You are on page 1of 260

Powrt do spisu KIPPIN

PRZEDRUK
ROBERT O. BECKER, GARY SELDEN
ELEKTROPOLIS. ELEKTROMAGNETYZM I PODSTAWY YCIA
(The Body Electric / wyd. orygin.: 1987)

Mojej onie Lilian


R.O.B.
Howardowi Rhodesowi,
wdziczny student
-G.S.
SPIS TRECI:
Wprowadzenie. Obietnica sztuki
Cz pierwsza. Wzrastanie i odrastanie
Rozdzia pierwszy. Gowa hydry i krew meduzy
Rozdzia drugi. Zarodek w ranie
Rozdzia trzeci. Znak cudu
Cz druga. Pobudzajcy prd
Rozdzia czwarty. Potencjay ycia
Rozdzia pity. Elektryczny obwd wiadomoci
Rozdzia szsty. Delikatny gen
Rozdzia sidmy. Dobra wiadomo dla ssakw
Cz trzecia. Nasza utajona energia uzdrawiajca
Rozdzia smy. Srebrna rdka
Rozdzia dziewity. Drzewo narzdw
Rozdzia dziesity. Serce azarza
Rozdzia jedenasty. Samonaprawcza sie

Rozdzia dwunasty. Zawracanie z niewaciwej drogi


Cz czwarta. Istota ycia
Rozdzia trzynasty. Rozdzia, ktrego zabrako
Rozdzia czternasty. Oddychanie wraz z Ziemi
Rozdzia pitnasty. Srebrny motek Maxwella
Postscriptum: Nauka upolityczniona
Sownik podstawowych poj
Do polskiego wydania

Spis Treci / Dalej


Podzikowania
Chcielibymy podzikowa naszym onom, Lilian Becker i Maureen Sugden, ktrych mio,
pomoc i cierpliwo umoliwiy nam napisanie tej ksiki. Chcielibymy take wyrazi uznanie dla
wkadu, jaki wnieli redaktor Maria Guarnascfelli oraz redaktor tego wanie tomu Bruce Giffords.
Wyrazy podzikowania kierujemy take w stron Julie Weiner, ktra pierwsza uznaa publikacj tej
ksiki za rzecz wart zachodu, jak rwnie Susan Schleifelbein, ktra przed kilku laty rozpocza
prac nad pierwszym szkicem tej ksiki. Jestemy ponadto wdziczni przyjacioom, kolegom,
badaczom i orodkom, ktrych nie sposb tu wyliczy. Tym, o ktrych nie wspomnielimy w tekcie
skadamy na tym miejscu nasze najserdeczniejsze podzikowania.

Uwaga od wspautora tomu


Bob Becker prawie trzydzieci lat pracowa nad zagadnieniami, ktre s omwione w niniejszej
ksice. Ja za nie powiciem nawet dwu lat na to, aby mu pomc w zorganizowaniu materiaw i w
ubraniu ich w szat sown. Tak wic zdecydowaem si na zrelacjonowanie caej sprawy z jego
punktu widzenia. Jeli zatem nie bdzie w ksice specjalnego zastrzeenia, wszystkie "Ja" odnosz
si do Niego, za wszystkie my" do Niego i wsppracownikw, ktrzy prowadzili z Nim badania.
Gary Selden
Wprowadzenie
Obietnica sztuki
Jeszcze dobrze pamitam czasy poprzedzajce wprowadzenie penicyliny. Pod koniec drugiej
wojny wiatowej lek ten powszechnie ju stosowano w medycynie cywilnej. Jako student medycyny
obserwowaem pacjentw przepenionego kadej zimy nowojorskiego szpitala Bellevue. Szpital ten,
przypominajcy prawdziwe miasto bizantyjskie, cign si przez cztery przecznice; jego nacierajce
na siebie pod rnymi ktami cuchnce i podstarzae budynki poczone byy tunelami niczym krlicze
jamy. Nowy Jork podczas tej wojny nabrzmiewa robotnikami, marynarzami, onierzami, pijakami,
uciekinierami i chorobami, jakie ci ludzie znosili ze sob z caego wiata. Chyba tylko tu mona byo
uzyska wszechstronne wyksztacenie medyczne. Zgodnie ze statutem Bellevue bez wzgldu na
przepenienie szpitala naleao przyj kadego pacjenta, ktry potrzebowa leczenia szpitalnego. W
rezultacie ka stay jedno obok drugiego, zajmujc najpierw ca przestrze sal, a pniej korytarzy.
Oddzia stawa si faktycznie zamknity, kiedy fizycznie nie mona byo ju wydosta z windy jeszcze
jednego ka.
Wikszo pacjentw cierpiaa na patowe (wywoane przez pneumokoki) zapalenie puc. Nie
trzeba byo dugo czeka na rozwj tej choroby; bakterie rozmnaay si w niepohamowanym tempie,
przenikajc z puc do ukadu krwiononego i po trzech, czterech dniach pojawiay si pierwsze
symptomy kryzysu. Gorczka wzrastaa do 40 40,5C i pacjent zaczyna majaczy. W tej sytuacji
pozostaway dwie drogi rozwoju sytuacji: jeli skra pozostawaa gorca i sucha, oznaczao to, e
chory umrze, jeli jednak poci si, wiedzielimy, e wyzdrowieje. Cho leki sulfatydowe czsto
okazyway si skuteczne w agodniejszych przypadkach zapalenia puc, kocowy wynik cikiego
patowego zapalenia puc w dalszym cigu by zaleny od rezultatu walki pomidzy infekcj i siami
odpornoci samego organizmu pacjenta. Majc pene zaufanie do wieo nabytej wiedzy medycznej,
byem przeraony widzc, e w gruncie rzeczy jestemy bezradni, nie majc adnego wpywu na
przebieg infekcji.
Komu, kto nie przey tego okresu przejciowego, trudno doceni wielko zmiany, jak
przyniosa penicylina. Teraz, dziki szczypcie biaego proszku, mona byo skutecznie w cigu kilku
godzin wyleczy chorob, ktr cechowaa miertelno bliska 50%, chorob, wobec ktrej bylimy
bezbronni; zabijajc sto tysicy Amerykanw kadego roku, bez wzgldu na zamono i wiek.
Wikszo lekarzy, ktrzy koczyli studia po 1950 roku, nigdy nie miaa okazji widzie kryzysu
wywoanego przez pneumokokalne zapalenie puc. Chocia wpyw penicyliny na praktyk medyczn
by nadzwyczaj wielki, jeszcze wikszy okaza si w dziedzinie filozofii medycyny. Aleksander

Fleming, zauwaywszy w 1928 roku, e zupenie przypadkowe zakaenie kultur bakteryjnych przez
ple Penicillmum notatum spowodowao mier prowadzonych przez niego hodowli bakteryjnych,
dokona odkrycia, ktre ukoronowao naukow medycyn. Dziki bakteriologii i higienie udao si ju
do tego czasu pokona wielkie plagi. Teraz penicylina i antybiotyki, ktre pojawiy si po tych wielkich
osigniciach, niszczyy ostatnich niewidocznych drapienikw o znikomych rozmiarach.
Lekarstwo to dokonao w medycynie zmiany, ktrej symptomy nabieray coraz wikszej
wyrazistoci ju w XIX wieku. Przedtem medycyn uznawano za sztuk. Dzieo sztuki jakim byo
wyleczenie wynikao ze wspdziaania woli pacjenta oraz intuicji i sprawnoci lekarza w
wynajdywaniu remediw, o ktrych wiedz nagromadzono w rezultacie caych stuleci prb i bdw.
Jednak w ostatnich dwu wiekach medycyna coraz bardziej stawaa si nauk czy te dokadniej to
okrelajc: dziedzin zastosowa jednej z gazi nauki biochemii. Techniki medyczne zaczto teraz
weryfikowa zarwno w wietle aktualnych wynikw biochemii, jak te wynikw empirycznych.
Sposoby leczenia, ktre nie przystaway do koncepcji chemicznych nawet jeli wydawao si, e s
skuteczne zarzucano jako pseudonaukowe lub wrcz oszukacze.
W tym samym czasie by to element tego samego procesu zaczto okrela ycie jako
zjawisko wycznie chemiczne. Zawiody wszelkie prby znalezienia duszy, iskry ycia, czego
subtelnego, co miao powodowa, i materia ywa rni si czym od martwej. W miar jak wzrastaa
nasza wiedza o kalejdoskopowej aktywnoci wntrza komrek, ycie zaczynano uznawa za szereg
nastpujcych po sobie, fantastycznie zoonych reakcji, lecz nie rnicych si w istocie od reakcji
prostszych, takich jakie przeprowadzano w laboratoriach kadego liceum. Wydawao si zatem
zupenie logiczne przekonanie, e choroby naszego chemicznego ciaa mona najskuteczniej
wyleczy poprzez zastosowanie odpowiedniego przeciwrodka chemicznego, takiego jak penicylina,
ktra wymiata inwazj bakteryjn, nie uszkadzajc ludzkich komrek. Fakt odszyfrowania w kilka lat
pniej kodu DNA wydawa si stanowi tak zdecydowan podstaw dla chemicznego obrazu
fundamentu ycia, e podwjna helisa staa si jednym z najbardziej hipnotycznych symboli naszych
czasw. Fakt ten wydawa si by ostatecznym dowodem na to, e wyewoluowalimy w cigu
czterech miliardw lat przypadkowych zderze moleku, e nie byo adnej zasady przewodniej, prcz
niezmiennych wasnoci samych atomw.
Rezultatem filozoficznym sukcesu, jaki odniosa medycyna chemiczna, bya wiara w
technologiczne cudotwrstwo. Lekarstwa zostay uznane za najlepszy lub jedyny rodek leczenia
wszystkich chorb. Prewencja, sposb odywiania, wiczenia, sposb ycia wszystko to traktowano
jako pewien tylko retusz. Nawet teraz, kiedy upyno ju tyle lat, a za miliony wydanych dolarw
uzyskano znikome wyniki, w dalszym cigu przyjmuje si, e rodkiem, ktry pozwoli leczy raka,
bdzie jaki zwizek chemiczny, zabijajcy komrki nowotworu nie uszkadzajc zdrowych. W miar
jak chirurdzy stawali si coraz bardziej biegli w naprawianiu struktur cielesnych czy te w
zastpowaniu ich sztucznymi, wiara w technologiczne cudotwrstwo obja take ide, e
przeszczepiona nerka, wykonana z tworzywa sztucznego zastawka serca, staw biodrowy z plastiku,
stali i teflonu s rwnie dobre jak oryginalne, a nawet wicej e s od nich lepsze, bo s trwalsze.
Pomys czowieka bionicznego sta si naturalnym nastpstwem zachwytu nad penicylin. Jeli
czowiek jest jedynie maszyn chemiczn, to w gruncie rzeczy jest on rwnie robotem.
Nikt spord tych, ktrzy widzieli umieranie z powodu zapalenia puc i tysica innych chorb
zakanych albo wyraz oczu umierajcego pacjenta, ktry wanie otrzyma dar dodatkowych
dziesiciu lat ycia dziki nowej zastawce sercowej, nie zaprzeczy korzyci, jakie niesie nowa
technologia. Jednake, jak to bywa z postpem we wszystkich dziedzinach, tak i tutaj zapacilimy
czym, czego nie mona zastpi. T cen jest humanitarno medycyny. W technologicznie
zorientowanej medycynie nie ma miejsca na domnieman wito lub unikalno ycia. Nie ma
zapotrzebowania na zdolno organizmu pacjenta do samoleczenia ani na adn strategi jej
wzmacniania. Jeli organizm traktuje si jako automat chemiczny, oznacza to, i nie jest istotne, czy
lekarz zna pacjenta i dba o niego, czy pacjent lubi lekarza i ma do niego zaufanie.
Z powodu tego, co medycyna pozostawia za sob, yjemy teraz w czasach prawdziwej manii
technologicznej. Obietnica trwaego zdrowia i wyduonego ycia ludzkiego okazaa si prna:
Choroby zwyrodnieniowe atak serca, arte-rioskleroza, rak, atak apopleksji, artretyzm, wrzody i caa
reszta zajy miejsce chorb zakanych. Speniaj przez to rol gwnych czynnikw zagraajcych
yciu i obniajcych jego jako. Niesychana kosztowno medycyny zachodniej spowodowaa, e
rodki, jakimi ona dysponuje, znajduj si dalej ni kiedykolwiek od ludzi biednych. Zagraa ona
zaamaniem systemw gospodarczych tych pastw. Zbyt czsto bowiem dziao si tak, e nasze
sposoby leczenia staway si broni obosieczn, doprowadzajc pniej do rnych chorb wtrnych,
na ktre znw, z pen determinacj, szukamy nowego lekarstwa. Zdehumanizowane leczenie, raczej

symptomw ni pacjentw, wyalienowao wielu spord tych, ktrzy mog pozwoli sobie na pacenie.
Rezultatem tego jest pewna forma medycznej schizofrenii, polegajca na odwracaniu si wielu ludzi
od medycyny ustabilizowanej na rzecz holistycznej medycyny typu przednaukowego,, ktra zbyt
czsto gardzi prawdziwymi korzyciami, jakie niesie ze sob technologia, a podkrela wano relacji
pomidzy pacjentem i lekarzem oraz opieki prewencyjnej i wrodzonych, naturalnych zdolnoci do
odzyskiwania zdrowia.
Niepowodzenia technologicznej medycyny wynikaj, co zakrawa na paradoks, z jej sukcesw,
ktre najpierw wydaway si tak olbrzymie, e usuny w cie wszystkie aspekty medycyny jako sztuki.
Lekarz przesta ju by wspczujcym uzdrawiaczem, pracujcym u ka chorego, posugujcym si
sercem, rkami i umysem. Sta si on natomiast opiekunem w. biaym kitlu, pracujcym w biurze lub
laboratorium. Zbyt wielu lekarzy nie uczy si od pacjentw, lecz od swoich profesorw. Wspaniale
osignicia na polu zwalczania infekcji przekonay przedstawicieli tego zawodu o ich nieomylnoci, a
ich przekonania skostniay, przyjmujc posta dogmatu. Zjawiska yciowe niemoliwe do wyjanienia
w oparciu o wspczesn biochemi albo ignorowano, albo niewaciwie interpretowano. W rezultacie
tego medycyna opierajca si na nauce odesza od podstawowej zasady nauki rewizji jej danych i
teorii w wietle nowych danych. Tak wic medycyna naukowa przestaa poszerza horyzonty, a wic
zaniechaa tego, co utrzymywao fizyk w stanie wielkiej witalnoci. Zaoenia mechanistyczne, lece
u podstaw wspczesnej medycyny, s pozostaoci z pocztku tego stulecia, kiedy to nauka
forsowaa dogmatyczn religi, by znale dowody na ewolucj. (Ponowna erupcja tego samego
sporu dzisiaj wskazuje, e nigdy nie mona ostatecznie wygra bitwy przeciw skostniaemu stylowi
mylenia). Nie zostay wbudowane w biologi osignicia cybernetyki, chemia zorientowana na
ekologi i ywienie oraz fizyka ciaa staego. Niektre dziedziny, takie jak parapsychologia, cakowicie
wyczono z gwnego strumienia bada naukowych. Nawet technologia genetyczna, ktr obecnie
przyjmuje si z podziwem zapierajcym dech w piersiach, oparta jest na zasadach, ktrych nie
poddawano krytyce przez dziesiciolecia, ale mimo to nie ma zwizku z jak oglniejsz koncepcj
ycia. Badania medyczne, ograniczone prawie cakowicie do terapii lkowej, mona byo prowadzi
przez ostatnie trzydzieci lat z naoonymi na oczy koskimi okularami.
Nic wic dziwnego, e biologia medyczna jest skaona czym w rodzaju widzenia tunelowego.
Duo wiemy o procesach, takich jak: realizacja kodu genetycznego, funkcje ukadu nerwowego w
procesie postrzegania wzrokowego, ruchy mini, krzepnicie krwi i Oddychanie, zarwno na
poziomie caego ciaa, jak te na poziomie komrkowym. Te bardzo zoone, lecz powierzchniowe"
procesy s jednake tylko narzdziem, jakie ycie wykorzystuje dla przetrwania. Biochemicy i lekarze
nie s bynajmniej bliej prawdy", ni miao to miejsce przed trzydziestu laty. Albert Szent-Gyorgyi,
odkrywca witaminy C, sytuacj t okreli w nastpujcy sposb: Znamy jedynie symptomy ycia."
Nie wiemy w gruncie rzeczy nic o takich podstawowych funkcjach yciowych, jak: bl, sen, kierowanie
podziaami komrek, wzrost i gojenie. Niewiele wiemy o sposobach, jakimi organizm reguluje
aktywno metaboliczn w cyklach, ktre s dostrojone do fluktuacji Ziemi, Ksiyca i Soca.
Wykazujemy ignorancj w odniesieniu do niemal kadego aspektu wiadomoci, ktr w oglnoci
mona okreli jako skierowan na siebie integralno, pozwalajc kadej istocie ywej
porzdkowa odpowiedzi na potrzeb jedzenia, picia, reprodukcji oraz unikania niebezpieczestw za
porednictwem zachowania, poczynajc od tropizmw, poprzez instynkt, wybr, pami, nauk,
indywidualno, koczc na twrczoci u bardziej zoonych form ycia. Problem polegajcy na tym,
i nie wiemy, kiedy wyczy zasilanie aparatury podtrzymujcej funkcje organizmu znajdujcego si
w stanie krytycznym, dowodzi tego, e nie potrafimy precyzyjnie okreli momentu mierci.
Mechanistyczna chemia nie wystarcza, by zrozumie te tajemnice ycia, spenia wic obecnie funkcj
bariery dla ich poznania. Erwin Chargaff, biochemik, ktry odkry zasady powstawania par zasad w
DNA, otwierajc przez to drog do zrozumienia struktury genu, bardzo dokadnie uj nasz dylemat,
kiedy napisa, co nastpuje, o biologii: adna inna z nauk nie odnosi si w swojej nazwie do
przedmiotu, ktrego nie potrafi zdefiniowa."
Wziwszy pod uwag obecny klimat, musz przyzna, e jestem szczliwym czowiekiem. Nie
byem dobrym, biegym lekarzem we wspczesnym znaczeniu tego sowa. Zbyt wiele czasu
spdziem przy kach kilku pacjentw cierpicych na nieuleczalne choroby, ktrych nikt nie podj
si leczy. Staraem si dociec, w ktrym miejscu nasza ignorancja zaciya na ich losie. Podjem
drog pod prd ortodoksji i dawaem upust swojej pasji do eksperymentowania. Dziki temu moja
praca staa si zacztkiem mao znanych bada, ktre zainicjoway prb sformuowania nowej
definicji ycia.
Badania moje rozpoczy si od eksperymentw nad regeneracj, to jest zdolnoci niektrych
zwierzt (salamandra jest tego najlepszym przykadem) do wyksztacania doskonaych kopii tych
czci ciaa, ktre ulegy zniszczeniu. Badania te, opisane w czci pierwszej, doprowadziy do

odkrycia nie znanego dotd aspektu ycia zwierzcego istnienia prdw elektrycznych w
skadnikach ukadu nerwowego. Ten, majcy istotne znaczenie, postp pozwoli na lepsze
zrozumienie procesw gojenia si zama kostnych, dostrzeenie nowych aspektw bada nad
rakiem oraz stworzy nadziej na regeneracj u ludzi nawet serca i rdzenia krgowego i to w
niezbyt odlegej ju przyszoci. Prace nad tymi zagadnieniami omwione bd w czciach drugiej i
trzeciej. Cz czwarta wreszcie powicona bdzie omwieniu nowego punktu widzenia, ktry
uwzgldnia elektryczny wymiar ycia w procesach gojenia, blu, wzrostu, wiadomoci, samej
naturze ycia i w niebezpieczestwach, jakie niesie nasza technologia elektromagnetyczna.
Jestem przekonany, e odkrycia te zwiastuj rewolucj w biologii i medycynie. Ktrego dnia
umoliwi one lekarzowi sterowanie i stymulowanie procesu gojenia zalenie od potrzeby. Wierz, e
ta nowa wiedza zwrci rwnie medycyn ku wikszej pokorze, gdy powinnimy wiedzie, e
wszystkie nasze osignicia bledn w porwnaniu z tym, do czego s zdolne siy samoleczenia, ktre
drzemi w kadym organizmie. Wyniki przedstawione na nastpnych stronach tej ksiki przekonay
mnie, e nasze rozumienie ycia bdzie zawsze niedoskonae. Mam jednak nadziej, e
uwiadomienie sobie tego stanu rzeczy nie pozbawi medycyny aspektw naukowych, lecz przywrci
jej walor sztuki. Dopiero wtedy bdzie moga speni obietnic uwolnienia od chorb.

Wstecz / Spis Treci / Dalej


Salamandra: energia jest nasieniem zagrzebanym w szpiku...
Octavio Pa
Rozdzia pierwszy
Gowa hydry i krew meduzy
Zdrowie jest tylko jedno, lecz chorb jest wiele. Wydaje si te, e istnieje tylko jedna zasadnicza
sil uzdrawiajca, chocia znamy ogromn liczb szk w medycynie, ktre ucz, jak nakania j do
dziaania.
Mitologia, ktr akceptujemy, zaprzecza istnieniu jakiej jednej uoglnionej siy, wskazuje
natomiast na tysice lekw ustawionych na pkach aptecznych, z ktrych kady jest dobry na kilka
chorb, ale czsto zaledwie na fragment jednej. System ten sprawdza si zazwyczaj do dobrze,
szczeglnie w przypadku leczenia chorb bakteryjnych, lecz nie rni si w istotny sposb od
wczeniejszego systemu, gdzie okrelone bstwo lub wity, majcy nadzr nad okrelon rolin
lecznicz, mia wadz nad kad chorob i kad czci ciaa. Nowoczesna medycyna nie zrodzia
si w penej postaci w gowach Pasteura i Listera przed stu laty.
Analizujc zaistnia sytuacj, dojdziemy do wniosku, e wikszo systemw medycznych czya
wspomniane specyfiki z bezporednim odwoaniem si do tej samej zasady witalnej we wszystkich
chorobach. Te siy wewntrzne mona mobilizowa na wiele sposobw, lecz wszystkie one s
odmianami czterech nakadajcych si na siebie czynnikw: wiary, magii, oddziaywa psychicznych
oraz spontanicznego odzyskiwania zdrowia. Cho nauka namiewa si z wszystkich czterech, wydaje
si, e s one skuteczne rwnie w przypadku chorb degeneracyjnych lub wymagajcych
dugotrwaego leczenia. W tym wzgldzie ich skuteczno dorwnywaaby temu, co zachodnia
medycyna moe zaoferowa pacjentom.
Podczas seansu leczenia wiar nastpuje wprowadzenie w stan transu zarwno pacjenta, jak i
osoby uprawiajcej ten typ leczenia. Ta ostatnia spenia rol ordownika wstawiajcego si za chorym
u domniemanej Istoty Wyszej albo spenia funkcj przekanika. Poniewa brak podanych skutkw
zdrowotnych zawsze mona zoy na karb braku wiary, ta odmiana medycyny w dalszym cigu jest
kopalni zota dla szarlatanw. Moe to uchodzi za jakie poszerzenie efektu placebo, ktry
wywouje popraw stanu zdrowia u jednej trzeciej osb przekonanych, e fakt leczniczego
oddziaywania mia rzeczywicie miejsce, podczas gdy w rzeczywistoci podano im tylko rodek
symulujcy lekarstwo. W leczeniu wiar wymaga si nawet od pacjenta wikszej dozy wiary udzia
osoby nie wierzcej moe uniemoliwi wyleczenie i zawsze moe da okazj osobie prowadzcej
takie leczenie do wytumaczenia miernego wyniku przez stwierdzenie: A nie mwiem, e trzeba
uwierzy?". Jeli jednak spord tych czsto w rozmaity sposb potwierdzanych przypadkw kilka jest
prawdziwych, to uleczony stwierdza, e wiara przesza w pewno, gdy jego obumara rka znw
zaczyna doznawa wrae, czuje si on jak wygodzone zwierz, ktre zbudzio si po hibernacji.
W leczeniu magicznym nastpuje przesunicie nacisku z wiary pacjenta na wytrenowan wol
lekarza i na wiedz okultystyczn. Za przykad moe tu suy legenda o lecie, egipskim magu z
czasw, gdy y Chufu (Cheops), budowniczy Wielkiej Piramidy. Gdy mia 110 lat, Teta zosta
wezwany przed oblicze wadcy, aby pokaza sw umiejtno przywracania ycia przez przyczenie
do ciaa odcitej gowy. Chufu rozkaza, by cito gow jednemu z winiw, lecz Teta zasugerowa,
e na razie wolaby poprzesta na zwierzciu. Tak wic odcito gow gsi. Ciao jej pooono po
jednej stronie sali, a gow po drugiej. Teta ponawia sowa obdarzone moc i za kadym ich
powtrzeniem gowa i ciao zwierzcia lekkimi szarpniciami zbliay si ku sobie, a wreszcie obydwa
rozdzielone fragmenty zetkny si. Szybko doszo do ich zespolenia ptak podnis si i zacz
gga. Niektrzy uwaaj legendarne cuda Jezusa za cz tej samej starej tradycji, z ktr zapozna
si jeszcze, jako nad wiek rozwinite dziecko, gdy by w Egipcie.
Niezalenie od tego, czy wierzymy w dosown prawdziwo tych szczeglnych relacji, w cigu
dugiego czasu uzbierao si tyle wiarygodnych orzecze o cudach" uzdrowienia, e byoby to
zapewne objawem zarozumialstwa, gdyby je dyskredytowa jako zmylenia. Opierajc si na
materiale zawartym w tej ksice, zalecam coleridge'owskie wiadome zawieszenie niedowierzania"
do czasu, a lepiej zrozumiemy procesy odzyskiwania zdrowia. Jak si zdaje, szamani kiedy pomogli
przynajmniej niektrym z pacjentw i czyni to w dalszym cigu tam, gdzie si jeszcze utrzymali na
obrzeach wiata uprzemysowionego. Medycyna magiczna zdaje si sugerowa, e nasze

poszukiwanie mocy uzdrawiajcej jest nie tyle poszukiwaniem, ile aktem przypominania sobie czego,
co kiedy intuicyjnie uwaalimy za wasne; form przypomnienia, w ktrej przez inicjacj i
terminowanie u obdarzonych moc mczyzny lub kobiety nastpuje przenoszenie lub budzenie
wiedzy.
Czasami jednak ten sekret nie musi si ujawnia i przynosi korzyci. Zbadano ju wielu
psychicznych uzdrawiaczy, zwaszcza w Zwizku Radzieckim, ktrzy nie byli wiadomi swego daru,
wcale go nie szukali u siebie i wykryli tylko dziki przypadkowi. Jednym z takich ludzi, ktry
demonstrowa swj talent na Zachodzie, by Oskar Estebany. Bdc w poowie lat 30-tych
pukownikiem armii wgierskiej zauway, e konie, ktre on sam obrzdza, byy sprawniejsze i
szybciej zdrowiay ni te, ktrymi opiekowali si inni. Obserwowa on i wykorzystywa nieformalnie
swoje zdolnoci przez dugie lata, a, zmuszony do emigracji po rewolucji wgierskiej w 1956 roku,
osiedli si w Kanadzie. Tam zosta zauwaony przez doktora Bernarda Grada, ktry by biologiem na
Uniwersytecie McGill. Grad stwierdzi, e Estebany moe przyspiesza gojenie si ran na grzbiecie
krlika. Pomiary wykazay, e gojenie to jest szybsze w grupie zwierzt poddanych oddziaywaniu ni
w grupie kontrolnej. Estebany'emu nie byo wolno dotyka zwierzt, lecz jedynie umieszcza swe rce
w pobliu klatki, gdy sam kontakt bezporedni mgby przyspiesza gojenie. Mg on przyspiesza
rozwj owsa, jak rwnie reaktywowa uszkodzone promieniami ultrafioletowymi prbki enzymu
odka trypsyny w zupenie podobny sposb, jak czynio to pole magnetyczne, z tym jednak, e
nie udao si wykry, przy pomocy przyrzdw wtedy dostpnych, pola magnetycznego w pobliu jego
ciaa.
Rozwaane przez nas dotd typy uzdrawiania miay jako wsplny czynnik trans i dotyk, lecz
niektre spord nich nie wymagaj nawet obecnoci uzdra-wiacza. Istotnym skadnikiem
spontanicznych cudw w Lourdes i innych miejscach witych jest jedynie wizja, gorca modlitwa, by
moe trwajce tylko moment poczenie si ze wit relikwi oraz silna koncentracja na chorym
narzdzie lub koczynie. Inne doniesienia mwi jedynie o silnej koncentracji, traktujc pozostae
czynniki jako wspomagajce osignicie celu. W pitej ksidze Iliady znajduje si opis nastpujcego
zdarzenia: Diomedes olbrzymim kamieniem zmiady ko biodrow Eneasza. Apollo zabra
trojaskiego herosa do wityni uzdrowie w Pergamonie i spowodowa w cigu kilku minut, e noga
Eneasza staa si w peni sprawna. W podobny sposb zostaje wyleczony Hektor, kiedy nieco pniej
skaa spada mu na piersi. Moglibymy nie bra powanie tych relacji, gdyby wielki poeta Homer nie
by tak realistyczny w opisywaniu innych szczegw pola bitwy i jeli nie byyby dostpne doniesienia
o onierzach ostatnich wojen, ktrzy przeyli miertelne" zranienia lub okazali si zdolni do
ignorowania ran, ktre w normalnych warunkach powodowayby rozdzierajcy bl. Chirurg armii
brytyjskiej, lejtnant pukownik H.K. Beecher, opisa po drugiej wojnie wiatowej 225 takich
przypadkw. W 1943 foku pod Anzio pewien onierz, wskutek wybuchu szrapnela, majc uszkodzone
w okolicy krgosupa siedem eber, przy tym podziurawione puca i nerki, siniejcy i bliski mierci
stara si podnie z posania w przekonaniu, e ley na swej strzelbie. Krwawienie zmniejszyo si,
skra odzyskaa normalny kolor, a ogromna rana zacza si goi bez adnego leczenia prcz
nieznacznej dawki agodnego rodka umierzajcego bl, amytalu sodu, ktr mu zaaplikowano z
braku morfiny.
Te zdarzajce si od czasu do czasu nadzwyczajne przypadki stresu pola bitewnego bardzo
przypominaj zdolno joginw do sterowania odczuwaniem blu, zatrzymywania krwawienia i
przyspieszonego gojenia ran jedynie przy pomocy woli. Badania nad biologicznym sprzeniem
zwrotnym, prowadzone przez Fundacj Menningera i inne instytucje, wykazay, e tego samego typu
moce mona wyzwala u ludzi, ktrzy nie przeszli treningu joginistycznego. To, e mona
wykorzystywa wol do usuwania dysfunkcji cielesnych, udowodni take Norman Cousins rzucajc
miae wyzwanie, by przy pomocy terapii miechem pokona zesztywniajce zapalenie krgw
krgosupa (okaleczajc chorob, w ktrej krgi i wizada krgosupa twardniej jak koci) czy te
podobnie uwieczone powodzeniem posugiwanie si technikami wizualizacji w celu ogniskowania si
umysowych przeciw rakowi.
Niestety, wszystkie te podejcia nie s wystarczajco skuteczne. Wsplny mianownik naszej
ignorancji w zakresie wszelkich uzdrowie w tym nawet leczenia chemicznego, o ktrym twierdzimy,
e rozumiemy jego mechanizmy pozostaje tajemnic. Jego nieprzewidywalno zawsze dokuczaa
lekarzom. Lekarze nie mog poda powodu, dla ktrego jeden pacjent reaguje na znikom dawk
jakiego lekarstwa, podczas gdy inny pozostanie obojtny na dziesiciokrotnie wiksz, albo te
dlaczego niektre typyraka cofaj si, a inne wzrastaj nieubaganie, a do zabicia organizmu.
Jakim sposobem energia, jeli zostanie zogniskowana, moe doprowadza do wspaniaej
transformacji? To, co wydawao si prowadzi niechybnie do zejcia miertelnego, nagle zmienia

kierunek swego biegu. Uzdrowienie w takiej sytuacji mona uzna niemal za cud. Bezustanne
odrastanie uszkodzonych czci i nieuleganie mierci s sprawami pospolitymi w wiecie bogw.
Czsto jest o tym mowa nawet w mitach, ktre nic nie maj wsplnego z problemem leczenia. Martwi
Wikingowie przechodzili do krainy, gdzie mogli zaywa przyjemnoci polowania przez cay dzie,
wiedzc, e odniesione rany zagoj si, zanim nadejdzie dzie nastpny, kiedy znw zostan
okaleczeni. Stale odrastajca wtroba Prometeusza bya tylko wyszukan form zemsty Zeusa, ktry
za przekazanie ludziom ognia przez tego tytana wysya ora, by mg wiecznie syci swj gd tym
jednym z najbardziej witalnych narzdw. Podanie to wskazuje take, i staroytni Grecy wiedzieli ju
co nieco o zdolnoci powikszania si wtroby, jako sposobie kompensacji doznanych uszkodze.
Take Hydra okazaa si bardzo biega w dokonywaniu na poczekaniu bardzo zadziwiajcych
rzeczy. Jej zabicie byo drugim z zada, jakie postawi przed Herkulesem krl Eurysteusz. Bestia
miaa od siedmiu do stu gw i za kadym razem, kiedy Herkules cina jedn, dwie nowe wyrastay w
jej miejsce. Upora si z zadaniem dopiero wtedy, kiedy jego siostrzeniec zacz wypala miejsce
cicia, skoro tylko cita gowa uderzaa o ziemi.
W osiemnastym wieku miano hydry nadano malekiemu zwierzciu wodnemu, majcemu od
siedmiu do dwunastu gw" czy te czukw na wydronym, podobnym do odygi ciele. Powodem
nadania tej nazwy bya jego zdolno do regeneracji.-Mityczna Hydra pozostaje symbolem tej
zdolnoci, zdolnoci przejawianej przez wszystkie zwierzta, a take przez nasz organizm.
Rozmnaanie, bdce normalnym sposobem, jakim posuguje si ycie w przeksztacaniu
organizmu od nasienia do osobnika dorosego, gdyby nie byo tak rozpowszechnione, wydawaoby si
czym rwnie nieziemskim, jak regeneracja. W obydwu tych procesach widzimy zachodzenie zmian
tego samego typu. Bohater grecki Kadmos, dziki zasianiu zbw zabitego przez siebie smoka,
powoduje, e wyrasta mu z nich wojsko. Pierwotny w odbywa stosunek z Jajem wiata, z ktrego
wylgaj si wszystkie stworzenia ywe yjce na Ziemi.
Bg czyni Adama z ebra Ewy lub Ew z ebra Adama w wersji pniejszej. Bg nakazuje, by
ycie rozwijao si. Ten rozwj jest wypowiadany sowami genety-cznymi zakodowanymi w DNA.
Kade z tych nastpujcych po sobie wierze prbuje wyjani na odpowiednim dla siebie poziomie te
wspaniae i dziwne metamorfozy. Gdyby jaki mdrzec opowiedzia nam o magicznym robaku, ktry
zbudowa sobie may domek pozbawiony okien, spa w nim przez pewien czas, by potem wylecie z
niego jako wielobarwny ptak, niewtpliwie wymialibymy taki zabobon, gdybymy nigdy przedtem nie
widzieli motyla.
Zadanie uzdrawiacza zawsze polegao na dokonywaniu czego, co nie jest zrozumiae, na
usuwaniu przeszkd (demonw, zarazkw, beznadziejnoci), jakie pojawiy si pomidzy chorym i si
ycia, skrycie pracujc na rzecz organizmu jako caoci. Sposoby mog by zarwno bezporednie
jak choby wspomniane wyej psychiczne lub porednie. Mona uywa zi, aby przyspieszy
powrt do zdrowia. Tradycja ta cignie si od prehistorycznych znachorek, poprzez zielnik i kodeks
rzymskiego lekarza pochodzenia greckiego Dioskuri-desa, zielniki renesansowej Europy, do panujcej
obecnie terapii lkowej. Aby pobudzi upion si uzdrawiajc w chorym ciele, mona posuy si
godwk, kontrolowan diet i takim przestawieniem stylu ycia, by dowiadcza jak najmniej
stresw. Ten cig mona przeprowadzi wstecz od wspczesnych nam neuropatw do Galena i
Hipokratesa dziaajcych w czasach staroytnych. Posugujcy w wityniach uzdrawiania staroytnej
Grecji i Egiptu pomagali wywoa u pacjenta sen, w trakcie ktrego albo mia rozpocz si proces
zdrowienia, albo miaa by uzyskana informacja, co naley zrobi po przebudzeniu, aby pacjent mg
odzyska zdrowie. Metoda ta wysza ju z uycia, lecz musiaa by cakiem nieza, gdy witynie byy
pene tabliczek zapisanych przez wdzicznych klientw, ktrzy wanie dziki niej odzyskali zdrowie.
W rzeczywistoci tak bardzo ceniono t metod, e nawet wierzono, i Eskulap legendarny lekarz,
ktry j wprowadzi otrzyma dwie ampuki napenione krwi Meduzy, wowosej krlowejczarownicy, ktra zgina z rki Perseusza. Krew z lewej czci ciaa Meduzy przywracaa ycie,
podczas gdy krew z prawej gasia je. Jest to bardzo treciwy obraz trudnej sztuki medycyny, do
ktrego prawdopodobnie jeszcze dojdziemy.
Zastanawiajc si nad pocztkami medycyny, dochodz do przekonania, i wszyscy prawdziwi
lekarze poszukuj tej samej rzeczy. Przepa istniejca pomidzy medycyn ludow i nasz jej
wersj z nierdzewnej stali" jest iluzoryczna. Medycyna zachodnia wyrasta z tego samego
korzenia i w ostatecznym rezultacie osiga podane skutki za porednictwem tych samych w
niewielkim stopniu zrozumiaych si, jak czyni to jej ludowi kuzyni. Nasi lekarze ignoruj to
pokrewiestwo, biorc na siebie ryzyko i wystawiajc na nie pacjentw. Przypomnijmy, e kady typ
wartociowego badania w dziedzinie medycyny i kada instytucja medyczna stworzona przez
czowieka s czci tego samego poszukiwania wiedzy o tej samej nieuchwytnej energii

uzdrawiajcej.
Niegojenie si koci
Bdc chirurgiem czsto miaem okazj prowadzi rozwaania nad jednym z typw zaamywania
si tej energii niegojeniem si zama co naley do gwnych nie rozwizanych problemw mojej
specjalnoci. W normalnej sytuacji zamana ko, jeli jej koce s unieruchomione w niewielkiej
odlegoci od siebie, zaczyna zrasta si w cigu kilku tygodni. Czasami jednak ko nie spaja si,
pomimo rok trwajcego unieruchomienia i przeprowadzanych zabiegw operacyjnych. Jest to
nieszczcie dla pacjenta i przykra poraka dla lekarza, gdy musi amputowa rk lub nog i
dopasowa protez.
Przez cae ostatnie stulecie wikszo biologw bya przekonana, e w procesach gojenia i
wzrostu bior udzia wycznie procesy chemiczne. W wyniku tego wikszo prac nad nie
zrastajcymi si zamaniami powicano relacjom hormonalnym i metabolizmowi wapnia. Prcz tego
chirurdzy odwieali" i wydrapywali powierzchnie zamania oraz wynajdywali bardziej skomplikowane
pytki i ruby, aby koce zamanych koci mona byo jeszcze skuteczniej utrzymywa w miejscu. Ten
sposb podejcia do problemu zawsze uwaaem za powierzchowny. Wtpiem, czy kiedykolwiek
zdoamy zrozumie, dlaczego zamania nie goj si, jeli nie zrozumiemy, na czym naprawd polega
samo gojenie.

Kiedy rozpoczynaem karier badawcz w 1958 r., duo ju wiedzielimy o logistyce naprawy
koci. Wydawao si, e obejmuje ona dwa oddzielne procesy,; z ktrych jeden rni si cakowicie
od gojenia innych czci ludzkiego ciaa. Nie mielimy jednak pojcia, co uruchamia te procesy i
steruje nimi, by mg wyksztaci si most kostny poprzez luk powsta w wyniku zamania.
Kada ko jest spowita w warstw mocnego, wknistego kolagenu, biaka, ktre jest gwnym
skadnikiem samej koci oraz tworzy tkank czn klej" spajajcy komrki. Pod otoczk
kolagenow, bezporednio przy koci, znajduj si komrki, ktre go wytwarzaj. Obie te warstwy
tworz okostn. Kiedy nastpuje zamanie koci, komrki okostnej dziel si w specyficzny sposb.
Jedna z komrek potomnych pozostaje na swoim miejscu, podczas gdy druga przemieszcza si do
skrzepu krwi otaczajcego zamanie i tam ulega przemianie w typ komrki bardzo blisko
spokrewnionej nazywanej osteoblastem czy te komrk tworzc tkank kostn. Te nowo powstae
osteoblasty tworz wok zamania piercie nabrzmiaej koci. Nosi on miano kostniny.
Inny proces naprawy zachodzi wewntrz kolistego wntrza koci, w jej jamie szpikowej. W okresie
dziecistwa szpik zajmujcy t jam intensywnie wytwarza czerwone i biae ciaka krwi, jednak w
okresie dojrzaoci wikszo szpiku przeksztaca si w tuszcz. W porowatych meandrach
wewntrznej powierzchni pozostaje jednake pewna liczba czynnych komrek szpiku. Z komrek
szpiku wok zamania wytwarza si nowa tkanka, najszybciej nastpuje to u maych dzieci i u
modych zwierzt. Ta nowa tkanka jest nie wyspecjalizowana, przy czym wydaje si, e komrki
szpiku tworz j nie przez zwikszenie tempa podziaw, podobnie jak to si dzieje w komrkach

okostnej tworzcych kostnin, lecz przez powrt do neoembrionalnego stanu pierwotnego. Te


wczeniej nie wyspecjalizowane komrki szpiku kostnego przeksztacaj si pniej w pewnego
rodzaju pierwotne komrki chrzstki, potem w dojrzae jej komrki, a w kocu w nowe komrki kostne,
ktre od rodka pomagaj wygoi zamanie. Jeli oglda si pod mikroskopem zmiany, jakie
zachodz w komrkach wewntrznego obszaru strefy gojenia zamania (szczeglnie u dzieci w
tydzie lub dwa po zamaniu), to wydaje si, e zachodz one niewiarygodnie chaotycznie. S one
przeraajco podobne do komrek nadzwyczaj zoliwego nowotworu koci. Jednak w wikszoci
wypadkw znajduj si one pod skuteczn kontrol i ko ulega zagojeniu.
Jeden z wielkich badaczy na polu ortopedii, dr Marshall Urist, w latach szedziesitych doszed do
wniosku, e ten drugi typ gojenia si koci jest manifestacj ewolucyjnego regresu jedynym typem
regeneracji, jaki jest wsplny dla czowieka i innych krgowcw. Tak rozumiana regeneracja oznacza
odtwarzanie si zoonych czci ciaa, tworzonych z kilku rnych typw komrek w sposb
przypominajcy pierwotny wzrost tej samej czci w zarodku, kiedy potrzebne komrki wyrnicowuj
si z komrek bardziej prymitywnych, a nawet takich, ktre zdaj si by z nimi zupenie nie
spokrewnione. Proces ten, ktry uwaam za prawdziw regeneracj, naley odrnia od dwu innych
jeszcze typw gojenia. Pierwszy z nich, uwaany czasem za odmian regeneracji, jest procesem
naprawy fizjologicznej, w trakcie ktrej rozmnaajce si komrki tego samego typu pokrywaj sob
mae rany i fragmenty zuytej tkanki. Drugi typ gojenia dochodzi do skutku, gdy rana jest zbyt wielka,
by mona j byo zakry dziki naprawie dokonanej tkank zoon z komrek jednego typu, lecz
zwierz nie posiada zdolnoci do prawdziwej regeneracji, w rezultacie ktrej mogoby zaj
odtworzenie utraconego fragmentu ciaa. W takiej sytuacji nastpuje po prostu atanie zranionego
miejsca, na ile to jest moliwe, wknami kolagenowymi, wskutek czego powstaje blizna. Ze wzgldu
na fakt, i prawdziwa regeneracja wykazuje najwiksze powizanie z rozwojem embrionalnym i,
oglnie biorc, zachodzi najbardziej intensywnie u zwierzt prostszych, mona j uwaa za
najbardziej podstawowy sposb gojenia.
Rozumowaem nastpujco: gojenie zamania dlatego nie zachodzi, poniewa zabrako czego, co
spenia rol czynnika wyzwalajcego i sterujcego normalnym gojeniem. Zaczem zastanawia si,
czy wewntrzna powierzchnia koci, gdzie zachodzi jej naprawa, moe by miejscem prawdziwej
regeneracji. Jeliby tak istotnie miao by, to powinien uwidacznia si tam proces sterowania w
postaci bardziej dostrzegalnej i podstawowej ni w trakcie dwu pozostaych typw gojenia. Doszedem
do wniosku, e bd mia mae szans na znalezienie wskazwek, prowadzcych do odpowiedzi na to
pytanie, jeli bd koncentrowa si na wirze wielopoziomowych procesw, ktre zachodz w
zamanej koci. Postanowiem wic zaj si badaniami nad sam regeneracj jej wystpowaniem i
waciwociami u innych zwierzt.
Ba, ktra staa si faktem
W krlestwie rolin regeneracja jest zjawiskiem pospolitym. Z ca pewnoci wiedz o tym fakcie
uzyskano bardzo wczenie w historii ludzkiej. Prcz tego, e roliny przysze swe pokolenia zamykaj
w penym tajemnic nasieniu, wiele z nich, jak na przykad winorol, potrafi wyksztaci now rolin z
jednej tylko czci starej. Wielu klasycznych autorw podejrzewao, e zwierzta s take zdolne do
regeneracji: Arystoteles czyni wzmiank, e oczy bardzo modych jaskek mog odzyskiwa
sprawno po doznanym uszkodzeniu, za Pliniusz zauwaa, e moliwe jest odrastanie utraconych
ogonw" u omiornic i jaszczurek. Trzeba tu jednak zaznaczy, i odrastanie uwaano za wyczny
przywilej rolin.
W 1712 roku wielki uczony francuski Ren Antoine Ferchault de Reaumur po raz pierwszy opisa
zjawisko regeneracji u zwierzt. Powici on cae swoje ycie na badanie owadw", jak wwczas
nazywano wszystkie bezkrgowce, a wic wszystkich form, ktre w sposb widoczny byy nisze" od
jaszczurek, ab i ryb. W rezultacie bada, jakie przeprowadzi nad krewetkami, homarami i krabami,
udowodni on twierdzenia bretoskich rybakw, e zwierzta te zdolne s do regeneracji swoich
koczyn. Usunwszy langucie jeden ze szczypcw przetrzymywa j, jak yw przynt, w pewnej
odlegoci od odzi rybackiej. Po pewnym czasie stwierdza, e nastpio dokadne odtworzenie
amputowanej koczyny, ze wszystkimi szczegami anatomicznymi. Obserwujc ten proces,
stwierdzi, e w muszli tworzya si najpierw malutka replika utraconego fragmentu. W trakcie
odrzucania muszli podczas okresu linienia zwierzcia, fragment ten rozprostowywa si i wzrasta do
penych rozmiarw.
Reaumur by jednym z naukowych geniuszy swoich czasw. Uzyskujc czonkostwo w Krlewskiej
Akademii Nauk, w wieku lat dwudziestu czterech rozpocz seri wynalazkw: stali barwionej, tzw.
porcelany Reaumura (pewnego typu nieprzejrzystego biaego szka), imitacji pere, lepszych metod
kucia elaza, inkubatorw do jaj i uywanego do dzi we Francji termometru. Majc szedziesit

dziewi lat, wyizolowa sok odkowy i opisa jego zdolnoci trawice. Pomimo tych i innych
osigni, mioci jego ycia (nigdy si bowiem nie oeni) pozostay owady" i prawdopodobnie on
pierwszy poj, jak wielkie bogactwo form ywych obejmowao to pojcie. Odkry on ponownie
staroytn purpur krlewsk, uzyskiwan z miczaka morskiego Murex trunculus, za jego praca na
temat nawijania delikatnego, cieniutkiego jedwabiu z sieci pajczych zostaa przetumaczona dla
cesarza chiskiego na jzyk mandurski. On pierwszy wyjani ycie spoeczne i oparty na pci system
kastowy owadw. Z powodu odsunicia w cie w pniejszych latach ycia przez popieranych na
dworze badaczy, cenicych wyej zdrowy rozsdek", obszerna praca Reaumura na temat mrwek
zostaa opublikowana dopiero w 1926 roku. Zanim to nastpio, kilka pokole formikologw
stwierdzao dokadnie to samo. Do osigni tego uczonego trzeba te zaliczy opis uskrzydlonych
mrwek, dokonujcych kopulacji podczas lotu, oraz udowodnienie tego, i uskrzydlone mrwki nie s
oddzielnym gatunkiem, lecz pciow form mrwek nieuskrzydlonych. W 1734 opublikowa pierwszy z
szeciu tomw Historii naturalnej owadw, ktra stanowi krok milowy w historii biologii.
Reaumur wnis wkad w tak wiele dziedzin nauki, e przez cae dziesiciolecia nie dostrzegano
wynikw, jakie uzyska w badaniach nad regeneracj. W tamtym okresie nikt nie interesowa si tym,
do jakich podziwu godnych rzeczy zdolne s te mae zwierzta. Ze wszystkimi jednak pracami mistrza
zapozna si pewien mody przyrodnik z Genewy, Abraham Trembley. Tak jak wielu wyksztaconych
ludzi tamtych czasw, utrzymywa si on z prywatnego nauczania synw bogatych rodzin. W 1740
roku, kiedy by zatrudniony w pewnej posiadoci w pobliu Hagi w Holandii, bada przy pomocy
rcznej lupy mae zwierzta, yjce w sodkowodnych stawach i rowach. Wiele spord nich opisa ju
Reaumur, lecz dopiero Trembley zauway, e wystpuje tam jeszcze jakie nieznane zwierz, o
dziwnym wygldzie. Nie miao ono wicej ni wier cala dugoci i odrobin przypominao
kaamarnic, gdy ksztat jego ciaa by cylindryczny, a grn jego cz wieczya korona czukw.
Miao ono jednak intensywny zielony kolor. Dla Trembleya kolor zielony kojarzy si z rolinami, lecz
jeli ten twr mia by rolin, to byaby ona nadzwyczajn osobliwoci. Jeli bowiem Trembley
porusza wod w zbiorniku, czuki kurczyy si i cae ciao yjtka zwijao si, by po upywie
odpowiednio dugiego okresu bez jakichkolwiek zaburze w otoczeniu ponownie wrci do
poprzednich rozmiarw. Najdziwniejsze jednak w zachowaniu tego tworu byo to, e chodzio" ono
koziokujc z jednego koca ciaa na drugi.

Skoro jednak twory te wykazyway zdolno do przemieszczania si, mgby przyj, e ma do


czynienia ze zwierztami i przej do dalszych obserwacji, gdyby kiedykolwiek wczeniej zetkn si
ju z jakim gatunkiem zabarwionym na zielono przez symbiotyczne glony. Aby wic rozstrzygn
dylemat, czy ma do czynienia ze zwierztami czy z rolinami, Trembley postanowi przeci niektre z

nich na p. Jeli odrosn bdzie to dowd, i s rolinami o niezwykej zdolnoci do chodzenia,


natomiast gdyby okazay si niezdolne do regeneracji, wtedy trzeba by je uzna za zabarwione na
zielono zwierzta.
Wkrtce Trembley wkroczy w wiat zjawisk, ktry przewyszy jego najmielsze marzenia.
Podzieli polipy (tak je wczeniej nazwa) w poowie ich nki. Mia wic dwa krtkie kawaki nki, do
jednego naleay czuki, z ktrych kady kurczy si a do rozmiarw znikomej kropeczki. Prowadzc
w dalszym cigu cierpliw obserwacj Trembley zauway, e obydwa kawaki rozszerzyy si. Cz
obdarzona czukami zacza si normalnie porusza, jak gdyby stanowia kompletny organizm. Z kolei
druga cz leaa nieruchomo i wydawaa si by martwa. Co musiao zmusi Trembleya do
kontynuowania eksperymentw, bo obserwowa on ten nieruchomy skrawek przez dziewi dni,
podczas ktrych nic si nie dziao. Wtedy dopiero zauway, e obcity koniec wypuci trzy niewielkie
rki", a w cigu kilku nastpnych dni nastpowao odtworzenie penej korony czukw. Trembley mia
teraz dwa cae polipy zamiast jednego, ktrego przepoowi! Pomimo e yjtka te okazay si zdolne
do regeneracji, dalsze przeprowadzone przez tego badacza obserwacje przekonay go, e s one
rzeczywicie zwierztami. Byy one bowiem nie tylko zdolne do chodzenia, lecz take do wyapywania
przy pomocy czukw malutkich pche wodnych i przemieszczania ich do zlokalizowanych porodku
piercienia czukw ust", ktre szybko poykay ofiar.
Trzydziestojednoletni wtedy Trembley, aby nie narazi si na ostr krytyk, przed opublikowaniem
wynikw swoich obserwacji postanowi upewni si co do ich wartoci, proszc Reaumura o
wypowied na ich temat, przesyajc do niego okazy i szczegowe notatki. Ten przyzna, i jest to
zwierz o zadziwiajcych zdolnociach do regeneracji. Pniej, na pocztku 1741 roku, Reaumur
odczyta listy Trembleya oraz zademonstrowa zdumionej Akademii Krlewskiej otrzymane okazy.
Oficjalny komunikat Akademii uzna polipa Trembleya za jeszcze bardziej cudowne zwierz, ni sfinks
lub mityczny w, ktry mg si zrasta po przepoowieniu. W odrnieniu od tych dwu tworw,
majcych zdolno rekonstytuowania swej postaci, polip okaza si zdolny do wytwarzania swego
duplikatu. Nawet po latach Reaumur wci doznawa oszoomienia, obserwujc zjawisko regeneracji
tego zwierzcia. e tak istotnie byo, wskazuje na to fragment szstego tomu jego serii powiconej
owadom, gdzie Trembley stwierdza: Jest to zjawisko, do widoku ktrego nie mog si przyzwyczai,
jakkolwiek ogldaem je setki razy."

By to jednake tylko pocztek. Polipy Trembleya okazay si zdolne do jeszcze bardziej


zadziwiajcych sztuczek. Jeli rozcinano je wzdu, kada powka odygi goia si bez pozostawienia
blizny i wyksztacaa utracone czuki. Trembley rozdrabnia przez ucieranie niektre polipy na moliwie
jak najwicej kawakw i stwierdza, e z kadego z nich, jeli tylko zawiera jaki fragment gwnej
odygi, wyrasta kompletne zwierz. W jednym dowiadczeniu powiartowa on jedno yjtko, pniej
poci na trzy lub cztery czci kady z powstaych polipw, w wyniku czego z jednego uzyska
pidziesit osobnikw.
Najsynniejsze przeprowadzone przez niego dowiadczenie doprowadzio go do nadania polipowi
miana hydry". Ot jeli rozci gow wzdu, nie uszkadzajc odygi, uzyskiwa pojedyncze zwierze
o dwu koronach czukw. Powtarzajc ten proces wielokrotnie, Trembley by w stanie spowodowa
powstanie zwierzt o siedmiu gowach. Jeli obcina im gowy, kada z nich odrastaa; podobnie jak
dziao si to u mitycznej bestii. W tym jednake wypadku natura przecigna legend, gdy z kadej
obcitej gowy powstawao nowe zwierz.

Eksperymenty te dostarczyy nam pierwszych dowodw na to, e regeneracja moe doprowadzi


do odtworzenia caego zwierzcia. Trembley poszerzy swoje spostrzeenia o fakt, e hydry mog
rozmnaa si dziki zwykemu pczkowaniu, kiedy mae zwierz pojawia si z boku odyki
macierzystego polipa i wzrasta do penych wymiarw. Implikacje tego odkrycia byy tak rewolucyjne,
e Trembley opnia publikacj penego opisu przeprowadzonych przez siebie prac. Reaumur musia
go a przynagla, gdy kilku innych autorw zdyo go ju uprzedzi. Nagle nastpio zatarcie si
rnicy pomidzy zwierztami i rolinami, co sugerowao wsplne pochodzenie tych dwu typw
organizmw dziki jakiemu typowi ewolucji. Tak wic zrodzia si konieczno ponownego
przemylenia podstaw panujcych wtedy przekona o yciu. W zwizku z tym obserwacje Trembleya
nie zostay przyjte entuzjastycznie przez wszystkich. Znw doszo do rozjtrzenia starych sporw, a
niektrzy czonkowie starej gwardii" uznali to za dostateczny powd do obrazy. W tym wzgldzie
mentor Trembley'a Reaumur okaza si zupenie nietypowym naukowcem swoich, a nawet nie
tylko swoich czasw. Pomimo swej wybitnej pozycji, by gotw popiera radykalnie nowe idee i, co jest
tu najwaniejsze, nie krad pomysw innym, co wrd naukowcw jest bardzo rozpowszechnion
przywar.
Kiedy Trembley ogosi prac relacjonujc jego obserwacje, toczya si nadzwyczaj ostra debata
dotyczca sposobu powstawania osobnika. Przykadem ilustrujcym istot tej debaty moe by
pytanie o sposb powstania kury z jajka. Kiedy naukowcy badali nowo zniesione jajka, nie dostrzegali
w nich niczego prcz dwu cieczy, biaka i tka, w ktrych nie mona zauway jakiejkolwiek
struktury, a tym bardziej czegokolwiek, co przypominaoby kurcz.
Panoway wtedy dwie przeciwstawne teorie. Starsza z nich, majca swj pocztek w pogldach
Arystotelesa, utrzymywaa, e kade zwierz, w caej jego zoonoci, wyksztaca si z prostej materii
organicznej, dziki procesowi noszcemu miano epigenezy. Proces ten odpowiadaby wspczesnej
koncepcji rnicowania si komrek. Sam Trembley by pierwsz osob, ktra obserwowaa pod
mikroskopem podzia komrkowy, i niestety nie uwiadomi on sobie, e jest to normalny proces,
dziki ktremu komrki rozmnaaj si. W erze, kiedy tak niewiele wiedziano o komrkach i nic o
genach, ale kiedy ju kadziono duy nacisk na logiczne i naukowe wyjanianie, epigeneza wydawaa
si coraz bardziej absurdalna. Jeli nie odwoywa si do starego i zuytego ducha deus ex machina
lub niewyjanialnej iskry ycia to c innego mogoby przeksztaca galaretk jaj i nasienia w ab
lub czowieka? Trzeba byo zatem przyj, e aba lub czowiek istnieli ju w miniaturze w luzie
generatywnym, a procesy ich rozwoju ograniczay si wycznie do powikszania rozmiarw.
Ta ostatnia idea panowaa ju co najmniej od pidziesiciu lat. Bya tak rozpowszechniona, e
kiedy pierwsi mikroskopici badali kropelki nasienia, bardzo sumiennie donosili o maym czowieczku

zamknitym w gwce kadego plemnika, ktrego nazwano homunkulusem. Jest to wspaniay


przykad moliwoci samooszukiwania si przez nauk. Nawet Reaumur, kiedy nie udao mu si
znale malutkich skrzydeek motyla w ciele gsienicy, przyjmowa, e takie skrzyda musz w niej
istnie, lecz e s zbyt mae, by mona byo je zaobserwowa. Zaledwie kilka miesicy przed tym, gdy
Trembley rozpocz dowiadczenia i kawakowaniem hydry, mieszkajcy w Genewie przyrodnik,
bdcy jego kuzynem, Charles Bonnet, wykaza dowiadczalnie (w dowiadczeniu, ktre zostao mu
zasugerowane przez wszdobylskiego" Reaumura), e samice mszyc zazwyczaj rozmnaaj si
partogenetycznie, tj. bez aktu pciowego. Dla Bonneta by to dowd, e malutki, w peni uksztatowany
osobnik jest zlokalizowany w jaju. Badacz ten sta si liderem grupy owulistw w ramach nurtu
preformacjonistycznego.
Regeneracja hydry i podobna zdolno stwierdzona u rozgwiazd, morskich anemonw oraz
ddownic nastawiy defensywnie establishment naukowy. Reaumur dawno zda sobie spraw, e
teoria preformacji nie moe wyjani, w jaki sposb dzieje si tak, i dziecko dziedziczy cechy
zarwno ojca, jak i matki. Argument, e jest to wynik zlewania si ze sob dwu homunkulusw w
jedno nasienie, wydawa si wyranie nacigany. Odrastanie szczypcw krewetki wskazywao, e w
kadej koczynie powinny by rozproszone malutkie preformowane koczyny. Poniewa jednak
zwierz moe utraci zregenerowan nog i odtworzy j w razie potrzeby wiele razy, powinno wic
istnie bardzo duo tych protokoczyn, podczas gdy nikomu nie udao si zaobserwowa ani jednej.
Regeneracja sugerowaa zatem pewn posta epigenezy jednak z pominiciem duszy, gdyby
bowiem istniaa dusza hydry, byaby ona podzielna, podobnie jak ciao i nieodrnialna od niego.
Wygldao na to, e pewne formy materii zdaj si by obdarzone iskr ycia. Z powodu braku
znajomoci komrek, nie mwic nawet o chromosomach i genach, epigenetycy nie byli zdolni do
udowodnienia susznoci swoich pogldw. Tak wic obie stony byy zdolne do wykazywania sobie
nawzajem rozmaitych niekonsekwencji, ale w sytuacji tamtego okresu racje polityczne daway
przewag preformistom.
Nic dziwnego, e ludzie nie zwizani z nauk czsto byli zniecierpliwieni tym sporem. Oliver
Goldsmith i Tobias Smollett drwili z przyrodnikw, ktrzy, ich zdaniem, nie zauwaali wspaniaoci
natury na skutek krtkowzrocznej fascynacji muchami gnojnymi". Henry Fielding napisa nawet
paszkwilanck burlesk o regeneracji pienidzy. Diderot uwaa hydr za pewien typ zwierzcia
zoonego, podobnego do roju pszcz, gdzie kada czstka jest obdarzona wasn iskr ycia i
beztrosko sugerowa, e na Jowiszu i Saturnie mog istnie ludzkie polipy". Voltaire urgliwie wyraa
swj sceptycyzm w odniesieniu do prb wnioskowania z wynikw takich dowiadcze o naturze duszy
zwierzcej i ludzkiej. Nawizujc w 1768 roku do zagadnienia regeneracji gowy u limakw, pyta:
Co w takiej sytuacji dzieje si z ich orodkiem wrae zmysowych, zbiorem idei, ich dusz, kiedy
nastpuje obcicie gowy? W jaki sposb wszystko to si odtwarza? Odradzanie si duszy jest
zjawiskiem nadzwyczaj interesujcym." Gboko poruszony ca t spraw, przez dugi czas odmawia
wiary doniesieniom o regeneracji, nazywajc hydr przypadkiem maej afery".
Po ogoszeniu prac Lazzaro Spallanzaniego, ksidza woskiego, dla ktrego praca naukowa
stanowia cakowicie pochaniajce hobby, nie mona ju byo duej wtpi w powysze odkrycie.
Kariera tego badacza rozwijaa si w drugiej poowie dziewitnastego wieku. W tym czasie
Spallanzani odkry zjawisko odwracania si kierunku transpiracji u rolin pomidzy okresem ciemnoci
i wiata, wnis wkad w postp wiedzy na temat trawienia, krenia krwi, narzdw zmysowych
nietoperzy, a nawet wulkanw, jednak jego najwaniejsze prace dotyczyy odrastania. W trakcie
dwudziestu lat starannych obserwacji bada on regeneracj u ddownic, limakw, salamander,
nagich limakw oraz kijanek. Spallanzani ustali take nowe standardy rzetelnoci bada, gdy
czsto rozcinat on amputowane czci, by upewni si, e rzeczywicie zostay one usunite
kompletnie ora* przeprowadza sekcje czci odronitych po to, by mie pewno, i odrost jest
cakowity.

Najwaniejszym wkadem Spallanzaniego do nauki byo odkrycie zdolnoci regeneracyjnych


salamandry. Jeli tylko zasza potrzeba, zwierz to byo zdolne do bardzo szybkiego odtworzenia
swojego ogona lub koczyny. Jedno z modych zwierzt dokonao tego sze razy w cigu trzech
miesicy. Spallanzani pniej zauway, e salamandra moe odtworzy szczk oraz soczewki oczu.
W wyniku tych obserwacji ustanowi dwie oglne prawidowoci regeneracji. Pierwsza stwierdza, e
zwierzta prostsze s zdolne do peniejszej regeneracji ni zwierzta bardziej zoone albo gdyby to
wyrazi w jzyku wspczesnym e zdolno do regeneracji zmniejsza si w miar, jak nastpuje
posuwanie si w gr po szczeblach drabiny ewolucyjnej. (Salamandra jest tu zasadniczym
wyjtkiem). Druga prawidowo, bdca ontogenetyczn paralel pierwszej, gosi, e w gatunkach
zdolnych do regeneracji u modych osobnikw proces ten zachodzi szybciej ni u starszych.

Wczesne prace na temat regeneracji, a szczeglnie te, ktre przeprowadzi Spallanzani, mog by
wzorcem dla wspczesnej biologii. Gentlemaskie obserwacje wsparte zdrowym rozsdkiem1"
otworzyy drog do bardziej skrupulatnego typu bada, w ktrych nic nie byo przyjmowane na wiar.
Co najmniej od dziesiciu tysicy lat ludzie wiedzieli o tym, e roliny regeneruj, a zwierzta nie.
Wielu zoologw, nawet w dwadziecia lat po otwierajcym nowe perspektywy odkryciu Trimbley'a,
uwaao, e ta niewielka liczba znanych wyjtkw potwierdza jedynie regu, gdy omiornice,
krewetki, hydry, ddownice i limaki wydaway si tak rone od ludzi lub znanych ssakw, e temu
zjawisku przypisywano niewielkie znaczenie. Jaszczurka, jedyne prcz salamandry znane zwierz
zdolne do regeneracji, potrafia odtwarza jedynie niedoskona kopi swego ogona. Lecz salamandra
jest zwierzciem, ktremu warto powici wicej uwagi! Nie bya to przecie ddownica lub limak
czy te mikroskopijna kropeczka. lecz krgowiec o czterech koczynach, dwojgu oczu, zdolny do
pywania i chodzenia. Cho udowodniono, e nie jest odporna na dziaanie ognia, co przypisywaa jej
legenda, posiada ciao na tyle due, a jej anatomia jest wystarczajco podobna do naszej, by
traktowa j powanie. Naukowcy nie mogli ju duej uwaa, e ten podstawowy proces nie ma z
nami nic wsplnego. W gruncie rzeczy pytania postawione przez Spallanzaniego, w zakoczeniu jego
pierwszego doniesienia na temat salamandry, nkay biologw ustawicznie: Czy mona mie
nadziej, e zwierzta wysze mog posi t sam zdolno dziki pewnym uytecznym
dyspozycjom? Czy mona uwaa za cakowicie chimeryczne schlebiajce nam oczekiwanie, e i
naszym udziaem stanie si kiedy korzystanie z tej moliwoci?"

Wstecz / Spis Treci / Dalej


Rozdzia drugi
Zarodek w ranie
O regeneracji zapomniano prawie na sto lat. Badania Spallanzaniego byy tak rzetelne, e przy
wykorzystaniu wczesnych metod niewiele nowego mona byo jeszcze dowiedzie si o tym
procesie. Trzeba te zauway, e pomimo i jego prace stanowiy bardzo silne poparcie dla teorii
epigenezy, jej potencjalny wpyw na nauk nie ujawni si, gdy caa debata wok mechanizmw
powstawania osobnika zostaa wchonita przez bardziej zasadniczy konflikt filozoficzny: konflikt
pomidzy witalizmem i mechanistycyzmem. Skoro biologia obejmuje swymi badaniami take
problematyk czowieka jako takiego, trudno si dziwi, e jest nauk wzbudzajc najywsze emocje
i przez ca histori swego rozwoju bya ona faktycznie polem bitwy, na ktrym cieray si ze sob te
dwa pogldy. Ujmujc krtko istot sporu, mona powiedzie, i witalici wierzyli w ducha, ktrego
okrelano mianem anima czy te elan vital, dziki czemu istotnie odrnia si od innych substancji.
Mechanicyci byli natomiast przekonani, e zjawiska yciowe mona w gruncie rzeczy wytumaczy
wykorzystujc te same prawa fizyki i chemii, ktre rzdz materi nieoywion, i e jedynie niepene
rozeznanie tych si zmusza ludzi do posugiwania si tak protez jzykow, jak stanowi pojcie
ducha. Kwestie te podejmiemy bardziej szczegowo nieco pniej, teraz wystarczy jedynie zauway,
e witalici faworyzowali epigenez, traktujc j jako narzucanie porzdku przez nieuchwytn si
yciow" chaosowi panujcemu w jaju. Mechanicyci natomiast opowiadali si za preformacj.
Poniewa nauka kada coraz wikszy nacisk na postulat wyjaniania wszystkiego w kategoriach
materialnych, teoria epigenezy utracia grunt, pomimo dowodw na jej rzecz, jakich dostarczyy
obserwacje procesw regeneracji.
Ujcie mechanistyczne coraz bardziej opanowywao biologi, lecz. pewne problemy pozostaway w
dalszym cigu otwarte. Jednym z nich byo stwierdzenie, i w plemniku nie ma maego czowieczka.
Dokadne ustalenie tego faktu stao si moliwe dziki coraz bardziej zwikszajcej si zdolnoci
rozdzielczej mikroskopw. Biolodzy znw stanli w obliczu problemu istnienia bezpostaciowego luzu
rozrodczego, z ktrego powoli i w magiczny sposb mia tworzy si organizm.
Po 1850 roku biologia zacza rozpada si na rne specjalnoci. Nauka o rozwoju, embriologia,
zawdzicza sw nazw i promocj samemu Darwinowi, ktry mia nadziej (zreszt prn), e dziki
niej uda si dokadnie odtworzy histori ewolucji ycia (filogenez), ktra byaby powtarzana w
trakcie rozwoju pojedynczego organizmu (ontogenezy). W latach 1880-ych embriologia uzyskaa
dojrzao jako nauka eksperymentalna dziki wyznaczajcym tory jej rozwoju badaniom dwu
Niemcw: Wilhelma Rouxa i Augusta Weismanna. Roux prowadzi prace nad stadiami rozwoju
zarodkowego w sposb bardzo ograniczony, mechanistyczny. co znalazo nawet odbicie w formalnej
nazwie Entnicklungsmechanik (mechanika rozwojowa), jak zastosowa do caej tej dziedziny.
Weismann natomiast by bardziej zainteresowany tym, w jaki sposb mechanizmy dziedzicznoci
pozwalay na przekazywanie instrukcji pomidzy formami embrionalnymi od jednego pokolenia do
nastpnego. Wspln podstaw okazywa si tutaj podzia komrkowy, mitoza. Niezalenie od tego,
jak wzrastay zarodki i jak byy przekazywane cechy dziedziczne, obydwa te procesy zachodziy dziki
komrkom.
Chocia uczono nas w szkole redniej, e komrki zostay odkryte w 1665 roku przez Roberta
Hooka, to naprawd odkry on tylko to, e materia tworzcy korek peen jest mikroskopijnych dziurek,
ktre zostay przez niego nazwane komrkami tylko z tej racji, e przypominay mae pokoiki. Idea, e
stanowi one podstawow jednostk struktury wszystkich tworw ywych, pochodzi od Theodora
Schwanna, ktry w 1838 r. wystpi ze swoj teori komrkow. Jednake, pomimo ju tak
zaawansowanego stanu bada, nie mia on jasnego rozeznania, w jaki sposb powstaj komrki. Nie
mia pojcia o mitozie i nie bardzo by pewien, czy istnieje rnica pomidzy komrkami zwierzcymi i
rolinnymi. Teoria Schwanna nie zostaa w peni przyjta, a do czasu, kiedy dwaj inni niemieccy
biolodzy, Matthias J. Schleiden i Otto Butschli, w 1873 r., ponownie wprowadzili koncepcj Schwanna
i opisali mitoz.
Obserwacje rozwoju zarodkowego wkrtce potwierdziy, i jest on uzaleniony od komrek i e
wanie zapodnione jajo odgrywa rol tej pozornie nieustrukturyzowanej pojedynczej komrki. Rozwj
zarodkowy zachodzi wtedy, gdy zapodnione jajo ulega podziaowi na dwie komrki, a te z kolei
szybko znw si dziel. Potomstwo tych komrek ulega kolejnemu podziaowi. Proces ten powtarza
si wiele razy. W trakcie podziaw jednak zachodzi take rnicowanie komrek, to znaczy, e

okrelone komrki zaczynaj przejawia charakterystyczne waciwoci mini, cigien, nerww i tak
dalej. Tak wic struktura powstajca w wyniku tych procesw ma kilka coraz wyszych poziomw
organizacji. Roux i Weismann jednake nie mieli adnego wyboru i musieli skupia uwag na
najniszym spord nich, na komrce, i stara si zrozumie, w jaki sposb na tym poziomie
przejawia si dziaanie odziedziczonego materiau.
Weismann zaproponowa teori determinant", specyficznych struktur chemicznych, zakodowanych
dla kadego typu komrek. Zgodnie z t teori zapodniona komrka miaaby zawiera pen liczb
determinant posiadajcych wszystkie wasnoci organizmu, ktre s niezbdne do wytworzenia
kadej jego komrki. W miar postpu procesu podziau komrek, kada komrka potomna uzyskuje'
poow poprzedniego zapasu determinant; trwa to tak dugo, a u osobnika dorosego kada z
komrek zawiera wycznie jedn determinant. Komrki miniowe zawieray tylko determinant
miniow, komrki nerwowe tylko t, jaka jest specyficzna dla nich samych itd. Koncepcja ta
prowadzia do tezy, e skoro ju nastpio zdeterminowanie funkcji jakiej komrki, ju nigdy nie moe
ona sta si komrk innego typu.
Dziki jednemu z eksperymentw, ktre Roux opisa w 1888 roku, udao si uzyska bardzo
mocne poparcie dla jego koncepcji. Za przedmiot obserwacji obra on zapodnione jaja aby, ktre
byy na tyle due, e mona byo z atwoci prowadzi na nich obserwacje. Czeka on a do chwili,
kiedy rozpocz si pierwszy podzia komrkowy. Oddziela on wtedy dwie komrki od tego
zaczynajcego dopiero swj rozwj zarodka. Zgodnie z przewidywaniami teorii, kada z komrek
miaa potencjalnie zawiera wystarczajc liczb komrek do tego, by moga z niej powsta poowa
zarodka. I tak te byo Roux otrzymywa dwie powki zarodka. Bardzo trudno byo polemizowa z
takimi wynikami, dlatego teoria determinant uzyskaa uznanie. Jej tryumf by jednoczenie
najwaniejszym zwycistwem mechanistycznej koncepcji ycia.
Ostatnia prba utrzymania stanowiska witalistycznego w nauce zostaa podjta przez innego
niemieckiego embriologa, Hansa Driescha. Pocztkowo by on wielkim zwolennikiem
Entwicklungsmechanik, pniej jednak stwierdzi, e jest ona dalece niewystarczajca w obliczu wci
nie odgadnionych tajemnic ycia. Posugujc si w swoich dowiadczeniach midzy innymi jajami
jeowca, powtarza dowiadczenia Rouxa; uzyskiwa jednak cay organizm zamiast jego poowy.
Take wiele wynikw innych jeszcze eksperymentw przekonywao Driescha, e to, co ywe,
dysponuje jakim specjalnym napdem wewntrznym, dziki ktremu procesy w organizmach
przebiegaj wbrew znanym prawom fizyki. Nawizujc do starogreckiej idei duszy, proponowa on
przyjcie istnienia niematerialnego czynnika witalnego, ktremu nada miano entelechii. Jednak
pocztek dwudziestego stulecia nie by sprzyjajcym okresem dla takich pogldw, dlatego te
pogldy Driescha nie zdobyy sobie popularnoci.
Mechanika wzrostu
Koczy si wiek dziewitnasty. Embriolodzy nie mogli wci upora si z problemami
dziedzicznoci. Doszli wobec tego do przekonania, e naley wprowadzi jaki substytut
homunkulusa. Teoria determinant Weismanna bardzo dobrze sprawdzaa si w przypadku rozwoju
zarodkowego, jednak regeneracja stanowia jaskrawy wyjtek, i to taki, ktry nie potwierdza reguy.
Pierwotna teoria nie uwzgldniaa w ogle moliwoci ograniczonej powtrki wzrostu, aby po
zakoczeniu rozwoju mogo nastpi odtworzenie utraconej czci ciaa. I co w tym wszystkim jest
bardzo ciekawe, pierwszy zaproponowa rozwizanie tej trudnoci Theodor Heinrich Boveri, czowiek
dzi cakowicie zapomniany.

Boyeri, bdc w latach 1880-ych pracownikiem Uniwersytetu Monachijskiego, pozna niemal


wszystkie szczegy podziau komrkowego, nie wyczajc chromosomw. Przed wynalezieniem
mikroskopu elektronowego nikt w gruncie rzeczy nie wnis istotnego wkadu do opisw, jakie
przedstawi po raz pierwszy Boveri. Stwierdzi on, e wszystkie typy komrek niepciowych
jakiegokolwiek gatunku zawieraj sta liczb chromosomw. W trakcie mitoz, dziki ktrym przyrasta
liczba tych komrek, chromosomy rozszczepiaj si podunie podwajajc sw liczb, w rezultacie
czego kada komrka potomna moe mie znw t sam liczb chromosomw, co komrka
macierzysta. Plemniki i jaja, powstajce w rezultacie specyficznego procesu, noszcego miano
mejozy, uzyskuj dokadnie poow tej liczby, w wyniku czego dopiero zapodnione jajo uzyskuje pen
liczb chromosomw: poowa z nich pochodzi od ojca i potowa od matki. Boveri wycign z tych
obserwacji oczywisty wniosek, e to wanie chromosomy s przenonikami cech dziedzicznych i e
kady z nich jest zdolny do wymiany swoich fragmentw z jego odpowiednikiem, pochodzcym od
drugiego partnera.

Zaraz po ogoszeniu idea ta nie zostaa zbyt dobrze przyjta. Bardzo powany sprzeciw podnis
Thomas Hunt Morgan, cieszcy si uznaniem embriolog z Columbia University, pierwszy amerykaski
uczestnik tej sagi. Pniej, kiedy Morgan stwierdzi, e wyniki jego wasnych dowiadcze pokrywaj
si z uzyskanymi przez Boveriego, podj prace majce na celu bardziej szczegowe opisanie
struktury chromosomw, szczegln wag przywizujc do wykrelania map ich specyficznych miejsc
odpowiedzialnych za cechy podlegajce dziedziczeniu. Miejsca te nazwa genami. Narodzia si wic
genetyka, a Morgan za chromosomow teori dziedzicznoci otrzyma Nagrod Nobla w roku 1933.
Tyle o Boverim.
Cho Morgan by najbardziej znany z bada przeprowadzonych na muszkach owocowych,
rozpoczyna od bada nad regeneracj koczyn salamandry, gdzie dokona bardzo istotnego
spostrzeenia. Zauway mianowicie, e zanim na kikucie uformuje si nowa koczyna, poprzedza j
pojawienie si duego skupiska komrek, ktre przypomina mas niewyspecjalizowanych komrek
wczesnego zarodka. T struktur nazwa blastem. W pniejszym czasie doszed do wniosku, e
sposb formowania si koczyny w trakcie regeneracji jest identyczny z rozwojem zarodka z jaja.
Morgan postulowa, i chromosomy i geny zawieraj nie tylko dane o cechach podlegajcych
dziedziczeniu, lecz take kod rnicowania komrek. Wedug niego, formowanie si komrki
miniowej nastpuje wtedy, kiedy przejawi swe dziaanie grupa genw determinujcych powstanie
takiej wanie komrki. To ujcie doprowadzio bezporednio do wspczesnego rozumienia tego
procesu: na najwczeniejszych etapach embriogenezy s czynne wszystkie geny wszystkich
chromosomw, w wyniku czego moe powsta komrka dowolnego typu. Jednak w miar rozwoju
zarodka tworzce go komrki ukadaj si w trzy podstawowe warstwy tkankowe: entoderm, z ktrej
rozwijaj si gruczoy i narzdy wewntrzne, mezoderm, ktra przeksztaca si w minie, koci i
ukad krenia oraz ektoderm, dajc pocztek skrze, narzdom zmysw i ukadowi nerwowemu.
Na tym etapie niektre geny s ju wyczone. podlegaj represji. W miar jak komrki rnicuj si w
dojrzae tkanki, pozostaje czynny jedynie jeden zesp specyficznych genw.

Kady taki zesp jest zdolny do wytwarzania tylko okrelonego typu posacowego kwasu
rybonukleinowego (RNA), zwizku chemicznego odgrywajcego rol sekretarza zarzdzajcego", za
ktrego pomoc DNA przekazuje instrukcje" do rybosomw (komrkowych organelli speniajcych
role komrkowej fabryki biaek), aby moga nastpi synteza biaka okrelonego typu. W ostatecznym
tego rezultacie komrka nerwowa rni si na przykad od komrki miniowej lub komrki chrzstki.
Zachodzi jedynie powierzchowne podobiestwo pomidzy tym mechanizmem genetycznym a star
teori determinant. Najbardziej istotna rnica polega na tym, e zamiast segregacji determinant,
ktra trwa do momentu a pozostanie tylko jedna z nich w kadej z komrek, zgodnie z now teori
dokonuje si blokowanie coraz to wikszej liczby zespow genw, co trwa dopty, dopki tylko jeden
z nich pozostaje czynny w komrce okrelonego rodzaju. Jednake kade jdro komrkowe zawiera
peny wzorzec genetyczny.

Nauka ma w sobie co ze staroytnej religii egipskiej, ktra nigdy nie porzucaa starych bstw,
doczajc do nich nowe. Powstawaa wic przedziwna ich, mieszanina. Z jakich niezrozumiaych
przyczyn nauka rwnie niechtnie j rezygnuje z teorii, ktre si ju wysuyy. Chocia nie byo
adnych wspierajcych ja danych, jedna z idei Weismanna zostaa w caoci wchonita przez
wspczesn genetyk. Chodzi tu mianowicie o koncepcj, e rnicowanie jest procesem
przebiegajcym w jednym tylko kierunku, a wic e komrki nie mog nigdy ulega odrnicowaniu, tj.
powtrzy drogi tym razem od stanu dojrzaego i wyspecjalizowanego do stanu pierwotnego,
niezrnicowanego. Przyjmowano to zaoenie, chocia znany by odpowiedni rodek chromosomy
dziki ktrym moe dochodzi do takiego odwrcenia. Prosz zwrci uwag: wszystkie komrki
osobnika dojrzaego (wyczywszy jajo i plemnik) zawieraj peny zestaw chromosomw. W nich za
znajduj si wszystkie geny, cho wikszo jest w stanie represji.

Wydaje si logiczne, e to, co w komrkach zostao zablokowane, moe take ulec odblokowaniu,
jeli tylko zajdzie potrzeba wytworzenia nowych komrek. Establishment naukowy zwalcza t ide z
niewiarygodn wprost wrogoci. Trudno zrozumie, dlaczego tak si dziao, gdy nie bardzo
wiadomo, ktr z zasad o rzeczywicie duej wadze podwaano w tym wypadku, wyczywszy by
moe przyznawanie niewielkiej supremacji perspektywie mechanistycznej. Mechanistycyci przywitali
z wielk radoci odkrycie genw i chromosomw. To nareszcie nioso ze sob realn szans na
wyeliminowanie koncepcji maego czowieczka skrywajcego si w plemniku! By moe wydawao si
niektrym badaczom, e uznanie odrnicowania mogoby dawa yciu zbyt wielk moliwo
kierowania swymi funkcjami. A moe, skoro dziaanie genw zostao uznane za jedyny mechanizm
ycia, musiay one dziaa w sposb prosty, elegancki i mechanistyczny. Jak wkrtce si przekonamy,
dogmat ten stwarza niezwykle due trudnoci koncepcyjne prowadzcym badania nad regeneracj.
Problemy ze sterowaniem
Po tym jak Morgan, na pocztku obecnego stulecia, przeprowadzi badania nad odrostem koczyn
u salamandry, tysice innych eksperymentatorw prowadzi bezustannie badania nad tym
zadziwiajcym zjawiskiem, realizujcym si u zwierzt zaliczanych do wielu rnych gatunkw. W
wyniku tych prac sformuowano wiele oglnych zasad:
* Polarno: W procesie regeneracji zostaje zachowany normalny dla okrelonego organizmu
ukad: przd ciaa jego ty, cze grna cze dolna.
* Gradienty: Zdolno do regeneracji jest najbardziej nasilona w jednej czci ciaa zwierzcia.
Zmniejsza si ona stopniowo we wszystkich kierunkach w miar oddalania si od tej czci.
* Dominacja: W pierwszej kolejnoci jest odtwarzany pewien okrelony fragment utraconej czci
ciaa. Pniej w cile okrelonej kolejnoci odtwarzane s pozostae jej fragmenty.
* Indukcja: Niektre czci biostruktur speniaj rol skutecznych inicjatorw formowania si
innych, znajdujcych si na dalszej pozycji w cigu etapw, doprowadzajcych do odtworzenia si
utraconej czci ciaa.
* Inhibicja: Obecno okrelonej czci uniemoliwia formowanie si jej duplikatu albo tych czci,
ktre w cigu kolejnoci wyksztacania si s na wczeniejszej pozycji.
Wszystkie te eksperymenty doprowadziy do unifikujcego wniosku, za zarwno caociowa
struktura, jak i ksztat oraz jego wzorzec s rwnie realn czci ciaa, jak komrki, serce, koczyny

czy te zby. Istoty yjce nazywa si organizmami wanie dlatego, e nadrzdne znaczenie ma w
nich organizacja i e kady element wzorca zawiera informacj odnoszc si do tego czym on jest w
stosunku do caoci. Zdolno tego wzorca do utrzymywania si osiga swj szczyt u traszek,
salamander i innych pazw, ktre zbiorczo okrela si mianem salamander.
Salamandra, bezporednio wywodzca si od ewolucyjnego przodka wszystkich krgowcw, jest
przedziwnie skomplikowanym zwierzciem i prawie tak zoonym jak czowiek, jej przednia apa jest
zasadniczo taka sama jak nasza rka. W przebiegu regeneracji przedniej apy tego zwierzcia
wszystkie jej cilej powizane ze sob czci s odtwarzane we waciwej kolejnoci: pojawiaj si
lak samo poczone ze sob koci i minie, wszystkie delikatne koci kici doni oraz poczone z
nimi palce. Wszystko to jest oplatane waciwie uksztatowan sieci nerww i naczy krwiononych.
Jeszcze tego samego dnia, po dokonaniu amputacji koczyny, krew unosi resztki uszkodzonej
tkanki zoone z martwych komrek. W nastpnej kolejnoci nastpuje obumieranie pewnego
fragmentu nie uszkodzonej tkanki, ktra znajduje si w bezporednim ssiedztwie rany. W cigu dwu
albo trzech pierwszych dni komrki epidermy (zewntrznej warstwy skry) namnaaj si i migruj do
wntrza, pokrywajc sob ca powierzchni rany. Pniej epiderma grubieje, tworzc na szczycie
kikuta przejrzyst tkank, nazywan czapeczk szczytow. Etap ten trwa okoo tygodnia.
Do tego czasu pod czapeczk szczytow zaczyna ju pojawia si blastema, ktra jest ma grup
nie zrnicowanych komrek, opisan po raz pierwszy przez M organa. Jest ona narzdem"
regeneracji, wytwarzajcym na ranie niejako miniaturowy zarodek, ktry bardzo przypomina
embrionalny zawizek koczyny. Jej komrki s totipotencjalne, a wic zdolne do przeksztacania si
w komrki wszystkich typw, jakie s potrzebne do penego odtworzenia koczyny.
Pene wyksztacenie si blastemy wymaga okoo dwu tygodni. Ale nawet wtedy, kiedy trwa jeszcze
jej formowanie si, komrki na jej zewntrznej powierzchni dziel si szybko, dziki czemu przyjmuje
ona ksztat stokowaty i spenia rol staego rda nowych komrek, ktre s materiaem niezbdnym
do wzrostu. Po okoo trzech tygodniach komrki blastemy po stronie wewntrznej zaczynaj
wyrnicowywa si w komrki okrelonych tkanek, poczynajc od chrzestnego konierza wok
trzonu kostnego.
To pocztek procesu formowania innych tkanek, a nowa koczyna poczynajc od pojawienia si
jej zacztku o charakterystycznym ksztacie wiosa, ktry pniej bdzie rk wyania si jakby z mgy.
okie i dugie czci tej koczyny zlewaj si ze sob powyej doni. Proces odtwarzania dobiega
swego kresu (pominwszy moe niewielkie pniejsze powikszenie), z chwil, kiedy po okoo omiu
tygodniach pojawi si cztery palce.
Ten niezrwnanie pikny i pozornie prosty proces stanowi dla biologii nadzwyczaj bogate rdo
problemw: Co jest tym czynnikiem, ktry organizuje wzrost? Co nim steruje? Skd blastema wie, e
powinna formowa koczyn przedni, a nie tyln? (Co do tego organizm salamandry nigdy si nie
myli). W Jaki sposb informacja o tym, jakiego typu komrki maj powsta, dociera do komrek nie
zrnicowanych, wskazujc im, jakie geny powinny ulega aktywizacji? Jakie biaka maj by
wytwarzane i jak pozycj w strukturze maj zajmowa wytworzone komrki? Wyglda to tak, jakby
kupa cegie zacza spontanicznie ukada si w budynek, przeksztacajc si w odpowiedniej
kolejnoci nie tylko w ciany, lecz take w okna, oprawki do arwek, dwigary i meble.

Aby uzyska odpowied na te pytania, dokonywano transplantacji blastemy na inne miejsca cia
badanych zwierzt. Okazao si jednak, e miast przybliy uzyskanie odpowiedzi, eksperymenty te
nawet oddaliy badaczy od jej uzyskania. Jeli bowiem blastem, uformowan w miejscu odcicia
przedniej apy, w okresie od piciu do siedmiu dni po jej pojawieniu si przenoszono w poblie tylnej
nogi, powstawaa z niej druga noga. No c, jako mona byo si z tym pogodzi. Ostatecznie ciao
moe by przecie podzielone na strefy wpywu" lub terytoria organizacyjne", spord ktrych kade
zawiera informacje o anatomii lokalnej. Tak wic blastema umieszczona na terytorium tylnej koczyny
musi przeksztaca si w tyln koczyn. Teoria ta miaa duy walor atrakcyjnoci, lecz pozbawiona
bya rzetelnych podstaw. Z czego waciwie miao skada si to terytorium? Tego nikt nie wiedzia.
Jakby komplikacji byo za mao. stwierdzono, i transplantacja nieco starszej blastemy z kikuta
przedniej apy do obszaru nogi tylnej prowadzi do wytworzenia przedniej apy. Tak wic moda
blastema wie, gdzie si znajduje, stara natomiast gdzie bya! Jakim sposobem ta grudka nie
zrnicowanych komrek majca wielkoci koniuszka igy, komrek nie majcych adnych
wyrnialnych cech, posiada peny zasb informacji, jakie s potrzebne do wyksztacenia caej
koczyny przedniej, niezalenie od tego, gdzie si znajdzie. Jak? W dalszym cigu tego nie wiemy.

Jedn z prb znalezienia odpowiedzi na to pytanie bya koncepcja pola morfogenetycznego,


wysunita przez. Paula Weissa w latach trzydziestych i rozwinita przez H.V. Bronsteda w latach
pidziesitych. Termin morfogeneza oznacza powstawanie formy", za koncepcja pola bya po
prostu prb podejmowan na zasadzie przeformuowania problemu bliszego ujcia czynnika
sterujcego.
Bransted ktry by duskim biologiem, zajmujcym si regeneracj u wypawkw (gatunku
robakw paskich, pospolicie wystpujcych w wodach sodkich) stwierdzi, e jeli ze rodka czci
przedniej robaka zostanie usunite pasemko tkanki, przy czym w stanie nienaruszonym pozostawione
zostan obydwa boczne kawaki pierwotnej gowy, to po odpowiednim czasie wytworz si z nich dwie
cakowicie nowe gowy. I na odwrt: jeli chirurgicznie poczy ze sob dwa robaki, to ich gowy
zlewaj si w jedn. Brensted zauway analogi tej sytuacji do pomienia zapaki, ktry mona
rozdzieli przecinajc zapak, a pniej mona znw poczy ze sob dwa oddzielne pomienie
przez przyoenie do siebie obydwu powek zapaki. Badacz ten wysun przypuszczenie, e jednym
z istotnych elementw ycia jest tworzenie si takiego pola analogicznego do pomienia. Byoby ono
podobne do pola wytwarzanego przez magnes, z tym K odzwierciedlaoby ono wewntrzn struktur
takiego magnesu" i byoby zdolne do utrzymywania swego pierwotnego ksztatu nawet wtedy, gdyby
zosta on pozbawiony jakiej czci.
Pomys ten zrodzi si dziki wynikom wczeniej uzyskanym przez amerykaskiego fizjologa
Weissa, ktry, pomimo niezaprzeczalnych osigni, sw dogmatyczn postaw bardzo le wpyn
na los wielu twrczych prac. Regeneracja nie jest procesem prostego odrastania obcitego minia
lub koci, ktry dokonuje si po to, aby misie lub ko odzyskay poprzedni posta. W trakcie
regeneracji nastpuje take wyksztacanie si struktur, ktrych zupenie nie byo, na przykad: kici
doni, nadgarstka oraz koci tworzcych doln cz przedniej koczyny salamandry. Weiss
stwierdzi, e mona w ciao zwierzcia wszczepi zbyteczne czci, ale eliminowanie czci istotnych
nie jest atw spraw. Jeli uprzednio wszczepiono do koczyny dodatkow ko, a nastpnie
dokonywano j cicia przez obie koci, zregenerowana koczyna zawieraa obydwie. Jeli jednak j
ko usunito cakowicie i pozwolono, by nastpio zagojenie przecicia, po odciciu koczyny w
miejscu, ktre odpowiadaoby poowie dugoci usunitej wczeniej koci, cz zregenerowana
zawieraa jedynie jej doln cz. Wygldao to tak, jakby jaki duch odzyskiwa sw utracon posta.
Weiss zasugerowa. e tkanki otaczajce mog w jaki sposb narzuca pole zawierajce informacj
o organizowaniu si koci. Jak zauway pniejszy badacz zjawisk regeneracji, Richard Goss z
Brown University: Wyglda to tak, jakby kada tkanka kikuta moga bra udzia w gosowaniu, by
uzyska swoj reprezentacj w blastemie, a niektre z nich mog nawet gosowa w czasie swojej
fizycznej nieobecnoci".
Kade z takich pl musi by zdolne do pobudzania komrek do wczania i wytaczania rozmaitych
genw, to znaczy do zmieniania ich specjalizacji. W wyniku bada z zakresu embriologii zgromadzono
ju bardzo wiele danych odnoszcych si do rozmaitych substancji mogcych odgrywa rol
induktorw chemicznych. Potrafi one stymulowa ssiednie komrki do rnicowania si w okrelony
sposb, dziki czemu zachodzi wytwarzanie komrek podanego typu. Substancje te dziaaj jednak
na zasadzie prostej dyfuzji; nic w sposobie ich dziaania nie moe wyjani zasady sterowania
procesem, ktry prowadzi dc wyonienia caociowej postaci biostruktury.

W wyjanieniu tej skomplikowanej sytuacji okazuj si pomocne wyniki innego klasycznego ju


dowiadczenia. Mona bowiem amputowa salamandrze do. za kikut rki wszy w jej tuw.
Okazuje si, i nadgarstek wrasta w ciao, a naczynia krwionone i nerwy cz si ze sob na nowy
sposb. Koczyna przyjmuje teraz ksztat litery U, z obu stron poczonej z ciaem. Jeli przetnie si j
teraz w pobliu barku, powstaje koczyna odwrcona, przymocowana do tuowia nadgarstkiem, za
koczca si stawem barkowym. Jej regeneracja ma wtedy taki przebieg, jakby bya po prostu odcita
u nasady. Wyglda to wic nastpujco: z ciaa wyrasta oryginalny nadgarstek, przedrami, okie,
rami i bark, po ktrym nastpuj: nowe rami, okie, przedrami, nadgarstek i do. Dlaczego
zregenerowana cz nie dopasowuje si do sekwencji charakterystycznej dla tej koczyny, lecz
moliwie najpeniej przystosowuje si do wzorca organizmu jako caoci? W tej sytuacji znw mona
postawi pytanie: co odgrywa rol czynnika sterujcego?

Jest oczywiste, e z ciaa do blastemy przekazywane s informacje, i to ogromna ich ilo.


Najlepsz metod obrbki informacji, jak obecnie si posugujemy, s operacje w systemie
dwjkowym wykonywane przez komputer binarny. Dokonuje on dziaa logicznych na bitach danych,
to jest na sygnaach, ktre w gruncie rzeczy oznaczaj tak lub nie, 1 lub 0. Liczba bitw, ktre byyby
potrzebne do opisania przedniej koczyny salamandry, jest niezliczona, ich obrbka znacznie
przekraczaaby moliwoci pracujcych jednoczenie wszystkich znanych komputerw.
Pytanie, w jaki sposb nastpuje przekaz tej informacji, naley wic do najtrudniejszych
problemw, z jakimi przyszo zetkn si naukowcom. Gdybymy potrafili w peni na nie

odpowiedzie, moglibymy zrozumie nie tylko regeneracj, lecz cay proces rozwoju od jaja do
osobnika dorosego. Jednake teraz najlepiej bdzie przeskoczy" ten problem, jak uczynili to ju
zreszt biologowie, i powrci do niego po omwieniu kilku nieco mniej skomplikowanych zagadnie.
Mona by oczekiwa, i zrozumienie tego, co wychodzi z blastemy, bdzie atwiejsze, jeli
dowiemy si, co do niej wchodzi. Trzeba te bdzie postawi zasadnicze i aktualne pytania
odnoszce si do regeneracji: co stymuluje formowanie si blastemy oraz skd pochodz tworzce j
komrki?
Przekonanie, e proces odrnicowywania komrek nie jest moliwy, prowadzio do zwizanego z
nim innego przekonania, i cae dzieo regeneracji dochodzi do skutku wycznie dziki neoblastom
komrkom rezerwowym", ktre s przechowywan w caym ciele pierwotn, nie wyspecjalizowan
pozostaoci komrkow po stanie embrionalnym. Przypuszczano, e jaki biologiczny dzwonek
alarmowy zmusza je do migracji w kierunku kikuta, by tam mogy! utworzy blastem. S dowody na
istnienie takich komrek u robakw paskich i hydry, chocia ich wystpowanie nie moe w peni
tumaczy zdolnoci do regeneracji u tych zwierzt. Takich komrek nie znaleziono jednake w ciele
salamandry. W gruncie rzeczy ju w latach trzydziestych istniay niemal rozstrzygajce dowody na ich
nieistnienie. Pomimo to, fanatycznie broniono dogmatu antydyferencjacyjnego i teorii komrek
zapasowych (szczeglnie na tym polu wyrni si wspominany ju Weiss), a wiele nieprzekonujcych
wynikw dowiadcze interpretowano jako dowd na to, i blastema jest rzeczywicie tworem
komrek rezerwowych. W czasach, kiedy zaczynaem prace naukow, dla kogo, kto liczy na
utrzymanie si w tej dziedzinie, byo nadzwyczaj niebezpieczne nawet sugerowanie, e komrki
blastemy mog powstawa z dojrzaych komrek na drodze odrnicowania.

Poniewa bardzo trudno byo sobie wyobrazi, jak blastema moe powstawa bez
odrnicowywania si komrek, postawiono pniej hipotez, e komrki zdolne s do czciowego
odrnicowania. Inaczej mwic, przyjmowano, e by moe komrki miniowe mog sta si
komrkami, ktre wygldaj na prymitywne i cakowicie nie wyspecjalizowane, lecz e po krtkim
stanie amnezji w blastemie znw powracaj do poprzedniego stanu dojrzaych komrek miniowych.
Aby wic dokona tej swoistej kwadratury koa, wielka liczba badaczy prowadzia mnstwo
zbytecznych prac, polegajcych na mudnym zliczaniu podziaw komrkowych po to, by mona byo
udowodni, i komrki miniowe wystpujce w kikucie mog wytwarza dostatecznie duo komrek
dla caego regenerujcego fragmentu ciaa. Pozostawaa jednak stwarzajca tyle kopotw blastema
enigmatyczna i cakowicie nie zrnicowana.
Teraz ju wiemy (patrz rozdzia 6), e komrki niektrych typw mog powrci cakowicie do

stanu pierwotnego i e takie odspecjalizowanie" jest gwnym, i prawdopodobnie jedynym, sposobem


powstawania blastemy u tak zoonych zwierzt, jak salamandra.
Poczenia nerwowe
Nastpne wane pytanie, ktre odnosi si do blastemy, mona sformuowa nastpujco: co jest
czynnikiem inicjujcym jej powstanie? Najlepszym kandydatem na spenianie roli nonika" bodca s
nerwy. U wielokomrkowych zwierzt wyszych tkanka nerwowa zawsze bierze udzia w regeneracji.
W 1823 roku angielski badacz amator, Tweedy John Todd, zaobserwowa, e jeli w wyniku amputacji
nogi salamandry nastpio przecicie nerww, koczyna nie odrastaa. Kikut obumiera wtedy i
zanika. Jeli jednak Todd pozwala nerwom na wytworzenie pocze, zanim noga zostaa
uszkodzona, to odrastanie tej koczyny przebiegao normalnie. wczesny stan nauki nie pozwala na
wyniesienie jakiejkolwiek korzyci z tej obserwacji, ale wiele eksperymentw przeprowadzonych
potem potwierdzio j. W ponad sto lat pniej woski biolog, Piera l.ocatelli wykazaa, e moe
zachodzi wytwarzanie dodatkowej nogi, jeli poczenia nerwu dokona w ten sposb, eby koczy
si on w pobliu nie uszkodzonej apy. Przecinaa ona czciowo tyln koczyn salamandry wzdu
nerwu kulszowego. Czynia to tak, aby z jednej strony nerw pozostawa w poczeniu z rdzeniem
krgowym, z drugiej natomiast przyszywaa go delikatnie pod skr w ten sposb, e drugi jego
koniec dotyka jej w pobliu jednej z przednich koczyn. Takie zlokalizowanie zakoczenia nerwu
powodowao, e w tym wanie miejscu wyrastaa dodatkowa apa przednia. Jeli z kolei przyczaa
ona koniec nerwu do skry w pobliu tylnej apy, to w miejscu poczenia powstawaa dodatkowa tylna
apa. Nie odgrywao przy tym adnej roli to, gdzie znajdzie si zakoczenie nerwu, znaczenie miaa
jedynie strefa docelowa. Wskazywao to na adaptacj pewnego typu energii wypywajcej z nerww.
Lokalne warunki okazyway si by czynnikiem decydujcym o tym, jaka struktura zostanie
odtworzona w wyniku regeneracji.
Wkrtce inni badacze stwierdzili, e jeli przyszyje si przeszczepy skrne o Penej gruboci na
kikut po obcitej koczynie, to dermis, czyli wewntrzna Carstwa skry, dziaa jak bariera pomidzy
stokiem szczytowym a czym, co znajduje si w nodze, a co ma istotne znaczenie. W takich
warunkach regeneracja staje si niemoliwa. Jeli jednak w tej barierze powstanie nieznaczna nawet
szczelina, wystarcza to, by nastpi peny odrost.
We wczesnych latach czterdziestych odkrycie to doprowadzio S. Meryl Rose'a, wtedy jeszcze
modego asystenta anatomii w Smith College, do wysunicia przypuszczenia, e tym, co uniemoliwia
regeneracj obcitych ng aby, moe by szybko formujca si na kikucie warstwa skry o penej
gruboci. Aby zapobiec tworzeniu si skry waciwej na kikucie po obcitej koczynie. Rose
wielokrotnie w cigu dnia zanurza ran w nasyconym roztworze soli. Metoda ta okazaa si
skuteczna! U wikszoci ab, ktrych przednie apy odcito pomidzy nadgarstkiem i okciem,
nastpowao czciowe odtworzenie utraconej czci koczyny. U niektrych zwierzt stwierdzono
odtworzenie si dobrze uformowanego stawu nadgarstka, a u nielicznych spord nich rozpoczo si
nawet formowanie nowego palca. Chocia uzyskane odrosty nie byy kompletne, stanowio to
niesychanie znaczcy przeom w badaniach, gdy po raz pierwszy udao si sztucznie wywoa
regeneracj u zwierzcia, ktre normalnie nie ma do tego zdolnoci. Skra narastaa na kikucie, a
wic eksperyment udawa si, cho niezupenie w takich warunkach, w jakich spodziewa si tego
eksperymentator.
W pniejszym okresie badacze wykazali, e stoek szczytowy minus skra ma istotne znaczenie
dla normalnej regeneracji, gdy odtwarzajce si wkna nerwowe, w pierwszej fazie tego procesu
zanim jeszcze pojawi si blastema, tworz specyficzne poczenie z komrkami epidermy. Poczenia
te nosz oglne miano poczenia neuroepidermalnego (PN). Charles Thorton z Michigan State
University przeprowadzi seri bardzo starannych eksperymentw, w ktrych, w rozmaitej dugoci
odcinkach czasu przed amputacj, przecina nerwy w apach salamandry i bardzo dokadnie ledzi
postpy ich odrastania. Stwierdzi on, e regeneracja zaczyna si w chwili, kiedy nerwy docieraj do
epidermy. Proces ten moe zosta zahamowany przez jakkolwiek barier, ktra znajdzie si
pomidzy nerwem a epiderm, za powstanie niewielkiej przerwy w tej barierze moe go ponownie
zainicjowa. Do roku 1954 Thorton udowodni, e powstanie poczenia neuroepidermalnego jest
kardynalnym etapem, ktry musi zosta zrealizowany, zanim rozpocznie si formowanie blastemy, a
tym samym bdzie mg rozpocz si proces regeneracji.
Niedugo po tym Elizabeth D. Hay, ktra bya anatomem zatrudnionym w Cornell University
Medical College w Nowym Jorku, rozpocza badania nad poczeniem neuroepidermalnym
posugujc si mikroskopem elektronowym. Stwierdzia, e wizka wkien nerwowych, skoro tylko
osignie koniec kikuta, rozpada si, za kade wkno na wasn rk" pokonuje meandrowaa drog
poprzez epiderm, ktrej grubo moe osiga dwadziecia komrek. Na koniuszku kadego nerwu

powstaje maleka banieczka. Umiejscawia si ona nastpnie na bonie z komrek epidermalnych,


zagniedajc si w niej w malekiej kieszonce. Ukad ten przypomina synaps, chocia jego
submikroskopowa struktura nie jest tak dalece rozwinita, jak w dugotrwaych poczeniach
midzyneuronalnych. Poczenie to stanowio pewnego rodzaju most. Trzeba wic byo znale
odpowied na wane pytanie: jaki typ ruchu odbywa si za jego porednictwem?

W 1946 roku Lew Wadimirowicz Poleajew, mody rosyjski biolog pracujcy wtedy w Londynie,
zakoczy dug seri eksperymentw, w ktrych udawao mu si wywoywa czciow regeneracj
koczyn dorosych ab. Jego sukces nalea do tej samej kategorii, do ktrej nalea sukces Rose'a,
lecz rodkiem prowadzcym do inicjowania regeneracji, w przypadku dowiadcze tego ' badacza,
byo codzienne nakuwanie ig kikutw po amputowanych koczynach ab. Poleajew stwierdzi
pniej, e identyczny skutek mona wywoa przez zastosowanie wielu czynnikw dranicych.
aden z nich jednak nie okaza si skuteczny w odniesieniu do ssakw. Dowiadczenia
przeprowadzone przez tego badacza wykazay ponadto, e pogarszanie stanu rany moe korzystnie
wpyn na regeneracj, oraz e stosowana przez Rose'a procedura wprowadzania soli do rany
wywoywaa podany skutek raczej dziki dranieniu ni poprzez zapobieganie wzrastania skry.

Udao si nastpnie w znacznym stopniu wyjani rol, jak odgrywa tkanka nerwowa, dziki serii
byskotliwych eksperymentw przeprowadzonych w latach czterdziestych i do poowy lat
pidziesitych w Harvard Medical School przez Marcusa Singera. Powtrzy on najpierw od dawna
ju zapomniane dowiadczenie Todda, polegajce na obcinaniu nerww w koczynach salamandry
na rozmaitych etapach ich odrastania. Dziki temu potwierdzi on obserwacje, e nerwy s niezbdne
w pierwszym tygodniu, do czasu, a w peni uformuje si blastema i nastpi przekaz odpowiednich
informacji. Pniej, jeli nawet nerwy zostan odcite, regeneracja przebiega bez zakce.
Badania przeprowadzone w ostatnich latach udowodniy, e organizm salamandry jest zdolny do
odtworzenia nogi, nawet po odciciu wszystkich nerww ruchowych. Jeli uczyni to samo z nerwami
czuciowymi regeneracja nie zachodzi. Wielu badaczy przypuszczao wic, e czynnik wzrostu musi
by powizany wycznie z nerwami czuciowymi, lecz Singer nie mg pogodzi si z takim
wnioskiem: Stwierdza si bowiem z gry, e ten albo inny skadnik nerwu odgrywa najwaniejsz rol
w regeneracji." Jednake niektre fakty nie pasoway take do tego schematu, gdy blastema nie
formowaa si, gdy odcito wszystkie nerwy, lecz take i wtedy, kiedy pozostawaa znaczna ich liczba,
ktra stanowia jednak mniejszo w porwnaniu z pierwotn liczb. Tak wic mona byo oczekiwa,
e apa salamandry mogaby odrasta przy udziale nerww ruchowych, gdyby do kikuta udao si
skierowa dodatkowe nerwy ruchowe z brzucha zwierzcia. Pewnym poparciem tego przypuszczenia
bya obserwacja dokonana przez zoologw, zgodnie z ktr drogi czuciowe zawieraj wicej wkien
ni drogi ruchowe.
Singer przeprowadzi odpowiednie zliczenia neuronw. W udzie lub ramieniu przewaga liczby
wkien czuciowych nad ruchowymi ksztatowaa si jak cztery do jednego. Ten stosunek osiga
jeszcze wysz warto w nerwach obwodowych. Przeprowadza on nastpnie dugie serie
eksperymentw polegajcych na przecinaniu zrnicowanej liczby wkien wchodzcych w skad
nerww, wskutek czego uzyskiwa on rozmaite proporcje wkien ruchowych do wkien czuciowych.
Okazao si, e regeneracja zachodzi, jeli koczyna przednia lub tylna posiada od jednej czwartej do
jednej trzeciej normalnej liczby nerww, niezalenie od wzajemnej ich proporcji. Wydawao si wic,
e istnieje pewna progowa liczba neuronw (komrek nerwowych) niezbdnych do tego, aby moga
dokonywa si regeneracja.
Sprawa nie bya jednak a tak prosta. Okazao si bowiem, e koczyny Xenopus, pewnej aby

zamieszkujcej Ameryk Poudniow, miay znacznie mniejsz liczb neuronw. Singer przystpi
zatem do ustalania ich rozmiarw. Stwierdzi, e neurony Xenopus maj duo wiksze rozmiary ni
neurony ab niezdolnych do regeneracji. Kolejna seria eksperymentw przeprowadzonych przez tego
badacza przyniosa potwierdzenie tego wanie powizania: warunkiem zachodzenia regeneracji jest
utrzymanie si w stanie nienaruszonym okoo 30% normalnej tkanki nerwowej.
Stwierdzenie tego faktu doprowadzio do do oczywistego wniosku, e niezalenie od tego, co jest
faktycznie przekazywane za porednictwem nerww, nie ma to zwizku ze znan ich funkcj, ktra
polega na przekazywaniu informacji na noniku impulsw nerwowych. Gdyby bowiem w procesie
odrastania istotn rol odgryway impulsy nerwowe, to regeneracja, w miar jak nastpowao
obcinanie coraz to wikszej liczby wkien nerwowych, powinna stopniowo zmniejsza swe tempo, a
nie gwatownie ustawa z chwil obnienia si ich liczby poniej wartoci krytycznej.
Odkrycie Singera przynioso take zasadnicze wyjanienie, dlaczego zdolno do regeneracji
zmniejsza si w miar ewolucyjnego wzrostu zoonoci organizmw. Stosunek midzy mas ciaa i
cakowit mas tkanki nerwowej jest prawie stay u wszystkich zwierzt, jednake w miar jak wzrasta
zoono zwierzt, coraz wicej komrek skupia si w mzgu (w trakcie procesu zwanego
encefalizacj). To wanie jest przyczyn zmniejszania si, czsto poni poziomu krytycznego, liczby
komrek nerwowych, ktre mog bra udzia w stymulowaniu regeneracji w obwodowych czciach
ciaa.
We wczesnych latach pidziesitych Singer zastosowa w odniesieniu de dorosych ropuch
niezdolnych do regeneracji wiedz, jak uzyska w rezultacie opisanych wyej bada. Posugujc si
metod Locatelli, wydobywa on ni wierzch nerw kulszowy w tylnej nodze, nie przerywajc jego
poczenia z rdzeniem krgowym, i skierowywa go pod skr do poamputacyjnego kikuta przedniej
apy. Okazao si, e w tych warunkach w dwa do trzech tygodni nastpowao formowanie si
blastemy, a odcita koczyna regenerowaa si w takim samym stopniu, jak w dowiadczeniach
Rose'a i Poleajewa.

Od koca 1954 roku Singer by gotw do podjcia poszukiwania pobudzajcego wzrost zwizku
chemicznego, ktry jak wtedy sdzono jest wydzielany z komrek nerwowych.
Najbardziej obiecujce wydawao si w tej sytuacji zwrcenie uwagi na neurotransmiter
acetylocholin, bdc jednym z wielu zwizkw chemicznych, o ktrych wiadomo, i bior udzia w
przenoszeniu impulsw przez synapsy. Pod-czas formowania si blastemy a wic wtedy, gdy jest
wystarczajco duo komrek nerwowych nerwy wydzielaj acetylocholin w znacznie wikszej iloci
ni normalnie ma to miejsce. Kiedy procesy regeneracji s ju w penym toku, wytwarzanie
acetylocholiny spada znw do poziomu normalnego. Singer przestudiowa niepowodzenia, jakich
doznano w poprzednich dowiadczeniach, w ktrych eksperymentatorzy wcierali acetylocholin w

powierzchni kikuta lub wstrzykiwali j do blastemy. Sdzi, i metody te s zbyt nienaturalne,


wynalaz wiec aparacik do mikroinfuzji, ktry umoliwia cige dostarczanie znikomych iloci
acetylocholiny, takich jakie w warunkach normalnej regeneracji dostarczaj nerwy. W skad aparatury
wchodzi silnik sterowany zegarem, dziki czemu moliwe byo cige dostarczanie acetylocholiny
poprzez ig wprowadzon w bark znieczulonego zwierzcia, ktre zostao pozbawione koczyny.
Singer mia due trudnoci w utrzymaniu przy yciu salamander znajdujcych si pod dziaaniem
lekarstw. By moe na uzyskiwane wyniki mia wpyw take zastosowany rodek znieczulajcy. W
dowiadczeniach tych, nawet u zwierzt, ktre przeyy, w ogle nie nastpia regeneracja
amputowanych koczyn. Trzeba byo wic wycign wniosek, e acetylocholina z ca pewnoci nie
jest czynnikiem, ktry inicjuje odrastanie.
Elektryczno witalna
Tak przedstawiay si osignicia, do ktrych mogem nawiza w 1958 roku, kiedy rozpoczynaem
poszukiwania czynnikw stymulujcych formowanie si blastemy w trakcie procesw regeneracji.
Wiedzielimy wtedy o dwu rzeczach, ktre mog spowodowa niewielki odrost utraconej czci u
zwierzt normalnie niezdolnych do regeneracji, a wic o doprowadzeniu dodatkowego unerwienia i
spowodowaniu dodatkowego zranienia. W jaki sposb wi si one ze sob? Los podsun mi
wskazwki, jak odpowiedzie na to pytanie.
Rozpoczem prac wkrtce po wystrzeleniu kilku pierwszych sputnikw, w okresie naszej luki
rakietowej". Rzd zaalarmowany tym nieprzewidywanym tryumfem rosyjskiej techniki ktr,
nawiasem mwic, uwaalimy za prymitywn popiesznie rozpocz program tumaczenia
wszystkich radzieckich czasopism naukowych i bezpatnego ich rozsyania do wszystkich orodkw,
gdzie Prowadzono badania finansowane ze rodkw federalnych. Nagle medyczna biblioteka Veteran
Administration Medical Center w Syracuse [Centrum Medyczne nalece do Administracji Weteranw.
Ze wzgldu na popularny charakter ksiki oraz na fakt, e jest ona do mocno osadzona w realiach
politycznych i spoecznych Stanw Zjednoczonych, w przypisach podaj tumaczenia nazw
Organizacji i instytucji. Czasami podane tumaczenie nie mogo by dosowne (p. przyp. 1, r 3)
(przyp. tum.)], gdzie pracowaem, zacza otrzymywa co miesic pak rosyjskich czasopism z
zakresu medycyn) klinicznej i biologii. Poniewa nikt poza mn nie interesowa si nimi, cala ta porcja
skarbw bya do mojej wycznie dyspozycji.
Wkrtce uczyniem dwa odkrycia. Po pierwsze, Rosjanie wykazywali wiele dobrej woli w podaniu
za tezami zaledwie przeczuwanymi: ich badacze otrzymywali od rzdu pienidze na przeprowadzanie
nawet najbardziej dziwacznych eksperymentw, to znaczy takich, o ktrych nasza nauka ju
wiedziaa, e nie mog si powie. Co wicej, radzieckie czasopisma publikoway ich wyniki nawet
wtedy, kiedy te badania si nie powiody. Szczeglnie ceniem sobie radzieckie czasopismo
biofizyczne Biofizika", w ktrym natrafiem na artyku O naturze zmian potencjaw bioelektrycznych
podczas procesu regeneracji u rolin" autorstwa A.M. Sinjuchina z Pastwowego Uniwersytetu
omonosowa w Moskwie.
Sinjuchin rozpocz dowiadczenia od obcicia po jednej gazce z okrelonej liczby sadzonek
pomidora. Nastpnie, w miar jak postpowao gojenie i wypuszczanie nowego pdu w pobliu
miejsca obcicia, dokonywa pomiarw elektrycznych w otoczeniu kadej rany spowodowanej
obciciem. Stwierdzi, e w cigu pierwszych dni procesu gojenia z rany wypywa prd ujemny
strumie elektronw. Podobny prd uszkodzeniowy" wypywa ze wszystkich ran w ciaach zwierzt.
W cigu drugiego tygodnia, kiedy na ranie zdya ju uformowa si tkanka kalusowa i zaczynay si
tworzy nowe gazki, prd nasila si i zmienia sw biegunowo na dodatni. Biegunowo nie bya
jednak spraw najbardziej istotn, gdy kierunek przepywu prdu czsto jest determinowany przez
pooenie elektrody pomiarowej w stosunku do elektrody odniesienia. Natomiast najbardziej istotne
byo tu to, i Sinjuchin stwierdzi zmian prdu, ktra zdawaa si mie zwizek z procesami
regeneracji. Badacz ten stwierdzi ponadto istnienie bezporedniego zwizku pomidzy
uporzdkowanymi zjawiskami elektrycznymi i zmianami biochemicznymi: w miar jak nasila si prd
dodatni, komrki obszaru objtego regeneracj cechowao wicej ni dwa razy wysze w stosunku do
normy tempo metabolizmu, wiksze zakwaszenie oraz wiksze ni poprzednio tempo wytwarzania
witaminy C.
Sinjuchin, posugujc si maymi ogniwami, powodowa wzmacnianie prdu regeneracji w innej
grupie rolin, ktre w podobny sposb pozbawiono gazek. Roliny uyte w tym dowiadczeniu
odtwarzay utracone gazki nawet do trzech razy szybciej ni roliny z grupy kontrolnej. Natenie
zastosowanego prdu byo niewielkie wynosio od 2 do 3 mikroamperw, przy czym okres
przepuszczania prdu wynosi pi dni. (Amper jest standardow jednostk natenia prdu, jeden
mikroamper stanowi jedn milionow ampera). Prd o wikszym nateniu nie wywoywa adnych

efektw przyspieszajcych wzrost, lecz zabija komrki. Co wicej: biegunowo zastosowanego


prdu musiaa si zgadza z biegunowoci, jaka bya charakterystyczna dla normalnych warunkw.
Kiedy Sinjuchin posuy si prdami o przeciwnej biegunowoci, takimi, ktre znosiy prdy wasne
roliny, wtedy proces penej restytucji gazek opnia si o dwa tygodnie.
Dla biologii amerykaskiej wszystko to nie miao adnego sensu. Po to, by zrozumie, dlaczego
akurat u nas panowao takie nastawienie, musimy powici nieco uwagi przeszoci.
I.uigi Galvani, profesor anatomii w szkole medycznej Uniwersytetu w Bolonii, zajmowa si ju od
dwudziestu lat zjawiskami elektrycznymi, kiedy w 1794 roku po raz pierwszy zetkn si z prdami
uszkodzeniowymi. Nie uwiadomi sobie jednak doniosoci tego faktu.
W biologii tamtych czasw najwaniejsze znaczenie mia spr, jaki toczyli pomidzy sob witalici i
mechanicyci. Witalizm, cho nie zawsze wystpowa pod tym mianem, od czasw prehistorycznych
by dominujc koncepcj w rozumieniu ycia na caym wiecie i stanowi podstaw dla prawie
wszystkich religii. Mia on bliski zwizek z sokratesowsk i platosk ide nadprzyrodzonych form"
lub idei", od ktrych wszystkie poznawalne zmysowo rzeczy i istoty uzyskiway swe cechy
indywidualne. Pogldy te zostay zaadaptowane przez Hipokratesa, ktry postulowa, i dusza stanowi
istot ycia. Ten platoski pogld przeszed do filozofii redniowiecznego realizmu, w ramach ktrego
goszono pogld, i abstrakcyjne zasady oglne s bardziej realne ni zjawiska postrzegane przez
zmysy. Mechanicyzm z kolei wyrasta z mniej spekulatywnego arystotelesowskiego racjonalizmu,
ktry gosi, e zasady uniwersalne nie s realne; s one jedynie nazwami, ktre nadaje si
przedmiotom po to, by rzeczywisto poznawan za porednictwem zmysw mona byo ujmowa
jako co sensownego. Mechanicyzm stal si podstaw nauki dziki pismom Descartesa, ktry yt sto
lat wczeniej przed Galvanim. Lecz nawet i ten francuski filozof wierzy w si oywiajc", dziki
ktrej maszyna obdarzona bya zdolnoci do ycia. W czasach Galvaniego wpywy mechanicyzmu
bezustannie narastay.
Galvani by w penym sensie tego sowa lekarzem, za medycyna wywodzca si przecie od
szamanw plemiennych nigdy nie przestaa by mieszanin intuicji i obserwacji faktw, budowan na
witalistycznej koncepcji witoci ycia. Witalici od dawna zreszt nieskutecznie podejmowali prby
powizania z elan vital dziwnego i niematerialnego zjawiska, jakim bya elektryczno. By to gwny
problem, ktry zajmowa uwag Galvamego.
Pewnego dnia zauway on. e nki aby ktre, na czas obiadu pozawiesza rzdkiem na
balustradzie balkonu, kurczyy si za kadym razem, ilekro powiew wiatru powodowa, e stykay si
one ze stalow konstrukcj. Mniej wicej w tym samym czasie ona Galvaniego, Lucia, zauwaya w
jego laboratorium, e, minie nogi aby kurczyy si w tej samej chwili, kiedy asystent stalowym
skalpelem dotyka gwnego nerwu nogi aby a w drugiej czci pokoju nastpowa przeskok iskry w
maszynie elektrostatycznej. (Jedynym znanym wtedy typem elektrycznoci bya elektryczno
statyczna, generowana przez rozmaite urzdzenia wykorzystujce elektryzacj przez tarcie). Wiemy
ju obecnie, e iskrze towarzyszyo narastajce i zmniejszajce swe natenie pole elektryczne, w
wyniku czego w skalpelu indukoway si krtkotrwae prdy. To one wanie pobudzay minie do
kurczenia si. Galvani sdzi natomiast, e metalowe obramowanie i skalpel wycigay elektryczno
kryjc si w nerwach.
Kilka lat trway eksperymenty Oalvaniego z nerwami izolowanymi z ng aby, czonymi w
rozmaite obwody z kilkoma typami metali. Coraz bardziej utwierdza si w przekonaniu, e duchem
witalnym przepywajcym przez nerwy jest wanie elektryczno. Stanowio to istot doniesienia,
jakie przedstawi Boloskiej Akademii Nauk w 1791 roku.
W dwa lata pniej Alessandro Volta, fizyk pracujcy w Uniwersytecie w| Padwie, udowodni, e
Galvani w istocie odkry nowy rodzaj elektrycznoci raczej prd stay ni iskry. Skonstruowa on ukad
zoony z dwu metali, poczonych ze sob orodkiem przewodzcym, ktry generowa prd stay,
polegajcy na przepywie elektronw pomidzy metalami. Byo to zatem ogniwo elektryczne. Ukad
ten stanowi kopi ukadu, jaki tworzyy miedziane haki oraz elazne obramowanie balkonu. Nogi
aby, ktre mona uwaa w przyblieniu! za woreczki zawierajce rozcieczony roztwr soli,
stanowiy elektrolit, a wic orodek przewodzcy. Volta zaproponowa wyjanienie, e obydwa te
ukady s] w istocie identyczne i e nie istnieje nic takiego, jak postulowana przez Galvaniego
elektryczno zwierzca.
Galvani, czowiek wstydliwy, stronicy od potyczek, by tym zaamany. Jedyna odpowied, na jak
si zdoby, to ogoszony przez niego w 1794 roku anonimowy artyku. Opisa w nim kilka dowiadcze,
w ktrych wykazywa, i mona wymusza powstawanie skurczw mini aby, pomimo e w
obwodzie nie ma adnego metalu. W jednym z opisanych przez niego dowiadcze eksperymentator

dotyka nerwem jednej nogi chirurgicznie odsonitego rdzenia krgowego, przy czym poprzez drug
nog zwierzcia nastpowao zamykanie obwodu. W tym wypadku stwierdzany przepyw prdu by
manifestacj prawdziwej elektrycznoci zwierzcej, elektrycznoci wypywajcej z rany amputacyjnej
zlokalizowanej u nasady nogi.
Rozpatrujc spraw z duszej perspektywy czasowej, mona stwierdzi, e Galvani niewiadomie
dopomg sprawie mechanicystw, gdy dostarczy im przedmiotu ataku. Jak dugo elan vital bya
uwaana za co efemerycznego, tak dugo mona byo utrzymywa, e nie mona jej wykry
dowiadczalnie. Skoro, jednak Galvani powiedzia, e jest ona elektrycznoci, a wic e jest to
jako wykrywalna i mierzalna, pojawi si przedmiot, ktry mona byo podda procedurze
eksperymentalnej. I rzeczywicie, baron Alexander von Humboldt. podrnik-naturalista i twrca
podstaw geologii, udowodni w 1797 roku, e obydwaj badacze, Volta i Galvani, po czci maj racj.
Generowany przez bimetal prd jest rzecz realn, lecz taki sam status ma te spontanicznie
powstajca elektryczno w zranionym ciele. Jednak mechanicyci w oczach opinii utrzymywali
zdobyt przewag, gdy zarwno anonimowe doniesienie Galvaniego, jak te potwierdzenie
Humboldta nie zostay zauwaone. Sam Galvani zmar w 1798 roku ze zamanym sercem, w
ubstwie, wkrtce po tym, jak jego dom i majtek zostay skonfiskowane przez francuskich
najedcw, za Volta obrasta w saw budujc swoje stosy elektryczne pod auspicjami Napoleona.

Pniej, w 1830 roku, profesor fizyki w Pizie, Carlo Matteucci, posugujc si niedawno
wynalezionym galwanometrem, pozwalajcym mierzy nawet bardzo sabe prdy, dostarczy jeszcze
jednego dowodu na istnienie elektrycznoci zwierzcej. W serii nadzwyczaj skrupulatnie
przeprowadzonych eksperymentw, trwajcych trzydzieci pi lat, ostatecznie udowodni, e prdy
uszkodzeniowe s faktem realnym. Poniewa nie stwierdzi ich wystpowania w ukadnie nerwowym,
lecz wypywanie ich z powierzchni rany, przeto nie mona byo Sierdzi, e s w istotnym stopniu
powizane z si yciow.
Sprawa przybraa nowy obrt w 1840 roku, kiedy Emil Du Bois Reymond, student fizjologii w
Berlinie, zapozna si z wynikami prac Matteucciego. Podj on prb wykazania, e pobudzeniu

nerwu towarzyszy rozchodzenie si wzdu niego impulsu. Dokonywa on pomiarw tego impulsu przy
pomocy metod elektrycznych i wycign wniosek, e stanowi on mas czstek
elektromotorycznych", podobn do tej, jaka wystpuje w przypadku przepywu prdu przez przewody
metalowe. Bez zwlekania rozprostowa ramiona w oczekiwaniu, e zaraz ozdobi je paszcz chway.
Wyniki swoich bada oceni bowiem nastpujco: Jeli nie popeniam zasadniczego bdu, to mog
stwierdzi, i udao mi si w peni urzeczywistni [...] przez wiele stuleci pozostajc w sferze marze
fizykw i fizjologw identyfikacj zasady nerwowej z elektrycznoci." Niestety, pomyli si w tej
ocenie. Wkrtce dowiedziano si bowiem, e impuls nerwowy rozprzestrzenia si zbyt wolno jak na
prd elektryczny oraz e nerwy i tak nie posiadaj dostatecznego przewodnictwa, by mc go
przewodzi. aden prawdziwy prd, o wartoci tak maej jak ta, ktr mierzono w impulsie nerwowym,
nie byby zdolny do pokonania drogi nawet wzdu krtkiego nerwu.
Wyjtkowo zdolny student Du Bois-Reymonda, Julius Bernstein, znalaz wyjcie z tego impasu
przez postawienie w 1868 roku hipotezy potencjau czynnociowego". Zgodnie z ni, impuls nerwowy
nie jest prdem, jest on natomiast zaburzeniem jonowych wasnoci bony, ktre rozprzestrzeniaj si
wzdu wkna nerwowego lub aksonu.
Hipoteza Bernsteina stwierdzaa, i bona moe selektywnie przepuszcza do wntrza i na
zewntrz komrki nerwowej jony o zrnicowanym adunku elektrycznym. (Jony s naadowanymi
czstkami, na jakie rozpadaj si sole rozpuszczone w wodzie; wszystkie sole rozpadaj si w tym
rozpuszczalniku na jony dodatnie i ujemne. Dla przykadu: sl kuchenna rozpada si na dodatnie jony
sodowe i ujemne jony chlorkowe). Bernstein postulowa, i bona jest zdolna do sortowania jonw w
ten sposb, e wikszo jonw ujemnych trafiaa na zewntrz, a wikszo dodatnich do wntrza
wkna. Bona, w myl jego koncepcji, byaby spolaryzowana (majc po kadej ze stron zgrupowania
adunkw jednego znaku), cechowaaby j rnica potencjaw elektrycznych pomidzy obydwiema jej
powierzchniami, tak wic adunek ujemny mgby wypywa z wntrza poprzez bon, dziki czemu
dochodzioby do ustanawiania rwnowagi elektrycznej. Proces ten zachodziby w krtkim odcinku
bony za kadym razem, kiedy dochodzi do pobudzenia nerwu. Cz bony ulega wtedy
depolaryzacji, co wie si z odwrceniem potencjau transbonowego. Tak wic impuls nerwowy jest
w istocie zaburzeniem potencjau, przemieszczajcym si wzdu bony. Z chwil, kiedy obszar
zaburzenia obejmuje kolejny fragment bony, nastpuje szybkie odtworzenie normalnego potencjau
spoczynkowego bony. Impuls nerwowy nie jest wic prdem elektrycznym, jakkolwiek jest on
mierzalny elektrycznie.

Hipoteza Bernsteina doczekaa si potwierdzenia we wszystkich istotnych aspektach, cho w


dalszym cigu pozostaje ona hipotez, gdy nie udao si nikomu stwierdzi, co stanowi rdo
dostarczajce bonie energii na bezustanne pompowanie tych wszystkich jonw do wntrza i na
zewntrz komrki. Wkrtce te Bernstein zakres tej hipotezy poszerzy na tyle, e wyjania ona take
prdy uszkodzeniowe. Przyjmujc, e rnice potencjaw wystpuj we wszystkich komrkach,
Bernstein utrzymywa, e z uszkodzonych komrek jony wyciekaj po prostu do otoczenia.
Konsekwencj tego zdeprecjonowania mechanizmu generacji prdw uszkodzeniowych jest usunicie
roli elektrycznoci z centrum zjawisk yciowych. Prdy uszkodzeniowe staj si mao interesujcym
ubocznym skutkiem uszkodzenia komrek.
W miar jak elektryczno usuwano z kolejnych czci ciaa, spychano witalistw, skupiajcych
swe nadzieje na elektrycznoci, do coraz bardziej ciasnego kta. Odkrycie neurotransmiterw
dostarczyo im ostatniego punktu, na ktrym mogli oni wesprze sw obron. Utrzymywali oni bowiem,
e przestrze synapsy ktra jest szczelin pomidzy komunikujcymi si komrkami moe by
Pokonywana wycznie przez prd elektryczny. Teza ta zostaa obalona w 1920 roku w rezultacie
piknego eksperymentu, ktry zosta przeprowadzony przez Otto Loewi'ego. By on profesorem
prowadzcym badania w nowojorskiej School of Medicine, ktra pniej staa si moj alma mater.
Podczas pierwszego roku studiw, na zajciach z. fizjologii, musielimy powtarza to dowiadczenie.

Biologowie wykazali, e serce aby jest zdolne do bicia przez kilka dni, jeli zostanie wyizolowane
z organizmu wraz z jego unerwieniem i umieszczone w odpowiednim roztworze. Pobudzanie jednego
z tych nerww powoduje zwolnienie rytmu skurczw. Podobnie jak Loewi, bralimy takie unerwione
serce i pobudzalimy nerw zwalniajcy rytm uderze. Nastpnie zbieralimy roztwr, w ktrym
umieszczone byo w ten sposb traktowane serce i zanurzalimy w nim inne wyizolowane serce. Rytm
jego skurczw ulega zwolnieniu, chocia w tym wypadku nie pobudzalimy nerwu hamujcego. Byo
wic oczywiste, e nerw powoduje zwolnienie rytmu poprzez wydzielanie jakiego zwizku
chemicznego, ktry pokonywa drog pomidzy zakoczeniami nerww a wkienkami miniowymi.
Pniej zwizek ten zidentyfikowano jako acetylocholin, a Loewi za to odkrycie otrzyma Nagrod
Nobla w 1936 roku. Praca jego spowodowaa: upadek ostatniego bastionu elektrycznego witalizmu.
Od tego czasu kad funkcj naleao wyjania na podstawie hipotezy Bernsteina i wiedzy o
przekazie chemicznym poprzez synapsy.
Z wielk zatem obaw przyjem za dobr monet doniesienie Sinjuchina, e natenie prdu
uszkodzeniowego wpywao na regeneracj w badanych przez niego rolinach. Jednake jego
doniesienie byo szczegowe i starannie opisane.
Miaem przeczucie, e praca jest wartociowa. Moe dlatego, e pomidory, ktrymi Sinjuchin
posuy si w eksperymentach, to byy najlepsze" American Beauties. Nie wiedziaem wtedy o
zapomnianej pracy Matteucciego, lecz co przebyskiwao w moim umyle, kiedy studiowaem prace
Rose'a i Poleajewa. W obydwu przypadkach, a z ca pewnoci w dowiadczeniach Poleajewa i
prawdopodobnie rwnie w tych, ktre przeprowadzi Rose, zachodzio stymulowanie regeneracji
poprzez powikszanie zranienia.
Wtedy wanie praca nastpnego Rosjanina podsuna mi cenn wskazwk. By nim A.V.
yrmunski z Instytutu Cytologii w Leningradzie. W jednym z tumacze dokonanych na zlecenie rzdu
znalazem w 1958 roku jego prac na temat prdu uszkodzeniowego w miniu tylnej nogi aby
olbrzymiej. Misie ten szczeglnie atwo bada, jest bowiem dugi i zawiera odgazienia odchodzce
od kilku rnych nerww. yrmunski w standardowy sposb powodowa zranienie kadego minia,
mierzy prd uszkodzenia, po czym przecina kolejno odgazienia nerwowe, obserwujc jak wpywa to
na prd uszkodzeniowy. Okazao si, e zmniejsza si on po kadym przeciciu odgazienia. Prd
uszkodzeniowy by wic proporcjonalny do iloci odchodzcych wkien nerwowych.
Po zapoznaniu si z tym wszystkim poszedem do biblioteki, gdzie pogryem si w historii

neurofizjologii. Natrafiem tam na wymienite prace Matteucciego. Dowiedziaem si z nich, e nie


tylko udowodni on, i prd uszkodzeniowy jest rzeczywistoci, lecz take, e zmienia si on
proporcjonalnie do stopnia doznanego zranienia.
Miaem teraz wystarczajco duo kawaeczkw, aby przystpi do ukadania w wiksz cao tej
mozaiki. Wyniki obserwacji zestawiem w nastpujcy sposb:
Zakres zranienia jest proporcjonalny do regeneracji
Liczba nerww jest proporcjonalna do regeneracji
Zakres zranienia jest proporcjonalny do prdu uszkodzenia
Liczba nerww jest proporcjonalna do prdu uszkodzenia
Ergo:
Prd uszkodzeniowy jest proporcjonalny do regeneracji.
Byem teraz ju wystarczajco pewien, e wbrew aktualnej wiedzy" prd uszkodzeniowy to nie
skutek uboczny, ale pierwsza rzecz, na jak naley zwrci uwag w poszukiwaniu wskazwek
odnoszcych si do czynnikw sterujcych wzrostem i odrnicowaniem. Zaplanowaem mj pierwszy
eksperyment.

