PROFILAKTYKA SPOECZNA I RESOCJALIZACJA 2015, 25

ISSN 2300-3952

Marta Juza 1

HEJTERSTWO W KOMUNIKACJI INTERNETOWEJ:

CHARAKTERYSTYKA ZJAWISKA,
PRZYCZYNY I SPOSOBY PRZECIWDZIAANIA

Streszczenie
Hejterstwo internetowe to stosunkowo nowa forma dewiacyjnych zachowa podczas
publicznych dyskusji internetowych polegajca na uywaniu obelywego jzyka, pogardliwej ocenie rnych zjawisk, obraaniu zarwno rozmwcw jak i rnych innych podmiotw, wyraaniu agresji i nienawici pod ich adresem. Jest to zjawisko ograniczone do sfery
Internetu i wyraa si wycznie w postaci werbalnej. Zawsze jest te ukierunkowane na inne osoby bd grupy. Zachowania okrelane tym mianem naruszaj zarwno powszechnie
przyjte w spoeczestwie normy nieformalne dotyczce grzecznoci, jak i normy prawne ,
ktre chroni godno czowieka. Pozostaj zazwyczaj take w sprzecznoci z netykietami,
czyli kodykacjami norm formuowanymi dla Internetu jako caoci lub dla poszczeglnych
form komunikacji internetowej.
Przyczyn tego zjawiska mona szuka zarwno w zjawiskach pozainternetowych (np.
powodujcych frustracj, ktra przekada si nastpnie na agresywne zachowania w Internecie), jak i w uwarunkowaniach samej komunikacji internetowej, ktre mog prowokowa
agresj rozmwcw. Mona spotka si rwnie z opiniami, e hejterstwo jest inspirowane
przez wacicieli platform, na ktrych odbywaj si dyskusje, poniewa nienawistne komentarze napdzaj dyskusj i zwikszaj zyski organizatorw. Pojawiaj si rwnie opinie, e
hejterstwo jest szczeglnie nasilone w polskojzycznym Internecie. Kwestie takie wymagaj
werykacji.
Przeciwdziaanie temu zjawisku jest niezwykle trudne. W pewnych przypadkach, naruszajcych wyranie dobra chronione prawem pastwowym, mona odwoywa si do or1 Dr Marta Juza jest adiunktem w Instytucie Filozoi i Socjologii Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie. Adres e-mail: socjonetka@up.krakow.pl

28

Marta Juza

ganw wadzy, jednak nie zawsze jest to moliwe, nie zawsze te jest skuteczne. Innym sposobem jest wyrane formuowanie zasad zachowania dla pewnych fragmentw komunikacji
internetowej oraz ustanowienie oddolnych organw kontroli spoecznej (moderacja) i ewentualnych sankcji. Mona rwnie rozway sprawowanie kontroli przez wszystkich uytkownikw danego fragmentu komunikacji internetowej i stosowanie sankcji nieformalnych bd
ignorowanie hejterw, jednak skuteczno takich metod jest ograniczona. Tak czy inaczej
powstrzymanie internetowego hejterstwa jest jednak istotna kwestia, poniewa dotyczy wanego sposobu prowadzenia debaty publicznej, co w spoeczestwach demokratycznych jest
spraw kluczowej wagi.
Sowa kluczowe: hejterstwo, agresja, dewiacja, Internet, nienawi

Hate Acts in Internet Communication:

Features, Causes and Preventive Measures
Abstract
Hate acts in Internet are a relatively new form of deviant behaviour in Internet public
debates. They are marked by the use of insulting language, scornful judgments of various
phenomena, an oensive attitude towards co-participants and other individuals, and the expression of aggression and hatred towards them. Such hate acts are limited to Internet, take
solely verbal forms, and always target other individuals or groups. Behaviours qualied under the name of hate acts violate commonly accepted informal social norms of courtesy and
legal norms established to protect human dignity. They usually contradict netiquettes, i.e.
codes of conduct dedicated to Internet as a whole or to specic Internet communication
forms.
The root causes of Internet hate acts may be found outside the Internet space (e.g.
triggers of frustration which next translates into aggressive behaviours on the Internet), and
in the very nature of Internet communication which may prompt aggression of participants.
Some opinions are voiced that such hate is inspired by the owners of discussion platforms, as
hateful comments fuel the debate and boost their income. Others would claim that such hate
acts are particularly acute on the Polish-speaking Internet. Such assumptions require further
verication.
It is highly dicult to counteract Internet hate. In cases which overtly violate rights
protected by public legislations, authorities could be requested to act upon. This option is not
always available, and if available, not always eective. Explicit denition of codes of conduct for specic segments of Internet communication may be another solution, together with
the establishment of bottom-up social control entities (moderators), with ensuing sanctions.
It may also be envisaged to introduce control mechanisms exerted by all users of a specic
Internet communication segment, and to apply informal sanctions or ignore haters; however, such measures are of limited eectiveness. In any case, putting a halt to Internet hate
acts is vital, as it touches upon an important mode of public debate, of key importance in
democratic societies.
Key words: hate, aggression, deviance, Internet, hatred

Hejterstwo w komunikacji internetowej

29

Wprowadzenie czym jest hejterstwo w komunikacji internetowej

Hejterstwo (od ang. hate nienawi, nienawidzi) 2 to forma dewiacyjnych zachowa podczas publicznych dyskusji internetowych. Polega
ono na uywaniu obelywego jzyka, pogardliwej ocenie rnych zjawisk,
zniewaaniu zarwno rozmwcw jak i rnych innych podmiotw oraz
na wyraaniu agresji i nienawici pod ich adresem. Hejterskie komentarze
nie nios ze sob adnej merytorycznej treci ani nie wnosz do dyskusji
niczego poza agresj ukierunkowan na inne osoby bd grupy. Zjawisko
tego typu zachowa w komunikacji internetowej jest wprawdzie prawie
tak stare jak sam Internet, jednak dopiero od niedawna bywa ono okrelane mianem hejterstwa. Trudno wskaza jednoznacznie moment, kiedy
sowo to pojawio si po raz pierwszy, jednak wydaje si, e zaczo ono
by popularne na pocztku drugiej dekady XXI wieku, w szczeglnoci
w potocznych wypowiedziach publikowanych w Internecie.
Wypowiedzi internetowe przepenione agresj i nienawici od dawna byy przedmiotem zainteresowania badaczy Internetu jako cz powizanych z Internetem zachowa amicych normy spoeczne. We wczesnym
okresie upowszechnienia Internetu obserwowano bowiem, jak w tym nowym obszarze dziaa komunikacyjnych uytkownicy radz sobie ze stanowieniem i egzekwowaniem norm, w tym take z reagowaniem na praktyki, ktre dzi okrelilibymy jako hejterskie. Z czasem jednak zjawisko
to przestao by tylko wewntrzn spraw niewielkiej spoecznoci skupionej wok nowego rodka komunikowania, a zaczo by postrzegane
jako istotny problem spoeczny. Nastpio to z chwil, gdy Internet zacz si upowszechnia w spoeczestwie i tym samym liczy jako wana
paszczyzna publicznej debaty. Sie internetowa zacza by wwczas naturaln czci codziennego ycia coraz wikszej liczby zwykych ludzi
(por. Wellman, Haythornthwaite 2002). Stao si to moliwe dziki temu,
e korzystanie z Internetu byo coraz atwiejsze i bardziej przystpne dla
kadego uytkownika bez wzgldu na jego kompetencje, zarwno techniczne jak i kulturowe. Z czasem uytkownicy zyskiwali te coraz wicej moliwoci publikowania w Internecie wasnych treci. Coraz wiksz
2 Innymi sowami uywanymi w rnego rodzaju publikacjach na okrelenie tego same-

go zjawiska s take hejt, hejting, hejtowanie, hejtowa i inne, w ktrych morfemem

jest czon hejt. W niniejszym artykule dla zachowania spjnoci s uywane jedynie rzeczowniki hejterstwo i hejter, czasownik hejtowa i przymiotnik hejterski.

