Zakad Systemw Radiowych (Z-1)

Badania nad synchronizacj czasu i czstotliwoci

w systemach telekomunikacyjnych, prace badawcze
na rzecz wykorzystania dla telekomunikacji
i teleinformatyki w Polsce systemu nawigacyjnego Galileo
Zadanie realizowane w roku 2005:

Wykorzystanie naziemnych i satelitarnych (Galileo, GPS) rde

sygnaw wzorcowych czstotliwoci i czasu dla potrzeb synchronizacji sieci telekomunikacyjnych oraz lokalizowania wywoa
alarmowych

Praca nr 01300095

Warszawa, grudzie 2005

Badania nad synchronizacj czasu i czstotliwoci w systemach telekomunikacyjnych, prace badawcze na rzecz wykorzystania dla telekomunikacji i teleinformatyki w Polsce systemu
nawigacyjnego Galileo
Zadanie realizowane w roku 2005:
Wykorzystanie naziemnych i satelitarnych (Galileo, GPS) rde sygnaw wzorcowych czstotliwoci i czasu dla potrzeb synchronizacji sieci telekomunikacyjnych oraz lokalizowania
wywoa alarmowych
Praca nr 01300095
Sowa kluczowe (maksimum 5 sw): synchronizacja, Galileo, GPS, NTP, PTP
Kierownik pracy: mgr in. Andrzej Stachnik
Wykonawcy pracy:

in. Andrzej Stefaski

tnk. Magorzata Felczak

Kierownik Zakadu Systemw Radiowych: mgr in. Aleksander Orowski

Copyright by Instytut cznoci, Warszawa 2005

Spis treci
1. Wstp...................................................................................................................................... 1
2. Okrelenie teoretycznych podstaw do realizacji kompleksowego systemu synchronizacji i
utrzymania jednolitego czasu w sieciach telekomunikacyjnych i informatycznych,
wskazanie krajowych uytkownikw oraz zestawienie ich potrzeb ..................................... 1
2.1. Synchronizacja sygnaw taktujcych w systemach telekomunikacyjnych ze
zwielokrotnieniem czasowym ........................................................................................ 1
2.2. Przesyanie sygnaw czasu w synchronicznych sieciach telekomunikacyjnych .......... 2
2.2.1. Waciwoci sieci PDH i SDH istotne dla przenoszenia sygnaw czasu ....................... 2
2.2.2. Analiza czynnikw wpywajcych na powstawanie skokw fazy w strumieniach
2 Mbit/s przesyanych przez sie SDH........................................................................... 4
2.3. Satelitarne systemy nawigacyjne.................................................................................... 7
2.3.1. System GPS...................................................................................................................... 7
2.3.2. System Galileo ................................................................................................................. 8
2.4. Przesyanie informacji o czasie w sieciach informatycznych ...................................... 10
2.4.1. Protokoy NTP................................................................................................................ 10
2.4.2. Precyzyjny protok czasu PTP wedug standardu IEEE 1588...................................... 12
2.5. Krajowi uytkownicy wysokostabilnych sygnaw czstotliwoci i czasu oraz
zestawienie ich potrzeb................................................................................................. 28
3. Zastosowanie wynikw projektu na rzecz wykorzystania synchronicznych, naziemnych
sieci radiokomunikacyjnych oraz satelitarnych systemw nawigacyjnych (Galileo, GPS)
dla potrzeb lokalizacyjnych zwizanych z obsug numeru 112......................................... 29
4. Uzyskanie kompetencji do brania czynnego udziau w koordynowanych przez CBK PAN
pracach Centrum Doskonaoci oraz Punktu Informacyjnego w zakresie wykorzystania
systemu Galileo oraz partycypowanie w projektach zamawianych i celowych
realizowanych przez konsorcja skupione wok tych orodkw......................................... 32
5. Przygotowanie merytoryczne i organizacyjne do udziau w projektach UE i ESA objtych
6. PR w zakresie wykorzystania satelitarnych systemw nawigacyjnych GNSS oraz
projektach UE objtych 6. i 7. PR w zakresie bezpieczestwa infrastruktury technicznej. 34
6. Ekspertyzy i doradztwo na rzecz administracji pastwowej................................................ 35
7. Uzyskanie kompetencji do wykonywania prac dla operatorw telekomunikacyjnych ....... 36
8. Podsumowanie i wnioski...................................................................................................... 36
Bibliografia ............................................................................................................................. 39

1. Wstp
W ramach zadania s prowadzone prace badawcze nad synchronizacj czasu oraz czstotliwoci w sieciach telekomunikacyjnych i informatycznych. Prace te zmierzaj do oceny moliwoci technicznych zbudowania w kraju niezawodnego i o duym stopniu autonomicznoci
systemu synchronizacji czstotliwoci oraz czasu w tych sieciach.
W tym celu poddano ocenie przydatno rnych drg i metod przesyania sygnaw synchronizacyjnych. Przyjto zaoenie, e nie mona polega na jednym systemie, nawet jeli
inne nie dorwnuj mu w peni pod wzgldem parametrw jakociowych.
Rozpatrzono kilka tematw szczegowych skadajcych si na cao zagadnienia.
Pierwszy z nich jest zwizany z synchronizacj czstotliwoci taktowania w sieciach telekomunikacyjnych wyposaonych w systemy plezjochroniczne i synchroniczne dziaajce ze
zwielokrotnieniem czasowym, a nastpny temat dotyczy przesyania sygnaw czasu rwnie
w tego typu sieciach.
Kolejne tematy s zwizane z wykorzystaniem sygnaw czasu uzyskanych z satelitarnych
systemw nawigacyjnych GPS i Galileo.
Nastpny temat obejmuje problematyk precyzyjnego przesyania sygnaw czasu w sieciach
asynchronicznych wykorzystujcych transmisj pakietw. Jest to temat nowy i o duym znaczeniu badawczym i praktycznym.
Omwiono rwnie biece tendencje i uwarunkowania techniczne oraz ekonomiczne zwizane z zagadnieniem lokalizacji telefonu komrkowego, z ktrego zainicjowano wywoanie
alarmowe.
Oprcz prezentacji tematw o charakterze technicznym omwiono zagadnienia udziau Instytutu cznoci w konsorcjach i zespoach opiniodawczych zwizanych z przedstawion tematyk.
2. Okrelenie teoretycznych podstaw do realizacji kompleksowego systemu synchronizacji i utrzymania jednolitego czasu w sieciach telekomunikacyjnych i informatycznych,
wskazanie krajowych uytkownikw oraz zestawienie ich potrzeb
2.1. Synchronizacja sygnaw taktujcych w systemach telekomunikacyjnych ze zwielokrotnieniem czasowym
Synchronizacja czstotliwoci taktowania w systemach ze zwielokrotnieniem czasowym
TDM (Time Divide Multiplexing) jest obecnie realizowana w kraju na zasadzie synchronizacji
bezporedniej lub poredniej zegarw ) urzdze transmisyjnych i komutacyjnych
w odniesieniu do nielicznej grupy zegarw pierwotnych PRC (Primary Reference Clock) wyposaonych we wzorce cezowe. Pozostae zegary s uszeregowane w warstwy hierarchiczne
i w zalenoci od rangi wza sieci telekomunikacyjnej, w ktrej s umiejscowione jest im
przypisana odpowiednia klasa jakociowa, z czym zwizana jest rwnie ich cena. Zegary
wzw sieci dziel si na dwie klasy, pierwsza jest przeznaczona dla wzw tranzytowych,
a druga dla wzw lokalnych. Za wze lokalny w najprostszej postaci mona uwaa krotnic systemu transmisyjnego z central telefoniczn albo stacj bazow telefonii komrkowej.

w teletransmisji i komutacji zegarami (od ang. clock ) s nazywane generatory sygnaw taktujcych i w przeciwiestwie do zegarw czasu rzeczywistego nie wskazuj one czasu.

W kraju w peni zsynchronizowan sieci stacjonarn dysponuje Telekomunikacja Polska S.A. Znaczna cz prac koncepcyjnych i badawczych zwizanych z synchronizowaniem
tej sieci bya realizowana w ramach zawartych z Instytutem cznoci umw przez wykonawcw podlegajcego sprawozdaniu zadania.
Mniej dostpne s dane odnonie synchronizacji sieci innych operatorw, jednak generalnie
w sieciach stacjonarnych zagadnienie jest rozpoznane i zorganizowanie przez operatora lepszego lub gorszego jakociowo systemu synchronizacji jest kwesti iloci wydanych na ten
cel pienidzy. Pewne dodatkowe trudnoci z synchronizacj mog wystpowa w sieciach,
w ktrych znaczna cz sygnaw jest przesyana za porednictwem linii radiowych.
Ze wzgldu na omwienie tych spraw w sprawozdaniach z realizacji zada w latach poprzednich, wtki techniczne tego zagadnienie nie bd tu szczegowo rozwijane.
2.2. Przesyanie sygnaw czasu w synchronicznych sieciach telekomunikacyjnych
2.2.1. Waciwoci sieci PDH i SDH istotne dla przenoszenia sygnaw czasu
Poza systemami o znaczeniu lokalnym obecnie do przesyania sygnaw zwizanych z usugami tradycyjnymi lub przekazywaniem danych wikszo sygnaw jest przesyanych
w sieciach transmisyjnych synchronicznych SDH (Synchronous Digital Hierarchy). Pracuj
jednak jeszcze liczne starszej generacji systemy plezjochroniczne PDH (Plesiochronous Digital Hierarchy), najczciej 34 Mbit/s lub 140 Mbit/s. W sieciach synchronicznych SDH i plezjochronicznych PDH przesyanie sygnaw czasu moe odbywa si przy wykorzystaniu
strumieni 2 Mbit/s lub 64 kbit/s.
Sygnay czasu skadaj si ze znacznika czasu oraz jego opisu. Znacznikiem na og jest charakterystyczny fragment sygnau (niemal zawsze okrelone zbocze impulsu) elektrycznego,
wietlnego lub akustycznego przekazywany wraz z opisem, wskazujcym czas rzeczywisty
(epok). Informacja stanowica opis moe by przekazywana za porednictwem innego cza
i na og wymogi na czas przekazu opisu nie s krytyczne. Jako przykady mona poda radiowe sygnay czasu nadawane w programach radiofonicznych o penych godzinach, gdy
pocztek szstego impulsu jest znacznikiem czasu, natomiast opisem jest informacja podana
przez spikera albo, w innym przykadzie, przednie zbocze sygnau jednosekundowego (1 pps)
GPS wyprowadzonego na wydzielone dla tego sygnau wyjcie odbiornika, dla ktrego opis
jest przesyany za porednictwem cza szeregowego RS 232C.
Znaczniki czasu wysyane w regularnych odstpach czasowych na og su do wyznaczania
rnicy czasu (lub skal czasu) pomidzy zegarami czasu rzeczywistego. W systemach informatycznych znacznikami czasu s rwnie charakterystyczne sekwencje danych wysyane
w trybie konwersacyjnym do wyspecjalizowanego komputera (jeli jest to jego jedyne zadanie, to jest nazywany serwerem czasu), na ktre zwrotnie jest wysyana informacja o czasie
otrzymania zapytania. Zapytania s wtedy wysyane nieregularnie, losowo, a uzyskana odpowied jako znak czasu jest zapisywana w dokumentach. Zapis ten jest pospolicie nazywany
stemplem czasowym (time stamp). Rola i znaczenie stempli czasowych szybko wzrasta, s
one umieszczane m. in. jako integralna cz dokumentw opatrzonych podpisem elektronicznym. Precyzja stempli czasowych jest uwarunkowana dokadnoci odtworzenia czasu
w komputerach wystawiajcych stemple czasowe oraz staoci czasu propagacji sygnaw
w czach informatycznych. System przerwa stosowany w komputerach sprawia, e przy
rednim bdzie znakowania zdarze stemplami czasowymi wynoszcym pojedyncze milisekundy zdarzaj si sporadycznie jednostkowe bdy sigajce nawet kilku sekund.
2

Przy ocenie dokadnoci czasu, ktry reprezentuje odebrany znacznik naley rozpatrzy dwa
warianty wprowadzania znacznikw czasu do systemu transmisyjnego.
W pierwszym, znacznik czasu po wprowadzeniu do systemu transmisyjnego inicjuje wysanie
charakterystycznego bitu lub charakterystycznej sekwencji bitw sygnau 2 Mbit/s i cig bitw strumienia 2 Mbit/s jest wtedy wysyany synchronicznie z cigiem znacznikw. Sytuacja
taka jest jednak spotykana rzadko, gdy krotnice nie wnosz staego przesunicia fazy sygnau taktujcego. Faza sygnau wyjciowego na skutek dziaania ptli fazowej nada za faz
sygnau wejciowego, jednak wykazuje nieoznaczono wzgldem fazy sygnau wejciowego.
Druga moliwo, spotykana najczciej, polega na tym, e wprowadzanie znacznikw czasu
odbywa si w sposb nieskorelowany z przesyanym sygnaem cyfrowym. Powstaje wwczas
dodatkowy bd, polegajcy na tym, e sygna reprezentujcy znacznik czasu jest wprowadzony do pamici buforowej i moe oczekiwa na wysanie do 488 ns przy korzystaniu ze
strumienia 2 Mbit/s i do 15,625 s przy korzystaniu ze strumienia 64 kbit/s. Bd ten mona
znacznie zmniejszy, gdy w oparciu o pomiar za znacznikiem czasu jest przesyana informacja o rnicy pomidzy znacznikiem czasu, a charakterystycznym punktem sygnau cyfrowego, np. pocztkiem ramki.
Przy poprawnej pracy systemu synchronicznego systemu transmisyjnego SDH lub plezjochronicznego PDH naley oczekiwa, e sygnay synchronizacyjne w sieci nie bd wykazyway fluktuacji fazy wikszej ni 1 s i dobowy dryft fazy (czasu fazowego) rwnie nie
przekroczy 1 s, a na og jest o rzd wielkoci mniejszy. rda sygnaw synchronizacyjnych mog zatem stanowi podstaw czasu dla zegarw czasu rzeczywistego i rwnie
w synchronicznych sieciach SDH lub PDH mog by przesyane znaczniki czasu suce do
synchronizacji zegarw czasu rzeczywistego. Zegary te mog wic wskazywa czas z dokadnoci rzdu 1 s i do utrzymania czasu z t dokadnoci s wystarczajce aplikacje
sprztowe, bez koniecznoci korzystania ze sprztu informatycznego.
Mechanizm umoliwiajcy przesyanie w jednym strumieniu PDH o wikszej przepywnoci
(np. 38 lub 140 Mbit/s) strumieni 2 Mbit/s o rnicych si, jednak pozostajcych w zakresie
dopuszczalnych tolerancji czstotliwociach taktowania nazywany jest dopenianiem.
W systemach PDH powyej 2 Mbit/s stosuje si dopeniania bitowe dodatnie, co oznacza, e
po stronie nadawczej s wysyane pewne nadmiarowe bity na og nie niosce informacji i s
one usuwane po stronie odbiorczej. Jeli jednak przepywno dopywowego strumienia
2 Mbit/s bya wiksza od nominalnej to do przesania wikszej liczby bitw wykorzystuje si
bity nadmiarowe. Jeli przepywno jest mniejsza od nominalnej, to oprcz bitw nadmiarowych dodatkowo pewna liczba bitw po stronie odbiorczej jest usuwana. W sieciach PDH
skoki fazy wywoane dziaaniem systemu dopenia s niewielkie, rzdu pojedynczych nanosekund i w praktyce s do pominicia, z tego wzgldu nie bd tu szczegowo omawiane.
Obecnie w sieciach telekomunikacyjnych nawet niezbyt dalekiego zasigu s stosowane wycznie synchroniczne systemy transmisyjne SDH. Systemy SDH maj dwie istotne funkcje
z punktu widzenia rozsyania sygnaw sucych za podstaw czasu zegarw czasu rzeczywistego i rwnie dla znacznikw czasu przesyanych w utworzonych w ramach systemu kanaach (np. 64 kbit/s). Pierwsza, to zegary SSU podtrzymujce wytwarzanie sygnaw
w przypadku przerwania acucha synchronizacyjnego prowadzcego od zegara pierwotnego
PRC. Zegar SSU stosowany w wzach tranzytowych powinien wytwarza sygnay, ktre
wprowadzone jako sygna podstawy czasu do zegarw czasu rzeczywistego nie spowoduj
narastania bdu wskazywanego czasu wikszego ni 23 s w cigu doby i odpowiednio
3