Wstecz / Spis Treci / Dalej


Rozdzia trzeci
Znak cudu
Prawdziwa nauka jest dziaalnoci twrcz, podobnie jak malarstwo, rzeba czy pisarstwo.
Pikno, ktre zreszt bywa rozmaicie okrelane, jest gwnym kryterium sztuki. Dobr teori powinna
cechowa elegancja, proporcjonalno i prostota, w ktrej jest swoiste pikno. Prawdziwy artysta
pomija wszelkie rzeczy zbdne i zwraca nasz uwag na jdro swojej koncepcji, natomiast badacz
zabiega o to, by znale prosty porzdek, lecy u podstaw pozornego chaosu rzeczy, ktre
dostrzegamy. By moe dlatego, e teoria dotyczca stymulowania regeneracji przez prd
uszkodzeniowy bya moj teori, wydawaa mi si ona prosta i elegancka. Nie jestem w stanie wyrazi
stanu wielkiej ekscytacji, kiedy w moim umyle wszystkie fakty zbiegy si ze sob i zrodzi si ten
pomys. Stworzyem co nowego, co miao wyjani to, co wczeniej uchodzio za mewyjanialne. Nie
mogem si doczeka rozstrzygnicia, czy rzeczywicie mam racj.
W caym tym okresie, kiedy do wyjanienia natury prdu uszkodzeniowego korzystano z hipotezy
Bernsteina, nikomu nie przyszo nawet na myl mierzenie tego prdu przez okres wielu dni, w celu
stwierdzenia, jak dugo si on utrzymuje. Jeli byaby to sprawa jedynie jonw wyciekajcych z
uszkodzonych komrek, to powinien on zanika w cigu jednego lub dwu dni, kiedy komrki przestaj
obumiera i ulegaj procesom samonaprawy. To, co planowaem, to wanie zwyczajne dokonanie
pomiarw tego prdu w regenerujcych i nie regenerujcych koczynach. W tym celu zamierzaem
amputowa koczyny przednie ab oraz salamander i codziennie mierzy prd uszkodzeniowy
zarwno w gojcych si kikutach po koczynach ab, jak rwnie w odrastajcych przednich apach
salamander.
Sam eksperyment mia by moliwie najprostszy, natomiast uzyskanie zgody na jego
przeprowadzenie okazao si spraw szczeglnie delikatn.
Kiedy chce si rozpocz realizacj jakiego projektu badawczego, naley skorzysta z pewnych
drg, by uzyska potrzebne pienidze. Opisuje si wic propozycj projektu, wyszczeglniajc, jaka
hipoteza ma podlega testowaniu, wskazuje si dlaczego warto przeprowadzi badania i przedstawia
ich plan. Propozycja ta trafia do komitetu, zoonego z ludzi pracujcych w twojej dziedzinie; ludzi,
ktrzy okazali si kompetentni w badaniach podobnych do tych, jakie zamierzamy podj. Jeli projekt
zostaje zatwierdzony, otrzymuje si mniejsz sum ni ta, o jak si prosio, wystarczajc akurat na
to, by mona byo zaledwie rozpocz badania.
Veterans Administration [Administracja Weteranw. Niezalena agencja rzdu Stanw
Zjednoczonych powoana w celu skonsolidowania wszystkich agend rzdowych zajmujcych si
sprawami weteranw. Jednym z wydziaw VA jest Department ot Medicine and Surgery zajmujcy
si Uczeniem oraz badaniami naukowymi v, szkoach medycznych afiliowanych do wielu szpitali
nalecych do VA (przyp. tum)] rozdawaa przez kilka lat pienidze na badania, traktujc to jako
pewn form apwek, majcych na celu przycignicie do pracy lekarzy, mizernie opacanych w
agencjach rzdowych. Pienidze pochodzce z Waszyngtonu rozdzielane byy przez najbardziej
wpywowych lekarzy w zespole, ktrzy niekoniecznie jednak musieli by najlepszymi badaczami.
Byem jednak przekonany, e mam spore szans, gdy Veterans Administration znajdowaa si w
szczeglnie trudnej sytuacji, jeli chodzi o zatrudnianie ortopedw. Ponadto moja hipoteza z elazn
logik wynikaa z rezultatw prac przeprowadzonych przez Rose'a, Poleajewa, Singera, Sinjuchma i
yrmunskiego. Ponadto z faktu, i aby i salamandry s anatomicznie podobne do siebie, wynika, e
kada rnica w prdzie uszkodzeniowym powinna odzwierciedla rnice w ich zdolnociach do
regeneracji. Tak wic szans odrzucenia mojego projektu przez czynniki uboczne wyglday na
minimalne.
Przypominam sobie, jak w czasie przygotowywania propozycji bada nachodziy mnie myli o tym,
e moje ycie zatoczyo pene koo. Jeszcze w 1941 roku jako pocztkujcy student przeprowadziem
do prymitywny eksperyment na salamandrach, ktrego celem byo wykazanie, e stymulacja
gruczou tarczycowego jodem nie przyspiesza regeneracji. I teraz znw przystpuj do bada, majc
do dyspozycji osignicia nauki uzyskane w okresie dwudziestu lat, ktre upyny od czasu moich
pierwszych prb; podejmuj je w nadziei, e wnios wkad do wiedzy w tej dziedzinie i e by moe
odkryj co, co mogoby pomc chorym ludziom. Jednak obawiaem si troch, e okrna droga,
jak przebyem, moe zaway jako argument przeciwko mnie, gdy jednym z kryteriw stosowanych
przy przydzielaniu funduszy byo odpowiednie przygotowanie do prowadzenia bada. Projekt taki jak

mj mg przedstawi jaki fizjolog, lecz nie ortopeda. Poniewa prosiem jednak o niewielk
stosunkowo sum kilku tysicy dolarw na zakup potrzebnej aparatury, nie spodziewaem si, e
bd mia jakie znaczniejsze trudnoci.
Trybuna
Zadzwonia do mnie sekretarka:
Doktorze Becker, czy zechciaby pan przyj za godzin na spotkanie specjalnego komitetu
badawczego? Wiedziaem ju, e co si wici, gdy pomimo i mj projekt badawczy
przedstawiem przed dwoma miesicami, wszystkie moje pytania o jego losy pozostaway bez
odpowiedzi.
Przyjd odpowiedziaem.
Ale to spotkanie nie odbdzie si tutaj, w biurze. Bdzie ono na dole, w biurze dyrektora szpitala .
Teraz wydao mi si to dziwne. Dyrektor prawie nigdy nie zwraca uwagi na programy badawcze.
Ponadto jego biuro byo tak wielkie, e bez trudnoci mona by w nim zorganizowa ognisko, z
pieczeniem wou w jego programie.
Moga to by wspaniaa zabawa, gdyby nie to, e niestety przypada mi rola pieczonego zwierzcia.
W dyrektorskim pokoju konferencyjnym poprzestawiano meble. Zamiast dugiego wypolerowanego
stou znalaz si tam pokrgy st z okoo tuzinem krzese, z ktrych kade zajte byo przez
jakiego luminarza ze szkoy medycznej lub szpitala. Rozpoznaem wrd nich dyrektorw wydziau j
biochemii i fizjologii oraz dyrektora szpitala, jak rwnie szefa bada. Brakowao jedynie dziekana. W
rodku znajdowao si tylko jedno krzeso przeznaczone dla mnie.
Rzecznik komitetu od razu przeszed do meritum sprawy, stwierdzajc:
Mamy bardzo powan, zasadnicz trudno z paskim projektem badawczym. Pogld, e
elektryczno ma jakikolwiek zwizek z organizmami ywymi, zosta cakowicie zdyskredytowany ju
do dawno temu. Nie ma on absolutnie adnej wartoci, za nowe dane naukowe, jakie pan cytuje,
maj tak sam warto. Caa ta koncepcja jest zorientowana na oczekiwania znachorw i naiwnej
publicznoci. Nie bd wic sta z zaoonymi rkami i patrzy na wika nie naszej szkoy medycznej
w taki szarlataski i nienaukowy projekt. Pomruk akceptacji przetoczy si przez grup.
Przez krtk chwil czuem, jak przenika mnie dreszcz, gdy wyobraziem sobie, e jestem na
miejscu Galileusza lub Giordano Bruno; pomylaem o podejciu do okna, by upewni si, czy wizki
chrustu i stos ju zostay rozpalone na trawniku obok budynku. Zamiast tego wygosiem jednak
dosadne przemwienie, w ktrym wyraziem przekonanie, i moja hipoteza ma mocne wsparcie w
bardzo wartociowych pracach naukowych oraz to, e jest mi przykro, i stanowi ona wyzwanie dla
dogmatu. Na zakoczenie stwierdziem, e ja sam nie zamierzam wycofa si z projektu i e to oni
sami musz podj decyzj.
Gdy wrciem do domu, furia mnie ju opucia. Chciaem teraz zadzwoni do dyrektora, wycofa
moj propozycj, przeprosi za bdy, da sobie spokj z badaniami, porzuci prac w Veterans
Administration i podj praktyk prywatn, ktra z ca pewnoci dawaaby mi duo wiksze
dochody. Na szczcie moja ona Lilian zna mnie lepiej ni ja sam. Powiedziaa mi:
Gdyby podj praktyk prywatn, byby z ciebie mizerny poytek. To, co robisz, jest dokadnie
tym, co ci odpowiada, wic lepiej poczekaj na to, co wyniknie z tej sprawy.
W dwa dni pniej dotara do mnie wiadomo, i komitet decyzj odda w rce profesora Chestera
Yntemy anatoma, ktry przed laty bada zjawisko odrastania uszu u salamander. Poniewa by on
jedynym badaczem w Syracuse, ktry kiedykolwiek prowadzi prace nad regeneracj, pozostaje dla
mnie wci zagadk, dlaczego nie powoano go do pierwszego zespou oceniajcego. Wybraem si
do niego ze zym przeczuciem, gdy jego ostatnie wyniki zdaway si podwaa prace Singera nad
rol nerww, a wic te, na ktrych oparem swoj propozycj badawcz.
Posugujc si standardow technik, Yntema wykonywa operacje na bardzo modych zarodkach
salamandry, wycinajc wszystkie tkanki, z ktrych mgby powsta ukad nerwowy. Potem takie
odnerwione zarodki wszczepia w grzbiet normalnego zarodka. W wytworzonym w ten sposb
ukadzie nietknity zarodek dostarcza przeszczepowi krew i substancje odywcze, a cay zabieg
dawa w wyniku maego parabiotycznego" bliniaka. By on normalny, jeli pomin brak ukadu
nerwowego, i przylega do grzbietu gospodarza. Yntema obcina wtedy po jednej nodze kademu z
takich bliniakw. Okazao si, e niektre z odcitych koczyn odrastay. Wyniki Yntemy podwaay
ustalenia Singera, poniewa badania mikroskopowe wskazyway na brak jakichkolwiek nerww

przechodzcych przez poczenie pomidzy przeszczepem a gospodarzem.


Okazao si, e profesor Yntema okaza si bardzo miym gentlemanem. Kiedy jednak wszedem
do biura, jego pena dostojestwa dickensowska powierzchowno by to mczyzna szczupy,
wysoki, starszy, o kanciastych rysach twarzy, noszcy dugi, nieskalanie czysty i wykrochmalony
paszcz laboratoryjny spowodowaa, e poczuem si jak student pierwszego roku, ktry zosta
wezwany przed oblicze dziekana. Byo to jednak tylko pierwsze wraenie: ju po chwili Yntema
stworzy nieskrpowan atmosfer.
Zapoznaem si z paskim projektem i ze wszech miar wydaje mi si on bardzo intrygujcy
powiedzia z prawdziwym zainteresowaniem.
Naprawd? byem zdziwiony. Sdziem, e odrzuci go pan od razu, gdy caa moja koncepcja
zaley przecie od wynikw prac Singera.
Mark Singer jest dobrym, bardzo skrupulatnym badaczem odpowiedzia Yntema. Nie mam
adnych wtpliwoci co do wartoci jego obserwacji. To, co ja opisaem, stanowi wyjtek w stosunku
do jego ustale, wyjtek, ktry dochodzi do skutku w specyficznych okolicznociach.
Po dugiej i miej konwersacji na temat odrastania, nerww oraz samych bada naukowych,
zaakceptowa mj projekt, dodajc sowo ostrzeenia:
Niech pan nie robi sobie wielkich nadziei, w zwizku z tym, czego pan chce dokona. Ani przez
chwil nie wtpi, e to si nie powiedzie, ale myl, e mimo to powinien pan sprbowa. Musimy
zachca modych badaczy. Sprawdzanie pomysu sprawi panu wiele satysfakcji i, co najwaniejsze,
prawdopodobnie nauczy si pan czego nowego. Prosz mi da zna, jak id badania i jeli
potrzebna byaby jaka pomoc, moe pan na mnie liczy. Zaraz zadzwoni do ludzi z Veterans
Administration. Teraz moe ju pan zaczyna. ycz powodzenia.
Taki by pocztek naszej dugotrwaej przyjani. Jestem gboko zobowizany Chesterowi Yntemie
za te jego zacht. Gdyby nie by przekonany, e badania powinny sprawia przyjemno, e powinno
si robi raczej to, co si chce, ni to, co jest modne, nie byyby moliwe moje pierwsze eksperymenty
i nigdy by nie doszo do napisania tej ksiki.
Zwroty opinii
Na pocztek znalazem dobrego dostawce salamander i ab, ktrym by pewien gajowy z
Tennesee, w wolnym czasie dorabiajcy sobie ich apaniem. Zdarzao si czasem, e przesyka
zawieraa te niespodziank w postaci... maego wa. Nigdy nie doszedem, czy byo to zamierzone
przez gajowego, czy zdarzao si to tylko przez pomyk. W kadym razie zwierzta pochodzce od
niego nie przypominay tych, ktre pochodziy z hodowli akwaryjnej. Byy to krzepkie okazy,
pochodzce z najbardziej naturalnych warunkw.
Nastpnie przysza kolej na rozwizanie kilku problemw natury technicznej. Najbardziej istotny
polega na wyborze najwaciwszej lokalizacji elektrod. Po to. aby obwd by! zamknity, obydwie
elektrody musiay dotyka ciaa. Jedna z nich bya elektrod gorca" czy te pomiarow, ktra
okrelaa biegunowo dodatni lub ujemna, w stosunku do stacjonarnej elektrody odniesienia.
Biegunowo ujemna oznacza, e w miejscu przyoenia elektrody byo wicej elektronw,
biegunowo dodatnia z kolei oznacza, e jest ich wicej w miejscu elektrody odniesienia. Stae
utrzymywanie si ujemnego adunku w jakim miejscu moe oznacza, e do tego miejsca pynie prd
bezustannie przynoszcy elektrony. Lokalizacja elektrody odniesienia miaa wic bardzo istotne
znaczenie. Mogem bowiem uzyskiwa waciw warto napicia, lecz niewaciw biegunowo.
Naleao wic dokona logicznego wyboru jakiego miejsca i stale wykorzystywa je w dokonywanych
pomiarach. Poniewa postulowaem, i istnieje jakie powizanie pomidzy nerwami i prdem
elektrycznym, wydawao si waciwe umieszczanie tej elektrody na ciaach komrek, ktre
wypuszczaj" swe wkna do koczyny. Takie ciaa komrkowe znajduj si w odcinku rdzenia
krgowego, ktry nosi nazw rozszerzenia ramieniowego. Jest on zlokalizowany po stronie gowy na
poczeniu ramienia z korpusem ciaa. Zarwno u salamander, jak i u ab elektrod odniesienia
umieszczaem na rozszerzeniu ramieniowym, natomiast elektrod pomiarow bezporednio na
powierzchni przecicia amputacyjnego.
Po zestawieniu aparatury pomiarowej przeprowadziem pewn liczb pomiarw wstpnych na
zdrowych zwierztach. U kadego z nich na rozszerzeniu ramieniowym wystpowa adunek dodatni,
natomiast adunek ujemny, ktremu odpowiadao napicie dochodzce do 10 miliwoltw, by typowy
dla kadej z koczyn. Wskazywao to na przepyw elektronw z gowy i korpusu do koczyn. a u
salamandry take do ogona.

Waciwe dowiadczenia rozpoczem od przeprowadzenia amputacji (w sianie znieczulenia


zwierzcia) pomidzy okciem i nadgarstkiem prawej przedni'-! apy u czternastu salamander i ab
zielonych. Nie przedsibraem przy tym adnych rodkw majcych na celu hamowanie krwawienia,
gdy u tych zwierzt zakrzepy formoway si bardzo szybko. Rany musiaem pozostawi otwarte, nie
tylko dlatego, e zakrycie skr miejsc poamputacyjnych mogoby powstrzyma regeneracj, ale lake
dlatego, e moim celem byo przecie badanie procesw naturalnych. W naturze zarwno aby. jak i
salamandry doznaj takich uszkodze ciaa, jakie i ja u nich wywoywaem s bowiem ulubionym
poywieniem slodkowodnego okonia. Zranienia te goj si u nich przecie bez interwencji chirurga.
Z chwil, kiedy przestawa dziaa rodek znieczulajcy i utworzyy si zakrzepy krwi,
przystpowaem do odczytywania wartoci napicia, jakie panowao na kadym kikucie. Bytem
zaskoczony tym, e biegunowo elektryczna na kikucie zaraz po zranieniu odwracaa swj znak na
dodatni. Nastpnego dnia napicie wzrastao do ponad 20 miliwoltw, zarwno u ab, jak i u
salamander.
Prowadziem codziennie pomiary, oczekujc tego, i zobacz, jak warto napicia u salamander
przewyszy warto napicia rejestrowanego na kikutach koczyn ab, w miar jak nastpuje
formowanie si blastemy. Niestety, sprawy potoczyy si inaczej, ni si spodziewaem. Sia prdu
wypywajcego z miejsc, gdzie przeprowadzono amputacj u salamander, gwatownie malaa,
podczas gdy u ab utrzymywaa si na pierwotnym poziomie. Na trzeci dzie u salamander w ogle
nie stwierdziem przepywu prdu ani te nie dostrzegem ujawniania si blastemy.
Wydawao mi si. e doznaem niepowodzenia. Ju byem bliski rezygnacji, ale cos natchno
mnie. by nadal kontynuowa pomiary. Wydaje mi si, e powodowaa mn ch nabycia wikszej
wprawy w przeprowadzaniu pomiarw.
Ale pomidzy szstym i dziesitym dniem po dokonaniu amputacji zacz si ujawnia fascynujcy
trend. Potencjay u salamander znw zmieniy znak, osigajc normaln warto, a potem, w
momencie kiedy rozpoczynao si formowanie blastemy, osigay warto przekraczajc minus 30
miliwoltw. Rany na kikutach ab zamykay si, czemu towarzyszyo zmniejszenie si potencjau
dodatniego. W miar jak nastpowao odtwarzanie si koczyn salamander, a u ab pokrywanie si
kikutw skr i tkank bliznowat, w obydwu grupach koczyn nastpowao stopniowe (cho z
przeciwnych kierunkw) powracanie potencjau do poziomu podstawowego: minus 10 miliwoltw.
l oto uzyskaem wynik, ktry przewyszy moje najmielsze marzenia! Ju w trakcie pierwszego
eksperymentu uzyskaem najlepsz zapat, jak moe da praca badawcza podniecenie na widok
czego, czego nikt inny dotd jeszcze nie zobaczy. Teraz, wiedziaem ju, e prd uszkodzeniowy nie
jest spowodowany obumieraniem komrek, po ktrych ju od dawna nie byo ladu. Przeciwn
biegunowo wskazywaa na gbok rnic pomidzy wasnociami elektrycznymi tych dwu grup
badanych zwierzt. Wydawao mi si, e w jaki sposb powinno to wyjania, dlaczego tylko
salamandry byy zdolne do regeneracji. Ujemny potencja zdawa si powodowa powstawanie
majcej tak zasadnicza znaczenie blastemy. Bya to nadzwyczaj istotna obserwacja, jakkolwiek
pniejsze fakty troch zaburzyy moj eleganck koncepcj.

Profesor Yntema zgodzi si z moimi wynikami i przynagla mnie do przygotowania publikacji na ten
temat. Zanim jednak zabraem si do pisania, przyi szed mi do gowy nowy pomys. Nowej grupie ab
amputowaem po jednej przedniej koczynie. Do kadego kikuta aplikowaem codziennie z maego
ogniwa prd ujemny. Marzyo mi si, e zostan pierwszym czowiekiem, ktremu udao si uzyska
pen regeneracj u zwierzcia nie regenerujcego: niemal ju widziaem swoje nazwisko na okadce
Scientific American" [Jedno z najlepszych, jeli nie najlepsze na wiecie wielodyscyplinarne
czasopismo popularnonaukowe (przyp. tum.)].
aby byy jednak mniej zainteresowane moj chwa. Musiay one znosi trwajce do p godziny
seanse, podczas ktrych do ich cia byy przytwierdzone elektrody. Stanowczo protestoway przeciw
temu, wic musiaem je codziennie znieczula, co zreszt toleroway nie najlepiej. Po tygodniu moja
Nagroda Nobla przesza metamorfoz w kolekcj martwych ab.

Przez pewien czas prowadziem intensywne poszukiwania opublikowanych wczeniej prac na


temat bioelektrycznoci na zakurzonych pkach biblioteki medycznej. Udao mi si znale artyku
opublikowany w 1909 roku przez Owena E. Frazee. Badacz ten donis, e przepuszczanie prdw
elektrycznych Przez wod w akwarium, gdzie yy larwy salamander, przyspiesza ich regeneracje.
Elektryczna aparatura, jak dysponowali badacze w tamtym czasie, bya tak prymitywna, e nie
mogem polega na wynikach Frazee'ego. Postanowiem wobec tego sam podj podobne
dowiadczenie. Dokadniej mwic, z salamandrami chciaem zrobi to, co Sinjuchin zrobi z
sadzonkami pomidora.
Jednej grupie salamander aplikowaem dwumikroamperowy prd dodatni z ogniwa przyczanego
bezporednio do kikuta, na pi do dziesiciu minut, przez Pierwszych pi dni po amputacji.
Natenie tego prdu wynosio 0,000002 ampera, co w porwnaniu z prdami, jakimi posugujemy si
na co dzie (w wikszoci ukadw gospodarstwa domowego natenie prdu wynosi od 15 do 20
amperw), byo znikome, ale porwnywalne z nateniem, jakie zdawao si by typowe dla koczyn.
Zamierzaem zwikszy normalnie wystpujca warto dodatniego szczytu prdu uszkodzeniowego.
Zastosowanie tej procedury wydawao si zwiksza nieco rozmiary blastem, ale take nieco
opnia przebieg caego procesu. W innej znw grupie stosowaem 3-mikroamperowy prd ujemny,
od pitego do dziewitego dnia, kiedy normalne prdy osigay najbardziej ujemne wartoci. Zdawao
si to zwiksza tempo odrastania o tydzie, lecz nie zmniejszao czasu, jaki by potrzebny do
cakowitego uformowania si koczyny. Wyprbowaem wreszcie metod Frazee'ego z
przepuszczaniem prdu staego przez wod w akwarium. ! znw wyniki okazay si jednoznacznie
wymienite. Doznane niepowodzenia nauczyy mnie. e zanim przystpi do przeniesienia moich
wynikw na inne zwierzta, powinienem dowiedzie si, w jaki sposb prd uszkodzeniowy spenia
sw funkcj.
Tymczasem opisaem uzyskane wyniki. Nie wiedzc o adnym lepszym czasopimie, przesaem
artyku do Journal of Bone and Joint Surgery", najbardziej prestiowego w wiecie czasopisma
ortopedycznego. Bya to czysta gupota. Eksperymenty nie miay adnego zastosowania
praktycznego, podczas gdy to czasopismo akceptowao do publikacji jedynie doniesienia kliniczne. Co
wicej, publikacja miaa te swj wymiar polityczny: normalnie, aby trafi na amy tego czasopisma,
naleao mie ustabilizowan reputacj lub pracowa w ramach jednego z wielkich ortopedycznych
programw badawczych, prowadzonych przez takie uczelnie, jak Harvard lub Columbia. Szczliwym

trafem nie wiedziaem o tym. Komu przyszo na myl, e opisywana przeze mnie procedura moe
by zastosowana w leczeniu chorego. Nie tylko wic zaakceptowano artyku do publikacji, lecz
zostaem rwnie zaproszony do przedstawienia tych wynikw na poczonym zjedzie Orthopaedic
Research Society [Nazw t mona by odda jako Towarzystwo Bada Naukowych w Dziedzinie
Ortopedii" (przvp. thim.)] i American Academy of Orthopaedic Surgeons [Amerykaska Akademia
Chirurgw Ortopedycznych (przrp. llum.)] w Miami Beach w styczniu 1961 roku. Uzyskanie takiego
zaproszenia miao szczeglny wydwik, gdy oznaczao, i kto uzna moj prac za tak znaczc
dla prowadzcych praktyk lekarsk chirurgw oraz badaczy w tej dziedzinie, e powinni oni usysze
o niej wanie tam i wtedy. Kimkolwiek by ten kto, ona lub on, jestem mu duny dozgonn
wdziczno.
Doniesienie moje zostao dobrze przyjte i szybko opublikowane, ku konsternacji miejscowych
inkwizytorw i zadowoleniu Chestera Yntemy. Ze wzgldu na to, e czasopismo to byo nastawione na
klinicystw, obawiaem si, e nie trafi ono do badaczy prowadzcych badania podstawowe, z ktrymi
w istocie chciaem podzieli si moimi wynikami. Lecz i tym razem okazao si, e jestem w bdzie. W
nastpnym roku zadzwoni do mnie sam Meryl Rose. Mj artyku zrobi na nim wraenie, wic chcia
si dowiedzie, jakie wyniki uzyskaem w ostatnim czasie.
Cho Rose wykada w Tulane Medical School w Nowym Orleanie, kade lato spdza w Woods
Hole Marin Biological Laboratory [Morskie Laboratorium Biologiczne w Woods Hole. Synny
amerykaski orodek bada biologicznych w stanie Massachusetts (przyp. thim.)] na przyldku Code,
tak e stamtd wraz z on przyjecha do Syracuse. Pomimo sukcesu na niwie naukowej, jaki sta si
jego udziaem. Rose mia w dalszym cigu otwarty umys co zawsze znamionuje wielkiego badacza i
by zafascynowany obserwacjami dotyczcymi pl elektrycznych, nerww, anestezji oraz
magnetyzmu, o ktrych bd mwi w nastpnym rozdziale. Odtd jego zainteresowanie dodawao mi
odwagi. Moja przyja z tym subtelnym czowiekiem i naukowcem przyniosa owoce znacznie
wiksze, ni mogem si spodziewa. Gdy zaprosiem naszych goci na obiad, wyszo na jaw, e
nasza przeszo wizaa si ze sob przez dziwny zbieg okolicznoci. Kiedy tylko weszli w drzwi
naszego domu, Lilian wykrzykna:
Doktorze Rose, czy nie pracowa pan w Smith College w latach czterdziestych! Okazao si, e
bya przyjacik jego studentki i laborantki. Lilian pomagaa jej apa aby do synnych dowiadcze,
ktrych istotny element stanowio wprowadzanie soli do rany poamputacyjnej.

Wstecz / Spis Treci / Dalej


W badaniach naukowych marzenia przeplataj s z nimi rozumowania, pomiarw i oblicze.
Albert Szent-Gyorgyi
Rozdzia czwarty
Potencjay ycia
Jeden z pewnikw nauki gosi, e im lepiej zosta przeprowadzony eksperyment, tym wicej
prowokuje nowych pyta, ktre s nastpstwem uzyskanej dziki niemu odpowiedzi. Jeliby przyj
wanie tak miar oceny, to moje proste testy wypady cakiem niele, gdy nowe problemy
rozgaziay si niczym palce na odtworzonej koczynie. Skd wypywaj prdy uszkodzeniowe? Czy
rzeczywicie s one zwizane z ukadem nerwowym, a jeli jest tak rzeczywicie, w jaki sposb
realizuje si to powizanie? Sdziem, e nie pojawiaj si one wycznie po utracie koczyny, lecz e
istniej wczeniej, a wic zanim nastpi utrata koczyny. Jeli tak, to musi te istnie jaki pierwotny
substrat aktywnoci staoprdowej, ktry reaguje na uszkodzenie. Nasuwao si te pytanie, czy
napicia, ktre mierzyem, s rzeczywicie odbiciem tych prdw i czy prdy te przepywaj przez
ciao salamandry? Z kolei inne pytania: Czy takie prdy wystpuj take w innych organizmach?
Przez jakie struktury przepywaj prdy uszkodzeniowe i jakie s ich parametry elektryczne? Jak rol
speniaj one w organizmie, zanim nastpi zranienie oraz po zakoczeniu procesw gojenia? Czy
mona je wykorzysta do wywoania regeneracji tam, gdzie normalnie ona nie wystpuje?
Nosiem si z pewnymi pomysami co do tego, jak szuka odpowiedzi na niektre z tych pyta.
Zanim jednak je przedstawi po to, aby umoliwi zrozumienie mojego sposobu ujcia problemu
czytelnikowi, ktry nie jest zbyt rozeznany w pojciach z zakresu nauki o elektrycznoci przedstawi
wczeniej nieco uproszczone wyjanienie podstawowych poj, ktre maj istotne znaczenie dla
zrozumienia pozostaej czci ksiki.
adunek elektryczny jest rdem wszystkiego, co ma natur elektryczn. Nikt dokadnie nie wie,
czym jest adunek elektryczny, poza tym, e jest to jedna ' podstawowych waciwoci materii, ktra
istnieje w jednej z. dwu przeciwstawnych form lub te polarnoci, ktr nazywamy dodatni i ujemn.
Protony, ktre z kolei s jednym z dwu gwnych typw czstek wchodzcych w skad jdra
atomowego, maj adunek dodatni. Drugi typ gwnych skadnikw jdra to neutrony, ktrych nazwa
wskazuje, e nie s obdarzone adunkiem elektrycznym. Czstkami, ktre orbituj wok jdra, s
elektrony, ktrych liczba w neutralnym atomie jest taka sama jak liczba protonw w jego jdrze. Cho
elektron jest 1836 razy lejszy od protonu, niesie on tak sam ilo adunku elektrycznego, lecz o
przeciwnym znaku (ujemnym). Z powodu ich niewielkiej masy i lokalizacji na zewntrz jder
atomowych, elektrony o wiele atwiej odrywa od ich macierzystych" jder, std te s one gwnym
typem nonikw adunku elektrycznego. Dla laika wystarczy, jeli wyobrazi on sobie adunek ujemny
jako nadwyk elektronw, a adunek dodatni jako ich niedostatek. Kiedy opuszczaj one jaki obszar,
staje si on dodatni, podczas gdy miejsce, dci ktrego one napywaj, staje si elektroujemne.
Przepyw elektronw nosi miano prdu elektrycznego; jego natenie podaje si w amperach,
jednostkach, ktrych nazwa pochodzi od francuskiego fizyka z pocztku dziewitnastego wieku, Andre
Marie Ampere'a. Prd stay to bardziej lub mniej stabilnie utrzymujcy swoje natenie przepyw
adunkw natomiast prd zmienny to przepyw prdu w obydwu kierunkach, na przemian tam i z
powrotem. Ma to na przykad miejsce w przypadku, gdy nastpuj wyadowanie elektrycznoci
statycznej, czemu towarzysz iskry lub byskawice. Taki wanie prd wykorzystuje si do zasilania
wikszoci urzdze gospodarstwa domowego.
Prcz wielkoci opisujcej ilo przemieszczajcego si adunku elektrycznego, kady prd
charakteryzuje inna jeszcze wielko sia elektromotoryczna. Mona j sobie wyobraa jako si,
ktra wprawia w ruch noniki prdu; Mierzy siej w woltach. (Miano to pochodzi z kolei od nazwiska
Alessandro Volty).
W szkole redniej wikszo z nas dowiedziaa si, e prd moe pyn tylko wtedy, kiedy rdo
elektronw (materia ujemnie naadowany) zostanie przyczone do materiau majcego mniej
swobodnych elektronw (a wic naadowanego dodatnio w stosunku do ich rda) za porednictwem
przewodnika, przez ktry mog przepywa elektrony. Tak wanie si dzieje, kiedy nastpuje
poczenie ujemnego bieguna ogniwa z biegunem dodatnim za porednictwem cewki lub ukadw
wewntrz odbiornika radiowego. W wyniku tego powstaje zatem zamknity obwd elektryczny. Jeli
nie ma przewodnika, a wic nie powstaje zamknity obwd elektryczny, nastpuje wtedy jedynie

hipotetyczny przepyw adunku albo inaczej mwic: istnieje jedynie rnica potencjau elektrycznego
pomidzy obszarami o zrnicowanej iloci adunku elektrycznego. Sia tego utajonego" prdu take
jest mierzona w woltach, dziki chwilowemu zanikniciu obwodu za porednictwem urzdzenia
rejestrujcego, co wanie czyniem w trakcie moich eksperymentw.
Potencja elektryczny moe narasta, a do chwili, kiedy gwatowny wzrost natenia prdu
spowoduje wyrwnanie si potencjaw; takie wanie zjawisko zachodzi, kiedy uderza piorun.
Mniejsze potencjay mog przez dugi czas utrzymywa sta warto. Jednak w tym wypadku musi
zachodzi stae ich podtrzymywanie przez przepyw staego prdu od bieguna dodatniego do
ujemnego, a wic przeciwnie do normalnego kierunku. W tej czci obwodu elektrony przepywaj od
miejsc, gdzie jest ich mniej, do miejsc, gdzie jest ich wicej. Jak stwierdzi Volta, taki wanie przepyw
dochodzi do skutku wewntrz ogniwa, w rezultacie interakcji elektrycznej pomidzy dwoma metalami.
Pole elektryczne roztacza si wok kadego adunku. Oznacza to, e jakikolwiek inny naadowany
elektrycznie przedmiot, ktry znajduje si w pewnej odlegoci od naadowanego elektrycznie ciaa,
bdzie przez nie przycigany (jeli ma adunek przeciwnego znaku) lub odpychany (w przypadku
znaku identycznego). Pole to jest obszarem przestrzeni, w ktrym mona stwierdzi dziaanie adunku
elektrycznego. Ilociowo charakteryzuje je jednostka o wymiarze wolta na jednostk dugoci.
Naley take przeprowadzi rozrnienie pomidzy polami elektrycznymi i magnetycznymi.
Podobnie jak adunek, magnetyzm jest sabo jeszcze poznan wewntrzn wasnoci materii, ktra
rwnie przejawia si w postaci dwubiegunowoci. Kademu przepywowi elektronw towarzyszy
powstajce wok przewodriika pole magnetyczne, ktre z kolei oddziauje na znajdujce si w pobliu
noniki adunku elektrycznego. Wok przewodnika, przez ktry pynie prd stay, pole magnetyczne
jest stabilne, natomiast pole wytwarzane przez ptd zmienny zanika i pojawia si wraz z kolejno
zmieniajcymi si biegunami, w takt zmian kierunku prdu. W przewodach sieci elektrycznej naszych
domw zachodzi szedziesit [To odnosi si do Stanw Zjednoczonych. W Europie czstotliwo
prdu w sieci energetycznej jest nisza. Wynosi ona 50 zmian kierunku przepywu prdu wcigu
sekundy (przyp. tum.)] takich zmian w czasie jednej sekundy. Tak jak przepyw prdu jest przyczyn
powstawania pola magnetycznego, tak pole magnetyczne poruszajce si wzgldem przewodnika
wzbudza w nim przepyw prdu. Kade zmienne pole magnetyczne, takie jak na przykad pole
powstajce wok elektrycznego sprztu gospodarstwa domowego, generuje prdy w znajdujcych
si w pobliu przewodnikach. Pniej zajmowa si bdziemy sabymi polami magnetycznymi. Warto
tu doda, e warto pola magnetycznego mierzy si w gausach, jednostkach, ktrych nazwa
wywodzi si od nazwiska Karla Friedricha Gaussa, dziewitnastowiecznego niemieckiego pioniera w
dziedzinie bada nad magnetyzmem.
Pola elektryczne i magnetyczne s w gruncie rzeczy abstrakcjami, ktre naukowcy stworzyli po to,
by zrozumie magnetyczne i elektryczne oddziaywanie na odlego. Nie zachodzi ono bowiem za
porednictwem adnego znanego materiau poredniczcego czy te energii. Jest to zjawisko, ktre
dopty uwaano za niemoliwe, dopki jego istnienie nie zostao udowodnione w stopniu nie
budzcym adnych wtpliwoci. Aby wskaza jego ksztat i kierunek, przedstawia si je przy pomocy
innej jeszcze abstrakcji linii si. Obydwa typy pl zmniejszaj sw warto w miar wzrostu
odlegoci, lecz ich oddziaywanie jest w istocie nieograniczone: za kadym razem, kiedy kto
posuguje si tosterem do przypiekania buki, pole powstajce wok przyrzdu moe zaburza, co
prawda w niewielkim stopniu, ruch naadowanych czstek w najbardziej odlegych galaktykach.
W dodatku cay wszechwiat jest peen energii elektromagnetycznej, promieniowania, ktre w jaki
sposb zdaje si by zarwno falami, jak te czstkami. Widmo tego promieniowania rozciga si od
promieni kosmicznych gamma, rentgenowskich, promieniowania ultrafioletowego, widzialnego,
podczerwonego, mikrofal do fal radiowych. Pola elektromagnetyczne i ich energie; wspdziaaj na
bardzo wiele zoonych sposobw, ktre day w rezultacie] wikszo wiata przyrody, eby ju nie
wspomina caej technologii elektronicznej.
Ta z doskoku" niejako uzyskana znajomo powyszych poj pozwoli m pewnoci zrozumie
istot spraw, jakie poniej zostan zrelacjonowane. Jeliby jednak koncepcje te wydaway si nieco
niejasne, to i tak nie ma powodu do obaw. Fizycy przez cae pokolenia prbowali rozwiza
najgbsze tajemnice! elektromagnetyzmu, a jednak nikomu dotd, nawet Einsteinowi, jeszcze si to
nie udao.
Niepopularna nauka
W opinii biologw, ktrzy byli aktywni w swojej dziedzinie okoo 1960 roku, adna z tych spraw nie
miaa znaczenia dla problematyki bada nad yciem. Gwne opracowanie dotyczce stanu
amerykaskiej medycyny, finansowane przez Carnegie Foundation [Fundacja zaoona w 1905 r.

przez multimilionera Andrew Carnegie w celu wspierania postcpu w dziedzinie nauczania (przvp.
ttum.)] i opublikowane w roku 1910 przez cieszcego si du renom wychowawc kadr
naukowych Abrahama Flexnera, zawierao potpienie klinicznego zastosowania elektrowstrzsw i
prdw elektrycznych. Stosowano je w medycynie od poowy XVIII wieku, czsto z nieuzasadnionym
entuzjazmem, do leczenia wielu schorze. Czasami wydawao si, e elektroterapia przynosi
podane rezultaty, lecz nikt nie wiedzia, dlaczego tak si dzieje. Wiele zej sawy przysporzyli jej
liczni szarlatani, ktrzy wzili j w swoje rce. Obrocy elektroterapii, majcy uprawnienia do
wykonywania praktyki lekarskiej, w aden sposb nie potrafili obroni jej na gruncie nauki. W
rezultacie reform nauczania w szkoach medycznych, jakie nastpiy po raporcie Flexnera, nastpio
wyeliminowanie wszelkich wzmianek o niej zarwno w trakcie nauczania, jak te w praktyce klinicznej.
Za odpowiednik tego mona by uzna wyparcie resztek koncepcji elektrycznoci witalnej wskutek
odkrycia acetylocholiny. Ten trend bardzo dobrze korespondowa z poszerzaniem si zakresu wiedzy
w dziedzinie biochemii oraz nasilaniem si zaufania do wytworw przemysu farmaceutycznego.
Dokonane pniej odkrycie penicyliny spowodowao prawie cakowite przestawienie si medycyny w
ostatnim okresie na terapi farmakologiczn.
Jednake w tym samym mniej wicej okresie, kiedy nasila si trend biochemiczny, wiat w
dosownym sensie zelektryzoway osignicia Faraday'a, Edisona, Marconiego i innych badaczy. W
miar jak poszerza si zakres zastosowa elektrycznoci, nikt nie zauwaa adnych wyranie
widocznych skutkw oddziaywania jej na organizmy, poza poraeniem i poparzeniem, powodowanym
przez przepyw prdu o duym nateniu. W gruncie rzeczy nikt nie podejmowa powanych prb w
tym kierunku, by nie stawa na drodze rozwoju przemysu. Urok elektrycznoci zdawa si polega
dokadnie na sposobie, w jaki wywoywaa ona cuda: ludzie skupieni wok odbiornikw radiowych lub
grajcy w karty pod wieccymi arwkami ani nie odczuwali jej obecnoci, ani te bezporednio jej
nie widzieli. Przy kocu lat dwudziestych aden naukowiec cakowicie oddany robieniu powanej
kariery nie mia nawet wysun sugestii, e ycie, w jakimkolwiek sensie, moe mie natur
elektryczn.
Pomimo to, niektrzy naukowcy czynili obserwacje, ktre nie pasoway do powszechnie przyjtych
pogldw. I cho wyniki ich prac w wikszoci wypadkw kwalifikowano do obszarw marginesowych
bada naukowych, do koca lat pidziesitych nagromadzio si sporo takich danych.
Istniay dwie kategorie tych dysydentw naukowych, przy czym, z powodu oglnego lekcewaenia
tych bada, naukowcy nalecy do jednej z nich w wikszoci wypadkw nie wiedzieli o tych, ktrzy
dziaali w ramach drugiej. Pierwsza 7 tych linii bada bierze pocztek od spostrzeenia dokonanego
na pocztku obecnego stulecia, e organizm hydry jest spolaryzowany elektrycznie. Stwierdzono
mianowicie, e jej gowa ma adunek dodatni, natomiast cz dolna ujemny. Ju wczeniej
wspomniaem o doniesieniu Frazee'ego z 1909 roku, w ktrym opisa stymulacyjne dziaanie prdu
elektrycznego na przebieg regeneracji u salamandry. Wtedy, we wczesnych latach dwudziestych, w
klasycznej ju serii eksperymentw Elmer J. Lund z University of Texas wykaza, e u zwierzt
nalecych do gatunkw spokrewnionych z hydr mona sterowa polarnoci regeneracji, a nawet j
odwraca, dziki przepuszczaniu sabych prdw przez ciao zwierzcia. Jeli zastosowany prd by
na tyle silny, e mg znosi naturaln polarno, w miejscu, gdzie w normalnej sytuacji utworzyaby
si gowa, powstawa ogon i na odwrt. Inni badacze potwierdzili to odkrycie, za Lund rozpocz
badania na jajach i zarodkach. Twierdzi on, e udao mu si wpywa na rozwj jaj aby nie tylko przy
pomocy prdw, lecz take za porednictwem pl magnetycznych. Trzeba przyzna, e, jak na tamte
czasy, ten ostatni wniosek by naprawd ryzykowny.
Harold Saxton Burr z Yale pobudzony artykuami Lunda zacz przykada elektrody do wszelkiego
typu zwierzt. Burr by w o tyle korzystniejszym pooeniu, e mia zapewniony krg czytelnikw
swoich artykuw. By on bowiem redaktorem czasopisma naukowego Yale Journal of Biology and
Medicine", w ktrym ukazaa si wikszo jego prac niewiele innych czasopism naukowych
yczyoby sobie mie jakkolwiek styczno z takimi artykuami. Burr i jego wsppracownicy
stwierdzali wystpowanie pl elektrycznych w ssiedztwie oraz Potencjay elektryczne na powierzchni
tak rnych organizmw, jak: robaki, hydry, ddownice, salamandry, ludzie i inne ssaki, a nawet u
luzowcw. Mierzyli zmiany tych potencjaw, obserwujc ich uzalenienie od zachodzcych
procesw wzrastania, regeneracji, tworzenia si tkanki nowotworowej, oddziaywania rodkw
farmakologicznych, hipnozy i snu. Burr twierdzi te, e udao si stwierdzi zmiany pola
spowodowane owulacj, jednake inni badacze uzyskiwali sprzeczne wyniki. Przytwierdza on te
elektrody na cae lata do niektrych drzew, dziki czemu udao mu si stwierdzi, e ich stan ulega
zmianom nie tylko w wyniku zmian nawietlenia i wilgotnoci, lecz e reaguj one take na burze,
plamy soneczne i fazy ksiyca.

Na niekorzy Burra i Lunda oddziaywaa nie najlepsza jako aparatury i klimat, w jakim
dokonywano bada. Zdecydowana wikszo ich bada zostaa przeprowadzona przed drug wojn
wiatow i mimo to, e Burr powici bardzo wiele czasu na projektowanie moliwie najbardziej
czuych przyrzdw, opartych w swej konstrukcji na lampach elektronowych, to jego mierniki
cechoway si za duym poziomem szumw, by wyniki uzyskane przy pomocy tej aparatury mona
byo uzna za wiarygodne dane, ktre odnosiy si do bardzo delikatnych przecie prdw, jakie
wystpuj w ukadach ywych. Obydwaj ci badacze byli w stanie na tyle oczyci uzyskane dane, aby
na ich podstawie z ca pewnoci stwierdzi dwubiegunowy rozkad potencjau i to, e gowa
wikszoci zwierzt ma adunek ujemny w stosunku do ich czci ogonowej.
Burr i Lund rozwinli podobne teorie odnoszce si do specyficznego pola elektrodynamicznego.
Burr nazywa je polem ycia lub polem-L. Jego zadanie miao polega na utrzymywaniu ksztatu
organizmu w podobny sposb, jak foremka determinuje ksztat krzepncej jeszcze galaretki. Kiedy
spotykamy ktrego z przyjaci, ktrego nie widzielimy od szeciu miesicy, to nie ma ani jednej
molekuy w jego twarzy, spord tych moleku, ktre tam byy, kiedy widzielimy si ostatnio" pisa
Burr. Lecz dziki jego sterujcemu polu-L, nowe molekuy przez cay ten okres trafiay w miejsce,
jakie im wyznacza stary wzorzec, dziki czemu moemy teraz rozpozna jego twarz."
Burr by przekonany, e znieksztacenia pola-L mog ujawnia ukryt chorob, tak jak zagicia na
foremce maj odzwierciedlenie w ksztacie galaretki. Utrzymywa nawet, e potrafi odpowiedzie na
wiele pyta dotyczcych stanu emocjonalnego i fizycznego jakiej osoby, i to nie tylko aktualnego,
lecz rwnie w przyszoci, wycznie na podstawie pomiaru rnicy potencjaw pomidzy gow a
rk. Jego pniejsze publikacje byy obcione pewnego typu determinizmem bioelektrycznym i
skonnoci do mieszania prawa i porzdku" w przyrodzie z tym obmierzym eufemizmem, jakiego
uywanie cechuje przemwienia prezydentw. Tak wic zacz sugerowa, e proponowane przez
niego proste techniki badania mog by wykorzystane jako pomoc w selekcjonowaniu ubiegajcych
si o prac, do suby w wojsku, do wykrywania chorych psychicznie, do badania podejrzanych o
przestpstwo lub dysydencj.
Pola, jakie stwierdzali Burr i Lund, byy w rzeczywistoci zbyt proste, by przy ich pomocy mona
byo objani przyjmowanie odpowiedniego ksztatu przez koczyn salamandry czy te ludzk twarz.
Wiedza biologiczna tamtych czasw nie dawaa im adnych podstaw do wyjanienia, skd takie pola
mogyby si bra. Mwili oni co prawda o prdach pyncych wewntrz komrek, lecz nie mieli na to
adnych dowodw. Nie przyszo im nawet na myl, e prdy elektryczne mogyby przepywa przez
okrelone tkanki lub pyny pozakomrkowe. Sugerowali wic, e wszystkie te bardzo mae prdy
wewntrzkomrkowe w jaki sposb sumuj si, dziki czemu powstaje pole caociowe. Burr
stwierdza, e energia elektryczna jest podstawow wasnoci protoplazmy i miar lub wyrazem
obecnoci pola elektrodynamicznego w organizmie". Niestety, analiza powyszej hipotezy wykazaa
jej bezsens. Doszo wic do dyskredytacji wynikw bada prowadzonych przez Burra, ktre uznano za
mglisty witalizm. Podobny los przypad w udziale take Lundowi. Nikt nie pokwapi si, by sprawdzi,
czy przeprowadzone przez nich pomiary maj jakkolwiek warto. Ostatecznie przecie mona nie
zgadza si z teori, lecz powinno si na tyle respektowa dane, by je sprawdzi. Jeli danych tych
nie udaje si powtrnie uzyska w okrelonych warunkach dowiadczalnych, dopiero wtedy ma si
prawo do pozostania przy wasnych koncepcjach. Jeeli jednak dowiadczenia przynosz
potwierdzenie tych wynikw, wtedy trzeba zgodzi si z teori albo zaproponowa teori alternatywn.
Wikszo naukowcw wybraa jednak najprostsze wyjcie, ignorujc po prostu Burra i Lunda.
Odkrycia ich pozostaway mao znane i wikszo biologw nie widziaa ich zwizku z zarysowan
wstpnie koncepcj regeneracyjnego pola morfogenetycznego.
W 1952 roku badania Lunda zostay podjte przez G. Marsha i H.W. Beamsa, ktrzy zajmowali si
wypawkami. Badacze ci zauwayli, e moliwe jest odwracanie polaryzacji wypawka, podobnie jak
ma to miejsce u hydry, dziki przepuszczaniu przez to zwierz prdu elektrycznego. Jeli prd stay
przepuszczano we waciwym kierunku przez jaki fragment zwierzcia, zanikaa jego normalna
polaryzacja i dochodzio do wyksztacania si gowy na obydwu kocach zwierzcia. Przy wikszych
nateniach prdu nastpowao cakowite przeorganizowanie ciaa zwierzcia: na czci tylnej
wyksztacaa si gowa, za cz gowowa stawaa si czci tyln. Marsh i Beams coraz bardziej
utwierdzali si w przekonaniu, e pole elektryczne zwierzcia jest organizujc je zasad
morfogenetyczn. Ale ich prace take zostay zignorowane. Wyjtkiem by tu Meryl Rose, ktry
zasugerowa, e czynnikiem, ktry wpywa na wytwarzanie gradientu czynnikw pobudzajcych i
hamujcych wzrost, jest gradient adunku elektrycznego pomidzy czci przedni i tyln zwierzcia.
Wskaza take, i czynniki wpywajce na wzrost s molekuami obdarzonymi adunkiem
elektrycznym, ktre pod wpywem pola przemieszczane s do rnych okolic ciaa, przy czym istotne

znaczenie maj tu: znak, wielko adunku i ciar czsteczkowy.

Subprdy w neurologii
Podczas gdy badania nad polem caociowym organizmu postpoway naprzd w
nierwnomiernym tempie, niektrzy neurofizjologowie natrafiali na dziwne zjawiska w ukadzie
nerwowym zwierzt bardziej zoonych; uzyskiwali dane, ktrych nie mogli wyjani w ramach
koncepcji potencjaw czynnociowych Bernnsteina. Przegldajc star literatur i korzystajc z
odsyaczy do coraz starszych artykuw, natrafiem na wiele wskazwek potwierdzajcych fakt, e w
ukadzie nerwowym istniej potencjay staoprdowe i e niewielkie prdy generowane przez rda
zewntrzne mog wpywa na funkcje mzgu.
Pierwsze opisane wykorzystanie prdu elektrycznego, w celu wywarcia wpywu na ukad nerwowy,
wie si z nazwiskiem Giovanniego Aldiniego, bratanka Galvaniego, gorcego zwolennika witalizmu.
Posugujc si ogniwami swego arcywroga Volty, Aldini odnosi znaczne sukcesy w przynoszeniu ulgi
cierpicym na astm. Wyleczy take czowieka, ktrego dzisiaj uznalibymy za schiz.ofrenika, cho
trudno teraz powiedzie, w jakim stopniu rezultat ten naley zawdzicza prdom, a w jakim stopniu
trosce, ktra w tamtych czasach bya wielk rzadkoci w leczeniu chorych psychicznie. Aldini da
bowiem temu pacjentowi pokj w swoim domu, a pniej postara si o prac dla niego. Niektre z
eksperymentw przeprowadzanych przez Aldiniego miay charakter cakiem groteskowy. Poprzez
wywoywanie przy pomocy przepuszczanych prdw skurczw ciaa prbowa przywrci ycie
kryminalistom, na ktrych dopiero co wykonano wyrok mierci. Jednak jego koncepcja, e
doprowadzony z zewntrz prd elektryczny moe uzupeni zapas siy yciowej w wyczerpanych
nerwach, stanowia racjonaln podstaw dla caego stulecia stosowania elektroterapii.
Wspczesne badania nad zwizkiem pomidzy nerwami i prdami rozpoczy si w 1902 roku,
kiedy francuski badacz Stephane Leduc donis o zasypianiu zwierzt w rezultacie przepuszczania
przez ich gowy do silnych prdw. Kilkakrotnie zdarzyo si, e sam siebie pozbawi przytomnoci
przy pomocy tej metody. (I jak tu nie mwi o powicaniu si dla nauki!). Kilku innych badaczy
podjo idee Leduca, dziki czemu w latach trzydziestych opracowali oni technik elektrowstrzsw i
elektronarkozy. Jednak warto terapeutyczn stosowania duych prdw, wywoujcych konwulsje,
coraz bardziej kwestionowano i dzisiaj stosuje si je najczciej chorym psychicznie, ktrych

zachowania nie mona kontrolowa innymi sposobami oraz politycznym nonkonformistom.


Ulektronarkoza ktra polega na wywoywaniu snu w rezultacie przepuszczania sabych prdw
poprzez gow, od skroni do skroni jest stosowana przez uprawnionych terapeutw zarwno we
Francji, jak i w Zwizku Radzieckim. Rosyjscy lekarze twierdz, e ich technika elektrosona,
polegajca na umieszczaniu na powiekach i za uszami elektrod wywoujcych przepyw sabiutkich
prdw pulsujcych w rytm uspokajajcych fal mzgowych, w cigu dwu do trzech godzin moe
przynie dobrodziejstwo caonocnego snu. W dalszym cigu trwaj jeszcze powane spory na temat
tego, dziki jakim mechanizmom obydwie techniki wywouj swe skutki, jednak od samego pocztku
nikt nie podwaa faktu, e wywouj one powane skutki w dziaalnoci ukadu nerwowego.
W drugiej i trzeciej dekadzie naszego stulecia duym zainteresowaniem cieszyy si badania nad
galwanotaksj, polegajc na kierowaniu wzrostem komrek, szczeglnie neuronw, za
porednictwem prdu staego. W 1920 roku S. Ingvar zauway, e wkienka wychodzce z cia
komrkowych ustawiaj si zgodnie z kierunkiem prdu przepywajcego w ich otoczeniu oraz e
wkienka w pobliu elektrody ujemnej s inne, ni te, ktre wyrastaj w kierunku elektrody dodatniej.
Paul Weiss bardzo szybko wyjani" te wyniki jako artefakt, wynikajcy z rozcigania kultury
komrkowej, spowodowanego przez elektrody. Mimo to, e Marsh i Beams wykazali w 1946 roku, e
Weiss nie mia racji, potrzeba byo jeszcze bardzo wiele czasu, by spoeczno naukowa
zaakceptowaa fakt, i wkienka nerwowe orientuj si jednak w kierunku przepywajcego prdu.
Obecnie badania nad moliwoci wykorzystania elektrycznoci w celu kierowania wzrostem nerwu
nale do najbardziej obiecujcych dziedzin bada nad regeneracj (patrz r. 11).
Hipoteza Bernsteina okazaa si niewystarczajca do wyjanienia nie tylko tych faktw. Na
pocztek warto wspomnie, e zgodnie z ni impuls nerwowy powinien rozprzestrzenia si rwnie
atwo w obydwu kierunkach wzdu wkna. Jeli pobudzenie zaszo w rodkowej czci wkna,
impuls powinien rozprzestrzenia si ku obydwu jego kocom. A jednak impuls rozchodzi si tylko w
jednym kierunku. Udaje si co prawda w niektrych eksperymentach spowodowa, by impuls
rozchodzi si pod prd", lecz jest to bardzo trudne. Ten jednokierunkowy sposb propagacji impulsu
moe nie wydawa si czym istotnym, a jednak ma bardzo due znaczenie. Zdaje si, e istnieje
co, co jest odpowiedzialne za spolaryzowanie nerwu.
Drugi wany problem to fakt, e chocia nerwy maj istotne znaczenie dla regeneracji, to podczas
tego procesu nie zachodzi propagacja potencjaw czynnociowych. Nie udao si stwierdzi
wystpowania impulsw czynnociowych podczas odrastania oraz wykluczono stymulujc rol takich
neurotransmiterw, jak acetylocholina.
W dodatku impulsy nerwowe charakteryzuj si zawsze t sam wielkoci i prdkoci. I to take
moe nie wydawa si czym istotnym, ale warto si przez chwil nad tym zastanowi. Oznacza to
bowiem, e nerw moe przenosi tylko jedn wiadomo, tak jak binarny komputer zero lub jedynk.
Jest to cakiem wystarczajce dla realizowania si prostych odruchw, jak na przykad odruch
kolanowy. Kiedy lekarz gumowym moteczkiem uderza delikatnie w kolano, w gruncie rzeczy uderza
on w cigno rzepkowe powodujc jego krtkotrway skurcz. Pobudza to receptory naprenia
(komrki nerwowe w cignie), ktre natychmiast odpalaj w kierunku ukadu nerwowego sygna
nioscy komunikat: cigno rzepkowe ulego gwatownemu napreniu." Impulsy te zostaj przyjte
przez nerwy ruchowe (nerwy aktywujce minie) w rdzeniu krgowym, ktre przesyaj impulsy do
duego minia przedniej czci uda, nakazujc mu skurczy si, a przez to spowodowa
wyprostowanie si nogi. W normalnym yciu refleks ten chroni nas przed padaniem jak koda, kiedy
jaka sia zewntrzna spowoduje ugicie naszych kolan.
System impulsw binarnych tumaczy to wszystko bardzo dobrze. Jednake nikt nie potrafi chodzi
przy wykorzystywaniu samych odruchw. Wiedz o tym zbyt dobrze ofiary poraenia mzgowego.
Ten typ aktywnoci ruchowej, ktry przyjmujemy jako co naturalnego gdy podnosimy si z krzesa,
przechodzimy przez pokj, by wzi kubek i napi si kawy oraz podczas podobnych czynnoci
wymaga jednak integracji dziaania wszystkich mini i narzdw zmysw. Wsppracuj one ze sob
tak pynnie, e nie mylc o tym wykonujemy skoordynowane ruchy. Nikt jeszcze nie wyjani, jak ten
prosty kod impulsw mgby sprawia to wszystko. Jeszcze wiksze trudnoci wi si z
wyjanianiem mechanizmw realizacji procesw wyszego rzdu, takich jak widzenie w trakcie
ktrego w jaki sposb interpretujemy bezustannie zmieniajcy si obraz, zoony z niezliczalnej
liczby bitw danych wzrokowych czy wzorce mowy: rozpoznawanie symboli i gramatyki naszego
jzyka. Na szczycie tej listy zagadek znajduje si problem wiadomoci, z charakterystycznym dla niej
przeywaniem sdw: istniej rzeczywicie; myl; jestem czym wyjtkowym" i relacji pomidzy
jani i ciaem ("mindbody problem"). Na dalszych pozycjach tej listy znajduj si: abstrakcyjne
mylenie, pami, osobowo, twrczo i marzenia senne. Kry anegdota, e Otto Loewi przez

dugi czas nie mg upora si z problemem synapsy, a pewnej nocy mia sen, ktry podsun mu
pen ide caego eksperymentu z sercem aby. Kiedy obudzi si, wiedzia, e mia taki sen, ale nie
pamita szczegw. Nastpnej nocy sen powtrzy si. Tym razem zapamita on szczegy
procedury, uda si rano do laboratorium i rozwiza problem. Ta inspiracja, ktra zdawaa si
skazywa na wieczn banicj ide o elektrycznoci neuralnej, sama nie moe zosta wyjaniona
przez teori, ktra zostaa na niej zbudowana! Jak mona bowiem przeksztaci proste sygnay
binarne w tak skomplikowane zjawiska? Wspczeni mechanicyci proponuj niewyobraalnie
skomplikowane obwody neuronalne w mzgu, jednak niektrzy naukowcy opowiadaj si za innymi
czynnikami.
Kiedy Loewi koczy swoje badania nad acetylocholina, inni zaczli znajdywa dowody na to, e
przez nerwy przepywaj prdy elektryczne. Ju w 1875 toku angielski fizjolog Richard Caton donis
o wykryciu pola elektrycznego wok gw zwierzt. Jednak dopiero w 1924 roku niemiecki psychiatra
Hans Berger dostarczy przekonujcego dowodu, dokonujc przy pomocy platynowych drucikw
umieszczonych na czaszce syna, pierwszej rejestracji elektroencefalogramu (EEG). By to zapis
rytmicznych waha wartoci potencjau w rnych czciach gowy. W pierwszej chwili Berger sdzi,
e dla caego mzgu charakterystyczny jest tylko jeden typ fali, lecz wkrtce stao si dla niego
oczywiste, e wystpuje zrnicowanie w charakterystykach EEG, ktre jest uzalenione od
umiejscowienia elektrody. Nowoczesne elektroencefalografy, prowadzce rejestracje zmian
potencjaw na 32 niezalenych kanaach, pozwalaj na uzyskanie zapisw nawet z caej powierzchni
gowy.
Czstotliwo tych fal udao si z grubsza skorelowa ze stanami wiadomoci. Fale delta (0,5 do
3 okresw na sekund) wskazuj na gboki sen. Fale theta (4 do 8 okresw na sekund) wiadcz o
transie, sennoci czy te pytkim nie. Fale alfa ( 8 do 14 cykli na sekund) pojawiaj si w
zrelaksowanym stanie czuwania lub podczas medytacji. Wreszcie fale beta (14 do 35 cykli na
sekund), majce najbardziej nieregularne ksztaty, towarzysz wszelkim modulacjom czynnej
normalnie wiadomoci. Poniej tych rytmw znajduj si bardzo wolne zmiany potencjau, ktrych
okres zmian rozciga si na minuty. Obecnie elektroencefalografy konstruuje si w ten sposb, i
nastpuje automatyczne odfiltrowywanie bardzo wolnych rytmw, uwaanych za nieistotne, ktre sw
obecnoci mogyby powodowa znieksztacanie uzyskiwanego zapisu.
W dalszym cigu nie ma zgody co do tego, skd bior si napicia rejestrowane przez EEG.
Najatwiej daoby si je wytumaczy poprzez prdy stae i pulsujce, ktre przepywaj przez struktury
mzgu, lecz ujcie to nie uzyskao akceptacji wikszoci biologw. Nie udao si te przeprowadzi
dowodu susznoci gwnej teorii alternatywnej, zgodnie z ktr obserwowan aktywno neuraln
mzgu mogoby tumaczy jednoczesne wyadowywanie si bardzo duej liczby neuronw.
W 1939 roku W. E. Burge z University of Illinois stwierdzi, e ujemny potencja elektryczny gowy w
stosunku do innych czci ciaa zwiksza si podczas aktywnoci fizycznej; natomiast zmniejsza si
podczas snu, a zmienia swj znak podczas znieczulenia oglnego. Mniej wicej w tym samym czasie
pewna grupa fizjologw i neurofizjologw z Harvard Medical School rozpocza, wraz z grup
matematykw z Massachussets Institute of Technology, badania nad mzgiem. Jak si okazao,
grupie tej byo dane wpyn na bieg spraw wiata. Od niej wanie pochodzi wiele fundamentalnych
koncepcji oraz poj wspczesnej cybernetyki i ona te staa si jdrem komputerowej grupy
strategicznej podczas drugiej wojny wiatowej. Jedn z pierwszych wanych idei, jakie zrodziy si w
rezultacie spotka tej grupy, byo to, i mzg dziaa na zasadzie poczenia kodowania analogowego z
cyfrowym.
Jeden z matematykw, John von Neumann, pionier w dziedzinie komputerw, opracowa t
koncepcj do szczegowo, lecz w zasadzie jest ona prosta. W komputerach analogowych zmiany
informacji wyraaj si przez proporcjonalne zmiany charakterystyk prdu. Jeli na przykad taki
komputer miaby by wykorzystywany do rejestrowania i gromadzenia informacji o zmianach
temperatury pieca hutniczego, wzrosty i spadki temperatury wyraane s poprzez wzrosty i spadki
napicia. Ukady analogowe dziaaj wolno i mog przetwarza jedynie proste informacje, jednake
mog one ujmowa take subtelne zmiany. Kodowanie binarne pozwala natomiast na bardzo szybkie
przekazywanie olbrzymich iloci danych, jeli tylko przekazywan informacj mona sprowadzi do
postaci bitowej typu tak-nie, jeden-zero. Wspomniana wczeniej grupa twrcw cybernetyki
rozumowaa, e gdyby mzg by komputerem typu hybrydowego [To znaczy, e skadaby si on z
poczonych ze sob komputerw analogowego i binarnego (przyp. tum.)], to kodowanie analogowe
mogoby sprawowa kontrol nad aktywnoci duych grup neuronw. Mogoby to realizowa si na
przykad poprzez zwikszanie lub zmniejszanie ich wraliwoci na docierajce sygnay. (W kilka lat
pniej neurofizjolodzy stwierdzili, e niektre neurony s dostrojone" do dawania odpowiedzi

wyadowaniem elektrycznym, jeli dotrze do nich odpowiednia liczba impulsw). Ukad cyfrowy
przekazywaby natomiast informacje zmysowe i ruchowe, lecz przetwarzanie tych informacji
zapamitywanie i przypominanie sobie, mylenie i temu podobne procesy odbywaoby si w rezultacie
synergistycznego wspdziaania obydwu tych metod. Wydawao si, te stwierdzone przez Burge'a
zmiany napicia, towarzyszce duym zmianom stanw wiadomoci, pasuj do tej koncepcji.
Obserwacje poczynione przez tego badacza zostay poszerzone zarwno przez grup Harvard-MIT,
jak te innych badaczy. Wikszo spord tych prac przeprowadzono bezporednio na odsonitych
mzgach zwierzt, jak te na ludziach przy okazji interwencji chirurgicznych. W sytuacjach, kiedy
pacjenci zgadzali si na pozostawanie w stanie ^wiadomym podczas przeprowadzania operacji (mzg
jest bowiem niewraliwy na bl), czsto udawao si stwierdza korelacje pomidzy ludzkimi
odczuciami a danymi elektrycznymi. W t dziedzin bada wnieli wkad prawie wszyscy najwiksi
neurofizjolodzy amerykascy, midzy innymi Walter B. Cannon, Arturo Rosenblueth, Ralph Gerard,
Gilbert Ling i Wilder Penfield.
Pomiary, jakich dokonano na odsonitym mzgu, potwierdziy istnienie rnic potencjaw i
prawdopodobiestwo wystpowania prdw uszkodzeniowych. Zawsze, kiedy grupa komrek
nerwowych bya zaangaowana w przekazywanie impulsw, komrki generoway take potencja
ujemny. Potencjay dodatnie pojawiay si wtedy, gdy uszkodzenie mzgu byo rwnoznaczne z
uszkodzeniem komrek nerwowych. Rozprzestrzeniay si one nastpnie na komrki nie uszkodzone,
zmniejszajc ich zdolno do przyjmowania i wysyania impulsw. Kiedy eksperymentatorzy
przykadali mae ujemne potencjay do grup komrek nerwowych, ich wraliwo zwikszaa si, to
znaczy, e odpowiaday one wygenerowaniem impulsu pod wpywem sabszego bodca. Przyoone z
zewntrz dodatnie potencjay oddziayway przeciwnie: tumiy one funkcje nerwu, co objawiao si
koniecznoci stosowania silniejszych bodcw wyzwalajcych powstanie impulsu czynnociowego.
Wydawao si wic, e istnieje jaki, kod analogowy, ale zasada jego realizacji pozostawaa nieznana.
Czy potencjay te pochodziy od prdw staych generowanych przez same komrki nerwowe, czy te
powstaway po prostu w wyniku sumowania si bardzo duej liczby potencjaw czynnociowych
wdrujcych w tym samym kierunku i docierajcych w tym samym czasie do tego samego miejsca?
Odpowiedzi na niektre pytania udao si uzyska dziki serii piknych eksperymentw
przeprowadzonych przez Linga, Gerarda oraz Benjamina Libetta z University of Chicago. Prowadzc
badania na abach, szczegln uwag powicali oni tej czci kory mzgowej, gdzie warstwa
neuronw miaa grubo zaledwie jednej komrki, przy czym wszystkie one ustawione s w jednym
kierunku tak, jak onierze na paradzie wojskowej. Stwierdzili wystpowanie w tym obszarze
ujemnego potencjau w czci dendrytowej (dendryty s krtkimi wkienkami doprowadzajcymi
impulsy do ciaa neuronu) oraz potencjay dodatnie na aksonach (na duszych wkienkach
wyprowadzajcych impulsy z ciaa komrkowego). Wskazywao to na istnienie staego prdu, ktry
przepywa w normalnym kierunku propagacji impulsu. Tak wic komrka jako Stao okazaa si
spolaryzowana elektrycznie.

W innych eksperymentach, jakie czonkowie grupy chicagowskiej przeprowadzili na izolowanych


mzgach ab utrzymywanych w stanie ywym w kulturze, wykazano przemieszczanie si staych
prdw po powierzchni kory w postaci fal wolnych. Prdy takie mona byo wzbudza przez

oddziaywanie na pojedyncze punkty kory rozmaitymi substancjami chemicznymi, takimi jak na


przykad kofeina. Jeli przecinano mzg, uszkadzajc w ten sposb grup wkien nerwowych, te
staoprdowe fale wdrujce w dalszym cigu przechodziy poprzez przecicie, jeli obydwie czci
zetknito ze sob. Jeli z kolei eksperymentatorzy do otwartej szczeliny przecicia wprowadzali
roztwr soli o skadzie' dopasowanym do skadu pynw ustrojowych, to fale nie byy w stanie pokona
takiej przeszkody. Obserwacje te miay szczeglnie due znaczenie. Wskazyway one bowiem, e
prd jest przenoszony przez struktury zewntrzne w stosunku do neuronw. Pokonywa on przecie
szczelin, gdy jej brzegi przytknito do siebie, a przecie mikroskopijne czci neuronw nie ulegayby
tak szybko ponownemu poczeniu. Wyniki te wskazyway wic, e prd ten nie jest strumieniem
jonw, bo gdyby tak byo, potrafiby on pokona szczelin wypenion roztworem soli.
Dziki badaniom nad nienaruszonymi mzgami ywych ab czonkowie tej grupy wykazali istnienie
rnicy potencjau elektrycznego pomidzy przedni i tyln czci mzgu. Paty wchowe
(znajdujce si w czci przedniej) cechowa potencja o kilka miliwoltw bardziej ujemny w stosunku
do patu potylicznego w tylnej czci, z czego wynikao, e prd przepywa w gr pnia mzgu,
nastpnie pomidzy obydwiema pkulami i osiga jego cz przedni.
W tamtym okresie takie wyniki obserwacji wydaway si nadzwyczaj dziwne. Nie przystaway one
bowiem do adnych koncepcji opisujcych mechanizmy dziaania nerww, w rezultacie czego
wikszo z nich zostaa zignorowana. Wielu neurofizjologw powicao uwag badaniom
potencjaw czynnociowych i ledzeniu drg wkien nerwowych w mzgu. Prace te niewtpliwie byty
uyteczne, lecz cechowaa je ograniczona perspektywa. Kwestie podstawowe pozostaway w dalszym
cigu otwarte.
W okoo dziesi lat pniej tylko jeden zesp badawczy podj omawiane wyej badania. Takie
same potencjay staoprdowe zostay wykryte w operacyjnie odsonitym mzgu ludzkim oraz w
mzgach map i krlikw przez Sidneya Goldinga i Jamesa L. O'Leary'ego, ktrzy byli
neuropsychiatrami pracujcymi w Washington University School of Medicine w St. Louis. Jak ju
wyej wspomniano, potencjay te zmieniay si z regularn, kilkuminutow cyklicznoci, odgrywajc
jakby rol basso continuo poniej rytmiki rejestrowanej przez EEG. Golding i O'Leary wykryli naoenie
fal na falach: Zmiany napicia o mniejszym zakresie nakadaj si na wolniejsze, majce wiksz
amplitud oscylacje o charakterze podstawowym." Byy to niewielkie potencjay o wartociach
mikrowoltw (milionowych czci wolta), ich zmiany zachodziy z czstotliwoci 20 do 30 okresw na
minut, co sprawiao wraenie wewntrznego gosu" pianissimo w tej swoistej trjczciowej fudze
elektrycznej.
Przewodzenie ujte w nowy sposb
Bardzo dokuczaa mi wiadomo, e nie miaem waciwego" przygotowania do bada, ktre
zamierzaem przeprowadzi. Nie byem przecie zawodowym neurofizjologiem, a nawet nie znaem
adnego takiego specjalisty. Pamitaem te, e po moim zderzeniu si z komitetem naukowym jeden
z jego czonkw poprosi mnie na bok i w jak najbardziej powanym tonie doradzi mi:
Wr na studia, Becker i zrb doktorat. Dowiesz si wtedy, e to wszystko, w co si tak bardzo
zaangaowae, to nonsens. Jednake niektrzy z najwikszych neurofizjologw myleli o tym
caym nonsensie" te w taki sposb, jak ja o nim mylaem. Sugerowali oni, e by moe zbytnio
popieszylimy si z wyrzucaniem z biologii koncepcji na temat roli prdw elektrycznych. Moje
rozumienie potrzeby przywrcenia dyskusji nad ich rol biologiczn nie wydawao mi si czym
dziwacznym, lecz jedynie rozszerzeniem tego, co stwierdzali ci wanie badacze. Pytajc: co skania
rany do gojenia si?" podchodziem do ukadu informacyjnego w obrbie organizmu od strony
peryferiw, podczas gdy oni rozpoczynali od jego centrum pytajc: w jaki sposb dziaa mzg?"
Pracowalimy nad rozwizaniem tego samego problemu, majc jednak przeciwstawne punkty wyjcia.
Zastanawiajc si nad wynikami, jakie oni uzyskali, oraz nad wszystkimi otwartymi problemami
biologii, coraz bardziej utwierdzaem si w przekonaniu, e ycie jest bardziej zoone, ni jestemy
skonni o tym sdzi. Czuem, e ci, ktrzy redukuj ycie do pewnego typu interakcji moleku, yj w
zimnym, szarym i martwym wiecie, ktry prcz tego, e jest monotonny, jest take fantazj. Nie
sdziem, e elektryczno okae si jak elan vital w dawnym sensie tego sowa, lecz
przeczuwaem, e dziki takim badaniom znajdziemy si bliej odgadnicia tajemnicy, ni ci, ktrzy
wol fetory laboratorium biochemicznego czy zakonserwowane narzdy w pokoju prosektoryjnym.
W okresie, kiedy zaczynaem ponowne rozwaania nad rol elektrycznoci w zjawiskach
yciowych, miaem jeszcze jednego sprzymierzeca. By nim Albert Szent-Gyorgyi, ktry uzyska ju
Nagrod Nobla za prace nad witamin C i nad utlenianiem. Badacz ten, podczas przemwienia do
Wgierskiej Akademii Nauk; ktre wygosi 21 marca 1941 roku, uczyni zaskakujc sugesti. (Prosz

zwrci uwag na dat. Wojna wiatowa w sensie dosownym eksplodowaa wok niego a on, wtedy
wanie, tworzy podstawy dla nowej biologii). Mwic o mechanistycznym podejciu biochemii
stwierdzi on, e w trakcie rozkadania przez badaczy organizmw na tworzce je podjednostki, gdzie
po drodze, pomidzy ich palcami, przelizguje si ycie, w wyniku czego maj oni do czynienia z
martw materi. Powiedzia wtedy:
Wyglda na to, jakby brakowao nam znajomoci jakiego podstawowego faktu o yciu, bez
ktrego nie jest absolutnie moliwe prawdziwe jego poznanie. Aby uzupeni brak tego
podstawowego faktu, Szent-Gyorgyi zaproponowa powrt do dyskusji nad rol elektrycznoci w
organizmach ywych, ale prowadzonej ju inaczej ni na pocztku tego wieku.
W tym wczeniejszym okresie znano bowiem jedynie dwa typy przewodzenia prdu elektrycznego:
przewodnictwo jonowe i metaliczne. Przewodnictwo metaliczne mona wyobrazi sobie jako
przemieszczanie si chmury elektronowej po powierzchni metalu, zazwyczaj drutu. Ten typ
przewodnictwa mona automatycznie wykluczy z odgrywania jakiejkolwiek roli w organizmach
ywych, poniewa nikt nie stwierdzi wystpowania tam drucikw. Prd jonowy przenoszony jest przez
jony naadowane atomy lub molekuy, majce wicej lub mniej elektronw ni potrzeba do
zneutralizowania adunku dodatniego ich jder atomowych w orodku, ktry jest roztworem.
Poniewa jony s duo wiksze ni elektrony, z trudem przemieszczaj si one przez orodek
przewodzcy. Prdy jonowe wygasaj na niewielkich odlegociach. Doskonale speniaj one swoj
rol w przenoszeniu adunkw na wskro cieniutkich bon komrek nerwowych, natomiast byoby
rzecz niemoliw utrzymanie przepywu prdu jonowego nawet wzdu najkrtszej komrki
nerwowej.
Pprzewodnictwo, ciekawostka laboratoryjna lat trzydziestych, jest trzecim typem przewodnictwa.
Zajmujc pozycj w poowie strefy pomidzy dobrymi przewodnikami a izolatorami, pprzewodniki w
roli przewodnikw s niewydajne, w tym sensie, e mog przenosi tylko niewielkie prdy. Mog
jednak bardzo atwo przewodzi je na wielkie odlegoci. Bez pprzewodnikw nie byoby
nowoczesnych komputerw, satelitw i caej reszty elektroniki ciaa staego.
Pprzewodnictwo wystpuje jedynie w materiaach majcych uporzdkowan struktur
wewntrzn tak, jaka cechuje krysztay w ktrej elektrony mog atwo przemieszcza si z
elektronowej chmury wok jednego atomu do chmury elektronowej otaczajcej nastpny atom. W
krysztale atomy s uporzdkowane w bardzo regularne sieci przestrzenne, nie jest to utrwalony
baagan w uoeniu atomw, jaki wystpuje w zwykych ciaach staych. Niektre z cia krystalicznych
posiadaj wolne przestrzenie, do ktrych mog wbudowywa si obce atomy. Atomy tych
zanieczyszcze mog posiada wicej lub mniej elektronw, ni atomy tworzce wewntrzn sie
przestrzenn materiau. Poniewa siy tworzce struktur sieci utrzymuj t sam liczb elektronw
przy kadym atomie, przeto dodatkowe" elektrony atomw domieszkowych maj swobod ruchw,
gdy nie s zwizane z ktrymkolwiek z atomw. Jeli atomy domieszkowe cechuj si mniejsz
liczb elektronw ni pozostae atomy, to dziury" w ich chmurach elektronowych mog ulega
zapenianiu przez elektrony schwytane przez ssiednie atomy, wskutek czego dziury pojawiaj si
teraz w innych miejscach. Prd ujemny, czy te pprzewodnictwo typu n, polega na ruchu elektronw
nadwykowych, prd dodatni, albo inaczej pprzewodnictwo typu p, polega z kolei na
przemieszczaniu si dziur, ktre mona traktowa jako adunki dodatnie.

Szent-Gyorgyi wskaza, e struktura molekularna wielu czci komrki jest wystarczajco


regularna, by dziki temu moliwe tam byo pprzewodnictwo. Idea ta spotkaa si z cakowit
ignorancj w tamtym czasie. Nawet kiedy Szent-Gyorgyi rozszerzy t koncepcj w 1960 roku w
ksieczce Introduction to Submolecular Biology [Ksika ta ukazaa si w polskim tumaczeniu pod
tytuem: Wprowadzenie do biologii submolekularnej. PWN. Warszawa 1968 (przyp. tlum.)], wikszo
naukowcw (z wyjtkiem rosyjskich) deprecjonowaa jej warto sugerujc, e jest ona dowodem
starzenia si tego badacza. Dla mnie jednak staa si ona inspiracj. Myl, e moe okaza si
jeszcze, i jest to najwikszy wkad w nauk dokonany przez tego czowieka. W tej pracy wykazuje on
bowiem, e czsteczki biakowe, z ktrych kada byaby wyposaona w pewnego rodzaju miejsce
przystankowe dla ruchliwych elektronw, mog by poczone w dugie acuchy. Dziki temu
elektrony mog przemieszcza si na due odlegoci bez tracenia energii, podobnie jak w grze w
warcaby, gdzie jedna figura moe przeskakiwa ca szachownic przez rzd innych figur. SzentGyorgyi wskaza, e ten przepyw elektronw miaby podobny charakter w fotosyntezie, ktra jest
innym jeszcze procesem, jaki badacz ten pomg wyjani, sugerujc wspomniany model. Zgodnie z
nim, po wzbudzeniu elektronw przez promieniowanie wietlne spadaj one wzdu kaskady
zbudowanej z moleku, oddajc cz energii przy kadym skoku. Zasadnicza rnica w stosunku do
przyjtego modelu polega na tym, e w pprzewodnikach biakowych energia elektronu byaby
zachowana i przekazywana jako informacja, miast ulega absorpcji i gromadzeniu w wizaniach
chemicznych substancji odywczych.
Pamitajc o sugestii Szent-Gyorgyi'ego, skonstruowaem swoj wasn hipotez robocz.
Postawiem postulat istnienia prymitywnego ukadu informacyjnego, wykorzystujcego analogowe
kodowanie informacji, ukadu, ktry byby cile powizany z nerwami, lecz niekoniecznie musiaby
by zlokalizowany w nich samych. Sugerowaem ponadto, e system ten dziaa przy wykorzystaniu
pprzewodnikowych prdw staych i e, samodzielnie albo we wspdziaaniu z ukadem
impulsowym nerwu, sterowaby on wzrostem, gojeniem i by moe take innymi procesami.
Testowanie koncepcji
Pierwsz spraw, jak naleao przedsiwzi, byo powtrzenie pomiarw Burra przy
wykorzystaniu nowoczesnego sprztu. Elektrod odniesienia lokalizowaem na nosie kadej
poddawanej pomiarom salamandry, za elektrod pomiarow przesuwaem punkt po punkcie po
rodkowej czci ciaa, pniej do koca ogona i wzdu kadej z koczyn. Mierzyem potencjay
poszczeglnych punkw ciaa salamandry w spoczynku, wykrelajc linie, ktre czyy wszystkie
punkty charakteryzujce si takimi samymi wartociami potencjau.

W miejsce prostej rnicy potencjau elektrycznego, panujcej pomidzy gow i ogonem, ktr
opisa Burr, stwierdziem wystpowanie zoonego pola, ktrego rozkad odbija struktur ukadu
nerwowego. Znaczne dodatnie potencjay wystpoway nad obydwiema pkulami mzgowymi, a
nieco mniejsze od i nich nad ramieniowymi i ldwiowymi zwojami nerwowymi. W miar jak oddalaem
si od tych skupie nerwowych, stwierdzaem coraz mniejsze wartoci potencjau. Najbardziej
ujemnymi wartociami potencjau cechoway si donie, stopy oraz koniec ogona.

Inna seria dokonywanych przeze mnie pomiarw miaa za cel rejestrowanie zmian rozkadu
potencjaw towarzyszcych wyksztacaniu si ukadu nerwowego podczas rozwoju larw salamandry.
Zaobserwowaem take, i przecicie nerww w miejscu, gdzie wchodz one do ng to znaczy
odcicie dugich wkien nerwowych od ich cia komrkowych znajdujcych si w rdzeniu krgowym
u dorosych zwierzt prawie cakowicie znosio ujemny potencja rejestrowany na koczynach. Jeli
przeciem rdze krgowy, zachowujc jednak poczenie wspomnianych nerww obwodowych z ich
ciaami komrkowymi potencjay koczyn nie ulegay zmianie. Wygldao wic na to, e ciaa
komrkowe generoway prd elektryczny, ktry przepywa wzdu wkien nerwowych.
Aby jednak zachodzi przepyw prdu, musi istnie zamknity obwd elektryczny: w jednym
punkcie musi nastpowa wic wytwarzanie adunkw, ktre nastpnie przechodz przez przewodnik
i powracaj do miejsca ich generacji. Zdajemy si nie pamita o tym, e prd o czstotliwoci 60 Hz,
ktry czerpiemy z gniazdka, nie wyczerpuje si, gdy wczamy lampk, gdy po przejciu przez ni
trafia on z powrotem do ziemi i przez ni powraca do elektrowni. Poniewa moje pomiary wykazyway
utrzymywanie si wartoci dodatnich potencjau nad skupiskami cia komrek nerwowych i coraz
bardziej ujemnych w miar przesuwania si wzdu wkien nerwowych, wydawao mi si, e
postpuj rozsdnie przyjmujc, i prd jest generowany w ciaach komrkowych. Za susznoci
takiego zaoenia przemawiao take to, e ciaa komrkowe zawieraj wszystko, co jest potrzebne
a wic jdro, organelle i substancje niezbdne dla metabolizmu podczas gdy wkna s stosunkowo
nieinteresujcymi przedueniami tego wanie ciaa. Sdziem wtedy, e zamykanie obwodu

elektrycznego dokonuje si za porednictwem mini, ktre z powrotem doprowadzaj prd do


rdzenia krgowego.
By to dobry pocztek, ale jeszcze nie dowd moliwy do zaakceptowania przez naukowcw. Po
pierwsze, moje przypuszczenie o powrotnej czci obwodu wkrtce okazao si niesuszne. Kiedy
zmierzyem potencjay na miniach koczyn, stwierdziem, e s one spolaryzowane w tym samym
kierunku, co powierzchnia koczyny. Po drugie, niedawno odkryto, e sama skra pazw jest take
spolaryzowana elektrycznie. Obraz tej polaryzacji jest podobny do tego, jaki jest typowy dla bony
neuronu w stanie potencjau spoczynkowego, gdzie inny potencja cechuje wntrze, inny za cz
zewntrzn komrki. Istniao wic due prawdopodobiestwo, e wartoci, jakie rejestrowaem w
trakcie pomiarw, byy rezultatem wypywu jonw poprzez wilgotn skr. Jeliby tak istotnie byo,
mgbym powiedzie, e dosownie umoczyem" swoje pomiary.
Zasadnicza niepewno rodzia si z faktu, e dokonywaem pomiarw na zewntrznej stronie
ciaa, zakadajc, e stwierdzany rozkad potencjau wytwarzany jest dziki generatorom i
przewodnikom znajdujcym si w jego wntrzu. Potrzebowaem teraz sposobu, dziki ktremu
mgbym potencjay zewntrzne powiza z prdami, ktre przepywaj wewntrz organizmu.
Dziao si to wszystko w okresie, zanim lampy elektronowe zostay cakowicie wyparte przez
tranzystory. Charakterystyki takich lamp zalene s od struktury pola elektrycznego w ich wntrzu.
Obliczanie tych charakterystyk z gry, bez posugiwania si komputerami, byo bardzo pracochonnym
przedsiwziciem, tote radioelektronicy, korzystajc z. zasady analogii, czsto posugiwali si
modelami. Budowali du makiet lampy, ktr wypeniano roztworem zdolnym do przewodzenia
prdu elektrycznego. Kiedy wczano prd, mona byo sporzdzi map rozkadu pola w tej makiecie
lampy, dziki pomiarom wartoci potencjau w poszczeglnych jej punktach. Postanowiem wic
zbudowa model salamandry.
Z miedzianych drucikw sporzdziem model ukadu nerwowego tego zwierzcia. W celu
wymodelowania splotw nerwowych i mzgu, w odpowiednich miejscach na drucikach umieciem
kropelki lutu. Tak wic kade poczenie Stanowio ogniwo zoone z dwu rnych metali, ktrymi byy
mied i stop cynowo-oowiowy lutu. Nastpnie umieciem ten ukad nerwowy" po prostu pomidzy
dwiema gumowymi gbkami wymodelowanymi w ksztacie salamandry. Nasczaem nastpnie model
w odpowiednich roztworach o takim parnym skadzie, jak skad pynw ustrojowych. Mogy one teraz
spenia rol Elektrolitu, ktry wraz ze wspomnianymi metalami spenia rol ogniwa. Udao si.
Odczytywane wartoci potencjau okazay si niemal takie same, jakie rejestrowaem na prawdziwych
salamandrach. By to dowd na to, i prd stay przepywajcy wewntrz organizmu moe wytwarza
potencjay, jakie mierzyem na powierzchni ciaa zwierzcia.
Jeli proponowany przeze mnie system elektryczny mia rzeczywicie stanowi prymitywn cz
ukadu nerwowego, to powinien on bardzo powszechnie wystpowa w wiecie zwierzt. Dlatego te
dokonaem pewnego przegldu sytuacji w wiecie zwierzt. Przeprowadziem zatem pomiary na
robakach paskich, ddownicach, rybach, pazach, gadach, ssakach i na ludziach. Okazao si, e u
przedstawicieli kadej z tych grup zwierzt rozkad potencjaw na skrze odzwierciedla struktur
ukadu nerwowego. U robakw i ryb wystpowaa tylko jedna strefa potencjau dodatniego, co jest
konsekwencj wystpowania u nich tylko jednego duego splotu nerwowego, jakim jest ich mzg. U
ludzi caa gowa i obszar rdzenia krgowego, z jego wielkimi zbiorowiskami neuronw, wykazyway
silny adunek dodatni. Stwierdziem rwnie identyczno, tak |u czowieka, jak i salamandry,
wystpowania trzech specyficznych obszarw o duym adunku dodatnim. S nimi: mzg, splot
ramienny pomidzy opatkami i rozszerzenie ldwiowe u podstawy rdzenia krgowego. Stwierdziem
rwnie wystpowanie u wszystkich krgowcw pewnego charakterystycznego potencjau linii rodka
gowy, co sugerowao przepyw prdu staego. Zgodnie z tym, co postulowa Gerard, prd pynby od
tylnej, przez rodkow, do przedniej czci mzgu. Wydawao si, e prd ten wypywa z
retikularnego ukadu pobudzajcego (ktry jest sieci krzyujcych si neuronw wychodzcych
wachlarzowato z pnia mzgu i docierajcych do wyszych orodkw nerwowych) i wydawa si by
odpowiedzialny za sprawowanie kontroli nad poziomem snu i czuwania oraz skupianiem uwagi.

Aby przekona si, czy prd uszkodzeniowy i potencjay powierzchniowe pochodz z tego samego
rda, prowadziem take pomiary elektryczne na salamandrach, w koczynach ktrych nastpowao
gojenie zama. (Jak ju i wspomniaem w rozdziale 1, gojenie si koci jest jedynym przypadkiem
prawdziwej regeneracji u ssakw). Prdy w takiej koczynie zachowyway si tak, jak te, ktre
towarzysz odrastaniu. Zaraz po zamaniu nastpowao tworzenie si dodatnio naadowanej strefy,
chocia reszta koczyny utrzymywaa przynajmniej czciowo swj potencja ujemny. Pniej,
pomidzy pitym i dziesitym dniem, w momencie kiedy zamanie zaczynao si zrasta, w strefie
dodatnio naadowanej nastpowao odwrcenie polaryzacji i ta cz stawaa si bardziej ujemna ni
pozostae czci koczyny.

Zdecydowaem si nastpnie na powtrzenie eksperymentw Burge'a przeprowadzonych przed


ponad dwudziestu laty. Zamierzaem wywoywa rozmaite zmiany w stanie ukadu nerwowego oraz
ledzi wspwystpujce z nimi zmiany wasnoci elektrycznych. Jednak eby dobrze przeprowadzi
ten eksperyment, musiaem dysponowa sum kilku tysicy dolarw na zakup aparatury, ktra by mi
pozwalaa prowadzi rwnoczesn rejestracj przy pomocy kilku elektrod, dziki czemu zapisy zmian
potencjau w rozmaitych miejscach pomiarowych leayby tu obok siebie. Moje szans na uzyskanie
tych pienidzy przedstawiay si do mglicie, jeli nie udaoby mi si szybko opublikowa
nastpnego artykuu. W tej sytuacji zdecydowaem si wic na uycie sprztu, ktrym dysponowaem.
Pozwala on na przeprowadzanie prostych pomiarw zmian elektrycznych, towarzyszcych jednej z
najbardziej gbokich zmian stanu wiadomoci, jakie maj miejsce w stanie oglnego znieczulenia.
Okazao si, e Burge mia racj. Zmiany elektryczne miay przebieg dramatyczny i byy
nieodwracalne. W chwili kiedy zwierzta umieray, ich potencjay na obwodach cia spaday do zera,
za w stanie gbokiej anestezji nastpowao czciowe odwrcenie znakw, a wic na koczynach i
ogonach pojawia si dodatni potencja. Powrt rnic potencjau do normy nastpowa na krtko
przed przebudzeniem si zwierzt z upienia.
Zebraem ju wystarczajco duo materiau na krtki artyku, wic zdecydowaem si na wysanie
go do czasopisma powiconego elektronice medycznej, ktre akurat niedawno zacz wydawa
Institute of Radio Engineers. Chocia prawie wszystko, co tam publikowano, byo bezpieczne i nie
warte uwagi, twierdziem, e inynierowie mieli bardziej otwarte gowy ni biolodzy. Postanowiem
wic pj na caego przedstawiem ca moj hipotez: o analogowym ukadzie nerwowym, o
prdach pprzewodnikowych, sterowaniu gojeniem i przeprowadzonych ju. pracach badawczych.
Wydawcy si to spodobao, wic przysa mi entuzjastyczny list akceptujcy artyku do publikacji wraz
z sugesti kontynuowania tego kierunku bada. Co jednak miao dla mnie najwiksze znaczenie, to
ryche zatwierdzenie mojego maego funduszu na badania, dziki czemu mogem naby do

laboratorium wielokanaowy rejestrator. Wkrtce przy jego uyciu potwierdziem swoje obserwacje
odnoszce si do anestezji, tym razem posugujc si scenariuszem eksperymentu z prowadzeniem
jednoczesnej 'rejestracji zmian potencjaw w punktach rozmieszczonych na caym ciele zwierzcia.

Byem wic w stanie dokonywa korelacji caociowego rozkadu potencjaw z poziomem


aktywnoci zwierzcia, kiedy nie byo ono w stanie anestezji. Potencjay ujemne we frontalnej strefie
mzgu i na peryferiach ukadu nerwowego wizay si ze stanem czuwania, odbieraniem bodcw
zmysowych i ruchami mini. Im wyszy by poziom aktywnoci, tym bardziej ujemne byy te
wartoci potencjau w tych punktach. Pewne przesunicie w stron wartoci dodatnich zachodzio
podczas odpoczynku, a jeszcze wiksze podczas snu [Dopiero pniej dowiedziaem si, e inny
eksperymentator, H. Caspers, w tym samym mniej wicej czasie poczyni podobne obserwacje].
Na podstawie lektury prac z zakresu elektroniki ciaa staego zrodzi si w moim umyle pomys
jeszcze jednego sposobu testowania mojej hipotezy o prdach przepywajcych w ciele salamandry.
Szczliwym trafem jego realizacja bya tania i atwa mogem go przeprowadzi bez uciekania si do
nabywania nowego sprztu. Najbardziej istotnym elementem tego pomysu byo jednak to, .e
dowiadczenie tylko wtedy mogo si powie, jeli prd ten bdzie mia charakter pprzewodnikowy.
Przypumy, e mamy do czynienia z prdem przepywajcym przez jaki przewodnik niech nim
bdzie koczyna salamandry. Umieszczamy go w silnym polu magnetycznym, ktrego linie przecinaj
przewodnik pod ktem prostym. Nastpnie umieszczamy inny przewodnik, przez ktry nie pynie prd,
w takim pooeniu, i jest on prostopady zarwno do pierwszego przewodnika (koczyny), jak i do linii
si pola magnetycznego. Jeli w przewodnikach, ktre poddawane s wpywowi pola, przepywa jaki
prd elektryczny, to pole magnetyczne bdzie odchyla tory ruchu nonikw adunku. W wyniku tego
pewna liczba nonikw prdu bdzie wpdzana" do drugiego przewodnika, dziki czemu mona
zarejestrowa wytwarzan w nim zmian napicia. Zjawisko to nosi miano efektu Halla, od nazwiska
gentlemana, ktry je odkry. Pikno tego zjawiska polega na tym, e manifestuje si ono inaczej w
trzech zasadniczych typach przewodnikw. Dla wszystkich nate pola magnetycznego efekt Halla
jest proporcjonalny do ruchliwoci nonikw adunkw. Jony w roztworze s stosunkowo due i z
trudem tylko tor ich ruchu ulega odchyleniu przez pole. Ruchy elektronw w metalach podlegaj
ograniczeniom, wynikajcym z natury tego orodka [Autor ma tu zapewne na myli ograniczenia
ruchliwoci elektronw wynikajce z ich wzajemnych zderze (przyp. ttum.)]. W obydwu tych
przypadkach napicia s niewielkie i trudne do wykrycia. Jednake w pprzewodnikach elektrony
maj bardzo du swobod ruchu, dlatego te w tych materiaach pojawiaj si w nich zauwaalne
zmiany napicia, nawet pod wpywem pl duo sabszych.
Zaopatrzywszy si w stay magnes w ksztacie duej litery C, rzecz nie cieszc si przecie

zbytnim popytem od czasu upowszechnienia si elektromagnesw, zbudowaem ukad


dowiadczalny. Wstrzymaem oddech, kiedy na plastikowej podstawce kadem pierwsz znieczulon
salamandr z wysunit na bok przedni ap. Elektrody zamocowaem w ten sposb, e z obydwu
stron dotykay one lekko koczyny. Magnes natomiast umieciem tak, by mona byo przesuwa go w
gr i w d w stosunku do koczyny, jednak bez dotykania jej. W miar jak zwierzta odzyskiway
wiadomo, co pi minut dokonywaem pomiarw napicia zarwno w obecnoci magnesu przy
koczynach, jak i bez niego. W stanie gbokiej anestezji napicie stae mierzone wzdu koczyn
miao warto zerow, podobnie jak napicie Halla. W miar jak dziaanie rodka znieczulajcego
ustawao, napicia te stopniowo wzrastay i pojawiao si pikne napicie hallowskie. Wzrastao ono
rwnolegle do powikszania si rnicy potencjaw wzdu koczyny tak dugo, a zwierz
powrciwszy cakowicie do normy samodzielnie wychodzio z aparatury. Prba ta udawaa si za
kadym razem, lecz wydaje mi si, e nigdy nie zapomn dreszczu, ktry mnie przenika, kiedy ruchy
pisaka wykrelay pierwsze z zapisw generowanego napicia Halla.

Eksperyment ten pozwala na jednoznaczne wykazanie, e prd elektryczny rzeczywicie


przepywa przez koczyn salamandry oraz udowadnia, e jego natura jest taka sama, jak natura
prdu pyncego przez pprzewodniki. Tak wic p tuzina eksperymentw, jakie przeprowadziem,
potwierdzio w istocie suszno kadego punktu mojej hipotezy.
Wynikw naukowych, ktrych nie opisano, mona by rwnie dobrze nie uzyskiwa. S one niczym
odgos oklasku pochodzcego od jednej tylko doni. Dla nas, naukowcw, publikowanie to nie tylko
kwestia odpowiedzialnoci, lecz take najwiksza przyjemno. Uzyskanie dobrego wyniku w
rezultacie eleganckiego i piknego eksperymentu jest radoci, ktr naley si podzieli. Czekaem
wic niecierpliwie, kiedy zebrane przeze mnie dane uka si w druku. Tym razem mierzyem
najwyej. To czasopismo w nauce amerykaskiej nosi trafne miano Science" [Po angielsku Nauka"
(przyp. tum.)]. W kadym jego numerze znajduj si doniesienia ze wszystkich dziedzin nauk
przyrodniczych, od astronomii do zoologii, wobec czego publikacja artykuu w tym wanie
czasopimie jest rwnoznaczna z uznaniem, e artyku ma znaczenie wykraczajce poza okrelon
specjalizacj. Moje doniesienie zostao przyjte nie posiadaem si z radoci.
Po roku bada, majc ju opublikowane trzy artykuy w trzech znaczcych czasopismach, czuem,
e dopiem swego. Jednake wiat dysponuje sposobami przycinania ludzi do podanego wymiaru i
w grze nazywanej nauk metoda ta nosi miano cytowania.

Nie ma znaczenia, jak wany jest czyj artyku, nic on nie znaczy, jeli nie by cytowany jako
odnonik w nowych artykuach napisanych przez innych autorw i nie otrzymao si budzcej respekt
liczby prb o jego odbitki. W obydwu tych wymiarach poniosem porak. Uczyem si wic, jak
nauka traktuje nowe idee, ktre s w konflikcie ze starymi.
Ale nie na dugo poddaem si zniechceniu. Uprawiaem nauk z mioci do niej, a nie dla
pochwa. Czuem, e koncepcje wyaniajce si z mojej lektury i bada byy wane, wic z caym
oddaniem byem zdecydowany poddawa je prbom. Byem przekonany, e jeli te wyniki miayby
kiedykolwiek wpyn na zmian czyjegokolwiek sposobu mylenia, to musz wystrzega si bdnej
interpretacji danych. Spostrzegem te, e zagbiajc si coraz bardziej w poznawanie elektrycznych
waciwoci neuronw, niewiele brakuje, bym wkroczy w fizyk, w zakresie ktrej rzeczywicie nie
miaem przygotowania. Podjem wic jedn z najlepszych decyzji w moim yciu zaczem
rozglda si za wsppracownikiem.
Naukowcy prowadzcy badania podstawowe w State University of New York Upstate Medical
Center (ktry by uczelni medyczn powizan z naszym szpitalem Veterans Administration) nie
tylko nie byli zainteresowani moimi badaniami, lecz byli zdumieni tym, co ja robi i bynajmniej nie mieli
ochoty na ryzykowanie wasnej reputacji przez powizanie si ze mn w jakikolwiek sposb. Tak wic
wybraem si na drug stron ulicy, do Wydziau Fizyki nalecego do Syracuse University.
Przeprowadziem rozmow z dziekanem, ktry byt astronomem. Poznaem go ju przed kilku laty,
kiedy jako ochotnik w ramach Midzynarodowego Roku Geofizycznego braem udzia w
obserwacjach zorzy polarnej. Po paru minutach namysu powiedzia mi, e facet na trzecim pitrze,
nazywajcy si Charlie Bachman, moe by tak samo stuknity jak pan" i yczy mi powodzenia.
W momencie, kiedy otworzyem drzwi, ju wiedziaem, e jestem we waciwym miejscu. By tam
Charlie, pochylony nad stoem laboratoryjnym, na ktrym znajdoway si elektromagnes i ywa aba.

Wstecz / Spis Treci / Dalej


Rozdzia pity
Elektryczny obwd wiadomoci
Rozmowa z Bachmanem, ktra rozpocza nasz pitnastoletni owocn wspprac, trwaa cae
popoudnie. Jeli o mnie chodzi, to najbardziej ceniem sobie jego przyja i otwarto umysu. I on,
podobnie jak ja, by przekonany, musi si jeszcze bardzo wiele nauczy. Nasze wzajemne kontakty
miay take pewien skutek uboczny o trudnej do przecenienia wartoci. Charlie przysya bowiem
pewn liczb swoich najbardziej utalentowanych studentw do moje; pracowni, by tu przygotowywali
swoje prace dyplomowe. Jak si okazao, niektrzy spord nich odegrali rol penoprawnych
partnerw w prowadzonych przeze mnie badaniach. Filarami mojej grupy badawczej stali si
natomiast Andy Marino, Joe Spadaro i Maria Reichmanis. Wszyscy oni, podobnie jak Charlie
bezustannie dostarczali nowych twrczych idei i pomagali stwarza atmosfer przygody intelektualnej,
ktra jest niezbdna w kadym laboratorium, by mogy* z niego wychodzi prace twrcze.
Zamknicie obwodu
Pierwszym przyczynkiem, jaki wnis Charlie, byo sprawdzenie ukadu dowiadczalnego i
potwierdzenie wynikw, jakie uzyskaem w badaniach przeprowadzonych na salamandrach. Kiedy ju
uzna si za usatysfakcjonowanego faktem, i to wszystko, co opisaem, nie ulega wtpliwoci,
dyskutowalimy, czym mona by si zaj w nastpnej kolejnoci.
No, dobrze powiedzia Charlie eby si czego wicej dowiedzie o tym prdzie, musimy
powici uwag wntrzu zwierzcia odsoni jaki nerw i zmierzy w nim prd.
atwiej powiedzie, ni zrobi zaoponowaem. Nawet samo przecicie nogi zwierzcia
spowoduje uszkodzenie tkanek i pojawienie si prdw uszkodzeniowych. Bd one rdem napi
zakcajcych i, co wicej, nie bdziemy dysponowa na tyle stabilnym miejscem, gdzie mona by
umieci elektrod odniesienia.
Charlie da mi lekcj z zakresu podstaw elektroniki. Napicie spada w miar, jak prd
przemieszcza si wzdu przewodnika, dziki czemu mona oczekiwa rwnomiernego spadku
potencjau w kadej jednostce jego dugoci. Wszystko, co trzeba zrobi, to umieszcza wzdu niego
obydwie elektrody w taki sposb, by elektroda odniesienia znajdowaa si w pobliu przypuszczalnego
rda prdu. Jeli stosuje si standardow odlego pomidzy elektrodami, to mona porwnywa
spadki napicia pomidzy rnymi przewodnikami i na podstawie pomiarw w ktrymkolwiek z
odcinkw oceni zmiany, jakie zaszy w caym ukadzie.
Wszystko, co musiaem zrobi, to przeprowadzi operacj chirurgiczn. Zdecydowaem si na
prowadzenie bada na abach amerykaskich [Autor posuguje si tu nazw pospolit Bullfrog",
ktrej odpowiada kilka nazw gatunkowych amerykaskich ab, cechujcych si znacznymi
rozmiarami. Najprawdopodobniej chodzi tu o gatunek Rana catesbeiana (przyp. ium.)], ktre maj
dugie tylne nogi i due, dobrze nadajce si do bada nerwy kulszowe. Nerwy te atwo byo odszuka
i odsoni za porednictwem ostronie przeprowadzonego niewielkiego przecicia przechodzcego
pomidzy miniami, bez ich uszkadzania. Potrafiem odsania odcinki nerwu o dugoci ponad dwa
centymetry, nie powodujc przy tym adnych uszkodze ani krwawienia. W trakcie operacji pod nerw
podsuwaem plastikowy arkusik, by w trakcie pomiarw nie zbiera take potencjaw z otaczajcych
mini. Mierzylimy gradient potencjau na odcinkach o standardowej dugoci 1 centymetra. W
nerwach kulszowych wszystkich badanych ab gradient ten mia sta warto. W stanie gbokiego
znieczulenia oglnego mia on niewielk warto lub by nawet zerowy, jednak w miar ustpowania
anestezji wzrasta do staej wartoci wynoszcej okoo 4 miliwolty na centymetr. Biegun dodatni
zawsze stwierdzalimy od strony rdzenia krgowego, a ujemny od strony palcw.
U niektrych ab przeprowadzalimy cicie nerwu powyej miejsca pomiaru napicia. W wyniku
tego rnica potencjaw zanikaa by to kolejny dowd na to, e przez nerw przepywa prd. W
chwil potem rnica potencjau odtwarzaa si, lecz jej warto nie bya ju taka, jak poprzednio.
Doszlimy do przekonania, e te wtrne napicia byy prawdopodobnie artefaktem faszywym
odczytem spowodowanym przez czynniki zewntrzne majcym swe rdo w samym przeciciu
nerwu lub innych tkanek, ktre musiaem chyba przecina, by przeci nerw kulszowy.
Charlie zaproponowa pniej, ebymy przeprowadzili pomiary na duszych odcinkach nerwu. I
tutaj natrafilimy na zagadk. Nie udawao si nam teraz powtrzy uzyskiwanych za kadym razem

w poprzednich pomiarach rnic potencjau, gdy odlego midzy elektrodami zwikszylimy do 2


centymetrw, dokonujc pomiarw w pobliu kolana. Oczekiwalimy, e ta rnica potencjau bdzie
dwukrotnie wysza, tymczasem czsto bya ona wiksza lub nisza od tej, jakiej oczekiwalimy.
Obstawaem przy tym, e widocznie moje przecicia doprowadzaj do powstawania lokalnych prdw
uszkodzeniowych, ktre powoduj zakcenia pomiarw. Charlie natomiast utrzymywa, e jestem
dobrym chirurgiem i e nie wida, ebym powodowa wicej uszkodze ni w poprzedniej serii
pomiarw. Zapyta te: czy mog istnie jakie rnice pomidzy odcinkiem nerwu poprzednio
eksponowanym a duszym teraz odcinkiem eksponowanego nerwu?
To jest nieprawdopodobne odpowiedziaem. Nerw kulszowy rozszczepia si na dwie gazie, lecz
mona to stwierdzi jedynie pod kolanem, gdzie jedna z nich przechodzi do przedniej czci ydki, a
druga do tylnej.
A skd wiesz, e nie rozdziela si on jeszcze przed kolanem? zapyta.
Mia racj. Cakiem niele jak na fizyka! Nerw rzeczywicie dzieli si, lecz obydwie jego gazie
poczone byy ze sob przez osonk nerwow a do obszaru poniej kolana. Usunem osonk i
oddzieliem od siebie obydwie czci nerwu. Po dokonaniu pomiarw okazao si, e obydwie czci
byy spolaryzowane w przeciwnych kierunkach. Na gazi przedniej cz znajdujca si od strony
palcw miaa biegun dodatni, natomiast ga tylna miaa tak sam polaryzacj jak pie nerwu
kulszowego, jednak zawsze cechowa j wyszy gradient. Widocznie prd w przedniej gazi
przepywa w kierunku przeciwnym do prdu w pozostaej czci nerwu. Rzecz interesujc byo to,
e jeli zsumowalimy wzrosty napicia z jednocentymetrowych odcinkw obydwu gazi 4 miliwolty
plus i 8 miliwoltw minus u typowej aby uzyskiwalimy z grubsza tak sam rnic potencjaw,
jak w gwnej czci nerwu, okoo 4 miliwolty minus na kady centymetr. W pierwszej chwili wydawao
si, e nie ma to adnego sensu.

Kierowany przeczuciem posaem kawaki obydwu nerww na wydzia patologii w celu wykonania z
nich preparatw mikroskopowych. Stwierdziem, e wkna w przedniej gazi rozwidlenia maj

mniejsze rozmiary. Dopiero teraz doznaem olnienia. Nerw kulszowy naley do kategorii tak zwanych
nerww typu mieszanego. Posiada on bowiem zarwno neurony czuciowe, jak i ruchowe. Nerwy
czuciowe maj zazwyczaj rednice mniejsze ni ruchowe; wygldao wic na to, e przednia ga w
caoci jest zoona z nerww czuciowych, za tylna z ruchowych. Mona przyj, e take
staoprdowy ukad posiada zarwno odcinki wstpujce, jak i zstpujce. Dokonalimy pomiarw na
nerwach, o ktrych wiadomo, e s one cakowicie jednego lub drugiego typu. Nerw udowy,
przechodzcy przedni czci uda, dziaa prawie cakowicie jako ruchowy i, z pewnoci, jego
ujemny potencja wzrasta w kierunku od rdzenia krgowego. Nerwy rdzeniowe, zawiadujce skr
grzbietu aby, s wknami czuciowymi. Ich ujemny potencja wzrasta w kierunku rdzenia krgowego.
Wiedzielimy ju teraz, e wkna czuciowe i ruchowe, zestawione ze sob w uk odruchowy,
tworz jednoczenie nieprzerwany obwd, w ktrym moliwy jest przepyw prdu. W ten sposb
rozwizalimy te zagadk odnoszc si do natury czynnika, dziki ktremu nastpuje zamykanie
obwodu: noniki prdu powracaj do swego rda przez same nerwy, a nie poprzez jak inn
tkank. Zgadzao si to dokadnie z tym, co w odniesieniu do komrek mzgu ustali Gerard. Nerwy w
caym ciele s jednakowo spolaryzowane: dodatnio we wknach doprowadzajcych, dendrytach,
ujemnie w obszarze wkien wyprowadzajcych, a wic aksonw. Uwiadomilimy sobie, e takie
wanie spolaryzowanie elektryczne jest tym wanie czynnikiem, dziki ktremu impulsy nerwowe
rozprzestrzeniaj si w jednym kierunku, a ukad nerwowy dziaa koherentnie.
Artefaktowy czowiek i prawdziwy przyjaciel
Charlie bra udzia w budowaniu pierwszego mikroskopu elektronowego, w zwizku z czym zna
wielu ludzi o gonych nazwiskach, ktrzy dziaali na polu fizjologii. Niedugo po wspomnianych wyej
eksperymentach na nerwach kulszowych jeden z tych znajomych Charliego odwiedzi Syracuse, aby
wygosi wykad. Poprosilimy go o zwiedzenie naszego laboratorium. Po oprowadzeniu go i
przedstawieniu ta prowadzonych prac pokazalimy mu nasze ostatnie wyniki. Znieczulilimy cztery
aby, odsonilimy wszystkie osiem nerww kulszowych i dokonalimy pomiarw na wszystkich
szesnastu odgazieniach. Odczyty byy bez zarzutu. Kady nerw cechowao napicie i polaryzacja
zgodne z naszymi przewidywaniami. Nie kryjc dumy zapytalimy fizjologa:
Co pan o tym myli?
Artefakt, wszystko artefakt odpowiedzia. Kady wie, e prd nie przepywa wzdu nerww. I
wanie w tej chwili przypomnia sobie, e ma do zaatwienia spraw, ktra nie cierpi zwoki, wic
popiesznie opuci laboratorium. Zapewne sdzi, e moe mu si jeszcze co udzieli z naszego
entuzjazmu.
Charlie prawie nigdy nie kl, ale tego dnia nie mg powstrzyma si przed tym. Istot jego
gorzkich uwag byo to, e z ca pewnoci musi by jaka rnica pomidzy fizykami a biologami. Ci
pierwsi przynajmniej przyjrzeliby si nowym dowodom, podczas gdy ci ostatni dbali o to, by mie oczy
i gowy zamknite. Po tym incydencie zawsze, kiedy chcielimy odwoa si do symbolu dogmatyzmu,
mwilimy o czowieku artefaktowym".
Przeprowadzilimy jeszcze par obserwacji na nerwach aby. Nadesza jednak zima. Nie powinno
to stanowi adnej przeszkody temperatura w laboratorium utrzymywana bya na staym poziomie
przez cay rok, a wic aby nie przestaway je i nie przechodziy w stan hibernacji, jak ma to miejsce
w normalnych warunkach. A jednak bya rnica. Napicia stay si mniejsze, aby pozostaway duej
w stanie utraty wiadomoci po typowej dawce rodka anestetycznego, za ich naczynia krwionone
byy duo bardziej delikatne. Czyby posiaday zdolno odczuwania w jaki sposb tego, e nadesza
ju zima?
Jeli nasza koncepcja istnienia ukadu staoprdowego jest suszna, to ukad taki powinien by
podatny na dziaanie zewntrznych pl magnetycznych. Wykazaem ju jego istnienie w
dowiadczeniach nad wystpowaniem efektu Halla, ale trzeba zauway, e posugiwaem si wtedy
bardzo silnymi polami magnetycznymi, o sile kilku tysicy gausw. Natenie ziemskiego pola
magnetycznego wynosi zaledwie p gausa, przy czym ulega ono zmianom w cyklu rocznym. W tym
okresie publikowa swoje interesujce prace take Frank A. Brown, biolog pracujcy w Northwestern
University, zajmujcy si powszechn w wiecie ywym cyklicznoci procesw, a wic zmianami
aktywnoci metabolicznej, majcymi charakter falowy (takimi, na przykad, jak te, ktre zachodz
pomidzy faz czuwania i snu). Twierdzi on, i sabe pola magnetyczne maj istotny wpyw na
wszystkie formy ywe oraz e podobne rytmiczne zmiany pola magnetycznego odgrywaj rol
czynnika nadajcego rytm zjawiskom ycia. Pomimo e dysponowa on przekonujcymi dowodami
susznoci swoich pogldw, we wczesnych latach szedziesitych nikt nit zwraca na nie uwagi.
Sdzilimy, e dysponujemy czym, co moe wspomc jego koncepcj: znalimy ogniwo, dziki

ktremu takie wanie sprzenie moe si realizowa.


Opisaem pomiary dokonane na nerwie kulszowym i dodaem do tego obserwacje dokonane na
abach w okresie zimy. Tekst ten wysaem do Science", lecz natychmiast mi go odesano. Domylam
si, e po opublikowaniu mojego doniesienia na temat efektu Halla redaktorzy zmienili zdanie. W
nastpnej kolejnoci przymierzyem si do jeszcze lepszego od Science" jego brytyjskiego
odpowiednika do Natur". Tam materia mj zosta przyjty do druku. Tym razem dostaem ju kilka
prb o odbitki artykuu. Waniejsze jednak znaczenie miao nawizanie korespondencji z Frankiem
Brownem i trwajcego przez lata sprzenia zwrotnego, ktre pomogo nam w dokonaniu odkry
opisanych w rozdziale 14.
Mylaem o jeszcze jednym sposobie sprawdzenia, czy prd w nerwach ma charakter
pprzewodnikowy. Moglimy bowiem zamraa odcinek nerwu znajdujcy si pomidzy elektrodami.
Jeli prd przepywajcy miaby charakter jonowy, to wskutek zamroenia nastpowaoby
unieruchamianie ich na swoich miejscach, za natenie prdu powinno spada do zera. Jeli jednak
nonikami adunku s w nim elektrony przemieszczajce si w pewnego rodzaju sieci krystalicznej, to
ich ruchliwo powinna wzrosn dziki zamroeniu i natenie prdu powinno wzrosn.
Tak rzeczywicie byo. Za kadym razem, kiedy dotykaem nerwu ma szklan rurk wypenion
ciekym azotem, nastpowa skok natenia prdu. Nie miaem jednak pewnoci, czy nie uszkadzaem
nerwu wskutek dotykania go rurk lub przez samo zamraanie. Aeby si upewni co do tego,
obcinalimy po prostu nerw w pobliu rdzenia krgowego: gradient potencjau wzdu nerwu spada do
zera. Wtedy znw oddziaywalimy ciekym azotem. Jeli zimno rzeczywicie zwikszao prd
pprzewodnictwa, to nie powinnimy stwierdzi rwnie adnego potencjau. I dziao si tak
rzeczywicie. Tak wic wzrost prdu nie by spowodowany artefaktem uszkodzeniem nerwu w
rezultacie zamraania lub dotykania go rurk.
To rozstrzygao kwesti. Test za testem potwierdza koncepcj ukadu staoprdowego. Teraz
musielimy przekona si, dokd prowadzi ta koncepcja, a po drodze prbowa przekona do niej
niektrych artefaktowych ludzi". Mielimy bardzo duo pomysw przyszych prac, jednak teraz
najwyszy priorytet miao znalezienie jakiego pewnego systemu finansowania naszych bada.
W dalszym cigu miaem kopoty z biurem kierujcym badaniami Veterans Administration. Po
dwukrotnym otrzymaniu z tego rda funduszy na badania wkrtce przekonaem si, e otrzymanie
akceptacji oraz mono ich wydawania to dwie rne sprawy. Aeby zamwi potrzebne mi rzeczy
nawet tak drobne, jak probwki czy przewody musiaem wypenia formularz i przekazywa go
sekretarce w biurze administracji bada. Ona z kolei musiaa wypeni inny formularz i uzyska na nim
podpis dyrektora dziau bada. Formularz ten trafia do suby, zaopatrzenia, gdzie urzdnik wypenia
trzeci formularz, ktry stanowi waciwe zamwienie. No c, moje zamwienia przestano realizowa.
Uskarajc si na te szykany do sekretarek, zaprzyjaniem si z nimi. Dowiedziaem si od nich,
e to wanie dyrektor mnie stopowa, nie skadajc podpisu na moich formularzach. Jednak jego
sekretarka rozwizaa mj problem. Ot dyrektor by kunktatorem i zwykle na jego biurku gromadziy
si stosy dokumentw do podpisania, a do chwili, kiedy sekretarka mwia mu, e tymi sprawami
trzeba si natychmiast zaj. Wtedy dyrektor zaraz zabiera si do podpisywania, bez przygldania si
kademu dokumentowi. W tej sytuacji jego sekretarka, wobec ktrej czuj si ogromnie zobowizany,
po prostu ponownie wsuwaa moje zapotrzebowania do rodka stosu, przy czym czynia to zwykle w
pnych godzinach ostatniego w tygodniu dnia pracy. Dyrektor kilka razy odwiedzi moj pracowni.
Widzc nowe elementy wyposaenia, zauwaa wtedy:
Nie przypominam sobie, ebym to dla pana zamawia.
Nie pamita pan? sodko odpowiadaem. Rozmawialimy o tym, a poniewa pozostawao mi
na to jeszcze mnstwo pienidzy w moim budecie, wic si pan zgodzi. Byo to lepsze, ni
wykcanie si o kady przyrzd, jednak bardzo przy tym uwaaem, by nie przebra miary w
wydatkach. Myl, e dyrektor nigdy si na tym nie pozna.
Wkrtce stanem jednak w obliczu jeszcze wikszego zagroenia. Miaem wielu szefw w
Veterans Administration oraz w szkole medycznej i wszyscy z nich prowadzili badania". Jednake
raporty roczne wydziau bada wykazyway, e opublikowaem wicej prac, majc do dyspozycji kilka
tysicy zielonych, ni wszyscy moi zwierzchnicy razem wzici, pomimo e wielu z nich
wypompowywao w tym samym okresie czterdzieci lub pidziesit tysicy. Zamaem wic star
zasad mwic, e nie powiniene publikowa wicej ni twj szef.
Pewnego dnia w mojej pracowni pojawi si jeden z tych facetw. Ju jego zjawienie si tutaj byo
wydarzeniem samym w sobie, gdy nigdy nie zdarzyo mu si poprze mnie i prawd mwic stosunki

pomidzy nami byy napite. Tego dnia jednak okazywa dowody wielkiego zainteresowania tym, co ja
robi, po czym zoy mi propozycj nie do odrzucenia".
Czy nie byoby dobrze, gdyby mia pan wystarczajco duo pienidzy? Przyznaem, i nic nie
miabym przeciw temu i wyraziem jednoczenie zainteresowanie, jak mogoby doj do tego.
Nie ma sprawy. Wszystko, co pan musi zrobi, to doczy mnie do realizacji swojego problemu
badawczego. Wszystkim, czego ja bd oczekiwa w zamian za to, bdzie dopisywanie mojego
nazwiska na publikacjach wychodzcych z laboratorium.
Upyno dobrych kilka sekund, zanim uwierzyem wasnym uszom, e dobrze faceta syszaem.
Potem powiedziaem mu, co on moe sobie zrobi ze swoimi dojciami.
W kilka miesicy pniej zauwayem, e okrgowy konsultant chirurgiczny, praktycznie pierwszy
po Bogu w hierarchii Veterans Administration, przeprowadza wizytacj w szpitalu, by sprawdzi
doniesienie mojego niedoszego dobroczycy", e zbyt wiele czasu powicam na badania, na czym
cierpi pacjenci. Na szczcie toczyy si ostre rozgrywki pomidzy moimi zwierzchnikami, a jeden z
nich, znajdujcy si wyej w hierarchii ni facet, ktry mnie oskary, popiera mnie. Zostaem wic
oczyszczony z zarzutw, cho jego celem byo nie tyle ocalenie obiecujcego programu badawczego,
ile sprawienie kopotu tamtemu drugiemu.
Stao si dla mnie oczywiste, e polegajc jedynie na pienidzach przydzielanych przez Veterans
Administration cigam na siebie katastrof. Uwiadomiem sobie potrzeb uzyskania wsparcia z
zewntrz. Powiciem nieco czasu przeznaczonego na badania, by napisa dwie propozycje.
Pierwsza z nich, wysana do Department of Army, podkrelaa moliwo stymulowania gojenia si
ran za pomoc prdu staego. Poniewa rzemioso wojenne produkuje raczej sporo zranie, sdziem,
e ich to zainteresuje. Jednak tak si nie stao. Propozycja zostaa szybko odrzucona, lecz po okoo
miesicu zdarzya si dziwna rzecz. Zadzwoni do mnie wybitny chirurg ortopedyczny, profesor w
pewnej szkole medycznej na poudniu Stanw.
Otrzymaem od armii fundusz na przebadanie moliwoci, czy stay prd elektryczny nie mgby
przyspiesza gojenia koci wygarn i doda: Jestem ciekawy, czy nie miaby pan jakich sugestii,
jak najlepiej mona by si zabra do tego problemu.
Mj Boe, czyby tamci byli a tak podli? Oczywicie, kiedy przejrzaem jego charakterystyk jako
badacza, stwierdziem, e nie ma on adnego przygotowania w zakresie prac nad bioelektrycznoci.
Zdarzyo si po prostu, e by on w armii czonkiem komitetu recenzentw, zaleci odrzucenie mojej
propozycji, nastpnie przekrci spraw w ten sposb, e po jej odrzuceniu propozycj postawi w
swoim imieniu uzyskujc teraz zgod na rozpoczcie bada. Stao si tak, e on, czowiek majcy
reputacj i przyjaci w komitecie recenzentw, mia rozpocz te badania, a nie jaki nieznany
parweniusz.
Drug propozycj badawcz posaem do National Institutes of Health [Pastwowe (Narodowe)
Instytuty Zdrowia. Najwiksza w USA instytucja zajmujca si badaniami biomedycznymi (przyp.
tum.)] (NIH). W tym wypadku pozostawaem w obszarze mojej dziedziny, proponujc podejcie do
koci od strony fizyki ciaa staego, majc nadziej, e uda mi si stwierdzi, czy prd stay moe
przyspiesza gojenie si koci. Fundusz zatwierdzono, ale pienidzy mogo starczy zaledwie na
zrobienie czci tego, co chciaem zrobi. I cho dobrze si stao, e miaem ju jakie miejsce
agodnego ldowania, a wic rdo nie znajdujce si pod kontrol miejscow, mimo to potrzeba mi
byo jakiego politycznego parasola, aby moja sytuacja w Syracuse bya stabilna. Udaem si wic
bezporednio do dziekana szkoy medycznej.
Carlyle Jacobsen zdawa si by miym facetem, nie wyglda na czowieka, ktry nadaje si
jedynie do ceremonii i piastowania stanowisk, wic postanowiem rozmawia z nim zupenie szczerze.
Zabraem ze sob odbitki moich prac i wszedem do jego biura.
Prosz pana zaczem. Od czterech lat prowadz badania nad efektami staoprdowymi w
organizmach. Kilka moich artykuw opublikowano w dobrych czasopismach i jestem przekonany, e
jest to wany kawaek pracy badawczej. Pomimo to, mam wielkie trudnoci z uzyskaniem funduszy z
VA. Moje starania blokowane s przez politykw w komitecie do spraw bada. Dzieje si to pomimo
faktu, e ci faceci nic nie publikujc wydaj ode mnie pi razy wicej ni ja dostaj na badania.
Wydaje si, e ponioso mnie troch, lecz dziekan Jacobsen siedzia tylko i sucha, dopki nie
skoczyem.
Czy przeprowadza pan jakie eksperymenty nad aktywnoci staoprdow ukadu nerwowego?
zapyta.

Pytanie to byo niespodziank, ale opowiedziaem mu o naszych badaniach przeprowadzonych na


nerwach salamander i ab.
Okazao si, e przed laty przeprowadzi on troch bada nad nerwami i to z Ralphem
Gerardem! Wykaza wic wielki entuzjazm.
Zaszed pan o wiele dalej, ni nam si to kiedykolwiek udao powiedzia do mnie. Nigdy nie
przyszo nam na myl, by wiza prdy mzgowe z systemem caego ciaa. Ile pienidzy wam
potrzeba?
Poprosiem o 50 tysicy dolarw na dwa lata, po 25 tysicy na rok i wyjaniem, e musz by one
wyranie zaadresowane na moje nazwisko, bo w innym wypadku nigdy tych pienidzy nie zobacz.
Niech si pan nie martwi powiedzia. Niech pan zaraz wraca do pracowni. Ja te pienidze
zdobd dla pana. Gdyby nie inne okolicznoci, to chciabym z wami pracowa.
Domylam si, e musia wykrci numer do Waszyngtonu, kiedy drzwi si zamkny za mn, gdy
ju nastpnego dnia szef bada otrzyma telegram z gwnego biura VA, przeznaczajcy potrzebn mi
sum do mojej dyspozycji, i tylko do mojej. Szef nie mg tego poj, a ja rwnie demonstrowaem
cakowit niewiedz w tej sprawie.
Wykoncypowaem sobie, e teraz ju nic nie jest w stanie spowodowa, by dyrektor mg mnie
mniej lubi, przeto przedsiwziem nastpny krok. Poszedem do dyrektora szpitala i powiedziaem
mu, e potrzeba mi wicej miejsca. Poniewa dowiedzia si ju o poparciu dla mnie z Waszyngtonu,
okaza si bardzo pomocny i wkrtce otrzymaem kilka pokoi na najwyszym pitrze.
Nagle caa nowa dziedzina bada znalaza si w zasigu rki. Charlie i ja nie wiedzielimy, jak
drog obra. Naszym pierwszym i najwaniejszym krokiem byo zatrudnienie Andy Marino jako
pomocy technicznej. Wynagrodzenie, jakie otrzyma, miao bardzo wielkie znaczenie dla niego, dla
nas za jeszcze wiksze znaczenie miao jego oddanie badaniom naukowym. Tak wic znalelimy
si na naszej wasnej drodze bada.
Elektromagnetyczny mzg
Jeli prd elektryczny kieruje dziaalnoci nerww w mzgu i caej reszcie ciaa, to musi on do
pewnego stopnia regulowa take wiadomo. Z ca pewnoci spadajce napicia u
znieczulonych oglnie salamander stanowiy argument na rzecz tej idei. Ale czy to wanie zmiany
charakterystyk prdu powodoway anestezj? Widocznie tak, bo kiedy przepuszczaem niewielki prd
w kierunku od przodu do tyu przez gow salamandry, tak by nastpowao zniesienie jej prdu
wewntrznego, zwierz tracio wiadomo. Nie mona byo jednak powiedzie, czym ten stan rni
si od normalnego snu. Przynajmniej z klinicznego punktu widzenia zwierz byo w stanie
znieczulenia oglnego, bo tak dugo, jak dugo by przepuszczany prd, zwierz pozostawao
nieruchome i niewraliwe na bodce blowe.
Czy bya to prawdziwa anestezja, czy te zwierz podlegao bezustannemu poraaniu prdem?
Wydawao si, e ta ostatnia moliwo nie ma miejsca, ale ta obserwacja bya tak wana i
podstawowa dla neurofizjologii, e musiaem wiedzie to na pewno. Uzyskanie pewnoci w tej sprawie
nie byo bynajmniej zadaniem atwym, gdy w tamtym okresie niewiele byo dostpnych obiektywnych
testw oglnego znieczulenia, szczeglnie w odniesieniu do salamander. I dzisiaj jest nie inaczej. Fale
mzgowe nie okazay si uyteczne dla oceny gbokoci znieczulenia oglnego u czowieka,
poniewa jedyny jego dobry znacznik bardzo wolne fale delta pojawiay si jedynie wtedy, kiedy
pacjent by niebezpiecznie blisko mierci. Nie majc jednake lepszego pomysu, postanowiem uy
mojego wielokanaowego rejestratora do uzyskiwania zapisw EEG chemicznie znieczulonych
salamander. Stwierdziem, e u tych zwierzt w stanie anestezji pojawiaj si bardzo wyrane fale
delta i pomimo tego zwierzta powracaj bardzo adnie do penej wiadomoci. Uznaem zatem, e
fale delta bd dla mnie znacznikiem. Pomys piknie si sprawdza. Bardzo mae prdy daway mi
fale delta na elektroencefalogramach; amplituda tych fal narastaa, w miar jak zwikszaem prd i
dobrze korelowaa z okresami niewraliwoci zwierzt na bodce.

Wynik ten w naturalny sposb prowadzi do postawienia pytania, czy chemiczne rodki
anestetyczne oddziauj za porednictwem blokowania mzgowych prdw elektrycznych. Nie
mogem znale sposobu, by uzyska bezporedni dowd na to w ten czy inny sposb. Przyszo mi
jednak na myl, czy nie udaoby si znosi znieczulenia chemicznego przez przepuszczanie prdu
przez mzg w normalnym kierunku. Okazao si, e udaje si to, ale tylko do pewnego stopnia. Byem
w stanie powodowa czciowe odtworzenie si fal E EG o wyszych czstotliwociach, przy czym
wydawao si, e znieczulenie staje si pytsze, lecz nie udawao mi si spowodowa tego, by
chemicznie znieczulona salamandra obudzia si i odesza.

Stwierdziem te w trakcie tych obserwacji, e w czasie obniania si potencjau gowy, w miar jak
chemiczny anestetyk coraz bardziej nasila dziaanie, zawsze w zapisie na krtki czas pojawiay si
specyficzne fale wolne. Zajmoway one dolny skraj czstotliwoci delta (1 cykl na sekund lub nawet
mniej). Pojawiay si one take wtedy, kiedy w miar wyczerpywania si rodka znieczulajcego
zaczynao narasta napicie. Aby stwierdzi, czy odchylenia te s zawsze sygnaem zajcia duej
zmiany stanu wiadomoci, zdecydowaem, e bd stosowa standardowe natenie prdu staego
do wywoywania znieczulenia, mierzc amplitud (wielko) fal delta w EEG, i przez jedn sekund na
prd doprowadzany do mzgu nakadajc fale o podobnych charakterystykach. Tak wic zamierzaem
wprowadza z zewntrz fale typu zmiany stanu wiadomoci", obserwujc, czy powoduj one
przesunicia w EEG. Nie mogem jednak jednoczenie przeprowadza pomiaru EEG, gdy w zapisie
pojawiayby si fale aplikowane przeze mnie. Dlatego te tak ustawiem jeden z przecznikw, by po
minucie nastpowao jednoczesne odcicie fal i wczenie rejestratora, bez przerywania dopywu
prdu utrzymujcego salamandr w stanie pozbawienia wiadomoci.
Zdawao si, e pomys jest trafny. Dodane fale wyranie zwikszay amplitud fal
charakterystycznych dla gbokiego upienia salamandry. Czy nie by to artefakt? Czy dodane fale nie
powodoway przypadkiem oscylacji prdw w mzgu, oscylacji, ktre utrzymyway si po odczeniu
zewntrznego rda nadajcego rytm? Nie wydawao si to prawdopodobne, gdy fale, ktre
dodawaem, miay charakterystyczn dla fazy zmiany stanu wiadomoci czstotliwo rwn l
okresowi zmian na sekund, podczas gdy rejestrowane delty miay czstotliwo trzy razy wysz.
Byo jednake moliwe przeprowadzenie pewnej dodatkowej prby. Mogem bowiem dodawa fale o
innych czstotliwociach i obserwowa, czy nie powoduj one przypadkiem efektw

charakterystycznych dla fal o czstotliwoci l cyklu na sekund. Nie powodoway w rzeczywistoci,


jeli czstotliwo dodawanych fal wzrastaa powyej wspomnianej, to fale theta charakterystyczne
dla gbokiego snu zmniejszay si. Jednosekundowe fale s wic oznak powanych zmian stanu
wiadomoci.
Ten szereg dowodw wzmacnia jeden z gwnych punktw mojej hipotezy. Prdy stae w obrbie
orodkowego ukadu nerwowego reguluj poziom wraliwoci neuronw na kilka sposobw: przez
zmian natenia prdu pyncego w jednym kierunku, zmian kierunku jego przepywu (zmieniajc
jego biegunowo) i przez modulowanie prdu falami wolnymi. Co wicej, bylimy zdolni do
podobnego sterowania z zewntrz ich aktywnoci przez doprowadzanie do gowy prdw kadego
typu. Wszystko to byo bardzo podniecajce. Otwierao bowiem nowe, bardzo bogate moliwoci
lepszego zrozumienia mzgu. Jednak wci badania takie znajdoway si na krawdzi powanego
traktowania, gdy byy logiczn konsekwencj prac przeprowadzonych przez Gerarda i jego
wsppracownikw. Jednake wynik nastpnego dowiadczenia przynis rezultat, ktry jeszcze
trudniej byo zaakceptowa.
Sdziem, e prdy przepywajce w mzgu musz mie charakter pprzewodnikowy, tak jak
prdy w neuronach obwodowych. Miaem zamiar podj prb wykrycia zjawiska Halla w gowie, lecz
zdawaem sobie spraw, e ze wzgldu na zoono mzgu kady wynik bdzie mona
zakwestionowa. Pniej przyszo mi na myl posuenie si tym zjawiskiem, e tak powiem, w
kierunku odwrotnym. Polegaoby to raczej na obserwowaniu skutkw, jakie na mzg wywiera pole
magnetyczne ni na rejestrowaniu wytworzonego w nim napicia Halla. Skoro efekt ten polega na
spychaniu pewnej czci nonikw adunku z pierwotnego toru ich ruchu, to pole dostatecznie silne
powinno to czyni w odniesieniu do wszystkich nonikw. Jeli tak, to pole takie przyoone w
kierunku prostopadym do kierunku prdu pyncego wzdu linii rodkowej mzgu powinno znosi
jego przepyw, a wic mie taki sam skutek, jak zniesienie go przez prd doprowadzony z zewntrz.
Zwierz powinno zasn.
Poddan dziaaniu sabego rodka uspokajajcego salamandr kadlimy na plastikowej pce
pomidzy biegunami silnego elektromagnesu, przytwierdzajc do jej gowy elektrody w celu rejestracji
EEG. W miar jak stopniowo zwikszalimy natenia pola magnetycznego, nie dostrzegalimy
adnych zmian. Dopiero przy nateniu 2000 gausw pojawiay si fale delta. Przy 3000 gausw cay
EEG skada si z prostych fal delta, za zwierz stawao si nieruchome i niewraliwe na adne
bodce. Co wicej, w miar jak zmniejszalimy si pola magnetycznego, w pewnej chwili gwatownie
pojawiay si cechy normalnego EEG, a salamandra odzyskiwaa wiadomo w cigu paru sekund.
To, co zaobserwowalimy, ostro kontrastowao z innymi formami anestezji. Po uyciu staego prdu
EEG nawet do p godziny po jego wyczeniu wykazywa obecno fal delta, zwierzta w tym okresie
znajdoway si w stanie takiego samego zamroczenia, jakie wystpuje po zastosowaniu znieczulenia
chemicznego.