30

Marta Juza

popularno zyskiway serwisy, ktre byy ukierunkowane na prezentacj

treci umieszczanych tam przez zwykych uytkownikw. Pocztkowo byy to powizane z portalami internetowymi fora, czaty, platformy blogowe,
z czasem take serwisy spoecznociowe i mikroblogowe (ze szczeglnym
uwzgldnieniem Facebooka i Twittera) 3.
Dostrzeono wwczas, e liczne komentarze przesycone agresj
i nienawici to wana cz prowadzonej publicznie i powszechnie dostpnej dyskusji. Niepokj zacza te budzi skala internetowej nienawici. Okazao si, e publiczne dyskusje internetowe to prawdziwa rzeka wypowiedzi radykalnych, kategorycznych, fanatycznych, obraliwych
i formuowanych bez adnych merytorycznych uzasadnie. W jednym
z wielu artykuw prasowych na ten temat Piotr Stasiak (2009: 30) napisa: Kto po raz pierwszy postanawia wsucha si w gos opinii publicznej w internecie, przey musi olbrzymi szok. (...) internetowe fora
dyskusyjne wrcz kipi zoci, nienawici, ksenofobi, brakiem tolerancji na innych i ich pogldy. Zauwaono rwnie, e tego typu zachowania
naruszaj nie tylko prozaiczne normy dobrego wychowania, ale rwnie
normy prawne i mog by w zwizku z tym cigane na podstawie kodeksu
cywilnego lub karnego.
By moe nowa sytuacja, polegajca na pojawianiu si w przestrzeni publicznej coraz liczniejszych agresywnych i wrogich wypowiedzi, potrzebowaa nowej nazwy. Okrelenia pochodzce od sowa hejt
byy jednak do niedawna rzadko stosowane w dyskursie naukowym
i publicystycznym, by moe ze wzgldu na ich kolokwializm i niejednoznaczno. Jzykoznawcy proponowali niekiedy, aby w omwieniach tego tematu uywa polskich sw nienawi czy nienawistnik, jednak wydaje si, e nie odpowiadaj one do koca desygnatom poj hejt czy hejter. Badacze i publicyci zajmujcy si takimi zjawiskami uywali z kolei takich poj jak np. agresja elektroniczna (Pyalski 2012), mowa nienawici, mowa agresji (Bauer 2009),
jzyk wrogoci (Kumiski 2012), wredna mowa (Janicki, Wadyka
2014) czy po prostu chamstwo internetowe. Takie okrelenia s jednak
do wieloznaczne, ponadto obejmuj zazwyczaj duo szersz klas zjawisk ni te bdce przedmiotem niniejszego artykuu, ktry koncentru3 Ten fenomen oddolnego generowania i organizowania treci w Internecie nazywany jest zwykle zaproponowanym przez wydawc Tima OReillyego (2007) okreleniem
Web 2.0.

Hejterstwo w komunikacji internetowej

31

je si wycznie na agresji werbalnej wyraanej przez Internet. Pojcie hejterstwo moe wprawdzie razi jzykowych purystw, ale wydaje si ono znajdowa tu zastosowanie ze wzgldu na wspomniane wyej zawenie tematyczne oraz na internetow wanie proweniencj tego
sowa.
Normy spoeczne i kontrola spoeczna w komunikacji internetowej
Jak wynika z klasycznej koncepcji lozocznej Thomasa Hobbesa
(2009), jednostki w zbiorowociach ludzkich nie mog dziaa w peni
swobodnie; jeli maj y w przewidywalnym i bezpiecznym otoczeniu,
musz zrzec si czci swojej wolnoci na rzecz suwerena zwanego przez
autora Lewiatanem, Bogiem miertelnym, ktry w zamian zapewni im
ad, porzdek i bezpieczestwo. Wynika z tego, e bez wadzy, ktra stoi
na stray okrelonego systemu norm nie moe funkcjonowa adna ludzka
zbiorowo, bez nich bowiem szybko zaamaaby si pod ciarem egoistycznych de poszczeglnych jednostek.
Podobne podejcie byo rwnie charakterystyczne dla socjologii,
zwaszcza we wczesnym okresie jej rozwoju. Wedle klasycznej koncepcji
milea Durkheima (2011), fakty spoeczne, czyli pewne sposoby dziaania, s przez jednostk odbierane jako przymusowe i narzucone z zewntrz. Si, ktra je ustanawia i ktra zmusza ludzi do ich przestrzegania, jest za spoeczestwo; to ono wywiera na jednostki zewntrzn presj skaniajc do podejmowania lub niepodejmowania okrelonych dziaa. Suy temu system kontroli spoecznej okrelajcy sankcje za pewne zachowania jednostek oraz wskazujcy instytucje, ktre mog te sankcje przyznawa. W ten sposb powstaje ad spoeczny. Spoeczestwo jest
wic niczym Lewiatan, ktry potra narzuci jednostkom normatywne
ograniczenia. Nie bez powodu Stanisaw Ossowski (1983) pisa w tym
kontekcie o wielogowym Lewiatanie.
Te koncepcje znajduj zastosowanie take wobec opisu zbiorowoci
osb kontaktujcych si ze sob za porednictwem Internetu, pocztkowo
niewielkiej, dzi obejmujcej ponad dwa miliardy ludzi z caego wiata.
W tym obszarze dziaa ludzkich pojawiy si nowe, swoiste dla, fakty
spoeczne. Jeli Internet mia by dla ludzi uytecznym sposobem porozumiewania si i utrzymywania kontaktw, to na potrzeby tego nowego
obszaru komunikacyjnego musia powsta jaki system norm reguluj-

32

Marta Juza

cych zachowania uytkownikw oraz system wadzy, ktry by egzekwowa

przestrzeganie tych norm.
Potrzeba ta staa si wyranie widoczna w momencie, gdy Internet
przesta by nowink dostpn w wskim gronie naukowcw i informatykw, a zacz stawa si narzdziem uywanym na co dzie przez coraz
wiksz liczb ludzi. Stopniowo wypracowywano wwczas reguy, instytucje, obyczaje i wzory zachowa dotyczce interakcji zaporedniczonych
przez sie komputerow. Wiele z tych regu byo kodykowanych przez
rozmaite netykiety, ktrych celem byo usprawnienie komunikacji oraz zapewnienie wzajemnego poszanowania si internautw.
Netykieta (od ang. net etiquette; etykieta sieci) to swoisty kodeks
etyczny Internetu i zarazem jego savoir-vivre. Mona j uzna za fragment uywajc terminologii Floriana Znanieckiego (1971: 511) systemu aksjonormatywnego dotyczcy tego szczeglnego przejawu ycia
spoecznego, jakim jest Internet. Jest to spis zachowa, ktre s w sieci
waciwe i niewaciwe, podane i niepodane, dobre i ze (Prgowski
2012: 45). W takim rozumieniu uywa si tego pojcia w liczbie pojedynczej, natomiast netykiety w liczbie mnogiej oznaczaj rnorodne
dokumenty kodykujce reguy zachowa dla poszczeglnych miejsc
w sieci, wycinkw komunikacji internetowej. Cho takich netykiet byo
i jest bardzo wiele, rni si one zakresem, szczegowoci czy formu
regulacji, to czy je wsplny trzon normatywny: odwouj si one do tego
samego zbioru najbardziej zgeneralizowanych zasad wspycia spoecznego w sieci (Prgowski 2012: 46). Z pewnoci nie ma jednak jednego
uniwersalnego zbioru norm obowizujcych we wszystkich moliwych sytuacjach interakcyjnych w Internecie; zbyt rnorodne s bowiem zarwno
te sytuacje, jak i zaangaowane w nie podmioty.
Pierwsze netykiety zaczy powstawa na pocztku lat 90 4, kiedy to
w Internecie opanowanym do tej pory przez przedstawicieli akademickich elit zaczynay pojawia si nowe osoby, nie posiadajce kompetencji technicznych ani kulturowych, jakie cechoway dotychczasowych uytkownikw. Mona zaoy, i wczeniej adne regulacje nie byy potrzeb4 Pierwsz kodykacj netykiety stworzya w 1992 r. Arlene Rinaldi; w Polsce pierwsza
netykieta autorstwa Marcina Dbowskiego powstaa w 1996 r. Naley jednak podkreli, e
wiele netykiet nie byo formalnie kodykowanych, poniewa milczco zakadano, e s one
zbiorem regu, ktre kady dobrze wychowany czowiek powinien stosowa bezreeksyjnie;
z drugiej za strony powstawao wiele rozmaitych oddolnych poradnikw.