wikszego ni 115 s w cigu doby w odniesieniu do zegarw SSU stosowanych w wzach

lokalnych.
Drug funkcj jest waciwo polegajca na przesyaniu przez rozsynchronizowana sie
SDH strumieni np. 2 Mbit/s z zachowaniem wasnej przepywnoci, jednak obarczonych po
stronie wyjciowej znacznymi fluktuacjami fazy. Fluktuacje te powstaj w wyniku dziaania
systemu dopenia dodatnio-ujemnych. W obrbie sieci SDH s moliwe 3 przypadki powstawania dopenia i odpowiednio do miejsca ich powstawania rna jest ich wielko.
2.2.2. Analiza czynnikw wpywajcych na powstawanie skokw fazy w strumieniach
2 Mbit/s przesyanych przez sie SDH
W rozwizaniach, w ktrych strumienie 2 Mbit/s s przesyane za porednictwem systemw
SDH mog wystpowa skoki fazy utrudniajce bd uniemoliwiajce wykorzystanie tych
strumieni do synchronizacji zegarw innych urzdze telekomunikacyjnych, takich jak centrale, krotnice, przecznice. W myl oglnie przyjtych zasad synchronizacji opartych na
zaleceniach midzynarodowych (ITU-T, ETSI) jest niedopuszczalne wykorzystanie do synchronizacji sygnau taktujcego odtworzonego ze strumienia 2 Mbit/s przenoszonego przez
sie SDH.
Dane o tych skokach fazy bd wykorzystane do oszacowania bdu odtworzenia czasu rzeczywistego w miejscu odbioru, wynikajcego ze zmiennoci czasu propagacji sygnau w sieci
SDH. Poniej zostan omwione czynniki wpywajce na powstawanie skokw fazy
w sygnale taktujcym odzyskanym ze strumienia 2 Mbit/s przesyanego za porednictwem
systemw transmisyjnych SDH. Zostan omwione tylko te systemy SDH, ktrych struktura
zwielokrotnienia jest najczciej spotykana w krajowej sieci telekomunikacyjnej
i odpowiednia do bezporedniego wprowadzania i wyprowadzania strumieni 2 Mbit/s
(C-12 => VC-12=> TU-12 => TUG-2 => TUG-3 => VC-4 => AU-4 => STM-N).
Dopenianie bitowe dodatnio-ujemne w obrbie kontenera wirtualnego VC-12
W przypadku wystpowania rnicy pomidzy czstotliwoci taktowania strumienia dopywowego 2 Mbit/s, a czstotliwoci taktowania sygnau zbiorczego STM-N w pierwszej kolejnoci uaktywnia si system dopenia dodatnio-ujemnych bitowych. W ramce kontenera
wirtualnego VC-12 jest umieszczone sze bitw sterujcych dopenianiem: trzy bity C1
i trzy bity C2. W zalenoci od kierunku, procedura dopeniania jest realizowana przez bit S1
lub S2. Poniewa kontener wirtualny VC-12 o czasie trwania 500 s gromadzi informacje
zawarte w czterech ramkach sygnau 2 Mbit/s (4 x 32 bajty), prcz tego zawiera informacje
nagwkowe i wskanikowe (4 x 3 bajty), a wic kontener ten zawiera 1120 bitw. Do przesania jednego bitu jest wymagany czas: 500 s/ 1120 bitw = 446 ns i taki wanie skok fazy
(bd przedziau czasu) jest wywoany dziaaniem dopeniania bitowego w obrbie kontenera
VC-12. Efektywno wyrwnywania przepywnoci wynosi wic jeden bit na cztery ramki
sygnau 2 Mbit/s. System dopenia bitowych w peni pokrywa potrzeby w zakresie wyrwnywania przepywnoci sygnaw 2 Mbit/s wprowadzonych za porednictwem pary przewodw na porty wejciowe urzdze transmisyjnych.
Dopenianie bajtowe dodatnio-ujemne w obrbie kontenera wirtualnego VC-12
Jeli wymagany zakres wyrwnywania przepywnoci nie moe by zrealizowany za porednictwem sytemu dopenia bitowych, albo w krotnicy nie wystpuje tworzenie kontenerw
VC-12 ze strumieni 2 Mbit/s (wprowadzonych po drucie), wwczas uaktywnia si system
dopenia dodatnio-ujemnych bajtowych dziaajcy w obszarze dopasowania kontenera wir4

tualnego VC-12 do jednostki skadowej TU-12. Dopeniania te umoliwiaj przesanie dodatkowo lub pominicie przy przesyaniu jednego bajtu informacji uytecznej w kadej z jednostek skadowych TU-12. Poniewa jednostka TU-12 o czasie trwania 500 s gromadzi informacje zawarte w czterech ramkach sygnau 2048 kbit/s (4 x 32 bajty), prcz tego zawiera
informacje nagwkowe i wskanikowe (4 x 4 bajty), dlatego do przesania jednego bajtu jest
wymagany czas: 500 s/ 144 bajtw = 3,47 s. Zmiana wskanika pocztku kontenera VC-12
o jedno (pomimo, e zmiana wskanikw jest skutkiem, a nie przyczyn, przyjo si nazywanie dziaania dopenia bajtowych jako przetwarzanie wskanikw - w ang. pointer adjustment) powoduje rozpoczcie odczytywania kontenera o jeden bajt wczeniej lub pniej
w stosunku do bajtu, od ktrego rozpoczto odczyt w poprzedniej jednostce TU-12. Wynika
std, e skok fazy w strumieniu 2 Mbit/s wychodzcym z systemu transmisyjnego wynosi
w rozpatrywanym przypadku 3,47 s. Efektywno wyrwnywania przepywnoci wynosi
w tym przypadku jeden bajt na cztery ramki sygnau 2 Mbit/s. Ze wzgldu na ustalon struktur czasow jednostek TU-12 w kontenerze wyszego rzdu: VC-4, rnica czstotliwoci
taktowania jednego ze strumieni 2 Mbit/s nie wywouje skokw fazy w innych strumieniach
2 Mbit/s przesyanych za porednictwem tego samego systemu transmisyjnego.
Dopenianie bajtowe dodatnio-ujemne w obrbie kontenera wirtualnego VC-4
W przypadku wystpowania rnicy pomidzy czstotliwoci taktowania strumienia dopywowego STM-1, a czstotliwoci taktowania sygnau zbiorczego STM-N uaktywnia si system dopenia dodatnio-ujemnych dziaajcy w obszarze dopasowania kontenera wirtualnego
VC-4 do jednostki administracyjnej AU-4. Dopeniania te umoliwiaj przesanie dodatkowo
lub pominicie przy przesyaniu trzech bajtw informacji uytecznej w kadej z jednostek
administracyjnych AU-4. Poniewa jednostka AU-4 o czasie trwania 125 s gromadzi informacje zawarte w 2430 bajtach, dlatego do przesania jednego bajtu jest wymagany czas:
125 s/ 2430 bajtw = 51,44 ns. Ze wzgldu na przyjty system adresowania zmiana wskanika o jedno powoduje rozpoczcie odczytywania kontenera VC-4 o trzy bajty wczeniej
lub pniej w stosunku do bajtu, od ktrego rozpoczto odczyt w poprzedniej jednostce
AU-4. Wynika std, e skok fazy w strumieniu 2 Mbit/s wychodzcym z systemu transmisyjnego wynosi w rozpatrywanym przypadku 3 x 51,4 ns = 154,3 ns. Naley zauway, e nie
ma moliwoci powstania tego typu skokw, jeli zwielokrotnienie nastpuje bezporednio do
poziomu STM-4, bez przechodzenia przez poziom STM-1.

Rys. 1. Szybkie zmiany fazy sygnau 2 Mbit/s wynikajce z odstrojenia sygnau wzgldem
czstotliwoci taktowania systemu transmisyjnego SDH: STM-1 i STM-4

Rys. 2. Szybkie zmiany fazy sygnau 2 Mbit/s wynikajce z rozstrojenia biorcych udzia
w przenoszeniu sygnau systemw transmisyjnych SDH: STM-1 i STM-4
W systemach SDH istnieje moliwo przesyania sygnaw czasu w nagwkach, wtedy ze
wzgldu na sta czstotliwo ramkowania, 8 kHz, w sygnaach tych nie wystpuj skoki
fazy wynikajce z dziaania systemu dopenia bajtowych (przetwarzania wskanikw).
W nagwku systemu SDH STM-N istniej 2 kanay komunikacji danych. Pierwszy z nich,
wykorzystujcy bajty: D1 D3 (DCCR), tworzy kana o przepywnoci 192 kbit/s, a drugi,
wykorzystujcy bajty: D4 D12 (DCCM), tworzy kana o przepywnoci 576 kbit/s.

Moliwy jest podzia tych kanaw w celu wydzielenia kanau o mniejszej przepywnoci
wykorzystywanego wycznie do przesyania znacznikw czasu i ewentualnych informacji
towarzyszcych (opis znacznika, poprawki do wyznaczenia przesunicia znacznika wzgldem
pocztku ramki).
Wskazane jest, aby system przesyania znacznikw czasu umoliwia zwrotny odbir znacznikw czasu w miejscu wysania, co pozwalaoby na dokadniejsze oszacowanie czasu propagacji. W wikszoci rozwiza poowa sumarycznego czasu propagacji sygnau w obydwie
strony jest dodawana do czasu wysanego w odpowiedzi na zapytanie. Czas propagacji moe
by rny przy przesaniu znacznikw w kadym z dwch kierunkw transmisji, jednak jest
to uyteczna informacja, gdy bd wyznaczenia czasu nie jest wtedy wikszy od poowy sumarycznego czasu propagacji.
W podsumowaniu mona stwierdzi, e sieci telekomunikacyjne opierajce si na wykorzystaniu kabli wiatowodowych zakopanych w ziemi, wyposaone w systemy transmisyjne
PDH lub SDH dobrze nadaj si do przenoszenia sygnaw czasu. Nie mona wykluczy
fluktuacji fazy przenoszcych si na niedokadno czasu odtwarzanego w oparciu o przesyane w tych sieciach znaczniki i osigajc warto kilkunastu mikrosekund, jednak w warunkach praktycznych wystpujcych w dobrze utrzymanych sieciach niedokadno ta nie powinna przekracza wartoci 1 mikrosekundy.
2.3. Satelitarne systemy nawigacyjne
2.3.1. System GPS
Zasady dziaania amerykaskiego satelitarnego systemu nawigacyjnego GPS s dzi powszechnie znane, dlatego zostan przytoczone w wielkim skrcie. Cho ilociowo wikszo
zastosowa wie si z lokalizacj, to jednak w dziedzinie precyzyjnego wyznaczania czasu,
a porednio rwnie synchronizacji, znaczenie systemu jest rwnie nie do przecenienia.
System GPS skada si z konstelacji 24 satelitw (liczba ta moe by przejciowo
o 1 2 mniejsza) oraz naziemnego segmentu kontrolnego. Uytkownicy s wyposaeni
w wyspecjalizowane terminale, stanowice poczenie odbiornika GPS z czci aplikacyjn
o dedykowanym przeznaczeniu. Wikszo uytkownikw jest zainteresowana bardziej lub
mniej precyzyjn lokalizacj (nawigacja morska lub samochodowa, ratownictwo, geodezja
itp.), ale liczna jest grupa uytkownikw zainteresowana wyznaczaniem czasu lub synchronizacj sieci telekomunikacyjnych.
Okrelanie trjwymiarowe pooenia obiektu (mwic cile: anteny odbiornika) odbywa si
przy uyciu metod triangulacyjnych, na zasadzie obliczania odlegoci od trzech satelitw
o znanym pooeniu, najlepiej szeroko rozstawionych. Odlego odbiornika od satelity jest
wyznaczana na podstawie precyzyjnych pomiarw wzajemnych rnic czasu odebrania sygnaw z poszczeglnych satelitw. Jeli nie jest znane pooenie obiektu, to do wyznaczenia
czasu jest konieczne ledzenie sygnaw z czterech satelitw, ale po wyznaczeniu pooenia
wystarczy ledzenie sygnaw z jednego satelity. Do wyznaczania czasu preferuje si ledzenie satelitw obserwowanych pod duymi ktami elewacji, w pobliu zenitu. Obecne odbiorniki maj moliwo jednoczesnego ledzenia sygnaw nawet z 12 satelitw.
W typowych wykonaniach z odbiornika GPS jest bezporednio dostpny sygna jednosekundowy (1 pps) stanowicy cig znacznikw sekundowych, a za porednictwem cza RS 232C
jest przesyany opis tej sekundy oraz szereg innych danych, najczciej wedug skonfigurowania odbiornika przeprowadzonego przez uytkownika. Przy odtwarzaniu w oparciu o GPS
7

czstotliwoci sygnau taktujcego niezbdne jest porednictwo generatora kwarcowego lub

rubidowego wyposaonego w cyfrow ptl fazow.
Operatorzy sieci telekomunikacyjnych i informatycznych czsto wykorzystuj sygnay systemu nawigacyjnego GPS do synchronizacji czstotliwoci taktowania oraz do utrzymania jednolitego czasu w sieciach telekomunikacyjnych i informatycznych. Wynika to z faktu, e
w odbiorniku GPS jest moliwe odtworzenie skali czasu tego systemu z dokadnoci
ok. 100 ns przy pomiarach krtkoterminowych i ok. 5 ns przy pomiarach urednionych za
okres jednej doby. Dodatkow zalet jest utrzymywanie skali czasu GPS w taki sposb, aby
minimalizowa rnic pomidzy skal czasu GPS a skal czasu UTC. Cho nie podjto w tej
sprawie adnych zobowiza, to w praktyce rnica nie przekracza 20 ns. Tak duej dokadnoci otworzenia czasu UTC na obszarze caego globu i przy tak niewielkich kosztach nie
zapewnia adna inna metoda.
Przy korzystaniu z sygnaw systemu GPS naley jednak mie na wzgldzie, e system ten
jest w pierwszym rzdzie zorientowany na zaspokojenie potrzeb militarnych Stanw Zjednoczonych i w przypadku konfliktu interesw wojskowych z cywilnymi jego sygnay mog by
zakodowane stajc si bezuyteczne dla nieautoryzowanych uytkownikw.
2.3.2. System Galileo
Wychodzc z tych przesanek pastwa skupione w Unii Europejskiej postanowiy zbudowa
wasny satelitarny system nawigacyjny, zarzdzany przez wadze cywilne i zorganizowany za
zasadach komercyjnych. System ten, nazwany Galileo, bdzie dostarcza m.in. sygnaw sucych do synchronizacji sieci telekomunikacyjnych oraz utrzymania jednolitego czasu
w tych sieciach, przy czym w przeciwiestwie do systemu GPS usugi polegajce na dostarczaniu do uytkownikw wykorzystywanych przez nich sygnaw bd objte gwarancj
utrzymania okrelonego poziomu jakociowego. Prcz tego wiadczone usugi bd posiaday
certyfikat penej legalnoci z punktu widzenia prawodawstwa europejskiego.
Definitywne decyzje przystpienia do budowy zapady w 2001 roku. Jednostk odpowiedzialn za zbudowanie i wdroenie sytemu do uytku jest Europejska Agencja Kosmiczna
ESA. Bezporednie koszty uruchomienia systemu s obecnie oceniane na 4,5 mld euro,
a dalsze nakady poniesione ju przez uytkownikw na wyposaenie w terminale
i urzdzenia wsppracujce z systemem Galileo s szacowane na kwot przynajmniej dwukrotnie wysz.
Cywilny zarzd nad eksploatacj oraz utrzymanie systemu na zasadach komercyjnych sprawia, e gwarancje cigoci dostpu do sygnaw systemu Galileo s znacznie wiksze ni
w przypadku GPS, jednak i tu przewiduje si w warunkach kryzysowych moliwo zawieszenia wiadczenia niektrych usug. Odrzucono jednak opinie popularne zwaszcza po atakach terrorystycznych w Ameryce z 2001 roku, e dostp do systemw nawigacyjnych naley
ogranicza ze wzgldu na moliwo posugiwania si nimi przez terrorystw. Pomimo, e
z politycznego punktu widzenia system Galileo bdzie stanowi przeciwwag dla amerykaskiego systemu GPS, to jednak uzgodniono nawizanie wsppracy polegajcej na wsplnym
wykorzystaniu obydwu systemw, przewiduje si rwnie wczenie do wsppracy rosyjskiego systemu Glonass.
Uytkownik systemu Galileo przy pomocy odbiornika bdzie mg korzysta w peni
z moliwoci stwarzanych przez system niezalenie od biecego uoenia konstelacji satelitw. Dziki dwuczstotliwociowemu systemowi lokalizacyjnemu Galileo bdzie w stanie
dostarcza w czasie rzeczywistym informacji o pozycji z dokadnoci do kilku metrw, co
8

jest nieosigalne przy korzystaniu z istniejcych systemw. Przewiduje si duy stopie gwarancji cigoci dostpu do systemu, w kadej chwili uytkownik bdzie znajdowa si w zasigu co najmniej dwch satelitw, ktrych kt elewacji (widocznoci) bdzie wikszy ni
25. W ekstremalnych przypadkach uytkownik w cigu kilku sekund uzyska informacje
o uszkodzeniach i wynikajcych std ograniczeniach w wiadczeniu usug. Bdzie to bardzo
istotne dla zastosowa zwizanych z bezpieczestwem, takich jak przykadowo: bieg pocigw, prowadzenie samochodw czy ldowanie samolotw.
Pierwszy eksperymentalny satelita mia by wprowadzony na orbit w kocu 2004 roku
w ramach budowania stanowiska do testowania systemu, ostatnio podano, e satelita bdzie
wyniesiony na orbit w dn. 28.12. 2005 roku. Zadaniem tego eksperymentalnego satelity bdzie wyznaczenie i testowanie punktw krytycznych zastosowanych technologii oraz potencjalnych miejsc powstawania problemw technicznych. Zagadnienia te bd rozwizywane,
a wikszo ju jest, w oparciu o kontrakty z ESA. Kolejne 4 satelity o waciwociach roboczych, miay by umieszczenia na orbitach w latach 2005 2006. Ich zadaniem bdzie zweryfikowanie poprawnoci dziaania przestrzennych i naziemnych elementw systemu. Trudnoci finansowe i koordynacyjne, czciowo o podou politycznym sprawiy, e obserwuje
si blisko dwuletnie opnienie w realizacji systemu i przesunicie na rok 2009 2010 terminu uzyskania przez system Galileo penej zdolnoci operacyjnej.
Po zakoczeniu fazy budowy system bdzie skada si z 30 satelitw (27 roboczych
+ 3 aktywnych rezerwowych) okrajcych Ziemi na wysokoci 23616 km nad jej powierzchni. Satelity te bd rozmieszczone na 3 orbitach koowych (po 10 satelitw na kadej
orbicie) lecych na paszczyznach przechodzcej przez rodek Ziemi, nachylonych do paszczyzny rwnika pod ktem 56. Dziki takiemu rozstawieniu satelitw sygnay nawigacyjne
systemu bd pokryway obszar a do 75 szerokoci geograficznej, co na pkuli pnocnej
odpowiada przyldkowi Nord Cape w Skandynawii. Okres obiegu satelity dookoa Ziemi
bdzie wynosi ok. 14 godzin. Znaczna liczba satelitw cznie z optymalizacj konstelacji
sprawia, e uszkodzenie jednego satelity nie przyniesie znacznego uszczerbku dla prowadzonych sub, tym niemniej znajdujcy si na kadej orbicie satelita rezerwowy moe by przesunity w taki sposb, e zastpi satelit uszkodzonego.
Zarzdzanie systemem bdzie realizowane z dwch pooonych na terenie Europy centrw
sterujcych (GCC). Dane uzyskane z globalnej sieci, w skad ktrych wchodzi 20 stacji pomiarowych (GSS), bd przesyane do centrw przez redundancyjn sie telekomunikacyjn.
Centra te w oparciu o przetworzone dane pomiarowe bd prowadziy synchronizacj sygnaw czasu wytwarzanych przez wszystkie wchodzce w skad systemu zegary, zarwno naziemne, jak i satelitarne. Przesyanie danych z centrw GCC do satelitw bdzie prowadzone
przez specjalne, jednokierunkowe stacje. Pi takich stacji pracujcych w pamie mikrofalowym S oraz dziesi takich stacji pracujcych w pamie C bdzie rozmieszczonych na obszarze caego globu. System Galileo bdzie prowadzi zadania poszukiwawcze i ratownicze
o zasigu globalnym. Jednak, wbrew pocztkowym zamierzeniom, rwnie w tym zakresie
informacje oraz dane do systemu bd przekazywane za porednictwem infrastruktury naziemnej, czciowo w ramach istniejcych ju systemw ratownictwa. Now jakoci bdzie,
e osoba wymagajca pomocy bdzie po przesaniu zgoszenia do sub ratowniczych otrzymywaa aktualizowane informacje, e jej sytuacja jest monitorowana i znajduje si pod kontrol oraz e pomoc jest w drodze. Obecne systemy ratownicze nie pozwalaj na przesyanie
tego typu informacji zwrotnej.
W odniesieniu do usug zwizanych z synchronizacj i utrzymaniem jednolitego czasu w sieciach telekomunikacyjnych i informatycznych, to nie zajd tu znaczce zmiany w stosunku do
9