Sdzilimy, e udao nam si znale najlepszy z moliwych rodek znieczulajcy, ktry pozwala,
bez wywoywania adnych skutkw ubocznych, na szybki powrt do normy. Podjlimy starania o
wikszy jeszcze elektromagnes, by wyprbowa t metod na wikszych zwierztach, a w kocu i na
czowieku, lecz nigdy nie dostalimy odpowiedzi na nasze zapotrzebowanie. Jakkolwiek dane, jakie
uzyskalimy na temat staych prdw w nerwach, mona byo kwestionowa, to reagowanie ywych
organizmw na pola magnetyczne nie ulegao w tym czasie w Ameryce absolutnie adnej kwestii.
Byem wic bardzo zdumiony, gdy otrzymaem telefon od jednego z najwymienitszych biologw
znajdujcych si w orbicie Harvard-MlT [Dwie spord cieszcych si najwyszym prestiem uczelni
amerykaskich. W MIT uprawiane s wszystkie dziedziny naukowe prcz humanistyki (przyp. tum.)].
Powiedzia on:
Wanie trwa organizowanie w MIT midzynarodowej konferencji na temat
wysokoenergetycznych pl magnetycznych. Od wielu powanych badaczy z zagranicy otrzymalimy
wiele pyta, dlaczego nie przewiduje si zorganizowania sesji powiconej biologicznym skutkom
wywoywanym przez pola magnetyczne. Dla nas jest to obszar zupenie nieznany i nie wierzymy, by
takie efekty mogy zachodzi, ale ci faceci nie chc ustpi. Przegldalimy literatur naukow i
natknlimy si na paski artyku o zjawisku Halla. Poniewa wydaje si, e jest pan jedyn osob w
Stanach prowadzc badania w tym kierunku, niech nie zrazi pana pytanie, czy warto tym
zagadnieniom powici uwag.
Z tak pokor, na jak byo mnie sta, wyraziem przekonanie, e w tym moe co by i
opowiedziaem mu o naszych ostatnich eksperymentach. Po tym nastpia duga chwila wypeniona
lekcewaeniem. Powiedziaem nastpnie, e badania prowadz wraz z profesorem Bachmanem. To
wywoao drastyczn zmian tonu; czowiek ten rwnie zna Charliego z pracy nad mikroskopem
elektronowym w czasie wojny. Zapyta, czy nie zechciabym zorganizowa sesji i postara si o
dodatkowych referentw.
Niewielu byo badaczy, spord ktrych mogem wybiera, a w dodatku niektrzy z nich prowadzili
te prace bardzo niestarannie. Zaprosiem Franka Browna i wybraem na podstawie ogoszonych
publikacji jeszcze kilku innych. Ju prawie koczyem swoj prac, gdy dostaem drugi telefon.
Mczyzna, mwicy z cikim akcentem niemieckim, przedstawi si jako Dietrich Beischer,
Przeczytaem paski artyku o efekcie Halla rozpocz i myl, e nasze zainteresowania s
bardzo zbiene. Wyjani, e na zlecenie marynarki wojennej prowadzi badania nad biologicznymi
skutkami dziaania pl magnetycznych i e wykona wiele prac, ktre nie byy publikowane w

powszechnie dostpnych czasopismach. Aktualnie prowadzi duy eksperyment nad grup


ochotnikw, w celu wykrycia, jak bd na nich oddziaywa zerowe pola magnetyczne, a wic warunki
cakowitej eliminacji pola magnetycznego w ich otoczeniu. Kiedy zainteresowaem si, w jaki sposb
moe on wytwarza taki stan, zaprosi mnie do swojego laboratorium, bym si wszystkiemu przyjrza i
podsun ewentualnie jakie sugestie. Tak wic bez zwoki wybraem si do stanu Maryland.
W Silver Springs Beischer korzysta z nalecego do Naval Surface Weapons Center [Centrum
Broni Raenia Ldowego Si Morskich USA (przyp. tum.)] budynku sucego do kalibracji kompasw.
W tym olbrzymim domu kable elektryczne byy porozwieszane na wszystkich cianach, suficie i
pododze. Zostay one servo-sprzone (czyli byy bezporednio orientowane) wzgldem trzech
skadowych ziemskiego pola magnetycznego. W rezultacie uzyskiwano cakowit eliminacj pola
geomagnetycznego w kulistej przestrzeni o rednicy okoo 12 metrw w rodku budynku. Przebywao
w niej kilkoro ludzi, ktrzy byli poddawani rozmaitym testom. rodki, jakimi dysponowa Beischer,
zrobiy na mnie wraenie, tym bardziej odpowiada mi pobyt u niego. Zadawaem sobie jednak pytanie,
w jaki sposb bd wykorzystane odkrycia, ktre mog tam zosta dokonane. Jedynym moim
wkadem, jaki wniosem, bya uwaga, e budynek ten musia zosta zaprojektowany przed wykryciem
nisko-czstotliwych skadowych drga pola geomagnetycznego, ktre s mikropulsacjami
mieszczcymi si w zakresie od 1 do 25 cykli na sekund. S one duo sabsze ni pole
elektromagnetyczne Ziemi jako caoci. Tak wic, moim zdaniem, osoby badane przez Beischera w
dalszym cigu doznaway dziaania pl magnetycznych pulsujcych w tym zakresie czstotliwoci i
podejrzewaem, e ta skadowa moe by jedn z najbardziej istotnych dla ycia, poniewa wszystkie
fale mzgowe funkcjonuj w tym wanie zakresie. Prawdopodobnie w wyniku tej wanie okolicznoci
dowiadczenia z zerowym polem przynosiy nieprzekonujce wyniki. Zaprosiem Beischera na
spotkanie w MIT, by przedstawi niektre z uzyskanych wczeniej danych wskazujcych, e pola
elektromagnetyczne mog wpywa na rozwj zarodkowy.
Jeli chodzi o moje wystpienie, to nie zdecydowaem si na podjcie prby skrconej do paru
minut prezentacji (przed sceptycznym audytorium) moich dotychczasowych wynikw. Zamiast tego
przedstawiem niektre z wynikw zebranych przez Charliego i mnie oraz psychiatr Howarda
Friedmana, ktre wskazyway, e moe zachodzi zwizek pomidzy okresami czstszego
wystpowania zaburze psychicznych i burz geomagnetycznych. Badania te obszerniej przedstawi w
rozdziale 14.
Spotkanie w MIT udao si cakiem dobrze. Badania nad bioelektromagnetyzmem byy jeszcze w
powijakach, w zwizku z czym badania na ich polu nie powodoway jeszcze adnych nawrce"
biologw tkwicych w gwnym nurcie bada. Jak zwykle, okazao si, e fizycy s bardziej otwarci na
doniesienia o takich zalenociach. Spotkanie odegrao jednak rol okazji do wzajemnego
zainspirowania si biologw i fizykw. Wrciem do laboratorium jeszcze bardziej ni kiedykolwiek
zdecydowany na szukanie powiza, jakie zachodz pomidzy energi elektromagnetyczn a yciem.
Charlie, Howard i ja postanowilimy podj badania nad zmianami potencjaw staoprdowych
ludzkiego mzgu. W tych badaniach nie mona byo jednak posugiwa si elektrodami, ktre
stosowalimy w badaniach nad salamandrami. W cigu tygodnia Charlie wynalaz elektrody, ktre po
umieszczeniu na ludzkiej gtowie mogy dziaa rwnie precyzyjne. Od razu stwierdzilimy, e prd
pyncy od tyu do przodu mzgu zmienia si wraz ze zmianami poziomu wiadomoci, podobnie jak
dzieje si to w przypadku salamander. By on najsilniejszy w okresie podwyszonej aktywnoci
fizycznej i umysowej, a zmniejsza si podczas spoczynku i zmienia kierunek podczas normalnego
snu oraz podczas znieczulenia. Te informacje doprowadziy do eksperymentw opisanych w
rozdziale 13 ktre dostarczyy nam wielu informacji na temat tego, jak dochodz do skutku hipnoza i
percepcja blu.

Wtedy wanie otrzymaem zaproszenie od Meryla Rose, aby zabra gos na tym wielkim spotkaniu
wiata nauki o zwierztach, jakim jest midzynarodowy kongres zoologii. Nie jest to impreza typu
dorocznej konwencji. Kongres organizuje si tylko wtedy, gdy jego grono kierownicze uzna, i dokona
si wystarczajco duy postp, ktry gwarantuje sensowno organizowania takiego spotkania
badaczy. Sesja zorganizowana w sierpniu 1963 roku bya zaledwie szesnast od roku 1899, kiedy
odby si pierwszy taki kongres. Branie udziau w tym kongresie oznaczao szczeglne wyrnienie, a
sama konferencja bya wana z tego wzgldu, e po raz pierwszy nauka oficjalnie powicia uwag
takim nowym zjawiskom, jak: zanieczyszczenie pestycydami, ochrona gincych gatunkw,
przeludnienie i nadmierna urbanizacja. Dla mnie osobicie najwaniejsza chwila kongresu nadesza
wtedy, gdy przedstawiaem swj referat przed audytorium, w ktrym znajdowa si dr Ralph Bowen.
By on moim profesorem biologii w college'u: typ miego, lecz wymagajcego nauczyciela, ktry
zainspirowa mnie swoj unikaln kombinacj dyscypliny naukowej i szacunku dla ycia. Po
skoczeniu prezentacji powiedzia z charakterystyczn dla niego ostronoci:
To byo cakiem nieze, Becker. Chciabym jeszcze usysze, e kontynuujesz te badania.
Kiedy zapewniem go, e pomimo mojego stopnia doktorskiego w medycynie jestem w dalszym
cigu oddany podstawom biologii, powiedzia:
Mam nadziej, e tak jest istotnie, lecz musisz pamita, e nie bdzie ci atwo. Zmienianie
czegokolwiek napotyka liczne sprzeciwy. Ta zachta miaa dla mnie bardzo due znaczenie i byem
szczliwy, mogc mu pokaza, e do czego udao mi si doj.
Wiele si zdarzyo w cigu tych czterech wypenionych prac lat, a wic od czasu, kiedy
rozpoczem badania nad prdami uszkodzeniowymi. Ten pierwszy eksperyment otworzy drzwi do
wielkiego hallu, z ktrego wychodz korytarze prowadzce w wielu rnych fascynujcych kierunkach.
To byo naprawd ycie! Bez opuszczania laboratorium wyruszaem w podr odkrywcz rwnie
ekscytujc, jak przedzieranie si przez nie ujte jeszcze na mapach ostpy Nowej Gwinei. Nasza
praca nad nerwami i mzgiem prowadzia ku cakiem nowej koncepcji ycia, czego konsekwencje
dopiero stopniowo poczynay si ujawnia. W tym te czasie moi koledzy i ja kontynuowalimy
badania nad gojeniem, ktre prowadziy do zastosowa praktycznych. Sdz, e to w peni
usprawiedliwiao mj entuzjazm.

Wstecz / Spis Treci / Dalej


Rozdzia szsty
Delikatny gen
Pomimo mojej fascynacji fundamentalnymi pytaniami odnoszcymi si do natury ycia, w
pierwszym rzdzie byem jednak chirurgiem ortopedycznym. Zaleao mi wic bardzo na znalezieniu
czego, co mogoby pomc moim pacjentom. Ponadto, by przekona artefaktowych ludzi", Charlie i ja
poszukiwalimy jakiego bezporedniego testu, ktry pozwalaby na wykazanie pprzewodnictwa w
ywych tkankach. Zjawisko Halla oraz efekty elektryczne obserwowane przez nas podczas
zamraania nerww wskazyway co prawda na pprzewodnictwo, lecz nie potwierdzay go w
standardowych kategoriach inynierskich. Niestety, wszystkie znane wtedy testy na wystpowanie tej
waciwoci odnosiy si tylko do materiaw krystalicznych. Potrzebowalimy wic materiau, z
ktrego daoby si wycina kostki, czego, co nie uginaoby si podczas przymocowywania do tego
elektrod. Jedyn moliwoci, jaka si nasuwaa, byo badanie tkanki kostnej.
Dla wielu biologw i lekarzy koci s nieciekawym obiektem. Uwaaj je za wizk patykw, ktre
stanowi zasadniczy element konstrukcji stracha na wrble. Sdz wic, e w kociach nic istotnego
si nie dzieje widz w nich po prostu podprki dla bardziej subtelnych elementw
architektonicznych. Wielu moich pacjentw znajdowao si w opakanym stanie tylko dlatego, e
lekarze nie zdawali sobie z tego sprawy, i ko jest yw tkank, ktr naley traktowa z penym
respektem. Do dzi zreszt utrzymuje si do rozpowszechnione przekonanie, e chirurgia
ortopedyczna jest podobna do pracy ciesielskiej. Wszystko, co naley zrobi, to poskada niesforne
zamanie przy pomocy rub, pytek i gwodzi; jeli w wyniku zabiegu koci zostan dobrze
zamocowane, sprawa jest zaatwiona. Jest to bardzo dalekie od prawdy. Nie ma bowiem znaczenia,
jak mocno cinite s ze sob fragmenty zamanej koci. Jeli ko nie zagoia si kawaki i tak
ulegn rozsuniciu i z koczyny nie bdzie adnego poytku.
Filary wityni
Szkielet nie zasuguje na takie kawaleryjskie traktowanie. Jego wyksztacenie jest prawdziwym
osigniciem ewolucji, a jego zacztki sigaj ryb dewoskich, yjcych przed czterystu milionami lat.
Pozwala on zwierztom postpowa, w obydwu znaczeniach tego sowa, szybko i skutecznie.
Poniewa ko znajduje si we wntrzu ciaa, moe ona y i wzrasta wraz ze zwierzciem, zamiast
odpada, a przez to powodowa na pewien czas stan bezbronnoci zwierzcia, jak to ma miejsce w
przypadku szkieletu zewntrznego podczas wylinki. Ukad kostny pozwala rwnie na najbardziej
korzystne przymocowanie mini i zwikszanie rozmiarw ciaa.
Ko, jeli chodzi ojej struktur, naley uzna za twr nadzwyczajny. Jest ona odporniejsza na
nacisk od lanego elaza, lecz jeli zabije si j przy pomocy promieni rentgenowskich lub poprzez
odcicie dopywu krwi (co moe okaza si wystarczajce), wtedy degraduje si ona do papki. Ta
cz koci, ktra jest naprawd ywa komrki kostne stanowi mniej ni 20% caoci. Pozostaa
jednak cz substancja macierzysta (matrix) take nie stanowi homogenicznego betonu. Skada
si ona z dwu rnych materiaw. Pierwszym z nich jest kolagen dugoacuchowe biako fibrylarne,
bdce gwnym materiaem strukturalnym caego ciaa. Drugim jest apatyt krystaliczny materia
mineralny zoony gwnie z fosforanu wapnia. Na fotografiach wykonanych przy pomocy mikroskopu
elektronowego wida, e poczenie pomidzy kolagenem i apatytem jest bardzo uporzdkowane,
siga ono a poziomu molekularnego. Na wknach kolagenu wida poprzeczne pasma, dzielce je
na rwne czci. Krysztay apatytu, o rozmiarach pozwalajcych na wejcie pomidzy te pasma,
osadzaj si, niczym uski, wok tych wkien.
Ta subtelno ustrukturyzowania na poziomie molekularnym, przenosi si take na wyszy poziom
organizacji tkanki kostnej. Wkna kolagenowe le obok siebie w warstwach, w ktrych skrcaj si
ze sob w przeciwbiene helisy (potrjne spirale) wok osi rodkowej. Komrki kostne, czyli
osteocyty, zanurzone w tych warstwach tworz dugie na kilka milimetrw jednostki, noszce miano
osteonw. Przez rodek kadego osteonu przechodzi malutki kana, przez ktry przebiega naczynie
krwionone i nerw. Z kolei osteony s tak uporzdkowane, e ukadaj si wzdu linii maksymalnych
napre mechanicznych, dziki czemu powstaje ko o precyzyjnym ksztacie, najlepiej
dopasowanym do wytrzymywania oddziaywa mechanicznych.
Ko posiada zadziwiajc zdolno do wzrastania, ktra moe realizowa si na trzy sposoby. W
dziecistwie kada duga ko koczyn posiada jedno lub dwa centra wzrostu, noszce miano pytek

nasady koci. Zoone s one z chrzstki, ktrej przednia krawd bezustannie wzrasta, podczas gdy
tylna przeksztaca si w ko. Zamknicie si" nasad koci jest wskazwk, e organizm osign ju
dojrzao.
Sama ko nie moe ulega gojeniu. Brzmi to dziwnie, ale w sensie dosownym jest to prawd.
Spajanie zamania nastpuje w rezultacie wytwarzania z innych tkanek nowej koci, ktra czy jego
koce. Cho czasem mwimy o wzrocie koci, jak o czci procesu gojenia zama, to jednak stara,
wczeniej istniejca ko nie ma zdolnoci do wzrastania. Jak ju wspomniaem w rozdziale
pierwszym, s dwie tkanki, ktre w miejscu zamania wytwarzaj now ko. Jedn z nich jest
okostna, ktra stanowi wknist okryw koci. Wanie komrki wewntrznej warstwy okostnej maj
zdolno do osteogenezy, czyli tworzenia tkanki kostnej.

Po zamaniu koci w niewyjaniony sposb nastpuje aktywacja tych komrek. Zaczynaj si one
dzieli, a cz tych nowych komrek przeksztaca si w osteoblasty komrki wytwarzajce wkna
kolagenowe, bdce skadnikiem koci. W nastpnej kolejnoci, z osocza krwi, wykrystalizowuje si

na nich apatyt.
Drug tkank, ktra bierze udzia w formowaniu nowej koci podczas gojenia si zamania, jest
szpik kostny. Jego komrki ulegaj odrnicowaniu i tworz blastem, ktra wypenia centraln cz
zamania. Komrki blastemy przeksztacaj si pniej w komrki chrzstki, a jeszcze pniej w
wiksz liczb osteoblastw. Ten wanie proces jest prawdziw regeneracj, przechodzc przez te
same stadia, jakie realizuj si podczas odrastania koczyny salamandry.
Cokolwiek lekarz podejmuje w celu wyleczenia zamania, musi on chroni przed uszkodzeniem
okostn i jam szpikow. Niestety, zbyt czste stosowanie pytek, rub oraz gwodzi prowadzi akurat
do przeciwnego skutku: zamiast pomaga naturze, wskutek takiego postpowania hamuje si gojenie.

Z badawczego punktu widzenia, w zwizku z powyej przedstawionymi faktami, nasuwa si


nastpujce pytanie: co jest czynnikiem aktywujcym komrki okostnej i szpiku kostnego? W
przypadku szpiku kostnego moemy spodziewa si, e jest nim ten sam czynnik, ktry powoduje
aktywacj komrek w kikucie po amputowanej nodze salamandry.
Jest jeszcze trzeci proces wzrostu specyficzny dla koci. Realizuje on procesy opisywane przez
prawo Wolffa. Miano to pochodzi od nazwiska chirurga ortopedy, ktry sformuowa je pod koniec
dziewitnastego wieku. Stwierdza ono, e ko odpowiada na naprenia mechaniczne swoim
wzrastaniem w takim ksztacie, ktry najlepiej suy potrzebom organizmu, do ktrego ta ko naley.
Kiedy ko jest zginana, to jedna jej strona ulega rozciganiu, druga natomiast jest ciskana. Kiedy
stale nastpuje jej zginanie w jednym kierunku, dodatkowa jej porcja narasta po stronie ulegajcej
ciskaniu, skutkiem czego jest wzmocnienie si koci po tej stronie. Towarzyszy temu absorbowanie
si koci po stronie ulegajcej rozciganiu. Wyglda to tak, jakby jaki most by zdolny do
odczuwania, e bardziej nasilony ruch odbywa si po jednej tylko jego stronie, w zwizku z czym sam
wbudowuje pod ni doufatkowe dwigary i liny, usuwajc je z tej czci, ktra jest mniej obciona
przez przejedajce pojazdy. W wyniku tego tenisista czy te baseballista [Baseball jest bardzo
rozpowszechnion w Stanach Zjednoczonych gr zespoow, przypominajc gr w palanta (przyp.
tum.)], grajcy na pozycji wyrzucajcego pifc, ma cisz i inaczej ukonturowan rk, ktr trzyma
on rakiet lub wyrzuca pik. Zdolno ta najsilniej manifestuje si w modoci, std w przypadku
zama u dzieci czsto najlepszym wyjciem jest przystawienie do siebie kocw zamanej koci.
Mona to zrobi za porednictwem delikatnej manipulacji, bez uciekania si do operacji chirurgicznej,
zadowalajc si nawet mniej dokadnym dopasowaniem. W takiej sytuacji czasami najtrudniejsz
spraw okazuje si przekonanie rodzicw, e umiarkowane wygicie niezbyt dokadnie zoonej

koczyny w cigu kilku miesicy samo si naprostuje, zgodnie z prawem Wolffa.

Przeorganizowywanie si koci, zachodzce zgodnie z prawem Wolffa, dokonuje si dziki


dziaaniu pewnego czynnika pobudzajcego okostn do tworzenia koci po stronie ulegajcej
ciskaniu oraz do jej rozpuszczania po tej stronie, na ktr dziaaj siy rozcigajce. I znw przed
badaczem staje pytanie: jaki czynnik aktywizuje komrki okostnej?

Kiedy podczas spotkania ortopedw w 1961 roku skoczyem prezentacj moich bada nad
prdem uszkodzeniowym u salamandry, kilka osb podeszo do mwnicy, by zada mi pytania. Jedn
z nich by Andy Bassett, mody chirurg ortopeda prowadzcy badania na Columbia University.
Podczas naszej rozmowy po tym spotkaniu wpadlimy na pomys badania prawa Wolffa pod ktem
piezoelektrycznoci. Mwic w uproszczeniu, waciwo ta objawia si w zdolnoci niektrych
materiaw do przeksztacania naprenia mechanicznego w energi elektryczn. Dla przykadu, jeli
kryszta piezoelektryczny zgina dostatecznie mocno, to zostanie w nim wygenerowany impuls prdu.
Dzieje si to, dziki wywoanemu przez nacisk wypychaniu" elektronw z ich pooe wyjciowych w
sieci krystalicznej. Wskutek tego przemieszczaj si one do miejsca, gdzie nastpuje ciskanie, w
wyniku czego wewntrzna krzywizna zgicia aduje si ujemnie. Jeli nacisk utrzymuje si w dalszym
cigu, wytworzona rnica potencjaw szybko zanika. Jeli jednak nacisk ustaje, pojawia si impuls
elektryczny o takiej samej wartoci, lecz o przeciwnym znaku. Jest to skutek odskoczenia elektronw
przed powrotem na swoje miejsce.
Poniewa wykazaem, e regeneracj poprzedza przepyw silniejszego ni normalnie prdu
ujemnego, Bassett zasugerowa, e by moe ko jest piezoelektryczna i pochodzcy od zginania
ujemny adunek elektryczny wpywa pobudzajco na jej adaptatywny wzrost, ktry zachodzi zgodnie z
prawem Wolffa. Aby si o tym przekona, poddalimy prbom tak ywe, jak i martwe koci rozmaitych
zwierzt. W ich wyniku stwierdzilimy, e zginanie prowadzi do natychmiastowej generacji rnicy
potencjaw, tak jak tego oczekiwalimy. Cz ciskana staje si ujemna, za rozcigana dodatnia
[Po opisaniu tych eksperymentw dowiedzielimy si, e podobne wyniki otrzymano ju wczeniej W
1954 roku japoski ortopeda Iwao Yasuda wykaza piezoelektryczno koci Fakt ten zosta

potwierdzony przez niego i fizyka Eiichi Fukad w 1957 roku. W naszym artykule wspomnielimy o
priorytecie Japoczykw w tej dziedzinie. Ogosilimy go jednak, poniewa w naszych badaniach
posuylimy si inn technik oraz dlatego, i byt on pierwsz prac w jeyku angielskim powiecon
temu zagadnieniu].

Co wicej, warto potencjaw przeciwnie skierowanych, jakie pojawiay si wtedy, kiedy


zwalnialimy nacisk, nie osigaa wartoci uzyskiwanej wtedy, kiedy go wywieralimy. I trzeba tu
powiedzie, e rwnie to dziao si tak wanie, jak dzia si powinno. Jeli potencja ujemny ma
spenia rol czynnika pobudzajcego wzrost, to musi istnie jaki sposb na znoszenie
wytworzonego potencjau dodatniego, ktry mgby neutralizowa sygna wzrostowy. Wyraajc to w
terminach elektroniki ciaa staego: spodziewalimy si, e w koci musi istnie i dziaa ukad typu
diody p-n, a wic typu prostownika wykorzystywanego w elektronice ciaa staego.
Wbrew zniechcajcym nazwom, ukad taki jest do prosty. Jest to rodzaj filtru, ktry oddziela
dodatni (p) lub ujemn (n) cz od sygnau elektrycznego, zawierajcego obie skadowe. Jak ju
wspomniano w rozdziale czwartym, prd moe przepywa przez sie krystaliczn w postaci
swobodnych elektronw lub w postaci dziur", ktrych pooenie moe zmienia si podobnie, jak
zmienia si pooenie luk w wyniku przesuwania figur w chiskich warcabach. Poniewa prd moe
przepywa tylko od pprzewodnika typu-p do pprzewodnika typu-n, zcze utworzone z dwu takich
materiaw dziaa bdzie filtrujco, czyli prostujco w stosunku do prdu, ktry przez nie przepywa.
Bez tego urzdzenia nie byoby moliwe dziaanie gramofonu elektrycznego. Gdy diamentowa lub
szafirowa iga przesuwa si wzdu powyginanego rowka w pycie, przekazuje ona drgania do sztywno
do niej przymocowanego krysztau piezoelektrycznego. Ulega on znikomym deformacjom, wskutek
czego dochodzi do powstawania niewielkich rnic potencjau elektrycznego, ktre dziki
odpowiedniemu wzmocnieniu staj si syszalne. Te zmiany potencjau elektrycznego byyby jednak
odbierane jako niezrozumiae brzczenie, gdybymy syszeli zarwno impulsy spowodowane
deformacjami krysztau, jak te impulsy bdce skutkiem jej ustpowania. Aby tego unikn,
umieszcza si w obwodzie prostownik. Przepuszcza on prd w jednym tylko kierunku, wskutek czego
nie dochodzi do kasowania si impulsw. Sygna ulega wzmocnieniu i jeli jest doprowadzony do
gonika, syszymy muzyk. Bassett i ja bylimy przekonani, e fakt, i sygna po ustpieniu nacisku
jest duo mniejszy ni ten, jaki powstaje po jego przyoeniu, jest dowodem na prostowanie.

Pomylelimy, e skoro ujemny sygna pochodzenia piezoelektrycznego moe wpywa


stymulujce na wzrost, to by moe sami moglibymy zainicjowa wzrost koci dziki zastosowaniu
prdu ujemnego [l znw dr Yasuda i jego wsppracownicy uprzedzili nas. Wydaje si jednak, e
uzyskany przez nich skutek fizjologiczny byt konsekwencj zdolnoci koci do narastania w
odpowiedzi na podranienie spowodowane mocowaniem elektrod. Posugiwali si oni prdem
zmiennym, o ktrym wiadomo ju teraz, e nie pobudza wzrostu na drodze bezporedniej].
Przetestowalimy ten pomys na osiemnastu psach. Pojemniki z ogniwami wszczepialimy nad koci
udow jednej z tylnych ng zwierzt dowiadczalnych. W celu zminimalizowania moliwego
dranienia chemicznego posugiwalimy si elektrodami platynowymi, ktre nie s reaktywne
chemicznie. Elektrody te, poprzez otwory nawiercone w koci, wprowadzalimy bezporednio do jamy
szpikowej. By mie to do porwnania, do niektrych pojemnikw nie wkadalimy ogniw. Po trzech
tygodniach stwierdzilimy, e ukady aktywne elektrycznie spowodoway wytworzenie si duej iloci
nowej tkanki kostnej wok elektrody ujemnej i nie wykrylimy adnych przyrostw koci wok
elektrody dodatniej. W grupie kontrolnej nie stwierdzilimy przyrostw v. pobliu adnej z, tych
elektrod.

Wyniki te byy pasjonujce, lecz spogldajc na nie z perspektywy czasu, sdz, e popenilimy
powan pomyk publikujc je. Zarwno w naszych gowach, jak i w tych publikacjach mieszay si z
sob: ujemne potencjay prdu uszkodzeniowego u salamandry, ujemne potencjay, ktre stymuloway
wzrost i ujemne potencjay z bada nad piezoelektrycznoci. Wszystkie potraktowalimy jako
rwnowane sobie, a przecie takimi one nie s. Potencjay piezoelektryczne byy bowiem mierzone
na zewntrz koci i pojawiay si tylko wtedy, kiedy dziaay siy nacisku. Miay one charakter nietrway
i z najwikszym prawdopodobiestwem oddziayway na tkank okostnej. W naszych badaniach im-

plantacyjnych stosowalimy cigy dopyw prdu staego do wntrza koci, do jej jamy szpikowej.
Oddziaywalimy wic stymulujce na staoprdowy ukad sterujcy regeneratywnym gojeniem
zama, a nie na piezoelektryczny ukad sterujcy, ktry jest zaangaowany w realizacj prawa
Wolffa. Nie wskazalimy do jasno tej rnicy czytelnikom-badaczom, co spowodowao wiele
niejasnoci, ktre ujawniaj si nawet jeszcze teraz, po dwudziestu latach. Tak wic wielu badaczy
sdzi, e stymulacja wzrostu koci dochodzi do skutku dziki jej piezoelektrycznoci. Wikszo tych
osb nie zdaje sobie jednak sprawy, e w trakcie gojenia si zamania sama ko nie ronie. Co
wicej, kady, kto postpuje zgodnie z nasz technik a jest ona uywana teraz w przezwycianiu
niezrastania si zamanych koci (patrz rozdzia 8) czyni w zasadzie to samo: bezustannie pobudza
szpik kostny. Nikt nie prbowa stymulowa okostnej, jak ma to miejsce w przypadku pulsujcego
sygnau piezoelektrycznego.
Niejasno, ktrej spowodowanie stao si naszym udziaem, pomoga establishmentowi
naukowemu zaakceptowa trywialne" pobudzanie elektryczne koci i traktowanie go jako zjawiska
unikalnego. Tak wic doszo do zagubienia zwizku pomidzy naszymi badaniami a waciw
regeneracj.
Wewntrzna elektronika koci
Charlie Bachman i ja zdecydowalimy si na bardziej szczegowe przebadanie elektrycznych
waciwoci tkanki kostnej, aby dowiedzie si, w jaki sposb dochodzi do skutku prawo Wolffa. W
oparciu o wyniki, jakie uzyskaem w dowiadczeniach przeprowadzonych wraz z Bassettem,
sformuowalimy hipotez, w myl ktrej postulowalimy, i substancja macierzysta koci jest
dwufazowym (dwuskadnikowym) pprzewodnikiem. Dokadniej mwic, przyjmowalimy, e jeli
kolagen lub apatyt jest pprzewodnikiem typu-n, drugi z nich powinien by pprzewodnikiem typu-p.
Na styku ich powierzchni powinna zatem powstawa naturalna dioda zczowa p-n, ktra dziaaaby
jako prostownik w stosunku do wszystkich prdw, jakie wystpuj w koci. Zakadalimy ponadto, e
tylko jeden z tych skadnikw jest piezoelektryczny. Sdzilimy, e po ciskanej stronie koci zachodzi
odfiltrowywanie impulsw dodatnich, w wyniku czego impulsy ujemne mog bez przeszkd pobudza
komrki okostnej do wytwarzania nowej koci.
Z koci, ktre usunito pacjentom z racji medycznych, sporzdzilimy kilka par szeciennych
prbek. Z jednej kostki kadej pary chemicznie usuwalimy apatyt. Drug z kolei kostk poddawalimy
dziaaniu czynnika rozpuszczajcego kolagen. Otrzymywany wskutek tych zabiegw szecianik
kolagenowy by tawy i lekko gumowaty, za szecianik apatytowy by biay i amliwy. Obydwa
jednak swym wygldem przypominay ko. Pierwszy nasz krok polega na oddzielnym przebadaniu
obydwu skadnikw koci pod wzgldem ich wasnoci piezoelektrycznych i pprzewodnictwa. W jego
wyniku dowiedzielimy si, e apatyt jest pprzewodnikiem typu-p, za kolagen typu-n.
W nastpnej kolejnoci przystpilimy do bada prbek pod wzgldem ich wasnoci
piezoelektrycznych, zupenie podobnie jak czynilimy to z Bassettem na penoskadnikowych
prbkach koci. Oczekiwalimy, e piezoelektrycznym skadnikiem okae si apatyt, poniewa by on
krystaliczny. Okazao si jednak, e jedynie kolagen wytwarza sygna piezoelektryczny. Mielimy teraz
obraz zcza p-n zoonego z dwu pprzewodnikw jednego typu-n, drugiego typu-p, ktre s
poczone ze sob w wysoce zorganizowany sposb.
Teraz dotarlimy do krytycznej fazy testowania naszej hipotezy. Musielimy bowiem znale
sposb testowania hipotezy o wystpowaniu prostowania prdu na takim zczu p-n. Byo to powane
rozdroe na szlaku naszych eksperymentw.
Natrafilimy teraz na co, co znane jest w dziedzinie bada pod nazw trudnoci technicznych.
Aeby sprawdzi zachodzenie prostowania, musielimy umieci jedn z elektrod na kolagenie, drug
na apatycie, przy czym obydwa te skadniki powinny wystpowa w takiej konfiguracji, jaka jest
typowa dla normalnej koci. Niestety, kady z krysztakw kolagenu ma jedynie 500 angstremw
dugoci. Ta jednostka dugoci (ktrej nazwa pochodzi od nazwiska szwedzkiego pioniera
spektroskopii Andreasa Jonasa Angstroma), zaproponowana do mierzenia atomw i czsteczek, jest
bardzo znikoma. Trzeba ich a piset, by pokryy drog rwn jednej dziesitej dugoci fali
zielonego wiata. Nawet dzisiaj najciesze elektrody maj rednic l mikrona (10 000 angstremw),
natomiast elektrody, ktre byy dostpne w czasie, kiedy prowadzilimy te badania, miay rozmiary
duo wiksze. Wygldao to tak, jakbymy chcieli mierzy ziarenko ryu przy pomocy supa
telegraficznego.

Pomiary nasze moglibymy przeprowadzi w jaki statystyczny sposb. Poniewa ko ma


specyficzn budow miliony malutkich usek cz si w wiksze wkna, ktre z kolei porzdkuj
si w spirale, wicej lub mniej rwnolegle uoone w stosunku do osteonw rozumowaem w
nastpujcy sposb: jeli przyoymy elektrod do powierzchni podunego wycinka, to dotyka ona
bdzie przede wszystkim apatytu, natomiast elektroda przyoona do powierzchni przecicia
poprzecznego na wikszej czci swej powierzchni powinna styka si z kolagenem. Jeli wic
udaoby si w ten sposb podczy elektrody i jeliby faktycznie w koci dziaa ukad prostujcy, to
bylibymy w stanie przepuszcza prd przez nasze prbki tylko w jednym kierunku. I tak dokadnie
byo. Nasze prbki koci nie byy a tak dobre, jak dostpne w handlu prostowniki, lecz ilo prdu z
ogniwa, jaka moga przez nie zosta przepuszczona w jednym i drugim kierunku, bya rna.
Prd przepywajcy pod gr" w stosunku do normalnego kierunku, od pprzewodnika typu-p do
pprzewodnika typu-n, nosi miano prdu wstecznego. Posuylimy si nim w celu wykrycia zjawisk
fotoelektrycznych. Wiele pprzewodnikw jest zdolnych do absorpcji energii wietlnej, dziki czemu
nastpuje zwikszanie natenia prdu pyncego przez taki materia. Nasz ukad dowiadczalny
przygotowalimy w taki sposb, e na badan ko pada tylko may punkcik wiata. Dziki jego
maym rozmiarom unikalimy pojawienia si artefaktu, ktry mgby by wynikiem niewielkiego
uwraliwienia na wiato uywanych przez nas srebrnych elektrod. Przy staej wartoci napicia
uzyskiwalimy wyranie widoczny przyrost natenia prdu w obwodzie. Teraz moglimy postpi
krok dalej w testowaniu hipotezy: jeli ko rzeczywicie zawiera elementy zdolne do prostowania
prdu, to wielko efektu fotoelektrycznego powinna by uzaleniona od kierunku polaryzacji. Przy
polaryzacji zgodnej z kierunkiem przewodzenia zcza fotoprd powinien wzrasta w wikszym
stopniu ni prd przy polaryzacji zaporowej. Eksperyment by prosty. Przeczalimy bieguny ogniwa i
wczalimy wiato. Natenie prdu wzrastao zgodnie z przewidywaniami. Prostownik, ktrego
poszukiwalimy, by rzeczywistoci.
Moglimy teraz przeledzi cay ukad sterujcy, ktrego dziaanie ujawnia si w postaci prawa
Wolffa. Nacisk mechaniczny na ko prowadzi do generacji impulsu elektrycznego przez kolagen.
Sygna ma charakter dwufazowy kierunki polaryzacji zmieniaj si w takt nacisku na ko i jego
ustpowania. Zcze p n pomidzy kolagenem i apatytem (i nie tylko) prostuje ten sygna, dziki
czemu ukad wie nie tylko, jak warto mia nacisk, lecz take, jaki by jego kierunek. Komrki biorce
udzia w wytwarzaniu tkanki kostnej, na ktre oddziauje potencja ujemny, s pobudzane do
wydajniejszej dziaalnoci, podczas gdy te spord nich, ktre znajduj si w obszarze potencjau
dodatniego zamykaj interes" i przystpuj do demontau swej substancji macierzystej. Jeli wzrost i
resorpcj rozpatrywa jako dwie strony tego samego procesu, to sygnay elektryczne mona uzna za
kod analogowy przekazujcy do komrek informacj o nacisku i potrzebie zainicjowania odpowiedniej
reakcji.

Wiedzielimy ju, w jaki sposb nacisk przeksztaca si w sygna elektryczny. Odkrylimy


specyficzny transducer, a wic urzdzenie, ktre przeksztaca siy o naturze innej ni elektryczna w
sygna elektryczny lub vice wersa. Stwierdzilimy te, e musi istnie jeszcze jeden typ transducera
zaangaowanego w realizacj praw Wolffa lecy u podstaw mechanizmu transformujcego sygna
elektryczny w odpowiedni reakcj komrek. Nastpny nasz eksperyment dostarczy nam troch
danych o sposobie dziaania tego ukadu.

Wkna kolagenu powstaj z dugich jednostek podobnych do nie ugotowanego spaghetti, ktrymi
s molekuy prekursora nazywanego tropokolagenem. Zwizek ten, bardzo czsto uywany w
badaniach biologicznych, ekstrahuje si z uformowanego kolagenu czsto ze szczurzych ogonw i
sporzdza si jego roztwr. Niewielka zmiana pH takiego roztworu doprowadza do wytrcania si
wkien kolagenowych. Jednake wkna uzyskane w ten sposb stanowi pen galimatiasu,
podobn do tuszczu mas, wcale nie przypominajc warstwowo poukadanych pasemek w koci.
Kiedy jednak przepuszczalimy bardzo saby prd elektryczny przez roztwr kolagenu, wkna
ukaday si w rzdki prostopade do linii si wok elektrody ujemnej. Obraz ten doskonale pasowa do
naszych nowych odkry, poniewa linie si po ujemnie naadowanej (ciskanej) stronie koci

ukadayby si tak, jak wkna kolagenu tworzcej si koci.

Bya to pierwsza sytuacja, umoliwiajca pene przedstawienie diagramu obwodu realizujcego


proces wzrastania. Dla nas osignicie to wydawao si znaczce, lecz pomimo publikacji nikt nie
wydawa si by nim zainteresowany. Spoeczno naukowa nie bya gotowa do przyjcia idei
pprzewodnictwa biologicznego, za koncepcja diod istniejcych w ywych tkankach wydawaa si
wikszoci ludzi, ktrym o niej mwiem, tak nacigana, e a miechu warta. I z tego wanie powodu
nigdy nie odwayem si na podjcie prby opublikowania wynikw adnego z czterech nastpnych
eksperymentw. Mogoby to uchodzi za zbyt dziwaczne.

W poowie lat szedziesitych elektronika ciaa staego dopiero zaczynaa podbija rynek i nie
zaczto jeszcze wykorzystywa jednej z najbardziej interesujcych waciwoci zcz p-n. Polega ona
na tym, e jeli przepuszcza si przez takie zcze prd w kierunku przewodzenia, to cz energii
elektrycznej przeksztaca si w wiato, ktre jest emitowane z powierzchni diody. Inaczej mwic,
prd elektryczny zmusza diod do wiecenia. Teraz mona powszechnie spotyka si z takimi
zczami p-n, nazywanymi diodami elektroluminescencyjnymi (light emitting diodes LED) w
cyfrowych wskanikach niektrych kalkulatorw i zegarkw. Wtedy jednak zcza takie uchodziy za
ciekawostk laboratoryjn.
Stwierdzilimy, e ko stanowi tak wanie diod. Jak wiele materiaw tego typu, wymagaa ona
zewntrznego rda wiata, ktre musiao zadziaa, zanim prd elektryczny zmusi j do emisji
wasnego wiata. wiato to jednak nie byo widoczne dla nas, gdy zachodzio w zakresie
podczerwieni, ale jego emisja bya zjawiskiem logicznie wynikajcym ze zjawisk poprzednio wykrytych
i niezaprzeczalnym.
Pomimo e nasza hipoteza bya ju potwierdzona, przeprowadzilimy z Bachmanem kilka
dodatkowych eksperymentw nad pprzewodnictwem koci, po czci dla uzyskania dodatkowego
potwierdzenia hipotezy, po czci dla przyjemnoci, jakiej dostarczao ich przeprowadzanie.
Wiedziano ju, e niektre pprzewodniki s zdolne do fluorescencji, to jest do absorbowania
promieniowania w zakresie nadfioletowym i oddawania go przy niszej czstotliwoci w zakresie
widzialnym. Podjlimy prb stwierdzenia tego efektu i okazao si, e caa ko fluoryzuje w kolorze
niebieskawej koci soniowej, natomiast czysty kolagen wydziela wiato intensywnie niebieskie, a
czysty apatyt ciemne ceglastoczerwone. Stwierdzilimy przy tym zastanawiajc niezgodno, ktra
doprowadzia w kocu do odkrycia mogcego przynie korzy wielu ludziom. Kiedy mianowicie
poczylimy wiata emitowane na zasadzie fluorescencji z kolagenu i apatytu, powinnimy otrzyma
taki kolor wiata, ktre wysyane jest przez ca ko. Tak jednak nie byo. Byo to wskazwk, e w
trakcie chemicznej separacji powodowalimy wymywanie jeszcze jakiego innego skadnika substancji
macierzystej koci.
Charlie i ja na kilka lat utknlimy w miejscu z badaniami prowadzonymi nad opisanymi wyej
zjawiskami. Trwao to do czasu, a nasz uwag zwrcio domieszkowanie, nowe osignicie w
technologii elektroniki ciaa staego. Okazao si bowiem, e niewielkie domieszki do pprzewodnika
niektrych pierwiastkw mog ogromnie zmienia jego charakterystyki elektryczne. Wytwarzanie przy
wykorzystaniu domieszkowania pprzewodnikw o podanych charakterystykach stao si nauk
sam w sobie; jeli o nas chodzi, to zwrcio to nasz uwag na pierwiastki ladowe w koci.
Wiedzielimy ju, e niektre pierwiastki ladowe, takie jak: mied, ow, srebro i beryl bardzo atwo
byy wizane przez ko. U grnikw wydobywajcych beryl stwierdzano bardzo duy wskanik
wystpowania osteogennego misaka raka koci poniewa beryl w nieznany sposb znosi

normalne sterowanie potencjaem wzrostowym osteocytw. Z kolei radioaktywny stront 90 powoduje


szkody poprzez wizanie si najpierw z tkank kostn, a nastpnie bombardowanie komrek
promieniowaniem jonizujcym. Postawilimy hipotez, e by moe pewne pierwiastki ladowe, ktre
normalnie wystpuj w koci, wpywaj na jej waciwoci elektryczne za porednictwem efektu
domieszkowania.
Aby si o tym przekona, posuylimy si w badaniach nad prbkami koci bardzo
skomplikowanym urzdzeniem, ktre nosi miano spektrometru elektronowego rezonansu
paramagnetycznego (ERP). Trudno jest w prosty sposb objani jego dziaanie, mona jednak
powiedzie, e pozwala on w zasadzie mierzy liczb swobodnych elektronw w materiale poprzez
pojawianie si rezonansu zewntrznego pola elektromagnetycznego ze zmianami stanw
energetycznych elektronw umieszczonych w polu. Uywalimy tego spektrometru do mierzenia
zawartoci swobodnych elektronw w apatycie i kolagenie i spotkalimy si tu z tak sam
rozbienoci, jak w przypadku pomiarw fluorescencji, kiedy dodalimy do siebie liczb elektronw w
kolagenie i apatycie, bya ona nisza ni ta, ktra jest charakterystyczna dla koci. To upewnio nas,
e w trakcie przygotowywania czystych prbek wymywamy z koci jaki minera ladowy.

Postanowilimy wic prowadzi prac w odwrotnej kolejnoci. Przygotowalimy roztwr


zawierajcy niewielkie iloci rnych metali. Moczylimy w nim nasze kolagenowe i apatytowe
szecianiki, aeby dowiedzie si, ktry. z metali jest wchaniany przez nie. Kiedy zestawilimy wyniki

tego eksperymentu, wiedzielimy ju, e jestemy na dobrej drodze do rozwizania zagadki. Tylko
nieliczne z metali, jakie byy w roztworze, wizay si z prbkami. Byy to: beryl, mied, elazo, cynk,
ow i srebro. rednice zwizanych atomw stanowiy dokadne wielokrotnoci innych. Wyniki
wskazyway, e miejsca wice byy maymi wnkami, do ktrych mg pasowa jeden atom srebra
lub oowiu, po dwa atomy elaza albo miedzi, albo cynku, albo te sze atomw berylu.
Jednak tylko jeden z tych pierwiastkw dawa nam. charakterystyczny sygna rezonansu
elektronowego, co wskazywao, e zawiera on du liczb wolnych elektronw mogcych wpywa na
elektryczne charakterystyki koci. Tym metalem bya mied. Spodziewalimy si, e sygna ERP
miedzi bdzie przyjmowa jedn warto, kiedy mied zwie si z apatytem, a inn, gdy bdzie
nastpowa jej wizanie z kolagenem. Sdzilimy, e wizanie miedzi nastpowa bdzie inaczej w
obydwu przypadkach, gdy struktura molekularna kolagenu i apatytu jest zupenie rna.
Trudno nam byo uwierzy w uzyskane wyniki. Wizanie rzeczywicie zmieniao charakter
rezonansu miedzi, lecz zmiany byy takie same w obydwu materiaach. Po analizie uzyskanych
wynikw doszlimy do wniosku, e pojedynczy atom miedzi pasuje do niewielkiego zagbienia, ktre
jest otoczone adunkami elektrycznymi rozmieszczonymi w charakterystyczny sposb zarwno na
powierzchni krysztakw apatytu, jak i wkienek kolagenu. Poniewa wzorzec rozkadu adunku by
taki sam w obydwu materiaach, wiedzielimy, e miejsca wizania byy takie same na obydwu
powierzchniach i e ukadaj si one w ten sposb, i tworz wyduon wnk, ktra czy kryszta z
wkienkiem. Inaczej mwic, te dwa wice miejsca pasuj do siebie w taki sposb, e tworzy si
zamknita wnka, w ktrej umiejscawiaj si dwa atomy miedzi. Siy elektryczne wiza atomw
miedzi utrzymuj przy sobie krysztaki i wkienka analogicznie, jak drewniane zworniki mocujce ze
sob poszczeglne czci starych mebli. Ponadto natura elektryczna wnk i kokw sugerowaa, e
na poziomie atomowym udao si nam dokadne umiejscowi pooenie zcza p-n.
Odkrycie to moe mie pewne znaczenie medyczne. Do tego bowiem momentu umykaa
ortopedom odpowied na pytanie, w jaki sposb nastpuje wizanie krysztakw apatytu z
powierzchni wkien kolagenowych. Mogo ono take pozwoli na zrozumienie procesu osteoporozy,
a wic sytuacji, kiedy krysztaki odpadaj od kolagenu i zaczyna si zwyrodnienie koci. Proces ten
jest czsto nazywany odwapnieniem (dekalcyfikacj), chocia w jego trakcie dochodzi do utraty nie
tylko wapnia. Jest on jedn z powszechnych cech starzenia si. Sdz, e do osteoporozy dochodzi
wtedy, gdy w jaki sposb nastpuje usuwanie miedzi z koci. Mogoby to dzia si nie tylko w
rezultacie procesw chemicznych czy metabolicznych, lecz take wskutek zmian
elektromagnetycznych si wicych, czego rezultatem byoby wanie wypadanie zwornikw". Jest
te moliwe, e moe by to skutek zmiany typowych dla caoci organizmu pl elektrycznych lub
zmian pl w otaczajcym rodowisku.

Osteoporoza stanowia jedn z gwnych przeszkd, ktre utrudniay realizacj amerykaskich i


radzieckich programw kosmicznych. W miar jak loty zaogowe staway si coraz dusze, lekarze
stwierdzali u kosmonautw odpowiednio wiksz utrat apatytu z koci. W pierwszych lotach
radzieckich stacji kosmicznych Salut" utrata apatytu dochodzia do 8% jego oglnej zawartoci.
Wiedziano przy tym, e powane kopoty zaczynaj si wtedy, kiedy poziom utraty apatytu osiga
okoo 20%, jednak stwierdzony trend by alarmujcy szczeglnie z tego powodu, e utrata zasobw
wapnia, przed osigniciem poziomu 20%, moe wpywa na sprawno ukadw nerwowego i
miniowego. Prawdopodobnie osabienie tonusu mini byo jedn z przyczyn mierci trzech
kosmonautw, ktrzy ukoczyli 24 dniowy pobyt na orbicie okooziemskiej na pokadzie Sojuza-11"
przy kocu czerwca 1971 roku. Trzeba tu jednak zauway, e bezporedni przyczyn ich mierci
byo to, i nie byli oni w stanie zamkn le dziaajcego zaworu, przez ktry uchodzio powietrze z

kapsuy.
Osteoporoza rozwijajca si podczas lotw kosmicznych moe by powodowana przez
nienaturalne prdy indukowane w koci, powstajce w rezultacie przemieszczania si statku w polu
geomagnetycznym, podczas ktrego co p orbity nastpuje odwracanie si jego kierunku. Moe ona
rwnie powstawa w wyniku bezporedniego oddziaywania zmian kierunku tego pola. Ten
nienormalny stan, zdolny do wywoania bezporednich zmian aktywnoci komrek kostnych,
nakadaby si wic na nietypowe odpowiedzi naturalnego ukadu elektrycznego koci, co w rezultacie
stanu niewakoci z ca pewnoci dochodzi do skutku. Nie wystpujce w normalnych warunkach
zmiany kierunku pola mog take oddziaywa osabiajco na miedziowe zworniki". Wskutek
uprzedniego dziaania warunkw ziemskich koci znajduj si jeszcze w stanie przebudowy, kiedy
otrzymuj sygna: nie oddziauje sia cienia, ko nie jest potrzebna". Wiemy, e spowodowane
stanem niewakoci bardziej rwnomierne rozmieszczenie krwi jest odczuwane przez serce jako jej
nadwyka. Powoduje to usuwanie z krwi pynw i jonw, w tym rwnie wapnia. Wydaje si jednake,
e ten skutek nie jest rezultatem samego stanu niewakoci, gdy kosmonauci na pokadzie Skylaba"
wykonywali przecie intensywne wiczenia fizyczne, co powinno byo wywoa wystarczajco duo
naciskw na koci. W czasie 12-tygodniowego lotu wiczyli oni tak intensywnie, e uwidocznio si to
nawet w przyrocie masy miniowej, a mimo to odwapnienie osigao u nich poziom 6,8%.
Rosjanie najpierw ogosili, e rozwizali ten problem przed lub w czasie 26 lotu statku Sojuz"
(1977/1978), podczas ktrego dwaj kosmonauci przebywali na orbicie okooziemskiej przez ponad 3
miesice. Podobno u nastpnych radzieckich kosmonautw, ktrzy pozostawali w stanie niewakoci
a 211 dni, nie stwierdzono patologicznej osteoporozy. Gwny lekarz radzieckich zag kosmicznych
Gazienko powiedzia, e po trzech miesicach zaburzenia te ustpuj samorzutnie. Jednake
owiadczenie to zostao pniej oficjalnie wycofane. Mara przeczucie, e Rosjanie pracuj nad
sposobem unikania tych komplikacji zdrowotnych poprzez wytwarzanie w statku kosmicznym pl
charakterystycznych dla powierzchni Ziemi. Sposb ten, jak dotychczas, nie dziaa tak, jak
oczekiwano. Andy Bassett sugerowa, by naszych kosmonautw wyposaa w nakadane wraz ze
skafandrem cewki zdolne do wytwarzania takich pl elektromagnetycznych, ktrych charakterystyka
byaby zbliona do tej, jaka jest wytwarzana wskutek naciskw na koci, co ma miejsce w warunkach
normalnego dziaania siy cikoci. Jak dotd, NASA nie przejawiaa zainteresowania t propozycj.
Na nieszczcie dla poruszajcych si po powierzchni Ziemi ofiar osteoporozy, odkrycie
miedziowych zwornikw" nie doczekao si kontynuacji w pracach innych badaczy, cho artyku na
ten temat opublikowaem przed ponad pitnastu laty. Charlie i ja chcielimy kontynuowa te badania,
jednak wiedzielimy, e w tym samym czasie moemy powica nasze siy i rodki tylko jednemu
zasadniczemu kierunkowi prac. Zdecydowalimy, e badania nad sterowaniem regeneracj s
naszym zasadniczym celem, przeto z wielkim alem musielimy zarzuci prace nad osteoporoz.
Uzbrojeni w nasz nowo zdobyt wiedz o tym, e elektryczno steruje wzrostem koci,
powrcilimy wic do bada nad nerwami, przygldajc si baczniej temu, w jaki sposb prdy, ktre
w nich przepywaj, pobudzaj odrastanie.
Niespodzianka we krwi
Poczuem si tak, jakby nagle odsunito zason w wityni, a ja, wybauszajcy oczy obcy
czowiek, tylko przez pomyk uznany za nowicjusza, zostaem uroczycie wprowadzony do
sanktuarium, gdzie mam wzi udzia w misterium nad misteriami. Widziaem jak fantasmagori,
ywy gobelin form ozdobionych klejnotami a do najmniejszych ich szczegw. Taczyy one jak
gocie na hucznym weselu. Zmieniay ksztaty. Tworzce je kolorowe skorupki zmieniay swe uoenie
niczym w kalejdoskopie, jakby kto nimi bezustannie onglowa. Wysuway one z siebie wypustki,
ktre byy zupenie podobne do pochodni wybuchw na Socu. Pomimo tego, ich aktywno bya w
sposb oczywisty wzajemnie sprzona: dziaanie kadego z tworw odbywao si w zgodnym rytmie
z tym, co czyniy ssiednie. Wyglday one jak rojce si pszczoy: mona byo zauway, e
wzajemnie si rozpoznaj i gorczkowo komunikuj z sob, lecz rzecz zupenie niemoliw byo
dowiedzie si, czego dotycz komunikaty. Inscenizoway one ywy obraz, ktrego pikno napawao
mnie lkiem.
Po wczeniu wiata odniosem wraenie, e audytorium jest nieciekawe i nierzeczywiste. Wanie
przed chwil ogldaem rozmaite typy komrek w trakcie ich normalnej aktywnoci yciowej, tak jak
mona to byo zobaczy pod mikroskopem i zarejestrowa przy pomocy ostatnio wynalezionej
poklatkowej techniki filmowania. Realizator filmu szczerze przyzna, e ani on, ani nikt inny nie mia
pojcia, co robi komrki, ani te o tym, w jaki sposb i dlaczego to robi. Przede wszystkim w latach,
kiedy miao miejsce formowanie si naszych postaw badawczych, my, biolodzy, wikszo czasu
spdzalimy na dokonywaniu sekcji martwych zwierzt i studiowaniu preparatw martwych komrek.

Preparaty te byy odpowiednio barwione po to, by atwiej mona byo zobaczy poszczeglne ich
struktury. Stanowiy wic pobielane pyty nagrobne", jak si kto o nich wyrazi. Oczywicie, wszyscy
wiedzielimy, e ycie jest bardziej procesem ni struktur, ale mielimy te skonno do
zapominania o tym, poniewa struktury jest o wiele atwiej bada. Film ten przypomnia mi, jak bardzo
od rzeczywistoci biologicznej oddalone s nasze statyczne pojcia o niej. Jeli uprzytomniem sobie,
e kada z tych migoccych komrek bya potencjaln ctkowan zahaczy nawet jak osob, jak
nigdy umacniaem si w przekonaniu, e moja praca odsonia zaledwie niektre aspekty sterujcego
procesami ukadu, ktry jest tak szeroko rozpowszechniony i tak urozmaicony, jak samo ycie i o
ktrym a dotd nic nie byo wiadomo.
Film ten pokazano w 1965 roku na finansowanym przez National Academy of Sciences
[Pastwowa (Narodowa Akademia Nauk Stanw Zjednoczonych (przyp. tum.)] (NAS) spotkaniu
roboczym powiconym gojeniu si zama. Byo ono jednym z wielu tego typu spotka, ktre
organizowano dla kierownikw oddziaw klinicznych w celu zorientowania ich w najbardziej
obiecujcych kierunkach bada. Nadzwyczaj energiczny organizator, Jim Wray, zosta wanie
niedawno mianowany szefem wydziau chirurgii ortopedycznej w Upstate Medical Center. Jednak te
wymienite umiejtnoci Jima miay raczej charakter polityczny ni naukowy. Poniewa byem
aktywnym badaczem i wanie niedawno awansowano mnie na stanowisko profesora
nadzwyczajnego, poprosi mnie, abym zamiast niego zabra gos na tym spotkaniu. Staraem si z
tego jako wyga, gdy byem przekonany, e jeli tylko otworz gb na temat elektrycznych koci,
zostanie to bardzo chodno przyjte przez grube ryby obecne na tym spotkaniu. Jednak Jim wymg
na mnie zastpstwo. Spotkanie rzeczywicie przebiego tak, jak oczekiwaem, jednak pojawiy si trzy
bardzo jasne punkciki. Pierwszym z nich byo wspomniane wyej sfilmowanie poruszajcych si
mikro-obiektw biologicznych. Drugim bya szansa poznania si z innym delegatem z naszego
oddziau, bystrym modym chirurgiem ortopedycznym, Dayidem Murray'em. Trzecim wreszcie bya
obecno dr. Johna J. Pritcharda.
Dr Pritchard by renomowanym brytyjskim anatomem, ktry wnis duy wkad w wiedz o gojeniu
si zama. By on, po pierwsze, gwnym referentem na tym spotkaniu,*po drugie spenia niejako
rol ojca-dobroczycy, ktry mia ocenia wszystkie wystpienia, a na zakoczenie mia podsumowa
przebieg caego spotkania. David i ja nieomal nie opucilimy jego wystpienia. Przedstawiane
referaty wydaway si bowiem zawiera niewiele nowych idei. Sdzilimy wic, e i Pritchard nie
bdzie mia nic do podsumowywania. Jednak z tego powodu, e autobus na lotnisko w Waszyngtonie
wyjeda dopiero po wystpieniu Pritcharda, pozostalimy do koca spotkania. Z taktem, ktry
wydawa si osobliwie angielski, oceni on referaty podobnie jak my, lecz uj to w taki sposb, by
nikogo nie urazi. Podkreli, e gojenie si zama naley traktowa jako pozostao regeneracji.
Wikszo poprzednich prac na temat zama opisywaa, co si dzieje, kiedy nastpuje zlewanie si
koci. Czyniono to jednak w przeciwstawieniu do pyta typu, jak" i dlaczego". Sam Pritchard uj to
nastpujco: Niewiele uwagi powicono czynnikom, ktre inicjuj, kieruj i kontroluj rozmaite
procesy zaangaowane w gojenie si koci." Tak jak w badaniach nad regeneracj, to wanie stanowi
najwaniejsz kwesti odnoszc si do zama spuentowa on swe podsumowanie.
Dave i ja musielimy czeka kilka godzin na samolot do Syracuse. Siedzielimy wic w hallu
lotniska rozmawiajc z podnieceniem o zamanych kociach. W obliczu faktu stwierdzenia przeze
mnie zaangaowania prdw elektrycznych w regeneracj koczyn salamandry, Dave zgadza si, i
jest rzecz co najmnej rozsdn przypuci, e podobne czynniki kontroluj procesy naprawy zama.
Majc ju na swym koncie rozszyfrowanie systemu adaptacji koci do naciskw (prawo Wolffa),
czuem si dostatecznie przygotowany do powrotu do bardziej zoonych problemw regeneracji
poprzez podjcie bada nad ich pozostaoci w postaci gojenia koci. Zdecydowalimy si z Davem
na wspprac i jeszcze w czasie lotu do Syracuse zaplanowalimy wsplne przeprowadzenie
eksperymentw. W kadej serii eksperymentw zamierzalimy ama okrelon ko zwierzcia w
standardowy sposb. Moim zadaniem miao by badanie si elektrycznych w miejscu zamania i wok
niego, w miar jak postpuje gojenie. Na kadym etapie gojenia si zama zamierzalimy zabija po
kilka zwierzt. Dave, bdcy ekspertem w dziedzinie histologii, mia wykonywa preparaty
mikroskopowe i bada zmiany zachodzce w komrkach. W trakcie tych bada mielimy
konfrontowa ze sob poczynione przez nas obserwacje, by przekona si, czy elektryczno istotnie
odgrywa kierujc rol w stosunku do komrek.
Pierwszym zadaniem by wybr zwierzt dowiadczalnych. Chcielimy prowadzi badania na
krlikach lub psach, poniewa naszym ostatecznym celem byo zrozumienie tego, co dzieje si w
ludzkich kociach, std prace chcielimy prowadzi na zwierztach moliwie najbardziej zblionych do
czowieka. Przewidywalimy, e bdzie potrzeba bardzo duo tych zwierzt, aby moliwie adekwatnie
przebada kad faz gojenia. My jednak nie mielimy ani funduszy, ani miejsca, gdzie mona by

utrzymywa tak wiele duych ssakw. Mylelimy o szczurach, lecz nawet ich najdusze koci s za
krtkie na to, aby mona byo wyranie dostrzega zachodzce w nich zmiany, a prcz tego koci te
s krzywe. Poszukiwalimy porzdnych, dugich i prostych koci, na ktrych moglibymy dokonywa
bardzo podobnie wygldajcych zama.
Zdecydowalimy si na aby. Byy one tanie i atwe do utrzymywania, miaem te znaczne
dowiadczenie w prowadzeniu prac nad nimi; nawet sami moglimy troch ich naapa w pobliskich
stawach. W tym wszystkim miao jednak najwiksze znaczenie to, e dolna cz nogi dorosego
osobnika ma tylko jedn ko: zamiast znajdujcych si w tym miejscu u ssakw dwu koci
(piszczelowej i strzakowej) wystpuje tylko jedna piszczelowo-strzakowa. Ma ona dugo okoo
piciu centymetrw i porzdny, dugi trzon.
Pozbylimy si naszych obaw co do zbyt duego ewolucyjnego dystansu pomidzy abami i
ludmi, kiedy w bibliotece zagbilimy si w literaturze na temat tego, co ju wiadomo o gojeniu si
zama u ab. Sam dr Pritchard wraz z dwoma studentami, J. Bowdenem i A.J. Ruzick, stwierdzili, e
u ab gojenie si zamania ma taki sam przebieg, jak u czowieka. Postawilimy wic nastpujce
pytanie: co jest czynnikiem stymulujcym komrki okostnej i komrki szpiku kostnego do
przeksztacania si w komrki wytwarzajce ko?
Rozpoczlimy od znieczulenia zwierzt i od amania tych maych zielonych nek przez
zdecydowane zginanie ich do pewnej tylko wartoci kta. Dokadalimy przy tym stara, by nie
dochodzio do przerwania okostnej wok zamania. Doszedem do wniosku, e musz nakada na
koczyny opatrunki gipsowe nie dlatego, eby zwierzta wydaway si bardzo cierpie z powodu
zamania, lecz dlatego, i ich ruchy powodoway przesuwanie si zamanych koci, a to zupenie
uniemoliwiao przeprowadzanie systematycznych obserwacji. Ale tak czy tak, zamania koczyn
zagoiyby si. W naszej pierwszej partii szedziesiciu ab stwierdzilimy, e dwie ju w warunkach
naturalnych miay zamane i zronite po zamaniu nogi. Jestem przekonany jednak, e aby, ktre
znalazy si w naszych rkach, byy pierwszymi, ktre doczekay si gipsowych opatrunkw
usztywniajcych.
Jakkolwiek zmiany elektryczne miay charakter zoony, ich charakter by jednak taki sam w kadej
zamanej koci. Ujawniay si przy tym dwie wyranie widoczne cechy, jedna w okostnej, druga w
koci. Zanim nastpio zamanie, znajdujca si po stronie kostki cz koci i okostna miay w
stosunku do czci kolanowej niewielki ujemny potencja, wynoszcy mniej ni jeden miliwolt. W
momencie zamania ujemny potencja na okostnej bezporednio nad zamaniem skaka do 6 lub 7
miliwoltw, podczas gdy poniej i powyej zamania powstaway obszary dodatniego adunku. Po
tygodniu ustalaa si normalna dla okostnej progresja adunku ujemnego w stron kostki. Jeli
zamanie rozrywao okostna, wtedy ujemny potencja przekracza nawet warto 7 miliwoltw.
Odcicie zwisajcej czci koczyny natychmiast doprowadzao do odwrcenia polaryzacji,
generowania dodatniego prdu uszkodzeniowego w kikucie. Dziao si to dokadnie tak, jak w
przypadku ab w moich poprzednich badaniach nad regeneracj. Sama ko natomiast ulegaa
krtkoterminowej zmianie biegunowoci przeciwnej do tej, jaka zachodzia w okostnej. W cigu
pierwszych godzin na obydwu kocach zamanej koci pojawia si niewielki potencja dodatni,
nastpnie w cigu trzech godzin spada on do zera.

Elektryczno miaa dwa rne rda. Kiedy przeciem nerwy nogi, odczyty z okostnej
gwatownie spaday, co wskazywao, e potencjay te pochodziy od prdw pyncych z nerww do
okostnej i obszaru otaczajcego ran. Wyniki pomiarw dokonywanych na koci (ktra prawie wcale
nie ma unerwienia) nie ulegay zmianom. Wiele materiaw piezoelektrycznych wytwarza prd przez

kilka nawet godzin, jeli po zamaniu pozostawi sieje w stanie utrzymujcych si napre; doszedem
do przekonania, e zachodzi to rwnie w przypadku koci i nie musiaem dugo czeka na to, by si
przekona, i inny zesp badawczy wanie to potwierdzi. Tak wic dwa oddzielne prdy: jeden
pochodzcy od nerww, drugi od substancji macierzystej koci, wytwarzay potencjay o przeciwnej
biegunowoci zupenie podobnie, jak to si dzieje w ogniwie. Te ywe elektrody generoway zoone
pole elektryczne, ktrego ksztat i natenie dokadnie odzwierciedlay pooenie poszczeglnych
kawakw koci. Tak wic koczyna sporzdzaa samej sobie co w rodzaju zdjcia rentgenowskiego.
Podczas gdy ja zajmowaem si miernikami i elektrodami, Dave pobiera prbki koci i skrzepw
krwi, przygotowujc je do obserwacji pod mikroskopem. W okresie dwu pierwszych godzin po
zamaniu koczyny, co kwadrans zabijalimy kilka ab, nastpnie t sam ich liczb co dzie przez
dwa nastpne tygodnie, potem co drugi dzie w cigu trzeciego tygodnia i wreszcie co tydzie przez
ostatnie trzy tygodnie. Przygotowanie preparatw zajmowao kilka dni.
W trakcie normalnie przebiegajcego gojenia, w okoo dwie godziny po zamaniu, tworzy si skrzep
krwi. W cigu tygodnia przeksztaca si on w bla-stem. W cigu drugiego i trzeciego tygodnia staje
si ona gumowat i wknist kostnin, ktra w cigu trzech do szeciu tygodni przeksztaca si w
ko. W tym ostatnim okresie wysepki koci pojawiaj si najpierw w pobliu krawdzi zamania.
Nastpnie pojawiaj si mosty kostne, ktre cz ze sob te wysepki. Dopiero po tym cay obszar jest
stopniowo zapeniany i porzdkowany w taki sposb, e powstaje prawidowego ksztatu jama
szpikowa i kanaliki kostne, ktre doczaj si do segmentw starej koci.
Dave rozpocz prac nad prbkami pobranymi prawie tydzie po zamaniach, kiedy oczekiwalimy
pojawiania si pierwszych oznak formowania si kostniny.
Co za cholernie zabawna sprawa powiedzia, kiedy wszed z pierwszym pudekiem preparatw.
Nie widz adnych mitoz w okostnej. Nie ma dowodw na to, by komrki tam rozmnaay si lub
migroway.
Bylimy zgodni co do tego, e musielimy co le zrobi. Praca Pitcharda nie pozostawiaa
adnych wtpliwoci. Opublikowa on nawet zdjcia dzielcych si komrek okostnej,
przemieszczajcych si ku szczelinie. Mylelimy, e moe nasze obserwacje odnosz si do innego
okresu po zamaniu, ale z drugiej strony na wasne oczy widzielimy, e kostnin zaczynaa si jednak
formowa. Dave wrci do badania prbek pobranych w cigu kilku pierwszych dni, cho nie
spodziewalimy si niczego wicej zobaczy poza zakrzep krwi. Wkrtce zawoa mnie do swojej
pracowni i zapyta:
Co ty na to, gdybym ci powiedzia, e czerwone ciaka krwi zmieniaj si i staj si nowymi
komrkami, tworzcymi tkank kostn?
A jknem.
Nonsens, to nie moe tak by. A jednak tak byo naprawd. Przejrzelimy wsplnie ca seri
preparatw. Poczwszy od drugiej godziny po zamaniu erytrocyty (czerwone ciaka krwi) zaczynay
si zmienia.
Czerwone ciaka krwi wszystkich krgowcw, oprcz ssakw, posiadaj jdra. U ssakw komrki
te przechodz jeszcze dodatkowy etap rozwoju, w wyniku ktrego trac swe jdro. Powstae w ten
sposb komrki s mniejsze, mog przepywa przez drobniejsze naczynia wosowate, mog by
bardziej zapenione hemoglobin, dziki czemu wydajniej mog transportowa tlen i dwutlenek wgla.
Erytrocyty posiadajce jdra uwaane s za bardziej prymitywne, lecz jdra te s skarlae
pokurczone i nieaktywne. DNA w skarlaych jdrach znajduje si w stanie upienia, za komrki
wykazuj bardzo niewielk aktywno metaboliczn, tzn. nie spalaj glukozy w celu uzyskiwania
energii i nie syntetyzuj biaek. Jeli chciaoby si znale kandydata na komrki zdolne do
odrnicowania si i do zwikszonej aktywnoci metabolicznej, to wybr tych wanie erytrocytw
byby wyborem najgorszym z moliwych.
Na naszych preparatach widzielimy, e erytrocyty przechodziy wszystkie stadia swego rozwoju w
kierunku odwrotnym. Najpierw traciy swj charakterystyczny ksztat spaszczonej elipsoidy i staway
si okrge. Zarys ich bon stawa si muszlowaty. Trzeciego dnia komrki staway si ameboidalne i
poruszay si przy pomocy pseudopodiw. Jednoczenie ich jdra nabrzmieway i, sdzc po ich
reakcjach na barwienie i wiato, nastpowaa reaktywacja DNA. Zaczlimy wykorzystywa
mikroskop elektronowy, by lepiej mona byo obserwowa te zmiany. W kocu pierwszego tygodnia
uprzednie erytrocyty uzyskiway peny zestaw mitochondriw, jak te rybosomw (organelli, w ktrych
zachodzi synteza biaek) i zupenie wyzbyway si hemoglobiny. Do trzeciego tygodnia przeksztacay

si w komrki tworzce chrzstk, ktre wkrtce staway si komrkami tworzcymi tkank kostn.
Ten obrt spraw bynajmniej mnie nie uszczliwia. Jak mielimy pogodzi to, co
zaobserwowalimy, z dobrze udokumentowanymi ustaleniami Prit-charda, Bowdena i Ruzicki? Ja
oczekiwaem na znalezienie dowodw na istnienie elektrycznego ukadu pprzewodnikowego, ktra
to koncepcja bya wystarczajco ekstrawagancka, by trzyma mnie na uboczu gwnego nurtu bada.
Bybym szczliwy, gdyby zaobserwowane zmiany elektryczne dobrze pasoway do prostych zmian,
jakie zachodziy w komrkach okostnej. Rnica pomidzy tymi komrkami i erytrocytami jest
zasadnicza. Komrki okostnej s blisko spokrewnionymi prekursorami komrek kostnych, natomiast
komrki kostne, jeli chodzi o pokrewiestwo, s niesamowicie od nich odlege. Nie mogyby one
tworzy koci, gdyby na poziomie genetycznym nie dokonao si zasadnicze ich
przespecjalizowanie". Te aby ujawniajc nam metaplazj odrnicowanie, po ktrym nastpuje
ponowne rnicowanie, ale ju w komrki zupenie nie spokrewnionego typu twardo zderzay nas ze
cian dogmatu. Proces ten obejmowa jedne z najbardziej wyspecjalizowanych komrek w ciaach
tych zwierzt i wygldao na to, e proces ten by uruchamiany przez pole elektryczne, osigajce sw
szczytow warto w okoo godzin po zamaniu.
Naszym nastpnym krokiem byo napisanie do dr. Pritcharda listu penego wyrazw powaania, w
ktrym pytalimy go, czy jest on w stanie w jaki sposb wyjani t sprzeczno wynikw obserwacji.
Odpowiedzia negatywnie, ale skierowa nas do dr. Bowdena, ktry przeprowadzi najistotniejsz
cz bada w ramach pracy doktorskiej. Bowden podsun moliwe wyjanienie. Ot prowadzi on
swoje eksperymenty pod naciskiem gonicych terminw i po to, aeby zdy zakoczy prac we
waciwym czasie, przyspiesza tempo metabolizmu przez przetrzymywanie ab w podwyszonej
temperaturze jedynie o kilka stopni niszej od tej, jaka byaby dla nich zabjcza.
Bowden wspomnia rwnie, e take dwaj inni badacze, ktrych cytuje on w swojej pracy,
otrzymali podobne jak on wyniki. W latach dwudziestych pewien Niemiec, H. Wurmbach, rwnie
przygotowujcy doktorat, zauway dziwne transformacje komrek w skrzepie krwi i martwi si tym, e
nie moe ich wyjani. Jednake Wurmbach stwierdzi te zachodzenie mitoz w okostnej. Gojenie si
zamania przypisa temu ostatniemu procesowi, gdy nie wiza si on z odrnicowywaniem si
komrek. W dziesi lat pniej inny badacz niemiecki, A. Ide-Rozas, zauway podobne zmiany
komrek krwi i wykaza przy tym wicej miaoci. Wskaza on mianowicie, e ten typ transformacji
jest gwn si zaangaowan w gojenie zama u ab i zasugerowa nastpnie, e u salamander,
regenerujcych utracone koczyny, blastema wyksztaca si z obdarzonych w jdra czerwonych
krwinek. Inne obserwacje wydaway si sta w sprzecznoci z sugesti Ide-Rozasa dotyczc
blastemy koczyn. W rezultacie sugestia ta zostaa odrzucona, a prace tego badacza ignorowano.
Bowden yczy nam wicej szczcia.
List tego badacza stworzy pewien ukad odniesienia pozwalajcy na zrozumienie naszych
wynikw. Wiedzielimy ju, e u ssakw gojenie zama nie zachodzi wskutek odrnicowania
czerwonych krwinek, poniewa nie posiadaj one jder, a wic nie moe dziaa mechanizm
powodujcy oczekiwane przez nas zmiany. Ssaki maj rwnie grubsz okostn ni inne krgowce, z
czego wnioskowalimy, e podziay komrkowe w okostnej ssakw odgrywaj znaczniejsz rol.
Wydawao si, e aby rozporzdzaj obydwiema metodami gojenia zama, lecz e przy wyszych
temperaturach otoczenia nastpuje aktywizowanie si jedynie komrek okostnej.
Odrnicowanie dokonane na yczenie
Teraz ju mielimy pewno, e nasze wyniki opisyway to, co na pewno zachodzio.
Powtrzylimy te same badania nad gojeniem si zama, lecz tym razem obserwowalimy yjce
komrki. W tym celu trzeba byo pobra prbki tkanki i filmowa je technik poklatkow, a wic
podobn do tej, ktra zrobia na mnie tak wielkie wraenie podczas wspomnianego wczeniej
spotkania roboczego zorganizowanego przez NAS. Uzyskalimy potwierdzenie faktu, e zmiany
zaczynay si w pierwszych godzinach, akurat po osigniciu szczytowej wartoci przez siy
elektryczne.
Na tym etapie zdecydowalimy si na przeprowadzenie eksperymentu krzyowego. Jeli
elektryczno rzeczywicie spenia rol czynnika, ktry inicjuje gojenie, to moglimy sztucznie
wytworzy takie pole i spowodowa zachodzenie takich samych zmian w normalnych komrkach krwi,
znajdujcych si poza organizmem aby. Jeli nie udaoby si tego dokona, byoby to dla mnie
rwnoznaczne z tym, e ostatnie siedem lat powiciem na zbieranie znaczkw".
Zajcie to, polegajce na kolekcjonowaniu interesujcych faktw, owszem, jest interesujce, lecz w
ostatecznym rozrachunku byoby trywialne.

Obliczyem natenie prdu potrzebne do wytworzenia pl, ktrych istnienie stwierdziem w


warunkach naturalnych. Wypada mi niewiarygodnie maa jego warto, co pomidzy jedn bilionow
a jedn miliardow czci ampera (odpowiednio pomidzy jednym pikoamperem a jednym
nanoamperem). I znw mylaem, e popeniem pomyk. Nie mogem poj, jak tak znikomy prd
mgby powodowa tak drastyczne skutki, jakie udao nam si zaobserwowa. Dlatego te przyjmujc,
e nawet gdyby moja ocena bya jednak suszna, to i tak przepuszczanie prdu o wikszym nateniu
powinno przyspieszy proces, rozpoczem od natenia o wartoci 50 mikroamperw. Jest to poziom
prdu, ktry by niewystarczajcy do wywoywania nieznacznej nawet elektrolizy, to znaczy
rozszczepiania wody na wodr i tlen.
Zaprojektowaem i zleciem wykonanie z plastiku i ze szka rnoksztat-nych pojemniczkw
opatrzonych w elektrody, w ktrych mielimy umieszcza zdrowe czerwone krwinki w roztworze soli i
obserwowa je pod mikroskopem w czasie oddziaywania prdu.
Ukad dowiadczalny zestawiem w laboratorium znajdujcym si po drugiej stronie ulicy.
Dysponowano tam odwrconym mikroskopem, ktry umoliwia obserwowanie komrek przez dno
pojemnika, gdzie miaa si osadza wikszo komrek. Frederickowi Brownowi, ktry by wtedy
jeszcze modym technikiem laboratoryjnym, zleciem wykonywanie mudnej pracy polegajcej na
wielogodzinnym nadzorowaniu komrek poddanych oddziaywaniu prdw o rozmaitych nateniach i
pl elektrycznych o rnych konfiguracjach, ktre byy wytwarzane w poszczeglnych pojemnikach.
Dowiadczenia rozpoczlimy w lecie 1966 roku. Fred mia zamiar od jesiennego semestru rozpocz
studia medyczne; sdziem, e dwa miesice to duo czasu, by upora si z dowiadczeniami. Jego
zadanie polegao na codziennym prowadzeniu obserwacji na jednej grupie prbek krwi ab i skadaniu
mi nastpnego dnia sprawozdania z tego, co zaobserwowa.
Pocztek nie by dobry. Nie dziao si nic szczeglnego po szeciogodzinnym przepuszczaniu
prdu. Poniewa nie moglimy ju zwiksza natenia prdu bez powodowania poraenia
elektrycznego komrek, przedualimy czas ekspozycji. Mimo tego, nie nastpiy adne zmiany.
Pozostawienie komrek w pojemnikach przez ca noc powodowao ich obumieranie. Zdecydowalimy
si wic na obnienie natenia prdu, lecz w dalszym cigu nie byem przekonany co do moich
absurdalnie niskich oszacowa wymaganego natenia. Poleciem wic Fredowi codziennie o
odrobin obnia warto natenia prdu. W cigu tych dwu miesicy on i ja wlepialimy oczy w
ogromn liczb krwinek, lecz, niestety, komrki uparcie odmawiay zrobienia czegokolwiek. W kocu,
na dwa dni przed zakoczeniem okresu pracy Freda, obniylimy natenie prdu do poziomu
moliwie najmniejszego, na jaki pozwala zakres naszego pierwszego ukadu pomiarowego. Tym
sposobem trafilimy w zakres, jaki wczeniej obliczyem p miliardowej ampera. O jedenastej przed
poudniem tego samego dnia Fred zatelefonowa do mnie bardzo poruszony. Pospieszyem wic
zaraz do laboratorium po drugiej stronie ulicy.
W zaciemnionym pokoju i przy wczonych podwietleniach mikroskopw moglimy obserwowa
takie same zmiany czerwonych krwinek, jakie zachodziy w skrzepie. Najpierw ujawniay si one przy
elektrodzie ujemnej, a w kocu obejmoway cay pojemnik. W cigu czterech godzin nastpowaa
reaktywacja jder komrkowych we wszystkich komrkach, jakie byy w pojemniku. Traciy one
hemoglobin, a ich wygld wskazywa na cakowity brak wyspecjalizowania.

Powtarzalimy to dowiadczenie wielokrotnie starajc si ustali doln i grn granic obszaru


skutecznych nate prdu. Najlepsze okno" leao gdzie w zakresie od 200 do 700 pikoamperw.
Uyem sowa gdzie" dlatego, poniewa, podatno na dziaanie prdu bya uzaleniona od wieku
aby, poziomu hormonw w jej ciele i prawdopodobnie take od innych czynnikw [aby, kiedy pn
wiosn budz si ze stanu hibernacji, zamiast stale odnawia niewielk cze swojego zasobu
czerwonych krwinek, wytwarzaj ich caoroczny zapas. Dlatego w cigu caego roku wiek wszystkich
erytrocytw jest jednakowy. W miar, jak te komrki starzej si, staj si one mniej wraliwe na
dziaanie prdu i to moe by przyczyn tego, i dokonywane w laboratorium zamania koci goj si
wolniej w okresie zimowym, pomimo ciepa i nieznajdowania si w stanie hibernacji. Czerwone ciaka
krwi na wiosn najatwiej ulegaj odrnicowaniu, przy czym samica w okresie owulacji jest bardziej
wraliwa ni samiec. Krwinki pobrane od niej w tym okresie odpowiadaj odrznicowaniem na prdy o
nateniu mniejszym ni jeden pikoamper. W gruncie rzeczy zdarzao si nam obserwowa cakowite
odrnicowywanie si tych krwinek w pojemnikach, przez ktre wcale nie przepuszczalimy prdu.
Widocznie wystarcza niemierzalnie may prd, wytwarzany w rezultacie istnienia rnicy potencjaw
pomidzy szkiekiem nakrywkowym i plastikowym pojemnikiem]. Byo to niesychanie delikatne
municie" elektrycznoci, gdy natenie prdu leao daleko poniej progu odczuwania przez
czowieka nawet za porednictwem jzyka, zbudowanego przecie z najbardziej uwraliwionej tkanki.
Prd ten okazywa si jednak wystarczajcy do tego, by omami komrk do tego stopnia, e
udostpniaa ona wszystkie swe geny do potencjalnego wykorzystania.
Efekt ten manifestowa si we waciwych komrkach i przy waciwych nateniach prdu nie
ujawnia si on w przypadku biaych ciaek krwi, komrek skry i innych. Wydawao si, e u ab
jedynie erytrocyty mog odgrywa rol komrek ulegajcych odrnicowaniu. Jednak tak sam
reakcj stwierdzilimy w komrkach krwi zotych rybek, salamander, wy i wi. Jedyna rnica
objawiaa si w ten sposb, e komrki ryb szybciej, a komrki gadw wolniej ulegay odrnicowaniu
ni komrki krwi ab. We wszystkich erytrocytach zmiana stopnia przejrzystoci i charakterystyk
barwliwoci jder komrkowych ujawniay przekroczenie punktu, kiedy ju nie by moliwy powrt do
stanu poprzedniego. Zmiany te zdaway si wskazywa na ponowne uaktywnienie si DNA, gdy

nawet wyczenie prdu nie powstrzymywao przebiegu pozostaych procesw.


By to przeom w naszych badaniach. Dowiedzielimy si czego o gojeniu si zama u ab,
czego istnienia nawet nie podejrzewalimy. Bylimy pewni, e w cigu kilku lat doprowadzi to do
osigni przynoszcych korzy chorym ludziom. Poniewa prowadzilimy nasze badania na
abach, a nie na ludziach, natknlimy si na najlepszy dotd z dowodw na odrnicowanie atw
metod jego wywoywania. Gdybymy si zajmowali badaniem gojenia si zama u ssakw, jest
prawie pewne, e nie dokonalibymy tego odkrycia, gdy komrki okostnej nie ulegaj odrnicowaniu
a prcz tego komrki szpiku bardzo trudno poddaj si eksperymentom. Mielimy za to nawet filmy
przedstawiajce proces odrnicowania oraz elektronowe mikrofotografie wszystkich jego stadiw,
wczajc-w to wytwarzanie w jdrze rybosomw i przekazywanie ich nastpnie do otaczajcej
cytoplazmy. Co wicej, wszystkie etapy odrnicowania, wczajc w to procesy zachodzce w jdrze
oraz tworzenie mitochondriw i rybosomw, znajdoway doskonae odzwierciedlenie w zupenie
niedawno stwierdzonych zmianach zachodzcych w blastemach koczyn salamandry. Znalelimy
elektryczny wsplny mianownik, ktry inicjowa pierwsz faz wszystkich procesw regeneracji. Bya
nim blastema.
Klucz genetyczny
Niedugo po tym, jak zakoczylimy opisane wyej eksperymenty, zostaem zaproszony na
organizowane przez New York Academy of Sciences [Nowojorska Akademia Nauk (przyp. tum.)]
spotkanie powicone problematyce elektromagnetyzmu w biologii. By to w istocie show w wykonaniu
jednego tylko aktora. Kenneth MacLean, wybitny chirurg i wysoko ceniony czonek tej akademii, od lat
stosowa pola magnetyczne do leczenia swoich pacjentw i by przekonany o skutecznoci tego
rodka terapii. Majc wiele wasnych pienidzy, w swoim gabinecie stworzy on pracowni
wyposaon w duy elektromagnes. Spotkanie to okazao si raczej publiczn deklaracj jego
wytrwaoci w utrzymywaniu tego kierunku postpowania ni okazj do poszerzenia przekonania
wrd czonkw Akademii, i istotnie ma on racj. Tak wic w lutym 1967 roku przedstawiem wyniki
naszych ostatnich bada. Pomniejszaem wag roli, jak elektryczno odgrywa w gojeniu zama
(oraz witalistyczny podtekst tego zagadnienia), koncentrujc natomiast uwag na naszej metodzie
indukowania odrnicowania komrek in vitro. Wystarczyo to do sprowokowania wielu atakw,
ktrych wikszo stanowia odmiany stwierdzenia: nie mog po prostu w to uwierzy". Niektrzy
utrzymywali, e powodujemy poraenie elektryczne komrek, pomimo i przeyway one przecie
przez dziesi dni w hodowli.
Jednak jeden z grona suchaczy odpowiedzia, wyraajc przemylany i konstruktywny krytycyzm.
Zgodzi si z faktem, e to, co opisaem, byo naprawd tym, co zachodzio. Powiedzia w dalszym
cigu, e nie poszlimy jednak dostatecznie daleko, by wzi pod uwag take inne, nie bardzo
oczywiste moliwoci. W szczeglnoci nie sprawdzilimy, czy nie zachodzi powolna degeneracja
komrek w rezultacie niewielkiego, ale szkodliwego oddziaywania prdu. Poniewa komrki w
naszych pojemnikach wyglday podobnie jak te, ktre byy widoczne na fotografii skrzepu w zamanej
koczynie, nasza idea, e komrki te byy elektrycznie odrnicowanymi komrkami biorcymi udzia
w procesach gojenia, tak bardzo nie zgadzaa si ze wspczesnymi pogldami, e uzyskanie dowodu
bardziej bezporedniego stao si koniecznoci. Jeli odejcie od uznanych pogldw byo a tak
znaczne, do akceptacji naszego pogldu samo stwierdzenie faktu zajcia zmian nie mogo
wystarczy.
Pobudzeni t jedn szczer reakcj, wrcilimy z Davem do Syracuse planujc, w jaki sposb
daoby si wykorzysta ostatnio zdobyt wiedz o DNA do bardziej dogbnego przetestowania
naszych dowodw. Przed kilkoma laty James Watson i Francis Crick przedstawili tez, ktra pniej
doczekaa si miana centralnego dogmatu genetyki. W uproszczeniu twierdzenie to mona
przedstawi nastpujco: DNA kadej wyspecjalizowanej komrki wyciska swe cechy
charakterystyczne na posacowym RNA. ktry z kolei wchodzi w cisy kontakt z przenonikowym
RNA. Posacowy RNA wydostaje si z jdra do rybosomw, gdzie dokonuje on translacji instrukcji
genetycznych na okrelone biaka, dziki czemu komrka jest tym, czym jest.
Doszlimy do wniosku, e skoro odrnicowana komrka nie ulega natychmiast podziaowi, to nie
powinna ona te podwaja liczby swych genw. Dlatego te nie powinien nastpowa w niej przyrost
iloci DNA. Skoro jednak komrka taka zmienia swj charakter dziki wytworzeniu cakiem nowego
zespou biaek, ilo RNA nioscego przecie plan budowy biaka powinna gwatownie wzrasta.
Posugujc si technik znaczenia pierwiastkami radioaktywnymi i barwienia fluorescencyjnego,
stwierdzilimy, e istotnie zawarto DNA nie ulega zmianie, natomiast bardzo wyranie wzrasta
zawarto RNA. Inne prby dowiody ponadto, e nasze odspecjalizowane komrki zawieraj nie tylko

inne biaka, lecz podwjn ich ilo w stosunku do tej, jaka jest charakterystyczna dla prekursorowych
czerwonych ciaek krwi.
Najbardziej przekonujcy eksperyment zaproponowa Da Harrington, student, ktry zaj miejsce
Freda Browna i ktry p.niej uzyska stopie doktorski w zakresie anatomii. Zasugerowa on
mianowicie posuenie si pewnymi dobrze znanymi inhibitorami metabolicznymi, ktre rozprzgaj
ukad DNA-RNA-biako, by przekona si, czy w ten sposb mona zapobiec odrnicowaniu. Jednym
z takich inhibitorw jest antybiotyk puro-mycyna, ktry blokuje przekaz informacji od RNA
posacowego do rybosomw, uniemoliwiajc przez to tworzenie biaek. Da zaproponowa wic,
ebymy obserwacje prowadzili jednoczenie na dwu pojemnikach. W pierwszym z nich, przez ktry
przepuszczany bdzie prd elektryczny, znajdowa si bd komrki krwi w roztworze soli (dokadnie
tak, jak w poprzednich dowiadczeniach), natomiast w drugim znajdowa si bd komrki krwi tej
samej aby, pojemnik bdzie podczony do tego samego generatora, lecz roztwr zawiera bdzie
take puromycyn. Dziki temu warunki dowiadczenia bd dokadnie kontrolowane. Jeli prd
naprawd powoduje wczanie si nowych genw, to puromycyna powinna blokowa odrnicowanie
przez swj negatywny wpyw na wykonywanie instrukcji prowadzcych do syntezy DNA. Jeli za
prd powoduje jedynie degeneracj, to wpyw puromycyny nie powinien by zauwaalny i
transformacje powinny zachodzi w dalszym cigu.
Stwierdzilimy, e komrki w roztworze zawierajcym puromycyn nie zmieniy si. W tej sytuacji
Da zaproponowa, by kultur przemy kilkakrotnie wod, w celu wypukania z niej tego antybiotyku.
Okazao si, e po takim zabiegu komrki zaczynay si zaraz dzieli, i to bez dziaania prdu!
Widocznie prd spowodowa zmian genetyczn, pomimo oddziaywania antybiotyku i geny
pozostaway w stanie odblokowanym. Skoro zatem zniesiono blokad puromycynow poprzez
przemycie wspomnianej kultury, ukad syntezy biaek dziaa w dalszym cigu bez zarzutu.

Do pocztku 1970 roku mielimy solidne dowody wiadczce za prawie kadym detalem ukadu
gojenia zama u ab i, na zasadzie ekstrapolacji, prawdopodobnie take u czowieka. Podobnie jak
wszystkie inne zranienia, zamanie wytwarza prd uszkodzeniowy, w tym wypadku pochodzcy z
nerww zlokalizowanych w okostnej [Nie kontrolowane deformacje wzrostu, ktre czsto spotyka si
w przypadku zama koczyn ludzi chorych na poraenie i trd, mona tumaczy brakiem prdu
okostnowego (pochodzcego od nerww). Ich koci nie przestaj jednak generowa dodatniego prdu
pyncego przez szczelin zamania, lecz wskutek uszkodzenia nerww nie zachodzi jego
kompensowanie przez ujemny potencja okostnowy, ktry zazwyczaj panuje w otoczeniu zamania]

oraz jej otoczeniu. Jednoczenie ko generuje wasny prd dziki swym wasnociom
piezoelektrycznym i resztkowemu naciskowi w poszarpanej matrycy apatytowo-kolagenowej. Obydwa
te sygnay oddziaujc jednoczenie powoduj pobudzenie komrek produkujcych tkank kostn.
Pomijajc identyczno zaangaowanych komrek, naprawa koci wydaje si przebiega w
zasadzie identycznie u wszystkich krgowcw, przechodzc przez stadium skrzepu krwi, powstawania
blastemy, kostniny i ossyfikacji. U ryb, pazw, gadw i ptakw czerwone krwinki wchodzce w skad
skrzepu odpowiaday adrnicowaniem na pole elektryczne, szczeglnie na wpyw dodatnich
potencjaw powstajcych na kocach zama koci. Nastpnie ulegay one ponownemu rnicowaniu
w komrki chrzstki, ktre pniej staway si osteonami.

U-niektrych zwierzt komrki okostnej odpowiadaj na dziaanie prdu uszkodzeniowego


migracj do szczeliny zamania, a tam postpujc o niewielki kroczek na drodze specjalizowania si
staj si komrkami kostnymi. Proces ten zdawa si zachodzi u pazw, ale jedynie przy wysokich
temperaturach otoczenia. By on jednak zupenie utajony u ssakw, ktrych gruba okostna
kompensowaa brak jder w ich erytrocytach. W tym czasie bylimy ju prawie pewni, e w organizmie
czowieka ta skadowa procesu gojenia, ktra jest zalena od szpiku koci, zawiera etap polegajcy na
odrnicowywaniu si nie tylko niedojrzaych erytrocytw, posiadajcych jeszcze jdro, ale
prawdopodobnie take innych komrek.

Siy elektryczne odgrywaj rol wycznika aktywujcego zablokowane geny. Prawdziwa jego
natura pozostawaa jedynym elementem w tym procesie, z ktrego identyfikacj nie moglimy sobie
poradzi. Prd nie mg bezporednio oddziaywa na jdro, gdy jest ono izolowane od otoczenia
komrki przez bon komrkow i cytoplazm. Wiedzielimy, e pierwotny skutek oddziaywania prdu
musi realizowa si na poziomie bony komrkowej. To, e jest ona naadowana elektrycznie, byo ju
znan spraw. Mona byo sdzi, e adunki elektryczne na bonie s uoone prawdopodobnie w
sposb charakterystyczny dla kadego typu komrek. Postawilimy postulat, e bona komrkowa
uwalnia molekuy, ktre maj zdolno do znoszenia blokady genw. Powinny one przedostawa si
do jdra komrkowego, po dotarciu do ktrego powoduj wczanie si genw. Opierajc si na
ostatnich postpach wiedzy o budowie RNA, sugerowalimy, e molekuami odblokowujcymi
mogyby by stabilne czsteczki posacowego RNA, ktre przetrway w dojrzaych czerwonych
ciakach, podczas gdy jdro ulego pokurczeniu i wstrzymao swoj aktywno. Molekuy RNA mog
by stabilne przez dugi okres, jeli s pozwijane, a ich pasma poczone ze sob wizaniami
protonowymi. Gdyby takie pozwijane molekuy byy wizane z bon komrkow, wtedy sabiutkie
prdy mogyby rozprzga te wizania i molekuy ulegyby rozwiniciu. Hipoteza ta nie zostaa jednak
poddana testowaniu.
Kocowy etap gojenia si ran zachodzi przy udziale prostego mechanizmu ujemnego sprzenia
zwrotnego. W miar jak szczelina wypenia si now substancj macierzyst, w koci nastpuje
podlegajce prawu Wolffa przemieszczanie materiau. Dokonuje si ono tak, by podczas ostronego
uycia koczyny zachodzio kompensowanie naciskw doznawanych od otaczajcych mini. W
miar postpu tych procesw nastpuje zmniejszanie si tempa naprawy otaczajcych tkanek i
dopiero wtedy ustaje okostnowy prd uszkodzeniowy. W rezultacie pole elektryczne powraca do
normalnej wartoci i dochodzi w kocu do zatrzymania wszystkich procesw komrkowych
zaangaowanych w gojenie.
Kiedy ju zakoczylimy t seri eksperymentw, byem przekonany, e bya to najwaniejsza
cz pracy, jak kiedykolwiek byo mi dane przeprowadzi. Byem wic zdecydowany na
opublikowanie ich wynikw w obszerniejszym artykule, a nie w postaci krtkiej notatki. Sprzyjao mi
szczcie. Majc w cigu dwu ostatnich lat okazj kilkakrotnie wystpowa na rnych spotkaniach,
przeprowadziem te dugie rozmowy z dr. Uristem. Wykaza on entuzjazm wobec naszych wynikw.
Poniewa Urist by wydawc jednego z najpowaniejszych czasopism ortopedycznych Clinical
Orthopedics and Related Research" tam wanie wysaem nasze doniesienie. Zesp redakcyjny

opublikowa je w caoci i miaem przyjemno umieszczenia w nim, jako epigramatu, zdania


wypowiedzianego w 1965 roku przez doktora Pritcharda (podczas wspomnianego wyej
warsztatowego spotkania powiconego gojeniu koci). Do dzisiaj jest to dla mnie jedna z najbardziej
satysfakcjonujcych publikacji.
W tym artykule po raz pierwszy przedstawiono tak szczegowo ukad sterujcy gojeniem.
Pominwszy mniej wykoczon prezentacj, jak wraz z Davem przedstawilimy Nowojorskiej
Akademii Nauk przed trzema laty, eksperymenty tam opisane stanowiy pierwszy, rzeczywicie
bezsprzeczny dowd na odrnicowywanie i przeksztacanie si komrek.
Oczywicie, nie byy to zupenie nowe idee. Czsto bowiem w cigu ostatnich czterech
dziesicioleci sugerowano zachodzenie odrnicowania jako najprostszego mechanizmu, ktry
mgby tumaczy powstawanie blastemy. Udao si te zebra wiele dowodw wiadczcych za
susznoci takiej tezy. Elizabeth Hay opublikowaa nawet zdjcie wykonane przy pomocy mikroskopu
elektronowego, gdzie wida komrk blastemy, ktra nie ulega jeszcze cakowitemu odrnicowaniu i
zawieraa kawaek wkienka miniowego. Mimo to, idea ta nie doczekaa si jakiegokolwiek uznania
u wikszoci biologw majcych wpywy na uniwersytetach i w komitetach rozdzielajcych fundusze
na badania.
Dzisiaj jednak odrnicowanie" nie jest traktowane jak sowo, ktrym nie naley si posugiwa.
Po czci jest to skutek tego, e Dave i ja wynalelimy sposb na sztuczne wywoywanie go.
Sposobem tym moe posuy si kady, kto tylko zechce. Pierwszym, ktry potwierdzi skuteczno
naszej metody, by Art Pilla, pracujcy w Nowym Jorku wraz z Andy Bassettem. Jestem szczliwy, e
mogem odegra wan rol w tym postpie wiedzy, ktrego tak trudno byo dokona.
Musz tu jednak wspomnie o aspekcie tej pracy, ktry ma jeszcze wiksze znaczerrie. Bya to
mianowicie pierwsza z serii moich prac, ktre doprowadziy bezporednio do techniki pomagajcej
chorym do elektrycznej stymulacji gojenia si koci (patrz rozdzia 8). Uzyskane przez nas wyniki
doprowadziy rwnie do postawienia wanego pytania, ktre mona uj nastpujco: czy odkryte
przez nas prdy mog by sztucznie wykorzystane do pobudzania regeneracji innych typw?
Postanowilimy sprawdzi, czy nie udaoby si procesu odrastania koczyny zbliy o jeszcze jeden
krok do czowieka. W tym celu podjlimy prby wywoania jej u szczurw.

Wstecz / Spis Treci / Dalej


Rozdzia sidmy
Dobra wiadomo dla ssakw
Stephen Smith by pierwszym, ktremu poprzez zastosowanie elektrycznoci w sposb sztuczny
udao si wywoa odrost koczyny u zwierzcia, ktre uchodzi za niezdolne do regeneracji. Po
odbyciu praktyki u Meryla Rose'a w Toluane Smith w 1967 roku rozpocz samodzieln prac w
University of Kentucky. Zacz on od wszczepiania niewielkich ogniw do kikuta przedniej apy dorosej
aby. Z wielkim zaciekawieniem ledziem postp jego prac i ogromn satysfakcj sprawia mi
wiadomo, e t metod udao mu si uzyska taki sam stopie odrostu koczyny, jak to miao
miejsce przy oddziaywaniu sol (Rose), igami (Poleajew) albo w rezultacie innego skierowania drg
nerwowych (Singer). Ten wanie eksperyment by prawdopodobnie tym, ktry oddziaa na mnie
najbardziej zachcajco spord wszystkich, ktrych wyniki wpyny na bieg moich dowiadcze.
Aby uzyska ogniwo, ktre byoby niewielkie i mogoby dostarcza bardzo maego prdu, Smith
wrci do techniki Galvaniego i Volty. Przylutowa on niewielkich rozmiarw drucik platynowy do
majcego tak same dugo drucika srebrnego, za miejsce zlutowania pokry izolacj silikonow.
Wybr pad akurat na te dwa metale, gdy byo bardzo mao prawdopodobne, by daway one jakie
uboczne skutki w rezultacie reakcji z otaczajcymi tkankami. Ten ukad bimetaliczny, zanurzony w
lekko sonych pynach ustrojowych aby, generowa bardzo saby prd, przy czym srebrna kocwka
ogniwa stanowia biegun dodatni, platynowa natomiast ujemny.
Nasza praca na temat abich erytrocytw nie bya jeszcze opublikowana, std naley uzna za
czysty przypadek, e natenie prdu generowanego przez powyej opisane ogniwo trafiao akurat w
okno skutecznoci" formowania bla-stemy. Smith napisa o tym pniej w nastpujcy sposb: Jak
dobrze byoby, gdybym rng. powiedzie, e wczeniej wyliczyem wartoci wymaganych
charakterystyk i e dokadnie wiedziaem, co robi. Jednak tak nie byo. Jak czsto zdarzao si ju w
historii nauki, na waciwy sposb postpowania natrafiem zupenie przypadkowo."
Smith wszczepia sporzdzony w powyszy sposb ukad wzdu pozostaoci kostnej, przy czym
jedna jego kocwka bya tak wygita, e wchodzia do jamy szpikowej. Koczyny, w ktrych na
miejscu przecicia znalaza si srebrna elektroda dodatnia, nie przejawiay adnego wzrostu, a w
niektrych przypadkach dochodzio nawet do rozpadu tkanek. Na kocwce platynowej natomiast
zachodzia regeneracja. We wszystkich koczynach poddanych takiemu oddziaywaniu wzrost
zatrzymywa si w tej samej odlegoci od wszczepionego ukadu, co sugerowao, e regeneracja
mogaby by cakowita, gdyby ogniwa-mogy w jaki sposb poda za stref wzrastania. W 1974
roku Smith sporzdzi ukad mogcy sprosta temu wymaganiu, w wyniku czego udao mu si uzyska
peny odrost koczyny.

Jednak pomimo sukcesu, jaki sta si udziaem Smitha, nie byo adnego powodu, aby
przypuszcza, i jego metoda bdzie skuteczna w stosunku do ssakw. Niedawno jeden z badaczy
zauway pewn regeneracj w tylnej nodze oposa, poniewa jednak torbacze rodz si jeszcze
bardzo nie rozwinite i dopiero w torbie matki przechodz dalsze stadia rozwoju, by po ich
zakoczeniu narodzi si niejako po raz drugi, przypuszczalimy, e by to raczej przypadek odrostu
embrionalnego. Wiadomo, e wikszo tkanek zarodka, kiedy nie s one jeszcze w peni
zrnicowane, posiada pewne zdolnoci regeneracyjne. Richard Goss wykaza, e coroczne odrosty
rogw jelenia i osia s przypadkiem prawdziwej regeneracji obejmujcej wiele tkanek, lecz zjawisko
to wydawao si nam tak odosobnione, e na jego podstawie nie moglimy mie adnej pewnoci co
do wystpowania tego zjawiska restytucji u innych ssakw czy w innych czciach ciaa.
Wielu badaczy sdzio, e wszelkie takie prby skazane s na niepowodzenie, gdy proces
cefalizacji [Cefalizacja jest jednym z kierunkw ewolucji budowy ciaa zwierzt o dwubocznej symetrii
ciaa, polegajcym na wyodrbnianiu si czci gowowej i skupianiu si w niej gwnych narzdw
zmysowych oraz mzgu (przyp. ttum.)] zaszed u ssakw o wiele dalej ni u pazw. Wiadomo byo,
e u wszystkich krgowcw stwierdza si prawie taki sam stosunek zawartoci tkanki nerwowej do
pozostaych tkanek, lecz u ssakw wikszo ograniczonych zasobw tkanki nerwowej koncentruje
si w coraz bardziej zoonym mzgu. Jak na to w niedawnej pracy wskaza Singer, te zmiany
proporcji zawartoci s tak znaczne, e zawarto nerww w nogach szczura jest o 80% nisza ni w
nogach salamandry. Jest to o wiele za mao w stosunku do krytycznej masy, jaka jest potrzebna dla
zachodzenia normalnej regeneracji. Sdzilimy wic, e nie potrafimy w sztuczny sposb
skompensowa tej rnicy.
Jeli nawet potrafilibymy dostarczy odpowiedni bodziec elektryczny, to i tak nie mielimy
pewnoci, czy znajd si odpowiednie komrki, ktre byyby w stanie odpowiedzie na jego dziaanie.
Czerwone ciaka krwi ssakw nie posiadaj jder komrkowych, wobec tego nie mog ulec
odrnicowaniu. Opierajc si na wynikach naszych dowiadcze dotyczcych gojenia si koci u
ab, przypuszczalimy, e niedojrzae czerwone krwinki mog przej t funkcj, lecz by moe s
one zaprogramowane, by ulega odrnicowywaniu, kiedy pojawi si potrzeba gojenia zama.
Zastanawialimy si nawet, jeli odpowiadayby one na dziaanie prdu doprowadzanego z zewntrz,
czy byoby ich wystarczajco duo, by mogy one dziaa w podany sposb.
Nie mona byo te zignorowa kwestii zoonoci. Wielu badaczy zjawiska regeneracji uwaao,
e tkanki ssakw stay si tak wyspecjalizowane i zoone, e ukad regulacyjny nie jest po prostu
zdolny do sprawowania nad nimi skutecznej kontroli. By moe nie jest on zdolny radzi sobie z
odpowiedni iloci informacji, potrzebnych do opisania wszystkich istotnych elementw. Jeliby tak
byo, to wytworzona przez nas blastema zatrzyma si po prostu na pewnym etapie, nie wiedzc, co
powinna dalej robi.
Na pocztek noga. szczura

Przetestowaem zcze platynowo-srebrowe takiego typu, to, ktre Smith wykorzysta do swoich
dowiadcze. Stwierdziem, e wytwarzao ono prd o kilka razy za duy w stosunku do tego, jaki by
potrzebny do spowodowania idealnego odrnicowania, jakie uzyskiwalimy w naszych
dowiadczeniach prowadzonych na abach. Joe Spadaro, ktry by jednym z magistrantw [Jest to
oczywicie przybliony odpowiednik okrelenia, "graduate student". W ten sposb okrela si osoby
posiadajce ju niszy stopie nadawany przez uniwersytet (bachelor bakaarza) i przygotowujce
prac prowadzc do stopnia master" w okrelonej dziedzinie (przyp. tum.)] Charliego,
zaproponowa, aeby pomidzy obydwa metale wprowadzi oporniki wglowe, dziki czemu
bdziemy mogli uzyska ukady wymuszajce przepyw prdu o rnych nateniach.
W dowiadczeniu przeprowadzonym wraz z Joe w 1971 roku amputowalimy prawe przednie nogi
trzydziestu piciu szczurom. Cicie przeprowadzilimy przez grn cz koczyny w znacznej
odlegoci od okcia tak, e na kocu pozostawaa jedynie nasada koci, ktra ju dawno przestaa
rosn. Aby unikn komplikacji wynikajcych z powodu rnicy w wydzielaniu hormonw, w
badaniach posuylimy si jedynie samcami. Do kontroli suya nam grupa zwierzt, ktrym do
kikutw albo nie przyczalimy adnego urzdzenia, albo te urzdzenia skadajce si wycznie z
tego samego metalu, albo wreszcie urzdzenia, gdzie srebrny (dodatni) koniec skierowany by w
stron kikuta. Waciwe prby przeprowadzilimy na dwudziestu dwu szczurach, wszczepiajc im w
miejsce zranienia elektroujemne elektrody platynowe. Zewntrzn elektrod wprowadzalimy do jamy
szpikowej, natomiast wewntrzn przyszywalimy do skry na barku.

Szybko uzyskalimy oczekiwan reakcj. Po trzech dniach kikuty zwierzt kontrolnych zaczynay
si goi, a w przypadkach stosowania silniejszego prdu, nastpowao ich obumieranie nieco powyej
linii amputacji. Jednak w koczynach tych zwierzt, na ktre oddziaywa umiarkowany prd o
nateniu 1 nanoampera, wszystko szo dobrze. W cigu tygodnia prawie u wszystkich pojawia si
dobrze uksztatowana blastema, ktra sprawiaa wraenie, i jest zdolna do odtworzenia caej obcitej
czci koczyny.
Ze wzgldu na to, e gojenie u szczurw przebiega bardzo szybko oraz e do pierwszego testu
chcielimy wykorzysta jednorodn prbk zwierzt, tym razem zabilimy wszystkie zwierzta
kontrolne i wikszo tych, na ktrych prowadzona bya waciwa cz bada. Jedynie kilku

zwierztom pozwolilimy przey jeszcze miesic. Martwym zwierztom odcinalimy cae koczyny, w
ktrych zachodzio gojenie, utrwalalimy je, barwili i wycinali z nich skrawki w celu przeprowadzenia
bada mikroskopowych.
Nigdy nie zapomn wraenia, jakie odniosem patrzc na pierwsz parti preparatw. Jak si
okazao, u tych szczurw zachodzio odtwarzanie trzonu koci wychodzcego z uszkodzonej koci
ramiennej. Kocowy etap odtwarzania pierwotnej koci stanowio po osigniciu przez ni
odpowiedniej dugoci pojawianie si typowej poprzecznej chrzestnej pytki wzrostowej, ktrej zoona
struktura anatomiczna bya doskonale regularna. Za ni pojawiaa si doskonale uksztatowana
nasada i poczenie stawowe koci tej koczyny. Wzdu nasady mona byo widzie wieo
uformowane minie, naczynia krwionone ora? nerwy. Stwierdzilimy, e z blastemy wyrnicowao
si co najmniej dziesi rnych typw komrek. Tak wic udao si nam uzyska regeneracj u
ssaka w takim samym zakresie, jak na abach udao si tego dokona Rose'owi, Poleajewowi,
Singerowi i Smithowi.
Preparaty z koczyn niektrych innych zwierzt okazay si jeszcze bardziej interesujce. W
jednym z kikutw zauwaylimy dwa osady chrzestne, ktre sprawiay wraenie prekursorw dwu
koci przedramienia, zlokalizowane poniej w peni uformowanego stawu okciowego. Wszystkie
odtworzone fragmenty byy wygite w stron elektrody, za w jednym przypadku ko przedramienna
uformowaa si wzdu starego trzonu, a nie jako jego przeduenie. Pod innymi wzgldami jej
struktura bya zupenie normalna.
Pominwszy jeden wyjtek, preparaty przygotowane z koczyn odtwarzajcych si przez okres
duszy ni tydzie byy mniej pasjonujce. Wydawao si, e w miar upywu czasu staj si one
coraz mniej zorganizowane. Za jedn z tych starych blastem, na kocu prawie nie uformowanego
zarysu koci, udao si jednake zaobserwowa chrzstk o piciopalczastym ksztacie. Byo to
wskazwk, e na koczynie rozpoczto si wyksztacanie doni.
Oglnie mwic, wygldao na to, i stosowany prd powinien charakteryzowa si odpowiednim
nateniem oraz e powinien on odpowiednio dugo oddziaywa. Nie byo to dla nas wikszym
rozczarowaniem, ni byt nim ostateczny wynik wizyty, jak zoy nam fotoreporter czasopisma Life",
ktry odwiedzi nas, by sfotografowa szczura grajcego na pianinie najpierw przed amputacj apy,
pniej za po spowodowanej przez nas jej penej regeneracji. Mimo wszystko, mielimy powody do
zadowolenia. Wiedzielimy bowiem, e prd dziaa stymulujce na zachodzenie prawdziwej
regeneracji, gdy blastemy tworzyy si zawsze wok elektrod, przeksztacajc si nastpnie w
zorganizowan, a nie w jak nienormaln tkank. Jak wic wida, ssaki w dalszym cigu dysponuj
zdolnoci waciwego odczytywania informacji genetycznej, co umoliwia odtworzenie utraconej
czci ciaa. Uznalimy, e musimy po prostu najpierw dokadnie pozna wymagania elektryczne,
jakie musz by spenione, by mg zrealizowa si cay proces, a nastpnie zbudowa ukady
pozwalajce na doprowadzanie prdu o odpowiednich charakterystykach, przez odpowiednio dugi
okres i do waciwego miejsca.
Ogaszajc nasze wyniki w obowizujcym argonie naukowym, nie udao si nam zamaskowa
naszego entuzjazmu. Napisalimy, e przy pomocy bardzo maych prdw udao nam si wywoa
prawdziw, jakkolwiek jedynie czciow, regeneracj oraz e rdem blastemy zdaway si by
komrki szpiku. Sdziem, e twierdzenie takie jest dostatecznie umiarkowane. W artykule tym Joe i ja
wyrazilimy zastrzeenie, e naley jeszcze przebada wpyw innych czynnikw. A co najwaniejsze,
ostrzeglimy, e jeli tak znikoma sia moe tak atwo inicjowa procesy wzrostu, to musi by ona
bardzo potna. A skoro tak jest, to powinnimy j w peni pozna, zanim zacznie si j
wykorzystywa w oddziaywaniu na ludzi, bo w innym wypadku ryzykujemy pobudzanie procesw
wzrostu niepodanego nowotworw.
Miaem uczucie, e pozostajc na paszczynie nauki w tym artykule zawarlimy bardzo
zdecydowany apel o podjcie zakrojonych na szerok skal bada, ktre by otwary drog do
wywoywania regeneracji u ludzi. Musia to by jednak zaledwie szept, gdy wywoa on mniejszy
skutek, ni falowanie spowodowane upadkiem pirka do abiego bajorka. Zatrudniony w brooklyskim
szpitalu VA chirurg dentystyczny, mj wieloletni przyjaciel, Philip Person, zaproponowa mi
prezentacj naszych wynikw przed New York Academy of Medicine [Nowojorska Akademia
Medycyny (przyp. tum.)]. Zadano jednak, aby dwu ekspertw odwiedzio nasz pracowni i
przyjrzao si faktycznym danym, zanim Akademia dopuci do prezentacji. Jednym z nich by Marc
Singer, ktry entuzjastycznie przyzna, i rzeczywicie udao si nam zainicjowa regeneracj u
szczurw. Opinia drugiego z nich bya natomiast cakowicie negatywna. Poniewa jednak nie by on
specjalist w dziedzinie regeneracji. Akademia zezwolia mi wystpi na jej posiedzeniu.

Singer by jednym z niewielu, ktrzy wykazali wiele entuzjazmu po tym, jak skoczyem prezentacj
mojego referatu. Wikszo audytorium bya bierna, byo te par komentarzy i gosw krytycznych.
Dla tych ludzi elektryczny ukad sterujcy wzrostem w dalszym cigu kojarzy si z niemoliwym do
przyjcia stanowiskiem witalistycznym, wic nie przejawiali adnej chci dyskutowania nad
odrnicowaniem. Czowiek, ktry wraz z Singerem zjawi si w naszej pracowni, wybrzydza, e
odrost w gruncie rzeczy nie by znaczny. Phil w zwizku z tym zarzutem wskaza, e tym, co jest
najwaniejsze, nie jest ilo nowej tkanki, lecz jej jako, a szczeglnie to, e udao si j uzyska w
tak krtkim czasie. Cho Singer by przekonany, e zasadnicz rol odgrywa tu stymulacja neuronw,
a nie, e zachodzi bezporednie inicjowanie odrnicowa-nia, to jednak uwaa, e eksperyment ten
stanowi duy krok naprzd. Jednake przez siedem lat nie podjto prby powtrzenia naszych
wynikw, do czasu, kiedy sam Phil Person podj si tego zadania. On, jak i nieco pniej Steve Smith
potwierdzili nasze wyniki, uzyskujc jeszcze bardziej spektakularne efekty.
Pogrywszy si w literaturze znalelimy pniej doniesienia wskazujce, e inni badacze ju
wczeniej zaobserwowali zachodzenie czciowej regeneracji u ssakw. W 1934 roku Hans Selye,
synny badacz zjawiska stresu, odkry, e koczyna szczura moe samorzutnie ulec czciowej
regeneracji, jeli wiek zwierzcia wynosi bdzie od dwu do piciu dni. Spostrzeenie to w pi lat
pniej potwierdzi badacz z Uniwersytetu Harvarda, Rudolph F. Nunnemacher. Zachodzenie
regeneracji przypisa on jednak obecnoci resztki pytki nasadowej. Sdzi, e komrki tworzce t
pytk po prostu rosn w dalszym cigu w koczynach dorosych zwierzt. Selye odpowiedzia na to,
i specjalnie stara si dokonywa amputacji w wysoko pooonej czci koczyny po to, aby
cakowicie usun pytk nasadow, a przez to uzyska pewno, e wzrost ma naprawd charakter
regeneracyjny.
Stwierdzilimy zatem, e w naszych dowiadczeniach, ktre przeprowadzilimy wraz z Joe,
naprawd udao si nam przesun granic wiekow zachodzenia zjawisk regeneracji u szczurw, l
rzeczywicie, w dwa lata pniej Phil Person wykaza, e nawet mode dojrzae szczury, ktrych
uywalimy od czasu do czasu w dowiadczeniach, wykazuj pewn zdolno do odtwarzania
koczyny. By to fakt, ktry stanowi dla nas zagadk, gdy zaobserwowalimy go take u kilku
zwierzt kontrolnych. Sdzilimy, e uzyskane przez nas wyniki wiadcz o tym, i elektrody
drastycznie nasilaj, cho tylko na pewien czas, przebieg procesu, ktry w normalnych warunkach
ulega osabieniu w miar wzrastania wieku gryzonia. Niezalenie od tego, to, co zrobilimy, udao si
przeprowadzi po raz pierwszy u zwierzcia nalecego do ssakw.
Moce dziecistwa, perspektywy wieku dojrzaego
Jednym z najczstszych zranie, jakich doznaj dzieci, jest obcicie koniuszka palca, czy to przez
drzwi samochodu, kosiark do trawnikw, wentylator elektryczny,czy te przez cokolwiek innego.
Typowy sposb postpowania w takiej sytuacji polega na wyrwnaniu odsonitej koci i zaszyciu jej
skr albo jeli palec zosta rwno obcity i dostpna jest jego amputowana cz podejmuje si
prb jego ponownego przyczenia przy pomocy technik mikro-chirurgii. Faktem godnym ubolewania
jest jednak to, e nawet najbardziej starannie przeprowadzony zabieg chirurgiczny daje wyniki mniej
ni optymalne. Po przeprowadzeniu takiego zabiegu paznokcie s zazwyczaj zdeformowane lub brak
ich zupenie, palce s za krtkie i czsto sprawiaj bl, przy ograniczeniu lub braku wraliwoci
dotykowej.
We wczesnych latach siedemdziesitych w izbie przyj Sheffield Children's Hospital w Anglii
pewien mody czowiek, ktry utraci koniuszek palca, skorzysta na biurowym zamieszaniu.
Dyurujcy lekarz opatrzy ran, lecz zapomnia o skierowaniu chorego do chirurga w celu zszycia
rany, co normalnie w takich wypadkach czyniono. Kiedy w kilka dni pniej starano si naprawi ten
bd, chirurg Cynthia Illingworth zauwaya, e nastpuje regeneracja koniuszka palca! Postanowia
zatem pozwoli na dziaanie siom natury.

Od tego czasu Illingworth zacza leczy dzieci posugujc si ju celowo takim zaniedbaniem".
Do roku 1974 udokumentowaa ona kilkaset przypadkw odronicia utraconych koniuszkw palcw,
co zachodzio wycznie u dzieci jedenastoletnich i modszych. Przeprowadzone pniej badania
kliniczne wykazay, e koniuszek palca, jeli jego cicie nastpi powyej najbardziej zewntrznego
fadu ostatniego stawu, niezawodnie odrasta w cigu trzech miesicy. Fad ten wydaje si by ostr
lini rozgraniczajc obszar, w ktrym nastpuje jeszcze regeneracja od obszaru jej
niewystpowania. Nie zaobserwowano istnienia jakiej strefy poredniej.
Niektrzy chirurdzy dziecicy, jak na przykad Michael Bleicher z New York Mount Sinai Hospital,
stali si tak bardzo pewni niezawodnoci tego procesu, e w przypadkach, gdy koniuszek palca
utrzymuje si jedynie na skrawku skry, obcinaj go do koca. W miejsce utraconego opuszka
odrasta nowy, podczas gdy ten, ktry uleg uszkodzeniu w rezultacie wypadku, po zabiegu
mikrochirurgicznym zgoiby si" w kikut albo byby oszpecony bliznami.
Odrastanie koniuszka palca jest prawdziw regeneracj obejmujc wiele tkanek. W jej trakcie
pojawia si blastema. rnicujc si nastpnie w ko, chrzstk, cigno, naczynia krwionone,
skr, paznokie, naskrek, linie papilarne, nerw ruchowy i p tuzina wyspecjalizowanych
sensorycznych zakocze nerwowych w skrze. Podobnie jak ma to miejsce w przypadku regeneracji
koczyny u salamander, proces ten zachodzi tylko wtedy, jeli rana nie zostaje zakryta patem skry,
jak czyni si to podczas normalnego zabiegu chirurgicznego. Od tego czasu Illingworth i jej
wsppracownik Anthony Barker stwierdzali wypywanie ujemnego prdu uszkodzeniowego z kikuta.
Przykro stwierdzi, e naturalne zastpowanie uszkodzonego koniuszka palca zaakceptowano w
kilku zaledwie szpitalach. Bleicher uala si na oporno jego kolegw w przyjmowaniu dowodw:
Jeli wspomnisz o tym modym lekarzom praktykantom, ktrzy akurat ukoczyli studia, to patrz na
ciebie jak na wariata. Jeli opiszesz to w wikszych szpitalach lub w innych instytucjach, to powiedz
ci, e s to czyste bzdury." Prawie wszyscy chirurdzy obstaj za to przy wymagajcych krtszego
czasu, przy tym nieporwnanie bardziej kosztownych, a mimo to mniej skutecznych, technikach
mikrochirurgicznych albo nawet przy przyszywaniu lub skracaniu palcw w wyniku zabiegu.
Odkrycie to i nasze wasne badania wyranie wykazay, e mode ssaki dysponuj cakiem niezym
potencjaem wystarczajcym do urzeczywistniania przynajmniej pewnej dozy sztucznie inicjowanej
regeneracji. Ale co z tymi, ktrzy najbardziej jej potrzebuj z nami, starszymi ludmi, ktrych czci
ciaa atwiej ulegaj uszkodzeniom lub zamaniom? Odpowied na to pytanie przysza
niespodziewanie w kilka lat pniej, i to w sposb, ktry wykaza zawodno zbyt cisego trzymania
si pierwotnego planu. Naukowcy musz by przygotowani na podanie za prawd po
nieoczekiwanych ciekach, jeli tylko na nie natrafi.
Od kadej osoby, z ktr wsppracowaem, niezalenie od tego, czy by to student czy
ustabilizowany ju badacz, zawsze oczekiwaem, aeby zajmowa si jakim zagadnieniem, ktre nie
wizao si z tym, nad ktrym wsplnie pracowalimy. W 1979 roku mody asystent James Cullen
(obecnie ju posiadajcy stopie doktorski, badacz pracujcy w dziedzinie anatomii w szpitalu VA w
Syracuse) zaproponowa zajcie si kwesti, co by si stao, gdyby w szpik kostny szczurw
wszczepi nerwy. Jim spodziewa si, e ich wszczepienie zainicjuje tworzenie si tkanki kostnej w

jamie szpikowej. Poniewa pomys wydawa mi si logiczny, a ponadto taka technika mogaby
ewentualnie wspiera elektryczne ukady do stymulacji gojenia koci, ktre ju opracowalimy,
zachciem go do rozpoczcia bada.
Jim z miejsca stan przed trudnociami technicznymi. Potrafi bardzo atwo wydobywa na wierzch
nerw kulszowy tylnej nogi szczura, lecz. przeprowadzenie go przez dziurk nawiercon w koci
udowej byo zadaniem na miar przepchnicia pasemka mikkiego spaghetti przez dziurk od klucza.
Ucieka si do nawiercania w tej koci dwu dziurek: do zewntrznej wprowadza ni chirurgiczn, ktr
kierowa nastpnie w gr, wzdu jamy szpikowej, do dziurki lecej w pobliu biodra. Tam
wydostawa j na zewntrz,'zaptla na nerwie i wciga go do jamy szpikowej. Po wykonaniu kilku
takich operacji doszed do wniosku, e musi istnie jaki bardziej dogodny sposb. Zdecydowa si na
amputowanie tylnej nogi zwierzcia w poowie odlegoci pomidzy biodrem a kolanem. Teraz mg
nawierca dziurk do jamy szpikowej tu poniej biodra, wprowadzi tam ni chirurgiczn i przeciga
nerw wzdu jamy, a potem na zewntrz pozostaoci kostnej. Byo to atwiejsze i zapewniao lepsze
poczenie nerwu z koci, tote Jim przygotowa w ten sposb pewn liczb zwierzt. Jak si jednak
okazao, nerwy wykazyway niepokojc skonno do wysuwania si z koci udowej. Amputacja nie
niepokoia natomiast szczurw: intensywnie posugiway si one kikutem, co powodowao cofanie si
nerwu z jamy szpikowej.
U tych kilku zwierzt, u ktrych nerwy pozostay na miejscu, zaszo w jamie szpiku interesujce
formowanie si koci. Aby stwierdzi ten sam efekt u innych zwierzt, unikajc przy tym wysuwania
si nerwu, Jim zacz przyszywa nerw do skry, ktr pokrywalimy kikut. To zszycie utrzymywao
nerw na miejscu, w porzdku, ale u jednego ze zwierzt potraktowanych w ten sposb stwierdzilimy
nieoczekiwany i fascynujcy wynik: nastpia czciowa regeneracja uda! Byo to wystarczajco
zdumiewajce, ale jeszcze bardziej zaskakujcy by fakt, e Jim posuy si zwierztami w wieku
okoo szeciu miesicy, ktre stanowiy nadwyk w stosunku do grupy modych zwierzt, jakimi
posugiwalimy si normalnie w tych eksperymentach. Te szczury znajdoway si ju w dobrze
zaawansowanym wieku dojrzaym, a wic w takim, o ktrym si sdzi, e ssaki nie posiadaj ju
wcale zdolnoci do regeneracji, 'oprcz zdolnoci do gojenia zama. Co si wic stao?

Dokadniejsze badanie wykazao, e zrobilimy dziurk w skrze podczas przyszywania do niej


nerwu. Wydawao si, e nerw wszed w mocny kontakt z naskrkiem. Poniewa jednym z warunkw
zachodzenia normalnej regeneracji u salamander byo wytworzenie si poczenia
neuroepidermalnego wygldao wic, e powstao ono spontanicznie w tym jednym szczliwym
przypadku, kiedy chirurgicznie zetknlimy ze sob obydwie tkanki.
Teraz zmodyfikowalimy przebieg naszego eksperymentu, przeprowadzajc operacje na
szczurach w ten sposb, e, po zdrapaniu skry waciwej, czylimy ze sob nerw i naskrek.
Szczury uyte do dowiadcze miay rny wiek. Wynik przers nasze oczekiwania: nawet u starych
szczurw nastpowaa regeneracja koci udowej i sporej czci otaczajcej j tkanki.
Pojawia si wic unikalna szansa stwierdzenia, co byo tym czynnikiem, ktry powoduje, e
poczenie neuroepidermalne odgrywa tak bardzo wan rol. U zwierzt jednej grupy sposobem
chirurgicznym wytwarzalimy poczenie neuroepidermalne dokadnie w taki sam sposb, jak
poprzednio. W podobny sposb przygotowalimy te drug grup zwierzt, z t tylko rnic, e nerw

zszylimy z zakoczeniem koci w odlegoci jednego milimetra od otworu i bez adnego kontaktu z
naskrkiem. U zwierzt pierwszej grupy wystpia regeneracja, natomiast w drugiej grupie
stwierdzilimy normalne gojenie, bez adnego wzrostu. Udao nam si te uzyska wan informacj
dziki pomiarom elektrycznym, jakie przeprowadzalimy codziennie na kikutach. U tych zwierzt, u
ktrych nastpio wytworzenie zcza neuroepidermalnego, stwierdzilimy przebieg zmian potencjaw
elektrycznych majcych taki sam charakter, jak w przypadku salamander. Cho napicie miao w tym
wypadku warto okoo dziesiciokrotnie wysz, ksztat krzywej by identyczny. U zwierzt bez
wytworzonego poczenia neuroepidermalnego przebieg zmian potencjau mia taki sam charakter, jak
u nie regenerujcych ab.
Odkrylimy, e specyficzna aktywno elektryczna, ktra inicjuje regeneracj, ma swe rdo w
poczeniu neuroepidermalnym, nie za w zwykym skupieniu nerww w koczynie. Musiaem wic
poszerzy swoj oryginaln koncepcj (zgodnie z ktr ukad sterujcy regeneracj jest zlokalizowany
w nerwach) tak, by uwzgldniaa ona rwnie elektryczne waciwoci naskrka. Zgodnie z jej
uzupenion wersj, wkna nerwowe musz czy si w podobny sposb z komrkami naskrka, jak
wtyczki wczone do gniazdek, dziki czemu powstaje obwd, jaki jest potrzebny dla przepywu prdu
odrnicowujcego. Ponadto, poniewa poczenie neuroepidermalne byo zlokalizowane nad
zakoczeniem kikuta, doprowadzao ono do wytwarzania blastemy w miejscu, gdzie ona bya
potrzebna, a wic na wzrastajcym koniuszku odtwarzajcej si koczyny. Odkrycie to miao wtedy
bardzo wielkie znaczenie, gdy niezbicie udowadniao, i prd elektryczny jest pierwotnym
czynnikiem, ktry inicjuje proces regeneracji i e czynnik ten dziaa take w organizmach ssakw.

Nastpny eksperyment postawi nas jednake w obliczu ogromnej trudnoci. U szczurw nastpnej
grupy wytwarzalimy poczenie neuroepidermalne nie na kocu kikuta poamputacyjnego, lecz z boku
nogi. Dokonywalimy w tym miejscu pomiarw regeneracyjnych" zmian elektrycznych, lecz nic si
tam niestety nie dziao. Wzrost nie nastpowa. Oznaczao to, e po tej stronie nie ma uwraliwionych
komrek, to jest takich, ktre odpowiadayby odrnicowaniem na dziaanie prdu. Wydawao si
wic, e u ssakw takie komrki mona znale jedynie w szpiku kostnym, ktrych jest
proporcjonalnie zbyt mao, by mogy spenia funkcj materiau surowcowego, szczeglnie jeli chodzi
o dorose zwierzta.

Wyjaniao to, dlaczego nigdy nie udao nam si uzyska cakowitego odtworzenia utraconych
czci koczyn u naszych szczurw. Uzyskiwane wyniki daway obraz charakterystyczny dla
niewystarczajcego rozmiaru blastemy; wskazyway wic na to, e nie byo dostatecznie duej liczby
komrek szpiku kostnego, ktre mogyby wytworzy ca brakujc cz koczyny. Tak wic
utwierdzilimy si w przekonaniu, e jeli nie uda nam si znale jakiej elektrycznej metody
zmuszania innych komrek do przeksztacania si w niewyspecjalizowane komrki blastemy, to
perspektywy na uzyskiwanie penej regeneracji koczyny u ludzi pozostan bardzo mgliste. Dziki
szczliwemu trafowi, w trakcie pracy nad zupenie innym zagadnieniem, ktre jest przedmiotem
nastpnego rozdziau, natknlimy si na sposb, jak mona tego dokona.

Wstecz / Spis Treci / Dalej


Choroba to nie przedmiot, leci bezustannie podlegajcy fluktuacji stan ciaa pacjenta,
walka pomidzy substancj choroby i naturaln skonnoci ciaa do samoleczenia.
Hipokrates
Rozdzia smy
Srebrna rdka
Apollo, wyrwawszy Eneasza ze zgieku pola bitewnego pod Troj, wyleczy jego zgruchotan ko
w cigu kilku minut. Proces ten, zachodzcy bez interwencji bstwa, trwa od trzech do szeciu
miesicy i czasami nie koczy si tak, jak si koczy powinien. Dawniej, jeli koci nie goiy si przez
rok lub duej, musiano ucieka si do amputacji koczyny.
W 1972 roku czuem ju, e jestem przygotowany do podjcia prby elektrycznego pobudzania
wzrostu koci w takich przypadkach, jak ten powyej wspomniany. Ju przed dwoma laty Zachary B.
(Burt) Friedenberg, Carl Brighton oraz ich grupa badawcza w University of Pennsylyania donieli o
uwieczonym powodzeniem pierwszym elektrycznie pobudzonym zagojeniu si zamania, ktre przez
dugi czas nie mogo si zagoi. My jednak, aby unikn moliwych skutkw ubocznych, uwaalimy,
e musimy jeszcze dokadniej odtworzy naturalny sygna, ni zrobili to wspomniani badacze. A do
czasu zakoczenia naszych eksperymentw nad regeneracj koczyny szczura nie wiedzielimy
jednak wystarczajco wiele na ten temat. Podobnie jak Friedenberg, elektrod ujemn
zdecydowalimy si umieszcza pomidzy odamkami koci, lecz w odrnieniu od nich nie
posugiwalimy si elektrodami ze stali nierdzewnej, lecz srebrnymi; przepuszczalimy ponadto
znacznie mniejszy ni oni prd elektryczny. Sdzilimy, e srebrne elektrody bd z jednej strony
mniej podatne na wchodzenie w reakcje chemiczne, z drugiej natomiast, e bd lepiej przepuszcza
prd elektryczny. Oddziaywalimy w ten sposb tylko na tych pacjentw, ktrych stan zdawa si
usprawiedliwia posuenie si t now technik leczenia.
Minus dla wzrostu, plus dla infekcji
Stan Jima by bardzo pody. Powoano go do armii w czasie wojny wietnamskiej. By onierzem
niechtnym do walki, skonnym do buntowania si. Przey swj okres suby w bazie Nam i pod
koniec 1970 roku zosta przeniesiony do jednej z baz armii, znajdujcej si w stanie Kansas. W
Sylwestra uleg wypadkowi samochodowemu, z ktrego wyszed z poamanymi nogami. W
miejscowym szpitalu umieszczono go na wycigu, czc ze sob kawaki koci przy pomocy gwodzi
wwierconych poprzez skr. Kiedy w kilka dni pniej przeniesiono go do szpitala bazy, z powodu
infekcji, ktra si wywizaa, trzeba byo usun wszystkie gwodzie.
Lekarze opiekujcy si Jimem, nie mogc przeprowadzi operacji z powodu obecnoci bakterii,
musieli poprzesta na usztywnieniu opatrunkiem gipsowym. Poniewa jedna z ng Jima bya zamana
powyej kolana, druga natomiast poniej, trzeba byo umieci je w bardzo duym opatrunku, ktry
nosi miano podwjnej opaski kosowej biodra. Tak wic zosta on na sze miesicy cakowicie okryty
gipsem od stp a do poowy klatki piersiowej. Do sierpnia zamanie lewej nogi poniej kolana zdyo
si zagoi, natomiast stan koci udowej prawej nogi nie wykazywa adnej poprawy. Z otworw po
gwodziach o rednicy nieco wikszej ni p centymetra w dalszym cigu sczya si ropa. Nie
mona wic byo podj interwencji chrurgicznej. We wrzeniu, na podstawie decyzji komisji
lekarskiej, przeniesiono go do szpitala VA w Syracuse.
Kiedy zobaczyem go po raz pierwszy, w dalszym cigu znajdowa si w duym opatrunku
gipsowym, cho jego lewa noga ju bya uwolniona. Powki koci udowej jego prawej nogi zupenie
luno poruszay si wzgldem siebie. Zgodnie z normaln praktyk lekarsk w takiej sytuacji nie
pozostawao nic innego do zrobienia, jak pozostawi opatrunek i mie nadziej, i stan by moe
ulegnie poprawie. Po szeciu miesicach nadzieja Jima bya prawie na wyczerpaniu. Lea przez rok
w ku i nie by w stanie opuci szpitala nawet na czas krtkich odwiedzin w domu. Wylewa
najpierw sw zo na lekarzy, pniej opanowao go przygnbienie i poczucie, e nie zdoa poradzi
sobie w przyszoci, kiedy nie bdzie ju posiada prawej nogi.
Wtedy wanie zosta przydzielony przez szko medyczn do mojego dziau Sal Barraco, mody
chirurg ortopedyczny, ktry by u nas na ostatnim roku praktyki. Kiedy przed dwoma laty przez krtki
czas byo mi dane z nim wsppracowa, przekonaem si, e jest to dobry lekarz: bystry, pracowity i
naprawd oddany swoim pacjentom. Przej on opiek nad Jimem, spdzi wiele godzin na
rozmowach z nim i zaatwia mu rozmaite porady u specjalistw. Wydawao si, e nic ju nie pomoe.