Hejterstwo w komunikacji internetowej

33

ne, gdy uytkownicy Internetu przyjmowali i realizowali pewne zasady

postpowania bezreeksyjnie, jako element wiadomoci praktycznej. Ponadto, we wczeniejszym okresie rozwoju Internetu duo mniejszy by zakres anonimowoci poszczeglnych uytkownikw, poniewa w niewielkim internetowym rodowisku niemal wszyscy si znali (przynajmniej
w krgach regionalnych). Zwikszenie zakresu anonimowoci w Internecie implikowao pozbycie si zahamowa i mniejsz skonno do przestrzegania normalnych spoecznych restrykcji nakadanych na zachowanie
(Wallace 2003: 17).
Sytuacja ta przywodzi na myl znany od dawna w socjologii problem
dotyczcy koniecznoci pojawienia si sformalizowanego prawa i takiego
systemu kontroli spoecznej w sytuacji powikszania si ludzkich zbiorowoci i zwikszenia stopnia anonimowoci jednostek, gdy przestaje by
skuteczna kontrola sprawowana przez ca spoeczno oraz ewentualna
sankcja ostracyzmu spoecznego (por. np. Tnnies 1988; Thomas, Znaniecki 1976; Ossowski 1983). Takim sformalizowanym prawem stay si
w Internecie netykiety, ktre miay jasno okreli, co jest akceptowane,
a co zdecydowanie niedozwolone. Odwoujc si do koncepcji adu spoecznego sformuowanej przez Ossowskiego, mona powiedzie, e pierwotny ad przedstawie zbiorowych, w ktrym ycie spoeczne oparte
jest na wsplnoci wzorw i norm utrwalonych w psychicznych dyspozycjach ludzi, ustpi porzdkowi monocentrycznemu, w ktrym ycie spoeczne regulowane byo przez decyzje podejmowane odgrnie (przynajmniej na szczeblach regionalnych).
Adresatem pojawiajcych si netykiet byli nowi uytkownicy, dla ktrych pewne normy zachowa nie byy oczywiste; natomiast twrcami tych
kodykacji byli zazwyczaj sieciowi weterani. Tak byo wwczas, gdy dominujcymi w Internecie sposobami komunikowania si byy poczta elektroniczna i zwizane z ni listy dyskusyjne, IRC oraz grupy dyskusyjne
Usenet. Kontrol, zreszt pozbawion ocjalnej legitymizacji, speniali
wtedy administratorzy serwerw udostpniajcych te usugi. To oni byli centralnym orodkiem decyzyjnym w panujcym wwczas w Internecie porzdku monocentrycznym. Sytuacja ta jednak zmienia si wraz ze
stopniowym zwikszaniem si liczby uytkownikw Internetu i pojawianiem si nowych ofert komunikacyjnych, takich jak czaty, fora i serwisy
spoecznociowe. Do szybko okazao si, e nowych internautw jest
znacznie wicej ni internetowych pionierw. Ponadto, konkretne przepisy zawarte w dawnych netykietach rycho zaczy ulega dezaktualiza-

34

Marta Juza

cji zarwno ze wzgldw technicznych, jak i ze wzgldu na zmieniajc

si struktur spoeczn zbiorowoci internautw. Upowszechnia si zatem praktyka, zgodnie z ktr grupa uytkownikw poszczeglnych usug
dostpnych w Internecie tworzy regulacje sama dla siebie; w ten sposb
mog powstawa np. kodykacje regu postpowania na poszczeglnych
forach internetowych. Wspczenie jednak regulacje zachowa powstaj
najczciej nie tyle z inicjatywy samych uytkownikw, ile s formuowane przez podmioty udostpniajce narzdzia do organizowania interakcji internetowych, np. dany serwis spoecznociowy. Reguy postpowania tworzy bowiem ten, kto ma wystarczajc si, aby mc je narzuci
i wyegzekwowa (por. Becker 2009: 1922). Dawne usugi praktycznie
cakiem przestay by uywane, sieciowi weterani stracili zatem wpyw
na zachowania uytkownikw. Wadz stanowienia regu przejli natomiast waciciele internetowych platform komunikacyjnych, najczciej s
to podmioty komercyjne. Odwoujc si ponownie do koncepcji Ossowskiego, moemy uzna, e w Internecie zapanowa porzdek policentryczny, w ktrym nad indywidualnymi, nieskoordynowanymi dziaaniami jednostek sprawuj kontrol rne orodki decyzyjne.
W podobny sposb, jak ustalane s regulacje dla okrelonych wycinkw komunikacji internetowej, powoywany jest waciwy dla nich system
kontroli spoecznej, czy te mwic jzykiem Hobbesa odpowiedni dla nich Lewiatan. Trudno natomiast wyobrazi sobie w dzisiejszych
realiach porzdek monocentryczny jedn instytucj wadzy dla caego Internetu, podobnie jak trudno przypuszcza, by dla wszelkich sytuacji komunikacyjnych w sieci moga istnie jedna uniwersalna netykieta.
Lewiatanem mog by zatem rni moderatorzy czy administratorzy,
czasami wybierani przez samych uytkownikw danej formy komunikacyjnej (np. forum), obecnie jednak coraz czciej narzucani przez waciciela serwisu, w ktrym odbywa si komunikacja. W gestii Lewiatana
pozostaj sankcje spoeczne: reprymendy, ostrzeenia, usuwanie postw
naruszajcych dane regulacje, wreszcie zakaz dalszego wypowiadania si
(ban) i usunicie konta uytkownika amicego ustanowione reguy. Mona jednak powtpiewa w skuteczno tych represji, zwaszcza gdy obecno w danej grupie komunikacyjnej nie jest dla uytkownika wana i gdy
moe on stosunkowo atwo uzyska gdzie indziej podobne proty, choby
zainteresowanie.
Warto wspomnie rwnie o tym, jak czsto obecnie w roli uytkownikw, zarwno tych amicych reguy, jak i sprawujcych kontrol wy-

Hejterstwo w komunikacji internetowej

35

stpuj automaty. I tak, na duych forach dyskusyjnych posty zawierajce

zwroty uznane za wulgarne s automatycznie kasowane, z drugiej strony powszechne wykroczeniem przeciwko normom rnych netykiet jest
rozsyanie spamu, czyli reklam i innych niepodanych wiadomoci, co
rwnie jest zazwyczaj dzieem automatw. Okazuje si zatem, e funkcjonowanie systemu normatywnego jest w duej mierze uzalenione od
maszyn i ich interakcji z ludmi. Takie spostrzeenie koresponduje z tzw.
Actor-Network Theory (ANT), wedle ktrej podmiotami majcymi swj
udzia w konstruowaniu kultury s nie tylko ludzie czy instytucje spoeczne, ale rwnie przedmioty, maszyny i inne nie-ludzkie obiekty (por. np.
Latour 2010).
Ochrona godnoci i dobrego imienia rnych osb jest jedn z najwaniejszych wartoci od pocztku obecnych w netykietach. Obelgi, wyzwiska, zniewagi, przeklestwa, czyli wszystko to, co dzi jest typow broni hejterw, zawsze byo uznawane za powane wykroczenie przeciw netykiecie i karane, na ile to byo moliwe. We wczesnej fazie rozwoju Internetu hejterstwo (jeszcze nie nazywane w ten sposb) nie byo jednak
powanym problemem, na co zoyo si kilka przyczyn. Dostp do Internetu by wwczas dobrem zastrzeonym dla nielicznych. Hipotetyczna
kara polegajca na utracie moliwoci korzystania z Internetu, czy choby
jednej z bardzo przecie nielicznych usug dostpnych w sieci, wydawaa si zatem bardzo dotkliwa. Ponadto, uytkownicy rekrutowali si
z szeroko rozumianych akademickich elit i zazwyczaj nie mieli powodw
do zachowywania si w sieci w sposb niestosowny. Konformizm wynika rwnie z rozpoznawalnoci uytkownika; w tej sytuacji skuteczna bya sankcja ostracyzmu ze strony innych uytkownikw. Z tych wzgldw
wiele grup dyskusyjnych nie byo w ogle moderowanych. Zdarzay si na
nich wprawdzie tzw. amey, czyli ktnie, ale raczej byy one pozbawione
wulgarnej agresji, ktra charakteryzuje wspczesne hejterstwo, a z ktliwym uytkownikiem radzono sobie skutecznie wydajc techniczne polecenie, aby jego wypowiedzi nie pokazyway si tym uytkownikom, ktrzy
sobie tego nie ycz.
Nie naley zapomina rwnie o tym, e komunikacja zaporedniczona internetowo jest czci szeroko rozumianego ycia spoecznego,
podlega zatem take oglnospoecznemu systemowi aksjonormatywnemu, na ktry skadaj si m.in. moralno i prawo. Hejterskie praktyki
mog spotka si zatem z moralnym potpieniem, co ma jednak stosunkowo mae znaczenie zwaywszy na to, e zwykle s one dokonywane ano-

