądrze komórkowym. Specjalnym rodzajem komórek jest podział redukcyjny. Dotyczy
on komórek płciowych to znaczy jajowych i plemników. Komórki płciowe w procesie
dojrzewania przed zapłodnieniem wyrzucają połowę chromosomów czyli redukują ich
liczbę do połowy. Wskutek tego po zapłodnieniu czyli po połączeniu się obu
komórek płciowych liczba chromosomów jest taka, jak we wszystkich innych
komórkach. Nie można łączyć komórek płciowych zawierających różne liczby
chromosomów. Czas życia komórki jest różny. Są komórki żyjące krótko np. komórki
krwi, są komórki żyjące długo, jak żyje cały organizm np. komórki nerwowe.
Śmierć komórki występuje albo wskutek procesu starzenia się komórki, albo pod
wpływem czynników szkodliwych.

Budowa komórki

Każda komórka składa się z cytoplazmy i jądra. Cytoplazma otoczona jest błoną
komórkową, jądro oddzielone jest od cytoplazmy błoną jądrową. Cytoplazma posiada
budowę chemiczną, zawiera szereg składników występujących w postaci pierwiastków
takich jak węgiel, siarka, potas, chlor, sód, wapń i inne, ciała białkowe oraz
wodę. W cytoplazmie zawarte są liczne drobniejsze elementy składowe, które biorą
udział w przemianie materii komórkowej, w jej czynnościach wydzielniczych. Jądro
komórkowe zawiera substancję zwaną chromatyną, która w okresie podziału komórki
rozpada się na chromosomy. Jądro może zawierać jąderko. Jądro bierze udział we
wszystkich procesach życiowych komórki zazwyczaj komórka posiada jedno jądro,
ale mogą być komórki wielojądrzaste.

Tkanki

Tkanką nazywamy zespół komórek o podobnej budowie, zdolnych do wykonywania

pewnych czynności. Tkanki posiadają również istotę międzykomórkową. Wyróżnia się
cztery lub pięć rodzajów tkanek. Są to:
tkanka nabłonkowa, łączna, mięśniowa i nerwowa lub tkanka nabłonkowa łączna,
krew, mięśniowa i nerwowa. Krew pochodzi rozwojowo z tej samej tkanki co tkanka
łączna, stąd nie wszyscy wydzielają ją z grupy tkanki łącznej.

Tkanka nabłonkowa

Tkanka nabłonkowa zwana krótko nabłonkiem bierze swą nazwę stąd, że pokrywa
błony leżące na powierzchni zewnętrznej ciała tj. skórę i błony wyścielające
jamy ciała lub przewody. Nabłonek pokrywający skórę nazywamy naskórkiem,
wyścielający jamy ciała nabłonkiem surowiczym, zaś nabłonek wyścielający ściany
naczyń krwionośnych śródbłonkiem. W zależności od kształtu komórek nabłonka
wyróżnia się nabłonek płaski, kubiczny czyli brukowy i cylindryczny czyli
walcowaty. Na podstawie ułożenia komórek nabłonka może być nabłonek
jednowarstwowy, wielowarstwowy i wieloszeregowy lub wielorzędowy. Nabłonek może
spełniać czynność ochronną, wydzielniczą, może przyjmować bodźce jako nabłonek
zmysłowy. Nabłonek płaski posiada komórki cienkie jak łuski, zazwyczaj
wieloboczne, jeśli jest to nabłonek jednowarstwowy, to komórki układają się na
podłożu tkanki łącznej i ściśle przylegają do siebie. O nabłonku płaskim
wielowarstwowym mówimy wówczas jeśli warstwa powierzchowna nabłonka
wielowarstwowego składa się z komórek płaskich. Pozostałe warstwy mają komórki
jednokształtne. Nabłonek płaski jednowarstwowy występuje w świetle naczyń jako
śródbłonek, pokrywa powierzchnie błon wyścielających jamy ciała. Nabłonek ten
posiada zdolności wchłaniania i przepuszczania płynów i gazów. Nabłonek płaski
wielowarstwowy pokrywa skórę jako naskórek, pełniąc rolę przede wszystkim
ochronną. Nabłonek kubiczny zwany brukowym lub kostnym ze względu na
podobieństwo do kamienia w kształcie sześcianów ułożonych do brukowania ulic,
układa się najczęściej w warstwy pojedyncze. posiada również zdolności
przepuszczania pewnych substancji. Nabłonek walcowaty lub cylindryczny posiada
komórki wąskie i wysokie, najczęściej układa się w warstwy pojedyncze. Wyściela
ściany przewodu pokarmowego i innych przewodów. Może posiadać na swej
powierzchni migawki wykonujące ruchy. Komórki tego nabłonka mają zdolności
wydzielnicze. Nabłonek wielorzędowy lub wieloszeregowy składa się z komórek o
różnej wysokości, ułożonych na błonie łącznotkankowej jedna obok drugiej,
wskutek czego jądra tych komórek znajdują się na różnych wysokościach, tworzą
szeregi zwykle jeden nad drugim, co daje podstawę określenia:
nabłonek wieloszeregowy. Nabłonek ochronny - jest to naskórek czyli nabłonek
wielowarstwowy płaski, pokrywający powłokę zewnętrzną ciała. Zewnętrzne komórki
naskórka tracą jądra i przekształcają się w płytki zrogowaciałe oporne na
działanie czynników chemicznych i mechanicznych. Nieuszkodzona warstwa naskórka
chroni skórę przed wtargnięciem zarazków. Zrogowaciałe komórki tworzą włosy
chroniące organizm przed utratą ciepła i paznokcie. Warstwa zrogowaciała stanowi
warstwę chroniącą tkanki leżące głębiej przed wysychaniem. Pod wpływem czynników
mechanicznych w postaci drażnienia czy ucisku warstwa ta grubieje. Warstwa
zrogowaciała ulega stałemu złuszczaniu. Naskórek nie wchłania substancji
suchych, stąd można brać do ręki niektóre trucizny, natomiast wchłania je, jeśli
są zawarte w płynach lub tłuszczach, stąd stosowanie maści leczniczych. Naskórek
chroni skórę przed działaniem promieni pozafiołkowych. Pod wpływem promieni
powstaje barwik melanin, którego obecność powoduje pochłanianie promieni. W
krajach czy okolicach silnie nasłonecznionych np. w Afryce, ludzie posiadają
skórę brunatną aż do zupełnie czarnej, natomiast ludzie mieszkający na północy
jak Eskimosi posiadają skórę jasną. Pod wpływem działania promieni wytwarza się
barwik i to jest istotą opalania się. Komórki nabłonka, które posiadają
zdolności wytwarzania pewnych substancji noszą nazwę komórek gruczołowych. Mogą
to być komórki pojedyncze, jednak najczęściej tworzą one zespoły zwane
gruczołami. Pojedyncze komórki o zdolnościach wydzielniczych znajdują się w
ścianie przewodu pokarmowego i innych przewodów, a wydzielają one substancję
zwaną śluzem. Komórki wydzielające śluz mają kształt zmienny, zależny od
zawartości wydzieliny, nazywamy je komórkami kubkowymi. Gruczoły utworzone przez
zespoły komórek wydzielniczych mogą być dwojakiego rodzaju:
zewnątrzwydzielnicze i wewnątrzwydzielnicze. Gruczoł wewnątrzwydzielniczy zwany
inaczej gruczołem dokrewnym zawiera zespoły komórek, ułożone w grupy lite w
kształcie pęcherzyków, otoczone gęstymi sieciami naczyń krwionośnych
włosowatych. Wydzielina komórek dostaje się bezpośrednio do krwi, stąd nazwa
gruczoły dokrewne, stąd też gruczoły tego rodzaju nie posiadają żadnych
przewodów wydzielających. Wydzielina gruczołów dokrewnych ma wspólną nazwę
hormon, jest ona ustrojowi potrzebna i rozchodzi się po całym organizmie wraz z
krwią. Jeśli gruczoł tworzy pęcherzyki to wydzielina najpierw gromadzi się w
pęcherzykach a potem dopiero przenika do naczyń krwionośnych. Gruczoł
zewnątrzwydzielniczy składa się z części wydzielniczej i z części
wyprowadzającej. Część wydzielnicza tworzy cewki i pęcherzyki lub tworzy
mieszane, złożone z cewek i pęcherzyków. Gruczoł cewkowy ma kształt prostej
cewki czyli rurki ślepo zakończonej, której ściany są wyścielone nabłonkiem
Gruczołowym. Gruczoły cewkowe mogą być pojedyncze lub rozgałęzione, a z
połączenia kilku gruczołów rozgałęzionych powstaje gruczoł cewkowy złożony.
Wydzielina gruczołu złożonego wydostaje się z części wydzielniczej do przewodów
drobniejszych a z nich do głównego przewodu wyprowadzającego. W przypadku
gruczołu pojedynczego lub rozgałęzionego jest jeden przewód wyprowadzający.
Gruczoł pęcherzykowy posiada część wydzielniczą w kształcie pęcherzyka, którego
część szeroka jest wyścielona komórkami gruczołowymi i który zwęża się w część
wyprowadzającą. Gruczoły pęcherzykowe mogą być, podobnie jak cewkowe,
pojedyncze, rozgałęzione i złożone, posiadają również przewody wyprowadzające
produkt komórek na zewnątrz gruczołu. Mogą być wreszcie gruczoły mieszane:
cewkowo_pęcherzykowe, pojedyncze, rozgałęzione i złożone. Produkt gruczołu
potrzebny ustrojowi nosi nazwę wydzieliny, produkt zbędny lub wręcz szkodliwy
nazywamy wydaliną.

Tkanka łączna

Tkanka łączna składa się z komórek i istoty międzykomórkowej, której budowa i

wygląd są różne i stały się podstawą podziału tkanki łącznej na kilka rodzajów,
na kilka grup. Wspólną cechą tych grup jest ich pochodzenie z jednej tkanki
płodowej, ich czynność podporowa i posiadanie istoty międzykomórkowej. Tkanka
łączna zarodkowa, która jest punktem wyjściowym wszystkich tkanek łącznych
składa się z półpłynnej istoty międzykomórkowej, zawierającej bardzo niewiele
włókien i komórki. Komórki te mają kształt gwiazdkowaty i mają zdolności
przekształcania się we wszystkie rodzaje komórek tkanki łącznej. Zgodnie z nazwą
tkanka taka istnieje w okresie płodowym, stanowiąc bazę wyjściową innych
rodzajów tkanek łącznych. W miarę gromadzenia się w istocie międzykomórkowej
włókien tkanki łącznej powstaje tkanka łączna wiotka i zbita. Obie posiadają te
same rodzaje włókien. Są to włókna kratkowe, klejodajne i sprężyste. Włókna
kratkowe zwane również srebrochłonnymi są bardzo delikatne, tworzą siateczki i
wchodzą w skład budowy niektórych narządów np. układu chłonnego. Solami srebra
barwią się na kolor ciemnobrunatny. Włókna klejodajne zwane inaczej klejorodnymi
lub kolagenowymi zbudowane są z substancji białkowej, kolagenu. Układają się w
wiązki, pod wpływem gotującej wody pęcznieją i przemieniają się w klej. Są one
odporne na rozciąganie. Włókna sprężyste czyli elastyczne są zbudowane z
białkowej substancji czyli elastyny. Są to pojedyncze włókna lekko sfalowane,
dają się silnie rozciągać osiągają nawet 150 % swojej długości wyjściowej. Po
ustaniu działania kurczą się, wracają do pierwotnego wymiaru. W istocie
międzykomórkowej znajdują się następujące rodzaje komórek właściwych. Najwięcej
jest fibroblastów, które dojrzewają przyjmują nazwę fibrocytów. Są to komórki,
które biorą udział w wytwarzaniu włókien tkanki łącznej. Mają kształty
wydłużone, posiadają wypustki, owalne jądra. Histocyty czyli makrofagi są to
komórki obdarzone zdolnościami wykonywania ruchów pełzakowatych i pożerania
bakterii, rozpadłych komórek lub ziarenek barwników. Komórki plazmatyczne o
owalnym kształcie i specjalnym układzie chromatyny w jądrze posiadają zdolność
produkowania ciał odpornościowych. Komórki tłuszczowe gromadzą w swej
cytoplazmie ziarenka tłuszczu, które w końcu łączą się w kroplę tłuszczu
wypełniającą prawie całą komórkę, spychając jądro na jej obwód. Komórki
tłuszczowe mogą gromadzić się w pewnych miejscach tkanki łącznej wiotkiej w
większej ilości i przekształcają tkankę łączną w tkankę tłuszczową. Komórki
barwikowe są dwojakiego rodzaju:
wytwarzające barwik melaniny i gromadzące ten barwik. W zależności od ilości
włókien i komórek można podzielić tkankę łączną włóknistą na wiotką i ubitą.
Tkanka wiotka zawiera wymienione komórki i wszystkie rodzaje włókien, ale w
ilości niewielkiej. Stąd jej wiotkość. Jest to tkanka najbardziej
przypowierzchniowa w ustroju łączy i zarazem oddziela poszczególne narządy,
wchodzi w skład narządów, otacza naczynia krwionośne i nerwy. Tkanka łączna
zbita zawiera większą ilość włókien, zaś mniej komórek. Może ona podobnie jak
wiotka znajdować się między narządami lub w ich składzie np. w skórze, ale może
tworzyć pasma, błony. W ustroju z tkanki łącznej zbitej zbudowane są więzadła
stawowe, ścięgna mięśni, powięźe mięśni. W tkance tej mogą przeważać włókna
klejodajne lub sprężyste, dzięki czemu posiada różną odporność na rozciąganie
czy ucisk. Tkanka tłuszczowa jest specjalnym rodzajem tkanki łącznej,
charakteryzującym się znacznym nagromadzeniem komórek tłuszczowych. Znajduje się
w różnych miejscach ustroju, pod skórą, między narządami, w ich otoczeniu.
Tkanka tłuszczowa pełni rolę magazyniera substancji tłuszczowych ustroju, tak
bierze udział w przemianie wodnej pochłaniając duże ilości wody, stanowi zły
przewodnik ciepła a tym samym czynnik ochronny. Tkanka siateczkowa składa się z
komórek posiadających wypustki, które łączą się ze sobą tworząc siateczkę.
Tkanka ta wchodzi w skład narządów układu chłonnego i krwionośnego. Włókna
klejorodne nie używane np. po unieruchomieniu kończyny na skutek złamania kości
kurczą się i utrudniają ruchy. Można przeciwdziałać temu i przywrócić włóknom
ich właściwości rozciągania przez masaż i ruchy bierne stawów. Tkanka łączna
odznaczająca się pewną twardością istoty międzykomórkowej tworzy tkankę
szkieletową, złożoną z tkanki chrzęstnej i kostnej. Tkanka chrzęstna posiada
pewien stopień twardości i sprężystości. W istocie międzykomórkowej znajdują się
włókna tkanki łącznej, a od ich ilości i rodzaju zależy podział tkanki
chrzęstnej na chrząstkę szklistą, włóknistą i sprężystą. Chrząstka szklista jest
twarda, ale daje się krajać nożem, jest odporna na ucisk i ściskanie. Posiada
cienkie, delikatne włókna kolagenowe i komórki ułożone w specjalnych jamkach i
otoczone jakby torebkami. Komórki nie posiadają wypustek. Chrząstka szklista
przypomina z wyglądu szkło nieprzeźroczyste, mleczne, barwy białawoniebieskiej.
Chrząstka szklista tworzy u płodu znaczną część szkieletu później kostnego, w
ustroju dorosłym pokrywa powierzchnie stawowe kości, tworzy przednie odcinki
żeber, znajduje się w ścianach dróg oddechowych. Chrząstka szklista nie posiada
naczyń krwionośnych i z wyjątkiem powierzchni stawowych jest pokryta ochrzęstną.
Ochrzęstna jest to warstwa tkanki łącznej posiadająca naczynia krwionośne, a
komórki jej mogą przekształcać się w komórki chrzęstne, dzięki czemu ochrzęstna
umożliwia odnowę chrząstki w razie jej uszkodzenia. Chrząstka włóknista posiada
duże ilości włókien kolagenowych w swej istocie międzykomórkowej. Jej
powierzchnia nie jest gładka. Wchodzi ona w skład chrząstki międzykomórkowej,
znajduje się w spojeniu łonowym. Chrząstka sprężysta cechuje się obecnością
włókien sprężystych tworzących układ sieci. Tworzy ona małżowinę uszną i wchodzi
w skład ścian dróg oddechowych, np. nosa, krtani. Ilość chrząstki ogólnie biorąc
w ustroju człowieka zmienia się zależnie od wieku. W ustroju płodowym jest jej
bardzo dużo, w miarę postępowania procesu kostnienia maleje jej ilość, zwłaszcza
dotyczy to tkanki chrzęstnej szklistej. W podeszłym wieku mogą ulegać
skostnieniu przednie odcinki żeber i chrząstki krtani, wskótek czego ilość
chrząstki ponownie maleje. Nie ulega zmianie ilość i wygląd chrząstki szklistej
na powierzchniach stawowych, gładkość jej pozwala na swobodne przesuwanie się
kości. Tkanka kostna jako druga tkanka łączna szkieletowa odznacza się znaczną
twardością swej istoty międzykomórkowej, dzięki gromadzeniu się w niej
krystalicznych soli wapniowych. Sole wapniowe określamy jako nieorganiczne
składniki kości, a jest ich około 70%. Dzięki obecności składników mineralnych
kość jest twarda, posiada określone kształty, jest odporna na działanie
czynników zewnętrznych, w ziemi może leżeć tysiąc lat i nie traci swoich
kształtów. Kość można pozbawić elementów nieorganicznych przez odwapnienie,
wówczas kość staje się miękka, podatna , jakkolwiek zachowuje również swoje
kształty. Do składników organicznych kości należą komórki kostne, włókna tkanki
łącznej zwłaszcza klejodajna oraz istota międzykomórkowa. Kości można podzielić
na typy w zależności od ich kształtu - są kości długie, płaskie, krótkie czyli
różnokształtne i kości pneumatyczne. Kość długa posiada wymiar długości znacznie
większy od pozostałych wymiarów, kość płaska ma bardzo małą grubość, kość
różnokształtna jest trudna do określenia przestrzennego, zaś kość pneumatyczna
posiada jamę wyścieloną błoną śluzową i wypełnioną powietrzem, stąd też nazwa
kość powietrzna. Kość długa posiada trzon i dwie nasady zwane końcami. Trzon
jest zbudowany z jednolitej tkanki kostnej, w z istoty kostnej zbitej, posiada
wewnątrz kanał zwany jamą szpikową. Nasady kości długiej zbudowane są z istoty
gąbczastej, pokrytej z zewnątrz cienką warstwą istoty kostnej zbitej. Istota
gąbczasta składa się z wielu beleczek kostnych ułożonych w różnych kierunkach
zaś między nimi są przestrzenie wypełnione szpikiem kostnym. Kości krótkie czyli
różnokształtne są zbudowane tak jak nasady kości długich. Kość płaska posiada
częściowo budowę podobną do nasady kości długiej, a więc istotę gąbczastą
pokrytą istotą zbitą, częściowo wyłącznie cienką blaszką istoty zbitej. Na
powierzchni zewnętrznej kości widoczne są różnego kształtu wyniosłości np.:
guzy, guzki, kolce, grzebienie oraz zagłębienia zwane dołkami, wycięciami,
bruzdami, ponadto są otwory i kanały. Te otwory są wysłane przyczepami mięśni,
więzadeł lub przebiegiem nerwów i naczyń krwionośnych. Wewnątrz istoty
gąbczastej kości beleczki układają się w zależności od kierunku działania sił
nacisku czy pociągania. Jeżeli zrobi się skrawek poprzeczny trzonu kości
długiej, przekrój przez istotę zbitą, widać w nim pod mikroskopem
charakterystyczny obraz. Widoczne są otwory przekrojów poprzecznych przez kanały
zwane kanałami Haversa, w których znajdują się naczynia krwionośne włosowate.
Kanał otoczony blaszkami kostnymi zawierającymi włókna kolagenowe. Blaszki
ułożone są wokół kanału koncentrycznie, powstaje w ten sposób system Haversa.
Między systemami leżą blaszki międzysystemowe. Wnętrze kanału szpikowego i
zewnętrzna powierzchnia kości posiadają blaszki biegnące równolegle do
powierzchni kości. Na blaszkach kostnych leżą jamki kostne, które wysyłają
cienkie, delikatne kanaliki łączące się między sobą i z kanałem Haversa. W
jamkach kostnych leżą komórki kostne. W kanalikach łącznych jamki znajdują się
wpustki komórek kostnych łączące się między sobą w delikatną sieć. Od obwodu
kości wchodzą w głąb kości przebijając układy blaszek kanały Volkmana, w których
docierają od strony okostnej naczynia krwionośne do kości i szpiku kostnego.
Istota kostna gąbczasta nie posiada kanałów Haversa, składa się z blaszek
zbudowanych z blaszek kostnych, na których znajdują się jamki kostne z komórkami
kostnymi. Nieco odmienną budowę mają kości płaskie sklepienia czaszki. Składają
się one z dwóch blaszek dość grubych tworzących blaszkę zewnętrzną i wewnętrzną,
między nimi zawarte są różnej wielkości jamki kostne wypełnione szpikiem. Jest
to istotne dla istoty gąbczastej, jednak beleczki tworzą tu ściany jamek o dość
dużej grubości, nie układają się w sieć o delikatnych ściankach. Taką istotę
gąbczastą nazywamy śródkościem. Kości są pokryte od zewnątrz okostną. Jest to
blaszka tkanki łącznej. Posiada warstwę włóknistą i wewnętrzną, w której
znajdują się komórki kościotwórcze oraz naczynia krwionośne i nerwy. Komórki
kościotwórcze są czynne w procesie tworzenia się kości u osobników młodych oraz
w okresie gojenia się kości np. po złamaniu. Od strony okostnej wnikają w głąb
kości włókna, które przymocowują okostną do kości.