Jim coraz bardziej oddala si od nas. Sal zawsze interesowa si tym, co robimy w laboratorium.
Prawd mwic, czsto prbowaem zainteresowa go karier badacza i nauczyciela, lecz on
preferowa chirurgi i bezporednie pomaganie ludziom. W lutym 1972 roku, kiedy zblialimy si ju
do etapu klinicznego z naszym stymulatorem koci, Sal powiedzia:
Wie pan, panie doktorze Becker, powinien pan powanie zastanowi si nad moliwoci
elektrycznego pobudzenia zamania koci Jima. Nie ma ju nic, co mogoby mu pomc. To jego
ostatnia szansa.
Problem polega na tym, e aden z pacjentw Friedenberga nie by zainfekowany. Cho
zainfekowane otwory gwodziowe nie znajdoway si dokadnie w miejscu zamania, byy one jednak
niepokojco blisko. Gdybym w czasie operacyjnego umieszczania elektrod podrani to ognisko
bakteryjne, sprawa byaby zupenie przegrana. Co wicej, byem wtedy w peni przekonany o tym, e
elektryczno jest najwaniejszym czynnikiem pobudzajcym wzrost komrek. Jeli nawet
pobudzenie to dawao w wyniku gojenie, nikt nie mg by pewien, co te komrki zrobi w przyszoci.
Mogyby sta si przecie nadwraliwe take w stosunku do innych czynnikw i w wyniku tego
uzoliwi si. By to pierwszy przypadek w historii medycyny, kiedy stanlimy przed moliwoci
zamierzonej inicjacji przynajmniej jednego typu wzrostu. Obawiaem si rozpoczcia tego programu
klinicznego, ktry moe do tego stopnia uj publiczn wyobrani, e bdzie stosowany na szerok
skal, zanim uda si zgromadzi dostatecznie duo wiedzy o tej nowej technice. Gdyby bowiem
ujawniy si w pniejszym czasie jakie katastrofalne skutki uboczne, stracilibymy przez to uzyskany
ju rozmach, ktry mg nas prowadzi ku dokonaniu rewolucyjnego postpu w medycynie. Podjem
decyzj, e jeli bardzo dokadnie wyjani Jimowi, co zamierzamy zrobi, nie ukrywajc przy tym
moliwego ryzyka, i jemu samemu pozostawi w tej sprawie decyzj, to z punktu widzenia etyki
postpi waciwie.
Jeli chodzi o infekcj, to ju od kilku lat szukalimy sposobu na powstrzymywanie rozmnaania
si bakterii. Eksperymenty na psach, ktre przeprowadzaem wraz z Bassettem w 1964 roku,
wskazyway, e tak, jak moliwe jest inicjowanie wzrostu przy pomocy elektrycznoci ujemnej, tak te
jest moliwe jego blokowanie przy pomocy prdu dodatniego. Jeli byoby to prawd, miaoby to
wielkie znaczenie dla leczenia raka. Poniewa nasz program by jak zawsze bardzo limitowany od
strony materialnej, w wyniku czego staralimy si robi wicej, ni uzyskiwalimy na to rodkw, nie
moglimy pozwoli sobie na kosztowne wyposaenie potrzebne dla przetestowania tej koncepcji na
komrkach rakowych. Musielimy poprzesta na bakteriach.
W prbach pilotowych stwierdzilimy, e dodatnio spolaryzowane elektrody srebrne zabijaj
wszystkie bakterie w strefie o rednicy okoo jednego centymetra. Zachodzio to widocznie w
rezultacie przechodzenia do otoczenia (pod wpywem przyoonego napicia) dodatnio naadowanych
jonw srebra. Odkrycie to byo nadzwyczaj pasjonujce, gdy aden pojedynczy antybiotyk nie zabija
bakterii wszelkiego typu. Mylaem wic, e jeli wprowadz srebrny przewd do nie gojcej si luki
kostnej w nodze Jima i obszar ten ulegnie infekcji, to w ostatecznoci spolaryzuj go dodatnio i by
moe uda mi si na pewien czas uratowa nog. Oczywicie, prd dodatni mg rwnie dobrze
zahamowa dalszy postp gojenia, a nawet doprowadzi do jeszcze wikszego zniszczenia koci.
Wyjaniem to wszystko Jimowi i powiedziaem mu, e jeli zechce, mog to zrobi. Chciaem,
eby wiedzia, e procedura nie jest jeszcze przetestowana i wie si z ni ryzyko. Jim ze zami w
oczach baga:
Bardzo prosz, doktorze Becker. Chc przecie mie t nog.
W dwa dni pniej Sal i ja przeprowadzalimy operacj poprzez otwr zrobiony w gipsie. Zamanie
byo cakowicie lune, bez jakichkolwiek oznak gojenia. Usunlimy niewielki kawaek tkanki
bliznowatej z koci i wszczepilimy elektrod. Ta cz elektrody, ktra znalaza si pomidzy
kocami koci, bya zupenie nagim drucikiem srebrnym, za reszta cz przechodzca przez
minie i skr bya izolowana, tak by zachodzio dostarczanie niewielkiego ujemnego prdu
elektrycznego wycznie do koci.
Infekcja nie rozprzestrzenia si i stan psychiczny Jima uleg poprawie. Kiedy robiem mj
codzienny obchd trzy tygodnie pniej, Jim powiedzia:
Jestem pewien, e to si goi. Po prostu wiem o tym!
Nie przestaem si denerwowa, kiedy w sze tygodni po operacji przysza pora na wydobycie
elektrod, usunicie gipsu i zrobienie zdjcia rentgenowskiego. Nie powinienem by si martwi. Nie
tylko na zdjciu wida byo duo nowej koci, lecz take kiedy sam badaem nog, nie mogem ju
poruszy niezalenie od siebie grnej i dolnej czci koci! Umiecilimy Jima w opatrunku

umoliwiajcym chodzenie, dziki czemu mg opuci szpital po raz pierwszy od szesnastu miesicy.
W cigu nastpnych szeciu tygodni zamanie na tyle wygoio si, e moglimy ju pozwoli na
zdjcie usztywnienia i Jim rozpocz program rehabilitacji kolana, ktre wskutek dugotrwaego
nieuywania ulego zesztywnieniu.
Wszystkie otwory po gwodziach, szczeglnie te w pobliu miejsca zamania, w dalszym cigu
ropiay. Jim zapyta wic ktrego dnia:
Czy nie mona by uy srebrnego przewodu, aby zlikwidowa infekcj w tym otworze? Wtedy
cae leczenie bdzie zakoczone i nie bd musia si ju wcale martwi o zakaenie reszty koci.
Nie mogem nie zaakceptowa jego logiki. Jeliby bowiem, wskutek zagojenia si otworu w tkance
miniowej, doszo do zamknicia miejsca zainfekowanego, to prawdopodobiestwo
rozprzestrzenienia si infekcji na ko znacznie by wzroso. Powiedziaem mu jednak, e
zastosowanie dodatniego prdu mogoby zapobiec zapenieniu si luki koci, wskutek czego
doszoby do powstania trwaego sabszego miejsca.
Wprowadzilimy wic tam elektrod podobnie jak poprzednio, ale tym razem odwrcilimy jej
polaryzacj. Nie miaem pojcia, jak dugo powinna tam przebywa, tote arbitralnie zdecydowaem
si na usunicie jej po tygodniu. Wygldao na to, e nic nie ulego zmianie. By moe ropienie byo
odrobin mniejsze; nie chciaem jednak ryzykowa dalszego osabienia koci wskutek zastosowania
jeszcze raz prdu dodatniego.
Jim opuci klinik i nie zgosi si na nastpn kontrol. W rok pniej niespodziewanie wrci,
mwic, e wanie przejeda przez Syracuse i pomyla, e mog by zainteresowany jego stanem.
Chodzi normalnie, bez blu, przemieszczajc cay ciar ciaa take na praw nog. Powiedzia, e
sczenie si ropy ustao w tydzie po opuszczeniu szpitala i ju si nie odnowio. Zdjcie
rentgenowskie wykazao, e zamanie zagoio si dobrze, a jeden z otworw po gwodziach, ktry
poddaem oddziaywaniu prdu, zapenia si now koci. Miejsce po gwodziu w drugiej nodze w
dalszym cigu byo zainfekowane, wic powiedziaem mu, e za kilka dni moemy si nim zaj, gdy
w ostatnim czasie nasza metoda zostaa usprawniona.
Nie, musz ju jecha odpowiedzia. Nie mam pracy. Nie wiem, co robi, ale dobrze wiem, e
nie chc spdzi ani chwili duej w szpitalach.
Sal ukoczy program swojej praktyki w 1973, a wic w kilka miesicy po wypisaniu Jima ze
szpitala. Zanim jednak wyjecha, cay swj wolny czas powica na pomaganie nam w testowaniu
elektrod bakteriocidalnych (zabijajcych bakterie). Kilka wczeniejszych doniesie, dotyczcych
oddziaywania na bakterie prdem zmiennym lub staym ujemnym czy te przy pomocy elektrod ze
stali, zawierao duo rozbienoci. Nie przeprowadzono adnych systematycznych bada w tym
kierunku. Prowadzilimy prby z elektrodami srebrnymi, platynowymi, zotymi, ze stali nierdzewnej i z
miedzi, wykorzystujc prdy o szerokim zakresie nate, z bakteriami nalecymi do czterech
rnych szczepw, w tym take ze Staphylococcus aureus, ktry naley do najbardziej pospolitych i
sprawiajcych najwicej kopotw.
Do szybko bylimy w stanie wyjani wczeniejsze niezgodnoci: elektrody ze wszystkich piciu
metali powstrzymuj wzrost bakterii, niezalenie od polaryzacji, jeli tylko natenie prdu jest due.
Niestety, due prdy prowadz do efektw toksycznych zmian chemicznych w orodku,
powstawania gazu i korozji zachodzi to w przypadku wszystkich elektrod prcz srebrnej. Widocznie
prdy takie, pync przez wikszo metali, oddziayway" poprzez zatruwanie zarwno bakterii, jak
te otaczajcych tkanek.
Nasze wstpne obserwacje okazay si suszne. Elektroda srebrna spolaryzowana dodatnio
zabijaa lub dezaktywowaa bakterie wszystkich typw, nie powodujc skutkw ubocznych nawet przy
bardzo niskich prdach. Przeprowadzilimy rwnie prby polegajce na oddziaywaniu srebrnych
drucikw na bakterie rozwijajce si na kulturze komrek tkanki cznej i szpiku kostnego myszy.
Okazao si, e jony srebra eliminuj bakterie, nie uszkadzajc jednoczenie yjcych komrek
myszy. Kiedy stwierdzilimy, e zaimpregnowana jonami srebra hodowla komrek bya zdolna do
zabijania wprowadzonych bakterii, mimo i prd elektryczny nie by wczony, uzyskalimy pewno,
e czynnikiem, ktry powoduje te skutki, s jony srebra, a nie prd elektryczny. Jedynym innym
metalem, ktry wywoywa w takiej sytuacji podobny skutek, byo zoto: oddziaywao ono na bakterie z
rodzaju Staphylococcus, jednak nie tak skutecznie jak srebro.
Oczywicie, zabjcze oddziaywanie srebra na zarazki byo znane ju od pewnego czasu. Na
pocztku tego wieku za najlepszy sposb zapobiegania zakaeniu ran uwaano nakadanie na nie folii
srebrnej. W 1913 roku wybitny chirurg William Stewart Halsted w jednej z prac odwoa si do

stosowanej przez wiele stuleci praktyki umieszczania srebrnego drucika w ranie. O srebrnej folii
wyrazi si on nastpujco:
Nie znam niczego, co mogoby j w peni zastpi, ani te nie znam nikogo, kto by rezygnowa z
jej.uycia, jeli w peni opanowa technik jej stosowania.
Z chwil pojawienia si rodkw farmakologicznych, pozwalajcych na skuteczniejsze zwalczanie
infekcji, srebro utracio sw uprzywilejowan pozycj. Przyczyn tego jest fakt, i jony srebra
skwapliwie wi si z biakami i wskutek tego nie wnikaj gbiej do tkanki poza sam jej
powierzchni. Niewielka liczba zwizkw srebra w dalszym cigu znajduje zastosowanie w leczeniu
niektrych iniekcji oka, nosa i garda, za Rosjanie uywaj jonw srebra do sterylizacji wody krcej
w zamknitym cyklu na pokadzie statkw kosmicznych. Ale w zasadzie medycyna wzia rozbrat z
tym metalem. Trzeba tu jednak zauway, e naelektryzowane jony srebra maj pewne korzystne
wasnoci w porwnaniu z poprzednio wymienionymi ich formami. Jak dotd, tylko jonami srebra
mona obcia tkanki. Prd wstrzykuje" czy te wprowadza w nie jony gbiej, ni zachodzi to na
drodze dyfuzji. Co wicej, s one szczeglnie przydatne do oddziaywania jednoczenie na kilka
typw bakterii. Zabijaj one nawet szczepy odporne na antybiotyki oraz pozwalaj zwalcza infekcje
grzybowe.
Jeli chodzi o leczenie ran, technika ta bya jednak obciona jednym znacznym ograniczeniem:
skutki osigane przy jej pomocy byy zbyt lokalne, rozcigay si bowiem na odlego okoo p
centymetra od drucika. Aby uzyska podany efekt na wikszej powierzchni, potrzeba nam byo
czego w rodzaju kawaka siateczkowatej firanki zrobionej ze srebra. Jednak istotn trudno
stanowiby tutaj koszt i zbyt dua jej sztywno, ktra utrudniaaby dopasowanie tej firanki do ksztatu
rany.
Prowadzilimy nasze badania kliniczne, korzystajc z finansowego wsparcia pewnej
wielonarodowej kompanii, specjalizujcej si w produkcji i sprzeday sprztu medycznego, ktra
wytwarzaa dla nas czarne skrzynki", zawierajce zespoy ogniw i kompletne obwody elektryczne
zasilajce nasze elektrody. Przedyskutowaem problem z jej modym dyrektorem do spraw bada,
Jackiem TerBeekiem, ktry w par tygodni po naszej rozmowie powrci z fascynujcym materiaem.
NASA [Narodowy Zarzd Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej. Cywilna agencja ustanowiona w 1958
r. w celu kierowania amerykaskim programem podboju przestrzeni kosmicznej (przyp. tum.)]
potrzebowaa przewodzcej elektryczno tkaniny, wobec tego pewna malutka wytwrnia
wyprodukowaa pokryty warstewk srebra nylonowy materia. Mona byo wycina z niego kawaki
dowolnego ksztatu; by on przy tym wymienicie elastyczny.
Materia ten spenia swe funkcje wspaniale. Cho jony srebra w dalszym cigu wnikay w tkank
nie gbiej ni na p centymetra, moglimy go jednak uywa do pokrywania duych powierzchni.
Majc nadziej na to, e by moe uda nam si znale sposb na pozbycie si dwu najgorszych
zmr przeladujcych ortopedw, ktrymi s nie gojce si zamania oraz zapalenie szpiku kostnego
(infekcja koci), prowadzilimy laboratoryjne badania nad technik oddziaywania przy pomocy
dodatnio naadowanego srebra oraz w dalszym cigu posugiwalimy si ujemnie spolaryzowanymi
elektrodami, by pobudza wzrost koci u wybranych pacjentw. Za porednictwem doniesie w prasie
i telewizji wiadomoci o naszych badaniach przedostay si do opinii publicznej. Zaczto przysya do
nas pacjentw z caego kraju, lecz niewielu z nich wczalimy do naszego eksperymentalnego
programu wskutek mojego konserwatywnego stanowiska. Stosowaem to samo kryterium, jak
wczeniej: leczenie przy pomocy prdu elektrycznego mona podj tylko wtedy, gdy zostay ju
wyczerpane wszystkie dostpne rodki i mona uzna, e ten sposb jest rzeczywicie ostatni desk
ratunku dla pacjenta.
Powoli nabywajc dowiadczenia, przegldalimy literatur, by na bieco mie informacje o pracy
innych ludzi. W 1976 roku elektryczn stymulacj koci posuyo si czternacie grup w leczeniu
okoo siedmiuset pacjentw. Metod t wykorzystywano do zespalania krgw, leczenia wieych i
nie gojcych si zama, jak si wydaje z powodzeniem.
Dotd nasz elektryczny generator wykorzystalimy w leczeniu zaledwie trzynastu pacjentw.
Jedynie my posugiwalimy si elektrodami srebrnymi i, jak si okazao, by to szczliwy wybr:
wszyscy pozostali posugiwali si elektrodami ze stali nierdzewnej, platyny lub tytanu. Stosowalimy
prdy o gstoci od 100 do 200 nanoamperw, na centymetr kwadratowy elektrody, podczas gdy
Brighton i wikszo badaczy stosowali prdy o nateniu od 10 000 do 20 000 nanoamperw,
przypadajce na tak sam powierzchni. Nasz niski poziom natenia prdu by zbliony do poziomu
naturalnego i minimalizowa przy tym prawdopodobiestwo wystpienia niebezpiecznych skutkw
ubocznych. Brighton i Friedenberg stwierdzili, e wystpuje niebezpieczestwo infekcji i podranienia

tkanki, jeli to due natenie prdu wizao si ze stosowaniem napicia przewyszajcego l wolt.
Obliczylimy, e co takiego nie moe wystpi przy stosowanych przez nas poziomach gstoci
prdu, lecz po to, aby mie pewno, wprowadzilimy do obwodu automatyczny wycznik prdu, jeli
napicie zbliao si do l wolta.
Udao si nam w tyra czasie w kilku przypadkach zapalenia szpiku kostnego oczyci koci z
bakterii za pomoc odwrcenia biegunw ogniwa, tak, e elektroda srebrna na okres jednego dnia
bya polaryzowana dodatnio. Wydawao si, e to jest bezpieczne. Nie ujawniy si te efekty
krzyowe: kiedy elektroda miaa adunek ujemny nie pobudzaa wzrostu zakanych bakterii, i gdy
bya dodatnio spolaryzowana nie niszczya komrek tworzcych tkank kostn ani te nie
uniemoliwiaa im wzrastania po wczeniu prdu ujemnego. Nasze zaufanie do tej metody wzroso,
kiedy udao si nam upora z jednym z najbardziej wyzywajcych przypadkw, ktry zmusi nas
ponadto do zrewidowania naszych teorii.
Mie niespodzianki
W grudniu 1976 roku przysano do nas modego czowieka, liczc si z moliwoci amputacji jego
nogi. John by czowiekiem lasw Pnocy. Zaprawiony do trudw ycia, filozoficznie podchodzi do
swojej sytuacji.
Co si ma sta, to si i tak stanie powiedzia przez zacinite wargi.
Przed trzema laty posugujc si niegoazem uleg nieszczliwemu wypadkowi. Dozna zamania
prawej goleni w trzech miejscach. Jego ko strzakowa bya popkana. Leczono go najpierw w
maym szpitalu, gdzie doszo do zakaenia zamania. Przeszed kilka operacji, majcych z jednej
strony na celu usunicie kawakw martwej koci, z drugiej natomiast wyleczenie infekcji. Jednak,
mimo to, bakterie w dalszym cigu rozprzestrzeniay si. Trafi do nas z nie zagojonym zamaniem i
dug jam w skrze, w ktrej wida byo martw i zainfekowan ko. Pomimo tego stanu i
zagipsowania nogi a do biodra, John z wielkim wysikiem chodzi. By onaty, mia picioro maych
dzieci, a zamana noga nie bya oczywicie jedynym problemem, z jakim John mia trudnoci w
powizaniu koca z kocem.
Na czym polega twoja praca? zapytaem go.
api do puapek szczuropimaki, panie doktorze. Czy to wszystko?
Wszystko, doktorze.
Jak, u diaba, moesz to robi, majc ten gips na nodze?
Nakadam, doktorze, na ca nog gumowy but sigajcy a do biodra. apanie
szczuropimakw jest bardzo cik prac, i to nawet dla czowieka majcego obydwie zdrowe nogi.
John, po przejciu amputacji, ze sztuczn nog nie bdziesz mg ju w ten sposb pracowa.
To pewne. Co zatem bdziesz robi?
A bo ja wiem moe ubezpieczalnia. Chyba zewiruj.
Ty chyba naprawd lubisz prac w lesie, co? Nie mgbym robi nic innego, doktorze.
No, w porzdku, przyjmiemy ci do szpitala. Co si musi zrobi. Mam pomys, dziki ktremu
by moe uda si oszczdzi, twoj nog. John po raz pierwszy umiechn si.
Pierwszym krokiem w zwalczaniu infekcji jest identyfikacja wroga, to jest mikrobw. Rana Johna
stanowia najprawdziwsze zoo. yo tam co najmniej pi rnych typw bakterii. Nawet przy jednym
ich typie leczenie zapalenia szpiku sprawia ogromne trudnoci. Do komrek kostnych dochodzi
niewiele krwi, tak wic zarwno antybiotyki, jak te wasne czynniki obronne organizmu z wielkim
trudem mog dociera tam, gdzie s one potrzebne. A nawet gdyby udao si nam dosta do koci, to
i tak nie mona by byo posuy si adnym pojedynczym antybiotykiem, ktry mgby zwalczy
wszystkie typy zarazkw w nodze Johna. Z kolei mieszanina antybiotykw mogaby prawdopodobnie
spowodowa nawet wicej trudnoci, niby za jej pomoc udao si rozwiza, gdy jakikolwiek rodzaj
bakterii, ktry okazaby si odporny wobec tej mieszaniny, w sytuacji gdyby zostay zniszczone
wszystkie inne typy, z ktrymi musia on przedtem konkurowa, mgby rozprzestrzeni si niczym
niemoliwy do ugaszenia poar.
Zdjcie rentgenowskie nogi Johna przedstawiao obraz rwnie chaotyczny, jak jego kultury
bakteryjne peno byo martwych odamkw kostnych bez jakichkolwiek ladw gojenia. Najpierw
jednak musielimy zaj si infekcj. Poniewa w tym celu przez duszy czas trzeba byo
przepuszcza przez ko prd dodatni, obawiaem si, e doprowadzimy do czciowego zniszczenia

koci. Powiedziaem te Johnowi, e po upywie szeciu miesicy od czasu, gdy uda nam si
doprowadzi do pokrycia rany skr, sprowadz go znw do naszego szpitala, by tym razem
zastosowa stymulacj elektryczn pozostaych koci nogi. Nie mogem jednak niczego przyrzeka,
poniewa nie wyprbowalimy jeszcze posrebrzanego nylonu do leczenia ran tego typu. Liczyem si
z moliwoci wystpienia nieoczekiwanych trudnoci. John jednak zgadza si ze mn, e nie ma do
stracenia nic prcz tej nogi, z ktr i tak by si musia poegna, gdybymy nie podjli prby
urzeczywistnienia naszego planu.
W kilka dni pniej oczyciem ran, usuwajc martw tkank oraz wszystkie martwe i mocno
zainfekowane kawaki koci. Stanowia ona teraz wielkie wydrenie rozcigajce si od kolana a do
kostki. W roztworze fizjologicznym soli nasczylimy duy kawaek posrebrzanego nylonu przed
przyoeniem go do rany. Kawaek ten wycito w ten sposb, e na jego kocu pozosta ogon", ktry
mona byo wykorzystywa w celu doczania rda prdu albo jako wystajcy poza obszar rany
jzyk, ktry mona byo utrzymywa w stanie suchym. Wraz z nylonem upakowalimy w ranie take
nasczon roztworem soli gaz i po owiniciu nogi przyczylimy ogniwa.
Z duym niepokojem obserwowaem Johna w cigu dwu pierwszych dni. Jeli bowiem miay
pojawi si kopoty, to owe dwa dni stanowiy wanie ten okres, kiedy mogy si one ujawni.
Trzeciego dnia John mia apetyt, natomiast natenie prdu zaczo spada, co wskazywao na
zwikszanie si opornoci elektrycznej na powierzchni rany. Nadszed wic czas na zmian
opatrunku. Nie posiadalimy si z radoci, stwierdzajc, e srebro nie skorodowao i e rana, jeli tak
mona powiedzie, wyglda wspaniale. Starannie pobraem prbk kultury bakteryjnej i zaoyem
nowe okrycie nylonowe.
Nastpnego dnia Sharon Chapin, ktra bya wyjtkowo dobrym technikiem laboratoryjnym,
biorcym aktywny udzia w czci prowadzonych przez nas bada, pokazaa mi kultury bakteryjne.
Liczba bakterii znacznie si zmniejszya. Poszedem wic do Johna, by przekaza mu t dobr
wiadomo i zmieni opatrunek. Po drodze uwiadomiem sobie, e mog go nauczy samodzielnego
zmieniania codziennych opatrunkw. Byo to przecie zajcie, ktre zabierao mi wiele czasu, za
John mia go a za wiele i by przecie najbardziej zainteresowany tym, by robi wszystko, co jak
najlepiej moe wpyn na stan jego nogi. Sprawio mi to przyjemno. Trapera na co dzie
polujcego na szczuropimaki uczyem pewnych elementw eksperymentalnej procedury medycznej.
Instruowaem czowieka, ktry porzuci szko majc szesnacie lat. Nauczy si szybko i ju
nastpnego dnia umia zmieni sobie opatrunek oraz mierzy natenie prdu. Pod koniec tygodnia
da mi do zrozumienia, e udao mu si wicej dokona, ni zamierzalimy. By moe tak bylo,
poniewa od tego czasu wszystkie nasze kontrolne kultury bakteryjne byty sterylne wszystkie pi
typw bakterii wystpujcych w ranie ulego zniszczeniu. Mikka tkanka gojca, nazywana ziarnin,
rozprzestrzenia si i pokrywaa ca ko. W cigu dwch tygodni caa podstawa rany, o powierzchni
ponad czterdziestu centymetrw kwadratowych nagiej koci, pokrya si tym miym dla oka
rowawym dywanem. Zacza te narasta skra, tak wic uznalimy, e mona zrezygnowa z
dokonywania jej przeszczepw, co przedtem bralimy powanie pod uwag.
Aby zobaczy, do jak wielkiej utraty koci doszo, zdecydowaem si na zrobienie zdjcia
rentgenowskiego. Nie mogem uwierzy w to, co zobaczyem na zdjciu. Bez wtpienia nastpi
niewielki przyrost koci! Poniewa stan rany ocenialimy ogldajc j poprzez otwr zrobiony w
opatrunku gipsowym, nie miaem pojcia, czy odamki zamanej koci s w dalszym cigu luno
powizane ze sob. Nie mwic Johnowi dlaczego nie chciaem bowiem go rozczarowa, gdyby si
okazao, e to pomyka zdjem opatrunek i obmacaem nog. Stwierdziem, e kawaki ulegy
poczeniu. John przyglda si temu, a kiedy skoczyem, tryumfujco unis nog do gry. Trzymaa
si prosto. Zobaczyem wtedy jego umiech szerszy ni omiopasmowa autostrada.
Mylaem, e pan powie, e ko si jeszcze nie zagoia, doktorze!
Nigdy nie doznaem wikszej radoci z powodu pomyki. Ostrzegem jednak Johna, aby nie
podnieca si zbytnio do czasu, gdy powd tej dobrej wiadomoci bdzie w peni ugruntowany. Z
powrotem zaoyem na nog opatrunek usztywniajcy i kontynuowaem oddziaywanie przez
nastpny miesic, a nastpio wygojenie si skry. Po tym okresie zdjcia rentgenowskie
wskazyway na stan ju na tyle dobry, e mona byo zaoy opatrunek umoliwiajcy chodzenie.
John opuci szpital o kulach i obieca, e nie bdzie gania po moczarach, dopki mu nie powiem, e
wszystko jest w porzdku. Pojawi si po dwu miesicach. Opatrunek na nodze by w strzpach. John
wszed bez ku, umiechajc si do wszystkich. Ostatni rentgenogram nogi potwierdzi to, co wida
byo z zewntrz: gojenie dobiegao koca. John powrci wic do dzikich ostpw.
Do poowy 1978 roku wyleczylimy czternacie przypadkw zapalenia szpiku kostnego przy

pomocy przetkanego przez nylonowy materia srebrnego drucika poczonego z dodatnim biegunem
rda prdu. Najzabawniejsze przy tym byo to, i u piciu spord nich nie gojce si zamania
wyleczylimy na zasadzie skutku ubocznego", bez stosowania jakiegokolwiek prdu ujemnego.
Oczywicie nadszed ju czas, by zrewidowa nasz pogld. Ot sama ujemna elektryczno
przyspiesza wzrost, a elektryczno dodatnia oddziauje na hamujco.
Andy Marino, Joe Spadaro i ja przedyskutowalimy t spraw. Doszlimy do wniosku, e jeli
technik stymulacji przy pomocy prdu elektrycznego zredukowa do jej istotnych elementw, to
okae si, e trzeba dysponowa elektrod, ktra w okresie, kiedy nie przepuszcza si przez ni
prdu, nie wchodzi w reakcje z pynem tkankowym. Poniewa elektroda ujemna nie wydzielaa jonw,
przy takiej polaryzacji musi dziaa kada elektroda wykonana z inertnego chemicznie metalu, jakim
moe by: stal nierdzewna, platyna czy tytan. Z naszej praktyki laboratoryjnej wynikao jednak, e
sprawa przedstawia si zupenie inaczej, jeli chodzi o dodatnie spolaryzowanie elektrody, gdy w tym
wypadku nastpowao wypychanie naadowanych elektrycznie atomw do najbliszego otoczenia
elektrody. Doszlimy wic do przekonania, e procesami, ktre powstrzymuj rozwj bakterii przy
dodatniej elektrodzie, s procesy chemiczne, a nie fizyczne. Jeli tak, to by moe polarno nie ma
wpywu na procesy przyspieszania wzrostu. Postulowalimy to, poniewa jony srebra nie oddziayway
toksycznie na komrki ludzkie, gdy elektryczne warunki oddziaywania byy waciwe. Tak wic
niechccy powodowalimy przyspieszenie wzrostu koci przy pomocy prdu dodatniego. Pomys ten
okaza si cakowicie bdny, lecz do tej sprawy dojdziemy we waciwym czasie.
Joe, ktrego zawsze fascynowaa historia nauki, stwierdzi, e adna z obecnych grup badawczych
nie moe uwaa si za pierwsz, ktra wprowadzia elektryczn stymulacj gojenia si koci.
Wszyscy zostalimy uprzedzeni o wicej ni 150 lat. Ju w 1812 doktor John Birch z St. Thomas
Hospital w Londynie posugiwa si wstrzsami elektrycznymi w celu leczenia nie gojcych si zama
koci goleniowych. Niejaki doktor Hali z Yorku w Pensylwanii w tym samym celu posugiwa si
technik elektroakupunktury, a okoo 1860 roku dr Arthur Garratt z Bostonu stwierdzi w swoim
podrczniku elektroterapii, e w nielicznych przypadkach, kiedy musia posuy si t technik, nigdy
go ona nie zawioda. Ze wzgldu na bardzo niski stan wiedzy o elektrycznoci w tamtych czasach, nic
nie wiadomo o charakterystyce prdu stosowanego przez wczesnych lekarzy. Posugiwali si oni
jednake elektrodami ze zota, o ktrych wiemy, e przy dodatniej polaryzacji s prawie tak samo
nietoksyczne, jak elektrody srebrne.
Zdajc sobie spraw, e wci nie wiedzielimy wystarczajco duo o zamku realizujcym
sterowanie procesami wzrostu, z determinacj zajmowalimy si srebrnym kluczykiem do niego.
Dotd przynajmniej siedemdziesiciu pacjentw z infekcjami kostnymi zostao poddanych terapii przy
pomocy pokrytego srebrem materiau nylonowego, wliczajc w to dwudziestu pacjentw leczonych w
Louisiana State University Medical School w Shreveport, gdzie trafi Andy Marino po zamkniciu
naszego laboratorium w 1980 roku. W kilku z pocztkowo leczonych przez nas przypadkw
zauwaylimy wydzielanie si z tkanek wysiku, ktry podczas zmiany opatrunkw przywiera do
siatki. Mylelimy, e by to wysik reaktywny" spowodowany podranieniem przez prd a do
momentu, gdy w trakcie niewielkiego opnienia, do jakiego doszo w sali operacyjnej, znalazem
chwil czasu na posanie jego prbki do laboratorium oddziau patologii. Okazao si, e bya ona
wypeniona takim bogactwem typw komrek, e musielimy wykluczy moliwo ich wytworzenia
przez podranienie. Miay one wygld do prymitywny, przypominajcy aktywny szpik kostny u
dzieci. Jednake nasi pacjenci ju dawno przekroczyli ten wiek i, co wicej, ich jamy szpikowe byy
zasklepione tkank bliznowat, ktra powstaa w wyniku nie wygojonych i zakaonych zranie koci.
Musielimy wic wzi pod uwag jeszcze inne rdo takich komrek.
Wspomniany wysik pojawia si rwnoczenie z tkank ziarninow, ktra skada si przede
wszystkim z fibroblastw, wystpujcych powszechnie w organizmie komrek tkanki cznej,
stanowicej wikszo tkanek mikkich. Poniewa wysik zawiera take pewn ilo fibroblastw,
postanowilimy przekona si, czy te nienormalne, jak na takie warunki, typy komrek nie powstay w
rezultacie przeobraenia si fibroblastw.
Wykorzystalimy pewn liczb trjsektorowych szalek do hodowli komrek i w kadym sektorze
umiecilimy standardow koloni wyizolowanych fibroblastw, pochodzcych z czystych linii
hodowlanych. Do jednego sektora wprowadzalimy dodatnio spolaryzowan elektrod srebrn, do
drugiego elektrod naadowan ujemnie, do trzeciego za tylko srebrny drucik, nie podczony do
niczego.
Cytoplazma w komrkach znajdujcych si w bezporedniej stycznoci z tymi trzema drucikami
w odpowiedzi na rozpuszczone srebro, ktre migrowao na odlego setnych czci milimetra
zmieniaa si w anormaln tekstur. Nie obserwowano adnych innych skutkw w sektorach, gdzie

oddziaywa prd ujemny, ani w kulturach kontrolnych.


Wok bieguna dodatniego roztacza si jednake obszar o duej aktywnoci, sigajcy do 5
milimetrw wok niego. Fibroblasty w czasie, kiedy speniaj swe specyficzne zadanie (polegajce na
utrzymywaniu przy sobie biostruktur), maj charakterystyczny kolczasty ksztat; lepkie odgazienia
tych komrek rozchodz si we wszystkich kierunkach. W tym obszarze, do ktrego pod dziaaniem
prdu zostay wprowadzone jony srebra, wiele komrek zmienio swj ksztat na trwale kulisty,
ktremu towarzyszy brak aktywnoci mitotycznej. Wyglday, jak na zwolnionym filmie animowanym.
Swobodnie pyway one w orodku, miast jak to zwykle ma miejsce przylega do komrek
ssiednich lub do cianek pojemniczkw. Z komrkami tymi wymieszane byy liczne komrki
bezpostaciowe o duych jdrach, bdce kocowym produktem odrnicowania. W miar jak
przedua si czas trwania testu, coraz wiksza liczba okrgych fibroblastw przeksztacaa si w
cakowicie odspecjalizowane komrki. Poza granic strefy aktywnoci, w odlegoci 5 milimetrw od
elektrody, rozcigaa si strefa, w ktrej obserwowalimy zmiany o charakterze przejciowym, a dalej
za ni rozciga si obszar wystpowania normalnych, kolczastych fibroblastw. Zazwyczaj komrki
odrnicowane dzieliy si szybko, a te nie; by moe dlatego, e znajdoway si w plastikowym
spodku, a wic byy bardzo oddalone od normalnego rodowiska bodcw, ktre jest
charakterystyczne dla organizmu zwierzcego. W cigu dnia po wyczeniu prdu komrki zlepiay si
ze sob w kawaeczki pseudotkanki, ktra wygldaa podobnie jak mody szpik", ktry
obserwowalimy w wysiku. Po dwu tygodniach wszystkie powracay do postaci dojrzaych
fibroblastw. Przypuszczalnie zaszo to wskutek normalnie stosowanej zmiany medium odywczego, z
czym wizao si ustawiczne wymywanie jonw srebra.

Aby dowiedzie si czego wicej o tych zdumiewajcych zmianach, poddalimy badaniu


kawaeczki samej tkanki ziarninowej, ktr pobralimy od pacjentw leczonych przy pomocy
posrebrzonego materiau nylonowego. Umiecilimy je w szalkach do hodowli komrek, aby
obserwowa proces wzrastania. Bez oddziaujcych jonw srebra spodziewalimy si obserwowa
populacj wolno rozmnaajcych si fibroblastw. Jednak liczba komrek szybko wzrastaa;
wystpoway wrd nich komrki o zrnicowanym lub te zaskakujco prymitywnym ksztacie,
wczajc w to komrki cakowicie odrnicowane, zaokrglone fibroblasty, wreszcie komrki
ameboidalne. A co najdziwniejsze, to wystpowanie olbrzymich, przypominajcych zapodnione
komrki jajowe, bardzo aktywnych komrek, majcych jednak wiele jderek. (Jderko jest maym
jdrem" mieszczcym si wewntrz jdra komrkowego). Kiedy obserwowane przez nas komrki
napotykay komrki olbrzymie, te mniejsze czsto rozwieray si, wydalajc swoje jdra do wntrza

olbrzyma. Po dwu tygodniach te rnorodne komrki przechodziy przemian w amorficzn mas


prymitywnych komrek przypominajc blastem. W cigu kolejnego tygodnia, kiedy jony srebra
zostay jeszcze dokadniej wymyte z orodka, komrki staway si prawdziwymi fibroblastami, ktrych
zachowanie wskazywao na to, e nic si nie stao.
Zasadnicza rnica pomidzy tymi dwoma eksperymentami polegaa na tym, e drugi z nich
rozpoczyna si od komrek, ktre poddano dziaaniu dodatnich jonw w obrbie data ludzkiego. Ich
szybki rozwj i niewyspecjalizo-wane ksztaty sugeroway, e fibroblasty uyte w pierwszym
dowiadczeniu byy w gruncie rzeczy odrnicowane. Otwart spraw pozostaje odpowied na
pytanie, jak w istocie rzeczy funkcj speniaj te rnoksztatne komrki. Jest jednak rzecz
oczywist, e komrki te wystpujc w skupieniu ogromnie pobudzaj gojenie si tkanek mikkich w
sposb, ktry nie jest podobny do adnego procesu naturalnego. Ze wzgldu na fakt, e skra wini
pod wzgldem fizjologicznym jest najblisza skrze ludzkiej, przeprowadzilimy badanie kontrolne nad
przyspieszaniem przebiegu procesw gojenia w tym wanie typie biostruktury. W ich wyniku okazao
si, e posrebrzany materia nylonowy spolaryzowany dodatnio przyspiesza o 50%, w porwnaniu z
grup kontroln (to samo miejsce, ten sam czas), gojenie si ran wytworzonych na grzbiecie wini.
W 1979 roku, podczas leczenia pacjenta, ktry mia na imi Tom, wyranie dowiadczylimy
umoliwiajcych ratowanie ycia zdolnoci dodatnio naadowanych jonw srebra. W trakcie leczenia
raka garda otrzyma on olbrzymie dawki promienowania rentgenowskiego, jednak narzd ten trzeba
byo pniej usun. Z powodu napromieniowania tkanka otaczajca gardo staa si bezbronna
wobec infekcji, za skra i minie caej szyi dosownie zamieniy si w ohydnie wygldajc ran.
Prowadzcy go lekarz, specjalista laryngolog, usilnie prosi mnie, abym podda Toma oddziaywaniu
naszego nylonu. Zgodziem si na to, po uzyskaniu przez lekarza zajmujcego si tym przypadkiem
zgody, ktr podpisa szef jego oddziau. Infekcja ustpia po miesicu oddziaywania naelektryzowanym srebrem i zaczo postpowa gojenie. Cakowite zagojenie rany nastpio po upywie
trzech miesicy. Niestety, Tom wkrtce zmar z powodu przerzutw raka do innych okolic ciaa.
Przypadek ten omwiem w tym samym roku podczas niewielkiego spotkania zorganizowanego przez
National Institutes of Health. Jeden z lekarzy, ktry stwierdzi, i nigdy nie sysza o podobnym
wygojeniu si tak cikiej rany, po zobaczeniu moich przezroczy wykrzykn:
Byem wiadkiem cudu!
Zdaje si, e zaledwie musnlimy powierzchni medycznego blasku dodatnio naadowanego
srebra. Ju teraz jest ono zadziwiajcym narzdziem. Stymuluje ono bowiem komrki wytwarzajce
ko, leczy infekcje spowodowane przez wszystkie najbardziej oporne rodzaje bakterii oraz stymuluje
gojenie skry i innych tkanek mikkich. Nie wiemy jednak, czy ten sposb oddziaywania moe
pobudza procesy wzrostowe w innych czciach ciaa. Taka moliwo bowiem istnieje i by moe
jeszcze inne upione cudownoci znajduj si w mocy tego magicznego kaduceusza. Na krtko przed
rozwizaniem naszej grupy badawczej zajmowalimy si badaniem komrek zoliwego wkniakomisaka (zrakowaciaych fibroblastw) i stwierdzilimy, e elektrycznie wstrzyknite jony srebra
wstrzymyway ich niepohamowan aktywno mitotyczn. Najwiksze znaczenie ma tu jednak fakt, e
technika ta pozwala na wytwarzanie duej liczby komrek odrnicowanych, dziki czemu zostaje
rozwizana zasadnicza trudno regeneracji u ssakw, jak jest ograniczona liczba komrek szpiku
kostnego, ktre odrnicowuj si w odpowiedzi na dziaanie samego prdu elektrycznego. Pomijajc
ju kwesti tego, na czym miaby polega sposb oddziaywania jonw srebra, trzeba zauway, e
dziki wytworzeniu ich przy pomocy prdu elektrycznego mona inicjowa powstawanie
wystarczajco duej liczby komrek ludzkiej blastemy. Te okolicznoci oywiy moj wiar w to, e jest
moliwe spowodowanie w ludzkim organizmie penej regeneracji koczyn i by moe take innych
czci ciaa.
Pozostaje jednak jeszcze wiele kwestii otwartych. Nie wiemy, w jaki sposb zmienione komrki
przyspieszaj gojenie ani na jakiej drodze dokonuje si zmienianie ich przez jony srebra. Nie wiemy
te, na czym polega rnica pomidzy jonami srebra wytworzonymi wskutek spolaryzowania elektrody
a normalnymi jonami powstaymi na zasadzie rozpuszczania, cho jest niewtpliwe, e taka rnica
wystpuje. Wywouj one bardzo zrnicowane reakcje fibroblastw, za komrki, 'ktre znajd si
pod wpywem jonw rozpuszczonych w pobliu elektrody, nie mog pniej odrnicowa si w
odpowiedzi na dziaanie naelektryzowanego srebra. Najwiksze znaczenie maj tutaj badania nad
moliwoci zachodzenia opnionych skutkw ubocznych.
Problemy te wymagaj pilnego podjcia przez kilku dobrych elektrochemi-kw. Jak dotd, niestety,
prace takie nie s jeszcze prowadzone. Naley prawdopodobnie przypisa szczciu to, e w
pierwszej naszej rundzie testw laboratoryjnych, w ktrych posugiwalimy si elektrodami srebrnymi,
nie natrafilimy na takie efekty. Food and Drug Administration (FDA) [Urzd Kontroli ywnoci i

Lekarstw, sprawujcy nadzr nad jakoci tych rodkw i dopuszczajcy tylko te do dystrybucji, ktre
odpowiadaj odpowiednim wymaganiom (przyp. tum.)] zezwolia nam na przeprowadzanie testw tej
techniki zwalczania bakterii na wybranych pacjentach, poniewa, po pierwsze, nie stwierdzilimy
efektw toksycznych, a po drugie: wystarczyo tylko kilka godzin dziennie oddziaywania. Gdybymy
jednak stwierdzili, e te same elektrody mog pobudza gojenie, jeli bd oddziaywa przez czas
duszy, postpilibymy chyba zanadto odwanie i pozwolenia na posugiwanie si nimi
prawdopodobnie bymy nie uzyskali. W zwizku z powyszym chc stwierdzi, e ci, ktrzy finansuj
badania, powinni posiada wystarczajco duo wyobrani, aby w rnych laboratoriach umoliwia
badaczom podanie za przedstawionymi tu wskazwkami, czynic przez to dostpn t technik
leczenia przynajmniej nielicznej grupie desperatw, ktrzy ju w niczym innym nie mog pokada
nadziei.
Rynek zama
Na jakim wic jestemy etapie na drodze do zrozumienia elektrycznie inicjowanego gojenia si
koci? Obawiam si, e nasza sytuacja nie jest wcale lepsza od sytuacji lekarzy
dziewitnastowiecznych, ktrzy zarzucili w kocu ten skuteczny sposb leczenia, tylko z tej przyczyny,
e aden z nich nie rozumia na tyle dobrze mechanizmw tych procesw, by skutecznie broni
elektroterapii przed jej oponentami. To pewne, e obecnie dysponujemy znacznie bogatszym
zespoem elementw skadanki-amigwki, lecz w dalszym cigu brak nam penego obrazu
mechanizmw, na zasadzie ktrych dziaaj konkurujce ze sob techniki.
Oprcz naszych elektrod, midzy ktrymi przepuszcza si prd o niewielkim nateniu, istniej
jeszcze dwa inne podstawowe typy stymulatorw wzrostu. Pocztkowo Friedenberg i Brighton
doprowadzali sztywne elektrody ze stali nierdzewnej w poblie miejsca zamania poprzez otwory
wywiercane w koci. Obecnie stosuje si ju ulepszon, semiinwazyjn" wersj tej metody,
polegajc na wprowadzaniu do szczeliny zamania (wprost przez mikkie tkanki i przy zastosowaniu
miejscowego znieczulenia) pewnej liczby elektrod, przy czym im wiksze rozmiary ma ko, tym
wicej elektrod si wprowadza. Podczane s one do ogniw, ktre mocuje si do opatrunku
usztywniajcego zamanie. Friedenberg i Brighton opatentowali swj wynalazek. FD A zezwolia na
jego stosowanie i jest on teraz dostpny na rynku. Okoo trzy czwarte lekarzy, posugujcych si
elektryczn stymulacj gojenia zama, stosuje rozmaite warianty tej wanie techniki.
Grupa badaczy australijskich pod kierownictwem D.C. Pattersona skonstruowaa spiraln elektrod
tytanow, ktr umieszcza si w zagbieniu koci, wycinanym po obydwu stronach miejsca zamania.
Ukad ten rwnie zosta dopuszczony przez FDA do stosowania i take jest dostpny na rynku.
Implantacja i eksplantacja tego urzdzenia wraz z ogniwem wymaga przeprowadzenia dwu
oddzielnych operacji, za spiral zazwyczaj pozostawia si w koci. W zwizku z tym naley si wic
liczy z pniejszymi komplikacjami.
Inni znw badacze i lekarze obrali zupenie odmienn drog, polegajc mianowicie na
wytwarzaniu na zewntrz koczyny pulsujcych pl elektromagnetycznych (PPEM), ktre z kolei
indukuj prdy w obszarze zamania. Najbardziej znani propagatorzy tej metody, Andrew Bassett i
elektrochemik Arthur Pilla, pracowali wsplnie w Orthopedic Research Laboratories, nalecych do
Columbia-Presbyterian Medical Center w Nowym Jorku do 1982 roku; Pilla pracuje obecnie w Mount
Sinai Medical Center. Ich aparat skada si z dwch elektromagnesw zaopatrzonych w plastikowe
uchwyty oraz majcego rozmiary ksiki generatora, ktry podcza si do gniazdka.
W wyniku prb z rozmaitymi typami pl pulsujcych Bassett i Pilla wykryli cztery ich typy, ktre
oddziauj stymulujce na gojenie si zama. Typ pola najbardziej skuteczny, dopuszczony do uycia
i dostpny komercjalnie, jest generowany w wyniku przepywu przez elektromagnesy serii impulsw.
Pomimo e aparatura ta wie" pacjenta na 12 godzin na dob (oczywicie, wikszo tego czasu to
okres snu), to jednak pozwala na cakowite wyeliminowanie operacji chirurgicznej i zwizanego z ni
ryzyka.
Najzabawniejsz spraw jest to, e wszystkie trzy zasadnicze metody niewielkich prdw,
duych prdw i PPEM wykazuj jednakow skuteczno. Od 1979 roku, kiedy zostay one
zatwierdzone przez FDA, poziom powodzenia terapii prowadzonej przy ich pomocy ustabilizowa si
na poziomie okoo 80%.
Jeli chodzi o obydwa typy terapii, w ktrych wykorzystuje si elektrody, to jestem przekonany, e
niektre z eksperymentw, jakie przeprowadzilimy w latach 1977 i 1978, wskazuj, dlaczego obydwa
s skuteczne. Kiedy mianowicie poukadalimy wszystkie raporty laboratoryjne w kolejnoci od
prdw o najniszym do prdw o najwyszym nateniu, zauwaylimy, e istnieje wskie pasmo
skutecznoci prdw o niskim nateniu i szerokie dla prdw o wyszym nateniu. Obydwa te

pasma oddziela od siebie zakres nate nieskutecznych. W dowiadczeniach przeprowadzonych na


zwierztach przebadalimy rne elektrody wykonane z metali innych ni srebro. Okazao si, e przy
skutecznych poziomach natenia prdu wszystkie one powoduj pewne zmiany elektrochemiczne
nawet przy ujemnej polaryzacji. Pord produktw chemicznie dziaajcych na tkanki znajdoway si
take wolne rodniki, ktre s tworami chemicznymi o bardzo duej reaktywnoci chemicznej. Wolne
rodniki s istotne dla przebiegu reakcji chemicznych w komrkach, jednak zbyt wielkie ich stenie
oddziauje szkodliwie. Podraniaj one komrki, a poniewa bezustanne podranianie pobudza
aktywno komrek kostnych do odkadania (w celu samoobrony) nowej substancji macierzystej,
doszlimy do przekonania, e pobudzanie prdem o duym nateniu odbywa si gwnie dziki temu
wanie mechanizmowi. Jestem jednak przekonany, e stymulacja uzyskiwana przy pomocy elektrod
srebrnych i prdw o niewielkim nateniu zachodzi dziki bezporedniemu pobudzaniu procesw
tworzenia si koci poprzez wywoywanie odrnicowania komrek szpiku i, by moe, stymulacji
komrek okostnej.,
Na pierwszych etapach bada nad oddziaywaniem PPEM wydawao si, e pola magnetyczne,
wytwarzane przez cewki, powoduj powstawanie prdw elektrycznych w tkankach. Prdy te miayby
z kolei wpywa na zmian przepuszczalnoci bon komrkowych dla wapnia. W wikszoci nie
gojcych si zama obserwowano w miejscu zamania tworzenie si przynajmniej niewielkiej
kostniny, ktra zawieraa wkna kolagenowe. Z niewiadomych powodw nie dochodzio do nastpnej
fazy, podczas ktrej nastpuje osadzanie si na tych wknach krysztakw apatytu. Pilla i Bassett w
jednej z prac sugerowali, e prdy indukowane przez pola pulsujce powoduj, i komrki kostniny
absorbuj due iloci wapnia. Pniej ich zdaniem kiedy pole jest wyczone, komrki ze swego
wntrza usuwaj wap do przestrzeni zajtej przez wkna kolagenowe, czego ostatecznym wynikiem
jest formowanie si w odpowiednich miejscach krysztakw apatytu.
Przeprowadzone przez nich eksperymenty wzbudziy nadziej, e inne ksztaty fali mog wpywa
na regulacj przechodzenia przez bon take innych jonw, a nawet sterowa transkrypcj DNA i
syntez biaek. Wydaje si, e te wywoane oddziaywaniem pl prdy mog oddziaywa jak struny
gosowe", ktre umoliwiaj nam mwienie" do jdra komrkowego za porednictwem bony,
podobnie jak fale dwikowe za porednictwem ucha pozwalaj na komunikacj z mzgiem.
PPEM rzeczywicie indukuj prdy, jednak ich charakterystyki s takie, e nie cechuj one nigdy
prdw naturalnie wystpujcych w organizmie. Kady impuls wytwarza miliony znikomych prdw
wirowych. W miar jak pole magnetyczne narasta na pocztku impulsu, prd pynie w jednym
kierunku, kiedy pole zanika, prd zmienia kierunek na przeciwny. Jednake wyniki ostatnio
przeprowadzonych bada poday w wtpliwo ide, e te wanie prdy oddziauj na okrelone
procesy komrkowe. Wydaje si raczej, e sztucznie wytworzone pola magnetyczne bezporednio
aktywuj komrki poprzez zwikszanie tempa ich podziaw mitotycznych, co bardziej szczegowo
zostao omwione w rozdziale 15.
Mgby kto zapyta: Po co w ogle zadawa sobie pytanie o sposb, w jaki zachodzi jaki
proces, w sytuacji kiedy i tak on zachodzi, pomimo i nie znamy odpowiedzi na to pytanie?
Odpowiedziabym wtedy, e znajomo odpowiedzi daje nam najwiksze szans na uywanie tej
metody w najwaciwszy sposb, bez przysparzania naszym pacjentom w pniejszym czasie
niepotrzebnych komplikacji zdrowotnych. Przez wprowadzanie naszych neologizmw do delikatnego
jzyka komrki niejako automatycznie podejmujemy ryzyko znieksztacenia go w nieprzewidywalny
sposb.
O obecnej sytuacji mona powiedzie, e jestemy lepcami na polu minowym. Przyspieszone
tempo mitoz jest znamieniem procesu nowotworowego, jak te gojenia, za dugotrwaa ekspozycja
na zmieniajce si w czasie pola elektromagnetyczne moe si wiza ze zwikszeniem
czstotliwoci wystpowania nowotworw u ludzi. Bassett w nastpujcy sposb zdyskontowa to
potencjalne zagroenie: Jeli kto stanie pod lamp neonow, to jest on wystawiony na dziaanie pl
o takim samym nateniu." Jednake dziaanie na komrki takiej wanie lampy neonowej moe by
porwnywalne z dziaaniem wiata reflektorw, gdy komrki zdolne s do odczuwania prdw o
nateniach nanoamperowych. Jedna z gwnych nauk, jakie dotd przyniosa wiedza o
bioelektromagnetyzmie, sprowadza si do tego, e czsto sabszy czynnik sprawczy pociga za sob
silniejszy skutek.
Z drugiej strony, rwnie atwo przyj, e to, co jest naturalne, jest lepsze". Poniewa takie
przekonanie dobrze harmonizuje z nasz metod niskoprdow, oczywicie akceptuj je, jednak
pozostaje faktem to, e ju samo umieszczanie elektrod w koci jest dziaaniem bardzo
nienaturalnym. Pobudzanie procesw gojenia, poza normalnymi zakresami bodcw
zaangaowanych w realizacj procesw, moe w ostatecznym wyniku powodowa zmniejszenie

ryzyka. Dowody zgromadzone dotd sugeruj co wrcz przeciwnego, lecz nie udao si uzyska
jeszcze cakowitej pewnoci. Dlatego wanie cigle podkrelam potrzeb rozwanego postpowania i
do czasu, zanim zrozumiemy lepiej istot procesw inicjowanych przez te urzdzenia
posugiwanie si nimi tylko wtedy, kiedy inne sposoby zawiody.
Najpilniejsz spraw s tu badania nad moliwoci indukowania nowotworw. O ile dobrze si
orientuj, dotd tylko ja przeprowadziem tak nakierowane badania nad elektrodami. Badania te nie
zostay przeprowadzone za pienidze uzyskane specjalnie na ten cel, lecz za cz pienidzy, jakie
zaoszczdziem w naszych ostatnich badaniach finansowanych przez wytwrc jednostek
zasilajcych elektrody. Zanim nastpio zamknicie naszego laboratorium, zwracaem si do wielu
agencji finansujcych badania z propozycj prowadzenia rozwinitych na szersz skal poszukiwa w
tym kierunku, lecz za kadym razem propozycje te odrzucano.
Posugujc si elektrodami ze stali nierdzewnej, eksponowaem hodowle komrek wkniakomisaka na dziaanie prdu o nateniu 360 nanoamperw. Przeprowadziem pi prb i za kadym
razem nastpowao potrojenie liczebnoci komrek przy kadej z elektrod. To tempo przyrostu
liczebnego w tak krtkim czasie byo bardzo due, nawet jak na komrki nowotworowe. O ile wiem,
aden twrca metody ani producent urzdze elektrodowych nie pokusili si o powtrzenie tej prby
czy te o przeprowadzenie w tym kierunku wasnych bada, mimo wzgldnej atwoci zadania i
dysponowania duymi sumami pienidzy. Jeli nawet w FDA zostay przedstawione jakie dowody
potwierdzajce te skutki, to i tak nie przedostay si one do opinii publicznej. Chciabym tu zauway,
e zanim zesp oceniajcy, powoany przez FDA, zezwoli na sprzeda urzdze do elektrycznej
stymulacji, niektrzy jego czonkowie wyraali obawy, e nie przeprowadzono odpowiednich testw,
ktre by wykluczay moliwo powstawania takich niepodanych skutkw. Biorc wobec tego pod
uwag obecn sytuacj, musz stwierdzi, e elektrody wysokoprdowe mog przyspiesza wzrost
istniejcych uprzednio komrek rakowych, ktre znajd si pod dziaaniem prdu. Nie powinno to
mie miejsca w przypadku zastosowania srebrnych elektrod niskoprdowych, ktre majc polaryzacj
ujemn nie oddziauj, natomiast przy polaryzacji dodatniej, w naszych dowiadczeniach
laboratoryjnych, zatrzymyway podziay mitotyczne komrek rakowych.
Jeli chodzi o stosowanie PPEM, to Bassett i Pilla s przekonani, e ksztat fali moe by
odczuwany tylko przez te komrki, ktre zeszy z waciwego toru procesw gojenia, dlatego te
odrzucaj moliwo przyspieszania procesu nowotworowego przez pola impulsowe. Twierdz oni, e
nie zauwayli adnych skutkw PPEM, ktre mogyby przyspiesza lub wytwarza komrki
nowotworowe; wprost przeciwnie Pilla i onkolog Larry Norton z Mount Sinai twierdz, e wykryli
przynajmniej jeden typ takiego oddziaywania, ktre zdaje si hamowa wzrastanie nowotworw u
zwierzt laboratoryjnych. Bardzo saby punkt tego twierdzenia polega na tym, e istnieje powana
rnica pomidzy eksponowaniem caego zwierzcia na dziaanie pola magnetycznego a kierowaniem
tego pola na niewielki obszar w okolicy zamania (patrz rozdzia 12). Ponadto Akamine, japoski
badacz ortopeda, donis w 1983 roku, e pulsujce pola magnetyczne, ktrych uywa si do
przyspieszenia gojenia koci, bardzo wyranie zwikszaj tempo podziaw mitotycznych komrek
nowotworowych. Te same pola hamuj powracanie tych pobudzonych" komrek rakowych do
bardziej normalnego stanu. Tak wic trzeba powiedzie, e terapia przy pomocy PPEM, podobnie jak
wysokoprdowa, zdaje si przyspiesza rozwj raka.
Mniej wicej w cigu ostatniego dziesiciolecia elektrobiologowie rozszerzyli znacznie swoj
wiedz o oddziaywaniu na ywe tkanki zmieniajcych si w czasie pl magnetycznych. (Rozdziay 14
i 15 zawieraj informacje na ten temat). W przeciwiestwie do nich, badania nad oddziaywaniem pl
statycznych nie cieszyy si tak popularnoci. Dotychczasowe dane wskazuj, e PPEM wpywaj
na zwikszenie si tempa podziaw mitotycznych w komrkach biorcych udzia w procesach
gojenia, a nie poprzez zmian metabolizmu wapnia. Jeli tak jest, to pola takie nie mog odrnia"
komrek gojcych ko od komrek innych typw. Bd one zwiksza tempo wzrostu kadego
ukadu komrkowego, ktry znajduje si w fazie aktywnego wzrostu, a wic zarwno tkanek gojcych
si, jak te komrek zarodkowych i nowotworowych.
Przy obecnym tempie bada podstawowych przez dwa albo nawet trzy dziesiciolecia nie
bdziemy jeszcze dysponowa bezporednimi dowodami na to, czy elektryczne stymulatory gojenia
nie pomagaj zawizkom raka w ludzkim organizmie. Odpowiedzi na to pytanie szybciej mog
dostarczy prostsze badania nad zwierztami yjcymi znacznie krcej ni czowiek. Uwaam jednak,
e zanim nie uzyskamy definitywnej odpowiedzi na to pytanie, powinnimy wszystkie trzy metody
traktowa wycznie jako ostatni ratunek przed utrat koczyny. Musz jednak powiedzie, i jestem
przeraony, kiedy widz, e coraz czciej stosuje si je w ortodoncji czy te po to, aby przyspieszy
gojenie si wieych zama.

Niestety, ta tendencja nasila si. Do czasu opublikowania tej ksiki w jzyku angielskim ju
dziesitki tysicy pacjentw bdzie poddanych dziaaniu elektrostymulatorw, przy czym
oddziaywanie to w wikszoci wypadkw bdzie traktowane jako pierwsza, nie ostateczna forma
pomocy. Na niedawnym spotkaniu ortopedw dowiedziaem si, e jeszcze cztery kompanie
zamierzaj wprowadzi na rynek nowe modele elektrostymulatorw. Niektrzy ich przedstawiciele
prosili mnie o rad, lecz adna z nich jak dotd nie zdecydowaa si na finansowanie powanych
bada. Jeli si nie podejmie tej tak wanej sprawy, odmawiam brania jakiegokolwiek udziau w bitwie
toczonej przez kupcw. Nigdy nie podjem prby opatentowania metody niskoprdowej, w ktrej
wykorzystuje si elektrody srebrne, poniewa urzdzenia medyczne w oglnoci nie podlegaj
opatentowaniu, jeli oparte s na wynikach bada naukowych prowadzonych przez spoeczno
naukow, ktrych wyniki s podawane do publicznej wiadomoci. W moim przekonaniu, ten pd do
handlu moe roznieci jedynie dyskusje natury prawnej i spowodowa, e wane wyniki bada bd
traktowane jako tajemnice, w stosunku do ktrych przysuguje prawo wasnoci. Osteogeneza
wywoywana elektrycznie moe otworzy drog do nowej epoki w medycynie. Nie jest wykluczone, e
za kilka lat dowiemy si, w jaki sposb mona stosowa te techniki do naprawy chrzstki staww, a
nawet zastpowania caych staww, i korygowania rozmaitych defektw wzrastania koci. Moemy
by zdolni do rozszerzenia regeneracji do tego stopnia, e bdzie ona obejmowa wszystkie tkanki
ludzkie. Wtedy po raz pierwszy lekarz bdzie mg kierowa natur, cho jeszcze w nieznacznej
mierze, a nie by jej bezsilnym sug. Musimy mdrze posugiwa si tymi umiejtnociami. Ocieramy
si o jedn z najpotniejszych si w caej biologii. Jeli wykaemy nieodpowiedzialno, to staniemy
w obliczu kolejnego zawodu zwizanego z wykorzystaniem wiedzy o bioelektrycznoci, ktry na wiele
lat moe odroczy wspania przyszo, jaka stoi przed medycyn.

Wstecz / Spis Treci / Dalej


Rozdzia dziewity
Drzewo narzdw
Nie natknem si jeszcze na problem, ktry niezalenie od stopnia komplikacji, jeli na
odpowiednio spojrze, nie stawaby si jeszcze bardziej skomplikowany", zauway kiedy znany
twrca fantastyki naukowej, Poul Anderson. Do pewnego stopnia twierdzenie to jest suszne w
odniesieniu do regeneracji. Skomplikowana natura wci jeszcze znacznie przewysza nasze
najsubtelniej skonstruowane hipotezy. Osignlimy ju jednak faz nauki, ktr nazywamy
poznaniem tymczasowym, kiedy dane trafiajc w odpowiednie miejsca pozwalaj nam wyczu posta
ogln rebusu, ktry ukada si z zapenianych prze? nas pustych kratek.
To wszystko, czego dowiadujemy si o regeneracji, jestemy zmuszeni ostatecznie odnosi do
jakiego oglnego systemu komunikacji midzykomrkowej. Odrastanie stanowi bowiem jedynie
szczeglny przypadek kooperatywnej wizi, ktra stanowi istot ycia istniejcego w postaci
organizmw wielokomrkowych. Do tego ukadu komunikacyjnego nale nie tylko podukady
genowo-biakowo-enzymatyczne zarzdzajce procesami specjalizacji komrek. Rozciga si te
poza nie, dziki czemu moliwa jest unifikacja cieek reakcji chemicznych w jeden pynnie dziaajcy
system tkanek i narzdw. W trakcie rozwoju zarodkowego komrki, z ktrych maj wyksztaci si
minie, musz otrzymywa z otoczenia instrukcje blokowania wszystkich genw, prcz tych, ktre
nale do genomu mini. W wielu tkankach, by moe nawet we wszystkich, rol tak speniaj
powstajce na poprzednich etapach rnicowania si tkanki induktory chemiczne, dziki czemu
komrki zarodka przechodz kolejne etapy rnicowania. Jednake reakcje chemiczne i
przekazywanie zwizkw chemicznych od komrki do komrki nie mog wyjani powstawania
struktur, takich jak wizki wkienek miniowych, minie o waciwym ksztacie i precyzyjnym
powizaniu z komi. Dynamika molekularna i proste gradienty dyfuzji nie mog te wyjani
anatomii. Poszukiwany przez nas ukad kontrolny spaja wszystkie poziomy organizacji, poczwszy od
zindywidualizowanego, lecz ju regularnego zarysu caego ciaa, do precyzyjnej ornamentyki jego
mikrostruktur. Znajomo aparatu DNA-RNA nie jest rwnoznaczna z poznaniem penej tajemnicy
ycia, stanowi on bowiem pewien rodzaj programu komputerowego, za ktrego porednictwem
prawdziwa tajemnica ukad sterujcy wyraa sw form w kategoriach waciwych dla ywych
komrek.
Forma ta jest czci tego, co wielu ludzi rozumie jako dusz, ktr tak wielu filozofw prbowao
wyjani. Wikszo proponowanych odpowiedzi nie bya jednake wizana z fizycznym wymiarem
wiata biologii w taki sposb, by mogy one stanowi punkt zaczepienia dla bada
eksperymentalnych. Podobnie jak wiele poprzednich, tak i ostatnia wielka prba w tym kierunku, ktr
stanowia zaproponowana w 1939 roku przez Paula Weissa koncepcja pola morfogenetycznego,
stanowia, jakkolwiek poyteczne, to zaledwie kolejne wyartykuowanie problemu. Weiss przypuszcza,
e rozwj jest procesem kierowanym przez pole, ktrego rdem jest zapodnione jajo. Zgodnie z
jego koncepcj, w miar jak masa dzielcych si komrek staje si zarodkiem, a pniej dorosym
organizmem, pole to w pewien sposb kierujc komrkami zmienia swj ksztat.
Trudno polegaa na tym, e byo zbyt wiele tych pewnych sposobw". Jeli nawet
zaakceptowaoby si powszechnie ignorowane pomiary pola-L dokonane przez Burra i uznao si je
za pole morfogenetyczne (a jest to moliwo, ktr Weiss dogmatycznie odrzuca), to w dalszym
cigu nie byo wida sposobu stwierdzenia, skd si ono bierze i w jaki sposb oddziauje ono na
komrki. Koncepcja ta nie dawaa rwnie wyjanienia, w jaki sposb pole to, emitowane przecie
przez komrki, byo w stanie kierowa nimi w trakcie powstawania roliny lub zwierzcia. Podejmujc
prby zastosowania tej koncepcji do zjawisk regeneracji, biologowie natrafili na podobn, i pozornie
nieprzezwycialn, trudno zrozumienia, w jaki sposb bardziej lub mniej rwnomierny wypyw
energii moe przenosi wystarczajco duo informacji potrzebnej do penego scharakteryzowania
jakiej czci ciaa lub narzdu. Wziwszy pod uwag zoono biostruktur, problem ten by nawet
powaniejszy, ni wyobraenie sobie, jak w pewien sposb" pole to moe przetrwa, kiedy przestaa
istnie ta cz ciaa, z ktr to pole byo zwizane.
Jednake pole morfogenetyczne nie musi zaraz tumaczy wszystkiego. Jeli przyjmie si, i
odrnicowanie zachodzi naprawd, to proces odtwarzania utraconego fragmentu ciaa mona
podzieli na dwie fazy i kad z nich oddzielnie stara si lepiej zrozumie. Pierwsza faza rozpoczyna
si od oczyszczenia rany przez fagocyty (odmiana biaych ciaek krwi oczyszczajcych organizm) z

resztek uszkodzonych komrek, a kulminuje si w odrnicowaniu tkanki i powstaniu blastemy. Drug


faz stanowi natomiast ponowne rnicowanie i uporzdkowany wzrost potrzebnych fragmentw
bioukadu.
Takie uproszczenie obrazu sytuacji powinno natychmiast dostarczy biologom satysfakcji, gdy do
dzisiaj ju dobrze poznano pierwsz faz. Po fagocytozie, wtedy gdy nastpuje obumieranie innych
tkanek w pewnej odlegoci od linii amputacji, komrki naskrka dziel si i migruj na koniec kikuta.
Kiedy w trakcie grubienia naskrka zaczyna tworzy si czapeczka szczytowa, nastpuje take
wyrastanie w kierunku na zewntrz wkien nerwowych i dzielenie si ich w ten sposb, e powstaj
pojedyncze synapsoksztatne ich poczenia poczenia neuroepidermalne (NEJ) z komrkami
czapeczki. Poczenie neuroepidermalne przesya i generuje prosty, lecz bardzo specyficzny sygna
elektryczny: prd stay o nateniu kilkuset nanoamperw, w pocztkowej fazie dodatni, pniej w
okresie kilku dni zmieniajcy swj znak na ujemny.
Czynnikiem uwraliwiajcym komrki na prd elektryczny wydaje si by prolaktyna hormon
przysadkowy, ktry u matek karmicych powoduje wydzielanie mleka. W nastpnej kolejnoci sygna
ten, wymuszajc odrnicowanie w ssiednich komrkach, doprowadza do powstania blastemy.
Zachodzi to prawdopodobnie wskutek zwikszenia przepuszczalnoci bon komrkowych dla jonw
wapnia. Po potwierdzeniu wynikw naszych dowiadcze nad komrkami krwi aby Art Pilla przystpi
do wywoywania takich samych zmian za porednictwem pulsujcego prdu staego, ktry wywoywa
przepyw fal jonw wapnia przez szalki z hodowlami komrek. Pniej take Steve Smith potwierdzi
wano roli odgrywanej przez jony wapnia. Wprowadzajc do kultury komrkowej zwizki blokujce
wap, stwierdzi on mianowicie, e w takich warunkach nie zachodzi odrnicowanie. Proces ten
mona byo ponownie zainicjowa dziki zastosowaniu substancji zwikszajcych przepuszczalno
bony dla jonw wapnia. Pilla i Smith, pracujc wsplnie, posuyli si take identycznymi polami
pulsujcego typu, jakie wykorzystuje si w stosowanych klinicznie stymulatorach gojenia. Okazao si,
e pola takie niemal podwajaj tempo regeneracji koczyn salamandry, podczas gdy pola o innych
charakterystykach cakowicie uniemoliwiaj zachodzenie tego procesu. Rozwinite ostatnio na
szerok skal prace nad biakami wicymi wap, takimi jak na przykad kalmodulina, wykazay do
jednoznacznie, e elektryczne sterowanie przepywem wapnia przez bony decyduje o wizaniu i
zwalnianiu jonw tego pierwiastka przez wspomniane biaka. Jony te z kolei sprawuj nadzr nad
realizacj caego kodu genetycznego komrki i jej procesami metabolicznymi.
Cho nie ma na to jeszcze rozstrzygajcych dowodw to jednak dostpne dane wskazuj, e prd
przepywa raczej przez komrki perineuralne ni przez same komrki nerwowe (patrz rozdzia 13).
Rozmaite rodzaje komrek perineuralnych, stanowic 90% masy mzgu, otaczaj wszystkie komrki
nerwowe. Jaszczurki potrafi odtwarza utracony ogon nawet przy braku rdzenia krgowego, jeli
tylko wycika (komrki perineuralne otaczajce rdze) znajduje si w stanie nie uszkodzonym.
Mona te spowodowa czciow regeneracj koczyny jaszczurki, jeli na jej kikut przeszczepi si
t tkank wycielajc. Ten element obwodu elektrycznego moe jednake powodowa zblianie si
tkanki w poblie rany. Badania przeprowadzone przez Elizabeth Hay wyranie wykazay, i komrki
otoczek Schwanna w nerwach obwodowych dochodz tylko do najbliszego ssiedztwa naskrka, a w
tworzeniu NEJ udzia bior tylko odsonite koniuszki nerww. Dokadne wyznaczenie cieek
przewodnictwa prdu w tym mikroskopijnym obszarze pozostaje zadaniem do wykonania.
Nie wszystkie jednak komrki s zdolne do odrnicowania. Jim Cullen i ja stwierdzilimy to w
1979 roku, w czci naszych uwieczonych powodzeniem eksperymentw nad regeneracj u
szczurw. Zachodzio ono jedynie wtedy, gdy nerw kulszowy sprowadzony" z jego waciwej drogi
doprowadzalimy do epidermy poprzez szpik kostny. Kiedy przeprowadzalimy go przez misie,
przyszywajc go jednak do skry dokadnie w taki sam sposb, pojawiao si poczenie
neuroepidermalne generujce waciwy prd, lecz nie zachodzio tworzenie si blastemy i odrastanie
utraconej koczyny. Widocznie komrki miniowe dorosego szczura nie s zdolne do
odrnicowywania si. Komrkowy cel okaza si rwnie wany, jak elektryczne strzay.
W dalszym cigu utrzymuje si sprzeciw wobec niektrych fragmentw tego scenariusza.
Uprzedzenia wobec elektrobiologii w niektrych krgach naukowcw s w dalszym cigu tak znaczne,
e w jednej, pod innymi wzgldami bardzo dobrej, niedawno opublikowanej, pracy przegldowej nie
wspomniano nawet o zczu neuroepidermalnym ani o rnicy pomidzy prdami uszkodzeniowymi
ab i salamander!
Inne obiekcje s nieco bardziej uzasadnione. Grupa badaczy z Purdue Uni-versity, posugujc si
technik wibrujcej elektrody, dokonaa w orodku wodnym pomiarw potencjaw elektrycznych,
jakie powstaj w pobliu regenerujcych koczyn. Technika ta polega na zastosowaniu elektrody,
ktrej kocwk stanowi malutka kulka platynowa wykonujca szybkie drgania, dziki czemu

otrzymuje si informacj o redniej wartoci potencjau pomidzy obydwoma jej skrajnymi


pooeniami. Badacze ci kategorycznie sprzeciwiajcy si tezie o wystpowaniu prdw
elektrycznych w tkankach ywych opisuj uk jonw wypywajcych z kikuta, obejmujcy swym
zasigiem orodek wodny lub, u zwierzt pwodnych, wilgotn warstewk na powierzchni ciaa.
Sugeruj oni, e jony te, wniknwszy z wody do skry znajdujcej si poza obszarem amputacji,
przechodz przez wszystkie wewntrzne tkanki i wydostaj si nastpnie z kikuta na zewntrz do
orodka wodnego, dziki czemu nastpuje zamknicie obwodu prdu. S oni przekonani, e za ten
ruch jonw odpowiedzialny jest naskrek pazw, gdy wiadomo, e w normalnych warunkach
pompuje on jony sodu (dodatnie) do wntrza ciaa. Ten wanie prd uwaaj oni za waciwy prd
regeneracyjny, gdy zmiana stenia jonw sodu w otaczajcej wodzie bezporednio wpywa na
wartoci natenia tego prdu. Stwierdzili oni ponadto, e u poowy zwierzt poddanych badaniom
pewne substancje, ktrych skuteczno biologiczna polega na blokowaniu pomp sodowych, zakcaj
rwnie proces odrastania koczyny.
Oczywicie badacze z Purdue nie wdaj si w dyskusje nad wystarczajco ju dobrze
udowodnion potrzeb wystpowania prdw neuralnych i uszkodze-niowych podczas regeneracji.
Potwierdzili nawet wynik dowiadczenia Smitha nad odrastaniem nogi aby pod wpywem dziaania
ogniw generujcych przecie prdy elektryczne. Mimo wszystko, traktuj oni nerwy jako cel, a nie
rdo prdw, cho nie wskazuj racji, dla ktrych przepyw jonw miaby si ogranicza jedynie do
tkanki nerwowej. W rzeczywistoci opieraj oni swoj hipotez czciowo na fakcie, e sd wypywa
nawet z odnerwionych koczyn.
S jeszcze inne trudnoci, przed ktrymi stoi ta teoria. Pomiary dokonane przez jej zwolennikw
wykazuj, i prd jonw sodu prawie zanika, kiedy nastpuje formowanie si blastemy. A jest to
przecie proces, ktry ma zachodzi wskutek dziaania tego prdu. Co wicej, teoria ta nie tumaczy
atwo obserwowalnego odwracania si polaryzacji prdw uszkodzeniowych, jakie mierzy si
bezporednio na koczynie, ani te kluczowej roli odgrywanej przez zcze neuroepidermalne! Nie
moe wreszcie ona wyjani wynikw kilku testw na wystpowanie prdw typu
pprzewodnikowego ani te faktu zachodzenia regeneracji zwierzt o skrze suchej, takich na
przykad jak jaszczurki.
Na laiku wszystko to moe sprawia wraenie akademickiego dzielenia wosa na czworo. Stawka
jest tu jednak bardzo dua: chodzi bowiem o poznanie regeneracji na tyle, by moga si ona sta
dostpna take dla nas samych. Z ca pewnoci skra jest aktywna elektrycznie. Jest
piezoelektryczna i piroelektry-czna (przeksztaca bowiem zmiany temperatury w zmiany potencjaw
elektrycznych) oraz jest drog przekazu jonw u zwierzt o skrze wilgotnej. W cigu ostatnich
dwudziestu lat wykazano, e prawie wszystkie tkanki generuj lub przenosz rozmaite typy nonikw
adunku. Prcz jej udziau w tworzeniu zcza neuroepidermalnego, skra moe take odgrywa dotd
jeszcze nie znan rol w procesie regeneracji. Moe te okaza si, e wywouje ona skutki
elektryczne nie wice si z tym procesem. Mimo to, jest ju zbyt wiele danych na temat roli, jak
odgrywaj nerwy, by skr uwaa za gwne rdo prdu regeneracyjnego. W gruncie rzeczy nawet
grupa z Purdue mierzya przepyw przez kikut prdu, ktrego natenie nie zaleao od stenia jonw
sodu.
Eksperyment, ktry niedawno przeprowadzi Meryl Rose, dostarczy dalszych dowodw na rzecz
neuralnych prdw staych. Nie wyjani on jednak wszystkich aspektw problemu. Rose, zanim
przeprowadzi amputacj, usuwa nerwy z ng larw salamandry. Po takim zabiegu odnerwienia kikuty
koczyn obumieraj i przywieraj do ciaa. Kiedy jednak Rose w sposb sztuczny doprowadza do
koczyn prd stay, ktrego natenie miecio si w zakresie, jaki ja stwierdziem w pierwszym
eksperymencie odrastay normalne koczyny. Jest to wystarczajcy dowd na to, i w pierwszej
fazie nerwy s rdem prdu elektrycznego. Poniewa jednak wydaje si, e nerwy s
zaangaowane w kierowanie drug faz regeneracji (patrz niej), trudno jest poj, jak nowe nogi
mogyby by cakowicie normalne, skoro s odczone od reszty ukadu nerwowego. By moe,
salamandry s zdolne na tym etapie do przeksztacenia w nerw innej tkanki. Z drugiej strony, Rose
mg po prostu nie zauway, e na kocowych etapach eksperymentu nowe nerwy ponownie
wrastay w koczyny.
Faza druga rozpoczyna si nagromadzaniem komrek zarodkowych i wyduaniem blastemy. We
wczesnej fazie tego etapu utrwala si w komrkach blastemy pewien typ pamici przestrzennej, co
zapewnia to, i przysza koczyna ma waciw orientacj w stosunku do reszty ciaa. W tym samym
czasie, lub odrobin pniej, komrki znajdujce si na wewntrznej krawdzi blastemy otrzymuj
nowe rozkazy marszowe" i nowe zadania grupowe. Wtedy ulegaj ponownemu zrnicowaniu i
zajmuj waciwe miejsca w nowej strukturze.

Na temat sterowania dokonujcego si na tym etapie procesu regeneracji moemy wywnioskowa


dwie rzeczy. Poniewa blastema tworzy waciw struktur w relacji do caego organizmu, wobec tego
sia kierujca nie moe mie charakteru wycznie lokalnego, lecz musi ona pochodzi od ukadu,
ktry przenika rwnie cae ciao. Co wicej: po zakoczeniu regeneracji nie stwierdza si
wystpowania jakiej grupy komrek jeszcze nie zrnicowanych: w blastemie jest ich akurat tyle, ile
potrzeba: ani odrobiny wicej. Musi zatem istnie jaki mechanizm sprzenia zwrotnego pomidzy
czynnikami sterujcymi odrnicowaniem na powierzchni blastemy lecej po stronie ciaa i bodcem
powodujcym ponowne rnicowanie, docierajcym do blastemy od strony poczenia
neuroepidermalnego.
Wiele wczeniej przeprowadzonych prac wskazuje, e instrukcje odnoszce si do powtrnego
rnicowania s przekazywane wzdu uku tkankowego, ktrego gwnym skadnikiem jest obwd
zoony z nerww i naskrka, powstajcy ju w pierwszej fazie. Uwzgldnienie skadnika
elektrycznego pozwala na przekonujce wyjanienie, jak moe funkcjonowa ten uk, bdcy
unowoczenion wersj pola morfogenetycznego. Kierunek (biegunowo), wielko i sia (natenie i
napicie) prdu mog stanowi system wektorowy, ktry jednoznacznie charakteryzuje okrelone
obszary ciaa. Trzeci wsprzdn mogoby stanowi pole elektryczne otaczajce trwale naadowane
elektrycznie komrki nerwowe. Pole to zmniejsza si w miar oddalania si od swego rda, dziki
czemu na kad komrk znajdujc si w jego zasigu oddziauje nieco inny potencja elektryczny.
Ponadto wok strumienia przepywajcych nonikw adunku musi istnie pole magnetyczne; pole
takie mogoby wic stanowi jeszcze jedn wsprzdn w ukadzie. Wszystkie wyliczone wyej
czynniki i ich wartoci mogyby wystarcza do precyzyjnego zlokalizowania kadej komrki ciaa. Pola
elektryczne i magnetyczne, zmieniajce si w takt zmian prdu elektrycznego, zalenych z kolei od
stanu wiadomoci i zdrowia zwierzcia, mogyby przemieszcza naadowane molekuy do miejsc,
gdzie powinny si one znale w trakcie wzrostu czy te innych procesw yciowych. Poniewa prdy
i pola elektromagnetyczne mog wpywa na to, ktre z jonw zostan zaabsorbowane, odepchnite
czy wydalone, system ten wraz z kodem chemicznym, dziki ktremu ssiadujce komrki
rozpoznaj si wzajemnie mgby precyzyjnie sterowa aktywnoci kadej komrki. Mgby on
dokadnie okrela pooenie punktu na koczynie, gdzie powinien rozpocz si nowy wzrost;
odrnia stron prawa^ i lew, d i gr, a nawet okrela, w jaki sposb mog ponownie pojawi
si brakujce czci ciaa, takie jak wycite wiksze koci czy te wszystkie drobne koci nadgarstka i
doni.
Ponadto rnice potencjau elektrycznego pomidzy lec po wewntrznej i zewntrznej stronie
czci blastemy zmniejszay si w miar tego, jak za blastema postpowa wzrost nowej koczyny.
(Naley pamita, e potencja elektryczny okrelonego punktu ma tym bardziej ujemn warto, im
bliej si on znajduje od zakoczenia koczyny). Stopniowe zblianie si do siebie tych dwu wartoci
mogoby spenia rol sygnau poredniczcego w sprzeniu zwrotnym, ktry bardzo dokadnie
wskazuje, ile od rnicowanych komrek jeszcze potrzeba. Chocia te wyniki nie byy cakowicie
rozstrzygajce, by moe dlatego, e pomiary trzeba byo przeprowadza na zwierztach
znieczulonych, to jednak pewna liczba eksperymentw przeprowadzonych w latach pidziesitych
wskazywaa, e taka rnica potencjaw elektrycznych decyduje o waciwej liczbie odtwarzanych
segmentw ddownicy. Obserwowano nawet pojawienie si fali potencjau dodatniego, ktry, jak si
zdaje, jest sygnaem zakoczenia procesu regeneracji.
Jest to bogata koncepcja, ktrej bogactwo szczegw dalece przewysza liczb szczegw
wzitych pod uwag w powyszym szkicu, jednak kady z nich mona podda badaniom
dowiadczalnym, czego nie mona powiedzie o polu morfogenetycznym Weissa i polu-L Burra.
Najwaniejszym aspektem tej dwustopniowej analizy sytuacji jest to, e daje ona racjonaln podstaw
dla podejmowania prb wzmacniania regeneracji u czowieka, zanim uda si nam pozna wszystkie
szczegy drugiej fazy tego procesu.
Dowiadczenia nad regeneracj koczyn u szczurw bardzo wyranie wskazuj, e ssaki w
stosunku do pierwszej fazy tego procesu nie speniaj dwu zasadniczych wymaga. Po pierwsze, nie
wystpuje u nich odpowiednia proporcja pomidzy liczb komrek nerwowych i cakowit liczb
komrek w koczynie, w wyniku czego sygna wywoujcy procesy odrnicowania nie jest
dostatecznie mocny. Po drugie, brak im dostatecznie wraliwych komrek, ktre odpowiadajc na
bodziec elektryczny mogyby tworzy blastem o odpowiednio duych rozmiarach. Badania na
szczurach wskazay, w jaki sposb mona okrela waciwe natenie prdu, za uwieczone
powodzeniem prby wywoywania odrnicowania fibroblastw przez elektrycznie wstrzyknite jony
srebra sugeruj moliwo wytwarzania blastemy o odpowiedniej wielkoci. Teraz powinnimy by
zdolni do spenienia wymaga, jakie stawia pierwsza faza. Jeli spenimy je nawet nie rozumiejc fazy
drugiej, to prawdopodobnie sam organizm zatroszczy si o jej urzeczywistnienie. Odrastanie

koniuszkw palcw u dzieci wskazuje, e nasze ciao wci dysponuje zdolnoci do


odrnicowywania komrek i odtwarzania brakujcych czci, jeli tylko, bodce elektryczne i dopyw
uwraliwionych komrek s odpowiednie.
Mikrochirurdzy dokonuj cudw przyszywajc czci rk, ng i palcw, jeli te odcite czci nie
zostay zbytnio uszkodzone w wyniku wypadku. Czci te jednak ulegaj czasem atrofii. Natomiast w
wypadku znacznego ich uszkodzenia lub opanowania przez chorob chirurgiczne ich przyszycie jest
zupenie niemoliwe. Jako ten, ktry w swoim czasie. przeprowadzi zbyt wiele amputacji, uwaam za
nadzwyczaj pasjonujc perspektyw dawania pacjentowi prawdziwej koczyny lub jej czci, zamiast
jak dzieje si to dotychczas protezy. Jest dua szansa na to, e kiedy bdziemy nawet zdolni do
leczenia niektrych nie uwarunkowanych genetycznie wad wrodzonych lub dawnych uszkodze ciaa
poprzez ich odpowiednie odcinanie i wywoywanie odrastania nowych. Technika ta w poczeniu z
technik kojarzenia genw by moe mogaby nawet by uyteczna w usuwaniu uwarunkowanych
genetycznie wad wrodzonych.
W obliczu faktu, e nikomu nie udao si wywoa penej regeneracji u szczurw czy te u
jakichkolwiek innych ssakw, nie mona zakada, e marzenia te speni si w najbliszym czasie.
Nie s one jednake urojeniami. Otwarte kwestie mona prawdopodobnie rozwiza w okresie
jednego lub dwu dziesicioleci skoordynowanych wysikw badaczy. Tymczasem mona tylko
stwierdzi, e zdolnoci ludzkiego organizmu do naprawy niektrych swych tkanek s wiksze, ni
ludzie zdaj sobie z tego spraw, oraz e ju teraz istniej sposoby zwikszenia niektrych spord
tych zdolnoci.
Chrzstka
Wykopaliska wiadcz o tym, e nawet dinozaury cierpiay na zapalenie staww, ktre niestety
okazao si bardziej ywotne ni one. Opisano wiele typw tej choroby, wszystkie kocz si
destrukcj chrzstki hialinowej (szklistej), ktra wyciela zakoczenia koci. Pozostae komrki
chrzstki prbuj wygoi ten defekt poprzez nasilone rozmnaanie si i wytwarzanie wikszej iloci
chrzstki. Poniewa zazwyczaj nie s one w stanie podoa zadaniu, przeto pozosta luk zapenia
tkanka bliznowata. W rezultacie tego chory odczuwa bl, gdy tkanka ta jest zanadto gbczasta, by
podoa duym obcieniom i zapobiec wzajemnemu tarciu koci o siebie.
Problem ten podjlimy w 1973 roku, po udanych eksperymentach nad uzyskaniem czciowej
regeneracji u szczurw. Poniewa chrzstka zoona jest z komrek jednego tylko typu, sdzilimy, e
o wiele atwiejszym zadaniem bdzie pobudzanie odtwarzania si tej tkanki ni caych koczyn.
Wraz z Bruce Bakerem, ktry by chirurgiem w Upstate Medical Center, usuwalimy pewnej grupie
biaych krlikw warstw chrzstki z tej czci powierzchni koci udowej, ktra wchodzi w skad stawu
kolanowego. Wskutek operacji powstawaa okrga dziurka o rednicy 4 milimetrw, przez ktr wida
byo nag ko. Badanym zwierztom wszczepialimy ogniwo platynowo-sre-brne, podobne do tego,
jakie wszczepialimy poprzednio szczurom. Kocwk platynow wwiercalimy w rodek obszaru
pozbawionego chrzstki, natomiast pozostaa cz (ogniwo zczowe plus elektroda srebrna) bya
przymocowywana do koci. Stwierdzilimy, e u wikszoci zwierzt kontrolnych nastpuje
zapenianie luki przez tkank bliznowat oraz gorszej jakoci chrzstk wknist. U okoo dziesitej
czci tych zwierzt nastpowao wyksztacanie, grubej na jeden lub dwa milimetry, warstewki
prawidowej chrzstki szklistej na obrzeach luki. Jednak u zwierzt, ktre miay wszczepione
elektrody, proces naprawy by daleko bardziej zaawansowany. Jeszcze lepsze wyniki udao si nam
uzyska po zastosowaniu ulepszonych ogniw, ktrych obydwa wyprowadzenia byy srebrne. U dwu
krlikw nastpio cakowite wygojenie uszkodzenia, z wyksztaceniem piknej chrzstki szklistej,
dokadnie takiej jak pierwotnie istniejca.
W kilka lat pniej, kiedy testowalimy elektrody z rnych metali, sprbowalimy innego podejcia
przede wszystkim w odniesieniu do przewlekego, postpujcego goca stawowego. Towarzyszcy
tej chorobie proces zapalny powoduje, i fagocyty atakuj zdrowe komrki chrzstki. Czasem udaje
si go zahamowa przy pomocy doustnie przyjmowanych soli zota, lecz czsto jako efekty uboczne
towarzysz temu zatrucia. Wpadlimy na pomys, e lepsz metod byoby bezporednie
elektryczne wstrzykiwanie samych tylko jonw zota do chorego stawu. Aby przekona si o
susznoci tego pomysu, wraz z Joe Spadaro, posugujc si standardow technik eksperymentaln,
wywoalimy gociec w stawach kolanowych obydwu tylnych ng u czterdziestu krlikw. Nastpnie
Joe oddziaywa na jedno z kolan kadego ze zwierzt w ten sposb, e w przestrze pomidzy
dwiema kociami stawu, na dwie godziny dziennie, wprowadza spolaryzowan dodatnio zot
elektrod. Potem przez okres dwu miesicy stopniowo zabijalimy zwierzta. Moim zadaniem byo
okrelanie stanu obydwu staww objtych gocem, przy czym tak ustalilimy procedur

postpowania, e nie wiedziaem z gry, ktry staw poddawany by dziaaniu zota. Okazao si, e w
pierwszych dwu tygodniach stan 70% staww poddanych oddziaywaniu elektrody by znacznie lepszy
od tych, ktre goiy si bez adnej ingerencji z zewntrz. Ten odsetek stanu poprawy spada pniej
do 40%, co wskazywao na konieczno ponawiania tej terapii, jeli chce si uzyskiwa wyniki rwnie
dobre jak poprzednio.
Oczywicie dowiadczenia te miay jedynie charakter pilotowy. Poniewa jednak szacuje si, e
okoo 31 milionw Amerykanw cierpi z powodu zapalenia staww, na ktre nie udao si jeszcze
znale lekarstwa, myl, e obydwa wyej wspomniane sposoby moliwej terapii powinny by jak
najszybciej poddane gruntownym badaniom.
Koci czaszki
Lew Polejew najwicej uwagi powici problemowi, ktry mona by nazwa zasad Poleajewa:
im wiksze uszkodzenie ciaa, tym lepiej przebiega odtwarzanie tkanek. Stwierdzi on, e czsto udaje
si wzmocni procesy naprawy przez dodanie do rany posiekanych uszkodzonych narzdw,
homogenatw lub ekstraktw z nich sporzdzonych, chocia nie towarzyszy temu wzrost prdu
uszkodzeniowego, ktry mia miejsce, gdy posugiwa si on metod nakuwania.

W kocu Poleajew znalaz sposb na wywoywanie regeneracji ran czaszki, ktre w normalnych
warunkach w trakcie gojenia pokrywaj si tkank bliznowat. Jeli tylko dura mater, bdca mocn
bon pomidzy czaszk i mzgiem, nie jest uszkodzona, mona spowodowa uformowanie si
mostku kostnego, czcego obrzee luki kostnej poprzez pokrycie rany papk zoon z krwi i
wieej (ywej) sproszkowanej koci. Badania mikroskopowe wykazay, e adna, z tej niewielkiej
liczby ywych komrek, ktre pozostaj w papce, nie przeywa, za czstki koci ulegaj
rozpuszczeniu. Proces naprawy ulega stymulacji dziki oddziaywaniu jakiej substancji pochodzcej
z rozdrobnionej koci. Po uwieczonych powodzeniem pierwszych prbach na ludziach,
przeprowadzonych przez kilku rosyjskich chirurgw w poowie lat szedziesitych, metoda ta
stopniowo upowszechnia si w ZSRR.
Oczy
Jak dotd, nie ma absolutnie adnych danych przemawiajcych za tym, e u czowieka moe
nastpi regeneracja jakiejkolwiek czci oka. Jednak zdolno tak posiadaj traszki (pazy z rodzaju
Triturus), co skania do postawienia przed badaczami (w odlegej przyszoci) nowego ambitnego
zadania badawczego. Jeli bowiem u traszki nastpi zniszczenie soczewki, wtedy zabarwione komrki
grnej czci tczwki uwalniaj granulki barwnika, przeksztacajc si potem, na drodze prostej
metaplazji, w komrki soczewki. Wkrtce przystpuj one do syntezy przejrzystych wkien, z ktrych
si ona skada: cay proces odtwarzania soczewki trwa okoo czterdziestu dni. Jeli jednak nastpi
take uszkodzenie tczwki, to traszka moe odtworzy now z zabarwionych komrek siatkwki.
Komrki te mog take przeksztaci si w komrki unerwionej siatkwki, ktra tworzy si przed tymi
zawierajcymi pigment komrkami. Jeli ma miejsce uszkodzenie nerwu wzrokowego, unerwiona
warstwa siatkwki moe odtworzy nerwow drog wzrokow i prawidowo j poczy z mzgiem.
Nikt nie wie, dlaczego traszki posiadaj w tym wzgldzie przewag nad wszystkimi innymi
zwierztami; ich oczy nie wykazuj adnych oczywistych osobliwoci ani strukturalnych, ani
biochemicznych. Steve Smith, wykrywajc w soczewce dwa biaka, uniemoliwiajce przeksztacanie
si komrek tczwki w komrki soczewki dopty, dopki stara soczewka znajduje si jeszcze na
swoim miejscu, dostarczy nam bardzo wanego faktu do bada. Poniewa unerwiona siatkwka musi
by nie uszkodzona, aeby moga zachodzi w niej wikszo transformacji, wydaje si, e wanie
ona moe spenia rol rda stale generujcego bodziec elektryczny, ktrego dziaanie jest dopiero
wtedy skuteczne, kiedy w rezultacie zranienia nastpuje utrata biaek blokujcych.

Nie nastpuje tworzenie si blastemy; zamiast tego procesu komrki niejako zmieniaj swj ubir
bezporednio na scenie". Trzeba tu te zaznaczy, e w rezultacie przeprowadzenia pewnych
pomysowych eksperymentw udao si wykaza, i powstanie rany nie jest konieczne wystarczy
jedynie przerwanie dziaania mechanizmu hamujcego. Tak wic sygnau z warstwy nerwowej
siatkwki nie mona prawdopodobnie utosamia z prdem regeneracji znanym z bada nad
odrastaniem koczyn. Jednake pomimo istnienia bardzo obszernej literatury opisujcej wyniki bada
nad regeneracj oka u traszek, brak prac na temat elektrycznych aspektw tego zjawiska. To wanie
moe tumaczy fakt, e wci jeszcze znajdujemy si daleko od zrozumienia tego naturalnego
procesu, nie wspominajc ju o prbowaniu wykorzystania tej wiedzy w odniesieniu do ludzkich oczu.
Minie
Kade wkno miniowe jest dug rurk wypenion rzdami komrek (miocytw) bezporednio
stykajcych si kocami (bez rozdzielenia przez bon). W rezultacie powstaje komrka
wielojdrzasta, noszca miano zesplni komrkowej (syncytium). Jdra te kieruj wytwarzaniem
biaek kurczliwych, ktre odkadane s rwnolegle do siebie: czsteczka przy czsteczce. Po
odpowiednim zabarwieniu preparatu minia uwidaczniaj si one jako ciemne pasma przebiegajce
w poprzek szeregu miocytw. Kade wkno miniowe jest otoczone przez osonk, a wizki takich
wkien otoczone s jeszcze grubsz osonk. Na skraju kadej wizki wystpuj dugie, cylindryczne
i ubogie w cytoplazm komrki, obdarzone olbrzymim jdrem. Nosz one miano mioblastw albo
komrek wrzecionowatych. Przy zastosowaniu bardzo duego powikszenia pomidzy komrkami
wrzecionowatymi mona take zauway skupienia maych komrek towarzyszcych.
Jeli nastpi zranienie wskutek zmiadenia albo te utrata krwi z powodu gbokiego przecicia,
w obszarze zranienia dochodzi do degeneracji minia. Jdra miocytw kurcz si i komrki
obumieraj. Wkrtce pojawiaj si fagocyty, ktre pochaniaj stare wkna i pozostaoci po
komrkach. Pozostaj jedynie puste osonki, kilka komrek wrzecionowatych i towarzyszcych.
Teraz te pozostae komrki przeksztacaj si w nowe miocyty, wypeniaj one puste rureczki i
zaczynaj wytwarza nowe biaka kurczliwe. Cho wczesna faza tego procesu zachodzi bez udziau
nerww, moe ona zakoczy si tylko wtedy, gdy nastpi ponowne ustanowienie kontaktu nerww
ruchowych z zakoczeniami noszcymi miano pytek kocowych, rozmieszczonymi w pewnych
odlegociach wzdu kadej osonki wkna. Jeli w rezultacie zranienia nastpio odcicie obszarw
tych pytek kocowych, wtedy zakoczenia nerwowe rosn w ich kierunku, penetruj pozbawion

pytek przestrze, a pniej zawracaj. Misie ulega atrofii. Jeli jednak nerwy od nowa wejd w
poczenia, to nowy misie wypeni wikszo pierwotnej objtoci, stopniowo odzyskujc sw
pierwotn si i wreszcie cakowicie zrnicuje si na wkna wolno i szybkokurczliwe.
Prby zwikszenia zdolnoci do regenercji mini u czowieka id w dwu kierunkach. Jeli tylko
jest to moliwe, dokonuje si przeszczepu caego minia z innego rda. Metoda ta jest bardziej
skuteczna. Sprowadza si ona w gruncie rzeczy do regeneracji typu jednotkankowego, gdy
pierwotne komrki miniowe obumieraj, lecz po odtworzeniu si pocze nerwowych i
naczyniowych nastpuje zastpowanie ich nowymi. Od czasu jej pierwszego wykorzystania
klinicznego w 1971 roku okazaa si ona skuteczna w zabiegach, polegajcych na zastpowaniu
maych mini twarzy, a take w przywracaniu kontroli nad zwieraczem. Jak dotd, nie powiody si
prby przeszczepiania duych mini.
W sytuacjach, kiedy nie mona wykona przeszczepu, by moe niedugo bdzie mona posuy
si drug metod. Wykazano bowiem, e u ptakw i ssakw laboratoryjnych mona znacznie
przyspieszy regeneracj mini przez wprowadzanie kawaeczkw minia posiekanych maymi
noyczkami na szecianiki o objtoci nie przekraczajcej 1 milimetra szeciennego. Korzystajc z
osigni Poleajewa, metod t opracowa i ogosi w 1950 roku radziecki biolog A.N.Studzicki. Jak
dotd, udoskonalanie tej metody postpuje stosunkowo wolno.
Narzdy jamy brzusznej
Pomimo e od dwu stuleci prowadzi si prace majce za cel opisywanie zjawisk regeneracji, to
jednak od czasu do czasu w krlestwie zwierzt stwierdza si nowe zdolnoci do regeneracji.
Niedawno, na przykad, dowiedzielimy si, e dorose aby zdolne s do regenerowania przewodw
ciowych, przy czym z nieznanych powodw proces ten przebiega lepiej u samic ni u samcw.
Lekarze od dawna wiedz, e dziki zjawisku kompensacyjnej hipertrofii wtroba potrafi odtwarza
wikszo swej objtoci, ktrej utrata nastpia w wyniku uszkodzenia. Hipertrofia ta polega na
powikszaniu si komrek i nasilaniu si tempa podziaw komrkowych, w wyniku czego narzd ten
moe w dalszym cigu spenia swe zadanie, polegajce na przetwarzaniu zwizkw chemicznych i
detoksykacji organizmu, pomimo e utraci waciw dla siebie architektur. Podobnie rzecz si ma z
nerkami, gdzie wskutek uszkodzenia jednej z nich nastpuje powikszenie komrek w drugiej, czemu
nie towarzyszy jednak odbudowywanie skomplikowanej sieci mikrotubul w kbuszkach nerkowych.
Badania przeprowadzone niedawno na wtrobach szczurw wykazay, e procesy rozmnaania si
komrek zachodz nie tylko pod wpywem insuliny i czynnika wzrostu naskrka. Okazao si bowiem,
e ich przebieg jest modyfikowany przez co najmniej tuzin innych hormonw, enzymw oraz
metabolitw substancji odywczych.
S te dzisiaj podstawy ku temu, by sdzi, e rwnie ludzka ledziona posiada podobn
zdolno. Usunicie ledziony u dorosego czowieka rzadko bowiem pociga za sob jakie
dolegliwoci, natomiast dzieci po takim zabiegu staj si bardziej podatne na zapalenie opon
mzgowych. Kilka lat temu badacze zajmujcy si problematyk medyczn zauwayli, e dzieci,
ktrym ledzion trzeba byo usun wskutek jej znacznego uszkodzenia po wypadku, rzadziej
zapadaj na zapalenie opon mzgowych, ni dzieci, ktrych ledziona zostaa usunita w nastpstwie
toczcego si w niej procesu chorobowego. Howard Pearson i jego koledzy z Yale School of Medicine
stwierdzili, e jeli dochodzi do rozerwania ledziony, to towarzyszy temu rozproszenie po jamie
brzusznej niewielkich kawaeczkw tego delikatnego narzdu. Kawaeczki te wzrastaj i stopniowo
wczaj si w spenianie nie do jeszcze znanych funkcji w oczyszczaniu krwi. Teraz liczni
chirurdzy, usuwajc ten narzd, pocieraj nim otrzewn (ktra jest mocn bon wycielajc jam
brzuszn), aeby zostawi pewn liczb nasion", ktre mog umoliwi wyksztacenie si jednostek,
mogcych podj funkcje usunitego narzdu.
Innym, stosunkowo pno dokonanym, bo dopiero w kocu lat pidziesitych, odkryciem w
dziedzinie regeneracji byo stwierdzenie, e kijanki salamandry w stadium larwalnym, a czasem nawet
dorose, potrafi regenerowa a do dziesiciu centymetrw jelita. Co wicej, wszystkie dorose pazy
zdolne s do czenia z sob kocw przecitego jelita, pomimo e nie potrafi one odtwarza
utraconych jego fragmentw. Allan Dumont, jeden z moich najlepszych przyjaci z lat studiw,
obecnie profesor chirurgii na wydziale imienia Julesa Leonarda Whitehilla w New York UniversityBellevue, kiedy dowiedzia si ode mnie o wynikach moich prac nad szczurami, postanowi sam
sprawdzi t zdolno na ssakach. Zaleao mu na tym, by dowiedzie si, czy jest moliwe
pobudzenie regeneracji u ssakw do tego stopnia, by mona byo poradzi sobie z jednym z
najbardziej dokuczliwych problemw chirurgii oglnej, jakim jest mizerne gojenie si zszytych kocw
jelita po usuniciu jego fragmentu z powodu nowotworu lub zwyrodnienia. Jeli bowiem w miejscu
zszycia wytworzy si nawet niewielki otworek, ka wydostaje si z jelita, co wywouje cikie zapalenie

otrzewnej.
Jak przystao na dobrego naukowca, Al rozpocz od spraw podstawowych. Po kilku latach
potwierdzi wyniki innych badaczy. Wycina on fragmenty jelit dorosym abom oraz traszkom, po czym
po prostu zblia tylko do siebie w jamie brzusznej kocwki jelita. W wyniku tak przeprowadzonego
zabiegu 40% zwierzt przeywao, i to dziki zdolnoci do szybkiego poczenia obydwu kocw jelita
i cakowitego wygojenia miejsca poczenia w cigu okoo miesica. Jednak nawet u traszek nie
zachodzio odtworzenie wikszoci utraconego w trakcie eksperymentu jelita. W rzeczywistoci w
procesie regeneracji jelita bierze udzia kilka tkanek. Przeprowadzone przez Ala badania cytologiczne
wykazay bowiem, e w miejscu poczenia fragmentw jelita nastpuje szybkie formowanie si
blastemy, ktra rnicuje si pniej w komrki mini gadkich, bony luzowej i komrek tworzcych
kosmki jelitowe.
Jest rzecz oczywist, e organizujc w 1979 roku konferencj na temat regeneracji, poprosiem
te Ala o przedstawienie jego wynikw. Mniej wicej na miesic przed konferencj, kiedy ju program
konferencji zosta przekazany do druku, Al chcia zmieni tytu swego referatu, gdy wanie ukoczy
prac, ktra przyniosa niespodziank. Zapyta mnie:
Czego by si spodziewa, gdybym wzi kilka dorosych szczurw, kademu z nich wyci po
centymetrze jelita i pozostawi te dwa lune koce przecitego jelita w jamie brzusznej?
Odpowiedziaem tak, jak zrobiby to kady student pierwszego roku medycyny, e w cigu dwu lub
trzech dni zdechn one z powodu zapalenia otrzewnej. No c, 20% spord szczurw poddanych
takiemu traktowaniu przez Ala przeywao i odzyskiwao zdrowie. Zachodzio bowiem u nich
spontaniczne czenie si jelita i to w znacznie lepszym stopniu ni po najlepiej przeprowadzonym
zabiegu chirurgicznym. Kiedy Al w jednej grupie zwierzt wytwarza na pewien czas sztuczny odbyt
powyej miejsca przecicia, to poziom przeywalnoci zwierzt podskakiwa a trzykrotnie. Kiedy
przeprowadzono porwnanie pomidzy zwierztami traktowanymi w powyszy sposb, u ktrych
nastpio doskonae wygojenie si, ze zwierztami z grupy kontrolnej, ktrym zszywano jelito, to
okazao si, e szwy, powodujc powstawanie blizn i zrostw, w gruncie rzeczy utrudniaj przebieg
procesu regeneracji.

Nikt nie wie na pewno, w jaki sposb nastpuje odnajdywanie si przecitych kocw jelita, ale
zachodzi z ca pewnoci proces aktywnego poszukiwania, gdy zapalenie otrzewnej, pojawiajce
si zazwyczaj szybko, mogoby nastpowa znacznie szybciej ni zupenie przypadkowe spotykanie

si kocw jelita. Proces ten przypomina poszukiwanie przez odrastajce wkno nerwowe swej
utraconej czci, co moe dokonywa si wskutek dziaania czynnikw elektrycznych, chemicznego
ukadu rozpoznajcego albo obydwu tych grup czynnikw jednoczenie. Prawdopodobnie
najwaniejsz rol odgrywaj tu potencjay elektryczne, gdy niedawne badania ujawniy
wystpowanie na zranionej otrzewnej potencjaw staoprdowych, za wywoane eksperymentalnie
zmiany normalnych charakterystyk bioelektrycznych otrzewnej powoduj przyciganie wewntrznej
bony otaczajcej jelita do miejsca, w ktrym nastpuje podranienie. Al niedawno zauway, e jeli
oba koce jelita szczura zostan umieszczone w. silatilowej rurce, w wyniku czego nie musz si one
aktywnie poszukiwa, u tego zwierzcia podobnie jak u kijanki moe nastpowa odtwarzanie do
3 centymetrw brakujcego jelita. W zwizku z tym warto zauway, e przekonanie, i tej techniki nie
mona stosowa w odniesieniu do ludzi, nie ma podstaw.
Cho nie wiemy jeszcze dostatecznie duo, by skutecznie posugiwa si elektryczn stymulacj
gojenia si jelit, Al zaproponowa przeprowadzenie piotowych bada nad regeneracj u duych
ssakw. Ich pozytywne rezultaty mog pniej doprowadzi do oszczdzenia wielu pacjentom ycia w
niedoli. Chirurgiczne czenie jelita grubego z odbytem jest rzecz prawie niemoliw. Kiedy zszycie
takie nie udaje si, to pacjent jest skazany na kolostomi (posugiwanie si sztucznym odbytem).
Biorc pod uwag, e wolny koniec jelita, dziki lokalnej anatomii, byby utrzymywany w pobliu jego
waciwej pozycji, Al zasugerowa, aby pozostawi go bez szww, dokonujc u zwierzcia
tymczasowej kolostomii powyej miejsca, gdzie nastpio jego przecicie. Jeli zrobione pniej
zdjcie rentgenowskie wykae, i nastpio odtworzenie poczenia jelita z odbytem, mona zamkn
sztuczny odbyt, gdy zwierz posiada ju pozbawione przerwy zdrowe jelito. Jeli badania
prowadzone w tym kierunku mogyby uwolni wielu pacjentw od poniajcych nieodstpnych
pojemniczkw, to warte s one przecie niezbyt wielkiego wsparcia finansowego, ktre jak dotd nie
stao si faktem. Intensywne badania elektrycznych aspektw gojenia si jelit mogyby
prawdopodobnie doprowadzi do tego, e ingerencje chirurgiczne nie przynosiyby tylu szkd, jak
dotd nieuniknionych.
Jakkolwiek bardzo obiecujce wydaj si perspektywy w przedstawionym powyej zakresie, to
jednak z pewnoci nie s one jedyne ani te najbardziej spektakularne spord wielu innych, o
ktrych bdzie mowa w nastpnych rozdziaach. Wielu badaczy zaangaowanych jest bowiem w
prace majce na celu doprowadzenie do praktycznego wykorzystania przeomowych osigni w
badaniach ostatnich dwudziestu lat. Pomimo tego, postp nie jest tak szybki, jak mgby by. Wynika
to prawdopodobnie z niedowierzania, e tak rozpowszechnione zjawisko samonaprawy byoby realnie
osigalne take i dla nas. Jest to nie tylko moliwe, ale prawie pewne, jeli powici si na te prace
nawet umiarkowane fundusze, gdy uyteczne dyspozycje", przewidywane przez Spallanzaniego,
znajduj si w zasigu naszej rki.

Wstecz / Spis Treci / Dalej


Rozdzia dziesity
Serce azarza
Naukowcy czasami natrafiaj na nowe kontynenty podobnie jak Kolumb, cho poszukiwa on
przecie jedynie krtszej drogi handlowej. Podobny szczliwy traf losu sta si udziaem naszej grupy
badawczej w 1973 roku.
Kiedy ju wiedzielimy, w jaki sposb mona powodowa odrnicowywanie si czerwonych ciaek
krwi aby i zainicjowa regeneracj koczyny szczura, powrcilimy do bada podstawowych. W
nadziei, e uda nam si uzyska jakie wskazwki, jak mona by powodowa lepsze odrastanie
czci ciaa u ssakw, postanowilimy przebada obdarzone jdrami czerwone krwinki u
przedstawicieli rnych gatunkw zwierzt. Cho erytrocyty krce w krwi zwierzt tej grupy
taksonomicznej nie posiadaj jder, to jednak mode, tworzce si w szpiku kostnym erytrocyty
posiadaj jdra. Te wyposaone w jdra, niedojrzae jeszcze erytrocyty pojawiaj si w krwi
obwodowej wtedy, gdy nastpi due wykrwawienie, w zwizku z czym szpik kostny wprowadza je do
obiegu, aby skompensowa zaistniay ubytek krwi. Przebadalimy oddziaywanie prdu staego na
czerwone krwinki ryb, pazw, gadw i ptakw. Kady z tych typw komrek odpowiada w sposb
charakterystyczny dla swego gatunku. Postanowilimy dokadnie przyjrze si temu zjawisku w
najwikszych dostpnych dotd i dlatego najczciej badanych czerwonych krwinkach,
wystpujcych u naszego starego przyjaciela Triturus viridiscens pospolitej traszki zielonej.
Traszka jest tak maa, e nie mona po prostu wbi igy do jednej z jej y i pobra prbki krwi.
Jedynym moliwym praktycznie sposobem uzyskania czystej krwi jest znieczulenie zwierzcia,
rozcicie jego klatki piersiowej, przepoowienie serca, pobranie krwi przy pomocy pipety i wyrzucenie
po tym martwego zwierzcia.
Jak przyjo si mwi, zbieralimy" przy uyciu tej metody co tydzie krew z trzech traszek.
Pewnego dnia, ju po skoczeniu pracy, Sharon Chapin zapytaa mnie:
Co by si stao, gdybym pozszywaa te zwierzta?
Odpowiedziaem, e niezalenie od tego, czy zostan one zszyte, czy nie, i tak zdechn one w
cigu paru minut, gdy ich mzg, wskutek uszkodzenia serca, w tym czasie nie bdzie zaopatrywany
w tlen; podziel one los innych naszych pazich dawcw krwi. Stwierdzilimy zreszt, e tak naprawd
si dzieje. Wszystkie podstawowe prace dotyczce regeneracji byy zgodne co do tego, e serce
adnego zwierzcia, w przypadku wystpienia powaniejszych jego uszkodze, nie jest zdolne do
samonaprawy. W odrnieniu od mini prkowanych, w miniu sercowym nie wystpuj komrki
towarzyszce, ktre mogyby odegra rol prekursora w stosunku do dojrzaych komrek minia
sercowego. W kadym razie wszystkie podrczniki stwierdzay, e zanim taka naprawa mogaby
nastpi, zwierz i tak ju od dawna byoby martwe.
W nastpnym tygodniu Sharon wpucia do miski z wod trzy traszki, ktre miay odegra rol
zwierzt ofiarnych", i zupenie powanie zapytaa mnie, czy wygldaj one na wystarczajco zdrowe,
by mona byo uy ich do dowiadcze. Odpowiedziaem, e prezentuj si wymienicie. Wtedy ona
wykrzykna:
Doskonale! To s przecie te same trytony, ktre ju wykorzystalimy w poprzednim tygodniu!
Jeden zero dla otwartej gowy!
Oszoomiony tym owiadczeniem pomagaem w znieczulaniu i rozcinaniu tego cudownego tercetu.
Ich serca byy cakowicie normalne, nic nie wiadczyo o tym, e kiedykolwiek i w jakikolwiek sposb
byy uszkodzone.
Picioalarmowa blastema
Szybko zmieniem plany moich bada. Poprosiem Sharon o poddanie grupy trytonw prbie,
polegajcej na odcinaniu duych fragmentw ich serc, zszywaniu ich klatek piersiowych i zabijaniu w
nastpnych dniach zwierzt, ktre przeyy takie potraktowanie. Serca tych zwierzt cilimy na
skrawki, umieszczalimy je na szkiekach podstawowych i odpowiednio barwili w celu dokonania
obserwacji mikroskopowych. Pierwsz operacj przeywao ponad 90% zwierzt i po kilku tygodniach
dysponowalimy ju setkami preparatw gotowych do przejrzenia i postawienia diagnozy. Niestety,
wszystkie wyglday podobnie! Nawet preparaty pochodzce z serc straszliwie jeszcze okaleczonych

poprzedniego dnia wykazyway wystpowanie normalnej, nie uszkodzonej tkanki.


Natrafilimy na ekstratajemnic i po to, aby zachowa waciw wobec niej postaw, naleao
zawiesi nasze uprzednie przekonania. Sdzilimy, e stwierdzajc ponowne rozpoczcie krenia
krwi, stwierdzamy jednoczenie fakt zakoczenia regeneracji. Moglimy bowiem bardzo atwo,
posugujc si mikroskopem, obserwowa przepyw krwi w przezroczystych petwach ogonowych
zwierzt, ktre byy lekko znieczulone. Ruch krwi ustawa w chwili przecicia serca, lecz jego
wznowienie nastpowao w cztery godziny pniej. Sporzdzalimy wic preparaty, ktre umoliwiay
nam obserwacj zmian morfologii minia sercowego, zachodzcych w czasie pierwszych szeciu
godzin po ingerencji. Bezporednio po uszkodzeniu serca pobieralimy skrawki w odstpach co
kwadrans, w pniejszej fazie okres pobierania skrawkw zwikszajc do godziny.
Trzeba byo czeka na preparaty, zaczlimy wic szuka w literaturze doniesie o regeneracji
serca. Udao si nam dotrze do komunikatw o bardzo ograniczonej naprawie lecz nie o
prawdziwej regeneracji niewielkich ran serca u nielicznych gatunkw zwierzt. Wydawao si, e
wystpowanie tego zjawiska dotyczy wycznie zwierzt modych. Ale nawet w przypadku takich
zwierzt wyniki byy do niskiej jakoci: wikszo rany pokrywaa si tkank bliznowat. Takiemu
gojeniu towarzyszy podzia niewielkiej liczby komrek ssiadujcych z miejscem zranienia.
Okazywao si przy tym, e dziki oddziaywaniu rnymi czynnikami mona podwysza proporcje
komrek powstajcych w drodze mitozy.
W 1971 roku John O. oraz Jean C. Oberprillerowie, ktrzy byli anatomami w University of North
Dakota School of Medicine w Grand Forks, opisali podobne gojenie si maych zranie serca
salamandry, zachodzce w cigu dwch miesicy. W rok pniej opublikowano angielskie
tumaczenie ksiki Poleajewa, ktra zawiera podsumowanie kilku dekad radzieckich bada w tej
dziedzinie, prowadzonych jednak gwnie na sercach ab i jaszczurek. Pawe Rumiancew, obecnie
pracujcy w Leningradzkim Instytucie Cytologii Radzieckiej Akademii Nauk, stwierdzi w 1954 roku, e
u modych ssakw (kotw i szczurw) moe zachodzi gojenie si malutkich ran kutych. Ostatnio
wykaza on, e podobn zdolno posiadaj przedsionki serca dorosych szczurw. Udao si nam
nawet natrafi na niemieckie doniesienie z 19J4 roku, ktrego autor utrzymywa, i u maych dzieci
nastpuje czasem regeneracja niewielkich obszarw serca, uszkodzonych w wyniku bonicy.
Rosjanie utrzymywali, e udao si im uzyska pewne poszerzenie zakresu tego gojenia. W
pnych latach pidziesitych N.P. Sinicyn spowodowa wygojenie duych dziur (o powierzchni do
16 centymetrw kwadratowych) w sercach-szczurw, dziki pokrywaniu ran atami zoonymi z
osonek miniowych, ptna, zamszu czy te innych materiaw. Tkanka bliznowata w dalszym cigu
pokrywaa zewntrzn cz rany, jednak wzdu powierzchni aty nastpowao tworzenie si nowych
wkien miniowych. Poleajew stwierdzi pniej, e dziki wyciciu tkanki bliznowatej i dranieniu
brzegw otaczajcego ran minia sercowego mona spowodowa wypenienie si czci rany
komrkami minia sercowego. Innym badaczom radzieckim udao si w niewielkim stopniu
zwikszy zakres podziaw komrek miniowych dziki zastosowaniu witamin B1, B6, B12,
rozmaitych lekw, dodawania DNA i RNA, wreszcie przez aplikowanie ekstraktw lub drobno
posiekanego minia sercowego.
Pomimo tak zachcajcych wynikw, wiadomoci na temat odtwarzania si minia sercowego
odnosiy si jednak tylko do niewielkich zranie i do strefy ograniczajcej wiksze rany, a prcz tego
proces ten trwa kilka tygodni. Nikomu nawet nie przyszo na myl, e jedna poowa serca moe
odtworzy drug jego cz, tym bardziej e miaoby to zachodzi zaledwie w cigu kilku godzin. Nie
mogem si doczeka, kiedy przel mi do analizy nastpn parti preparatw.
Kiedy je dostarczono, stwierdzilimy, i mamy do czynienia z nie spotykanym typem regeneracji.
Tam, gdzie znajdoway si odcite czci serca, w cigu dwu i p godziny tworzya si blastema. Nie
stwierdzilimy adnych objaww zachodzenia mitoz czy te odrnicowania w pozostaych komrkach
minia sercowego; zreszt naprawd nie wydawao si to moliwe w przypadku badanego przez nas
procesu, by w cigu tak krtkiego czasu nastpio utworzenie si blastemy. A jednak rzeczywicie
nastpowa gwatowny przyrost masy prymitywnych komrek, ktre wyksztacay si z krwi.
Skoro tylko nastpi rozcicie serca salamandry, krew nagromadza si w okolicy rany i szybko
zazwyczaj w cigu minuty nastpuje formowanie si skrzepu. Powstaje co, co jest podobne do
wilgotnego plastra, ktry zakleja ran. Znajdujce si w pobliu czerwone krwinki niemal natychmiast
pkaj jak jajka i otwieraj si. Ich jdra otoczone cieniutk powoczk cytoplazmy sun, dziki
dziaaniu jakiego nie znanego dotd czynnika, bezporednio do odsonitego i postrzpionego
brzegu minia sercowego i wnikaj w gmatwanin zamierajcych i uszkodzonych komrek. Na
biologu widok ten sprawia wraenie nadzwyczajnej dziwnoci i tajemniczoci. Wyglda to tak, jakby

silnik wanie przejedajcego samochodu przedosta si pod mask zdezelowanej ciarwki,


dziki czemu moe ona wkrtce samodzielnie odjecha.

W dalszej odlegoci od powierzchni rany take zachodzi wyzwalanie jder komrkowych, przy
czym te tka" komrkowe skupiaj si i nastpuje zlewanie si ze sob zwizanych z nimi resztek
cytoplazmy, w wyniku czego powstaje
zesplnia komrkowa. Jeszcze dalej od centrum akcji, ale ju w powolniejszym tempie, zachodzi
takie odrnicowywanie komrek, jakie obserwowalimy podczas bada nad zamaniami u ab i nad
stymulowaniem prdem staym komrek w hodowlach. Zamieniaj si one w prymitywne komrki
ameboidalne, ktre wdruj do obszaru uszkodzenia, a tam, za porednictwem pseudonek,
przytwierdzaj si do uszkodzonych wkien miniowych. W caej biologii nie ma precedensu dla tak
wirtuozyjnego przebiegu metamorfoz komrkowych. S one faktycznie czym tak dziwnym, e
wikszo badaczy po prostu odmawiaa uwierzenia w to, i rzeczywicie one zachodz, ani te nie
podejmowali samodzielnych bada nad tym zjawiskiem.
W cigu pierwszych pitnastu minut wszystkie te zmiany s ju w powanym stopniu
zaawansowane. Wkrtce, najszybciej jak to jest moliwe, nastpuj podziay jder, jakie zostay
wydzielone z komrek (poczonych teraz ze sob w zesplni komrkow) oraz. komrek
ameboidalnych, w wyniku czego powstaje blastema. Jest ona cakowicie uksztatowana ju w trzy
godziny po odciciu fragmentu serca. Ju wtedy jej komrki zaczynaj ponownie rnicowa si w
nowe komrki minia sercowego, syntetyzujc charakterystyczne dla nich uporzdkowane skupienia
wkien kurczliwych oraz czc je z tkank, ktra nie ulega uszkodzeniu. Jeli zdarzyo si, e w
zakrzepie byo wicej komrek ni potrzeba, wtedy ich nadwyka wystpujca poza bezporednim
obszarem regeneracji zamieraa. Dziao si tak widocznie po to, by nie dopuci do zakcenia
trwajcego dziea regeneracji.
Zanim odtworzenie utraconej czci minia sercowego przybierze odpowiedni rozmiar, traszka
moe utrzyma si przy yciu dziki, odbywajcemu si za porednictwem skry, pochanianiu tlenu
rozpuszczonego w wodzie. Kiedy w mniej wicej czwartej godzinie jest ju wystarczajco wiele
nowych komrek miniowych, ktre mog bra udzia w skurczach, serce wolno zaczyna wznawia
pompowanie krwi. Po piciu lub szeciu godzinach wikszo komrek blastemy przechodzi ponowne
zrnicowanie w misie, ktry w dalszym cigu jest jeszcze delikatny jak koronka" w porwnaniu z
normaln tkank. Jednake po upywie omiu do dziesiciu godzin serce ju naprawd normalnie
funkcjonuje i normalnie wyglda, a po upywie jeszcze jednego dnia nie mona go odrni od serca,

ktre wcale nie ulego uszkodzeniu.


Dlaczego udao si nam zaobserwowa t manifestacj zjawiska regeneracji zachodzcego na tak
kolosaln skal, podczas gdy Oberpillerowie dostrzegli jedynie malutkie i powolne gojenie si serca
salamandry? Widocznie w naszym przypadku ujawnia si zasada Poleajewa. Ot my
spowodowalimy wielkie zranienie, oni bardzo mae. Jak si wic okazao, jedynie wielkie
uszkodzenie komrek okazao si zdolne do wyzwolenia penego potencjau, ktry jest w nich upiony.
Czy ten fantastyczny potencja komrek jest ograniczony na zawsze jedynie do salamander, czy
te drzemie on ukryty rwnie w komrkach naszego ciaa i jest gotowy do ujawnienia si po
zadziaaniu odpowiedniego bodca inicjujcego napraw? Usuwaoby to w cie, wice si z
najprzerniejszymi trudnociami (i przeraajco kosztowne), przeszczepy serc i przyczanie
sztucznych pomp. Nie znamy odpowiedzi na to pytanie, ale te nie stwierdzilimy istnienia adnego
innego procesu regeneracyjnego, ktry dla ssakw miaby na zawsze pozosta nieosigalny. W tym
miejscu moemy tylko pozwoli sobie na spekulacje, jak mona by urzeczywistni tak terapi.
Moemy teraz przynajmniej powiedzie, e pomys ten nie naley ju wycznie do sfery fantazji.
Pierwszym zadaniem na tej drodze jest zidentyfikowanie komrek, ktre byyby zdolne do
odrnicowania si w komrki totipotencjalne. Populacj komrek, ktra jest najbardziej oczywistym
kandydatem do spenienia tej roli, s komrki szpiku kostnego (odgrywajce kluczow rol w gojeniu
wewntrznej czci zamanej koci) lub niedojrzae erytrocyty, ktre s najbliszym odpowiednikiem
ujdrzonych komrek szpiku kostnego pazw. Mona by w tym celu posuy si te fibroblastami,
ktre przy pomocy elektrycznie wstrzyknitych jonw srebra mona zmusza do odrnicowania si.
Inna moliwo to wykorzystanie limfocytw, jednego z typw biaych ciaek krwi, ktre bior udzia w
zwalczaniu infekcji. W naszym laboratorium udao nam si wykaza, e wskutek oddziaywania na nie
odpowiednimi bodcami elektrycznymi mona powodowa ich odrnicowanie.
Ze wzgldu na to, e u ssakw normalnie nie wystpuje regeneracja minia sercowego takiego
typu, jak u traszek, prawdopodobnie bdziemy zmuszeni do uzyskiwania z kultur komrkowych
duych iloci potrzebnych komrek. Nastpnie pacjentowi podczonemu do aparatury puco-serca
chirurg bdzie mg wyci tkank bliznowat lub te odwiey ran (jeli nie jest wiea) i miejsce
zranienia wypeni odpowiednio du porcj, ju uprzednio przygotowanych, komrek
preblastematycznych. Skrzep krwi, zaszyte osierdzie lub jaki typ aty chirurgicznej mogyby
zapewnia utrzymywanie si tych komrek w podanym miejscu. W nastpnej kolejnoci
zaoywszy, e ju dostatecznie dobrze poznamy wymagane parametry elektryczne wskutek
oddziaywania elektrod nastpowaoby wydzielanie jder komrkowych, odrnicowanie, konsolidacja
z otaczajcym miniem i wreszcie kocowe przeksztacenie w normaln tkank miniow serca.
Parametry prdu musiayby prawdopodobnie by dobrane w taki sposb, by by on zsynchronizowany
z poszczeglnymi etapami procesu odtwarzania tkanki; moliwe by byo take stosowanie rnych
rodkw farmakologicznych i witamin w celu zwikszenia tempa mitoz i syntezy biaek. W sytuacji,
kiedy by nastpio usunicie tkanki bliznowatej, otaczajca ran zdrowa tkanka minia sercowego
dostarczaaby odpowiednich instrukcji.
U salamandry proces ten trwa okoo szeciu godzin. Poniewa przekracza to obecny czas
maszynowy", wyznaczajcy granic dla sztucznego podtrzymywania krenia u czowieka,
musielibymy wic albo poprawi wydajno sztucznego puco-serca, albo przyspieszy omawiane tu
procesy komrkowe. Oczywicie, musi upyn wiele jeszcze czasu i trzeba bdzie przeprowadzi
wiele eksperymentw, zanim bardziej szczegowo bdzie mona mwi o tym sposobie leczenia.
Jedn z rzeczy, ktr musimy jeszcze pozna, jest to, czy charakterystyczna aktywno elektryczna
serca zanika na czas regeneracji. Musimy te wiedzie, jakie powizania zachodz pomidzy t
aktywnoci lub jej brakiem a prdem uszkodzeniowym i innymi czynnikami elektrycznymi, ktre
odgrywayby istotn rol w tej nowej metodzie tworzenia blastemy.

Osobicie jestem przekonany, e uda nam si nakoni ludzkie serce do samonaprawy. W


rezultacie konfrontacji z tym dziwem, jaki stanowi regeneracja serca u traszki, doszedem do
przekonania, e potencjalny repertuar ywych komrek jest absolutnie kolosalny, duo wikszy, ni
zdolnoci do gojenia manifestujce si normalnie u wikszoci zwierzt, a nawet przewyszajcy to, o
czym marz lekarze. Nawet u traszek ta superregeneracja" nie wystpuje, dopki nie dojdzie do
utraty od 30 do 50% minia sercowego. Co, co ma zwizek z olbrzymim zakresem uszkodzenia czy
te zblianiem si mierci, powoduje, e proces regeneracji ratuje organizm przed katastrof.
Chtnie przyznaj, e opis tego odkrycia ma odrobin posmaku science fiction, nawet jeli zostao
ono przedstawione w stonowanej, technicznej prozie naszego doniesienia, ktre zostao opublikowane
w 1974 roku przez czasopismo Natur". Na samym pocztku mnie samemu trudno byo w to
uwierzy. Poniewa wszystko to wydawao si tak niewiarygodne, nikt nie popieszy z badaniami,
majcymi na celu potwierdzenie i poszerzenie naszego odkrycia. Nawet dzisiaj, pomimo e nasze
obserwacje zostay potwierdzone w 1978 roku przez Bruce'a Carlsona, anatoma pracujcego w
University of Michigan, i w 1979 roku przez Phila Persona ktry wykona take elektronowo-

mikroskopowe fotografie zmian komrek wikszo biologw w dalszym cigu nie przyjmuje do
wiadomoci faktu odtwarzania si serca. Poniewa rzeczywisto tak bardzo dziwnie si
przedstawiaa, Carlson nie opublikowa swoich wynikw, za Personowi nie udao si opublikowa
artykuu opisujcego te obserwacje w adnym z czasopism, gdzie artykuy poddawane s ocenie
recenzentw. Nasz artyku sprzed ponad dziesiciu lat w dalszym cigu nie doczeka si oficjalnego
potwierdzenia, a inni badacze marnuj czas na zajmowanie si maymi zranieniami. Takie nastawienie
musi ulec zmianie. Znajomo czynnikw, ktre steruj tymi procesami, bdzie miaa nieocenion
warto dla medycyny, gdy zapewniaj one idealne gojenie. Krew, ktra wypyna z rany wewntrz
ciaa, zamykaj, a pniej w cigu kilku godzin odtwarza brakujcy fragment. Nie mona dysponowa
czym bardziej wydajnym ni ten proces.

Wstecz / Spis Treci / Dalej


Rozdzia jedenasty
Samonaprawcza sie
Poraenie rdzeniowe jest najbardziej wyniszczajcym obraeniem ciaa i jednoczenie jednym z
najbardziej rozpowszechnionych; cierpi na nie ponad p miliona Amerykanw i corocznie przybywa
pitnacie tysicy nowych ofiar tej choroby. Do niedawna ich przyszo rysowaa si w absolutnie
ciemnych kolorach, gdy panowao przekonanie, i ludzki centralny ukad nerwowy (CUN) nie
rozporzdza adnymi zdolnociami do regeneracji. Jeli zdarzao si, i u jakiego pacjenta choroba
ta nie obja pewnej czci CUN, wtedy dziki zastosowaniu metod fizykoterapii mona byo uzyska
pewn popraw stanu pacjenta. Jednak teraz moemy ywi nadziej, e wkrtce bdzie mona
nakania neurony do odtwarzania waciwych pocze poprzez obszar uszkodzenia, przywracajc
dziki temu wadz w rkach, nogach, funkcjonowanie narzdw pciowych i wydzielniczych, mini
oddechowych oraz zmysu dotyku u osb cierpicych na tetraplegi i na poraenie poprzeczne. W taki
czy inny sposb marzenie to cile wie si ze zmuszaniem ludzkich komrek nerwowych do takiego
zachowania, jakie cechuje neurony zwierzt niszych.
Neuron jest podstawow jednostk ukadu nerwowego. Zawiera on ciao komrkowe, w ktrym
mieci si jdro i organelle speniajce przerne zadania metaboliczne, oraz du liczb
otaczajcych je wkienek, ktre doprowadzaj informacje i przekazuj je na zewntrz. W neuronach
czuciowych wkienka doprowadzajce przewaaj liczebnie. Wystpuje tam zazwyczaj tylko jedno
wkno ruchowe, czyli akson, ktry przenosi informacje wysyane z neuronu do dendrytw innych
neuronw albo do receptorw mini, albo te do komrek gruczoowych. Akson, ktrego dugo
czsto osiga metr lub nawet wicej, jest podstawowym wknem w neuronach ruchowych, dziki
ktremu nastpuje przekaz informacji od mzgu lub rdzenia krgowego do tkanek i narzdw.
Wszystkie ciaa komrkowe znajduj si w mzgu lub w rdzeniu krgowym. Aksony, ktre
wychodz tylko z tych cia komrkowych, rozprzestrzeniaj si na zewntrz, tworzc sie nerww
obwodowych, czcych wszystkie czci ciaa z CUN. Inne wkna cz niektre neurony czuciowe i
ruchowe z rdzeniem krgowym, dziki czemu powstaj uki odruchowe, takie jak na przykad ten, ktry
powoduje gwatowne odsunicie rki od gorcego pieca, co dzieje si bez przesyania impulsu do
mzgu w celu otrzymania odpowiednich instrukcji. Jeszcze inne wkna cz neurony rdzenia z
neuronami w mzgu, za w samym mzgu stopie zagszczenia wzajemnych pocze jest tak wielki,
e jeden neuron moe by sprzony nawet z dwudziestu piciu tysicami innych.

Wyczywszy kilka wyspecjalizowanych skadnikw, takich jak nie osonite zakoczenia


wchodzce w skad poczenia neuroepidermalnego, wszystkie neurony s spowinite w rnego typu
komrki perineuralne. W mzgu wystpuje kilka typw takich komrek, ktre okrela si zbiorczym
mianem komrek glejowych. Neurony mzgowe zatopione s w gleju, co mona by porwna z
mocno owosionymi rodzynkami zalanymi budyniem. Ciaa komrkowe w rdzeniu s rwnie otoczone
komrkami gleju, lecz ich aksony i dendryty, do ktrych nale take wkna nerww obwodowych,
otoczone s przez komrki Schwanna. Tworz one, z bon bogatych w tuszczowat substancj
(noszc miano mieliny), spiralne rurki, ktre otaczaj niektre najwiksze wkna. Trzeci typ
stanowi komrki wycielajce, ktre wycieaj cztery przestrzenie wewntrz mzgu, noszce miano
komr i wski kana centralny biegncy wzdu rdzenia krgowego. Komrki tych czterech typw s
blisko ze sob spokrewnione, gdy wszystkie wywodz si z tej samej czci ektodermy, czyli
zewntrznej warstwy, tworzcej rurk nerwow zarodka. Ukad nerwowy zawiera w gruncie rzeczy
kilkakrotnie wiksz liczb komrek perineuralnych ni samych neuronw.

A do niedawna komrki perineuralne traktowano jako zaledwie pewien typ tkanki wypeniajcej",
ktrych jedynym zadaniem miao by rozdzielanie i podtrzymywanie neuronw. Dowiedzielimy si
jednak, e odgrywaj one zasadnicz rol w dostarczaniu substancji odywczych do neuronw.
Speniaj one take pomocnicz funkcj w sterowaniu dyfuzj jonw przez bon neuronw, a wic w
regulacji szybkoci wyadowa elektrycznych nawet do tego stopnia, e mog hamowa
wystpowanie napadw, polegajcych na zupenie przypadkowym rozprzestrzenianiu si impulsw w
mzgu. Mog one odgrywa wan rol w funkcjonowaniu pamici i prawdopodobnie przewodz
prdy stae, odgrywajce tak wan rol w regeneracji. S one istotne dla gojenia w kadym miejscu
tkanki nerwowej.
Nerwy obwodowe
Nerwy obwodowe mog odrasta bo gdyby tak nie byo, to po kadym rozciciu palca
tracilibymy w nim czucie natomiast neurony i ich wkna w CUN nie mog tego czyni. Ciao
komrkowe nerwu obwodowego pozostaje bezpieczne w mzgu czy rdzeniu krgowym, za cz
wkna, gdzie nastpio obcicie, zasklepia si. Cz zewntrzna (odcita) degeneruje si i
obumiera: niektre z komrek Schwanna trawi je wraz z bezuytecznymi ju teraz warstwami bony
mielinowej. Pozostaje jednake pusta rurka Schwanna, ktra zaczyna wzrasta w kierunku wkna
proksymalnego, to znaczy wkna znajdujcego si bliej od rodka ciaa, ktrego komrki Schwanna
take zaczynaj rosn poprzez wytworzon wskutek uszkodzenia luk. Kiedy nastpi spotkanie si
tych rosncych ku sobie komrek, nerw wzrasta wzdu poczonych otoczek, co doprowadza w
kocu do poczenia go z tym samym zespoem komrek, ktre przed uszkodzeniem byy

obsugiwane przez to wkno.


Proces ten u salamander przebiega bardzo sprawnie. Wzrastajce bezustannie komrki Schwanna
mog tu bowiem pokonywa due przerwy, a eksperymentator, ktry chce prowadzi prace na
odnerwionych koczynach, musi si strzec przed wnikaniem do nich wkien nerwowych. U ludzi
jednak, jeli odlego pomidzy dwoma kocami rurki otaczajcej przecite wkno przekracza
centymetr, koce te nie potrafi si odnale. W tym bowiem przypadku proksymalny koniec otoczki
wraz z nie uszkodzon czci nerwu, wytwarzajc jeszcze wiksz spiral, najwyraniej poszukuje
jakiego nonika sygnau od pozostaej, oddalonej od rodka ciaa (distalnej) czci nerwu. Poniewa
kady nerw skada si z wielu wkien, to te spiralne otoczki ulegaj wzajemnemu spleceniu, tworzc
skupiska tkanki nerwowej, nazywane nerwiakami. Nerwiaki s bardzo wraliwe i bolesne, wic czsto
trzeba je wycina. Czasami chirurg jest w stanie zbliy na dostateczn odlego obydwa koce
przecitego nerwu, tak by doszo do zetknicia si komrek Schwanna. Jeli nie jest to moliwe,
szczelin mona wypeni przeszczepem kawaka nerwu z innego miejsca, powicajc na ten cel
inny, mniej wany, nerw obwodowy. Przeszczepy nerww nie przyjmuj si najlepiej, inne natomiast
metody, takie jak na przykad robienie kanalikw z cieniutkich rureczek plastikowych, jeszcze wci
znajduj si na etapie eksperymentw.

