Professional Documents
Culture Documents
PRZEDRUK
ROBERT O. BECKER, GARY SELDEN
ELEKTROPOLIS. ELEKTROMAGNETYZM I PODSTAWY YCIA
(The Body Electric / wyd. orygin.: 1987)
Fleming, zauwaywszy w 1928 roku, e zupenie przypadkowe zakaenie kultur bakteryjnych przez
ple Penicillmum notatum spowodowao mier prowadzonych przez niego hodowli bakteryjnych,
dokona odkrycia, ktre ukoronowao naukow medycyn. Dziki bakteriologii i higienie udao si ju
do tego czasu pokona wielkie plagi. Teraz penicylina i antybiotyki, ktre pojawiy si po tych wielkich
osigniciach, niszczyy ostatnich niewidocznych drapienikw o znikomych rozmiarach.
Lekarstwo to dokonao w medycynie zmiany, ktrej symptomy nabieray coraz wikszej
wyrazistoci ju w XIX wieku. Przedtem medycyn uznawano za sztuk. Dzieo sztuki jakim byo
wyleczenie wynikao ze wspdziaania woli pacjenta oraz intuicji i sprawnoci lekarza w
wynajdywaniu remediw, o ktrych wiedz nagromadzono w rezultacie caych stuleci prb i bdw.
Jednak w ostatnich dwu wiekach medycyna coraz bardziej stawaa si nauk czy te dokadniej to
okrelajc: dziedzin zastosowa jednej z gazi nauki biochemii. Techniki medyczne zaczto teraz
weryfikowa zarwno w wietle aktualnych wynikw biochemii, jak te wynikw empirycznych.
Sposoby leczenia, ktre nie przystaway do koncepcji chemicznych nawet jeli wydawao si, e s
skuteczne zarzucano jako pseudonaukowe lub wrcz oszukacze.
W tym samym czasie by to element tego samego procesu zaczto okrela ycie jako
zjawisko wycznie chemiczne. Zawiody wszelkie prby znalezienia duszy, iskry ycia, czego
subtelnego, co miao powodowa, i materia ywa rni si czym od martwej. W miar jak wzrastaa
nasza wiedza o kalejdoskopowej aktywnoci wntrza komrek, ycie zaczynano uznawa za szereg
nastpujcych po sobie, fantastycznie zoonych reakcji, lecz nie rnicych si w istocie od reakcji
prostszych, takich jakie przeprowadzano w laboratoriach kadego liceum. Wydawao si zatem
zupenie logiczne przekonanie, e choroby naszego chemicznego ciaa mona najskuteczniej
wyleczy poprzez zastosowanie odpowiedniego przeciwrodka chemicznego, takiego jak penicylina,
ktra wymiata inwazj bakteryjn, nie uszkadzajc ludzkich komrek. Fakt odszyfrowania w kilka lat
pniej kodu DNA wydawa si stanowi tak zdecydowan podstaw dla chemicznego obrazu
fundamentu ycia, e podwjna helisa staa si jednym z najbardziej hipnotycznych symboli naszych
czasw. Fakt ten wydawa si by ostatecznym dowodem na to, e wyewoluowalimy w cigu
czterech miliardw lat przypadkowych zderze moleku, e nie byo adnej zasady przewodniej, prcz
niezmiennych wasnoci samych atomw.
Rezultatem filozoficznym sukcesu, jaki odniosa medycyna chemiczna, bya wiara w
technologiczne cudotwrstwo. Lekarstwa zostay uznane za najlepszy lub jedyny rodek leczenia
wszystkich chorb. Prewencja, sposb odywiania, wiczenia, sposb ycia wszystko to traktowano
jako pewien tylko retusz. Nawet teraz, kiedy upyno ju tyle lat, a za miliony wydanych dolarw
uzyskano znikome wyniki, w dalszym cigu przyjmuje si, e rodkiem, ktry pozwoli leczy raka,
bdzie jaki zwizek chemiczny, zabijajcy komrki nowotworu nie uszkadzajc zdrowych. W miar
jak chirurdzy stawali si coraz bardziej biegli w naprawianiu struktur cielesnych czy te w
zastpowaniu ich sztucznymi, wiara w technologiczne cudotwrstwo obja take ide, e
przeszczepiona nerka, wykonana z tworzywa sztucznego zastawka serca, staw biodrowy z plastiku,
stali i teflonu s rwnie dobre jak oryginalne, a nawet wicej e s od nich lepsze, bo s trwalsze.
Pomys czowieka bionicznego sta si naturalnym nastpstwem zachwytu nad penicylin. Jeli
czowiek jest jedynie maszyn chemiczn, to w gruncie rzeczy jest on rwnie robotem.
Nikt spord tych, ktrzy widzieli umieranie z powodu zapalenia puc i tysica innych chorb
zakanych albo wyraz oczu umierajcego pacjenta, ktry wanie otrzyma dar dodatkowych
dziesiciu lat ycia dziki nowej zastawce sercowej, nie zaprzeczy korzyci, jakie niesie nowa
technologia. Jednake, jak to bywa z postpem we wszystkich dziedzinach, tak i tutaj zapacilimy
czym, czego nie mona zastpi. T cen jest humanitarno medycyny. W technologicznie
zorientowanej medycynie nie ma miejsca na domnieman wito lub unikalno ycia. Nie ma
zapotrzebowania na zdolno organizmu pacjenta do samoleczenia ani na adn strategi jej
wzmacniania. Jeli organizm traktuje si jako automat chemiczny, oznacza to, i nie jest istotne, czy
lekarz zna pacjenta i dba o niego, czy pacjent lubi lekarza i ma do niego zaufanie.
Z powodu tego, co medycyna pozostawia za sob, yjemy teraz w czasach prawdziwej manii
technologicznej. Obietnica trwaego zdrowia i wyduonego ycia ludzkiego okazaa si prna:
Choroby zwyrodnieniowe atak serca, arte-rioskleroza, rak, atak apopleksji, artretyzm, wrzody i caa
reszta zajy miejsce chorb zakanych. Speniaj przez to rol gwnych czynnikw zagraajcych
yciu i obniajcych jego jako. Niesychana kosztowno medycyny zachodniej spowodowaa, e
rodki, jakimi ona dysponuje, znajduj si dalej ni kiedykolwiek od ludzi biednych. Zagraa ona
zaamaniem systemw gospodarczych tych pastw. Zbyt czsto bowiem dziao si tak, e nasze
sposoby leczenia staway si broni obosieczn, doprowadzajc pniej do rnych chorb wtrnych,
na ktre znw, z pen determinacj, szukamy nowego lekarstwa. Zdehumanizowane leczenie, raczej
symptomw ni pacjentw, wyalienowao wielu spord tych, ktrzy mog pozwoli sobie na pacenie.
Rezultatem tego jest pewna forma medycznej schizofrenii, polegajca na odwracaniu si wielu ludzi
od medycyny ustabilizowanej na rzecz holistycznej medycyny typu przednaukowego,, ktra zbyt
czsto gardzi prawdziwymi korzyciami, jakie niesie ze sob technologia, a podkrela wano relacji
pomidzy pacjentem i lekarzem oraz opieki prewencyjnej i wrodzonych, naturalnych zdolnoci do
odzyskiwania zdrowia.
Niepowodzenia technologicznej medycyny wynikaj, co zakrawa na paradoks, z jej sukcesw,
ktre najpierw wydaway si tak olbrzymie, e usuny w cie wszystkie aspekty medycyny jako sztuki.
Lekarz przesta ju by wspczujcym uzdrawiaczem, pracujcym u ka chorego, posugujcym si
sercem, rkami i umysem. Sta si on natomiast opiekunem w. biaym kitlu, pracujcym w biurze lub
laboratorium. Zbyt wielu lekarzy nie uczy si od pacjentw, lecz od swoich profesorw. Wspaniale
osignicia na polu zwalczania infekcji przekonay przedstawicieli tego zawodu o ich nieomylnoci, a
ich przekonania skostniay, przyjmujc posta dogmatu. Zjawiska yciowe niemoliwe do wyjanienia
w oparciu o wspczesn biochemi albo ignorowano, albo niewaciwie interpretowano. W rezultacie
tego medycyna opierajca si na nauce odesza od podstawowej zasady nauki rewizji jej danych i
teorii w wietle nowych danych. Tak wic medycyna naukowa przestaa poszerza horyzonty, a wic
zaniechaa tego, co utrzymywao fizyk w stanie wielkiej witalnoci. Zaoenia mechanistyczne, lece
u podstaw wspczesnej medycyny, s pozostaoci z pocztku tego stulecia, kiedy to nauka
forsowaa dogmatyczn religi, by znale dowody na ewolucj. (Ponowna erupcja tego samego
sporu dzisiaj wskazuje, e nigdy nie mona ostatecznie wygra bitwy przeciw skostniaemu stylowi
mylenia). Nie zostay wbudowane w biologi osignicia cybernetyki, chemia zorientowana na
ekologi i ywienie oraz fizyka ciaa staego. Niektre dziedziny, takie jak parapsychologia, cakowicie
wyczono z gwnego strumienia bada naukowych. Nawet technologia genetyczna, ktr obecnie
przyjmuje si z podziwem zapierajcym dech w piersiach, oparta jest na zasadach, ktrych nie
poddawano krytyce przez dziesiciolecia, ale mimo to nie ma zwizku z jak oglniejsz koncepcj
ycia. Badania medyczne, ograniczone prawie cakowicie do terapii lkowej, mona byo prowadzi
przez ostatnie trzydzieci lat z naoonymi na oczy koskimi okularami.
Nic wic dziwnego, e biologia medyczna jest skaona czym w rodzaju widzenia tunelowego.
Duo wiemy o procesach, takich jak: realizacja kodu genetycznego, funkcje ukadu nerwowego w
procesie postrzegania wzrokowego, ruchy mini, krzepnicie krwi i Oddychanie, zarwno na
poziomie caego ciaa, jak te na poziomie komrkowym. Te bardzo zoone, lecz powierzchniowe"
procesy s jednake tylko narzdziem, jakie ycie wykorzystuje dla przetrwania. Biochemicy i lekarze
nie s bynajmniej bliej prawdy", ni miao to miejsce przed trzydziestu laty. Albert Szent-Gyorgyi,
odkrywca witaminy C, sytuacj t okreli w nastpujcy sposb: Znamy jedynie symptomy ycia."
Nie wiemy w gruncie rzeczy nic o takich podstawowych funkcjach yciowych, jak: bl, sen, kierowanie
podziaami komrek, wzrost i gojenie. Niewiele wiemy o sposobach, jakimi organizm reguluje
aktywno metaboliczn w cyklach, ktre s dostrojone do fluktuacji Ziemi, Ksiyca i Soca.
Wykazujemy ignorancj w odniesieniu do niemal kadego aspektu wiadomoci, ktr w oglnoci
mona okreli jako skierowan na siebie integralno, pozwalajc kadej istocie ywej
porzdkowa odpowiedzi na potrzeb jedzenia, picia, reprodukcji oraz unikania niebezpieczestw za
porednictwem zachowania, poczynajc od tropizmw, poprzez instynkt, wybr, pami, nauk,
indywidualno, koczc na twrczoci u bardziej zoonych form ycia. Problem polegajcy na tym,
i nie wiemy, kiedy wyczy zasilanie aparatury podtrzymujcej funkcje organizmu znajdujcego si
w stanie krytycznym, dowodzi tego, e nie potrafimy precyzyjnie okreli momentu mierci.
Mechanistyczna chemia nie wystarcza, by zrozumie te tajemnice ycia, spenia wic obecnie funkcj
bariery dla ich poznania. Erwin Chargaff, biochemik, ktry odkry zasady powstawania par zasad w
DNA, otwierajc przez to drog do zrozumienia struktury genu, bardzo dokadnie uj nasz dylemat,
kiedy napisa, co nastpuje, o biologii: adna inna z nauk nie odnosi si w swojej nazwie do
przedmiotu, ktrego nie potrafi zdefiniowa."