obecnego stanu rzeczy tam, gdzie wykorzystuje si do tych celw odbiorniki GPS. Nowym
elementem bd komunikaty nadawane z orbity o niespenieniu ustalonego poziomu jakociowego lub ograniczeniach uytecznoci sygnaw. Szczegowe informacje na ten temat
bd jednak dostpne prawdopodobnie dopiero po wyprodukowaniu odbiornikw sygnaw
systemu Galileo.
2.4. Przesyanie informacji o czasie w sieciach informatycznych
2.4.1. Protokoy NTP
Przesyanie sygnaw czasu w zamknitych lub otwartych sieciach informatycznych odbywa
si sztafetowo od serwera z wyszej hierarchicznie warstwy do serwera lub komputera z niszej hierarchicznie warstwy w strukturze o ksztacie odwrconego drzewa. Oprcz najwyszej
hierarchicznie warstwy stratum 0 wyrnia si trzy nisze warstwy oznaczone odpowiednio
od stratum 1 do stratum 3. Urzdzenia pracujce w kadej z tych warstw mog peni zarwno rol rda sygnaw czasu dla warstw niszych jak i kocowego klienta caego systemu.
Na og nie ma ogranicze odnonie wykorzystywania sygnaw czasu przesyanych bezporednio z serwerw znajdujcych si w wyszych warstwach hierarchicznych, jednak ograniczone s wwczas moliwoci zweryfikowania drg przesyania sygnaw czasu,
a niejednokrotnie rwnie wiarygodnej identyfikacji rda.
Naley mie na wzgldzie, e podczas przesyania sygnay czasu podlegaj opnieniom pozwalajcym na odtworzenie w komputerze czasu systemowego z ograniczon dokadnoci.
Ze wzgldu na stosowane w komputerach systemy przerwa moliwoci dokadnego znakowania zdarze s ograniczone i nie przekraczaj 0,001 0,01 s. Naley w tym miejscu zaznaczy, e czste i wymagajce utrzymywania si w nieelastycznym rastrze czasowym przerwania zmniejszaj zdolnoci komputera w zakresie realizacji przypisanych komputerowi
zada i w skrajnym przypadku mog doprowadzi do tego, e komputer bdzie realizowa
tylko funkcje zwizane z wyznaczaniem czasu.
Do uzgadniania w sieciach czasu wskazywanego przez zegary systemowe komputerw jest
wykorzystywany wyspecjalizowany protok NTP. Pakiety NTP korzystaj z tych samych
drg przesyania co pakiety zawierajce informacje uytkowe.
Protok NTP jest obecnie powszechnie obowizujcym standardem. Zaoenia dotyczce
jego architektury zostay szczegowo opisane m.in. w dokumentach RFC-1305 i RFC-2030.
Wszystkie urzdzenia uywajce NTP do synchronizacji swoich zegarw wymieniaj midzy
sob komunikaty. W praktycznie realizowanych sieciach informatycznych do rozsyania sygnaw czasu wykorzystywane s serwery czasu pracujce w warstwie stratum 1. Najczciej
wykorzystuj one sygnay radiowe emitowane przez satelitarny system nawigacyjny GPS.
System GPS umoliwia w kadym punkcie globu odtworzenie czasu UTC z dokadnoci
rzdu 100 ns (p. 2.3.1.). Ze wzgldu jednak na przekazywanie sygnaw drog radiow korzystanie z tego systemu jest obarczone charakterystycznymi dla tego rodzaju sygnaw wadami.
Oprogramowanie potrzebne do uruchomienia NTP jest oglnodostpne dla wszystkich na
zasadach Open Source m.in. ze strony http://www.eecis.udel.edu/~mills/ntp. Szczegowa
dokumentacja pozwala na samodzieln konfiguracj pracy urzdzenia w trybie klienta lub
serwera w zalenoci od potrzeb. Poza tym ilo darmowego oprogramowania dostpnego
w sieci Internet powinna zadowoli wikszo uytkownikw. Dotyczy to zwaszcza systemu
Windows, gdy w przypadku systemw UNIX wszelkie narzdzia niezbdne do uruchomienia czy monitorowania usugi synchronizacji czasu s dostarczane wraz z systemem, czsto
10

cznie z wersjami rdowymi, zarwno w przypadku gdy chcemy skonfigurowa klienta

synchronizujcego si z wzorcem czasu lub serwerem, jak i dla konfiguracji serwera.
Zasada dziaania NTP jest dosy prosta. Wszystkie urzdzenia korzystajce z usugi synchronizacji za pomoc tego protokou s przydzielone do jednej z czterech warstw okrelajcej
poziom w hierarchii rde synchronizacji czasu. Na poziomie najwyszym (stratum 0) znajduj si znane i oglnodostpne serwery czasu renomowanych laboratoriw utrzymania czasu
(NIST, USNO, PTB, NPL) oraz system nawigacyjny GPS.
Adresy serwerw czasu pracujcych na poziomie stratum 1 i stratum 2 mona znale pod
adresami
WWW:
http://www.eecis.udel.edu/~mills/ntp/clockl.htm
oraz
http://www.eecis.udel.edu/~mills/ntp/clock2.htm. Udostpniaj one publicznie usug synchronizacji czasu. rda czasu pracujce na najwyszym poziomie hierarchicznym stratum 0
wyznaczaj czas z dokadnoci nanosekundow oraz dodatkowo mog synchronizowa si
midzy sob. Czas propagacji pakietu nioscego informacj o czasie podlega w sieciach pakietowych znacznym zmianom, dlatego uytkowa dokadno odtworzonego w komputerze
czasu jest o 6 7 rzdw wielkoci mniejsza.
W polach pakietu protokou NTP (wersji NTPv4) przesyane s nastpujce informacje:
LI (Leap Indicator)

VN (Version Number)
Mode
Stratum
Pool Interval

Precision
Root Delay
Root Dispersion

Reference Identifier
Reference Timestamp
Originate Timestamp
Receive Timestamp
Transmit Timestamp
Authenticator

2-bitowy kod sygnalizujcy o liczbie sekund, ktre musz by

dodane/odjte do/od ostatniej minuty (dodatkowa sekunda bdzie dodana na zakoczenie 2005 roku);
3-bitowe pole podajce numer wersji protokou;
8-bitowe pole okrelajce tryb dziaania;
8-bitowe pole okrelajce poziom w hierarchii lokalnego zegara;
pole okrela maksymaln liczb sekund midzy kolejnymi, odebranymi z sukcesem, pakietami;
dokadno lokalnego zegara;
czas, w sekundach, okrelajcy czas potrzebny pakietowi na
dotarcie i powrt (roundtrip time) do gwnego rda;
nominalny bd, w sekundach, w stosunku do gwnego rda
odniesienia;
32-bitowe pole identyfikujce poszczeglne rda odniesienia;
czas ostatniej korekty lokalnego zegara;
czas wysania ostatniego zapytania do serwera;
czas otrzymania zapytania przez serwer;
czas wysania odpowiedzi przez serwer;
opcjonalnie (jeli uywany jest mechanizm autoryzacji zawiera
identyfikator klucza).

Urzdzenia kocowe, z ktrymi ju bezporednio komunikuj si stacje robocze uytkownikw oraz pozostae serwery, obliczaj przesunicie w stosunku do czasu UTC na podstawie
informacji o strefie czasowej, w jakiej si znajduj i rozsyaj informacj w postaci czasu lokalnego.
Urzdzenia pracujce w warstwach niszych (stratum 2, 3, 4) synchronizuj si ze rdami
pracujcymi w warstwie pooonej bezporednio nad ni, ale mog komunikowa si bezporednio z serwerem czasu stratum 1. Ograniczenie co do liczby warstw, przez ktre przenoszona jest sztafetowo informacja o czasie, wynika z moliwoci powstawania bdw w trak11

cie przesyania informacji o czasie przez sie. Teoretycznie moe by do 15 warstw, ale praktycznie stosowan i implementowan jest liczba 4 warstw.
Kady klient NTP powinien okreli najbliszy lub najlepszy (w gr wchodzi jako cza
i jego obcienie) dla niego serwer udostpniajcy synchronizacj czasu. Ze wzgldu na moliwo awarii czy brak moliwoci zsynchronizowania si z serwerem, korzystnie jest synchronizowa dane urzdzenie z kilkoma rdami. Zalecane s co najmniej 3 serwery. Protok NTP sam dokona wyboru najlepszego rda, jeli uzyskuje si te same wskazania, na
podstawie:
informacji, w ktrej warstwie pracuje dane urzdzenie;
najmniejszego opnienia w komunikacji z danym urzdzeniem;
zakadanej precyzji.
Istniej trzy tryby konfiguracji urzdzenia korzystajcego z protokou NTP. Pierwszy z nich
zakada, e urzdzenie oprcz tego, e bdzie synchronizowao si z wybranym wzorcem
samo te bdzie pozwalao na synchronizacj z nim innym urzdzeniom (unicast mode). Peni
ono wwczas rwnie rol serwera i stosowanie tego trybu jest korzystne, gdy jest wymagana
gwarancja dostpu do ktregokolwiek z redundantnych urzdze. W drugim trybie, konwersacyjnym, do serwera jest wysyane ze strony klientw zapytanie (multicast mode). Konfiguracja ta jest do czsto spotykana. Jej gwn wad jest dodatkowe generowanie ruchu
w sieci i obcianie serwera, natomiast zalet szybszy start procesu klienta bez czekania na
komunikaty rozsyane przez serwer, co ma istotne znaczenia w momencie uruchamiania urzdzenia, np. stacji roboczej. Trzeci tryb pracy klienta (anycast mode) powoduje wysanie zapytania do grupy urzdze (komunikat typu multicast) lub do wszystkich urzdze w segmencie
sieci (komunikat typu broadcast) i oczekiwanie na pierwsz, dowoln odpowied.
Kady z tych trybw pracy jest przystosowany do innych potrzeb. Pierwszy z nich znajduje
na pewno zastosowanie w duych sieciach, gdzie dokadny czas jest istotny i jest wymagana
gwarancja, e zawsze bdzie dostpne jedno rdo czasu, z ktrym klienci bd mogli si
synchronizowa. Wikszo uytkownikw preferuje drugi lub trzeci tryb pracy, a jego wybr zaley wycznie od lokalnych potrzeb.
Ze wzgldu na to, e dla niektrych usug synchronizacja czasu powinna by niepodwaalna,
NTP oferuje rwnie mechanizmy zabezpieczajce przed modyfikowaniem wskaza zegarw
przez strony trzecie (TTP). Mona okreli z jakich sieci i adresw bd rozpatrywane pakiety przy ustalaniu czasu i czy pakiety maj zawiera sumy kontrolne generowane przez algorytm MD5 (Message Digest 5) lub DES (Data Encryption Standard).
Protokoy NTP uywane w realnym rodowisku sieci informatycznych pozwalaj uzyska
dokadno znakw czasu zawierajca si w przedziale: 10 ms 1 s, przy czym dokadno
rzdu 10 ms mona uzyska jedynie w niezbyt intensywnie obcionych sieciach wydzielonych (np. korporacyjnych), w ktrych pakietom nioscym informacje o czasie mona nada
najwyszy priorytet i niewiele jest innych pakietw w sieci o tak wysokim priorytecie.
2.4.2. Precyzyjny protok czasu PTP wedug standardu IEEE 1588
2.4.2.1. Potrzeby wprowadzenia precyzyjnej synchronizacji czasu w sieciach pakietowych
Utrzymanie jednolitego czasu rzeczywistego w rozlegych sieciach telekomunikacyjnych
i informatycznych ma na celu zaspokojenie dwch rodzajw potrzeb.
12

Pierwsze s zwizane z ewidencj zdarze i w tym celu zapisy poszczeglnych zdarze s

opatrywane znakiem czasu (stemplem czasowym), ktry w dowolnym czasie po dokonaniu
zapisu pozwala na rozpoznanie kolejnoci lub jednoczesnoci wystpowania zdarze albo
odpowiednich faz procesw. Oczywiste jest znaczenie znakw czasu dla niepodwaalnoci
dziaania instytucji zwizanych z obrotem pieninym (bankowo, gieda), ale krg uytkownikw jest znacznie szerszy.
W telekomunikacji znaki czasu s uyteczne przy rozpoznawaniu miejsca powstania rozlegych awarii oraz do rozlicze finansowych z klientami lub innymi operatorami, jeli warto
zrealizowanych usug jest zalena od czasu ich trwania lub pory wiadczenia. Mniej oczywiste jest, e tylko precyzyjne znaki czasu pozwalaj ustali przyczyny niezrealizowania pocze pomidzy sieciami dwch operatorw, co bywa czsto przyczyn wzajemnych oskare
o niesprawno urzdze, a nawet o dziaania celowe.
Drugi rodzaj potrzeb wie si ze sterowaniem urzdzeniami lub systemami w rozlegych
sieciach. Jednym z pierwszych i do dzi bardzo istotnym obszarem dziaalnoci technicznej,
gdzie wystpi problem utrzymania jednolitego czasu w rozlegych sieciach, przy braku moliwoci przesyania informacji za porednictwem wasnej sieci, bya energetyka.
Specyfika sterowania sieciami energetycznymi jest zbliona do specyfiki sterowania
i sprawowania nadzoru nad sieciami informatycznymi, gdzie ze wzgldu na asynchroniczny
tryb pracy precyzja przenoszenia sygnaw czasu we wasnej sieci moe by niedostateczna
w stosunku do potrzeb. Pionierski charakter dziaa energetyki wynika std, e potrzebny jest
bardzo wysoki stopie gwarancji utrzymania jednoczesnoci realizacji pewnych dziaa, gdy
niezachowanie tego wymogu grozi fizycznym zniszczeniem sieci energetycznej.
W telekomunikacji taka groba nie wystpuje i chocia dojrzewa wiadomo koniecznoci
utrzymania jednolitego czasu w sieciach na potrzeby systemu zarzdzania i sterowania przepywem danych, to jednak dotychczas nie byy podejmowane zdecydowane dziaania w tej
dziedzinie.
Jeli chodzi o potrzeby zwizane z dokumentowaniem zdarze, to przez wiele lat urzdzenia
do zapisywania sekwencji zdarze SOE (Sequence Of Events) zapisyway czas wystpienia
zdarze w sposb scentralizowany tak dugo, jak rejestracja zdarze bya prowadzona w jednym dla caego systemu urzdzeniu rejestrujcym, nie byo problemu z synchronizacj zegarw. W pewnym stopniu podobna sytuacja wystpowaa w kraju jeszcze kilka lat temu, gdzie
jedynym atwo dostpnym rdem znakw czasu bya zegarynka (TP S.A.) i w niektrych
subach publicznych zapis zegarynki doczano do zapisu rejestrowanych rozmw. Nawet
kilkudziesiciosekundowa rnica czasu w odniesieniu do czasu UTC nie odgrywaa wikszej
roli, gdy kolejno zdarze mona byo z zapisw odtworzy.
Pozostay jednak problemy utrzymania jednolitego czasu dla potrzeb sterowanie. Ze wzgldu
na dobre udokumentowanie i pionierski charakter zostan w skrcie przedstawione dziaania
nad wykorzystaniem sieci informatycznych do sterowania sieciami energetycznymi. Wiodca
rol w tym zakresie utrzymuje amerykaski Instytut Badawczy Energetyki EPRI (Electric
Power Research Institute California), ktry wydaje dokumenty normalizacyjne honorowane
na caym wiecie.
Pierwszy standard (RP 3599) zwizany z utrzymaniem jednolitego czasu w sieciach energetycznych zosta przez EPRI wydany w 1996 roku, gdy w aplikacjach uytkowych zaczto
definiowa procedury dla zintegrowanych zabezpiecze podstacji, systemw akwizycji danych i sterowania w systemach przesyowych duej mocy. Nakada on wymg jednoczesnoci podejmowania pewnych dziaa sterujcych z dokadnoci do 1 milisekundy. Przy eks13