Nie wiemy, dlaczego odrastanie nerww obwodowych salamander jest o wiele bardziej efektywne
ni u nas. Osobicie skonny jestem sdzi, e przyczyna tej rnicy wynika ze zrnicowania
wydajnoci staoprdowych ukadw sterujcych. Jeli sygna lokujcy ma charakter elektryczny, to
powinno by moliwe wzmocnienie go do tego stopnia u czowieka, e nerwy mogyby odrasta na
znacznie wiksze odlegoci. Poczynajc od doniesienia opublikowanego w 1974 roku przez Davida
H. Wilsona z Leeds General Infirmary, pojawio si te kilka innych interesujcych doniesie, ktrych

autorzy twierdz, i pulsujce pola elektromagnetyczne przyspieszaj powrt sprawnoci koczyn


szczurw, ktrych nerwy obwodowe ulegy wczeniej uszkodzeniu. Podobnego zjawiska nie udao si
jeszcze potwierdzi w odniesieniu do nerww obwodowych czowieka. Gdyby jednak wspomniane
wczeniej fakty okazay si w peni potwierdzone, to wkrtce bylibymy w stanie powodowa czenie
si czci nerwu, znajdujcych si w wikszej odlegoci od siebie ni l centymetr, nawet jeli
wspomniany wyej typ oddziaywania stymulujcego byby poredni. Dokadniejsze poznanie
elektrycznych podstaw tego zjawiska moe jeszcze bardziej zwikszy zakres skutecznoci tego
uzupeniajcego wzrastania nerwu.
Rdze krgowy
Istnieje istotna i przez to napawajca smutkiem rnica pomidzy wknami obwodowymi i tymi,
ktre znajduj si w ludzkim rdzeniu krgowym. Te ostatnie nie odtwarzaj si nawet na dystansie
przerwy rwnej uamkowi centymetra. Na szczcie w wikszoci doznawanych przez ludzi zranie
ginie stosunkowo niewiele tych wanie neuronw. Uwiadomienie sobie, e wikszo komrek
rdzenia poniej miejsca zranienia nie zamiera, ma zreszt bardzo due znaczenie. W takiej bowiem
sytuacji uki odruchowe pozostaj nienaruszone. W gruncie rzeczy odruchy s nawet silniejsze ni
normalnie, gdy neurony biorce udzia w urzeczywistnianiu odruchu s wyjte spod regulujcego
dziaania mzgu. Z tego samego powodu zamania koci ludzi cierpicych na poraenie poprzeczne
goj si w czasie dwukrotnie krtszym ni normalnie, podczas gdy ko goi si powoli lub nawet
wcale nie, jeli odetnie si wszystkie dochodzce do niej nerwy obwodowe. W poraeniu
poprzecznym dochodzi bowiem do zerwania komunikacji pomidzy rdzeniem krgowym i mzgiem,
co wanie jest tym czynnikiem, ktry powoduje tak istotn rnic w tempie gojenia si zama.
Wkna rdzeniowe maj zdolno do wtrnego czenia si u zotych rybek i jak mona si byo
tego spodziewa take u salamander. Zdolno ta jednak gwatownie si zmniejsza w miar
zaawansowania wiekowego. Jerald Bernstein, neurofizjolog pracujcy obecnie w George Washington
University Medical School, ktry przeprowadzi bardzo gruntowne badania nad regeneracj rdzenia
krgowego u zotych rybek, stwierdzi, e jednoroczne rybki potrafi prawie cakowicie odtwarza
uszkodzon cz rdzenia. Zdolno ta spada do okoo 70% u rybek dwuletnich, a u trzyletnich do
okoo 50%. Poniewa salamandry nie pochodz z hodowli laboratoryjnych, lecz zabierane s ze
swych naturalnych siedlisk, jest wic prawdopodobne, e w kadej grupie znajduj si zarwno
mode, jak i stare osobniki. Czynienie jakichkolwiek porwna jest wic bardzo utrudnione. W naszym
laboratorium stwierdzilimy, e regeneracja rdzenia nie zachodzi jednakowo u wszystkich zwierzt, co
wynika prawdopodobnie ze zrnicowania wiekowego.
Dojrzao zwierzcia moe by przyczyn zmniejszania si odpowiedzi komrek wyciki, ktre
s odpowiedzialne za pierwszy etap regeneracji. One to wanie namnaajc si podaj w kierunku
na zewntrz kanau centralnego i w cigu kilku dni doprowadzaj do wytworzenia si mostku. W
niedawno opublikowanym na ten temat artykule Marc Singer doszed do wniosku, e komrki
wycikowe wypuszczaj do przestrzeni zewntrznej ramiona", ktre ukadaj si jak szprychy k
ustawionych jedno nad drugim, dziki czemu powstaj kanay, do ktrych mog wchodzi odrastajce
wkna. W cigu kilku tygodni po wytworzeniu si tych kanaw nastpuje odtworzenie cigoci
nerww.

Bernstein stwierdzi take, e istnieje pewien krytyczny okres, w cigu ktrego musi zakoczy si
odrost wkna, jeli proces ma by uwieczony powodzeniem. Po przeciciu rdzenia krgowego zotej
rybki umieszcza on w luce przecicia teflonowe zastawki, ktre blokoway proces regeneracji. Proces
ten przebiega normalnie, lecz komrki nie mogy, co jest oczywiste, przenikn przeszkody. Po tym
jak aktywno komrkowa zamieraa, Bernstein usuwa przeszkody, lecz nie stwierdzi, aby po tym
nastpoway jakie zmiany. Jeli jednake obcina obydwa uszkodzone koce wkien, powodujc
nawet wiksz przerw i wiksze uszkodzenie rdzenia ni poprzednio, proces regeneracji zaczyna
si od nowa, w rezultacie czego nastpowao cakowite wygojenie si luki. S wic podstawy, by
sdzi, e nawet zadawnione uszkodzenia rdzenia krgowego mona bdzie leczy, jeli bdziemy
zdolni do zwikszenia podstawowego potencjau ludzkich komrek.
Naley oczekiwa wystpowania jakiej reakcji wygojeniowej u ssakw, pomimo e moe ona by
jeszcze niewystarczajca. To, czego przede wszystkim nam potrzeba, to wyduenia i ponownego
czenia si wkien, co przecie zachodzi we wknach obwodowych. Niestety, zamiast tego, na co
czekamy, zachodzi co przeciwnego. Komrki rdzenia obumieraj w niewielkiej odlegoci zarwno
powyej, jak i poniej miejsca uszkodzenia. W pobliu kocw tworz si cysty. Zamiast wypeniania
wycik, nastpuje wypenianie luki przez tkank bliznowat. Dopiero po tej destrukcji nastpuje
nieudana prba odrostu. U ludzi zachodzi kilkumilimetrowe wyduenie wkna w wiele miesicy po
zranieniu. Wtedy jest ju za pno komrki wycielajce i wkna nerwowe nie s ju w stanie
przenikn przez blizn.

Dlaczego wic istnieje rnica pod tym wzgldem pomidzy salamandrami a ssakami? Jej
przyczyna moe lee w natychmiastowoci reakcji rdzenia. U wszystkich zwierzt zranienie zawsze
wie si ze wstrzsem rdzeniowym, podczas ktrego dochodzi do gbokiej depresji aktywnoci
neuronalnej, szczeglnie w tej czci rdzenia, ktra w dalszym cigu jest poczona z mzgiem.
Zanikaj nawet najprostsze odruchy. W miar jak ustpuje wstrzs, rdze poniej uszkodzenia staje
si hiperaktywny. Odruchy zachodzce przy jego udziale ogromnie si nasilaj, co doprowadza do
skurczowego paraliu mini. Interesujca jest rnica w czasie trwania wstrzsu. U modych zotych
rybek i salamander trwa on zaledwie kilka minut, jednak u starych stan ten moe utrzymywa si
duej ni tydzie. U ssakw utrzymuje si on jeszcze duej, a w przypadku czowieka a sze
tygodni.

W naszym laboratorium przeprowadzilimy pewn liczb pomiarw na krgosupach salamander i


ab. Obszar uszkodzenia w okresie wstrzsu rdzeniowego stawa si silnie dodatni, pomimo e w
caym krgosupie i nerwach obwodowych, wychodzcych z rdzenia poniej miejsca uszkodzenia,
przepyw prdu staego cakowicie zanika. Pniej, w miar ustpowania wstrzsu, pojawia si stale
narastajcy potencja ujemny: jego wielko bya odzwierciedleniem stopnia odrastania wyciki i
wkien nerwowych. Trzeba tu jednak powiedzie, e naszym udziaem byo jedynie ponowne
odkrycie zmian potencjau o takim charakterze. Takie same pomiary przeprowadzili ju bowiem
dwadziecia lat wczeniej G.N. Sokokin i J. B. Temper z Chabarowskiego Instytutu Medycznego.
Charakter przebiegu zmian wstrzsu i zmian potencjau korelowa nie tylko z aktywnoci komrek,
lecz take z kocowym stanem zakoczon regeneracj lub jej brakiem. Kilkuminutowy wstrzs i
odpowiednio krtki okres elektrododatnioci doprowadzay do penej naprawy rdzenia. Wiksze
opnienia byy przyczyn niepenej regeneracji, a jeli wstrzs i potencja dodatni utrzymyway si
prze? pi do omiu dni lub duej, salamandra nie wychodzia z penego poraenia poprzecznego.
O ile wiem, jedynymi przeprowadzonymi pomiarami elektrycznymi nad wstrzsem rdzeniowym u
ssakw byy nasze pomiary pilotowe, ktre przeprowadzilimy w naszym laboratorium na kotach, w
zwizku z eksperymentami Carla Kao ze szpitala VA w Waszyngtonie. W trakcie tych dowiadcze
przez dwadziecia cztery godziny dokonywalimy pomiarw na kocach uszkodzonego rdzenia. W ich
wyniku stwierdzilimy jedynie stae narastanie potencjau dodatniego. Rnica przebiegu zmian
elektrycznych u salamander i kotw wydawaa si by cakiem podobna do tej, jaka zachodzia
pomidzy zmianami elektrycznymi w amputowanych koczynach salamander i ab. Tak jak w
wikszoci przypadkw okazywao si, e potencjay dodatnie hamoway konstruktywn aktywno
komrek, natomiast potencjay ujemne pobudzay j.

Dowodu popierajcego powysz tez dostarczy eksperyment przeprowadzony przed kilku laty
przez Kao. Badacz ten przecina w dwch miejscach rdze krgowy kilku kotom w taki sposb, e na
swym miejscu pozostawa okoo piciomilimetrowej dugoci fragment centralny, ktry by oddzielony
od reszty rdzenia dwiema szczelinami. Nastpnie do tych szczelin Kao wszczepia jako wypenienie
kawaki nerwu kulszowego. W wyniku tego nastpowaa typowa degeneracja, ktrej towarzyszyy
typowe cysty na obydwu kocach przecitego rdzenia, lecz nie na odizolowanym fragmencie. W
rzeczywistoci w odcinku tym nastpowa pewien wzrost wyciki i wkien nerwowych. Dziao si tak
prawdopodobnie dlatego, e ten malutki kawaeczek rdzenia znajdujc si w izolacji od potencjaw
dodatnich, wytwarzanych w pozostaej czci rdzenia, mg wzrasta, gdy unika ich hamujcego
wpywu. Prawdopodobnie przeduajca si elektryczna dodatnio, ktrej przyczyn jest wstrzs
rdzeniowy, jest gwn przeszkod na drodze do naprawy ludzkiego rdzenia krgowego.
Powinno by moliwe, przy wykorzystaniu odpowiednio uksztatowanej elektrody, znoszenie tej
dodatniej polaryzacji i zastpowanie jej polaryzacj ujemn, ktra pobudza procesy wzrostu. Stare
zranienia, ktrym nie towarzysz ju objawy wstrzsu, bd wymagay innych prdw, jak rwnie
chirurgicznego usunicia blizn i cyst. Naley te starannie dobra materia elektrod, gdy niektre
metale oddziauj toksycznie na komrki nerwowe. Naley liczy si take z faktem, e u ludzi
stosunek wyciki do neuronw rdzenia jest niszy, dlatego te, by moe, trzeba bdzie zwikszy
jej ilo. Wydaje si jednake, e nie powinno to stanowi wikszej trudnoci, gdy z pobranych od
pacjenta jego wasnych komrek wycieajcych mona wyhodowa w kulturze wiksz ich liczb, po
czym wstrzykn je do uszkodzonej czci rdzenia w trakcie instalowania elektrody.
Jeszcze do niedawna ofiary wypadkw, ktre doznay uszkodzenia krgosupa, umieray
stosunkowo szybko wskutek infekcji czy te. innych komplikacji. Obecnie potrafimy ju przedua ich
ycie. Dzieje si to jednak za cen olbrzymich kosztw spoecznych, finansowych i cierpie
psychicznych. Spogldajc w przyszo, podobnie jak w przypadku uszkodze serca, moemy teraz
mie nadziej na regeneracj u ludzi. W gruncie rzeczy perspektywy w zakresie odrastania rdzenia
krgowego s pomylniejsze ni w innych przypadkach, bowiem dysponujemy wikszym zakresem
wiedzy, a ponadto dziaa ju kilka grup, takich jak na przykad American Paralysis Association
[Amerykaskie Stowarzyszenie do Walki z Paraliem (przyp. tum.)], ktre popieraj badania w
sposb nacechowany wiksz doz wyobrani ni inne agencje rzdowe. W zwizku z tym
problematyka elektrycznych aspektw gojenia si rdzenia krgowego moe zosta podjta wczeniej

ni w innych dziedzinach.

Rozwinite przez Jerrolda Petrofsky'ego, inyniera pracujcego w Wright State University w


Dayton, techniki komputerowego wspomagania stymulacji mini zawadny wyobrani duych grup
ludzi. Wielkie wraenie na telewidzach w caych Stanach Zjednoczonych wywoa widok pacjenta
Nana Davisa i innych chorych cierpicych na poraenie poprzeczne, ktrzy niepewnie prbowali
stawia kroki lub pedaowali na wiczeniowych trjkoowych rowerach na rolkach. Gdybymy jednak
umoliwili dokonanie tej 'poprawy sprawnoci samemu organizmowi, byoby to niewtpliwie
dokonaniem jeszcze bardziej wyrafinowanym. Jakikolwiek stopie regeneracji udaoby si uzyska,
wpynie to korzystnie na wyniki uzyskiwane w terapii dokonywanej na innej drodze.
Nawet dziesicioprocentowa poprawa byaby niewyobraalnie wielkim bogosawiestwem dla tych,
ktrzy obecnie s zupenie bezradni. Jestem przekonany, e ju teraz naley przystpi do
intensywnych bada nad moliwoci elektrycznego wpywania na przebieg wstrzsu rdzeniowego,
gdy wydaje si, e jest to obszar, w ktrym najbliej jest do przeamania bariery tragedii.
Mzg
By moe wielk naiwnoci moe wydawa si oczekiwanie na regeneracj w najbardziej
zoonej ze wszystkich struktur biologicznych, jak jest mzg. Jednake salamandry, niektre ryby i
wikszo ab, na etapie kijanki, potrafi odtwarza due jego fragmenty, wczajc w to wzrokowe
paty kory czy te przodomzgowie, a wic t cz mzgu, z ktrej w trakcie ewolucji wyksztaciy si
tak wysoko przez nas cenione pkule mzgowe. Zastpowanie zaley tu od wrastania ocalaych
nerww czuciowych, nerww wchowych w przypadku przodomzgowia, a w przypadku nerww

wzrokowych patw wzrokowych. Kiedy nerwy te ponownie wrosn do obszaru, gdzie nastpio
zniszczenie mzgu, pobudzaj one komrki wycieajce w komorach mzgowych, ktre rozmnaajc
si podaj w stron uszkodzonej czci. Gdy komrki wycieajce dotr ju do niej, zaczynaj si
rnicowa w nowe neurony i komrki glejowe. Jeli jednak zwierz zostanie pozbawione oczu lub
nosa, w wyniku czego do strefy uszkodzenia nie dochodz drogi doprowadzajce sygnay z zewntrz,
wtedy regeneracja nie zachodzi.
Istnieje wic podobiestwo pomidzy pocztkiem procesu odtwarzania si mzgu i koczyn. W
tym ostatnim mianowicie wypadku powstaje poczenie pomidzy wknami nerwowymi a tkank
naskrkow. A trzeba tu pamita, e tkanka wycieajca pod wzgldem embriologicznym jest bliska
tkance naskrkowej i w gruncie rzeczy mona j uwaa za wewntrzn skr" centralnego ukadu
nerwowego. Poniewa elektryczne sygnay otoczenia, jakie stwarza poczenie neuroepidermalne,
inicjuj zachodzenie odrnicowania i podziaw komrkowych w kikutach koczyn salamandry, oraz
dlatego e ju udawao si nam zapocztkowa regeneracj u szczurw nawet dziki niezbyt
dokadnemu naladowaniu tych sygnaw, mona powiedzie, i jest prawdopodobne, e taka taktyka
moe zaowocowa w postaci inicjowania regeneracji mzgu zwierzt, ktre normalnie nie posiadaj
takiej zdolnoci.
Po doznanych uszkodzeniach mzgu nastpuje pewna posta dysfunkcji, ktra, od nazwiska jej
odkrywcy, neurologa A. A. P. Leao, jest nazywana rozprzestrzeniajc si dysfunkcj Leao.
Poczynajc od miejsca uszkodzenia rozchodzi si ona we wszystkich kierunkach tak dugo, a caa
powierzchnia kory staje si elektrododatnia, natomiast aktywno wszystkich jej neuronw ulega
wyciszeniu. Leao bada to tylko w powizaniu z maymi uszkodzeniami, kiedy dysfunkcja utrzymuje si
przez kilka godzin. Nie wiemy, czy takie zjawisko wystpuje te u salamandry, ani te jak dugo trwa
po duym uszkodzeniu mzgu ssakw. Otwarcie drogi do urzeczywistnienia samonaprawy ludzkiego
mzgu moe sta si realne dziki powizaniu bada nad depresj typu Leao z eksperymentami nad
elektrycznym stymulowaniem komrek wycieajcych.

Obserwacje powrotu do normy po doznanych uszkodzeniach gowy i udarach mzgu wiele nas
nauczyy. Przekonalimy si mianowicie, e mzg dysponuje du plastycznoci. Polega to na
przejmowaniu funkcji uszkodzonego obszaru mzgu przez komrki innych, nie uszkodzonych jego
obszarw. Uzupenienie tej zdolnoci o regeneracj, nawet w niewielkim zakresie, moe powodowa

niemal cakowity powrt do normy stanu zdrowia wielu ludzi, cierpicych na uszkodzenie mzgu. Po
raz pierwszy w historii neurolodzy mog mie nadziej na przejcie od opisywania mzgu i rdzenia do
dokonywania ich naprawy. Na zakoczenie mona tu przytoczy zdanie wypowiedziane przez
Geoffreya Raismana z London Laboratory of Neurobiology: ... nie odkryto adnych niewzruszonych
praw przyrody, ktre by raz na zawsze wykluczay moliwo naprawy ukadu nerwowego."

Wstecz / Spis Treci / Dalej


Rozdzia dwunasty
Zawracanie z niewaciwej drogi
W organizmie, tak jak w raju, dobro i zo czsto wyrastaj z tego samego pnia. Nic nie obrazuje
tego paradoksu lepiej ni rak. Dzisiaj, dziki przeomowym odkryciom w dziedzinie genetyki, tysice
naukowcw zajmuje si poszukiwaniem onkogenw kawaeczkw DNA, o ktrych si sdzi, e to
wanie one naciskaj spust broni strzelajcej pociskiem w postaci nowotworu zoliwego. Ju od
dawna bowiem wiadomo, e rak nie jest przekazywany dziedzicznie przez jajo i plemnik, tak jak ma to
miejsce w przypadku hemofilii. Wielu jednak badaczy postulowao, e bezporedni przyczyn tej
choroby mog by zmiany genetyczne zachodzce w komrkach somatycznych. W myl tego
postulatu geny, ktre w normalnych warunkach s zablokowane i przechowywane od dawnych
czasw naszej ewolucji na bocznych, ignorowanych pkach naszych ksigozbiorw" genetycznych,
mog zosta odkurzone", jeli tylko zesp czynnikw determinujcych stan organizmu staje si po
prostu niewaciwy". Chocia przesanki tej idei s suszne, biolodzy ostatnio doszli do wniosku, e
rnica pomidzy normalnym genem, wytwarzajcym normalne biako a genem, ktry teoretycznie
mona uwaa za zdolny do spowodowania raka, polega na pojedynczym bdzie drukarskim" w
caym rozdziale" acuchw aminokwasowych. Pomyki tego typu zdarzaj si tak czsto, e
przyjmujc wspomniane wyej zdarzenia za wystarczajce do zainicjowania choroby nowotworowej,
trzeba by zgodzi si, e ju od dziecistwa powinnimy by obsypani nowotworami. Zanim jednak
tych kilka literwek" spowoduje przeksztacenie zbiorw zapisanych w normalnym jzyku w zbiory
napisane argonem, co innego jeszcze musi ulega defektowi.
Jako punkt wyjcia do rozwizania zagadki raka trzeba przyj trzy zasadnicze kryteria, jakimi
lekarz posuguje si w diagnozie tej choroby. Przede wszystkim, choroba ta nie powstaje z obcych w
stosunku do ciaa zarazkw, lecz z jego zdrowych poprzednio komrek; przy tym komrki nowotworu
s bardziej prymitywne ni zdrowe komrki ich prekursorw. Ponadto gboko tego atawizmu
odzwierciedla stopie nasilenia choroby: im bardziej s one prymitywne, tym szybciej wzrastaj i
trudniej jest je zwalcza; podczas gdy nowotwr, ktry w dalszym cigu przypomina tkank, z ktrej
sam pochodzi, jest mniej zoliwy.
Drugie kryterium, to tempo wzrostu. Komrki rakowe rozmnaaj si w nadzwyczaj szybkim
tempie, jeli za norm bra powolne tempo kontrolowanej mitozy komrek normalnych. Rka w rk z
niepohamowanym tempem rozmnaania si komrek rakowatych idzie ich niezdolno do ukadania
si w odpowiednie struktury. Bony ich nie ukadaj si wzgldem siebie we waciwy,
charakterystyczny dla tkanki sposb, lecz tworz chaotyczn mas, ktra nie objawia adnej
uytecznej struktury nadkomrkowej. Dalsz konsekwencj tego nie kontrolowanego rozmnaania si
komrek jest fakt, i nie przestrzegaj one praw okrelajcych granice normalnych narzdw. Miast
podporzdkowywa si tym prawom, tkanka nowotworowa imperialistycznie wkracza na teren jej
ssiadw. W dodatku, ze wzgldu na to, e komrki rakowe nie tworz jakiej funkcjonalnej struktury,
niektre z nich bezustannie odrywaj si od pierwotnego skupiska, wczaj si w obieg krwi oraz
limfy, zakadajc nowe ich kolonie przerzuty w rozmaitych miejscach ciaa.
Trzecim kryterium wyrniajcym nowotwory jest ich priorytet metaboliczny. Wanie ta chora
tkanka zachannie pobiera najlepsz cz substancji odywczych z krwiobiegu; zdrowa cz ciaa
musi zadowoli si resztkami. W miar jak ogniska nowotworu rozmnaaj si i wzrastaj, pochaniaj
one wszystkie dostpne substancje odywcze, za gospodarz wygadza si coraz bardziej, a w
kocu umiera.
W tej chwili moemy ju pozwoli sobie na kluczow uwag wyczywszy brak sterowania tym
procesem, wszystkie trzy cechy: prostota komrek, tempo mitoz i priorytet metaboliczny s znamienne
dla dwu normalnych sytuacji: wzrastania zarodka i regeneracji.
Kiedy prowadzi si rozwaania na temat podobiestwa pomidzy zarodkiem i nowotworem, naley
pamita o jednej rnicy. Zarodek, cho jeszcze znajduje si w obrbie ciaa matki, jest penym
organizmem, w zwizku z czym kontrola nad jego komrkami sprawowana jest w pierwszym rzdzie
przez ten wanie organizm, a nie przez organizm osoby dorosej. Przed ponad trzydziestu laty w
Szwajcarii G. Andres przeprowadzi test na tego typu zaleno. Polega on na wszczepianiu
zarodkw aby do rnych tkanek ab dorosych. Gdziekolwiek zdarzyo si, e organizm dorosy nie
odrzuci przeszczepu, zarodki wyradzay si w wysoce zoliwe, dajce przerzuty, tkanki
nowotworowe. W rezultacie tych eksperymentw Andres wysun teori powstawania nowotworw,

ktra do dzisiaj zachowuje walor prowokacji intelektualnej. Stwierdzi on mianowicie, e normalna


komrka staje si nowotworow wskutek odrnicowania si. Zgodnie z pogldem Andresa, zmiana
ta nie jest niebezpieczna sama przez si, lecz wskutek tego, e zachodzi ona w postembrionalnej
fazie ycia organizmu. Nie dziaaj ju mechanizmy, ktre w innej sytuacji utrzymywayby kontrol nad
komrkami typu neoembrionalnego.
Jeszcze bardziej interesujc spraw jest powizanie, jakie zachodzi pomidzy rakiem i
regeneracj. W tym ostatnim wypadku, w dojrzaym organizmie nastpuje szybki wzrost prymitywnych
komrek obdarzonych priorytetem metabolicznym, lecz mechanizmy kontrolne dziaaj w sposb
charakterystyczny dla zarodka. Te zwierzta, ktre s znane z wielkiej atwoci regeneracji, cechuj
si take najn niejsz podatnoci na zachorowanie na raka. Uoglniajc to mona stwierd. i, e w
miar przesuwania si wzwy drabiny ewolucyjnej, od robakw do czowieka, zdolno do regeneracji
sabnie, natomiast coraz powszechniej wystpuje rakowacenie komrek. Cho salamandry znajduj
si gdzie w poowie skali poziomw zoonoci, s one prawdopodobnie najmniej wyspecjalizowane
spord wszystkich krgowcw ldowych. Maj one ogromne zdolnoci do regeneracji i prawie nigdy
nie choruj na raka. Nawet laboratoryjne wywoanie nowotworw w ich organizmie wymaga nie lada
stara. Z drugiej natomiast strony, ciaa dojrzaych ab s daleko bardziej wyspecjalizowane w
kierunku wodno-naziemnego trybu ycia: regeneruj one bardzo sabo i mog zapada na kilka typw
nowotworw.

W 1948 roku Meryl Rose postanowi zbada, czy rodowisko, w jakim znajdzie si regenerujca
koczyna salamandry, moe sterowa prymitywnymi komrkami nowotworu, jak rwnie komrkami
blastemy. Posuy si on kawakami nowotworu nerki pospolicie wystpujcego u ab i przeszczepia
je na koczyny salamandry. Nowotwory te przyjmoway si znacznie lepiej ni inne i, kiedy pozwolono
im rozrasta si w sposb nie kontrolowany wkrtce doprowadzay zwierzta do mierci. Jeli
jednake Rose przeprowadza amputacj odrobin poniej lub poprzez nowotwr, zachodzia
normalna regeneracja, a komrki nowotworowe w jeszcze wikszym stopniu ulegay odrnicowaniu
w trakcie tworzenia si blastemy. Pniej, w miar jak odrastaa nowa noga, nastpowao ponowne
rnicowanie si zarwno komrek nowotworowych, jak i komrek blastemy. atwo mona byo
odrni komrki pochodzce od aby od komrek salamandry, gdy te pierwsze miay mniejsze
jdra, za badania mikroskopowe wykazay, i nastpio wymieszanie komrek minia aby z
komrkami mini salamandry, komrek chrzstki aby, z tego samego typu komrkami salamandry i
tak dalej.

Ten, majcy doniose znaczenie, eksperyment potwierdzi hipotez Ros'a, e ukad sterujcy
regeneracj jest take zdolny do sprawowania kontroli nad komrkami raka. Dziki niemu udao si
uzyska informacj, e komrki raka nie s czym specjalnym, lecz tylko komrkami zarodka w
organizmie, ktry ju znajduje si w postembrionalnej fazie rozwoju. Praca Ros'a w kilka lat pniej
doprowadzia do teorii Andresa.

Niestety, biologia w dalszym cigu znajdowaa si w okowach przeciwnikw tezy o


odrnicowywaniu si komrek; wspomniane powyej idee zostay po czci wymiane, po czci
zignorowane. Taki wanie sposb jej przyjmowania przez dziesiciolecia powstrzymywa badania nad
rakiem, poniewa jej dogmat, ktremu hodowali przeciwnicy idei o moliwoci odrnicowywania si
komrek, gosi, e kancerogeneza, podobnie jak rnicowanie, jest procesem nieodwracalnym
skoro kiedy komrka staa si nowotworow, to tak ju musi pozosta. Tak dugo, jak dugo pogld
ten jest spowity w nimb witoci, jedyn drog wyleczenia nowotworu jest wycinanie czy te
zabijanie go przy pomocy promieni rentgena lub rodkw farmakologicznych. Smagamy tego
zdechego konia ju przez pidziesit lat, osigajc jednak tragicznie niski przyrost czasu
przeywania chorych. Metody chirurgii s skuteczne jedynie w przypadku nowotworw, ktre nie
rozprzestrzeniy si jeszcze wskutek przerzutw. Chemoterapia z kolei zasadza si na rnicy reakcji
pomidzy komrkami zdrowymi i nowotworowymi. Jednake rnice te nie s a tak wielkie, jak
bymy sobie tego yczyli, gdy nowotwr nie powstaje gdzie w odlegym bagnie, lecz wskutek
najpierw niewielkiej zmiany z komrek naszego ciaa. Z tego te powodu zarwno chemoterapia, jak
i promienie rentgenowskie powoduj rwnie pewne uszkodzenia normalnych komrek. Lekarze,
ktrzy s tylko ludmi, i ktrym take udziela si cierpienie i przeraenie pacjenta, wynaleli take inne
jeszcze, bardziej radykalne sposoby terapii. W naszej wojnie z rakiem wpdzilimy si w pewnego
rodzaju syndrom wojny wietnamskiej: aby zabija wrogw, musimy jednoczenie zabija przyjaci.
Jest dokadnie tak, jak okreli to kiedy w tym kontekcie Pogo, jeden z bohaterw komiksw Walta
Kelly'ego: Napotkalimy wroga, a on to my."
Ujcie reintegracyjne

Z ca pewnoci moecie pomyle, e establishment naukowy musia powici uwag tej teorii
raka, jeli wynikaj z niej jakie wskazwki odnoszce si do terapii. I e na pewno powinny istnie
jakie inne dane, ktre wspieraj takie ujcie. Niestety, cho przysposabianie i odprzysposabianie si
komrek do speniania okrelonych funkcji zostao ju dzi zaakceptowane w caej biologii, stare
nawyki mylenia w dalszym cigu utrzymuj si w umysach wikszoci przedstawicieli hierarchii
przyznajcej fundusze na badania. Kilka lat temu, na przykad, w National Cancer Institute (NCI)
[Pastwowy (Narodowy) Instytut Rakowy (przyp. tum.)] spotkaem modego naukowca, ktry chcia
zaj si badaniem powizania zachodzcego pomidzy rakiem i regeneracj. Pozwoli mi nawet
przejrze swj projekt badawczy, ktry uznaem za naprawd wymienity. Powiedziaem mu jednak,
e cignie kopoty na swoj gow, jeli przedstawi go NCI. On jednak odpowiedzia mi, i jest pewny
tego, e dostanie fundusze na badania, gdy projekt zosta zatwierdzony przez jego szefa. Jak si
okazao, w miesic pniej zosta on zmuszony do opuszczenia instytutu, a jego projekt badawczy
nigdy nie doczeka si przydziau funduszy. Mimo to, istniej dowody wspierajce przypuszczenie o
powizaniu pomidzy rakiem i regeneracj, ktre udao si zebra na peryferiach dyscyplin
badawczych.
Poniewa regeneracja nie moe zachodzi bez pobudzania i kontroli sprawowanej przez nerwy,
mona oczekiwa, e nerwy powinny oddziaywa kontrolujce take na tkank nowotworow. Ju w
latach dwudziestych niektrzy badacze prowadzili prby polegajce na przeszczepianiu nowotworw
do obszarw nie unerwionych. Za kadym razem przeszczepy nowotworw przyjmoway si tam
lepiej, ni w obszarach, gdzie unerwienie pozostawao w stanie nienaruszonym. Wczeniejsze prace
w tym zakresie spotkay si z zarzutami, e odnerwienie moe zmniejsza wydajno funkcji ukadu
krenia, co z kolei moe nasila wzrost nowotworu. Ale w poowie lat pidziesitych i w latach
szedziesitych, przy wykorzystaniu bardziej nowoczesnych technik, znw potwierdzono
zachodzenie tego zwizku. Wykazano, e brak unerwienia przyspiesza rozwj nowotworu, podczas
gdy zmiany w poziomie ukrwienia nie wywouj znaczcych skutkw.
Eksperymenty przeprowadzone przez F. Seiler-Aspanga i K. Kratochwila z austriackiego Instytutu
Bada nad Rakiem przyniosy w latach 1962 i 1963 kolejne potwierdzenie wniosku Rose'a, e system
sterujcy regeneracj moe powodowa regres nowotworu. Zamiast wszczepia salamandrom
komrki nowotworowe, wywoywali oni raka wskutek wielokrotnego stosowania duych dawek
kancerogenw chemicznych. Po usilnych prbach udao si im w kocu wywoa nowotwory, ktre
wnikay do tkanek podpowierzchniowych, daway przerzuty i powodoway mier zwierzt. W jednym z
dowiadcze stosowali oni kancerogen w okolice nasady ogona; tworzyy si tam pierwotne
nowotwory, za ich przerzuty pojawiay si przypadkowo w rnych czciach ciaa. Jeli nastpnie
amputowali oni zwierzciu ogon, nie uszkadzajc jednak przy tym pierwotnego nowotworu,
nastpowao jego zanikanie w miar, jak postpowao odtwarzanie si nowego ogona. Badania
cytologiczne ujawniy, e komrki nowotworu nie zamieraj, lecz przeksztacaj si w normalne
komrki skry. Co wicej, zanikay rwnie nowotwory wtrne, tak jakby odebray one jakie sygnay z
oddalonego centrum sterujcego. Tak wic salamandry potraktowane w taki sposb odzyskiway ogon
i pozbyway si raka. Jeli jednake pierwotny nowotwr znajdowa si na jakiej wysunitej czci
ciaa, amputacja ogona nie dawaa podanego skutku. Nawet, pomimo odtworzenia si ogona,
gwne ognisko raka oraz jego przerzuty rozwijay si, co doprowadzao do mierci zwierzcia.
Wyniki tych bada, wraz z tymi, ktre uzyska Rose, wskazuj, e regeneracja zachodzca w
pobliu pierwotnego nowotworu powoduje przeksztacanie si jego komrek w komrki typowe dla
danej tkanki. Wtpi, czy zachodzi jaka specjalna rnica pomidzy nog a ogonem; spodziewam
si wic, e proces odrostu jakiejkolwiek czci ciaa, jeli dokonuje si on dostatecznie blisko od
miejsca, gdzie znajduje si nowotwr pierwotny, powinien prowadzi do podobnego skutku. Kluczem
do wywoania regresji nowotworu okazuje si wic zmiana dokonujca si w jego najbliszym
ssiedztwie. Prawdopodobnymi kandydatami" do odgrywania najwaniejszej roli w tym procesie
zdaj si tu by prdy elektryczne i poczenie neuroepidermalne, gdy te wanie czynniki
wystarczaj do zainicjowania procesw regeneracji u tych zwierzt, ktre normalnie nie s do niej
zdolne.

Jest bardzo wiele dowodw na to, e stan caego ukadu nerwowego moe mie wpyw na raka.
Ju w '1927 roku Elida Evans, ktry by uczniem Carla Junga, w pracy, ktra bya dotychczas prawie
zupenie nie zauwaana, udokumentowa zachodzenie powizania pomidzy stanem psychicznej
depresji i rakiem. Dr Caroline Bedell Thomas z John Hopkins School of Medicine w 1946 roku
rozpocza realizacj wieloletniego projektu badawczego, ktrego celem byo ustalenie zwizkw
pomidzy wynikami, jakie uzyskano w badaniach osobowoci studentw na pierwszym etapie
realizacji projektu, a wystpowaniem u tych osb, w okresie kilku dziesicioleci, rnych chorb. W
rezultacie realizacji tego, i podjtych pniej bada, ustalono, e wysokie prawdopodobiestwo
zapadnicia na raka jest skorelowane ze specyficznym profilem psychicznym, do ktrego
charakterystycznych cech nale: ze stosunki z rodzicami, rozczulanie si nad sob, kompleks
niszoci, bierno, nieprzezwyciona skonno do sprawiania dobrego wraenia, a przede
wszystkim niezdolno do wydostawania si ze stanu depresji po niektrych traumatyzujcych
przeyciach, takich jak mier kogo ukochanego lub utrata pracy. Takie osoby zapaday na raka w
rok lub dwa po tak powanym przeyciu psychicznym.
Niektrzy lekarze zauwayli, e mona znacznie zwikszy szans przeycia pacjentw
cierpicych na raka przy pomocy biofeedbacku, medytacji, hipnozy czy te technik wizualizacyjnych.
Przed kilku laty O. Carl Simonton, onkolog i Stephanie Matthews-Simonton, psycholog, rozpoczli
stosowanie wszystkich tych metod, kadc nacisk na to, by pacjent stworzy sobie jasny obraz raka i
reagowa na ten stan swego organizmu. Pacjent mg, na przykad, spdza kadego dnia pewien
czas na medytacji, w trakcie ktrej wyobraa sobie biae ciaka krwi jako rycerzy na biaych koniach,
ktrzy odnosz zwycistwo nad armi grabiecw odzianych w czarne kaptury. Kiedy Simontonowie
dokonali pierwszego zestawienia rezultatw uzyskanych w 159 przypadkach ludzi znajdujcych si w
terminalnym stadium choroby nowotworowej, ktrych szans przeycia nie przekraczay roku, to
okazao si, e ci z tej grupy, ktrzy w kocu ulegli chorobie, przeyli dwa razy duej. Rak cakowicie
ustpi w 22% przypadkw, a w dodatkowych 19% znajdowa si w stadium regresu. Wyniki te
potwierdziy si take w pniejszych ocenach, w zwizku z czym technik wizualizacji doczono do
niektrych innych programw, majcych na celu leczenie raka.

Psycholog ze stanu Pensylwania Howard Hali, testujc hipotez mwic o moliwoci


wiadomego wpywu na zwikszanie aktywnoci biaych krwinek, ju po tygodniu stwierdzi 40%
zwikszenie si populacji tych ciaek u osb modych, a wic bardziej podatnych. Chirurg Bernie
Siegel z New Haven rozwin metod Simontonw, ktr stosowa do grup terapeutycznych
okrelanych mianem: wyjtkowych pacjentw cierpicych na raka". Najpierw nakania on swych
pacjentw do rysowania, ktre miao uzewntrznia ich prawdziwy stan bezradnoci, nastpnie
wpywajc na wytworzenie si u nich kompletnej zmiany perspektywy psychicznej (odpowied
caociowa ze strony CUN) mobilizowa ich wol przeycia. Zestawienie uzyskanych przez niego
wynikw z prognozami klinicznymi wykazao, e udao mu si na tej drodze uzyska znaczn popraw
zarwno jakoci, jak i dugoci ycia pacjentw. Jak si okazao, takie podejcie sprzyja skutecznoci
chemoterapii, gdy zmniejsza skutki szkodliwych oddziaywa ubocznych i wymienicie zwiksza
prawdopodobiestwo cudu" cakowitego regresu i wyleczenia si z nowotworu.
Wszystko to, w gruncie rzeczy, nie powinno by niespodziank. W stanie hipnozy umys potrafi
cakowicie blokowa odczuwanie blu, za badania opisane w nastpnym rozdziale wykazuj, e
dzieje si to dziki zmianie potencjaw elektrycznych ciaa. Czy moemy by pewni, e stan
psychiczny nie moe odpowiednio zmieni potencjaw elektrycznych wok raka, wskutek czego
nastpuje jego roztopienie"? W dalszym cigu te psychologiczne metody terapii stoj przed
powanymi trudnociami. Jedynie niewielki odsetek ludzi, majcych poczucie, e yj w polu
celownika mierci, jest zdolnych czy te skonnych do zmobilizowania si i wielkiego powicenia,
ktre jest warunkiem powodzenia. Ponadto dla uzyskania penej skutecznoci tych metod potrzeba
dostatecznie wiele czasu. A czas jest wanie tym czynnikiem, ktrego najbardziej brakuje pacjentowi.
Dlatego nie daj' one penego wyleczenia, nawet pomimo sumiennego ich stosowania. Mimo to
obserwuje si zachcajce objawy zmiany nastawienia ze sposobu wojennego na sposb prostszy
bardziej elegancki, jak okreliby to matematyk polegajcy na wpywaniu na zmiany rodowiska

komrkowego, ktre stwarzao warunki umoliwiajce kwitncy rozwj nowotworu.


Czy potrafimy wywoywa takie zmiany w sposb bardziej bezporedni, mianowicie dziki
odpowiedniemu oddziaywaniu elektrycznemu, ktre by speniao rol regeneracyjnego przeciwognia"
w stosunku do nowotworu? Stwierdzam z przykroci, e wikszo tej i tak niewielkiej liczby
badaczy, ktrzy prbowali posuy si prdem elektrycznym w celu zwalczania nowotworw, czynia
to zgodnie z zasad wroga naley niszczy". Nowotwory, w porwnaniu z normaln tkank, s nieco
bardziej wraliwe na dziaanie podwyszonej temperatury, dlatego te niektrzy lekarze posuguj si
skierowanymi na nowotwr wizkami mikrofal, ktrych zadaniem jest ugotowanie go, przy czym
zakada si, e nie nastpi przy tym uszkodzenie zbyt duej liczby zdrowych komrek. Oczekuje si,
e w najbliszym czasie FDA dopuci t technik do powszechnego uytku. Ju od czasw Burra i
Lunda wiadomo, e wzrastajce tkanki s ujemne elektrycznie, przy czym tkanka nowotworowa
cechuje si najwiksz elektroujemnoci spord wszystkich tkanek. Korzystajc z tej przesanki
niektrzy badacze prbowali zahamowa wzrost nowotworu poprzez zniesienie tej niewaciwej
polaryzacji za porednictwem dostarczania prdu dodatniego. Pierwsze doniesienia byy zachcajce,
lecz obecnie wiemy ju, e z wikszoci dodatnio spolaryzowanych metalowych elektrod wydzielaj
si toksyczne jony metali, std metod t naley stosowa z du ostronoci.
Tylko jeden zesp badawczy postawi sobie za cel stwierdzenie reintegracyjnego dziaania prdu
elektrycznego. W pnych latach pidziesitych Carroll E. Humphrey oraz E. H. Seal w Applied
Physics Laboratory z Johns Hopkins University prbowali oceni wpyw pulsujcych prdw staych
na wystandaryzowane, szybko rozwijajce si nowotwory skry myszy. Cho posugiwali si oni
zarwno dodatni, jak i ujemn polaryzacj, ich wyniki wydaway si sensacyjne. W jednej serii
dowiadczalnej, zaledwie po trzech tygodniach, uzyskali oni 60% cakowitych remisji. Do tego czasu
nie przeya ani jedna mysz z grupy kontrolnej. W innej jeszcze serii dowiadczalnej liczba
nowotworw w grupie kontrolnej bya rednio siedem razy wiksza, ni w grupie poddawanej dziaaniu
prdu. Niestety, obecne dane nie stanowi wsparcia rwnie i dla tego sposobu podejcia.
Eksperymenty z komrkami ludzkiego wkniako-misaka in vitro, przeprowadzone przez moj grup
badawcz, wykazay, e zarwno dodatnie, jak i ujemne prdy przyspieszaj wzrost tych nowotworw
o ponad 300%. Z drugiej strony, jak ju o tym wspomniano w 8 rozdziale, stwierdzilimy, e dziki
wstrzykiwaniu jonw srebra przy pomocy bardzo sabych prdw dodatnich mona powstrzyma
zachodzenie podziaw mitotycznych komrek tego nowotworu. W cigu pierwszego dnia
oddziaywania komrki staway si cakowicie odrnicowane i zaprzestaway na miesic aktywnoci
podziaowej, bez stosowania adnych dodatkowych oddziaywa i pomimo regularnych zmian medium
odywczego. Jest zrozumiae, e ta sprawa zasuguje na jeszcze staranniejsze przebadanie.
Niektrzy badacze sdz, e w leczeniu nowotworw mog by do pewnego stopnia uyteczne
pulsujce pola elektromagnetyczne. Art Pilla, pracujcy wraz z Larrym Nortonem i Laurie Tasman z
New York Mount Sinai School of Medi-cine oraz William Riegelson z Medical College of Virginia
twierdz, e udao im si wykry tak sekwencj impulsw pola, ktrej zastosowanie znacznie
zwiksza czas przeycia myszy cierpicych na raka. Jak dotd, badacze ci mwi, i stosujc PPEM
mona zwiksza skuteczno chemoterapii w stosunku do zwierzt laboratoryjnych, lecz nie udao im
si natrafi na sekwencj impulsw, ktra powtarzalnie wywouje regresj nowotworw in vivo. Pilli i
Steve'owi Smithowi udao si przeksztaci przy pomocy tych pl komrki hodowli zoliwego
choniaka (raka wzw limfatycznych) w komrki agodnych fibroblastw.
Trzeba tu jednak powiedzie, e jest duo przesady w twierdzeniu, i PPEM mog wpywa na
hamowanie rozwoju nowotworw. W takich eksperymentach dziaaniu pola poddaje si cay organizm
zwierzcia, a nie tylko cz dotknit rakiem. Pole pulsujce (tak jak prawie kade zmieniajce si w
czasie pole magnetyczne) wywouje stresow reakcj zwierzcia (patrz rozdzia 15). Zwiksza to
jedynie na krtki czas aktywno ukadu odpornociowego, czego nastpstwem jest zwolnienie tempa
wzrostu nowotworu. Jednake pole oddziaujce na sam nowotwr przyspiesza jego rozwj, a w
kocu powodowanie dodatkowego stresu jest chyba ostatni rzecz, jakiej potrzebuje organizm
zwierzcia cierpicego na nowotwr. Eksperymentw tych nie mona wykorzystywa jako dowodu na
bezpieczno czy te korzystne oddziaywanie PPEM na raka. Poniewa przy wykorzystywaniu PPEM
do przyspieszania gojenia si koci pole to kieruje si na mae obszary, w terapii ludzi nie powoduj
one stresu, zwikszenia odpowiedzi ukadu odpornociowego, ale te i adnej aktywnoci
antynowotworowej.
Niektre jednak wstpne wyniki, takie jak dziaanie elektrycznie wstrzykiwanego srebra, s
obiecujce. W latach pidziesitych i szedziesitych dr Kenneth MacLean opublikowa kilka
interesujcych prac na temat wykorzystania pl magnetycznych przeciw nowotworom u myszy. By on
przekonany, e udao mu si uleczy kilka przypadkw raka, dziki zastosowaniu statycznych pl

magnetycznych. Podobne wyniki ogosili take niektrzy, znajdujcy si w konflikcie z ortodoksyjn


medycyn, uzdrawiacze w Ameryce i w Indiach, ktrzy rwnie posugiwali si takimi polami.
Wystpowanie rnicy pomidzy skutkami dziaania zmiennych i staych pl magnetycznych (patrz
rozdziay 14 i 15) doprowadza mnie do uznania tezy, e pola statyczne, jeli tylko cechowa je bdzie
dostateczne natenie, mog rzeczywicie powstrzymywa zachodzenie mitoz w komrkach
nowotworu.
Wskutek panujcego obecnie nastawienia w obszarze bada nad rakiem trzeba przyzna, e
zasadnicze prace bd przeprowadzone dopiero w przyszoci. Ofiar tego nastawienia pady take
nie zwizane z elektromagnetyk sposoby podejcia do tej problematyki. S na przykad powane
podstawy, by sdzi, e olbrzymie dawki witaminy C rzeczywicie hamuj rozwj nowotworw i
zwikszaj szans na cakowite wyleczenie. Linus Pauling nie potrafi niestety przekona adnego z
powanych instytutw badawczych o potrzebie przeprowadzenia prby na szerok skal. Obecnie
uzyskano pewne fundusze na przeprowadzenie prb na zwierztach, jednak, ze wzgldu na fakt, i
witamina C jest nietoksyczna, rozsdniejsze byoby przeprowadzenie prb na duej grupie ludzi.
Wracajc do wtku regeneracji trzeba powiedzie o dwu eksperymentach, ktre a dopominaj si, by
je przeprowadzi. Powinien kto, przy pomocy elektrod, podj prb odtworzenia wok nowotworw
u zwierzt laboratoryjnych rodowiska elektrycznego, jakie istnieje w regenerujcej tkance. Powinno w
tym pomc stosowanie take niewielkich ujemnych prdw, w celu rzetelnego przetestowania
hipotezy, i komrki nowotworowe s komrkami, ktre zatrzymay si na etapie niecakowitego
odrnicowania. Mona by te sprbowa doprowadzi do koca ich odrnicowanie, a nastpnie
pozwoli, by normalne procesy w organizmie przeksztaciy je w zdrowe, dojrzae komrki. T sam
hipotez mona testowa take poprzez chirurgiczne wytwarzanie w pobliu nowotworw poczenia
neuroepidermalnego.
Czy te eksperymenty zostan wkrtce przeprowadzone? Sam chciabym to wiedzie. Dysponujc
wieloma miliardami dolarw biurokracj bada nad rakiem na pewno sta na nie, lecz pomimo tego,
e pojawiaj si niewielkie oznaki zmiany, establishment utkwi na niemal prostackim etapie rozwoju
mentalnoci wojennej. Przez cae lata utrzymywaem, e niewiele dowiemy si o anormalnym
wzrastaniu, jeli nie zdobdziemy peniejszego rozeznania na temat jego normalnego przebiegu.
Takie podejcie moe doprowadzi do wprowadzenia sposobw leczenia, ktre s naprawd
dostosowane do naszego organizmu, a wic o wiele bardziej pewne i skuteczne ni te prostackie i
niebezpieczne techniki, ktre s obecnie w modzie.

Wstecz / Spis Treci / Dalej


Gdyby ciao nie byo dusz, czym byaby dusza?
Walt Whitman
Doznanie halucynacji to tylko zetknicie z pewn rzeczywistoci,
ktr w normalnych okolicznociach nie musimy zaprzta sobie gowy.
Stella Denova
Rozdzia trzynasty
Rozdzia, ktrego zabrako
Studenci medycyny na pmetku swych studiw, kiedy na miejscu sali wykadowej w centrum
zainteresowania staje ko szpitalne, czsto doznaj wstrzsu dogbnie poruszajcego ich
osobowo. Moje doznanie byo typowe, poniewa przeskok ten w latach czterdziestych odbywa si
bardziej gwatownie ni obecnie. Po dwu latach studiowania naukowych podstaw medycyny moi
koledzy i ja uwaalimy si za wystarczajco bystrych. W cigu dugich dni, i jeszcze duszych nocy,
kiedymy suchali wykadw, sporzdzali notatki, odbywali zajcia laboratoryjne, czytali ksiki,
artykuy przegldowe, artykuy oryginalne, zdawali egzaminy, tak bardzo oszaamiaa nas
oddestylowana mdro wiekw, e bylimy przekonani, i wiemy ju wszystko o ciele i jego
chorobach. Wydawao si nam, e musimy si tylko nauczy, w trakcie przysposobienia do zawodu
lekarza, jak czyni uytek z tej wiedzy. Wtedy rozpoczlimy nauk pod opiek starszych rang
czonkw wydziaw klinicznych, ktrzy przycierali nam rogw. Posanie, jakie dao si wyczyta z ich
sw i zachowania, wkrtce stao si zupenie jasne: tak naprawd nasza wiedza nie bya a tak
diabelnie dua, bo nikt w tej dziedzinie nie wie zbyt wiele. Caa nasza teoretyczna wiedza bya cakiem
w porzdku, jeli tylko o ni sam chodzi, ale na rozgorczkowanych oddziaach Bellevue bardzo
czsto zdarzao si, e rzeczy nie szy tak, jak to przedstawiaj ksiki.
Najlepszym nauczycielem, jakiego miaem w tych czasach, by mj profesor chirurgii, dr John
Mulholland. By to czowiek niczym granitowa ciana skalna, ktrego szpakowata, krtko przycita
fryzura podkrelaa jego bezkompromisowy idealizm. Jakikolwiek objaw lenistwa, niecierpliwoci czy
braku zainteresowania ze strony studentw cigay na nich szorstk reprymend; Mulholland by
jednak niesychanie uprzejmy i wspczujcy, nawet w stosunku do najbrudniejszego lumpa, ktry
potrzebowa pomocy lekarza. Podczas wykadw demonstracyjnych, ktre odbyway si w
dziewitnastowiecznej sali amfiteatralnej, demonstrowa nam niezliczone problemy i sposoby radzenia
sobie z nimi. Stale przy tym nawizywa do wanego przesania: Chirurg moe przecina, usuwa,
ukada tkanki w innym porzdku oraz zszywa rany, lecz dziea gojenia moe dokona tylko sam
organizm pacjenta. Chirurdzy musz zawsze zachowywa pokor wobec tego cudu. Tkanki musimy
bowiem traktowa z pen stanowczoci agodnoci, ale przede wszystkim nie wolno nam szkodzi,
gdy nie jestemy niczym wicej ni pomocnikami natury."
aden z podrcznikw nie mg udzieli nam odpowiedzi na pytania, w jaki sposb i dlaczego
akurat tak przebiegaj procesy gojenia. Uczyy one naukowych podstaw medycyny anatomii,
biochemii, bakteriologii, patologii i fizjologii. Kada z tych dyscyplin traktowaa o organizmie i jego
niedomaganiach w jednym tylko aspekcie. Podjcie kadego bardziej konkretnego tematu w ramach
tych dyscyplin prowadzio do gbszej jeszcze petryfikacji organizmu na jego podukady. Dla
przykadu, zarwno chemia mini, jak i chemia koci nauczane byy w oderwaniu od chemii ukadw
trawienia i nerwowego. Podejcie takie panuje take i dzisiaj, gdy fragmentowanie obszernych
dziedzin jest jedynym sposobem na poradzenie sobie ze zoonoci, ktra przy innym do niej
podejciu byaby przytaczajca. Strategia ta sprawdza si doskonale w dziedzinie statkw
kosmicznych, komputerw oraz innych skomplikowanych maszyn i jest take uyteczna w biologii.
Prowadzi ona jednake do redukcjonistycznego przekonania, e jeli tylko udao si nam zrozumie
czci ukadu, rozumiemy take cay ukad. Podejcie takie zaamuje si ostatecznie przy badaniu
istot ywych std tak wielkie jest zapotrzebowanie na medycyn alternatywn, holistyczn
poniewa istota ywa nie jest podobna do adnej maszyny, zbudowanej kiedykolwiek przez czowieka:
jej waciwoci zawsze przewyszaj sum waciwoci czci, z jakich si ona skada.
Posugujc si subtelnymi laboratoryjnymi metodami hodowania komrek i tkanek, potrafimy
wydzieli ze zwierzcia pewne narzdy i tkanki, takie jak: ko, serce, trzustka, mzg czy
zgrupowania komrek nerwowych i utrzymywa je przy yciu przez dni i tygodnie. Wikszo
medycyny zachodniej zasadza si na wiedzy o zachowaniu si takich wyizolowanych ukadw, co do
ktrych przyjmuje si, e ich waciwoci s dokadnie takie same, jak w organizmie. Biologia

rosyjska, opierajca si na pawowskiej koncepcji ciaa jako jednostki niepodzielnej, zawsze odnosia
si sceptycznie do wynikw uzyskanych w badaniach przeprowadzonych na kulturach tkankowych,
podejrzewajc, e te parabiotyczne" reakcje daj jedynie wskazwki na temat tego, co dzieje si w
caym organizmie. Nawet gdybymy byli zdolni do oddzielnego wyhodowania wszystkich narzdw i
tkanek, a potem zestawili je ze sob, tak jak zrobi to dr Frankenstein ze swoim potworem, to przy
naszym obecnym poziomie wiedzy w dalszym cigu mie bdziemy zbiorowisko rozmaitych rodzajw
misa, a nie yw istot. Albert Szent-Gyorgyi napisa kiedy: Biologia jest nauk o rzeczach
nieprawdopodobnych" i rzadko udaje si nam przewidzie nowe odkrycia na podstawie tego, co ju
rozumiemy.
Ograniczenia te wyranie dostrzegaa amerykaska medycyna lat czterdziestych, lecz wydaje si,
e w miar upywu czasu coraz bardziej o nich si zapomina. Dzi wikszo ludzi ze stopniem
doktora medycyny jest przekonanych, e jeli si tylko uda wypeni te nieliczne biae plamy na mapie
uznanej wiedzy naukowej, to nauki podstawowe stan si w peni wystarczajce do zaspokojenia
wszystkich potrzeb zwizanych z leczeniem ludzi. W rezultacie tego trac sprzed oczu las na rzecz
pojedynczych drzew. Spord podstawowych dyscyplin medycyny jedynie fizjologia prbuje
zunifikowa wiedz na temat struktury i funkcji w caociowy obraz tego, jak funkcjonuje organizm.
Std czsto nadaje si jej miano krlowej nauk biologicznych, a jednak nawet na jej terenie dokonuje
si syntezy na zasadzie dokadania do siebie wiedzy o poszczeglnych narzdach. Istnieje jednak
pewna grupa narzdw, jak na przykad ukad nerwowy, ktra koordynuje aktywno wszystkich
pozostaych. Ta unifikacja poszczeglnych czci w transcendencj organizm dokonuje si dziki
odbieraniu, przekazywaniu i gromadzeniu informacji. Std te jedyn dyscyplin, ktra najbardziej
zblia si do ideau traktowania o organizmie w jego caociowym wymiarze, jest neurofizjologia, ktra
w latach czterdziestych bya ju tak wyrafinowana, e stanowia niemal nauk sam w sobie.
Jednak nawet neurofizjologia nie bya w stanie wyjani tajemnicy gojenia. Opracowania, ktre
ceniem jako najlepsze, zupenie ignoroway to zjawisko lub traktoway o nim pobienie w kilku
akapitach. Ponadto dowiadczenia, jakie zgromadziem w Bellevue podczas praktyk w czasie studiw
i pierwszego okresu praktyki po studiach, przekonay mnie, e sukces w pracy lekarza w gwnej
mierze zaley nie tyle od sprawnoci technicznej, lecz od uwagi, jak si powica pacjentom. W
wielu wypadkach wiara w wiedz, oddanie i umiejtnoci lekarza wywieray ogromny wpyw na wynik
leczenia. Niektre rodki, takie jak penicylina uyta przeciw odpowiednim szczepom bakterii,
wykazyway kadorazow skuteczno. Jednake dziaanie innych rodkw nie sprowadzao tak
przewidywalnych skutkw. Jeli pacjent by przekonany, e rodek okae si skuteczny, tak si
zazwyczaj dziao; w przeciwnym wypadku rodek nie okazywa si pomocny, niezalenie od tego, z
jak nowoczesnego arsenau rodkw by pochodzi. Niestety, doszo do zdeprecjonowania przez now
medycyn naukow wanoci relacji lekarz-pacjent. Ci lekarze rzec by mona, nowego chowu
utrzymuj, e moc tej wiary jest w pewnej mierze czym nierealnym, e pacjentom tylko wydaje si, e
ich stan ulega poprawie. Jest to, ich zdaniem, kompletny nonsens, ktry powinien by zosta
wykorzeniony przez nieco bardziej wiat, pen troski uwag podczas codziennych obchodw. Nie
stwierdzono przecie w organizmie adnego procesu biochemicznego czy te struktury anatomicznej,
ktra dawaaby nawet najskromniejsze podstawy dla takiego pogldu. Z tego te powodu takie
nienaukowe nastawienie, jest pozostaoci przesdu, ktry utrzymuje si jeszcze od epoki czarw.
Efekt placebo, jak nazywa si go obecnie, zosta udokumentowany dopiero kilkadziesit lat temu i w
dalszym cigu nie akceptuje si go jako skadnika procesu odzyskiwania zdrowia. Na dystansie wielu
lat przekonaem si, e wiadomo oddziauje na stan ciaa, tak jak wiatr oddziauje na stan drzewa.
Nasz brak wiedzy na temat procesw odzyskiwania zdrowia, a szczeglnie jego skadowej
psychologicznej, zasia w moim umyle ziarna zwtpienia. Przestaem wierzy, e nauka jest jedyn i
wystarczajc podstaw dla praktyki medycznej. Jako chirurg staraem si na swoim oddziale
postpowa zgodnie z zasad interakcji, powicajc wicej czasu na rozmowy z pacjentami, dajc
im do zrozumienia, e zaley mi na nich i e o nich dbam. To naturalne, e kiedy staem si
nauczycielem, usiowaem wszczepi moje przekonania studentom. W miar jak nabywaem
dowiadczenia, coraz bardziej utwierdzaem si w przekonaniu, e we wszystkich podrcznikach
brakuje jeszcze jednego rozdziau, tego, ktry powinien spaja wszystko ze sob i pomaga nam,
lekarzom, w zrozumieniu harmonii organizmu, ktr mamy za zadanie przywraca.
Kiedy wstpiem na drog bada naukowych, kierowaem swe wysiki ku do ograniczonemu
celowi spord wielu, ktre wydaway mi si atrakcyjne. Byo nim stwierdzenie, co jest czynnikiem
pobudzajcym i sterujcym wzrostem, ktry jest nieodcznym skadnikiem procesu gojenia si ran.
Jednak zawsze w moim umyle gboko tkwiy pytania oglniejsze, pytania, ktre drczyy mnie ju od
czasu studiw: Co odgrywa rol czynnika unifikujcego organizm, powodujcego, e kada komrka
jest podporzdkowana dobru caoci? Jak to si dzieje, e cay organizm potrafi robi to, czego nie

potrafi zrobi adna jego cz z osobna? Co powoduje, e organizm jest ukadem niezalenym,
samosterownym i samonaprawiajcym si? Tak wic chciaem naprawd wiedzie, co jest przyczyn
stanu oywienia organizmw. Intuicja podsuwaa mi pewno, e odpowied na te pytania wcale nie
musi by na zawsze ukryta w mistycznych i zagadkowych rejonach wiedzy, lecz e mona j uzyska
na gruncie nauki. Byem przewiadczony, e dotarcie do tych rejonw wiedzy wymaga bdzie
wieego spojrzenia w kategoriach nauki, a nie prby stosowania dogmatw mechanistycznych, ktre
s pozostaoci minionego wieku. Myl, e dziki badaniom nad nerwami i regeneracj, ktre
opisaem na poprzednich stronach tej ksiki, mog teraz naszkicowa tre tego brakujcego
rozdziau.
Ju od stuleci wiedziano, e nerwy stanowi sie komunikacji w obrbie ciaa. Mimo to informacje
zebrane przez neurofizjologw nie ujawniy czynnika integrujcego, ktry stanowi to procesw
gojenia. Marc Singer dowid, co prawda, e nerwy odgrywaj niezbdn rol w regeneracji, jednake
cay ten skomplikowany system impulsw i neurotransmiterw, wiedza o ktrym jak dotd stanowia
wszystko, co wiedzielimy o nerwach, nie przynosi adnych informacji w czasie tego procesu. Nerwy,
jak si okazuje, s take istotnym czynnikiem dla prostszych typw gojenia. Zdarza si czasem, e
wskutek trdu lub cukrzycy nastpuje zablokowanie funkcji nerww w peryferyjnych czciach ciaa.
Wtedy uszkodzona koczyna nie tylko nie chce si goi, lecz take ulega degeneracji w znacznie
wikszym zakresie, ni wynikaoby to z faktycznego jej uszkodzenia. Czsto mylaem o tym
paradoksie w zwizku z innymi problemami, ktre nie najlepiej udaje si tumaczy przez impulsy
nerwowe. S nimi: wiadomo i wiele jej poziomw, sen, cykle biologiczne oraz dowiadczenia
pozazmysowe. Ale jako lekarza najbardziej frapowaa mnie tajemnica blu.
Jest to jedna z najmniej poznanych funkcji narzdw zmysowych, cho musiaa by jedn z
pierwszych, ktre si wyksztaciy w trakcie ewolucji ycia.
Istoty ywe niezdolne do odczuwania blu nie mogyby przey, gdy nigdy nie zdoayby
rozpozna zagroenia dla ich ycia; nie wiedziayby te, kiedy naley podj dziaanie obronne.
Odczucie blu jest czym rnym od tego odczucia, jakiego dostarcza zmys dotyku. Jeli kto pooy
palec na rozgrzanym piecyku, to najpierw odbierze wraenie dotknicia, a uczucie blu pojawi si w
zauwaalnym odstpie czasu od chwili dotknicia: wtedy, kiedy odruch spowodowa ju odsunicie
palca. Jest jasne, e odczucie blu przekazywane jest innymi sposobami. Ponadto s rne rodzaje
blu. Bl pochodzcy ze skry jest zupenie inny ni bl gowy, brzucha czy mini. Jeli kiedykolwiek
chciaoby si wprawi neurofizjologa w zakopotanie, to wystarczy poprosi go o wyjanienie zjawiska
blu.
Kiedy zaczynaem badania nad regeneracj, wydawao mi si, e natrafiem na nowy sposb
przewodnictwa nerwowego. Wyobraaem sobie wolno zmieniajce si prdy pynce wzdu
neuronw; ich fluktuacje speniayby rol analogowego systemu przekazu informacji. Cho moja
uwaga skupiaa si gwnie na roli tych prdw w procesach gojenia, to ubocznie powicaem te
uwag badaniom idcym w innych kierunkach. Czyniem to po czci ze zwykej ciekawoci, lecz
take dlatego, i byem wiadom, e niezalenie od tego, jakie znaczenie moe mie moja teoria dla
wyjanienia procesw gojenia, to jeli niektre jej szczegy potrafi umieci na szerszym tle, bdzie
miaa ona wiksze szans, aby sta si przedmiotem dyskusji.
W badaniach nad gojeniem si miaem do czynienia jedynie z t stron ukadu ywego, od ktrej
wychodziy bodce, jakimi byy napicia i natenia prdw oddziaujce na obszar zranienia, ktrych
zadaniem byo pokierowa komrkami w czasie naprawy uszkodzenia. Zarwno cybernetyka, jak i
zdrowy rozsdek podpowiaday mi, e organizm, zanim zacznie naprawia uszkodzenie ciaa, musi
przedtem wiedzie, e do niego doszo. Inaczej mwic, rana musi sprawia bl, a bl musi stanowi
cz sygnaw dochodzcych do centrum sterujcego. Z pewnoci, jeli kana wyjcia realizuje si
dziki sygnaom elektrycznym, to bezsensem byoby przyjmowa, e kana wejciowy realizuje si
poprzez impulsy nerwowe.
Jednoczenie inny jeszcze problem nie dawa mi spokoju. Wydawao si mianowicie, e impulsy
nerwowe, jak te wspomniane prdy wystpuj jednoczenie w nerwach, za wszystko, co
wiedzielimy o impulsach nerwowych i elektrycznoci, przemawiao za tym, e nie mog one
rozprzestrzenia si w tym samym neuronie i w tym samym" czasie, nie przeszkadzajc sobie
wzajemnie. Dziki przypadkowi dysponujemy ju teraz rozwizaniem obydwu kwestii. Sposoby, dziki
ktrym udao si znale te rozwizania, wskazuj, w jaki sposb jeden eksperyment otwiera drog do
innego, ktry nie jest bezporednio z nim powizany, i jak czasem polityka przynosi korzy nauce.
Konstelacje ciaa
Po opublikowaniu przeze mnie na pocztku lat szedziesitych kilku artykuw naukowych

odwiedzi mnie nie zapowiedziany go, ktrym by pewien pukownik z biura Naczelnego Lekarza
Armii. Powiedzia mi on, e od pocztku ledzi moje prace i ma pewien pomys, ktry chciaby ze mn
przedyskutowa. Zapyta te, czy ju syszaem o akupunkturze.
Odpowiedziaem, e takich zagadnie nie porusza si na uczelniach medycznych podczas
wykadw. Co prawda czytaem o niej, lecz nigdy nie miaem okazji zetkn si z ni bezporednio ani
te nie wiedziaem, czyjej zastosowanie przynosi korzystne skutki.
Mog pana zapewni, e jest skuteczna odpowiedzia. Z ca pewnoci znosi bl. Nie wiemy
jednake, jak to si dzieje. Gdybymy to wiedzieli, armia mogaby zaadaptowa j do
wykorzystywania przez lekarzy w czasie dziaa wojennych. Po przeczytaniu paskiej pracy niektrzy
z nas zastanawiaj si, czy znieczulenie nie moe realizowa si na drodze elektrycznej, tej samej, na
jakiej, zdaje si, realizuje si take regeneracja. Co pan o tym myli?
Idea ta bya nowa dla mnie, ale te zaraz pomylaem, e bya dobra. Chocia neurofizjologowie
przez dziesiciolecia intensywnie zajmowali si badaniami nad blem, w dalszym cigu brakowao
jakiej spjnej teorii, wyjanienia, jak zachodzi jego blokowanie przy pomocy rodkw znieczulajcych
i umierzajcych. W medycynie zachodniej, ze wzgldu na jej zorientowanie biochemiczne, adne
inne rodki suce zwalczaniu blu, poza farmakologicznymi, nie byy traktowane powanie. By
moe, jaka metoda fizyczna mogaby nas naprowadzi na to, czym naprawd jest bl.
Rozmawialimy przez kilka godzin, a potem ju nie miaem adnej wiadomoci od pukownika.
Sam te przez wicej ni dziesi lat nie miaem szansy na podanie ladem jego idei. W 1971 roku
James Reston, felietonista z New York Times", jako jeden z pierwszych zachodnich dziennikarzy,
ktremu komunici zezwolili na objazd Chin, by wiadkiem kilku operacji, w ktrych jako jedyny
rodek anestetyczny bya stosowana akupunktura. Dowiadczy skutecznoci tej metody rwnie na
sobie, gdy wskutek ataku wyrostka robaczkowego musiano mu go operacyjnie usun, za bl
pooperacyjny zniesiono przy pomocy akupunktury. Jego doniesienia postawiy akupunktur w centrum
uwagi opinii publicznej. Staa si ona niemale medycznym odpowiednikiem sputnika. Wkrtce
National Institutes of Health zaczy zachca do stawiania propozycji badawczych, odnoszcych si
do tej techniki chiskiej. Nie przepuciem wic tej okazji.
W tym czasie na Zachodzie rozpowszechniony by pogld, e jeli akupunktura jest w ogle
skuteczna, to realizuje si ona dziki efektowi placebo, a wic jej skuteczno jest rezultatem zaufania
do niej. Std te powinna by ona skuteczna w okoo jednej trzeciej przypadkw, tak jak dzieje si to
w przypadku imitowania rodkw leczniczych w testach klinicznych. Wielu tych, ktrzy zgosili si po
pierwsze fundusze, rozpoczo od testowania tej wanie idei, przyjmujc dodatkowo, e lokalizacja
igie nie odgrywa adnej roli. Wikszo zatem najwczeniejszych wynikw bada zadao kam temu
zudzeniu, co zostao ju dawno zrobione przez Chiczykw i, jak mona wnioskowa z
przedstawionego powyej faktu, take przez amerykask armi. Przypomniawszy sobie rozmow z
pukownikiem, zaproponowaem bardziej eleganck hipotez.
Zasugerowaem mianowicie, e meridiany akupunkturowe s przewodnikami elektrycznymi, ktre
przekazuj do mzgu informacje o zaistniaym uszkodzeniu. Mzg z kolei miaby odpowiada na te
sygnay wysyajc prd stay o odpowiednim poziomie, ktrego zadaniem byoby stymulowanie
gojenia w obszarze zaburzenia rwnowagi. Postulowaem te, e integrujca funkcja mzgu, w
stosunku do docierajcych sygnaw, polegaaby rwnie na wysyaniu do wiadomoci sygnau, ktry
byby interpretowany jako bl. Oczywicie, jeli mona zablokowa docieranie sygnau, to mona
take zapobiec odczuwaniu blu. Zasugerowaem, e akupunktura realizuje si na tej wanie drodze.
Wskutek okrelonej opornoci elektrycznej drogi przewodzenia, w miar oddalania si od rda
napicia nastpuje spadek natenia prdu, jaki po tej drodze przepywa. Im mniejsze jest napicie i
liczba nonikw prdu, tym szybciej on zanika. Inynierowie elektrycy rozwizuj ten problem,
umieszczajc co pewien odcinek drogi prdu wzmacniacze sygnau, dziki czemu odzyskuje on
pierwotn si. Odlegoci stacji wzmacniajcych sygnay o wartociach lecych w zakresie wielkoci
nanoamperowych i mikrowoltowych powinny znajdowa si od siebie w odlegociach
kilkucentymetrowych akurat takich, jakie rozdzielaj punkty akupunkturowe. Wyobraziem wic
sobie, e istniej setki malutkich generatorw prdu staego, wysyajcych, jak ciemne gwiazdy,
sygnay elektryczne wzdu meridianw wewntrzn galaktyk, na ktrej istnienie Chiczycy natrafili
w jaki sposb i przebadali j metod prb i bdw przed ponad dwoma tysicami lat. Jeli punkty te
s rzeczywicie wzmacniaczami, to wbicie metalowej igy w jeden z nich powinno powodowa jej
zwarcie wskutek poczenia z otaczajcymi pynami tkankowymi, a przez to spowodowa zniesienie
uczucia blu. I jeliby stan zdrowia organizmu zalea od rwnowagi krenia w obrbie tej konstelacji
niewidzialnej energii jak w to wierzyli Chiczycy to rozmaite sposoby umieszczania igie mogyby

doprowadza te prdy do stanu harmonii. Jednak ta skadowa terapii akupunkturowej powinna jeszcze
by poddana ocenie przez medycyn zachodni.
Najwiksza trudno, jak ma zachodnia medycyna z zaakceptowaniem akupunktury, polega na
tym, e nie s znane adne struktury anatomiczne, ktre by odpowiaday meridianom tym
przewodnikom, ktre maj lee tu pod skr. Niektrzy badacze utrzymuj, e w punktach
akupunkturowych udao si im zlokalizowa malutkie skupienia neuronw czuciowych, jednak inni
badacze daremnie trudzili si prbujc odnale takie wanie skupiska. Moja propozycja dostarczaa
bardzo wygodnego sposobu poradzenia sobie z tym problemem. Jeli wspomniane punkty i linie byy
rzeczywicie przewodnikami i wzmacniaczami, to skra znajdujca si nad nimi powinna rni si od
skry otaczajcej charakterystykami elektrycznymi. W tych punktach powinna j cechowa mniejsza
oporno elektryczna (wiksze przewodnictwo), a dokadnie w punkcie aku-punkturowym powinno da
si wykry istnienie rda prdu staego. Niektrzy lekarze, szczeglnie chiscy, zamiast igami,
zaczli ju posugiwa si impulsami prdu o niskiej czstotliwoci, wynoszcej okoo dwu cykli na
sekund. Jeli udaoby si nam potwierdzi te zrnicowania opornoci skry i zmierzy prdy
wypywajce z tych punktw, wiedzielibymy, e akupunktura jest czym rzeczywistym w kategoriach
medycyny zachodniej i moglibymy z penym zaufaniem przystpi do bada struktur fizycznych.
Uzyskaem fundusze na badania i zatrudniem Mari Reichmanis., ktra bya wietnym modym
biofizykiem i ostatnim doktorantem Charliego Bachmana. Poczenie jej zdolnoci matematycznych i
praktycznoci w krtkim czasie przynioso pierwszy wynik. Wsplnie skonstruowalimy elektrod typu
pizza", ktra majc ksztat kolisty toczya si wzdu meridianw, pozwalajc na dokonywanie cigej i
wiarygodnej rejestracji. Skonstruowalimy te kwadratow siatk zoon z trzydziestu szeciu
elektrod, ktre umoliwiay sporzdzanie mapy charakterystyk elektrycznych otoczenia kadego
punktu.
Ju w pierwszych meridianach poddanych pomiarom, ktrymi byy: linia jelita grubego i linia
osierdzia, lece na grnej i dolnej stronie rki, w poowie punktw udao si Marii stwierdzi
przewidywane charakterystyki elektryczne. Najwiksze znaczenie ma to, e te same punkty ujawniay
si u wszystkich ludzi, jakich poddalimy badaniom. Poniewa akupunktura jest bardzo specyficzn
mieszanin tradycji, eksperymentu i teorii, inne punkty mog mie rzekomy charakter lub ich
charakterystyki mog by po prostu sabiej uwydatnione. Mog te by innego typu ni ten, na jaki
reaguj nasze przyrzdy pomiarowe. Przeprowadzone przez nas pomiary ujawniy take, e meridiany
przewodz prd elektryczny, za jego biegunowo zgadza si ze stron wejciow
dwukierunkowego ukadu, ktry wyznaczylimy dla pazw, a wic prd wpywa do centralnego
ukadu nerwowego. Kady punkt, w stosunku do swego otoczenia, by elektrododatni i kady z nich
otaczao pole o charakterystycznym ksztacie. Stwierdzilimy nawet pitnastominutow periodyk
zmian natenia prdw w tych punktach. Nakadaa si ona na rytmik okoodobow, stwierdzon
przez nas, przed dziesiciu laty, w caociowym ukadzie staoprdowym. Stao si wic oczywiste, e
przynajmiej wiksza cz schematu rozmieszczenia punktw akupunkturowych na ciele majak to si
argonowo mwi, obiektywn podstaw w rzeczywistoci."

Maria, Joe Spadaro i ja przystpilimy do bardziej zaawansowanej serii prb. Planowalimy


dokonywanie rejestracji z szeciu gwnych punktw jednego meridianu w momencie, kiedy nastpuje
wbijanie igy w jego punkt skrajny.
Jeli teoria statoprdowa jest suszna, to powinnimy obserwowa przesuwanie si zmiany
potencjau od jednego punktu pomiarowego na meridianie do jego nastpnego punktu. Jednake
akurat wtedy, kiedy rozpoczynalimy t drug faz, NI H wycofay si z dalszego finansowania
naszych bada, pomimo e w cigu roku opublikowalimy cztery artykuy. Mona si domyla, e
NIH przestay si interesowa akupunktur, przynajmniej tym typem bada podstawowych, jakie my
prowadzilimy. Ale nawet w tej sytuacji byem do zadowolony. Ukad wejciowy dziaa tak, jak
przewidywaem. Pozostawao jeszcze bez odpowiedzi inne, bardzo wane pytanie: jaka struktura
przewodzia prd elektryczny w taki sposb, e nie towarzyszyo temu zakcanie impulsw
nerwowych?
Oczywicie, na to pytanie odpowiedziaem ju w poprzednich rozdziaach. Okazao si, e prdy te
pyn poprzez komrki perinueralne. Jednak w pocztkach lat siedemdziesitych podejrzewalimy
jedynie, e tak moe by. Dowody na to, e tak istotnie jest, zrodziy si nieoczekiwanie w rezultacie
zaczerpnicia idei z zupenie innej dziedziny.
Jedn z powaniejszych trudnoci w badaniach medycznych jest znalezienie odpowiedniego
modelu zwierzcego", na ktrym mona by bada ludzkie choroby. Szczeglne trudnoci sprawia
badanie nie gojcych si zama, gdy ludzie posiadaj znacznie mniejsze zdolnoci do gojenia
zama ni wikszo zwierzt, dla ktrych problem nie gojcych si zama nie istnieje. Pomylaem
sobie, e wykorzystujc zdobyt wiedz o wanej roli, jak w gojeniu si koci odgrywaj nerwy,
poprzez przecicie nerww dochodzcych do zamanej nogi moemy doprowadza do sytuacji, kiedy
koci szczura nie bd chciay si zrasta. Zabieg ten powinien by skuteczny szczeglnie wtedy,
kiedy usunie si cae odcinki nerww, wskutek czego nie bd one zdolne do ponownego wrastania
do koczyny. Wykonanie tej czci zadania zleciem dr. Bruce Bakerowi, modemu chirurgowi
ortopedycznemu, ktry koczy wtedy praktyk w naszym szpitalu i na dodatkowy rok pozosta u nas
na stypendium.
Kiedy Bruce opracowa skomplikowan procedur chirurgiczn, znieczulalimy grup szczurw,
usuwalimy unerwienie jednej nogi zwierzcia oraz w standardowy sposb amalimy ko udow lub
strzakow. Po tym, kadego dnia, ponownie znieczulalimy kilka zwierzt, by uszkodzony wycinek
mona byo umocowa w sposb odpowiedni do obserwacji mikroskopowych. Jednoczenie Bruce
sprawdza, czy odcite nerwy nie odrosy. Skuteczno odnerwienia potwierdzay zdjcia
mikroskopowe oraz cakowity parali koczyny.
Wyniki byy zachcajce, ale i zagadkowe. Nerwy nie odrastay, jednak zamanym koczynom
potrzeba byo dwa razy wicej czasu ni normalne sze do siedmiu dni, aby nastpio zagojenie

zamania. Jednak gojenie zachodzio, cho zgodnie z teori bez udziau nerww zrastanie wcale nie
powinno byo nastpowa.
Wiadomo ju byo, i uszkodzony koniec nerwu zamiera w cigu kilku dni po przeciciu. Skoro
jednak w naszym dowiadczeniu przecinanie nerwu nastpowao w tym samym czasie co zamanie
koci, nie mona byo wykluczy jakiej przytumionej stymulacji zachodzcej ze strony nerwu, zanim
jeszcze nastpio jego obumarcie. W dowiadczeniu z drug grup zwierzt najpierw przecinalimy
nerw. Nastpnie, po trzech dniach, kiedy ju z ca pewnoci nastpio odnerwienie,
przeprowadzalimy kolejne operacje. Bylimy przekonani, e to opnienie doprowadzi do
prawdziwych stanw niegojenia si zama. Ku naszemu zaskoczeniu, koci goiy si szybciej ni u
zwierzt z pierwszej grupy dowiadczalnej, cho proces ten trwa i tak o kilka dni duej ni normalnie.
Bya to wic tajemnica pierwszej klasy. Jedyn rzecz, jaka w tej sytuacji przysza nam na myl,
byo dokonywanie przeci jeszcze wczeniej, na sze dni przed amaniem. Kiedy przekazano nam z
powrotem preparaty z tej serii dowiadczalnej, okazao si, e u tych zwierzt, ktrych koczyny
zostay przecie cakowicie odnerwione, wygojenie zama nastpowao tak samo szybko, jak u
zwierzt kontrolnych. W tej sytuacji dokadniej przyjrzelimy si preparatom mikroskopowym, ktre
Bruce sporzdza z najbliszego otoczenia obcitej czci nerwu. Okazao si, e otoczki komrek
Schwanna, po szeciu dniach opnienia, przerastaj szczelin przecicia. Skoro tylko nastpowaa
naprawa tej tulejki zoonej z komrek perineuralnych, rozpoczynao si normalne gojenie koci. By to
wic dowd na to, e przynajmniej sygna gojenia, czyli sygna wyjciowy, jest przekazywany raczej
poprzez otoczk ni przez sam nerw. Okazao si, e komrki, ktre biolodzy uwaali za speniajce
zaledwie rol izolacji, s prawdziwymi przewodnikami.
Jednoczce cieki
Eksperymenty, ktre na pocztku lat szedziesitych przeprowadzilimy wsplnie z psychiatr
Howardem Friedmanem, a o ktrych wspomniaem ju w rozdziale 5, byy pierwszymi, ktre
dostarczyy mocnego poparcia dla analogowej teorii blu. W miar jak nasilao si dziaanie rodka
znieczulajcego zarwno na czowieka, jak i na wszystkie zwierzta, nastpowao zmniejszanie si, a
czasami nawet zanikanie, ujemnych potencjaw wysunitych czci koczyn. W stanach gbokiego,
cakowitego znieczulenia dochodzio nawet do odwracania si polaryzacji: koczyny staway si
dodatnie, a mzg i rdze ujemne. Wtedy nie wiedzielimy jeszcze o ukadzie dwukierunkowym,
przenoszcym sygnay do wewntrz wzdu neuronw czuciowych i na zewntrz wzdu neuronw
ruchowych, lecz byo dla nas spraw oczywist, e substancje przeciwblowe powoduj odwrcenie
kierunku przepywu prdu. Obserwowalimy, e miejscowe znieczulenie, takie jak na przykad po
wstrzykniciu prokainy do jednej koczyny czowieka lub zwierzcia laboratoryjnego, doprowadza do
zniesienia ujemnego potencjau jedynie w tej koczynie. Staoprdowe potencjay, ktre mierzylimy
na gowie, nie ulegay zmianie, wyczywszy niewielki zaamek zapisu, ktry by reakcj na ukucie
igy!
W dodatku potencjay Staoprdowe rozprzestrzeniaj si dostatecznie wolno, aby mona byo przy
ich pomocy tumaczy zjawisko blu. Najwiksze nasilenie blu rany nie zjawia si bowiem w
pierwszych minutach czy te nawet godzinach po doznanym uszkodzeniu ciaa. Opnienie to jest
szczeglnie trudno wyjani w kategoriach impulsw nerwowych, gdy rozprzestrzeniaj si one z
prdkoci dziesiciu metrw na sekund. Jeli jednak powodowalimy zranienia koczyn
salamander, rejestrujc jednoczenie potencjay na ich koczynach i gowach, to wraz z Friedmanem
stwierdzalimy, e zmiany te pojawiaj si mniej wicej wtedy, kiedy pojawia si opnione poczucie
blu. Podobne opnienie wystpuje w akupunkturze. Trwa ono zwykle dwadziecia lub wicej minut,
zanim pojawiaj si jej skutki.
Stwierdzilimy, e moemy oddziaywa w kierunku odwrotnym, to znaczy wywoywa znieczulenie
przy pomocy prdu elektrycznego. Wystarczajco silne i prostopadle zorientowane w stosunku do
kierunku przepywu prdu p9le magnetyczne klamrowao" go, wstrzymujc jego przepyw. Dziki
umieszczaniu ab i salamander pomidzy biegunami elektromagnesu w taki sposb, e linie pola
magnetycznego przyjmoway orientacj prostopad w stosunku do prdu przepywajcego od czci
tylnej mzgu do jego czci przedniej, bylimy w stanie wywoywa znieczulenie zwierzcia rwnie
skutecznie, jak przy uyciu rodkw chemicznych, za zapis EEG w obydwu przypadkach mia
identyczny wygld. Ten sam skutek uzyskiwalimy, przepuszczajc prd elektryczny przez mzg od
jego czci przedniej do tylnej, kasujc w ten sposb prd zwizany ze stanem czuwajcej
wiadomoci, jak ma to miejsce w zjawisku elektrosnu.
Jednym z najbardziej emocjonujcych wynikw mojej wsppracy z dr Friedmanem byo uzyskanie
dowodu na to, e stan czyjej czuwajcej wiadomoci moe zmienia poziom percepcji blu.

Friedman, ktry posugiwa si hipnoz do sterowania odczuwaniem blu przez jego pacjentw,
niektrym najbardziej podatnym spord nich przekazywa sugesti zdrtwienia rki do takiego
stopnia, e nie odczuwali oni ukucia ig. W kadym z tych przypadkw stwierdzaem, e ujemny
potencja na przedniej czci gowy zmniejsza si, czsto osigajc warto zerow, kiedy osoba
hipnotyzowana pograa si w gbokim transie. Zapisy zmieniay si w podobny sposb, jak w
przypadku znieczulenia; zmiany te miay jednake mniejszy zakres. Po tym, kiedy zostaa podana
sugestia kontroli blu, nastpowao odwrcenie potencjau na rce, tak jak miao to miejsce w
odpowiedzi na dawk prokainy. I przeciwnie, jeli osobie w stanie penej wiadomoci nakazano silnie
skoncentrowa uwag na rce, wtedy uwraliwienie na bl nasilao si, a potencja elektryczny tej
koczyny stawa si bardziej ujemny. Stwierdzilimy, e na tej drodze moemy rozstrzyga, czy kto
znajduje si w stanie hipnozy, czy tylko udaje, e tak jest.
Niektrzy krytycznie nastawieni badacze (obawiam si, e odnosi si to take do mnie) sdzili, e
hipnoanelgezja jest jedynie stanem, kiedy pacjent w dalszym cigu odczuwa bl, ale nie reaguje na to
odczucie. Eksperymenty te udowodniy jednak, i rzeczywicie zachodzi blokada percepcji blu.
Wydaje si, e sam mzg moe odcina dopyw blu przez kierowan wol" zmian potencjaw
staoprdowych w pozostaej czci ciaa. S wszelkie podstawy, by sdzi, i kontrola blu
uzyskiwana na drodze biofeedbacku lub jogi zachodzi rwnie za porednictwem wrodzonego
obwodu tumienia sygnaw blowych, ktry powoduje wyrzucenie porcji wasnych substancji
znoszcych bl. Jeli sygna ma odpowiedni modulacj, nastpuje wtedy wyzwalanie endorfin
(wytwarzanych przez organizm opiatw), co wykazano w wyniku dowiadcze, w ktrych
wstrzyknicie naloxonu (substancji antagonistycznej w stosunku do opiatw) znosio znieczulenie
wywoane technik akupunktury. Przewiduj, e badania nad tym ukadem doprowadz nas w kocu
do umiejtnoci kontroli blu, gojenia i wzrostu, co dokonywa si bdzie wycznie na drodze
psychicznej, a przez to znacznie spadnie zapotrzebowanie na pomoc ze strony lekarzy.
Bezporednie dowody na istnienie staoprdowego ukadu perineuralnego stopniowo gromadziy
si przez kilka dziesicioleci. Ju w 1958 roku wykryto prdy elektryczne w komrkach glejowych
mzgu szczura, a wyniki rzetelnych (jakkolwiek dugo ignorowanych) pomiarw prdw staych w
mzgu aby zostay opublikowane we wczesnych latach czterdziestych przez Ralpha Gerarda i
Benjamina Libeta. Prace z zakresu mikroskopii elektronowej wykazay, e cytoplazma wszystkich
komrek Schwanna jest powizana poprzez otwory w bonach ssiadujcych ze sob komrek, dziki
czemu powstaje zesplnia komrkowa, tworzca drog przewodnictwa prdu. Inne komrki
perineuralne wycika i glej s prawdopodobnie poczone ze sob w podobny sposb, gdy
poczenia typu zesplni komrkowej wykryto ostatnio w komrkach glejowych pijawek. Ich ukad
nerwowy jest przedmiotem duej liczby bada ze wzgldu na nadzwyczaj due rozmiary komrek
nerwowych. Ostatnio wprowadzona metoda izolowania wkien Schwanna za pomoc selektywnego
promieniowania pozwolia wykaza, e wanie te komrki, a nie neurony, wytwarzaj bodce
nerwowe, ktre mani istotne znaczenie dla regeneracji.
Wynalezienie magnetometru udoskonalonego typu pozwolio na uzyskanie ostatecznego dowodu,
ktry obecnie jest powszechnie akceptowany. Ot kady przepyw prdu elektrycznego
automatycznie doprowadza do wytwarzania pola magnetycznego wok niego. Wynika std, e jeli
prd perineuralny w rezultacie swych fluktuacji przenosi informacje, to musi to znale odbicie w
charakterystykach pola magnetycznego wok ciaa, ktrego pulsacje mog ujawnia t sam
informacj. Kiedy po raz pierwszy przedstawiem ten pomys, moi koledzy uznali to za kompletny
nonsens. Nie mogem im udowodni, e si myl, gdy nie byo wtedy adnych przyrzdw
umoliwiajcych mierzenie tak subtelnych pl, jakie generowane s przez bardzo sabe prdy. Kady
zreszt wiedzia, e ludzkie ciao nie oddziauje na ruchy igy kompasu, a dostpne w tamtym czasie
przyrzdy nie rejestroway adnego pola wok organizmu.
I wtedy wanie, w 1964 roku fizyk ciaa staego, Brian D. Josephson, wynalaz przyrzd
elektronowy, noszcy obecnie miano zcza Josephsona. Ten prosty ukad przynis mu Nagrod
Nobla. Skada si on w zasadzie z dwu nadprzewodnikw poczonych ze sob w taki sposb, e
moe zachodzi kontrolowana oscylacja prdu pomidzy nimi. Dzi znajduje on wiele zastosowa,
szczeglnie w superkomputerach. Kiedy w kpieli ciekego helu temperatura takiego zcza obniy si
niemal do zera bezwzgldnego, jego metalowe skadniki przechodz w stan nadprzewodnictwa, w
ktrym prd elektryczny moe pyn praktycznie bez przeszkd. Tak wic nadprzewodnictwo, w
przeciwiestwie do innych typw przewodzenia, polega na bezoporowym przepywie elektronw przez
materia. Przyrzd ten, nazywany kwantowym interferometrycznym ukadem nadprzewodzcym
(superconducting quantrum interferometrie device, w skrcie SQUID), jest detektorem pola
magnetycznego tysice razy czulszym od wszystkich, jakie dotd znano.

W 1963 roku G.M. Boule i R. McFee z wielkimi trudnociami zmierzyli i tak stosunkowo znaczne
pole magnetyczne, jakie jest wytwarzane przez serce czowieka. Posuyli si oni najlepszym
instrumentem starego typu, ktry zawiera cewk liczc dwa miliony zwojw. Pniej, bo w 1971
roku, dr David Cohen z Francis Bitter National Magnet Laboratory [Pastwowe (Narodowe)
Laboratorium Magnetyczne im. Francisa Bittera (przyp. tum.)] w MIT (z ktrym utrzymywalimy
kontakty ju od najwczeniejszego okresu istnienia naszego laboratorium) posugujc si ukadem
SQUID i komor zerowego pola, do wntrza ktrej nie docieray adne pola sztuczne ani te pole
geomagnetyczne, po raz pierwszy dokona rejestracji pola magnetycznego, wytwarzanego przez
ludzk gow. W wyniku bada pola magnetycznego wok ludzkiego organizmu okazao si, e
istniej dwa jego typy. Pierwszy z nich to pola szybkozmienne, wytwarzane przez zmienne prdy
jonowe, przepywajce przez komrki nerwowe i miniowe. Pola o najwikszej wartoci pochodz od
serca, gdy zachodz w nim zsynchronizowane skurcze komrek. SQUID potwierdzi rwnie istnienie
staoprdowego ukadu perineuralnego, ktry przede wszystkim w mzgu wytwarza stae pola
magnetyczne. Natenie tych pl stanowi miliardow cz natenia ziemskiego pola
magnetycznego, majcego natenie okoo p gausa.
Ju w 1975 roku doktorzy: Samuel Williamson, Lloyd Kaufman i Douglas Brenner z New York
Uniyersity byli w stanie mierzy pola magnetyczne mzgu bez wykorzystywania do tego celu
ekranowanego pomieszczenia, a nawet w elektromagnetycznym zgieku, jaki panuje w centrum
Manhattanu. Co wicej, stwierdzili oni, e magnetoencefalogram (MEG) analogiczny do EEG zapis
zmian pola magnetycznego mzgu czsto dokadniej ni EEG odzwierciedla aktywno umysow.
MEG pozwala na o wiele dokadniejsze, ni EEG, zlokalizowanie rde prdu w mzgu, gdy pole
magnetyczne przenika bez zakce przez opon tward i koci czaszki. Od czasu wprowadzenia tej
metody grupa nowojorska prowadzia prace polegajce na korelowaniu zjawisk magnetycznych z
dobrze znanymi reakcjami mzgu, takimi jak na przykad reakcje komrek kory wzrokowej na proste
sygnay i byski wiata. Kiedy mzg odpowiada na jakikolwiek bodziec, generuje on fal aktywnoci
elektrycznej, ktra znajduje odbicie w EEG. Tego jednak nie wida w typowym EEG, gdy w tym
samym czasie w mzgu zachodzi jeszcze wiele innych procesw maskujcych t fal. Jeli jednak
jaki prosty bodziec powtarza si wiele razy, a zapisy EEG s uredniane przy pomocy komputera, to
spod tego ta zakcajcego mona wydoby specyficzn odpowied mzgu na okrelony bodziec.
Nosi ona miano potencjau wywoanego. Kilka grup powoli ju tworzy, niewielki na razie, sownik
nowych poj odnoszcych si do specyficznych ksztatw fal. Zawiera on takie nazwy, jak: fala
niespodzianki", fala zamiaru" czy te fala podwjnego odczucia", pojawiajca si, kiedy kto prbuje
zrozumie zdanie cechujce si skadniowym bezsensem, jak na przykad: Napia si z odbiornika
radiowego."
Podsumowujc dotychczasowe osignicia bada w zakresie magnetoencefalografii, mona
powiedzie, e nastpuje utwierdzanie si tezy, i kademu elektrycznemu potencjaowi wywoanemu
towarzyszy take magnetyczny potencja wywoany". Oznaczaoby to, e potencjay wywoane i EEG,
ktrego cz stanowi, odzwierciedlaj rzeczywist aktywno elektryczn. Nie s wic jakim
elektrycznym artefaktem seryjnych impulsw nerwowych, jak to wczeniej ujmowano. Niektre ze
skadowych MEG mogyby pochodzi od takich zsumowanych impulsw nerwowych, lecz inne jego
aspekty wyranie wskazuj na istnienie prdw staych w mzgu, szczeglnie za na ich przepyw w
kierunku od przodu do tyu poprzez rodkow cz mzgu. MEG nie wykazuje istnienia skadowych o
wyszej czstotliwoci, ktre stwierdza si w EEG, co wskazuje, e pewne elementy obydwu zapisw
pochodz z innych rde.
Poniewa kada reakcja i myl zdaj si doprowadza do generacji jakiego potencjau
wywoanego, wydaje si, e ukad staoprdowy jest zaangaowany w kad faz aktywnoci
umysowej. Osonka elektryczna oddziauje co najmniej jako czynnik sterujcy pooeniem punktu
pracy nerwu byby to pewnego typu stabilizator charakterystyk jego otoczenia, ktry powoduje, e
impulsy przepywaj we waciwym kierunku, z waciw prdkoci i maj odpowiedni
czstotliwo. Jednak ten ukad analogowy odgrywa jeszcze wiksz rol w aktywnoci umysu.
Zmiany w charakterystykach tego prdu pomidzy rozmaitymi czciami mzgu prawdopodobnie s
elementem skadowym wszystkich procesw prowadzcych do podjcia kadej decyzji, kadej
interpretacji, kadej dyspozycji, pojawienia si kadego stanu wahania, kadego uczucia, kadego
sowa wewntrznego monologu, wiadomego lub niewiadomego, ktry toczy si w naszych gowach.
Ta cz zada spenianych przez ukad analogowy jest jednake daleko mniej rozpoznana ni
jego funkcja integracyjna, ktr sprawuje on nad reszt ciaa. Komrki perineuralne wystpuj w
kadej czci ukadu nerwowego. Nawet najmniejsze odgazienia nerww czuciowych w skrze,
ktre nie posiadaj otoczki mielinowej, s jednak otoczone przez komrki Schwanna. Te struktury
perineuralne s wic w rwnym stopniu rozproszone po caym organizmie, by spenia w nim funkcje

integracyjne, jak same komrki nerwowe. Dochodz one do kadego obszaru ciaa, by tworzy tam
odpowiednie rodowisko elektryczne wok kadej komrki, a gdy zajdzie potrzeba gojenia, aby
dostarcza odpowiednich bodcw. Podobnie dziki prdowi uszkodzeniowemu i jego produktowi
ubocznemu, jakim jest bl, umoliwiaj one organizmowi przekazanie do CNS sygnaw
charakteryzujcych typ i zakres doznanego uszkodzenia. Mona by wybra si w fantastyczn
podr" od najbardziej wysunitych stanowisk komrek Schwanna w duym palcu nogi, poprzez rdze
krgowy, do wszystkich czci mzgu. Elektrony w rzeczywistoci j odbywaj w kadym momencie
naszego ycia.
Tak wic nasze ciao dysponuje nadzwyczaj zoonym i wielowarstwowym ukadem
samoregulujcym, pracujcym na zasadzie sprzenia zwrotnego. Na poziomie przey psychicznych
wiemy, e nastawienie uczuciowe jakiej osoby oddziauje na skuteczno leczenia i na poziom
odczuwanego blu. S te wszelkie podstawy, by sdzi, e emocje oddziauj na poziom procesw
fizjologicznych za porednictwem modulowania prdu, ktry bezporednio sprawuje kontrol nad
blem i gojeniem si tkanek.
Odkrycia te dostarczaj testowalnej, fizycznej podstawy dla wyjanienia efektu placebo i wanoci
kontaktw pomidzy pacjentem i lekarzem. Mog one rwnie pomc w wyjanieniu cudownych"
ulecze dokonywanych przez szamanw, leczcych przy udziale wiary oraz witych, jak rwnie
uzdrowie spontanicznych, ktre realizuj si przy udziale wizji, modlitw, jogi lub terroru pola bitwy.
Elmer Green, zwizana z Fundacj Mennigera, od dawna posuguje si metod biofeedbacku w celu
poznania powiza, jakie zachodz pomidzy umysem i ciaem. Opisaa ona opanowanie przy
pomocy jogi zdolnoci do penej kontroli odczuwania blu i do wiadomego wpywania na proces
gojenia przez jedn z badanych osb, ktr by nie wyrniajcy si niczym biznesmen. Potrafi on
lee, nie odczuwajc blu, na ku z ostrymi gwodziami. Kiedy poinformowano go, e jeden z
gwodzi przebi skr i e w tym miejscu nastpuje upyw krwi, przekrci gow, rzuci okiem na ran,
po czym krwawienie natychmiast ustao. Wydaje si, e na nastpnym etapie bada nad
warunkowanymi stanem umysu zdolnociami do leczenia idealn kombinacj warunkw
dowiadczalnych moe stanowi poczenie biofeedbacku, aparatury SQUID, elektrod i zwizanego z
nimi sprztu pozwalajcego dokonywa zapisu charakterystyk elektrycznych wybranych biostruktur.
Co wicej, poniewa ukad analogowy, podobnie jak sie impulsowa, dziaa jednoczenie zarwno
na poziomie wiadomoci, jak i podwiadomoci, jest on brakujcym ogniwem, ktre naley wzi pod
uwag przy rozpatrywaniu rwnie innych sabo poznanych funkcji integracyjnych, ktre take
realizuj si przy udziale dwch dziedzin rzeczywistoci. Moe to nas w kocu doprowadzi do
wysondowania gbin dwu studni: pamici i emocji. Moe to nam nawet pomc w zrozumieniu tego, co
si dzieje, kiedy nowa twrcza synteza myli (okrelana take mianem inspiracji) gwatownie
rozprzestrzenia si, niczym grzyby z grzybni, ktra cichutko gromadzia siy drzemice pod
powierzchni gleby. Wtedy dopiero nauka po raz pierwszy zacznie rozumie artystyczn istot tego,
co czyni, e jej wymiar racjonalny jest tak produktywny.

Wstecz / Spis Treci / Dalej


Rozdzia czternasty
Oddychanie wraz z Ziemi
Czsto tak bywa, e powane zwroty w czyim yciu s nieoczekiwanym nastpstwem drobnych
zdarze. Co takiego zaszo i w moim przypadku, kiedy w 1961 roku zaangaowaem si w jedn z
najbardziej interesujcych prac, poniewa jaki pies uksi kogo, kogo wtedy wcale jeszcze nie
znaem.
Moje pierwsze pomiary elektryczne dokonane na salamandrach ujawniy wanie cz
staoprdowego ukadu regulacyjnego. Zgodnie z elementarn fizyk prdy i zwizane z nimi pola
elektromagnetyczne powinny w jaki sposb by uwraliwione na dziaanie pl zewntrznych.
Wyraajc to w kategoriach inynierskich mona powiedzie, e pola biomagnetyczne powinny by w
jaki sposb sprzone z prdami staymi w bioukadach. Std wynikaa nastpna konsekwencja, a
mianowicie, e zmiany tych pl, spowodowane przez pola zewntrzne, powinny da si odczyta"
jako zaburzenia wspomnianych prdw. Przysza mi na myl take moliwo, e pola zewntrzne
mogy take oddziaywa bezporednio na prdy, bez poredniego oddziaywania na biopola. Mogo
si tak dzia szczeglnie wtedy, jeli nonikami prdu byyby elektrony lub dziury. Mwic krtko:
wszystkie istoty ywe, ktre posiadaj taki system regulacyjny, powinny dzieli wsplny los, jakim
byoby wczenie w system pl elektromagnetycznych Ziemi, ktrych charakterystyki s funkcj
wpyww Ksiyca i Soca. Przy kocu osiemnastego wieku wiedeski hipnotyzer i uzdrawiacz Franz
Anton Mesmer gosi pogld, e ciaa niebieskie wywieraj bezporedni wpyw magnetyczny na ciaa
ziemskie. Ide t zaczerpn on z astrologii, ktra jest dziedzin nie akceptowan przez nauk.
Pominwszy godny uwagi wyjtek, jaki stanowi w tym wzgldzie Nikola Tesla, wikszo wybitnych
badaczy a do niedawna namiewaa si z pogldw Mesmera. Doszedem do przekonania, e
system staoprdowy musi by tym brakujcym, jednak bardzo realnym, ogniwem, ktre spaja
geofizyk i odpowiedzi ywych istot na jego zmiany. Bardzo chciaem si tym zaj, lecz nie
wiedziaem, jak si do tego zabra.
Byem chirurgiem ortoped, specjalist w dziedzinie chyba najbardziej oddalonej od tej, ktra daje
przygotowanie niezbdne do prowadzenia powanych bada nad zachowaniem. I czy sdzicie, e
udao mi si co wymyli? Czy w ogle bybym dla kogokolwiek wiarygodny, gdybym zapuci si na
teren a tak odlegy od mojej specjalnoci? Tak czy inaczej cay ten pomys, w tym czasie, by
niedorzeczny z punktu widzenia nauki. Jednake musiaem co zrobi.
W Midzynarodowym Roku Geofizycznym na przeomie lat 1957/1958 byem obserwatoremochotnikiem w ramach Programu Obserwacji Zorzy Polarnej. Aby stwierdzi, czy zorza pnocna,
wywoana zaburzeniami pola geomagnetycznego, pojawia si jednoczenie na pnocnych
szerokociach geograficznych, organizatorzy Roku zorganizowali na caym wiecie sie
obserwatorw-amatorw, ktrzy mieli za zadanie wychodzi co noc na podwrze i dokonywa
obserwacji nieba. Kady z nas otrzymywa z pastwowego obserwatorium geofizycznego we
Fredericksburgu (stan Virginia) cotygodniowe raporty o stanie pola geomagnetycznego. Postanowiem
posuy si tymi danymi w celu sprawdzenia, czy nie zachodz przypadkiem jakie korelacje
pomidzy spowodowanymi przez burze magnetyczne na Socu zakceniami pola
geomagnetycznego a nasileniem przyj na oddzia psychiatryczny do naszego szpitala VA.
Na szczcie dla mnie zoyo si tak, e Howard Friedman, szef grupy psychologii naszego
szpitala, w tym samym czasie obchodzi okoliczne domy zbierajc skadki na potrzeby miejscowej
chopicej grupy skautw. W trakcie tego w jednym z domw pies poczu nagy przypyw niechci do
niego i ugryz go w kostk. Lekarz Howarda, po zabandaowaniu rany, da mu zastrzyk zapobiegajcy
tcowi. Dobry los sprawi, e u Howarda rozwina si rzadko wystpujca reakcja uczuleniowa,
ktrej towarzyszya gorczka, poczucie zmczenia, nudnoci i bolesne obrzmienie wszystkich staww.
Poniewa byem najbliszym facetem od koci i staww, wic Howard zgosi si do mnie. Ten typ
reakcji wyglda rzeczywicie gronie, lecz nie jest on w istocie grony i samoistnie ustpuje po
jednym lub dwu dniach. Po postawieniu diagnozy i zapewnieniu, e nic mu nie grozi, usiedlimy i
ucilimy sobie kilkuminutow pogawdk. Po chwili utyskiwania na administracj szpitaln Howard,
wskazujc na papiery porozwieszane na cianach mojego gabinetu, zapyta:
Do czego odnosz si te wszystkie wykresy? Opowiedziaem mu wic o moich magnetycznych
burzach mzgw.

Pomyla oczywicie, e jestem rwnie stuknity, jak ci ludzie, ktrych liczb przyj nanosiem na
wykresy i prawdopodobnie zastanowi si nad treci porady, jakiej mu udzieliem w zwizku z jego
dolegliwociami. Jednake, kiedy pozna to problemu, przyzna, e nie jest to tak gupie, jak w
pierwszej chwili sdzi i zaproponowa swoj pomoc. By to dla mnie moment przeomowy, gdy
Howarda ceniono jako badacza, ktry przy tym jest praktyczny i ma otwart gow; sowem mg mi
si bardzo przyda. Moja diagnoza bya poprawna, a nasza wsppraca trwaa przez prawie dwa
dziesiciolecia.
Reputacja Howarda umoliwia nam dostp do dokumentacji gromadzonej przez stanowe zakady
psychiatryczne, dziki czemu dysponowalimy dostatecznie du prbk, by mona byo posuy si
ni w celach statystycznych. Zestawilimy przyjcia ponad dwudziestu omiu tysicy pacjentw do
omiu szpitali z szedziesicioma siedmioma burzami magnetycznymi, jakie zaszy w cigu ostatnich
czterech lat.
Jak si okazao, pomidzy tymi dwoma cigami danych istnia zwizek: bezporednio po
wystpieniu zaburze magnetycznych pod opiek psychiatrw przyjmowano wicej osb ni w
okresach spokojnych magnetycznie. Oczywicie, stwierdzenie tego faktu mogo suy jedynie jako
pewna wskazwka do dalszych bada, gdy wiele czynnikw decyduje przecie o tym, czy jaka
osoba zgosi si po pomoc do psychiatry czy te nie. Bylimy jednak przewiadczeni, e przy tak
duej liczbie pacjentw dziaanie tych czy innych czynnikw zniweluje si.
W nastpnej kolejnoci postanowilimy sprawdzi, czy zaburzenia magnetyczne maj wpyw na
pacjentw przebywajcych na oddziaach psychiatrycznych. Wybralimy tuzin schizofrenikw, ktrzy
mieli pozosta w szpitalu VA przez kilka nastpnych miesicy i w stosunku do ktrych nie zamierzano
zmienia sposobu leczenia. Poprosilimy pielgniarki oddziaowe o wypenianie po kadej
omiogodzinnej zmianie standardowych formularzy, zawierajcych ocen zachowania tych chorych.
Po tym skorelowalimy te wyniki z wynikami pomiarw promieniowania kosmicznego, dokonywanych
co dwie godziny w rzdowych stacjach pomiarowych w Ontario i w Colorado. Poniewa burzom
geomagnetycznym towarzyszy zazwyczaj spadek natenia promieniowania kosmicznego,
docierajcego do powierzchni Ziemi, sdzilimy, e uda nam si stwierdzi zmiany w zachowaniu
wspomnianych wyej pacjentw, jakie zachodz w okresach obniki poziomu natenia
rejestrowanego promieniowania kosmicznego. Ze wzgldu na trudnoci w odrnianiu burz
geomagnetycznych od innych zmian pola ziemskiego, zdecydowalimy si wic na wykorzystanie
rejestracji poziomu natenia promieniowania kosmicznego, rezygnujc z bezporednich sprawozda
odnoszcych si do stanu pl magnetycznych.
W wypenianych kwestionariuszach pielgniarki wykazyway wystpowanie zmian zachowania
prawie wszystkich pacjentw przez jeden lub dwa dni po spadku natenia promieniowania
kosmicznego. To opnienie odgrywao bardzo wan rol, gdy byo wiadomo, e promieniowanie
jednego z typw promieniowania docierajcego ze Soca niskoenergetyczne strumienie czstek
wyrzucane ze Soca w przestrze w czasie wybuchw wywouje silne zaburzenia pola ziemskiego
wanie w dzie lub dwa po wybuchu.
Zachceni tymi wynikami za porednictwem eksperymentw opisanych w nastpnym rozdziale
w 1967 roku staralimy si je potwierdzi, jak rwnie tez, e zaburzone pola magnetyczne
powoduj zaburzenia rozmaitych typw odpowiedzi zarwno w organizmach zwierzt, jak i ludzi.
Stwierdzilimy wyduenie czasu reakcji u ludzi, a u krlikw eksponowanych na dziaanie pola,
dziesi do dwudziestu razy silniejszego od pola ziemskiego uoglnion reakcj stresow.
Wysnulimy z tego wniosek, e ziemskie pole magnetyczne odgrywa zasadnicz rol w utrzymywaniu
we waciwych granicach systemu staoprdo-wego, sprawujcego funkcje sterujce w organizmie.
Uzyskanie dowodw susznoci tego przypuszczenia jest wynikiem prac przede wszystkim Franka
Browna z Northwestern University i Rutgera Wevera z Instytutu Maxa Plancka w Monachium.
Brown, majc ju pozycj respektowanego endokrynologa, w 1950 roku zainteresowa si rytmami
biologicznymi. Powszechnie ju wiedziano wtedy, e u wikszoci organizmw wystpuje wynoszcy
okoo 24 godziny cykl aktywnoci metabolicznej, ktry najczciej bezporednio wizano z rytmem
zmjan dnia i nocy, a w przypadku organizmw yjcych w strefie przybrzenej z rytmik przypyww
i odpyww. Ostrygi, na przykad, otwieraj swoje muszle, by mc przyjmowa pokarm za kadym
razem, kiedy nastpuje przypyw morza, w wyniku czego zostaj one zalane przez wod. Jest to
proste stwierdzenie banalnego faktu, jednak Brown uzna, e nie jest to rzecz oczywista. Ku jego
zaskoczeniu, ostrygi umieszczone w akwarium, w ktrym poziom wody, owietlenia i temperatury byy
stae, w dalszym cigu zamykay i otwieray muszle o tej samej porze, o jakiej czyniy to osobniki
nalece do ich macierzystej populacji na wybrzeu. Aby ustali przyczyn tego zjawiska, Brown
przewiz ostrygi samolotem, w ciemnym pojemniku, z New Haven do wasnego laboratorium w

Evanston w stanie Illinois. W pocztkowym okresie obserwacji ostrygi te utrzymyway rytm otwierania i
zamykania muszli zgodny z rytmem, ktry by charakterystyczny dla ostryg wystpujcych w stanie
Connecticut. Jednak w cigu kilku tygodni nastpio przesunicie tej charakterystycznej rytmiki pyww
w taki sposb, e dostosowaa si ona do rytmu pyww, jaki byby typowy dla Evanston, gdyby to
miasto leao na wybrzeu. Ostrygi nie tylko wiedziay, e zostay przetransportowane o 1600
kilometrw, ale cierpiay take na znane ludziom zakcenia funkcji organizmu, wywoane szybkim
przeniesieniem si przy-pomocy odrzutowca w miejsce o innej dugoci geograficznej!
Brown poszukujc zwierzcia, ktrego reakcje na pole magnetyczne mogyby dostarczy informacji
o biorytmach, zdecydowa si na przeprowadzenie bada na limaku muowym z rodzaju Nassarius.
W swoim laboratorium w Evanston, a wic w strefie midzy przypywowej, umieci te zwierzta w
pudekach, zapewniajc stae owietlenie, za wyjcie z pudeka skierowane zostao w kierunku
magnetycznego poudnia. Kiedy limaki opuszczay pojemnik wczenie rano, skrcay na zachd.
Opuszczajc go w poudnie, zwracay si ku wschodowi, ale znw wczenie rano, po wyjciu z
pojemnika, skrcay na zachd. Co wicej w okresie nowiu lub peni ksiyca cieki limakw
zwracay si ku zachodowi, za w okresie kwadr ksiyca limaki wykazyway wiksz, ni w innych
okresach, skonno do wdrowania w kierunku wschodnim.
Precyzyjne dane, jakie Brown uzyska w tych i innych dowiadczeniach, wykazay, e Nassarius
dysponuje dwoma zegarami: sonecznym i ksiycowym. Przeprowadzone pniej prace, w ktrych
posuono si magnesami, ujawniy nieco szczegw na temat sposobu dziaania tych dwu zegarw.
rednia warto natenia pola magnetycznego w Eyanston wynosia 0,17 gausa. Kiedy Brown w
celu zwikszenia naturalnego pola magnetycznego umieszcza pod podog wyjcia z pojemnika 1,7gausowy magnes skierowany z poudnia na pnoc, zwierzta wykonyway bardziej zdecydowane
zwroty, ale w dokadnie takich samych kierunkach, jak bez obecnoci magnesu. Natomiast
przekrcenie ju to magnesu, ju to caego pojemnika w stosunku do magnesu powodowao, e droga
limakw odchylaa si o okrelon liczb stopni. Brown podsumowa to nastpujco: Wygldao to
tak, jakby limaki posiaday dwie anteny kierunkowe, suce do okrelania orientacji pola
magnetycznego, z ktrych jedna obracaa si zgodnie z rytmem doby sonecznej, druga zgodnie z
rytmem doby ksiycowej." Ten nadzwyczaj istotny eksperyment wykaza nie tylko to, e biorytmy s
uzalenione od ziemskiego pola magnetycznego, lecz ujawni take bardzo subteln natur tego
powizania. Dziki tym dowiadczeniom nie trzeba byo zabiega o wykazanie, e zmiany w
rodowisku magnetycznym wpywaj na procesy yciowe, co ujawnia si, czy to w postaci zmian
konsumpcji tlenu, dostarczania substancji odywczych, czy te zmian temperatury.
W miar jak postpoway badania Browna, coraz bardziej ujawniaa si subtelno struktury
ziemskiego pola elektromagnetycznego. W przeciwiestwie do nieskomplikowanych pl statycznych
takich na przykad, jak te, ktre powstaj wok jednorodnej sztabki elaznego magnesu pole
ziemskie jest wieloskadnikowe, a kady z jego skadnikw ma wiele istotnych detali.
Przy kocu dziewitnastego wieku geofizykom udao si stwierdzi, e ruch Ksiyca wok Ziemi
powoduje zmiany pola geomagnetycznego. W tym samym te czasie antropologowie stwierdzali, e
ludy wikszoci prymitywnych kultur posugiway si kalendarzem opartym w gwnej mierze na
obserwacjach Ksiyca. Odkrycia te doprowadziy Svante Arrheniusa, szwedzkiego filozofa przyrody i
ojca dziau chemii traktujcego o jonach, do wysunicia przypuszczenia, e zwizany z pywami cykl
zmian pola magnetycznego spenia rol naturalnego regulatora rytmu niewielkiej zreszt liczby
znanych wtedy biorytmw.
Od tego czasu wiele dowiedzielimy si^ innych rytmach, jakim poddana jest otaczajca nas
struktura energii:
* Ziemskie pole elektromagnetyczne powstaje przede wszystkim jako rezultat oddziaywania pola
magnetycznego per se, generowanego w stopionym elazowo-niklowym jdrze naszej planety i
naadowanym gazem tworzcym jonosfer. Pole to zmienia si w rytm db i miesicy ksiycowych
oraz zmian bdcych rezultatem obiegu Ziemi wok Soca.
* rdo, zlokalizowane gdzie w centrum Galaktyki, jest przyczyn wystpowania rytmu o okresie
zmian wynoszcym kilka stuleci.
* Powierzchnia Ziemi i jonosfera cznie tworz elektrodynamiczn wnk rezonansow,
generujc skrajnie wolne mikropulsacje pola magnetycznego, ktrych czstotliwo pokrywa zakres
od okoo 25 na sekund do okoo l okresu na 10 sekund. Wikszo energii tych mikropulsacji skupia
si w pobliu czstotliwoci okoo 10 Hz (10 penych drga na sekund).
* Wybuchy na Socu powoduj znaczne czasami dopywy naadowanych czstek do jonosfery,

czego rezultatem s burze magnetyczne. Czstki docierajce od Soca doczaj do zbiorowiska


czstek znajdujcych si w najbardziej zewntrznej strefie pola (w tzw. pasach Van Allena),
stanowicej dla nas oson przed tymi i innymi wysokoenergetycznymi czstkami docierajcymi z
przestrzeni kosmicznej.
* Kada byskawica powoduje emisj promieniowania w zakresie czstotliwoci radiowych
(dziesitkw kilohercw), ktre wdrujc wzdu linii ziemskiego pola magnetycznego odbijaj si
wielokrotnie tam i z powrotem pomidzy pnocnymi i poudniowymi szerokociami geograficznymi.
Trwa to do czasu, a nastpi pene wytumienie sygnau.
* Powierzchnia Ziemi i jonosfera dziaaj jak naadowane pytki kondensatora (elementu sucego
do gromadzenia adunkw), wskutek czego powstaje pole elektryczne o olbrzymim nateniu. Pole to
bezustannie jonizuje czsteczki gazw atmosferycznych, a ponadto pulsuje w zakresie ELF
(extremely Iow frequency skrajnie niskich czstotliwoci).
* W jonosferze i wewntrz Ziemi przepywaj take prdy o duym nateniu (prdy telluryczne),
ktre take generuj charakterystyczne dla siebie pola elektromagnetyczne.
* W latach siedemdziesitych dowiedzielimy si, e pole magnetyczne Soca, niczym
pomaracza, od jednego jego bieguna do drugiego, podzielone jest na sektory, przy czym pola w
ssiadujcych sektorach maj kierunki przeciwne. Wskutek obrotu Soca wok swej osi, prawie co
osiem dni ustawia si dokadnie w naszym kierunku inny region midzyplanetarnego (sonecznego)
pola magnetycznego. W odpowiedzi na t zmian kierunku pola midzyplanetarnego nastpuje
niewielka modyfikacja ziemskiego pola magnetycznego. Przemieszczanie si granicy pomidzy
sektorami wywouje, trwajce jeden lub dwa dni, zaburzenia pola ziemskieo.
Potencjalne interakcje pomidzy tymi wszystkimi zjawiskami elektromagnetycznymi i yciem s
niemal nieskoczenie zoone.
Przez dugie lata wikszo naukowcw deprecjonowaa warto wnioskw, do jakich, w wyniku
przeprowadzonych bada, doszed Brown. Akceptujc stare zaoenie, e ycie jest wycznie spraw
chemii orodka wodnego, nie byli oni w stanie dostrzec adnej drogi, na jakiej wspomniane wyej
procesy elektromagnetyczne mogyby energetycznie wpyn na bieg procesw wiata organicznego.
Jednak odkrycie ukadu staoprdowego w organizmach pozwolio wskaza, w jaki sposb moe
zachodzi ta interakcja bez przenoszenia energii; ukad ten umoliwia bowiem organizmom
bezporednie odczuwanie" tych pl. Nie zraajc si powolnym tempem akceptowania wynikw
swych bada, Brown przystpi take do dokumentowania uwraliwienia limakw Nassaria na
dziaanie pl elektrostatycznych. Stwierdzi te wystpowanie kierowanych przez pole magnetyczne
rytmw biologicznych rwnie u takich zwierzt, jak myszy i muszki owocowe, a take u ludzi. Nawet
ziemniaki, umieszczone w odpowiednim pojemniku, wykazyway istnienie rytmu konsumpcji tlenu
zwizanego z dziaaniem pola. U ludzi z kolei poziom wydzielania hormonw i zmiany liczby
leukocytw w ukadzie krenia s przykadami jedynie dwu spord wielu zmiennych, ktre tacz w
rytm tej samej muzyki". Jednym z najwaniejszych jest tu cykl komrkowy. Sam proces podziau
komrki w trakcie ktrego ujawniaj si chromosomy, ukadaj si rwnolegle do siebie,
rozszczepiaj si na poowy, wreszcie rozdzielaj si pomidzy dwie potomne komrki trwa tylko
kilka minut. Jednak zanim on nastpi, musi zrealizowa si jeszcze kilka duej trwajcych etapw, z
ktrych jednym jest podwojenie si caego zapasu DNA. Na zajcie tych wszystkich etapw potrzeba
okoo jednego dnia. Std wszystkie procesy wzrostu i naprawy, ktre s przecie istotnie uzalenione
od podziaw komrkowych, zale rwnie od pola geomagnetycznego.
Rutger Wever w cigu ostatnich pitnastu lat przeprowadzi na ludziach badania, ktre maj
jeszcze wiksz wymow. Zbudowa on mianowicie dwa podziemne pomieszczenia, w ktrych ludzie
byli cakowicie pozbawieni wszelkiej orientacji, co do upywu czasu. W jednym z tych pomieszcze
utrzymywano stae owietlenie, temperatur, poziom szumu i innych normalnie wystpujcych
czynnikw, ktre mogyby posuy do zorientowania si w czasie. Pomieszczenie to byo take
odizolowane od zewntrznych pl elektromagnetycznych. W drugim pomieszczeniu stworzono
identyczne warunki, jednak nie byo ono odizolowane od oddziaujcych z zewntrz tego typu pl.
Przeprowadzane przez Wevera na kilkuset osobach (ktre mieszkay w tych bunkrach a do dwu
miesicy) regularne pomiary takich wskanikw stanu organizmu, jak: temperatura, dugo cyklu snu
i czuwania, wydzielanie z moczem sodu, potasu i wapnia, ujawniy e u ludzi przebywajcych w
obydwu pomieszczeniach wystpiy nieregularnoci rytmiki biologicznej, przy czym rytmy te miay
znacznie dusze okresy u osb, ktre przebyway w pomieszczeniu o cakowitej izolacji od wpyww
zewntrznych. Rytmy osb, ktre przebyway w pomieszczeniu, do ktrego wntrza docieray pola
pochodzenia ziemskiego, w dalszym cigu utrzymyway swj okres bliski 24 godzinom. U niektrych

ludzi z tej grupy zaobserwowano te odchylenie pewnych zmiennych od okresu okoodobowego,


jednak zawsze nastpowao ustabilizowanie si ich na pewnym poziomie, ktry harmonizowa z
rytmem podstawowym, ktrego okres, na przykad, zamiast jednego dnia wynosi dwa dni. Jednak u
ludzi, ktrzy byli cakowicie odizolowani od pola ziemskiego, nastpowaa cakowita desynchronizacja.
Niektre zmienne zaczynay cakowicie odstawa od rytmw innych ukadw metabolicznych, ktre ju
wczeniej zostay wytrcone ze swej okoodobowej rytmiki. W rezultacie ustalay si nowe tempa
przebiegu procesw, ktre jednak zupenie nie wykazyway wzajemnej korelacji.
Wever prbowa nastpnie wzbudza rozmaite pola elektryczne i magnetyczne w pomieszczeniach
w peni izolowanych. Okazao si, e spord wszystkich typw wytwarzanych pl tylko jeden
wywiera wpyw na rytmy zdesynchronizowane. Tym wyrnionym polem byo pole o nadzwyczaj
maej wartoci natenia skadowej elektrycznej (0,025 woltw na centymetr), pulsujce z
czstotliwoci 10 Hz. Nadzwyczaj skutecznie przywracao ono do normy zaburzon wczeniej
rytmik biologiczn. Wever wycign z tego wniosek, e ten wanie typ pola, bdcego elementem
skadowym mikropulsacji ziemskiego pola elektromagnetycznego, odgrywa rol zasadniczego
czynnika sterujcego biorytmami. Wyniki uzyskane przez tego badacza potwierdzono pniej na
winkach morskich i myszach. W wietle wynikw tych prac fakt, e 10-hercowa czstotliwo
dominuje w EEG wszystkich zwierzt, staje si kolejn wan przesank wiadczc na rzecz tezy, i
kada istota ywa jest powizana z Ziemi za porednictwem znajdujcego si w jej wntrzu ukadu
staoprdowego. Ostatnio grupa badaczy, pracujca pod kierunkiem indyjskiego biofizyka Sarady
Subrahmanyama, doniosa nie tylko o reagowaniu ludzkiego EEG na te mikro-pulsacje, lecz take o
zrnicowaniu tej odpowiedzi zalenie od kierunku ustawienia gowy w stosunku do pola ziemskiego.
To, co jest tu nadzwyczaj ciekawe, to fakt, e jeli osoba badana bya joginem, to orientacja gowy w
stosunku do pola zewntrznego nie miaa znaczenia.
Ostatnio zaleno ta zostaa ostatecznie dowiedziona na podstawie bada przeprowadzonych
nad gruczoem szyszynki. Ten niewielki organ, znajdujcy si w rodku czaszki, okaza si by czym
wicej ni niejasno okrelanym przez mistykw trzecim okiem". Wytwarza ona melatonin i
serotonin dwa neurohormony, ktre, prcz innych jeszcze funkcji, bior bezporedni udzia w
regulacji biorytmw. Ming morski, ktry jest spokrewniony z przodkami wszystkich krgowcw, jak
rwnie z niektrymi jaszczurkami, posiada prawdziwe trzecie oko. Jest ono zlokalizowane pytko pod
skr gowy. Reaguje ono bezporednio na wiato, co nie ma oczywicie miejsca w przypadku
lepej" szyszynki, jaka wystpuje u wszystkich innych krgowcw. Wybitny brytyjski anatom J. Z.
Young wykaza ostatnio, e ten wanie narzd steruje dobowym rytmem zmian zabarwienia skry,
ktre wystpuj u wspomnianych zwierzt.
Dla dyskusji, jak tu prowadzimy, najbardziej istotn spraw jest to, e bardzo sabe pola
magnetyczne maj wpyw na gruczo szyszynkowy. Kilka grup badaczy wykazao bowiem, e
przyoenie pola magnetycznego o nateniu p gausa lub mniej, ktre jest zorientowane w ten
sposb, e albo dodaje, albo odejmuje si ono od pola naturalnego wywouje albo wzrost, albo
spadek wydzielania przez szyszynk melatoniny i serotoniny. Inne grupy badaczy stwierdziy z kolei
powodowanie przez takie pola fizycznych zmian komrek tego narzdu. Eksperymenty tego typu
prowadzono kontrolujc poziom owietlenia, poniewa od kilku lat byo ju wiadomo, e gdy wiato
pada na gow, na nieznanej jeszcze drodze dochodzi do modyfikacji wydajnoci wytwarzania
hormonw przez ten gruczo. Dzieje si to, pomimo i znajduje si on tak gboko we wntrzu gowy
krgowcw, e o ile nam wiadomo nie moe on bezporednio reagowa na owietlenie gowy.
Prawdopodobnie bdziemy musieli odkry jeszcze wiele innych sposobw, ktrymi cykle
energetyczne w Ukadzie Sonecznym oddziauj na ycie na Ziemi. Mog one, na przykad, bardzo
silnie wpywa na gwatowne wzrosty liczby zachorowa. Sze ostatnich okresw maksymalnej
aktywnoci Soca (w trakcie 11-letnich cyklw zmian liczby plam sonecznych) wystpowao
jednoczenie z duymi epidemiami grypy. Jedna z grup radzieckich, kierowana przez J. N. Aczkasow
z Krymskiego Instytutu Medycznego, w skad ktrej wszed take B. M. Wadimirski z Obserwatorium
Krymskiego, stwierdzia zachodzenie zwizku pomidzy polem magnetycznym Soca a bakteriami
Escherichia coli, ktre yj w naszych jelitach pomagajc nam w trawieniu pokarmw. Ci radzieccy
badacze wykazali, e bakterie rozmnaaj si szybciej, kiedy pole Soca byo dodatnie, to znaczy
byo skierowane ku Ziemi. Wolniejsze ich rozmnaanie nastpowao przy ujemnej orientacji tego pola.
W dwa dni po przejciu granicy kadego sektora, co odpowiadao wystpieniu maksimum w
zaburzeniu pola geomagnetycznego, nastpowa chwilowy spadek tempa rozmnaania bakterii.
Zgromadzone przez nich dane wykazay rwnie, e wtedy, kiedy maj miejsce wielkie wybuchy na
Socu, nastpuje spadek tempa wzrostu kolonii tych bakterii. Inni badacze radzieccy przeprowadzili
pewne wstpne korelacje pomidzy cyklem sektorowym a doniesieniami o zachowaniu si dwu grup
osb cierpicych na zaburzenia neurologiczne. Okazao si, e w okresach dodatniej biegunowoci

sektora, kiedy tempo rozmnaania si bakterii byo wysze, chorzy odczuwali pogorszenie si stanu
ich zdrowia. Powizanie, jakie istnieje pomidzy niebem i Ziemi, jest widocznie bardziej podobne do
sieci ni do prostej wtyczki i gniazdka.
Przyciganie ku stronom rodzinnym
Aby jakie zwierz mogo przey, jego rytmy yciowe musz by dobrze dostosowane do
otoczenia. Musz wic by one precyzyjnie dostrojone do miejsca geograficznego, w ktrym yje dany
organizm. Moglimy wic oczekiwa, e wiele istot ywych wykorzystuje informacj przenoszon
przez pole magnetyczne do identyfikacji miejsca. Wiele prac ostatnio przeprowadzonych wykazuje, e
rzeczywicie tak si dzieje. Wbudowany w ich ciao kompas odgrywa istotn rol w poszukiwaniu
poywienia i w zaspokajaniu wielu innych lokalnych potrzeb, a take w migracji na wielkie odlegoci.
Te ostatnie osignicia mona miao porwnywa z osigniciami wspczesnych nawigatorw.
Motyle monarsze wdruj od Zatoki Hudsona przez Karaby do Ameryki Poudniowej, nie mylc przy
tym drogi. Mewa arktyczna rozmnaa si latem na lodach bieguna pnocnego, a pniej, pokonujc
dystans prawie 17 000 kilometrw, przenosi si do Antarktyki, by spdzi tam okres lata, na pkuli
poudniowej. Niektre salamandry, ktrych dugo ciaa wynosi zaledwie kilka centymetrw i ktrych
ciao znajduje si bardzo blisko gruntu, przewdrowuj do 45 kilometrw po bardzo nierwnym terenie
Kalifornii, by dotrze do swej nowej siedziby, pniej za, by si rozmnoy, powracaj do tego
samego strumyka, gdzie si urodziy. Badania nad tego typu zachowaniem si zwierzt s jednak
bardzo trudne, dlatego te znacznie wicej informacji udao si uzyska na temat wdrwek zwierzt
odbywanych w cigu dnia.
Pierwszym badaczem, ktry zaatakowa ten problem, by Karl von Frisch. Opublikowane w 1940
roku wyniki jego bada nad tacem pszczoy miodnej przyniosy mu Nagrod Nobla w 1973 roku.
Stwierdzi on, e w czasie bezchmurnych dni pszczoy orientuj si wykorzystujc kt, pod jakim
padaj promienie soneczne oraz wasne poczucie czasu, na podobnej zasadzie, jak skauci
wykorzystuj zegarki na rk jako kompas.
Pszczoy, jak si okazao, dysponuj take ukadem wykrywajcym polaryzacj wiata. W dni,
kiedy niebo pokryte jest cienk warstw chmur albo kiedy pszczoa przelatuje pod baldachimem drzew
w lesie, ukad ten pozwala jej okrela pooenie soca na niebie. Jeszcze bardziej godne podziwu
jest to, e pszczoy-wywiadowcy dolatujc do ula informuj robotnice o pooeniu kwiatw za
porednictwem taca, ktry odbywa si w ukadzie odniesienia, gdzie istotn rol odgrywa kierunek
soca oraz kierunek rodka ziemi (wektor siy cienia). Von Frisch zauway jednake, e pszczoy
potrafi rwnie wykonywa loty po poytek i z powrotem do ula nawet wtedy, kiedy niebo jest
cakowicie pokryte grub powok chmur, a wic w warunkach, kiedy nie docieraj informacje o kcie
padania promieni sonecznych. Musi wic istnie jaki awaryjny system orientacji.
Niedugo pniej okazao si, e i gobie posiadaj takie same zdolnoci. G. Kramer w 1953 r.
doszed do wniosku, e gobie musz dysponowa rwnie kompasem oprcz mapy zapamitanych
znakw szczeglnych, ktr wytworzyy sobie po dokonaniu jednego okrenia po wypuszczeniu i
bezporednim nakierowaniu dzioba podczas lotu w stron swego gniazda. Niedugo po tym take inni
badacze stwierdzili istnienie tego typu kompasu, jakim posuguj si pszczoy. Okazao si jednak, e
gobie doskonale radz sobie z nawigacj nawet w okresach cakowitego zachmurzenia. Warto tu
wspomnie, e ju w 1947 roku H. L. Yeagley, na amach czasopisma naukowego Journal of Applied
Physics", wysun miae przypuszczenie, i gobie mog posiada zmys magnetyczny, ktry
umoliwa im dokadnie takie samo wykorzystywanie pola ziemskiego, jak ma to miejsce w przypadku
kompasw magnetycznych budowanych przez nas. Wymiano go, a hipotez odrzucono" na
podstawie kilku niewaciwie zaplanowanych eksperymentw polegajcych, midzy innymi, na
umieszczaniu gobi w rnych polach elektromagnetycznych i stwierdzaniu, e wszystko wskazywao
na to, e ptaki czuj si w nich zupenie dobrze! Inni znw badacze, nie wyczajc Yeagley'a,
przytwierdzali do gw lub skrzyde gobi niewielkie magnesiki, lecz nie udawao im si
zaobserwowa jakich drastycznych zmian zachowania tych ptakw w locie.
Jedynie kilku badaczy spokojnie prowadzio bardziej zaawansowane badania nad tym zjawiskiem.
Przy kocu lat pidziesitych Hans Fromme z Frankfurckiego Instytutu Zoologicznego zauway, e
zamknite w klatce europejskie drozdy wdrowne ustawicznie kieruj swe dzioby w kierunku migracji,
na poudniowy zachd, nawet jeli nie mogy widzie ani soca, ani gwiazd, ktre zazwyczaj su im
jako znaki orientacyjne. Korzystajc z tych obserwacji jego wsppracownik, Friedrich Merkel, odkry,
e odizolowanie tych ptakw, przy pomocy stalowej klatki, od ziemskiego pola magnetycznego
powoduje, e przestaj si one zwraca w tym wyrnionym kierunku. Co wicej, zmieniajc kierunek
pola magnetycznego (przy pomocy cewki umieszczonej na zewntrz klatki) Merkel potrafi wywoywa
orientowanie si tych ptakw w faszywym kierunku poudniowo-zachodnim. Warto tego

eksperymentu potwierdzono w kilka lat pniej w dowiadczeniach przeprowadzonych na indygowych


trznadlach.
Kwestia pozostawaa mimo wszystko otwarta a do 1971 roku, kiedy Wil-liam T. Keeton z Cornell
University doszed do wniosku, e jeli w ogle gobie posiadaj zmys magnetyczny, to powinno
zachodzi jego maskowanie przez kompas soneczny, wskutek czego magnesy przymocowane do
ciaa gobia w czasie bezchmurnych dni nie powinny wywiera zamierzonego przez badaczy skutku.
Rzeczywicie niedugo pniej Keeton wykaza, e w czasie dni pochmurnych ptaki z
przymocowanymi magnesami bdz, czsto gubic si.
Aby mona byo prowadzi niezalene od stanu pogody badania nad zakceniami powodowanymi
przez pola magnetyczne, Keeton sporzdzi dla swych ptakw pprzeroczyste soczewki kontaktowe
i wypuszcza je w grzystym terenie pnocnego Nowego Jorku. Soczewki te, stwarzajc u ptakw
poczucie duego zachmurzenia, blokoway docieranie do ich oczu informacji o kcie padania i o
polaryzacji promieni sonecznych. W tych warunkach, jeli ptaki miay dodatkowo przytwierdzone do
gowy 1-gausowe magnesy, nie byy zdolne do odnalezienia drogi do domu. Jednake kady z tych
ptasich Odysw, jeli na jego oczach znajdoway si wspomniane wyej soczewki, ale na gowie nie
byo przytwierdzonego magnesu, bezbdnie przelatywa okoo 250 kilometrw w kierunku
poudniowo-zachodnim do Ithaca, coraz cianiej okrajc miejsce, gdzie znajdowa si gobnik.
Wreszcie z trzepotem skrzyde, mikko jak helikopter, dokonywa precyzyjnego ldowania na lepo.
Po przedwczesnej mierci Keetona, niedugo po zakoczeniu tego eksperymentu, badania te
podjli Charles Walcott i Robert Green ze State University of New York w Stony Brook, ktrzy
wsppracowali rwnie z Jamesem L. Gouldem z Princeton. Wyposaali oni gobie w
zminiaturyzowane cewki, dziki czemu mogli dowolnie zmienia kierunek i natenie pola
oddziaujcego na ptaki. W wyniku tych bada odkryli, e jeli poudniowy biegun magnetyczny jest
skierowany do gry, ptaki w dalszym cigu s zdolne do odnajdywania drogi do domu. Kiedy jednak
ku grze skierowany jest biegun pnocny, wtedy gobie lec w kierunku przeciwnym. Oznacza to, e
ptaki te magnetyczn pnoc wykorzystuj jako punkt odniesienia. Mniej wicej w tym samym czasie
dwaj naukowcy niemieccy, Martin Lindauer i Herman Martin, przeanalizowali pl miliona tacw,
wykonanych przez pszczoy. W rezultacie wykryli oni w tych tacach bd magnetyczny", stanowicy
poprawk na rnic pomidzy pnoc magnetyczn a pnoc geograficzn. Wykorzystujc
odpowiednio zorientowane cewki wok ula udawao si im take powodowa wystpowanie
okrelonej wielkoci kta tego bdu. Istniay wic dowody, e zarwno ptaki jak i pszczoy s
wyposaone w ten ukad umoliwiajcy nawigacj magnetyczn [Prace przeprowadzone ostatnio
przez Kraiga Adlera, biologa z Cornell Uniyersity, wykazay, e zmys magnetyczny salamandry jest
wielokrotnie czulszy ni zmys magnetyczny gobi. Pazy te okazay si nie tylko zdolne do wracania
do swego siedliska przy braku wiata i innych normalnych znakw orientacyjnych; kiedy Adler
podejmowa prby zdezorientowania ich przy pomocy pl wytwarzanych sztucznie, szybko adaptoway
si one do nich, zachowujc w dalszym cigu zdolno do orientowania si w stosunku do o wiele
sabszego tl geomagnetycznego]. Nastpne pytanie, na ktre naleao odpowiedzie, odnosio si do
sposobu dziaania tego systemu orientacji.
W 1975 roku Richard P. Blakemore, koczcy wtedy jeszcze studia na University of
Massachusetts w Amherst, wprawi w zdumienie wiat biologii, kiedy wykaza, e take niektre
bakterie komrki o najniszym poziomie zorganizowania posiadaj zmys magnetyczny. Blakemore
dokona tego odkrycia badajc sone moczary na Cape Cod. Zauway on wtedy, e w jego
preparatach mikroskopowych bakterie jednego z typw orientoway si zawsze zgodnie z kierunkiem
pnoc-poudnie. Niedugo pniej udao mu si wykry bakterie magnetotaktyczne (dajce si
kierowa polem magnetycznym) w pobliu Cambridge w stanie Massachusetts, gdzie wsppracujc
z Richardem Frankelem z laboratorium magnetycznego MIT przystpi do zakrojonych na szersz
skal bada. Kierunek pnocy magnetycznej przecina pod pewnym ktem paszczyzn horyzontu;
naukowcy doszli wic do przekonania, e bakterie magnetotaktyczne wykorzystuj to pole jako pomoc
w ich ruchu ku doowi, do ich naturalnego siedliska, jakim jest mu. Pole to pomaga im przezwyciy
chaotyczne ruchy cieplne, ktre ze wzgldu na znikome rozmiary tych organizmw stanowi
istotn przeszkod w ich ruchu przez otaczajcy je orodek wodny. Idea ta doczekaa si pniej
potwierdzenia w postaci spostrzeenia, e mikroorganizmy magnetotaktyczne w okolicach Rio de
Janeiro i na Nowej Zelandii zdaj w kierunku poudniowym.
Opublikowane przez Blakemore'a mikrofotografie ujawniy istnienie w badanych bakteriach
zaskakujcej struktury. W kadej bowiem bakterii stwierdzono wystpowanie liniowo uoonych
mikrokrysztaw magnetytu, ktre przypominaj acuszek szlifowanych gagatw. Kady z nich
stanowi otoczon cieniutk bonk pojedyncz domen magnetyczn, a wic najmniejsz porcj

materiau, ktra jeszcze moe by magnesem.