Wziwszy pod uwag obecny klimat, musz przyzna, e jestem szczliwym czowiekiem. Nie
byem dobrym, biegym lekarzem we wspczesnym znaczeniu tego sowa. Zbyt wiele czasu
spdziem przy kach kilku pacjentw cierpicych na nieuleczalne choroby, ktrych nikt nie podj
si leczy. Staraem si dociec, w ktrym miejscu nasza ignorancja zaciya na ich losie. Podjem
drog pod prd ortodoksji i dawaem upust swojej pasji do eksperymentowania. Dziki temu moja
praca staa si zacztkiem mao znanych bada, ktre zainicjoway prb sformuowania nowej
definicji ycia.
Badania moje rozpoczy si od eksperymentw nad regeneracj, to jest zdolnoci niektrych
zwierzt (salamandra jest tego najlepszym przykadem) do wyksztacania doskonaych kopii tych
czci ciaa, ktre ulegy zniszczeniu. Badania te, opisane w czci pierwszej, doprowadziy do
odkrycia nie znanego dotd aspektu ycia zwierzcego istnienia prdw elektrycznych w
skadnikach ukadu nerwowego. Ten, majcy istotne znaczenie, postp pozwoli na lepsze
zrozumienie procesw gojenia si zama kostnych, dostrzeenie nowych aspektw bada nad
rakiem oraz stworzy nadziej na regeneracj u ludzi nawet serca i rdzenia krgowego i to w
niezbyt odlegej ju przyszoci. Prace nad tymi zagadnieniami omwione bd w czciach drugiej i
trzeciej. Cz czwarta wreszcie powicona bdzie omwieniu nowego punktu widzenia, ktry
uwzgldnia elektryczny wymiar ycia w procesach gojenia, blu, wzrostu, wiadomoci, samej
naturze ycia i w niebezpieczestwach, jakie niesie nasza technologia elektromagnetyczna.
Jestem przekonany, e odkrycia te zwiastuj rewolucj w biologii i medycynie. Ktrego dnia
umoliwi one lekarzowi sterowanie i stymulowanie procesu gojenia zalenie od potrzeby. Wierz, e
ta nowa wiedza zwrci rwnie medycyn ku wikszej pokorze, gdy powinnimy wiedzie, e
wszystkie nasze osignicia bledn w porwnaniu z tym, do czego s zdolne siy samoleczenia, ktre
drzemi w kadym organizmie. Wyniki przedstawione na nastpnych stronach tej ksiki przekonay
mnie, e nasze rozumienie ycia bdzie zawsze niedoskonae. Mam jednak nadziej, e
uwiadomienie sobie tego stanu rzeczy nie pozbawi medycyny aspektw naukowych, lecz przywrci
jej walor sztuki. Dopiero wtedy bdzie moga speni obietnic uwolnienia od chorb.
poszukiwanie mocy uzdrawiajcej jest nie tyle poszukiwaniem, ile aktem przypominania sobie czego,
co kiedy intuicyjnie uwaalimy za wasne; form przypomnienia, w ktrej przez inicjacj i
terminowanie u obdarzonych moc mczyzny lub kobiety nastpuje przenoszenie lub budzenie
wiedzy.
Czasami jednak ten sekret nie musi si ujawnia i przynosi korzyci. Zbadano ju wielu
psychicznych uzdrawiaczy, zwaszcza w Zwizku Radzieckim, ktrzy nie byli wiadomi swego daru,
wcale go nie szukali u siebie i wykryli tylko dziki przypadkowi. Jednym z takich ludzi, ktry
demonstrowa swj talent na Zachodzie, by Oskar Estebany. Bdc w poowie lat 30-tych
pukownikiem armii wgierskiej zauway, e konie, ktre on sam obrzdza, byy sprawniejsze i
szybciej zdrowiay ni te, ktrymi opiekowali si inni. Obserwowa on i wykorzystywa nieformalnie
swoje zdolnoci przez dugie lata, a, zmuszony do emigracji po rewolucji wgierskiej w 1956 roku,
osiedli si w Kanadzie. Tam zosta zauwaony przez doktora Bernarda Grada, ktry by biologiem na
Uniwersytecie McGill. Grad stwierdzi, e Estebany moe przyspiesza gojenie si ran na grzbiecie
krlika. Pomiary wykazay, e gojenie to jest szybsze w grupie zwierzt poddanych oddziaywaniu ni
w grupie kontrolnej. Estebany'emu nie byo wolno dotyka zwierzt, lecz jedynie umieszcza swe rce
w pobliu klatki, gdy sam kontakt bezporedni mgby przyspiesza gojenie. Mg on przyspiesza
rozwj owsa, jak rwnie reaktywowa uszkodzone promieniami ultrafioletowymi prbki enzymu
odka trypsyny w zupenie podobny sposb, jak czynio to pole magnetyczne, z tym jednak, e
nie udao si wykry, przy pomocy przyrzdw wtedy dostpnych, pola magnetycznego w pobliu jego
ciaa.
Rozwaane przez nas dotd typy uzdrawiania miay jako wsplny czynnik trans i dotyk, lecz
niektre spord nich nie wymagaj nawet obecnoci uzdra-wiacza. Istotnym skadnikiem
spontanicznych cudw w Lourdes i innych miejscach witych jest jedynie wizja, gorca modlitwa, by
moe trwajce tylko moment poczenie si ze wit relikwi oraz silna koncentracja na chorym
narzdzie lub koczynie. Inne doniesienia mwi jedynie o silnej koncentracji, traktujc pozostae
czynniki jako wspomagajce osignicie celu. W pitej ksidze Iliady znajduje si opis nastpujcego
zdarzenia: Diomedes olbrzymim kamieniem zmiady ko biodrow Eneasza. Apollo zabra
trojaskiego herosa do wityni uzdrowie w Pergamonie i spowodowa w cigu kilku minut, e noga
Eneasza staa si w peni sprawna. W podobny sposb zostaje wyleczony Hektor, kiedy nieco pniej
skaa spada mu na piersi. Moglibymy nie bra powanie tych relacji, gdyby wielki poeta Homer nie
by tak realistyczny w opisywaniu innych szczegw pola bitwy i jeli nie byyby dostpne doniesienia
o onierzach ostatnich wojen, ktrzy przeyli miertelne" zranienia lub okazali si zdolni do
ignorowania ran, ktre w normalnych warunkach powodowayby rozdzierajcy bl. Chirurg armii
brytyjskiej, lejtnant pukownik H.K. Beecher, opisa po drugiej wojnie wiatowej 225 takich
przypadkw. W 1943 foku pod Anzio pewien onierz, wskutek wybuchu szrapnela, majc uszkodzone
w okolicy krgosupa siedem eber, przy tym podziurawione puca i nerki, siniejcy i bliski mierci
stara si podnie z posania w przekonaniu, e ley na swej strzelbie. Krwawienie zmniejszyo si,
skra odzyskaa normalny kolor, a ogromna rana zacza si goi bez adnego leczenia prcz
nieznacznej dawki agodnego rodka umierzajcego bl, amytalu sodu, ktr mu zaaplikowano z
braku morfiny.
Te zdarzajce si od czasu do czasu nadzwyczajne przypadki stresu pola bitewnego bardzo
przypominaj zdolno joginw do sterowania odczuwaniem blu, zatrzymywania krwawienia i
przyspieszonego gojenia ran jedynie przy pomocy woli. Badania nad biologicznym sprzeniem
zwrotnym, prowadzone przez Fundacj Menningera i inne instytucje, wykazay, e tego samego typu
moce mona wyzwala u ludzi, ktrzy nie przeszli treningu joginistycznego. To, e mona
wykorzystywa wol do usuwania dysfunkcji cielesnych, udowodni take Norman Cousins rzucajc
miae wyzwanie, by przy pomocy terapii miechem pokona zesztywniajce zapalenie krgw
krgosupa (okaleczajc chorob, w ktrej krgi i wizada krgosupa twardniej jak koci) czy te
podobnie uwieczone powodzeniem posugiwanie si technikami wizualizacji w celu ogniskowania si
umysowych przeciw rakowi.
Niestety, wszystkie te podejcia nie s wystarczajco skuteczne. Wsplny mianownik naszej
ignorancji w zakresie wszelkich uzdrowie w tym nawet leczenia chemicznego, o ktrym twierdzimy,
e rozumiemy jego mechanizmy pozostaje tajemnic. Jego nieprzewidywalno zawsze dokuczaa
lekarzom. Lekarze nie mog poda powodu, dla ktrego jeden pacjent reaguje na znikom dawk
jakiego lekarstwa, podczas gdy inny pozostanie obojtny na dziesiciokrotnie wiksz, albo te
dlaczego niektre typyraka cofaj si, a inne wzrastaj nieubaganie, a do zabicia organizmu.
Jakim sposobem energia, jeli zostanie zogniskowana, moe doprowadza do wspaniaej
transformacji? To, co wydawao si prowadzi niechybnie do zejcia miertelnego, nagle zmienia
kierunek swego biegu. Uzdrowienie w takiej sytuacji mona uzna niemal za cud. Bezustanne
odrastanie uszkodzonych czci i nieuleganie mierci s sprawami pospolitymi w wiecie bogw.
Czsto jest o tym mowa nawet w mitach, ktre nic nie maj wsplnego z problemem leczenia. Martwi
Wikingowie przechodzili do krainy, gdzie mogli zaywa przyjemnoci polowania przez cay dzie,
wiedzc, e odniesione rany zagoj si, zanim nadejdzie dzie nastpny, kiedy znw zostan
okaleczeni. Stale odrastajca wtroba Prometeusza bya tylko wyszukan form zemsty Zeusa, ktry
za przekazanie ludziom ognia przez tego tytana wysya ora, by mg wiecznie syci swj gd tym
jednym z najbardziej witalnych narzdw. Podanie to wskazuje take, i staroytni Grecy wiedzieli ju
co nieco o zdolnoci powikszania si wtroby, jako sposobie kompensacji doznanych uszkodze.
Take Hydra okazaa si bardzo biega w dokonywaniu na poczekaniu bardzo zadziwiajcych
rzeczy. Jej zabicie byo drugim z zada, jakie postawi przed Herkulesem krl Eurysteusz. Bestia
miaa od siedmiu do stu gw i za kadym razem, kiedy Herkules cina jedn, dwie nowe wyrastay w
jej miejsce. Upora si z zadaniem dopiero wtedy, kiedy jego siostrzeniec zacz wypala miejsce
cicia, skoro tylko cita gowa uderzaa o ziemi.
W osiemnastym wieku miano hydry nadano malekiemu zwierzciu wodnemu, majcemu od
siedmiu do dwunastu gw" czy te czukw na wydronym, podobnym do odygi ciele. Powodem
nadania tej nazwy bya jego zdolno do regeneracji.-Mityczna Hydra pozostaje symbolem tej
zdolnoci, zdolnoci przejawianej przez wszystkie zwierzta, a take przez nasz organizm.
Rozmnaanie, bdce normalnym sposobem, jakim posuguje si ycie w przeksztacaniu
organizmu od nasienia do osobnika dorosego, gdyby nie byo tak rozpowszechnione, wydawaoby si
czym rwnie nieziemskim, jak regeneracja. W obydwu tych procesach widzimy zachodzenie zmian
tego samego typu. Bohater grecki Kadmos, dziki zasianiu zbw zabitego przez siebie smoka,
powoduje, e wyrasta mu z nich wojsko. Pierwotny w odbywa stosunek z Jajem wiata, z ktrego
wylgaj si wszystkie stworzenia ywe yjce na Ziemi.
Bg czyni Adama z ebra Ewy lub Ew z ebra Adama w wersji pniejszej. Bg nakazuje, by
ycie rozwijao si. Ten rozwj jest wypowiadany sowami genety-cznymi zakodowanymi w DNA.
Kade z tych nastpujcych po sobie wierze prbuje wyjani na odpowiednim dla siebie poziomie te
wspaniae i dziwne metamorfozy. Gdyby jaki mdrzec opowiedzia nam o magicznym robaku, ktry
zbudowa sobie may domek pozbawiony okien, spa w nim przez pewien czas, by potem wylecie z
niego jako wielobarwny ptak, niewtpliwie wymialibymy taki zabobon, gdybymy nigdy przedtem nie
widzieli motyla.