Kostnienie

Szkielet u płodu jest zbudowany z tkanki łącznej i chrząstki. W miarę rozwoju

płodu miejsce tkanki łącznej i chrząstki zajmuje tkanka kostna, jednak proces
kostnienia nie kończy się w życiu płodowym, trwa znacznie dłużej, tak że
niektóre kości kostnieją dopiero po 20 roku życia. Ostatecznie proces kostnienia
kończy się około 30 roku życia. Kostnienie na podłożu tkanki łącznej przebiega w
ten sposób, że zaczyna się od mnożenia obfitego komórek tkanki łącznej i
silniejszego ukrwienia. Komórki łączą się swoimi wypustkami, wokół nich gromadzą
się sole wapnia i powstaje w tkance miękkiej miejsce twardsze zwane ogniskiem
kostnienia. Ognisko to powiększa się przez narastanie nowych warstw kostnych.
Sole wapnia układają się w istocie międzykomórkowej wzdłuż włókien tkanki
łącznej, przez co powstają beleczki kostne. Beleczki takie biegną zwykle
promieniście z punktu kostnienia. W kościach może być jedno lub kilka ognisk
kostnienia. W ten sposób kostnieją kości pokrywy czaszki. Kostnienie na podłożu
chrzęstnym jest bardziej skomplikowane. Jest to proces podwójny, kostnienia
ochrzęstnego idącego od zewnątrz chrząstki i śródchrzęstnego lub
śródchrząstkowego, kiedy to punkty kostnienia powstają w chrząstce. W kościach
długich inaczej kostnieje trzon, inaczej nasady. W trzonie powstają miejsca
osadzania się soli wapnia wokół komórek ochrzęstnej. Komórki te przekształcają
się w komórki kostne, ochrzęstna w okostną. Powstaje jakby mankiet otaczający
trzon, który stopniowo grubieje. Kostnienie wśródchrzęstne jest podobne do
kostnienia na podłożu tkanki łącznej. Powstają w niej punkty kostnienia w ten
sposób, że komórki chrząstki stają się okrągłe, kuliste, w istocie
międzykomórkowej osadzają się sole wapnia. Do takiego miejsca wrastają od strony
okostnej naczynia krwionośne. Chrząstka ulega rozpuszczeniu, na jej miejscu
tworzy się tkanka kostna. Pierwsze beleczki kostne tworzą sieć, powstaje istota
kostna gąbczasta. Następnie część beleczek ulega rozpuszczeniu i w środku trzonu
kości długiej tworzy się jama szpikowa, przyszły kanał wypełniony szpikiem. Na
granicy trzonu i nasad jest stały przyrost pasma chrząstki i stała zamiana
chrząstki w kość. Proces ten decyduje o możliwości wzrostu kości na długość.
Kostnienie nasad rozpoczyna się znacznie później niż w trzonach, najczęściej
dopiero po urodzeniu. Proces kostnienia trwa przez całe lata i kończy się wtedy,
kiedy ulegnie skostnieniu pasmo chrząstki granicznej między trzonem i nasadami.
Wówczas kość przestaje się wydłużać.

Krew

Krew jest zaliczana również do tkanek łącznych, ponieważ w rozwoju wywodzi się z
tej samej tkanki płodowej. Krew składa się z części płynnej zwanej osoczem i
elementów upostaciowanych. Są to komórki krwi i płytki krwi. Komórki krwi
dzielimy zależnie od ich wyglądu na czerwone i białe ciałka krwi. Czerwone noszą
nazwę erytrocytów - nazwa pochodzi z greckiego erytros - znaczy czerwony a cytos
- komórka. Czerwona krwinka - ma kształt dwuwklęsłej soczewki, nie posiada
jądra, zawiera barwnik zwany hemoglobiną. Ilość czerwonych ciałek krwi policzona
w jednym milimetrze sześciennym wynosi około 4 milionów. Czerwone ciałka krwi są
bardzo małe, ich średnica wynosi około 8 mikronów. Hemoglobina na zdolność
wiązania się nietrwale z gazami. Jest to podstawą procesu oddychania. Białe
ciałka krwi noszą nazwę leukocytów, nazwa również z greckiego - leukos znaczy
biały, przy czym komórki nie są białe, ale bezbarwne. Dopiero po utrwaleniu i
zabarwieniu okazuje się, że różnią się między sobą. Dzieli się je na granulocyty
czyli komórki ziarniste i agranulocyty czyli komórki bezziarniste. Ilość białych
ciałek krwi w jednym milimetrze sześciennym krwi wynosi około 6 tysięcy. Wśród
granulocytów wyróżniamy trzy rodzaje zależnie od sposobu barwienia się ziarenek.
Są to granulocyty obojętnochłonne, kwasochłonne i zasadochłonne. Obojętnochłonne
mają jądro pałeczkowate lub segmentowane. W cytoplazmie szereg ziarenek
barwiących się barwikami, obojętnymi. Ten rodzaj ciałek białych wykazuje
zdolności wykonywania ruchów pełzakowatych, przedostaje się poza ściany naczyń
krwionośnych, ma zdolności fagocytarne, to znaczy pochłanianie bakterii,
drobnych cząstek ciał obcych. Kwasochłonne mają ziarenka barwiące się eozyną na
kolor czerwony, jądro pełzakowate. Reagują one na obce białko, które dostanie
się do organizmu. Zasadochłonne mają jądra pałeczkowate, ziarnistości barwy
niebieskawej. Są bardzo mało ruchliwe i bardzo małożerne. Granulocyty dzielą się
na limfocyty i monocyty. Limfocyty mają duże okrągłe jądro, mało cytoplazmy
barwy niebieskiej. Są różnej wielkości, stąd podział na małe, średnie i duże.
Limfocyty biorą udział w wytwarzaniu ciał odpornościowych ustroju. Monocyty są
większe od limfocytów, posiadają pojedyncze jądro kształtu nerkowatego i dość
dużo cytoplazmy. Posiadają zdolności fagocytarne, są ruchliwe. Stosunki liczbowe
białych ciałek krwi są następujące:
Na ogólną liczbę białych ciałek granulocyty stanowią około 60%, a limfocyty
około 36%, a monocyty 4%. Wśród granulocytów obojętnochłonne stanowią 56%,
kwasochłonne 2_4%, zaś zasadochłonne jedynie 0,5%. Oprócz tych komórek krwi
krążą w niej płytki krwi czyli trombocyty w ilości około 300 000 w milimetrze
sześciennym. Nie są to właściwie komórki, nie posiadają jąder i kształt ich nie
odpowiada kształtowi pełnowartościowej komórki. Biorą one udział w procesie
krzepnięcia krwi. Komórki krwi nie żyją długo i muszą być stale odnawiane. U
człowieka dorosłego w szpiku kostnym czerwonym rozwijają się czerwone ciałka
krwi, granulocyty i trombocyty. W układzie chłonnym rozwijają się limfocyty i
monocyty.

tkanka mięśniowa

Tkanka mięśniowa jest przystosowana do wykonywania ruchów. Jej cechą

charakterystyczną jest kurczliwość. Tkanka mięśniowa składa się z komórek
posiadających włókienka kurczliwe o różnym wyglądzie. Budowa tych włókienek i
wygląd komórek są podstawą podziału tkanki mięśniowej na trzy rodzaje, na tkankę
mięśniową gładką, prążkowaną i sercową. Tkanki te różnią się między sobą budową
i czynnością, mimo że wszystkie są zdolne do wykonywania skurczów. Tkanka
mięśniowa gładka zbudowana jest z komórek wydłużonych, kształtu wrzecionowatego,
zawierających pojedyncze pałeczkowate jądro. Są one wielkości określonej w
mikronach (długości około 80 a grubości 2_7), mogą osiągać długość do 500
mikronów. W cytoplazmie komórek mieszczą się cieniutkie delikatne włókienka
kurczliwe, zwane myofibryle. Oglądane pod mikroskopem świetlnym nie są w komórce
widoczne, stąd określenie komórka gładka. Mięśnie gładkie znajdują się w
ścianach naczyń krwionośnych oraz w ścianach przewodów np. pokarmowego,
oddechowego, moczowego i innych. Mięśnie gładkie kurczą się powoli. Pracują
długo bez zmęczenia np. przesuwanie treści pokarmowej przez jelita. Mięśnie
gładkie pracują bez udziału naszej woli, kierowane przez układ nerwowy
autonomiczny. Tkanka mięśniowa prążkowana zwana również poprzecznie prążkowaną
zbudowana jest z komórek znacznie dłuższych niż w mięśniu gładkim. Długość ich
może dochodzić nawet do kilkudziesięciu centymetrów, przy grubości mierzonej w
mikronach od kilkunastu do 100 mikronów. Komórki takie ze względu na znaczną
długość są nazywane włóknami mięsnymi. Każda komórka posiada wiele jąder, tym
więcej im jest dłuższa. W cytoplazmie komórek znajdują się włókienka kurczliwe
czyli myofibryle. Oglądane pod mikroskopem świetlnym wyglądają jak zbudowane z
poprzecznie ułożonych prążkÓw na przemian jaśniejszych i ciemniejszych . Jest to
związane z wewnętrzną budową włókienek, które składają się z istoty załamującej
różnie światło, co daje właśnie wrażenie tych prążków jasnych i ciemnych. Włókna
mięśniowe prążkowane tworzą duże zespoły, które nazywamy mięśniami. Mięśnie te
przyczepiają się do kości szkieletu, i dlatego noszą nazwę mięśni szkieletowych.
Komórki mięśniowe są połączone ze sobą przy pomocy tkanki łącznej. Mięśnie
szkieletowe pracują szybko, ale ulegają zmęczeniu i muszą odpoczywać. Są one
zależne od naszej woli, kierowane przez układ nerwowy obwodowy. Tkanka sercowa
jest tkanką poprzecznie prążkowaną, ale różni się od mięśni szkieletowych tym,
że jej komórki są wysoko zespolone tworząc jakby sieć. Komórki mięśnia sercowego
są jednojądrzaste, ich myofibryle są poprzecznie prążkowane. Mięsień ten zgodnie
z nazwą znajduje się jedynie w sercu. Czynność jego jest niezależna od naszej
woli, kierowana przez układ nerwowy autonomiczny.

Tkanka nerwowa

Tkanka nerwowa jest zbudowana z komórek zwanych neuronami. Komórka nerwowa

charakteryzuje się posiadaniem wypustek. Są dwa rodzaje wypustek wychodzących z
ciała komórkowego. Dendryt czyli wypustka protoplazmatyczna i neuryt czyli
wypustka osiowa. Neuryt jest pojedynczy, jest na całej swojej długości
jednakowej grubości, może być różnej grubości, może być różnej długości, nawet
dochodzi do 1 metra. Dendryt odchodzi od komórki szerszą podstawą, następnie
cieńczeje, oddając liczne odgałęzienia boczne.Liczba dendrytów jest zmienna,
może być jeden, może być kilka. W zależności od liczby wypustek komórka nerwowa
może być dwubiegunowa lub wielobiegunowa. Ciało komórki zawiera pojedyncze
jądro. W cytoplazmie znajdują się delikatne włókienka tzw. neurofibryle, które z
komórki przechodzą do jej wypustek. Oprócz włókienek cytoplazma zawiera
specjalną substancję występującą w postaci ziarenek, zwaną tigroidem lub
ciałkami Nissla. Obecność tej substancji jest związana z przemianą materii w
komórce nerwowej. Komórki nerwowe są bardzo różnej wielkości:
od bardzo małych o wymiarach średnicy 4 mikronów do dużych o średnicy powyżej
100 mikronów. Komórki nerwowe mają zdolność przyjmowania bodźców i przekazywania
ich na inne narządy i tkanki. Zależnie od czynności dzielimy komórki nerwowe na:
czuciowe i ruchowe. Komórki czuciowe i bardziej wyspecjalizowane komórki
zmysłowe przejmują bodźce z części ciała i przekazują je do ośrodkowego układu
nerwowego, zaś komórki ruchowe przenoszą stan czynny z ośrodkowego układu
nerwowego do narządów wykonawczych i do mięśni szkieletowych. Niektóre komórki
nerwowe mają zdolność wydzielania pewnych substancji, mówimy wówczas o
neurosekresji. Włókna nerwowe po opuszczeniu ciała komórkowego mogą otaczać się
osłonami nerwowymi. Są dwie takie osłonki:
mielinowa i zakwanna. Włókno pokryte osłonką mielinową lub rdzeniową ma kolor
białawy, stąd nazwa włókno białe, a zespół takich włókien tworzy w ośrodkowym
układzie nerwowym istotę białą, a poza układem nerwowym nerwy obwodowe. Włókna
nie posiadające osłonki mielinowej mają kolor szarawy, stąd nazwa włókna szare.
Zbiór komórek nerwowych ma również kolor szary. Włókna nerwowe mają zdolność
przewodzenia bodźców. W ten sposób, że neuryt przewodzi zawsze od komórki zaś
dendryt do komórki. Neuryt wchodzi więc w skład nerwów ruchowych, dendryt nerwów
czuciowych. Tkanka nerwowa zawiera oprócz opisanych komórek nerwowych
cechujących się zdolnością przyjmowania i przewodzenia stanów czynnych również
komórki glejowe i komórki ependymy. Komórki glejowe są różnej wielkości i
kształtu, posiadają liczne wypustki. Komórki glejowe odgrywają rolę odżywczych i
podporowych dla komórek nerwowych. Komórki ependymy są zbliżone kształtem do
komórek nabłonkowych, stanowią one wyściółkę ścian komór mózgowych, i kanału
rdzenia nerwowego.

Narząd ruchu

Narząd ruchu dzieli się na narząd ruchu bierny i czynny. Narząd ruchu bierny
składa się z kości i ich połączeń, narząd ruchu czynny stanowią mięśnie
szkieletowe.