Informacje, jakie zebra ten badacz o bakteriach magnetotaktycznych, skoniy Goulda do
poszukiwania podobnych mikrokrysztakw w organizmach pszcz i gobi. Poniewa przejrzenie
przy pomocy mikroskopu elektronowego nawet mzgu pszczoy kosztowaoby kilka okresw ycia
czowieka, bada on te owady posugujc si magnetometrem SQUID. Upewniwszy si, e organizmy
tych zwierzt jako cao s magnetyczne, rozcina je, i obserwacji poddawa coraz mniejsze ich
fragmenty, ustalajc ostatecznie, e skupienia materiau magnetycznego wystpuj w pewnym
fragmencie odwoku. Posugujc si t sam metod Walcott i Green rozcili gowy dwu tuzinw
gobi, stopniowo dzielc je przy pomocy niemagnetycznych skalpeli na coraz mniejsze fragmenty, na
kadym etapie przy pomocy odpowiednich sond potwierdzajc wystpowanie magnetycznoci
materiau. Po bardzo mudnych poszukiwaniach badacze ci wykryli istnienie bardzo cienkiego osadu
materiau magnetycznego, w majcej 1-2 milimetry gruboci bogato unerwionej tkance, z prawej
strony gowy, pomidzy mzgiem a wewntrzn blaszk czaszki. Okazao si, e ten niewielki
fragment tkanki zawiera te krysztay ferrytyny biaka speniajcego funkcje rezerwuaru elaza
co wskazuje, e organizmy gobi, podobnie zreszt jak bakterie, same syntetyzuj swj magnetyt.
Jak to si zwykle dzieje, te ostatnio uzyskane wyniki zrodziy mnstwo nowych pyta.
Wystpowanie czujnikw pola magnetycznego u tak rnych istot, jak: bakterie, pszczoy i ptaki przy
czym znana obecnie liczba gatunkw zwierzt posiadajcych zmys magnetyczny wynosL
dwadziecia siedem, wczajc w to trzy gatunki naczelnych wskazuje, e zmys magnetyczny
musia istnie od samych pocztkw ycia i uleg, by moe, wydoskonaleniu u tych zwierzt, ktre
czsto zmieniaj miejsce swego pobytu. Czy zatem u wszystkich zwierzt wystpuj te same czujniki i
czy zawsze czujniki te speniaj identyczn funkcj? W jaki sposb nastpuje odczytanie przez ukad
nerwowy informacji z tych krysztakw i przetworzenie jej na informacj o kierunkach? Na ktre ze
skadowych pola magnetycznego s uwraliwione te narzdy?
Keeton zauway pewn osobliwo w cechach lotu powrotnego gobi. Mianowicie, kiedy latay
one posugujc si nawigacj optyczn wedug kompasu sonecznego, zaraz po wypuszczeniu
wykonyway jedno tylko okrenie, ustalay swe pooenie, nastpnie rozpoczynay lot bezporednio w
kierunku swego gniazda, znajdujcego si w miecie Ithaca. Kiedy jednak posugiway si one
kompasem magnetycznym, ptaki leciay z miejsca, skd je wypuszczono, najpierw w kierunku
zachodnim, a do jeziora Ontario, ktre znajduje si w kierunku pnocnym od tego miasta. Po tym,
nie widzc ju ldu, zakrcay pod ktem prostym w lewo i leciay w kierunku domu dokadnie wzdu
poudnika. Keeton powiedzia mi o tym, cho nigdy nie opublikowa tego, gdy nie wiedzia co mona
pocz z takimi danymi. Powiedzia do mnie:
Spytaem pewnego fizyka o to, czy gobie prbuj wej w kontakt z jak magnetyczn lini
si?
Odpowiedzia, e nie, gdy linie si pola magnetycznego s tylko pewnymi okreleniami umownymi,
ktrych uywamy w celu symbolizowania jakiego pola i opisywania jego anomalii, takich na przykad,
jakie wystpuj w okolicach, gdzie s zoa rud elaza. O ile obecnie wiadomo, linie te nie maj
adnego odpowiednika w rzeczywistoci. A nawet gdyby go miay, to i tak zmieniayby si one w
kadym miejscu okrelonego terenu w takt zmian pola geomagnetycznego. Czy wic ptaki kieruj si
pewn podobn do mapy struktur samego pola ziemskiego, jak sieci, ktrej charakterystyki od
zamierzchych czasw s opisywane przez rdkarzy i uprawiajcych geomancj [Geomancja
wrenie na podstawie konfiguracji przypadkowo nakrelonych na piasku lub ziemi figur lub
przypadkowej konfiguracji rozrzuconych kamykw (przyp. tum.)], a ktrej nie mona wykry nawet
przy pomocy SQUID? Niektre wdrowne ptaki, w swej drodze z pnocy na poudnie obieraj
najpierw kurs w kierunku wschodnim, wylatujc tak daleko nad jezioro Grne, e staj si niewidoczne
z ldu. Czy staraj si one unikn przez to zakcajcego wpywu pokadw rud elaza w okolicach
Mesabi Range? Moemy snu takie domysy, ale teraz jeszcze tego nie wiemy.
Dla wikszoci ludzi sprawami najbardziej interesujcymi s te, ktre odnosz si do nich samych.
Mona wic postawi pytanie, czy wic i my take posiadamy kompasy, ktre s zlokalizowane w
naszych gowach?
29 czerwca 1979 roku R. Robin Baker, mody badacz z Uniwersytetu w Manchester, zajmujcy si
problematyk bionawigacji, w Barnard Castle (niedaleko od Leeds w W. Brytanii) wprowadzi grup
licealistw do autobusu. Zawiza im oczy i szczelnie zatka uszy, a potem gow kadego z uczniw
owin opask. Poowa tych opasek zaopatrzona zostaa w mae magnesiki, druga natomiast w
mosine sztabki, ktre byy uwaane przez uczniw za prawdziwe magnesy. Poleciwszy tym
ochotnikom, by odchylali gowy do tyu dla lepszej koncentracji, Baker kaza kierowcy jecha majc

form labiryntu tras po ulicach miasta, a nastpnie prost autostrad wyjecha w kierunku
poudniowo-wschodnim. Po kilku milach pojazd zatrzymywa si, a uczniowie mieli za zadanie
napisanie na karteczkach wasnej oceny kierunku kompasowego, w jakim znajdowaa si ich szkoa.
Po tym kierowca dokonywa zwrotu autobusu o 135 i jecha w kierunku wschodnim do punktu
znajdujcego si na poudniowy-wschd od szkoy, gdzie uczniowie ponownie mieli za zadanie oceni
pooenie ich szkoy. Kiedy przeprowadzono analiz zapisw na kartkach, okazao si, e ci spord
badanych, przy gowach ktrych znajdoway si mosine sztabki, potrafili do dobrze oceni
waciwy kierunek, natomiast osoby z grupy zaopatrzonej w magnesy nie.
Ostatnio Gould i K. P. Able, jego wsppracownik z Princeton, prbowali powtrzy eksperyment
Bakera, ale prba nie powioda si. Baker dokonujc oceny sytuacji, w jakiej prowadzono prb
powtrzenia jego dowiadczenia, wskaza, i poczucie kierunku ochotnikw poddanych badaniu
mogo ulec zakceniu przez burze magnetyczne, osabienie pola magnetycznego wewntrz autobusu
lub przez znacznie wiksze elektromagnetyczne skaenie otoczenia Princeton. Baker i jego
wsppracownik Janice Mather ostatnio wprowadzili prostsz metod. W rodku specjalnego lekkiego
i wiatoszczelnego drewnianego szaasu, w ktrym nie wystpuj zakcenia pola magnetycznego,
osobie badanej zawizuje si oczy, zasania uszy i kae si jej usi na beztarciowym krzele
obrotowym. Po wykonaniu pewnej liczby obrotw osoba ta ma za zadanie ustawi si w kierunku, w
jakim rozpoczto obracanie krzesa. Uzyskawszy wiarygodne statystycznie wyniki na wicej ni 150
osobach poddanych badaniom, Baker doszed do przekonania, i udao mu si udowodni istnienie
zmysu magnetycznego u ludzi.
Rzecz zastanawiajc jest te to, e Baker stwierdzi, i w przypadku blokowania sygnaw
wzrokowych oraz innych czynnikw uatwiajcych orientacj, badani uzyskuj lepsze wyniki, jeli maj
naoone na gow opaski blokujce dopyw sygnaw. W przeciwnym razie zaczynaj oni
racjonalizowa cay proces, prbujc wydedukowa waciwe rozstrzygnicie ze zbyt maej liczby
dostpnych danych, w wyniku czego dochodzi do wikszej dezorientacji. Przypuszcza on, e zmys
magnetyczny wtedy najlepiej spenia swoje zadanie, jeli bezustannie musi dostarcza sygnaw
orientacyjnych, a osobnik nim obdarzony nie musi by bezustannie wiadomy jego dziaania, dziki
czemu jego uwaga moe skupia si na poszukiwaniu ywnoci, partnera, schronienia i na
zaspokajaniu innych wanych potrzeb yciowych.
W 1983 roku, wykonawszy pomiary magnetyczne, w trakcie ktrych stosowano selektywne
ekranowanie, Baker i jego wsppracownicy donieli o zlokalizowaniu osadu materiaw
magnetycznych w zatokach koci sitowej czowieka. Jest ni ko typu gbczastego, zlokalizowana
wewntrz gowy, za nosem i midzy oczyma, w pobliu przysadki i szyszynki. Warto tu zauway, e
eksperymenty z selektywnym ekranowaniem przeprowadzone na pocztku lat siedemdziesitych
przez czeskiego emigranta, biofizyka Zaboja Harvalika, ktry peni te funkcj doradcy w U.S. Army
Advanced Material Concepts Agency [Przyblione tumaczenie tej nazwy mogoby mie nastpujc
posta: Agencja Wojsk Ldowych USA ds. Koncepcyjnych Prac w Zakresie Zaawansowanych
Technologii Materiatw (przyp. tum.)], doprowadziy do wskazania tego samego punktu. Drugim
punktem, wskazanym przez Harvalika, byy okolice nadnerczy, gdzie znajduje si siedlisko zdolnoci
radiestezyjnych.
W rok pniej grupa badaczy kierowana przez zoologa Michaela Walkera z Uniyersity of Hawaii w
Honolulu wyizolowaa jednodomenowe krysztaki magnetytu z zatoki tej samej koci tuczyka
topetwego i ososia Chinooka. Krysztaki te miay ksztat charakterystyczny dla magnetytu
syntetyzowanego przez istoty ywe, a nie w trakcie procesw geologicznych. Okazao si, e do tej
tkanki magnetycznej wnika bardzo duo wkien nerwowych, za krysztaki s tak uporzdkowane, jak
acuchy krysztakw magnetytu w komrkach bakterii magnetotaktycznych. Wydaje si, e chocia
kady krysztaek ma stae miejsce, to jednak jest on zdolny do niewielkiego przekrcania si pod
wpywem si zewntrznych. Obliczenia wykazay, e takie acuszki magnetytu mog by zdolne do
reagowania na zmiany ziemskiego pola magnetycznego z dokadnoci kilku sekund ktowych, co
odpowiadaoby lokalizacji na powierzchni wody z bdem mniejszym ni sto metrw. Uzyskane wyniki
doskonale koreloway z wynikami wczeniej przeprowadzonych bada przez t sam grup nad
powracaniem tuczykw do ich siedlisk. Te wanie szczegowe prace, wraz ze zwizanymi z nimi
wczeniejszymi pracami, s bardzo powanym argumentem na rzecz tezy, i wszystkie krgowce
obdarzone s podobnym narzdem magnetycznym, zlokalizowanym w obszarze zatoki koci sitowej.
Przypuszczam, e narzd ten bierze te udzia w przekazywaniu do gruczou szyszynkowego
bodcw sterujcych, ktre s generowane wskutek mikropulsacji pola geomagnetycznego.
Oblicze gbi
Pionier bada nad struktur DNA, Erwin Chargaff, nazwa powstanie ycia kwesti, jak moe

zaj si naukowiec, ktry osign ju wszystko", lecz nie powstrzymao to zbyt wielu spord nas (a
nawet jego samego, jeli ju o to chodzi) od podejmowania spekulacji na ten temat. Obecnie
dysponujemy wielk liczb prac szczegowo opisujcych sceneri tego pierwotnego wydarzenia,
jednak wikszo opisw to warianty jednej tylko teorii tej mianowicie, w ktrej zasadnicz rol
przypisuje si ciepej zupie i wyadowaniom elektrycznym."
ycie na Ziemi pojawio si okoo czterech miliardw lat temu lub, ujmujc z grubsza, l lub 2
miliardy lat po powstaniu samej Ziemi. Pierwotna atmosfera bardzo rnia si od tej, jak mamy
teraz. Przypominaa ona obecn atmosfer Jowisza, ktra skada si gwnie z amoniaku i metanu.
Wskazywano, e wanie w takiej atmosferze dziaanie rozmaitych rde energii, takich jak: pioruny,
ciepo i promieniowanie nadfioletowe, doprowadzio do spontanicznego wytworzenia si prostych
zwizkw organicznych. Przedzierajc si miliony stuleci przez gbie oceaniczne, zwizki te
przypadkowo czyy si ze sob. W rezultacie powstaway zwizki jeszcze bardziej zoone. Zgodnie
z t teori, proces ten zakoczy si powstaniem zamknitych protokomrek", ktre byy ju zdolne
przeciwstawia si z jednej strony aktywnoci innych struktur, z drugiej natomiast do wzrastania dziki
pochanianiu czsteczek zwizkw podobnych do tych, ktre w nich ju wystpuj.
Idea ta dominuje gwnie dziki S.L. Millerowi, ktry w 1953 r. przeprowadzi bardzo znamienny
eksperyment. Polega on mianowicie na przepompowywaniu mieszanki gazw'symulujcej pierwotn
atmosfer amoniaku, metanu i pary wodnej przez komor, w ktrej zachodziy cige wyadowania
elektryczne. Po kilku dniach trwania eksperymentu udao mu si uzyska kilka aminokwasw.
Poniewa s one podstawowymi cegiekami, z ktrych zbudowane s wszystkie biaka, uzyskane
dowody wydaway si mie du warto. Nastpne prby przyniosy w rezultacie syntez jeszcze
bardziej zoonych moleku. W orodku wodnym skupiay si one w globule, otoczone czym, co
przypominao bony. Twory takie zostay nazwane koacerwatami" przez A.I.Oparina i protenoidami"
przez Sidneya Foxa dwu najbardziej wytrwaych badaczy w dziedzinie biogenezy.
Jednak w adnej z tych komr wyadowczych nie pojawio si nic ywego. Co waniejsze, badacze
prowadzcy te eksperymenty napotkali dwie trudnoci, jedn natury teoretycznej, drug praktycznej.
Teoria pierwotnego bulionu wymagaa bowiem uzyskania, i to w jednym cigu procesw, bardzo
zoonej jednostki, jak jest ywa komrka, zawierajca pewn posta ukadu genetycznego, opartego
na wykorzystaniu DNA i RNA. Zgodnie ze wspczesn biologi, nie moe by ywe to, co jeszcze nie
osigno tego wanie punktu. Jednak nieprawdopodobiestwem wydawao si wytworzenie, na
drodze zupenie przypadkowych pocze podstawowych cegieek, paacu o tak wielkim poziomie
zoonoci, z pominiciem etapu lepianki.
Kiedy po raz pierwszy zaproponowano teori bulionu pierwotnego, popularno perswazji
mechanistycznej znajdowaa si w szczytowej fazie. Istoty ywe uwaano za skomplikowane
maszyny, ktre s w istocie maszynami molekularnymi. Jednake w tamtym okresie budow komrki
uznawano za duo prostsz, ni wiadomo o tym obecnie. Nie uwaa si ju jej za woreczek
galaretowatej substancji, w ktrej znajduje si kilka kluczowych moleku, ktre decyduj o tym, co ma
si dzia w komrce. Nawet bona najprostszej bakterii odpowiada w bardzo skomplikowany sposb
na informacj docierajc z zewntrz, a jednak mimo to, nasze mikroskopy elektronowe nie ujawniy
jeszcze zoonoci jej struktury do takiego stopnia, by mona byo adekwatnie wyjani jej dziaanie.
Istniaa take zasadnicza trudno natury chemicznej. Wszystkie bowiem zwizki organiczne
istniej w dwu postaciach, czyli izomerach. Kada zawiera tak sam liczb i typ atomw, lecz jedna
czsteczka jest lustrzanym odbiciem drugiej czsteczki. Mona nawet powiedzie, e jedna z nich jest
leworczna", druga za praworczna". Mona odrni je od siebie po sposobie, w jaki uginaj one
bieg promieni wietlnych przez roztwr. Formy prawoskrtne (D) skrcaj te promienie na prawo, za
lewoskrtne (L) na lewo. Wszystkie sztuczne syntezy zwizkw organicznych wczajc w to
eksperymenty z wyadowaniami elektrycznymi daj mniej wicej rwn liczb czsteczek typu L i
typu D. Formy ywe natomiast skadaj si, zalenie od gatunku, albo z moleku typu D, albo typu L,
lecz nigdy z obydwu typw moleku jednoczenie.
Musimy wic traktowa pierwsze istoty ywe jako co nieoczekiwanego, a nie jako jak pierwotn
wersj tego, co widzimy wok siebie. Nie mogy by one komrkami, nie mogy dysponowa ukadem
DNA-RNA-biako, yw bon i sieci przekazu impulsw nerwowych.
Moemy podejmowa prby okrelenia najbardziej podstawowego minimum, zespou procesw,
ktre musz zachodzi, by jaki twr mona byo nazwa ywym. Musi wic taki ukad dysponowa
jakim sposobem odbierania informacji o warunkach zewntrznych, przetwarzania ich i gromadzenia,
aby te przetworzone i zarejestrowane dane mogy wpywa na charakter jego pniejszej reakcji na
taki sam bodziec. Innymi sowy, od samego pocztku musi on posiada jak rudymentarn posta

wiadomoci i pamici. Forma ywa musi by zdolna do odczuwania uszkodzenia, jakiego doznaa i
do jego naprawy. Ponadto, moemy oczekiwa, e przejawia ona bdzie jak form aktywnoci
cyklicznej, by moe, dostrojonej do okoodobowego rytmu doby ksiycowej. Bez samoreplikacji,
jednego z zasadniczych wymaga teorii opartej na wiedzy o waciwociach i roli DNA, mona si
oby, gdy organizm, ktry potrafiby w peni naprawia doznane uszkodzenia, teoretycznie byby
niemiertelny. Mona wic podsumowa kryteria istnienia ycia: organizacja, przetwarzanie informacji,
regeneracja i rytmiczno procesw.
Jest zabawn rzecz to, i krysztay pprzewodnikowe speniaj wszystkie te kryteria.
Pprzewodnictwo wystpuje naturalnie w kilku typach krysztaw nieorganicznych, wczajc w to
krzem jeden z najbardziej pospolitych na Ziemi pierwiastkw i pierwiastek wystpujcy w
rozproszeniu german. Co wicej, skrajnie mae iloci domieszek, jeli zostan wprowadzone do
nich, drastycznie zmieniaj ich waciwoci elektryczne. Na pocztku drogi do powstania stanu
oywionego zasadnicz rol mogo wic odegra zachodzce podczas aktywnoci wulkanicznej
mieszanie rozmaitych materiaw, ktre mogo doprowadzi do powstania mineraw o szerokim
repertuarze waciwoci elektrycznych. W tym kontekcie istotne znaczenie ma fakt, e
piezoelektryczno, piroelektryczno, fotoelektryczno i inne odpowiedzi typowe dla krysztaw
pprzewodzcych mogy odgrywa zasadnicz rol w analogowym przetwarzaniu i gromadzeniu
informacji o cinieniu, temperaturze i wietle. Co wicej, powtarzajce si akty przepywu prdu przez
niektre pprzewodniki zmieniaj na stae ich charakterystyki, w wyniku czego prd, przepywajc
kolejny raz przez materia, dowiadcza mniejszego oporu elektrycznego. Przemieszczanie si
elektronw w obrbie sieci krystalicznej nie mogo prawdopodobnie nie by wspksztatowane przez
rytmy geokosmiczne, przy czym porednim elementem takiego oddziaywania byyby ziemskie pola
elektromagnetyczne oraz pola powstajce wok innych tego samego typu krystalicznych organizmw.
Dziki temu dysponowayby one poczuciem czasu i informacj o swoich ssiadach. Zmiany
charakterystyk prdw mogyby take odgrywa rol czynnika byskawicznie sygnalizujcego utrat
jakiego elementu ukadu, oraz kierowa osadzaniem atomw zastpujcych utracone atomy, w tym
celu, aby mogo zachodzi odtwarzanie si struktury pierwotnej.
Trzeba przyzna, e nieco dziwne wraenie moe sprawia idea, i pewne skay, na dystansie
mniej wicej miliarda lat, stopniowo nabyway zdolnoci do reagowania na zmiany w swym otoczeniu,
wzrastania, do doznawania cierpienia", po tym jak strumie lawy lub deszcz siarkowy pochon ich
cz szczytow, do odtwarzania tego utraconego fragmentu, do wsppulsacji z otoczeniem. Byoby
to wic ycie, rozwijajce si pniej a do osignicia etapu ciekokrystalicznoci i zdolnoci
opuszczenia swych skalnych siedzib jak zby smoka Kadmusa czy jaszczurki w jednym z obrazw
M. C. Eschera. W gruncie rzeczy ta wersja moliwego przebiegu zdarze nie jest dziwniejsza ni ta,
ktra mwi o tej samej transformacji od kropli pierwotnego bulionu. Zmiana ta przecie jako zasza.
Najwiksz przeszkod dla zaakceptowania tej teorii jest przyjcie tezy, i ycie mogo rozwin
si w fazie staej albo poza oceanem, albo pod jego dnem. Od poowy lat szedziesitych zyskaa
ona wiksz wiarygodno. Wtedy to wanie H.E. Hinton, z University of Bristol w Wielkiej Brytanii,
stwierdzi, e istnieje przynajmniej jeden organizm, ktrego cz ycia przebiega w cakowitej izolacji
od wody w stanie ciekym. Okazuje si, e niektre muchy yjce na Saharze skadaj jaja w krtko
utrzymujcych si kauach, ktre powstaj po bardzo rzadko wystpujcych tam deszczach. Larwy
tych much przechodz kilka przeobrae w rodowisku wodnym, lecz wysychanie kauy zawsze
zatrzymuje na pewien czas przebieg tego procesu. Cho s one cakowicie zasuszone znajdujc si
w stanie, ktry Hinton nazwa kryptobioz przeywaj miesice i lata, a spadnie nastpny deszcz,
kiedy znw mog podj dalszy rozwj od etapu, na ktrym nastpio jego zahamowanie. Larwy te
mona take podda gwatownemu osuszaniu i przechowywa przez wiele lat w pojemniku
prniowym. Jeli umieci si je w wodzie natychmiast oywaj. Przecicie na poow larwy,
znajdujcej si w fazie aktywnej, doprowadza do jej mierci w cigu zaledwie szeciu minut. Jeli
jednak po jednej minucie nastpi byskawiczne osuszenie obydwu powek, po czym na dugie lata
zostan one umieszczone na pce, a po tym powtrnie umieci si je w wodzie, to oka si one
zdolne do przeycia pozostaych piciu minut. W przeciwiestwie do tego, co podpowiada zdrowy
rozsdek wydaje si, e w tym wypadku ycie moe obej si bez wody, ale mier nie moe bez
niej nastpi.
Kiedy odrzuci si zaoenie stwierdzajce, i woda to ycie", to wtedy teoria krystaliczna zyskuje
na wiarygodnoci. Warunki, jakie panoway na modej planecie, faworyzoway wyksztacanie si
caych lasw" krysztakw: byo gorco, wulkany bezustannie wyrzucay nowe porcje materiau do
gstej, ciemnej powoki turbulentnych gazw. Jednake krysztakom w dalszym cigu brakowao
dopywu energii z zewntrz, ktra dopomogaby im przezwyciy entropi nieoywionej materii.
Jednak skoro si uwzgldni fakt, e niektre z tych krysztakw od samego pocztku maj

wbudowan w siebie zasad organizujc, to nietrudno sobie wyobrazi, e doczaj one do siebie
inne molekuy, wcznie z tymi, ktre spadaj z nieba i rozpuszczaj si w wodzie. W takiej sytuacji
ycie znalazoby si ju na drodze do stworzenia znanej nam obecnie biochemii systemu
genetycznego i wynikajcej z niego pciowoci ktra jest podstaw ycia wszystkich istot obecnie
yjcych i znanych nam z wykopalisk. Mimo to w dalszym cigu potrzeba rda energii, ktra
umoliwiaby takie przejcie. W tym kontekcie nie speni swej roli wyadowania atmosferyczne.
Potrzeba nam take wyjanienia wycznoci wystpowania lewo lub prawoskrtnych moleku.
W 1974 roku F. E. Cole oraz E. R. Graf z Nowego Orleanu przeprowadzili teoretyczn analiz
prekambryjskiego pola elektromagnetycznego Ziemi, ktre speniao zado obydwu tym
wymaganiom. Wnioskowali oni, e skoro rozmiary atmosfery w tamtej erze byy znacznie wiksze ni
w obecnie istniejcej, przeto jonosfera musiaa by znacznie bardziej ni teraz oddalona od
powierzchni Ziemi; powinna siga do strefy zajmowanej obecnie przez pasy Van Allena. W takiej
sytuacji Ziemia byaby obdarzona elektromagnetycznym rezonatorem, ktrego zasadnicze czci
stanowiyby dwie koncentryczne kule. Jedn z nich byaby powierzchnia geosfery, drug natomiast
grne warstwy atmosfery. Dzisiaj, podobnie zreszt jak w przeszoci, nastpuje nakadanie si
pulsacji pola geomagnetycznego na skutki oddziaywania wiatru sonecznego, wskutek czego w
pasach Van Allena powstaj silne prdy. W prekambrze jednak potne prdy w pasach Van Allena
powinny prowadzi do indukowania prdw w jonosferze. Poniewa metaliczne jdro Ziemi jest
doskonaym przewodnikiem, mogo nastpowa sprzenie prdw w jonosferze z ruchem nonikw
prdu w jdrze, wskutek czego mogo dochodzi do olbrzymich i ustawicznych wyadowa
elektrycznych poprzez atmosfer do wntrza Ziemi. Ponadto dlatego, e obwd jdra w tamtym
okresie wynosi w przyblieniu jedn dugo fali elektromagnetycznej o czstotliwoci 10 okresw na
sekund (to jest okoo 30 000 kilometrw), takie wyadowania powinny drga z czstotliwoci 10 Hz
w tej wanie wnce rezonansowej, obejmujcej ca atmosfer i powierzchni Ziemi. Prcz speniania
roli rda energii elektrycznej, tego typu wyadowania mogy dostarcza wielkiej iloci energii cieplnej,
promieniowania nadfioletowego oraz infradwikw (fal cinienia), ktre to czynniki powinny bardzo
sprzyja rnicowaniu aktywnoci chemicznej.
W tak gstej i przeadowanej elektrycznoci atmosferze bez wtpienia mogo zachodzi
syntetyzowanie duej iloci aminokwasw, peptydw i zasad kwasw nukleinowych. Spotykay si
one ze sob w orodkach powietrznym i wodnym, dziki czemu powstaway biaka i kwasy
nukleinowe. Wektor skadowej elektrycznej promieniowania obecnego w otoczeniu mg faworyzowa
te ksztaty helikoidalne moleku, ktrych kierunek skrtu by rezultatem faktu, i ich synteza zasza
albo na pkuli pnocnej, albo na pkuli poudniowej. W 1981 roku W. Thiermann i U. Jarzak, w
wyniku uwieczonej powodzeniem syntezy zwizkw organicznych w staym polu magnetycznym,
uzyskali pewn liczb bezporednich dowodw za susznoci tej teorii. Kiedy mianowicie zmieniali
oni orientacj pola, nastpowao znaczne zwikszenie wydajnoci syntezy moleku lewo lub
prawoskrtnych.
Przeprowadzenie kolejnego testu hipotezy Cole'a i Grafa moe okaza si moliwe, ale w jedynym
tylko miejscu w Ukadzie Sonecznym w Wielkiej Czerwonej Plamie na Jowiszu. Miejsce to, gdzie
bezustannie szaleje huragan, ktrego wir zdolny jest bez trudnoci pochon ca Ziemi, stale
generuje kolosalne wyadowania w atmosferze bardzo podobnej do tej, jaka istniaa na Ziemi w
czasach prekambryjskich. Nawet teraz moe zachodzi tam syntetyzowanie si zwizkw
organicznych i, dokonujce si pod wpywem dostarczanej energii, przechodzenie ich do stanu
oywienia.
Na Ziemi natomiast wszystkie istoty, ktre zostay uformowane pod wpywem wyadowania,
generujcego drgania o czstotliwoci 10 hercw a take wszyscy ich potomkowie powinny
wchodzi w rezonans przy tej czstotliwoci albo te powinny wykazywa skrajne uwraliwienie na
ni, nawet jeli pierwotne rdo zasilania zostao ju odczone. To 10-hercowe pasmo powinno
ujawnia swe nadzwyczaj wielkie znaczenie dla wikszoci form ywych. I rzeczywicie tak jest. Jak
ju wczeniej to zauwaono, jest to gwna czstotliwo stwierdzana w EEG wszystkich zwierzt.
Mona si ni take posugiwa w celu przywrcenia normalnej rytmiki okoodobowej funkcji
yciowych ludzi odcitych od normalnego pola pochodzenia ziemskiego, ksiycowego i sonecznego.
William Ross Adey, z Loma Linda VA Hospital w Kalifornii, stwierdzi, e pola magnetyczne
modulowane mniej wicej tak czstotliwoci mona wykorzysta w celu wywoywania paru wanych
typw zmian behawioru map, czemu powicimy uwag w nastpnym rozdziale.
Teoria Cole'a i Grafa wskazuje take, w jaki sposb zapon, ktry zainicjowa ycie, wyczy si.
Ot w miar jak w rezultacie ucieczki lekkich gazw i wbudowywania si etanu oraz amoniaku w
zwizki organiczne mogo nastpowa osabienie prdw i poziomu wyadowa elektrycznych w

atmosferze. Kiedy to nastpio, mogo doj do stopniowego obniania si pooenia jonosfery i


odczenia jej od pasw Van Allena. Prdy jonosferyczne mogy by teraz zbyt mae, aby
spowodowa skuteczne ich sprzganie si z. prdami w jdrze planety, za atmosferyczna wnka
rezonansowa za maa, by moga rezonowa na czstotliwoci odpowiadajcej czstotliwoci drga w
jdrze Ziemi. W tym wanie momencie nastpio wyczenie z gniazda zasilajcego", ale proces
ycia by ju wtedy faktem. Pomijajc konkurencj ze strony istot bardziej zaawansowanych w
rozwoju, take utrata rda zasilania wyjaniaaby to, dlaczego nie widzimy obecnie adnych
pozostaoci pierwotnych form ywych, ktre w dalszym cigu mogyby wyania si z materii
nieoywionej.
Ta teoria narodzenia si ycia w fazie staej jest czym wicej ni pasjonujcym obrazem naszych
narodzin pord deszczu iskier. Prowadzi nas ona bowiem do innej wielkiej tajemnicy biologii
ewolucji ukadu nerwowego ktra dokonaa si dziki poznawalnej sekwencji krokw. Najpierw
moga wic zaistnie krystaliczna protokomrka, w ktrej obieg informacji dokonywa si bezporednio
w jej sieci molekularnej. Kiedy powstay ju pierwsze komrki, moemy wyobrazi sobie acuchy
krysztakw, a pniej acuchy polimerw organicznych, ktre przekazuj informacje w tych tworach
ywych za porednictwem prdw pprzewodnictwa. Cho w dalszym cigu daleki od jasnoci jest
mechanizm, dziki ktremu zachodzi przenoszenie si elektronw przez tkanki, prawie caa materia
biotyczna wykazuje piezoelektryczno oraz inne znamiona pprzewodnictwa. Warto tu nadmieni,
e Freeman Cope biofizyk zatrudniony w marynarce wojennej Stanw Zjednoczonych, kontynuujcy
idee Szenta-Gy-rgiego w latach siedemdziesitych przeprowadzi seri eksperymentw, w ktrych
wykaza wystpowanie nadprzewodnictwa w temperaturze pokojowej w rozmaitych typach materii
oywionej. Wiadomo, e prdy w nadprzewodniku, wzbudzone krtkotrwaym impulsem, mog w nim
pyn bez zanikania przez wiele lat. Jak dotd jednake zjawisko to mona byo obserwowa jedynie
w temperaturach bliskich zera bezwzgldnego. Cho prace Cope'a w dalszym cigu nie zostay
potwierdzone i naley je traktowa jako jedynie wstpne, uzyska on dane z zakresu
elektromagnetyzmu, ktre dobrze koresponduj z ide nadprzewodnictwa w bakteriach E. Coli,
nerwach aby i krewetki, drody, jaj jeowca morskiego, moleku RNA, melaniny (barwnik) i lizozymu
(enzym).
Niezalenie od dostpnej obecnie wiedzy o tyni ukadzie przewodzcym, pierwsze organizmy
wielokomrkowe dysponoway prawdopodobnie sieciami komrek, ktre byy bardzo podobne do
pierwszych pojedynczych komrek. Pniej moga nastpi ich specjalizacja w kierunku speniania
zada, polegajcych na przenoszeniu prdw staych i czeniu si w zesplnie komrkowe, w celu
uniknicia wysokich opornoci elektrycznych, ktre pojawiayby si na poczeniach
midzykomrkowych. Gdzie w trakcie tych procesw mogo rozwin si centrum przetwarzania i
gromadzenia informacji. Jednoczenie mogy si te pojawi oddzielne cieki doprowadzajce i
wyprowadzajce sygnay, a ukad staoprdowy mg zbliy si do szczytu swej specjalizacji, kiedy
jego skadniki przeksztaciy si w pierwowzory komrek glejowych, wycieajcych i komrek
Schwanna. I rwnie w tym samym czasie mogo zachodzi formowanie si szybkiego, impulsowego
systemu informacyjnego wewntrz starego ukadu, ktry miaby zawiadywa bardziej zoonymi
informacjami. Obecnie wszystkie zwierzta wielokomrkowe dysponuj takim ukadem hybrydowym,
ktrego zoono, jak mona sdzi, powinna dostarczy pracy co najmniej kilku jeszcze pokoleniom
neurofizjologw.
Rozstajne drogi ewolucji
W teorii Cole'a i Grafa znajduje si jedno kluczowe wymaganie. Chodzi mianowicie o to, e
biegunowo ziemskiego pola magnetycznego nie powinna ulega zmianie w czasie realizowania si
wspomnianego wczeniej rezonansu. Gdyby bowiem byo inaczej, w ywych tkankach wystpowaaby
mieszanina zarwno prawoskrtnych, jak i lewoskretnych izomerw moleku. O ile nam wiadomo,
biegunowo tego pola bya staa w erze prekambryjskiej, jednak istniej" wyrane dowody na to, e
odwracaa si ona wielokrotnie w cigu ostatnich piciuset milionw lat. Za kadym razem, kiedy
nastpio odwrcenie, wymieraa dua liczba gatunkw.
Zapis historii pola geomagnetycznego jest utrwalony na dwa sposoby: w skaach pochodzenia
wulkanicznego i w osadach na dnie oceanw. Magnetyczne czstki, znajdujce si w roztopionych
jeszcze skaach, maj swobod ruchu i ukadaj si zgodnie z przewaajcym kierunkiem
zewntrznego pola magnetycznego. Kiedy nastpuje ochodzenie i zestalenie si skay, orientacja ta
ulega utrwaleniu. Na podobnej zasadzie czstki magnetyczne, osadzajc si na dnie oceanicznym,
odzwierciedlaj kierunek pola geomagnetycznego, aktualny w okresie ich osadzania si. Osady
oceaniczne i skay osadowe, ktre z nich ostatecznie powstay, wraz ze skaami magmowymi
dostarczyy nam nieprzerwanego zapisu chronologii magnetycznej na dystansie wielu milionw lat.

Przy tym stosunkowo niewielka liczba warstw ska magmowych, ktrych pooenie nie ulego
zaburzeniom w trakcie ruchw grotwrczych, pozwolia nam w niektrych wypadkach zajrze jeszcze
dalej w ich przeszo.
To odwracanie si biegunowoci pola geomagnetycznego zachodzio bardzo szybko, jeli
rozpatrywa to w geologicznej skali czasu. Jego natenie spadao do poowy wartoci redniej na
kilka tysicy lat. Nastpnie w cigu okoo tysica lat bieguny zamieniay si miejscami, po czym
natenie pola, w cigu kilku tysicy lat, powracao do normalnej wartoci. Wszystkie te zmiany
cznie trway okoo piciu tysicy lat.
We wczesnych latach szedziesitych, kiedy stwierdzono fakt tych zmian biegunowoci, geofizycy
sdzili! e pole geomagnetyczne zanika cakowicie podczas zmiany biegunowoci. Byli wic
przekonani, e zanik elektromagnetycznego parasola, jaki chroni powierzchni Ziemi przed
wysokoenergetycznym promieniowaniem z przestrzeni kosmicznej, wyjania wystarczajco masowe
wymieranie gatunkw. To zachodzce na wielk skal wymieranie, od dawna stanowio zagadk dla
paleontologw. Wkrtce skorelowano rwnie zanikanie niektrych gatunkw promienie z
odwracaniem si biegunowoci pola geomagnetycznego. Promienice s mikroskopijnymi zwierztami
planktonowymi obdarzonymi twardym zwapniaym szkieletem. Kady ich gatunek wyrnia si
charakterystycznym i bardzo skomplikowanym ksztatem, std te ich pozostaoci tworz atwo
rozpoznawalny i cigy zapis w masywie ska osadowych. Do 1967 roku James D. Hayes i Neil D.
Opdyke z Lamont-Doherty Geological Observatory w Columbia University stwierdzili zachodzenie
korelacji pomidzy zanikniciem omiu gatunkw promienie a zmian biegunowoci pola
geomagnetycznego. Kady z tych gatunkw wystpowa licznie na duym terytorium i zanik kadego
gatunku nastpi gwatownie, bez poprzedzajcego go spadku liczebnoci populacji. Wydawao si, e
teoria zapory radiacyjnej" uzyskaa ostateczne potwierdzenie.
Jednake w pniejszych badaniach ustalono, e natenie pola spada do poowy, co nie pociga
jednak za sob drastycznej redukcji zdolnoci ocrfron-nych, jakimi dysponuj pasy Van Allena oraz
jonosfera. Trzeba ponadto wzi pod uwag, e populacje promienie sigaj gbokoci kilku metrw
w gb wody, co i tak powinno stanowi dla tych organizmw wystarczajc warstw ochronn przed
promieniowaniem wysokoenergetycznym. Hayes w nastpujcy sposb szkicowo podsumowa
wspczesny stan wiedzy: w miar jak zwikszao si wyspecjalizowanie zwierzt w trakcie ewolucji,
staway si one coraz bardziej uwraliwione na dziaanie pewnego, nie zidentyfikowanego jeszcze
czynnika, pojawiajcego si wskutek zmiany biegunw. Dugie okresy pomidzy zmian biegunowoci
a mog one utrzymywa si nawet przez dziesitki milionw lat zdaj si sprzyja obfitemu
pojawianiu si gatunkw szczeglnie uwraliwionych na dziaanie tego czynnika. Jeli wic po takim
spokojnym okresie nastpio kolejne odwrcenie si biegunowoci, gatunki takie ulegay eliminacji.
Wiemy o dwu okresach szczeglnie nasilonego wymierania gatunkw. Pierwszy z nich wystpi
przy kocu okresu permskiego, okoo 225 milionw lat temu; nastpio wtedy zmiecenie z powierzchni
Ziemi poowy istniejcych gatunkw, ktre mieciy si w skali taksonomicznej od pierwotniakw do
wczesnych gadw. Kurtyna tego samego rodzaju spada na er panowania dinozaurw przed okoo
70 milionami lat, przy kocu okresu kredowego. W obydwu tych wypadkach po dugim okresie spokoju
wystpia faza zmian biegunowoci pola geomagnetycznego. Stwierdzono te na podstawie
skamieniaoci, e w przeszoci miao miejsce wiele okresw wymierania gatunkw, zachodzcych
jednak na mniejsz skal, ktre byy skorelowane z odwracaniem si biegunowoci. W ostatnim
czasie J. John Sepkoski, (junior) oraz David M. Raup z University of Chicago donieli o wystpowaniu
cykli trwajcych 26 milionw lat, w obrbie ktrych zachodzi masowe wymieranie gatunkw. Jeli ich
hipoteza utrzyma si, bd podstawy do przekonania, e zachodzi jakie oddziaywanie ze strony
Soca lub Galaktyki, ktre, wraz ze zmianami biegunowoci pola geomagnetycznego, wywouje
nadzwyczaj wielkie zmiany o charakterze destruktywnym.
Moemy jedynie przypuszcza, e ziemskie pole odegrao istotn rol w powstaniu ycia, jednak
od 1971 roku wiemy ju na pewno, e zmiany jego biegunowoci ksztatoway biosfer poprzez
przycinanie" gazi ycia. W tym samym roku zaproszono mnie, podczas pewnego prywatnego
spotkania w Lamont, na ktrym byem jedynym doktorem medycyny wrd dwudziestu biologw i
geofizykw, do omwienia przebiegunowa pola ziemskiego. Wtedy moglimy pozwoli sobie jedynie
na spekulacje, w jaki sposb mogo dochodzi do skutku wymieranie gatunkw. Nie dysponowalimy
nawet jak robocz teori, ktra pozwalaaby nam na zidentyfikowanie zmian zachodzcych we
wntrzu Ziemi, ktre powoduj te przebiegunowania pola, ani te nie wiedzielimy, w jaki sposb
procesy te wpyway na mikropulsacje i inne charakterystyki pola ziemskiego. Jedyn rzecz, na jak
moglimy si wtedy zgodzi, byo to, e zmieniaj si prawdopodobnie wszystkie charakterystyki pola.
Od tego czasu nasze rozeznanie w tym zakresie nie postpio wiele naprzd.

Przesunicia biegunw nastpuj tak wolno, e organizmy ywe z atwoci mog adaptowa si
do nich; nawet 50% spadek natenia pola nie wydaje si odgrywa istotnej roli. Skoro jednak wiemy,
e mikropulsacje steruj bioryt-mami, wczajc w to nawet cykle aktywnoci mitotycznej, to musimy
uzna, i due zmiany ich czstotliwoci mog mie skutki katastrofalne. Eksperymenty z
wykorzystaniem sztucznych, skrajnie niskoczstotliwych, pl (patrz rozdzia 15) wykazay, e drgania
o czstotliwoci nieco wyszej ni normalna, lece w zakresie od 30 do 100 hercw, wywouj
nadzwyczaj wielkie zmiany cyklu komrkowego. Powoduje to zakcenia normalnego rozwoju zarodka
i moe rwnie sprzyja wzrostowi nienormalnemu, nowotworowemu. Jeli odwrcenie pola
geomagnetycznego powoduje podniesienie si czstotliwoci mikropulsacji do tego zakresu,
nagromadzanie si w cigu wielu pokole bdw rozwojowych moe, bez wtpienia, prowadzi do
wymierania gatunkw.
Nie potrafimy, jak dotd, przewidzie, kiedy nastpi zmiana biegunowoci. Nastpuj one w
odstpach czasu o wielkiej skali zmiennoci: w pewnych okresach wynosz one pidziesit tysicy, a
w innych wiele milionw lat. Ostatnia nastpia, jak si wydaje, siedemset trzydzieci tysicy lat temu.
Niektrzy naukowcy analizujc dane, uzyskane z wystrzelonego przez NASA satelity MAGSAT oraz z.
pomiarw dokonywanych na czstkach osadu w jeziorach, doszli do wniosku, e sia ziemskiego pola
magnetycznego w cigu ostatnich kilku tysicy lat bezustannie si zmniejsza. Jeli jest tak naprawd,
to wstpujemy w okres nastpnej zmiany biegunowoci. Jest jednak rwnie prawdopodobne, e
dowiadczamy zaledwie jednej z. czsto zachodzcych zmian krtkoterminowych.
Nikt te nie moe z pewnoci orzec, jak powane konsekwencje mogaby mie dla nas taka
zmiana biegunowoci. Hominidy dowiadczyy tego ju w przeszoci, lecz my mamy pewien
dodatkowy powd, by tym razem czu obaw przed zajciem tej zmiany. Jeli bowiem obecnie
wstpujemy w okres tej zmiany, po raz pierwszy zdarzy si, e normalne pole jest wymieszane z
naszymi wydzielinami" elektromagnetycznymi, a najbardziej potne z nich, o czstotliwoci 50 i 60
hercw, trafiaj akurat w rodek pasma zagroenia", gdzie mona spodziewa si zakcenia
procesw rozwojowych.
Jednake pole jest rzecz przydawan i odejmowan, jak mona by to sparafrazowa w jzyku
Biblii. Jeli moemy zaczeka na nastpne maksimum jego natenia, moemy wynie korzy z
subtelnego tchnienia mdroci elektromagnetycznej. Bardzo pomysowa teoria zaproponowana przez
Francisa Ivanhoe, farmakologa i antropologa, zatrudnionego na dwu uniwersytetach w San Francisco,
wskazuje, jak wielkie znaczenie moga ona mie dla naszego wasnego rozwoju.
Ivanhoe przeprowadzi statystyczn ocen pojemnoci wszystkich ludzkich czaszek
paleolitycznych i skorelowa jej przyrosty z nateniem pola geomagnetycznego oraz najwikszymi
postpami kultury ludzkiej w tych samych okresach. Stwierdzi on wystpowanie dwu okresw
wybuchowego przyrostu objtoci mzgu. Pierwszy miaby zaj w okresie od okoo 380 000 do 340
000 lat temu, natomiast drugi w okresie od 55 000 do 30 000 lal temu. Obydwa okresy
odpowiadayby wielkim okresom zlodowace a wic odpowiednio: Mindelowi i Wiirmowi oraz
okresom, kiedy nastpi wielki postp kulturalny: majce wielki zasig pocztkowe posugiwanie si
ogniem przez Homo erectus we wczesnym Mindelu i pojawienie si Homo sapiens sapiens (ludzi z
Cro-Magnon) oraz powolny schyek Neandertalczykw (Homo sapiens) podczas Wiirmu. Podobnie
szybkiego wzrostu tempa ludzkiej ewolucji nie stwierdzono w okresie dwu innych zlodowace: Ganzu,
ktre zaszo w okresie od okoo l 200 000 do l 050 000 lat temu i Rissu, ktry trwa od okoo 150 000
do 100000 lat temu. Te dwa ostatnio wspomniane okresy wyrniy si take znacznie niszymi
rednimi wartociami natenia pola geomagnetycznego.
lvanhoe
zasugerowa
zachodzenie
bezporedniego
powizania
pomidzy
polem
geomagnetycznym a jego skutkiem w postaci ostrego wzrostu tempa ewolucji. Tym czcym
ogniwem byyby zlokalizowane w mzgu cieki regulacyjne wydzielania hormonu wzrostowego.
Wskaza on, e cz hipokampa, ktra jest czci patu skroniowego, dziaa jako przetwornik energii
elektromagnetycznej. Inna za cz hipokampa, noszca miano rogu Ammona, bdca ukiem z
jednokierunkowym przekazem sygnaw uzalenionych od silnego przepywu prdu, moe
odczytywa zmiany pola geomagnetycznego, a nastpnie dobrze ju znanymi ciekami (okrelanymi
mianem sklepienia) przesya do podwzgrza, stamtd za do tylnej czci przysadki, gdzie nastpuje
wydzielanie hormonu wzrostowego. Wiadomo ju, e wiksza ilo tego hormonu wydzielana podczas
ciy powoduje u rozwijajcego si dziecka powikszenie rozmiaru kory mzgowej i zwikszanie si,
w porwnaniu z innymi czciami mzgu, liczby zawartych w niej komrek nerwowych. Ivanhoe
zauwaa take, i hipokamp i jego poczenia z podwzgrzem u czowieka s duo wiksze ni u
innych naczelnych. Idea ta zyskuje dalsze wsparcie, jeli uwzgldni si fakt, e wskutek dranienia
prdem hipokampa wzrasta aktywno tworzcych go neuronw. Osiga ona maksimum przy

czstotliwoci prdu 10 do 15 cykli na sekund, a wic dokadnie lub nieco powyej dominujcej
czstotliwoci mikropulsacji wspczesnego pola. Tak wic moe okaza si, e czynnik
najsubtelniejszy moe te by czynnikiem najsilniej ksztatujcym nasz rozwj. Byaby to sia, ktra
jest dla nas zupenie niewidoczna.
Syszenie bez porednictwa uszu
Rozwaalimy kwesti wpywu na ycie pl elektromagnetycznych Ziemi, Ksiyca i Soca. W
nastpnym rozdziale bdziemy si zastanawia nad oddziaywaniem pl sztucznych, wytwarzanych
przez maszyny stworzone przez czowieka. Istnieje prawdopodobnie jeszcze inny typ oddziaywania, o
ktrym jeszcze mniej wiemy, a mianowicie wzajemne oddziaywanie na siebie istot ywych za
porednictwem pl biomagnetycznych. Jeli ukad nerwowy jednego organizmu moe odczuwa pole
innego, fakt ten moe otwiera dug drog, jak trzeba przeby, by zrozumie postrzeganie
pozazmysowe.
Postpujc w myl osobliwego dogmatu, ktry gosi, e to, czego nie rozumiemy, nie ma prawa
istnie, nauka oficjalna odrzuca istnienie zjawisk, w ktrych zasadnicz rol odgrywa psychika,
uwaajc je za wynik zudze lub oszustw. Dzieje si tak po prostu dlatego, e wystpuj one mniej
powszechnie ni sen, marzenia senne, pami, wzrost, bl lub wiadomo, ktrych nie mona
wyjani w kategoriach tradycyjnych, a ktre jednak s zbyt powszechne, by mona byo podwaa
ich istnienie. Przed pidziesiciu laty, kiedy J. B. Rhine w Duke University po raz pierwszy ogosi
wyniki swych eksperymentw z odgadywaniem kart, naukowcy przez kilka lat chtnie brali udzia w
dyskusjach i prowadzili testy w dziedzinie bada nad tymi zjawiskami. Pniej, chocia przynajmniej w
60% podjtych prb, majcych na celu niezalene uwiarygodnienie pracy Rhine'a, uzyskano wyniki
wysze ni mona by je uzyska, gdyby byy one rezultatem czystego przypadku (co i tak jest lepszym
wynikiem ni ten, jaki uzyskuje si w rezultacie replikacji prac psychologicznych), ta otwarta postawa
jako zanika. Nawet po drugiej wojnie wiatowej urzdzano nagonki na powanych badaczy w
dziedzinie parapsychologii. Na przykad, w 1950 roku zarwno Science" jak i Natur" opublikoway
artykuy atakujce pewne wyniki uzyskane prze Rhine'a i S.G. Soala, jednego z pierwszych badaczy
zjawisk psi na uniwersytecie londyskim. Takie nastawienie zdaje si obecnie ju zanika. G. R. Price,
autor jednego z tych diatrybw przeciw podejmowaniu bada tego typu, usprawiedliwia si na amach
Science" w 1972 roku. Natur" i Science" rozpoczy publikowanie okazjonalnych doniesie z
zakresu bada nad zjawiskami paranormalnymi, cho w dalszym cigu ograniczaj si one gwnie do
rezultatw negatywnych. W okresie, kiedy to negatywne nastawienie zaczynao si zmienia, pewna
liczba badaczy poszukuje elektromagnetycznych podstaw postrzegania pozazmysowego.
Uzyskane dotd na tym polu wyniki okazay si w takim samym stopniu niezadowalajce, jak i te,
ktre zostay uzyskane przy zastosowaniu innych koncepcji i metod. W 1978 roku E. Balanovski i J. G.
Taylor posuyli si rozmaitymi antenami, elektrodami naskrnymi i magnetometrami, w celu
przeprowadzenia rejestracji pl emitowanych przez ludzi utrzymujcych, e posiadaj zdolnoci
paranormalne. Badacze ci nie stwierdzili wystpowania adnych pl elektrycznych ani
magnetycznych, ktre mona by wiza z pozytywnymi wynikami uzyskiwanymi w eksperymentach z
dziedziny telepatii. W 1982 roku Robert G. Jahn, dziekan wydziau inynierii w Princeton University,
zebra i wykorzysta najbardziej imponujc bateri sprztu elektronicznego, jaki kiedykolwiek
prbowano stosowa w tej dziedzinie. Stwierdzi on niewtpliwe oddziaywanie si psychicznych na
zapisy interferometryczne i zapisy uzyskane przy pomocy elektrometru strunowego oraz uzyska
pozytywny wynik w zakresie widzenia na olbrzymie odlegoci. Nie udao si jednake uzyska
wiarygodnego potwierdzenia tych wynikw, gdy zdaway si one zalee zarwno od dyspozycji
badacza, jak te i osb badanych, a prawdopodobnie take od innych niemierzalnych czynnikw
oddziaujcych z otoczenia. Ju bowiem od samych pocztkw bada nad zjawiskami
paranormalnymi wielki problem stanowio uzalenienie ich wynikw od nastawienia osb biorcych
udzia w badaniach. Jeli bray w nich udzia osoby pozytywnie nastawione wyniki byy znacznie
lepsze; gdy z kolei w eksperymentach uczestniczyli ludzie sceptycznie nastawieni wyniki byy gorsze
lub negatywne. Chocia Jahn nie doszed do wnioskw, ktre mogyby wskazywa na udzia
czynnikw elektromagnetycznych, poczu si przymuszony do przedstawienia stonowanego wniosku,
i ...jeli pominie si le przeprowadzone badania i nieuzasadniony krytycyzm, to pozostae dane na
temat zjawisk paranormalnych stanowi szereg danych obserwacyjnych... ktre stanowi dylemat
filozoficzny."
Musimy pamita, e nasze badania nad biopolami w dalszym cigu znajduj si na etapie
pocztkowym. Mina zaledwie dekada, od czasu gdy urzdzenia typu SQU ID umoliwiy nam w
ogle po raz pierwszy stwierdzenie wystpowania pola wok naszych gw. Gobie dysponuj
detektorami pl magnetycznych tysice razy bardziej czuymi ni ostatnio wynalezione przyrzdy.

Wiemy rwnie, e oddziaywanie zewntrznych pl magnetycznych na prdy w pprzewodnikach


jest tysice razy silniejsze ni na prdy w przewodach metalowych oraz e inynierowie buduj
miniaturowe ukady, ktre zwikszaj t czuo jeszcze o tysic i wicej razy. Mikroskop elektronowy
ujawni nam istnienie we wszystkich komrkach struktur typu krystalicznego o nieoczekiwanej
przedtem zoonoci, ktrych roli yciowej moemy si co najwyej domyla. S te pewne dane,
wiadczce o tym, e sam zamiar moe spowodowa przepyw prdu w ukadach
pprzewodnikowych, a wic wyglda na to, i zbliamy si do poziomw energetycznych, na ktrych
dziaaj czynniki istotne dla zjawisk paranormalnych. Poniewa wszystkie organizmy generuj sabe
pola elektromagnetyczne i wiele z nich, o ile nie wszystkie, potrafi odczuwa pola Ziemi, jest bardzo
prawdopodobne, e biokomunikacja dokonuje si za ich porednictwem. Ujawnienie ostatnio faktu, i
twardogowi planici z Department of Defense [DOD Departament Obrony USA (przyp. tum.)]
zaakceptowali kosztujcy wiele milionw program bada w tej dziedzinie, jest jeszcze jednym
powodem, dla ktrego naukowcy, zdolni do nieskrpowanego publikowania wynikw swych bada,
nie powinni z gry ignorowa bada nad zjawiskami paranormalnymi.
Musimy zawsze dba o to, by przykada wiksz wag do obserwacji ni do aktualnych teorii.
Musimy te pamita, e w dalszym cigu nie rozumiemy w peni magnetyzmu. Obecnie wydaje si,
e elementarn jednostk magnetyzmu nie musi by pojedyncza domena posiadajca obydwa
bieguny. Fizycy ostatnio wysuwaj postulat istnienia monopoli magnetycznych, ktre posiadayby
cechy jednego tylko bieguna, poudniowego lub pnocnego. Istnieje te rzeczywicie pewna liczba
danych dowiadczalnych potwierdzajcych istnienie tych monopoli. Niektrzy teoretycy posuwaj si
nawet jeszcze dalej, wskazujc na moliwo istnienia dotd nie przewidywanego typu magnetyzmu
pewnego, podobnego do wiata, poczenia fal i czstek monopoli magnetycznych. Ukady ywe
mogyby oddziaywa na siebie za porednictwem tej, niemierzalnej obecnie, energii.
Przed kadym z tych systemw przekazu informacji stay dwie powane przeszkody, ktre musiay
zosta przezwycione na drodze ewolucji. Praktyczne sposoby ich przezwycienia, jakimi mogo
posuy si ycie, sugeruje nam nasza praktyka w zakresie inynierii elektrycznej.
Pierwsza trudno polega na tym, e sia pl biologicznych jest duo nisza ni pl ziemskich. Tak
wic kada informacja odbierana od innego organizmu bdzie dochodzia w grubej otoczce szumu.
Ten typ trudnoci naley do pospolitych w telekomunikacji, jednak istnieje kilka sposobw jej obejcia.
Najbardziej prosty polega na ustawieniu zarwno nadajnika, jak i odbiornika na t sam czstotliwo.
Kiedy obydwa ukady s dostrojone do tej samej czstotliwoci, nie s one uwraliwione na dziaanie
sygnaw o innych czstotliwociach. Wystpowanie takiego systemu dostrojenia mona by uzna za
podstaw dla wytumaczenia, dlaczego spontaniczne przeycia z zakresu ESP s najczciej
udziaem bliskich krewnych lub zytych ze sob przyjaci. By moe, kiedy wraliwo naszej
aparatury pomiarowej wzronie do tego stopnia, e bdziemy mogli dostraja si do pl
biomagnetycznych o wybranej czstotliwoci, dziki czemu zaczniemy przeprowadza eksperymenty
w zakresie ESP, tak jak moemy to obecnie robi z radiem.
Drug teoretyczn trudno stanowi fakt, e sprawno przekazu sygnaw psychiki zdaje si nie
zmniejsza, w miar jak wzrasta odlego. Natomiast pole elektromagnetyczne wok ukadu
nerwowego zwierzcia ju od samego pocztku ma niewyobraalnie ma warto; przy tym jego
natenie gwatownie zmniejsza si wraz z odlegoci. Jednake przekaz informacji za
porednictwem pola o skrajnie niskich czstotliwociach (ELF) ma pewn osobliw wasno.
Mianowicie, wskutek sprzenia z jonosfer nawet sabe sygnay z tego zakresu czstotliwoci (od 0,1
do 100 okresw na sekund) mog przemieszcza si wok kuli ziemskiej bez zanikania. Jeli
wrodzony organizmowi selektor pracuje w tym wanie pamie, jako odbioru powinna by taka
sama, niezalenie od punktu na powierzchni Ziemi.
Obecnie wycznie staoprdowy ukad perineuralny i wytwarzane przez niego pola
elektromagnetyczne stanowi dla parapsychologii jedyn teori, ktra jest bezporednio testowalna
eksperymentalnie. Dostarcza ona rwnie hipotez wyjaniajcych dla prawie wszystkich zjawisk z
tego zakresu, prcz prekognicji. Telepatia moe polega na transmisji i recepcji zachodzcych przy
udziale biologicznie zaprogramowanego kanau drga, w zakresie ELF, pola elektromagnetycznego
wytwarzanego przez ukad perineuralny. Rdkarstwo moe realizowa si wskutek podwiadomego
odczuwania pl elektromagnetycznych, wytwarzanych przez podziemne cieki wody lub mineray. Za
susznoci tego pomysu wiadczyyby wyniki pewnych eksperymentw przeprowadzonych przez
Rosjan w latach szedziesitych. Michai Soczewanow, obecnie pracujcy w Ministerstwie Geologii
ZSRR, stwierdzi bowiem, e dokadno oznacze dokonywanych przez czterdziestu zawodowych
rdkarzy spada przynajmniej o trzy czwarte, kiedy mieli oni nawinite wok nadgarstkw cewki,
przez ktre przepywa prd albo te wtedy, kiedy do ich gw zbliano magnes podkowiasty.

Biologiczne pprzewodnictwo daje nam nawet podstaw do tumaczenia wystpowania aury


otaczajcej ywe organizmy, o ktrej czsto donosz ludzie szczeglnie uwraliwieni". Od dawna ju
bowiem przedstawiano spekulacje, e to wanie halo" moe by widzialn manifestacj
elektromagnetycznego biopola. Fotografia w polach o wysokich nateniach (fotogafia kirlianowska)
umoliwia wytwarzanie podobnego obrazu, ktry bardzo przypomina opisy tej aury. Wzbudzio to
nadzieje, e technika ta umoliwi wizualizacj pewnych aspektw zjawisk psychicznych, e mona
bdzie prowadzi odpowiednie eksperymenty. Ze wzgldu na t wanie okoliczno, w poowie lat
siedemdziesitych zajmowalimy si w naszym laboratorium fotografi kirlianowska.
Uzyskiwalimy pikne obrazy, ktre zdaway si zmienia w zalenoci od stanu zdrowia
badanego organizmu. Jednake metoda ta zaamywaa si na jednym kluczowym tecie. Jeli bowiem
kirlianowskie halo" miaoby rzeczywicie odzwierciedla biopole lub jaki inny podstawowy aspekt
ycia, to powinno ono zanika, kiedy poddany fotografowaniu organizm umiera. Niestety, tak si nie
dziao. Obraz tak dugo nie zmienia si, jak dugo zawarto wody w zwokach utrzymywaa si na
takim samym poziomie. Stwierdzilimy, e obrazy te byy rezultatem zjawiska czysto fizycznego, jakim
jest wyadowanie koronowe. Zachodzio ono, kiedy pole elektryczne o wysokim nateniu rozbijao
skadniki powietrza znajdujcego si pomidzy pytkami kondensatora aparatu Kirliana.
W zalenoci od iloci pary wodnej w powietrzu zmieniao si napicie, przy jakim nastpowao
rozrywanie czsteczek obecnych midzy okadkami, a to z kolei znajdowao odbicie w kolorze i
wielkoci aury rejestrowanej na kolorowej bonie fotograficznej. Nie udao nam si znale adnego
dowodu na to, e obraz kirlianowski ma istotnie jaki zwizek ze stanem ywym. Nie stwierdzilimy
te, aby moga ona spenia rol ekranu", na ktrym odbijaaby si niewidoczna aura lub pole, co byo
drug z sugerowanych moliwoci.
Nie oznacza to, e aura, jak czasem dostrzegaj niektrzy ludzie wok innych organizmw, jest
urojeniem. Okazuje si, e to, co tak czsto wystpuje w folklorze, ma jednak podstaw w faktach.
Jednake pole magnetyczne ciaa jest o wiele za sabe, by mona byo nim tumaczy wystpowanie
aury. Nasze pola, nawet gdyby byy wielokrotnie silniejsze, prawdopodobnie i tak nie byyby zdolne
objawia si w postaci wiata, lecz detektor w mzgu odpowiednio wraliwy na po magnetyczne,
gdyby mia poczenia nerwowe z kor wzrokow, mgby w pewnym sensie widzie" pola
magnetyczne. W podobny sposb kosmonauci w przestrzeni kosmicznej widz" promieniowanie
Czerenkowa. S to odczucia rozbyskw wiata, ktre powstaj w rezultacie przenikania
wysokoenergetycznego promieniowania kosmicznego przez siatkwk.
Z drugiej strony, aura w sensie dosownym moe by pewn postaci wiecenia, ktre zachodzi
przy czstotliwociach, dostrzegalnych tylko przez nieliczne osoby. Do wieej jeszcze daty jest
wynalazek diod wieccych. Jak ju wczeniej wspomniano, udao nam si odkry, e ko posiada
akurat takie wasnoci. Istot tego eksperymentu byo wykazanie, e ko zawiera pprzewodnikowe
zcza diodowe typu p-n. Mog te istnie innego typu diody w organizmach ywych. W tym
kontekcie interesujcy wydaje si zwizek, jaki zachodzi pomidzy zakoczeniami nerwowymi i
skr. Powierzchnia graniczna pomidzy skr a nerwem najbliszy odpowiednik zcza
neuroepidermalnego, ktre inicjuje regeneracj moe cakiem dobrze okaza si diod. Gdyby tak
byo, przepuszczanie prdu o odpowiednim nateniu mogoby powodowa emisj wiata przez
skr. Jest nawet moliwe, e taki wanie szereg diod pod wpywem prdu mg doprowadzi do
wytworzenia si holograficznego obrazu ciaa na organicznym ekranie. Hipoteza ta wie si
bezporednio z domniemanym obrazem Chrystusa zarejestrowanym na Caunie Turyskim.
Jeli komunikacja pozazmysowa jest rzeczywicie pewn funkcj ukadu staoprdowego, to
dlaczego nie wystpuje ona bardziej powszechnie i nie cieszy si szersz akceptacj? Nigdy chyba
nie bdziemy wiedzieli, jak powszechnym zjawiskiem jest ona wrd zwierzt, chocia liczba zwierzt
domowych, ktre powrciy do swych wacicieli pokonujc wielkie odlegoci, wskazuje, e wiele
PSW i kotw potrafi odnale okrelonych ludzi, posugujc si nieznanym zmysem. Laboratorium
parapsychologii w Duke University zgromadzio dokumentacj autentycznoci ponad pidziesiciu
takich przypadkw, spord ktrych wiele zawierao element wdrwki zwierzcia na odlego setek,
a nawet tysicy kilometrw. Moemy oczekiwa, e przedstawiciele niektrych gatunkw s lepiej
przystosowani do tego ni zwierzta innych gatunkw, podobnie jak ma to miejsce w przypadku
gobi, ktre potrafi daleko bardziej sprawnie ni inne zwierzta wykorzystywa do nawigacji pole
geomagnetyczne. Jeli chodzi o ludzi, to niektrzy dziki przypadkowej kombinacji cech
dziedzicznych lub niektrym aspektom wychowania mog by bardziej uzdolnieni w tym kierunku ni
inni. Z drugiej strony, uzdolnienia parapsychologiczne mogy by szeroko rozpowszechnion
zdolnoci, ktra ulega zapomnieniu lub stumieniu w trakcie naszego coraz wikszego uzaleniania
si od jzyka w przekazywaniu informacji.

Jeli zale one od tego samego systemu, to zdolnoci psychiczne i regeneracja mog by od
siebie zalene; regeneracja moe by skuteczniejsza u zwierzt niszych. W miar jak binarny system
impulsowy stawa si coraz bardziej wydajny, informacja moga wzi gr nad zmysami dziaajcymi
zgodnie z wczeniejsz zasad. To przesunicie preferencji funkcjonalnej na ukad binarny mogo by
nawet celowe, gdy docierajcy ze wszystkich stron szum elektromagnetyczny od innych istot ywych
mg by trudnym do zniesienia obcieniem. Prosz sobie pomyle, w jak bardzo kopotliwej
sytuacji kto mgby si znale, gdyby mg odbiera to, co w tej chwili myl wszyscy ludzie na
wiecie. Wszystkie media, czarownicy i osoby poddawane eksperymentom w trakcie bada nad
zjawiskami psi zgadzaj si, e w uzyskaniu moliwie najlepszych wynikw nadzwyczaj wan rol
odgrywa pewna posta transu lub wyciszenia a wic redukcji liczby impulsw przepywajcych przez
ukad nerwowy. Jak stwierdza Elmer Green, jogini pewnych nurtw tradycji tybetaskiej nauczaj
swych nowicjuszy jasnowidzenia poprzez nakazywanie im przeprowadzania medytacji w ciemnym
pokoju bez okien, siedzenia na szklanej pycie, z twarz zwrcon ku umieszczonej w kierunku
pnocy wypolerowanej pytce z miedzi, majc zawieszony nad gow magnes sztabkowy, ktrego
biegun pnocny wskazuje zenit.
Teoria biopola nadaje si rwnie do wykorzystania w dyskusjach nad psychokinez i
odczytywaniem ladu przedmiotw. Caa materia, oywiona i nieoywiona, jest w gruncie rzeczy
zjawiskiem elektromagnetycznym. wiat materialny, przynajmniej w tym zakresie, jaki spenetrowaa
fizyka, jest struktur atomow, ktr spajaj siy elektromagnetyczne. Jeli niektrzy ludzie potrafi
wykrywa pola pewnych organizmw, dlaczego nie mogliby rwnie wpywa na inne istoty za
porednictwem swoich pl? Poniewa funkcje komrek naszego ciaa s sterowane przez pola
naszego wasnego ukadu staoprdowego, s podstawy, by sdzi, i uzdolnieni uzdrawiacze
wywouj wspierajce efekty elektromagnetyczne, ktre s przekazywane organizmowi pacjenta, albo
te przeprowadzaj manipulacje, ktrych celem jest wywarcie bezporedniego wpywu na prdy w
ciele chorego tak wic wpyw tych osb nie ogranicza si do efektu placebo, bdcego skutkiem
zaufania do uzdrawiacza i nadziei na wyleczenie.
Jeli przyjmiemy moliwo zachodzenia tego typu oddziaywa, to pojawia si szansa
zaakceptowania tego samego typu wolitywnego wpywu biopl na elektromagnetyczn struktur
materii nieoywionej. Do tej kategorii naleayby wszystkie formy psychokinezy, poczwszy od
eksperymentw polegajcych na zginaniu metalowych przedmiotw (tych przypadkw, gdzie
wykluczono oszukacze sztuczki), a skoczywszy na bardziej surowo kontrolowanych warunkach
dowiadcze, w ktrych badacze posuguj si tensometrami, interferometrami oraz generatorami
liczb losowych. Obecnie jest to jedynie hipoteza, ktra stwarza wicej ni inne nadziei na
testowalno. Na poziomie mniej spektakularnym musimy zada sobie pytanie, czy pole biologiczne
jakiej konkretnej osoby jest w stanie przenosi na przedmioty otoczenia zindywidualizowany zapis jej
myli tak, e inne osoby mog j odczu, pomimo tego, i jest ona nieobecna. To wanie moe by
najpowszechniej wystpujcym dowiadczeniem paranormalnym, a liczba ujawnionych sprawcw
zbrodni, dziki sprowadzeniu na jej miejsce osb o paranormalnych uzdolnieniach, powinna nakoni
naukowcw do podjcia bada nad t ide bez obawy, e stan si przedmiotem drwin swych
kolegw.
I jak zawsze, analizujc problemy biologii, stwierdzamy, e cao to co wicej ni suma jej
czci. Powinnimy spodziewa si, e to samo twierdzenie jest suszne take w odniesieniu do pl
elektromagnetycznych. Cae bogactwo ycia na Ziemi mona uwaa za jedn cao, za obdarzon
zdolnoci do odczuwania zmysowego polew cieniutko rozcignit po powierzchni skorupy Ziemi.
Jej pole, rozpatrywane in toto, byoby wydron, niewidzialn sfer, noszc w sobie skomplikowany
zapis myli i emocji wszystkich istot ywych. Ksidz jezuita i zarazem paleontolog-filozof, Pierre
Teilhard de Chardin, proponowa t sam wizj, nazywajc ten twr noosfer, oceanem rozumnoci,
ktry emanuje z biosfery niczym piana. Zakadajc istnienie kanau komunikacji biologicznej
opartego na najbardziej zasadniczym mechanizmie, dziki ktremu zrodzio si ycie na Ziemi i
dziki ktremu biologiczny sygna informacyjny byskawicznie obiega ca kul ziemsk byoby
dziwn rzecz, gdyby kada istota nie utrzymywaa cznoci z takim wanie skupiskiem umysu.
Jeliby tak byo, to ukad staoprdowy mgby komunikowa nas z wielkim rezerwuarem obrazw i
marze, noszcym tak rne nazwy, jak: zbiorowa podwiadomo, intuicja, zbiornik archetypw,
wysza inteligencja boska lub sataniczna i sama Muza.

Wstecz / Spis Treci / Dalej


Rozdzia pitnasty
Srebrny motek Maxwella
Nauka, podejmujc kwestie tak odlege od codziennych dowiadcze, jak pochodzenie ycia, musi
lizga si po cieniutkim lodzie spekulacji. Jednake do jej zada naley take ostrzeganie nas, na
tyle konkretnie, na ile jest to moliwe, przed aktualnymi zagroeniami. Poniewa ziemska aktywno
elektromagnetyczna wywiera zasadniczy wpyw na organizmy ywe, pojawia si oczywiste pytanie o
skutki oddziaywania sztucznie wytwarzanej energii elektromagnetycznej.

O elektromagnetyzmie mona dyskutowa w dwojaki sposb: mona go ujmowa albo w


kategoriach pl, albo w kategoriach promieniowania. Pole jest czym", co istnieje w przestrzeni wok
przedmiotu, ktry jest jego rdem. Wiemy, e wok staego magnesu istnieje pole, ktre powoduje,
i czstki elaza, po odpowiednim zblieniu do nich magnesu, s gwatownie przycigane ku niemu.
Istnieje oczywicie co niewidzialnego, co wywiera wpyw na elazo, lecz jeli chodzi o to, z czego to
co si skada nie pytajcie! Nikt tego nie wie. Czym innym, lecz analogicznym, jest pole
elektryczne, jakie otacza przedmioty obdarzone adunkiem elektrycznym.
Zarwno pole elektryczne, jak i magnetyczne s stae, nie zmieniaj si. Kiedy jednak pojawi si
czynnik czasu i z chwili na chwil nastpuj zmiany natenia pola, tak jak ma to miejsce w antenie
radiostacji, dochodzi wtedy do wytwarzania pola elektromagnetycznego. Jak sama jego nazwa
wskazuje, skada si ono zarwno z pola elektrycznego, jak i magnetycznego. Drgania pola s
wypromieniowywane przez generator jako fale energii, chocia w pewien sposb fale te zachowuj
strumie czstek bez masy spoczynkowej i adunku. Ale i tym razem nie ma sensu pyta, na jakiej
drodze si to dokonuje! Zjawisko to czasami nazywane jest polem elektromagnetycznym (PEM), jeli
chce si podkreli jego zwizek z generatorem, czasem za kiedy chce si podkreli fakt jego
wypywania na zewntrz, mwi si o nim jako o promieniowaniu elektromagnetycznym. Jednake
obydwa okrelenia odnosz si do tego samego zjawiska i mona ich uywa zamiennie. Jedynym
sensownym rozrnieniem jest wspomniane wyej rozrnienie pomidzy polami statycznymi i polami
zmieniajcymi si w czasie.
Kad fal energii tworz pola elektryczne i magnetyczne, ktre s prostopadle zorientowane w
stosunku do siebie, przy czym obydwie te skadowe ukadaj si z kolei prostopadle w stosunku do
kierunku rozprzestrzeniania si fali. Czstotliwo fali okrela si liczb jej penych zmian
zachodzcych w cigu jednej sekundy; natomiast odlego, jak w tym samym czasie pokonuje fala
(rozprzestrzeniajca si z prdkoci wiata), wyznacza jej dugo. Im wiksza czstotliwo
charakteryzuje promieniowanie, tym mniejsz dugo mona przypisa jego falom i vice versa.
Zakres widma PEM jest olbrzymi. Najkrtsze fale gamma, o dugoci jednej dziesitej miliardowej
czci milimetra, wykonuj tysice kwintylionw drga w czasie sekundy. Fale te, wraz z
rentgenowskimi, zaliczane s do zakresu promieniowania jonizujcego, poniewa ich
wysokoenergetyczne fotony nadzwyczaj skutecznie wybijaj elektrony z atomw. W rezultacie tego
powstaj bardzo reaktywne jony, ktre szkodliwie oddziauj na swe najblisze otoczenie. Wikszo
uszkodze w biostrukturach, jakie powstaj wskutek promieniowania pochodzcego z jder
atomowych, dokonuje si wanie na tej drodze. Poczynajc od dugofalowego promieniowania

ultrafioletowego, promieniowanie nalece do wszystkich pozostaych zakresw jest niejonizujce.


W nastpnej kolejnoci znajduje si jedyny zakres energii, ktr moemy widzie (jest nim wziutki
zakres widma promieniowania widzialnego, ktre wykonuje setki trylionw oscylacji w czasie
sekundy), a dalej jeszcze promieniowanie podczerwone, ktre odczuwamy jako promieniowanie
cieplne. Posuwajc si jeszcze dalej w stron fal dugich mamy zakresy fal, ktre udao nam si
zaprzc do suby w telekomunikacji. Otwiera je zakres mikrofal (MW) [Ze wzgldu na przyjte w
Polsce posugiwanie si skrtami nazw angielskich, odnoszcych si do zakresw promieniowania o
niskich czstotliwociach, stosowane tutaj skrty, oznaczajce wszystkie wyliczone zakresy
promieniowania, pochodz od sw angielskich: MW Middle Waves; RF Radio Frequency; ELF
Extremely Low Frequency; EHF Extremely High Frequency; SHF Super High Frequency; UHF Ultra
High Frequency; HF High Frequency; MF Middle Frequency; LF Low Frequency (przyp. itum.)],
ktrych czstotliwo liczy si w megahercach i gigahercach milionach i miliardach drga w czasie
sekundy. W nastpnej kolejnoci znajduj si czstotliwoci radiowe (RF), a na samym kracu widma
znajduje si promieniowanie skrajnie niskoczstotliwe (ELF), ktrego kres stanowi pole statyczne.
Widmo mikrofal i fal radiowych podzielono z kolei, na zasadach arbitralnych, na promieniowanie:
skrajnie wysokoczstotliwe (EHF), nadzwyczaj wysokoczstotliwe (SHF), ultrawysokoczstotliwe
(UHF), promieniowanie wysokiej (HF), redniej-(MF), niskiej (LF), bardzo niskiej (VLF) oraz,
wspomniane wyej, promieniowanie z zakresu skrajnie niskiej czstotliwoci. Jak wczeniej
zauwaono, dugo fal z zakresu ELF jest porwnywalna z rozmiarami Ziemi, natomiast
promieniowaniu o czstotliwoci 10 hercw odpowiada fala o dugoci 30 000 kilometrw.
Pominwszy promieniowanie widzialne i cieplne, nie potrafimy, nie posugujc si przyrzdami,
postrzega promieniowania z pozostaych zakresw. W rezultacie tego wikszo ludzi nie zdaje
sobie sprawy, do jak olbrzymich i gwatownych zmian rodowiska elektromagnetycznego
doprowadzilimy w cigu jednego tylko stulecia. Pracujcy w Cambridge University szkocki fizyk,
James Clerk Maxwell, w 1873 roku wykaza na drodze matematycznej, e wiato jest zaledwie
niewielkim fragmentem kolosalnie rozlegej dziedziny promieniowa. Heinrich Herz z kolei w 1888
roku po raz pierwszy stwierdzi istnienie niektrych fal radiowych. Zanim jednak to nastpio, bo ju w
1882 roku, Edison uruchomi pierwsz sie energetyczn w Nowym Jorku.
Sytuacja energetyczna, w jakiej przez miliardy lat rozwijao si ycie, bya stosunkowo prosta.
Wystpowao tam sabe pole elektromagnetyczne modulowane przez mikropulsacje oraz rytmy
pochodzenia sonecznego i ksiycowego. Wystpoway i wystpuj w tym otoczeniu take pola
powstajce wskutek wyadowa statycznych w atmosferze, o czstotliwociach skupiajcych si w
otoczeniu czstotliwoci 10 000 hercw. Takie promieniowanie powstaje w rezultacie kilkudziesiciu
wyadowa elektrycznych, jakie w kaej chwili zachodz w rnych miejscach globu. Jak ju wczeniej
wspomniano, odbija si ono wielokrotnie od powierzchni Ziemi na przeciwlegych pkulach
nastpuje wic sumowanie si tych sygnaw. Wskutek tego powstaje niepomijalny skadnik
naturalnego rodowiska elektromagnetycznego. Oddziaywao te sabe promieniowanie radiowe
Soca i innych gwiazd. Najbardziej rozpowszechnion postaci energii byo jednak wiato, wczajc
w to take nieco podczerwieni i nadfioletu. Jeli chodzi o wysze czstotliwoci, to organizmy ywe
absorboway jedynie niewielkie iloci jonizujcych promieni rentgenowskich i gamma, docierajcych z
przestrzeni kosmicznej oraz emanowanych ze znajdujcych si w skaach pierwiastkw
radioaktywnych. Due obszary widma energetycznego byy wic cakowicie spokojne".
Ju nigdy nie bdziemy mogli powrci do tego spokojnego wiata. W 1893 roku Nikola Tesla
owietli teren wiatowych Targw wykorzystujc w tym celu pierwsz na wiecie sie prdu
zmiennego, a w dwa lata pniej, zmuszajc wody Niagary do napdzania turbin, rozpocz
nowoczesn er inynierii elektrycznej. W 1901 roku Guglielmo Marconi, wykorzystujc przyrzd
zbudowany przez Tesl (nie wspomina jednak o jego pierwszym konstruktorze, bardzo podnym
zreszt wynalazcy), po raz pierwszy, przy pomocy radiotelegrafu, przesa wiadomo przez Atlantyk.
Wynalezienie lampy elektronowej w 1907 roku doprowadzio do pierwszej transmisji gosu za
porednictwem radia (rok 1915) i zaoenia (w 1920 roku) pierwszej komercjalnej rozgoni radiowej.
A do tego bowiem czasu wikszo ludzi zasiadaa do kolacji przy wiecach lub lampie naftowej, a
pola otoczenia stanowiy cakiem przyzwoit replik pierwotnego pola ziemskiego.
Najwiksze zmiany nastpiy jednak na dystansie jednego pokolenia po zakoczeniu drugiej wojny
wiatowej. Trend do posugiwania si coraz krtszymi falami, zdolnymi do odbijania si od jonosfery, a
przez to uytecznymi w komunikacji na bardzo due odlegoci, rozpocz si jednak ju przed wojn.
Walka z faszyzmem o przetrwanie stworzya warunki do wynalezienia radaru, urzdzenia, ktre
wykorzystuje wasnoci mikrofal. Pozwoli on na odniesienie zwycistwa w bitwie o Angli, umoliwia
przeprowadzanie, niezalenie od stanu pogody, bombardowa miast niemieckich i da armii

amerykaskiej decydujc przewag nad Japoczykami. Ten konflikt wojenny doprowadzi do


powstania wielu jeszcze innych typw urzdze elektronicznych. W 1947 roku kompania Bell
Telephone uruchomia pomidzy Bostonem i Nowym Jorkiem pierwsz lini telefoniczn przekazujc
rozmowy za porednictwem mikrofal i wie przekanikowych. W tym samym roku rozpocza te
dziaalno pierwsza komercjalna stacja telewizyjna, ktrej programy byy przenoszone take przez
promieniowanie mikrofalowe.' Od tego czasu niemal wszystkim ludzkim dziaaniom coraz czciej
towarzysz rne urzdzenia elektryczne, wskutek czego jestemy teraz skpani w oceanie energii,
ktrej wiat ywy nigdy dotd nie mia okazji dowiadcza. Zamieszczona poniej lista rde tego
promieniowania jest ilustracj zaledwie wierzchoka olbrzymiej gry lodowej:
* Wszystkie urzdzenia, ktre zasilane s przez ogniwa elektryczne, generuj stae pola
magnetyczne, poczynajc od zegarkw elektronicznych, poprzez kamery elektroniczne, lampy
byskowe, przenone odbiorniki, do ukadu zaponowego w samochodach.
* W przemyle wykorzystuje si silne pola magnetyczne do oczyszczania rudy, przemieszczania i
koncentrowania zomu, do oczyszczania ciekw, do zmikczania wody w stalowych kotach oraz do
wielu innych celw.
* Ruszanie z miejsca i zatrzymywanie si pocigu elektrycznego zamienia sie zasilajc w
olbrzymi anten, ktra generuje fale z zakresu ELF, docierajce na odlego wiksz ni dwiecie
kilometrw.
* Pola elektromagnetyczne drgajce z czstotliwoci 60 hercw (50 hercw w Europie i ZSRR),
generowane przez sprzt elektryczny w domu i w miejscu pracy, oddziauj prawie na kadego
mieszkaca Ziemi.
* Terytorium USA pokrywa sie wysokoenergetyczna, ktrej czna dugo przekracza 8 500
kilometrw. Istnieje te niezliczona liczba linii doprowadzajcych prd pod niszym napiciem do
kadego domu, biura, fabryki i bazy wojskowej, z ktrych kada generuje pola zmienne lub stae.
Przedmioty metalowe, ktre znajduj si w pobliu tych linii, koncentruj te pola, powodujc
zwikszanie si ich lokalnego poziomu. W dodatku linie wysokiego napicia, bdc gigantycznymi
antenami, wytwarzajcymi pola o czstotliwoci 50 lub 60 hercw (a wic w zakresie ELF), s w
gruncie rzeczy najwikszymi radionadajnikami" wiata. Generowanie pl elektromagnetycznych jest
zwizane rwnie z dziaaniem stacji transformatorowych, ktre su zmianie napicia prdu w sieci.
* Systemy zabezpiecze przed kradzie, stosowane w bibliotekach i sklepach, oraz detektory
metalu, uywane na lotniskach, generuj pola zmienne o czstotliwociach z zakresu 100 do 10 000
hercw.
* Niskoczstotliwe fale radiowe wykorzystuje si w nawigacji powietrznej i morskiej jako sygnay
odniesienia zegarw, jako noniki sygnaw o zagroeniu oraz w kanaach cznoci amatorskiej i
wojskowej.
* Porednie czstotliwoci, pomidzy 535 a 1604 kilohercami, s zarezerwowane dla nadajnikw
wysyajcych sygnay modulowane amplitudowo. W USA moc tych nadajnikw ograniczono do 50 000
watw, lecz w innych krajach spotyka si nadajniki o jeszcze wikszych mocach.
* Kanay HF i VHF s zapenione w USA trajkotaniem 35 milionw zamontowanych w
samochodach stacji radiowych, dziaa tu wielka liczba krtkofalowych stacji nadawczych nadajcych
rne programy, systemw radiowej cznoci wojskowej, satelitw szpiegowskich, policji oraz
takswek. W tym samym regionie widma mieci si take telewizja oraz stacje radiowe, nadajce
program na fali zmodulowanej czstotliwociowe. Obecnie w samych tylko Stanach dziaa ponad
dziesi tysicy komercyjnych stacji radiowych i telewizyjnych i ponad siedem milionw innych
radionadajnikw, nie liczc milionw tych, ktrymi posuguje si wojsko.
* Satelity meteorologiczne, ktre s pewn form stacji radarowych, urzdzenia do diatermii,
ponad dziesi milionw kuchenek mikrofalowych, jeszcze wicej odbiornikw w wozach policji i
takswkach, automaty otwierajce drzwi do garau, stacje cznoci na wypadek zagroenia na
autostradach, wreszcie telewizja pracujca w zakresie UHF s urzdzeniami, ktre konkuruj ze sob
w zakresie niskich czstotliwoci promieniowania mikrofalowego.
* Pasma mikrofal wyszej czstotliwoci s zapenione przez jeszcze wiksz liczb kanaw
cznoci wojskowej i teledetekcji radarowej, sygnaami radiolatar, ktre umoliwiaj nawigacj,
promieniowaniem: komercyjnych satelitw komunikacyjnych, z wie przekanikw telewizyjnych,
rnego rodzaju nadajnikw typu walkie-talkie oraz mikrofalami emitowanymi z dwustu pidziesiciu
tysicy uywanych w Ameryce telefonw bezprzewodowych.

* Podobnie jak fale podczerwone, ktre znajduj si w rejonie widma jeszcze wyszych
czstotliwoci, mikrofale i fale radiowe, jeli wysyane s w wizkach o duym nateniu, powoduj
nagrzewanie przedmiotw. Dlatego te uywa si ich w przemyle do bardzo rnych celw, takich
jak: czenie sklejki, wulkanizacja gumy, wytwarzanie zelwek, sterylizacja ywnoci, topienie mas
plastycznych i zgrzewanie trylionw pojemnikw plastikowych z produktami, ktre nabywamy w
domach towarowych, a nawet do otwierania muszli ostryg. Wspczesna elektronika nie byaby
moliwa, gdyby nie doskonae krysztay uzyskiwane przy pomocy piecw mikrofalowych.
Gatunek ludzki zmieni swoje to elektromagnetyczne w daleko wikszym stopniu, ni uczyni to w
zakresie innych skadnikw rodowiska. Dla przykadu mona poda, e poziom promieniowania
radiowego w naszym otoczeniu przewysza 100 do 200 milionw razy poziom naturalnego
promieniowania w tym zakresie, a wytwarzanego gwnie przez Soce. Nie wida koca narastania
tego poziomu. Jeli do uytku wejd kable nadprzewodzce, to natenie pola wok linii
energetycznych wzronie dziesi do dwudziestu razy. Nowymi silnymi rdami skaajcymi
elektromagnetycznie nasze rodowisko bd samochody o napdzie elektrycznym, rodki transportu
poruszajce si na poduszce magnetycznej oraz satelity przekazujce w pamie mikrofal energi
soneczn zaabsorbowan na orbicie okooziemskiej. Proponuje si nawet zbudowanie
elektromagnetycznej wyrzutni, ktra pozwoliaby wystrzeliwa satelity z ptorakilometrowego toru
umieszczonego na zboczu grskim, przy czym w czasie trwajcego kilka sekund wystrzeliwania
rakiety byaby zuywana energia rwnowana energii wytwarzanej przez tysice elektrowni Stanw
Zjednoczonych.
Jeszcze kilka lat temu wikszo badaczy sdzia, e promieniowanie o okrelonej dugoci fali
moe oddziaywa na przedmioty o rozmiarach porwnywalnych z t dugoci fali. Byo to bardzo
uspokajajce przewiadczenie. Zgodnie z nim z kad czstotliwoci wiza si tylko jeden typ
skutkw, a ponadto mona byo przewidywa, e naprawd powane skutki dla czowieka mog
wynika z ekspozycji na promieniowanie z jednego tylko wycinka widma pasma fal metrowych.
Teraz wiemy jednak, e pierwotne skutki oddziaywania pl z zakresu ELF mona stwierdzi we
wszystkich formach ywych oraz e promieniowanie z innych wycinkw widma moe powodowa
skutki w okrelonym ukadzie, na kadym jego poziomie organizacji, poczwszy od atomowego, a
skoczywszy na biosferze jako caoci.
Oczywicie zmiana, jaka zasza na jednym z poziomw organizmu, moe pocign za sob
zmiany wtrne w caym organizmie, dlatego trudno jest zidentyfikowa skutek o charakterze
pierwotnym. Ponadto oddziaywanie PEM o jakiejkolwiek czstotliwoci zaley od gstoci mocy, a
wic strumienia energii, jaki przepywa przez jednostk powierzchni w jednostce czasu. W dyskusjach
nad skutkami biologicznymi najlepiej jest posugiwa si mikrowatami (milionowymi czciami wata)
na centymetr kwadratowy, a wic jednostk, ktr Pniej, dla uproszczenia, nazywa bdziemy
mikrowatem. Czsto jednak dzieje s'? tak, e nie zachodzi jaki prosty zwizek pomidzy dawk a
wywoanym skutkiem; czasami przy niskiej gstoci mocy pojawiaj si skutki, ktrych nie mona
uzyska przy wikszych jej poziomach. Co wicej, zazwyczaj nie jestemy w stanie stwierdzi, jaka
cz dopywajcego strumienia energii jest rzeczywicie pochaniana albo w jakiej czci ciaa
nastpuje jego absorpcja. To samo odnosi si do pl elektrycznych i magnetycznych, badania nad
ktrymi ulegaj dalszej komplikacji wskutek tego, e zwierzta o rnych ksztatach w inny sposb
zaburzaj te pola. Futro, upierzenie, grubo skry, rozmiar koci i oglny profil ciaa w tak znacznym
stopniu komplikuj obraz absorpcji, e nie jestemy w stanie dokadnie jej mierzy. Wynika std
wniosek, e nie mona zakada susznoci zwizkw ustalonych dla zwierzt jednego gatunku w
odniesieniu do zwierzt innego gatunku. Jedynym sposobem stwierdzenia, czy moe zachodzi
szkodliwe oddziaywanie, jest po prostu przeprowadzenie eksperymentu.
W pewnym sensie caa ludno wiata, niezalenie od tego, czy yczy sobie tego czy nie, bierze
udzia w olbrzymim eksperymencie. Elektroskaenie ju od dziesiciu lat jest przedmiotem publicznej
debaty, a nie opublikowane gosy wyraajce obaw podnosiy si w cigu wielu dziesicioleci.
Niestety, zbyt pno kwesti zagroenia poddano pod dyskusj. Codzienne pochanianie dawek
promieniowania przez kadego z nas ma ju rang fait accompli.
Podwiadomy stres
Po tym jak z Howardem Friedmanem i Charlesem Bachmanem uzyskalimy dowody na to, e
nienormalne pola", spowodowane burzami magnetycznymi na Socu, wpywaj na stan umysu ludzi,
co uwidaczniao si we wzrocie liczby przyj do klinik psychiatrycznych, postanowilimy, e
nadesza ju pora, by przystpi do bezporednich eksperymentw na ludziach. Ochotnikw
eksponowalimy na pole magnetyczne zorientowane w ten sposb, e linie jego si przechodziy przez
mzg, od ucha do ucha, przecinajc prostopadle prd pyncy w kierunku od pnia mzgu do jego

czci przedniej. Pole miao 5 do 11 gausw, co w porwnaniu z 3000 gausw, ktre powodoway
upienie salamandry, stanowio rzeczywicie niewiele. Byo jednak od dziesiciu do dwudziestu razy
wiksze od pola ziemskiego i znacznie przewyszao poziom wszystkich burz magnetycznych. Wpyw
tego pola ocenialimy przy pomocy standardowej prby na czas reakcji: badana osoba musiaa
najszybciej, jak tylko potrafi, nacisn guzik po zapaleniu si czerwonego wiata. Pola stae nie
wywoyway zmian, lecz kiedy modulowalimy to pole, nakadajc na nie co pi sekund powolny
impuls (jedn z czstotliwoci delta, ktr wykrylimy w mzgu salamandry podczas jej przechodzenia
z jednego stanu wiadomoci w inny), reakcje ludzi ulegay spowolnieniu. Dla pl a do wartoci 100
gausw nie stwierdzilimy adnych zmian w EEG ani w wartoci napicia pomidzy przedni i tyln
czci gowy. Poniewa te dwa wskaniki odzwierciedlaj zachodzenie powanych zmian stanu
wiadomoci, nie spodziewalimy si, e nastpi jakie przesunicia.
Bylimy bardzo zaangaowani w badania i planowanie nastpnych eksperymentw, kiedy
natrafilimy na przeraajce doniesienie radzieckie. Jurij Choodow aplikowa do rozmaitych okolic
ciaa krlikw pola o nateniu 100 do 200 gausw i w wyniku autopsji stwierdzi wystpowanie w
mzgu tych zwierzt kilku obszarw zamierania komrek. Cho pola te byy dziesiciokrotnie
silniejsze od naszych, natychmiast zaprzestalimy wszelkich eksperymentw na ludziach.
Friedman zdecydowa si na powtrzenie eksperymentw Choodowa, przy czym tkank mzgow
zamierza podda staranniejszej analizie. Wykona odpowiednie preparaty z mzgu krlikw i przesa
je do eksperta w dziedzinie chorb mzgu krlikw, przy czym w taki sposb zakodowa oznaczenia
poszczeglnych preparatw, e do czasu wydania ekspertyzy nikt nie wiedzia, ktre prbki
pochodziy z mzgw eksponowanych zwierzt, a ktre z mzgw zwierzt kontrolnych.
Raport eksperta stwierdza, e mzgi wszystkich zwierzt poraone byy przez specyficznego dla
krlikw pasoyta mzgu, ktry jest rozpowszechniony na caym wiecie. Przegld preparatw
wykaza jednak, e u poowy zwierzt pierwotniaki te znajdoway si pod kontrol ukadu
odpornociowego zwierzt, podczas gdy u drugiej ich poowy napastnik by zdolny do obejcia
mechanizmw samoobrony tkanki i wywoa destrukcj okrelonych fragmentw mzgu. Ekspert
wskaza, e musielimy dokona czego, co w grupie zwierzt dowiadczalnych podkopao ich
odporno przeciw temu pasoytowi. Po odszyfrowaniu oznacze preparatw okazao si, e
wikszo uszkodze mzgu zwierzt nastpia w grupie poddanej dziaaniu pola magnetycznego.
Pniej Friedman przeprowadzi jeszcze testy biochemiczne na zwierztach z innej grupy
dowiadczalnej i stwierdzi, e pola te wywoyway uoglnion reakcj stresow, ktra objawiaa si
podwyszeniem poziomu kortyzonu we krwi. Jest to reakcja, jak wywouje dugotrway stres, na
przykad choroba, ktra nie zagraa bezporednio yciu, w przeciwiestwie do odpowiedzi na sytuacj
typu walcz lub uciekaj", ktr znamionuje zwikszenie si poziomu adrenaliny.
Niedugo potem Friedman rozpocz pomiary poziomu kortyzonu we krwi map eksponowanych na
200-gausowe pole magnetyczne przez cztery godziny dziennie. Przez pierwsze sze dni przejawiay
one reakcj stresow, ktra nastpnie ustpowaa, co wiadczyo o adaptowaniu si zwierzt do
oddziaujcego pola. Jednake ta widoczna adaptacja do stresu okazaa si iluzoryczna. W
pionierskiej pracy na temat stresu dr Hans Selye bardzo wyranie opisa jej charakterystyczny
przebieg: na pocztku sytuacja stresowa aktywizuje do wyszego ni normalnie poziomu aktywnoci
ukad hormonalny i immunologiczny, co umoliwia zwierzciu uniknicie niebezpieczestwa lub
pokonanie choroby. Jeli jednak taka sytuacja utrzymuje si nadal, poziom wydzielanych hormonw i
aktywno ukadu odpornociowego wracaj do normy. Jeli na tym etapie eksperyment zostanie
przerwany, to tylko pozornie ma si pene prawo stwierdzi: Zwierze si zaadaptowao; sytuacja
stresowa nie wywouje adnych szkd." Jeli jednak sytuacja ta bdzie utrzymywa si w dalszym
cigu, to poziom wydzielania hormonw i poziom aktywnoci immunologicznej w dalszym cigu bd
spada, i to znacznie poniej normy. Ujmujc to w kategoriach medycznych, mona powiedzie, e
nastpia faza dekompensacji stresu, w trakcie ktrej zwierz jest bardziej podatne na dziaanie innych
czynnikw stresujcych, nie wyczajc nowotworw zoliwych i chorb zakanych.
W poowie lat siedemdziesitych dwie grupy badaczy rosyjskich stwierdziy wydzielanie hormonw
stresowych przez szczury wystawione na dziaanie mikrofal, nawet pomimo tego, e ekspozycja
zwierzt na niewielkie iloci energii trwaa bardzo krtko. Inni badacze z Europy Wschodniej
stwierdzali wystpowanie podobnej reakcji po ekspozycji na pole elektryczne o czstotliwoci 50
hercw. Kilka grup badawczych z ZSRR i Polski ustalio, e po wyduonej ekspozycji na dziaanie pl
nastpuje zmiana od aktywnoci ukadu reakcji stresowej do jego depresji, co wskazuje na
wyczerpanie kory nadnerczy. Opublikowano nawet jedno doniesienie o wystpowaniu wyleww i
uszkodze komrkowych w korze nadnerczy, w wyniku eksponowania zwierzt przez okres miesica
na dziaanie 130-gausowego pola magnetycznego o czstotliwoci 50 hercw.

Radziecki biofizyk, N.A. Udincew, przeprowadzi systematyczne badania nad oddziaywaniem pola
magnetycznego z zakresu ELF (200 gausw, 50 hercw) na ukad wydzielania dokrewnego. Prcz
powolnej" reakcji stresowej, o ktrej przed chwil mwilimy, stwierdzi pojawianie si szybkich"
hormonw, ktrych wydzielanie towarzyszy sytuacji walki lub ucieczki, gdzie gwn rol odgrywao
wydzielanie adrenaliny z rdzenia nadnerczy. Reakcja ta pojawiaa si u szczurw jedynie po jednym
dniu, jaki szczury spdzay w polu wytworzonym przez Udincewa poziom tych hormonw nie wraca
do normy przez tydzie lub dwa tygodnie. Badacz ten udokumentowa take wystpowanie
niedostatku insuliny i wzrost poziomu cukru we krwi, ktre byy wywoywane przez to pole.
Jeden z aspektw tego syndromu przedstawia si bardzo zagadkowo. Ot, kiedy w ciele
zwierzcia zachodziy wspomniane wyej zmiany hormonalne, zwierz powinno odczuwa, e jego
organizm jest zagroony. My jednake, na tyle, na ile mona sdzi na podstawie naszych obserwacji,
nie stwierdzilimy, by krliki eksponowane na dziaanie pola co takiego odczuway. Nie mona byo
po nich pozna, e czuj si w jakikolwiek sposb zagroone, pobudzone czy te chore.
Prawdopodobnie rwnie wikszo ludzi nie byaby w stanie wykry oddziaujcego 100-gausowego
pola magnetycznego, przynajmniej wiadomie. Dopiero w kilka lat po badaniach Friedmana udao si
stwierdzi, na jakiej drodze ten efekt dochodzi do skutku.
W 1976 roku pewna grupa badaczy, kierowana przez J. J. Novala w Naval Aerospace Medical
Research Laboratory [Laboratorium Bada Medycznych Si Powietrznych Marynarki USA (przyp.
'tum.)] w Pensacola na Florydzie, wykrya wystpowanie wolnej odpowiedzi stresowej u szczurw
poddanych wpywowi pl elektrycznych o tak maych wartociach, jak pi tysicznych wolta na
centymetr. Stwierdzili oni, e jeli takie pole oscylowao z czstotliwoci mieszczc si w zakresie
ELF, to w pniu mzgw zwierzt wzrasta poziom zawartoci neurotransmitera acetylocholiny,
prawdopodobnie w sposb, ktry na poziomie podwiadomoci wyzwala sygna bdcy odpowiedzi
na naraenie organizmu. Std te zwierz zachowywao si normalnie. Najwaniejsze byo to, e pola,
ktre stosowa Noval, mieciy si w zakresie ta charakterystycznego dla typowego biura z jego
podsufitowym owietleniem, maszynami do pisania, komputerami i innym wyposaeniem. Pracownicy
takiego biura eksponowani s na pola, ktrych natenie mieci si pomidzy setn a dziesit
czci wolta na centymetr i pola magnetyczne z zakresu pomidzy setn i dziesit czci gausa.
Wadza przeciw ludziom
Przemys i wojsko domagaj si dla siebie prawa do nieograniczonego wykorzystywania pl
elektromagnetycznych i promieniowania. Zagroenia powodowane przez te dwie instytucje s czsto
okryte tajemnic, a na ich temat skada si kamliwe owiadczenia. Odebraem t lekcj, kiedy po raz
pierwszy wziem udzia w pracach majcych na celu dokonanie oceny stanu rodowiska.
W czasie, kiedy prowadzilimy badania nad powizaniem zachodzcym pomidzy PEM i stresem,
Navy [Navy Marynarka Wojenna Stanw Zjednoczonych (przyp. tum)] podja decyzj zbudowania
w pnocnej czci stanu Wisconsin olbrzymiej anteny. Plan ten, noszcy nazw projektu Sanguine
[Jednym z polskich odpowiednikw angielskiego stwa sanguine" moe by optymistyczny", ufny",
peen nadziei"' (przyp. tum.)], mia doprowadzi do ustanowienia cznoci radiowej pomidzy
atomowymi odziami podwodnymi, znajdujcymi si na ich normalnej gbokoci (40 metrw) lub
gbiej. Normalne sygnay radiowe nie s zdolne do przenikania tak gboko w wod, w zwizku z
czym d podwodna w celu nawizania komunikacji musi wynurza si albo w oznaczonych porach
wypuszcza na powierzchni anten pywajc i powoli kry wok niej tu pod powierzchni.
Poniewa te dwie drogi nawizywania cznoci czyniy odzie bardzo podatnymi na atak
nieprzyjaciela, Navy chciaa dysponowa systemem komunikacji wykorzystujcym fale z zakresu ELF,
ktre mogyby przenika zarwno ziemi, jak i wod.
Pierwotny projekt przewidywa zakopanie w pnocnych 40% powierzchni stanu Wisconsin sieci
skadajcej si z ponad 9 500 kilometrw kabla. Generator mia pompowa prd do jednej strony tego
ukadu antenowego, za z drugiej jego strony energia ta miaa wypywa, wskutek czego zamknicie
obwodu elektrycznego miao zachodzi za porednictwem gruntu. Ukad ten by olbrzymi anten
ramow, w ktrej ziemia odgrywaa role jednego z jej elementw. Fale z zakresu ELF, ktre byyby
przez ni generowane, rezonujc pomidzy jonosfer i powierzchni Ziemi, mogyby by odbierane w
kadym miejscu globu.
Projekt Sanguine by pierwszym z projektw wojskowych, ktre poddano procedurze badawczej,
jak przewiduje Ustawa o Ochronie rodowiska. W 1973 roku Navy ustanowia komitet naukowy,
ktry mia zaj si wynikami pitnastoletnich bada nad oddziaywaniem fal z zakresu ELF oraz
innymi zagadnieniami, ktre z tym si wi. Kapitan Paul Tyler z Office of Naval Research [Urzd ds.
Bada Naukowych Marynarki Wojennej USA (przyp. tum.)] poprosi mnie, bym zgodzi si by jednym

z siedmiu czonkw tego komitetu.


Jedyn rzecz, jak uznalimy za optymistyczn w tym projekcie, bya jego nazwa. Cho badania
przeprowadzone do tego czasu nie udowodniy, e jego wprowadzenie moe powodowa powane
zagroenie dla zdrowia ludzi, to jednak ujawniay si pewne zagroenia. Antena miaa generowa pole
elektromagnetyczne milion razy sabsze ni to, jakie jest wytwarzane przez lini przesyow o napiciu
roboczym 765 kilowoltw. Miaa ona wypromieniowywa fale o czstotliwociach od 45 do 70 hercw,
a wic dostatecznie bliskie czstotliwociom naturalnych mikropulsacji, na ktre ludzki organizm jest
bardzo wraliwy. Wykazano, e podobne pola zwikszaj u ludzi poziom trjglicerydw (co czsto
zwiastuje udar mzgowy, atak serca lub arterioskleroz), za u zwierzt zmieniaj cinienie krwi i
przebieg fal mzgowych. Pord bardzo wyranie nasuwajcych si moliwoci powstawania
niekorzystnych skutkw zdrowotnych znalazy si: uoglniona odpowied stresowa,
zdesynchronizowanie rytmw biologicznych, zakcenia metabolizmu komrkowego i procesw
wzrostu a wic i wzrost liczby zachorowa na raka. Nawet na tym mao zaludnionym obszarze stanu
Wisconsin setki tysicy ludzi musiaoby y wewntrz anteny; trudno byo przewidzie czasowo
odlege skutki napromieniowania zwierzt i rolin. Poniewa sygnay te rozprzestrzeniyby si na cay
wiat, naleaoby spodziewa si wystpienia biologicznego zagroenia w takiej samej skali. Z tych
te powodw jednogonie zalecilimy odoenie realizacji projektu do czasu rozstrzygnicia tych
zowrbnych kwestii, jakie zostay postawione. Przedstawilimy dug list niezbdnych bada,
podkrelajc konieczno dalszych bada nad trjglicerydami, rytmami biologicznymi, stresem oraz
skutkami psychicznymi oddziaywania pl z zakresu ELF. Ostrzeglimy take, i stan zdrowia
wikszoci mieszkacw Stanw Zjednoczonych ju teraz moe by zagroony przez linie
energetyczne generujce 60-hercowe pola, ktre przenosz nieporwnanie wiksz energi ni
projektowana antena.
Komitet spotka si w dniach 6 i 7 grudnia 1973 roku przygotowujc, na podstawie notatek
sporzdzonych przez sekretarza, raport z posiedzenia. Grupa z Navy, ktra kierowaa projektem, nie
bya widocznie zadowolona z naszych wnioskw. Opublikowane materiay, z nadrukiem Wycznie do
uytku subowego", zostay przekazane czonkom komitetu. Navy odmwia dyskusji nad tymi
wnioskami z kimkolwiek innym.
Skoro tylko powrciem z Waszyngtonu, dowiedziaem si, e dwie kompanie energetyczne planuj
budow 765-kilowoltowej sieci przesyowej, ktra miaa poczy elektrownie atomowe zlokalizowane
w pnocnej czci stanu Nowy Jork i w Kanadzie. Jedna z tych linii miaa przechodzi przez obszar
wiejski w pobliu wioski Lowville, gdzie wanie kupiem sobie kawaek gruntu pod domek
przeznaczony na wakacyjny wypoczynek, a pniej kiedy przejd na emerytur do staego
zamieszkania. Natychmiast napisaem do szefa PSC [Komisja Stub Publicznych (przyp. tum.)]. Nie
ujawniem treci raportu z dyskusji nad projektem Sanguine uwaaem bowiem, e takie
postpowanie byoby niewaciwe, nawet pomimo tego, i utajnienie uwaaem za bd
poinformowaem prezesa PSC Alfreda Kahna o jego gwnych wnioskach. Komisja z kolei zwrcia si
do Navy z prob o dostarczenie kopii naszego raportu, lecz spotkaa si z odmow. Jednake w
poowie 1974 roku Andy Marino i ja zostalimy wezwani na zorganizowane przez PSC przesuchania
dotyczce linii przesyowych energii elektrycznej.
Przedstawilimy wtedy najlepsze dane, jakimi dysponowalimy. Niektre z nich byy szokujce dla
czonkw PSC. Wykazano ju wtedy, e pola z zakresu ELF o napiciu sieciowym, a nawet niszym,
wykazuj powizania z pojawianiem si nowotworw koci u myszy, zwolnieniem rytmu serca u ryb,
rozmaitymi zmianami chemicznymi w mzgu, krwi oraz wtrobie szczurw. Pszczoy, ktre badacze
radzieccy wystawili na kilkudniowe oddziaywanie pl ELF, zaczynay nawzajem dli si na mier
albo ucieka z obszaru ekspozycji na silne pole. Niektre szczelnie zatykay ul, wskutek czego dusiy
si w nim. Adwokaci wynajci przez kompanie energetyczne szybko poprosili o roczne przesunicie
przesucha, na co PSC wyrazia oczywicie zgod.
Andy i ja spdzilimy ten rok na czytaniu nadzwyczaj szybko narastajcej literatury naukowej na
temat oddziaywania PEM na organizmy ywe, wczajc w to olbrzymi liczb prac radzieckich, ktre
staway si wtedy dostpne w jzyku angielskim. Andy prowadzi take dalsze badania nad
odpowiedzi stresow. Przeprowadzi dziesi oddzielnych eksperymentw na szczurach, w ktrych
zwierzta byy eksponowane przez miesic na dziaanie pl o czstotliwoci 60 hercw i o nateniu
100 do 150 woltw na centymetr, co stanowio symulacj warunkw, jakie panuj przy powierzchni
gruntu pod typow lini wysokiego napicia. U trzech pokole tych zwierzt, ktre byy eksponowane
na takie pola, stwierdzono zahamowanie wzrostu, co ujawniao si szczeglnie w przypadku samcw.
Przy polach o mniejszym nateniu (35 woltw na centymetr) u niektrych zwierzt, w porwnaniu z
grup kontroln, nastpowa przyrost wagi. Ten typ odpowiedzi tymczasowo wyjanialimy jako

rezultat nienormalnego zatrzymywania wody w organizmie, co podobnie jak niedowaga moe by


rezultatem stresu. Sfinansowane przez Department of Energy [(DOE) Departament Energetyki USA.
(przyp. tum.)] w kilka lat pniej badania, majce na celu powtrzenie tych bada, ktre my ju
przeprowadzilimy, przyniosy sprzeczne, ale i niepokojce wyniki. Kontrolujc wszystkie znane
zmienne, przy pomocy kosztownego sprztu w nadzwyczaj nowoczenie wyposaonym Battelle
Laboratories [Battelle Laboratories Laboratoria Instytutu Battelle prowadz wiele bada majcych za
cel pomaga rzdowi USA w generowaniu, wprowadzaniu zastosowa i komercjalizacji technologii.
Wiele tych prac dotyczy nauk o yciu, biotechnologii, zaawansowanych technologii materiaw,
elektroniki i informatyki (przyp. tlum.)] w Columbus w stanie Ohio, jeden z testw wykaza znaczne
zahamowanie wzrostu utrzymujce si przez trzy pokolenia, podczas gdy ponowna prba,
przeprowadzona w identycznych warunkach, wykazaa przyrost ciaa znacznie przewyszajcy norm.
Oryginalne prace Andy'ego wykazay rwnie wielki wzrost miertelnoci nowo narodzonych
szczurw. Z powodu oddziaujcego pola elektrycznego 6% do 16% modych szczurw nie doywao
dojrzaoci, co przewyszao normalny poziom ich miertelnoci.
Stwierdzono te inne zmiany, ktre wiadczyy o stresie, takie jak: zmniejszenie spoycia wody,
powikszenie gruczow nadnerczy i przysadki oraz zmienione stosunki pomidzy zawartoci biaek i
hormonw we krwi. We wczeniejszych eksperymentach stwierdzono stosunkowo wysok liczb
przypadkw jaskry (u 10 na 60 testowanych zwierzt). Choroba ta nie ujawniaa si w pniejszych
testach, gdy spord zwierzt, ktre miay by poddane badaniom, wykluczalimy te, u ktrych
wystpoway widoczne defekty oczu. Z faktu niepojawiania si jaskry w tych grupach zwierzt,
poddanych pniej napromieniowaniu, wycignlimy wniosek, e pole elektryczne oddziauje jako
czynnik pogarszajcy istniejcy przedtem stan patologiczny, a nie jako wywoujcy ten typ patologii.
Spodziewalimy si, e przedstawiciele kompanii energetycznych wytocz cikie dziaa na okazj
wznowienia przesucha przed PSC, ale okazao si, e i tak nie bylimy przygotowani na to, co
naprawd zaszo. Ot kompanie wynajy dwu badaczy zajmujcych si promieniowaniem
mikrofalowym: Hermana Schwana i Solmona Michaelsona, ktrzy wikszo swych bada
przeprowadzali na zlecenie Departamentu Obrony oraz Morta Millera, botanika z University of
Rochester. Prawnicy firmy, starannie przygotowani do swej roli przez trzech wyej wspomnianych
badaczy, przepytywali nas przez, siedemnacie dni w grudniu 1975 roku. Atakowali oni nie tylko
nasze metody i wyniki, lecz podwaali take nasze kompetencje naukowe i uczciwo. Michaelson
uparcie zaprzecza, e nasze gryzonie wykazyway objawy stresu, cho wyranie dowodziy tego
znaczniki biologiczne. Twierdzi, e gdyby nawet tak si dziao, to stres moe mie te korzystne
oddziaywanie zdrowotne. Ide tak Hans Selye okreli pniej jako nacigan", jeli odnosi si j
nie do sytuacji naturalnej, lecz do takiej, kiedy organizm stale znajduje si w stanie zagroenia
biologicznego.
O ile wiem, nasze zeznania dowodzce, e promieniowanie elektromagnetyczne oddziauje na
stan zdrowia poniej progu dawek, ktre wywouj nagrzewanie tkanek, oraz e z tej przyczyny linie
energetyczne mog stanowi zagroenie dla ludzkiego zdrowia, byy pierwszymi, jakie otwarcie
zostay zoone przez amerykaskich naukowcw. Krytykowalimy polityk prowadzon przez White
House Office of Telecommunications [Biuro Biaego Domu ds. Telekomunikacji {przyp. tum.)] za to, e
nie zwrcono uwagi prezydenta na wstpne ostrzeenia wysuwane na podstawie faktu, e
elektroskaenie rodowiska moe pociga niebezpieczne skutki. Co wicej, chocia nie zdawalimy
sobie wtedy z tego sprawy, sprawilimy ogromny kopot kapitanowi Tylerowi i Navy przez publiczne
ujawnienie istnienia raportu Sanguine, ktry dotd by dokumentem tajnym.
Pord tych, ktrzy usyszeli o nim, by Gaylord Nelson, senator stanu Wisconsin. Wpad on w
zrozumia furi, kiedy dowiedzia si, e ci, ktrzy go wybrali, zostali uyci jako winki dowiadczalne
w testach prowadzonych przez stacj dowiadczaln nad jeziorem Clam, podczas gdy na
wspomnianym raporcie gromadzia si coraz grubsza warstwa kurzu w jakim sejfie Navy. Powoujc
si na Andiego i na mnie wystpi on na forum Senatu ze zdecydowan krytyk pod adresem Navy.
Wskutek lokalnej opozycji przeciw tym badaniom, Navy przeniosa ju sw penowymiarow anten
do grnej czci pwyspu Michigan, modyfikujc przy tym jej projekt i opatrujc go now nazw
Projekt Seafarer. Furia Nelsona zmusia teraz sekretarza Navy do zwrcenia si do National Academy
of Sciences (NAS), aby podjto dalsze badania nad tymi kwestiami ochrony rodowiska. Szef biologii
w Uniwersytecie Haryarda, Woodland Hastings, ktrego wybrano na przewodniczcego komitetu
wyonionego przez NAS, napisa do Marino schlebiajcy list, proszc go o konsultacj, kiedy
czonkowie komitetu ju przystpi do pracy. Marino zatelefonowa zatem do Hastingsa, aby mu
powiedzie o wielkiej liczbie danych, jakie zgromadzilimy przygotowujc si do przesucha w
sprawie linii energetycznych i aeby uzyska pewno, e ta powoana przez NAS grupa badaczy

zechce starannie zapozna si z tymi materiaami. Hastings powiedzia mu:


Do diaba, przecie wejdziecie w skad tego komitetu.
Wkrtce mianowano szesnastu czonkw komitetu, lecz naszych nazwisk nie byo na tej licie.
Hastings nazwa nas pniej publicznie szarlatanami, ale nam powiedzia, e to Navy wskazaa, kto
ma si znale w skadzie komitetu, pomimo e grozi zrzeczeniem si funkcji przewodniczcego, jeli
wraz z Andym nie znajdziemy si wrd jego czonkw. Bardzo dobrze ju bylimy natomiast
obznajomieni z charakterystykami trzech osb mianowanych na czonkw komitetu. Byli nimi Schwan,
Michaelson i Miller. Oczywicie nie zanosio si na to, e stwierdz oni moliwo jakiego zagroenia
z tytuu realizacji projektu Seafarer, skoro ju wczeniej zeznawali, i daleko silniej oddziaujce linie
energetyczne s cakowicie bezpieczne. Wszyscy trzej pozostali w komitecie, chocia na formularzach
NAS, charakteryzujcych konflikt interesw, nie wspomnieli o swoich zeznaniach skadanych w
Nowym Jorku. Pozostaa cz komitetu bya rwnie nafaszerowana ludmi, ktrzy rutynowo
odrzucali jakiekolwiek dowody, e oddziaywanie pl ELF o niskich nateniach moe mie wpyw na
stan zdrowia.
Przygotowanie raportu zajo komitetowi NAS nadzwyczaj wiele czasu, ale w kocu
dowiedzielimy si, co byo powodem tej zwoki. Podczas przesucha przed PSC wszystkie dowody
mona byo zaraz poddawa krytyce. Prcz przysuchiwania si zeznaniom wiadkw, kada ze stron
moga mie wgld w materiay, jakimi dysponowaa druga strona, wczajc w to take przegldanie
notatnikw zawierajcych surowe dane dowiadczalne. Po zeznaniach, podczas gdy komisja w
towarzystwie zespou sdziowskiego prowadzia narad, mona byo przedstawia jeszcze inne dane,
ale nie mogy ju one sta si przedmiotem indagacji drugiej strony procesowej. Co dziwne, raport
przedstawiony przez NAS zawierajcy obron aktualnego wtedy dogmatu i prb zdyskredytowania
wikszoci kopotliwych dowodw ukaza si akurat po tym, jak motek sdziego ogosi, e
przesuchania zostay zakoczone. Natychmiast przytoczono go jako dowd, a my ju nie mielimy
prawa wypowiedzie si na jego temat.
W sze lat pniej pewien rzecznik Navy wyjani mi, co si naprawd" wtedy dziao. Powiedzia,
e sekretarz Navy uda si do NAS i ustali spraw zapaty za prac. Kiedy z kolei zostay ogoszone
nazwiska czonkw komitetu, sekretarz i inny jeszcze wysoki szar urzdnik uznali, e cay ten show
jest wyreyserowany. Sekretarz zaprotestowa i powiedzia, e Navy nie zapaci za badania. NAS z
kolei odpowiedziaa, e skoro upowanienie ju zostao podpisane, to Navy i tak bdzie musiaa
zapaci za t prac. Co wicej, Navy nalegaa, eby raport by gotowy w cztery do szeciu miesicy.
NAS natomiast zamierzaa odczeka do zakoczenia przesucha przed nowojorsk PSC, ktre
wloky si bez koca. Mj informator powiedzia mi, e w odpowiedzi na nacisk ze strony Navy NAS
odpowiedziaa w takim tonie: Odczepcie si. Mamy pienidze, a badania s poza waszym zasigiem.
I tak je przeprowadzimy po swojemu." Kiedy nastpio ogoszenie raportu, byo ju za pno dla ludzi z
Navy, aby z niego skorzysta, a ponadto uwaali go za zbyt tendencyjny, aeby mg mie dla nich
jak warto. Jednake osobicie niezbyt wierz w t relacj, majc na celu przerzucenie winy na
kogo innego.
Zesp sdziowski PSC powici niemal trzeci cz opinii swych doradcw na atakowanie pracy
Andy Marino i jego swady argumentacyjnej", jak wykazywa przy stole dla wiadkw. Korzystajc z
prawa przegldania dokumentw rzdowych, dotyczcych jego osoby (na podstawie Freedom of
Information Act) [Akt prawny pozwalajcy obywatelowi lub instytucji na wgld w tre dokumentw
rzdowych, ktre si do niego odnosz (przyp. tum.}], Andy stwierdzi pniej, e cz techniczna
opinii tego zespou zostaa napisana przez jednego z patnych konsultantw sdziw, Ashera
Sheparda, bdcego wtedy badaczem zatrudnionym na University of California in Los Angeles. W tym
czasie Shepard, w ramach kontraktu podpisanego z American Electric Power Company [Amerykaska
Kompania Energii Elektrycznej (przyp. tum.)], przygotowywa monografi The Biological Effects of
Electric and Magnetic Fields of Extremely Low Frequency. Stwierdza on w niej, e nie istniej adne
znaczce skutki biologiczne, bdce rezultatem oddziaywania pl ELF o niskiej i umiarkowanej
intensywnoci, takich jakie wystpuj w ssiedztwie linii energetycznych oraz sprztu napdzanego
energi elektryczn. Pisa tak pomimo faktu, i podlega W. Rossowi Adey'owi, ktrego droga
naukowa cile wizaa si wanie z badaniem takich skutkw.
Mimo wszystko, to my odnielimy zwycistwo. PSC przeciwstawia si opinii jej prawnych
doradcw, podkrelajc znaczenie Marino jako wiarygodnego wiadka i przyja wikszo naszych
zalece. Jedna linia, ktrej budowa ju bya rozpoczta, zostaa zbudowana gwnie dlatego, e
gubernator Nowego Jorku, Hugh Carey, zagrozi, i rozwie PSC, jeli powstrzyma ona jej budow.
Jednak kompania musiaa zakupi teren na wydzielenie szerszego pasa bezpieczestwa wzdu linii.
Zostaa ona take zmuszona do zainwestowania 5 milionw dolarw w picioletni program bada,

ktrego administrowaniem mia zaj si New York State Department of Health, oraz do zaprzestania
zachcania ludzi do rnych sposobw wykorzystywania terenw pod liniami energetycznymi, na
przykad na place gier. Realizacj siedmiu proponowanych linii odoono bezterminowo. Jednak
najwaniejsze dla nas znaczenie mia niezaprzeczalny fakt, i skutecznie podnielimy t kwesti,
majc przeciw sobie silnych przeciwnikw i doprowadzilimy do wydania werdyktu przez PSC, ktry
bierze pod uwag zdrowie ludzi, zyskujc przy tym czas na zebranie wikszej liczby faktw
wiadczcych o zagroeniach.
Rwnie budowa anteny dla Navy utkna w miejscu na wiele lat. Projekt Seafarer straci impet,
kiedy wtedy jeszcze kandydat na urzd prezydenta USA Jimmy Carter przez krtki czas
wypowiada si publicznie przeciw niemu, biorc pod uwag sprzeciw wyraony przez 80%
mieszkacw pnocnej czci pwyspu Michigan podczas dwu referendw przeprowadzonych w
1976 roku. Po raz kolejny projekt ten, w zmienionej postaci i pod inn nazw, zacz by bardzo
finansowany przez rzd Reagana, przy czym powanie bierze si pod uwag jego poszerzenie.
Pierwszy krok zakada teraz zaoenie napowietrznej 90-kilometro-wej anteny rozwieszonej w
przecinajcych si rzdach supw nonych, w dwu korytarzach wyrbanych w lasach Escanabo
River State Forest. W lipcu 1983 roku komisja Natural Resources stanu Michigan w wyniku
gosowania wyrazia zgod na rozpoczcie budowy. Jednake w sze miesicy pniej okrgowy
sdzia federalny uzna suszno skarg kilku grup lokalnych na rzecz ktrych wiadczyem
wydajc wyrok, e Navy musi przygotowa nowy raport dotyczcy oddziaywania ukadu anten na
rodowisko. Navy przegraa dwie sprawy apelacyjne od tej decyzji, lecz w trzeciej instancji wygraa
uchylenie zakazu, wskutek czego, w momencie pisania tej ksiki, prace konstrukcyjne trwaj.
Fatalne miejsca
Podwiadoma aktywizacja reakcji stresowej jest jednym z najwaniejszych skutkw, jakie
elektromagnetyczne promieniowanie niejonizujce wywiera na organizmy ywe. Nie jest to jednak
jedyna posta obserwowanych skutkw. Jak si okazao w wyniku bada, te nietypowe dla
normalnego rodowiska energie wywouj zmiany kadej funkcji biologicznej. Wiele z nich wykazuje
powizanie ze stresem, lecz stawianie pytania, czy jest on ich skutkiem, czy te dodatkowym
czynnikiem wyzwalajcym je, trzeba uzna na tym etapie rozeznania za niewiele znaczce pytanie
typu, co byo wczeniej: jajko czy kura. Najbardziej alarmujce dane pochodz z prac powiconych
ukadom, ktre speniaj rol integracyjn w stosunku do innych, a wic bada odnoszcych si do:
centralnego ukadu nerwowego, sercowo-naczyniowego, hormonalnego oraz ukadu sterujcego
procesami wzrostu. Poniej dokonamy przegldu zagroe, wicych si z zaburzeniami tych
wanie ukadw.
W wikszoci wypadkw nie bdziemy si stara o wizanie specyficznych skutkw z rezultatem
oddziaywania mikrofal, fal radiowych ani staych pl magnetycznych czy elektrycznych, gdy przy
oddziaywaniu pl kadego z wymienionych wyej typw obserwuje si podobne skutki biologiczne.
Najwiksze zagroenie stanowi pola z zakresu ELF, lecz pola o wyszych czstotliwociach mog
wywoywa podobne skutki, jeli bd one zmodulowane falami ELF. Jest to bardzo czsta sytuacja,
gdy po to, aby mona byo skutecznie przekazywa informacje przy pomocy fal z zakresu
mikrofalowego i radiowego, fale te musz zosta uksztatowane" w odpowiedni sposb. Dokonuje si
tego poprzez odpowiednie przerywanie sygnau, w wyniku czego uzyskuje si impulsy
promieniowania, albo poprzez zmienianie czstotliwoci lub amplitudy (wielkoci) tych fal. Ponadto w
obecnym rodowisku istnieje skomplikowana sie nakadajcych si sygnaw, wskutek czego zawsze
istnieje moliwo zachodzenia efektw synergetycznych lub konstruowania" nowych sygnaw z
zakresu ELF w rezultacie docierania do okrelonego miejsca i interferencji dwu sygnaw o wyszych
czstotliwociach. Tak wic, cho wyniki eksperymentw, polegajcych na eksponowaniu organizmw
lub komrek na promieniowanie o jednej nie zmodulowanej czstotliwoci, czasami okazuj si
uyteczne, to w gruncie rzeczy poza laboratorium nie maj one wikszego znaczenia. Badania takie
czsto przeprowadzane s przez badaczy, ktrych jedynym celem jest uzyskanie podstawy do
stwierdzenia: No i widzicie, nie ma powodw do obaw."
Centralny ukad nerwowy
Od czasu, kiedy przeprowadzilimy badania nad szybkoci reakcji, p tuzina innych grup
donioso o stwierdzeniu znaczcych skutkw, jakie wywiera promieniowanie z zakresu ELF na CUN.
W wikszoci eksperymentw wykazano wyduanie si czasu reakcji, chocia jeden badacz
zauway wystpowanie reakcji szybszej ni normalnie, jeli ludzi eksponowano na sabe pola
elektryczne oscylujce z czstotliwoci charakterystyczn dla rytmu beta. Natomiast zupenie
zadziwiajce okazao si uwraliwienie niektrych zwierzt. James R. Hamer, z grupy Rossa Adey'a w
UCLA, donis o zmianach czasu reakcji u map eksponowanych na pola elektryczne z zakresu ELF,

ktrych natenie wynosio jedynie 0,0035 wolta na centymetr, co jest rwne w przyblieniu polu
elektrycznemu generowanemu przez kolorowy telewizor, mierzonemu w odlegoci 18 metrw od
niego.
Jednym z testw, ktre przyniosy wiele mwice wyniki, by test przeprowadzony w laboratorium
Navy w Pensacola. R.S. Gibson i W.F. Moroney dokonywali pomiarw pamici krtkoterminowej u
ludzi oraz ich zdolnoci do sumowania dwucyfrowych liczb w obecnoci 1-gausowego pola
magnetycznego. Pole takie spotyka si w otoczeniu niektrych wysokonapiciowych linii
energetycznych i wielu czsto uywanych urzdze, przez ktre przepywa prd o duym nateniu,
jak na przykad przenonych grzejnikw elektrycznych. Wyniki uzyskiwane przy dziaaniu pola o
czstotliwoci 60 hercw i 45 hercw (czstotliwoci, na ktrej pracuje antena stacji nadawczej
Sanguine-Seafarer) byy gorsze od tych, jakie uzyskiwano w trakcie sesji kontrolnych.
Pewna liczba bada, jakie przeprowadzono po obydwu stronach elaznej kurtyny, wskazuje, e
szczury, ktre pochony pewn dawk promieniowania mikrofalowego, s w oglnoci mniej
aktywne i wykazuj znacznie mniejsz aktywno eksploracyjn w stosunku do swojego otoczenia.
Niektre jednak czstotliwoci tego promieniowania powoduj ich zniecierpliwienie. W przeciwiestwie
do mikrofal, pola elektryczne lub magnetyczne z zakresu ELF prawie zawsze wywouj
hiperaktywno i zaburzenia przebiegu snu u tych zwierzt.
Rzecz zrozumiaa, e w subtelnej konstrukcji umysu mog nastpowa rne przesunicia, ktre
mog nie ujawnia si w topornych testach behawio-ralnych. Wikszo naszej wiedzy na temat
oddziaywania elektroskaonego rodowiska na mzg odnosi si do tych jego charakterystyk, ktre s
znacznie atwiejsze do badania ilociowego, takich jak: zmiany biochemiczne, komrkowe oraz
zmiany ksztatu krzywych EEG. Nie jest bynajmniej atwo powiza zmiany tego typu ze zmianami
procesw mylowych, jednak wikszo tych wynikw dobrze przystaje do wzorca odpowiedzi
stresowej.
W 1966 roku Jurij Choodow stwierdzi, e kilkuminutowe oddziaywanie do silnego staego pola
magnetycznego (200 do 1000 gausw) wywouje zmiany FEG krlikw. Podobnie jak w naszych
dowiadczeniach z salamandrami, obserwowano wiksz zawarto fal delta oraz gwatownie
zaczynajce i koczce si fazy rytmiki alfa. Choodow i inny biofizyk rosyjski, R.A. Czienkowa,
zauwayli take po wczaniu lub wyczaniu pola magnetycznego trwajc kilka minut
desynchronizacj albo nage przesunicia gwnych fal EEG. Podobny efekt stwierdzano pniej w
dowiadczeniach z mikrofalami, prowadzonymi na szczurach. Pozwolio to udowodni tez, e mzg
odczuwa dziaanie pola, niezalenie od tego czy zwierz jest, czy nie jest tego wiadome.
Miejsca, w ktrych najsilniej manifestuj si zmiany w mzgu a wic podwzgrze i kora byy
przedmiotem znacznego zainteresowania. Podwzgrze, ktre jest skupieniem wkien czcych
centra emocji, przysadk, orodek przyjemnoci oraz autonomiczny ukad nerwowy, jest pojedyncz,
najbardziej istotn dla homeostazy organizmu czci ukadu nerwowego i stanowi kluczowe ogniwo
reakcji stresowej. Z kolei jakiekolwiek zaburzenie aktywnoci korowej musi objawia si jak
zaburzenie mylenia logicznego i asocjacyjnego.
W 1973 roku Zinajda V. Gordon, pionier bada w zakresie mikrofal i M. S. Tolgskaja z Instytutu
Higieny Pracy i Chorb Zawodowych Akademii Nauk Medycznych ZSRR ogosiy doniesienie o
charakterystykach stresu, wywoanego przez PEM, manifestujcego si na poziomie komrkowym.
Mae dawki mikrofal, zaledwie 60 do 320 mikrowatw, oddziaujce przez jedn godzin na dob,
powodoway zmiany komrek w podwzgrzu szczurw. Po pierwszym miesicu ekspozycji
nastpowao powikszenie komrek wydzielajcych neuro-transmitery, dziki ktrym realizuje si
powizanie pomidzy mzgiem i przysadk. Po piciu miesicach rozpocz si proces ich
obumierania. Jeli jednak w tym czasie zaprzestano eksponowania zwierzt na mikrofale, atrofia
ustpowaa. Wczeniej ju wspomniano o stwierdzeniu przez J. J. Novala, e pola elektryczne z
zakresu ELF wpywaj na zmiany poziomu acetylocholiny w pniu mzgu. Inni badacze w podobnych
dowiadczeniach stwierdzali przejciowy wzrost w mzgu szczurw poziomu noradrenaliny, gwnego
neurotransmitera podwzgrza i autonomicznego ukadu nerwowego. W innych badaniach radzieckich,
posuono si gstociami mocy mikrofal 500 i wicej mikrowatw, przy czym czas ich oddziaywania
wynosi siedem godzin na dob tyle, ile wynosi czas pracy w biurze. Zauwaono, e w miar upywu
czasu nastpuje stopniowy spadek zawartoci w mzgu noradrenaliny i dopaminy (te
neurotransmitera), co wskazuje na wyczerpywanie si kory nadnerczy oraz ukadu autonomicznego.
W dwa lata po doniesieniu Gordon i Tolgskiej, Allen Frey ktry przez ponad dwadziecia lat w
Randomline Inc. (firmie konsultacyjnej z Huntington Yalley w Pennsylwanii) zajmowa si
biologicznymi skutkami oddziaywania mikrofal, stwierdzi ich wpyw na skuteczno dziaania bariery,

jaka istnieje pomidzy krwi a mzgiem. Dziki istnieniu tego wanie sita z krwi, znajdujcej si w
naczyniach wosowatych, do otoczenia delikatnych komrek nerwowych w mzgu mog
przedostawa si tylko okrelone typy moleku. Nawet przy gstociach mocy mikrofal wynoszcych
zaledwie 30 mikrowatw, przy czym na fale te naoono pulsacje z zakresu skrajnie niskich
czstotliwoci, nastpowao obnienie si skutecznoci tego selekcjonujcego oddziaywania bariery.
Poniewa stanom stresowym oraz zmianom nastroju towarzysz pewne zmiany funkcjonowania tej
bariery, mona je uzna albo za przyczyn, albo za skutek odpowiedzi stresowej lub te za niezaleny
od niej skutek oddziaywania pulsujcych mikrofal. W kadym bd razie, skoro bariera krew-mzg
jest ostatni i najwaniejsz przeszkod przed wnikaniem do niego substancji toksycznych, to dopki
nie zostanie wykazane, e jest inaczej, musimy uzna zwikszanie si jej przepuszczalnoci pod
wpywem promieniowania za powane zagroenie.
Badacze stwierdzili te zachodzenie kilku innych potencjalnie niebezpiecznych skutkw
oddziaywania smogu elektromagnetycznego na neurony. W 1980 roku, grupa badaczy z Pacific
Northwest Laboratories w Richland [Laboratoria Naukowe Instytutu Battelle zlokalizowane nad
Pacyfikiem, w ptn.-?ach. czci USA (przyp. tum.)], w stanie Washington, kierowana przez R.A. Jaffe,
stwierdzia oglny wzrost pobudliwoci neuronw, szczeglnie synaps, u szczurw, ktre przez okres
miesica eksponowano na wpyw 60-hercowych pl elektrycznych o nateniu wynoszcym zaledwie
10 woltw na centymetr. W tym samym roku A. P. Sanders i jego wsppracownicy w Duke University
Medical Center w Durham, w stanie North Carolina, w zwizku z testami biochemicznymi
przeprowadzonymi na mzgach szczurw poddanych dziaaniu mikrofal o dwu poziomach gstoci
mocy, przy czym jeden z nich wynosi poow, drugi odrobin przewysza 10000 mikrowatw, to jest
przyjt w USA norm bezpieczestwa stwierdzili co nastpuje: Uzyskane przez nas wyniki
wskazuj, e ekspozycja na mikrofale hamuje funkcje acuchw transportu elektronw w mzgu, a
przez to wywouje niedostatek energii w tym narzdzie."
Przedmiotem dugiej, bo trwajcej ponad dziesi lat serii dowiadcze, prowadzonych przez
grup badaczy kierowan przez Rossa Adey'a, najpierw w UCLA, pniej w Loma Linda VA Hospital,
byo badanie reakcji neuronw na pola ELF i pola impulsowe. Wychodzc od wynikw pracy Hamera
nad czasem reakcji, najpierw potwierdzili, e jeszcze sabsze pola, ktrych dziaanie mona by
przyrwna do dziaania pola elektrycznego wytwarzanego przez arwk elektryczn oddalon o 3
metry, mog zmienia tempo wyadowa elektrycznych neuronw w mzgu map i czowieka, jeli
tylko pole pulsuje zgodnie z czstotliwoci fal mzgowych. Pniej, kierujc wizki fal radiowych na
mzgi kur utrzymywane w stanie ywym na talerzykach zawierajcych medium odywcze, stwierdzili
oni, e istniej odpowiednie kombinacje impulsw, ktre przyspieszaj lub zwalniaj tempo
pochaniania lub wydzielania wapnia przez komrki nerwowe. Przepywy wapnia do i z neuronw s
procesem, ktry za porednictwem zoonego ukadu sprzenia zwrotnego wpywa na tempo
wyadowa elektrycznych neuronw. Wykryto dwa okna" czstotliwoci pulsacji fal radiowych (147
megahercw, pulsujce z czstotliwoci 6 do 10 hercw oraz 450 megahercw, pulsujce z
czstotliwoci 16 hercw), przy ktrych obserwowano wzrost tempa wypywu jonw wapnia z
komrek i zaburzenia przekazu impulsw nerwowych.
Trzeba tu powiedzie, e ze szkod dla prostoty koncepcji, natomiast z korzyci dla zwierzt
laboratoryjnych i dla nas, te pulsujce sygnay, ktre skutecznie oddziayway na izolowane mzgi, nie
wywouj tych skutkw, jeli oddziauj na cae zwierzta. Adey poblicznie wyrazi swe przekonanie,
e impulsy, ktre s zdolne do zmieniania przepywu wapnia do i z nieuszkodzonych komrek
nerwowych, naprawd istniej i sdzi, e wypyw jonw wapnia z komrek powinien utrudnia
koncentracj uwagi przy wykonywaniu bardziej zoonych zada, zaburza prawidowy przebieg snu i
zmienia funkcje mzgu w sposb, ktrego przewidzie nie jestemy jeszcze w stanie. Badania te
wyranie wskazuj na kierunek ich wykorzystania do konstrukcji broni typu generatorw promieni
dezorientujcych". Mona wic domyla si, e skuteczne okna takich oddziaywa mogy ju zosta
dokadnie zidentyfikowane, lecz nie ogoszono tego faktu na amach powszechnie dostpnej literatury
naukowej. Gdyby tak byo, to praca Adey'a staje si wan przesank ku tezie, e istnieje moliwo
oddziaywania PEM na najbardziej uwraliwione czstotliwoci pracy mzgu. Wraz z innymi
ustaleniami, o ktrych ju wyej wspomniano, wyniki Adey'a wskazuj, i elektroskaenie rodowiska
moe zainicjowa gbokie i niebezpieczne zmiany. Mona tak utrzymywa, nawet jeli nie wiemy
jeszcze dokadnie, kiedy si one dokonaj i na jakiej drodze.
Jak bardzo niebezpieczne mog by te zmiany, wykazuj wyniki naszych wasnych bada, ktre
przeprowadzilimy w 1979 roku wraz z Mari Reichma-nis, Andy Marino oraz przy wsppracy F.
Stephena Perry, lekarza mieszkajcego w pobliu miasteczka Wolverhampton w zachodniej czci
Wielkiej Brytanii. W trakcie swej praktyki Perry zauway, i ludzie mieszkajcy w pobliu
napowietrznych linii wysokiego napicia s bardziej podatni na wpadanie w stany depresyjne, ni inni

ludzie zamieszkujcy na obsugiwanym przez niego terenie. Poniewa wiedzielimy, e pola


elektryczne z zakresu EL.F wywouj zmiany poziomu noradrenaliny w mzgu szczura oraz, e
zmniejszenie zawartoci tego neurotransmitera w pewnych obszarach mzgu traktowane jest jako
kliniczny objaw depresji, postanowilimy pj tym tropem. Wiedzielimy te z wczeniejszych prac,
e chocia natenie pola elektromagnetycznego szybko zmniejsza si w bezporednim ssiedztwie
linii, to tempo tego spadku nie jest tak znaczne na wikszych odlegociach, w zwizku z czym nawet
w odlegoci ptora kilometra od linii poziom pola wytwarzanego przez przewody moe znacznie
przekracza poziom pola naturalnego. Wykorzystujc jako przesank fakt, e akt samobjczy jest
jednym z najbardziej jednoznacznych i mierzalnych objaww stanu depresji, zrobilimy mapk
lokalizacji 598 samobjstw, jakie miay miejsce na obszarze pracy Perrego. Nastpnie dokonalimy
statystycznego porwnania tego rozkadu adresw ze zbiorem adresw wybranych zupenie
przypadkowo.
Okazao si, e adresy, pod ktrymi mieszkali samobjcy, rozpatrujc statystycznie, byy blisze
liniom wysokiego napicia. Stwierdzilimy take zachodzenie podobnych powiza w przypadku
podziemnych linii energetycznych, lecz nie udao nam si uzyska pewnoci czy rzeczywicie
statystycznie wiksza liczba samobjstw wystpia w miejscach, gdzie pole miao najwiksze wartoci.
Poniewa cakowita sia pola bya skutkiem sumowania si pl pochodzcych z rozmaitych rde,
przystpilimy do dokonywania pomiarw poziomu pl w tych miejscach, gdzie miay miejsce
samobjstwa. Powizanie zostao potwierdzone. W miejscach samobjstw pole magnetyczne
przewyszao rednio o 22% poziom tego pola w miejscach kontrolnych, za w obszarach o
najwikszych wartociach pola dokonano o 409? wicej samobjstw ni w domach, ktrych adresy
zostay dobrane przypadkowo.
Ukady: hormonalny, metaboliczny i krenia
Ukady ywe, pochaniajc energi elektromagnetyczn, poszukuj w niej informacji o miejscu i
czasie, wobec tego musz dysponowa jakimi sposobami odfiltrowywania sygnaw nieuytecznych,
chocia by moe nie tych, z ktrymi nigdy wczeniej si jeszcze nie zetkny. Wielokrotnie
stwierdzono, e jeli organizm znajdzie si pod wpywem sztucznie wytworzonej energii
elektromagnetycznej, to po kilku tygodniach nastpuje stabilizowanie si skutkw biologicznych.
Wskazuje to. i zwierzta adaptuj si do normalnego ycia w zmienionym otoczeniu. Dlatego te
istnieje dua liczba prac, ktre s czsto cytowane po to. aby wykaza, e elektroskaenie rodowiska
nie jest grone. Jak ju zauwaono, ten prostacki sposb widzenia nie uwzgldnia sumujcych si
skutkw stresu. Ponadto, jeli stres jest zbyt silny lub trwa zbyt dugo, zaamuj si wtedy
mechanizmy kompensacyjne, a skutki tego staj si widoczne i czasem nieodwracalne. Kiedy wic
oceniamy prace badawcze powicone zagroeniu, musimy zawsze stawia pytanie, czy
eksperyment trwa wystarczajco dugo, by mg dostarczy odpowiednich danych. Jeli tak nie
bdzie, to badanie wykazujce szkodliwe zmiany, zachodzce w krtkim odcinku czasu, bdzie
bardziej prawdziwe, ni to. ktre trwao duej i przynioso uspokajajcy wynik.
Pierwotnymi skutkami oddziaywania na ukad hormonalny s reakcje stresowe, o ktrych ju
wspominano. Zasadnicza praca, w ktrej opublikowano wyniki potwierdzajce takie oddziaywania,
zostaa opublikowana w Zwizku Radzieckim. Przedstawia ona wyniki szczegowych bada
lekarskich siedemdziesiciu dwu technikw, ktrzy codziennie naraeni byli na oddziaywanie
promieniowania o gstoci strumienia mocy 1000 lub mniej mikrowatw. Ujawniy one zachodzenie
bardzo niekorzystnych zmian w liczebnoci biaych oraz czerwonych krwinek, a take powszechny
spadek zdolnoci obronnych ukadu immunologicznego. Badania prowadzono na wspomnianych
pracownikach (oraz grupie kontrolnej) przez trzy lata. Na Zachodzie nie przeprowadzono
kompleksowych bada na ludziach w tak dugim odcinku czasu.
Inn, stale obserwowan zmian w gruczoach dokrewnych s zmiany tarczycy. W wyniku prac
przeprowadzonych w latach siedemdziesitych przez kilka zespow radzieckich i jeden amerykaski
okazao si, e promieniowanie o czstotliwociach radiowych i mikrofalowych, przy gstociach mocy
znacznie przekraczajcej 10 000 mikrowatw, a wic poniej granicy gstoci, jak dopuszczaj
jeszcze normy amerykaskie, nastpuje pobudzanie tarczycy, a wskutek tego take podstawowej
przemiany materii. Kilka natomiast dowiadcze przeprowadzonych na szczurach, ktre
eksponowano na pola ELF o czstotliwoci 50 Hz, wykazao, e w takich warunkach nastpuje
tumienie aktywnoci tarczycy. Nie wiadomo jeszcze, czy promieniowanie elektromagnetyczne
wywouje wspomniane wyej zmiany aktywnoci tarczycy bezporednio, czy te dzieje si to,
przynajmniej w pewnej czci, za porednictwem zmian w funkcjonowaniu mzgu, podobnie jak ma to
miejsce w przypadku reakcji stresowej.
Jeszcze jedno ogniwo uzupeniajce wiedz o odpowiedzi organizmu, realizujcej si w rezultacie

zaburzenia funkcji zegara biologicznego, co doprowadza do reakcji stresowej, zostao wykryte w 1980
roku dziki badaniom przeprowadzonym w Battelle Pacific Northwest Laboratory [Prawdopodobnie
chodzi tu o wspomnian ju wczeniej instytucje (Pacific Northwest Laboratories) (przyp. tum.)] w
Richland, w stanie Washington. Ot w dowiadczeniach przeprowadzonych na szczurach wykazano,
e sabe pole (o nateniu wynoszcym zaledwie 3,9 wolta na centymetr), majce czstotliwo 60
hercw, powoduje zanik dokonujcego si w normalnych warunkach w nocy przyrostu tempa
wydzielania melatoniny przez gruczo szyszynki. Jak wiadomo, melatonina jest gwnym hormonem,
ktry poredniczy w regulacji rytmw biologicznych.
Ukad sercowo-naczyniowy reaguje na dziaanie pl elektromagnetycznych na dwa przynajmniej
sposoby. Pierwszy z nich, to porednie oddziaywanie pl na zmiany stresowe i towarzyszc im
aktywacj ukadu immunologicznego i t drog na skad krwi, natomiast drugi typ wpywu, to
bezporednie oddziaywanie fal o okrelonych czstotliwociach na procesy elektryczne zachodzce
w sercu.
Badacze radzieccy zidentyfikowali wiele zmian w charakterystykach krwi zwierzt, spowodowanych
oddziaywaniem mikrofal, fal radiowych i pl z zakresu ELF. Mona do nich zaliczy spadek liczby
erytrocytw i koncentracji hemoglobiny a std i zdolnoci przenoszenia tlenu przez krew jak
rwnie zmian proporcji pomidzy zawartoci we krwi rnych typw biaych krwinek i rodzajw
biaek oraz prawdopodobne obnienie si jej krzepliwoci.
Wikszo wprowadzajcych w zakopotanie bada nad elektroskaeniem rodowiska
przeprowadzili Rosjanie, natomiast naukowcy z krajw Zachodu maj zwyczaj krtko rozprawia si z
wynikami ich prac. Jest wiele racji, dla ktrych istnieje takie wanie nastawienie. W dalszym cigu
utrzymuje si zwyke uprzedzenie przeciw wszystkiemu co rosyjskie oraz przekonanie, e ich nauka,
opierajca si na o wiele mniej byskotliwej technice ni nasza, z natury rzeczy musi by bardziej
prymitywna. Naukowcy zachodni nakadaj sami sobie klapki na oczy trzymajc si dogmatycznego
przekonania, e promieniowanie elektromagnetyczne o niskim poziomie po prostu nie moe
wywoywa skutkw biologicznych. Skoro ju s o tym przekonani, to czy w ogle jest sens
podejmowa takie poszukiwania? Nastpnie trzeba te wzi pod uwag rnic, jaka zachodzi
pomidzy normami, do jakich przystaj radzieckie i zachodnie publikacje. W publikacjach radzieckich
czsto pomija si szczegy procedury badawczej, co utrudnia niezalene powtrzenie ich bada. Co
wicej zdarzaj si kopotliwe sprzecznoci, czasem nawet w samych danych. Wyniki, podawane w
odniesieniu do poszczeglnych zwierzt, czsto rni si od siebie. Jeli u jednego zwierzcia w
trakcie tego samego dowiadczenia liczba krwinek wzrasta, to u drugiego moe znw spada, w
rezultacie czego nie ujawnia si statystyczna rnica w wynikach dowiadczalnych, pomimo i skad
krwi zwierzt zwyczajnie bzikuje. W takiej sytuacji ultramechanistyczni Amerykanie maj skonno
dowierzania statystyce, podczas gdy biolodzy radzieccy koncentruj sw uwag na samych
zwierztach. Badacze rosyjscy zajmowali si skutkami biologicznymi wpywu promieniowania
elektromagnetycznego od 1933 roku i bdem jest deprecjonowanie wynikw ich bada jedynie
dlatego, e wyniki te uzyskano w kraju, przed ktrym czujemy obaw.
Moi wsppracownicy i ja przyjlimy za punkt wyjcia wyniki jednego z bardziej szczegowych
doniesie radzieckich i zaplanowalimy dowiadczenie, ktrego celem byo dokonywanie pomiarw
stanu krwi myszy w sytuacji, kiedy pole byo wczane i wyczane. Na podstawie uzyskanych
wynikw doszlimy do wniosku, e obserwowane przez nas skutki nie s rezultatem reakcji zwierzt
na same pola, lecz raczej na krtkotrwae procesy kompensacyjne, jakie w nich zachodziy w
odpowiedzi na jakkolwiek zmian w rodowisku elektromagnetycznym. Fluktuacje w skadzie krwi
same z siebie nie byy szczeglnie niebezpieczne. Taka niestabilno stanu krwi moe jednake by
znaczca dla stanu naszego zdrowia ze wzgldu na to, e yjemy w otoczeniu pl
elektromagnetycznych, ktre zmieniaj si bezustannie choby wskutek tego, e bardzo czsto
wczamy i wyczamy rozmaite urzdzenia elektryczne i przemieszczamy si z miejsca na miejsce.
Wspomniane nastawienie amerykaskich badaczy zaczo zmienia si w latach 1978-1979, kiedy
Richard Lovely z University of Washington skorzysta z szansy, jak stwarzaa inspirowana
politycznym odpreniem wymiana wynikw i badaczy pracujcych w dziedzinie promieniowania
mikrofalowego. Wtedy wanie Lovely mia okazje pojecha na miesic do Zwizku Radzieckiego i
dokadniej przyjrze si wschodnioeuropejskim metodom bada. Po powrocie jego grupa badawcza
pieczoowicie odtworzya warunki jednego z waniejszych eksperymentw radzieckich, w ktrym przez
trzy miesice po 7 godzin dziennie napromieniowywano szczury promieniowaniem o poziomie 500
mikrowatw. Wyniki rosyjskie potwierdziy si co do joty, wcznie z zaburzeniem rwnowagi sodowopotasowej we krwi i innymi patologicznymi zmianami charakterystyk chemicznych krwi, uszkodzeniem
gruczou nadnerczy wskutek wywoanych stresem zmian hormonalnych, osabieniem zmysu dotyku,

spadku aktywnoci eksploracyjnej oraz wolniejszym opanowywaniem odruchw warunkowych. Donald