Marta Juza

36

nimowo, jednak mog te podlega sankcjom prawnym. I tak, w Polsce

hejterzy mog odpowiada przed sdem za nawoywanie do popenienia
przestpstwa, propagowanie ideologii totalitarnych, a take za zniewaenie lub zniesawienie. Naley jednak zauway, i sdowa walka z tym
procederem nie zawsze jest skuteczna. Po pierwsze, trudno postawi precyzyjn granic pomidzy intencjonalnym zniewaaniem a dopuszczaln
krytyk, skazywanie za wypowiedzi moe budzi zatem obawy zwizane z wprowadzaniem cenzury. Po drugie, z Internetu waciwie nie da si
wymaza inkryminowanych wypowiedzi, czyli cofn szkodliwych efektw przestpczego dziaania, poniewa atwo kopiowania, zamieszczania i archiwizowania treci w Internecie sprawia, e wszystko, co znajdzie
si w sieci, jest praktycznie nieusuwalne.
Przyczyny i moliwe konsekwencje hejterstwa internetowego
Hejterstwo jest jednym z wielu przejaww dysfunkcyjnego zachowania w komunikacji internetowej. Nie jest ono ukierunkowane na dyskusj,
wyczerpuje si w jednorazowych wypowiedziach skierowanych przeciwko komu lub czemu. Hejter moe oby si bez odpowiedzi, tym rni
si od tzw. trolla, ktry rwnie amie normy regulujce komunikacj internetow i w pewnym sensie uniemoliwia dalsz dyskusj. Celem trolla
jest jednak wywoanie reakcji pozostaych uytkownikw 5, dla hejtera ta
kwestia jest drugorzdna. Mona jednak przypuszcza, e przynajmniej
niektrzy z nich pragn wywoa w czytelnikach (a take w swych oarach) okrelone emocje, a by moe nawet zachowania. Zdaniem publicysty Bartka Chaciskiego (2010: 111) hejterstwo wymaga duego zaangaowania, woenia caych si i inwencji w to, eby kogo pogry. Jednake, nawet jeli hejterskie wypowiedzi s szczegowo przemylane, to
sprawiaj wraenie spontanicznych i impulsywnych. Celem hejterw moe sta si kady: mog to by osoby znajome, przypadkowi rozmwcy
w dyskusjach internetowych, osoby znane z mediw (np. celebryci, politycy), a take idee, instytucje czy grupy ludzi (zwaszcza odmiennych
trolling pochodzi od ang. Trolling for sh owienie ryb, poniewa troll
zarzuca haczyk, poruszajc kontrowersyjny temat, aby wywoa ktni. Wykorzystujc
gr sw uytkownikw uprawiajcych trolling nazwano trollami (od stworw z mitologii
nordyckich).
5 Termin

Hejterstwo w komunikacji internetowej

37

pod jakim wzgldem, np. etnicznym czy religijnym) (por. Pyalski 2012:
157162). Nic nie wskazuje natomiast na to, aby hejterzy tworzyli spjn spoeczno opart na swoistych (anty)normach i poczuciu wsplnoty. Nie oczekujcie solidarnoci po rodowisku opartym na negatywnych
emocjach pisze Bartek Chaciski (2010: 112).
Intuicyjnie wydaje si, e hejterstwo musi by powizane z agresj, ktr hejterzy pragn wyrazi w swych wypowiedziach, a skdind wiadomo, e komunikowanie si za porednictwem Internetu moe wzmaga agresj (por. Wallace 2003: 147176). W istocie jednak nie
jest jasne, czy wypowiedzi przesycone nienawici zostay naprawd sformuowane przez kogo, kto odczuwa realnie zo i gniew. Wydaje si,
e tworzenie hejterskich wypowiedzi, dla niektrych przynajmniej uytkownikw, moe by nie tyle sposobem na wyraanie negatywnych emocji, ile rodzajem rozrywki. Potwierdza to np. zaoona na Facebooku
grupa o znamiennej nazwie Hejtuj, bo lubi. Taki wydwik zdaje
si mie w szczeglnoci hejterstwo ukierunkowane na celebrytw, ktrzy take s kojarzeni z przemysem rozrywkowym; w tym przypadku
nie moe te wchodzi w gr pragnienie dokonania sownego odwetu za
doznane krzywdy, ktre czsto jest motywem tworzenia hejterskich komunikatw. Bartek Chaciski (2010: 112) okrela te hejterw w ogle jako antyfanw, poniewa znajduj przyjemno w wyklinaniu danego elementu kultury, podobnie jak fani znajduj j w wyraaniu dla niego swojego uwielbienia. Wydaje si, e funkcj ludyczn peni dla niektrych uytkownikw rwnie fora dyskusyjne, ktre z zaoenia s pozbawione moderacji i na ktrych kady moe napisa absolutnie wszystko, choby synne forum 4chan (http://4chan.org), ktre zreszt przywodzi na myl Hobbesowski stan natury pozbawiony jakiejkolwiek wadzy i regulacji zachowa (jedynym ograniczeniem jest tam zakaz publikowania pornograi dziecicej). By moe hejterskie praktyki nie musz
by zatem zawsze dewiacyjne, poniewa uytkownicy postpujcy w ten
sposb zachowuj si zgodne z panujcymi tam nieformalnymi reguami, ktre stanowi, e naley formuowa komunikaty obraliwe i nienawistne. Dewiantem w takich grupach byby raczej kto wypowiadajcy
si w sposb elegancki i wywaony. Potwierdza to znan tez mwic, e dewiacj jest to, co w danej grupie jest uznawane za dewiacj,
i e mona by konformist w jednej grupie bdc dewiantem w innej
(por. Becker 2009: 1213). Mona zatem doszuka si w takich przypadkach rnych emocji i motywacji uczestnikw wobec hejterskich aktyw-

38

Marta Juza

noci, ale z pewnoci nie zawsze musz by one koniecznie powizane

z agresj.
Potocznie czsto uznaje si hejterstwo i inne formy dewiacyjnych zachowa w komunikacji internetowej za efekt panujcej w sieci anonimowoci. Pena anonimowo w Internecie czsto jest jednak pozorna, poniewa, jak wskazuj liczne sprawy sdowe, w ktrych internauci bywali z rnych wzgldw pocigani do odpowiedzialnoci, zidentykowanie uytkownika nie jest z technicznego punktu widzenia rzecz trudn.
Kluczowe jest jednak to, e w przypadku wielu internetowych usug komunikacyjnych amica normy osoba nie jest identykowalna dla innych
uytkownikw w momencie rozgrywania si komunikacji (por. Mazurek
2006). Liczy si tutaj nie tyle faktyczna anonimowo, co wraenie, e
jest si anonimowym. Taka sytuacja sprzyja zmniejszeniu si zahamowa
przed amaniem norm spoecznych. Efekt zmniejszonych zahamowa (disinhibition) wie si przede wszystkim z redukcj niepokoju przed ocen
ze strony innych ludzi. Ludzie s wwczas bardziej skonni do amania
norm spoecznych, w tym take do zachowa, ktre mog pociga za sob czyj krzywd. Za przyczyn tego efektu uznaje si deindywiduacj
i specyczn depersonalizacj, poczucie rozmywania si wasnej tosamoci w tumie internautw. Z tego powodu sowne ataki zdarzaj si czciej w grupach dyskusyjnych ni w komunikacji spersonalizowanej (por.
Joinson 2009). Mona te doda, e s rwnie czstsze w duych grupach, w ktrych uytkownicy wypowiadaj si okazjonalnie, a nie w maych, na ktrych przewija si niewielka liczba wci tych samych uytkownikw. Wwczas reputacja (lub jej brak) odnosi si nie do osoby znanej
z twarzy i nazwiska, ale do tosamoci, ktr uytkownik wypracowa na
potrzeby danej formy komunikacja internetowej; za obawa przed jej utrat moe skutecznie powstrzymywa uytkownika przed dewiacyjnymi zachowaniami.
Wyzbyciu si zahamowa sprzyjaj take inne cechy charakteryzujce komunikacj zaporedniczon internetowo: efekt polaryzacji, czyli
uskrajniania si pogldw (Wallace 2003: 105109) oraz brak zycznej
obecnoci innych ludzi i poczucia, e jest si przez nich widzianym. S to
czynniki, ktre rwnie zmniejszaj wyranie stopie konformizmu wobec norm spoecznych (Wallace 2003: 85). Z drugiej strony, oznacza to
take, e nie wida rwnie oary hejterskich komentarzy i jej ewentualnego cierpienia, jeli czytaaby te wypowiedzi; trudno zatem oczekiwa,
e u hejterw ma szans pojawi si wspczucie i empatia. W literaturze