Połączenia kości

Połączenia kości dzielimy na połączenia ścisłe i połączenia wolne. Połączenia

ścisłe są połączeniami nieruchomymi, w których stykające się ze sobą,
powierzchnie kości łączy tkanka łączna, chrzęstna lub kostna. Jeśli między
kośćmi znajduje się tkanka łączna, połączenie nosi nazwę więzozrostu,a w
zależności od rodzaju tkanki może być więzozrost włóknisty lub sprężysty.
Odmiennym rodzajem więzozrostów są szwy łączące kości czaszki przy pomocy bardzo
niewielkiej ilości tkanki łącznej oraz wklinowanie jako specjalny sposób
umocowania zębów w zębodołach. Tkanka zawarta między korzeniem zęba a ścianką
zębodołu nosi nazwę zębnej. Jeśli materiałem łączącym kości jest chrząstka, mamy
do czynienia z chrząstkozrostem. Z kościozrostem spotykamy się wówczas, jeśli
kości są zrośnięte ze sobą warstwą tkanki kostnej. Kościozrosty występują u osób
starszych na podłożu chrząstkozrostów i więzozrostów np. kostnienie szwów
czaszki. Przykłady na wymienione rodzaje połączeń kości:
więzozrost włóknisty to błona międzykostna rozpięta między zwróconymi do siebie
kościami przedramienia lub podudzia. Więzozrosty sprężyste znajdują się między
łukami kręgów jako więzadła międzyłukowe. Szwy łączą kości sklepienia czaszki,
wklinowanie dotyczy wyłącznie zębów. Chrząstkozrosty występują między kośćmi
czaszki na jej podstawie, między trzonami kręgów - są to chrząstkozrosty
włókniste, natomiast chrząstkozrosty szkliste łączą żebra z mostkiem. Ze względu
na możliwość kostnienia materiału łączącego kości liczba połączeń
łącznotkankowych i chrzęstnych maleje z wiekiem. Połączenia kości wolne nazywamy
inaczej stawami. Są to połączenia ruchome. W skład każdego stawu wchodzą pewne
stałe składniki, konieczne do utworzenia stawu i składniki dodatkowe
niewystępujące we wszystkich stawach. Do składników stałych należą:
powierzchnie stawowe, jama stawowa, torebka stawowa. Do niestałych należą
więzadła stawowe, chrząstki śródstawowe lub obrąbki stawowe. Powierzchnie
stawowe - powierzchnie kości mające się ze sobą połączyć są w mniejszym lub w
większym stopniu dostosowane do siebie kształtem i są pokryte chrząstką
szklistą, zwaną chrząstką stawową. Chrząstka ta ma gładką lśniącą powierzchnię,
jest odporna na tarcie i umożliwia przesuwanie się powierzchni kości w stosunku
do siebie. W niektórych stawach na powierzchni kości znajduje się chrząstka
włóknista np. staw żuchwowo_skroniowy i mostkowo_obojczykowy. Wypukła
powierzchnia stawowa nosi nazwę główki, odpowiadająca jej powierzchnia wklęsła
nosi nazwę panewki. Mogą być też powierzchnie stawowe płaskie. Jama stawowa jest
to szczelinowata przestrzeń zawarta między powierzchniami stawowymi otoczona od
zewnątrz torebką stawową. Torebką stawową jest błona łącznotkankowa, która
otacza staw, przyrasta do okostnej kości i zamyka jamę stawową. Składa się ona z
dwóch warstw - zewnętrznej błony włóknistej i wewnętrznej błony maziowej. Błona
włóknista przyrasta do okostnej kości tuż przy brzegach powierzchni stawowych
albo w pewnej od nich odległości. Może być delikatna, wiotka lub grubsza,, jeśli
zrastają się z nią więzadła stawowe. Błona maziowa jest cienka, silnie ukrwiona
i unerwiona, wyściela błonę włóknistą. Wydziela specjalny płyn zwany mazią
stawową, która wypełnia jamę stawową. Błona maziowa może tworzyć wypuklenia w
postaci fałdów wypełnionych tkanką tłuszczową lub kości maziowe leżące w jamie
stawowej. Błona maziowa tworzy też wypuklenia poza jamę stawową zwane kaletkami
maziowymi. Błona maziowa ma zdolność wydzielania płynu do jamy stawowej i
wchłaniania go przy czym ruchy i masaż przyspieszają wchłanianie płynu.
Zwiększenie się ilości płynu powoduje poszerzenie jamy stawowej. Więzadła
stawowe - są to pasma tkanki łącznej zrośnięte najczęściej z torebką włóknistą,
mogą przebiegać niezależnie od torebki. Wzmacniają one torebkę stawową i łączą
wchodzące w skład stawu odcinki kości. Chrząstki śródstawowe - leżą między
powierzchniami stawowymi kości, mogą one oddzielać zupełnie lub tylko częściowo
powierzchnie stawowe, dzieląc jamę stawową na części. Obrąbki stawowe - biegną
wzdłóż brzegów powierzchni stawowych panewek w postaci zwykle trójkątnych pasm
zbudowanych z chrząstki. Służą one do pogłębiania powierzchni stawowych. Podział
stawów - stawy można podzielić na podstawie liczby tworzących je kości, kształtu
powierzchni stawOwych i liczby osi, dokoła których wykonuje się ruchy. Dwie
kości utworzą staw prosty, więcej kości utworzy staw złożony. Przykład na staw
prosty: - staw ramienny, na staw złożony - staw łokciowy. W zależności od
kształtu powierzchni stawowych dzielimy stawy na:
kulisty, którym jedna powierzchnia jest wypukła, a druga wklęsła, - przykład
staw ramienny; staw zawiasowy, który posiada powierzchnię wypukłą, wydłużoną na
kształt walca - przykładem może być staw międzypaliczkowy ręki. Inny typ stawu
to staw siodełkowaty tj. staw nadgarstkowo_śródręczny kciuka. W zależności od
liczby osi dzielimy stawy na:
jednoosiowe, dwuosiowe i wieloosiowe. Przykładem stawu jednoosiowego jest staw
zawiasowy, przykładem dwuosiowego - staw siodełkowaty, przykładem wieloosiowego
- staw kulisty. Stawy, których powierzchnie stawowe są płaskie, są bardzo mało
ruchome - przykładem stawu takiego jest staw krzyżowo_biodrowy. W stawach
wykonuje się ruchy:
zginanie i prostowanie, nawracanie i odwracanie. Odwodzenie i przywodzenie,
skręcanie i obracanie.

Układ kostny
Szkielet kostny czyli kościec można podzielić na kościec osiowy leżący w linii
środkowej ciała i obejmujący kręgosłup, dalej na klatkę piersiową, następnie
kościec kończyny górnej i dolnej i czaszkę.

Kręgosłup

Kręgosłup składa się z kręgów , których liczba waha się od 32_34. Są to:
7 kręgów szyjnych, 12 kręgów piersiowych, 5 kręgów lędźwiowych, 5 krzyżowych i
3_$ kręgów ogonowych czyli guzicznych. Liczba tych ostatnio wymienionych kręgów
decyduje o ogólnej liczbie kręgów w kręgosłupie. Każdy krąg lub kręg składa się
z trzonu - łuku i wyrostków. Trzon jest najgrubszą częścią kręgu, zwróconą ku
stronie przedniej. Z trzonu wyrasta ku tyłowi łuk kręgu, który wraz z trzonem
otacza otwór kręgowy. Przez sumowanie się otworów kręgowych powstaje kanał
kręgowy. Każdy łuk składa się z dwóch ramion. W miejscu złączenia się ramion
łuku znajduje się nieparzysty wyrostek kolczysty skierowany ku tyłowi. Ku
stronie bocznej wyrastają z łuku wyrostki poprzeczne. Wyrostki stawowe kierują
się ku górze i ku dołowi. W sumie krąg posiada 7 wyrostków:
4 stawowe, 2 górne i dwa dolne, 2 wyrostki poprzeczne i 1 wyrostek kolczysty. W
miejscu odejścia łuku od trzonu czyli u nasady łuku znajduje się wcięcie
międzykręgowe, a w połączeniach dwóch wcięć powstaje otwór międzykręgowy, który
umożliwia wydostanie się nerwu rdzeniowego z kanału kręgowego. Otwory
międzykręgowe są położone symetrycznie po obu stronach kręgosłupa. Wyrostki
poprzeczne i wyrostek kolczysty służą za miejsce przyczepu mięśni i więzadeł,
wyrostki stawowe posiadają powierzchnie stawowe.

Kręgi szyjne

Kręgi posiadają pewne cechy charakterystyczne, które wyróżniają je od siebie,

ponadto pozwalają na rozpoznanie przynależności kręgów do odpowiedniej grupy.
Kręgi szyjne charakteryzują się tym, że ich wyrostek poprzeczny posiada otwór
poprzeczny zwany otworem wyrostka poprzecznego. Przez otwory wyrostków
poprzecznych, kręgów szyjnych przechodzi tętnica kręgowa, jedno z głównych
naczyń doprowadzających krew do mózgu. Trzony kręgów są niewielkie, wyrostki
kolczyste rozdwojone, wyrostki stawowe ułożone prawie poziomo. Z grupy kręgów
szyjnych wyróżnia się krąg pierwszy, zwany dźwigaczem lub kręgiem szczytowym,
krąg drugi - obrotowy i krąg siódmy. Krąg szczytowy nie posiada trzonu, zamiast
niego ma łuk przedni łączący się z łukiem, tu zwanym łukiem tylnym przy pomocy
zgrubiałych części bocznych. Z tych części bocznych wychodzą wyrostki poprzeczne
zawierające otwory. Na łuku tylnym brak wyrostka kolczystego, zamiast niego
sterczy mały guzek. Na wewnętrznej powierzchni łuku przedniego znajduje się
gładka powierzchnia stawowa zwana dołkiem zembowym przeznaczona do połączenia z
zębem kręgu obrotowego. Na częściach bocznych zamiast wyrostków stawowych
znajdują się powierzchnie stawowe górne i dolne. Górne łączą krąg szczytowy z
kością potyliczną czaszki, dolne z kręgiem obrotowym. Krąg obrotowy posiada
trzon własny i przyrośnięty do niego trzon kręgu szczytowego w postaci wyrostka
sterczącego ku górze. Wyrostek ten nosi nazwę zęba i posiada na swej powierzchni
przedniej i tylnej powierzchnie stawowe. Krąg obrotowy ma typowe wyrostki
poprzeczne i wyrostek kolczysty, krótki i rozdwojony. Na górnej powierzchni
trzonu są powierzchnie stawowe dla kręgu szczytowego, natomiast dla kręgu
następnego są wyrostki stawowe dolne. Kręgi od 3_6 są bardzo do siebie podobne,
tak dalece, że nie można rozpoznać i określić liczby kręgu pojedynczego tylko
jeśli ułoży się jeden nad drugim, wówczas widać zwiększające się trzony.
Posiadają one wszystkie części składowe, typowe dla kręgów szyjnych. Krąg
ostatni tym różni się od poprzednich, że stanowi przejście do następnej grupy
tj. kręgów piersiowych i posiada silnie wykształcony wyrostek kolczysty. Jest on
pojedynczy w przeciwieństwie do podwójnych w kręgach poprzednich, na końcu lekko
zgrubiały i sterczy pod skórą tak, że łatwo go można wyczuć i określić w ten
sposób koniec kręgów szyjnych, czyli części szyjnej kręgosłupa.

Kręgi piersiowe

Kręgi piersiowe charakteryzują się tym, że posiadają powierzchnie stawowe dla

połączenia z żebrami. Powierzchnie te znajdują się na trzonach kręgów i na
wyrostkach poprzecznych. Trzony kręgów piersiowych zwiększają się idąc ku
dołowi, wyrostki kolczyste kręgów środkowych zachodzą na siebie dachówkowato,
wyrostki kolczyste kręgów ostatnich są ułożone poziomo i szersze niż kręgów
wyżej leżących. Powierzchnie stawowe na trzonach są lekko zagłębione i noszą
nazwę dołków żebrowych. Na pierwszym kręgu znajdują się na trzonie symetrycznie
jeden całkowity dołek i na brzegu dolnym połowa dołka. Spowodowane to jest
sposobem łączenia się żeber z kręgami - do pierwszego kręgu przyczepia się
pierwsze żebro, drugie żebro wchodzi między krąg pierwszy i drugi, ma więc
powierzchnię składajną z dwóch części odpowiednio do powierzchni leżącej na
kręgu pierwszym i drugim. Na trzonach kręgów od 2_10 znajdują się po obu
stronach połówki dołków żebrowych, leżące przed dolnym i górnym brzegu trzonu. 2
ostatnie kręgi posiadają na trzonach pojedyncze dołki żebrowe. Na wyrostkach
poprzecznych 10 kręgów piersiowych znajdują się również zagłębione powierzchnie
stawowe dla połączenia z żebrami. Dwa ostatnie kręgi mają wyrostki poprzeczne
słabo wykształcone i pozbawione powierzchni stawowych. Wyrostki stawowe są
ustawione w płaszczyźnie zbliżonej do czołowej.

Kręgi lędźwiowe

Są to kręgi posiadające największe trzony o kształcie nerkowatym. Wyrostki

kolczyste są płaskie, szerokie i ustawione poziomo. Wyrostki stawowe są ułożone
w ten sposób, że górne obejmują dolne, a powierzchnie stawowe są ustawione
strzałkowo. Wyrostki poprzeczne zanikają, w ich miejscu znajdują się wyrostki
żebrowe. Kręgi lędźwiowe wyróżniają się swoją wielkością w porównaniu z kręgami
innymi, ponadto nie posiadają cech ani kręgów szyjnych ani piersiowych.

Kręgi krzyżowe

Kręgi krzyżowe zatraciły charakter kręgów, zrosły się razem i utworzyły jedną
kość krzyżową. Ma ona kształt trójkąta zwróconego podstawą ku kręgom lędźwiowym,
a szczytem ku dołowi, ku kręgom ogonowym. Na kości krzyżowej wyróżnia się
powierzchnię przednią wklęsłą zwaną powierzchnią miedniczną i powierzchnią
tylną, grzbietową, odpowiednio wypukłą. Na powierzchni miednicznej widoczne są
ślady zrostu trzonów kręgów w postaci poziomych linii ułożonych poprzecznie.
Dobocznie od tych lini znajdują się symetryczne otwory krzyżowe przednie, przez
które przechodzą przednie gałęzie nerwów rdzeniowych. Na powierzchni grzbietowej
znajdują się pozostałości wyrostków kręgów. W linii środkowej ciągnie się
grzebień krzyżowy pośrodkowy powstały ze zrostu wyrostków kolczystych. Po bokach
2 grzebienie krzyżowe stawowe powstałe ze zrostu wyrostków stawowych. Całkiem z
boku znajdują się symetryczne grzebienie boczne powstałe ze zrostu wyrostków
poprzecznych. Pomiędzy grzebieniami stawowymi a bocznymi znajdują się otwory
krzyżowe tylne, przez które przechodzą gałęzie tylne nerwów rdzeniowych. Części
boczne części krzyżowej są grube i posiadają powierzchnie stawowe o nazwie
powierzchni uchowatych, ponieważ przypominają kształtem małżowinę uszną. Służą
one do połączenia kości krzyżowej z kośćmi biodrowymi. Powierzchnia grzbietowa
kości krzyżowej leżąca między powierzchnią uchowatą a grzebieniem bocznym jest
nierówna, posiada guzowatość krzyżową, służącą za miejsce przyczepu więzadeł
stawowych. Część kanału kręgowego biegnąca w kości krzyżowej nosi nazwę kanału
krzyżowego.
Kręgi guziczne

Kręgi guziczne czyli ogonowe zrastają się i tworzą kość guziczną. Są to kręgi
szczątkowe posiadają zazwyczaj jedynie trzon i resztki wyrostków. Zależnie od
liczby kręgów kość guziczna jest większa lub mniejsza.

Połączenia kręgosłupa

Połączenia kręgosłupa dzielimy na krótkie zawarte pomiędzy poszczególnymi

kręgami i długie wspólne dla całego kręgosłupa. Połączenia te są trojakiego
rodzaju:
chrząstkozrosty, więzozrosty i połączenia stawowe. Połączenia krótkie:
chrząstkozrosty łączą trzony kręgów. Pomiędzy trzonami znajdują się krążki
międzykręgowe zwane również tarczami międzykręgowymi. Są one zbudowane z
chrząstki włóknistej, która posiada w środku jądro miażdżyste bardziej miękkie
od otaczającego pierścienia włóknistego. Wysokość krążków zwiększa się stopniowo
ku dołowi. Więzozrosty łączą łuki kręgów w postaci więzadeł międzyłukowych
zwanych ze względu na kolor więzadłami żółtymi, łączą wyrostki kolczyste jako
więzadła międzykolcowe i wyrostki poprzeczne jako więzadła międzypoprzeczne.
Wyrostki stawowe są połączone stawami. Połączenia długie:
są to trzy więzadła biegnące wzdłuż całego kręgosłupa. Więzadło podłużne
przednie pokrywa przednie powierzchnie trzonów kręgów, ciągnie się ono od kości
potylicznej czaszki do kości krzyżowej. Więzadło podłużne tylne biegnie po
tylnej powierzchni trzonów kręgów a więc wewnątrz kanału kręgowego na całej
długości kręgosłupa. Więzadło nadkolcowe łączy wyrostki kolczyste leżąc ponad
więzadłami międzykolcowymi. Część tego więzadła leżąca w odcinku szyjnym
kręgosłupa nosi nazwę więzadła karkowego.

Kręgosłup jako całość

Kręgosłup leży w linii środkowej ciała i u człowieka dorosłego wykazuje wygięcie

ku przodowi i ku tyłowi, co w sumie nadaje mu kształt podwójnej litery S. U
noworodka kręgosłup jest prosty, w okresie niemowlęcym wskutek unoszenia głowy
wygina się ku przodowi część szyjna. Z kolei wskutek zmiany pozycji na pionową
przy siadaniu i stawaniu wygina się część lędźwiowa ku przodowi. Wygięcie ku
przodowi nosi nazwę spolszczoną z języka greckiego lordoza, wygięcie ku tyłowi
kifoza, zaś wygięcie ku bokowi nazywa się skolioza. Skolioza występuje
najczęściej ku stronie prawej. Na granicy części lędźwiowej i krzyżowej
kręgosłupa jest dość ostre zgięcie, które nosi nazwę wzgórka, wpukla się ono do
światła miednicy. Wielkość trzonów kręgów rośnie ku dołowi. Przez całą długość
kręgosłupa przebiega kanał kręgowy, w którym znajduje się rdzeń kręgowy.
Wychodzące z rdzenia nerwy rdzeniowe opuszczają kanał przez otwory
międzykręgowe, leżące u nasad łuków kręgów. Kręgosłup wykazuje pewną ruchomość
zależną od wysokości tarcz międzykręgowych, od stawów międzykręgowych i od
ustawienia wyrostków kolczystych. Ruchy kręgosłupa są następujące:
zgięcie ku przodowi i ku tyłowi dokoła osi poprzecznej, zgięcie w stronę prawą i
lewą czyli na boki wokół osi strzałkowej, skręcanie kręgosłupa wokół osi
pionowej. Ruchy zgięcia i prostowania występują w części szyjnej i lędźwiowej,
ruchy zginania na boki w części szyjnej i piersiowej, ruchy obrotowe występują
najsilniej w części szyjnej. W części piersiowej ruchomość kręgosłupa jest
ograniczona przez połączenia z żebrami i utworzenie klatki piersiowej. Kręgosłup
spełnia rolę narządu ruchu, ponadto stanowi ochronę dla rdzenia kręgowego i
stanowi podporę ciała. Kręgosłup jest połączony czaszką przy pomocy stawów
szyjnych szczytowo_potylicznych i stawów szczytowo_obrotowych. Stawy
szczytowo_potyliczne zawarte są między powierzchniami stawowymi na kręgu
szczytowym i na kłykciach kości potylicznej, ponadto oba łuki kręgu szczytowego
są połączone z kością potyliczną błoną szczytowo_potyliczną przednią i tylną. W
stawach tych odbywają się ruchy zginania głowy w przód i w tył, oraz na boki.
Stawy szczytowo_obrotowe zawarte są między powierzchniami stawowymi kręgu
szczytowego a powierzchniami stawowymi kręgu obrotowego i między łukiem przednim
kręgu szczytowego a zębem kręgu obrotowego. Ząb uważany jest za oś obrotu,
obraca się głowa wraz z kręgiem szczytowym. Stawy szczytowo_obrotowe mają cały
zespół więzadeł wzmacniających. Kręgosłup zaznacza zarys sylwetki człowieka
oglądanego z profilu. Najwyraźniej widoczna jest krzywizna części piersiowej. U
osób szczupłych rysuje się pod skórą zarys wyrostków kolczystych. Macalne są
wyrostki kolczyste począwszy od kręgu 7 szyjnego, słabo wyczuwalne są na kości
krzyżowej. Innych części kręgosłupa wyczuć nie można.