Zadanie uzdrawiacza zawsze polegao na dokonywaniu czego, co nie jest zrozumiae, na
usuwaniu przeszkd (demonw, zarazkw, beznadziejnoci), jakie pojawiy si pomidzy chorym i si
ycia, skrycie pracujc na rzecz organizmu jako caoci. Sposoby mog by zarwno bezporednie
jak choby wspomniane wyej psychiczne lub porednie. Mona uywa zi, aby przyspieszy
powrt do zdrowia. Tradycja ta cignie si od prehistorycznych znachorek, poprzez zielnik i kodeks
rzymskiego lekarza pochodzenia greckiego Dioskuri-desa, zielniki renesansowej Europy, do panujcej
obecnie terapii lkowej. Aby pobudzi upion si uzdrawiajc w chorym ciele, mona posuy si
godwk, kontrolowan diet i takim przestawieniem stylu ycia, by dowiadcza jak najmniej
stresw. Ten cig mona przeprowadzi wstecz od wspczesnych nam neuropatw do Galena i
Hipokratesa dziaajcych w czasach staroytnych. Posugujcy w wityniach uzdrawiania staroytnej
Grecji i Egiptu pomagali wywoa u pacjenta sen, w trakcie ktrego albo mia rozpocz si proces
zdrowienia, albo miaa by uzyskana informacja, co naley zrobi po przebudzeniu, aby pacjent mg
odzyska zdrowie. Metoda ta wysza ju z uycia, lecz musiaa by cakiem nieza, gdy witynie byy
pene tabliczek zapisanych przez wdzicznych klientw, ktrzy wanie dziki niej odzyskali zdrowie.
W rzeczywistoci tak bardzo ceniono t metod, e nawet wierzono, i Eskulap legendarny lekarz,
ktry j wprowadzi otrzyma dwie ampuki napenione krwi Meduzy, wowosej krlowejczarownicy, ktra zgina z rki Perseusza. Krew z lewej czci ciaa Meduzy przywracaa ycie,
podczas gdy krew z prawej gasia je. Jest to bardzo treciwy obraz trudnej sztuki medycyny, do
ktrego prawdopodobnie jeszcze dojdziemy.
Zastanawiajc si nad pocztkami medycyny, dochodz do przekonania, i wszyscy prawdziwi
lekarze poszukuj tej samej rzeczy. Przepa istniejca pomidzy medycyn ludow i nasz jej
wersj z nierdzewnej stali" jest iluzoryczna. Medycyna zachodnia wyrasta z tego samego
korzenia i w ostatecznym rezultacie osiga podane skutki za porednictwem tych samych w
niewielkim stopniu zrozumiaych si, jak czyni to jej ludowi kuzyni. Nasi lekarze ignoruj to
pokrewiestwo, biorc na siebie ryzyko i wystawiajc na nie pacjentw. Przypomnijmy, e kady typ
wartociowego badania w dziedzinie medycyny i kada instytucja medyczna stworzona przez
czowieka s czci tego samego poszukiwania wiedzy o tej samej nieuchwytnej energii
uzdrawiajcej.
Niegojenie si koci
Bdc chirurgiem czsto miaem okazj prowadzi rozwaania nad jednym z typw zaamywania
si tej energii niegojeniem si zama co naley do gwnych nie rozwizanych problemw mojej
specjalnoci. W normalnej sytuacji zamana ko, jeli jej koce s unieruchomione w niewielkiej
odlegoci od siebie, zaczyna zrasta si w cigu kilku tygodni. Czasami jednak ko nie spaja si,
pomimo rok trwajcego unieruchomienia i przeprowadzanych zabiegw operacyjnych. Jest to
nieszczcie dla pacjenta i przykra poraka dla lekarza, gdy musi amputowa rk lub nog i
dopasowa protez.
Przez cae ostatnie stulecie wikszo biologw bya przekonana, e w procesach gojenia i
wzrostu bior udzia wycznie procesy chemiczne. W wyniku tego wikszo prac nad nie
zrastajcymi si zamaniami powicano relacjom hormonalnym i metabolizmowi wapnia. Prcz tego
chirurdzy odwieali" i wydrapywali powierzchnie zamania oraz wynajdywali bardziej skomplikowane
pytki i ruby, aby koce zamanych koci mona byo jeszcze skuteczniej utrzymywa w miejscu. Ten
sposb podejcia do problemu zawsze uwaaem za powierzchowny. Wtpiem, czy kiedykolwiek
zdoamy zrozumie, dlaczego zamania nie goj si, jeli nie zrozumiemy, na czym naprawd polega
samo gojenie.
Kiedy rozpoczynaem karier badawcz w 1958 r., duo ju wiedzielimy o logistyce naprawy
koci. Wydawao si, e obejmuje ona dwa oddzielne procesy,; z ktrych jeden rni si cakowicie
od gojenia innych czci ludzkiego ciaa. Nie mielimy jednak pojcia, co uruchamia te procesy i
steruje nimi, by mg wyksztaci si most kostny poprzez luk powsta w wyniku zamania.
Kada ko jest spowita w warstw mocnego, wknistego kolagenu, biaka, ktre jest gwnym
skadnikiem samej koci oraz tworzy tkank czn klej" spajajcy komrki. Pod otoczk
kolagenow, bezporednio przy koci, znajduj si komrki, ktre go wytwarzaj. Obie te warstwy
tworz okostn. Kiedy nastpuje zamanie koci, komrki okostnej dziel si w specyficzny sposb.
Jedna z komrek potomnych pozostaje na swoim miejscu, podczas gdy druga przemieszcza si do
skrzepu krwi otaczajcego zamanie i tam ulega przemianie w typ komrki bardzo blisko
spokrewnionej nazywanej osteoblastem czy te komrk tworzc tkank kostn. Te nowo powstae
osteoblasty tworz wok zamania piercie nabrzmiaej koci. Nosi on miano kostniny.
Inny proces naprawy zachodzi wewntrz kolistego wntrza koci, w jej jamie szpikowej. W okresie
dziecistwa szpik zajmujcy t jam intensywnie wytwarza czerwone i biae ciaka krwi, jednak w
okresie dojrzaoci wikszo szpiku przeksztaca si w tuszcz. W porowatych meandrach
wewntrznej powierzchni pozostaje jednake pewna liczba czynnych komrek szpiku. Z komrek
szpiku wok zamania wytwarza si nowa tkanka, najszybciej nastpuje to u maych dzieci i u
modych zwierzt. Ta nowa tkanka jest nie wyspecjalizowana, przy czym wydaje si, e komrki
szpiku tworz j nie przez zwikszenie tempa podziaw, podobnie jak to si dzieje w komrkach
dziewi lat, wyizolowa sok odkowy i opisa jego zdolnoci trawice. Pomimo tych i innych
osigni, mioci jego ycia (nigdy si bowiem nie oeni) pozostay owady" i prawdopodobnie on
pierwszy poj, jak wielkie bogactwo form ywych obejmowao to pojcie. Odkry on ponownie
staroytn purpur krlewsk, uzyskiwan z miczaka morskiego Murex trunculus, za jego praca na
temat nawijania delikatnego, cieniutkiego jedwabiu z sieci pajczych zostaa przetumaczona dla
cesarza chiskiego na jzyk mandurski. On pierwszy wyjani ycie spoeczne i oparty na pci system
kastowy owadw. Z powodu odsunicia w cie w pniejszych latach ycia przez popieranych na
dworze badaczy, cenicych wyej zdrowy rozsdek", obszerna praca Reaumura na temat mrwek
zostaa opublikowana dopiero w 1926 roku. Zanim to nastpio, kilka pokole formikologw
stwierdzao dokadnie to samo. Do osigni tego uczonego trzeba te zaliczy opis uskrzydlonych
mrwek, dokonujcych kopulacji podczas lotu, oraz udowodnienie tego, i uskrzydlone mrwki nie s
oddzielnym gatunkiem, lecz pciow form mrwek nieuskrzydlonych. W 1734 opublikowa pierwszy z
szeciu tomw Historii naturalnej owadw, ktra stanowi krok milowy w historii biologii.
Reaumur wnis wkad w tak wiele dziedzin nauki, e przez cae dziesiciolecia nie dostrzegano
wynikw, jakie uzyska w badaniach nad regeneracj. W tamtym okresie nikt nie interesowa si tym,
do jakich podziwu godnych rzeczy zdolne s te mae zwierzta. Ze wszystkimi jednak pracami mistrza
zapozna si pewien mody przyrodnik z Genewy, Abraham Trembley. Tak jak wielu wyksztaconych
ludzi tamtych czasw, utrzymywa si on z prywatnego nauczania synw bogatych rodzin. W 1740
roku, kiedy by zatrudniony w pewnej posiadoci w pobliu Hagi w Holandii, bada przy pomocy
rcznej lupy mae zwierzta, yjce w sodkowodnych stawach i rowach. Wiele spord nich opisa ju
Reaumur, lecz dopiero Trembley zauway, e wystpuje tam jeszcze jakie nieznane zwierz, o
dziwnym wygldzie. Nie miao ono wicej ni wier cala dugoci i odrobin przypominao
kaamarnic, gdy ksztat jego ciaa by cylindryczny, a grn jego cz wieczya korona czukw.
Miao ono jednak intensywny zielony kolor. Dla Trembleya kolor zielony kojarzy si z rolinami, lecz
jeli ten twr mia by rolin, to byaby ona nadzwyczajn osobliwoci. Jeli bowiem Trembley
porusza wod w zbiorniku, czuki kurczyy si i cae ciao yjtka zwijao si, by po upywie
odpowiednio dugiego okresu bez jakichkolwiek zaburze w otoczeniu ponownie wrci do
poprzednich rozmiarw. Najdziwniejsze jednak w zachowaniu tego tworu byo to, e chodzio" ono
koziokujc z jednego koca ciaa na drugi.
Wczesne prace na temat regeneracji, a szczeglnie te, ktre przeprowadzi Spallanzani, mog by
wzorcem dla wspczesnej biologii. Gentlemaskie obserwacje wsparte zdrowym rozsdkiem1"
otworzyy drog do bardziej skrupulatnego typu bada, w ktrych nic nie byo przyjmowane na wiar.
Co najmniej od dziesiciu tysicy lat ludzie wiedzieli o tym, e roliny regeneruj, a zwierzta nie.
Wielu zoologw, nawet w dwadziecia lat po otwierajcym nowe perspektywy odkryciu Trimbley'a,
uwaao, e ta niewielka liczba znanych wyjtkw potwierdza jedynie regu, gdy omiornice,
krewetki, hydry, ddownice i limaki wydaway si tak rone od ludzi lub znanych ssakw, e temu
zjawisku przypisywano niewielkie znaczenie. Jaszczurka, jedyne prcz salamandry znane zwierz
zdolne do regeneracji, potrafia odtwarza jedynie niedoskona kopi swego ogona. Lecz salamandra
jest zwierzciem, ktremu warto powici wicej uwagi! Nie bya to przecie ddownica lub limak
czy te mikroskopijna kropeczka. lecz krgowiec o czterech koczynach, dwojgu oczu, zdolny do
pywania i chodzenia. Cho udowodniono, e nie jest odporna na dziaanie ognia, co przypisywaa jej
legenda, posiada ciao na tyle due, a jej anatomia jest wystarczajco podobna do naszej, by
traktowa j powanie. Naukowcy nie mogli ju duej uwaa, e ten podstawowy proces nie ma z
nami nic wsplnego. W gruncie rzeczy pytania postawione przez Spallanzaniego, w zakoczeniu jego
pierwszego doniesienia na temat salamandry, nkay biologw ustawicznie: Czy mona mie
nadziej, e zwierzta wysze mog posi t sam zdolno dziki pewnym uytecznym
dyspozycjom? Czy mona uwaa za cakowicie chimeryczne schlebiajce nam oczekiwanie, e i
naszym udziaem stanie si kiedy korzystanie z tej moliwoci?"
okrelone komrki zaczynaj przejawia charakterystyczne waciwoci mini, cigien, nerww i tak
dalej. Tak wic struktura powstajca w wyniku tych procesw ma kilka coraz wyszych poziomw
organizacji. Roux i Weismann jednake nie mieli adnego wyboru i musieli skupia uwag na
najniszym spord nich, na komrce, i stara si zrozumie, w jaki sposb na tym poziomie
przejawia si dziaanie odziedziczonego materiau.