Hejterstwo w komunikacji internetowej

39

zjawisko to nazywane jest efektem kabiny pilota (cockpit eect), poniewa sprawcy internetowych atakw nie widz swoich oar tak samo jak
nie widz ich piloci samolotw bombardujcych siedziby ludzkie (Walrave, Heirman 2009).
Wiele wskazuje na to, e obecny w komunikacji internetowej efekt
zmniejszonych zahamowa oraz mniejszy stopie konformizmu wobec regu wystpuj take wtedy, gdy uytkownicy nie s anonimowi. Nienawistne komentarze zdarzaj si bowiem (cho faktycznie znacznie rzadziej
i z mniejszym nateniem wulgarnoci) take podczas dyskusji w serwisach spoecznociowych, takich jak Facebook czy Twitter, gdzie uytkownicy powinni zalogowa si pod wasnym nazwiskiem (i rzeczywicie
zwykle to robi), a take wtedy, kiedy uytkownicy loguj si na publiczne fora poprzez swoje konto z ktrego z tych serwisw. Kluczowe dla
wyjanienia zjawiska hejterstwa wydaje si zatem psychologiczne oddziaywanie internetowej sytuacji komunikacyjnej, a nie anonimowo uytkownikw. By moe pewne znaczenie odgrywa rwnie do powszechne przekonanie, e w Internecie wolno wicej, ktrego przyczyn jest
brak natychmiastowej identykowalnoci uytkownikw amicych reguy i zmniejszony z tego powodu wpyw kontroli spoecznej; przy czym
przekonanie to utrzymuje si, nawet gdy zmieniaj si warunki, ktre je
wywoay. Utrwala si w ten sposb przekonanie, e na uytek komunikacji internetowej obowizuj inne normy zachowa, mniej restrykcyjne ni
te, ktre reguluj dziaania w interakcjach poza Internetem.
Zaistnieniu takiego przekonania sprzyja rwnie specyczna postawa podmiotw, ktre umoliwiaj uytkownikiem publikowanie swoich
wypowiedzi. Kady uytkownik jest dla nich cennym klientem, ktry paci i wymaga, czy raczej odnoszc to do internetowych realiw oglda reklamy i moe pisa, co chce. Portale (i inne tego typu podmioty
komercyjne) utrzymuj si z reklam, ktrych jest tym wicej, im czciej
wywietlaj si strony portalu. Aktywni autorzy s podani, poniewa sami s odbiorcami reklam, ale przede wszystkim dlatego, e generuj treci ogldane nastpnie przez kolejnych uytkownikw, czym przyczyniaj
si do dalszego zwikszenia popularnoci portalu. Agresywne komentarze
maj przy tym szczegln moc przycigania kolejnych odbiorcw; negatywne emocje napdzaj dyskusj bardziej ni pozytywne. atwo zatem
zrozumie, e ograniczanie hejterstwa nie ley w interesie komercyjnych
porednikw. Jak podsumowuje t sytuacj Jacek akowski (2009): eliminacja chamstwa i prostactwa zniechciaby chamw i prostakw do ko-

40

Marta Juza

rzystania z portali czy stron przestrzegajcych zasad kulturalnej rozmowy

i naraziaby wacicieli na straty, bo przecie kade kliknicie to jaki
uamek grosika w cenie reklam i wartoci portalu.
W wietle wszystkich przedstawionych powyej danych staje si zrozumiae, dlaczego hejterstwo jest bolczk przede wszystkim duych, publicznie dostpnych forw dyskusyjnych (por. Krejtz 2012). T obserwacj potwierdzaj rwnie midzynarodowe badania Cyberemotions, z ktrych wynika take, i tego typu zachowania s prawie nieobecne w serwisach specjalistycznych powiconych konkretnemu zagadnieniu. Najwicej wypowiedzi utrzymanych w agresywnym tonie pojawia si podczas
poruszania tematw wiatopogldowych, dotyczcych traumy spoecznej
i polityki (Krejtz 2012). Due fora dyskusyjne sprzyjaj deindywiduacji
uytkownika i rozmywaniu si jego indywidualnej odpowiedzialnoci za
sowa. Wrd niezmiernie licznych wypowiedzi najwyraniej dostrzegane
s te, ktre s wyraziste ze wzgldu na swj agresywny ton. Waciciele
tych witryn raczej nie s te zainteresowani ciganiem uytkownikw naruszajcych normy obyczajowe czy nawet prawne, co rwnie omiela do
hejterskiej aktywnoci. Czsto nie s tym zainteresowani take sami uytkownicy. Utaro si bowiem przekonanie, e niektre wycinki komunikacji
internetowej su gwnie wyraaniu agresji i nienawici (w Polsce takim
niemal przysowiowym miejscem jest portal Onet). Takie miejsca mog
te przyciga uytkownikw, dla ktrych pisanie hejterskich komentarzy
jest rodzajem zabawy. Inaczej jest natomiast w serwisach specjalistycznych, w ktrych dominuje merytoryczna dyskusja, a zainteresowani przestrzeganiem porzdku s sami uytkownicy.
Naley jednak podkreli, e nie wszystkie przyczyny hejterstwa
zwizane s z warunkami komunikacyjnymi tworzonymi przez Internet.
Moe on sprzyja wyraaniu pewnych postaw w okrelony sposb, ale
czynnik, ktry te postawy wywouje, nie jest zazwyczaj zwizany z Internetem. Nie jest tak, jak twierdzi Hobbes, e tylko Lewiatan jest w stanie powstrzyma ludzi przed dewiacyjnymi zachowaniami. Zdecydowana
wikszo uytkownikw nie tworzy hejterskich komunikatw, cho przecie warunki komunikacyjne w tym ewentualny brak Lewiatana s
jednakowe dla wszystkich zainteresowanych danym wycinkiem komunikacji internetowej. Przyczyny tego, e jedni tworz hejterskie komentarze,
a inni nie, kryj si zatem przede wszystkim w motywacji jednostek, ktra
moe by uksztatowana przez czynniki psychiczne bd spoeczne. Kluczow kwesti wydaje si tu indywidualny kapita kulturowy (w rozumie-

Hejterstwo w komunikacji internetowej

41

niu Pierrea Bourdieu; por. np. Bourdieu 1986) posiadany przez uytkownikw, uksztatowany w rodowiskach, w ktrych przebiegaa ich socjalizacja, zarwno w skali makro (nard, klasa spoeczna), jak i w skali mikro
(rodzina, szkoa, spoeczno lokalna, grupa rwienicza). Uksztatowane
w tych warunkach potrzeby, przekonania, kultura osobista i kompetencje
spoeczne decyduj o tym, kto jest bardziej skonny do hejterstwa, a kto
mniej.
Warto przypomnie w tym kontekcie, e jak wskazuj liczne badania uytkowania Internetu (por. np. Batorski 2013) im bardziej popularyzowa si Internet, tym bardziej zbiorowo jego uytkownikw stawaa si bardziej zrnicowana pod wzgldem rnych zmiennych spoeczno-demogracznych. Oznacza to, e wrd uytkownikw Internetu sukcesywnie przybywao osb modszych, gorzej wyksztaconych, z mniejszych orodkw, z niszych klas spoecznych itp. Innymi sowy, elitarny
z pocztku Internet coraz bardziej podlega umasowieniu (por. te Juza
2006). Mona z tym faktem powiza obniajcy si poziom wypowiedzi
w Internecie, w tym coraz wiksze natenie wypowiedzi obcesowych,
agresywnych, nienawistnych.
Mona niekiedy spotka si z przekonaniem, e hejterstwo jest
w przewaajcej mierze dzieem dzieciakw, czyli odpowiadaj za nie
osoby mode i bardzo mode. Rzeczywicie istniej pewne przesanki, ktre potwierdzaj tak tez. Wedle bada Diagnozy spoecznej z 2013 r.
z Internetu korzystaj niemal wszystkie osoby w grupie wiekowej 16
24 lata (96,6%) (Batorski 2013). Mona te przypuszcza, e odsetek uytkownikw w modszych grupach jest rwnie wysoki, choby ze
wzgldu na konieczno korzystania z Internetu w ramach zaj szkolnych. Modzi ludzie zaczli korzysta z Internetu, gdy korzystanie z niego
stao si stosunkowo proste, czyli w czasach komercjalizacji i intensywnej
popularyzacji tego medium. Wczeniej, w pionierskim okresie funkcjonowania Internetu w yciu spoecznym, dzieci i modzie byy prawie nieobecne w cyberprzestrzeni. Rosncy udzia modych ludzi w publicznych
dyskusjach budzi du niech starszych uytkownikw, ktrych razi ich
wulgarny i nieporadny jzyk, niewielki poziom wiedzy o wiecie i sowne
utarczki typowe dla dzieci i nastolatkw. W Polsce przyjo si nazywa
t grup uytkownikw najpierw dziemi Neostrady, a pniej gimbusami czy gimbaz.
Obecnie natomiast Internet jest dla modych ludzi bodaj najwaniejszym obszarem wasnej ekspresji i utrzymywania kontaktw spoecznych.