Klatka piersiowa

Klatka piersiowa składa się z 12 kręgów piersiowych i 12 par żeber i mostka.

Każde żebro składa się z części kostnej i chrzęstnej. Na części kostnej wyróżnia
się idąc od tyłu:
główkę żebra, szyjkę i trzon. Na główce żebra znajduje się powierzchnia stawowa
dla połączenia z odpowiednim trzonem kręgu. Na główce żebra pierwszego i dwóch
ostatnich powierzchnia stawowa jest pojedyncza na główkach żeber od 2 do 10
powierzchnia stawowa jest podzielona grzebieniem na dwie części górną i dolną.
Szyjka łączy główkę z trzonem, znajduje się na niej guzek pokryty powierzchnią
stawową. Dwa ostatnie żebra nie posiadają guzków. Trzon jest najdłuższą częścią
żebra, jest łukowato wygięty. Powierzchnia zewnętrzna jest gładka, na
powierzchni wewnętrznej znajduje się wzdłuż brzegu dolnego rowek zwany bruzdą
żebra. W bruździe tej leżą naczynia krwionośne i nerw, a brzeg żebra dolny jest
cieńszy niż górny. Żebro pierwsze i dwa ostatnie nie posiadają bruzdy. Długość
żeber wyrasta od pierwszego do ósmego, potem maleje i dwa ostatnie żebra mogą
być niekiedy bardzo krótkie. Żebra ułożone są w ten sposób, że żebro pierwsze
leży skośnie w płaszczyźnie poziomej i posiada powierzchnię górną i dolną,
pozostałe żebra ustawione są skośnie w płaszczyźnie pionowej i mają powierzchnie
zewnętrzne i wewnętrzne. Części przednie żeber są chrzęstne, przy czym wielkość
chrząstek rośnie od pierwszego do siódmego żebra, następnie maleje.

Mostek

Mostek jest to niewielka płaska kość leżąca w przodzie klatki piersiowej. Składa
się z trzech części idąc od góry:
z rękojeści, trzonu i wyrostka mieczykowatego. Między rękojeścią i trzonem jest
mniej lub wyraźniej zaznaczony kąt mostka. Na górnym brzegu rękojeści znajduje
się w odcinku środkowym wcięcie szyjne, z boków są symetryczne wcięcia
obojczykowe. Po bokach są_ wcięcia dla żeber, wcięcie dla żebra drugiego
przypada na połączenie rękojeści z trzonem. Na brzegach trzonu mostka występuje
podobnie jak na rękojeści wcięcie dla żeber od trzeciego do siódmego. Wyrostek
mieczykowaty ma różną wielkość i kształt, może być chrzęstny całkowicie lub
częściowo.

Połączenia klatki piersiowej

Żebra łączą się z tyłu z kręgami, stawami i podwójnymi, stawami główek żebrowych
i stawami żebrowo_poprzecznymi, z przodu łączą się z mostkiem. Główka żebra
pierwszego i dwóch ostatnich posiada pojedynczą powierzchnię stawową i łączy się
z pojedynczym dołkiem żebrowym na trzonie odpowiedniego kręgu, główki żeber od
drugiego do dziesiątego mają powierzchnie stawowe podzielone grzebieniem i łączą
się z powierzchniami dwóch sąsiednich trzonów kręgów. Od grzebienia powierzchni
stawowej główki biegnie do krążka międzykręgowego więzadło śródstawowe. Stawy
główek żeber otoczone są torebką stawową, którą wzmacniają więzadła promieniste
główek żebrowych. Każde takie więzadło rozchodzi się z główki żebra na 2
sąsiednie strony kręgów. Staw żebrowo_poprzeczny łączą guzki żeber
powierzchniami stawowymi wyrostków poprzecznych. Dwa ostatnie żebra stawów tych
nie posiadają. Stawy te wzmacniają więzadła biegnące od wyrostka poprzecznego do
szyjki żebra wchodzącego w skład stawu i do wyrostka poprzecznego i żebra
położonego wyżej stawu. W stawach łączących żebra z kręgosłupem odbywają się
ruchy obrotowe, które umożliwiają podnoszenie się żeber co z kolei powoduje
zwiększanie się wymiaru poprzecznego klatki piersiowej. Części chrzęstne żeber
łączą się z mostkiem. Żebro pierwsze łączy się chrząstkozrostem, następnie przy
pomocy stawów, mogą być zamiast stawów również chrząstkozrosty. Połączenia
żebrowo_mostkowe wzmacniają więzadła, które tworzą na przedniej powierzchni
mostka błonę mostkową przednią i tylną. Z mostkiem łączy się jedynie 7 par żeber
i te żebra noszą nazwę prawdziwych. Natomiast 5 pozostałych par żeber - 3 łączą
się z częściami chrzęstnymi między sobą tworząc łuki żebrowe ograniczające od
dołu otwór klatki piersiowej. Dwa ostatnie żebra łączą się jedynie z kręgosłupem
i noszą nazwę żeber wolnych. Pięć par dolnych par żeber, tych nie łączących się
z mostkiem, nosi nazwę żeber rzekomych.

Klatka piersiowa

Klatka piersiowa jest porównywana do spłaszczonego dzwonu. Posiada otwór górny i

dolny. Otwór górny jest ograniczony przez pierwsze żebra i brzeg górny rękojeści
mostka z przodu, a przez pierwszy krąg piersiowy z tyłu. Płaszczyzna otworu
górnego jest ustawiona skośnie do przodu i ku tyłowi. Otwór dolny jest o wiele
większy i ma ograniczenie nieregularne, tworzą je wyrostek mieczykowaty mostka,
łuki żebrowe powstałe ze zrostu chrząstek dolnych żeber, dwa ostatnie żebra i
ostatni krąg piersiowy. Najdłuższe są ściany boczne klatki piersiowej,
najkrótsza ściana przednia utworzona przez mostek. Ponieważ mostek jest
ustawiony skośnie i ku dołowi oddala się od kręgosłupa, wymiar strzałkowy klatki
piersiowej zwiększa się ku dołowi. Ściany boczne są utworzone przez żebra,
między którymi znajdują się przestrzenie międzyżebrowe. Otwór górny jest
zamknięty przez narządy przechodzące ze szyi do klatki piersiowej i na odwrót,
otwór dolny zamyka szeroki płaski mięsień - przepona. Klatka piersiowa jest w
całości dostępna do obmacywania. Wyczuwa się brzegi otworu górnego, z tym że
pierwsze żebra są częściowo z przodu przysłonięte przez obojczyki, więc wyczuwa
się obojczyki a nie żebra. Z przodu mostek przykryty jest tylko skórą, po bokach
można wyczuć przestrzenie międzyżebrowe. Najsłabiej wyczuwa się szczegóły
kręgosłupa. Dla celów badawczych wyznacza się na klatce piersiowej pionowe
linie, które oprócz poziomego układu żeber pozwalają na odzwierciedlenie zarysów
klatki piersiowej na jej powierzchni zewnętrznej. Jest to tak zwane rzutowanie
narządów.

Kończyna górna

Kości kończyny górnej dzieli się na:

kości obręczy barkowej i kości wolnej kończyny górnej. Do kości obręczy należy:
obojczyk i łopatka. Do kości wolnej kończyny górnej należy kość ramienna, dwie
kości przedramienia - łokciowa i promieniowa, i kości ręki. Kości ręki dzielimy
na:
kości nadgarstka, śródręcza i palców. Obojczyk jest niewielką kością wygiętą w
kształcie litery S. Leży z przodu klatki piersiowej, przykrywa przedni odcinek
pierwszego żebra. Posiada grubszy koniec mostkowy pokryty powierzchnią stawową i
spłaszczony koniec barkowy z małą owalną powierzchnią stawową. Obojczyk jest na
całej swej długości wyczuwalny, u osób szczupłych rysuje się wyraźnie pod skórą.
Łopatka jest płaską kością kształtu trójkątnego. Posiada trzy brzegi i trzy
kąty. Brzeg górny jest najkrótszy, brzeg przyśrodkowy jest najdłuższy i nosi też
nazwę brzegu kręgosłupowego ze względu na sąsiedztwo z kręgosłupem. Brzeg boczny
lub pachowy jest zgrubiały. Trzy kąty są to:
kąt górny, kąt dolny i kąt boczny zgrubiały posiadający wklęsłą owalną
powierzchnię stawową dla kości ramiennej. Łopatka posiada dwie powierzchnie
przednią przylegającą do klatki piersiowej zwaną żebrową i tylną, czyli
grzbietową. Powierzchnia żebrowa jest wklęsła, jest to dół podłopatkowy
wypełniony mięśniem o tej samej nazwie. Na powierzchni grzbietowej sterczy
grzebień łopatki. Zaczyna się on łagodnie przy brzegu przyśrodkowym i zwiększa
się zbliżając się do brzegu bocznego. Kończy się wystającym za brzeg łopatki
wyrostkiem barkowym, na którym znajduje się powierzchnia stawowa dla obojczyka.
Powyżej grzebienia jest dół nadgrzebieniowy wypełniony mięśniem
nadgrzebieniowym, poniżej dół podgrzebieniowy zawierający mięsień
podgrzebieniowy. Dół podgrzebieniowy jest znacznie większy od dołu
nadgrzebieniowego. Ponad kątem bocznym łopatki sterczy wyrostek kruczy lekko
zagięty i zwrócony ku przodowi. Łopatka leży na ścianie tylnej klatki piersiowej
na poziomie od drugiego do siódmego żebra. Można wyczuć wyrostek barkowy i idąc
za nim przejść po grzebieniu łopatki. Przy ruchach łopatki można wyczuć kąt
dolny, który zatacza łuk przy odwodzeniu kończyny górnej i przy jej podnoszeniu.

Kość ramienna

Kość ramienna jako kość długa składa się z trzonu i dwóch nasad. Nasada górna
czyli bliższa jest zakończona głową kości ramiennej pokrytą powierzchnią stawową
dla łopatki. Głowa jest otoczona rowkiem zwanym szyjką anatomiczną, na przejściu
głowy w trzon znajduje się szyjka chirurgiczna - miejsce typowych złamań. Nasada
górna posiada dwa guzki, większy położony bardziej bocznie i mniejszy leżący z
przodu. Guzki przedłużają się na trzon w grzebienie, grzebień guzka większego i
grzebień guzka mniejszego. Pomiędzy grzebieniami i guzkami biegnie bruzda
międzyguzkowa. Guzki są miejscem przyczepu mięśni. Trzon kości ramiennej jest w
części górnej walcowaty, ku dołowi przechodzi w trójgraniasty. Mniejwięcej w
połowie trzonu jest na nim guzowatość naramienna przeznaczona dla mięśnia
naramiennego. Nasada dolna czyli dalsza jest spłaszczona w kształcie bloczka.
Jest pokryta powierzchnią stawową dla obu kości przedramienia. Ponad bloczkiem
znajdują się dla przedniej powierzchni nasady dwa zagłębienia, jedno zwane dołem
dziobiastym, przeznaczone dla wyrostka dziobiastego kości łokciowej i drugie,
dół promieniowy dla główki kości promieniowej. Po stronie tylnej jest ponad
bloczkiem jedno duże zagłębienie, dół wyrostka łokciowego dla wyrostka
łokciowego kości łokciowej. Ponad bloczkiem po obu stronach, znajdują się
nadkłykcie, przyśrodkowy większy bardziej sterczący, i mniejszy łagodniejszy
nadkłykieć boczny. Służą one za punkt przyczepu mięśni i więzadeł. Nasada górna
kości ramiennej jest schowana w dole pachowym, trzon jest otoczony mięśniami,
natomiast na nasadzie dolnej można wyczuć oba nadkłykcie. Przy ułożeniu
przedramienia i ręki do góry nadkłykieć przyśrodkowy leży od strony małego
palca, a boczny od strony dużego palca.

Kość promieniowa

Kość promieniowa jako kość długa składa się z trzonu i dwóch nasad. Nasada górna
czyli bliższa ma kształt główki, która jest wklęsła i pokryta powierzchnią
stawową dla kości ramiennej. Główka jest otoczona obwodem stawowym pokrytym
chrząstką stawową przeznaczoną dla kości stawowej. Główka jest oddzielona od
trzonu szyjką. Poniżej szyjki znajduje się z przodu trzonu guzowatość
promieniowa, punkt przyczepu mięśnia dwugłowego ramienia. Trzon jest
trójgraniasty, posiada trzy powierzchnie oddzielone od siebie brzegami, z
których wyróżnia się wewnętrzny zwrócony do kości łokciowej zwany grzebieniem
międzykostnym. Nasada dolna czyli dalsza jej zgrubiała i zakończona od strony
bocznej wyrostkiem rylcowatym. Na jej stronie przyśrodkowej znajduje się wcięcie
przeznaczone dla kości łokciowej pokryte powierzchnią stawową. Na stronie
zwróconej do kości nadgarstka znajduje się podwójna powierzchnia stawowa. Nasada
górna kości promieniowej i część górna trzonu są niemacalne, można wyczuć trzon
mniejwięcej od połowy długości po stronie palca dużego i powyżej tego palca
wyrostek rylcowaty.

Kość łokciowa

Kość łokciowa posiada trzon i dwie nasady. Nasada górna jest silniej rozwinięta
niż dolna, posiada dwa wyrostki:
tylny większy zwany wyrostkiem łokciowym i przedni mniejszy zwany wyrostkiem
dziobiastym. Między wyrostkami leży wcięcie półksiężycowate obejmujące bloczek
kości ramiennej. Po stronie bocznej wyrostka dziobiastego jest małe wcięcie
promieniowe dla główki kości promieniowej. Poniżej wyrostka dziobiastego wystaje
guzowatość łokciowa punkt przyczepu mięśnia ramiennego. Trzon kości łokciowej
jest podobnie jak kości promieniowej trójgraniasty, jeden z jego brzegów
zwrócony do kości promieniowej nosi nazwę grzebienia międzykostnego. Nasada
dolna czyli dalsza jest słabo wykształcona, ma kształt nieregularnej główki
pokrytej powierzchnią stawową. Od jej strony przyśrodkowej znajduje się wyrostek
rylcowaty. Kość łokciową można wyczuć na całej długości począwszy od wyrostka
łokciowego wzdłuż brzegu tylnego aż do wyrostka rylcowatego.

Kości nadgarstka

Nadgarstek składa się z dwóch szeregów kostek, każdy po 4 kostki. Szereg bliższy
łączy się z kośćmi przedramienia, a szereg dalszy z kośćmi śródręcza. Kostki
liczy się od strony palca dużego w kierunku do palca małego. Kości szeregu
bliższego noszą też nazwy:
kość łódkowata, księżycowata, trójgraniasta i grochowata. Pierwsze trzy leżą
obok siebie, natomiast grochowata leży na kości trójgraniastej. W szeregu
dalszym kostki noszą nazwę:
czworoboczna większa, czworoboczna mniejsza, główkowata i haczykowata. Kostki są
pokryte ze wszystkich stron powierzchniami stawowymi i łączą się między sobą z
kośćmi przedramienia i śródręcza.

Kości śródręcza

Kości śródręcza jest pięć, liczymy je od strony palca dużego. Każda z tych kości
ma trzon i dwa końce, bliższy, zwany podstawą posiada powierzchnię stawową
przeznaczoną dla odpowiedniej kości nadgarstka, dalszy ma kształt główki i łączy
się z pierwszym członem odpowiedniego palca. Pierwsza kość śródręcza wyróżnia
się spośród innych tym, że posiada na podstawie siodełkowatą powierzchnię
stawową.

Kości palców

Palec pierwszy czyli kciuk posiada dwa człony, pozostałe palce są trójczłonowe.
Człony palców nazywają się paliczkami. Podstawy pierwszych członów posiadają
wklęsłe powierzchnie stawowe przeznaczone dla główek kości śródręcza,
przeciwległe końce mają kształt główek. Paliczki środkowe mają podstawy
wydłużone i wgłębione, dalsze końce w kształcie główek. Paliczki ostatnie
zakończone są guzowatościami paznokciowymi. Palec pierwszy posiada paliczek
pierwszy i trzeci. W kości ręki można wyczuć kości śródręcza od strony
grzbietowej ręki oraz wszystkie paliczki palców również najlepiej od strony
grzbietowej.