I. McRee, ktry w ramach EPA kierowa programem bada nad zwizkami pomidzy
promieniowaniem elektromagnetycznym i zdrowiem, okreli te wyniki jako bardzo interesujce" i
wezwa amerykaski establishment do zaprzestania patrzenia z gry na prace radzieckie.
Promieniowanie elektromagnetyczne wywiera jeszcze jeden typ niekorzystnego wpywu na skad
krwi i funkcje tkanek. Jurij D. Dumanskij, jeden z wielu radzieckich biofizykw, ktrzy przeprowadzili
szczegowe prace nad niebezpieczestwem, jakie niesie promieniowanie mikrofalowe stwierdzi, e
pod wpywem promieniowania o mocy od 100 do 1000 mikrowatw dokonuj si zmiany w
metabolizmie wglowodanw, wcznie ze wzrostem zawartoci cukru we krwi czowieka. Ustalono
te powizanie zachodzce pomidzy promieniowaniem o czstotliwoci sieciowej (50 hercw) a
zmianami w metabolizmie wglowodanw i biaek u szczurw oraz osabienie siy miniowej
krlikw. Podobnie jak wiele wynikw bada radzieckich, tak i te zostay zakwestionowane, kiedy
Amerykanom nie udao si ich potwierdzi. Mam tu na myli ten przypadek, kiedy zesp naukowy
kierowany przez N.S. Mathewsona z Armed Forces Radiobiology Research Institute [Instytut Sil
Zbrojnych ds. Bada Radiobiologicznych (przyp. tum.)] w Bethesda, w stanie Maryland, nie stwierdzi
adnych takich zmian metabolizmu w odpowiedzi na oddziaujce pole o czstotliwoci 45 hercw
(projekt Sanguine Seafarer).
Niestety, grupa Mathewsona popenia kardynaln pomyk. Nie wzili oni mianowicie pod uwag
60-hercowego ta elektromagnetycznego w pobliu klatek ze zwierztami dowiadczalnymi, cho
przecie je mierzyli, kiedy organizowali stanowisko dowiadczalne. Kiedy ponownie
przeanalizowalimy uzyskane przez nich dane, biorc pod uwag ten wczeniej pominity czynnik,
okazao si, e w ich eksperymencie ujawniy si te same zmiany poziomu we krwi glukozy, globulin,
lipidw oraz trjglicerydw, jakie stwierdzili Rosjanie.
Jak dotd, dane wzbudzajce najwicej obaw pochodz ze wstpnych bada nad projektem
Sanguine. Dietrich Beischer stwierdzi, e jednodniowa ekspozycja na dziaanie takiego pola
magnetycznego, jakie byoby generowane przez anten ELF, powoduje 50-procentowy wzrost
poziomu trjglicerydw u dziewiciu spord dziesiciu badanych osb. Orzeczenie wydane przez
NAS, e te wstpne wyniki nie s wiarygodne, opierao si na pniejszych pracach wykonanych na
zlecenie Navy, gwnie na wadliwej pracy Mathewsona. Nigdy nie sfinansowano niezalenych bada,
ktre mogyby rozstrzygn t kontrowersj, nawet pomimo tego, e stwierdzenia Beischera
cakowicie pokrywaj si z rezultatami uzyskanymi przez Rosjan oraz ze zreinterpretowanymi przez
nas wynikami, jakie Mathewson uzyska w badaniach na zwierztach.
Nie wyczerpuje to jednak listy skutkw wywoywanych przez mikrofale, jakie stwierdzono za
elazn kurtyn. Dumanskij stwierdzi pospolite wystpowanie zmian funkcji wtroby szczurw
eksponowanych na sabe promieniowanie mikrofalowe, ktrego charakterystyki miay naladowa
ekspozycj, jaka ma miejsce podczas przygotowywania posiku w piecu mikrofalowym. Inni znw
badacze, zajmujcy si oddziaywaniem ma organizmy sabego promieniowania mikrofalowego,
stwierdzili zmniejszenie zawartoci witaminy B2 i B6 we krwi, mzgu, wtrobie, nerkach i sercu, jak
rwnie powane przesunicia w metabolizmie metali ladowych. We wszystkich czciach ciaa
szczurw stwierdzano przestrojenie zawartoci miedzi, magnezu, molibdenu, niklu oraz elaza.
Podobne zmiany dotyczce metali ladowych zarejestrowano w sytuacji, kiedy zwierzta poddawano
oddziaywaniu pola elektrycznego z zakresu ELF przez cztery miesice, po godzinie dziennie, przy
umiarkowanych wartociach jego natenia. Poniewa witamina B6 odgrywa istotn rol w
przemianach wglowodanw, tuszczw i biaek, a metale ladowe bior udzia w katalizowaniu
rozmaitych reakcji biochemicznych, te wanie zmiany mog tumaczy take niektre inne zmiany
metabolizmu.
S wskazwki, e niektre typy elektroskaenia mog bezporednio oddziaywa na wydajno
pracy serca. Grupy badaczy w Polsce, Zwizku Radzieckim, we Woszech i w Stanach Zjednoczonych
prowadziy badania nad rytmem pulsu, elektrokardiogramem, cinieniem krwi oraz pojemnoci
rezerwow (czyli zdolnoci serca do radzenia sobie ze zwikszonym wysikiem) u zwierzt. Zarwno
mikrofale, jak i 50-hercowe pola elektryczne wywoyway podobne zmiany, ktre utrzymyway si w
okresach dugotrwaych ekspozycji. Do zmian tych mona zaliczy: bradykardi (zmniejszenie tempa
pulsu), olbrzymi redukcj (bo od 40 do 50%) siy impulsw elektrycznych kierujcych skurczami
minia sercowego, spadek pojemnoci rezerwowej oraz krtkotrway wzrost, a pniej dugo
utrzymujcy si spadek cinienia krwi. Zmiany te nastpoway zarwno w domowych" (0,5 wolta na
centymetr), jak i w przemysowych" (50 i wicej woltw na centymetr) polach elektrycznych oraz przy
gstociach mikrofal 150 mikrowatw, ktre cakiem niele mieszcz si w zakresie, z jakim spotyka
si czowiek, jeli znajdzie si w obszarze promieniowania radaru lub piecyka mikrofalowego.

Jeli chodzi o ludzi, to dane potwierdzajce zachodzenie takich oddziaywa pochodz z kilku prac
radzieckich, opisujcych badania nad pracownikami stacji transformatorowych l osobami zajmujcymi
si konserwacj linii energetycznych. W pierwszej z takich grup badanych ludzi, czterdziestu jeden na
czterdziestu piciu pracownikw wykazywao objawy chorb ukadu nerwowego lub sercowonaczyniowego, wliczajc w to bradykardi, nierwnomierno pulsu i cinienia krwi oraz drenie
koczyn. Podobne kopoty zdrowotne stwierdzono w wyniku czterech dodatkowych bada, w ktrych
przebadano prawie siedmiuset pracownikw. Jedyne podobne badania amerykaskie, ktre
nawiasem mwic s czsto cytowane ze wzgldu na niemoliwo stwierdzenia jakichkolwiek
zgodnych ze sob zmian zdrowia ludzi, przeprowadzono na jedenastu zaledwie pracownikach obsugi
linii energetycznych.
Ukady sterujce wzrostem i odpowied immunologiczna
Na podstawie przedstawionych dotd wynikw oraz wiedzy o dynamice powizania ycia z polem
Ziemi, moemy pozwoli sobie teraz na kilka przewidywa dotyczcych skutkw skaenia w zakresie
pl ELF. Ze wzgldu na rytmik procesw biologicznych najwaniejsze znaczenie maj mikropulsacje
z zakresu 0,1 do 35 hercw oraz ten wymiar naturalnych pl elektromagnetycznych, ktry wie je z
ksiycowym rytmem okoodobowym. Wydaje si logiczne, e komrki bd reagowa lepiej na te
czstotliwoci, ktre le bliej normalnych ni na te, ktre s bardziej oddalone od normy. W zwizku
z tym moemy zaoy, e promieniowanie z pasma ELF rozcigajcego si pomidzy 35 a 100
hercami oddziauje najbardziej szkodliwie na organizmy, za pola z zakresu wyszych czstotliwoci
bd w wikszej lub mniejszej mierze niedostrzegane" przez organizmy, o ile energia dostarczana
przez nie bdzie zbyt dua, albo okres oddziaywania nie bdzie na tyle dugi, by skutki oddziaywania
mogy by znaczce. Bezustannie gromadzce si dane wiadcz o susznoci tej idei.
Wychodzc z tego zaoenia moemy przewidywa, e pola z zakresu ELF wywoywa bd dwa
skutki, zawierajce take wiele innych. Moemy mianowicie spodziewa si, e pola ELF bd
zaburza biorytmy. To zaburzenie z kolei bdzie powodowa uoglnion odpowied stresow, nawet
jeli wywoane przez pole zmiany w steniu neurotransmiterw w mzgu s skutkiem, a nie
przyczyn tej odpowiedzi. Faszywe sygnay synchronizacyjne bd ponadto prawdopodobnie
zaburza cykl mitotyczny kadej komrki, co powinno objawia si w skali caego ciaa jako
zaburzenie procesw wzrostowych.
Cho istnieje ogromna liczba czynnikw, ktre s zdolne do wywoania adrenokortykotropowej
reakcji stresowej, ta odpowied jest zawsze taka sama. Urzeczywistnia si ona poprzez wydzielanie z
gruczou nadnerczy specyficznych hormonw, gwnie kortykosteroidw, ktre z kolei mobilizuj cae
ciao do obrony przeciw przedostajcym si do niego zarazkom lub obcym biakom. Tak wic
odpowiedzi stresowej zawsze towarzyszy aktywizacja ukadu obrony immunologicznej.
Krtkotrwae stany stresu nie zawsze musz by szkodliwe, a nawet mog by korzystne dla stanu
zdrowia, l dzieje si tak rzeczywicie. W pewnej pracy radzieckiej na temat stresu spowodowanego
oddziaywaniem mikrofal o niewielkim poziomie (poniej 10 mikrowatw) wykazano, e w pocztkowej
fazie napromieniowania pojawia si krtki okres aktywizacji ukadu immunologicznego. Jeli jednake
organizm musi przeciwstawia si czstemu lub bezustannemu oddziaywaniu czynnika stresujcego,
wtedy ukad reagujcy wchodzi w faz chroniczn, podczas ktrej odporno spada do poziomu
niszego ni normalny i w kocu wyczerpuje si. W takim wanie stanie dochodzi do inicjacji wielu
powszechnie wystpujcych chorb, takich jak choroba wrzodowa i nadcinienie, jednak
najwaniejszym jego rezultatem jest osabienie zdolnoci organizmu do bronienia si przed infekcjami
i rakiem.
Trudno polega na tym, e ukad immunologiczny jest nastawiony na zwalczanie realnych wrogw
bakterii, wirusw, toksyn i niewaciwie funkcjonujcych komrek wasnego organizmu czy te
takich wiadomie odbieranych czynnikw stresujcych, jak: wysoka lub niska temperatura czy
zranienie. Obrona ta realizuje si za porednictwem ukadu krcych w ciele przeciwcia, dziki
obecnoci ktrych organizm dowiaduje si o inwazji intruza. Komrki sterujce t faz, noszc miano
fazy odpornoci humoralnej, decyduj nastpnie o typie komrek, ktre powinny wzi udzia w
dziaaniach obronnych, polegajcych na: trawieniu bakterii, usuwaniu pozostaoci komrek czy na
neutralizowaniu trucizn. Jednake organizm pochania energi elektromagnetyczn niewiadomie,
wobec czego w takiej sytuacji ukad immunologiczny prowadzi walk z cieniem. Moemy wic
oczekiwa, e tak jak jednostka stray poarnej, ktr do dziaania podrywaj czsto faszywe alarmy,
tak te i organizm w coraz mniejszym stopniu bdzie zdolny do zwalczania rzeczywistego zagroenia.
Wyniki eksperymentw potwierdzaj suszno tego przypuszczenia. Upoledzenie odpowiedzi ze
strony ukadu odpornociowego stwierdzono w przypadku oddziaywania promieniowa o rnych

czstotliwociach. Kilka grup badaczy radzieckich stwierdzio spadek skutecznoci oddziaywania


biaych ciaek krwi u szczurw i winek morskich, ktre wczeniej wystawiono na wpyw fal radiowych i
mikrofal. Wiele z tych dowiadcze miao wykaza, czy w zakresie gstoci mocy do okoo 500
mikrowatw, co stanowi jedn dwudziest dopuszczalnej amerykaskiej normy bezpieczestwa,
nastpi zaamywanie si ukadu immunologicznego. Trzeba te doda, e w Zwizku Radzieckim
uwaa si, i zostay ju w peni udowodnione rozmaite zagroenia, jakie wynikaj z ekspozycji
organizmw ywych na promieniowanie o wyszych poziomach gstoci mocy.
Jak jednak mona byo si domyla, najbardziej wyrane objawy oddziaywania na ukad
odpornociowy stwierdzono w przypadku pl z zakresu ELF. Jurij N. Udincew, prowadzc
systematyczne badania nad oddziaywaniem pl magnetycznych o nateniu 200 gausw i
czstotliwoci 50 hercw, stwierdzi, e w takich polach do spowodowania mierci myszy wystarcza
zaledwie jedna pita iloci bakterii, ktre mog zabi to zwierz w normalnych warunkach.
Kiedy zajmujemy si odpornoci organizmw na choroby, musimy wzi take pod uwag
oddziaywanie energii elektromagnetycznej na sam chorob, a wic na ten aspekt zalenoci, ktry
w dotychczasowych badaniach by prawie cakowicie pomijany. W gruncie rzeczy jedynym rdem
informacji na ten temat jest praca J. N. Aczkasowej i jej wsppracownikw z Krymskiego Instytutu
Medycznego w Symferopolu. W 1978 roku przedstawili oni wyniki bada, w ktrych eksponowali na
dziaanie pl magnetycznych i elektrycznych bakterie nalece do trzynastu standardowych
szczepw, wczajc w to gronkowce oraz bakterie wywoujce wglik, tyfus i zapalenie puc.
Wziwszy pod uwag burze magnetyczne, pola wywoane prdami jonosferycznymi, przecicia
powierzchni granicznych pl magnetycznych w przestrzeni midzyplanetarnej oraz inne czynniki,
badacze ci uzyskali wyrany dowd na to, e pole elektryczne tylko odrobin wiksze od naturalnego
pola ziemskiego zwiksza tempo podziaw bakterii oraz powoduje, e staj si bardziej odporne na
dziaanie antybiotykw. Pola magnetyczne hamoway wzrastanie kultur bakteryjnych, lecz w wielu
wypadkach zwikszay take ich odporno na wpyw antybiotykw. Aczkasowa zaja si zakresem
czstotliwoci od 0,1 do l herca, tak e trudno byoby powiedzie, i zakres przeprowadzonych bada
jest wyczerpujcy. Chyba najwaniejszym wynikiem tych obserwacji jest wykazanie, i kade z
uytych pl wywoywao obserwowalne skutki, nawet po trwajcej tylko cztery godziny jednokrotnej
ekspozycji. W wielu wypadkach poddanie bakterii oddziaywaniu wspomnianych pl przez duszy
okres czasu doprowadzao do trwaych zmian ich metabolizmu.
Ten, trzeba przyzna, szkicowy zarys faktw dowiadczalnych sugeruje, i elektroskaenie stawia
nas i prawdopodobnie wszystkie zwierzta przed dwojakim zagroeniem: osabieniem ukadu obrony
immunologicznej i powaniejszymi chorobami. Nie powinnimy czu si zaskoczeni naporem
nowych" chorb, ktry rozpocz si okoo 1950 roku i ktry nasila si coraz bardziej w miar upywu
czasu. Niedawno w kilku wypadkach udao si ustali, e nowe choroby s rezultatem uaktywnienia
si patogenw, ktre poprzednio nie byy zdolne wywoywa chorb, co zreszt dla nas nie powinno
by zaskoczeniem. Do tych nowych chorb s zaliczane:
* Zesp Reve'a. Opisano go po raz pierwszy w 1963 roku. Choroba zaczyna si cikimi
wymiotami w okresie, kiedy dziecko koczy chorowa na gryp lub osp wietrzn. Jej kolejnymi
etapami s: senno pochodzenia psychicznego, zmiany osobowoci, skurcze, zapa i mier
dziecka. miertelno z tej przyczyny, ktra pocztkowo bya bardzo wysoka, udao si zmniejszy do
\0(7t, jednak czstotliwo jej wystpowania bardzo wzrosa.
* Choroba l.yme. Jest to choroba wirusowa przenoszona przez niektre owady. Doprowadza ona
do cikiego zapalenia staww. Jest jedn z kilku podobnych do niej chorb, ktre pojawiy si
zupenie niedawno.
* Choroba legionistw. Jest to zapalenie puc powodowane przez bakterie pospolicie wystpujce
w glebie, ktra drucie siedlisko znalaza sobie w urzdzeniach klimatyzacyjnych. Organizm ten nie
sprawia nam adnych zauwaalnych kopotw do 1976 roku, kiedy w Filadelfii po raz pierwszy
zanotowano liczne przypadki tej choroby.
* AIDS. Zesp nabytej niewydolnoci ukadu odpornociowego. Objawia si jako cakowite
zaamanie zdolnoci do dziaania ukadu obrony immunologicznej organizmu, co czsto doprowadza
do mierci chorego. Organizm nie moe poradzi sobie z pospolicie wystpujcymi w otoczeniu
bakteriami i wirusami, ktre w normalnych warunkach nie s w stanie spowodowa choroby, oraz
przestaje by zdolny do blokowania aktywnoci zawizkw raka, ktre znajduj si w kadym z nas.
Obecnie podejrzewa si, e rol czynnikw inicjujcych chorob odgrywaj pewne typy wirusw.
* Opryszczka genitalna. Nie jest to nowe schorzenie, lecz skala jego wystpowania i ciko
przebiegu ogromnie nasiliy si w cigu jednego dziesiciolecia. W oglnoci wie si to ze swobod

seksualn, lecz jeszcze bardziej wanym czynnikiem moe tu by spadek sprawnoci ukadu
immunologicznego.
Z ca pewnoci istniej take dodatkowe czynniki, ktre wnosz wkad w nasilenie si
wspomnianych wyej oraz innych nowych chorb. Dwoma najbardziej oczywistymi powodami s:
chemiczne skaenie rodowiska i rozpowszechnienie si bylejakoci w sposobie odywiania.
Jednake nasilanie si czstotliwoci wystpowania tych chorb oraz raka, wad wrodzonych i innych
zaburze rozwoju, o ktrych bdzie jeszcze mowa poniej, jest zjawiskiem wystpujcym w skali
caego wiata uprzemysowionego. W takiej samej skali wystpuj take powane choroby psychiki,
takie jak depresja i niepohamowana potrzeba uywania wszelkiego typu uywek, poczynajc od
kofeiny, nikotyny i alkoholu, a koczc na uzyskiwanych na recept rodkach uspokajajcych oraz
nielegalnie rodkach wywoujcych stany euforii. Cho czsto wystpowania zawau serca spada
(z nieznanych powodw) w okresie ostatnich piciu lat, to w dalszym cigu wystpuj one duo
czciej ni przed drug wojn wiatow. Choroby te wystpuj z bardziej lub mniej wyranie
widoczn staoci we wszystkich krajach, w ktrych zachodz czasem znaczne zrnicowania
toksycznoci chemicznej, tradycji i nawykw w zakresie sposobw odywiania si i stylu ycia.
Jednake wsplnym mianownikiem, ktry czy te wszystkie kraje rozwinite, jest masowe
wykorzystywanie w nich energii elektromagnetycznej. W szczeglnoci cay kontynent
pnocnoamerykaski, Europa Zachodnia i Japonia generuj tak silne pola o czstotliwoci 50 i 60hercw, e mona je rejestrowa przy pomocy satelitw w przestrzeni kosmicznej. Ludzie, ktrzy yj
na tych obszarach kuli ziemskiej, znajduj si pod bezustannym obstrzaem ze strony tych sztucznie
wytworzonych pl ELF.
Zaburzenia w dziedzinie czynnikw speniajcych funkcj wyznacznikw rytmu procesw
biologicznych utrudniaj take organizmowi regulacj tempa podziaw mitotycznych jego komrek.
Najwaniejszym wyjtkiem w stwierdzajcych brak skutkw" zapewnieniach przedstawionych przez
komisj, utworzon przez NAS w zwizku z projektem Sanguine-Seafarer, by niemoliwy do
zignorowania fakt, e pole o czstotliwoci 75 hercw wydua cykl mitotyczny i upoledza oddychanie
komrkowe luzowcw, ktre uywane s jako standardowy typ ukadw w badaniach nad
oddychaniem. Efekty te ujawniay si niezalenie od siy pola. Z tej te przyczyny moemy spodziewa
si, e skaenie rodowiska przez pola ELF bdzie sprzyja chorobom, w ktrych nastpuje
zachwianie procesw wzrostowych.
I rzeczywicie nastpuje alarmujcy przyrost liczby takich schorze. Rak nie jest, niewtpliwie,
nowym zjawiskiem, lecz jego wielkie rozpowszechnienie jest czym nowym. W poowie lat
szedziesitych oczekiwano wystpienia tej choroby u mniej wicej jednej czwartej mieszkacw
USA, natomiast w dziesi lat pniej ta proporcja wzrosa do jednej trzeciej. Obecnie jest jeszcze
wysza. Czsto wystpowania wad wrodzonych podwoia si w cigu ostatniego wierwiecza. W
tym samym okresie nastpi szybki przyrost niepodnoci i innych schorze ukadu rozrodczego.
Szczeglnie u osb naraonych, z racji wykonywanego zawodu, na dziaanie energii
elektromagnetycznej o wysokim poziomie gstoci mocy moe rwnie wzrasta liczba rzadkich
schorze z powodu upoledzenia procesw podziaw komrkowych. Hylar Friedman, patolog z Army
Medical Center w El Paso [Centrum Medyczne Sil Ldowych USA (przyp. tum.)], donis w 1981 roku,
e w odniesieniu do pracownikw obsugujcych stacje radarowe istnieje trzy do dwudziestu razy
wysze prawdopodobiestwo zachorowania na poliglobuli. Jest to rzadko wystpujce schorzenie,
ktre objawia si wytwarzaniem zbyt duej iloci erytrocytw. Zalenoci takie jest jednak trudno
wykry przy pomocy metod statystycznych, jeli choroba obejmuje niewielk liczb ludzi. Potrzeba
zatem take dowodw eksperymentalnych i szerokozakresowych bada nad zaburzeniami, ktre
manifestuj si w wikszej skali. Jedne i drugie s obecnie dostpne.
Ju w 1971 roku dwoje radzieckich badaczy, S.G. Mamontow i L. N. Ivanowa, donioso, i pole o
czstotliwoci 50 hercw i nateniu typowym dla sytuacji spotykanych w przemyle trzykrotnie
zwiksza tempo podziaw mitotycznych w wtrobie szczura i komrek rogwki myszy. Niedugo
pniej Bassett i Pilla opublikowali prac zawierajc empiryczne dowody na to, e pulsujce PEM
przyspiesza gojenie si zamanych koci. Jednake w wikszoci wypadkw, bardzo wolno zachodzio
gromadzenie si danych wiadczcych o tym, e pola zmieniajce si w czasie mog oddziaywa na
procesy podziau komrek.
Sytuacja ta ulega zmianie w cigu ostatnich piciu lat. Kilku badaczy eksperymentatorw, a
przede wszystkim Stephen Smith, udowodnio ju, e produkowane przez firm Electrobiology
urzdzenie do przyspieszenia gojenia si koci, generujce w cigu sekundy 15 porcji impulsw,
przyspiesza tempo podziaw komrkowych tych komrek, ktre ju i tak szybko si dziel. Do
normalnych komrek tego typu nale komrki skry, nabonka jelitowego i komrki wtroby. W 1983

roku A. R. Liboff, biofizyk z Oakland University w Rochester, w stanie Michigan, donis o


oddziaywaniu pl, ktrych charakterystyki zostay okrelone jeszcze dokadniej. Stwierdzi on
mianowicie, e pola magnetyczne o natenia od 0,2 do 4 gausw, oscylujce z czstotliwoci od 10
do 4000 hercw, s zdolne do zwikszania tempa replikacji DNA podczas fazy S (syntezy) cyklu
mitotycznego.
Jak przewidywano, oddziaywanie pl jest najbardziej skuteczne, jeli ich czstotliwo mieci si
w zakresie pomidzy 35 a 100 hercw. Jose M. R. Del-gado gorcy zwolennik tworzenia, za
porednictwem sterowania umysem, psychocywilizowanego" spoeczestwa, ktry spopularyzowa
metod bezporedniego elektrycznego oddziaywania na mzg za porednictwem takich sztuczek, jak
powstrzymanie rozjuszonego byka za pomoc sterowanego drog radiow wyzwalania impulsw
elektrycznych w elektrodzie wszczepionej do mzgu zwierzcia donis ostatnio o wynikach bada
nad skutkami genetycznymi oddziaywania pl magnetycznych o trzech rnych czstotliwociach.
Delgado umieszcza kurze zarodki w sabiutkich polach magnetycznych, ktre pulsoway z
czstotliwoci 10, 100 lub 1000 hercw. Natenie pl wynosio 0,001 gausa, a wic wielko jego
bya porwnywalna z wartoci pola mikropulsacji pola geomagnetycznego. Kurczta, ktre rozwiny
si z zarodkw wystawionych na dziaanie pola 10-hercowego, byy normalne, natomiast kurczta
pochodzce z zarodkw eksponowanych na pole o czstotliwoci 100 hercw przejawiay powane
uszkodzenia centralnego ukadu nerwowego. Wysze czstotliwoci take doprowadzay do
pojawiania si zaburze rozwojowych, lecz ju nie tak powanych. Pola o wyszych czstotliwociach
pospolicie wystpuj w rodowisku domowym, w biurach i w pobliu linii energetycznych. Navy
stwierdzia wystpowanie silniejszych pl w pobliu swojej anteny H3 pracujcej na czstotliwoci 76
hercw oraz fal o takiej samej czstotliwoci, ktre s wtrnie wypromieniowywane przez lini
energetyczn, znajdujc si w odlegoci 1,5 kilometra od tej anteny.
Naley cigle o tym pamita, e jeli pole elektromagnetyczne stymuluje syntez DNA. to nie
rozrnia ono wzrostu podanego od niepodanego. Oddziauje ono w ten sam sposb na
wszystkie komrki, lecz najsilniejszego przyspieszenia doznaje tempo podziau komrek, ktre ju i
tak dziel si szybko. Jak mwilimy ju o tym w poprzednich rozdziaach, do takich wraliwych
procesw naley gojenie, rozwj zarodkowy i rak [Okazuje si, e jedynie skadowa magnetyczna
przyspiesza gojenie. Pola elektryczne o czstotliwoci sieciowej w powanym stopniu hamoway
gojenie si zama koczyn szczurw, jak to wykazalimy w dowiadczeniach przeprowadzonych
wraz z Andrew Marino, Jimem Cullenem i Mari Reichmanis w 1979 roku. Wyniki tej pracy zostay
potwierdzone w nastpnym roku przez R. D. Philipsa w doniesieniu na temat biologicznych skutkw,
jakie s wywoywane przez linie przesyowe. Badania Philipsa zostay przeprowadzone m zlecenie
Department of Energy]. l rzeczywicie, s dane potwierdzajce moliwo zachodzenia takich
zalenoci. Wendell Winters, z University of Texas Health Sciences Center w San Antonio,
prowadzcy badania w ramach projektu badawczego, dotyczcego oddziaywania linii przesyowych
energii elektrycznej, ktry zosta zlecony przez New York State Department of Health, przedstawi
ostatnio pierwsze dane laboratoryjne dowodzce, e pola o czstotliwoci sieciowej mog
przyspiesza wzrost nowotworw. Winters eksponowa ludzkie komrki nowotworowe na 60-hercowe
pola elektromagnetyczne jedynie przez okres dwudziestu czterech godzin. Okazao si, e tempo
podziaw mitotycznych takich komrek, mierzone siedem do dziesiciu dni pniej, wzroso
szeciokrotnie.
Jeli atomy wchodzce w skad DNA zostan ponadto zmuszone przez pole magnetyczne do
jdrowego rezonansu magnetycznego (NMR), to zaburzenia normalnego cyklu komrkowego s
jeszcze wiksze. Upraszczajc spraw, mona powiedzie, e NMR dochodzi wtedy do skutku, kiedy
zewntrzne pole magnetyczne wymusza zsynchronizowane oscylacje pl magnetycznych wok jder.
Aeby mogo zaj to zjawisko, potrzeba dwu pl zewntrznych. Jednym z nich jest stae pole
magnetyczne, drugim elektromagnetyczne. Dla atomw kadego pierwiastka istnieje, przy
okrelonym nateniu pola magnetycznego, jedna czstotliwo, przy ktrej zachodzi rezonans
zewntrznego pola magnetycznego z atomami.
W 1983 roku zesp kierowany przez A. H. Jafary-Asla wykaza, e przynajmniej atomy potasu i
chloru, ktre jak wiadomo powszechnie wystpuj w tkankach ywych, mog bra udzia w zjawiskach
takiego wanie rezonansu. Ziemskie pole magnetyczne moe tu spenia funkcj pola staego, za
czstotliwoci harmoniczne pl generowanych przez linie energetyczne rol pola zmiennego. Zjawisko
to moe si take realizowa przy udziale innych pierwiastkw. Komrki bakteryjne i komrki drody,
poddane dziaaniu warunkw, w jakich realizuje si NMR, podwajay tempo syntezy DNA i
rozmnaania si, przy czym komrki potomne miay rozmiary o poow mniejsze. Liboff, analizujc
wyniki bada, ktre przyniosy sprzeczne wyniki, doszed do wniosku, e jeli uwzgldni si warunki
rezonansu w ziemskim polu magnetycznym charakterystycznym dla miejsc, gdzie byy

przeprowadzone eksperymenty, to sprzecznoci te po prostu znikaj. Poprzednio przeprowadzone


prace naley. teraz zreinterpretowa, ujmujc je jako jeden eksperyment prowadzony na olbrzymi
skal, w ktrym dodaje si nowe czstotliwoci do zmieniajcego si ta.
Niemal wszyscy eksperymentatorzy zajmowali si dotd reakcj organizmw na promieniowanie o
jednej okrelonej czstotliwoci i nateniu. Podejcie takie byo koniecznoci w pocztkowej fazie
bada, kiedy trzeba byo uzyskiwa najbardziej podstawowe informacje. Teraz okazuje si jednak, e
jest ono bardzo niewystarczajce, jeli wemie si pod uwag fakt, i wszyscy jestemy eksponowani
na jednoczesne oddziaywanie promieniowania o rnych czstotliwociach. Ju wczeniej wskazano
na zachodzenie synergizmu pomidzy oddziaywaniem promieniowania elektromagnetycznego i
promieniowania z materiaw radioaktywnych. Okazao si, e czstotliwo wystpowania raka u
pracownikw zatrudnionych w siowniach atomowych jest wysza ni ta, jak przewidywano biorc
pod uwag jedynie wpyw podwyszonego poziomu promieniowania jonizujcego w ich otoczeniu. W
siowniach atomowych wystpuje ogromna liczba rde promieniowania w zakresie radiowym oraz
innych zakresach widma fal elektromagnetycznych. Pomijajc zjawisko NMR, realizujce si w
cegiekach tworzcych komrki ywe, rwnie promieniowanie o rozmaitych czstotliwociach moe
powodowa skutki synergistyczne, czego ostatecznym wynikiem moe by wiksze zagroenie
biologiczne, ni gdyby stanowio ono prost sum poszczeglnych zagroe.
Jest niewiele danych dowiadczalnych, nawet radzieckich, odnoszcych si do ryzyka
zachorowania na nowotwr lub powstanie wad wrodzonych u zwierzt eksponowanych na wpyw
energii przenoszonej przez fale elektromagnetyczne. Ta niewielka liczba prac ju przeprowadzonych
odnosi si gwnie do zakresu mikrofalowego. Jedyne szeroko znane amerykaskie badania
laboratoryjne, dotyczce wywoywania wad wrodzonych w rezultacie naraenia na oddziaywanie
pulsujcych fal radiowych, odnosz si do muszek owocowych. Wykazano w nich, e pulsujce fale
radiowe powoduj znaczn liczb mutacji u potomstwa tych muszek. W 1976 roku pewien zesp
badaczy radzieckich przeprowadzi badania polegajce na napromieniowywaniu szczurw falami o
gstoci mocy od 50 do 500 mikrowatw przez okres od jednego do dziesiciu dni. Kiedy poddali oni
badaniom komrki somatyczne (nie rozrodcze) tych zwierzt, okazao si, e wystpuje w nich
zdumiewajco wysoka liczba uszkodze chromosomw. Stwierdzono rwnie, e przy wyszych
poziomach gstoci mocy wystpio piciokrotnie wicej tych uszkodze ni w komrkach kontrolnej
grupy zwierzt. Natomiast przy niskich poziomach napromieniowania liczby tych uszkodze cigle
wzrastaa (do 150% normalnej wartoci) przez dwa tygodnie po zaprzestaniu ekspozycji zwierzt na
promieniowanie.
W opublikowanym w 1979 roku artykule, zawierajcym wyniki bada przeprowadzonych przez
zesp, ktremu przewodniczy Przemysaw Czerski, z Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie,
udokumentowano wystpowanie uszkodze chromosomalnych w nasieniu myszy, eksponowanych na
promieniowanie mikrofalowe przez jedn godzin dziennie w cigu dwu tygodni, na fale o nateniu
od 100 do 1000 mikrowatw, a wic granicy wyznaczonej przez amerykask norm bezpieczestwa.
Jeszcze bardziej niepokojcy zesp danych pochodzi z publikacji opisujcej wynik radzieckiego
eksperymentu, przeprowadzonego w poowie lat siedemdziesitych, w ktrym samice myszy
poddawano dziaaniu promieniowania o niewielkich gstociach mocy: od 10 do 50 mikrowatw.
Promieniowanie z caego tego zakresu powodowao spadek liczebnoci potomstwa oraz upoledzenie
jego rozwoju. Proporcja wystpowania podw martwych wzrosa od 1,1%, przy najniszym nateniu,
do 7%, przy jego najwyszej wartoci.
Trzeba niestety przyzna, e w tym cigu bada empirycznych podstawowy typ zwierzt
dowiadczalnych stanowi istoty ludzkie. Ci, ktrzy utrzymuj, e promieniowanie mikrofalowe nie
niesie ze sob adnego zagroenia, czsto powouj si na przegld stanu zdrowia dwudziestu
tysicy weteranw wojny koreaskiej, ktry zosta opracowany w roku 1980 przez C. D. Robinette i jej
wsppracownikw na zlecenie Medical Follow-up Agency [Medyczna Agencja Badawcza (przyp.
tlum.)] w ramach NAS-National Research Council [Wyoniona z Pastwowej (Narodowej) Akademii
Nauk USA Pastwowa Rada ds. Bada (przyp. tum.)]. Grupa ta, porwnujc rejestry stanu zdrowia
technikw radarowych i innych osb naraonych na oddziaywanie intensywnego promieniowania
mikrofalowego, z takimi rejestrami osb nalecych do grupy kontrolnej, nie stwierdzia zwikszonej
miertelnoci w grupie osb majcych do czynienia z mikrofalami. Nie mona jednak zaufa wynikom
tych bada. Wikszo osb, ktre naleay do grupy kontrolnej to ci, ktrzy obsugiwali urzdzenia, a
wic tacy, ktrzy byli naraeni na promieniowanie mikrofalowe oraz promieniowanie z pulpitw
sterujcych urzdzeniami. Dlatego te zakadanie, e byli oni eksponowani na promieniowanie o
zaniedbywalnym poziomie jest po prostu niedorzecznoci. W ostatnich kilku latach pojawia si coraz
wicej prac zawierajcych wiarygodne wyniki bada epidemiologicznych, ktre wykazuj zwikszanie
si czstoci wystpowania raka oraz wad wrodzonych u ludzi, ktrzy byli naraeni na oddziaywanie

promieniowania elektromagnetycznego o poziomie natenia przekraczajcym jego warto redni.


Ze wzgldu na fakt, e przekaz telewizyjny i telefoniczny dochodzcy do skutku dziki
mikrofalowym stacjom przekanikowym wymaga, aby nadajnik znajdowa si w polu widzenia
odbiornika, niewiele jest odpowiednio wysoko pooonych miejsc obok miast, gdzie mona umieci
takie przekaniki. Z koniecznoci wic w ich otoczeniu wystpuje zwikszenie poziomu
promieniowania w zakresie ELF oraz przeciekw" promieniowania mikrofalowego, co
prawdopodobnie powoduje powstawanie efektw synergistycznych, o ktrych wspomniano ju
wczeniej. Co wicej, ze wzgldu na to, e fale emitowane ze stacji przekanikowych nakierowane s
na obszar, gdzie znajduj si odbiorcy programw, a stacje mikrofalowego przekazu rozmw
telefonicznych na nastpne takie stacje, powstaj korytarze", zamieszkane przez ludzi, ktrzy
otrzymuj wysze dawki promieniowania ni wszyscy inni w najbliszej okolicy.
Jednym z takich wzniesie wykorzystywanych do celw transmisyjnych jest wzgrze Sentinel
Heights, znajdujce si o 11 kilometrw od centrum Syracuse. W jego okolicy mieszka nieco ponad
tysic osb. W okresie od 1974 do 1977 roku dowiedziaem si o siedmiu przypadkach raka,
zanotowanych na tym obszarze. Miejsca pojawienia si tych chorb znajdoway si w dwu grupach,
ktrymi byy dwa korytarze" mikrofalowe, oddzielone od siebie stref cienia. Stanowio to o 55%
przypadkw wicej ni mona by, ze wzgldw statystycznych, oczekiwa w tym skupisku ludzi (4,5
przypadku). Oczywicie, by moe istniay take inne przypadki tej choroby, o ktrych nie
dowiedziaem si. Jest zupenie zrozumiae, e wynik uzyskany na tak maej prbce mona by
nawet powiedzie, e przez to nie zasugujcy nawet na miano naukowego mg by rezultatem
przypadku. Grone implikacje dostrzeonych i naszkicowanych powyej moliwoci skaniay do
przeprowadzenia bada na szersz skal.
Pierwsza taka praca pojawia si w 1979 roku. Nancy Wertheimer i Ed Leeper, z University of
Colorado Medical Center w Denver, opublikowali prac, w ktrej wykazali zwizek midzy
wystpowaniem nowotworw u dzieci i liniami przesyowymi energii elektrycznej. Badacze ci zajli si
344 przypadkami zgonw spowodowanych chorob nowotworow, jakie miay miejsce pomidzy
latami 1950 a 1973. Aby mie grup kontroln, do adresu dziecka, ktre zmaro z powodu nowotworu,
dobierano adres dziecka, ktre urodzio si jako nastpne na tym terenie. Jeli rodzina przeprowadzia
si, zanim dziecko zmaro, w grupie eksperymentalnej brano pod uwag zarwno adres urodzenia si
dziecka, jak i ten, pod jakim zmaro. W badaniach wzito rwnie pod uwag ukad sieci elektrycznej
w domu oraz odlego do najbliszej stacji transformatorowej. Okazao si, e domy mona podzieli
na dwie kategorie, mianowicie na takie, w ktrych wysokie natenia prdu w sieci elektrycznej
prowadziy do wystpowania silnych pl magnetycznych oraz takie, gdzie instalacja elektryczna
generowaa sabe pola, gdy przepyway przez ni niewielkie prdy. Kiedy wzito pod uwag take
wpyw innych czynnikw takich jak zamono rodziny, charakterystyczny dla poszczeglnych
rodzin wspczynnik ryzyka, nasilenie ruchu oraz wspczynnik urbanizacji okazao si, e czsto
zej miertelnych z powodu biaaczki, raka limfatycznych wzw chonnych i nowotworw ukadu
nerwowego bya ponad dwukrotnie wysza w domach o silniejszym polu magnetycznym ni w domach
o sabszym polu.
W trzy lata pniej dyrektor wydziau medycyny i bezpieczestwa pracy stanu Washington, S.
Milham, stwierdzi, e osoby dorose, ktre podczas pracy byy naraone na wpyw silnych pl
elektromagnetycznych, wyranie czciej zapaday na biaaczk ni inni pracownicy. Istnienie takiego
powizania udao si stwierdzi w wyniku bada statystycznych przeprowadzonych na grupach ludzi
zatrudnionych w radiostacjach, przy konserwacji linii wysokiego napicia, w hutach aluminium i w kilku
jeszcze innych kategoriach pracownikw.
Prcz samego problemu badawczego, warto zwrci uwag na inny jeszcze aspekt publikacji
artykuu Milhama. Chodzi tu mianowicie o reakcj establishmentu naukowego. Natychmiast po
wspomnianym artykule opublikowano w tym samym czasopimie New England Journal of Medicine"
drugi artyku, w ktrym cytuje si wiele innych artykuw, by udowodni, e Milham jest w bdzie.
Jednake wszystkie te cytowane artykuy odnosz si do kontrolowanej ekspozycji jedynie na
mikrofale, podczas gdy warunki pracy objte badaniami Milhama byy warunkami realnymi, takimi
gdzie oddziaywanie mikrofal i pl wytwarzanych przez linie zasilajce nakadaj si na siebie.
Redaktorzy czasopisma odmwili opublikowania mojego listu, w ktrym wskazywaem na t sab
stron krytykw pracy Milhama. Mimo wszystko, trzeba uzna donioso faktu opublikowania artykuu
Milhama w tak prestiowym czasopimie naukowym.
Wkrtce pojawiy si doniesienia potwierdzajce. Zalenoci wykryte przez Wertheimer i Leepera
zostay ponownie stwierdzone przez badaczy ze Sztokholmu, ktrzy skorelowali biaaczki dzieci z
wynikami pomiarw pl magnetycznych. Najsilniejsze powizanie statystyczne stwierdzono pomidzy

200-kilo-woltow lini energetyczn, ktra przebiegaa w odlegoci okoo 200 metrw od domu dzieci
upoledzonych. Obron wynikw bada Milhama podjto w pracach przegldowych, ktrych autorzy
mieszkaj w Los Angeles i Wielkiej Brytanii. Natomiast Wertheimer rozszerzya swoje obserwacje,
obejmujc nimi dorosych, i stwierdzia, e talce w przypadku tej grupy ludzi zachodzi tak samo
wysoce istotne powizanie pomidzy instalacjami elektrycznymi, w ktrych przepywa prd o duym
nateniu a wystpowaniem rnych postaci raka, szczeglnie biaaczki.
Najwiksze natenie, spord wszystkich rde PEM, maj fale wysyane przez urzdzenia
radarowe. S to w istocie impulsy promieniowania mikrofalowego. W warunkach laboratoryjnych
wykazano, e zarwno promieniowanie radiowe, jak i mikrofalowe wywouje zmiany bariery
przepuszczalnoci bon komrkowych w stosunku do rnych substancji oraz zaburza rwnowag
hormonaln. Wnosi to oczywicie odpowiedni wkad w procesy powstawania nowotworw zoliwych.
Mimo to przeprowadzono jednak stosunkowo niewiele bada, ktre miayby na celu ocen
potencjalnej roli, jak promieniowanie radarowe moe odgrywa w powstawaniu raka u ludzi.
Ostatnio takie badania przeprowadzili J. R. Lester i Denis F. Moore z University of Kansas School
of Medicine w Wichita. Miasto doskonale nadawao si do przeprowadzenia takich bada. Posiada
ono bowiem dwa lotniska z wieami radarowymi, ale niewiele innych rde powanego
elektroskaenia. Jeli chodzi o poziom chemicznego skaenia rodowiska, to w porwnaniu z innymi
miastami mona je uzna za stosunkowo czyste. Lester i Moore sporzdzili mapk wystpowania
nowotworw w caym miecie. Okazao si, e schorzenia te wystpoway najczciej w tych jego
rejonach, ktre byy eksponowane na oddziaywanie fal radarowych z obydwu lotnisk. Nowotwory
wystpoway z mniejsz czstotliwoci tam, gdzie oddziaywao promieniowanie z jednego tylko
lotniska, natomiast najniszy poziom ich wystpowania stwierdzono na obszarze zasonitym przez
wzgrze, gdzie nie docierao promieniowanie adnej ze stacji radarowych. Korelacja ta utrzymaa si
nawet po uwzgldnieniu w obliczeniach statystycznych w moliwie najszerszym zakresie takich
czynnikw, jak wiek, pe, poziom ubstwa oraz rasa. Autorzy stwierdzili take, i w jednym z blokw
mieszkalnych czstotliwo mierci z powodu raka bya dwukrotnie wysza ni w lokalnym szpitalu.
Okazao si, e grne pitra tego domu znajdoway si na prostej czcej obydwie stacje radarowe.
W cigu kilku lat w pnocnej Karelii oraz Kuopio w Finlandii czstotliwo zawaw serca wzrosa
do poziomu najwyszego w wiecie i w dalszym cigu przyrost ten ma najwiksze tempo. Jego
pocztek datuje si od momentu skonstruowania przez Rosjan gigantycznego nadhoryzontalnego
kompleksu radarowego, ktry odbija mikrofale od powierzchni jeziora adoga oraz od gruntu na
wspomnianych wyej terenach poudniowo-wschodniej Finlandii. Te fragmenty Finlandii s obszarami
wiejskimi, gdzie prowadzi si tryb ycia polegajcy na pracy fizycznej na wieym powietrzu, a nie na
pracy siedzcej w pomieszczeniach, z ktr wi si rne typy stresu prowadzcego do chorb
serca. Zauwaywszy, e na tych obszarach znacznie wzrosa take czstotliwo zachorowania na
nowotwory, Lester i Moore postanowili przeprowadzi badania statystyczne w tych okrgach
administracyjnych Stanw Zjednoczonych, na terenie ktrych zlokalizowane s bazy Air Force.
Okazao si, e w okrgach tych czstotliwo zgonw z powodu raka jest znacznie wysza ni w
innych, nawet pomimo tego, e stacje radarowe lotnisk cywilnych musz niewtpliwie wpywa na
wyrwnywanie si poziomu danych, a przez to powodowa, i rnice nie s a tak uderzajce.
Badania nad genetycznymi skutkami oddziaywania energii elektromagnetycznej w dalszym cigu
znajduj si w fazie wstpnej. Jeli chodzi o mikrofale, to mona sdzi, i sytuacja ta jest w gwnej
mierze rezultatem hamujcego oddziaywania agencji rzdowych i wojskowych. Nawet podczas
drugiej wojny wiatowej plotki o sterylizujcym oddziaywaniu radaru byy tak rozpowszechnione, e
marynarze przed wejciem na pokad okrtu czsto poddawali si terapii". Do roku 1959 nie byo
naukowych dowodw na to, e promieniowanie mikrofalowe moe mie wpyw na procesy rozrodu.
Wtedy wanie John H. Heller i jego wsppracownicy z New England Institute for Medical Research w
Ridgefield, w stanie Connecticut, stwierdzili powstawanie powanych anomalii chromosomowych w
pdach czosnku poddanych napromieniowaniu mikrofalami o niewielkim poziomie gstoci mocy.
Wkrtce stwierdzili oni wystpowanie podobnych zmian w komrkach ssakw, jak te mutacje w
komrkach owocowych, o czym ju wczeniej bya mowa. Badania, prowadzone przez ten zesp w
tym wanie kierunku, zakoczyy si w 1970 roku z powodu braku funduszy.
W 1964 roku grupa badaczy z John Hopkins School of Medicine, zajmujca si zespoem Downa,
po stwierdzeniu, e choroba ta wystpowaa czciej u dzieci tych kobiet, ktre byy poddane zbyt
wielkiemu napromieniowaniu falami rentgenowskimi w okresie ciy, stwierdzia zachodzenie jeszcze
jednej nieoczekiwanej korelacji. Polegaa ona na tym, e ojcami tych upoledzonych dzieci okazywali
si by czciej mczyni, ktrzy pracowali przy stacjach radarowych. Fakt ten wykryto na dziesi
lat przed przekazaniem jakichkolwiek rodkw na kontynuacj bada nad t zalenoci. Poniewa

zwizek pomidzy ekspozycj ojca na promieniowanie radaru a wystpowaniem zespou Downa u


potomstwa nie zosta potwierdzony, u ludzi obsugujcych stacje radarowe stwierdzano wystpowanie
wyszej ni normalnie liczby uszkodze chromosomw w komrkach krwi.
W tym mniej wicej czasie pewien profesor z Alabamy, zajmujcy si zagadnieniami zdrowotnoci
spoeczestwa, zauway u dzieci pilotw helikopterw wojskowych, ktrzy w czasie suby byli
eksponowani na dziaanie fal radarowych, wyrany przyrost czstotliwoci wystpowania wad
wrodzonych. W 1971 roku dr Peter Peacock zauway, e w szpitalu bazy wojskowej w Fort Rucker, w
okresie szesnastu miesicy urodzio si siedemnacioro dzieci majcych kolawe stopy. Zgodnie ze
statystyk mogy si pojawi najwyej cztery takie przypadki.
Podejmujc dziaanie poprzez dwie agencje federalne i dwie prywatne fundacje bada naukowych,
Peacock i inni przez pi lat prbowali i ladem tej niepokojcej obserwacji. W wyniku sprytnych
posuni taktycznych ze strony armii zostali wyprowadzeni w pole. Powoujc si na zasad
prywatnoci" i na bezpieczestwo pastwa" urzdnicy Army Medical Research and Development
Command [Dowdztwo nad Badaniami Naukowymi i Dziaaniami Rozwojowymi Wojsk Ldowych USA
(przyp. ifum.)] odmawiali im przez kilka lat wydania rejestrw pracy, zbioru danych medycznych i
zapisw kontroli stacji radarowych, prcz dwu zrewidowanych oryginalnych danych Peacocka.
Chytrymi zabiegami wymogli oni na Environmental Protection Agency [Agencja Ochrony rodowiska
(przyp. tum.)] i na Bureau of Radiological Health [Biuro ds. Radiologii i Zdrowia (przyp. tum.)]
nalecym do Food and Drug Administration finansowanie dwu projektw badawczych, przy czym
adna z tych agencji nie wiedziaa o tym, e wojskowi weszli w kontakt rwnie z drug. W ramach
tego coup de grace armia zgodzia si dostarczy grupie pracujcej w ramach FDA danych na temat
stacji radarowych, pracujcych na obszarze Fort Rucker. Oficerowie wykiwali niewiadomych cywilw
przy pomocy oszukaczo naszkicowanej mapki, ktra przedstawiaa jedn znaczniejsz instalacj
radarow, jaka rzekomo istnieje na terenie bazy, podczas gdy oficjalne sprawozdanie armii,
przedstawione w czasie, kiedy wysza na jaw sprawa wspomnianych wad wrodzonych, mwio o
dziewitnastu takich generatorach promieniowania. Przez cay okres wojny wietnamskiej kady z
tysicy trenowanych na pilotw helikopterowych miesicami znajdowa si pod dziaaniem pl
mikrofalowych. Dua cz treningu polegaa bowiem na powracaniu prosto, wzdu wizki
promieniowania, na odlego zaledwie kilkudziesiciu metrw od stacji radarowej. W czasie takiego
lotu osoby znajdujce si w kulistej pleksiglasowej otoczce kabiny helikoptera TH-13 Bell wystawione
byy na bezporednie oddziaywanie mikrofal.
Afera Fortu Ruckera i wiele innych przypadkw sabotowania przez wojsko i agencje rzdowe
bada nad oddziaywaniem mikrofal na stan zdrowia ludzi zostay bezbdnie udokumentowane przez
Paula Brodeura, reportera czasopisma New Yorker" w wydanej w 1977 r. ksice The Zapping
America. Mona przykadowo tu wspomnie, e wstpne stwierdzenie, we wczesnych latach
siedemdziesitych, zwikszonej liczby przypadkw zespou Downa u dzieci pilotw linii lotniczej w
Seattle doprowadzio do podjcia na koszt miejscowego oddziau Air Lin Pilots Association
[Stowarzyszenie Pilotw Linii Lotniczych (przyp. tum.)] bada, ktre miay na celu dokadniejsze
ustalenie przyczyn tego zjawiska. Badania te jednak zaniechano w rezultacie naciskw wywieranych
przez czynniki pastwowe najwyszego szczebla.
Ten stan blokady wspomnianych bada utrzymuje si w dalszym cigu. Dopyw funduszy na
powane badania nad zagroeniami, ze strony elektroskaenia rodowiska, zredukowano w Stanach
Zjednoczonych do wziutkiej zaledwie struki, lecz mimo to wci pojawiaj si doniesienia dotyczce
tej problematyki, szczeglnie za granic.
Badania przeprowadzone w 1976 roku nad elektrykami zatrudnionymi w hydroelektrowniach
Quebecku wykazay zachodzenie gwatownej zmiany pci potomstwa od chwili, kiedy jedno z rodzicw
rozpoczo prac w rodowisku o wysokim poziomie PEM. Zanim bowiem to nastpio, chopcy i
dziewczynki rodzili si z tak sam czstoci, natomiast po ekspozycji na silne pola w rodowisku
pracy, rodzio si sze razy wicej chopcw ni dziewczt. W 1979 roku wykazano w Szwecji, e w
rodzinach pracownikw podstacji sieci wysokiego napicia rodzio si rednio mniej dzieci, natomiast
u tych ju urodzonych stwierdzano 8% przypadkw wystpowania wad wrodzonych, podczas gdy
poziom ten w grupie kontrolnej wynosi tylko 3%. Rezultat ten potwierdzono w 1983 roku. Poniewa
zdecydowan wikszo osb eksponowanych na dziaanie pl stanowili mczyni, mona sdzi,
e zaburzeniu musia ulega proces spermatogenezy. Cakiem niedawno Nancy Wertheimer
przedstawia dowody na zachodzenie korelacji statystycznej pomidzy czstotliwoci posugiwania
si kocami elektrycznymi ktre generuj badzo silne pola EM, a czstotliwoci wystpowania wad
wrodzonych.
Do najbardziej powanych danych, z ktrymi mamy ostatnio do czynienia, nale te, ktre wi

si z wykorzystywaniem monitorw (video display terminals VDT). Pojawia si bowiem alarmujco


wysoka liczba doniesie o poronieniach, urodzeniu dzieci martwych lub z wadami wrodzonymi u
kobiet, ktre bdc w ciy pracoway przy monitorach w wieo skomputeryzowanych biurach. W
cigu jednego roku, na przykad, u bdcych w ciy dwunastu pracownic, zlokalizowanego w Dallas
biura firmy Sears, Roebuck and Company [Nazwa jednej z najwikszych firm handlowych na rynku
amerykaskim (przyp. tum.)], jedynie cztery zakoczyy si normalnie. Spord dwunastu ciarnych
pracownic Defense Logistics Agency w Marietta [Agencja Logistyki Obronnej USA (przyp. tum.)], w
stanie Georgia, ktre pracoway przy monitorach komputerw, wystpio siedem poronie i trzy
przypadki wad wrodzonych. Cztery kobiety, pracujce przy monitorach w dziale ogosze gazety
Toronto Star", urodziy dzieci z deformacjami, podczas gdy trzy inne, ktre nie pracoway przy tych
terminalach, urodziy normalne dzieci. Dane te naley przyrwna do 15% poziomu wystpowania
spontanicznych poronie i 3% poziomem powanych wad wrodzonych, ktre stwierdza si w
normalnej populacji. Louis Slesin i Martha Zybko, wydawcy niezalenego czasopisma Microwave
Newsletters", ktre zajmuje si problematyk promieniowania nie-jonizujcego, w 1982 roku donieli o
omiu takich skupiskach, za grupy pracownikw przedstawiy dokumentacj kilku jeszcze innych
takich przypadkw. Nie podjto jednak adnych prb przeprowadzenia na szersz skal bada
statystycznych, ktre pozwoliyby skonfrontowa t tak czsto powtarzan opini o szkodliwym
oddziaywaniu wideoterminali z tez, e wszystkie te skupiska, gdzie stwierdzono czciej pojawiajce
si upoledzenia stanu zdrowia, s jedynie dzieem przypadku.
Szeroko cytuje si wyniki dwu bada, ktre zaprzeczaj szkodliwemu oddziaywaniu tych
urzdze. Po tym jak w 1977 roku dwu pracownikw przygotowujcych do druku numery czasopisma
New York Times" zaczo cierpie na katarakt, po rocznym posugiwaniu si w tej pracy monitorami,
National Institute of Occupational Safety and Health (NIOSH) [Pastwowy (Narodowy) Instytut ds.
Bezpieczestwa Pracy i Ochrony Zdrowia (przyp. tum.)] przebada te terminale i stwierdzi, e
emitowane przez nie promieniowanie rentgenowskie znajduje si w zakresie normy p milirema na
godzin, a wic nie stwarza zagroenia dla stanu zdrowia. Niestety, agencja ta w niewaciwy sposb
dokonaa pomiarw poziomu promieniowania jonizujcego, przedstawia sprzeczne dane odnoszce
si do czuoci wasnych przyrzdw i nie przebadaa monitorw wielofunkcyjnych, o ktrych
wiadomo, e generuj wiksze iloci promieniowania rentgenowskiego. Nie jest rwnie spraw
pewn, czy normy ochronne odnoszce si do promieniowania rentgenowskiego s w tym przypadku
waciwe, gdy zostay one stworzone dla znacznie mniej licznych grup pracownikw (gwnie osb
pracujcych przy obsudze reaktorw atomowych i grnikw rud uranu), ktrych stan zdrowia znajduje
si pod bezustann kontrol, co przecie nie odnosi si do osb pracujcych przy monitorach. Co
wicej, NIOSH w jednym z biur, ,Timesa" wykry bardzo wysoki, bo a 1000-mikrowatowy, poziom
promieniowania mikrofalowego i nawet nie prbowaa sprawdzi, skd ono pochodzi!
Udostpniane prasie owiadczenia zapewniay, e przygotowany w poowie 1983 roku przez
National Academy of Sciences przegld sytuacji raz na zawsze rozwiewa wszelkie obawy i wykazuje,
e posugiwanie si monitorami nie pociga za sob ryzyka. Jednake lektura tego tekstu daje inny
obraz. Podczas gdy jego autorzy pomniejszaj znaczenie doniesie na temat powizania chorb oczu
i wad wrodzonych z promieniowaniem z monitorw, to nie udao im si znale adnych wynikw
bada, ktre by byy wystarczajce do ostatecznego rozstrzygnicia pyta o oddziaywanie monitorw
na stan zdrowia.
Zgodnie z niepenymi jeszcze danymi, ktre s obecnie osigalne, wszystkie wideoterminale (w
tym take oczywicie gry wideo, aparaty telewizyjne i monitory komputerw) wysyaj rozmaite iloci
energii w rozmaitych przedziaach widma fal elektromagnetycznych. Ich transformatory generuj fale z
zakresu ELF i VLF, podczas gdy przez ekrany generowane jest promieniowanie mikrofalowe,
rentgenowskie i ultrafioletowe. Jeli terminal jest le zestrojony lub uszkodzony, potrafi on emitowa
bardzo due iloci tych promieniowa. Kiedy przebadano dwa takie urzdzenia w znajdujcych si na
Long Island biurach czasopisma Newsday", okazao si, e generuj one w zakresie fal radiowych z
moc 15 000 mikrowatw. Nie ma adnych danych na temat skutkw synergistycznych, jakie mog
wynika z jednoczesnego oddziaywania przez dugie okresy tych rnych promieniowa,
przypuszczam jednak, e wady'wrodzone s w gwnej mierze skutkiem dziaania skadowej z zakresu
ELF.
Tymczasem jedynymi badaniami", jakie prowadzi si w Ameryce, jest ycie codzienne ponad 10
milionw ludzi pracujcych przy monitorach. Pomimo zapewnie, przynajmniej od jednej trzeciej do
poowy spord tych osb w dalszym cigu uskara si na ble gowy, mdoci, ble w szyi i plecach
oraz upoledzenie widzenia. Dokonany w 1983 roku przez Arthura Franka, wtedy jeszcze
zatrudnionego w Mount Sinai School of Medicine w Nowym Jorku, przegld sytuacji w odniesieniu do
1100 osb zatrudnionych przez UPI wykaza, e osoby posugujce si omawianymi terminalami trac

w rzeczywistoci tyle czasu na radzenie sobie z blem plecw i kopotami z widzeniem, e moe to
by gwnym powodem strat, jakie bdzie ponosi gospodarka przy kocu tego dziesiciolecia.
Niewtpliwie wiele skarg ma przyczyn w przyjmowaniu niewaciwej postawy podczas pracy i w
zym owietleniu, co stale stwierdza si w wielu miejscach pracy, gdzie wykorzystywane s take
wideoterminale. Kopotom tym mona zapobiega poprzez stosowanie przerw i powicanie wicej
uwagi ergonomii. Jednake problemy wynikajce z inicjowania wad wrodzonych i powstawania
katarakty nie ustpi tak atwo. Z ca pewnoci kobietom ciarnym powinno si zezwala na
czasowe podjcie pracy na innym miejscu, bez utraty dotychczasowych dochodw. Jest to prawo,
ktre zostao przyjte w wikszoci krajw Europy Zachodniej i ostatnio uchwalono je take w Ontario.
Jednake nie uchroni to nie zapodnionych komrek jajowych i nasienia. Prawie cakowita eliminacja
promieniowania jonizujcego jest moliwa dziki regularnym pracom konserwacyjnym, stosowaniu
ekranw ze szka impregnowanego oowiem czy te ekranw akrylowych (takich, jakie stosuje si w
okienkach siowni atomowych). Wyeliminowanie promieniowania mikrofalowego z ekranu nie jest
jednake moliwe. Wymagaoby to bowiem zastosowania przezroczystej zasony, ktra mogaby
jednak dobrze przewodzi prd elektryczny materia taki nie jest jeszcze znany. Niektre zakresy
promieniowania EM mona zablokowa poprzez stosowanie metalowych obudw w miejsce taszych,
z tworzywa, natomiast pola z zakresu VLF i ELF wymagaj ekranowania uziemionego. Wszystkie te
rodki zapobiegawcze stanowi koszty, ktre producenci bardzo niechtnie akceptuj. Dopki to nie
stanie si rzeczywistoci, dopty pracownicy bd ponosi konsekwencje tej sytuacji.
Zagroenia, jakie wynikaj ze skaenia elektrycznego, s realne i dobrze udokumentowane. W
jego wyniku nastpuj zmiany w kadym ukadzie ywym, czsto s to zmiany o charakterze
patologicznym. Nie wiemy dokadnie, na ile s one powane i ilu ludzi obejmuj. Im duej my, jako
spoeczestwo, bdziemy ociga si z podjciem bada na ten temat, tym wiksze szkody
prawdopodobnie poniesiemy i trudniej nam bdzie zniwelowa ich skutki. Tymczasem jedno z
niewielu uczciwych owiadcze, jakie wydaa adminstracja Nixona, to ostrzeenie wydane w 1971
roku przez prezydenckie Office of Telecommunications Policy [Urzd ds. Telekomunikacji (przyp.
tum.)]. Prawda o tym zagroeniu wyranie przewieca przez kamuflujce je owiadczenia: W
rzeczywistoci nie jest znana liczba ludzi naraonych na ryzyko; mog to by tylko grupy specjalne;
moe to jednak by take caa ludno... Konsekwencje deprecjonowania lub zej oceny biologicznych
skutkw ekspozycji na dugotrwae dziaanie promieniowania o niskim poziomie gstoci mocy, mog
okaza si krytyczne dla zdrowia spoeczestwa, zwaszcza jeli w gr wejd skutki genetyczne."
Rozbieno norm
Stosunek establishmentu do problematyki oddziaywania pl EM na stan zdrowia ludzi jest w
znacznej mierze pochodn prac Hermana Schwana. Inynier ten, ktry przez wikszo ery
nazistowskiej by profesorem w Instytucie Biofizyki Cesarza Wilhelma w Niemczech, zaraz po
wypuszczeniu go do Stanw
Zjednoczonych w 1947 roku obj stanowisko w University of Pennsylvania. Od tego czasu
wikszo swoich bada wykonywa na zlecenie Department of Defense.
Fale radiowe i mikrofale, jeli nastpuje odpowiednio szybka ich absorpcja, wywouj wzrost
temperatury ciaa, podobnie jak ma to miejsce w przypadku oddziaywania promieniowania
podczerwonego. Schwan, cho nie by biologiem, przyjmowa, e jedynym rezultatem oddziaywania
PEM na tkanki s skutki termiczne. Pod tym wzgldem ukady ywe dla Schwana nie rniy si
niczym innym od hot dogw, ktre pracownicy obsugi stacji radarowych przypiekali sobie w
promieniach wysyanych przez anten. Tak wic jedynym skutkiem, jakie badacz ten by skonny bra
pod uwag, byo zagotowanie si tkanek. Oszacowa on poziomy zagroenia ze strony mikrofal na
podstawie tego, jak wiele energii potrzeba do mierzalnego podgrzania ku metalowych i pojemnikw 7
wod, ktre w przeprowadzanych przez niego pomiarach miay za zadanie reprezentowa rozmiary i
zakadane charakterystyki elektryczne zwierzt.
Zauwaalne nagrzewanie tych obiektw modelujcych ukady ywe nastpowao, jeli poziomy
mocy promieniowania byy rwne lub przekraczay 100 000 mikrowatw. Przyjmujc zatem
wspczynnik bezpieczestwa rwny dziesi w 1953 roku, Schwan zaproponowa poziom 10 000
mikrowatw jako granic bezpiecznej ekspozycji dla czowieka. Soi Michaelson rzekomo potwierdzi
bezpieczno" dawek nietermicznych, wykazujc niedugo po tym, e aby wywoa poparzenie
prawdziwych zwierzt, trzeba posuy si promieniowaniem o wikszym nateniu ni to o podanej
wyej wartoci. aden z nich nie podj prb stwierdzenia, czy nie zachodz przypadkiem bardziej
subtelne skutki, w zwizku z czym poziom 10 000 mikrowatw, na zasadzie nieformalnej, zosta
bezkrytycznie zaakceptowany zarwno przez przemys, tak jak i wojsko. W roku 1965 Army i Air Force

[Wojska Ldowe i Siy Powietrzne Stanw Zjednoczonych (przyp. tlum.)] formalnie zaakceptoway
poziom graniczny zaproponowany przez Schwana, a w rok pniej utrzymywany przez przemys
American National Standards Institute [(ANSI) Amerykaski Pastwowy (Narodowy) Instytut
Standaryzacji (przyp. tlum.)] zarekomendowa go jako wytyczn w odniesieniu do ochrony
pracownikw przed promieniowaniem.
Istniej przekonujce powody ekonomiczne, dla ktrych normy 10 000 mikrowatw broni si w
dalszym cigu, i to za wszelk cen. Jej obnienie moe spowodowa zahamowanie ekspansji
wykorzystywania PEM w celach militarnych, a przez to wpyn na obcicie zyskw, jakie korporacje
osigaj dziki dostawom produkowanego przez nie sprztu. Obnienie normy wanie teraz byoby
rwnoznaczne z przyznaniem, e normy przyjte poprzednio nie gwarantoway bezpieczestwa. To z
kolei automatycznie otwieraoby drog do roszcze prawnych z tytuu doznanych uszkodze zdrowia
przez weteranw i pracownikw przemysu. W 1975 roku, w podsumowaniu tajnego dokumentu o
nazwie Tri-Service Electromagnetic Radiation Bioeffects Research Plan (przygotowanego w ramach
prac prowadzonych przez Department of Defense), przedstawiono jeden z najbardziej przekonujcych
powodw finansowych. Stwierdza si w nim mianowicie; e: Te [obnione] normy w znacznym
stopniu ogranicz wojskowe wykorzystywanie PEM w rodowisku, jakie jest typowe dla czasw pokoju
i pocignie za sob konieczno wykupienia wok naziemnych generatorw PEM znacznej iloci
terenw po to, aby mona byo ustanowi strefy buforowe." Oceniono, e trzeba by wykupi prawie 20
000 hektarw gruntu. Koszt zakupu takiej iloci ziemi wynisby niewtpliwie miliardy dolarw.
Zanim jednak zaakceptowano t norm, istniay ju dane, na podstawie ktrych mona byo uzna
j za niewystarczajc. Thomas Montgomery w trakcie przymusowej walki o kompensacj szkd, jak
musia toczy w obliczu odmowy ponoszenia odpowiedzialnoci przez czynniki oficjalne, ujawni
bardzo interesujc spraw. Ten obecnie lepy, guchy i kaleki czowiek pracowa w Army Signal
Corps [Korpus Sygnalizacyjny Wojsk Ldowych USA (przyp. tum.)] jako cywilny technik. W 1949 roku
uleg on przypadkowemu napromieniowaniu falami wysyanymi przez stacj radarow. W jednej z
teczek z dokumentami z procesu Montgomery znalaz dokument wykazujcy, e w latach
czterdziestych Institute of Radio Engineers [Instytut Inynierii Radiowej (przyp. tum.)] sformuowa
bardziej surowe zasady bezpieczestwa, wrd ktrych znajdoway si i takie, ktre zapobiegay
podobnym wypadkom, jak ten, ktry spowodowa jego kalectwo. (Wsppracownik nie wiedzc o tym,
e Montgomery stoi wanie przed falowodem i naprawia przekanik, wczy go. Poniewa
Montgomery nie odczuwa dziaania mikrofal, przez pewien czas pozostawa pod ich wpywem, a
okazao si, e jest ju za pno). Liderzy spoecznoci elektroniki przemysowo-militarnej woleli nie
rozpowszechnia tej wspomnianej wyej propozycji surowszych norm ochronnych.
Pojawiy si te inne oznaki, e nie wszystko ukada si cakiem dobrze. W 1952 roku twrca
systemu sterowania pociskami, dr Frederic G. Hirsch z Sandia Corporation [Jedna z korporacji
przemysowych wykonujca wiele zlece na rzecz Departamentu Obrony USA (przyp. tum.)], donis
o pierwszym znanym przypadku katarakty u technika zajmujcego si urzdzeniami mikrofalowymi. W
nastpnym roku Bell Laboratories [Bell Laboratories laboratoria firmy Bell Telegraph and Telephone
Company. Jest to jedna z. najwaniejszych firm. ktre przyczyniy si do supremacji USA w dziedzinie
elektroniki i telekomunikacji (przyp. tum.)] zaalarmowane doniesieniami o bezpodnoci i ysieniu
zatrudnionych pracownikw, jak rwnie obsugi wojskowych stacji radarowych, zaproponoway,
aeby za granic bezpieczestwa uzna poziom 100 mikrowatw, a wic sto razy niszy od tego, jaki
zaproponowa Schwan. Nawet sam Schwan konsekwentnie utrzymywa, e zaproponowanej przez
niego granicy prawdopodobnie nie powinno si traktowa jako bezpiecznej, jeli okres ekspozycji na
promieniowanie przekracza godzin.
W 1954 roku zostao opublikowane studium doktora Charlesa Barrona pracujcego w kompanii
Lockheeda. Dotyczyo ono 226 pracownikw fabryki Lockheeda w Burbank, ktrzy w trakcie pracy byli
eksponowani na promieniowanie mikrofalowe. Badacz ten stwierdza, e nie wykry adnych
szkodliwych skutkw, pomimo wystpowania paradoksalnych i trudnych do zinterpretowania" zmian
\v liczebnoci biaych ciaek krwi (co pniej przypisa bdowi laboratoryjnemu) oraz duej liczby
przypadkw patologii oczu, co jego zdaniem nie wykazywao zwizku" z radarem.
Jednake wspomniane wyej normy bezpieczestwa zaczy ju funkcjonowa jako oe
Prokrustowe", wedug ktrego mierzono wszystkie propozycje bada oraz ich wyniki. Nie
przyznawano pienidzy na poszukiwanie skutkw oddziaywania promieniowania o maych
wartociach gstoci strumienia mocy, za naukowcw, ktrzy stwierdzali ich zachodzenie,
przycinano do wymiaru tego oa". Szybko cofano im przyznane rodki na prowadzone badania oraz
kierowano na nich zjadliwe ataki personalne podkopujce ich reputacj. Pniej, kiedy ju zaczto
zauwaa niezaprzeczalne skutki oddziaywania promieniowania z przedziau gstoci mocy

pomidzy 1000 a 10 000 mikrowatw, wprowadzono koncepcj zrnicowanego nagrzewania si


tkanek" (tzw. gorcych punktw, powstajcych w szczeglnie mocno absorbujcych lub sabo
chodzonych tkankach), zachowujc si tak, jak gdyby to wygodne wyjanienie likwidowao ju
wszystkie zagroenia. Wyniki bada radzieckich mona byo z atwoci deprecjonowa z powodu ich
prymitywizmu", ale kiedy na terenie Ameryki zagroenie ze strony mikrofal zostao ju
udokumentowane, rzecznicy przemysu i wojska po prostu nie przyjmowali do wiadomoci informacji
na ten temat, uciekajc si do kamstw przed Kongresem i spoeczestwem. Wielu naukowcw, ktrzy
chcieli kontynuowa swoje badania, zaakceptowao te reguy gry.
Byy one dokadnie takie same, jak te, ktre funkcjonoway w przypadku zagroe wywoywanych
przez opad radioaktywny, bdcy skutkiem przeprowadzonych prb z broni atomow. Jeli chodzi o
te ostatnie, to przez cay okres lat pidziesitych nie byo powodu do podnoszenia alarmu", lecz w
dwadziecia lat pniej proces o odszkodowania z powodu poniesionych strat w stadach owiec,
wytoczony przez hodowcw ze stanu Wyoming, spowodowa ujawnienie odpowiednich dokumentw.
Okazao si e odpowiedzialni urzdnicy wiedzieli wtedy dobrze o istniejcym zagroeniu. Jest nawet
prawdopodobne, e symbol amerykaskiej dziarskoci militarnej mg sta si ofiar tej polityki. Ot
John Wayne, Susa Hayward, jak rwnie inni czonkowie zespou krccego film The Conqueror,
ktrzy w okoo dwadziecia lat pniej zmarli na raka, znaleli si na pustyni Nevada w czasie, kiedy
niespodziewana zmiana kierunku wiatru zniosa na nich radioaktywne pyy z miejsca prby nuklearnej.
I dzisiaj take trwa to oszukiwanie w dziedzinie stwierdzania skutkw biologicznych oddziaywania
PEM. 2 sierpnia 1983 roku cytowano wypowied Sol Michaelsona, e zaobserwowano pewne skutki
oddziaywania na zwierzta promieniowania o nateniu 10 000 mikrowatw i e wie o pogoskach,
jakoby ludzie take mogli ulega wpywowi takiego promieniowania, lecz adnego z tych skutkw,
nawet jeli okazayby si one udowodnione, nie mona uwaa ani za niebezpieczny, ani za majcy
jakie znaczenie dla organizmu czowieka." Michaelson stwierdza to, pomimo i przed trzema laty
ukaza si artyku, ktrego by on wspautorem, gdzie dokonano przegldu uprzednio zgromadzonych
informacji na ten temat oraz dodano kilka wasnych danych, potwierdzajcych zachodzenie
uoglnionej odpowiedzi stresowej pod wpywem mikrofal.
Dowody gromadziy si ju przecie od ponad dwudziestu lat. W poprzednim fragmencie
wspomniano o stwierdzeniu przez Johna Hellera w 1959 roku zmian chromosomalnych w
napromieniowanych pdach czosnku oraz o stwierdzeniu, przez grup z John Hopkins University w
1964 roku, czstszego wystpowania zespou Downa u dzieci rodzicw eksponowanych na dziaanie
radaru. W J 961 roku przeprowadzono badania na specjalnej odmianie myszy, ktre s szczeglnie
podatne na biaaczk i dlatego s uywane w prbach majcych na celu ustalenie stopnia zagroenia
t chorob. Dwiecie myszy (tylko samce) przez rok wystawiano na dziaanie 100 tysicy
mikrowatowych pulsw mikrofal o czstoci takiej, jaka jest stosowana w urzdzeniach radarowych.
Okazao si, e nadzwyczaj wysoki odsetek zwierzt bo a 35% zachorowa w tym okresie na
biaaczk, a 40% wykazywao zmiany zwyrodnieniowe jder. Trzeba przyzna, e ten poziom gstoci
mocy jest bardzo wysoki, ale myszy te eksponowano na promieniowanie jedynie przez cztery minuty
w cigu doby. Jednake najbardziej przykr rzecz jest to, i sponsor tych bada Air Force obci
wszelkie fundusze na ich kontynuacj i do dzisiaj adne badania amerykaskie nie zostay
nakierowane w stron tego potencjalnego zagroenia.
W 1959 roku pewien oftalmolog ze Scarsdale w stanie Nowy Jork, Milton Zaret, rozpocz badania
zlecone przez Air Force, ktra chciaa dowiedzie si, czy istnieje jakie szczeglne zagroenie dla
oczu ludzi zajmujcych si obsug stacji radarowych. Na pocztku nie stwierdzi on adnego
zagroenia, poniewa jego badania zorientowane byy na okrelanie stanu soczewek oczu. W kilka"
lat pniej, kiedy kilka prywatnych kompanii przysyao do niego ludzi majcych do czynienia z
mikrofalami, u ktrych rozwina si katarakta, Zaret spostrzeg, e popeni pomyk. Ze wzgldu na
to, e mikrofale wnikaj gbiej w tkanki, spowodowane przez nie katarakty rozwijay si za
soczewkami, w tylnych kapsukach, albo inaczej mwic: w tylnej czci sprystej bony, ktra otacza
soczewk. Wtedy Air Force nagle przestaa si interesowa spraw, lecz Zaret, w trakcie swojej
praktyki lekarskiej, wytrwale prowadzi dalsze obserwacje. Cho w dalszym cigu ludzie z wojska i
przemysu zaprzeczaj moliwoci powstawania katarakty pod wpywem mikrofal o gstoci
strumienia mocy lecej w przedziale nietermicznym, praca Zareta udowodnia, ponad wszelk
wtpliwo, e promieniowanie to wywouje skutki, ktre kumuluj si, a ktrych ostatecznym
wynikiem jest zesztywnienie i zmtnienie tylnej kapsuki. Badania dokonane przez innych badaczy
amerykaskich (oraz zagranicznych) potwierdziy wnioski Zareta. W rzeczywistoci te zasoczewkowe
katarakty s chorob-znacznikiem", ktra ujawnia fakt dugotrwaego eksponowania na dziaanie
mikrofal. Zaret osobicie dokona diagnozy ponad pidziesiciu niewtpliwych przypadkw tej
choroby, przy czym wiele z nich wykry u pilotw linii lotniczych i kontrolerw ruchu samolotw na

lotniskach.
W 1971 roku Zaret bra udzia w zleconych przez Navy badaniach nad zwierztami naczelnymi.
Realizacja ich zostaa zaplanowana na pi lat. Popeni on jednak pomyk, ktra polegaa na tym, i
osobie nadzorujcej badania zgosi, i jedna z map zmara po kilkugodzinnej ekspozycji na mikrofale,
ktrych poziom przekracza zaledwie dwukrotnie amerykaski poziom bezpieczestwa. W cigu kilku
dni zdarzyo si", e akurat pojawi si w okolicy kapitan Paul Tyler, ktry w tym czasie mia by w
placwce badawczej na Hawajach, i poprosi Zareta, aby oprowadzi go po laboratorium. Opuci je po
okoo dwudziestu minutach, zobaczywszy niewiele, lecz po kilku dniach nastpio^ odwoanie realizacji
caego projektu bada.
To szachrajstwo spowodowao, i pogbia si determinacja Zareta. Przez cae lata by on jednym
z niewielu lekarzy, ktrzy zgadzali si wystpowa przeciwko rzdowi wiadczc na rzecz powodw,
ktrzy domagali si odszkodowa z powodu doznanych szkd na zdrowiu. Podczas tego typu spraw
zawsze natrafia si na t sam obsad aktorw, ktrzy wypowiadaj si w mniej lub wicej identyczny
sposb. Podczas jednej rozprawy wszdobylski Michaelson zaatakowa umiejtnoci zawodowe
Zareta, przy czym pniejszy jej przebieg wykaza kopotliwy fakt, i matka Michaelsona zawdziczaa
widzenie na jedno oko wycznie umiejtnociom chirurgicznym tego wanie oftalmologa.
Jak ju widzielimy, jest wiele danych wiadczcych o tym, e pole EM sabsze od pl uznawanych
przez Schwana za nieszkodliwe wywouje powane skutki w procesach wzrostowych. Ten poziom 10
000 mikrowatw poddaa bezporednim testom grupa badaczy ze Stanford Research Institute w 1978
roku. Napromieniowywano ciarne mapki saimiri oraz ich potomstwo. Spord dziewiciorga
potomstwa napromieniowanych in utero lub po urodzeniu sze zmaro w cigu szeciu miesicy. W
grupie kontrolnej cae potomstwo przeyo.
Amerykaska norma bezpieczestwa byaby w dalekim stopniu niewystarczajca, nawet gdyby
bya ujta w przepis prawny. W rzeczywistoci, cho niektre agencje przemysowe i wojskowe
przestrzegaj jej, nigdy nie zagrozia ona tym, ktrzy jej nie przestrzegali. Precedensowy wyrok
wydany w 1975 roku i utrzymany w mocy w 1977 roku okreli j jako majc charakter doradczy lub
wskazwk typu powinno tak by", do ktrej przestrzegania nie mona jednak zmusza. Obecnie,
zgodnie z instrukcj z 17 marca 1982 roku, inspektorzy Occupational Safety and Health Administration
(OSHA) [Administracja Spraw Zwizanych Z Bezpieczestwem Pracy i Zdrowiem (przyp. tum.)] nie
mog nawet wysya zreszt i tak niewiele znaczcych pozww do kompanii, w ktrych pracownicy
eksponowani s na promieniowanie przekraczajce ten limit.
Jedyna rzeczywista regulacja prawna kwestii eksponowania ludzi na dawki promieniowania
mikrofalowego odnosi si do piecw mikrofalowych. W 1970 roku Bureau of Radiological Health [Biuro
ds. Radiologii i Zdrowia (przyp. tum.)], bdce agencj FDA, sformuowao wymg, e aden taki
piec, gdy jest nowy, nie powinien emitowa na zewntrz promieniowania o gstoci mocy wyszej ni
1000 mikrowatw, mierzonej w odlegoci piciu centymetrw od niego, ani promieniowania o
poziomie 5000 mikrowatw, kiedy zostanie ju sprzedany. Nawet wtedy przeprowadzone badania
wskazyway, e jest to niebezpieczny poziom promieniowania. Fakt ten wzia pod^iwag w 1973 roku
Consumers Union [Zwizek Konsumentw (przyp. tum.)] i zalecaa, aby nie kupowa adnego typu
tych piecw. Badania nad upywami promieniowania mikrofalowego z tych urzdze wskazuj, e
wszystkie ich typy promieniuj w takim stopniu, e w pobliu drzwi mierzy si promieniowanie o
poziomie rednio 120 mikrowatw i czsto zdarza si, e poziom ten jest jeszcze wyszy. Wskutek
zuycia si mechanizmu zamykajcego lub dostania si w drzwiczki pieca kawaka papierowego
rcznika uytkownik moe by naraony na promieniowanie, ktrego poziom znacznie przekracza
5000 mikrowatw. Wykazay to prby przeprowadzone przez Consumers Union.
Jakie iloci energii elektromagnetycznej s naprawd pochaniane przez organizmy pracownikw i
ludzi yjcych poza miejscami o szczeglnie wysokim poziomie promieniowania? Poziomy te s
znacznie zrnicowane. Niektrzy fachowcy zajmujcy si naprawianiem anten w cigu minut, a
nawet godzin trwania reperacji s naraeni na promieniowanie o poziomie do 100 000 mikrowatw.
Wielu pracownikw fabryk znajduje si w tym samym zakresie ekspozycji. Od 1974 do 1978 roku
NIOSH dokona inspekcji osiemdziesiciu dwch przemysowych urzdze do topienia i sklejania
tworzyw sztucznych. W ponad 60% przypadkw miao miejsce eksponowanie pracownikw na
poziomy promieniowania przekraczajce granic ustalon przez Schwana, niektrzy nawet byli
eksponowani na poziom przekraczajcy 260 000 mikrowatw. Ze wzgldu na nisk popatno takiej
pracy, prawie wszyscy pracownicy obsugujcy te urzdzenia to kobiety w wieku odpowiednim do
rodzenia dzieci. NIOSH ocenia, e w USA okoo 21 milionw pracownikw, ze wzgldu na warunki
pracy, jest eksponowanych na promieniowanie mikrofalowe lub radiowe. W USA wikszoci
pracownikw nie zaopatruje si w metalowe osony, cho eksportowane s std do krajw, ktre

posiadaj lepsze normy higieny pracy.


Obecnie nie ma sposobu, ktry by pozwoli na oszacowanie, na jakie dawki promieniowania EM
naraeni s ludzie wykonujc prac zawodow, gdy nawet te nieliczne pomiary promieniowania,
jakie ju zostay dokonane, odnosiy si do pojedynczych czstotliwoci i pojedynczych rde. Nikt te
nie dokona pomiarw ta promieniowania w miastach i na terenach wiejskich, pomiarw, ktre by
obejmoway peny zakres widma: od najniszych czstotliwoci do zakresu mikrofal wcznie.
Wszystko, co wiemy w tej sprawie, to to, e wikszo ludzi jest codziennie eksponowana na due
dawki tego promieniowania. Environmental Protection Agency oszacowaa nawet, e jeli przyjoby
si dla ekspozycji poza stanowiskiem pracy granic bezpiecznej ekspozycji na promieniowania z
zakresu radiowego i mikrofalowego wynoszc w ZSRR l mikrowat, to trzeba by u nas zamkn
ponad 90% naszych stacji, nadajcych programy za porednictwem fal zmodulowanych
czstotliwociowo.

Tab. 1. Gsto strumienia mocy w rozmaitych odlegociach od stacji o mocy 50 000 watw
generujcej fale zmodulowane amplitudowo
Odlego
( t )
5,2

Strumie mocy
( W/ 2)
838

Odlego
( t )
169

Strumie mocy
( W/ 2)
23

10,2

284

232

12

24,2

196

550

53,2

43

1148

108,0

33

2016

0,3

[Dane pochodz z pracy R. Tell; Electric and Magnetic Field Intensities and Associated Body
Currents in Man in Close Proximity to a 50 k W AM Standard Broadcasting Station, przedstawionej
podczas Bioelectromagnetics Symposium w Seattle w 1979 roku].
Tab.2. Pola elektromagnetyczne typowe dla wysokich budynkw

Chicago

Sears Building, 50-te pitro

65,9

Houston

1100 Milam Building, 47-me pitro

67,4

San Diego

Home Tower, dach

180,3

[Dane zaczerpnito z opracowania R. Tell, N.H. Hankin, Measurements of Radio Frequency Field
Intensity in Buildings with Close Proximity to Broadcast Systems, ORP/EAD 78-3, U.S. Environmental
Protection Agency, Las Vegas 1978].
Tab.3. Pola elektryczne o czstotliwoci sieciowej wytwarzane przez urzdzenia domowe
(mierzone w odlegoci 30 centymetrw od urzdzenia)
Urzdzenie

Natenie pola
(V/m)

Koc elektryczny

250

Ruszt elektryczny

130

Odtwarzacz pyt

90

Lodwka

60

Mikser

50

Suszarka do wosw

40

Kolorowy telewizor

30

Odkurzacz

16

Kuchenka elektryczna

arwka

[Dane tab. 3 i 4 pochodz z raportu: Fact Sheetfrom the Sanguine System: Fina Environmental
Impact Statement, U.S. Navy Electronic Systems Command, 1972].
Tab. 4. Pola magnetyczne o czstotliwoci sieciowej generowane przez urzdzenia domowe
Urzdzenie

Natenie pola
(w gausach)

Lutownica, suszarka do wosw

10-25

Otwieracz puszek, golarka elektryczna, kuchenka

5-10

Mikser, telewizor

1-5

Suszarka do odziey, odkurzacz, podkadka podgrzewajca

0,1-1

Lampa, elazko, zmywarka do naczy

0,01-0,1

Lodwka

0,001-0,1

Wikszo mieszkacw miast stale jest eksponowana na ponad jedn dziesit mikrowata
promieniowania mikrofalowego generowanego przez sam tylko odbiornik telewizyjny. Moe mie to
szczeglnie due znaczenie ze wzgldu na czstotliwo rezonansow ludzkiego ciaa. Jest to taka
czstotliwo, w stosunku do ktrej ciao ludzkie zachowuje si jak dostrojona antena". Jest to
prawdopodobnie drugi po ELF zakres widma, w stosunku do ktrego mona oczekiwa najsilniejszych

skutkw biologicznych. Warto czstotliwoci, przy ktrej mona oczekiwa najsilniejszego


rezonansu z ciaem ludzkim, ley akurat w samym rodku pasma telewizyjnego VHF.
Wielu ludzi mieszka w strefach zagroenia wikszego ni rednie. W strefie o promieniu okoo 800
metrw od wikszoci radiostacji poziomy gstoci mocy promieniowania stopniowo wzrastaj od
wartoci 1 mikrowata do wartoci wyszych. W pobliu farm antenowych", takich jak las anten
nadawczych na Mount Wilson na skraju Los Angeles, poziom gstoci mocy z atwoci moe
osiga tysice mikrowatw. Gstoci mocy w pobliu wie przekanikowych ktre czsto lokalizuje
si w centrach miast dochodz zazwyczaj do poziomu 7 mikrowatw. Nie jest te rzadkoci
ekspozycja na promieniowanie o gstoci mocy 100 mikrowatw, jeli kto znajduje si w odlegoci
okoo kilometra od wojskowej lub lotniskowej wiey radarowej. Pracownicy biur zlokalizowanych na
wyszych pitrach wieowcw czsto znajduj si na linii promieniowania stacji radarowych, wskutek
czego w tych pomieszczeniach gsto mocy mikrofal moe osiga od 30 do 180 mikrowatw, jak
stwierdzono to w wyniku pomiarw przeprowadzonych niedawno przez EPA. Radiostacje CB i stacje
walkie-talkie bombarduj przede wszystkim gowy oraz klatki piersiowe swych uytkownikw tysicami
mikrowatw. Oczywicie, liczby te ukazuj zaledwie ekspozycj z pojedynczych rde, a nie poziomy
promieniowania docierajcego do organizmu z wszelkich rde.

Cho wikszo ludzi nie absorbuje promieniowania, ktrego poziom gstoci strumienia mocy
byby zbliony do poziomu granicznego zaproponowanego przez Schwana, to powinno by ju teraz
rzecz jasn, i te nisze poziomy napromieniowania nie mog nas napawa otuch. Wszdzie w
krajach Zachodu, wyczywszy najbardziej oddalone miejsca na pustyniach i w lasach, natenie w
otoczeniu pl z zakresu ELF, generowanych przez linie przesyowe, jest kilka tysicy razy wysze ni
to naturalnych pl ziemskich mieszczcych si w tym zakresie. Tak wic istnieje mnstwo sytuacji
zakcajcych sygnay odniesienia dla rytmiki biologicznej. Co wicej, nagromadzajce si wyniki
bada wyranie wskazuj, e mae dawki czsto wywouj taki sam skutek jak dawki due. Ross
Adey, ktry prowadzi intensywne badania nad efektem okienkowym" polegajcym na tym, e
pewne skutki mona wywoa przy uyciu okrelonych czstotliwoci i poziomw gstoci mocy, przy
czym nie jest to moliwe przy czstotliwociach i gstociach mocy znajdujcych si pomidzy tymi
zakresami skutecznoci jest przekonany, e przysze badania ujawni istnienie takich okienek dla
znacznie mniejszych poziomw energii, nawet dla uamkowych wartoci mikrowata. I rzeczywicie
pojawio si ju jedno doniesienie o zmianach fal mzgowych, wskazujce na zachodzenie rezonansu
pomidzy neuronalnymi prdami elektrycznymi a mikrofalami i falami radiowymi, ktrych natenie
zmniejszano a do miliardowej czci mikrowata.

Jest szansa, e w cigu kilku lat zostan wprowadzone nieco bardziej surowe zasady. W 1982
roku American National Standards Institute (ANSI) zaleci obnienie poziomu bezpieczestwa
promieniowania w zakresie fal radiowych do 1000 mikrowatw, a w zakresie mikrofal do 5000
mikrowatw. Mona to uzna za pierwsze poficjalne przyznanie, e promieniowanie z tych zakresw
wywouje skutki nietermiczne. Obecnie ju kilka agencji federalnych zaczo. prowadzi dyskusje nad
regulacjami formalnymi w tym zakresie. Najbardziej prawdopodobnym rdem takich regulacji jest
Environmental Protection Agency, lecz naley zauway, e propozycja ustanowienia granicy na
poziomie 100 mikrowatw dla ekspozycji ludzi znajdujcych si poza okrelonymi stanowiskami pracy,
ktrej wprowadzenia oczekiwano w kocu 1984 roku, zostaa nagle i bezterminowo odoona z
powodu kontrowersji zarwno w onie EPA, jak rwnie wskutek naciskw zewntrznych.
Jaka norma ochrony zdrowia, ustanowiona na poziomie federalnym i majca przy tym
skuteczno prawn, miaaby duy wpyw zarwno na poczynania przemysu, jak i rzdu. Dla
przemysu oznaczaoby to spadek dochodw i wzrost kosztw. Rzd z kolei, a szczeglnie wojsko
znalazyby si w niewygodnej pod wieloma wzgldami sytuacji. Przemys i rzd znalazyby si w
obliczu sdowych roszcze o odszkodowania za szkody poniesione w okresie, zanim taka norma
zostaa uchwalona. W dodatku musimy sobie uwiadomi, e nikt jeszcze nie wykaza, e kade
sztucznie wytworzone PEM, nawet o znikomym poziomie natenia, jeli bezustannie oddziauje na
organizmy, jest bezpieczne. Skutki biologiczne promieniowania stwierdzano bowiem nawet przy
najmniejszych mierzalnych dawkach. Musimy jednake rozumie i to, e najwiksze
niebezpieczestwo polega na nie kontrolowanej ekspozycji na due dawki PEM, nalece do wielu
nakadajcych si zakresw. Dlatego jedynym sposobem zapewnienia ochrony zdrowia
spoeczestwa jest ustalenie surowej normy oraz okrelenie terminw poszczeglnych etapw jej
wprowadzania.
Co wicej, dziaanie takie musi wyj z Waszyngtonu. Stany New Jersey i Connecticut ostatnio
przyjy wspomnian wyej norm ANSI, podczas gdy stan Massachusetts w 1983 roku zadekretowa
norm jeszcze ostrzejsz, bo 200-mi-krowatow, ktra jest znacznie przekroczona na wikszoci
obszaru miasta Nowy Jork. Ludzie zamieszkujcy niektre okrgi, jeli uwaaj, e nawet poziom 100
mikrowatw jest zbyt wysoki, zaczynaj ustanawia wasne, nisze, limity. Jednak bez realistycznych
regulacji prawnych na poziomie federalnym stworzymy kompletnie nieoperatywn mozaik norm
obowizujcych w rnych miejscach. Mona bowiem wyobrazi sobie na przykad tak sytuacj, e

promieniowanie elektromagnetyczne ze stanowiska radarowego bazy lotniczej, ktra znajduje si


poza miastem, ma niedopuszczalny poziom gstoci mocy w obrbie miasta. Jeli nie bdzie
uchwalonych wytycznych federalnych, to taka sytuacja doprowadzi do jeszcze jednej pogmatwanej
kwestii prawnej, ktrej rozstrzygnicie moe cign si latami w i tak bardzo przecionych prac
sdach.
Cay zindustrializowany Zachd znalaz si w potrzasku faszywego stanowiska, jakie przyj
wobec ryzyka zwizanego z elektroskaeniem rodowiska. To wanie kraje Zachodu najbardziej
intensywnie wykorzystuj elektromagnetyzm dla celw energetycznych, telekomunikacji i rozrywki.
Zwizek Radziecki i Chiny, po czci wskutek niedorozwoju i zniszcze wojennych, po czci za
dziki wiadomym decyzjom powanie ograniczyy jego wykorzystywanie i eksponowanie na pola
elektromagnetyczne osb nie zwizanych z wojskiem.
Naukowcy radzieccy konsekwentnie zakadaj, e kade promieniowanie, jakie nie wystpowao w
przyrodzie naturalnie, bdzie w jaki sposb oddziaywa na ukady ywe. My za stale
przyjmowalimy przeciwne zaoenie. Na ostatnim odcinku naszej historii nasi prawodawcy
postpowali w duchu polityki martwego ciaa". Dopty nie starali si o stworzenie odpowiednich
zabezpiecze, dopki nie byo dowodw na powstawanie szkd, ktrych nie daje si ju ukry przy
pomocy adnych wybiegw. I nie ma wtpliwoci, e jeli chodzi o omawiane tu oddziaywanie energii
elektromagnetycznej, to wanie my jestemy w bdzie, a Rosjanie maj suszno.
W latach pidziesitych lekarze radzieccy przeprowadzili zakrojone na szerok skal badania
kliniczne nad tysicami pracownikw, ktrzy zostali naraeni na dziaanie mikrofal w trakcie prac nad
wprowadzeniem radaru. Cho badania te stwierdzay powane komplikacje zdrowotne, to publikacje
zawierajce ich wyniki nie zostay jednak zamknite w stalowych szafach. ZSRR ustanowi natomiast
warto graniczn 10 mikrowatw dla odpowiednich grup pracownikw i personelu wojskowego oraz l
mikrowat dla pozostaych grup ludnoci. Obydwie te normy bezpieczestwa s surowo przestrzegane.
Kiedy fakty te ujrzay wiato dzienne w Ameryce na pocztku lat szedziesitych, amerykascy
admistratorzy i naukowcy, miast sprawdza suszno ich zaoe, woleli trwa w przekonaniu, e jest
to rosyjska propaganda, majca na celu sprawienie nam kopotw.
W 1971 roku Zinajda W. Gordon i Maria Sadczikowa z Instytutu Higieny Pracy i Chorb
Zawodowych ZSRR przedstawiy wyniki swych bada na pamitnej konferencji w Warszawie.
Omwiy one bogat list objaww, ktre okreliy zbiorczo chorob mikrofalow. Pierwszymi jej
objawami jest obnienie si cinienia i zwolnienie rytmu ttna. Pojawiajcym si pniej i najbardziej
pospolicie stwierdzanym objawem jest utrzymywanie si staego pobudzenia wspczulnego ukadu
nerwowego (zesp stresowy) i wysokiego cinienia krwi. W tej fazie pojawiaj si te czsto ble i
zawroty gowy, bl oczu, bezsenno, draliwo, niepokj, ble odka, napicie nerwowe,
niezdolno do skupienia si, wypadanie wosw oraz zwikszona liczba zapale wyrostka
robaczkowego, bezpodnoci, przypadkw katarakty i raka. Po objawach chronicznych nastpuj w
kocu kryzysy w postaci wyczerpania nadnerczy i niedokrwiennej choroby serca (zablokowanie ttnic
wiecowych i zawa serca).
Radzieckie normy ustanowiono jednake na dugo przedtem, zanim zagroenie byo ju tak
widoczne. To porwnanie ma pouczajc wymow. Podczas zorganizowanego w 1969 roku w
Richmond w stanie Virginia midzynarodowego sympozjum na temat mikrofal dr Kare Marha z
praskiego Instytutu Higieny Przemysowej broni swoich wynikw bada nad powstawaniem wad
wrodzonych pod wpywem mikrofal i zaleca, aby rwnie na Zachodzie przyjto normy ekspozycji na
promieniowanie, jakie obowizuj w Europie Wschodniej. Odpowiadajc na zarzuty, e przesanki
tych przewidywa nie zostay jeszcze sprawdzone i w peni udowodnione, stwierdzi: Nasze normy s
nie tylko po to, by zapobiega szkodom, lecz by unika wywoywania zego samopoczucia u ludzi."
Widocznie troska ta nie obejmuje jednak Amerykanw, gdy Rosjanie bombarduj mikrofalami
nasz ambasad w Moskwie prawie przez trzydzieci lat. W 1952 roku, kiedy zimna wojna znajdowaa
si w szczytowej fazie, odbyo si tajne spotkanie w Sandia Corporation w Nowym Meksyku, ktrego
uczestnikami byli amerykascy i radzieccy naukowcy. Domniemywanym celem tego spotkania bya
wymiana informacji o zagroeniach biologicznych i poziomach, ktre mona uzna za bezpieczne.
Wydaje si, e ta wymiana nie bya w peni zrwnowaona albo co te jest prawdopodobne e
Amerykanie nie brali powanie tego, co mwili im Rosjanie. Od tego czasu odbyo si wiele wsplnych
warsztatw" i za kadym razem Rosjanie wysyali ludzi, ktrzy publicznie stwierdzali zagroenie, jakie
wie si z wykorzystywaniem mikrofal, podczas gdy amerykascy delegaci zawsze zdecydowanie
opowiadali si za brakiem zagroenia. W kadym bd razie wkrtce po tym spotkaniu
zorganizowanym przez Sandia Corporation Rosjanie rozpoczli kierowanie mikrofal na ambasad
amerykask z przeciwnej strony ulicy Czajkowskiego, przy czym poziom tego promieniowania

zawsze znajdowa si poniej wartoci granicznej Schwana. W rezultacie posuguj si oni ludmi
pracujcymi w ambasadzie jako materiaem sucym do eksperymentw nad oddziaywaniem pl EM
o niskim poziomie gstoci mocy.
Dziwne, e Waszyngton z tym si godzi. Zdaje si, e ten moskiewski sygna" zosta odkryty w
1962 roku, gdy s dane o tym, e CIA szukaa konsultacji na ten temat. Agencja ta poprosia wanie
w tym roku Miliona Zareta o informacje na temat zagroenia ze strony promieniowania mikrofalowego.
Zaret zosta pniej (w 1965 roku) zaangaowany przez ni jako konsultant i badacz. Mia on za
zadanie w tajemnicy dokona oceny docierajcego promieniowania. Akcji nadano kryptonim Projekt
Pandora". Nic nie przedostao si do wiadomoci opinii publicznej a do 1972 roku, kiedy t ca
spraw ujawni Jack Anderson. Rzd amerykaski nie poinformowa o tym swoich obywateli a do
1976 roku, kiedy to musia przerwa milczenie w odpowiedzi na dalsze wiadomoci o tej sprawie,
publikowane na amach Boston Globe". Zgodnie z danymi z niektrych rde, Rosjanie wyczyli
swj nadajnik w 1978 lub 1979 roku, lecz znw wznowili napromieniowywanie na okres kilku miesicy
w 1983 roku.
Zgodnie, z informacjami przekazanymi Zaretowi w latach szedziesitych, sygna moskiewski
zawiera kilka czstotliwoci. Widocznie mia za zadanie powodowa efekty synergistyczne i by
kierowany wprost na biuro ambasadora. Nie jest wykluczone, e mg on te by przynajmniej
czciowo uywany w celu zdalnego zasilania ukrytych w ambasadzie aparatw podsuchowych. Nie
zgadza si to jednak z jednym z kolejnych oficjalnych wyjanie amerykaskich, mianowicie, e by to
sygna majcy na celu zakcanie amerykaskich urzdze podsuchowych umieszczonych na dachu
ambatady.
Nie ma pewnoci, jakie natenie miao to promieniowanie. Kiedy Departament Stanu przyzna, e
taki sygna istnieje, czynniki oficjalne twierdziy, e jego moc nigdy nie osigna 18 mikrowatw.
Jednake, chocia udostpnione dokumenty odnoszce si do Projektu Pandora nie wskazuj wprost
na wyszy poziom natenia promieniowania (a dokumenty, ktre mogyby wyjani t wtpliwo,
rzekomo zaginy), protokoy z bada, ktre miay na celu symulowanie sygnau moskiewskiego,
mwi o wartociach dochodzcych do 4000 mikrowatw.
Prace radzieckie publikowane w poowie lat szedziesitych mwi, e takie promieniowanie
moe powodowa astenopi i nieostro widzenia, ble gowy i utrat zdolnoci do skupiania uwagi.
W cigu kilku lat inne badania pozwoliy ujawni istnienie caego zespou mikrofalowego, wliczajc w
to rwnie moliwo wywoywania procesw nowotworowych.
Z wszelkich danych, tylko nie z oficjalnych, wynika, e bombardowanie moskiewskie byo bardzo
skuteczne. Globe" donis w 1976 roku, e ambasador Walter Stoessel zachorowa na rzadk
chorob krwi, podobn do biaaczki, oraz e cierpia na ble gowy i krwawienie z oczu. Dwu z jego
napromieniowywanych poprzednikw, Charles Bohlen i Llewellyn Thompson, zmaro na raka. U map
eksponowanych na taki sygna, jaki stwierdzono podczas prac w ramach Projektu Pandora, szybko
pojawiay si liczne zaburzenia normalnego skadu krwi i liczby chromosomw.
Departament Stanu pod przymusem ogosi w styczniu 1977 roku wyniki serii bada krwi
wracajcego do Stanw personelu ambasady w Moskwie. Bya to nieco wiksza ni w normie" liczba
biaych krwinek u okoo jednej trzeciej pracownikw. Jeli 40% powyej redniej liczby biaych krwinek
stwierdzanej u innych osb zatrudnionych w subie zagranicznej (a wic na poziomie pocztkw
biaaczki) mona uzna za nieco wiksz ni w normie", to w sensie technicznym nie byo to
kamstwo. Wyniki te zostay oficjalnie przypisane dziaaniu jakiego nieznanego mikroorganizmu.
Niestety, nikt nie podwaa prawdziwoci wyjanie odnoszcych si do bada przeprowadzonych
wczeniej. Cz Projektu Pandora, realizowan przy kocu lat szedziesitych, stanowiy zlecone
przez Departament Stanu badania jego pracownikw zatrudnionych w Moskwie (po ich powrocie do
Stanw) pod wzgldem uszkodze genetycznych. Pretekstem dla tych poszukiwa byy prby
identyfikacji tych niezwyczajnych bakterii. Nigdy nie opublikowano wynikw tych bada i, jak si mwi,
s one czci brakujcych dokumentw. Jednak Associated Press" zacytowaa opini jednego z
lekarzy, ktrzy brali udzia w tych badaniach. Powiedzia on, e stwierdzili oni wielk liczb pkni
chromosomw". Zainteresowani pracownicy ambasady mogli si o tym dowiedzie wtedy, kiedy
podano to do publicznej wiadomoci prawie dziesi lat pniej.
Rosjanie sami nigdy nie przyznali si do napromieniowywania, za zalecona przez Schwana
warto graniczna postawia rzd amerykaski w kopotliwym pooeniu. W 1976 roku Departament
Stanu wypaci pracownikom zatrudnionym w Moskwie 20% dodatek szkodliwociowy za wykonywanie
suby na niezdrowym stanowisku" i zainstalowa aluminiowe ekrany okienne, aby chroni
pracownikw przed promieniowaniem setki razy sabszym ni to, jakie mona stwierdzi w pobliu

wielu stacji radarowych. W tym samym roku rzd przyzna John Hopkins School of Medicine wier
miliona dolarw na stwierdzenie, czy istnieje jakie powizanie midzy wspomnianym wyej sygnaem
i uwidaczniajcym si wzrostem zapadalnoci na raka" w ambasadzie (co nie zostao potwierdzone).
Pomimo to, i prezydent Johnson, podczas odbywajcych si w 1967 roku w Glassboro rozmw,
poprosi premiera Kosygina o zaprzestanie tego bombardowania, Waszyngton nigdy nie mia adnej
formalnej podstawy, aeby tego da ze wzgldu na zagroenie zdrowia pracownikw ambasady.
Widocasie uznawano tak sytuacj za dopuszczalne ryzyko zwizane z ochranianiem agodnych
norm amerykaskich.
Niewidzialna wojna
Rosjanie wyznaczaj drogi w rozpoznawaniu ryzyka, jakie niesie z sob elektroskaenie
rodowiska i, jak ju widzielimy, zdaj si by pierwszymi, ktrzy potrafili zaprzc promieniowanie
elektromagnetyczne do realizacji swych zych zamiarw. Jednake spektrum moliwych broni tego
rodzaju rozciga si daleko poza sygna moskiewski i Amerykanie prowadz aktywne badania nad
niektrymi z tych moliwoci ju od wielu lat. Wikszoci, a by moe nawet wszystkimi z
wymienionych niej, efektw oddziaywania PEM mona posuy si w zalenoci od potrzeby
dobierajc odpowiedni ich skal przeciw pojedynczym osobom, tumom albo nawet armiom:
* Najbardziej prymitywn broni tego typu mog by elektromagnetyczne miotacze ognia, ktrych
zasig dziaania jest wikszy ni miotaczy chemicznych. Ju w 1955 roku w Naval Medical Research
Institute [Instytut Bada Medycznych Marynarki USA (przyp. tum.)] przeprowadzano eksperymenty
polegajce na zdalnym gotowaniu psw przy pomocy promieniowania. Wiadomo teraz, e generatory
promieniujce w krtkofalowym zakresie UHF mog zaledwie w cigu kilku sekund powodowa
bardzo cikie poparzenia skry.
Termin impuls elektromagnetyczny" (IEM) odnosi si do niesychanie potnego, prawie
natychmiastowego przyrostu poziomu energii elektromagnetycznej w otoczeniu, spowodowanego
przez wybuch bomby atomowej. Odkryto go w pnych latach szedziesitych. IEM wywoany przez
pojedynczy wybuch na wysokoci kilku tysicy kilometrw nad powierzchni Ziemi mgby zniszczy
wszystkie ukady elektryczne na obszarze caego kontynentu. We wczesnych latach
siedemdziesitych zbudowano nowe typy generatorw IEM, ktre s zdolne do wytwarzania impulsw
promieniowania dziesi do dwudziestu razy silniejszych ni te, ktre byy dostpne wczeniej. Uywa
si ich do symulowania IEM oraz do prac konstrukcyjnych majcych na celu stworzenie ukadw
cznoci, ktre byyby odporne na dziaanie tych potnych impulsw. W 1973 roku generatory takie
omawiano podczas seminarium zorganizowanego przez Naval Weapons Laboratory [Laboratorium
Broni Marynarki Wojennej USA (przyp. tum.)] w Dahlgren w stanie Virginia. W seminarium bray udzia
wycznie zaproszone osoby, a dyskusj powicono wykorzystaniu IEM zarwno przeciwko ywej
sile nieprzyjaciela, jak rwnie moliwoci oddziaywania na wyrzutnie pociskw antybalistycznych.
Od tego czasu nie ujawniono adnych informacji o dokonanych w nastpnych latach postpach tych
prac. Trudnoci ze ledzeniem na znacznych odlegociach pociskw rakietowych dowodz, e nie
opanowano jeszcze w peni promieniowania, ktre byoby uyteczne w zwalczaniu pociskw
antybalistycznych. Tego typu trudnoci nie wystpuj jednak w dziedzinie moliwego zastosowania
broni elektromagnetycznych przeciw ludziom znajdujcym si w strefach pozbawionych oson.
* Przy pewnych gstociach mocy obserwuje si efekt zdradzieckiego wabienia ludzi, podobny do
tego, jaki obserwuje si w przypadku ciem lepo zmierzajcych do pomienia. Moe on zwiksza
skuteczno oddziaywania takich broni. Odkrywca tego zjawiska, Sol Michaelson, pisa w 1958 roku,
e kady z psw, na jakich prowadzi dowiadczenia, zaczyna usilnie wyrywa si z uwizi",
wykazujc znaczne podniecenie i aktywno miniow", lecz z jakiego powodu wszystkie
zwierzta pozostaway zwrcone w stron anteny rogowej". By moe na zasadzie takiego samego
efektu pola UHF mog take wywoywa osabienie mini i ospao. Radzieckie eksperymenty,
przeprowadzone na szczurach w 1960 roku, wykazay, e piciominutowe ich eksponowanie na
dziaanie promieniowania o gstoci mocy 100 000 mikrowatw pociga za sob spadek zdolnoci
utrzymania si na wodzie tych zwierzt podczas prby wytrzymaoci z szedziesiciu do szeciu
minut.
* Odkrycie Allena Freya, e pewne typy pulsujcego promieniowania mikrofalowego wpywaj na
zmian bariery krew-mzg, mona spoytkowa jako pomocniczy rodek ataku, dziki ktremu
zwiksza si skuteczno oddziaywania rodkw farmakologicznych, bakterii lub trucizn.
* Wykryte przez Rossa Adeya zakresy widma promieniowania powodujce wypywy jonw wapnia
z neuronw mona wykorzysta w celu powodowania zakce funkcji caego mzgu.
* Na pocztku lat szedziesitych Frey odkry, e kiedy mikrofale z zakresu od 300 do 3000

megahercw pulsuj z odpowiedni czstotliwoci, to mog one by syszane" przez ludzi, w tym
take guchych. Promieniowanie takie powodowao sensacje buczenia, gwizdw, trzaskw lub
brzczenia (zalenie od czstotliwoci i pulsacji promieniowania), przy czym badane osoby
odczuway, e rdo dwiku znajduje si tu za ich gowami.
Najpierw Freya wymiano, podobnie jak wielu fachowcw obsugujcych radar, ktrym mwiono,
e maj chyba bzika, skoro twierdz, e mog czasami sysze niektre promienie radarowe.
Przeprowadzone pniej prace dowiody, e odczuwanie fal radarowych dochodzi do skutku gdzie w
obszarze skroniowym mzgu, nieco powyej i w kierunku ku przodowi od linii czcej uszy. Zjawisko
to powstaje prawdopodobnie wskutek wytwarzania si fal cinienia w tkance mzgu, spord ktrych
cz pobudza komrki w drogach suchowych. Eksperymenty przeprowadzone na szczurach
dowiody, e silny sygna moe wytwarza fal dwikow o wartoci 120 decybeli, co jest w
przyblieniu rwne poziomowi dwiku, jaki wydaje silnik startujcego odrzutowca.
Jest oczywiste, e takie promieniowanie moe powodowa u ludzi silny bl i uniemoliwia
komunikacj gosow. To, e mona posugiwa si tym zjawiskiem w sposb bardziej subtelny,
wykaza w 1973 roku dr Joseph C. Sharp z Walter Reed Army Institute of Research [Instytut
Badawczy Si Ldowych USA im. Waltera Reeda (przyp. ttum.)]. Badacz ten (sam biorc udzia w
eksperymentach jako osoba, na ktrej przeprowadzano prby) znajdujc si w izolowanym i
bezechowym pomieszczeniu potrafi sysze i rozumie sowa, jakie przekazywano mu za
porednictwem impulsowego audiogramu mikrofalowego (analogu wibracji akustycznych
przenoszcych sowa), ktry dociera do niego za porednictwem mikrofal kierowanych bezporednio
na jego mzg. Urzdzenie takie ma oczywiste zastosowanie w tajnych operacjach, ktre mog mie
na celu doprowadzanie do szalestwa okrelonej osoby za porednictwem gosw" lub do
przekazywania niewykrywalnych instrukcji odpowiednio zaprogramowanemu mordercy. S take
dane, e inne czstotliwoci impulsw wywouj podobne fale zmian cinienia w innych tkankach, co
moe zaburza rozmaite procesy metaboliczne. Grupa kierowana przez R. G. Olsena i J. D. Grissetta
w Naval Aerospace Medical Research Laboratory w Pensacola ju wykazaa wystpowanie takich
efektw w modelach tkanki miniowej. Grupa ta ma stay kontrakt na szukanie promieni, ktre byyby
skuteczne w niszczeniu ludzkich tkanek.
* W latach szedziesitych Frey donis rwnie, e poprzez zsynchronizowanie pulsacji
promieniowania mikrofalowego z rytmem serca potrafi przyspiesza, zwalnia lub zatrzymywa bicie
izolowanych serc ab. Podobne wyniki udao si uzyska take na ywych abach, co wskazuje, e
jest technicznie rzecz moliw wywoywanie zawaw serca przy pomocy promieniowania, ktre
moe wnika w klatk piersiow.
Prcz tych sposobw wyrzdzania szkd lub zabijania ludzi przy pomocy PEM istnieje jeszcze
kilka sposobw sterowania ich zachowaniem. Ross Adey i jego koledzy wykazali, e na rny sposb
zmodulowane promieniowanie mikrofalowe moe wymusi powstawanie specyficznych zmian
elektrycznych okrelonych czci mzgu. Wykorzystujc koty jako materia dowiadczalny, wykazali
oni, e mona selektywnie wzmacnia fale mzgowe, ktre towarzysz odruchom warunkowym,
poprzez takie uksztatowanie rytmiki promieniowania mikrofalowego, by zgadzaa si ona ze zmianami
amplitudy (wysokoci) fal EEG. Dla przykadu: 3-hercowa modulacja mikrofal powodowaa
zmniejszanie si amplitudy 10-hercowych fal alfa w jednej czci mzgu zwierzcia i powodowaa
przyrost amplitudy 14-hercowych fal beta w innej jego czci.
Niektre stacje radarowe zdolne s do wykrycia muchy z odlegoci kilometra lub do ledzenia
ruchw pojedynczego czowieka z odlegoci 40 kilometrw. Niektrzy badacze'sugeruj, e skupione
wizki pl EM o tak wielkiej dokadnoci mog wpywa na stany umysu w sposb podobny do
elektrycznej stymulacji mzgu (ESM) za porednictwem wszczepionych elektrod. Gwnie dziki
pracom Josi Delgado dowiedzielimy si o moliwociach sterowania umysem przy pomocy ESM.
Jeden z takich sygnaw sprowokowa kota do lizania swego futra, a potem do wymuszonego lizania
podogi i prtw klatki. Sygna, ktrego celem byo pobudzenie jednej czci podwzgrza mapy,
wywoywa jeszcze bardziej zoon reakcj. Ot najpierw mapa przechodzia na jedn stron klatki,
nastpnie znw na drug. Potem wspinaa si na tyln cz jej sufitu, pniej schodzia. Zwierz
powtarzao dokadnie te same czynnoci, ilekro zostao pobudzone przez odpowiedni sygna
elektryczny do szedziesiciu razy na godzin, i to nie na olep: w trakcie speniania tego
elektrycznego imperatywu" potrafio omija przeszkody i reagowa na groby dominujcego samca.
Inny rodzaj sygnau zmusza mapy do odwracania gowy lub umiechania si, niezalenie od tego, w
trakcie jakiej czynnoci si znajdoway. W cigu dwch tygodni powtrzenie tych czynnoci mogo
zaj do dwudziestu tysicy razy. Delgado podsumowa to nastpujco: Zwierzta sprawiay
wraenie elektronicznych zabawek."

Mona nawet zmieni instynkty i emocje. W jednej z prb mapa, ktra bez przerwy opiekowaa si
swym maym dzieckiem, jeli tylko zostaa podraniona odpowiednim impulsem, odpychaa je od
siebie. Mona te wyksztaci odpowiednie zachowanie typu zblianie-unikanie w stosunku do
kadego typu dziaania przez pobudzanie orodkw przyjemnoci i blu w ukadzie limbicznym
jakiego czowieka lub zwierzcia.
Moliwo monitorowania wywoanych potencjaw EEG poczona z nadawaniem, w pamie
mikrofalowym i radiowym, impulsw tak zaprojektowanych, by wywoyway one specyficzne nastroje
lub myli, takie jak ulego i bogostan, jest obietnic wprowadzenia metod sprawowania kontroli nad
umysami. Ta moliwo urzeczywistnienia tyranii bez terroru stwarza olbrzymie zagroenie dla
wszystkich spoeczestw. Naukowcy, ktrzy s zaangaowani w badania nad EEG, zgodnie
stwierdzaj, e moliwo realizacji tego oddalona jest o cae lata, lecz ze wszystkiego, co
wyczuwamy, zdaje si wynika, e dzieje si to wanie teraz. Odkadajc na bok teorie spiskowe
mona stwierdzi, e hipnotyczna poufao telewizji i radia, w poczeniu z biologicznym
oddziaywaniem fal, za ktrych porednictwem przenoszone s ich programy, mog ju teraz
rozmylnie lub nie stanowi podobn sil wywoujc masow standaryzacj.
Moliwe zagroenia ze strony przekazywanej przez kanay telewizji ospaoci nie s sprawami,
ktre mona skwitowa ziewaniem. Dobrze wiadomo, e zwracanie uwagi na jaki agodny bodziec,
jeli jest si w stanie zrelaksowania jak ma to miejsce podczas ogldania filmu lub programu
telewizyjnego wytwarza pewien stan hipnoidalny, w ktrym umys jest szczeglnie podatny na
docierajce sugestie. Do innych czynnikw wywoujcych stan hipnoidalny zaliczaj si te: lekki sen,
stan rozmarzenia czy te krtkie okresy oczekiwania na jakie z gry ustalone dziaania lub sygnay,
jak na przykad podczas oczekiwania na zmian koloru wiate na skrzyowaniu.
CIA finansowaa badania nad elektromagnetyczn kontrol umysu przynajmniej od 1960 roku,
kiedy rozpoczto realizacj programu MKULTRA. W jego ramach najwicej uwagi powicanohipnozie i lekom psychodelicznym. Przewidziano w nim jednak take rodki na adaptacj
bioelektrycznych metod pomiarowych (w tamtym czasie gwnie EEG) do inwigilacji i przesucha oraz
stworzenia technik aktywacji ludzkiego organizmu za porednictwem zdatnego oddziaywania
elektronicznego." Podczas zezna skadanych przed podkomitetem Senatu do spraw zdrowia i bada
naukowych w dniu 21 wrzenia 1977 roku dyrektor MKULTRA dr Sidney Gottlieb stwierdzi, e:
Utrzymywao si zainteresowanie tym, jak oddziauj na ludzi fale radiowe. Byo wic cakiem
moliwe, e ktry z projektw mg mie za zadanie stwierdzi, czy mona kogo atwiej wprowadzi
w stan hipnotyczny, jeli znajduje si on w zasigu promieniowania radiowego."
Hipnotyzerzy czsto posuguj si lamp stroboskopow migoczc na czstotliwoci fali alfa, aby
uatwi przejcie w stan transu. Wydaje si, e ju od ponad trzydziestu lat kraje bloku
komunistycznego posuguj si w tym celu pewnym typem fali z zakresu ELF, aby doprowadza do
tego samego wyniku w sposb niewykrywalny i moe bardziej skuteczny. Ross Adey ostatnio utraci
wikszo ze swoich dostarczanych przez rzd funduszy na badania, wskutek czego sta si nieco
bardziej gadatliwy na temat wojskowych i wywiadowczych zastosowa PEM. W 1983 roku
zorganizowa on publiczne spotkanie w Loma Linda VA Hospital, gdzie udostpni zdjcia i informacje
na temat radzieckiej maszynki Lida. By to malutki nadajnik wytwarzajcy pole o czstotliwoci 10
hercw, ktre uatwia uspokojenie i podwysza podatno na sugesti. Najbardziej interesujc
spraw byo to, e aparacik ten jest star konstrukcj lampow. Pewien mczyzna, ktry w czasie
wojny koreaskiej by jecem wojennym, powiedzia, e podobnymi urzdzeniami posugiwano si tam
podczas przesucha.
Jeszcze w 1974 roku, kiedy przyjto program badawczy majcy na celu znalezienie w badaniach
prowadzonych na ochotnikach uytecznych technik, zainteresowanie Stanw Zjednoczonych
powizaniem hipnozy z polami EM byo w dalszym cigu znaczne. Eksperymentator, ktrym by J. F.
Schapitz, stwierdzi: W badaniach tych zostanie wykazane, e sowa wypowiedziane przez
hipnotyzera mog zosta przesane za porednictwem zmodulowanej energii elektromagnetycznej
wprost do podwiadomych czci ludzkiego mzgu to znaczy bez posugiwania si adnymi
urzdzeniami technicznymi do odbioru i przekodowywania informacji oraz bez dania jakiejkolwiek
szansy osobie eksponowanej na taki wpyw sprawowania wiadomej kontroli nad docierajcymi do
niej informacjami." Schapitz proponowa, aby wstpna prba oglnej koncepcji polegaa na
rejestrowaniu przebiegu fal mzgowych osoby, ktrej podano specyficzne rodki farmakologiczne,
zmodulowaniu tymi falami wizki promieniowania mikrofalowego, ktra byaby nastpnie skierowana
na mzg osoby nie poddanej oddziaywaniu rodkw farmakologicznych. Pozytywny wynik
dowiadczenia polegaby na wzbudzeniu, wycznie przy pomocy tak zmodulowanego
promieniowania, takiego samego stanu wiadomoci tej drugiej osoby, jaki cechowa pierwsz z

badanych osb.
Zasadniczy protok projektowanych bada Schapitza zawiera cztery eksperymenty. W pierwszym
z nich badanym osobom przedstawiono by test skadajcy si ze stu pyta, zaczynajcy si od pyta
atwych, a koczcy si na pytaniach technicznych, wobec czego kady z badanych byby zdolny do
udzielenia poprawnej odpowiedzi tylko na cz pyta z zestawu. Pniej, kiedy badani znajdowaliby
si ju w stanie hipnoidalnym, nie wiedzc, e znajduj si pod wpywem promieniowania, ludzi tych
poddano by promieniom informacyjnym sugerujcym odpowiedzi na pytania, na ktre badani nie
umieli odpowiedzie, pniej promieni powodujcych zapominanie treci poprawnie udzielonych ju
odpowiedzi i wreszcie powodujcych zafaszowanie poprzednio udzielonych waciwych odpowiedzi.
Po dwu tygodniach wyniki oddziaywania byyby oceniane na podstawie wynikw powtrnie
przeprowadzonego testu.
Drugi eksperyment polegaby na wprowadzeniu do podwiadomoci badanych hipnotycznej
sugestii wykonania czego prostego, jak na przykad opuszczenia laboratorium w celu kupienia
okrelonego przedmiotu. Realizacja tej sugestii zaczynaaby si albo w zasugerowanym czasie, albo
na dwik zasugerowanego sowa lub napotkanego obrazu. Pniej przeprowadzano by rozmowy z
badanymi. Mona oczekiwa", pisa Schapitz, e bd oni racjonalizowa swoje zachowanie i
uwaa, e wszystko, co robili, przedsiwzili z wasnej nieprzymuszonej woli."
W trzeciej czci eksperymentu badane osoby byyby poddane dwu testom osobowoci. W ich
trakcie miaoby miejsce wielokrotne sugerowanie rnych odpowiedzi na pewne pytania oraz
sugerowano by take pewne niepatologiczne zmiany osobowoci. Wyniki obydwu oddziaywa byyby
oceniane przy pomocy innych testw, przeprowadzonych po upywie miesica. W niektrych
przypadkach badani byli uprzednio zahipnotyzowani w ten sposb, by mogli mwi w czasie snu.
Dziki temu przekazywany przy pomocy mikrofal program byby doczany bezporednio do
aktualnych procesw mylowych mzgu. W ostatniej fazie przeprowadzano by prby wywoywania,
wycznie za porednictwem mikrofal, typowych zmian charakterystycznych dla gbokiego transu
hipnotycznego, takich jak sztywno mini.
Naturalnie, poniewa informacja ta zostaa udostpniona dziki Freedom of Information Act (FOIA),
naley j bra z pewn poprawk. Wynikw tych bada nie podano do publicznej wiadomoci, mona
wic sdzi, e ich wyniki nie przyniosy oczekiwanego rezultatu, a przedstawione powyej plany
bada mogy zosta ujawnione w celu przekonania Rosjan i wasnego spoeczestwa, e Ameryka
dysponuje wikszymi moliwociami sprawowania kontroli nad umysem, ni w rzeczywistoci j
posiada. Z drugiej strony, rzeczywisto moe tak bardzo wyprzedza ten ujawniony plan bada, e
jest on wystarczajco bezpieczny, by mona go byo ujawni na podstawie wymaga FOIA.
Jak wiele rozwinito ju moliwych broni elektromagnetycznych i ile spord nich jest ju w uyciu?
Ci, ktrzy nie maj dostpu do tajnych informacji, w aden sposb nie mog si tego dowiedzie.
Kry wiele plotek. Borys Spasski twierdzi, e straci tytu mistrza szachowego wiata na rzecz Bobby
Fischera, poniewa by bombardowany promieniami zakcajcymi tok jego mylenia. Przypominam
sobie, e syszaem kiedy o tajnym eksperymencie amerykaskim polegajcym na tym, e pewnego
naukowca zaproszono do wygoszenia identycznego odczytu na trzech konferencjach naukowych.
Pierwszy odczyt zosta przez niego wygoszony bardzo dobrze, lecz podczas dwu pozostaych
napromieniowywano go falami z zakresu ELF (mwio si, i miao to na celu wywoywanie
adeyowskiego wypywu jonw wapnia z komrek). Okazao si, e w tych narzuconych warunkach
prezentacje referatu wypady bardzo mizernie.
Wiele wiata moe rzuci jeszcze jeden dokument nalecy do Defense Intelligence Agency
[Agencja Wywiadu Obronnego USA (przyp. tum.)], ujawniony w 1976 roku dziki FOIA. Zosta on
przygotowany przez Ronalda L. Adamsa i E. A. Wiliamsa z Battelle Columbia Laboratories
[Laboratoria Instytutu Battelle (przyp. tum.)]. Nosi on tytu: Biologiczne skutki oddziaywania
promieniowania elektromagnetycznego (radiowego i mikrofal). Komunistyczne kraje euroazjatyckie."
Udostpnione strony tego raportu referuj jedynie odkrycia dokonane przez Alana Freya, bez
podawania zreszt jego nazwiska, stwarzajc sugesti, e jedynie czerwoni s tak podli, by prowadzi
badania nad militarnym wykorzystaniem tych zjawisk. Akapit nastpujcy bezporednio po wzmiance
o zjawisku zaburzania bariery krew-mzg zosta usunity, po czym nastpuje sentencja informujca o
niedostpnoci dalszej partii informacji: Powysze studium jest materiaem, ktrego przeczytanie
zaleca si tym odbiorcom, ktrzy zainteresowani s wykorzystaniem energii mikrofalowej jako broni."
Nawet bez tego dokumentu, jeli si wemie pod uwag nieustpliwe tempo doskonalenia broni,
musielibymy wykazywa wielk naiwno, gdybymy przyjmowali, e Stany Zjednoczone nie
dysponuj adnym arsenaem broni elektromagnetycznych.