Weismann zaproponowa teori determinant", specyficznych struktur chemicznych, zakodowanych
dla kadego typu komrek. Zgodnie z t teori zapodniona komrka miaaby zawiera pen liczb
determinant posiadajcych wszystkie wasnoci organizmu, ktre s niezbdne do wytworzenia
kadej jego komrki. W miar postpu procesu podziau komrek, kada komrka potomna uzyskuje'
poow poprzedniego zapasu determinant; trwa to tak dugo, a u osobnika dorosego kada z
komrek zawiera wycznie jedn determinant. Komrki miniowe zawieray tylko determinant
miniow, komrki nerwowe tylko t, jaka jest specyficzna dla nich samych itd. Koncepcja ta
prowadzia do tezy, e skoro ju nastpio zdeterminowanie funkcji jakiej komrki, ju nigdy nie moe
ona sta si komrk innego typu.
Dziki jednemu z eksperymentw, ktre Roux opisa w 1888 roku, udao si uzyska bardzo
mocne poparcie dla jego koncepcji. Za przedmiot obserwacji obra on zapodnione jaja aby, ktre
byy na tyle due, e mona byo z atwoci prowadzi na nich obserwacje. Czeka on a do chwili,
kiedy rozpocz si pierwszy podzia komrkowy. Oddziela on wtedy dwie komrki od tego
zaczynajcego dopiero swj rozwj zarodka. Zgodnie z przewidywaniami teorii, kada z komrek
miaa potencjalnie zawiera wystarczajc liczb komrek do tego, by moga z niej powsta poowa
zarodka. I tak te byo Roux otrzymywa dwie powki zarodka. Bardzo trudno byo polemizowa z
takimi wynikami, dlatego teoria determinant uzyskaa uznanie. Jej tryumf by jednoczenie
najwaniejszym zwycistwem mechanistycznej koncepcji ycia.
Ostatnia prba utrzymania stanowiska witalistycznego w nauce zostaa podjta przez innego
niemieckiego embriologa, Hansa Driescha. Pocztkowo by on wielkim zwolennikiem
Entwicklungsmechanik, pniej jednak stwierdzi, e jest ona dalece niewystarczajca w obliczu wci
nie odgadnionych tajemnic ycia. Posugujc si w swoich dowiadczeniach midzy innymi jajami
jeowca, powtarza dowiadczenia Rouxa; uzyskiwa jednak cay organizm zamiast jego poowy.
Take wiele wynikw innych jeszcze eksperymentw przekonywao Driescha, e to, co ywe,
dysponuje jakim specjalnym napdem wewntrznym, dziki ktremu procesy w organizmach
przebiegaj wbrew znanym prawom fizyki. Nawizujc do starogreckiej idei duszy, proponowa on
przyjcie istnienia niematerialnego czynnika witalnego, ktremu nada miano entelechii. Jednak
pocztek dwudziestego stulecia nie by sprzyjajcym okresem dla takich pogldw, dlatego te
pogldy Driescha nie zdobyy sobie popularnoci.
Mechanika wzrostu
Koczy si wiek dziewitnasty. Embriolodzy nie mogli wci upora si z problemami
dziedzicznoci. Doszli wobec tego do przekonania, e naley wprowadzi jaki substytut
homunkulusa. Teoria determinant Weismanna bardzo dobrze sprawdzaa si w przypadku rozwoju
zarodkowego, jednak regeneracja stanowia jaskrawy wyjtek, i to taki, ktry nie potwierdza reguy.
Pierwotna teoria nie uwzgldniaa w ogle moliwoci ograniczonej powtrki wzrostu, aby po
zakoczeniu rozwoju mogo nastpi odtworzenie utraconej czci ciaa. I co w tym wszystkim jest
bardzo ciekawe, pierwszy zaproponowa rozwizanie tej trudnoci Theodor Heinrich Boveri, czowiek
dzi cakowicie zapomniany.
Zaraz po ogoszeniu idea ta nie zostaa zbyt dobrze przyjta. Bardzo powany sprzeciw podnis
Thomas Hunt Morgan, cieszcy si uznaniem embriolog z Columbia University, pierwszy amerykaski
uczestnik tej sagi. Pniej, kiedy Morgan stwierdzi, e wyniki jego wasnych dowiadcze pokrywaj
si z uzyskanymi przez Boveriego, podj prace majce na celu bardziej szczegowe opisanie
struktury chromosomw, szczegln wag przywizujc do wykrelania map ich specyficznych miejsc
odpowiedzialnych za cechy podlegajce dziedziczeniu. Miejsca te nazwa genami. Narodzia si wic
genetyka, a Morgan za chromosomow teori dziedzicznoci otrzyma Nagrod Nobla w roku 1933.
Tyle o Boverim.
Cho Morgan by najbardziej znany z bada przeprowadzonych na muszkach owocowych,
rozpoczyna od bada nad regeneracj koczyn salamandry, gdzie dokona bardzo istotnego
spostrzeenia. Zauway mianowicie, e zanim na kikucie uformuje si nowa koczyna, poprzedza j
pojawienie si duego skupiska komrek, ktre przypomina mas niewyspecjalizowanych komrek
wczesnego zarodka. T struktur nazwa blastem. W pniejszym czasie doszed do wniosku, e
sposb formowania si koczyny w trakcie regeneracji jest identyczny z rozwojem zarodka z jaja.
Morgan postulowa, i chromosomy i geny zawieraj nie tylko dane o cechach podlegajcych
dziedziczeniu, lecz take kod rnicowania komrek. Wedug niego, formowanie si komrki
miniowej nastpuje wtedy, kiedy przejawi swe dziaanie grupa genw determinujcych powstanie
takiej wanie komrki. To ujcie doprowadzio bezporednio do wspczesnego rozumienia tego
procesu: na najwczeniejszych etapach embriogenezy s czynne wszystkie geny wszystkich
chromosomw, w wyniku czego moe powsta komrka dowolnego typu. Jednak w miar rozwoju
zarodka tworzce go komrki ukadaj si w trzy podstawowe warstwy tkankowe: entoderm, z ktrej
rozwijaj si gruczoy i narzdy wewntrzne, mezoderm, ktra przeksztaca si w minie, koci i
ukad krenia oraz ektoderm, dajc pocztek skrze, narzdom zmysw i ukadowi nerwowemu.
Na tym etapie niektre geny s ju wyczone. podlegaj represji. W miar jak komrki rnicuj si w
dojrzae tkanki, pozostaje czynny jedynie jeden zesp specyficznych genw.
Kady taki zesp jest zdolny do wytwarzania tylko okrelonego typu posacowego kwasu
rybonukleinowego (RNA), zwizku chemicznego odgrywajcego rol sekretarza zarzdzajcego", za
ktrego pomoc DNA przekazuje instrukcje" do rybosomw (komrkowych organelli speniajcych
role komrkowej fabryki biaek), aby moga nastpi synteza biaka okrelonego typu. W ostatecznym
tego rezultacie komrka nerwowa rni si na przykad od komrki miniowej lub komrki chrzstki.
Zachodzi jedynie powierzchowne podobiestwo pomidzy tym mechanizmem genetycznym a star
teori determinant. Najbardziej istotna rnica polega na tym, e zamiast segregacji determinant,
ktra trwa do momentu a pozostanie tylko jedna z nich w kadej z komrek, zgodnie z now teori
dokonuje si blokowanie coraz to wikszej liczby zespow genw, co trwa dopty, dopki tylko jeden
z nich pozostaje czynny w komrce okrelonego rodzaju. Jednake kade jdro komrkowe zawiera
peny wzorzec genetyczny.
Nauka ma w sobie co ze staroytnej religii egipskiej, ktra nigdy nie porzucaa starych bstw,
doczajc do nich nowe. Powstawaa wic przedziwna ich, mieszanina. Z jakich niezrozumiaych
przyczyn nauka rwnie niechtnie j rezygnuje z teorii, ktre si ju wysuyy. Chocia nie byo
adnych wspierajcych ja danych, jedna z idei Weismanna zostaa w caoci wchonita przez
wspczesn genetyk. Chodzi tu mianowicie o koncepcj, e rnicowanie jest procesem
przebiegajcym w jednym tylko kierunku, a wic e komrki nie mog nigdy ulega odrnicowaniu, tj.
powtrzy drogi tym razem od stanu dojrzaego i wyspecjalizowanego do stanu pierwotnego,
niezrnicowanego. Przyjmowano to zaoenie, chocia znany by odpowiedni rodek chromosomy
dziki ktrym moe dochodzi do takiego odwrcenia. Prosz zwrci uwag: wszystkie komrki
osobnika dojrzaego (wyczywszy jajo i plemnik) zawieraj peny zestaw chromosomw. W nich za
znajduj si wszystkie geny, cho wikszo jest w stanie represji.
Wydaje si logiczne, e to, co w komrkach zostao zablokowane, moe take ulec odblokowaniu,
jeli tylko zajdzie potrzeba wytworzenia nowych komrek. Establishment naukowy zwalcza t ide z
niewiarygodn wprost wrogoci. Trudno zrozumie, dlaczego tak si dziao, gdy nie bardzo
wiadomo, ktr z zasad o rzeczywicie duej wadze podwaano w tym wypadku, wyczywszy by
moe przyznawanie niewielkiej supremacji perspektywie mechanistycznej. Mechanistycyci przywitali
z wielk radoci odkrycie genw i chromosomw. To nareszcie nioso ze sob realn szans na
wyeliminowanie koncepcji maego czowieczka skrywajcego si w plemniku! By moe wydawao si
niektrym badaczom, e uznanie odrnicowania mogoby dawa yciu zbyt wielk moliwo
kierowania swymi funkcjami. A moe, skoro dziaanie genw zostao uznane za jedyny mechanizm
ycia, musiay one dziaa w sposb prosty, elegancki i mechanistyczny. Jak wkrtce si przekonamy,
dogmat ten stwarza niezwykle due trudnoci koncepcyjne prowadzcym badania nad regeneracj.
Problemy ze sterowaniem
Po tym jak Morgan, na pocztku obecnego stulecia, przeprowadzi badania nad odrostem koczyn
u salamandry, tysice innych eksperymentatorw prowadzi bezustannie badania nad tym
zadziwiajcym zjawiskiem, realizujcym si u zwierzt zaliczanych do wielu rnych gatunkw. W
wyniku tych prac sformuowano wiele oglnych zasad:
* Polarno: W procesie regeneracji zostaje zachowany normalny dla okrelonego organizmu
ukad: przd ciaa jego ty, cze grna cze dolna.
* Gradienty: Zdolno do regeneracji jest najbardziej nasilona w jednej czci ciaa zwierzcia.
Zmniejsza si ona stopniowo we wszystkich kierunkach w miar oddalania si od tej czci.
* Dominacja: W pierwszej kolejnoci jest odtwarzany pewien okrelony fragment utraconej czci
ciaa. Pniej w cile okrelonej kolejnoci odtwarzane s pozostae jej fragmenty.
* Indukcja: Niektre czci biostruktur speniaj rol skutecznych inicjatorw formowania si
innych, znajdujcych si na dalszej pozycji w cigu etapw, doprowadzajcych do odtworzenia si
utraconej czci ciaa.
* Inhibicja: Obecno okrelonej czci uniemoliwia formowanie si jej duplikatu albo tych czci,
ktre w cigu kolejnoci wyksztacania si s na wczeniejszej pozycji.