Połączenia kości kończyny górnej

Dzielimy je podobnie jak kości na połączenia obręczy barkowej i wolnej kończyny.
Do połączeń obręczy należy staw mostkowo_obojczykowy i barkowo_obojczykowy. Staw
mostkowo_obojczykowy łączy powierzchnię stawową mostkowego końca obojczyka
wcięciem obojczykowym rękojeści mostka. W jamie stawowej tego stawu znajduje się
chrząstka stawowa, która dzieli jamę na dwie części. Staw otacza torebka stawowa
wzmocniona przez więzadło mostkowo_obojczykowe przednie i tylne. Obojczyk jest
połączony również z pierwszym żebrem więzadłem żebrowo_obojczykowym. W stawie
tym odbywają się ruchy obrotowe obojczyka w stosunku do mostka. Staw
barkowo_obojczykowy łączy powierzchnie stawowe barkowego końca obojczyka i
wyrostka barkowego łopatki. W jamie stawowej może znajdować się chrząstka
śródstawowa. Torebkę stawu wzmacnia bezpośrednio więzadło barkowo_obojczykowe
ponadto są dwa więzadła leżące poza stawem, które łączą wyrostek kruczy z
obojczykiem. W stawie tym obojczyk wykonuje ruchy obrotowe, ale są one bardzo
ograniczone. Obydwa omówione stawy są dobrze macalne. Na łopatce znajduje się
więzadło kruczo_barkowe rozpięte między wyrostkiem kruczym i barkowym, leży ono
ponad stawem barkowym i ma wpływ na ruchy w tym stawie. Łopatka łączy się
stawowo z kością ramienną, jest to staw ramienny. Należy on podobnie jak i stawy
następne do połączeń wolnej kończyny górnej. Staw ramienny - powierzchnia
wypukła to głowa kości ramiennej, powierzchnia wklęsła znajduje się na kącie
bocznym łopatki. Powierzchnia ta nosi nazwę panewki, jest ona lekko wklęsła
otoczona obrąbkiem stawowym, który ją powiększa i pogłębia. Powierzchnia stawowa
na głowie kości ramiennej jest większa od powierzchni stawowej panewki. Torebka
stawowa jest wiotka, obszerna, dochodzi na kości ramiennej do szyjki
anatomicznej, na łopatce sięga poza brzegi powierzchni stawowej. Torebka stawowa
jest wzmocniona przez ścięgna mięśni, które schodzą z łopatki na kość ramienną i
przez jedno tylko więzadło kruczo_ramienne. Staw ramienny jest stawem
wieloosiowym, kulistym zwanym ze względu na dużą swobodę ruchów stawem wolnym.
Ruchy w tym stawie są następujące:
w przód i w tył, tj. ruch wahadłowy, w bok
- ruch odwodzenia i przywodzenia, ruchy skręcania ramienia na zewnątrz i do
wewnątrz i ruch złożony z wielu ruchów zwany obracaniem lub obwodzeniem, w
którym kończyna zatacza koło. Przy podnoszeniu kończyn powyżej poziomu włączają
się stawy obręczy barkowej, ponieważ kość ramienia podnosi ku górze więzadło
kruczo_barkowe rozpięte jak daszek nad stawem ramiennym. Staw ramienny przykryty
jest przez mięsień naramienny i przez to nie jest dostępny do bezpośredniego
obmacywania. Staw łokciowy łączy kość ramienną z obu kośćmi przedramienia. Jest
to staw złożony z trzech stawów:
stawu ramienno_łokciowego, ramienno_promieniowego i stawu łokciowo_promieniowego
bliższego. Staw ramienno_łokciowy łączy powierzchnie stawowe i bloczku kości
ramiennej i wcięcie półksiężycowate kości łokciowej. W stawie
ramieniowo_promieniowym powierzchnie stawowe znajdują się na bloczku kości
ramiennej i na wgłębieniu główki kości promieniowej. W stawie
promieniowo_łokciowym bliższym powierzchnie stawowe stanowią wcięcie promieniowe
kości łokciowej i obwód stawowy główki kości promieniowej. Torebka stawowa jest
wspólna dla wszystkich trzech stawów. Jest ona wzmocniona po bokach przez silne
więzadła poboczne:
łokciowe i promieniowe, które schodzą znad kłykci kości ramiennej do obu kości
przedramienia. W stawie promieniowo_łokciowym bliższym znajduje się ponadto
więzadło pierścieniowate, które otacza obwód stawowy główki kości promieniowej
przyczepiając się do brzegów wcięcia promieniowego na kości łokciowej. Ruchy
odbywające się w stawie łokciowym można podzielić na ruchy w stawach między
kością ramienną i obu kośćmi przedramienia i na ruchy w stawie
promieniowo_łokciowym bliższym. Są to ruchy zginania i prostowania z tym, że
ruchy te są połączone z ruchami nawracania i odwracania, tak że ruchy te mają w
sumie charakter ruchów śrubowych. W stawie promieniowo_łokciowym bliższym odbywa
się ruch sprzężony z ruchem w stawie promieniowo_łokciowym dalszym, jest to ruch
odwracania i nawracania. Staw łokciowy jako całość określany jest jako staw
zawiasowy.

Połączenia kości przedramienia

Kość łokciowa i promieniowa łączą się ze sobą dwoma stawami i więzozrostem.

Połączenia stawowe łączą nasady kości - są to staw promieniowo_łokciowy bliższy
i dalszy. Staw promieniowo_łokciowy bliższy wchodzi w skład stawu łokciowego i
razem z nim został opisany. Staw promieniowo_łokciowy dalszy zawarty jest między
powierzchnią stawową główki kości łokciowej i wcięciem łokciowym kości
promieniowej. Na kości promieniowej znajduje się krążek stawowy zwrócony do
kości nadgarstka. Torebka stawowa otaczająca staw nie posiada własnych więzadeł,
więzadła są wspólne dla stawu promieniowo_nadgarstkowego i stawów
śródnadgarstkowych. W stawie tym ruch odbywa się wspólnie ze stawem
promieniowo_łokciowym bliższym, przy ruchu nawracania obraca się kość
promieniowa wokół główki kości łokciowej i obie kości ulegają skrzyżowaniu, zaś
przy ruchu odwracania po obrocie kości promieniowej wokół główki kości łokciowej
obie kości przedramienia układają się rozlegle. Między obu kośćmi rozpięta jest
błona międzykostna stanowiąca połączenie typu więzozrostów. Błona ta zrasta się
z grzebieniami międzykostnymi obu kości przedramienia. Przy ruchu nawracania i
odwracania ulega ona zwiotczeniu i nie hamuje ruchów. Służy też za miejsce
przyczepu mięśni.

Stawy ręki

Stawy ręki dzielimy na kolejno po sobie następujące:

staw promieniowo_nadgarstkowy, stawy śródnadgarstkowe, stawy
nadgarstkowo_śródręczne, stawy śródręczno_palcowe. Staw promieniowo_nadgarstkowy
jest zawarty między dwoma powierzchniami stawowymi kości promieniowej i
powierzchnią stawową krążka stawowego na kości łokciowej z jednej strony, a z
drugiej powierzchniami stawowymi bliższego szeregu kości nadgarstka bez kości
grochowatej. Kości nadgarstka tworzą gładką powierzchnię stawową, ponieważ są
połączone między sobą więzadłami międzykostnymi. Torebka przebiega wzdłuż
brzegów powierzchni stawowych, więzadła są wspólne i dla dalszych stawów. W
stawie tym odbywają się ruchy zginania dłoniowego i grzbietowego oraz zginania
na boki. Zgięcie ku stronie dłoniowej jest głębsze niż ku stronie grzbietowej.
Stawy śródnadgarstkowe łączą poszczególne kostki szeregu bliższego i dalszego
między sobą współdziałają w ruchach stawu promieniowo_nadgarstkowego. Stawy
nadgarstkowo_śródręczne występują między kośćmi drugiego szeregu nadgarstka a
podstawami kości śródręcza. Wśród tych stawów wyróżnia się staw
nadgarstkowo_śródręczny kciuka. Staw ten posiada odrębną torebkę stawową i
siodełkowate powierzchnie stawowe dzięki czemu ma dużą ruchomość. W stawie tym
odbywa się ruch zginania i prostowania, przywodzenia i odwodzenia oraz
przeciwstawiania, co umożliwia ruchy chwytne ręki. Stawy łączące kości
przedramienia z nadgarstkiem i kośćmi nadgarstka między sobą mają wspólne
więzadła. Są to więzadła dłoniowe i grzbietowe oraz więzadła boczne. Schodzą one
z dalszych nasad kości łokciowej i promieniowej i rozchodzą się na pierwszy i
drugi szereg kości nadgarstka. Kości nadgarstka łączą się z kośćmi śródręcza
więzadłami dłoniowymi i grzbietowymi, ponadto podstawy kości śródręcza łączą
między sobą więzadła śródręczne dłoniowe, grzbietowe i międzykostne. Stawy
śródręczno_paliczkowe zawarte są między wypukłymi powierzchniami stawowymi na
główkach kości śródręcza i wklęsłymi powierzchniami na podstawach paliczków.
Torebka stawowa otacza powierzchnie stawowe, wzmacniają ją więzadła poboczne.
Dalsze stawy między paliczkami palców są to stawy jednoosiowe zawiasowe
wzmocnione pobocznymi więzadłami. W stawach śródręczno_paliczkowych odbywają się
ruchy zginania i prostowania palców, odwodzenia i przywodzenia i ruchy obrotowe.
W stawach między paliczkami są ruchy zginania i prostowania.
Kończyna dolna

Kości kończyny dolnej dzielimy podobnie jak kości kończyny górnej na kości
obręczy i kości wolnej kończyny dolnej. W skład obręczy wchodzi kość
miedniczna , a w skład wolnej kończyny dolnej wchodzi kość udowa, dwie kości
podudzia piszczelowa i strzałkowa, kości stopy złożone z kości stępu, śródstopia
i palców. Kość miedniczna składa się z trzech kości, które w wieku dziecięcym są
oddzielone, połączone ze sobą przy pomocy chrząstki, następnie zrastają się w
jedną kość, w której nie ma śladów zrostu. Kości tworzące kość miedniczną noszą
nazwy:
kość biodrowa, łonowa i kulszowa. Kość biodrowa składa się z trzonu i talerza.
Trzon kości biodrowej zrasta się z trzonami pozostałych kości w jedną całość
zwaną panewką kości miednicznej. Talerz zakończony jest zgrubiałym brzegiem
zwanym grzebieniem biodrowym. W grzebieniu tym wyróżnia się wargę wewnętrzną,
wargę zewnętrzną i linię pośrednią. Wszystkie trzy są miejscami przyczepu mięśni
brzucha ułożonych w potrójną warstwę. Grzebień jest zakończony z przodu przednim
górnym kolcem biodrowym, zaś z tyłu tylnym górnym kolcem biodrowym. Poniżej tych
kolców znajdują się odpowiednio przedni i tylny dolny kolec biodrowy. Kolce te
służą do przyczepu mięśni i więzadeł. Po stronie wewnętrznej talerza znajduje
się dół biodrowy wypełniony mięśniem biodrowym. Część tylna powierzchni
zewnętrznej posiada płaską uchowatą powierzchnię stawową przeznaczoną dla kości
krzyżowej oraz gruzowatość biodrową, do której przyczepiają się więzadła stawu
krzyżowo_biodrowego. Na przejściu kości biodrowej w łonową znajduje się linia
łukowata. Na powierzchni tylnej talerza biodrowego widoczne są trzy linie
pośladkowe - dolna, przednia i tylna, różnie silnie zaznaczone. Kość łonowa leży
od przodu kości miednicznej. Składa się z trzonu i dwóch gałęzi, górnej i
dolnej. Trzon wchodzi w skład panewki. Gałąź górna dochodzi ku górze do kości
biodrowej, znajduje się na niej grzebień i guzek kości łonowej. Gałąź dolna
łączy się z gałęzią dolną kości kulszowej i razem otaczają otwór zasłonowy. Kość
kulszowa składa się również z trzonu i dwóch gałęzi:
górnej i dolnej. Trzon zrasta się z trzonami poprzednich kości w panewkę. Gałąź
dolna zrasta się z gałęzią dolną kości łonowej. Na przejściu gałęzi dolnej w
górną znajduje się guz kulszowy, na którym opiera się tułów w pozycji siedzącej.
Na gałęzi górnej sterczy kolec kulszowy. Między guzem a kolcem rysuje się
wcięcie kulszowe mniejsze, powyżej kolca na przejściu w kość biodrową znajduje
się wcięcie kulszowe większe. Wcięcia te są zamknięte więzadłami otwory i służą
za miejsca przejścia naczyń krwionośnych, nerwów i mięśni. W kości miednicznej
można wyczuć przedni górny kolec biodrowy i idąc ku tyłowi grzebień biodrowy.
Pozostałe elementy kości biodrowej są niemacalne. W kości łonowej wyczuwa się
miejsce złączenia obu kości łonowych w postaci spojenia łonowego. W kości
kulszowej można wyczuć poprzez mięśnie pośladkowe guz kulszowy, zwłaszcza w
pozycji leżącej. Otwór zasłonowy jest widoczny na kości macerowanej.

Kość udowa

Kość udowa jako typowa kość długa składa się z trzonu i dwu nasad. Nasada górna
czyli bliższa posiada głowę pokrytą powierzchnią stawową. Głowa jest ułożona na
długiej szyjce, która przechodzi w trzon pod kątem rozwartym. Na szczycie głowy
znajduje się małe zagłębienie, do którego przyczepia się więzadło śródstawowe.
Trzon jest owalny, na przedniej powierzchni gładki. Na jego górnym końcu wystają
dwa uwypuklenia zwane krętarzami. Krętarz większy leży wyżej, posiada na stronie
wewnętrznej dół krętarzowy, krętarz mniejszy leży niżej i bardziej przyśrodkowo.
Oba krętarze łączy z przodu linia, a z tyłu grzebień międzykrętarzowy. Krętarze
są miejscami przyczepu mięśni. Na tylnej powierzchni trzonu biegnie kresa
chropawa, złożona z dwóch warg, które ku górze i ku dołowi rozchodzą się, zaś w
środku leżą tuż obok siebie. W dole ograniczają trójkątną płaszczyznę
podkolanową, przyczepiają się do nich mięśnie. Nasada dolna jest zgrubiała i
tworzy dwa kłykcie - przyśrodkowy nieco dłuższy od bocznego. Między nimi zawarty
jest dół międzykłykciowy. Ponad kłykciami znajdują się nadkłykcie:
przyśrodkowy i boczny. Do nich przyczepiają się więzadła stawu kolanowego.
Kłykcie są pokryte powierzchniami stawowymi, przeznaczonymi dla kości
piszczelowej, ponadto na przedniej powierzchni obu kłykci są powierzchnie
stawowe dla rzepki. Z zakresu kości udowej wyczuwa się oba kłykcie i nadkłykcie
częściowo można wyczuć krętarz większy.

Rzepka

Rzepka jest to kość niedużych rozmiarów, płaska o dwóch powierzchniach:

przedniej szorstkiej, do której przyrasta więzadło i tylnej gładkiej pokrytej
powierzchnią stawową przeznaczoną dla obu kłykci kości udowej. Rzepka leży z
przodu stawu kolanowego, jest wyczuwalna na całej powierzchni przedniej.

Kość piszczelowa

Kość piszczelowa jest kością długą, składa się z trzonu i dwóch nasad. Nasada
górna, czyli bliższa jest większa od dolnej, posiada dwa kłykcie:
przyśrodkowy i boczny, oba pokryte powierzchniami stawowymi. Między kłykciami są
dwa guzki międzykłykciowe. Na kłykciu bocznym jest powierzchnia stawowa dla
główki strzałki. Trzon kości piszczelowej jest wyraźnie trójgraniasty, ma trzy
powierzchnie, dwie przednie, przyśrodkową i boczną, jedną tylną. Powierzchnia
przyśrodkowa jest pokryta jedynie skórą i w całości wyczuwalna. Powierzchnie są
podzielone brzegami, z których przedni jest wyczuwalny jak powierzchnia
przyśrodkowa, zaś brzeg boczny nosi nazwę grzebienia międzykostnego. W górnym
odcinku przedniego grzebienia znajduje się guzowatość piszczelowa, miejsce
przyczepu więzadła rzepki. Nasada dolna, czyli dalsza jest słabiej wykształcona
niż górna, ma po stronie przyśrodkowej kostkę przyśrodkową z powierzchnią
stawową dla kości stopowej. Po stronie bocznej znajduje się wcięcie strzałkowe
nie pokryte powierzchnią stawową dla połączenia ze strzałką. Nasada dolna
posiada ponadto powierzchnię stawową dla kości skokowej. Oprócz trzonu
wyczuwalne kłykcie nasady górnej i kostka przyśrodkowa nasady dolnej.

Kość strzałkowa

Kość strzałkowa czyli strzałka jest cienką kością posiadającą trzon i dwie
nasady. Nasada bliższa ma płaską główkę pokrytą powierzchnią stawową. Trzon
strzałki jest wieloboczny, można wyróżnić na nim grzebienie międzykostny
zwrócony do kości piszczelowej. Nasada dolna przechodzi w kostkę boczną, na
której jest powierzchnia stawowa dla kości skokowej. Ze strzałki wyczuwalna jest
główka leżąca poniżej kłykcia bocznego piszczeli i kostka boczna.

Kości stępu

Kości stępu jest siedem, są one ułożone w dwa szeregi bliższy i dalszy. W skład
szeregu bliższego wchodzi kość piętowa i skokowa. W skład szeregu dalszego
wchodzą trzy kości klinowate i kość sześcienna. Między szeregami leży kość
łódkowata. Kość łódkowata jest największą kością stępu. Posiada trzon i guz. Na
trzonie znajduje się podwójna powierzchnia stawowa dla kości skokowej, zaś z
przodu trzonu powierzchnia stawowa dla kości sześciennej. Po stronie
przyśrodkowej trzonu wystaje podpórka skokowa. Guz piętowy jest tą częścią
kości, która opiera się o podłoże, stanowi on jej część tylną. Między
powierzchniami stawowymi trzonu biegnie bruzda, która razem z bruzdą kości
skokowej tworzy zatokę stępu. Kość skokowa jest drugą kością szeregu bliższego
stępu. Leży ona na kości piętowej. Składa się z trzonu, który poprzez szyjkę
przechodzi przez głowę kości skokowej. Na górnej powierzchni trzonu jest
powierzchnia stawowa dla piszczeli, po bokach trzonu są powierzchnie stawowe dla
obu kostek:
przyśrodkowej i bocznej. Na dolnej powierzchni trzonu jest powierzchnia stawowa
dla kości piętowej. Na szyjce znajduje się od dołu bruzda kości skokowej, która
łączy się z bruzdą kości piętowej, ponadto powierzchnia stawowa dla kości
piętowej. Na głowie jest powierzchnia stawowa dla kości łódkowatej.
- Kość łódkowata jak wskazuje nazwa ma kształt przypominający łódkę. Leży ona
między szeregiem bliższym i dalszym. Powierzchnia wklęsła pokryta powierzchnią
stawową jest zwrócona do głowy kości skokowej. Na powierzchni dalszej są trzy
obok siebie leżące powierzchnie stawowe dla trzech kości klinowatych. Od strony
przyśrodkowej sterczy guzowatość kości łódkowatej. Kości klinowate są trzy:
przyśrodkowa, pośrednia i boczna. Największa jest kość przyśrodkowa ustawiona
skośnie podstawą ku stronie podeszwowej stopy a szczytem ku górze. Kość
klinowata pośrednia jest najmniejsza, ustawiona podstawą ku stronie grzbietowej
a szczytem ku stronie podeszwowej. Podobnie ustawiona jest kość klinowata
boczna. Kości te łączą się między sobą, a więc posiadają po stronach bocznych
powierzchnie stawowe, ponadto powierzchniami bliższymi łączą się z kością
łódkowatą, powierzchniami dalszymi z kośćmi śródstopia. Kość sześcienna leży
bocznie od bocznej kości klinowatej jako ostatnia szeregu dalszego. Posiada z
tyłu powierzchnię stawową dla kości piętowej, z przodu podwójną dla dwóch kości
śródstopia, przyśrodkowo dla trzeciej kości klinowatej. W kości stępu wyczuwa
się z tyłu guz piętowy, na którym opiera się stopa o podłoże. Idąc wzdłuż brzegu
przyśrodkowego wyczuwa się podpórkę skokową, następnie guzowatość łódkowatej,
pierwszą kość klinowatą i kości śródstopia. Wzdłuż brzegu bocznego trudniej jest
wyczuć szczegóły kostne stopy schodząc z kości piętowej przechodzi się na kość
sześcienną i natrafia się na wystającą guzowatość podstawy piątej kości
śródstopia.