42

Marta Juza

Dowiadczenia zwizane z Internetem s dla nich po prostu czci rzeczywistoci. Dzieci i nastolatki powszechnie korzystaj w tym celu z portali spoecznociowych oraz z serwisw i aplikacji w Internecie mobilnym, ktre umoliwiaj rozpowszechnianie i publikowanie wasnych treci
(zdj, lmw, wypowiedzi). Taka aktywno ma jednak rwnie swoj
ciemn stron. Jest ni nie tylko hejterstwo wobec obcych osb czy grup
spoecznych, ale rwnie wykorzystywanie Internetu w celu drczenia, nkania i przeladowania swoich znajomych rwienikw, co okrelane jest
zwykle mianem cyberbullyingu. Z bada Jacka Pyalskiego (2012) wynika, e szeroko rozumiane akty cyberbullyingu (np. obraliwe komentarze
na temat czyich wypowiedzi lub prolw w serwisach spoecznociowych, umieszczanie w Internecie kompromitujcych materiaw na czyj
temat, podszywanie si pod inn osob w celu jej omieszenia) nie nale wrd modych ludzi do rzadkoci, ale te nie s bardzo powszechne
(na pytania o rne rodzaje tej agresji od ok. 50% do ok. 90% badanych
odpowiadao, e nie byo sprawc czy oar takich praktyk). Z kolei z bada Fundacji Dzieci Niczyje przeprowadzonych w 2013 roku w ramach
projektu EU NET ADB 40% nastolatkw w wieku 1417 lat spotkao
si w Internecie z przejawami mowy nienawici, a co pity badany sta
si oar cyberprzemocy (por. Wodarczyk 2013: 64). Moe ona prowadzi do zaburze psychicznych, uzalenie, a nawet do samobjstw. Krtko mwic, dzieci i modzie s szczeglnie naraeni na hejterstwo, zarwno jako jego sprawcy jak i oary, i na negatywne konsekwencje tej
aktywnoci. By moe nasilenie zjawiska agresji internetowej i pojawienie si samego okrelenia hejterstwo, o czym bya mowa na pocztku
artykuu, naley wiza z coraz intensywniejszym uywaniem Internetu
przez modych ludzi.
Naley take pamita, e ludzie w bardzo modym wieku nie osignli jeszcze w swym rozwoju moralnym stadium autonomicznego; rdem norm s dla nich inni ludzie, a przestrzeganie norm zaley, w wikszym stopniu anieli w przypadku dorosych, od wyranie widocznej
obecnoci kontroli spoecznej (por. Wodarski, Matczak 1992). W warunkach zmniejszonej kontroli, jakie panuj w Internecie (co wynika w duej mierze z tego, e zazwyczaj innych ludzi si nie widzi i nie jest si
przez nich widzianym), modzi ludzie maj niewielk motywacj do przestrzegania norm. Poza tym naturaln cech tego etapu rozwojowego jest
sprawdzanie, na co mona sobie pozwoli, gdzie przebiega granica midzy
zachowaniami jeszcze akceptowalnymi i takimi ju nie do przyjcia. W In-

Hejterstwo w komunikacji internetowej

43

ternecie nikt tym eksperymentom czsto nie stawia tamy, std wraenie, e
mona napisa wszystko i nie ponie z tego tytuu adnych konsekwencji.
Pojawiaj si take opinie, e hejterstwo (i oglnie niska jako internetowych rozmw) stanowi typowo polsk specyk. Potwierdza to np.
zamieszczona kilka lat temu w miesiczniku Press analiza, w ktrej wykazano, e wypowiedzi polskich internautw na ten sam temat s duo bardziej napastliwe, agresywne i ordynarne ni wypowiedzi internautw francuskich czy niemieckich. Zachodni internauci rzadziej wypowiadali krytyczne uwagi pod adresem innych osb, a jeli ju, to robili to duo grzeczniej i spokojniej, przy uyciu bardziej kulturalnego sownictwa (Jaroszyska 2009). Na ten problem zwraca te uwag Jacek akowski, piszc, i
wanie w Polsce przyjo si traktowa Internet jako obszar, w ktrym dozwolone s zachowania, w innych obszarach ycia spoecznego nie przyjmowane: dominacja chamstwa, agresji i prostactwa w najwaniejszej publicznej przestrzeni, jak sta si internet, jest zjawiskiem, ktre radykalnie
odrnia (...) Polsk od cywilizowanych krajw. Idiotyzmy, na ktrych wypisywanie stosunkowo nieliczna grupa troglodytw uzyskaa powszechne
przyzwolenie, i prostacka agresja, ktr si posuguje, nigdy nie znajdoway miejsca w adnym cho troch szanujcym si tradycyjnym medium.
Podobnego zdania jest rwnie redaktor Tygodnika Powszechnego Micha Kumiski (2012), ktry pisze: Pobiena lektura dowolnego forum
pozostawia wraenie, jakby polscy internauci tworzyli szwadrony schowanych za monitorami, sfrustrowanych nienawistnikw.
Polscy internauci wypowiadajcy si na forach sprawiaj te wraenie duo bardziej zakompleksionych i niezadowolonych. Nie bez znaczenia jest tu zapewne wyjtkowo gboko zakorzeniona w kulturze polskiej
skonno do narzekania (por. np. Wojciszke, Barya 2001). Problem moe
mie jednak bardziej zoone przyczyny. Czsto zwraca si uwag na to,
e polskie spoeczestwo wci odczuwa skutki transformacji ustrojowej
(por. Sztompka 2000). Wiele osb boryka si z trudnociami ekonomicznymi i nie jest pewnych swojej pozycji spoecznej. Z drugiej strony, nie
brakuje osb, ktrym si w nowych warunkach powiodo, a porwnywanie si z nimi moe wywoywa zawi i frustracj pozostaych, zwaszcza
jeli ich realne osignicia znacznie rozmijaj si z aspiracjami. Nierwnoci spoeczne s zawsze zarzewiem koniktw, a ilustracj tego zjawiska moemy odnale midzy innymi w obyczajach panujcych w polskim
Internecie. Prawdopodobnie wanie frustracja i kompleksy le u podoa
popularnego zjawiska hejterstwa wobec celebrytw czy generalnie osb

44

Marta Juza

pojawiajcych si w mediach, zwaszcza jeli internauci mog mie uzasadnione poczucie, e osoby te nie odznaczaj si szczeglnymi przymiotami uzasadniajcymi ich saw i powodzenie. Internetowy dyskurs odzwierciedla te wyjtkowo niski poziom zaufania obecny w polskim spoeczestwie. Prawdopodobnie nie bez powodu znaczna cz hejterskich
wypowiedzi jest skrajnie populistyczna i wyraa nienawi wobec wszystkich monych tego wiata, czy bd to politycy, duchowni, lekarze, naukowcy, czy celebryci i gwiazdy aktualnych produkcji telewizyjnych. Niezmiernie czsto internetowe wypowiedzi wyraaj te wiar w spiski, zakulisowe knowania i niecne zamiary wszelkiego rodzaju onych.
W powszechnej opinii hejterskie wypowiedzi s zjawiskiem nagminnie wystpujcym w Internecie. Takie przekonanie wyraaj choby cytowani w niniejszej pracy autorzy publikacji prasowych. W taki sposb
postrzegaj internetowy dyskurs rwnie sami uytkownicy sieci (Jonak
2012). Tymczasem badania wskazuj, e nienawistne wypowiedzi stanowi niewielki odsetek wszystkich wypowiedzi pojawiajcych si w Internecie. Wedug bada Raport mniejszoci Fundacji Wiedza Lokalna
i Collegium Civitas z 2012 roku wypowiedzi noszcych znamiona mowy
nienawici jest w Internecie ok. 2% 6, natomiast wedle bada prowadzonych przez SWPS wypowiedzi obraliwe i przekraczajce granice kultury
stanowi 2,5% wszystkich komentarzy (Jonak 2012). Obserwacje te mog
prowadzi jednak do niejednoznacznych wnioskw. Z jednej strony wydaje si, i nie jest to duo i e tezy o powszechnej nienawici i zdziczeniu
obyczajw w komunikacji internetowej nie s prawdziwe. Z drugiej jednak strony 0,6% z bada Raport mniejszoci to w liczbach bezwzgldnych 86 tysicy wypowiedzi zawierajcych mow nienawici. Co wicej,
hejterskie wypowiedzi koncentruj si zwykle w wybranych punktach internetowej przestrzeni komunikacyjnej, co oznacza, e osoby wyraajce
nienawistne pogldy atwiej mog si kontaktowa i organizowa. Wypowiadaj si oni zazwyczaj na tematy najbardziej draliwe i kontrowersyjne, ktre przycigaj najwiksz uwag. Ta zdecydowana wikszo wypowiedzi pozbawionych agresji pojawia si natomiast w miejscach, gdzie
zaglda znacznie mniejsza liczba uytkownikw.
W efekcie pojawia si nie tylko wyraane czsto przekonanie, e
w komunikacji internetowej agresja i chamstwo wystpuj powszechnie.
6 http://www.mowanienawisci.info/post/raport-mniejszosci/