Wszystkie te eksperymenty doprowadziy do unifikujcego wniosku, za zarwno caociowa
struktura, jak i ksztat oraz jego wzorzec s rwnie realn czci ciaa, jak komrki, serce, koczyny
czy te zby. Istoty yjce nazywa si organizmami wanie dlatego, e nadrzdne znaczenie ma w
nich organizacja i e kady element wzorca zawiera informacj odnoszc si do tego czym on jest w
stosunku do caoci. Zdolno tego wzorca do utrzymywania si osiga swj szczyt u traszek,
salamander i innych pazw, ktre zbiorczo okrela si mianem salamander.
Salamandra, bezporednio wywodzca si od ewolucyjnego przodka wszystkich krgowcw, jest
przedziwnie skomplikowanym zwierzciem i prawie tak zoonym jak czowiek, jej przednia apa jest
zasadniczo taka sama jak nasza rka. W przebiegu regeneracji przedniej apy tego zwierzcia
wszystkie jej cilej powizane ze sob czci s odtwarzane we waciwej kolejnoci: pojawiaj si
lak samo poczone ze sob koci i minie, wszystkie delikatne koci kici doni oraz poczone z
nimi palce. Wszystko to jest oplatane waciwie uksztatowan sieci nerww i naczy krwiononych.
Jeszcze tego samego dnia, po dokonaniu amputacji koczyny, krew unosi resztki uszkodzonej
tkanki zoone z martwych komrek. W nastpnej kolejnoci nastpuje obumieranie pewnego
fragmentu nie uszkodzonej tkanki, ktra znajduje si w bezporednim ssiedztwie rany. W cigu dwu
albo trzech pierwszych dni komrki epidermy (zewntrznej warstwy skry) namnaaj si i migruj do
wntrza, pokrywajc sob ca powierzchni rany. Pniej epiderma grubieje, tworzc na szczycie
kikuta przejrzyst tkank, nazywan czapeczk szczytow. Etap ten trwa okoo tygodnia.
Do tego czasu pod czapeczk szczytow zaczyna ju pojawia si blastema, ktra jest ma grup
nie zrnicowanych komrek, opisan po raz pierwszy przez M organa. Jest ona narzdem"
regeneracji, wytwarzajcym na ranie niejako miniaturowy zarodek, ktry bardzo przypomina
embrionalny zawizek koczyny. Jej komrki s totipotencjalne, a wic zdolne do przeksztacania si
w komrki wszystkich typw, jakie s potrzebne do penego odtworzenia koczyny.
Pene wyksztacenie si blastemy wymaga okoo dwu tygodni. Ale nawet wtedy, kiedy trwa jeszcze
jej formowanie si, komrki na jej zewntrznej powierzchni dziel si szybko, dziki czemu przyjmuje
ona ksztat stokowaty i spenia rol staego rda nowych komrek, ktre s materiaem niezbdnym
do wzrostu. Po okoo trzech tygodniach komrki blastemy po stronie wewntrznej zaczynaj
wyrnicowywa si w komrki okrelonych tkanek, poczynajc od chrzestnego konierza wok
trzonu kostnego.
To pocztek procesu formowania innych tkanek, a nowa koczyna poczynajc od pojawienia si
jej zacztku o charakterystycznym ksztacie wiosa, ktry pniej bdzie rk wyania si jakby z mgy.
okie i dugie czci tej koczyny zlewaj si ze sob powyej doni. Proces odtwarzania dobiega
swego kresu (pominwszy moe niewielkie pniejsze powikszenie), z chwil, kiedy po okoo omiu
tygodniach pojawi si cztery palce.
Ten niezrwnanie pikny i pozornie prosty proces stanowi dla biologii nadzwyczaj bogate rdo
problemw: Co jest tym czynnikiem, ktry organizuje wzrost? Co nim steruje? Skd blastema wie, e
powinna formowa koczyn przedni, a nie tyln? (Co do tego organizm salamandry nigdy si nie
myli). W Jaki sposb informacja o tym, jakiego typu komrki maj powsta, dociera do komrek nie
zrnicowanych, wskazujc im, jakie geny powinny ulega aktywizacji? Jakie biaka maj by
wytwarzane i jak pozycj w strukturze maj zajmowa wytworzone komrki? Wyglda to tak, jakby
kupa cegie zacza spontanicznie ukada si w budynek, przeksztacajc si w odpowiedniej
kolejnoci nie tylko w ciany, lecz take w okna, oprawki do arwek, dwigary i meble.
Aby uzyska odpowied na te pytania, dokonywano transplantacji blastemy na inne miejsca cia
badanych zwierzt. Okazao si jednak, e miast przybliy uzyskanie odpowiedzi, eksperymenty te
nawet oddaliy badaczy od jej uzyskania. Jeli bowiem blastem, uformowan w miejscu odcicia
przedniej apy, w okresie od piciu do siedmiu dni po jej pojawieniu si przenoszono w poblie tylnej
nogi, powstawaa z niej druga noga. No c, jako mona byo si z tym pogodzi. Ostatecznie ciao
moe by przecie podzielone na strefy wpywu" lub terytoria organizacyjne", spord ktrych kade
zawiera informacje o anatomii lokalnej. Tak wic blastema umieszczona na terytorium tylnej koczyny
musi przeksztaca si w tyln koczyn. Teoria ta miaa duy walor atrakcyjnoci, lecz pozbawiona
bya rzetelnych podstaw. Z czego waciwie miao skada si to terytorium? Tego nikt nie wiedzia.
Jakby komplikacji byo za mao. stwierdzono, i transplantacja nieco starszej blastemy z kikuta
przedniej apy do obszaru nogi tylnej prowadzi do wytworzenia przedniej apy. Tak wic moda
blastema wie, gdzie si znajduje, stara natomiast gdzie bya! Jakim sposobem ta grudka nie
zrnicowanych komrek majca wielkoci koniuszka igy, komrek nie majcych adnych
wyrnialnych cech, posiada peny zasb informacji, jakie s potrzebne do wyksztacenia caej
koczyny przedniej, niezalenie od tego, gdzie si znajdzie. Jak? W dalszym cigu tego nie wiemy.
odpowiedzie, moglibymy zrozumie nie tylko regeneracj, lecz cay proces rozwoju od jaja do
osobnika dorosego. Jednake teraz najlepiej bdzie przeskoczy" ten problem, jak uczynili to ju
zreszt biologowie, i powrci do niego po omwieniu kilku nieco mniej skomplikowanych zagadnie.
Mona by oczekiwa, i zrozumienie tego, co wychodzi z blastemy, bdzie atwiejsze, jeli
dowiemy si, co do niej wchodzi. Trzeba te bdzie postawi zasadnicze i aktualne pytania
odnoszce si do regeneracji: co stymuluje formowanie si blastemy oraz skd pochodz tworzce j
komrki?
Przekonanie, e proces odrnicowywania komrek nie jest moliwy, prowadzio do zwizanego z
nim innego przekonania, i cae dzieo regeneracji dochodzi do skutku wycznie dziki neoblastom
komrkom rezerwowym", ktre s przechowywan w caym ciele pierwotn, nie wyspecjalizowan
pozostaoci komrkow po stanie embrionalnym. Przypuszczano, e jaki biologiczny dzwonek
alarmowy zmusza je do migracji w kierunku kikuta, by tam mogy! utworzy blastem. S dowody na
istnienie takich komrek u robakw paskich i hydry, chocia ich wystpowanie nie moe w peni
tumaczy zdolnoci do regeneracji u tych zwierzt. Takich komrek nie znaleziono jednake w ciele
salamandry. W gruncie rzeczy ju w latach trzydziestych istniay niemal rozstrzygajce dowody na ich
nieistnienie. Pomimo to, fanatycznie broniono dogmatu antydyferencjacyjnego i teorii komrek
zapasowych (szczeglnie na tym polu wyrni si wspominany ju Weiss), a wiele nieprzekonujcych
wynikw dowiadcze interpretowano jako dowd na to, i blastema jest rzeczywicie tworem
komrek rezerwowych. W czasach, kiedy zaczynaem prace naukow, dla kogo, kto liczy na
utrzymanie si w tej dziedzinie, byo nadzwyczaj niebezpieczne nawet sugerowanie, e komrki
blastemy mog powstawa z dojrzaych komrek na drodze odrnicowania.
Poniewa bardzo trudno byo sobie wyobrazi, jak blastema moe powstawa bez
odrnicowywania si komrek, postawiono pniej hipotez, e komrki zdolne s do czciowego
odrnicowania. Inaczej mwic, przyjmowano, e by moe komrki miniowe mog sta si
komrkami, ktre wygldaj na prymitywne i cakowicie nie wyspecjalizowane, lecz e po krtkim
stanie amnezji w blastemie znw powracaj do poprzedniego stanu dojrzaych komrek miniowych.
Aby wic dokona tej swoistej kwadratury koa, wielka liczba badaczy prowadzia mnstwo
zbytecznych prac, polegajcych na mudnym zliczaniu podziaw komrkowych po to, by mona byo
udowodni, i komrki miniowe wystpujce w kikucie mog wytwarza dostatecznie duo komrek
dla caego regenerujcego fragmentu ciaa. Pozostawaa jednak stwarzajca tyle kopotw blastema
enigmatyczna i cakowicie nie zrnicowana.
Teraz ju wiemy (patrz rozdzia 6), e komrki niektrych typw mog powrci cakowicie do
W 1946 roku Lew Wadimirowicz Poleajew, mody rosyjski biolog pracujcy wtedy w Londynie,
zakoczy dug seri eksperymentw, w ktrych udawao mu si wywoywa czciow regeneracj
koczyn dorosych ab. Jego sukces nalea do tej samej kategorii, do ktrej nalea sukces Rose'a,
lecz rodkiem prowadzcym do inicjowania regeneracji, w przypadku dowiadcze tego ' badacza,
byo codzienne nakuwanie ig kikutw po amputowanych koczynach ab. Poleajew stwierdzi
pniej, e identyczny skutek mona wywoa przez zastosowanie wielu czynnikw dranicych.
aden z nich jednak nie okaza si skuteczny w odniesieniu do ssakw. Dowiadczenia
przeprowadzone przez tego badacza wykazay ponadto, e pogarszanie stanu rany moe korzystnie
wpyn na regeneracj, oraz e stosowana przez Rose'a procedura wprowadzania soli do rany
wywoywaa podany skutek raczej dziki dranieniu ni poprzez zapobieganie wzrastania skry.
Udao si nastpnie w znacznym stopniu wyjani rol, jak odgrywa tkanka nerwowa, dziki serii
byskotliwych eksperymentw przeprowadzonych w latach czterdziestych i do poowy lat
pidziesitych w Harvard Medical School przez Marcusa Singera. Powtrzy on najpierw od dawna
ju zapomniane dowiadczenie Todda, polegajce na obcinaniu nerww w koczynach salamandry
na rozmaitych etapach ich odrastania. Dziki temu potwierdzi on obserwacje, e nerwy s niezbdne
w pierwszym tygodniu, do czasu, a w peni uformuje si blastema i nastpi przekaz odpowiednich
informacji. Pniej, jeli nawet nerwy zostan odcite, regeneracja przebiega bez zakce.
Badania przeprowadzone w ostatnich latach udowodniy, e organizm salamandry jest zdolny do
odtworzenia nogi, nawet po odciciu wszystkich nerww ruchowych. Jeli uczyni to samo z nerwami
czuciowymi regeneracja nie zachodzi. Wielu badaczy przypuszczao wic, e czynnik wzrostu musi
by powizany wycznie z nerwami czuciowymi, lecz Singer nie mg pogodzi si z takim
wnioskiem: Stwierdza si bowiem z gry, e ten albo inny skadnik nerwu odgrywa najwaniejsz rol
w regeneracji." Jednake niektre fakty nie pasoway take do tego schematu, gdy blastema nie
formowaa si, gdy odcito wszystkie nerwy, lecz take i wtedy, kiedy pozostawaa znaczna ich liczba,
ktra stanowia jednak mniejszo w porwnaniu z pierwotn liczb. Tak wic mona byo oczekiwa,
e apa salamandry mogaby odrasta przy udziale nerww ruchowych, gdyby do kikuta udao si
skierowa dodatkowe nerwy ruchowe z brzucha zwierzcia. Pewnym poparciem tego przypuszczenia
bya obserwacja dokonana przez zoologw, zgodnie z ktr drogi czuciowe zawieraj wicej wkien
ni drogi ruchowe.