Kości śródstopia

Kości śródstopia jest pięć. Liczy się je od strony palca dużego zwanego
paluchem. Każda z tych kości ma podstawę o kształcie mniej lub bardziej
regularnego trójkąta pokrytą powierzchnią stawową, następnie trzon na przekroju
trójgraniastym zwróconym wypukłością ku stronie grzbietowej stopy i nasadę
dalszą. Nasady kości śródstopia mają kształty główek, spłaszczonych silnie od
strony bocznych, pokryte są powierzchniami stawowymi dla paliczków palców stopy.
Pierwsza kość śródstopia jest najkrótsza ale i najgrubsza. Piąta kość śródstopia
posiada na podstawie guzowatość sterczącą ku stronie bocznej.

Kości palców stopy

Palce stopy składają się tak jak palce ręki z paliczków:

pierwszy z dwóch pozostałe z trzech. Kształty paliczków są takie jak w ręce z tą
różnicą, że są krótkie, podstawy są bardzo zbliżone do nasad dalszych, trzony
znikomej długości. Zdarza się, że poszczególne paliczki są ze sobą zrośnięte.
Paliczki palca pierwszego są znacznie większe, a przede wszystkim grubsze od
paliczków palców pozostałych.

Połączenia kości kończyny dolnej

Dzielimy je na połączenia obręczy kończyny dolnej i na połączenia wolnej

kończyny dolnej. Do połączeń obręczy należą stawy krzyżowo_biodrowy i spojenie
łonowe. Staw krzyżowo_biodrowy zawarty jest między powierzchnią stawową łukowatą
bocznej powierzchni kości krzyżowej i powierzchnią łukowatą na talerzu kości
biodrowej. Powierzchnie stawowe są płaskie pokryte chrząstką szklistą częściowo
włóknistą. Torebka stawowa jest silnie napięta i wzmocniona dużą liczbą
więzadeł. Są to więzadła krzyżowo_biodrowe przednie międzykostne i grzbietowe
czyli tylne. Przednie zrastają się z torebką stawową od strony miednicznej,
międzykostne wypełniają przestrzeń między guzowatością kości krzyżowej i
guzowatością kości biodrowej, zaś tylne przechodzą z kości biodrowej na tylną
powierzchnię kości krzyżowej jako wiązadła krótkie i długie. Oprócz tych
więzadeł wchodzących bezpośrednio w skład stawu są jeszcze więzadła wzmacniające
pośrednie połączenie kości biodrowej z krzyżową. Są to:
więzadło biodrowo_lędźwiowe rozpięte między wyrostkiem ostatniego kręgu
lędźwiowego, i grzebieniem biodrowym, więzadło krzyżowo_guzowe biegnące między
bocznym brzegiem kości krzyżowej a guzem kulszowym i więzadło krzyżowo_kolcowe
biegnące od brzegu kości krzyżowej do kolca kulszowego. Przez przebieg tych
więzadeł dochodzi do zamknięcia wycięć kulszowych dwa otwory:
większy kulszowy położony wyżej i mniejszy położony niżej. Otwory te służą za
miejsca przejścia mięśni, naczyń krwionośnych i nerwów, które wychodzą z
miednicy w okolice pośladkową i sromową. Staw krzyżowo_biodrowy ze względu na
płaskie powierzchnie stawowe i dużo więzadeł posiada bardzo małą ruchomość.
Spojenie łonowe jest to chrząstkozrost łączący kości łonowe. Na gałęziach
dolnych kości łonowych znajdują się płaskie powierzchnie między które wsuwa się
krążek chrząstki włóknistej zwany krążkiem międzyłonowym. W krążku tym znajduje
się zwykle wąska szczelina zwana jamą spojenia. Jest ona u kobiet większa niż u
mężczyzn. Połączenia kości łonowych uzupełniają dwa więzadła, jedno leży na
górnym brzegu spojenia, drugie na brzegu dolnym. W zakresie samej miednicy
znajduje się silna błona zasłonowa, która przyrasta do brzegów otworu
zasłonowego, zakrywa go i służy zarazem za miejsce przyczepu mięśni zasłonowych
zewnętrznego i wewnętrznego. Miednica jako całość. Dwie kości miedniczne kość
krzyżowa i kość guziczna tworzą całość zwaną miednicą. Miednicę dzielimy na:
miednicę większą zawartą między talerzami biodrowymi i miednicę mniejszą,
zamkniętą przez kości łonowe, kulszowe, kość krzyżową i guziczną. Granicę między
tymi miednicami tworzy linia łukowata zwana kresą graniczną, która biegnie od
tarczy międzykręgowej między ostatnim kręgiem lędźwiowym a kością krzyżową do
górnego brzegu spojenia łonowego. Miednica większa jest od przodu otwarta,
zawiera narządy należące do jamy brzusznej, należy ona topograficznie do jamy
brzusznej. Miednica brzuszna stanowi pewną zwartą całość, zawiera odmienne
narządy niż jama brzuszna, posiada w swych ścianach otwory łączące ją z
otoczeniem. Są to otwory krzyżowe większe i mniejsze oraz otwory zasłonowe.
Miednica jest tą częścią kośćca, w której zaznaczają się wyraźnie różnice
płciowe. Pojawiają się one u osób dorosłych pod wpływem działania hormonów
płciowych. Mają one specjalne znaczenie u płci żeńskiej. U kobiet miednica jest
ogólnie biorąc szersza i niższa niż u mężczyzn. Różnice są lepiej widoczne przy
omawianiu poszczególnych wymiarów miednicy. W miednicy mniejszej wyróżnia się
płaszczyznę wchodu czyli otwór górny miednicy i płaszczyznę wychodu, czyli otwór
dolny miednicy. Otwór górny jest ograniczony przez górny brzeg kości krzyżowej,
linie łukowate i brzeg górny spojenia łonowego. U kobiet otwór ten ma kształt
owalu o łagodnych liniach natomiast u mężczyzn ma kształt zbliżony do serca
karcianego, ponieważ brzeg górny kości krzyżowej wpukla się do wnętrza miednicy,
a spojenie łonowe ma mniejszy kąt złożony z dwóch płaszczyzn, przedniej
biegnącej między kośćmi łonowymi i kulszowymi do guzów kulszowych oraz tylnej od
guzów kulszowych do kości guzicznej. W miednicy mniejszej kobiecej dokonuje się
pomiarów w trzech kierunkach:
strzałkowym, poprzecznym i skośnym, a dokonuje się ich po to, aby sprawdzić czy
wymiary miednicy odpowiadają wymiarom główki płodu. Płaszczyznę wchodu mierzymy
bezpośrednio na miednicy macerowanej, zaś pośrednio u osoby żywej. Są trzy
wymiary bezpośrednie:
strzałkowy, poprzeczny i skośny, schodzą się one w punkcie środkowym miednicy.
Wymiar strzałkowy biegnie od wzgórka do tylnej powierzchni spojenia łonowego.
Wynosi on przeciętnie około 11ż7şcm. Wymiar poprzeczny jest prostopadły do
poprzedniego, biegnie przez najszerszą część płaszczyzny wchodu i wynosi
przeciętnie około 13,5ż7şcm. Wymiar skośny, a właściwie są dwa wymiary skośne,
łączą linie stawów krzyżowo_biodrowych z wypukłością połączenia kości biodrowej
z łonową. Długość takiego wymiaru wynosi przeciętnie około 12,5ż7şcm. Wymiar
strzałkowy płaszczyzny wychodu, między spojeniem łonowym a kością guziczną
wynosi jedynie około 9ż7şcm, ale może się zwiększać od 2-2,5ż7şcm przy ruchach
kości guzicznej. Pośrednio u osoby żywej mierzy się miednicę dokonując 4
pomiarów. Są to:
odległość między przednimi górnymi kolcami biodrowymi, która wynosi około
25ż7şcm, odległość między krętarzami większymi kości udowych wynosząca około
32ż7şcm, odległość między grzebieniami kości biodrowych w ich najszerszym
miejscu wynosząca około 29ż7şcm, i odległość między spojeniem łonowym a piątym
kręgiem lędźwiowym, która wynosi około 20ż7şcm. Wymiary te noszą też nazwy
odpowiednio:
szerokość międzykolcowa, międzykręgarzowa, międzygrzebieniowa. Zmienność tych
wymiarów związana jest z tuszą osoby badanej. Prawidłowe wymiary pośrednie
wskazują na prawidłowy ogólny kształt miednicy. Miednica jest nachylona do
płaszczyzny poziomej pod kątem, który u kobiet wynosi około 65 stopni u mężczyzn
około 55 stopni. Kąt nachylenia zmienia się wraz ze zmianą pozycji miednicy przy
przejściu z pozycji stojącej do pozycji siedzącej. Przy siadaniu kąt zmniejsza
się, guzy kulszowe obniżają się, spojenie łonowe podnosi się ku górze. Przez
połączenia punktów środkowych odległości między ścianą przednią i tylną miednicy
otrzymujemy oś miednicy, w kształcie łuku wygiętego ku tyłowi, zgodnie z
krzywizną kości krzyżowej.

Połączenia wolnej kończyny dolnej

Staw biodrowy łączy kość miedniczną z kością udową. Powierzchnia stawowa kości
miednicznej leży na jej powierzchni zewnętrznej i jest utworzona przez trzony
wszystkich trzech składających się na nią kości. Panewka jest głęboka i
powiększona przez chrzęstny obrąbek stawowy. Jej powierzchnia stawowa pokryta
chrząstką szklistą biegnie tuż przy obwodzie panewki, ma około 2ż7şcm
szerokości, tworzy niepełny okrąg i nosi nazwę powierzchni księżycowatej. Reszta
panewki, dół panewki nie jest pokryty powierzchnią stawową, zawiera tkankę
łączną i tłuszczową. Między brzegami powierzchni księżycowatej jest wcięcie
panewki, nad którym biegnie więzadło poprzeczne panewki. Druga powierzchnia
stawowa stawów biodrowego znajduje się na głowie kości udowej, ma kształt
wycinka

b:
kuli i jest pokryta chrząstką szklistą. Torebka stawowa przyczepia się do
obrąbka stawowego, natomiast na kości udowej schodzi poniżej głowy i obejmuje
szyjkę. Więzadła wzmacniające staw pochodzą od wszystkich trzech kości
tworzących kość miedniczną. Są to:
więzadło biodrowo_udowe, biegnące od przedniego dolnego kolca biodrowego do
linii międzykrętarzowej, więzadło łonowo_udowe i kulszowo_udowe, biegnące od obu
wymienionych kości do kości udowej do linii międzykrętarzowej. Więzadło
biodrowo_udowe jest najsilniejsze, wpływa ono hamująco na ruch zgięcia ku tyłowi
i na ruch przywodzenia. Pozostałe więzadła są słabsze. Hamują przywodzenie i
odwodzenie uda. Część włókien więzadeł łonowo i kulszowo_udowego biegnie
okrężnie i też wzmacnia torebkę stawową. Od dołka na szczycie głowy kości udowej
do dołka panewki biegnie więzadło obłe głowy kości udowej. Staw biodrowy jest
stawem panewkowym, wieloosiowym, w którym wykonuje się następujące ruchy:
ruch zginania w przód i w tył czyli ruch wahadłowy, ruch przywodzenia i
odwodzenia, ruch skręcania do wewnątrz i na zewnątrz jako suma ruchów , ruch
obracania czyli obwodzenia. Zakres ruchów jest wyznaczony głębokością panewki i
silnymi więzadłami zwłaszcza biodrowo_udowym.
Staw kolanowy

Staw kolanowy łączy kość udową z kością piszczelową, dodatkową kością tego stawu
jest rzepka. Na kości udowej powierzchnie stawowe stanowią wypukłe powierzchnie
obu kłykci pokryte chrząstką stawową, które są przeznaczone dla kości
piszczelowej oraz dwie powierzchnie stawowe dla rzepki. Na kłykciach piszczeli
powierzchnie stawowe są płaskie, podobnie na tylnej powierzchni rzepki. Na
kłykciach piszczeli znajdują się dwie chrząstki zwane łękotkami, na przekroju
trójkątne ułożone na obwodzie powierzchni stawowej. Mają one kształt zbliżony do
litery C, inaczej kształt sierpowaty, przymocowane są w przestrzeni między
kłykciami piszczeli, ponadto z przodu więzadłem poprzecznym kolana. Dzięki
obecności łękotek jama stawowa jest podzielona niezupełnie na dwie części -
górną i dolną. Torebka stawowa ma przebieg nieregularny - z przodu kości udowej
wysuwa się ponad brzeg powierzchni stawowej, z boków schodzi poniżej nadkłykci,
z tyłu biegnie tuż powyżej brzegu stawowego, na kości piszczelowej i na rzepce
przebiega nieco poza linię brzegów stawowych. Torebka jest wzmocniona
następującymi więzadłami:
więzadło rzepki biegnie z przodu, jest to przedłużenie ścięgna mięśnia
czworogłowego uda, przyrasta ono do przedniej powierzchni rzepki, następnie
dochodzi do guzowatości piszczeli. Po bokach tego więzadła biegną pasma tkanki
łącznej dochodzące również do piszczeli zwane troczkami rzepki, przy środkowym i
bocznym. Po bokach stawu biegną więzadła poboczne przyśrodkowe czyli piszczelowe
i boczne czyli strzałkowe. Łączą one nadkłykcie kości udowej z obu kośćmi
podudzia. Na powierzchni tylnej stawu są dwa więzadła:
podkolanowe skośne, które jest częścią ścięgna mięśnia półbłoniastego, a biegnie
od dołu i strony przyśrodkowej skośnie w bok i ku górze i więzadło podkolanowe
łukowate, schodzi w dół znad kłykcia bocznego. Z wymienionych więzadeł tylko
więzadło poboczne strzałkowe nie łączy się bezpośrednio z torebką stawową,
biegnie ono obok torebki do główki strzałki. Oprócz więzadeł leżącyh zewnątrz
stawu, posiada staw kolanowy więzadła wewnętrzne. Są to dwa więzadła krzyżowe
przednie i tylne, rozpięte między kłykciami kości udowej a dołem
międzykłykciowym na kości piszczelowej. Staw kolanowy posiada urządzenia
dodatkowe, w postaci fałdów błony maziowej, które wpuklają się do jamy stawowej,
zawierają one tkankę tłuszczową. Jeden fałd jest ułożony w linii środkowej
stawu, dwa bocznie. W otoczeniu jamy stawowej znajdują się liczne uchyłki błony
maziowej w postaci kaletek, zwłaszcza w otoczeniu rzepki jako kaletka
nadrzepkowa, przedrzepkowa i podrzepkowa, i pod przyczepami ścięgien mięśni tuż
przy stawie. W stawie kolanowym można wykonywać następujące ruchy:
zginanie i prostowanie i ruch skręcania możliwy jedynie przy zgiętym kolanie i
rozluźnionych więzadłach pobocznych. Rzepka hamuje nadmierne wyprostowanie stawu
kolanowego.

Połączenia kości podudzia

Kość piszczelowa i strzałkowa łączą się ze sobą stawem piszczelowo_strzałkowym,

błoną międzykostną i więzozrostem piszczelowo_strzałkowym. Staw
piszczelowo_strzałkowy znajduje się między powierzchnią strzałkową kłykcia
bocznego piszczeli i powierzchnią stawową na główce strzałki. Staw ten wzmacnia
więzadło główki strzałki przednie i tylne. Ruchy w tym stawie są znikome. Błona
międzykostna jest rozpięta między grzebieniami międzykostnymi obu kości
podudzia. Więzozrost piszczelowo_strzałkowy znajduje się między wcięciem
piszczeli a kostką boczną strzałki. Więzozrost ten wzmacnia więzadło
piszczelowostrzałkowe przednie i tylne.

Stawy stopy
Stopa łączy się z podudziem stawem skokowo_goleniowym, dalsze stawy łączą
poszczególne kości stępu między sobą, następnie stęp ze śródstopiem, kości
śródstopia między sobą, z paliczkami i paliczki między sobą. Staw
skokowo_goleniowy, zwany również stawem skokowym górnym zawarty jest między
powierzchnią wypukłą na trzonie kości skokowej a powierzchnią wklęsłą na kości
piszczelowej łącznie z powierzchniami na obu kostkach. Torebka stawowa jest
wzmocniona następującymi więzadłami:
po stronie przyśrodkowej jest szerokie więzadło trójgraniaste, które rozchodzi
się z kostki przyśrodkowej na kość skokową, łódkowatą i piętową. Po stronie
bocznej biegną więzadła z kostki bocznej do kości piętowej i do kości skokowej.
W stawie tym odbywa się ruch zginania stopy ku stronie podeszwowej i
grzbietowej, przy czym zgięcie podeszwowe jest głębsze. Przy silnym zgięciu
podeszwowym możliwe są ruchy stopy:
na boki.