ploatacji energetycznych linii przesyowych nie naleao dopuci do ogranicze

w moliwociach analizowania gronych dla sieci stanw nieustalonych (odbi lub relaksacji)
wynikajcych z niedostatecznej rozdzielczoci znakw czasu. Byo oczywiste, e przy komunikacji orodkw sterujcych przez wczesne sieci LAN uzyskiwana dokadno stempli czasowych bya zbyt maa, std Instytut EPRI wyda wspomniane zalecenie RP 3599 zobowizujce do utrzymania zegarw orodkw sterujcych z dokadnoci do 0,1 milisekundy, tak
aby wymg zachowania jednoczesnoci jednomilisekundowej by w sposb wiarygodny
utrzymany.
Wiksza dokadno czasu jest wymagana przy prowadzeniu prac pomiarowych. Dla synchronizacji sieci energetycznych pomiar czasu, w ktrym nastpio przejcie napicia przez
warto zerow musi by przeprowadzony z dokadnoci do 0,1 ms przy dokadnoci zegara
0,01 s, gdy 0,1 ms dla przebiegu napicia o czstotliwoci 60 Hz jest odpowiednikiem zmiany fazy o 2,2. W synchrofazorach, urzdzeniach pomiarowych wykorzystywanych do
utrzymania stanu synchronizacji urzdze prdotwrczych w rozlegych sieciach energetycznych, prbki musz by opisane znakami czasu z dokadnoci do 1 s. Wiele innych wymaga wynikajcych z dokumentu RP 3599 a dotyczcych pomiarw jest agodniejszych i nadal
odnosi si do nich dokadno czasu wynoszca 1 ms na przeprowadzenie czynnoci pomiarowych i 0,1 ms na zegar sucy do przypisania stempli czasowych.
Przed przystpieniem do prb uycia do przenoszenia sygnaw czasu sieci LAN wykorzystujcych Ethernet 10 lub 100 Mbit/s oczekiwano, e moliwe bdzie wiarygodne i powtarzalne
utrzymania synchronizacji zegarw z dokadnoci 0,1 ms. Niestety, nie udao si uzyska
takich rezultatw nawet w warunkach laboratoryjnych, nie mwic ju o sieciach rzeczywistych. Przy zastosowaniu metody zwrotnej synchronizacji czasu (backward time synch method) z uyciem specjalnych kart Ethernet uzyskano dokadno synchronizacji wynoszc
1 2 ms, ale jest to o rzd wielkoci gorzej ni zakaday wyspecyfikowane wymagania.
Powstaa alternatywa, czy korzysta w pracujcych sieciach energetycznych z systemw nie
gwarantujcych uzyskania dokadnoci 0,1 ms, czy te nadal korzysta z sygnaw GPS, specjalistycznych stacji radiowych lub doprowadza sygnay czasu dedykowanym, wykorzystywanym tylko do tych celw czem.
Podobne rozwaania prowadzono w wielu dziedzinach dziaalnoci technicznej i nie zawsze
dotyczyo to duych sieci, ale czciej stosunkowo niewielkich obiektw, takich jak zakady
produkcyjne, statki, samoloty. Potrzeby w zakresie transportowania i przetwarzania coraz
wikszej liczby danych w coraz krtszym okresie czasu wzrastaj szybko i tak tendencj
w pierwszym rzdzie dostrzeono w technologiach zwizanych z automatyk. Stosowanie
jednej odpowiednio rezerwowanej magistrali komunikacyjnej do transportu danych pozwolio
by na uniknicie setek czy tysicy dedykowanych pocze, czyli wizek drutw lub kabli
trudnych w montau i pniej uciliwych w utrzymaniu.
Z tego powodu, rwnie na tym polu, na okres przewidywalnej przyszoci jako dominujca
technologia transportowa zosta przyjty Ethernet. Oprcz waciwoci sieci typu Ethernet
takich jak: prdko transmisji czy atwo skonfigurowania, przy rozpatrywaniu moliwoci
sieci naley szczegowo rozpatrzy, jakie znaczenie ma okrelenie czas rzeczywisty podawane w specyfikacjach urzdze czy systemw. Dla poprawnej pracy tych urzdze lub systemw automatyki wana jest bowiem precyzja synchronizacji czasu w rnych urzdzeniach
kocowych.
Pierwszym dostpnym standardem, ktry umoliwia synchronizacj zegarw w rnych
urzdzeniach kocowych poczonych za porednictwem sieci pakietowej z dokadnoci
14

osigajc pojedyncze czci 1 s s Precyzyjne Protokoy Czasu IEEE 1588 (Precise Time
Protocol).
Jeli s okrelone sztywne wymagania odnonie czasu rzeczywistego, to system komunikacyjny musi by zdolny do deterministycznego, powtarzalnego zachowania. Oznacza to, e
zawsze jest w stanie przetworzy wymagan wielko danych w zdefiniowanym wstpnie
czasie i jest zdolny do wprowadzenia mechanizmw pozwalajcych na bardzo precyzyjnie
zsynchronizowanie wszystkich zegarw uczestniczcych w realizacji zadania.
Obecnie jedynie kilka magistral lub innych wyspecjalizowanych rozwiza pozwala na osignicie cyklicznoci korekcji czasu z okresem mniejszym ni 1 milisekunda lub utrzymanie
wartoci fluktuacji czasu (jitter) w zakresie pojedynczej mikrosekundy. Aby rozwija tendencj do uywania sieci Ethernet w zastosowaniach zwizanych z automatyk musz by spenione warunki odnonie zagwarantowania utrzymania w sieci jednolitego czasu przy utrzymaniu wymienionych wyej parametrw jakociowych.
W sieciach Ethernet czas propagacji podlega zmianom podczas trwania transmisji. Rozwizaniem gwarantujcym zdeterminowany sposb zachowa sieci i zwizanych z ni systemw
tam, gdzie jest to zwizane z jednoczesnym spenieniem okrelonych sekwencji czasowych,
naley we wszystkich urzdzeniach kocowych dysponowa precyzyjnym zegarem zsynchronizowanym z wszystkimi innymi w systemie. Jeli dziaania wykonawcze s odniesione
do takiego precyzyjnego zegara, wtedy realizacja procesu moe by rozdzielona od wpywu
czasu propagacji sygnau w systemie lub sieci.
Spenienie tych wymogw odnosi si zwaszcza do wsppracy systemw, ktre musz startowa do specyficznych akcji jednoczenie. Przykadowo, jeli kilka robotw wykonuje
wsplne zadanie, np. transport cikich przedmiotw, to zadanie ruchu robotw musz by
cile ze sob dopasowane pod wzgldem czasu.
2.4.2.2. Charakterystyka protokow PTP
Opublikowany przez IEEE nowy standard IEEE 1588 precyzyjnych protokow czasu PTP
stwarza szerokie moliwoci utrzymania bardzo precyzyjnej synchronizacji czasu w sieciach
wykorzystujcych Ethernet. Protok by pierwotnie opracowany przez firm Agilent dla dystrybucji sygnaw obsugi i sterowania aparatur pomiarow. Protok opublikowano w listopadzie 2002 roku.
Przy uyciu protokou IEEE 1588 po raz pierwszy uzyskano moliwo synchronizacji czasu,
w zakresie pojedynczych czci mikrosekundy, lokalnych zegarw w sterownikach, elementach wykonawczych i innych urzdzeniach kocowych, uywajc tej samej sieci transportowej co do transportu danych. Bez takiego standaryzowanego protokou synchronizacyjnego,
ktry charakteryzuje si moliwoci stosowania z kadym protokoem transportowym (nie
tylko Ethernet), nie byo by prawdopodobnie moliwe synchronizowanie z tak precyzj zegarw lokalnych w terminalach kocowych wytworzonych przez rnych producentw. Istniejce protokoy do synchronizacji czasu, takie jak NTP i SNTP nie osigny wymaganej
dokadnoci synchronizacji lub szybkoci wymiany informacji. Inne prby, tak jak protok
SynUTC z Uniwersytetu w Wiedniu, nie uzyskay akceptacji na rynku.
Podobnie jak inne protokoy, PTP opieraj si na bardzo precyzyjnym pomiarze czasu przesyania nadawanych i odbieranych pakietw synchronizacyjnych. Odmiennie ni SNTP, znaki
czasu nie musz by przesyane w pakietach synchronizacyjnych, ale s przesyane
w nastpnym pakiecie. W ten sposb pomiary czasu wysyania i odebrania pakietw mog
by rozdzielone.
15

Protok zosta zaprojektowany dla maych homogenicznych i heterogenicznych lokalnych

sieci. Projektanci zwrcili szczegln uwag na oszczdne uycie rodkw, tak e protoky
mog znale zastosowanie rwnie do synchronizacji tanich urzdze kocowych. Nie ma
szczeglnych wymaga odnonie sprztu komputerowego (pami, procesory), jedynie jest
wymagana minimalna przepywno sieci, dla uytkownikw korzystn cech protokow s
rwnie niewielkie wymagania pod wzgldem administracyjnym. Domena PTP konfiguruje
si automatycznie przy uyciu algorytmu najlepszego zegara nadrzdnego, jest rwnie tolerancyjna na uszkodzenia. Schemat systemu pomiarowego i sterujcego opartego na wykorzystaniu standardu IEEE 1588 jest przedstawiony na rys. 3.

Czujnik
zegara
w/1588

Element
wykonawczy
zegara
w/1588

Czujnik
zegara
w/1588

Przecznik/
repeater

Synchronizacja
zewntrzna
(np. GPS)

Zegar
brzegowy
1588

Element
wykonawczy
zegara
w/1588

Sterownik
zegara
w/1588

Router

Przecznik/
repeater

Czujnik
zegara
w/1588

Element
wykonawczy
zegara
w/1588

Czujnik
zegara
w/1588

Element
wykonawczy
zegara
w/1588

Rys. 3. System pomiarowy i sterujcy oparty na wykorzystaniu standardu IEEE 1588

Najwaniejsz cech protokou jest moliwo uzyskanie synchronizacji w zakresie mikrosekundy lub jej czci. Wiele grup potencjalnych uytkownikw jest zainteresowanych protokoem IEEE 1588. Najwiksze zainteresowanie zdeterminowanymi sieciami Ethernet narasta
obecnie w automatyce, zwaszcza w aplikacjach zwizanych ze sterowaniem przemieszczeniami. Wiele sterownikw przemysowych jest wyposaonych w interfejsy Ethernet, jednak
dotychczas wystpoway problemy z precyzyjn synchronizacj sterownikw poczonych za
porednictwem tej sieci. W ostatnim czasie kilka grup sektora przemysowego zdecydowao
16

si na uywanie protokou IEEE 1588 w magistralach polowych wchodzcych w skad sieci

Ethernet.
Oprcz zainteresowa w zakresie automatyki przemysowej wzrasta zainteresowanie wykorzystaniem protokou do testw i pomiarw, rwnie zapocztkowane zostay projekty nad
wykorzystaniem protokou IEEE 1588 w zastosowaniach militarnych. Inne grupy s zainteresowane wykorzystaniem protokou w telekomunikacji i dystrybucji energii elektrycznej.
Podstawow regu dziaania protokou IEEE 1588 jest, e najbardziej precyzyjny zegar
w sieci synchronizuje wszystkie pozostae w sieci zegary. Od strony struktury sieciowej zegary s podzielone na dwie grupy: zegary nadrzdne (master) i zegary podrzdne (slave).
W zasadzie kady zegar moe peni funkcj zarwno zegara nadrzdnego, jak i zegara podrzdnego. Zegar z jednym tylko portem sieciowym jest okrelony jako zegar zwyky.
Precyzja zegara, w najwikszym stopniu wynikajca z jakoci rda sygnau podstawy czasu
(generatora), jest przyporzdkowana przez protok jednej z klas (stratum) jakociowych.
Przyporzdkowanie to ma charakter formalny i nie ma zwizku aktualna precyzj nadawanych za porednictwem zegara znakw czasu. Najwysza klasa jest przypisana zegarowi atomowemu z wartoci 1 (stratum 1). Wyselekcjonowanie najlepszego zegara w sieci wedug
oceny jego faktycznych parametrw w porwnaniu z parametrami innych zegarw wchodzcych w skad danej sieci jest realizowane automatycznie przy wykorzystaniu algorytmu najlepszego zegara nadrzdnego.
Precyzja synchronizacji jest w duym stopniu uzaleniona od waciwoci sieci i elementw
w tej sieci uytych. Z tych powodw przenoszenie znacznikw czasu przez mniej deterministyczne elementy, np. routery i przeczniki, jest rwnie moliwe do realizacji przez protok
przy uyciu zegarw brzegowych, ktre maj realizowane programowo waciwoci filtrujce. Dla celw zarzdzania i konfiguracji zegarw w sieci dostpny jest rwnie specjalny
protok zarzdzajcy.
Protok PTP nie jest ograniczony do implementacji w sieciach Ethernet. Opiera si on na
komunikacji IP typu multicast i moe by uyty do kadego systemu z magistral transportow uywajc systemu multicast, a wic korzystajc z grupowego trybu adresowania pakietw, pozwalajcego na transmisj danych z pojedynczego hosta-nadawcy do wielu okrelonych na podstawie adresw hostw-odbiorcw jednoczenie. Zalet systemu multicast jest
prostota w administrowaniu adresami IP i nie jest wymagana implementacja protokow PTP
na inne wzy. W efekcie protokoem PTP moe by objta bardzo dua liczb wzw.
Kady zegar podrzdny synchronizuje si do odpowiedniego zegara nadrzdnego przez wzajemn wymian wiadomoci synchronizacyjnych. Proces synchronizacji jest podzielony na
dwie fazy. W pierwszej rnica czasu (przesunicie) pomidzy zegarem nadrzdnym
i podrzdnym jest korygowana i warto tej rnicy podlega pomiarowi. Zasada wspdziaania zegarw w pierwszej fazie synchronizacji, obejmujcej proces wyrwnywania czasu zegarw jest przedstawiona na rys. 4.

17

Zegar nadrzdny
Tm = 1050 s

Zegar podrzdny

Opnienie
liniowe = 1 s

TM1

Ts = 1000 s

Sync

Nastpstwo

TM2
Nastpstwo

Sync

Ts = 1001

Jeszcze nie znane

TS1 = 1002
Wyrwnanie = TS1 - TM1 - Opnienie
= 1002 - 1051 - 0 = - 49
Wyrwnanie czasu: Ts - Wyrwnanie = Ts - (- 49)
Ts = 1052
TS2 = 1053
Wyrwnanie = TS2 - TM2 - Opnienie
= 1053 - 1053 - 0 = 0
Wyrwnanie czasu: Ts - Wyrwnanie = Ts - 0

Rys. 4. Pierwsza faza synchronizacji zegarw wyrwnanie

Podczas fazy korekcji przesunicia zegar nadrzdny cyklicznie wysya w okrelonych odstpach czasu (np. co 2 s) unikaln wiadomo synchronizacyjn SYNC do powizanych z nim
zegarw podrzdnych. Przesyane wiadomoci synchronizacyjne zawieraj oszacowan warto czasu w ktrym wiadomo ta bya przeniesiona.
Dla uzyskania duej dokadnoci synchronizacji jest stosowany mechanizm, ktry okrela
czas wysania i odbioru wiadomoci PTP z moliwie najwiksz dokadnoci, bazujcy na
rozwizaniach sprztowych. Zegar nadrzdny mierzy dokadny czas wysania wiadomoci
TM1 i zegary podrzdny mierzy dokadny czas odbioru wiadomoci TS1. Zegar nadrzdny
wysya wtedy w drugiej wiadomoci, nastpujcej po poprzedniej, dokadny czas wysania
wiadomoci TM1 do zegarw podrzdnych. Po odebraniu wiadomoci synchronizacyjnej
i, dla zwikszenia dokadnoci, po odebraniu drugiej wiadomoci z dokadnymi danymi
o czasie wysania wiadomoci TM1, zegar podrzdny oblicza warto korekcji wzgldem
zegara nadrzdnego uwzgldniajc w obliczeniach czas odbioru wiadomoci oraz dane w tej
wiadomoci zawarte. Zegar podrzdny Ts musi wtedy by skorygowany o obliczon warto
przesunicia czasu. Jeli nie byo by adnego opnienia w ciece transmisyjnej to obydwa
zegary powinny by zsynchronizowane.
W drugiej fazie procesu synchronizacyjnego wyznacza si opnienie lub czas oczekiwania
wystpujce przy przesyaniu wiadomoci pomidzy zegarem podrzdnym i zegarem nadrzdnym. Zasada wspdziaania zegarw w drugiej fazie synchronizacji, obejmujcej proces
wyznaczania opnienia (czasu propagacji), jest przedstawiona na rys. 5. Dla wyznaczenia
opnienia zegar podrzdny wysya do zegara gwnego pakiet z tzw. daniem opnienia
i podczas tego procesu wyznacza dokadny czas odbioru wiadomoci TS3. Zegar gwny generuje znacznik czasu przy odbiorze pakietu i wysya wiadomo o czasie odbioru z powrotem do zegara podrzdnego w pakiecie odpowied o opnieniu (delay response).