Singer przeprowadzi odpowiednie zliczenia neuronw. W udzie lub ramieniu przewaga liczby
wkien czuciowych nad ruchowymi ksztatowaa si jak cztery do jednego. Ten stosunek osiga
jeszcze wysz warto w nerwach obwodowych. Przeprowadza on nastpnie dugie serie
eksperymentw polegajcych na przecinaniu zrnicowanej liczby wkien wchodzcych w skad
nerww, wskutek czego uzyskiwa on rozmaite proporcje wkien ruchowych do wkien czuciowych.
Okazao si, e regeneracja zachodzi, jeli koczyna przednia lub tylna posiada od jednej czwartej do
jednej trzeciej normalnej liczby nerww, niezalenie od wzajemnej ich proporcji. Wydawao si wic,
e istnieje pewna progowa liczba neuronw (komrek nerwowych) niezbdnych do tego, aby moga
dokonywa si regeneracja.
Sprawa nie bya jednak a tak prosta. Okazao si bowiem, e koczyny Xenopus, pewnej aby
zamieszkujcej Ameryk Poudniow, miay znacznie mniejsz liczb neuronw. Singer przystpi
zatem do ustalania ich rozmiarw. Stwierdzi, e neurony Xenopus maj duo wiksze rozmiary ni
neurony ab niezdolnych do regeneracji. Kolejna seria eksperymentw przeprowadzonych przez tego
badacza przyniosa potwierdzenie tego wanie powizania: warunkiem zachodzenia regeneracji jest
utrzymanie si w stanie nienaruszonym okoo 30% normalnej tkanki nerwowej.
Stwierdzenie tego faktu doprowadzio do do oczywistego wniosku, e niezalenie od tego, co jest
faktycznie przekazywane za porednictwem nerww, nie ma to zwizku ze znan ich funkcj, ktra
polega na przekazywaniu informacji na noniku impulsw nerwowych. Gdyby bowiem w procesie
odrastania istotn rol odgryway impulsy nerwowe, to regeneracja, w miar jak nastpowao
obcinanie coraz to wikszej liczby wkien nerwowych, powinna stopniowo zmniejsza swe tempo, a
nie gwatownie ustawa z chwil obnienia si ich liczby poniej wartoci krytycznej.
Odkrycie Singera przynioso take zasadnicze wyjanienie, dlaczego zdolno do regeneracji
zmniejsza si w miar ewolucyjnego wzrostu zoonoci organizmw. Stosunek midzy mas ciaa i
cakowit mas tkanki nerwowej jest prawie stay u wszystkich zwierzt, jednake w miar jak wzrasta
zoono zwierzt, coraz wicej komrek skupia si w mzgu (w trakcie procesu zwanego
encefalizacj). To wanie jest przyczyn zmniejszania si, czsto poni poziomu krytycznego, liczby
komrek nerwowych, ktre mog bra udzia w stymulowaniu regeneracji w obwodowych czciach
ciaa.
We wczesnych latach pidziesitych Singer zastosowa w odniesieniu de dorosych ropuch
niezdolnych do regeneracji wiedz, jak uzyska w rezultacie opisanych wyej bada. Posugujc si
metod Locatelli, wydobywa on ni wierzch nerw kulszowy w tylnej nodze, nie przerywajc jego
poczenia z rdzeniem krgowym, i skierowywa go pod skr do poamputacyjnego kikuta przedniej
apy. Okazao si, e w tych warunkach w dwa do trzech tygodni nastpowao formowanie si
blastemy, a odcita koczyna regenerowaa si w takim samym stopniu, jak w dowiadczeniach
Rose'a i Poleajewa.
Od koca 1954 roku Singer by gotw do podjcia poszukiwania pobudzajcego wzrost zwizku
chemicznego, ktry jak wtedy sdzono jest wydzielany z komrek nerwowych.
Najbardziej obiecujce wydawao si w tej sytuacji zwrcenie uwagi na neurotransmiter
acetylocholin, bdc jednym z wielu zwizkw chemicznych, o ktrych wiadomo, i bior udzia w
przenoszeniu impulsw przez synapsy. Pod-czas formowania si blastemy a wic wtedy, gdy jest
wystarczajco duo komrek nerwowych nerwy wydzielaj acetylocholin w znacznie wikszej iloci
ni normalnie ma to miejsce. Kiedy procesy regeneracji s ju w penym toku, wytwarzanie
acetylocholiny spada znw do poziomu normalnego. Singer przestudiowa niepowodzenia, jakich
doznano w poprzednich dowiadczeniach, w ktrych eksperymentatorzy wcierali acetylocholin w
dotyka nerwem jednej nogi chirurgicznie odsonitego rdzenia krgowego, przy czym poprzez drug
nog zwierzcia nastpowao zamykanie obwodu. W tym wypadku stwierdzany przepyw prdu by
manifestacj prawdziwej elektrycznoci zwierzcej, elektrycznoci wypywajcej z rany amputacyjnej
zlokalizowanej u nasady nogi.
Rozpatrujc spraw z duszej perspektywy czasowej, mona stwierdzi, e Galvani niewiadomie
dopomg sprawie mechanicystw, gdy dostarczy im przedmiotu ataku. Jak dugo elan vital bya
uwaana za co efemerycznego, tak dugo mona byo utrzymywa, e nie mona jej wykry
dowiadczalnie. Skoro, jednak Galvani powiedzia, e jest ona elektrycznoci, a wic e jest to
jako wykrywalna i mierzalna, pojawi si przedmiot, ktry mona byo podda procedurze
eksperymentalnej. I rzeczywicie, baron Alexander von Humboldt. podrnik-naturalista i twrca
podstaw geologii, udowodni w 1797 roku, e obydwaj badacze, Volta i Galvani, po czci maj racj.
Generowany przez bimetal prd jest rzecz realn, lecz taki sam status ma te spontanicznie
powstajca elektryczno w zranionym ciele. Jednak mechanicyci w oczach opinii utrzymywali
zdobyt przewag, gdy zarwno anonimowe doniesienie Galvaniego, jak te potwierdzenie
Humboldta nie zostay zauwaone. Sam Galvani zmar w 1798 roku ze zamanym sercem, w
ubstwie, wkrtce po tym, jak jego dom i majtek zostay skonfiskowane przez francuskich
najedcw, za Volta obrasta w saw budujc swoje stosy elektryczne pod auspicjami Napoleona.
Pniej, w 1830 roku, profesor fizyki w Pizie, Carlo Matteucci, posugujc si niedawno
wynalezionym galwanometrem, pozwalajcym mierzy nawet bardzo sabe prdy, dostarczy jeszcze
jednego dowodu na istnienie elektrycznoci zwierzcej. W serii nadzwyczaj skrupulatnie
przeprowadzonych eksperymentw, trwajcych trzydzieci pi lat, ostatecznie udowodni, e prdy
uszkodzeniowe s faktem realnym. Poniewa nie stwierdzi ich wystpowania w ukadnie nerwowym,
lecz wypywanie ich z powierzchni rany, przeto nie mona byo Sierdzi, e s w istotnym stopniu
powizane z si yciow.
Sprawa przybraa nowy obrt w 1840 roku, kiedy Emil Du Bois Reymond, student fizjologii w
Berlinie, zapozna si z wynikami prac Matteucciego. Podj on prb wykazania, e pobudzeniu
nerwu towarzyszy rozchodzenie si wzdu niego impulsu. Dokonywa on pomiarw tego impulsu przy
pomocy metod elektrycznych i wycign wniosek, e stanowi on mas czstek
elektromotorycznych", podobn do tej, jaka wystpuje w przypadku przepywu prdu przez przewody
metalowe. Bez zwlekania rozprostowa ramiona w oczekiwaniu, e zaraz ozdobi je paszcz chway.
Wyniki swoich bada oceni bowiem nastpujco: Jeli nie popeniam zasadniczego bdu, to mog
stwierdzi, i udao mi si w peni urzeczywistni [...] przez wiele stuleci pozostajc w sferze marze
fizykw i fizjologw identyfikacj zasady nerwowej z elektrycznoci." Niestety, pomyli si w tej
ocenie. Wkrtce dowiedziano si bowiem, e impuls nerwowy rozprzestrzenia si zbyt wolno jak na
prd elektryczny oraz e nerwy i tak nie posiadaj dostatecznego przewodnictwa, by mc go
przewodzi. aden prawdziwy prd, o wartoci tak maej jak ta, ktr mierzono w impulsie nerwowym,
nie byby zdolny do pokonania drogi nawet wzdu krtkiego nerwu.
Wyjtkowo zdolny student Du Bois-Reymonda, Julius Bernstein, znalaz wyjcie z tego impasu
przez postawienie w 1868 roku hipotezy potencjau czynnociowego". Zgodnie z ni, impuls nerwowy
nie jest prdem, jest on natomiast zaburzeniem jonowych wasnoci bony, ktre rozprzestrzeniaj si
wzdu wkna nerwowego lub aksonu.
Hipoteza Bernsteina stwierdzaa, i bona moe selektywnie przepuszcza do wntrza i na
zewntrz komrki nerwowej jony o zrnicowanym adunku elektrycznym. (Jony s naadowanymi
czstkami, na jakie rozpadaj si sole rozpuszczone w wodzie; wszystkie sole rozpadaj si w tym
rozpuszczalniku na jony dodatnie i ujemne. Dla przykadu: sl kuchenna rozpada si na dodatnie jony
sodowe i ujemne jony chlorkowe). Bernstein postulowa, i bona jest zdolna do sortowania jonw w
ten sposb, e wikszo jonw ujemnych trafiaa na zewntrz, a wikszo dodatnich do wntrza
wkna. Bona, w myl jego koncepcji, byaby spolaryzowana (majc po kadej ze stron zgrupowania
adunkw jednego znaku), cechowaaby j rnica potencjaw elektrycznych pomidzy obydwiema jej
powierzchniami, tak wic adunek ujemny mgby wypywa z wntrza poprzez bon, dziki czemu
dochodzioby do ustanawiania rwnowagi elektrycznej. Proces ten zachodziby w krtkim odcinku
bony za kadym razem, kiedy dochodzi do pobudzenia nerwu. Cz bony ulega wtedy
depolaryzacji, co wie si z odwrceniem potencjau transbonowego. Tak wic impuls nerwowy jest
w istocie zaburzeniem potencjau, przemieszczajcym si wzdu bony. Z chwil, kiedy obszar
zaburzenia obejmuje kolejny fragment bony, nastpuje szybkie odtworzenie normalnego potencjau
spoczynkowego bony. Impuls nerwowy nie jest wic prdem elektrycznym, jakkolwiek jest on
mierzalny elektrycznie.
Biologowie wykazali, e serce aby jest zdolne do bicia przez kilka dni, jeli zostanie wyizolowane
z organizmu wraz z jego unerwieniem i umieszczone w odpowiednim roztworze. Pobudzanie jednego
z tych nerww powoduje zwolnienie rytmu skurczw. Podobnie jak Loewi, bralimy takie unerwione
serce i pobudzalimy nerw zwalniajcy rytm uderze. Nastpnie zbieralimy roztwr, w ktrym
umieszczone byo w ten sposb traktowane serce i zanurzalimy w nim inne wyizolowane serce. Rytm
jego skurczw ulega zwolnieniu, chocia w tym wypadku nie pobudzalimy nerwu hamujcego. Byo
wic oczywiste, e nerw powoduje zwolnienie rytmu poprzez wydzielanie jakiego zwizku
chemicznego, ktry pokonywa drog pomidzy zakoczeniami nerww a wkienkami miniowymi.
Pniej zwizek ten zidentyfikowano jako acetylocholin, a Loewi za to odkrycie otrzyma Nagrod
Nobla w 1936 roku. Praca jego spowodowaa: upadek ostatniego bastionu elektrycznego witalizmu.