[dostp: 11.03.2015]

Hejterstwo w komunikacji internetowej

45

Pogldy wyraane przez mniejszo przez swoj wyrazisto i szeroki odbir mog znaczco wpywa na postawy ludzi, umacnia negatywne stereotypy i wzmacnia przekonanie, e hejterskie opinie s nie tylko normalne i moliwe do zaaprobowania, ale wrcz podane. Przyczynia si
to do stpienia wraliwoci na drastyczne treci i nawoywanie do przemocy. Osobn kwesti jest, czy hejterstwo przekada si na agresj zyczn.
Z pewnoci nie jest tak, e hejterzy s w stanie namwi przecitnych
odbiorcw swoich wypowiedzi do zycznych atakw, ani te tak, e sami s gotowi do nich ruszy, ale przyczyniaj si do stworzenia atmosfery
przyzwolenia na agresj zyczn. W tym sensie ignorowanie hejterskich
treci odwracanie si plecami, jak okrela to Zbigniew Bauer (2009),
nie jest korzystne z oglnospoecznego punktu widzenia. Konieczne jest
zatem poszukiwanie skutecznego sposobu na walk z tym procederem.
Sposoby zapobiegania i przeciwdziaania hejterstwu
Jak wynika z koncepcji kontroli spoecznej sformuowanej przez Talcotta Parsonsa (2009) (ktry zreszt odwoywa si do Hobbesowskiej
koncepcji adu spoecznego), na system kontroli skadaj si sankcje oraz
oddziaywanie na zmian postaw jednostek. Aby zapewni ad spoeczny,
naley zatem odpowiednio stosowa sankcje oraz socjalizowa jednostki
tak, aby miay wewntrzne przekonanie, e amanie regu jest ze i e robi
tego nie naley. Takie te s najczstsze pomysy na zapewnienie porzdku w interakcjach internetowych. Problem hejterstwa wydaje si na tyle
powany, e coraz czciej pojawiaj si postulaty, aby zaja si nim wadza sdownicza, ktra miaaby poprzez instrumenty prawne zmusi uytkownikw do przestrzegania norm spoecznych w toku komunikacji internetowej (por. Mucharski, lusarczyk 2012). Zwraca si przy tym uwag
na niebezpieczn pobaliwo organw cigania wobec mowy nienawici w Internecie wynikajc w duej mierze z nieaktualnego ju przekonania, e Internet jest swoist nisz skupiajc garstk ludzi o dziwnych
przyzwyczajeniach, w ktrej reguy prawa pastwowego nie maj zastosowania. Z drugiej strony zwraca si uwag na to, e ciganie hejterstwa
jest na tyle czasochonne i kosztowne, e rezygnacja z niego bywa najbardziej racjonalnym rozwizaniem, tym bardziej e nie zawsze jest ono
postrzegane jako priorytetowy problem spoeczny (Dbska 2013: 11). Niezalenie od tego, czy taka teza jest uprawniona, prby wykorzystania regu

46

Marta Juza

prawnych w walce z hejterstwem napotykaj na rne trudnoci, o czym

ju wspomniano we wczeniejszej czci artykuu. Jednym z czynnikw
utrudniajcych egzekwowanie prawa pastwowego jest take globalny wymiar Internetu i trudnoci w ustaleniu, pod czyj jurysdykcj znajduje si
serwer, na ktrym umieszczone s problematyczne treci. Ponadto, treci
te mona atwo kopiowa i przenosi w inne miejsce. Prawo pastw zdaje
si nieadekwatne wobec treci, ktre mog by opublikowane na zycznych nonikach znajdujcych si w innych krajach i mogcych by atwo
przenoszone z miejsca na miejsce. Z kolei odmienne unormowanie prawne
dotyczce publikowania treci w rnych pastwach uniemoliwiaj stworzenie midzynarodowych regulacji, ktre mogyby pooy kres internetowej mowie nienawici.
Wobec trudnoci z zastosowaniem prawa pastwowego rol Lewiatana mog przej inne podmioty, np. dostawcy usug internetowych,
ktrzy mog usuwa ze swoich serwerw hejterskie treci. Mona (i by
moe naley) wrci te do odpowiedzialnoci internetowych porednikw za treci publikowane przez uytkownikw na ich stronach. W tym
sensie przeomowy w polskich warunkach by wyrok Sdu Najwyszego
z pocztku 2014 roku obciajcy odpowiedzialnoci wydawcw portali za wpisy na ich forum. Wnioskodawcami byli Radosaw Sikorski, ktry zwraca uwag na wpisy antysemickie w internetowym wydaniu gazety Fakt, oraz Roman Giertych, ktry domaga si usunicia wulgarnych i oszczerczych wpisw na swj temat z tego samego portalu. By
moe wyrok ten skoni wydawcw do wprowadzenia bardziej stanowczej
moderacji, ktra od pocztku popularnoci Internetu bya wanym instrumentem dyscyplinowania bardziej krewkich uytkownikw. Jak zauwaya Patricia Wallace (2003: 96) sama wiadomo istnienia jakiej wadzy wpywa na uytkownikw uspokajajco i upewnia ich w przekonaniu, e istniej instytucjonalne rodki rozwizywania ewentualnych koniktw. W komercyjnych portalach oferujcych fora dyskusyjne moderatorzy s oczywicie obecni, ale nie s bardzo stanowczy w egzekwowaniu regu, co wynika z dwch powodw. Po pierwsze, jak zostao wczeniej wspomniane, usuwanie hejterskich treci czy wykluczanie ich autorw z dalszej dyskusji nie ley w interesie wydawcw; a po drugie,
utrzymywanie rozbudowanego systemu moderacji jest kosztowne i pracochonne. Nie jest jednak wykluczone, e w niedalekiej przyszoci wydawcy zostan zmuszeni do przykadania wikszej uwagi do sprawnej moderacji.

Hejterstwo w komunikacji internetowej

47

Naley jednak pamita, e dewiacyjnym zachowaniom mona przeciwdziaa nie tylko poprzez ich ciganie i penalizowanie, ale rwnie poprzez przekonywanie czonkw spoeczestwa, e pewne praktyki s ze.
W ramach takich dziaa mieszcz si kampanie spoeczne uwraliwiajce ludzi na problem sieciowego hejterstwa, wyrabianie wraliwych na mow nienawici postaw u dzieci od najwczeniejszych poziomw edukacji
oraz dziaania organw pastwowych i mechanizmw prawnych majcych
na celu przeciwdziaanie hejterskim praktykom. W Polsce przeprowadzono tak akcj z inicjatywy przedsibiorcw internetowych w 2012 roku,
jej haso przewodnie brzmiao Komentuj, nie obraaj 7. Na pocztku
2015 roku pojawia si z kolei kampania Dodaj znajomego 8 Fundacji
Dzieci Niczyje i Disney Polska uwiadamiajca negatywne skutki hejterstwa i promujca wiksz yczliwo wobec innych uytkownikw sieci.
Kampania przekazuje take modym ludziom zasady antyhejtowe podpowiadajce, jak posugiwa si Internetem, aby nikogo nie krzywdzi.
Zwaywszy na skal i specyk uywania Internetu przez dzieci i nastolatkw, wydaje si, e szczeglne znaczenie maj praktyki edukacyjne
i wychowawcze, ktre musz by realizowane przez rodziny i szkoy. By
moe najwaniejsze zadanie, jakie stoi w tej kwestii przed starszymi pokoleniami polega na uwiadomieniu sobie skali zagroe. Wci bowiem
cyberbullying i agresja internetowa spotykaj si z lekcewaeniem jako
co, co dzieje si tylko wirtualnie i jest w zwizku z tym mao istotne. Wan rol peni te szeroko rozumiana edukacja medialna, w tym
uwiadamianie modym ludziom, jak dewastujce mog by skutki internetowego drczenia rwienikw 9, oraz uwraliwianie ich na mow nienawici. Warto te pamita, e naladowanie dorosych przez dzieci jest
jednym ze sposobw dokonywania si socjalizacji. Chodzi nie tylko o to,
e modzi naladuj starszych, ktrzy rwnie hejtuj. Ze wspomnianych
wczeniej bada Raport mniejszoci wynika, e znaczna cz aktw
hejterstwa dokonywanych przez maoletnich zawieraa wtki skierowane
wobec tych grup, ktrych dotycz take uprzedzenia wykazywane wrd
starszych pokole (Rosjanie, Niemcy, muzumanie, ydzi, czarnoskrzy,
homoseksualici). Mona przypuszcza zatem, e modzi ludzie powta7 http://www.komentujnieobrazaj.pl/