Stawy stępu

Są to stawy między poszczególnymi kośćmi stępu. Między kością piętową i skokową

są dwa stawy:
piętowo_skokowy tylny i przedni. Staw skokowo_piętowy tylny jest zawarty między
powierzchniami tylnymi na obu kościach. Łączy je ponadto więzadło międzykostne
leżące w zatoce stępu oraz dwa więzadła skokowo_piętowe boczne i przyśrodkowe.
Ruchy w tym stawie odbywają się łącznie ze stawem skokowo_piętowym przednim.
Staw skokowy przedni czyli skokowo_piętowo_łódkowy zawarty jest między
powierzchniami stawowymi przednimi kości skokowej i piętowej oraz powierzchnią
stawową na głowie kości skokowej a powierzchnią wklęsłą na kości łódkowatej.
Staw ten objęty jest wspólną torebką stawową, którą wzmacniają więzadła leżące
po stronie grzbietowej i podeszwowej. Na stronie podeszwowej jest silne więzadło
piętowo_łódkowe podeszwowe, zaś na stronie grzbietowej więzadło rozwojowe, które
łączy kość sześcienną i łódkowatą, i piętową. Czynność obu stawów tj. stawu
piętowo_skokowego tylnego i stawu skokowo_piętowo_łódkowego polega na
wykonywaniu nawracania i odwracania stopy, przy czym razem z ruchem odwracania
odbywa się ruch zgięcia podeszwowego i przywodzenia, zaś ruchowi nawracania
towarzyszy zgięcie grzbietowe i odwodzenie stopy. Pozostałe kości stępu łączą
stawy noszące nazwy takie jak kości, które łączą, a więc jest staw
piętowo_sześcienny i klinowo_łódkowy, który łączy kość łódkową ze wszystkimi
trzema kośćmi klinowatymi. Wymienione stawy są wzmocnione przez więzadła
grzbietowe i podeszwowe rozpięte pomiędzy poszczególnymi kośćmi. Dzięki
obecności ponadto więzadeł międzykostnych kości te są połączone ściśle ze sobą.
Dla celów praktycznych wyróżnia się wśród stawu stępu tzw. staw
Hoparta(Szoparta). Linia tego stawu powstaje przez połączenie jamy stawowej
stawu piętowo_sześciennego i skokowo_piętowo_łódkowego. Linia tego stawu biegnie
poprzecznie przez stęp, stąd też nazwa staw poprzeczny stępu. Staw ten jest
miejscem wykonywania odcięcia części stopy, a punktem orientacyjnym jest
guzowatość kości łódkowatej leżącej po stronie przyśrodkowej stopy.

Stawy stępowo_śródstopne

Stawy te łączą drugi szereg kości stępu z podstawami kości śródstopia. Ponieważ
kości stępu są cztery a kości śródstopia pięć, połączenie następuje w ten
sposób, że trzy kości klinowate łączą się każda z oddzielną kością śródstopia,
zaś kość sześcienna łączy się z dwoma tj. czwartą i piątą kością śródstopia.
Stawy te wzmacniają trzy rodzaje więzadeł:
międzykostne, podeszwowe i grzbietowe. Linia łącząca stawy stępowo_śródstopne
nosi nazwę linii stawu Lisfrancka, jest ona również miejscem operacyjnym odjęcia
tym razem całego śródstopia wraz z palcami od kości stępu. Punktem orientacyjnym
jest gruzowatość piątej kości śródstopia. Stawy międzyśródstopne łączą podstawy
kości śródstopia między sobą, przy czym nie wyróżnia się tu odrębności żadnej
kości śródstopia. Stawy te wzmacniają więzadła międzykostne, podeszwowe i
grzbietowe. Dzięki temu powstaje zwarta całość śródstopia.

Stawy śródstopno_paliczkowe

Stawy te łączą główki kości śródstopia z pierwszymi paliczkami palców stopy,

wzmacniają je więzadła poboczne, podeszwowe i więzadła śródstopne łączące główki
kości śródstopia między sobą. W sąsiedztwie stawu palucha i pierwszej kości
śródstopia znajdują się dodatkowe małe kostki zwane trzeszczkami. Ruchy w tych
stawach podobne są do ruchów w podobnych stawach ręki, ale są one bardziej
ograniczone, głównie jest tu ruch zginania i prostowania.

Stawy międzypaliczkowe

Stawy te zawarte są między powierzchniami stawowymi paliczków, posiadają

więzadła poboczne, ruchy w nich to zginanie i prostowanie.

Stopa jako całość

Stopa człowieka jest ustawiona pod kątem prostym do podudzia. Wyróżnia się w
niej łuk poprzeczny powstały przez ułożenie kości klinowatych podstawami ku
stronie grzbietowej a szczytami ku stronie podeszwowej oraz łuk podłużny.
Powstaje on dzięki temu, że kość skokowa spoczywa na kości piętowej. Linia
wypukłości biegnie od kości piętowej poprzez kości śródstopia ku palcom. Brzeg
przyśrodkowy stopy jest najbardziej wypukły, tworzy sklepienie stopy. Dzięki
temu układowi kości, stopa opiera się na podłożu jedynie na guzie piętowym, na
główkach kości śródstopia i na bocznym brzegu stopy. Brzeg przyśrodkowy nie
dotyka podłoża. ten kształt stopy zależy nie tylko od układu kości, wspomagają
go więzadła i ścięgna mięśni. Przy rozluźnieniu więzadeł może nastąpić
przesunięcie wzajemne kości, zwłaszcza kości stopowej i powstaje tzw.
płaskostopie, w którym stopa całą swoją powierzchnią podeszwową spoczywa na
podłodze. Jest to położenie nieprawidłowe, powoduje ono bóle stopy i mięśni przy
dłuższym staniu. Może być też stopa nadmiernie wypukła. Stopa jest typowym
narządem podporowym podczas gdy ręka jest narządem chwytnym.

Kości czaszki

Czaszka składa się z 2 części:

nerwowej czyli mózgowej i twarzowej czyli trzewnej. Czaszka mózgowa jest
zamkniętą puszką kostną, w której mieści się mózgowie. Czaszka twarzowa stanowi
podstawę kostną twarzy, zawiera początkowe odcinki narządów trzewnych tj.
przewodu pokarmowego i oddechowego. Jest to jama nosowa zawierająca również
narząd węchu i jama ustna, w której znajduje się narząd smaku. Kości zarówno
czaszki mózgowej jak i twarzowej stanowią osłonkę dla narządu wzroku. W kości
skroniowej mieści się narząd słuchu i równowagi.

Czaszka mózgowa

W czaszce mózgowej wyróżnia się kości parzyste i nieparzyste. Kości parzyste

tworzą łuk skierowany wypukłością ku górze i ułożony w kierunku poprzecznym. Są
to dwie kości skroniowe i dwie kości ciemieniowe. Tworzą one głównie sklepienie
czaszki. Kości nieparzyste tworzą łuk skierowany wypukłością ku dołowi i ułożony
w kierunku strzałkowym. Wchodzą one zarówno w skład podstawy jak i sklepienia
czaszki. Są to kość czołowa, klinowa i potyliczna. Kość czołowa leży najbardziej
z przodu, składa się z łuski i dwóch części oczodołowych. Łuska jest
ukształtowana w płaszczyźnie pionowej i od jej ustawienia urobiono określenie
płaszczyzna czołowa. Łuska łączy się od tyłu z dwoma kośćmi ciemieniowymi, z
boków z kośćmi klinowymi, od strony czaszki twarzowej łączy się z kośćmi
jarzmowymi, nosowymi i kością sitową. Przednia powierzchnia łuski jest gładka,
stanowi podstawę czoła, od strony wewnętrznej posiada nierówności odpowiadające
powierzchni mózgowia. Łuska zamyka przedni dół czaszkowy. Na łusce zaznaczają
się guzy czołowe różnie silnie wykształcone, a tuż nad częściami oczodołowymi
łuki brwiowe silniej zaznaczone u mężczyzn. Ponad oczodołami znajdują się w w
łusce przestrzenie wyścielone błoną śluzową zawierające powietrze zwane zatokami
czołowymi. Należą one do zespołu zatok przynosowych i mają połączenie z jamą
nosową. Części oczodołowe stanowią górną ścianę oczodołów. Oczodół ograniczony
jest od góry przez brzeg nadoczodołowy, w którym znajduje się otwór lub wcięcie
nadoczodołowe, przez które przechodzą nerwy i naczynia krwionośne. Powierzchnia
mózgowa części oczodołowej jest nierówna i stanowi dno przedniego dołu czaszki.
Między częściami oczodołowymi jest wcięcie sitowe, w którym znajduje się część
kości sitowej. Brzeg nadoczodołowy przechodzi ku bokowi w wyrostek jarzmowy.
Kość klinowa leży głównie na podstawie czaszki, składa się z trzonu i trzech par
wyrostków, zwanych skrzydłami, większymi, skrzydłami mniejszymi i wyrostkami
skrzydłowatymi. Trzon leży w środku podstawy czaszki, łączy się z przodu z
kością sitową, z tyłu z kością potyliczną. Trzon zawiera parzystą zatokę klinową
łączącą się z jamą nosową jako zatoka oboczna nosa. Na powierzchni górnej trzonu
jest zagłębienie zwane siodłem tureckim, ograniczone wyniosłościami z przodu i z
tyłu. W siodle znajduje się gruczoł dokrewny - przysadka mózgowa. Z trzonu
wyrastają wszystkie wyrostki. Skrzydła większe tworzą ściany środkowego dołu
czaszki, częściowo ściany boczne oczodołów i okolicy skroniowej, i
podskroniowej. U nasady skrzydła większego znajduje się otwór okrągły, otwór
owalny i kolczysty przeznaczony dla nerwów i naczyń. Skrzydła mniejsze są
skierowane ku przodowi, uzupełniają od przodu górne ściany oczodołów. U nasady
skrzydła mniejszego jest otwór wzrokowy dla przejścia tego nerwu. Między
skrzydłem mniejszym i większym jest trójkątna szczelina oczodołowa górna,
łącząca oczodół z jamą czaszki. Wyrostki skrzydłowate zwisają z trzonu poza jamę
czaszki. Dochodzą one do kości podniebiennej i szczęki. Każdy wyrostek składa
się z dwóch blaszek, a zarówno u nasady jak i wzdłuż blaszek biegną kanały dla
nerwów i naczyń. Kość klinowa zawdzięcza swoją nazwę temu, że jest wklinowaną
między szereg kości zarówno czaszki mózgowej jak i twarzowej. Są to następujące
kości:
czołowa, skroniowe, ciemieniowe, potyliczna, sitowa, jarzmowe, podniebienne,
szczęki i lemiesz. Kość potyliczna leży od tyłu, stanowi część sklepienia i
podstawy czaszki. Składa się z części podstawnej, łuski i dwóch części bocznych.
Część podstawna łączy się z trzonem kości klinowej i razem tworzy pochyłość
zwaną stokiem, leżą w tylnym dole czaszki. Łuska kości potylicznej stanowi tylne
ograniczenia jamy czaszki. Na jej powierzchni wewnętrznej znajdują się rowki
ułożone w kształcie krzyża, rozchodzące się od guzowatości potylicznej
wewnętrznej. W rowkach tych leżą naczynia krwionośne żylne tzw. zatoki żylne
opon twardej. Na powierzchni zewnętrznej znajduje się guzowatość zewnętrzna i
łukowato biegnące linie karkowe, służące za przyczep dla mięśni karku. Części
boczne posiadają na swoich powierzchniach zewnętrznych są kłykcie potyliczne
pokryte powierzchniami stawowymi dla połączenia z kręgiem szyjnoszczytowym.
Ponad kłykciami znajdują się kanały nerwów podjęzycznych. Na brzegach bocznych
są wcięcia szyjne, które uzupełnione przez wcięcia na kościach skroniowych
tworzą otwory, przez które przechodzą żyły szyjne wewnętrzne i i trzy merwy
czaszkowe:
(9 10 11). Wszystkie części kości potylicznej ograniczają otwór potyliczny
wielki łączący jamę czaszki z kanałem kręgowym. Kość skroniowa składa się z
części skalistej sutkowej, łuskowej i bębenkowej. Część skalista leży na
pograniczu środkowego i tylnego dołu czaszki, ma kształt piramidy, której dwie
powierzchnie są wewnątrz, a dwie zewnątrz czaszki. Piramida ma budowę
skomplikowaną, ponieważ w jej wnętrzu znajduje się narząd słuchu i równowagi,
ponadto przechodzi przez nią kanał tętnicy szyjnej wewnętrznej i nerwu. Na
tylnej powierzchni piramidy znajduje się otwór słuchowy wewnętrzny. Na tylnym
brzegu piramidy znajduje się wycięcie szyjne tworzące razem z kością potyliczną
otwór dla żyły szyjnej wewnętrznej. Piramida przechodzi ku tyłowi w część
sutkową czyli wyrostek sutkowy, który zwisa ku dołowi z tyłu poza małżowinę
uszną. W wyrostku są zawarte komórki sutkowe wypełnione powietrzem. Do przodu od
wyrostka sutkowego sterczy ku dołowi różnej długości wyrostek rylcowaty. Między
obu wyrostkami jest otwór rylcowo_sutkowy dla przejścia nerwu twarzowego. Część
łuskowa ma powierzchnię zewnętrzną, która stanowi główną część płaszczyzny
skroniowej i powierzchnię wewnętrzną ograniczającą środkowy dół czaszki. Ku
przodowi wyrasta z części łuskowej wyrostek jarzmowy, który łączy się z kością
jarzmową i tworzy łuk jarzmowy. Poniżej wyrostka jarzmowego znajduje się dół
żuchwowy pokryty powierzchnią stawową. Poza tym dołem znajduje się otwór
słuchowy wewnętrzny ograniczony przez część skalistą i bębenkową. Część
bębenkowa ma kształt rynienkowato zgiętej blaszki kostnej. Kość skroniowa łączy
się z kością klinową, ciemieniową, potyliczną, jarzmową. Kość ciemieniowa jest
czworokątną blaszką kostną wstawioną w sklepienie czaszki między kość czołową,
skroniową, potyliczną, częściowo klinową. Powierzchnia zewnętrzna jest gładka,
wypuklona w guz ciemieniowy, na powierzchni wewnętrznej są nierówności związane
z przebiegiem naczyń żylnych i tętniczych.

Czaszka twarzowa

Kości czaszki twarzowej dzielimy na parzyste i nieparzyste. Wszystkie kości

parzyste i części nieparzyste są związane ze szczęką tworząc główną część
twarzy. Do kości parzystych należą:
kości nosowe, jarzmowa, szczęki, łzowe, podniebienne, małżowiny nosowe. Do
nieparzystych należą:
żuchwa, lemiesz, kość sitowa i gnykowa. Kości twarzy są połączone między sobą
nieruchomo z wyjątkiem żuchwy. Kość nosowa ma kształt czworobocznej płytki lekko
wygiętej, stanowi część nosa zewnętrznego. Łączy się u góry z kością czołową, z
boku z wyrostkiem czołowym szczęki, przyśrodkowo z kością drugostronną. Kość
jarzmowa leży z boku twarzy, posiada trzon i dwa wyrostki. Wyrostek skroniowy
łączy się z wyrostkiem jarzmowym kości jarzmowej i tworzy łuk jarzmowy. Wyrostek
czołowy łączy się z kością czołową i skrzydłem wielkim kości klinowej. Trzon ma
trzy powierzchnie:
oczodołową, która tworzy część ściany bocznej oczodołu, skroniową, która tworzy
część powierzchni skroniowej i policzkową zewnętrzną, wyczuwalną pod skórą
twarzy. Szczęka składa się z trzonu i czterech wyrostków:
czołowego, jarzmowego, podniebiennego i zębodołowego. Trzon stanowi część
środkową szczęki. Posiada on powierzchnię górną części oczodołową, która tworzy
ścianę dolną oczodołu, powierzchnię tylną czyli podskroniową tworzącą
płaszczyznę podskroniową, powierzchnię przyśrodkową czyli nosową, zwróconą do
jamy nosowej i powierzchnię przednią, macalną pod skórą twarzy. Brzeg
powierzchni przedniej ogranicza razem z kośćmi nosowymi otwór gruszkowaty
prowadzący do jamy nosowej. Brzeg górny tworzy brzeg podoczodołowy. Powierzchnia
nosowa posiada duży otwór prowadzący do zatoki szczękowej do tyłu od tego otworu
przyrasta do trzonu szczęki blaszka pionowa kości podniebiennej. Wyrostek
czołowy szczęki ogranicza ścianę boczną jamy nosowej, dochodzi do kości czołowej
leżąc dobocznie od kości nosowej. Wyrostek jarzmowy zrasta się z kością
jarzmową. Wyrostek podniebienny ma kształt lekko wypukłej płytki kostnej
ustawionej prawie poziomo. Łączy się z wyrostkiem podniebiennym drugiej szczęki
i tworzy przednią część podniebienia twardego a zarazem do jamy nosowej.
Wyrostek zębodołowy, jak wskazuje nazwa, posiada szereg zębodołów przeznaczonych
dla korzeni zębów. Szczęka leży w środkowej części twarzy i łączy się z
następującymi kośćmi:
czołową, nosową, łzową, sitową, jarzmową, podniebienną, klinową i małżowiną
nosową dolną. Kość łzowa jest to mała cienka kostka leżąca w ścianie
przyśrodkowej oczodołu między wyrostkiem czołowym szczęki a kością sitową. Kość
łzowa tworzy razem z wyrostkiem czołowym szczęki, kanał nosowo_łzowy prowadzący
z oczodołu do jamy nosowej. Kość podniebienna składa się z blaszki poziomej i
pionowej ustawionych w stosunku do siebie pod kątem prostym. Blaszka pozioma
łączy się z wyrostkiem podniebiennym szczęki i tworzy część tylną podniebienia
twardego. Blaszka pionowa przyrasta do trzonu szczęki i tworzy część ściany
bocznej jamy nosowej. Przyrastają do niej małżowiny nosowe środkowa i dolna. U
góry blaszka pionowa dochodzi do oczodołu i uzupełnia jego ścianę dolną.
Małżowina nosowa dolna ma kształt lekko zwiniętej blaszki kostnej, przyrasta do
ściany bocznej jamy nosowej. Pod małżowiną biegnie przewód nosowy dolny. Żuchwa
jest największą kością nieparzystą. Składa się z trzonu i dwóch gałęzi. Trzon ma
kształt podkowiasty, brzeg górny jest zgrubiały i tworzy część zębodołową
zawierającą podobnie jak w szczęce zębodoły. Na powierzchni zewnętrznej trzonów
znajduje się w linii środkowej guzowatość grudkowa, na powierzchni wewnętrznej
linia przyczepu mięśnia żuchwowo_gnykowego. W trzonie biegnie kanał żuchwy, a w
nim nerwy i naczynia dla zębów. Z trzonu wyrastają pod kątem prostym dwie
gałęzie, miejsce odejścia gałęzi nazywa się kątem żuchwy. Gałąź zakończona jest
dwoma wyrostkami, przednim zwanym dziobiastym, do którego przyczepia się mięsień
skroniowy i tylnym kłykciowym. Wyrostek kłykciowy jest zakończony główką pokrytą
powierzchnią stawową, poniżej główki jest szyjka. Na wewnętrznej powierzchni
gałęzi jest otwór prowadzący do kanału żuchwy. Lemiesz jest to płaska kość
leżąca w linii środkowej jamy nosowej i tworząca część jej przegrody. Lemiesz
łączy się z kością sitową, klinową i podniebieniem twardym. Kość sitowa jest
wstawiona między kości czaszki mózgowej i twarzowej. Składa się z blaszki
poziomej, pionowej i dwóch błędników. Blaszka pozioma znajduje się we wcięciu
sitowym kości czołowej i jest podziurkowana - stąd nazwa kość sitowa. Stanowi
ona część sklepienia jamy nosowej, łączy jamę nosową z przednim dołem
czaszkowym. Blaszka pionowa zwisa do jamy nosowej i tworzy przednio_górną część
przegrody nosowej. Po bokach blaszki pionowej zwisają do jamy nosowej dwa
błędniki czyli labirynty. Błędnik posiada bardzo delikatną ścianę boczną, która
stanowi ograniczenie przyśrodkowej ściany oczodołu, zaś ze ściany przyśrodkowej
wyrastają do jamy nosowej małżowiny nosowe. Zazwyczaj są dwie - górna i
środkowa, może być trzecia najwyższa. W błędniku znajdują się komórki sitowe,
podzielone na przednie i tylne. Mają one połączenie z jamą nosową. Kość gnykowa
związana jest rozwojowo z kośćmi twarzoczaszki. Leży na szyi, zawieszona na
mięśniach przednich szyi. Ma kształt podkowy, której część środkowa to trzon, z
którego wyrastają rogi większe i rogi mniejsze. Kość gnykową można wyczuć na
szyi przesuwając palce od żuchwy ku dołowi. Leży ona na granicy okolicy
podbródkowej i przedniej powierzchni szyi.