18

Zegar nadrzdny
Tm = 1070 s
Tm = 1081
TM3 = 1082

Zegar podrzdny

Opnienie
liniowe = 1 s

Ts = 1069 s
TS3 = 1080

TM3 danie opnienia

Odpowied opnienia

TM4 = 1083
TM4

Sync

Nastpstwo

TM5 = 1085

TM5
Nastpstwo

Sync

Opnienie = (TS2 - TM2) + (TM3 -TS3)/2

= 0 + (1082 - 1080)/2 = 1
Ts = 1082
Teraz znane
TS4 = 1083
Wyrwnanie = TS4 - TM4 - Opnienie
= 1083 - 1083 - 1 = - 1
Wyrwnanie czasu: Ts - Wyrwnanie = Ts - (- 1)
Ts = 1085
TS5 = 1086
Wyrwnanie = TS5 - TM5 - Opnienie
= 1086 - 1085 - 1 = 0
Synchroniczne

Rys. 5. Druga faza synchronizacji zegarw wyznaczanie opnienia

Z lokalnego znacznika czasu przy wysaniu wiadomoci TS3 i znacznika czasu przy odbiorze
dostarczonego z wiadomoci TM3 w zegarze podrzdnym jest obliczane opnienie transmisji pomidzy zegarem podrzdnym a zegarem nadrzdnym.
Pomiar opnienia jest przeprowadzany nieregularnie i w wikszych odstpach czasowych
(przypadkowa warto pomidzy 2 a 60 s najczciej) ni pomiar przesunicia czasu. Dziki
temu sie, a zwaszcza urzdzenia kocowe, nie s obcione zbytnio. Jednake symetryczne
opnienie transmisji w obydwie strony pomidzy zegarem nadrzdnym a podrzdnym jest
czynnikiem decydujcym dla wiarygodnoci pomiaru opnienia i jego precyzji.
Uywajc omawianego procesu synchronizacji eliminowane s fluktuacje czasu w elementach
PTP, zwaszcza te powstajce na skutek oddziaywania stosu protokow oraz zmiennoci
czasu oczekiwania podczas transmisji pomidzy zegarem nadrzdnym a zegarem podrzdnym.
W odniesieniu do architektury PTP najwiksze znaczenie ma rozdzielenie elementw
o krytycznych charakterystykach czasowych, zaimplementowanych w sprzcie i silnie zwizanych z czasem rzeczywistym od czci zwizanej z oprogramowaniem protokow wasnych. Dlatego dziaanie protokou jest umiejscowione w procesie o niskim priorytecie
i w procesorach o niskich wymogach odnonie dziaania.
Jednostka urzdzeniowa skada si z zegara czasu rzeczywistego o duej precyzji oraz z zespou wytwarzania znacznika czasu TSU (time stamp unit). Cz programowa realizuje dziaania wynikajce z protokou IEEE 1588 - w powizaniu z zegarem czasu rzeczywistego
i sprztow jednostk znacznikw czasu.
Rysunek 6 objania wspprac sprztowych i programowych skadnikw elementu synchronizacyjnego IEEE 1588.
19

Element synchronizacyjny
IEEE 1588
Protok PTP
Interfejs (port) sieciowy

Interfejs zegara

Interfejs znacznika czasu

Zesp
programowy SW
Stos protokou
sieciowego
Zegar czasu
rzeczywistego

Zesp znacznika
czasu

MAC
(x)M II

Zesp urzdzeniowy HW
TX

Interfejs warstwy
fizycznej

RX

Rys. 6. Struktura elementu synchronizacyjnego wg protokou IEEE 1588

Zakadanym celem stawianym przedstawionej architekturze jest niemal niezalene od systemu operacyjnego modelowanie skadnikw programowych. W celu osignicia tej niezalenoci s wprowadzone trzy warstwy o rnych, abstrakcyjnych poziomach. Warstwa protokou wprowadza na uytek protokou PTP wasny, niezaleny system operacyjny. Warstwa systemu operacyjnego ksztatuje interfejs pomidzy PTP i wybranym systemem operacyjnym.
Funkcje osigalne dziki systemowi operacyjnemu takes/processes, semaphores, timers,
sockets i in. s zespolone przez warstw systemu operacyjnego. Rysunek 7 pokazuje wspdziaanie poszczeglnych warstw.
Zarzdzanie PTP
Dyspozytor
(Dispatcher)

IEEE 1588
Protok PTP

Algorytm
wyznaczania
najlepszego zegara

Synchronizacja

Warstwa
protokow
niezalenego
systemu
operacyjnego OS

pop
Wywoanie
dyspozytora

Kolejka
push

PTP API

wejcie
protokou

PTP
Interfejs (port)
sieciowy

timer
RX/TX
wiadomo PTP

PTP
Interfejs
znacznika czasu

Sync and Delay Request

Znacznik czasu

20

PTP
Interfejs
zegara

ustaw
i odczytaj

Warstwa
abstrakcyjnego
systemu
operacyjnego OS
Warstwa systemu
operacyjnego OS

Rys. 7. Schemat interakcyjny dziaania protokou PTP

Najwysza warstwa aktywizuje PTP do synchronizacji zegarw w sieci i moe by tworzona
z rnych elementw komunikacyjnych (PC, przecznik, router i itp.). W warstwie tej jest
umiejscowiona inteligencja wymagana do synchronizacji poszczeglnych elementw komunikacyjnych. W warstwie protokow s uywane funkcje zgodne ze standardami ANSI/ISO C, std protokoy mona atwo przeksztaca bez gbokiego ingerowania
w funkcjonalno rnych platform. Moliwe jest rozdzielenie funkcji w celu wykonywania
poszczeglnych funkcji podczas indywidualnie uksztatowanego procesu. Komunikacja pomidzy warstwami protokou i systemu operacyjnego jest realizowana przez kolejkowanie
i trzy dobrze zdefiniowane interfejsy.
Warstwa rodkowa oddziela funkcje zalene od systemu operacyjnego, ktre mog by adoptowane zalenie od potrzeb. Interfejs znacznika czasu dostarcza do protokou PTP znaczniki
czasu przechwytywane z wiadomoci SYNC i Delay Request.
Jednak w zalenoci od stopnia rozbudowy systemu do synchronizacji czasu i zwizanej
z tym precyzji do generacji znacznikw czasu s stosowane zarwno rozwizania sprztowe
TSU (Time Stamp Unit), jak i programowe. Najlepszym sposobem programowego generowania znacznikw czasu jest korzystanie ze sterownikw NIC zwizanych z systemem operacyjnym.
Przez interfejs zegarowy mona odczytywa i modyfikowa wskazania zegara lokalnego.
Mona te dostosowa te funkcje do waciwoci platformy transportowej. Wykonanie, ktre
nie zawiera sprztowego zegara czasu rzeczywistego uywa zegara systemowego danego systemu operacyjnego. Poza ustawianiem lokalnego zegara interfejs ten zawiera algorytmy sterujce, ktre s odpowiedzialne za jako synchronizacji czasu.
Interfejs portowy suy do wysyania lub odbierania wiadomoci PTP. Pakiety suce do
przesyania wiadomoci IEEE 1588 s opisane adresami uywanymi przez protokoy transportowe typy excluding UDP/IP multicast i dziki temu mog by wysane oraz odebrane
przez interfejsy typu socked przy wykorzystaniu stosw protokou IP. Mona w tym przypadku zaniedba wymagania pod wzgldem czasu, poniewa znaczniki czasu s wytwarzane bezporednio w medium transportowym. Wejcia i komunikacja z protokoem (konfiguracja,
diagnostyka, pakiety PTP) odbywa si przez PTP API (application program interface).
Przedstawione tu, modularna platforma programowa umoliwia wbudowanie implementacji
protokow PTP dla systemw operacyjnych Linux, Windows i VxWorks. Implementacje
w Windows i Linux uywaj znacznikw czasu odtwarzanych programowo. W peni programowe implementacje osigaj dokadno gorsz ni 100 s i cho wydaje si moliwe uzyskanie dokadnoci lepszej ni 10 s, to jednak w kadym przypadku znacznie ustpuj rozwizaniom, w ktrych zegary s realizowane w postaci sprztowej.
Precyzja synchronizacji zaley gwnie od fluktuacji czasu wywoanego oczekiwaniem pakietw i ukryt topologi sieci. Bezporednie poczenia, z punktu do punktu, oferuj bardzo
du precyzj. Przy bardzo maym obcieniu sieci, przeczniki warstwy 2 maj bardzo may
czas przetwarzania, typowa warto wynosi 2 10 s powikszonej o czas odbioru pakietu.
Nowej konstrukcji przeczniki osigaj nawet czas oczekiwania nie przekraczajcy 0,4 s.
Ale przeczniki pracuj z kolejkowaniem i kompletowaniem w pamici penych danych
przed wysaniem dalej (store and forward), std tylko kolejkowanie pakietu o maksymalnej
dugoci powoduje opnienie pozostaych pakietw o 122 s, a w warunkach duego obcienia sieci wicej ni jeden pakiet moe czeka na swoj kolejk.
21

Nastpnym problemem dla precyzji dziaania protokou jest zaoenie, e oczekiwanie jest
w peni symetryczne w obydwu kierunkach, od zegara podporzdkowanego do zegara nadrzdnego i odwrotnie. Spenienie tego warunku nie moe by nigdy zagwarantowane w warunkach znacznego obcienia sieci. Priorytetowanie pakietw (wg IEEE 802.2D/p) nie stanowi rozwizania, gdy bezporednio przed pakietem synchronizacyjnym moe pojawi si
dugi pakiet i fluktuacje czasu transmisji zwiksz si do 122 s. Obecnie stosowane przeczniki dopuszczaj, e w innych kolejkach cznie moe oczekiwa do 8 pakietw priorytetowych. W wyniku tego przy duym obcieniu sieci wprowadzone opnienie transmisji
moe osign warto: od 244 s do 1 ms.
Rozwizaniem problemu jest wyposaenie przecznika w zegar brzegowy zgodny ze standardem IEEE1588. W takim przypadku powstaje poczenie punkt-punkt, w ktrym niemal
nie wystpuj niekorzystne, zmienne opnienia w transmisji sygnaw pomidzy zegarami
oraz nie wystpuj w znaczcym zakresie opnienia wynikajce z procesu kolejkowania
w przecznikach.
2.4.2.3. Moliwoci wykorzystania protokow PTP
Wymagania jakociowe w zakresie synchronizacji zegarw w sieciach informatycznych zale od zastosowa. Potrzeby utrzymania jednolitego czasu wystpuj w wielu dziedzinach
dziaalnoci technicznej. Pierwszym polem, na ktrym rozwizanie problemu jest najpilniejsze, jest automatyka. Typowe wartoci wymaganej dokadnoci synchronizacji zegarw
podano w tabl. 1.
Tabl. 1. Typowe wartoci wymaganej dokadnoci synchronizacji zegarw
Zakres zastosowa
powolne czujniki (cinienie, temperatura)
urzdzenia elektromechaniczne (przekaniki, przerywacze, elektromagnesy, falowniki)
automatyka oglna (obrbka materiaw, procesy chemiczne)
precyzyjne sterowanie ruchem (szybkie pakowanie, druk, robotyka)
szybkie urzdzenia elektryczne (synchrofazory pomiarowe)
elektroniczne systemy nadzoru (wykrywanie bdw, triangulacja)

Wymagana dokadno
synchronizacji czasu
Milisekundy
Milisekundy
Milisekundy
kilka mikrosekund
Mikrosekundy
czci mikrosekundy

Jedna mikrosekunda jest czasem propagacji fali elekromagnetycznej (wiata) przez odcinek
300 m w wolnej przestrzeni i ok. 200 m w szklanym wknie wiatowodu, ale szybki samolot
myliwski przemieszcza si w tym czasie zaledwie o ok. 1 mm, a pocig pdzcy z prdkoci 300 km/h tylko o 0,1 mm. Najwiksze dokadnoci s wymagane tam, gdzie konieczne
jest utrzymanie wsplnej podstawy czasu.
Nieco wydzielonym, ale pierwszym chronologicznie obszarem dziaania, w ktrym niezbdne
okazao si rozwizanie problemu synchronizacji czasu rozdzielonych przestrzennie zegarw
byy energetyczne sieci przesyowe. Synchronizacja urzdze prdotwrczych pozwala
w sposb zamierzony obciy poszczeglne generatory i przy rozlegych, kontynentalnych
niemal obecnie zasigach tych sieci unikn gronych dla sieci zjawisk wynikajcych ze
stanw nieustalonych (np. koysania) i dlatego obecnie w pimiennictwie dotyczcym synchronizacji czasu wci wiele uwagi przykada si do urzdze diagnostycznych dla sieci
energetycznych synchrofazorw. Mimo e w sieciach energetycznych s przesyane due
moce o potencjalnie silnym charakterze destrukcyjnym, to jednak niewielka jest czstotliwo: 50 lub 60 Hz (dugo fali: 6000 lub 5000 km), co sprawia, e wynikowo wymagania
odnonie dokadnoci wzgldnej czstotliwoci sygnaw nie s zbyt wysokie. Najbardziej
interesujce s jednak stany nieustalone w tych liniach, a zjawiska z tym zwizane przebiega22

j znacznie szybciej i wymagaj bardziej precyzyjnych narzdzi pomiarowych, do ktrych

naley m.in. wspomniany ju synchrofazor.
Obecnie gwny kierunek wykorzystania zsynchronizowanych zegarw jest zwizany
z zaspokojeniem potrzeb automatyki i robotyki w zastosowaniach przemysowych
o ograniczonym zakresie przestrzennym, podlegajcych obsudze przez sie lokaln LAN.
Jako przykad z ostatnich tygodni 2005 roku mona poda znajdujcy si w fazie projektu
samolot Boeing 787, w ktrym zastosowano system testowy realizujcy synchronizacj zegarw w oparciu o wykorzystanie protokow IEEE 1588.
Problemy utrzymania jednolitego czasu maj due znaczenie w zastosowaniach militarnych,
gdzie utrzymanie wsplnej bazy czasu jest nadzwyczaj wane nie tylko dla jednoczesnoci
wykonywania dziaa (np. zakcania sygnaw radiowych), ale zwaszcza jednoczesnoci
prowadzenia pomiarw z rozstawionych stanowisk pomiarowych, np. namierzania przemieszczajcych si obiektw powietrznych lub obsugi sonarw podmorskich. Obecne zastosowania protokow PTP odnosz si do sieci lokalnych LAN i sieci obsugi dla realizacji
wymienionych zada. Pomimo globalnego zasigu maj one struktur sieci LAN z wyduonymi magistralami komunikacyjnymi. Po zebraniu dowiadcze w tym trybie pracy prawdopodobnie bd czynione wysiki dla uzyskania podobnych rezultatw z wykorzystaniem protokow PTP przy komunikacji za porednictwem sieci rozlegych WAN, dziki czemu
zmniejszy si liczba magistral komunikacyjnych niezbdnych do obsugi tych samych zada.
W zastosowaniach telekomunikacyjnych ekspansja pakietowych systemw transmisji sprawia, e czynione s prby zastpienia w czci stacjonarnej sieci komrkowych systemw
transmisyjnych synchronicznych (SDH, PDH) systemami asynchronicznymi opartymi o protok IP. Brak jest obecnie rozeznania, czy sie szkieletowa pozostanie synchroniczna
(SDH, PDH E1), czy te systemy Ethernet 10 Gbit/s bd korzystay z wydzielonych wkien wiatowodowych. Jeli sie szkieletowa byaby oparta bezporednio na czach Ethernet, wwczas powstaje problem z utrzymaniem czstotliwoci generatorw podstawy czasy
w stacjach bazowych. Generatory te s odpowiedzialne za utrzymanie dokadnoci czstotliwoci sygnaw transmisyjnych wychodzcych ze stacji bazowej w stron czci stacjonarnej
sieci, jak i wszystkich emitowanych przez stacje sygnaw radiowych.
cza PDH 2 Mbit/s lub n 64 kbit/s mog peni rol nonikw sygnaw synchronizacyjnych, niezalenie czy s wykorzystywane do transmisji sygnaw w transmisji o strukturze
synchronicznej, czy o strukturze asynchronicznej (np. ATM/IP). Poczenie pomidzy sterownikiem a stacj bazow wykorzystujce cze Ethernet takiej moliwoci nie daje.
W przypadku zastosowania takiego rozwizania stabilizacja czstotliwoci generatora podstawy czasu stacji bazowej moliwa jest jedynie przy korzystaniu z sygnaw systemu GPS,
w przyszoci bdzie to rwnie moliwe przy wykorzystaniu sygnaw systemu Galileo.
Normy europejskie dotyczce dokadnoci czstotliwoci sygnaw taktujcych w synchronicznych sieciach transmisyjnych (np. EN 300 462-7) podaj, e generatory sygnaw synchronizacyjnych przeznaczone dla wzw telekomunikacyjnych lokalnych mog by bardzo
dobrym rdem sygnaw podstawy czasu dla stacji bazowych telefonii komrkowe i sugeruj, e w normalnych warunkach pracy stacje bazowe powinny zachowywa stao i dokadno czstotliwoci generatora podstawy czasu i emitowanych sygnaw tak jak w pozostaych urzdzeniach teletransmisyjnych i komutacyjnych, wynoszc 1 10-11. Normy
szczegowe dotyczce synchronizacji systemw komrkowych (EN 300 912 V.8.3.1.) podaj wymagan tolerancje czstotliwoci dla stacji bazowych wynoszc 5 10-8, a wic blisko
o trzy rzdy wielkoci wiksz od wartoci poprzedniej i w normie nie ma zastrzee, e do23

tyczy to jedynie sytuacji awaryjnych podczas pracy generatora w trybie z tzw. podtrzymaniem. Podobne zapisy przyjto w normie na synchronizacj stacji bazowych w systemie TETRA, z tym, e zakres tolerancji jest tu, dla systemw pracujcych na czstotliwociach roboczych poniej 520 MHz, jeszcze wikszy i wynosi 1 10-7.
Odnonie sieci komrkowych, to przynajmniej dwa czynniki przemawiaj za utrzymaniem
dokadnej i stabilnej czstotliwoci podstawy czasu w stacjach bazowych.
Do pierwszego czynnika naley zaliczy wiksz uciliwo interferencji sygnaw radiowych szybkozmiennych ni wolnozmiennych. W niekorzystnym przypadku przy dopuszczalnej tolerancji rnicy wzgldnej czstotliwoci wynoszcej 1 10-11 dudnienia sygnaw
przy czstotliwoci roboczej 900 MHz bd odbyway si z czstotliwoci ok. 0,02 Hz,
a przy dopuszczalnej tolerancji wynoszcej 5 10-8 czstotliwo dudnie moe wynosi
100 Hz. Przy silnie prkowej strukturze widma (ramkowanie sygnaw cyfrowych) szybkozmienne dudnienia utrudniaj ustawienie optymalnego wzmocnienia toru odbiornika, co rzutuje na zmniejszenie zasigw. Mniej regularne, ale podobne w charakterze zjawisko wystpuje, jeli sygna podstawy czasu podlega znacznym fluktuacjom fazy.
Do drugiego czynnika naley zaliczy utrzymanie duej staoci i dokadnoci czstotliwoci
stacji bazowej zwizanej z potrzebami systemw lokalizacji telefonu komrkowego. Zagadnienie to bdzie szczegowo omwione w punkcie 5, jednak zostan tu przytoczone (tabl. 2)
dane zawarte w normie europejskiej (EN 300 912 V8.3.1) na stao czstotliwoci stacji bazowych pracujcych w ramach systemu lokalizacyjnego E-OTD.
Tabl. 2. Czsto raportowania pozycji w zalenoci od staoci czstotliwoci stacji bazowej
pracujcej w ramach systemu lokalizacyjnego E-OTD
Okres raportowania
pooenia - E-OTD
1 sekunda
3 sekundy
10 sekund
30 sekund
100 sekund
300 sekund
1000 sekund

Maksymalny bd przedziau czasu Maksymalny proMTIE, przy prawdopodobiestwie

mie koa bdu
poprawnego oszacowania p = 95%
pooenia
dla p = 95%
15 metrw
50 ns
30 metrw
100 ns
60 metrw
200 ns
15 metrw
50 ns
30 metrw
100 ns
60 metrw
200 ns
15 metrw
50 ns
30 metrw
100 ns
60 metrw
200 ns
15 metrw
50 ns
30 metrw
100 ns
60 metrw
200 ns
15 metrw
50 ns
30 metrw
100 ns
60 metrw
200 ns
15 metrw
50 ns
30 metrw
100 ns
60 metrw
200 ns
15 metrw
50 ns
30 metrw
100 ns
60 metrw
200 ns