[dostp: 20.02.2015].
[dostp: 20.02.2015].
9 Pomocy dla oar cyberprzemocy mona szuka m.in. na stronie stworzonej przez Fundacj Dzieci Niczyje: http://www.helpline.org.pl/ [dostp: 20.02.2015].
8 http://addfriend.disney.pl/

48

Marta Juza

rzaj w Internecie to, co usyszeli od starszych. Do podobnych wnioskw

prowadz rwnie badania Internet bez nienawici Fundacji Dzieci Niczyje z koca 2014 roku (por. Wodarczyk 2014).
Hejterstwo jest obecnie uwaane w Polsce za powany problem spoeczny i jako taki budzi niepokj i reakcje rnych podmiotw. Zwraca si
uwag rne jego przyczyny i proponuje si adekwatne do nich sposoby
przeciwdziaania. Potrzebna jest tu nie tylko zdecydowana reakcja organw cigania, ale rwnie szeroko zakrojona akcja edukacyjna i uwiadamiajca problem, zarwno wrd modziey jak i dorosych. Wydaje si,
e zjawisku hejterstwa mog przeciwdziaa jedynie wsplne wysiki rzdw, przedsibiorcw, mediw, fundacji, orodkw akademickich i last
but not least zwykych uytkownikw Internetu.
Bibliograa
Batorski, Dominik (2013) Polacy wobec technologii cyfrowych uwarunkowania
dostpnoci i sposobw korzystania. [w:] Janusz Czapiski, Tomasz Panek,
red., Diagnoza spoeczna. Warunki i jako ycia Polakw 2013. www.diagnoza.com, dostp 28.03.2014.
Bauer, Zbigniew (2009) Polskie fora internetowe. Przykad mowy nienawici
czy mowy agresji?. [w:] Mirosaw Filiciak, Grzegorz Ptaszek, red., Komunikowanie (si) w mediach elektronicznych. Warszawa: WAiP, s. 4657.
Becker, Howard S. (2009) Outsiderzy. Studia z socjologii dewiacji. Warszawa:
PWN.
Bourdieu, Pierre (1986) The forms of capital. [w:] John G. Richardson, red., Handbook of theory and research for sociology of education. New York: Greenwood Press, s. 241258.
Chaciski, Bartek (2010) Wy nisz. Od alterglobalistw do zokarzy. 55 maych
kultur. Krakw: Znak.
Dbska, Hanna (2013) Mowa nienawici a wolno sowa w Internecie w poszukiwaniu uniwersalnego rozwizania. Uwagi na marginesie rozwaa Jamesa
Banksa [w:] Magorzata Wysocka-Pleczyk, Beata wiey, red., Czowiek zalogowany. Od mowy nienawici do integracji w sieci. Krakw: Biblioteka
Jagielloska, s. 817.
Durkheim, mile (2011) Zasady metody socjologicznej. Warszawa: PWN.
Hobbes, Thomas (2009) Lewiatan, czyli materia, forma i wadza pastwa kocielnego i wieckiego. Warszawa: Aletheia.
Janicki, Marcin, Wiesaw Wadyka (2014) Wredna mowa. Polityka 8: 1416.

Hejterstwo w komunikacji internetowej

49

Jaroszyska, Katarzyna (2009). Polskie bagno. Press 2. http://www.press.pl/

platny-dostep/archiwum-platne/pokaz/316317, dostp 09.03.2015.
Joinson, Adam (2009) Przyczyny i skutki rozhamowanego zachowania w Internecie. [w:] Wadysaw Jacek Paluchowski, red., Internet a psychologia. Moliwoci i zagroenia. Warszawa: PWN, s. 135157.
Jonak, ukasz (2012) Dlaczego boimy si jednego procenta? O braku agresji w internecie. [w:] Krzysztof Krejtz, red., Internetowa kultura obraania? Warszawa: SWPS: s. 5766.
Juza, Marta (2006) Elitarne i masowe formy komunikacyjnego wykorzystania internetu. [w:] ukasz Jonak, Pawe Mazurek, Anna Przybylska, Alek Tarkowski, Jan Mateusz Zajc, red., Re:internet spoeczne aspekty medium. Polskie konteksty i interpretacje. Warszawa: WAiP, s. 4376.
Krejtz, Krzysztof (2012) W jaki sposb bada kultur wypowiedzi w internecie. [w:] Krzysztof Krejtz, red., Internetowa kultura obraania? Warszawa:
SWPS: s. 2556.
Kumiski, Micha (2012) Hejt.net. Tygodnik Powszechny 31 lipca 2012.
http://tygodnik.onet.pl/kraj/hejt-net/9wn, dostp 27.03.2014.
Latour, Bruno (2010) Splatajc na nowo to, co spoeczne: wprowadzenie do teorii
aktora-sieci. Krakw: Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac Naukowych
Universitas.
Mazurek, Pawe (2006) Anatomia internetowej anonimowoci. [w:] Dominik Batorski, Mirosawa Marody, Andrzej Nowak, red., Spoeczna przestrze internetu. Warszawa: Academica SWPS, s. 7990.
Mucharski, Piotr, Jacek lusarczyk (2012) Stop nienawici w sieci. Tygodnik
Powszechny, 24 lipca 2012, http://tygodnik.onet.pl/kraj/stop-nienawisci-wsieci/k7wev, dostp 28.03.2014.
OReilly, Tim (2007) What Is Web 2.0: Design Patterns and Business Models for
the Next Generation of Software. Communications & Strategies 65: 1737.
Ossowski, Stanisaw (1983) O osobliwociach nauk spoecznych. Warszawa: PWN.
Parsons, Talcott (2009) System spoeczny. Krakw: Zakad Wydawniczy Nomos.
Prgowski, Micha Piotr (2012) Zarys aksjologii internetu. Netykieta jako system
norm i wartoci sieci. Toru: Wydawnictwo Adam Marszaek.
Pyalski, Jacek (2012) Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne
zachowania modziey. Krakw: Impuls.
Thomas, Wiliam, Florian Znaniecki (1976) Chop polski w Europie i Ameryce.
Warszawa: PWN.
Tnnies, Ferdinand (1988) Wsplnota i stowarzyszenie. Rozprawa o komunizmie
i socjalizmie jako empirycznych formach kultury. Warszawa: PWN.
Stasiak, Piotr (2009) Ch@mowo. Polityka 31: 2832.
Sztompka, Piotr (2000) Trauma wielkiej zmiany. Spoeczne koszty transformacji.
Warszawa: Instytut Studiw Politycznych PAN.

50

Marta Juza

Wallace, Patricia (2003) Psychologia Internetu. Pozna: Rebis.

Walrave, Michel, Wannes Heirman (2009) Skutki cyberbullyingu oskarenie czy
obrona technologii? Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka 8 (1):
2746.
Wellman, Barry, Caroline Haythornthwaite (2002) Moving the Internet out of Cyberspace. [w:] Barry Wellman, Caroline Haythornthwaite, red., The Internet
in Everyday Life. Oxford: Blackwell.
Wodarczyk, Joanna (2013) Zagroenia zwizane z uywaniem internetu przez
modzie. Wyniki badania EU NET ADB. Dziecko krzywdzone. Teorie, badania, praktyka 12 (1): 4968.
Wodarczyk, Joanna (2014) Mowa nienawici w internecie w dowiadczeniu polskiej modziey. Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka 13 (2):
131.
Wodarski, Ziemowit, Anna Matczak (1992). Wprowadzenie do psychologii. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Wojciszke, Bogdan, Wiesaw Barya (2001) Kultura narzekania i jej psychologiczne konsekwencje. [w:] Jerzy Bralczyk, Katarzyna Mosioek-Kosiska, red.,
Zmiany w publicznych zwyczajach jzykowych. Warszawa: Rada Jzyka Polskiego, s. 4563.
Znaniecki, Florian (1971) Nauki o kulturze. Warszawa: PWN.
akowski, Jacek (2009) Chamstwo hula w Internecie. Gazeta Wyborcza,
10 sierpnia 2009. http://wyborcza.pl/1,75968,6910142,Chamstwo_hula_w_
internecie.html, dostp 09.03.2015.