Połączenia kości czaszki

Kości czaszki mózgowej są połączone nieruchomo przy pomocy pasm tkanki łącznej i
chrząstki. Na sklepieniu czaszki między kośćmi czołową, ciemieniowymi i
potyliczną znajdują się szwy zębate. Brzegi kości sąsiadujące ze sobą są
nierówne i zachodzą między siebie, pozostawiając bardzo wąskie przestrzenie
wypełnione tkanką łączną. Między łuską kości skroniowej a kością ciemieniową
jest szew łuskowy, w którym brzegi obu kości są ścięte skośnie i przez to
spłaszczone. Na podstawie czaszki znajdują się między sąsiadującymi ze sobą
kośćmi niewielkie ilości chrząstki, są więc chrząstkozrosty. Połączenia kości
zmieniają się w zależności od wieku. W okresie płodowym i po urodzeniu między
brzegami kości sklepienia znajduje się większa ilość tkanki łącznej, która
stopniowo zanika. Przestrzenie zawierające taką tkankę łączną noszą nazwę
ciemiączek. Największe ciemiączko przednie znajduje się między kością czołową i
kośćmi ciemieniowymi. Może ono dochodzić do 5 centymetrów długości i około 3-5
szerokości. Utrzymuje się ono najdłużej, zarasta między pierwszym a drugim
rokiem życia. Ciemiączko tylne znajduje się między kośćmi ciemieniowymi a kością
potyliczną, jest ono znacznie mniejsze od przedniego. Po bokach kości
ciemieniowych, między nimi a kośćmi skroniowymi, klinowymi a potyliczną leżą
małe parzyste ciemiączka boczne. Obecność ciemiączek w czasie płodu ułatwia
przesuwanie się główki płodu w czasie porodu, a po urodzeniu umożliwia
powiększenie się czaszki. W czaszce płodowej na jej podstawie są znaczne ilości
połączeń chrzęstnych. W miarę kostnienia czaszki ulegają skostnieniu niektóre
połączenia chrzęstne podstawy i ilość chrząstki zmniejsza się. U osób starszych
może dochodzić do kostnienia szwów czaszki i wówczas kości czaszki mózgowej
zlewają się w jednolitą puszkę kostną. Staw żuchwowo_skroniowy jest jedynym
połączeniem ruchomym kości czaszki. Powierzchnie stawowe znajdują się głowach
wyrostków kłykciowych gałęzi żuchwy i na dołach żuchwowych kości skroniowych. W
jamie stawowej znajduje się chrząstka śródstawowa, która zrasta się z torebką
stawową i dzięki temu dzieli jamę stawową na dwie części. Torebka stawowa otacza
powierzchnie stawowe, jest wzmocniona trzema więzadłami. Najsilniejsze jest
więzadło boczne, które biegnie od wyrostka jarzmowego kości skroniowej do szyjki
żuchwy. Drugie więzadło klinowo_żuchwowe biegnie od skrzydła większego kości
klinowej do gałęzi żuchwy, do jej powierzchni wewnętrznej w sąsiedztwie otworu
kanału żuchwy. Trzecie więzadło najsłabsze, rylcowo_żuchwowe, biegnie od
wyrostka rylcowatego kości skroniowej do kąta żuchwy. Nie jest ono bezpośrednio
związane ze stawem. W stawie skroniowo_żuchwowym odbywają się następujące ruchy:
wysuwanie ku przodowi i cofanie, obniżanie i podnoszenie i ruch żucia.

Czaszka jako całość

Czaszka ma kształt owoidealnej puszki, w której wyróżnia się podstawę i

sklepienie. Podstawa jest niewidoczna i niewyczuwalna, natomiast sklepienie jest
powleczone mięśniami i skórą, jest dostępne i wyczuwalne. Sklepienie jest
utworzone przez łuskę kości czołowej, obie kości ciemieniowe, łuski kości
skroniowych i łuskę kości potylicznej. Sklepienie jest prawie zupełnie gładkie.
Na kości czołowej wyczuwa się guzy czołowe, na kościach ciemieniowych mogą być
guzy ciemieniowe, na kości potylicznej z tyłu leży guzowatość potyliczna
zewnętrzna. Wnętrze czaszki nosi nazwę jamy czaszki i jest podzielone na trzy
doły:
przedni, środkowy i tylny. Dół czaszki przedni jest ograniczony przez łuskę
kości czołowej, skrzydła mniejsze kości klinowej i trzon kości klinowej. Przy
przednim dole znajdują się płaty czołowe mózgowia. Dół środkowy jest ograniczony
przez skrzydła większe kości klinowej i brzeg górny obu piramid kości
skroniowej. Dół środkowy leży niżej niż przedni i zawiera płaty skroniowe
mózgowia oraz część przednią pnia mózgu jako część nieparzystą położoną w
środku. Dół tylny jest zawarty między brzegami górnymi piramid a łuską kości
potylicznej, zawiera półkule móżdżku, ponad którymi leżą płaty potyliczne
mózgowia. W dole tylnym jest otwór potyliczny wielki łączący jamę czaszki z
kanałem kręgowym. Do przodu od otworu jest pochyłość zwana stokiem, na której
spoczywa tylny odcinek pnia mózgu. Na podstawie czaszki widoczne są parzyste
otworki, które znajdują się we wszystkich trzech dołach czaszki i umożliwiają
wyjście z jamy czaszki nerwów czaszkowych i naczyń krwionośnych żylnych, a
wejście do jamy czaszki naczyń krwionośnych tętniczych. Na wewnętrznej
powierzchni kości czaszki widoczne są różnej szerokości rowki, w których
przebiegają naczynia krwionośne tętnicze i żylne oraz nierówności odpowiadające
nierównościom powierzchni mózgowia. Czaszka twarzowa zawiera dwa parzyste
oczodoły,, nieparzystą jamę nosową i ustną. Oczodół jest ograniczony czterema
ścianami, które tworzą nieregularny kształt stożka zwróconego szczytem ku
wnętrzu czaszki a podstawą na zewnątrz. Ściana górna jest utworzona przez część
oczodołową kości czołowej i skrzydło mniejsze kości klinowej, ściana dolna przez
trzon szczęki i częściowo kość jarzmową, ściana przyśrodkowa przez wyrostek
czołowy szczęki, kość łzową, ścianę błędnika kości sitowej, a ściana boczna
przez kość jarzmową i skrzydło większe kości klinowej. Między ścianą górną i
boczną jest szczelina oczodołowa górna, między ścianą boczną i dolną szczelina
oczodołowa dolna. Szczeliny te i inne otwory łączą oczodół z otoczeniem głównie
z jamą czaszki. W szczycie oczodołu jest otwór dla przejścia nerwu wzrokowego.
Jama nosowa zajmuje położenie centralne w czaszce twarzowej. Posiada sześć
ścian:
górną, dolną, przednią, tylną i dwie boczne. Ściana górna jest utworzona przez
kości nosowe, blaszkę poziomą kości sitowej i trzon kości klinowej. ściana dolna
to podniebienie twarde, złożone z wyrostków podniebiennych kości szczękowych i
blaszek poziomych kości podniebiennych. Ściana przednia to otwór prowadzący do
jamy nosowej ograniczony przez szczęki i kości nosowe. Ściana dolna to również
otwór łączący jamę nosową z jamą gardła. Otwór przedni jamy nosowej nosi nazwę
otworu gruszkowatego, otwór tylny nozdrzy tylnych. Ściana boczna jest utworzona
przez wyrostek czołowy i trzon szczęki, przez blaszkę pionową kości
podniebiennej i przez wyrostek skrzydłowaty kości klinowej. Na tej ścianie
zwisają do jamy nosowej trzy małżowiny nosowe, górna i środkowa należąca do
kości sitowej i dolna, która jest samodzielną kością. Jama nosowa jest
podzielona na dwie części:
prawą i lewą przez przegrodę nosową. Przegroda ta składa się z części kostnej i
chrzęstnej oraz miękkiej. Przegroda kostna jest złożona z blaszki pionowej i
kości sitowej i z lemiesza. Przegroda chrzęstna uzupełnia ją od przodu a z
przodu ku dołowi znajduje się przegroda błoniasta. Jama nosowa ma liczne
połączenia z otoczeniem, łączy się z wnętrzem jamy czaszki przez otworki w
blaszce poziomej kości sitowej, a z oczodołem przez kanał nosowo_łzowy. Pod
małżowinami nosowymi biegną trzy przegrody nosowe:
pod górną - górny, pod środkową - środkowy, pod dolną - dolny. Te trzy przegrody
ku środkowi jamy nosowej tworzą przewód nosowy i wspólny, zaś ku tyłowi łączą
się w przewód nosowo_gardłowy, który przez nozdrza tylne łączy jamę nosową z
jamą gardła. W otoczeniu jamy nosowej znajdują się przestrzenie powietrzne
wyścielone błoną śluzową, które mają połączenie z jamą nosową i noszą nazwę
zatok przynosowych. Do przewodu nosowego środkowego uchodzi zatoka czołowa,
szczękowa i komórki sitowe przednie. Do przewodu górnego uchodzą komórki sitowe
tylne i zatoka klinowa. Kanał nosowo_łzowy ma swoje ujście do przewodu nosowego
dolnego.

Narząd ruchu czynny

Narząd ruchu czynny składa się z mięśni, które ze względu na przyczepy do kości
szkieletu nazywamy mięśniami szkieletowymi. Są to mięśnie poprzecznie prążkowane
o czynności kierowanej przez naszą wolę. Większość mięśni przyczepia się z dwóch
stron do kości, jednak część mięśni ma przyczepy z jednej strony do kości, zaś z
drugiej strony do skóry lub wyłącznie do skóry. Ten drugi rodzaj mięśni - to
mięśnie skórne. Mięsień składa się z części mięsnej zwanej brzuścem mięsnym i z
części ścięgnistej. W części mięsnej włókna mięśniowe są połączone ze sobą w
pęczki przy pomocy wiotkiej tkanki łącznej zwanej omięsną wewnętrzną. Na
zewnątrz cały mięsień jest otoczony warstwą tkanki łącznej zwanej omięsną
zewnętrzną. Grupy mięśni są pokryte i pooddzielane od innych grup przy pomocy
powięzi, również zbudowanych z tkanki łącznej. Wiotka omięsna wewnętrzna i
zewnętrzna nie hamuje ruchów poszczególnych ruchów czy całego mięśnia, natomiast
powięź tworzy jakby kanały, w których poruszają się mięśnie. W każdym mięśniu
odróżnia się przyczep początkowy i końcowy. Przyczep początkowy leży zwykle
bliżej linii środkowej ciała, przyczep końcowy dalej. Przyczep początkowy
uważany jest za punkt stały mięśnia, zaś przyczep końcowy za punkt bardziej
ruchomy, jednak nie zawsze można ustalić punkt stały i punkt ruchomy mięśnia,
ponieważ kierunek ruchu może być zmienny i wówczas punkt początkowy staje się
bardziej ruchomy niż punkt końcowy. Stosunek części mięsnej do części
ścięgnistej jest różny, zależny od kształtu mięśnia - mięśnie długie i wąskie
posiadają również wąskie ścięgna, mięśnie płaskie i szerokie mają ścięgna
krótkie i szerokie. Bardzo szerokie i rozległe ścięgna noszą nazwę rozcięgien.
Układ włókien w samym mięśniu może być różny - mięsień pierzasty posiada włókna
ułożone dwustronnie w stosunku do pasma ścięgnistego biegnącego w środku
mięśnia, jest podobny do pióra ptasiego, stąd nazwa pierzasty. Mięsień
półpierzasty ma wygląd podobny do połowy pióra z włóknami ułożonymi
jednostronnie. Mięsień długi posiada włókna ułożone wzdłuż i równolegle do
siebie. Nazwy mięśni są zależne od wielu elementów:
od kształtu np. mięsień równoległoboczny, od liczby składników np. mięsień
dwugłowy, trójgłowy, od miejsca przyczepu np, mięsień kruczoramienny, od
czynności np. zginacz palców lub od kierunku przebiegu np. mięsień prosty lub
skośny. Mięśnie mogą być jednostawowe lub dwustawowe. Najczęściej mięśnie
pracują zespołowo łącząc się w grupy. Mięśnie o tej samej czynności noszą nazwę
mięśni synergetycznych, zaś o czynnościi przeciwnej mięśni antagonistycznych.
Grupy mięśni układają się zależnie od czynności w stosunku do stawów np. mięśnie
zginające leżą przed osią stawu, mięśnie prostujące poza nią. Grupy mięśni
antagonistycznych są zwykle oddzielone od siebie przegrodami międzymięśniowymi,
posiadają też najczęściej własne unerwienie. Praca mięśnia polega na jego
skurczu. Kurczą się nie wszystkie włókna mięśnia równocześnie, stąd można mówić
nie tylko o czynności mięśnia jako całości ale o czynności poszczególnych części
mięśnia. Cały mięsień pracuje wyłącznie przy maksymalnym wysiłku i natężeniu.
Wielkość skurczu zależy od długości włókien mięsnych i kąta przyczepu ich do
ścięgna. Mięsień może przy skurczu skrócić się do 50% swojej długości
spoczynkowej. Siła mięśnia zależy od sumy przekrojów włókien i również od
kierunku ich przyczepu. Im mięsień grubszy i silniejszy, siła mięśnia wynosi
11.1 kilograma naż7şcm kw. Skurcz mięśnia jest źródłem siły poruszającej części
szkieletu i całego ciała. W stanie spoczynku mięśnie nie są zupełnie wiotkie, są
one w stanie lekkiego napięcia, które nosi łacińską nazwę tonus. Napięcie
mięśnia znika zupełnie po przecięciu nerwu dochodzącego do mięśnia, zaś maleje
znacznie w narkozie. Napięcie mięśnia zmienia się, cała postawa człowieka może
być bardziej napięta lub wiotka. Niektóre mięśnie pracują słabo, zaś główna ich
czynność polega na trwaniu w stanie napięcia, np. utrzymywanie kręgosłupa w
pozycji pionowej, czy utrzymanie stopy. Zgięcie jakiegoś stawu dochodzi do
skutku dzięki skurczowi mięśni zginaczy, zaś wyprostowanie przez czynność
prostowników, które rozciągają mięśnie zginacze lub tylko przez działanie
ciężaru zgiętej części ciała. Miarą siły mięśnia jest ciężar, który może
podnieść, stąd praca mięśnia, i to jest iloczyn siły i drogi. Mięśnie działające
na stawy pracują na zasadzie działania dźwigni, stąd im dłuższe jest ramię
dźwigni tym mniejsza siła mięśnia wystarcza do wykonania danego ruchu. Istnienie
grup antagonistycznych mięśni ma znaczenie dla regulacji siły ruchu w tym
sensie, że skurcz zginaczy równocześnie powoduje rozciąganie prostowników, które
regulują zakres ruchu działając w pewnym sensie hamująco na zginacze.

Mechanizmy przystosowawcze mięśni

Mięsień który wykonuje większą pracę czyli pokonuje większy opór w jednostce
czasu przerasta, staje się ogólnie grubszy a każde włókno jest na przekroju
większe, nie zwiększa się natomiast ilość jego włókien. Jest to przerost
czynnościowy, wywołany większym niż zwykle obciążeniem mięśnia. Przy stałym
obciążeniu a tylko dłuższym czasie pracy mięsień nie ulega przerostowi, uzyskuje
tylko zdolność pracy bez zmęczenia przez dłuższy czas. Odwrotnie - mięsień nie
pracujący przez dłuższy czas ulega zanikowi, przy czym czas zaniku zależy od
przyczyny i stanu mięśnia np. mięsień porażony i rozciągnięty zanika szybciej
niż mięsień nierozciągnięty. Przyczyną zaniku mięśnia może być przecięcie nerwu,
mięsień bowiem stanowi całość funkcjonalną wraz ze swoim nerwem. Zanikowi
mięśnia można przeciwdziałać przez wykonywanie ruchów biernych i przez masaż,
można zwiększać siłę mięśnia przez obciążanie go kilkakrotnie w ciągu dnia.
Mięśnie uszkodzone nie regenerują tworzy się w nich blizna zbudowana z tkanki
łącznej, natomiast ścięgna regenerują łatwo. Wykorzystuje się cechę ścięgien do
wykonywania zabiegów przeszczepienia ścięgien mięśni prawidłowo pracujących w
miejsce mięśni zanikłych. Oprócz łączności z układem nerwowym przez odpowiedni
nerw czy nerwy do pracy mięśnia konieczne jest ukrwienie. W mięśniu znajduje się
obfita sieć naczyń włosowatych, w których wypełnienie krwią zmienia się w
zależności od zapotrzebowania mięsień w spoczynku ma mniej krwi niż mięsień
pracujący. Mięśnie szkieletowe dzielimy na grupy odpowiednio do układu kostnego.
Są więc mięśnie tułowia podzielone dalej na mięśnie klatki piersiowej, brzucha i
grzbietu, mięśnie głowy i szyi, mięśnie kończyn górnych i dolnych. W zakresie
tych grup ogólnych jest dalszy podział bardziej szczegółowy.

Koniec tomu I