Stao czstotliwoci
stacji bazowej BTS
(znormalizowany bd
przedziau czasu TIErms )
0.018 s/s (tj. 1,8 10-8 )
0.036 s/s
0.072 s/s
0.006 s/s
0.012 s/s
0.024 s/s
0.0018 s/s
0.0036 s/s
0.0072 s/s
0.0006 s/s
0.0012 s/s
0.0024 s/s
0.00018 s/s
0.00036 s/s
0.00072 s/s
0.00006 s/s
0.00012 s/s
0.00024 s/s
0.000018 s/s
0.000036 s/s
0.000072 s/s

Ze wzgldu na podobne zasady wyznaczania pozycji w metodach korzystajcych z triangulacji dane te odnosz si rwnie do innych systemw lokalizacyjnych o duej precyzji.
24

Zestawione w tabeli dane naley interpretowa w ten sposb, e im mniejsza stao czstotliwoci stacji bazowej i sprzonego z nim lokalizacyjnego zespou pomiarowego LMU (Location Measurement Unit), tym czciej naley ponawia pomiar pooenia telefonu (stacji
ruchomej). Parametrami s tu: prawdopodobiestwo waciwego oszacowania pooenia
(przyjto 95 %) oraz maksymalny bd oszacowania pooenia (odpowiednio: 15, 30 i 60 metrw).
Przykadowo, przy staoci czstotliwoci stacji bazowej BTS wynoszcej 7,2 10-8, maksymalnym promieniu koa bdu pooenia wynoszcym 60 m (oszacowanym z prawdopodobiestwem 95 %) zachodzi potrzeba raportowania danych o pooeniu co 1 sekund, a w podobnych warunkach przy staoci czstotliwoci stacji BTS wynoszcej 7,2 10-11 wystarcza
zbieranie raportw co 1000 sekund. Zwikszenie staoci czstotliwoci stacji do wartoci
1,8 10-11 powoduje zmniejszenie maksymalnego promienia koa bdu pooenia do 15 m.
W tym kontekcie, z punktu widzenia budowy sieci komrkowych w peni korzystajcych
z protokou IP, istotna jest odpowied na pytanie, czy jako sygnaw czasu i czstotliwoci
odtworzonych przy wykorzystaniu metod synchronizacji zegarw zgodnych ze standardem
IEEE 1588 jest wystarczajca do stabilizacji czstotliwoci generatorw podstawy czasu stacji bazowych, rzutujcej na stabilno sygnaw radiowych emitowanych przez t stacj.
Poniej przytoczono wyniki bada dowiadczalnych przeprowadzonych przez firm Agilent
(rys. 8 i 9). Wyniki bada przeprowadzonych w warunkach laboratoryjnych daj wstpne
rozeznanie co do moliwych do uzyskania rezultatw zastosowania protokow PTP. Wykresy ilustruj wpyw jakoci generatorw kwarcowych oraz parametrw ptli fazowych na jako sygnau wyjciowego. Nawet w przypadku zastosowania generatora kwarcowego wyszej klasy - 10811D i wolnej ptli fazowej, o wikszych wasnociach filtracyjnych, poziom
fluktuacji czstotliwoci jest do znaczny. Brak jest szczegowych informacji o warunkach
pomiaru, ale jeli pomiary przeprowadzono na czstotliwoci 10 MHz typowej dla generatora
typu 10811D, to fluktuacje te dyskwalifikuj mierzony zestaw jako potencjalne rdo sygnaw synchronizacyjnych np. krotnic SDH lub central telefonicznych. Zestawienia wykresw
potwierdzaj te tez, e obarczonego znacznymi fluktuacjami fazy sygnau nie mona podda filtracji zmniejszajcych radykalnie midzyszczytow warto fluktuacji.
Protok PTP zgodny ze standardem IEEE 1588 jako pierwszy pozwala na podjcie prby
rozwizania podobnego typu problemw. Prace nad praktycznym wykorzystaniem protokow PTP s bardzo wieej daty. I tak firma Symmetricom, wyspecjalizowana i jedna z dwch
najbardziej liczcych si w skali wiatowej firm zwizanych z produkcj urzdze do synchronizacji czstotliwoci i czasu dopiero w padzierniku 2005 roku zaanonsowaa opracowanie pierwszego zgodnego ze standardem IEEE 1588 wysokiej klasy zegara (zwanego
Grandmaster Clock) przeznaczonego do synchronizacji zegarw poprzez sieci pakietowe.
Generalnie protok znajduje zastosowanie przy uzgadnianiu czasu zegarw w sieciach LAN.
Nie zawsze istotna jest absolutna zbieno czasu z czasem midzynarodowym UTC, ale czsto wystarcza wzajemna synchronizacja zegarw np. w obrbie zakadu produkcyjnego wykorzystujcego wspln sie Ethernet, bez koniecznoci wykonywania licznych indywidualnych
pocze pomidzy elementami sterujcymi a wykonawczymi. Istnieje jednak zapotrzebowanie na synchronizacj czasu w szerszym terytorialnie zakresie, przy powizaniu zegarw za
porednictwem sieci WAN. Przytoczone wyej zagadnienie precyzyjnego utrzymania czstotliwoci roboczych stacji bazowych w sieciach telefonii komrkowych bdzie jednym
z pierwszych tego typu problemw wymagajcych pilnego rozwizania.

25

Rys. 8. Wielko fluktuacji czasu zegara w ocenie statystycznej

Rys. 9. Wielko fluktuacji czasu zegara w postaci odchylenia fazy

26

Coraz wicej sygnaw wskazuje, e standard IEEE 1588 sta si atrakcyjny dla zastosowa
militarnych.
W podtekcie omwionych dziaa pozostaje sprawa stworzenia alternatywnego w stosunku
do GPS systemu synchronizacji czasu, nawet jeli uzyskane rezultaty bd ustpoway rezultatom osignitym przy zastosowaniu urzdze korzystajcych z sygnaw GPS. Uruchomienie europejskiego systemu nawigacyjnego Galileo nie wniesie nowej jakoci, co najwyej
dostpna bdzie wiksza czna liczba satelitw obydwu systemw, dziki czemu uniknie si
utraty dowizania do sygnaw satelitarnych w niekorzystnych warunkach (miasta, wwozy
itp.). Nie zwikszy si radykalnie odporno na zakcenia przypadkowe lub celowe, gdy
obydwa systemy bd pracoway we wsplnym pamie czstotliwoci.
W podsumowaniu mona stwierdzi, e precyzyjne protokoy czasu PTP zawieraj procedury
pozwalajce w szerokim zakresie dystrybuowa czas rzeczywisty do zegarw synchronizowanych za porednictwem sieci pakietowej (na og typu Ethernet).
W sieciach LAN typu Ethernet niemoliwe do przewidzenia s kolizje wynikajce z dziaania
protokou wielodostpu ze ledzeniem stanu nonika i wykrywaniem kolizji procedury
CSMA/CD (Carrier Sense Multiple Access / with Collision Detect). Kolizje te mog wywoywa opnienia pakietw lub nawet ich zgubienie. Dlatego protoky IEEE 1588 okrelaj
specjalne procedury synchronizacji zegarw. W pierwszej kolejnoci, zegar nadrzdny przesya wiadomo SYNC, ktra zawiera oszacowany czas wysania. Dokadny czas wysania jest
przechwytywany przez zegar i wysany w drugiej wiadomoci Follow Up. Opierajc si na
pierwszej i drugiej wiadomoci oraz danych z wasnego zegara odbiornik moe obliczy rnic czasu pomidzy zegarem odbiornika a zegarem gwnym. Do osignicia najlepszych
rezultatw, znaki czasu powinny by wytwarzane sprztowo lub zwizane ze sprztem tak
blisko, na ile to jest moliwe. Czas przesyania wiadomoci jest okrelany cyklicznie w powtrnym procesie przesyania wiadomoci pomidzy zegarem odtwarzajcym czas, a zegarem gwnym (opnienie transmisyjne). Zegar odtwarzajcy czas moe by wtedy skorygowany i uaktywniony do prognozowanego opnienia propagacyjnego magistrali.
Sieci PTP konfiguruj si i dziel na segmenty automatycznie, dlatego kady wze uywa
algorytmu wyznaczenia najlepszego zegara gwnego BMC (Best Master Clock) w celu wyznaczenia najlepszego zegara w segmencie sieci. Kady zegar PTP przechowuje dane
o waciwociach w specjalnych plikach. Dane o waciwociach zegarw s przesyane do
innych wzw w wiadomociach SYNC. Opierajc si na tych danych zegary w innych wzach s w stanie synchronizowa si do zegara gwnego zgodnie z jego aktualnymi waciwociami. W protokole nie ma rozrnienia midzy zegarem sprztowym a programowym.
Jednak, aby uzyska synchronizm w zakresie mikrosekund, niezbdne jest posiadanie bazy
sprztowej. Oglnie rzecz biorc, bdy synchronizacji, objawiajce si jako fluktuacje czasu
generowane przez oprogramowanie, nie mog by wyeliminowane. W rozwizaniach w peni
programowych (np. systemy Windows), bdy mog by utrzymane co najwyej w zakresie
milisekundowym.
Protokoy PTP znajduj si obecnie we wstpnej fazie wdroenia do powszechnego uytku
i jest niemal pewne, e bd peniy alternatywn lub uzupeniajc rol w stosunku do systemw synchronizacji czstotliwoci i czasu wykorzystujcych obecnie sygnay emitowane
przez systemy nawigacyjne.

27

2.5. Krajowi uytkownicy wysokostabilnych sygnaw czstotliwoci i czasu oraz zestawienie ich potrzeb
W ramach prowadzonych prac zebrano dane na temat synchronizacji czstotliwoci i czasu
w sieciach telekomunikacyjnych nastpujcej grupy operatorw:
Exatel S.A.;
OSP Polpager Sp. z o.o. (Sferia);
Niezaleny Operator Midzystrefowy Sp. z o.o.;
Netia S.A.;
Pilicka Telefonia Sp. z o.o.;
Polkomtel S.A.;
Polska Telefonia Cyfrowa Sp. z o.o.;
Polska Telefonia Komrkowa Centertel Sp. z o.o.;
Telefonia Dialog S.A.;
Telekomunikacja Kolejowa Sp. z o.o.
Telekomunikacja Polska S.A;
Odpowiedzi uzyskano od 6 operatorw:
OSP Polpager Sp. z o.o. (Sferia);
Pilicka Telefonia Sp. z o.o.;
Polkomtel S.A.;
Polska Telefonia Cyfrowa Sp. z o.o.;
Polska Telefonia Komrkowa Centertel Sp. z o.o.;
Telekomunikacja Polska S.A;
Operatorzy ci, z ktrych czterech posiada dominujc pozycj na rynku, wiadcz usugi telekomunikacyjne o tradycyjnym charakterze (poczenia foniczne w komutowanych kanaach),
wikszo z nich eksploatuje rwnie sieci suce do transmisji danych.
Odnonie stabilizacji czstotliwoci sygnaw taktujcych:
3 operatorw korzysta z wasnych wzorcw cezowych;
4 operatorw korzysta z sygnaw GPS;
TP S.A. nie korzysta z sygnaw synchronizacyjnych doprowadzonych z sieci innych operatorw a pozostaych 5 operatorw korzysta (prawdopodobnie z TP S.A.);
jeden z operatorw sieci komrkowych polega na sygnaach uzyskanych od innych operatorw i z GPS;
jeden z operatorw sieci lokalnych cakowicie polega na sygnaach uzyskanych od innych
operatorw.
Wszyscy wypowiadajcy si operatorzy deklaruj, e jako uywanych obecnie sygnaw
jest wystarczajca.
Z informacji udzielonych przez 5 operatorw odnonie utrzymania jednolitego czasu wynika,
e:
4 operatorw korzysta z sygnaw czasu z odbiornika GPS;
5 operatorw korzysta z sygnaw czasu przesanych za porednictwem sieci informatycznych przy wykorzystaniu protokow NTP;
odnonie dopuszczalnych niedokadnoci odtwarzanego czasu:
2 operatorw przyjmuje warto: 0,01 s;
28

 2 operatorw przyjmuje warto: 1 s.

odnonie dopuszczalnych przerw w dostarczaniu sygnaw czasu:
1 operator przyjmuje warto: do 1 minuty;
1 operator przyjmuje warto: do 1 godziny;
2 operatorw przyjmuje warto: do 1 doby.
Obecnie nie obowizuj w kraju adne regulacje prawne dotyczce synchronizacji sieci telekomunikacyjnych ani utrzymania jednolitego czasu. Na przeomie 2004/2005 r. Ministerstwo
Infrastruktury (obecnie: Transportu i Budownictwa) przygotowao projekt rozporzdzenia
w sprawie wymaga technicznych dla interfejsw dla synchronizacji w publicznych sieciach
telekomunikacyjnych, jednak do chwili obecnej rozporzdzenie nie weszo w ycie. Podobnie
nie obowizuj adne regulacje prawne dotyczce utrzymania jednolitego czasu w sieciach
telekomunikacyjnych.
Wydaje si, e opublikowanie dokumentw regulacyjnych w tym zakresie jest spraw piln
i potrzeb uporzdkowania tych spraw widz rwnie niektrzy operatorzy.
3. Zastosowanie wynikw projektu na rzecz wykorzystania synchronicznych, naziemnych sieci radiokomunikacyjnych oraz satelitarnych systemw nawigacyjnych (Galileo,
GPS) dla potrzeb lokalizacyjnych zwizanych z obsug numeru 112
W cigu ostatniego roku firmy produkujce sprzt i oprogramowanie dla sieci komrkowych
prowadziy intensywne prace w celu opracowania systemw oraz aplikacji speniajcych
wymogi Federalnej Komisji Komunikacji (FCC) Stanw Zjednoczonych, przewidziane do
wdroenia do dnia 31.12.2005 r. Z tym dniem koczy si II etap wdroenia systemu lokalizacji uytkownika telefonu komrkowego inicjujcego poczenie z numerem alarmowym 911.
Po zakoczeniu tego etapu operator sieci komrkowej jest zobowizany do okrelenia miejsca, w ktrym taki telefon znajduje si z nastpujc dokadnoci:
przy wykorzystaniu wewntrznego wyposaenia telefonu: 50 metrw dla 67 % wywoa
oraz 150 metrw dla 95 % wywoa;
przy wykorzystaniu wyposaenia sieciowego: 100 metrw dla 67 % wywoa oraz
300 metrw dla 95 % wywoa.
W Europie podobne dziaania zostay podjte odnonie lokalizacji miejsca, z ktrego zainicjowano zgoszenie alarmowego pod paneuropejski numer 112. Zostaa wydana Dyrektywa
2002/22/WE Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dnia 7 marca 2002 r. w sprawie
usugi powszechnej oraz zwizanych z sieciami i usugami cznoci elektronicznej praw
uytkownikw (dyrektywa o usudze powszechnej), ktrej artyku 26 stanowi:
Jeden europejski numer alarmowy
1. Pastwa Czonkowskie zapewniaj, w uzupenieniu wszelkich innych krajowych numerw
alarmowych okrelonych przez krajowe organy regulacyjne, wszystkim uytkownikom kocowym publicznie dostpnych usug telefonicznych moliwo bezpatnego kontaktu ze
subami ratunkowymi przy wykorzystaniu jednego europejskiego numeru alarmowego
"112".
2. Pastwa Czonkowskie zapewniaj waciwe odbieranie i zajmowanie si wywoaniami
jednego europejskiego numeru alarmowego "112" w sposb najlepiej odpowiadajcy kra29

jowej organizacji systemw alarmowych i mieszczcy si w granicach technologicznych

moliwoci sieci.
3. Pastwa Czonkowskie zapewniaj, aby przedsibiorstwa, ktre prowadz publiczne sieci
telefoniczne, udostpniay wadzom zajmujcym si ratownictwem informacje o miejscu
przebywania osoby wywoujcej, w stopniu technicznie moliwym, w odniesieniu do wywoa jednego europejskiego numeru alarmowego "112".
4. Pastwa Czonkowskie zapewniaj obywatelom odpowiedni informacj o istnieniu jednego europejskiego numeru alarmowego "112" i korzystaniu z niego.
Jednak zarwno terminy jak i zakres prac zwizanych z lokalizacj wywoa z telefonw komrkowych nie s skonkretyzowane tak jak w Ameryce, nie obowizuj te adne inne ustalenia o charakterze formalno-prawnym.
Rne koleje przechodzi sprawa wyboru systemu lokalizacyjnego w sieciach komrkowych.
Okoo roku 2000 FCC zalecia w amerykaskich sieciach komrkowych stosowanie do lokalizacji systemu E-OTD. W systemie tym lokalizacja jest realizowana w telefonie komrkowym i po przetworzeniu dane wynikowe s przesyane do sieci, gdzie s gromadzone w specjalnych rejestrach. Nowej generacji telefony komrkowe nie wymagaj wprowadzenia zmian
sprztowych, modyfikacji podlega jedynie oprogramowanie. Ch korzystania z systemu
i warunkujce to korzystanie wyposaenie w odpowiedni wersj telefonu komrkowego wynika przy stosowaniu systemu E-OTD z woli uytkownika i uytkownik ponosi zwizane
z tym koszty.
Rozpatrujc szczegowo, metoda E-OTD jest oparta na pomiarze opnienia czasowego sygnaw docierajcych do aparatu z trzech stacji bazowych. Pomiar czasu opnienia na uytek systemu E-OTD jest now waciwoci wprowadzan ostatnio do aparatw komrkowych. W sieciach wspdziaajcych z systemem E-OTD wyniki pomiaru czasu s wykonane
przez telefon komrkowy, a nastpnie s przesyane do bazy danych SMLC (Serving Mobile
Location Centem) przy uyciu standaryzowanej sygnalizacji LCS (Location Services). Zwrcone wartoci opnienia s miara odlegoci kadej ze stacji bazowych od telefonu i wyznaczenie pozycji telefonu odbywa si w oparciu o proste metody trygonometryczne (triangulacja).
Warunkiem dokadnego okrelenia pozycji telefonu komrkowego przy uyciu metod triangulacji jest dokadne okrelenie pozycji geograficznej kadej ze stacji bazowych (zaleca si
aby bd nie przekracza 10 m). Prcz tego jest wymagane rwnie utrzymanie jednolitej,
dokadnej skali czasu w sieci stacji bazowych poredniczcych w stosowaniu metody E-OTD
(wymagania w tym zakresie zostay przedstawione w p. 2.4.2.3.). Jeli sie stacji bazowych
nie jest pod tym wzgldem synchronizowana, wtedy reprezentowany przez stacje bazow
czas wykorzystywany do celw lokalizacyjnych powinien by wyznaczony innym sposobem,
a mianowicie przy uyciu dodatkowej sieci zespow pomiarowych LMU. Zespoy LMU s
funkcjonalnie zblione do stacji ruchomych, jednak s gruntownie zmodyfikowane w celu
umoliwienia pomiaru czasu i w tym celu obecnie na og s wyposaone w odbiorniki GPS.
Zespoy LMU, rozmieszczone w miejscach o ustalonych i wyznaczonych dokadnie pozycjach, prowadz cige pomiary. Dane zawierajce wyniki pomiarw s przesyane do bazy
danych SMLC, gdzie stanowi odniesienie dla wynikw pomiarw pozycji telefonw, ktrych pozycja nie jest znana.
Dokadno metody E-OTD zaley od gstoci komrek, planu ich rozmieszczenia, wielodronoci, interferencji i szumw, stosowania sieci zespow LMU oraz dokadnoci okrelenia pozycji umiejscowienia komrki. Dokadno nie ulega znaczcej degradacji
30