Rosjanie ju teraz mog posugiwa si wasnymi broniami tego typu na skal daleko
przekraczajc sygna moskiewski. Podczas obchodw dwchsetlecia Stanw Zjednoczonych, 4 lipca
1976 roku, na caym wiecie odebrano nowy sygna radiowy. Od tego czasu, z wikszymi lub
mniejszymi przerwami, wystpuje on stale. Przesuwajc si w gr lub w d w zakresie czstotliwoci
pomidzy 3,26 oraz 17,54 megaherca, jest on impulsowo zmodulowany. Impulsy powtarzaj si
kilkakrotnie w cigu sekundy, w wyniku czego sygna ten brzmi jak odgos piy lub dzicioa. Szybko
ustalono, e pochodzi on z olbrzymiego nadajnika na Ukrainie.
Jest on tak silny, e w swoim zakresie czstotliwoci dominuje nad wszystkimi innymi. Kiedy
pojawi si po raz pierwszy, zaprotestowaa przeciw niemu International Telecommunications Union
UN [Midzynarodowa Unia Telekomunikacji przy ONZ (przyp. tum.)], gdy zakca on czno na
kilku kanaach, wczajc w to czstotliwoci alarmowe dla samolotw na liniach transoceanicznych.
Obecnie ten dzicio" zostawia luki": przechodzc w gr i w d widma przeskakuje on te krytyczne
czstotliwoci. Sygna ten jest wysyany olbrzymim kosztem prdu wystarczajcego do zasilania
siedmiu stacji: siedmiu najpotniejszych radiostacji wiata.
W cigu pierwszych dwu lat od czasu, kiedy ten dzicio zacz swoje pukanie, podniosa si fala
uporczywych skarg na rne zaburzenia w stanie zdrowia mieszkacw kilku miast Stanw
Zjednoczonych i Kanady, przede wszystkim za w Eugene, w stanie Oregon. Polegaj one na:
uczuciu ucisku i blu gowy, niepokoju, zmczeniu oraz bezsennoci, braku koordynacji, odrtwieniu
oraz majcym wysoki ton dzwonieniu w uszach; s one charakterystyczne dla napromieniowania
silnymi falami radiowymi lub mikrofalami. W stanie Oregon, pomidzy Eugene i Corvallis,
zarejestrowano potny sygna radiowy, rozkadajcy si wok czstotliwoci 4,75 megaherca, przy
czym by on silniejszy w powietrzu ni na poziomie gruntu. Zaproponowano par niezadowalajcych
hipotez, wczajc w ich liczb take promieniowanie z uszkodzonych przez warunki zimowe linii
energetycznych. Jednak wikszo inynierw, ktrzy badali ten sygna, skaniaa si do opinii, e jest
to objaw aktywnoci wspomnianego wyej dzicioa. Wysunito nawet hipotez, e sygna ten jest
kierowany na Oregon przy pomocy powikszajcego nadajnika Tesli. Temu aparatowi,
wynalezionemu przez Nikola Tesl w trakcie przeprowadzanych przez niego na przeomie XIX i XX
wieku, w laboratorium znajdujcym si w pobliu Pikes Peak, eksperymentw nad bezprzewodowym
przekazywaniem energii w skali caej kuli ziemskiej, na Zachodzie nie powicono zbyt wiele uwagi.
Mwi si, e umoliwia on przy pomocy odpowiedniego nadajnika nakierowanie sygnau radiowego
poprzez Ziemi na dowolny punkt na jej powierzchni, przy czym moc sygnau miaaby by nie
zmieniona albo nawet wiksza w miejscu, gdzie wydostaje si on nad powierzchni gruntu. Paul
Brodeur sugeruje natomiast, e poniewa kompania TRW proponowaa kiedy Navy stworzenie
systemu komunikacji w zakresie fal ELF, ktry by wykorzystywa prawie 1200-kilometrowy odcinek linii
energetycznej koczcej si w stanie Oregon, wspomniane wyej zakcenia stanu zdrowia mog by
rezultatem interakcji pomidzy sygnaami wysyanymi przez Navy a zakcajcymi je sygnaami
generowanymi przez Rosjan.
Niezalenie od tego, jak si sprawy maj, dzicio w dalszym cigu nie przerywa swej aktywnoci i
istnieje kilka niepokojcych moliwoci, jeli idzie o zasadniczy jej cel. Poprzedni szef dziau bada
naukowych Navy, wypowiadajc si prywatnie, odrzuci moliwo, e jest on skierowany przeciwko
ludnoci USA. Jednake Robert Beck, fizyk z Los Angeles, ktry jest regularnym konsultantem
Department of Defense (DOD), powiedzia mi, e sygna ten ma potrjne przeznaczenie. Po pierwsze,
spenia on rol prymitywnego nadhoryzontalnego radaru, ktry moe odebra sygna zmasowanego
ataku amerykaskich rakiet, gdyby zostay zniszczone rosyjskie satelity szpiegowskie i inne rodki
jego wykrywania. Po drugie, modulacja sygnaem z zakresu ELF umoliwia komunikacj z
zanurzonymi odziami podwodnymi. Po trzecie, powiedzia on te, e sygnaowi temu towarzyszy
take biologiczny skutek uboczny, o ktrym obieca mi dostarczy dalszych informacji. Rzecz
zrozumiaa, od tego czasu nie udao mi si z nim skontaktowa.
Posugujc si jednak pewnym rozeznaniem sytuacji, mona poczyni kilka prb odgadnicia.
Badania Adeya wskazuj, e najlepszy sposb wprowadzenia sygnau ELF do wntrza ciaa
zwierzcia polega na naoeniu go w postaci impulsw na wysokoczstotliwociowy sygna radiowy. A
to wanie jest istot sygnau wspomnianego wyej dzicioa". Majc czstotliwo non w podanym
wyej zakresie, mona go wypromieniowywa do dowolnej czci wiata. Tam sygna ELF, naoony
na fal o wysokiej czstotliwoci, zostanie odebrany i ponownie wypromieniowany w kierunku jego
przeznaczenia przez sie energetyczn.
Raymond Damadian wskaza na moliwo, e sygna dzicioa ma na celu wywoywanie
magnetycznego rezonansu jdrowego w ludzkich tkankach. Badacz ten, radiolog z Brooklyn
Downstate Medical Center [Orodek Medyczny Centralnego Brooklynu (przyp. tum.)], opatentowa

pierwsze urzdzenie do dokonywania skanningu ciaa ludzkiego za porednictwem wywoywania


rezonansu jdrowego tkanek. Urzdzenie to, dziki zastosowaniu odpowiednich pl magnetycznych,
pozwala na ogldanie obrazu narzdw wewntrznych w sposb podobny do tego, w jaki uzyskuje si
zdjcia" przy pomocy skomputeryzowanych skanerw rentgenowskich (CAT), jednak tutaj obraz
powstaje dziki wykorzystaniu promieniowania emitowanego z jder atomowych. Jak ju wspomniano
w tym rozdziale, NMR moe silnie wzmacnia zaburzenia metabolizmu spowodowane przez
elektroskaenie rodowiska lub bronie elektromagnetyczne. Maria Reichmanis postanowia obliczy
wymagan czstotliwo pulsacji, potrzebn do-tego, aby mona byo uczyni to samo z sygnaem
radiowym z zakresu aktywnoci dzicioa. Obliczenia te wykazay, e promieniowanie powinno
pokrywa pasmo skupiajce si wok starej naszej znajomej" czstotliwoci rytmu alfa, a wic 10
hercw. I rzeczywicie, pulsacja sygnau dzicioa jest w zasadzie wanie taka, przy czym czsto jest
to modulacja dwuskadnikowa typu 4 + 6, 7 + 3 itd. Tak wic dostpne dane sugeruj, e ten radziecki
dzicio jest promieniowaniem o kilku przeznaczeniach. Pozwala on na realizacj zarwno cznoci z
odziami, jak te na eksperymentalny atak na ludno Stanw Zjednoczonych. Tym drugim jego celem
moe by zwikszenie czstotliwoci zachorowa na raka, zakcanie procesw podejmowania
decyzji lub wywoywanie irytacji i zakopotania. I by moe to si udaje.
Bez przerwy docieraj do mnie pogoski o zainstalowaniu amerykaskich nadajnikw, ktre
miayby za zadanie wyzerowa sygna radziecki albo te oddziaywa na ludno ZSRR w podobny
sposb. W 1978 roku Stefan Rednip, amerykaski reporter mieszkajcy w Anglii, stwierdzi, i udao
mu si uzyska wgld w dokumenty skradzione CIA, ktre miay dowodzi istnienia programu o
nazwie Operation Pique, do ktrego naleao wpywanie przy pomocy fal radiowych odbijanych od
jonosfery na funkcje umysowe na wybranych obszarach, wczajc w to take miejsca, gdzie
znajduj si wschodnioeuropejskie stanowiska broni jdrowej.
Wszystko to wyglda na nie wypowiedzian wojn elektromagnetyczn. Jednake syszy si
bezustanne narzekania na to, e amerykaskie starania napotykaj dziwne przeszkody. Na przykad:
krtko po przygotowaniu przez komisj National Academy of Sciences szachrajskiego raportu na
temat projektu Seafarer, Navy wysaa delegacj na zebranie w National Security Agency [Krajowa
Agencja Bezpieczestwa (przyp. tum.)], ktra miaa si poskary na istnienie dystansu pomidzy
Stanami Zjednoczonymi a Zwizkiem Radzieckim oraz prosi innych delegatw o wywieranie nacisku
na przydzielenie wikszych sum, dziki ktrym mona by wykorzystywa militarnie nietermiczne
oddziaywanie PEM. Zgodnie z tym, czego dowiedziaem si od jednego z moich cznikw z Navy,
NSA wydelegowaa do zbadania sprawy kilku ekspertw", ktrzy nigdy nie przeprowadzili adnych
bada nad oddziaywaniem PEM na organizmy. Wszyscy oni opowiedzieli si zdecydowanie za
rezygnacj z tego programu. Pniej osoba ta syszaa sformuowania podejrze, podobne do tych,
jakie te docieray do mnie od innych. Rozumowano mianowicie w nastpujcy sposb: zakadajc, e
suszne s gosy o bardzo szybkim postpie realizacji radzieckich programw bada nad
elektrobroniami i e nasze badania w tej dziedzinie finansowane s zbyt skpo, mona sdzi, e
bardzo wysoko w amerykaskim establishmencie wojskowym, a by moe w samej nawet NSA,
znajduje si radziecki kret", ktry uniemoliwia nam uzyskanie wyranego rozeznania na tym polu.
Niestety, nie mona cakowicie polega na tym, co przekaza mi ten informator, ktrego funkcja
nawiasem mwic polegaa na obcinaniu funduszy na badania nad zagroeniem rodowiska ze
strony elektroskaenia. Uskaranie si na kreta" mona zupenie dobrze traktowa jako zason
dymn dla ogromnego i intensywnie rozwijanego przez Stany Zjednoczone programu broni
elektromagnetycznych. To, e faktycznie wicej si dzieje ni mona zobaczy, wynika jasno z
ostatniej mojej rozmowy telefonicznej z Dietrichem Beischerem. W 1977 roku Erie Magnetic Company
of Buffalo [W duym przyblieniu nazw t mona by odda jako: Buffalaska Kompania Magnetyczna
jeziora Erie (przyp. tum.)] z Nowego Jorku zorganizowaa niewielk konferencj prywatn, w ktrej
Beischer i ja mielimy zamiar wzi udzia. Akurat przed samym spotkaniem Beischer zadzwoni do
mnie. Bez adnego wstpu czy wyjanienia powiedzia:
Dzwoni z automatu. Nie mog dugo mwi. Pilnuj mnie. Nie mog wzi udziau w spotkaniu
ani ponownie skomunikowa si z tob. Przykro mi. Bye dobrym przyjacielem. egnaj. Niedugo
po tym zatelefonowaem do jego biura w Pensacola, lecz usyszaem w odpowiedzi:
Przepraszam, ale tu nie pracuje nikt o takim nazwisku. Zupenie jak to bywa w filmach. Facet,
ktry przez trzy dziesiciolecia prowadzi wane badania, po prostu znikn.
Kluczow dla mnie spraw jest to, e by moe obydwie strony wdaj si we wrogie dziaania,
ktrych konsekwencji dla caej biosfery nikt jeszcze nie jest w stanie przewidzie. Nawet jeli Rosjanie
rozpoczli ju wojn elektromagnetyczn, a my kompletnie nie jestemy przygotowani do toczenia jej
na tej paszczynie, wtpi, czy wycig zbroje i rewan s najwaciwszymi scenariuszami ze

wzgldu na nasze przetrwanie.


Wymiar zagroenia mona udramatyzowa najlepiej przez przypomnienie, e okoo 1900 roku
Nikola Tesla snu rozwaania o moliwoci wnikania w magnetosfer pl z zakresu ELF i VLF i
zmienianiu jej struktury przy ich pomocy. Ostatnio wykazano, e mia racj.
Magnetosfera i jej pasy Van Allena, zoone ze spuapkowanych czstek, generuj wiele typw
promieniowania EM. Poniewa te typy promieniowania byy najpierw badane za porednictwem
wzmacniaczy akustycznych, to pierwszym ich typom, wykrytym okoo 1920 roku, nadano wyszukane
nazwy, jak wisty", chr zaranny" czy ryk lwa". Wiele z nich to fale z zakresu VLF, powstajce w
wyniku byskawic i fale odbijajce si tam i z powrotem pomidzy biegunami wzdu kanaw
magnetycznych" magnetosfery. Wskutek rezonansu. 'nastpuje olbrzymie wzmocnienie pierwotnych
fal ELF.
Pomiary dokonane przy pomocy satelitw ujawniy, e energie pochodzenia sztucznego, uwalniane
przez linie energetyczne, s rwnie wzmacniane wysoko ponad Ziemi. Zjawisko to znane jest pod
nazw rezonans czstotliwoci harmonicznych linii energetycznych" (PLHR). Rwnie energia fal
radiowych i mikrofal natrafia w magnetosferze na warunki rezonansowe. Te wzmocnione drgania
oddziauj na czstki tworzce pasy Van Allena, w rezultacie czego uwalnia si ciepo,
promieniowanie widzialne oraz rentgenowskie i, co jest tu najwaniejsze, zaczyna si opad"
naadowanych czstek, ktre speniaj funkcj jder kondensacji dla kropel deszczu.
Przeprowadzone niedawno przy pomocy sond rakietowych badania ujawniy powizanie pomidzy
obszarami takich opadw jonowych a lokalizacj okrelonych stacji radiowych. Okazao si, e
odsiewanie naadowanych czstek nastpuje w zasadzie w kierunku wschodnim w stosunku do
pooenia rda PEM, co zgadza si z oglnym dryfem stanw pogody w kierunku wschodnim.
Pomiary dokonane w 1973 roku z satelitw meteorologicznych Ariel 3 i 4 wykazay, e olbrzymie
PLHR nad Ameryk Pnocn utworzyy ogromny kana, rozcigajcy si od magnetosfery do grnych
warstw atmosfery, z ktrego bezustannie uwalniay si energia i jony na obszar caego kontynentu. K.
Bullough, przedstawiajc dane zgromadzone przez siebie, w marcu 1983 roku, podczas
odbywajcego si w Zurychu Sympozjum Kompatybilnoci Elektromagnetycznej przypomnia
suchaczom fakt, e w latach 1930-1975 burze nad Ameryk Pnocn wystpoway o 25% czciej
ni w okresie od 1900 do 1930 roku. Wskaza, e prawdopodobn przyczyn tego wzrostu czstoci
wystpowania burz s zmiany energetyczne w grnych warstwach atmosfery.
Od 1970 roku ma miejsce znaczny wzrost liczby powodzi, okresw suszy i niedostatkw,
wynikajcych ze skrajnie zmiennych i nienormalnych warunkw atmosferycznych. Wydaje si
prawdopodobne, e czciowo zostay one wywoane przez elektroskaenie rodowiska i, by moe,
s wzmacniane jeszcze przez radziecki sygna dzicioa. Wydaje si, e ju teraz jest moliwe
wywoanie katastrofalnej zmiany klimatu nad wybranym krajem. Zreszt nawet i bez takiej wojny
pogodowej staa ekspansja elektrycznych systemw energetycznych zagraa trwaoci ycia na Ziemi.
Krytyczne powizania
Moe nam sprawia trudno przekonanie samych siebie, e co. czego nie mona widzie,
sysze, odczu wchem lub smakiem, mimo to moe nam przynosi tak okropne szkody. Trzeba
jednak stawi czoo temu faktowi, tak jak nauczylimy si zdrowej obawy przed promieniowaniem
jdrowym. Ci naukowcy, ktrzy bior udzia w rozmylnym dezinformowaniu opinii publicznej, w
dalszym cigu gosz, e trudno dzi stwierdzi, czy elektroskaenie zagraa ludzkiemu zdrowiu. Nie
jest to po prostu prawd. Z ca pewnoci musimy jeszcze sporo si dowiedzie, ale trzeba doda,
e wiele takich zagroe zostao ju dobrze udokumentowanych.
Na czoo wysuwaj si trzy zasadnicze typy zagroenia. Pierwszy z nich zosta stanowczo
udowodniony: Pola z zakresu ELF wibrujce z czstotliwoci od 30 do 100 hercw, nawet jeli s
sabsze od pl ziemskich, zakcaj dziaanie mechanizmw, ktre utrzymuj waciw koordynacj
naszych rytmw biologicznych; konsekwencj tego jest stan chronicznego stresu i zmniejszenie
odpornoci na choroby. Take na temat drugiego typu zagroenia upoledzenia procesw
wzrostowych komrek w wyniku elektroskaenia zebrano znaczce dowody. Jego wynikiem s
powane zaburzenia procesw rozrodczych oraz wzrost liczby zachorowa na raka. Trzeci
zasadnicz kategori zagroenia stanowi bronie elektromagnetyczne, ktrych zwieczenie stanowi
prby manipulacji klimatem, dokonywane przez ludzi, znajdujcych si w tym wzgldzie na poziomie
ignorancji rwnej tej, jaka cechowaa ucznia czarnoksinika.
Mog istnie take inne niebezpieczestwa, ktre moe nie zarysowuj si tak wyranie, jednak
sanie mniej realne. Wszystkie miasta, ktre przecie ze swej istoty s centrami elektrycznymi,

stanowi dungle przenikajcych si wzajemnie promieniowa i pl, ktre cakowicie maskuj rytm ta
ziemskiego. Czy nie jest to take podstawowy powd, dla jakiego stay si one dunglami take w
innym znaczeniu? Czy nie stanowi to czciowego przynajmniej wytumaczenia, dlaczego pomidzy
rokiem 1961 a 1981, w grupie wiekowej od lat pitnastu do lat dwudziestu czterech, czsto
samobjstw wzrosa od 5,1 do 12,8 na 100 000 mieszkacw? Czy nie mogoby to by niewidzialnym,
a przez to przeoczanym powodem, dlaczego tak wielu liderw rzdowych, dziaajcych w centrach
najpotniejszych sieci elektromagnetycznych, stale podejmuje decyzje, ktre s wbrew najlepszym
interesom kadej istoty na Ziemi? Czy nie dochodzi przypadkiem do faszywego stawiania sprawy, e
podwiadomie dowiadczany przez nas stres ze strony smogu elektronicznego jest jedynie
zagroeniem pyncym z zewntrz, a wic od innych ludzi i innych rzdw? Ponadto, jeli istnieje
noosfera, o ktrej mwi Teilhard de Chardin, to nasze sztuczne pola musz j niesychanie tumi, a
wic musi nastpowa dosowne separowanie nas od kolektywnej mdroci ycia. Tu nie chodzi o
ignorowanie nagiego faktu za, lecz czsto wydaje si, e musz by jeszcze jakie powody, dla
ktrych obecne elity wadzy tak chtnie stawiaj cay wiat na krawdzi tak wielu rnych typw
zagady. By moe, przestali ju by zdolni do syszenia Ziemi?
Kadego drczy problem broni atomowej jako najwikszego zagroenia dla naszego przeycia. I
rzeczywicie jest to zagroenie bezporednie i przytaczajce. Jestem jednak przekonany, e na
duszy dystans broni ostateczn bdzie manipulacja naszym rodowiskiem elektromagnetycznym,
poniewa jest ono nieuchwytnie subtelne i zakotwiczone w samej istocie ycia. Mamy tu do czynienia
z najwikszym odkryciem naukowym natur ycia. Jeli nawet przeyjemy chemiczne i atomowe
zagroenia naszego ycia, to i tak jest wysoce prawdopodobne, e wzrastajce elektroskaenie moe
uruchomi nieodwracalne zmiany, ktre doprowadz do naszego wyginicia, zanim sobie
uwiadomimy, dokd one prowadz.
Wszystko, co ywe, pulsuje w rytmie zgodnym z pulsacj Ziemi, a wytworzone przez nas sztuczne
pola powoduj nienormalne reakcje wszystkich organizmw. Odwracanie si biegunowoci
ziemskiego pola magnetycznego mogo w przeszoci powodowa wielkie wymierania", poprzez
zaburzanie rytmiki biologicznej, co pocigao za sob stres, bezpodno, wady wrodzone, nowotwory
i upoledzenie funkcji mzgu. Aktywno czowieka jako gatunku moga przecie podwoi w cigu
trzydziestu lat to, co w innej sytuacji mogoby zaj dopiero w cigu piciu tysicy lat, podczas
nastpnej zmiany biegunowoci pola geomagnetycznego. Co zrobimy, jeli czsto urodze dzieci z
wadami wrodzonymi wzronie do 50%, a odsetek zachorowa na nowotwory do 75%? Czy bdziemy
jeszcze zdolni znie takie obcienie?
Trzeba w jaki sposb otwarcie postawi te sprawy, i to tak skutecznie, aeby dotary one do
wiadomoci ludzi na caym wiecie. Naukowcy musz rozpocz zadawanie pyta i poszukiwanie
odpowiedzi w zwizku ze sprawami, ktre zostay podniesione w tym rozdziale, niezalenie od.tego,
jak wpynie to na ich kariery. Energie te s zbyt niebezpieczne, by mona z penym zaufaniem odda
je na zawsze w rce politykw, przywdcw wojskowych i ich naukowcw, speniajcych rol pieskw
salonowych.
Eliminacja posugiwania si energi elektromagnetyczn nie wchodzi zupenie w rachub, gdy
nasza cywilizacja jest ju uzaleniona nieodwracalnie od elektroniki. Jednake pierwszym krokiem w
kierunku uniknicia zagady powinno by powstrzymanie wprowadzania do uytku nowych rde
energii elektromagnetycznej oraz podjcie bada nad zagroeniami biologicznymi, jakie nios ju
istniejce rda. Badania te powinny by prowadzone na takim poziomie zakresu dyskusji i
uczciwoci, ktre dotd byy wielk rzadkoci. Nowe rda powinny by wtedy dopiero dopuszczane
do uywania, jeli badania przeprowadzone w tym okresie moratorium doprowadziyby do wniosku, e
nie stanowi one zagroenia.
Jeli byby dostpny odpowiednio finansowany program badawczy, to takie moratorium nie
musiaoby trwa duej ni przez pi lat, a wynikajce z niego zmiany prawie na pewno nie musiayby
wiza si z wielkimi szkodami dla gospodarki. Wydaje si prawdopodobne, e bezpieczniejsz ni 60
hercw czstotliwoci sieciow byaby, powiedzmy, czstotliwo 400 hercw. Zakopanie linii
przesyowych energii w ziemi i zabezpieczenie ich uziemionym ekranem zmniejszyoby pola
elektryczne wytwarzane wok nich; mona by zadba take o ekranowanie pl magnetycznych.
Gwn cz zmian, majcych na celu wzrost bezpieczestwa, stanowiyby reformy w zakresie
wydajnego posugiwania si energi, ktre na duszy dystans przyniosyby korzy gospodarce. Te
nowe kierunki mogyby ju zosta obrane przed wielu laty, gdyby nie opozycja ze strony kompanii
energetycznych, ktrym zaley na doranych zyskach, i niech rzdu do przeciwstawienia si tym
kompaniom. Jest te moliwe wprowadzenie takich zmian w konstrukcji wielu urzdze i rodkw
telekomunikacji, dziki ktrym zuywa bd duo mniej energii. Olbrzymie ukady, suce

wytwarzaniu i rozprowadzaniu energii, mona zastpi mniejszymi sieciami lokalnymi, uzyskujcymi


energi z takich odnawialnych rde, jak: wiatr, przepyw wd, wiato soca oraz cieplna energia
gbin Ziemi i wd oceanicznych, a take wiele innych. W znacznym stopniu zmniejszyoby to
zagroenie, gdy ulegyby obnieniu wymagane wartoci napicia i natenia prdu. Ostatecznie
udaoby si wyeliminowa wikszo zagroe elektromagnetycznych dziki skonstruowaniu
dostatecznie wydajnych ogniw fotoelektrycznych, ktre byyby uywane jako podstawowe rdo
energii w miejscu jej zuywania. Ta zmiana sama nawet by si spacia, gdy nastpiaby eliminacja
duych strat energii podczas jej przesyania, nie mwic ju o pocigajcych astronomiczne koszty
budowach i demontaach, charakteryzujcych si krtkim czasem ycia, elektrowni atomowych.
Bezpieczestwo nie musi si koniecznie wiza z rezygnacj z maszyn, ktre maj dla nas tak wielkie
znaczenie.
Oczywicie, jeli wemie si pod uwag obecn technomilitarn kontrol, jaka jest sprawowana
nad spoeczestwami wikszoci krajw wiata, mona przewidywa, e bdzie niesychanie trudno
osign takie bezpieczestwo i wydajno. Mimo to, musimy prbowa. Energia elektromagnetyczna
stawia nas przed tym samym dylematem, co energia jdrowa: nasze przeycie zaley od zdolnoci
prawych naukowcw i innych ludzi dobrej woli do wyzwolenia si ze miertelnego ucisku, w jakim
czynniki militarno-przernysowe trzymaj nasze instytucje ycia politycznego.

Wstecz / Spis Treci / Dalej


Postscriptum:
Nauka upolityczniona
Wana prawda naukowa bardzo rzadko zdobywa sobie uznanie dziki stopniowemu przezwycianiu
i pozyskiwaniu dla siebie jej oponentw: rzadko si bowiem zdarza, by nastpowaa przemiana Gawa
w Pawa. W rzeczywistoci nastpuje stopniowe wymieranie oponentw i przyzwyczajanie si
wzrastajcego pokolenia od samego pocztku do [nowej] idei.
Max Planck
Beznamitni filozofowie, badajcy przyrod z czystej mioci do wiedzy, prostolinijni samotni
alchemicy krztajcy si w piwnicach wok prac nad eliksirami, ktre przynios korzy caej
ludzkoci to obrazy ideaw, ktre ju nie przystaj w aden sposb do wikszoci naukowcw. Nawet
stereotyp Fausta marzcego o demonicznych mocach jest ju przestarzay. Obecnie wikszo
naukowcw to ludzie anonimowi i zanadto pogreni w specjalizacji, cho nauka jako cao w swym
niepowicaniu uwagi skutkom uzyskanej wiedzy jest nieco mefistofeliczna. Jest ona nieruchaw
besti, ktra powoduje olbrzymie zmiany w naszym trybie ycia, ale tragicznie wolno zmieniajc swe
wasne nawyki i punkty widzenia, kiedy stan si ju niemodne.
Pokutujca w spoeczestwie idea naukowca najblisza jest idei, jak ono posiada w odniesieniu
do filozofa czowieka zimnego i logicznego, ktry podejmuje decyzje wycznie na podstawie faktw
i ktry nie daje si ponosi emocjom. Najczstsza obawa, jak ywi laicy w stosunku do naukowcw,
wynika z przekonania, e pozbawieni s oni ludzkich uczu. W okresie dwudziestu piciu lat, kiedy
prowadziem badania naukowe, stwierdziem, e nie jest to prawd, ale nie jest to take powodem do
radoci. Czasem zdarzao mi si zaobserwowa wrd badaczy najszlachetniejsze odruchy, do jakich
zdolny jest nasz gatunek, lecz przekonaem si take, e naukowcy jako grupa s co najmniej tak
samo podatni na ludzkie saboci jak ludzie, ktrzy uprawiaj inne zawody.
Tak byo przez cay okres historii nauki. Wielu, by moe nawet wikszo z tych, ktrzy j
praktykowali, to ludzie zachanni, chciwi wadzy lub prestiu, dogmatyczni, nadte osy nie wyrastajce
ponad poziom politycznych sofizmatw i ordynarnych kamstw, zdolni do oszustwa i kradziey. Jest
mnstwo takich przykadw, i to sigajcych nawet pocztkowego okresu rozwoju nauki. Sir Francis
Bacon. ktry w 1620 roku sformuowa podstawowe zasady metody eksperymentalnej, ktra od tego
czasu staa si fundamentem wszelkiego postpu technicznego, nie tylko zapomnia wspomnie o
wielkim dugu, jaki zacign u Williama Gilberta, lecz take popenia oczywiste plagiaty na pracy
swego poprzednika, pomimo e publicznie umniejsza jej warto. W podobny sposb Emil Du BoisReymond opar sw elektryczn teori impulsu nerwowego na pracy Carlo Matteucciego, a pniej
stara si wymia swego mentora i sobie przypisa wszystkie zasugi.
Nieraz te doszo do zniszczenia geniusza przez ludzi o mniejszym talencie, bronicych status
quo. Ignaz Semmelweis, wgierski lekarz prowadzcy praktyk w Wiedniu w poowie XIX wieku,
da, aby jego szpitalni koledzy i podwadni myli rce, szczeglnie wtedy, gdy przechodzili od sekcji
zwok lub od pracy na oddziaach z ludmi chorymi do pracy w prowadzonym przez niego (w zakadzie
dobroczynnym) oddziale pooniczym. Gdy wystpowanie gorczki poogowej i wywoanych przez ni
mierci gwatownie spado, i to znacznie poniej poziomu typowego dla oddziaw pooniczych dla
kobiet bogatych udowadniajc przez to jeszcze przed Pasteurem, jak wan rol odgrywa czysto
Semmelweisa zwolniono z pracy i oczerniano. Niedugo po utracie posady i rodkw do ycia
popeni on samobjstwo.
Gwn postaci, ktra przez cae lata podtrzymywaa wiar w niemoliwo odrnicowania, by
Paul Weiss. Zdominowa on w swoim czasie biologi goszc takie pogldy, jakie chcieli akceptowa
rwni jemu stanowiskiem i prestiem. Weiss nie mia racji, ale w okresie swej dziaalnoci zdy
przerwa pewn liczb karier naukowych.
Przez, wiele lat American Medical Association [Amerykaskie Stowarzyszenie Medyczne (przyp.
ttum.)] lekcewayo ide, e pewne choroby mog powstawa w rezultacie braku witamin, za badania
w zakresie EEG okrelao mianem elektronicznej szarlatanerii. Nawet jeszcze dzisiaj ta dostojna
instytucja utrzymuje, e sposb odywiania w zasadzie nie ma wpywu na stan zdrowia. Abbe Alberto
Fortis, eksperymentator yjcy w poowie XIX wieku, stwierdzi, co nastpuje w licie strofujcym
Spallanzaniego za jego ograniczono w odniesieniu do rdkarstwa: ...kpiny nigdy nie sprzyjaj
postpowi prawdziwej wiedzy."

Te skazy charakteru nie stay si w przeszoci wystarczajc przeszkod w uznawaniu prawd


nauki. Obydwie bowiem strony konfliktu walczyy z rwn zajadoci, lecz strona dysponujca
lepszymi dowodami, wczeniej czy pniej, zazwyczaj wygrywaa. Jednak w cigu ostatnich
czterdziestu lat zmiany w strukturze instytucji naukowych doprowadziy do sytuacji w tak duym
stopniu dajcej przewag establishmentowi, e hamuje on postp w dziedzinie opieki nad zdrowiem i
uniemoliwia we wszystkich okolicznociach by prawdziwie nowatorskie idee byy traktowane
sprawiedliwie, na rwni z innymi. Obecny system jest w rzeczywistoci pewn postaci
zdogmatyzowanej religii, posiadajcej samoreprodukujc si kast kapask, ktrej jedynym celem
jest podtrzymywanie aktualnej ortodoksji. System ten wynagradza pochlebcw i karze wizjonerw w
stopniu nie spotykanym w czterechsetletniej historii nauki nowoytnej.
Obecnie badania naukowe s tak kosztowne, e na pokrywanie ich kosztw mog pozwoli sobie
jedynie rzdy i korporacje ponadnarodowe. Fundusze na badania rozdzielane s przez agencje,
zatrudniajce i kierowane przez biurokratw, ktrzy nie s naukowcami. Kiedy system ten pojawi si
po drugiej wojnie wiatowej, w sposb naturalny zrodzio si pytanie, w jaki sposb ci nie rozeznani w
nauce urzdnicy bd dokonywa wyboru pomidzy kilkoma projektami badawczymi, ktre konkuruj
ze sob o przydzia funduszy. Logicznym rozwizaniem byo ustanowienie zespow zoonych z
naukowcw, ktrych celem ma by doradzanie biurokratom poprzez dokonywanie oceny propozycji
badawczych mieszczcych si w dziedzinach nauki, w ktrych czonkowie tych zespow s
specjalistami.
Metoda ta opiera si na naiwnym zaoeniu, e naukowcy s rzeczywicie bardziej bezstronni ni
inni ludzie. Owoce tego bdnego zaoenia mona byo przewidzie ju na dziesiciolecia wczeniej.
Oglnie mwic, nie uzyskuj wsparcia finansowego te projekty bada, ktre stawiaj sobie za cel
znalezienie dowodw popierajcych now ide. Wikszo komitetw oceniajcych projekty nie
popiera nic, co mogoby stanowi wyzwanie przeciw danym i teoriom, ktre s rezultatem bada
przeprowadzonych przez nich samych, ale jeszcze w okresie, kiedy byli oni modymi badaczami,
tworzcymi przyjte obecnie teorie. Z kolei projekty, ktre schlebiaj tym starszym ego, uzyskuj
hojne poparcie. W kocu ci, ktrzy wczaj si do gry, staj si z czasem nowymi czonkami grup
oceniajcych, dziki czemu system przedua swe istnienie. Mona w zwizku z tym przytoczy
uwag Erwina Chargaffa, e: To bezustanne zakrcanie i odkrcanie kurkw doprowadzajcych
finanse powoduje wyksztacanie si odruchw pawowskich". i uzupeni j stwierdzeniem, e
wikszo bada naukowych staje si raczej czcz gr majc na celu zdobywanie pienidzy na
badania, a nie stwierdzaniem jakichkolwiek nowych faktw. Ten intuicyjny wariacki bl", ktry kae
podejmowa prby testowania przeczu i ktry jest rdem wszelkich przeomw w nauce, zostaje
wyeliminowany automatycznie.
Przeprowadzono nawet badania naukowe, ktre udowodniy, e wybory dokonywane w
opisywanym tu systemie grup zoonych z ekspertw okazay si prawie cakowicie uzalenione od
tego, czy czonkowie tych grup maj pozytywne czy negatywne nastawienie do proponowanej
hipotezy. Jakby tego byo jeszcze za mao National Academy of Sciences, ktra finansowaa te
badania, przez dwa lata powstrzymywaa si przed ogoszeniem ich wynikw.
Jeli jest si ju czonkiem kilku zespow recenzujcych projekty bada i poszczeglne ich etapy,
wkrtce uzyskuje si status czonka klubu oldbojw", co prowadzi do innych take korzyci. Rkopisy
przesyane do czasopism naukowych podlegaj takiemu samemu trybowi oceny, jak wnioski o
fundusze na badania. A kto jest lepiej kwalifikowany do oceny jakiego artykuu, jeli nie ci sami
wymienici eksperci ze swymi wawrzynami? Zaakceptowanie artykuu do publikacji wskazuje, e
opisany w nim eksperyment ma jak zasadnicz warto, jeli za nie zostanie zaakceptowany, to
ginie po prostu nie wywoujc adnej reakcji na wyniki, jakie s w niej zawarte. Tym sposobem koo
si zamyka, a rewolucjonista, od ktrego pomysw bior pocztek wszystkie nowe pojcia naukowe,
pozostaje za burt. Donald Goodwin, szef wydziau psychiatrii w University of Kansas i jednoczenie
innowator w dziedzinie bada nad alkoholizmem, uj to nawet w szat sown prawa irytacji, ktre
gosi, e: Jeli sprawa jest trywialna, jest prawdopodobne, e mona podj nad ni badania. Jeli
natomiast jest wana prawdopodobnie nie mona."
Pojawio si take jeszcze jedno nieprzewidziane naduycie, ktre obnia jako przygotowania
absolwentw uczelni medycznych. W miar postpowania rozwoju systemu oceny przez zespoy
ekspertw, instytucje naukowe dostrzegy dla siebie wspania szans. Jeli bowiem rzdowi zaley
na na tym, by te wszystkie badania byy prowadzone, to dlaczego nie mgby on pomc w ponoszeniu
kosztw oglnych, takich jak: zapewnienie mieszka, koniecznego wyposaenia, kosztw
administracji, a w kocu i pensji dla badaczy bdcych czci zespou nauczajcego? Dopyw
pienidzy doprowadzi do zdeprecjonowania wartoci akademickich. Zrodzio si przekonanie, e

najlepszy nauczyciel jest najlepszym badaczem, a najlepszym badaczem jest z kolei ten, kto potrafi
przycign najwiksze fundusze na badania. Uczelnie medyczne stay si wic w pierwszym rzdzie
instytucjami, w ktrych nastpowao gromadzenie badaczy, a dopiero w drugim miejscem, gdzie
uczy si modych ludzi na przyszych lekarzy. Aby mc przetrwa w wiecie nauki, trzeba mie
zapewniony dostp do funduszy i trzeba publikowa. Epidemia doniesie naukowych opartych na
oszustwach a sdz, e ujawniono jedynie may odsetek faktycznie dokonanych takich czynw
jest wymownym dowodem istnienia silnej presji na wyrobienie sobie nazwiska w laboratorium.
W konsekwencji pozostao niewiele miejsc dla tych osb, ktre maj talent do nauczania i do zaj
klinicznych. Wielu ludzi, ktrym zupenie nie. zaley na prowadzeniu bada, zmusza si mimo
wszystko do ich prowadzenia. W wyniku tego zarwno czasopisma medyczne, jak i personel
nauczajcy pograj si w mediokracji.
Do tego wszystkiego musimy wreszcie doda fakt wykupywania nauki przez wojsko. Jeliby to
uzna za jak posta prostytucji, byoby to obraz dla najstarszej profesji wiata. Z wynoszcego 47
miliardw dolarw rocznego budetu federalnego przeznaczonego w 1984 roku na badania naukowe
prawie dwie trzecie przeznaczono na prace zlecone przez wojsko w zakresie bada nad
bioelektrycznoci proporcja ta bya jeszcze wysza. Cho wojskowi sponsorzy bada czsto
umoliwiaj wprowadzanie w wikszym zakresie innowacji, ni czyni to inni, to ludzie przez nich
zatrudniani nie mog puszcza pary z gby na temat zagroenia rodowiska oraz innych zagroe
moralnych, ktre cz nauk z oglniejszym kontekstem cywilizacji. Na duszy dystans za tak
barier z acuchw nawet czysta wiedza (jeli co takiego w ogle istnieje) nie moe rozkwita i
przyrasta.
Jeli kto mimo wszystko rozpoczyna realizacj projektu heretyckiego, to jest kilka moliwych
sposobw zaradzenia zagroeniu". Ogranicza si fundusze na badania, zazwyczaj na rok lub dwa.
Wtedy eksperymentator musi powtrnie wystpi o ich przydzielenie. Kade takie podanie jest bardzo
obszernym dokumentem, zawierajcym formularze wypenione drobnym drukiem i sformuowane w
biurokratycznym argonie, co wymaga wielu dni trwajcego zestawiania danych oraz twrczego
pisarstwa". Niektrzy badacze mog mie ju do tego i rezygnuj. W kadym razie zawsze musz
oni przebiega t sam ciek zdrowia" otrzymujc razy od tych samych recenzentw.
Najprostszym sposobem stumienia wyzwania ju w samym zarodku jest wstrzymanie dopywu
pienidzy lub za porednictwem dokonywanych anonimowo przez komitety recenzentw ocen
wartoci publikacji uniemoliwianie publikacji doniesie w gwnych czasopismach. Zawsze bowiem
mona znale co zego w propozycji bada lub w rkopisie artykuu, niezalenie od tego, jak dobrze
byyby one napisane i jak nieskazitelne z naukowego punktu widzenia.
Zdeterminowani rebelianci posuguj si taktyk partyzanck. Jest tak wiele agencji
przydzielajcych fundusze, e czsto nie wie prawica o tym, co czyni lewica. Propozycja bada moe
zosta przyjta przez jaki nieznany zesp, ktrego czonkowie nie uwiadamiaj sobie zagroenia.
Artykuowe nawanice podtrzymywane przez establishment naukowy spowodoway powoanie do ycia
wielu nowych czasopism w kadej poddyscyplinie. Niektre z tych czasopism akceptuj artykuy, ktre
zostayby automatycznie odrzucone przez zespoy redakcyjne czasopism pierwszoplanowych.
Uprawiana jest ponadto sztuka takiego pisania propozycji badawczych, ktra pozwala je.
przygotowywa bez szczegowego okrelania tego, co badacze zamierzaj robi, przy czym
propozycja przygotowywana jest zgodnie z przyjtymi normami.
Jeli te metody okazuj si skuteczne w przeduaniu odstpstwa, wtedy establishment najczciej
ucieka si do wywierania nacisku za porednictwem uczelni. Czonkowie akademii, ktrym si
powiodo, s prawie zawsze prawdziwie ortodoksyjni i s szczliwi, gdy poprzez utrudnianie na
wiele sposobw pracy badaczom o kwestionowalnej" reputacji mog przysuy si poprzez
przyoenie swej rki do odmowy przez uczelnie staego zatrudnienia takim badaczom. Dla przykadu
mona tu wspomnie o tym, e w 1950 roku Gordon A. Atwater zosta zwolniony ze stanowiska
przewodniczcego wydziau astronomicznego American Museum of Natural History [Amerykaskie
Muzeum Historii Naturalnej (przyp. tum.)] oraz kuratora Hayden Planetarium [Planetarium im.
Haydena (przyp. tum.)] za to, i dawa publicznie do zrozumienia, e idee Immanuela Velikovskiego
powinny by potraktowane powanie przez badaczy. W tym samym te roku Macmillan wydawca
pierwszej ksiki Velikovskiego Worlds in Collision zerwa kontrakt na dalsze publikowanie tej
ksiki, cho bya ona bestsellerem. Przyczyn tego by fakt, i grupa wpywowych astronomw, ktrej
przewodzi Harlow Shapley z Haryardu, zagrozia, e podejm bojkot w stosunku do przynoszcego
dwie trzecie oglnych dochodw dziau podrcznikw tego wydawnictwa. Niezalenie od tego, co kto
moe myle o wnioskach Velikovskiego, taki typ perswazji, prowadzonej od strony drzwi kuchennych,
nie jest godny miana dziaalnoci w ramach nauki.

Czsto w miar narastania konfliktu niesubordynowany badacz, ktremu usiuje si naoy


mylowy kaganiec, zwraca si bezporednio do opinii publicznej, aby szerzy sw szkodliw doktryn.
Od tej chwili postpuje si z nim ju bez rkawiczek. Bdc gowni, ktra zapala wity gniew
olimpijskiego panteonu, ktrego jest on czonkiem, przyszy Prometeusz skrca si z blu, bdcego
rezultatem napaci na jej lub jego uczciwo, kompetencj naukow i osobiste nawyki. Gobie Zeusa
pokrywaj nowe idee swymi odchodami i przeprowadzaj szachrajskie eksperymenty, by je obali. W
skrajnych przypadkach agencje rzdowe, zatrudniajce oraz wykorzystujce jako doradcw
przedstawicieli establishmentu, wszczynaj prawne nkanie, takie jak na przykad proces i uwizienie,
ktre zakoczyy karier oraz ycie Wilhelma Reicha.
Czasami ju w trakcie bitwy lub po niej okazuje si, e obrazoburca mia racj. Kierunek
kontrofensywy przesuwa si teraz w stron rewizji odpowiedniego odcinka historii nauki. Czonkowie
establishmentu publikuj teraz artykuy wykazujce, e oryginalne idee pochodz wanie od nich,
przy czym starannie pomijaj w nich wszystkie odsyacze do prawdziwego ich twrcy. Nazwisko
heretyka zapamituje si jedynie w kontekcie jakiego protekcjonalnego zdania, podczas gdy
wstrzymuje si finansowanie jej lub jego wasnego programu badawczego, jeli w ogle co z niego
pozostao, i doprowadza si do rozpraszania zespou ludzi zaangaowanych w jego realizacj. W
kocu zostaj ujawnione fakty wice si z przebiegiem caej sprawy, lecz dzieje si to za cen
olbrzymiego nakadu czasu i energii twrcy innowacji.
Dla tych, ktrzy sarni nie prbowali prowadzi laboratorium, wszystko to moe wydawa si
przedstawianiem nadzwyczaj przykrej opinii, w ktr trudno uwierzy: moe to wydawa si nawet
paranoidalne. Jednake stosowanie rnych elementw takiej strategii jest spraw powszechnie
znan. Sam na sobie dowiadczyem ich wszystkich.
Prawdziwy smak ycia poznaem w chwili, kiedy po raz pierwszy wkroczyem w dziedzin bada
naukowych. Po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej kontynuowaem moj nauk dziki ustawie o
weteranach wojny, jednak w 1947 roku przestaem korzysta z jej dobrodziejstwa, gdy przestaa ona
ju obowizywa. Akurat wanie polubiem koleank ze studiw o imieniu Lilian, ktra wpada mi w
oko ju podczas pierwszego wykadu orientacyjnego. Szukaem wic jakiej pracy na okres wakacji,
by pokry koszty studiw i mc utrzyma dom. Szczcie umiechno si do mnie, gdy udao mi si
uzyska prac asystenta laboratoryjnego w dziale badawczym chirurgii School of Medicine, nalecej
do New York University.
Pracowaem wraz z dr Co Tui, ktry ocenia warto opisanej ostatnio metody wydzielania z biaek
okrelonych aminokwasw, co miao by krokiem ku uzyskiwaniu koncentratw ywnoci przesyanej
godujcym ludziom. Dr Co Tui, may czowieczek, ktrego czarne najeone wosy zdaway si
wypromieniowywa na wszystkie strony entuzjazm, oddziaywa na mnie niesychanie inspirujco. By
wspaniaym badaczem i dobrym przyjacielem. Wraz z nim miaem udzia w opracowaniu i
zapocztkowaniu uycia tej techniki do oceny zmian w biakach ustrojowych zachodzcych po
dokonaniu zabiegu chirurgicznego.
Byem w trakcie pisania mojego pierwszego artykuu naukowego, kiedy przyszedszy do pracy
pewnego ranka zobaczyem, e nasze laboratorium znajduje si na chodniku: wszystek nasz sprzt
do bada, notatki i odczynniki zrzucono na wielk stert. Powiedziano nam, e aden z nas ju tam
nie pracuje oraz zaproponowano nam, abymy ocalili dla siebie ze sterty cokolwiek, co zechcemy.
Sekretarka szefa powiedziaa mi, co si stao. Ot miao to miejsce podczas wielkiej akcji
gromadzenia funduszy na budow obecnego NYU Medical Center. Jeden z chirurgw z towarzystwa"
wystara si od jednego ze swych pacjentw o wynoszc milion dolarw darowizn, ktrej warunkiem
przekazania na wspomniany cel byo zatrudnienie nowego profesora chirurgii eksperymentalnej od
zaraz. Co Tui i jego ludzie natychmiast stracili prac. Zoyem wtedy Lilian przyrzeczenie: Bd si
trzyma z dala od bada naukowych."
Jestem szczliwy, e okazaem si niezdolny do dotrzymania tego przyrzeczenia. Same badania
warte byy tego. Co wicej, nie chciabym sprawia wraenia, e ja i moi wsppracownicy bylimy
sami przeciw caemu wiatu. Akurat w chwili, kiedy wydawao si, e ju nie ma nadziei, zawsze
pojawiaa si osoba, taka jak Carlyle Jacobsen lub sekretarka dyrektora do spraw bada, ktra miaa
odegra decydujc rol w wybawieniu nas z opresji. Jednake poczwszy od pierwszej mojej
propozycji badawczej, dotyczcej pomiarw prdw uszkodzeniowych u salamander, przekonywaem
si, e z prowadzeniem bada nieodcznie wiza si bdzie staa walka, i to toczona nie tylko z
administratorami.
Zanim rozpoczem badania, musiaem poradzi sobie z problemem technicznym, jaki stanowi
dobr odpowiednich elektrod. Nawet przewody sporzdzone z tego samego metalu cechoway

niewielkie rnice skadu chemicznego, co powodowao powstawanie niewielkich prdw


elektrycznych, ktre mona byo bdnie zinterpretowa jako pochodzce od badanego zwierzcia.
Take najmniejszy nacisk wywierany na skr prowadzi do generacji prdw. Nikt nie wiedzia,
dlaczego one powstaway, ale przecie powstaway. W starszej literaturze znalazem opisy elektrod
srebrnych otoczonych warstewk chlorku srebra, dziki ktrym jak opisywano udawao si unika
powstawania faszywych prdw midzyelektrodowych. Sporzdziem kilka takich elektrod,
sprawdziem je, a pniej opatrzyem w krciutkie i mikkie knoty baweniane, co pozwalao na
uwolnienie si od artefaktw powodowanych przez nacisk mechaniczny. Opisujc wyniki moich
bada, opisaem take pokrtce swoje elektrody. Po tym otrzymaem telefon od wybitnego
elektrofizjologa, ktry chcia zajrze do mojego laboratorium. Pomylaem sobie: Bardzo dobrze,
przecie to ju jest forma jakiego uznania." Szczeglnie interesowa go sposb sporzdzania i uycia
elektrod. W kilka miesicy pniej, ku mojemu wielkiemu zaskoczeniu, znalazem artyku w jednym z
czasopism naukowych pierwszej kategorii, gdzie ten elektrofizjolog opisa now i wymienit
elektrod, ktr sam skonstruowa w celu mierzenia potencjaw prdu staego!
W kilka lat pniej, kiedy Charlie Bachman i ja prowadzilimy poszukiwania diody zczowej typu pn w kociach, poproszono mnie o wygoszenie referatu na temat elektroniki koci podczas pewnego
spotkania naukowego w Nowym Jorku. Suchaczami byli inynierowie, fizycy, lekarze i biologowie.
Przemawianie do tak zrnicowanej grupy stanowio nadzwyczaj trudne zadanie. Inynierowie i fizycy
wiedzieli wszystko o elektronice, ale nic o koci, z kolei biologowie wiedzieli wszystko o koci, ale nic
o elektronice, natomiast lekarze byli zainteresowani wycznie zastosowaniami terapeutycznymi.
Przedstawiem wic pewne informacje o budowie koci dla fizykw i pewne dane z zakresu elektroniki
dla biologw, po czym przeszedem do opisu eksperymentw, jakie wraz z Andy Bassettem
przeprowadzilimy nad piezoelektrycznymi waciwociami koci.
Powinienem by prawdopodobnie po wygoszeniu tych uwag zakoczy referowanie, ale
pomylaem sobie, e dobrze byoby powiedzie troch o aktualnie prowadzonych przez nas pracach.
Idea prostownika stanowia dla mnie niesychanie siln podniet do bada, w zwizku z czym miaem
nadziej, e suchacze poinformowani o tych badaniach podsun nam jakie uyteczne sugestie.
Opisaem wic eksperymenty wykazujce, e kolagen i apatyt s pprzewodnikami oraz
przedyskutowaem implikacje tego faktu. Po kadym wystpieniu przewidziano chwil czasu na
zadawanie pyta i przedstawianie komentarzy, ktre w oglnoci byy utrzymane w tonie uprzejmym i
z poszanowaniem. godnoci. Jednake skoro tylko skoczyem, pewien szeroko znany badacz w
zakresie ortopedii dosownie wybieg do mikrofonu ustawionego w obrbie audytorium i wypali:
Nigdy nie syszaem jeszcze prezentacji takiego zbiorowiska nieadekwatnych danych i
niepoprawnych interpretacji. To jest obraajce w stosunku do audytorium. Dr Becker nie przedstawi
wystarczajcych danych za pprzewodnictwem koci. Mona co najwyej powiedzie, e materia ten
moe by pizolatorem.
Pprzewodniki zawdziczaj swoj nazw temu, i ich waciwoci lokalizuj je porodku
pomidzy przewodnikami a izolatorami, a wic ze spokojnym sumieniem mona je rwnie nazywa
pizolatorami nie zmieni to znaczenia. Mj oponent prowadzi intryg szyt grubymi nimi.
Wyraajc si o mnie w tak uwaczajcym tonie, w gruncie rzeczy zgadza si z moimi wnioskami,
posugujc si jedynie innym terminem.
Antagonizm ten zrodzi si ju przed kilku laty. Kiedy z Andy Bassettem skoczylimy nasze
badania nad zjawiskiem piezoelektrycznym w koci, opisalimy ich wyniki. Artyku wysalimy do
pewnego czasopisma naukowego, gdzie zosta on przyjty do druku. Nie wiedzielimy jednak o tym,
e ten facet pracowa take nad tym samym zagadnieniem, lecz jego badania nie posuny si tak
daleko, jak nasze. Ale w jaki sposb dowiedzia si on o naszych badaniach i o rychej publikacji ich
wynikw. Zadzwoni wic do Andy'ego proszc o opnienie publikacji naszego doniesienia do czasu,
a on opublikuje swoje dane. Andy przywoa mnie, aby to omwi. To, co liczy si w naukowej
literaturze, to pierwszestwo prosi on zatem o rezygnacj z niego. Jego proba nie miaa ' adnego
uzasadnienia etycznego i nigdy nie poprosibym go o opnienie jego publikacji, gdyby sytuacja miaa
si akurat odwrotnie. Odpowiedziaem:
Nigdy w yciu. Artyku nasz zosta opublikowany, a my wskutek tego dorobilimy si
dozgonnego przyjaciela".
Teraz sta on przy mikrofonie starajc si pogry moje wystpienie przy pomocy malutkiej
dwjmowy. Pomylaem sobie: Zapewne znw prowadzi on takie same jak my prace. Jeli wygra t
potyczk, bd mia trudnoci z publikacj moich danych i pole pozostanie zupenie czyste do czasu
publikacji jego wynikw." W miejsce obrony danych wyjaniem, e pojcia pprzewodnik" i

pizolator" oznaczaj jedno i to samo. Powiedziaem, i byem zaskoczony, kiedy dowiedziaem si,
e on o tym nie wie, lecz e mimo to doceniam fakt, i akceptuje moje dane! Kto inny z audytorium
zabra gos i popar moje stanowisko, dziki czemu kryzys zosta zaegnany. Laboratorium nie jest
jedynym miejscem, gdzie badacz musi mie si na bacznoci.
W 1964 roku, kiedy National Institutes of Health zatwierdziy finanse na kontynuacj naszych
bada nad waciwociami koci, otrzymaem przydzielan przez VA nagrod Williama S. Middletona
za osignicie wybitnych wynikw bada. To, samo w sobie, jest malutk zabawn historyjk. Ot
nagroda ta jest przydzielana przez Central Office VA (VACO) [Gwne Biuro Administracji Weteranw
(przyp. ttum.)] na podstawie nominacji dokonywanych przez urzdnikw oddziaw regionalnych.
Czonkowie VACO wydali werdykt na moj korzy, zanim uczyniy to moje wadze lokalne, ktre
uwaay, e nie powinienem jej otrzyma. Ostatecznie VACO musiaa nakaza moim zwierzchnikom,
by wysunli moj kandydatur.
Fakt uzyskania tej nagrody spowodowa, e znalazem si na waszyngtoskiej licie pac, a nie na
licie orodka VA w Syracuse. Wskutek nacisku wywieranego przez VACO wkrtce zostaem
mianowany miejscowym szefem bada, zastpujc na tym stanowisku czowieka, ktry natychmiast
podpisa wszystkie papiery. Byem zdeterminowany, by zaprowadzi porzdek w naszym instytucie
badawczym. Wprowadziem pewn liczb reform, takich na przykad jak: publiczne ujawnianie
powiza z instytucjami finansujcymi badania, wymaganie wydajnoci, niezalenie od tego, jak
prominentn pozycj zajmuje jakikolwiek badacz. Wiele z tych zmian zostao przyjte w caym
systemie VA. Nie przysporzyy mi one jednak popularnoci. Przez kilka nastpnych lat szkoa
medyczna wywieraa bezustanny nacisk, aby przydziela uzyskiwane od VA fundusze na badania
ludziom w niewielkim stopniu przydatnym dla programu bada samej VA, dziki czemu pienidze te
mogyby stanowi faktycznie fundusz przydzielany szkole. Wiedziaem, e jeli nie bd przekazywa
tych pienidzy w ten sposb, to w kocu zostan usunity ze stanowiska szefa bada. W takiej
sytuacji musiabym powrci na pensj miejscowej kliniki, a mj program badawczy byby znw
powanie zagroony. Dlatego te na pocztku 1972 roku podjem starania o stanowisko badacza w
zakresie medycyny w obrbie systemu bada prowadzonych przez VA. Majc takie stanowisko,
mgbym powica do trzech czwartych czasu pracy badaniom naukowym. Przyjto mnie. T now
prac miaem rozpocz za kilka miesicy oczekujc na jej rozpoczcie w dalszym cigu peniem
funkcj szefa bada.
Widocznie moje nowe stanowisko umkno uwadze moich miejscowych oponentw. Przyjem
kilka zaprosze do wygoszenia referatw na uniwersytetach poudniowych stanw USA i tak
dobraem terminy i miejsca, by wszystkie wystpienia dao si przedstawi w cigu trwajcej tydzie
podry. Dzie przed wyjazdem nie poszedem do laboratorium, gdy chciaem przygotowa materiay
i spakowa si. Kiedy byem jeszcze w domu, zadzwonia moja sekretarka. Z paczem powiedziaa mi,
e otrzymaa skierowan do mnie informacj, i zostaem zwolniony ze stanowiska szefa bada i
skierowany do pracy jako oglny lekarz w izbie przyj. To byoby rwnoznaczne nie tylko z
zamkniciem naszego laboratorium, lecz take odsunoby mnie od praktykowania chirurgii
ortopedycznej.
By to pikny manewr, lecz na moje szczcie nie by on legalny. Jako badacz w zakresie
medycyny mogem by zwolniony tylko przez Waszyngton, a lokalny szef personelu wkrtce otrzyma
od VACO list, ktry nakazywa mu przywrcenie mnie na poprzednie stanowisko.
Wkrtce zaczem te dostawa si na listy wrogw" take na poziomie caego kraju. W grudniu
1974 roku dotara do mnie informacja, e nasz podstawowy fundusz badawczy, finansowany przez NI
H (dotyczcy koci), nie zosta przeduony. Powody tego nie zostay podane. Byo to nadzwyczaj
dziwne, gdy starajcy si o przeduenie finansowania bada otrzymywali najpierw rowe kartki",
zawierajce przynajmniej pierwotne opinie recenzentw, dziki czemu mogli dowiedzie si, co le
zrobili. Powiedziano mi, e zamiast tego mog napisa do sekretarza zarzdzajcego i poprosi o
podsumowanie" dyskusji nad moj spraw.
Podsumowanie miao p strony i byo pisane z podwjn spacj. Stwierdzano w nim, e mj
program badawczy nie jest jasny i ukierunkowany oraz e procedury dowiadczalne nie zostay w nim
przedstawione z wystarczajc dokadnoci. Wydawao si, e gwn trudno stanowio to, e
planowaem zrobienie wicej, ni wyobraa sobie recenzent, ni mona zrobi za sum, o jak
ubiegaem si. Co wicej, doniesienie moje i Bruce'a Beckera. dotyczce bada nad komrkami
perineuralnymi, uznano za ubogie, jeli chodzi o dane." Recenzj zamykao zdanie: Z drugiej strony,
istniej pewne obszary, ktre wydaj si zasugiwa na finansowanie i s one przy tym ju
dostatecznie dobrze spenetrowane, takie jak na przykad: badania nad wzrostem koci, wzrost

regeneracyjny i skutki wywierane przez pole elektryczne."


Byem co najmniej zdumiony. Badania, ktre s warte poparcia", byy dokadnie gwnymi z tych,
ktrymi si zajmowalimy. Nie mogem poradzi sobie z rozwizaniem tej zagadki do czasu, a
uwiadomiem sobie, e nastpio to akurat po tym, jak pomogem w napisaniu pierwszego
doniesienia na temat projektu Sanguine i rozpoczem skadanie zezna przed New York Public
Service Commision [Nowojorska Komisja Sub Publicznych (przyp. tum.)] na temat zagroe, jakie
stwarzaj linie energetyczne. Chyba Navy wywara nacisk na NIH, by zamkn mi gb.
Jeli ju w 1974 roku kto na poziomie federalnym prbowa zablokowa moje dojcia do agencji
finansujcej badania, zapomnia o zamkniciu wszystkich furtek, gdy na ten rok uzyskaem
zatwierdzenie mojej propozycji badawczej dotyczcej akupunktury. Dowiadczyem tego najpierw w
odniesieniu do gwnej propozycji badawczej skierowanej do NIH, gdzie zostaa ona skrytykowana
jako niezadowalajca. Przesaem wic j do innej sekcji bada, gdzie przyznano rodki na jej
realizacj. Po roku uzyskalimy pozytywne wyniki, ktre opisalimy w rozdziale 13. Przedstawiem je
na konferencji na temat akupunktury, zorganizowanej przez NIH w Bethesda, w stanie Maryland.
Jedynie nasze badania ujmoway problem ze cile naukowego punktu widzenia, to znaczy
wychodziy z testowalnej hipotezy, w przeciwiestwie do podejcia empirycznego, polegajcego w
gruncie rzeczy na wkuwaniu igie i prbowaniu ustalenia, czy powoduje to oczekiwane skutki. Jedynie
nasz program badawczy dawa jednoznaczn pozytywn odpowied na podstawowe pytanie.
stawiane przez NIH, czy ukad akupunkturowych punktw i linii istnieje w rzeczywistoci.
Jednake kiedy przyszed czas na odnowienie tego funduszu w 1976 roku, nie zosta on
odnowiony. Przedstawione uzasadnienie tego obcicia funduszy stwierdzao, e opublikowalimy za
mao prac oraz e ukad elektryczny, jaki zosta przez nas opisany, w aden sposb nie wie si z
akupunktur. Pierwszy zarzut by ewidentnie nieprawdziwy opublikowalimy trzy artykuy, dwa byy
jeszcze w druku, a sze innych zostao ju przesanych do publikacji. Drugi zarzut mia natomiast
charakter krtacki. Jake mona byo wiedzie o tym, co wie si z akupunktur, zanim nie zostay
przeprowadzone odpowiednie badania? Poniewa tak si skadao, e znaem przewodniczcego
sekcji bada nad akupunktur w NIH, napisaem do niego. Dowiedziaem si, e by on tym
zaskoczony, gdy jeli chodzi o jego grup, byli zadowoleni z naszych wynikw. Wtedy ju stao si
dla mnie jasne, e co jest nie tak.
Tak wic w padzierniku 1976 roku mielimy by pozbawieni finansowania ze strony NIH. W miar
jak ubywao pienidzy, dokonywalimy onglerki w ramach budetu, obcinalimy wydatki na pokrycie
naszych kosztw i przy pomocy Dave'a Murraya, ktry by teraz przewodniczcym wydziau chirurgii
ortopedycznej w szkole medycznej, utrzymywalimy nasze laboratorium w stanie nietknitym i na
wysokim poziomie wydajnoci. W rzeczywistoci publikowalimy wicej ni w okresie, kiedy nie
znajdowalimy si w tak krytycznej sytuacji.
Wczeniej jeszcze w tym roku wygas kontrakt o zatrudnienie mnie jako badacza w zakresie
medycyny w VA; musiaem wic wystpi o ponowne jego zawarcie. Dotara do mnie wiadomo, e
moje podanie zostao odoone" to znaczy, e zostao odrzucone, lecz e mam jeszcze do wyboru
natychmiastowe zoenie kolejnego podania. W licie towarzyszcym dokumentom dyrektor Medical
Research Service [Suba Bada Medycznych (przyp. tum.)] w ramach VA napisa: Pomimo i dobre
wyniki uzyskane w przeszoci i mocne listy popierajce [opinie recenzentw mojego podania] zostay
uznane za okoliczno nadzwyczaj sprzyjajc, zbyt oglny projekt badawczy, opatrzony jedynie
szkicowymi uwagami na temat techniki badawczej i metodologii, nie zosta uznany za wart przyjcia."
Dostarczone mi teraz instrukcje odnoszce si do sposobu przygotowania wniosku o uzyskanie
stanowiska badacza w dziedzinie medycyny wyranie wskazyway, e musz dokadnie przedstawi
wyniki uzyskane w przeszoci, a zamierzenia jedynie w oglnym zarysie. Tak wic pani dyrektor
stosowaa do mnie kryteria takie, jakie stosuje si do tych, ktrzy dopiero wchodz na drog
samodzielnych bada. Zaproponowaa mi przesanie podania w tej zmienionej postaci. Ale nawet i to
nie na wiele by si zdao. Nawet gdyby to drugie podanie zostao zaatwione pozytywnie, pienidze
nadeszyby w sze miesicy pniej po zamkniciu laboratorium i po tym, jak nasz zesp ulegby
rozproszeniu.
Z tym odrzuceniem wizaa si jeszcze jedna dziwna sprawa. Ot w tym czasie wszystkie agencje
federalne musiay udostpnia teksty przygotowanych przez recenzentw ocen projektu badawczego,
przy czym nazwiska recenzentw musiay by usuwane z recenzji. Trzy spord czterech recenzji byy
dugimi, szczegowymi i dobrze przemylanymi dokumentami, przygotowanymi w standardowym
formacie obiektywnej krytyki; byy one starannie przepisane, na maszynie z czcionk o kroju pisma
elita, z pojedyncz interlini na formularzach sprawozda recenzenckich". Jeden z recenzentw
okaza si absolutnie rozrzutny w szafowaniu pochwaami stwierdzajc, e to szczcie dla VA mie

mnie jako wsppracownika i e proponowane badania niewtpliwie wnios wielki wkad do nauk
medycznych. Inny recenzent prawie dorwnywa temu recenzentowi.
.Wskutek niedopatrzenia na jednej ze stron trzeciej recenzji pozostawiono nazwisko recenzenta.
By nim wybitny badacz w zakresie ortopedii, z ktrym przez dugie lata nie zgadzalimy si w kwestii
skomercjalizowania urzdze przyspieszajcych lub inicjujcych procesy gojenia koci. Poniewa w
dziedzinie lecznictwa ortopedycznego znani bylimy z odwzajemnianej niechci ku sobie, uwaam w
pierwszym rzdzie za niewybaczalne to, e pani dyrektor zwrcia si take; do niego z prob o
przygotowanie oceny mojego wniosku i projektu. By moe spodziewaa si, e przeprowadzi on
bardziej druzgocc krytyk. Uskara si on na niedostateczn szczegowo propozycji. Jednake
jego ocena okazaa si cakiem sprawiedliwa i zawieraa stwierdzenie, e proponowana praca ma
fundamentalne znaczenie dla problematyki wzrostu i gojenia si". W sposb oczywisty prowadzio to
do zalecenia akceptacji projektu, ale ostatnie zdanie tego akapitu zostao usunite.
Ostatni recenzj stanowio p strony nie sprecyzowanych obiekcji, pisanych na maszynie z
czcionk pika z podwjn interlini, bez adnego podobiestwa do standardowego formatu recenzji.
Znalaza si tam wiele mwica literwka (zamiast connective tissue" napisano corrective tissue")
[Connective tissue" oznacza tkank czn", natomiast wyraenie corrective tissue" mona odda
jako tkanka poprawiajca" albo tkanka korygujca" (przyp. tum.)], co wskazywao, e piszcy
recenzj przejrza szybko tekst mojej propozycji, by znale w niej jakie wskazwki, ale nie
orientowa si, czego on dotyczy. Najdziwniejsz jednak w tym wszystkim spraw bya frazeologia tej
pseudorecenzji: Zakres [propozycji Beckera] jest szeroki i oglnikowy i mao w nim znajduje si
dokumentacji, ktra odnosi si do metodologii i technik badawczych. Jednake ze wzgldu na jego
poprzednie dokonania i listy polecajce o mocnej wymowie naley odoy podjcie decyzji..."
Dyrektor posuya si w swym licie tym samym sformuowaniem w niemal identycznym brzmieniu.
Z ca pewnoci ona sama nie miaa adnego'motywu, by tak si zachowa. Spotkalimy si z ni
na krtko jeszcze przed kilku laty. W 1966 roku zostaa ona mianowana szefem bada prowadzonych
w nalecym do V A Medical Center w Buffalo i wtedy wanie przyjechaa do Syracuse, by zobaczy,
jak zorganizowaem program badawczy. Rozmawialimy wtedy ze sob w przyjaznej i zupenie
nieskaonej" atmosferze.
Bodziec nada kto inny. W 1982 roku byy szef bada marynarki z ktrym przyjanilimy si z
racji wsplnego zainteresowania problematyk regeneracji rdzenia krgowego powiedzia mi, e
Navy protestowaa przeciw zamkniciu naszego laboratorium. Powiedzia, e byo to celowe dziaanie,
ktrego rdo znajdowao si na wyszym poziomie ni VA, NIH czy NAS. Powiedzia, e gdzie
podjto decyzj, by zamkn gb facetowi" i chcia mnie przekona, e ani on, ani Navy nie mieli w
tym udziau. W pewnym momencie tego okresu walki Andy Marino otrzyma telefon od jakiego
niszego urzdnika w VA, ktry powiedzia:
Suchaj, jestemy tu pod diabeln presj, aeby was, chopaki, uciszy. Czy nie moglibycie
nieco wycofa si, przesta gada o tych wszystkich rzeczach, po prostu przywizywa mniej wagi do
tych przesucha, w ktrych bierzecie udzia? Byo to rozsdne podejcie do sprawy. Staramy si
tylko, by wam pomc. Tak wic Andy powici troch czasu na sympatyzowanie ze stanowiskiem
tego faceta. Kiedy w kocu Andy zapyta go:
Kto was naciska? Usysza w odpowiedzi:
Przede wszystkim DOD [(Departament Obrony) Department ol Defense (przyp. tum.)].
Mniej wicej w tym samym czasie dostaem wyran informacj o tym, co si dzieje, od jednego z
naukowcw z drugiej strony szaca", a wic przeprowadzajcego liczne i dobrze finansowane
badania dla wojska, lecz publikujcego bardzo niewiele. Podczas jednej z przerw w spotkaniu
naukowym natknem si na niego w pustym korytarzu. Rzucajc spojrzenia przez rami, odcign
mnie na bok, ku oknom i powiedzia mi, e jedyny problem polega na tym, e poruszam t spraw na
forum publicznym. Powiedzia, e on i caa reszta wiedz o tym, e istniej te skutki nietermiczne i
wynikajce z nich zagroenia, lecz e musz zachowywa milczenie na ten temat. Odpowiedziaem
mu, e jeli nikt nie podniesie sprawy na forum publicznym, to nigdy nie dojdzie do poprawy sytuacji i
wielu ludzi ucierpi z tego powodu zupenie niepotrzebnie. Powiedzia mi te, e to nie ja powinienem
si tym martwi i e moje nastawienie doprowadzi moj karier do ruiny. No c, mogem zgodzi si
z nim co do ostatniej sprawy. Stwierdziem, e ju prawdopodobnie si to stao, ale przynajmniej mam
czyste sumienie.
Zamiast jednak oczekiwa na kata, ktry mia wykona egzekucj, sprbowaem drogi tylnymi
drzwiarni. Przesaem szczegowy merytoryczny przegld problematyki (taki jaki przygotowuj osoby

dopiero zaczynajce badania) do nowo utworzonej sekcji bada w zakresie rehabilitacji. Jednake
zamiast wystpi z projektem za porednictwem VACO, ominem je za porednictwem lokalnego
biura VA w Bostonie.
Oczekujc na odpowied, musiaem odparowa drugi atak. Zanim wziem udzia w
przesuchaniach PSC, powiadomiem o tym swojego zwierzchnika. W obecnoci prawnika VA
osobicie powiedzia mi, e jest to dokadnie sprawa tego typu, w jakiej VA chciaaby speni swe
zobowizanie wobec spoeczestwa, a nawet przesa do mnie list o takiej treci. Pniej, akurat po
tym, jak wystpiem w staym programie telewizyjnym 60 Minutes [Jest to bardzo popularny w USA
cotygodniowy publicystyczny program telewizyjny (przyp. tum.)], gdzie mwiem o Projekcie
Sanguine, liniach energetycznych i o szachrajstwaeh dokonanych przez komitet NAS, dowiedziaem
si, e Personnel Office of the Veterans Administration [Biuro d/s Personelu Administracji Weteranw
(przyp. tum.)] prowadzi dochodzenie w sprawie mojego angaowania si bez zezwolenia, w czasie
pracy opacanym przez rzd, w spenianie roli wiadka we wspomnianych przesuchaniach.
Wyjedaem na przesuchania na wasny koszt, aby broni kwestii zdrowia spoecznego, ale mniejsza
z tym; oni jednak w dalszym cigu oskarali mnie o okradanie podatnikw. Gdyby oskarenie
utrzymao si, musiabym zwrci cz swego wynagrodzenia i pienidzy uzyskanych za prac w
ramach projektw badawczych, proporcjonaln do czasu spdzonego nad poszukiwaniem,
przygotowywaniem i przedstawianiem dowodw.
Wkrtce w moim biurze pojawi si szpieg nasany przez kompani. Wiedziaem, e wszystko, co
powiem, trafi bezporednio do samej gry, wic wspomniaem mu na zasadzie tak midzy nami
mwic", e jestem w stanie ujawni takie naruszenia przepisw przez miejscow administracj, ktre
znacznie przewyszaj oskarenia, jakie oni wysuwaj przeciwko mnie. Nastpnego dnia dostaem
telefon od dyrektora:
Nie planuje si adnej kontroli ksig to byy plotki; wszystko byo wielk pomyk.
Wkrtce dowiedziaem si, e mj manewr taktyczny, majcy na celu uzyskanie funduszy na
badania, okaza si skuteczny. Propozycja z zakresu rehabilitacji zostaa zatwierdzona w sposb
rutynowy, dziki czemu utrzymalimy si w interesie" przez cay rok 1979. Jestem pewien, e w
VACO rozptao si pieko, kiedy ukryty zewntrzny lider tamtejszej grupy pospolitego ruszenia
skierowanego przeciwko mnie dowiedzia si, e jeden z podwadnych pani dyrektor pozwoli nam
wylizn si z ptli. Wiedziaem jednake, e nie ma ju sposobu, bymy mogli kiedy znw jakim
podstpem uzyska rodki na prowadzenie bada, dlatego te powiedziaem wszystkim moim
wsppracownikom, aby ju teraz starali si przygotowa sobie przejcie do jakiej innej pracy. Jeli o
mnie chodzi, to postanowiem przej na emerytur, skoro tylko uzyskam do tego prawo w 1978 roku.
Byem zmczony i zniechcony. Prawie nie przejawiano zainteresowania dowodami, jakie zebraem
na rzecz istnienia staoprdowego ukadu perineuralnego i byem przekonany, e ju nigdy nie bd
zdolny do prowadzenia adnych bada, kiedy dobiegnie do koca program, na ktry udao nam si
ostatnio zdoby fundusze.
Pewnego wsparcia i zachty do kontynuacji prac dostarczy mi wtedy artyku ogoszony w
popularnonaukowym magazynie naukowym. Byo nim mianowicie opublikowane w Smithsonian" w
1976 roku opracowanie zatytuowane If a Newt Can Grow A New Limb, Maybe We Can" [Jeli
traszce moe odrasta koczyna, by moe i nam take" (przyp. tum.)]. Autor artykuu, Robert Bahr
zapoznawszy si z opracowaniami i doniesieniami naukowymi na temat regeneracji koczyny
szczura, w tym take z naszymi przedstawi spopularyzowany, lecz dokadny obraz tego procesu.
Zatelefonowa do mnie wtedy Don Yarborough, ktry by lobbyst kongresowym, dziaajcym na rzecz
American Paralysis Association, i czonkiem grupy ludzi niezadowolonych z panujcego wtedy
przekonania, e nic nie da si zrobi dla ludzi cierpicych na poraenie poprzeczne. Oczywicie,
ostateczn odpowiedzi na kalectwo tych ludzi byoby uzyskanie regeneracji czci ich rdzenia
krgowego, jeli tylko byoby to moliwe. Yarborough zapyta, czy to, co napisa Bahr, jest prawd.
Kiedy powiedziaem, e tak, wtedy z entuzjazmem poprosi o przedstawienie mu wikszej liczby
informacji szczegowych. Opowiedziaem mu wic o trudnociach, na jakie natrafilimy, zarwno na
paszczynie naukowej, jak i politycznej i o tym, e wkrtce zamierzam przej na emerytur i
rozwiza laboratorium. Poprosi mnie, bym nie podejmowa jeszcze ostatecznej decyzji do czasu,
kiedy ca sytuacj przedstawi kongresmanom, z ktrymi utrzymuje kontakty.
Krtko po tym poproszono mnie na spotkanie z senatorem Alanem Cranstonem, ktry by wtedy
przewodniczcym Senate Committee on Veteran's Affairs. Zaproszono rwnie Steve'a Smitha. W
spotkaniu wzili udzia take przedstawiciele N1H, jak rwnie innych agencji, ktrzy czym prdzej
ustalili swoje stanowisko. Jeli senator chce poprze tak zwariowan spraw jak ta wciekali si to

powinien on zadba o to, by NIH uzyskaa dodatkowe fundusze, gdy nie podejm oni tych bada
kosztem dobrych, solidnych projektw badawczych".
Jednake Cranston w sposb oczywisty by zainteresowany spraw i musia nieco wpyn na VA,
gdy na krtko zmienio si jej stanowisko. Administratorzy poszerzyli program bada majcy
bezporednie znaczenie dla rehabilitacji, zatrudniajc znanego chirurga ortopedycznego Vernona
Nickela jako szefa tego programu. Skoro tylko znalaz si on Waszyngtonie, zadzwoni do mnie i
zapyta, co moe dla mnie zrobi. Powiedziaem mu, e od lat chciaem zorganizowa
midzynarodowe sympozjum powicone mechanizmom kontroli wzrostu i perspektywom dla
medycyny klinicznej, jakie z tego wynikaj. Jeszcze zanim skoczyem przedstawianie pomysu,
zapyta mnie, ile pienidzy bym potrzebowa na ten cel. Podaem sum 25 000 dolarw, on za
powiedzia, e pienidze ju s w drodze do mnie. Jak mona byo przewidzie, Vernon niedugo
utrzyma si w stolicy; jego kadencja zakoczya si zaraz po tym, jak zorganizowaem konferencj,
lecz wtedy byo ju za pno na cofnicie mi funduszy.
Spotkanie miao miejsce we wrzeniu 1979 roku i przeszo wszelkie oczekiwania. Wzili w nim
udzia wszyscy badacze, ktrzy prowadz znaczce badania w tej dziedzinie, prcz Meryla Rose'a,
ktry nie znosi tumu oraz Marca Singera, ktry by chory. Konferencja ta pozwolia na zebranie w
jednym tomie materiaw, ktre s niepodwaalnym dowodem na to, e wiedza o bioelektrycznym
wymiarze procesw wzrostu doprowadzi do niewiarygodnych przeomw w medycynie. Po jej odbyciu
otworzyy si moliwoci uzyskania funduszy na kilka projektw badawczych w zakresie regeneracji, a
w czasopismach naukowych zaczo ukazywa si wicej artykuw na temat bioelektromagnetyzmu.
Podczas czerwcowego waszyngtoskiego spotkania, ktre odbyo si na yczenie Cranstona w
1978 roku, i miao na celu zaplanowanie dalszych bada nad regeneracj, moi koledzy i ja
przedstawilimy (jak nam si wydawao) pasjonujc i naukowo pomyln perspektyw prac, ktre
byyby przedstawione podczas penozakresowego sympozjum w przyszym roku. Jednake przy
kocu tego spotkania dyrektor suby bada medycznych zabraa gos stwierdzajc, e nasza praca
jest w duym stopniu obciona bdami i e jest cakowicie bez znaczenia.
Absolutnie nie widzimy racji, by zmienia kierunek bada prowadzonych przez VA stwierdzia
kategorycznie. Nie widzimy adnego powodu, by w zakresie studiw nad regeneracj poszerza
jakiekolwiek programy badawcze. To byo tyle, jeli chodzi o inicjatyw Cranstona. Okazao si, e
to spotkanie byo okazj, by grube ryby z VA mogy napisa do niego list stwierdzajcy, e starannie
rozpatrzyli prace wszystkich ekspertw, wszystko dokadnie rozwayli i stwierdzili, e prace te nie s
satysfakcjonujce.
Jednake moi wsppracownicy i ja zdecydowalimy si raz jeszcze podj prb uzyskania
funduszy na badania. Nasze fundusze na badania skoczyy si 31 grudnia 1979 roku, a musielimy
przedstawi nasz nowy projekt badawczy do stycznia tego roku. Dotychczas nasza Nemezis speniaa
funkcje dyrektora do spraw bada medycznych, tak i niemoliwe byo przeliznicie si z projektem
poza jej plecami. Wydaje si, e VA co roku zmienia instrukcje regulujce skadanie wnioskw o
fundusze na badania i powiedziano nam konkretnie, e w tym roku nasz program naley do typu III".
Dlatego nie wymagano od nas dostarczenia szczegowego opisu kadego dowiadczenia, jakie
zamierzamy przeprowadzi. W tym czasie bylimy w sposb oczywisty kompetentni do ich
prowadzenia i nasze kwalifikacje mona byo ocenia na podstawie naszego opublikowanego
dorobku. Nie byo powodu oczekiwa, e z tej strony co nam zagraa. Bylimy grup przodujc w
badaniach nad bioelektrycznoci i zorganizowalimy w ogle pierwsz konferencj w naszej
subdyscyplinie, jak byo sterowanie procesami wzrostu. Co wicej, po zoeniu naszego wniosku,
podczas sympozjum, zebraem szefw rozmaitych sekcji badawczych VA i zaprosiem ich do
zwiedzenia naszego laboratorium, dokonania przegldu urzdze, jakimi dysponujemy, zapoznania
si z moim nastpc (Davem Murrayem) oraz do przedyskutowania naszych zamiarw. Powiedzieli, i
chcieliby, abym kontynuowa moje prace w ramach niepenego etatu. Nagle uprzytomniem sobie, e
nasze przetrwanie jako caoci jest w ogle moliwe.
Wtedy, gdzie w okolicach Dnia Dzikczynienia, dotara do mnie wiadomo, e nasz wniosek nie
zosta zaakceptowany. Dyrektor pocigna za te sarn sznurki. Po otrzymaniu naszej propozycji,
zalecajc recenzentom traktowanie jej jako nalecej do typu I", a wic jako takiej, jak przedstawia
nowy badacz, i w ktrej kadzie si nacisk na przysze plany bada. Jak mona byo si tego
spodziewa, jeden z recenzentw stwierdzi: Jest to mizernie zredagowana, nadmiernie ambitna i
niedostatecznie szczegowa propozycja bada." Inny znw napisa: Dr Becker jest jednym z
pionierw w dziedzinie elektrycznego wzbudzania osteogenezy i regeneracji. Jego praca ma charakter
wizjonerski i fascynujcy, lecz jednoczenie jest ona kontrowersyjna i brakuje w niej ujcia
liczbowego." Ten sam stary napuszony argon! Nadmiernie ambitna? W jakich kategoriach miaaby

by mierzona ta ambitno? Wizjonerska i fascynujca? A czego naley da od projektu


badawczego? Ujcie ilociowe? Jeli si komu uda spowodowa, e szczurowi odrasta noga, jakiej
tu statystyki potrzeba prcz opisu procedury eksperymentalnej, zdj oraz podania liczby zwierzt, na
ktrych dokonano odpowiednich zabiegw i liczby zwierzt stanowicych grup kontroln?
Wkrtce po tym odrzuceniu projektu przez porednikw dowiedziaem si, e dyrektor nie miaaby
nic przeciwko temu, aeby laboratorium nie zostao rozwizane, gdybym tylko zerwa z nim wszelkie
kontakty oraz gdyby pozostali czonkowie zespou zgodzili si na niepodejmowanie adnych bada
nad regeneracj i elektroskaeniem. Po uzyskaniu zgody na to do czasu przedstawienia nowych
propozycji od zespou mona by uzyska jakie fundusze tymczasowe. Ograniczenia te pozostawiay
niewielk moliwo prowadzenia bada, lecz mona byo uratowa przynajmniej na pewien czas
uzyskiwanie przez moich ludzi rodkw do ycia. Dlatego znw wsiedlimy na ten diabelski myn
procedury recenzyjnej.
Przy kocu 1979 roku Andy Marino, Joe Spadaro i Dave Murray rozesali wasne propozycje
badawcze. Jeli tylko jedna z nich zostaaby przyjta, pozwolioby to na utrzymanie istnienia
laboratorium, ale pani dyrektor z VA wykroczya poza ramy normalnej procedury, aeby mie
pewno, e wszystkie zostan odrzucone. Ad hoc ustanowia ona komitet do oceny wniosku Spadaro
zamiast normalnego zespou recenzenckiego. Jeden z jego krytykw mia obiekcje do braku opieki
nad jego prac wskutek faktu, i: Jak wiemy, Becker odchodzi na emerytur." Aeby dokona oceny
przedstawionego przez Marino planu testowania odlegych skutkw zastosowania trzech metod
elektroosteogenezy, omina ona recenzentw, ktrzy zostaliby rutynowo wyznaczeni do
przygotowania ocen, wybierajc na to miejsce kogo, kto nie ma adnego dowiadczenia w ortopedii,
lecz na kogo mona liczy, i odrzuci wszystko, co nawet w odlegy sposb mogoby si wiza ze
mn.
Czowiek ten to dobrze ustosunkowany embriolog z Purdue University. Od kilku lat mia w zwyczaju
obmiewanie moich prac w niektrych ze swych publikacji, podczas gdy w innych wykorzystywa ich
wyniki jako podstaw, nie podajc ich rda. W 1978 roku, w odpowiedzi na ogoszony w Saturday
Review" artyku opisujcy moje oraz innych badaczy prace nad regeneracj, jeden z czonkw jego
zespou laboratoryjnego napisa do wydawcy dugi, peen inwektyw list, w ktrym oskara mnie o
uprawianie zej nauki", ktra spowodowaa utrudnienie ycia" jemu i jego partnerom. Oskary mnie o
sfaszowanie wynikw bada nad regeneracj koczyny szczura. Stwierdzi, e w cigu trzech dni nie
mona uzyska wynikw, jakie opisaem, cho sam nigdy nie przeprowadzi takiego eksperymentu.
Wymiewa stwierdzenie, e blastema powstawaa z biaych krwinek, czego zreszt ja nie twierdziem
ani te nikt inny. Oskary mnie o bdne cytowanie innych badaczy, po to, by uzyska poparcie dla
moich wasnych koncepcji. Mnie i Stephena Smitha posdzi, e w jednym z eksperymentw Smitha
prbowalimy przemyci zdjcie nietknitej aby w miejsce aby, ktrej rzekomo koczyna cakowicie
odrosa. W kocu karci mnie za unikanie czasopism naukowych, a chtne publikowanie za to w
wydawnictwach popularnych, pomimo i mam na swym koncie ponad sto artykuw wydrukowanych w
czasopismach poddajcych artykuy procesowi recenzowania, zanim zostan opublikowane.
Steve Smith by tak poruszony, e odpowiedzia na ten list punkt po punkcie, koczc go
potpieniem naukowego establishmentu, ktry na nowe koncepcje odpowiada drwinami i
oszczerstwami. W konkluzji doda te: Nie mog zrozumie racji bytu tych, ktrzy uwaaj, e
badania naukowe s jakim tajemniczym procesem, ktrego wyniki powinny by przedstawiane
spoeczestwu jako cudowne objawienia. W obecnych czasach decyzje co do tego, ktre badania
naley popiera, s w istocie decyzjami politycznymi i jestem mocno przekonany, e dobrze
poinformowana opinia publiczna stanowi znacznie lepsz podstaw do podejmowania decyzji ni stan
oglnego zamroczenia."
Normalnie nawet najbardziej obelywe oskarenia s przedmiotem debaty w czasopismach
technicznych, jakkolwiek proces ten moe nie by wystarczajcy. Jednake autor listu wzi na siebie
przesanie jego kopii do jednej z osb nadzorujcych proces rozdziau funduszy przez NIH. Wydaje mi
si, e powinienem uwaa si za szczliwca, e do tego czasu nikt nie mg mi wyrzdzi wicej
szkd w tym zakresie.
Vendetta wybitnego embriologa miaa kontynuacj take w 1980 roku. W lutym tego roku Purdue
Office of Public Information [Biuro Prasowe Purdue Urwersity (przyp. tum.)] wydao komunikat
prasowy, wychwalajcy wasne badania tego czowieka i przedstawiajcy go jako biaego rycerza
toczcego samotnie walk przeciw mitom". W komunikacie oskara on mnie o zwyke ordynarne
oszustwo", powtarzajc oskarenia zawarte w licie swego asystenta. W wyniku tego wysaem do
prezydenta Purdue University dugi szczegowy list, w ktrym wyliczyem poczynania w cigu kilku
ostatnich lat osoby zatrudnianej przez uniwersytet oraz zagroziem wytoczeniem sprawy sdowej

zarwno jemu, jak i uczelni. Natychmiast otrzymaem telefon od tego embriologa, ktry stwierdza, e
nigdy tak nie myla i pyta mnie, co zamierzam zrobi. Powiedziaem, e chc zosta przeproszony w
formie pisemnej. Krtko po tym otrzymaem miy list wyraajcy gbokie ubolewanie" z powodu do
znieksztacajcego rzeczywisto" komunikatu prasowego oraz spnione przyznanie, e nigdy nie
podjby pracy nad regeneracj, gdyby nie eksperymenty Smitha, ktre z kolei zostay
przeprowadzone dziki mnie.
Najistotniejszym punktem podsumowania tego kopotliwego zachowania jest to, e gentleman ten
mniej wicej w tym samym czasie prowadzi rozmowy z biurem prasowym Purdue University i
przygotowywa bezstronn" recenzj projektu przedstawionego przez Andy'ego. Wiedzielimy, kto
wykona t robot, gdy w niewielkiej rodzinie ludzi parajcych si badaniami nad regeneracj facet
ten wyrnia si agresywnym stylem pisania i praktyk cytowania przede wszystkim wasnych prac.
To dawao si natychmiast rozpozna. Przedstawiona przez niego krytyka zawieraa te same stare
zarzuty przeciwko moim wasnym pracom, pomimo i propozycja nie bya moja. W pewnym miejscu
oponuje on przeciwko temu, e u zwierzt jednej z grup kontrolnych miano uywa urzdzenia do
badania zdrowej koci. Zauway te zgryliwie: Nie wiedziaem, e lekarze stosuj elektryczn
stymulacj nie uszkodzonych ludzkich koci." Oczywicie, e nie, ale wanie ta cz procedury
stanowia doskonay sposb na stwierdzenie, czy w normalnej koci nie mog nastpowa jakie
skutki uboczne mia to by kluczowy punkt caego eksperymentu. Dziwi si te recenzent, dlaczego
niektre ze zwierzt miay by zabijane po miesicu lub dwu miesicach, skoro celem bada miao
by stwierdzenie skutkw odlegych w czasie, cho wiedzia, jak wszyscy inni badacze, i jest to
element normalnej procedury, kiedy ledzi si zmiany zachodzce w tkankach. Prcz tego wytyka on,
e nie przewidziano w badaniach adnej grupy kontrolnej, podczas gdy w rzeczywistoci grup tak
miay stanowi zwierzta, ktrym by pozwalano przey ich normalny okres ycia (co dla wasnej
wygody przeoczy), a take brak opisu procedur badawczych, przeciw ktrym podnosi obiekcje.
Kilka akapitw na rowych kartkach zostao usunitych. By moe zawieray one wicej jadu, ni
VA sdzia, e jest dla mnie wystarczajce. Jednake pozostaa jeszcze jedna wielce wymowna
uwaga krytyczna. Poniewa Andy by czonkiem mojego zespou laboratoryjnego, recenzent uzna, e
ja bd wywiera znaczny wpyw na charakter bada, ktrych przeprowadzenie proponuje si tutaj", a
dla niego miao to by skaenie, do ktrego nie mona dopuci.
Rozwizanie sprawy byo cakowicie do przewidzenia. Wszystkie propozycje badawcze zostay
odrzucone. Kontynuowalimy prac na niszym poziomie wydajnoci jeszcze przez rok 1980,
korzystajc z niewielkich funduszy tymczasowych. Utrzymywaem niewielk cz kultury tkankowej, z
czym wiza si niewielki dopyw pienidzy od kompanii, ktra produkowaa czarne skrzynki na nasze
stymulatory procesw gojenia koci. Na tej kulturze, lecz na ma skal, przeprowadzilimy wersj
proponowanego przez Andy'ego eksperymentu, ktry mia by testem wykrywajcym stymulowanie
wzrostu komrek nowotworowych w trakcie elektrycznej osteogenezy i stwierdzilimy, e tak si
dzieje.
Od stycznia do czerwca tego roku wikszo naszej energii wkadalimy w przygotowanie jeszcze
jednej, ostatniej, propozycji i zabiegajc jednoczenie o uczciwe posuchanie u kogo innego w VA.
Tym razem wprost zastrzegalimy w skadanej propozycji, e ja oficjalnie przejd na emerytur, za
Dave Murray zostanie gwnym badaczem laboratorium. Oczywicie dyrektor od spraw bada
wiedziaa, e ja w dalszym cigu bd rozmawia z tymi ludmi. 19 grudnia poinformowano nas
telefonicznie o ostatecznym odrzuceniu propozycji. Na zasadzie obrony ostatniego szaca, napisaem
list z odwoaniem do gwnego administratora VA, ktry przed kilku laty wykazywa yczliwe
zainteresowanie nasz prac. Prosiem go o wysuchanie i przeprowadzenie dochodzenia, lecz
okazao si to prnym przedsiwziciem.
Laboratorium przestao istnie w dzie Nowego Roku 1981. Miejscowy szef VA mia czelno
zaproponowa Andy'emu i Joe'mu prac nocnych urzdnikw administracji. Marino podj prac w
Louisiana State University Medical School w Shreveport, gdzie, na ma skal, w dalszym cigu
zajmuje si technik oddziaywania za porednictwem elektrododatnich jonw srebra. Spadaro
rwnie pozosta przy chirurgii ortopedycznej w SUNY Upstate Medical Center, tam wanie, w
Syracuse. Maria Reichmanis zdecydowaa, e ma ju do zawodowego uprawiania nauki, cakowicie
zrezygnowaa z bada i wysza za m. To by koniec czoowej grupy, ktra stawiaa sobie za cel
badania nad uzyskaniem regeneracji koczyn i rdzenia krgowego i jednego z niewielu, poza orbit
DOD, laboratoriw bioelektromagnetyki.
Podjem si trudu szczegowego opowiedzenia o moich dowiadczeniach z dwu zasadniczych
powodw. Oczywicie, chc opowiedzie ludziom o tym, co doprowadza mnie do furii. Wiksze
znaczenie ma jednak to, e chc powiedzie szerszej grupie spoeczestwa, i nauka nie rzdzi si

prawami, o jakich czytaj w gazetach i magazynach. Chc, aby ludzie bdcy laikami w dziedzinie
nauki rozumieli, e nie mog automatycznie bra za dobr monet owiadcze naukowcw, gdy zbyt
czsto owiadczenia te s mylce i maj na celu przyniesienie korzyci ludziom, ktrzy je skadaj.
Chc, aby nasi obywatele, zarwno laicy, jak i badacze, podjli prac nad zmian systemu
zarzdzania badaniami naukowymi. Sposb, w jaki badania obecnie s finansowane i oceniane,
sprowadza si do tego, e dowiadujemy si coraz wicej o coraz wszych wycinkach rzeczywistoci,
a nauka miast naszym przyjacielem staje si naszym wrogiem.

Wstecz / Spis Treci / Dalej


Sownik podstawowych poj
AKSON Wypustka komrki nerwowej, przenoszca sygna lub bodziec w kierunku od ciaa
komrkowego. Dla przykadu: akson komrki ruchowej przenosi do minia bodziec wymuszajcy
jego skurcz. Patrz take DENDRYT, NEURON
APATYT Mineralna frakcja koci, nadajca jej twardo. Stanowi j mikroskopijne krysztaki
fosforanu wapnia, ktre osadzone s na wytworzonej uprzednio kolagenowej strukturze koci. Patrz
take KOLAGEN
BIOFEEDBACK Typ sztucznie wytwarzanego sprzenia zwrotnego pomidzy nie kontrolowan
dotd wiadomie funkcj lub waciwoci organizmu (np. rytmem skurczw serca lub opornoci
elektryczn skry) a odbieranym wiadomie sygnaem (najczciej akustycznym lub optycznym).
Sprzenie takie wytwarza si w celu uzyskania moliwoci wiadomego wpywu na okrelon funkcj
lub waciwo.
BLASTEMA Skupisko prymitywnych i niewyspecjalizowanych komrek, ktre pojawia si w
miejscu uszkodzenia ciaa zwierzcia posiadajcego zdolno do regeneracji.
CYKLE BIOLOGICZNE Zmiany aktywnoci wszystkich ywych istot zachodzce w sposb
przypominajcy przypywy i odpywy (morza). Zmiany te obejmuj wszelkie fizyczne aspekty
aktywnoci organizmu, wczajc w to cykl czuwania i snu, zmiany poziomu zawartoci hormonw i
liczby biaych ciaek we krwi. Dominujc rol odgrywa rytm 24 godzinny, ktry z kolei bardzo cile
zaley od dnia ksiycowego. Patrz, take RYTMY CIRKADIALNE
DENDRYT Wypustka komrki nerwowej przenoszca sygna lub bodziec w kierunku do ciaa
komrkowego neuronu. Na przykad: ciaa komrkowe neuronw czuciowych otrzymuj bodce od
receptorw w skrze za porednictwem dochodzcych do nich dendrytw. Patrz take AKSON,
NEURON
DNA Typ moleku wystpujcych w komrkach, w ktrych zawarta jest informacja genetyczna.
EKSPRESJA GENW Specyficzna struktura i aktywno komrki bdca wynikiem dziaania
zawartych w niej genw, ktre zawieraj kod okrelajcy ten wanie typ aktywnoci. Na przykad:
geny zawierajce kod okrelajcy komrk miniow powoduj, e prymitywna komrka przyjmuje
struktur i funkcje komrki miniowej. Patrz take GEN
EKTODERMA Jedna z trzech pierwotnych tkanek zarodka, ktra powstaje zaraz na pocztku
procesu rnicowania si (specjalizowania si) komrek.
ELEKTRODA Przyrzd, zazwyczaj metalowy, ktry zapewnia przyczenie elektrycznego ukadu
pomiarowego do organizmu w celu dokonywania na nim pomiaru prdw elektrycznych i napicia albo
te wykorzystywany w celu doprowadzenia do organizmu bodca elektrycznego o znanych
charakterystykach.
ELEKTROLIT Jakikolwiek zwizek chemiczny, ktry po rozpuszczeniu w wodzie rozpada si na
naadowane elektrycznie atomy, dziki czemu moliwy jest przepyw prdu elektrycznego przez ten
roztwr.
EMBRIOGENZA Rozwj nowego osobnika z zapodnionego jaja, trwajcy a do momentu
narodzin lub wyklucia si.
ENTODERMA Jedna z pierwotnych tkanek embrionalnych powstajcych na pocztkowym etapie
rnicowania si (specjalizowania si komrek) zarodka. Powstaj z niej narzdy ukadu
pokarmowego. Patrz take EKTODERMA
EPIGENEZA Pogld, zgodnie z ktrym rozwj zoonego organizmu rozpoczyna si od prostej i
nie zrnicowanej jednostki, takiej jak komrka jajowa. Jest ona przeciwiestwem preformacji, tj.
pogldu goszcego, i zoony organizm rozwija si ze znacznie mniejszego, jednake rwnie
zoonego poprzednika. Za takiego uwaano homunkulusa. ktry zdaniem niektrych pierwszych
biologw mia by zlokalizowany w plemniku lub komrce jajowej.
GALWANOTAKSJA Ruch organizmu ywego ku lub od rda prdu elektrycznego.
GEN Fragment molekuy DNA zbudowany w taki sposb, e wywouje on specyficzne skutki w

komrce.
GLEJ Tkanka skadajca si z wielu typw komrek, pord ktrych wikszo stanowi komrki
glejowe. Tkanka ta stanowi wikszo ukadu nerwowego. Nie uwaano tych komrek za nerwowe ze
wzgldu na to, e nie mog one generowa impulsw nerwowych. Uwaano wic, e nie s one
zdolne do przekazywania informacji, lecz e odywiaj one waciwe komrki nerwowe i speniaj
wobec nich funkcj ochronn. Koncepcja ta ulega jednak zmianie. Wiadomo ju, e komrki glejowe
maj takie wasnoci elektryczne, ktre (jakkolwiek nie s identyczne z tymi, jakie ujawniaj si w
trakcie propagacji impulsu czynnociowego) umoliwiaj im odgrywanie kluczowej roli w komunikacji
wewntrz organizmu.
HERC Liczba cykli zmian realizujcych si w okresie jednej sekundy. Jednostki tej uywa si w
celu okrelania tempa zmian pola elektromagnetycznego. Nazwa ta pochodzi od nazwiska
niemieckiego fizyka Heinricha Hertza, ktry w 1888 r. pierwszy eksperymentalnie stwierdzi istnienie
fal radiowych.
HOMEOSTAZA Zdolno organizmu do utrzymywania staego rodowiska wewntrznego".
Ludzki organizm, na przykad, przy pomocy rozmaitych rodkw umoliwiajcych wyczuwanie
poziomu tlenu i zwikszenie lub zmniejszenie tempa oddychania, zawsze utrzymuje sta ilo tlenu
rozpuszczonego we krwi.
IN VITRO Eksperyment przeprowadzony w naczyku szklanym na jakiej czci organizmu
ywego.
IN VIVO Eksperyment przeprowadzony na caym nie uszkodzonym organizmie.
KOLAGEN Rodzaj biaka stanowicego wikszo materiau tworzcego wknist tkank
czn, ktre spaja czci ciaa.
KOMRKI SCHWANA Komrki otaczajce wszystkie neurony poza tymi, ktre znajduj si w
mzgu i rdzeniu krgowym. Patrz take: GLEJ
KRGOWIEC Jakiekolwiek zwierz posiadajce krgosup. Do tej grupy nale wszystkie ryby,
pazy, gady, ptaki i ssaki. Plan budowy ciaa wszystkich krgowcw jest taki sam, a wic posiadaj
one krgosup, cztery koczyny, za ich ukady narzdw: miniowy, krenia i nerwowy zbudowane
s podobnie.
MAGNETOSFERA Obszar wok Ziemi, w ktrym jej pole magnetyczne ma wikszy wpyw ni
pole magnetyczne midzyplanetarne. Obszar ten rozciga si od ok. 50 do 80 ty. km od powierzchni
Ziemi. Specyficznym skadnikiem magnetosfery s pasy Van Allena, w ktrych znajduj si czstki
schwytane przez ziemskie pole magnetyczne.
MAGNETOTAKSJA Aktywne przemieszczanie si zwierzcia ku jednemu z biegunw magnesu.
MATERIA FOTOELEKTRYCZNY Substancja, ktra zamienia wiato w energi elektryczn,
powodujc przepyw prdu, jeli tylko zostanie owietlona.
MATERIA PIEZOELEKTRYCZNY Substancja zamieniajca naprenie mechaniczne w
energi elektryczn, powodujc przepyw prdu, jeli zostanie zgita lub cinita.
MATERIA PIROELEKTRYCZNY Substancja zamieniajca energi ciepln w energi
elektryczn, powodujc przepyw prdu w rezultacie jej podgrzania.
MITOZA Podzia komrkowy. Zasadnicza faza podziau trwa zaledwie kilka minut, lecz musi j
poprzedzi znacznie duszy okres, kiedy zachodz procesy wstpne, takie jak podwojenie zawartoci
DNA. W zasadzie cay ten proces trwa okoo jednego dnia.
NABONEK Oglne okrelenie odnoszce si do skry i do wyciki przewodu pokarmowego.
NADPRZEWODNICTWO Przewodzenie prdu elektrycznego przez okrelone materiay, ktre w
specyficznych warunkach (zazwyczaj w bardzo niskiej temperaturze) nie stanowi adnej przeszkody
dla przepywu prdu. Prd taki nie zmniejszy swego natenia tak dugo, jak dugo bd speniane
warunki konieczne do wystpowania nadprzewodnictwa.
NASKREK Zewntrzna warstwa skry, w ktrej nie wystpuj naczynia krwionone.
NEOBLAST Niewyspecjalizowana komrka zarodkowa, ktra zachowuje si a do okresu
dojrzaoci organizmu u niektrych prostszych zwierzt. W rezultacie doznanego uszkodzenia ciaa
jest ona kierowana do miejsca zranienia, gdzie bierze udzia w procesie regeneracyjnego wygajania
rany.

NERW KULSZOWY Gwny nerw w nodze. W jego skad wchodz zarwno wkna ruchowe
przenoszce impulsy do mini nogi, jak i wkna czuciowe przewodzce impulsy do mzgu.
NEUROHORMON Zwizek chemiczny wytwarzany przez komrki nerwowe, ktry moe
oddziaywa na inne nerwy lub inne czci ciaa.
NEURON Komrka nerwowa.
NEUROTRANSMITER Zwizek chemiczny biorcy udzia w przenoszeniu impulsu nerwowego
poprzez synaps.
NIEZRNICOWANA(Y) Okrelenie stosowane w odniesieniu do komrek, ktre nie s
wyspecjalizowane, znajduj si w stadium embrionalnym lub prymitywnym. Patrz take:
ODRNICOWANIE, RNICOWANIE, PONOWNE RNICOWANIE
ODRNICOWANIE Proces, w wyniku ktrego dojrzaa, wyspecjalizowana komrka powraca do
stanu wyjciowego, zarodkowego, niewyspecjalizowanego. W trakcie odrnicowania zachodzi
odblokowanie genw, ktre koduj ujawnianie si cech wszystkich innych typw komrek. Patrz
take: RNICOWANIE, GEN, PONOWNE ZRNICOWANIE
OKOSTNA Warstwa mocnego wknistego kolagenu otaczajca kad ko. Zawiera ona
komrki, ktre przeksztacaj si w osteoblasty w trakcie gojenia zama.
OSTEOBLAST Komrka tworzca ko poprzez wytwarzanie specyficznego typu kolagenu,
stanowicego podstawow struktur koci.
OSTEOGENEZA Tworzenie nowej koci, zachodzce w trakcie embriogenezy, rozwoju
postnatalnego czy te w trakcie wygajania zamania.
PARA ZASAD Poczenie dwu spord czterech fundamentalnych grup zwizkw chemicznych,
z ktrych zbudowane s wszystkie czsteczki DNA I RNA. Pary zasad s najmniejszymi jednostkami
znaczenia w kodzie genetycznym. Im wicej par znajduje si w molekule, tym wiksze ma ona
rozmiary.
PPRZEWODNICTWO Przewodzenie prdu elektrycznego w wyniku ruchu elektronw lub
dziur" (luk po elektronach) poprzez sie krystaliczn. Jest to trzeci, i to cakiem niedawno odkryty,
sposb przewodnictwa elektrycznego. Pozostae typy przewodnictwa to przewodnictwo metaliczne,
realizujce si wskutek ruchu elektronw wzdu przewodnika, oraz przewodnictwo jonowe, ktre
realizuje si dziki ruchowi naadowanych atomw (jonw) w elektrolicie. Pprzewodniki sabiej
przewodz prd elektryczny ni metale, lecz znajduj znacznie szersze zastosowanie ni przewodniki
obydwu pozostaych typw. Z tej te przyczyny s one podstawowymi materiaami, z jakich wytwarza
si tranzystory i. ukady scalone, majce powszechne zastosowanie w wikszoci wspczesnych
ukadw elektronicznych.
PONOWNE RNICOWANIE Proces, w wyniku ktrego wczeniej dojrzaa komrka, ktra
ulega odrnicowaniu, znw staje si komrk dojrza, zrnicowan. Patrz take:
ODRNICOWANIE, RNICOWANIE
PREFORMACJA Patrz: EPIGENEZA
RNICA POTENCJAW Inaczej napicie. Czasami okrelenie to odnosi si do sytuacji, gdy
nie zachodzi przepyw prdu, lecz rnica potencjaw jest zdolna spowodowa przepyw prdu, jeli
tylko zostanie zamknity obwd elektryczny.
RNICOWANIE Proces, w trakcie ktrego jaka prosta komrka embrionalna przeksztaca si
w dojrza, zrnicowan komrk osobnika dorosego. Proces ten obejmuje ograniczenie lub te
zablokowanie wszystkich genw charakterystycznych dla komrek innych typw. Patrz take:
PONOWNE RNICOWANIE, GEN. RNICOWANIE
RYTMY CIRKADIALNE Dominujcy we wszystkich organizmach typ rytmiki biologicznej. Nazwa
ta wywodzi si z aciny: circa (okoo) i dies (dzie). Patrz take CYKLE BIOLOGICZNE
SALAMANDRA Jakiekolwiek zwierz z grupy pazw spokrewnionych z abami, lecz
zachowujce ogon przez cae ycie. yj one w wodzie lub w rodowisku wilgotnym. Dugo ciaa
wikszoci salamander wynosi od 5 do 8 cm, ale niektre mog osign wielko przekraczajc 30
cm. Poniewa salamandry s krgowcami o anatomii podobnej do naszej oraz dlatego, e bardzo
dobrze zachodzi regeneracja wielu ich czci ciaa, s one zwierztami powszechnie
wykorzystywanymi w badaniach nad regeneracj.
SIE KRYSTALICZNA Precyzyjne i uporzdkowane uoenie atomw w krysztale, dziki czemu

tworz one rne typy sieci przestrzennej.


SYNAPSA Poczenie pomidzy jednym a drugim nerwem albo pomidzy nerwem a jak inn
komrk. Patrz take NEUROTRANSMITER
WIDEOTERMINAL jednobarwny lub wielobarwny monitor przyczony do sieci komputerowej lub
do znajdujcego si na miejscu komputera.
WYSIK Pyn, czsto zawierajcy komrki, wydostajcy si z rany lub struktury powierzchniowej
ywego organizmu. Przykadem moe by wysik z rany lub wysik luzowy ze skry ryby.
ZCZE NEUROEPIDERMALNE Struktura powstajca z poczenia skry i wkien nerwowych
w miejscu utraty tkanki u pazw zdolnych do regeneracji. Wytwarza ono specyficzny typ prdw
elektrycznych, ktre doprowadzaj do regeneracji.

Wstecz / Spis Treci


Do polskiego wydania
Ksika Roberta O. Beckera i Gary Seldena "Elektropolis. Elektromagnetyzm i podstawy ycia",
wydana w USA w roku 1985, szokuje rozlegoci bada, intryg, przeciwnoci niezwykle dugo
trwajcych, bo okoo 30 lat. Ciar problemowy poruszanych zagadnie jest tak wielki, e zdaje si
przytacza czytelnika. Autorzy stosuj pewne psychiczne rozadowania lektury. Su do tego
szczegy odnoszce si do krtkiej charakterystyki wystpujcych osb, ktre wkraczaj na scen
tylko jeden raz, ale w oprawie czasu i miejsca. Niekiedy anegdotyczny styl narracji, szczegy
osobiste, orzekanie, co, kto, u kogo stwierdzi, laborant, student czy ju uczony". Temu samemu
celowi agodzenia napi suy ukazywanie nieporozumie, prepycha bada naukowych przez
administracyjne sita, polityki finansowania posunitej niekiedy do perwersji, jak gdyby stanowia
przytaczajcy problem bioelektrycznoci" w oprawie ludzkich podchodze do zagadnienia. Ksika
omawiajca sprawy sprzed 30 lat wymaga atrakcyjnego przedstawienia czytelnikowi amerykaskiemu
godnemu nowoci najgoniej reklamowanych i najwieszych.
Zreszt nauka to nie taniec mzgw wok prawdy przyrodniczej. To napicia i spicia,
konkurencja, prawa pierwszestwa, mono sprzedania" wiedzy. Tkwienie w zespole ludzkim nie
wyklucza walki" o priorytet poznania, bojkotu, utrcania dotacji na badania. Ksika o drogach nauki
musi pulsowa yciem. Nie jest to sprawa banalna.
Oywiajc rol przytaczajcej sytuacji ma spenia modzieowy argon wrd pracownikw
nauki. Moe to i doskonay przerywnik napitej niekiedy sytuacji. Tumacz czciowo uwzgldni
napotykane sowa argonu. Niespodzianek jest wiele: dotacje na badania, przerwanie pracy, za
interpretacja dotychczasowych osigni. To trudnoci wiadczce o niemonoci planowania na
dusz met bogatego programu. Psychologiczne uwarunkowania pracy badawczej s
niedwuznaczne. Dochodzi wic nowy czynnik, o ktrym nie tylko czytelnik nic nie wie, ale nawet
pracownicy nauki nie zawsze posiadaj o nim pen wiedz.
Autorzy ksiki maj pasj odzierania nauk biologicznych i medycznych z wszelkich pozorw,
niedocigni, ukrytych gier psychologicznych, konwenansw, utajnienia wynikw, strategicznych
ostronoci, zakama, obcie. Autorzy zdzieraj wszelkie maski pozorw, wielkich wtajemnicze.
Chcieliby mie nauk prawdziw, niezalen od rozgrywek personalnych, prestiowych i politycznych.
ycie i zdrowie czowieka powinny stanowi najwysze racje nauki.
W ksice zawarta jest wielka idea, ktra, jak wszelkie idee oraz ideologie, jest tylko w niewielkim
stopniu moliwa do zrealizowania. Nie doprowadzone do koca zamierzenia s przyczyn
rozgoryczenia w codziennym yciu, a tym samym zaniku inwencji badawczych. W omawianej ksice
trudnoci nie cz si zwykle z problemem medycyny i biologii, lecz 7 psychologi i z socjologi tych
dwu dziedzin imiennie wskazywanych.
Ksika staje si intrygujca w ledzeniu problemw biologii na amerykaskim tle ludzkich
moliwoci. Wydaj si one nieograniczone. Wszak chodzi o Wielk Nauk nie obramowan ani
brakami finansowymi, ani niedoborem odpowiednich ludzi, przestarzaego oprzyrzdowania czy
brakiem bibliograficznego materiau. Chciaoby si to nazwa trudnociami na tle nie istniejcych
brakw. Wrcz przeciwnie tak szerokich moliwoci we wszelkich kierunkach, jakie posiada Ameryka,
nie spotyka si gdzie indziej. Tym bardziej zaskakuje tarcie w mechanizmach rozwijania nauki.
Zastanawiaj trudnoci nieistotne. Omawiana ksika staa si atrakcj dajc wgld w amerykask
nauk. Badacz przyrody jest uzaleniony od relacji ludzkich jak zapewne wszdzie, nie tylko w
Stanach Zjednoczonych.
Ksika jest popularna i nosi typowo amerykaskie cechy. Reguy spoecznego obiegu ksiki s
tam rne od naszych, dlatego nie dziwi reklama w preparowaniu osigni i przeszkd na drodze do
tego celu oraz opisane tu prywatne przeycia. Ksika amerykaska musi krzycze, musi wpada w
oczy, inaczej si nie rozejdzie. Badania naukowe jawi si jako wielka gra, nieodzowny ekonomizm
bada, brak zrozumienia sprawy u dystrybutorw finansujcych przedsiwzicia itp.
Cao materiau zostaa rozbita na 4 czci o wymownych tytuach: Wzrastanie i odrastanie";
Pobudzajcy prd"; Nasza utajona energia uzdrawiajca"; Istota ycia". Wreszcie na rozdziay,
ktrych jest 15. Niekiedy cakiem literackie i tajemnicze nosz takie tytuy, jak: Ba, ktra staa si
faktem"; Znak cudu"; Artefaktowy czowiek i prawdziwy przyjaciel"; Serce azarza"; Srebrny motek

Maxwella".
Rozterka duchowa autorw, osobiste niepowodzenia podyktoway barwne tytuy dajce duo do
mylenia. Mianowicie: Rozbieno norm"; Niewidzialna wojna"; Krytyczne powizania". Wreszcie
jeszcze postscriptum Nauka upolityczniona". To zakoczenie czci czwartej ksiki tyczy
szczeglnie relacji midzy czowiekiem a rodowiskiem elektromagnetycznym czasu pokoju i wojny.
Cz najbardziej realna dla odbiorcy w szerokim rozumieniu.
Przyblienie omawianych problemw w uproszczony sposb uatwiaj rysunki. Jest ich 87.
Wizualizacja moe by tak samo pocigajcym elementem ksiki naukowo-popularnej, jak mniejsze
lub wiksze skandale naukowe, ktrych czytelnik jest zawsze chciwy. Ksika popularna musi
podrywa zaciekawienie.
Przed czytelnikiem odsaniaj si coraz to nowe wiadomoci i nie doznane dotychczas emocje.
Niekiedy przytaczane szczegy gry nale do przepierki" amerykaskiej nauki, tym samym w jakim
stopniu nauki wiatowej. Prby zmiany nauki robi wraenie gosu ludzkiego bijcego w prni bez
echa.
Powoli dochodzimy do bardziej istotnych problemw ksiki. Sporne bywaj zwykle wielkie i
szerokie syntezy oraz teorie uoglniajce. Interpretacja wynikajca z globalnego widzenia dowodw
nie musi by podzielana przez innych. Ksika niesie duy pakiet faktw stwierdzonych przez
Beckera, ale czsto nie popartych przez, innych. Zjawiaj si niezgodnoci empiryczne, ktre maj
zbyt duy luz interpretacyjny, jednoznacznych przecie faktw. Jak ocenia podobne niezgodnoci
rozpoznania? Niepotwierdzanie bada Beckera widocznie ma jakie obiektywniejsze powody.
Zastrzeenia w stosunku do bada Beckera byy moe jedynie niechci innych kompetentnych
badaczy, cho nie tak inwencyjnych. Skd na dowiadczalnym poziomie niezgodnoci? Stwierdzenie
empiryczne jest miarodajne dopiero wtedy, gdy pierwsze wyniki potwierdzaj badania innych.
Becker stoi na stanowisku fizjologa i biochemika, ale wprowadza nowatorstwo w te dziedziny.
Stwierdza zjawisko, w zasadzie znane od ubiegego stulecia, prdw czynnociowych nerww i
mini. W chemicznej stronie ycia widzi jednak nie tylko ruch jonw, ale rwnie pola i prdy
elektryczne pochodzenia niejonowego. Gojenie ran, zama koci, szerzej zjawiska regeneracji s
wraliwe nawet na kierunek prdu. Dla Beckera oczywiste jest, e takie uwarunkowania na pola
elektryczne cz si z niezwyk wraliwoci na pola magnetyczne niskiego natenia.
Becker jest empirykiem wycigajcym wnioski i relacji organizm rodowisko. W latach 50-ych byo
to rzeczywicie nowatorstwo, o ktrym niewielu ludzi wiedziao. Dzisiaj patrzymy ju inaczej, cho nie
do koca znamy mechanizmy dziaania pl elektromagnetycznych na organizm.
Procesami elektrycznymi i magnetycznymi organizmu mona sterowa na korzy szybszej
regeneracji tkanki. To sterowanie procesami biologicznymi urosn moe do stanu sztuki leczenia.
Becker miao wyraa swoje kontrzdanie w stosunku do reszty biologw: Czuem, e ci, ktrzy
redukuj ycie do pewnego typu interakcji moleku, yj w zimnym, szarym i martwym wiecie, ktry
prcz tego, e jest monotonny, jest take fantazj". Ten cytat oznacza konflikt midzy Beckerem a
reszt pracownikw biologii.
Przywyklimy nauk amerykask traktowa jako przedsiwzicie intelektualne najwyszego
standardu na wiecie, pod wzgldem doboru ludzi w wyniku drenau mzgu, wyposaenia
aparaturowego, bibliograficznego oraz finansw. Ksika wydaje si inaczej rozumie narodowy
standard, i to w kadym z wyej wymienionych punktw. By moe, chodzi tutaj o absolutn wolno
badacza, nie ubieranie go w specjalne ramy. Wolno zostawiona badaczowi wchodzi w nauk
narodow. Jest wic zyskiem. Rozgrywanie naukowego tenisa. Becker kontra reszta, okazuje si nie
we wszystkich aspektach w peni uzasadnione. Nie dowodzi to, e nauka amerykaska nie dorasta do
wiatowego poziomu w biologicznej, a tym samym w medycznej dziedzinie. Dla kontrastu jest wzita
nauka radziecka. wyrosa niejako na odmiennych zasadach. czasami niezbyt dokadnie poznana
przez Beckera i Seldena. W ferworze posugiwania si emocjami wychodzi niekiedy maa znajomo
tej innej nauki, branej przez autorw jako kontrast "amerykanizmu naukowego".
Mimo 30 lat pracy badawczej i ocierania si o wielk nauk, zdaje si Becker by zaskoczony. Je
nauka ma stron ekonomiczn, prestiow, polityczn, strategiczn, socjologiczn. Nauka jest
kapitaem nie tylko intelektualnym, ale istnieje jako co w rodzaju giedy naukowej na wiecie. Nie
mona by kracowym w ocenie rozwoju nauki tylko w aspekcie wolnoci.
Trzydzieci lat bada naukowych nad bioelektrycznoci nie jest zbyt atwe do oceny w zestawie z
obecnym stanem wiedzy w tej dziedzinie. Becker pamita trudnoci doznane w badaniu
elektrycznoci witalnej. Trzydzieci lat wstecz bioelektryczno cznie z pprzewodnikami bya

jeszcze prawdziw rzadkoci. Wobec czego zrozumiaa jest opozycja i ostrono pracownikw i
decydentw nauki w tamtym czasie w stosunku do badawczych wynikw Beckera. Obecny stan
bada bioelektrycznych jest ju bogato reprezentowany. Z jednej strony Becker ma wiadomo tego.
z drugiej za obserwuje zbyt mae zainteresowanie tym zagadnieniem. Analizujc swoje ycie
naukowe, dochodzi do wniosku, e istniej odgrne zahamowania i ukierunkowania nauki. Pisze:
Wadza przeciwko ludziom". Dowodem powierzchownego podejcia do elektromagnetyki jest
rozpito norm bezpieczestwa i niewidzialna wojna toczca si bez konfliktu. Postscriptum jest
wymowne:, ,Nauka upolityczniona".
Zgodzi si trzeba; e w eksperymentalnej elektromagnetyce panuje jakie metodologiczne
niechlujstwo. Wynikiem tego s zawsze cytaty, co, kto i kiedy otrzyma w wyniku, a nie, co faktycznie
stwierdzono. Operuje si nazwiskami badaczy, a nie wynikami ich bada, ktre mog si nie
pokrywa. Widocznie biologiczny aspekt elektromagnetyczny jest bardziej nieosigalny, ni nam si
wydaje. A moe w elektromagnetyce biologicznej jest zawsze wicej niewiadomych ni w aplikowaniu
metod fizycznych? Rozrzut danych ma zapewne szersze to, ni si wydaje w statystycznych
badaniach na niewielkim materiale. Nie znamy w zasadzie podstaw dziaania ycia. Badamy ycie
jako konglomerat cech elektrycznych, magnetycznych i elektromagnetycznych oraz zachowa si
materii oywionej w zespole tych czynnikw.
Kadego, kto czyta ksik Beckera i Seldena, uderza niebywaa znajomo taktw w naukach o
yciu. cilej mwic, Becker urasta do ywej encyklopedii biologicznej. Jest magazynem wiedzy o
yciu do roku 1985. Przy tym przeogromnym bogactwie wiadomoci nie stworzy wielkiej syntezy
ycia. Pozosta tylko mylcym encyklopedyst biologii. Dla szerokiego odbiorcy ksiki jest to raczej
cecha dodatnia. Ludzie bardziej si interesuj czyj erudycj, a wic znajomoci szczegw,
ktrych by gdzie indziej nie znaleli, ni najwspanialsz teori istotnego problemu.
Becker odznacza si w eksperymentowaniu inwencj. Wie fakty, wyczuwa ich wspzalenoci.
Nie robi jednak wielkiej syntezy biologicznej. Na razie zajmuje si szczegami, ktre jako analityk
wielostronnie przebada. Wyczuwa potrzeb elektromagnetycznego retuszu" w biologii ujmowanej
chemicznie. Nie ryzykuje skoku mylowego opartego na poznanych faktach, ktre w kwantowych
wymiarach mogy by elektromagnetyczne.
Becker nie jest twrczy w oglnym rozumieniu biologii, jest natomiast bystrym eksperymentatorem
poszukujcym nowych zwizkw w organizmie. Potwierdza dowiadczalny fundament bioelektroniki
sformuowanej w Polsce w 1967 roku, umacnia tym samym wnioski przewidywane w bioelektronice,
mniej za sam elektromagnetyczn ide.
Becker omawia wiele przykadw elektrycznych i magnetycznych zachowa materii oywionej.
Przytacza szeroki zestaw elektromagnetycznych dziaa i odbioru tych pl przez ywy obiekt. Nie
formuuje jednak uniwersalnej zasady ycia. Becker pozostaje biochemikiem, ktry wprowadza w
ywy obiekt energetyczne czynniki. Tradycyjnie poszukuje struktur anatomicznych odpowiedzialnych
za ich funkcje przy dziaaniu okrelonych bodcw.
Nie wystarcza stwierdzenie: Caa materia oywiona i nieoywiona jest w gruncie rzeczy
zjawiskiem elektromagnetycznym. wiat materialny, przynajmniej w tym zakresie, w jakim zosta
spenetrowany, jest struktur atomow, ktr spajaj siy elektromagnetyczne". Twierdzenie na tej
podstawie, e ycie jest elektromagnetyczne, nie jest spraw oczywist i wystarczajc. Poznanie
wielu faktw wiadczcych o polach i prdach elektrycznych, magnetycznej reakcji organizmw na
sabe pola geomagnetyczne, pprzewodnictwo zwizkw biochemicznych wskazuje, e przyroda
gboko ukrya tajemnice ycia.
Nie mona stawia znaku rwnoci midzy Elektropolis" Beckera a ukadem bioelektronicznym.
Elektromagnetyka jest zjawiskiem makroskopowym, jak to ujmuj rwnania Maxwella, ale rwnie,
kwantowym. Znalezienie elektromagnetyki wymiaru kwantowego w biologii wymaga projekcji
modelowej na podstawie poznanych faktw. Praca Beckera moe dostarczy nowych rozezna, ktre
ugruntowayby empiryczne podstawy w wikszym stopniu ni dotychczasowe prace Sedlaka.
Daremnie wic szuka analogii midzy Elektropolis" Beckera i Seldena a bioelektronik Sedlaka.
Styl pracy i charakter wnioskw u analityka rni si zasadniczo od syntetycznego podejcia do
problemu natury ycia. W bioelektronice jest wprawdzie mniej materiau faktycznego, za to zostay
stworzone jakie zasady elektromagnetycznych podstaw ycia z szerokimi wnioskami, jak:
elektromagnetyczne ycie, taka sama rwnie natura wiadomoci, laserowe efekty biologiczne,
elektrostaza, elektromagnetyczna informacja kwantowa, bio-plazma. Elektromagnetyczno ycia jest
tylko lunym przypuszczeniem Beckera na podstawie cech elektrycznych i magnetycznych
biochemicznej masy i jej elektromagnetycznej wraliwoci. Elektromagnetyczno u Beckera jest

raczej hasem ni wnioskami z bada.


Ciar przedstawionych problemw jest interesujcy dla czytelnikw. Powodzenie ksiki Beckera
i Seldena jest zapewnione. Kogo nie interesuj takie zagadnienia, jak: gojenie ran i ztama,
nowotwory, zaway serca, rytmy biologiczne, orientacja ptakw w przestrzeni, dalekie migracje lgowe
zwierzt, akupunktura, radiestezja, a nawet anatomiczne jej uwarunkowania w nadnerczach, geneza
ycia, pola magnetyczne i wymieralno grup systematycznych, parapsychologia, telepatia, AIDS,
zagroenie zdrowia i mikrofale, synergetyzm, czyli nie przewidziane reakcje ywego obiektu przy
poczonym oddziaywaniu dwu lub wicej czynnikw. Poszukuje si struktur anatomicznych
reagujcych na fale elektromagnetyczne, dla zmysu magnetycznego, dla radiestezji.
Dobr intrygujcy, dla kadego co w amerykaskim stylu spolonizowanym przez tumaczenie. I
tak poznajemy naturalny ciar ludzkiego rodowiska, gdzie moe by wszystko, od wydajnej
inwencji, rywalizacji, nienawici, wygaszania adnie zapowiadajcych si bada, do jawnych
podostek. Nauk tworz ludzie, a to, co ludzkie, bywa takie", ale te inne".
Modny ekshibicjonizm" i autentyzm, nie kryjcy si przed ogem, przybiera u autorw rzeczywisty
obraz. Wytwarzaj si na wiecie pod wpywem rozwoju nauki takie pojcia, jak: wtajemniczenia w
Wielk Nauk", witynia wiedzy", intelektualny Olimp". Amerykaski styl autentyzmu moe przyj
form rozumienia nauki przez Beckera i Seldena jako ludzkiego przedsiwzicia z maostkami
wielkich ludzi, ktrzy nie przestaj, na skutek uprawianej nauki, by zwyczajnymi ludmi, z wadami,
mini-wartociami, zazdroci. W ten sposb nauk mona uprawia bez retuszu, na zasadzie
prawdziwoci bycia tym, czym jest faktycznie.
Nauka jest mocno osadzona w populacji ludzkiej. Musi wic by podobna do codziennego ycia.
Nie jest wykrystalizowanym azylem wartoci. Ujemne cechy te s ludzkie. Nauka jest
przedsiwziciem ludzkim, przeznaczonym dla ludzi. Moe si wic zdarzy, e jest rwnie przez
ludzi hamowana w rozwoju.
Prof. dr hab. Wodzimierz Sedlak
Fundacja Bioelektroniki im. Wodzimierza Sedlaka
Jak powstaa Fundacja?
Przed dwoma laty grupa osb skupionych wok ks. prof. Wodzimierza Sedlaka uznaa, e jedn z
szans rozwoju bioelektroniki jest powoanie fundacji, ktrej celem byoby inicjowanie, prowadzenie i
wspieranie bada w zakresie bioelektroniki oraz ich popularyzacja. Akt zaoycielski Fundacji zosta
podpisany 13 maja 1992, za 18 marca 1993 r. Fundacja zostaa zarejestrowana sdownie.
Czym zajmuje si bioelektronika?
Aby unikn nieporozumie, bioelektronika zostaa okrelona jako dziedzina bada odnoszcych
si do elektronicznych waciwoci ukadw ywych, materiaw je tworzcych oraz naladujcych ich
struktury lub funkcje. Chodzi tu midzy innymi o takie waciwoci jak: przewodnictwo elektronowe,
przeksztacanie bodcw mechanicznych, termicznych i chemicznych w oddziaywania elektryczne i
vice versa. Stwierdzenie faktu, i waciwoci takie rzeczywicie przysuguj wspomnianym wyej
ukadom i materiaom, prowadzi do postawienia dwu kolejnych wanych pyta: a. Czy przyroda ywa
realizuje rozwizania analogiczne do tych, jakie s znane w elektronice technicznej i technice
elektronowej? oraz b. Czy w technice i technologii mona stosowa rozwizania materiaowe lub
ukadowe wzorowane na przyrodzie ywej? Tak postawione pytanie pokrywa si wic po czci z
bionik elektroniczn.
Jeli ukady lub materiay biologiczne maj interesujce waciwoci elektroniczne, prowadzi to
automatycznie do dwu nastpnych pyta o bardzo duej wadze poznawczej i praktycznej. Naley
bowiem ustali relacje pomidzy elektronicznymi waciwociami biostruktur a procesami yciowymi,
psychik oraz czynnikami zewntrznymi (pola elektromagnetyczne, czynniki chemiczne, termiczne,
mechaniczne). Warto tu jeszcze wspomnie o bardzo obiecujcym kierunku zainteresowa
naukowych Fundacji, jakim jest moliwo kwantowo-polowego opisu organizacji ukadw ywych,
procesw informacyjnych i psychicznych. Moe by to drog do wczenia w obieg normalnej nauki"
wielu problemw z zakresu oddziaywania pomidzy mas, energi, informacj i wiadomoci.
W jaki sposb Fundacja moe spenia swe zadania?
Podstawow spraw jest uzyskiwanie i gromadzenie rodkw materialnych, umoliwiajcych jej
dziaalno naukow, popularyzatorsk i dydaktyczn. Bdziemy wic midzy innymi gromadzi i

rozpowszechnia' informacje naukowe z interesujcego nas zakresu bioelektroniki, organizowa


spotkania naukowe i szkolenia oraz prowadzi samodzieln; dziaalno wydawnicz. Jeeli tylko
wystarczy nam rodkw, bdziemy i rozdziela fundusze stypendialne dla badaczy rozpoczynajcych
prac na polu bioelektroniki, finansowa lub dofinansowywa badania oraz publikacje naukowe z
zakresu bioelektroniki, a take zwizanych z ni obszarw docieka filozoficznych.
Czy warto i w jaki sposb mona pomc bioelektronice?
Kontrowersje wok bioelektroniki i twrczoci ks. prof. W. Sedlaka nie stworzyy sprzyjajcej
atmosfery w krgach decydujcych o polityce naukowej w ostatnich dwudziestu latach w Polsce.
Powoanie Fundacji byo po czci spowodowane t wanie okolicznoci. Dlatego wszelka pomoc
okazana Fundacji wpynie na pogbienie, sprecyzowanie i rozwinicie idei wyraonych przez
Inspiratora i Twrc polskiego nurtu bioelektroniki. Trzeba przy tym zauway, e im we wczeniejszej
fazie zostanie ona okazana, tym silniej wpynie na rozwj Fundacji. Osoby zainteresowane proszone
s wic o nawizanie z nami kontaktu.
dr Jzef on, Prezes Zarzdu FB

You might also like