Od tego czasu kad funkcj naleao wyjania na podstawie hipotezy Bernsteina i wiedzy o
przekazie chemicznym poprzez synapsy.
Z wielk zatem obaw przyjem za dobr monet doniesienie Sinjuchina, e natenie prdu
uszkodzeniowego wpywao na regeneracj w badanych przez niego rolinach. Jednake jego
doniesienie byo szczegowe i starannie opisane.
Miaem przeczucie, e praca jest wartociowa. Moe dlatego, e pomidory, ktrymi Sinjuchin
posuy si w eksperymentach, to byy najlepsze" American Beauties. Nie wiedziaem wtedy o
zapomnianej pracy Matteucciego, lecz co przebyskiwao w moim umyle, kiedy studiowaem prace
Rose'a i Poleajewa. W obydwu przypadkach, a z ca pewnoci w dowiadczeniach Poleajewa i
prawdopodobnie rwnie w tych, ktre przeprowadzi Rose, zachodzio stymulowanie regeneracji
poprzez powikszanie zranienia.
Wtedy wanie praca nastpnego Rosjanina podsuna mi cenn wskazwk. By nim A.V.
yrmunski z Instytutu Cytologii w Leningradzie. W jednym z tumacze dokonanych na zlecenie rzdu
znalazem w 1958 roku jego prac na temat prdu uszkodzeniowego w miniu tylnej nogi aby
olbrzymiej. Misie ten szczeglnie atwo bada, jest bowiem dugi i zawiera odgazienia odchodzce
od kilku rnych nerww. yrmunski w standardowy sposb powodowa zranienie kadego minia,
mierzy prd uszkodzenia, po czym przecina kolejno odgazienia nerwowe, obserwujc jak wpywa to
na prd uszkodzeniowy. Okazao si, e zmniejsza si on po kadym przeciciu odgazienia. Prd
uszkodzeniowy by wic proporcjonalny do iloci odchodzcych wkien nerwowych.
Po zapoznaniu si z tym wszystkim poszedem do biblioteki, gdzie pogryem si w historii
mj mg przedstawi jaki fizjolog, lecz nie ortopeda. Poniewa prosiem jednak o niewielk
stosunkowo sum kilku tysicy dolarw na zakup potrzebnej aparatury, nie spodziewaem si, e
bd mia jakie znaczniejsze trudnoci.
Trybuna
Zadzwonia do mnie sekretarka:
Doktorze Becker, czy zechciaby pan przyj za godzin na spotkanie specjalnego komitetu
badawczego? Wiedziaem ju, e co si wici, gdy pomimo i mj projekt badawczy
przedstawiem przed dwoma miesicami, wszystkie moje pytania o jego losy pozostaway bez
odpowiedzi.
Przyjd odpowiedziaem.
Ale to spotkanie nie odbdzie si tutaj, w biurze. Bdzie ono na dole, w biurze dyrektora szpitala .
Teraz wydao mi si to dziwne. Dyrektor prawie nigdy nie zwraca uwagi na programy badawcze.
Ponadto jego biuro byo tak wielkie, e bez trudnoci mona by w nim zorganizowa ognisko, z
pieczeniem wou w jego programie.
Moga to by wspaniaa zabawa, gdyby nie to, e niestety przypada mi rola pieczonego zwierzcia.
W dyrektorskim pokoju konferencyjnym poprzestawiano meble. Zamiast dugiego wypolerowanego
stou znalaz si tam pokrgy st z okoo tuzinem krzese, z ktrych kade zajte byo przez
jakiego luminarza ze szkoy medycznej lub szpitala. Rozpoznaem wrd nich dyrektorw wydziau j
biochemii i fizjologii oraz dyrektora szpitala, jak rwnie szefa bada. Brakowao jedynie dziekana. W
rodku znajdowao si tylko jedno krzeso przeznaczone dla mnie.
Rzecznik komitetu od razu przeszed do meritum sprawy, stwierdzajc:
Mamy bardzo powan, zasadnicz trudno z paskim projektem badawczym. Pogld, e
elektryczno ma jakikolwiek zwizek z organizmami ywymi, zosta cakowicie zdyskredytowany ju
do dawno temu. Nie ma on absolutnie adnej wartoci, za nowe dane naukowe, jakie pan cytuje,
maj tak sam warto. Caa ta koncepcja jest zorientowana na oczekiwania znachorw i naiwnej
publicznoci. Nie bd wic sta z zaoonymi rkami i patrzy na wika nie naszej szkoy medycznej
w taki szarlataski i nienaukowy projekt. Pomruk akceptacji przetoczy si przez grup.
Przez krtk chwil czuem, jak przenika mnie dreszcz, gdy wyobraziem sobie, e jestem na
miejscu Galileusza lub Giordano Bruno; pomylaem o podejciu do okna, by upewni si, czy wizki
chrustu i stos ju zostay rozpalone na trawniku obok budynku. Zamiast tego wygosiem jednak
dosadne przemwienie, w ktrym wyraziem przekonanie, i moja hipoteza ma mocne wsparcie w
bardzo wartociowych pracach naukowych oraz to, e jest mi przykro, i stanowi ona wyzwanie dla
dogmatu. Na zakoczenie stwierdziem, e ja sam nie zamierzam wycofa si z projektu i e to oni
sami musz podj decyzj.
Gdy wrciem do domu, furia mnie ju opucia. Chciaem teraz zadzwoni do dyrektora, wycofa
moj propozycj, przeprosi za bdy, da sobie spokj z badaniami, porzuci prac w Veterans
Administration i podj praktyk prywatn, ktra z ca pewnoci dawaaby mi duo wiksze
dochody. Na szczcie moja ona Lilian zna mnie lepiej ni ja sam. Powiedziaa mi:
Gdyby podj praktyk prywatn, byby z ciebie mizerny poytek. To, co robisz, jest dokadnie
tym, co ci odpowiada, wic lepiej poczekaj na to, co wyniknie z tej sprawy.
W dwa dni pniej dotara do mnie wiadomo, i komitet decyzj odda w rce profesora Chestera
Yntemy anatoma, ktry przed laty bada zjawisko odrastania uszu u salamander. Poniewa by on
jedynym badaczem w Syracuse, ktry kiedykolwiek prowadzi prace nad regeneracj, pozostaje dla
mnie wci zagadk, dlaczego nie powoano go do pierwszego zespou oceniajcego. Wybraem si
do niego ze zym przeczuciem, gdy jego ostatnie wyniki zdaway si podwaa prace Singera nad
rol nerww, a wic te, na ktrych oparem swoj propozycj badawcz.
Posugujc si standardow technik, Yntema wykonywa operacje na bardzo modych zarodkach
salamandry, wycinajc wszystkie tkanki, z ktrych mgby powsta ukad nerwowy. Potem takie
odnerwione zarodki wszczepia w grzbiet normalnego zarodka. W wytworzonym w ten sposb
ukadzie nietknity zarodek dostarcza przeszczepowi krew i substancje odywcze, a cay zabieg
dawa w wyniku maego parabiotycznego" bliniaka. By on normalny, jeli pomin brak ukadu
nerwowego, i przylega do grzbietu gospodarza. Yntema obcina wtedy po jednej nodze kademu z
takich bliniakw. Okazao si, e niektre z odcitych koczyn odrastay. Wyniki Yntemy podwaay
ustalenia Singera, poniewa badania mikroskopowe wskazyway na brak jakichkolwiek nerww
Profesor Yntema zgodzi si z moimi wynikami i przynagla mnie do przygotowania publikacji na ten
temat. Zanim jednak zabraem si do pisania, przyi szed mi do gowy nowy pomys. Nowej grupie ab
amputowaem po jednej przedniej koczynie. Do kadego kikuta aplikowaem codziennie z maego
ogniwa prd ujemny. Marzyo mi si, e zostan pierwszym czowiekiem, ktremu udao si uzyska
pen regeneracj u zwierzcia nie regenerujcego: niemal ju widziaem swoje nazwisko na okadce
Scientific American" [Jedno z najlepszych, jeli nie najlepsze na wiecie wielodyscyplinarne
czasopismo popularnonaukowe (przyp. tum.)].
aby byy jednak mniej zainteresowane moj chwa. Musiay one znosi trwajce do p godziny
seanse, podczas ktrych do ich cia byy przytwierdzone elektrody. Stanowczo protestoway przeciw
temu, wic musiaem je codziennie znieczula, co zreszt toleroway nie najlepiej. Po tygodniu moja
Nagroda Nobla przesza metamorfoz w kolekcj martwych ab.
trafem nie wiedziaem o tym. Komu przyszo na myl, e opisywana przeze mnie procedura moe
by zastosowana w leczeniu chorego. Nie tylko wic zaakceptowano artyku do publikacji, lecz
zostaem rwnie zaproszony do przedstawienia tych wynikw na poczonym zjedzie Orthopaedic
Research Society [Nazw t mona by odda jako Towarzystwo Bada Naukowych w Dziedzinie
Ortopedii" (przvp. thim.)] i American Academy of Orthopaedic Surgeons [Amerykaska Akademia
Chirurgw Ortopedycznych (przrp. llum.)] w Miami Beach w styczniu 1961 roku. Uzyskanie takiego
zaproszenia miao szczeglny wydwik, gdy oznaczao, i kto uzna moj prac za tak znaczc
dla prowadzcych praktyk lekarsk chirurgw oraz badaczy w tej dziedzinie, e powinni oni usysze
o niej wanie tam i wtedy. Kimkolwiek by ten kto, ona lub on, jestem mu duny dozgonn
wdziczno.
Doniesienie moje zostao dobrze przyjte i szybko opublikowane, ku konsternacji miejscowych
inkwizytorw i zadowoleniu Chestera Yntemy. Ze wzgldu na to, e czasopismo to byo nastawione na
klinicystw, obawiaem si, e nie trafi ono do badaczy prowadzcych badania podstawowe, z ktrymi
w istocie chciaem podzieli si moimi wynikami. Lecz i tym razem okazao si, e jestem w bdzie. W
nastpnym roku zadzwoni do mnie sam Meryl Rose. Mj artyku zrobi na nim wraenie, wic chcia
si dowiedzie, jakie wyniki uzyskaem w ostatnim czasie.
Cho Rose wykada w Tulane Medical School w Nowym Orleanie, kade lato spdza w Woods
Hole Marin Biological Laboratory [Morskie Laboratorium Biologiczne w Woods Hole. Synny
amerykaski orodek bada biologicznych w stanie Massachusetts (przyp. thim.)] na przyldku Code,
tak e stamtd wraz z on przyjecha do Syracuse. Pomimo sukcesu na niwie naukowej, jaki sta si
jego udziaem. Rose mia w dalszym cigu otwarty umys co zawsze znamionuje wielkiego badacza i
by zafascynowany obserwacjami dotyczcymi pl elektrycznych, nerww, anestezji oraz
magnetyzmu, o ktrych bd mwi w nastpnym rozdziale. Odtd jego zainteresowanie dodawao mi
odwagi. Moja przyja z tym subtelnym czowiekiem i naukowcem przyniosa owoce znacznie
wiksze, ni mogem si spodziewa. Gdy zaprosiem naszych goci na obiad, wyszo na jaw, e
nasza przeszo wizaa si ze sob przez dziwny zbieg okolicznoci. Kiedy tylko weszli w drzwi
naszego domu, Lilian wykrzykna:
Doktorze Rose, czy nie pracowa pan w Smith College w latach czterdziestych! Okazao si, e
bya przyjacik jego studentki i laborantki. Lilian pomagaa jej apa aby do synnych dowiadcze,
ktrych istotny element stanowio wprowadzanie soli do rany poamputacyjnej.
hipotetyczny przepyw adunku albo inaczej mwic: istnieje jedynie rnica potencjau elektrycznego
pomidzy obszarami o zrnicowanej iloci adunku elektrycznego. Sia tego utajonego" prdu take
jest mierzona w woltach, dziki chwilowemu zanikniciu obwodu za porednictwem urzdzenia
rejestrujcego, co wanie czyniem w trakcie moich eksperymentw.