w pomieszczeniach. Metoda pozwala na uzyskanie dobrych rezultatw na obszarach o duej

gstoci rozmieszczenia stacji bazowych, a odwrotnie, rezultaty uzyskane na obszarach
o bardzo maej gstoci rozmieszczenia stacji bazowych s znacznie gorsze.
Dokadno metody E-OTD jest oceniana na 50 m 150 m w obszarach wiejskich,
50 m 150 m w obszarach podmiejskich, 50 150 m w terenach miejskich. Dobre rezultaty
uzyskuje si na og we wntrzach. W trudnych warunkach miejskich zastosowanie metody
moe jednak nastrcza pewne trudnoci, podobnie jak w obszarach wiejskich o bardzo maej
gstoci rozmieszczenia stacji bazowych (zwaszcza, jeli stacje bazowe s rozmieszczone
w jednej osi, np. wzdu drogi).
Pomimo preferencji ze strony FCC dla systemu E-OTD w 2003 roku trzech najwikszych
amerykaskich operatorw telefonii komrkowej opowiedziao si za wprowadzeniem innego
systemu lokalizacyjnego: U-TDOA. Za jego wprowadzeniem przemawiay wzgldy ekonomiczne, gdy chocia nieco mniej dokadny od systemu E-OTD, to jednak pocztkowo system U-TDOA wydawa si by taszy. Obecnie dwch z tych operatorw, Cingular oraz
T-Mobile USA, wprowadzio system U-TDOA, jednak z zebranych dowiadcze wynika, e
wprowadzenie systemu jest dla operatora znacznie kosztowniejsze ni przypuszczano. Na
wysokie koszty wprowadzenia systemu U-TDOA znaczco wpywa fakt, e wszystkie koszty
ponosi operator. Koszty te wynikaj przede wszystkich z koniecznoci wyposaenia sieci
w utrzymujce jednolit w obrbie caej sieci skal czasu oraz znacznie bardziej rozbudowane
ni w systemie E-OTD, a tym samym drosze, lokalizacyjne zespoy pomiarowe LMU. Natomiast przy stosowaniu systemu U-TDOA nie jest wymagana jakakolwiek modyfikacja
w telefonie komrkowym uytkownika.
Zespoy LMU peni w systemie U-TDOA funkcj odmienn ni przy stosowaniu systemu
E-OTD. S one zespolone ze stacjami BTS i peni wycznie funkcje pomiarowe. Odniesienie do pomiaru czasu stanowi sygna sekundowy GPS pobierany z lokalnego odbiornika.
W kadym zespole LMU pomiarowi podlega rnica czasu pomidzy sygnaem jednosekundowym GPS a pocztkiem ramki zawartej w sygnale emitowanym przez lokalny nadajnik
BTS. Jednoczenie w podobny sposb mierzona jest rnica czasu pomidzy sygnaem jednosekundowym GPS a pocztkiem ramki zawartej w sygnaach przychodzcych z ssiednich
stacji BTS oraz z podlegajcego lokalizacji telefonu. Dane zebrane z trzech zespow LMU
pozwalaj na wyznaczenie wsprzdnych geograficznych z dokadnoci do 50 m i zanotowanie tych danych w rejestrze SLMC.
System U-TDOA umoliwia przeprowadzenie pomiaru wzgldem a do 30 50 rnych stacji BTS. Dlatego wykazuje du skuteczno w obszarach miejskich o duym zagszczeniu
stacji BTS, ponadto jako wynikw nie ulega znaczcej degradacji w pomieszczeniach. Dokadno w obszarach miejskich i podmiejskich oceniana jest na 50 m, a w obszarach pozamiejskich na 80 m. Podobnie jak wszystkie metody oparte na triangulacji gorsze rezultaty
osiga si w przypadku, gdy stacje BTS s rozmieszczone w jednej osi. Nawet jeli wyniki
praktyczne byway nieco gorsze, to speniaj one wymagania FCC dla II etapu wdroenia
systemu lokalizacji miejsca wywoania skierowanego pod numer telefonu alarmowego 911.
Zalet systemu U-TDOA, dziki ktrej zapewne korzysta on z poparcia sub odpowiedzialnych za bezpieczestwo pastwa, jest cigo lokalizacji kadego aktywnego telefonu komrkowego niezalenie od woli w tym wzgldzie uytkownika.
Odmiennie potoczyy si losy systemw lokalizacyjnych w sieciach komrkowych
w Europie. Jedyny obecnie stosowany system polega na identyfikacji stacji bazowej, ktra
obsuguje podlegajcy lokalizacji telefon komrkowy. Metoda jest okrelana jako identyfika31

cja komrki Cell ID (Cell Indentification). Jednoczenie powstay liczne aplikacje, ktre cz
cechy kilku systemw lokalizacyjnych, a operacje wyznaczania pozycji s przeprowadzane
w telefonie komrkowym w oparciu o wyspecjalizowane oprogramowanie. Wykorzystuje si
tu moliwoci pozyskania wikszej liczby danych w sieciach wyposaonych w nowszy sprzt
i oprogramowanie. Dotyczy to sektora komrki okrelonego w wyniku stosowania anten sektorowych (na og 3-sektorowych), informacji o czasie propagacji sygnau wykorzystywanej
w metodzie udoskonalonego okrelenia czasu TA (Timing Advance) oraz ustawie poziomu
mocy zwizanych z wykorzystaniem sieciowych raportw pomiarowych NMR (Network Measurement Reports). W starszych sieciach nawet jeli te dane byy wykorzystywane do sterowania, to nie byy dostpne dla innych aplikacji.
W ten sposb, przy wspomaganiu ze strony sieci, waciwoci nowej generacji oprogramowania lokalizacyjnego s wasnoci adaptacyjne, dziki ktrym uwzgldniane zostaj korelacje i specyficzne cechy danego obszaru. Jako przykad mona tu poda, e przeprowadza si
korekcj uzyskanych danych odniesion do tego, e dua liczba pocze jest realizowana
z autostrady, a nie pasa o szerokoci kilkuset metrw albo e dany obszar znajduje si w cieniu radiowym wzgldem najbliszej stacji bazowej i obsug przejmuje stacja bazowa bardziej oddalona. Zwaszcza sieci komrkowe, ktre byyby przystosowane do lokalizacji cieszc si ponownie popularnoci metod E-OTD, charakteryzuj si podatnoci na stosowanie przedstawionych wyej technik, ktre dziki gromadzeniu danych i ich przetwarzaniu
(system samouczcy) pozwalaj na uzyskanie bardzo dobrych rezultatw przy do niskiej
cenie. Firmy, zajmujce si gwnie opracowywaniem oprogramowania wykorzystujcego te
techniki podaj, e koszt wyposaenia sieci w sprzt i oprogramowanie umoliwiajce prowadzenie lokalizacji telefonw komrkowych wynosi ok. 1 dolara na jednego uytkownika,
podczas gdy wyposaenie sieci w sprzt i oprogramowanie przy wykorzystaniu metody
U-TDOA wynosi ok. 35 dolarw na jednego uytkownika.
Naley odnotowa fakt, e obecnie mniejsze oczekiwania s zwizane z technikami
A-GPS (Assisted GPS), pomimo e nastpi znaczny postp technologiczny w dziedzinie odbiornikw GPS (najistotniejsze jest tu obecnie ograniczenie poboru mocy). Z jednej strony
moe to by wynikiem wykorzystania w walce konkurencyjnej silnej pozycji operatorw sieci
komrkowych i ich chci powizania usug lokalizacyjnych jak najcilej z infrastruktur sieciow, z drugiej strony systemy A-GPS charakteryzuj si du dokadnoci lokalizacji
w otwartym terenie, a ma w obszarach silnie zurbanizowanych, czyli odwrotnie do potrzeb.
Tym niemniej sieci komrkowe zapewniaj wspomaganie dla telefonw wyposaonych
w system A-GPS i raporty pomiarowymi z danymi lokalizacyjnymi uzyskanymi dziki temu
systemowi s rwnie wykorzystywane do opracowania poprawek korygujcych dane lokalizacyjne uzyskane metodami wewntrzsieciowymi w systemach, ktre zostay omwione powyej.
4. Uzyskanie kompetencji do brania czynnego udziau w koordynowanych przez
CBK PAN pracach Centrum Doskonaoci oraz Punktu Informacyjnego w zakresie wykorzystania systemu Galileo oraz partycypowanie w projektach zamawianych
i celowych realizowanych przez konsorcja skupione wok tych orodkw
Na pocztku 2005 roku w Centrum Bada Kosmicznych powsta zamiar utworzenia Centrum
Doskonaoci pn. Centrum Georeferencyjne dla potrzeb geodezji, telekomunikacji i ekologii,
jednoczce rodowisko naukowe i techniczne specjalizujce si w zagadnieniach zwizanych
z wykorzystaniem moliwoci stworzonych przez satelitarne systemy nawigacyjne. Zakres
usug i gwarancje utrzymania okrelonego poziomu jakociowego wiadczonych przez sateli32

tarne systemy nawigacyjne znacznie wzronie po uzyskaniu penej zdolnoci operacyjnej

przez nowy, europejski system Galileo. W tym celu powstaa inicjatywa zgoszenia przez
zespolone w Centrum Doskonaoci instytucje badawcze projektu zamawianego/celowego
pt. Innowacyjne zastosowania Globalnych Systemw Nawigacji Satelitarnych.
W ramach tego projektu wykonawcy podlegajcego sprawozdaniu zadania zgosili propozycje
wykonania zada zbienych z tematyk prowadzonej pracy statutowej.
Propozycja ta, pod wsplnym tytuem: Synchronizacja czstotliwoci i czasu w sieciach telekomunikacyjnych i teleinformatycznych nowej generacji przy wykorzystaniu systemw
GNSS (Galileo, GPS, GLONASS) obejmowaa:
1) Zagadnienia o charakterze oglnym:
wykorzystanie systemw nawigacyjnych GNSS do synchronizacji czstotliwoci taktowania systemw telekomunikacyjnych i teleinformatycznych, w ktrych nastpuje degradacja jakoci przenoszonych sygnaw synchronizacyjnych, zwaszcza:
systemw transmisyjnych SDH i PDH korzystajcych z porednictwa systemw
DWDM lub linii radiowych;
sieci komrkowych oglnego i specjalnego przeznaczenia wykorzystujcych
w czci stacjonarnej cza asynchroniczne;
systemw z dostpem radiowym wykorzystujcych cza staokanaowe pracujce
w obszarach o duym poziomie zakce;
synchronizacji usug wymagajcych pracy w czasie rzeczywistym, przy poczeniu
terminali za porednictwem sieci asynchronicznych (IP/Ethernet, IP/MPLS).
synchronizacja zegarw czasu rzeczywistego w sieciach teleinformatycznych dla potrzeb wasnych tych sieci (zarzdzanie, rozadowanie zatorw) oraz na potrzeby uytkownikw (stemple czasowe w rozliczeniach billingowych, podpis elektroniczny);
precyzyjna synchronizacja czasu w sieciach komrkowych dla potrzeb lokalizacyjnych
przy stosowaniu nowej generacji systemw wykorzystujcych infrastruktur sieciow
(U-TDOA i in.);
kompleksowe systemy synchronizacji podnoszce bezpieczestwo uytkowania sieci telekomunikacyjnych i teleinformatycznych w przypadku okresowego braku dostpu do
sygnaw GNSS (dziaania administratorw, przypadkowe lub celowe zakcenia) lub
prb podstawienia sygnaw faszywych.
2) Zagadnienia szczegowe:
opracowanie metod weryfikacji pomiarowej czasu propagacji sygnaw w sieciach pakietowych (zwaszcza - w ktrych nie mona utworzy ptli) i rozrzutu tego czasu przy
wykorzystaniu jako odniesienia sygnaw GNSS;
przygotowanie od strony organizacyjnej i technicznej do prowadzenia testw jakoci
sygnaw synchronizacyjnych uzyskanych z systemu Galileo w pierwszej fazie jego
pracy;
opracowanie modelowego planu synchronizacji sieci telekomunikacyjnej operatora wykorzystujcego systemy GNSS jako rda sygnaw odniesienia.
W uzasadnieniu stwierdzono, e przytoczony opis grupy tematw zwizanych
z synchronizacj koresponduje z punktem 3 pt. Rozwj systemw wspomagajcych dla potrzeb nawigacji, pozycjonowania i geodezji programu prac dotyczcego GNSS, sformuowanego przez UE i ESA, gdzie wymieniono m.in. cza telekomunikacyjne, i moe stanowi
cz zadania pt. Innowacyjne zastosowania Globalnych Systemw Nawigacji Satelitarnej
33

GNSS przewidzianego do prowadzenia (koordynowania) przez Centrum Doskonaoci przy

CBK PAN pn. Centrum Georeferencyjne dla potrzeb geodezji, telekomunikacji i ekologii.
Okazao si jednak, e formua Centrum Doskonaoci bya nieskuteczna i propozycja realizacji wymienionych prac nie uzyskaa finansowania. Pomimo poparcia ze strony ministra
infrastruktury wyraonego pismem do ministra nauki i informatyzacji z dn. 21.07.2005 r. zagadnienia satelitarnych systemw nawigacyjnych nie zostay uwzgldnione w propozycjach
Krajowego Programu Ramowego (KPR), podobnie zreszt jak i caa tematyka technologii
kosmicznych. W tej sytuacji dziaania zmierzajce do pozyskania rde finansowania dla
prac badawczych zwizanych z upowszechnieniem wykorzystania satelitarnych systemw
nawigacyjnych zostay przeniesione na inne forum, co bdzie szczegowo omwione
w punkcie 5.
Przedstawiciel wykonawcw podlegajcego sprawozdaniu zadania uczestniczy w pracach
Grupy Roboczej projektu GalileoApp koordynowanego przez CBK PAN. Ze wzgldu na
udzia w Grupie m.in. przedstawicieli wszystkich zainteresowanych projektem Galileo instytucji pastwowych, Grupa stanowi paszczyzn wymiany informacji i opinii zwizanych
z wykorzystaniem w kraju moliwoci powstajcych wraz z budow systemu Galileo. By
moe po ukonstytuowaniu si rol t przejmie Zesp Midzyresortowy powoany przez Komitet Europejski Rady Ministrw w dniu 14.10.2005 r. (por. p. 6.). Przedstawiciel wykonawcw podlegajcego sprawozdaniu zadania zosta rwnie powoany w skad Zespou.
5. Przygotowanie merytoryczne i organizacyjne do udziau w projektach UE i ESA objtych 6. PR w zakresie wykorzystania satelitarnych systemw nawigacyjnych GNSS oraz
projektach UE objtych 6. i 7. PR w zakresie bezpieczestwa infrastruktury technicznej
Po niepowodzeniach zwizanych z wprowadzeniem tematyki kosmicznej do Krajowego Programu Ramowego rodowiska zainteresowane wykorzystaniem technologii kosmicznych
podjy dziaania prowadzce do powoania Polskiej Platformy Technologii Kosmicznych
PPTK. Z inicjatywy CBK spotkanie Grupy Zaoycielskiej PPTK odbyo si we wrzeniu
2005 roku, a w nastpnych miesicach przeprowadzono szereg konsultacji i uzgodnie w tej
sprawie. Chodzio zwaszcza o wczenie tematyki kosmicznej do Strategicznych Obszarw
Badawczych oraz Priorytetowych Kierunkw Bada wymienionych w zaczniku do dokumentu opublikowanego wwczas przez MNiI pn. Krajowy Program Ramowy (KPR),
z przewidywanym budetem ok. 1 mld z na 2006 rok.
W celu sprecyzowania zakresu zainteresowa zaoycieli Platformy PPTK okrelono
i zgoszono, podobnie jak inne instytucje badawcze, zakres zainteresowa Instytutu cznoci
oraz poczyniono prby przyporzdkowania potencjalnej tematyki prac badawczych, testowych i aplikacyjnych zwizanych z:
lokalizacj pojazdw i osb AVL/APL (Automatic Vehicle/Person Location), w tym wysyajcych wywoanie pod nr alarmowy 112;
synchronizacj czstotliwoci i czasu w sieciach telekomunikacyjnych;
wytwarzaniem i monitorowaniem sygnaw wzorcowych czstotliwoci i czasu;
do systematyki zada Europejskiej Agencji Kosmicznej (Space Technology Tree of the European Space Agency) wedug nastpujcego klucza:
pkt. 6

- RF Payload Systems
B Radio Navigation
D Communication systems

34

pkt. 12 Ground Station System & Networking

A Ground Station System
VI Frequency & Time generation and distribution
VII Station monitor and control (M&C)ss
pkt. 25 User Segment
A Payload Data Exploitation
II Data Dissemination and Application Services
III User Information Services and User Interfaces
B Telecom Ground Segment
III User Terminals

oraz do Krajowego Programu Ramowego:

Strategiczny Obszar Badawczy VII - Technologie informacyjne:
p. 7.1. Rozwj infrastruktury teleinformatycznej, w tym rozwiza zapewniajcych jej wysok funkcjonalno, oraz cyfrowych zasobw informacji
- dotyczy zagadnie synchronizacji oraz wytwarzania i monitorowania
sygnaw wzorcowych czstotliwoci i czasu,
p. 7.5. Technologie mobilne - dotyczy lokalizacji.

Finalizacja sprawy zwizanej z Platform PPTK jest przewidziana na pocztek 2006 roku.
Platforma bdzie paszczyzn do podejmowania zada szeroko zwizanych z wykorzystaniem
kosmosu, prowadzonych w ramach wymienionych wyej programw: Europejskiego Programu Kosmicznego oraz Krajowego Programu Ramowego.
Oprcz zagadnie zwizanych z wykorzystaniem satelitarnych systemw nawigacyjnych
przeprowadzono analiz moliwoci udziau w pracach badawczych na rzecz bezpieczestwa,
ktre mogyby by wczone do tematu 9. pn. Bezpieczestwo i Przestrze Kosmiczna (Security and Space) - w ramach VII Programu Ramowego. W tym celu zorganizowano
w Instytucie cznoci spotkanie z udziaem przedstawicieli Gwnego Urzdu Miar, Centrum Bada Kosmicznych PAN, Akademii Obrony Narodowej oraz przedstawicieli firm wytwarzajcych produkty zwizane z bezpieczestwem i obronnoci. Omwiono zagadnienia
dotyczce powoania konsorcjum oraz oszacowano moliwoci rozszerzenia konsorcjum
o czonkw z pastw ostatnio doczonych do UE (w gr wchodzi Litwa). Omwiono sposb
wypenienia wnioskw w ramach Programu PARS (Preparatory Action for Security Research) oraz uzyskania dla tych wnioskw poparcia instytucji pastwowych. Wniosek dotyczy
systemu rozsyania wysokostabilnych sygnaw czstotliwoci i czasu, dziki ktremu uzyska
si wzmocnienie odpornoci krajowego systemu cznoci na zakcenia i dezorganizacj,
wzmacnia rwnie ochron kryptograficzn. Jednym z elementw systemu rozsyania wysokostabilnych sygnaw czstotliwoci i czasu byaby stacja radiowa emitujca sygnay czasu.
Praktycznie rzecz biorc moliwoci realizacji zadania s uzalenione od poparcia kompetentnych w tych sprawach instytucji pastwowych, a wobec przewidywanych na ostatni kwarta 2005 r. zmian organizacyjnych rzutujcych na podzia kompetencji, spraw formalnego
zoenia wniosku przeoono na 2006 rok, poprzedzajcy okres objty VII Programem Ramowym.
6. Ekspertyzy i doradztwo na rzecz administracji pastwowej
Na przeomie roku 2004/2005 udzielano konsultacji na rzecz Ministerstwa Infrastruktury
(obecnie: Transportu i Budownictwa) w zwizku z przygotowywanym projektem rozporzdzenia w sprawie wymaga technicznych dla interfejsw dla synchronizacji w publicznych
35

sieciach telekomunikacyjnych. Przeprowadzono rwnie w tej sprawie rozmow z przedstawicielem URTiP i przekazano tekst podobnego rozporzdzenia obowizujcego od niedawna
w Czechach. W kraju dokument regulujcy sprawy synchronizacji w sieciach telekomunikacyjnych wydaje si by bardzo potrzebny, jednak przygotowany przez MTiB projekt nie
wszed dotychczas w ycie.
Instytut cznoci wspuczestniczy w akcji informacyjnej postulujcej wczenie w sposb
formalny organw administracji pastwowej w dziaania zwizane wykorzystaniem w kraju
moliwoci stwarzanych przez system nawigacyjny Galileo. Postulat zosta zrealizowany
i w dniu 14.10.2005 r. Komitet Europejski Rady Ministrw powoa dziaajcy pod przewodnictwem Ministerstwa Infrastruktury (obecnie: Transportu i Budownictwa) Zesp Midzyresortowy, ktrego zadaniem bdzie przygotowanie kompleksowego stanowiska rzdu w odniesieniu do europejskiego programu nawigacji satelitarnej Galileo. W odpowiedzi na pismo MI
dyrekcja Instytutu cznoci zaproponowaa jednego z wykonawcw podlegajcego sprawozdaniu zadania jako przedstawiciela Instytutu cznoci w Zespole.
7. Uzyskanie kompetencji do wykonywania prac dla operatorw telekomunikacyjnych
Prowadzone w ramach zadania prace pozwoliy na uzyskanie kompetencji do wykonywania
prac dla operatorw telekomunikacyjnych, jednak zapotrzebowanie na prace zwizane
z synchronizacja i utrzymaniem jednolitego czasu w sieciach telekomunikacyjnych jest wrd
operatorw mae. Wynika to z braku regulacji prawnych nakadajcych na operatorw wymg utrzymania okrelonych parametrw jakociowych oraz, co jest konsekwencj, brak
nadzoru ze strony pastwowych sub inspekcyjnych.
Od wielu lat prace z tej dziedziny zamawiaa jedynie, z tzw. wolnej rki, Telekomunikacja
Polska S.A. i w roku 2005 byy zaawansowane rozmowy na temat realizacji dwch tego typu
prac. Pierwsza z nich bya zwizana z ekspertyz dotyczc zapotrzebowanie na sygnay czasu w sieciach telekomunikacyjnych. Jednak wykonawc pracy zdecydowano wybra drog
konkursu ofert i pomimo zoenia oferty nie zostaa ona przyjta. Druga praca bya zwizana
z badaniami synchronizacji w systemach ze zwielokrotnieniem falowym DWDM, jednak
ostatecznie prac t miao zrealizowa zaplecze badawcze TP S.A.
Przy dobrze rozbudowanej w TP S.A. w cigu 12 lat sieci synchronizacyjnej w firmie tej
ostatnio podjto program oszczdnociowy, wobec czego trudnoci w pozyskaniu prac s
w tym przypadku bardzo due.
8. Podsumowanie i wnioski
W sprawozdaniu omwiono teoretyczne podstawy do realizacji kompleksowego systemu
synchronizacji i utrzymania jednolitego czasu w sieciach telekomunikacyjnych oraz informatycznych. Szczegowej i krytycznej analizie poddano te elementy sieci transmisyjnych i systemw dystrybucyjnych znakw czasu, ktre maj wpyw na powstawanie niedeterministycznych opnie czasu propagacji przenoszonych sygnaw.
Jako pierwsze zagadnienie szczegowe przedstawiono zasady synchronizacji sygnaw taktujcych w systemach telekomunikacyjnych ze zwielokrotnieniem czasowym TDM. Zagadnienie jest dobrze rozpoznane i obecnie jako synchronizacji w tego typu sieciach jest uzaleniona jedynie od nakadw finansowych, jakie operator jest skonny przeznaczy na ten
cel.
36

Mniej rozpoznane jest zagadnienie przesyania czasu w synchronicznych sieciach telekomunikacyjnych. Omwiono czynniki wpywajce na powstawanie opnie o zrnicowanej
wartoci w sieciach plezjochronicznych PDH oraz w peni synchronicznych SDH. W szczeglnoci przedstawiono przyczyny i mechanizm powstawania znacznych skokw fazy
w strumieniach 2 Mbit/s przenoszonych w systemach transmisyjnych SDH wywoanych procesem dopeniania. Oszacowano, e w normalnych warunkach eksploatacyjnych niedokadno czasu odtwarzanego w oparciu o przesyane znaki czasu nie powinna przekracza 1 s,
jednak w niekorzystnych warunkach wynikajcych ze zej synchronizacji sieci transmisyjnej
niedokadno ta moe osiga warto kilkunastu mikrosekund.
Nastpnie omwiono dziaanie satelitarnych systemw nawigacyjnych GPS i Galileo i przedstawiono korzyci wynikajce ze stosowania systemu Galileo w porwnaniu z systemem
GPS.
Szczegowo omwiono zagadnienie przesyania informacji o czasie w sieciach informatycznych. Ze wzgldu na asynchroniczny tryb przesyania informacji nieskuteczne s metody stosowane w sieciach synchronicznych. Naley uwzgldni, e na skutek kolizji wynikajcych
z dziaania protokou wielodostpu CSMA/CD cz pakietw moe podlega opnieniom
o trudnej do okrelenia wartoci, oczekiwaniu w kolejkach, a nawet cz pakietw moe
zagin. Pakiety te mog by przekazywane rnymi drogami o rnicych si opnieniach.
Przypomniano w skrcie zasady przesyania znakw czasu przy wykorzystaniu sieciowych
protokow czasu NTP, pozwalajcych uzyska dokadno pojedynczych milisekund.
Natomiast szczegowo omwiono zasad dziaania oraz moliwoci wykorzystania precyzyjnych protokow czasu PTP zdefiniowanych w standardzie IEEE 1588. Jest to najnowszy
kierunek rozwoju systemw synchronizacji czasu niezbdny przy wdraaniu do eksploatacji
coraz liczniejszych sieci wykorzystujcych wycznie transmisj pakietow. W ostatnich tygodniach (listopad 2005 r.) wiodce w tej dziedzinie firmy oferuj pierwsze aplikacje sprztowe i programowe pozwalajce uzyska dokadno synchronizacji czasu w sieciach lokalnych LAN rzdu 1 mikrosekundy. Otwarta pozostaje sprawa wykorzystania protokow PTP
w sieciach rozlegych WAN, jakkolwiek potrzeby w tym zakresie narastaj w pilnym trybie.
Omwiono, jako przykad wanego i pilnego problemu, spraw synchronizacji stacji bazowych telefonii komrkowych w sieciach, w ktrych wykorzystuje si wycznie transmisj
pakietow IP.
Obecnie wzrastaj wymogi odnonie poziomu niezawodnoci i bezpieczestwa stawiane sieciom informatycznym o istotnym znaczeniu dla funkcjonowania pastwa i protokoy PTP s
postrzegane jako zabezpieczenie w zakresie utrzymania synchronizacji zegarw niezbdnych
dla procesw sterowania przepywem danych na wypadek niedostpnoci sygnaw GPS,
a w przyszoci rwnie pracujcego w tym samym pamie czstotliwoci systemu Galileo.
Problemy z dostosowaniem si do nowych wymogw powinny by uwzgldnione przy opracowaniu zaoe na budow w kraju kompleksowej Sieci Teleinformatycznej Administracji
Publicznej STAP.
Uwzgldniajc przytoczone czynniki, zagadnienie synchronizacji przy wykorzystaniu protokow PTP nosi charakter rozwojowy i jest atrakcyjne pod wzgldem badawczym, ma te
due znaczenie praktyczne.
Jak si w 2005 roku okazao, nie wdroono w Ameryce jednego, uzgodnionego wczeniej dla
wszystkich sieci komrkowych systemu lokalizacji telefonw, z ktrych zainicjowano wywoanie alarmowe. Jeszcze wiksza rnorodno panuje pod tym wzgldem w Europie. Linia
37

podziau stana pomidzy kosztami budowy systemu lokalizacyjnego a istotn dla sub odpowiedzialnych za bezpieczestwo pastwowe cech funkcjonaln, polegajc na moliwoci
okrelenia pozycji kadego aktywnego telefonu komrkowego niezalenie od woli jego uytkownika. Decyzje przyjmujce jedno z rozwiza bd nosiy charakter bardziej ekonomiczny ni techniczny, jednak przy podejmowaniu takiej decyzji istotna jest znajomo istniejcych uwarunkowa technicznych.
Rwnie to zagadnienie powinno w kraju podlega monitorowaniu ze strony administracji
pastwowej, a rozpatrywanie aspektw badawczych sprawy moe by powierzone Instytutowi cznoci.
W sprawozdaniu omwiono rwnie dziaania zwizane z prbami pozyskiwania dla prowadzonych prac nowych rde finansowania: ze rodkw VII Programu Ramowego i Krajowego Programu Ramowego.
W podsumowaniu naley stwierdzi, e niemal wszystkie przedstawione w sprawozdaniu
tematy badawcze nosz charakter rozwojowy, a uzyskane rezultaty maj due znaczenie praktyczne dla niezakconego dziaania w kraju sieci telekomunikacyjnych i informatycznych
oraz gwarancji utrzymania w tych sieciach odpowiedniego poziomu jakociowego wiadczonych usug.

38

Bibliografia
[1] Kula S.: Systemy teletransmisyjne. WK, 2004
[2] Miek J., Natorski A., Pawszak T., Zagrobelny T.: Synchronizacja sieci telekomunikacyjnej. Przegld Telekomunikacyjny i Wiadomoci Telekomunikacyjne, listopad 2001
[3] Bregni S.: Synchronization of Digital Telecommunications Networks. John Wiley and
Sons
[4] Allan D. W.: Experts are considering a new definition for Universal Coordinated Time.
GPS World, January 2003
[5] Stefaski A., Skonieczny W.: GPS - powszechnie dostpne rdo czasu. Przegld Telekomunikacyjny i Wiadomoci Telekomunikacyjne, 2001, nr 11
[6] Pakdaman A., Cooklev T. (San Francisco State University), Eidson J. (Agilent Technologies): IEEE 1588 over IEEE 802.11b for Synchronization of Wireless Local Area Network Nodes.
[7] Parker T. E., Matsakis D.: Time and Frequency Dissemination Advances in GPS Transfer
Techniques. GPS World, November 2004
[8] Azoubib J., Nawrocki J., Lewandowski W.: Independent atomic timescale in Polandorganization and results. Institute of Physics Publishing, Metrologia (40) 2003
[9] Gambioza V., Yuan P.: The IEEE 802.17 Media Access Protocol for High-Speed MetropolitanArea Resilient Packet Ring. IEEE 802.17 WG, 2004
[10] IEEE Std 1588-2002: IEEE Standard for a Precision Clock Synchronization Protocol for
Networked Measurement and Control Systems. 8 November 2002
[11] Balasubramanian S., Harris K. R., Moldovansky A.: A Frequency Compensated Clock
for Precision Synchronization using IEEE 1588 Protocol and its Application to Ethernet,
Rockwell Automation. http://ieee1588.nist.gov/z_RA_1_FreqCompClk.pdf
[12] Eidson J. C. (Agilent Laboratories), Fischer M. C. (Fischer Consulting), White J. (U.S.
Naval Research Laboratory): IEEE-1588 Standard for a Precision Clock Synchronization Protocol for Networked Measurement and Control Systems. November 8, 2002,
http://ieee1588.nist.gov/PTTI_draft_final.pdf
[13] Mohl D. S.: IEEE 1588: Running Real-time on Ethernet. Hirschmann Electronics, The
OnLine Industrial Ethernet Book, Issue 17, November 2003,
http://ethernet.industrial-networking.com/ieb/articledisplay.asp?id=173
[14] Intel Network Processors Drive New Communications Capabilities for Rockwell*
Automation Case Study, Intel Corporation, October 2004
http://www.intel.com/design/network/casestudies/rockwell.htm
[15] Horauer M.: Clock Synchronization in Distributed Systems - Architecture and Evaluation
of Ethernet-based Network Interfaces with support for precision clock synchronization.
Vienna University of Technology, 2004
[16] Frost & Sullivan's: The annual growth rate for Ethernet field devices will be 90 percent
from 2002 to 2007. World Ethernet and Fieldbus Markets" report, January 2003
www.frost.com
[17] Choi B., Park K., Kim M.: An Improved Hardware Implementation of the Fault Tolerant
Clock Synchronization Algorithm for Large Multiprocessor System. IEEE Transaction on
Computers 39, 1990
[18] Commission F. C.: FCC requires wireless carriers to forward all 911 calls. December
1997
[19] Cristian F.: Probabilistic Clock Synchronization. Distributed Computing 3, 3, 1989

39

[20] Cristian F., Fetzer C.: Fault-tolerant internal clock synchronization. In Proceedings of
the Thirteenth Symposium on Reliable Distributed Systems, Dana Point, Ca., October
1994
[21] Dewe M., Sankar S., Arillaga J.: The application of satellite time references to HVDC
fault location. IEEE Transactions on Power Delivery 8, 1993
[22] Duda A., Harrus G., Haddad Y., Bernard G.: Estimating global time in distributed systems. Conference on Distributed Computing Systems, Berlin, 1987
[23] Fetzer C., Cristian F.: Integrating External and Internal Clock Synchronization. J. RealTime Systems 12, 2, March 1997
[24] Rappaport T., Reed J., Woerner B.: Position Location Using Wireless Communications
on Highways of the Future. IEEE Communications Magazine, October 1996
[25] Schmid U.: Orthogonal Accuracy Clock Synchronization. Chicago Journal of Theoretical
Computer Science, 2000
[26] Schmid U.: Interval-based Clock Synchronization with Optimal Precision. Information
and Computation 186, 1, 2003
[27] Schmid U., Klasek J., Mandl T., Nachtnebel H., Cadek G., Ker O. N.: A Network Time
Interface M-Module for Distributing GPS-time over LANs. Journal of Real-Time Systems
18, 1, January 2000
[28] Schmid U., Schossmaier K.: Interval-based Clock Synchronization. Journal of Real-Time
Systems 12, 2, March 1997, 173228
[29] Schossmaier K.: Interval-based Clock State and Rate Synchronization. Dissertation, Vienna University of Technology, Faculty of Technical and Natural Sciences, 1998
[30] Suri N., Hugue M., Walter C.: Synchronization issues in real-time systems. Proceedings
of the IEEE 82, 1, January 1994
[31] Vasanthavada N., Marinos P.: Synchronization of Fault-Tolerant Clocks in the Presence
of Malicious Failures. IEEE Transactions on Computers 37, 1998
[32] Arvind K.: Probabilistic clock synchronization in distributed systems. IEEE Transactions
on Parallel and Distributed Systems 5, 5, May 1994
[33] Materiay informacyjne firm: Symmetricom, Oscilloquartz S.A., Cisco Systems Inc.

40