Potencja elektryczny moe narasta, a do chwili, kiedy gwatowny wzrost natenia prdu
spowoduje wyrwnanie si potencjaw; takie wanie zjawisko zachodzi, kiedy uderza piorun.
Mniejsze potencjay mog przez dugi czas utrzymywa sta warto. Jednak w tym wypadku musi
zachodzi stae ich podtrzymywanie przez przepyw staego prdu od bieguna dodatniego do
ujemnego, a wic przeciwnie do normalnego kierunku. W tej czci obwodu elektrony przepywaj od
miejsc, gdzie jest ich mniej, do miejsc, gdzie jest ich wicej. Jak stwierdzi Volta, taki wanie przepyw
dochodzi do skutku wewntrz ogniwa, w rezultacie interakcji elektrycznej pomidzy dwoma metalami.
Pole elektryczne roztacza si wok kadego adunku. Oznacza to, e jakikolwiek inny naadowany
elektrycznie przedmiot, ktry znajduje si w pewnej odlegoci od naadowanego elektrycznie ciaa,
bdzie przez nie przycigany (jeli ma adunek przeciwnego znaku) lub odpychany (w przypadku
znaku identycznego). Pole to jest obszarem przestrzeni, w ktrym mona stwierdzi dziaanie adunku
elektrycznego. Ilociowo charakteryzuje je jednostka o wymiarze wolta na jednostk dugoci.
Naley take przeprowadzi rozrnienie pomidzy polami elektrycznymi i magnetycznymi.
Podobnie jak adunek, magnetyzm jest sabo jeszcze poznan wewntrzn wasnoci materii, ktra
rwnie przejawia si w postaci dwubiegunowoci. Kademu przepywowi elektronw towarzyszy
powstajce wok przewodriika pole magnetyczne, ktre z kolei oddziauje na znajdujce si w pobliu
noniki adunku elektrycznego. Wok przewodnika, przez ktry pynie prd stay, pole magnetyczne
jest stabilne, natomiast pole wytwarzane przez ptd zmienny zanika i pojawia si wraz z kolejno
zmieniajcymi si biegunami, w takt zmian kierunku prdu. W przewodach sieci elektrycznej naszych
domw zachodzi szedziesit [To odnosi si do Stanw Zjednoczonych. W Europie czstotliwo
prdu w sieci energetycznej jest nisza. Wynosi ona 50 zmian kierunku przepywu prdu wcigu
sekundy (przyp. tum.)] takich zmian w czasie jednej sekundy. Tak jak przepyw prdu jest przyczyn
powstawania pola magnetycznego, tak pole magnetyczne poruszajce si wzgldem przewodnika
wzbudza w nim przepyw prdu. Kade zmienne pole magnetyczne, takie jak na przykad pole
powstajce wok elektrycznego sprztu gospodarstwa domowego, generuje prdy w znajdujcych
si w pobliu przewodnikach. Pniej zajmowa si bdziemy sabymi polami magnetycznymi. Warto
tu doda, e warto pola magnetycznego mierzy si w gausach, jednostkach, ktrych nazwa
wywodzi si od nazwiska Karla Friedricha Gaussa, dziewitnastowiecznego niemieckiego pioniera w
dziedzinie bada nad magnetyzmem.
Pola elektryczne i magnetyczne s w gruncie rzeczy abstrakcjami, ktre naukowcy stworzyli po to,
by zrozumie magnetyczne i elektryczne oddziaywanie na odlego. Nie zachodzi ono bowiem za
porednictwem adnego znanego materiau poredniczcego czy te energii. Jest to zjawisko, ktre
dopty uwaano za niemoliwe, dopki jego istnienie nie zostao udowodnione w stopniu nie
budzcym adnych wtpliwoci. Aby wskaza jego ksztat i kierunek, przedstawia si je przy pomocy
innej jeszcze abstrakcji linii si. Obydwa typy pl zmniejszaj sw warto w miar wzrostu
odlegoci, lecz ich oddziaywanie jest w istocie nieograniczone: za kadym razem, kiedy kto
posuguje si tosterem do przypiekania buki, pole powstajce wok przyrzdu moe zaburza, co
prawda w niewielkim stopniu, ruch naadowanych czstek w najbardziej odlegych galaktykach.
W dodatku cay wszechwiat jest peen energii elektromagnetycznej, promieniowania, ktre w jaki
sposb zdaje si by zarwno falami, jak te czstkami. Widmo tego promieniowania rozciga si od
promieni kosmicznych gamma, rentgenowskich, promieniowania ultrafioletowego, widzialnego,
podczerwonego, mikrofal do fal radiowych. Pola elektromagnetyczne i ich energie; wspdziaaj na
bardzo wiele zoonych sposobw, ktre day w rezultacie] wikszo wiata przyrody, eby ju nie
wspomina caej technologii elektronicznej.
Ta z doskoku" niejako uzyskana znajomo powyszych poj pozwoli m pewnoci zrozumie
istot spraw, jakie poniej zostan zrelacjonowane. Jeliby jednak koncepcje te wydaway si nieco
niejasne, to i tak nie ma powodu do obaw. Fizycy przez cae pokolenia prbowali rozwiza
najgbsze tajemnice! elektromagnetyzmu, a jednak nikomu dotd, nawet Einsteinowi, jeszcze si to
nie udao.
Niepopularna nauka
W opinii biologw, ktrzy byli aktywni w swojej dziedzinie okoo 1960 roku, adna z tych spraw nie
miaa znaczenia dla problematyki bada nad yciem. Gwne opracowanie dotyczce stanu
amerykaskiej medycyny, finansowane przez Carnegie Foundation [Fundacja zaoona w 1905 r.
przez multimilionera Andrew Carnegie w celu wspierania postcpu w dziedzinie nauczania (przvp.
ttum.)] i opublikowane w roku 1910 przez cieszcego si du renom wychowawc kadr
naukowych Abrahama Flexnera, zawierao potpienie klinicznego zastosowania elektrowstrzsw i
prdw elektrycznych. Stosowano je w medycynie od poowy XVIII wieku, czsto z nieuzasadnionym
entuzjazmem, do leczenia wielu schorze. Czasami wydawao si, e elektroterapia przynosi
podane rezultaty, lecz nikt nie wiedzia, dlaczego tak si dzieje. Wiele zej sawy przysporzyli jej
liczni szarlatani, ktrzy wzili j w swoje rce. Obrocy elektroterapii, majcy uprawnienia do
wykonywania praktyki lekarskiej, w aden sposb nie potrafili obroni jej na gruncie nauki. W
rezultacie reform nauczania w szkoach medycznych, jakie nastpiy po raporcie Flexnera, nastpio
wyeliminowanie wszelkich wzmianek o niej zarwno w trakcie nauczania, jak te w praktyce klinicznej.
Za odpowiednik tego mona by uzna wyparcie resztek koncepcji elektrycznoci witalnej wskutek
odkrycia acetylocholiny. Ten trend bardzo dobrze korespondowa z poszerzaniem si zakresu wiedzy
w dziedzinie biochemii oraz nasilaniem si zaufania do wytworw przemysu farmaceutycznego.
Dokonane pniej odkrycie penicyliny spowodowao prawie cakowite przestawienie si medycyny w
ostatnim okresie na terapi farmakologiczn.
Jednake w tym samym mniej wicej okresie, kiedy nasila si trend biochemiczny, wiat w
dosownym sensie zelektryzoway osignicia Faraday'a, Edisona, Marconiego i innych badaczy. W
miar jak poszerza si zakres zastosowa elektrycznoci, nikt nie zauwaa adnych wyranie
widocznych skutkw oddziaywania jej na organizmy, poza poraeniem i poparzeniem, powodowanym
przez przepyw prdu o duym nateniu. W gruncie rzeczy nikt nie podejmowa powanych prb w
tym kierunku, by nie stawa na drodze rozwoju przemysu. Urok elektrycznoci zdawa si polega
dokadnie na sposobie, w jaki wywoywaa ona cuda: ludzie skupieni wok odbiornikw radiowych lub
grajcy w karty pod wieccymi arwkami ani nie odczuwali jej obecnoci, ani te bezporednio jej
nie widzieli. Przy kocu lat dwudziestych aden naukowiec cakowicie oddany robieniu powanej
kariery nie mia nawet wysun sugestii, e ycie, w jakimkolwiek sensie, moe mie natur
elektryczn.
Pomimo to, niektrzy naukowcy czynili obserwacje, ktre nie pasoway do powszechnie przyjtych
pogldw. I cho wyniki ich prac w wikszoci wypadkw kwalifikowano do obszarw marginesowych
bada naukowych, do koca lat pidziesitych nagromadzio si sporo takich danych.
Istniay dwie kategorie tych dysydentw naukowych, przy czym, z powodu oglnego lekcewaenia
tych bada, naukowcy nalecy do jednej z nich w wikszoci wypadkw nie wiedzieli o tych, ktrzy
dziaali w ramach drugiej. Pierwsza 7 tych linii bada bierze pocztek od spostrzeenia dokonanego
na pocztku obecnego stulecia, e organizm hydry jest spolaryzowany elektrycznie. Stwierdzono
mianowicie, e jej gowa ma adunek dodatni, natomiast cz dolna ujemny. Ju wczeniej
wspomniaem o doniesieniu Frazee'ego z 1909 roku, w ktrym opisa stymulacyjne dziaanie prdu
elektrycznego na przebieg regeneracji u salamandry. Wtedy, we wczesnych latach dwudziestych, w
klasycznej ju serii eksperymentw Elmer J. Lund z University of Texas wykaza, e u zwierzt
nalecych do gatunkw spokrewnionych z hydr mona sterowa polarnoci regeneracji, a nawet j
odwraca, dziki przepuszczaniu sabych prdw przez ciao zwierzcia. Jeli zastosowany prd by
na tyle silny, e mg znosi naturaln polarno, w miejscu, gdzie w normalnej sytuacji utworzyaby
si gowa, powstawa ogon i na odwrt. Inni badacze potwierdzili to odkrycie, za Lund rozpocz
badania na jajach i zarodkach. Twierdzi on, e udao mu si wpywa na rozwj jaj aby nie tylko przy
pomocy prdw, lecz take za porednictwem pl magnetycznych. Trzeba przyzna, e, jak na tamte
czasy, ten ostatni wniosek by naprawd ryzykowny.
Harold Saxton Burr z Yale pobudzony artykuami Lunda zacz przykada elektrody do wszelkiego
typu zwierzt. Burr by w o tyle korzystniejszym pooeniu, e mia zapewniony krg czytelnikw
swoich artykuw. By on bowiem redaktorem czasopisma naukowego Yale Journal of Biology and
Medicine", w ktrym ukazaa si wikszo jego prac niewiele innych czasopism naukowych
yczyoby sobie mie jakkolwiek styczno z takimi artykuami. Burr i jego wsppracownicy
stwierdzali wystpowanie pl elektrycznych w ssiedztwie oraz Potencjay elektryczne na powierzchni
tak rnych organizmw, jak: robaki, hydry, ddownice, salamandry, ludzie i inne ssaki, a nawet u
luzowcw. Mierzyli zmiany tych potencjaw, obserwujc ich uzalenienie od zachodzcych
procesw wzrastania, regeneracji, tworzenia si tkanki nowotworowej, oddziaywania rodkw
farmakologicznych, hipnozy i snu. Burr twierdzi te, e udao si stwierdzi zmiany pola
spowodowane owulacj, jednake inni badacze uzyskiwali sprzeczne wyniki. Przytwierdza on te
elektrody na cae lata do niektrych drzew, dziki czemu udao mu si stwierdzi, e ich stan ulega
zmianom nie tylko w wyniku zmian nawietlenia i wilgotnoci, lecz e reaguj one take na burze,
plamy soneczne i fazy ksiyca.
Na niekorzy Burra i Lunda oddziaywaa nie najlepsza jako aparatury i klimat, w jakim
dokonywano bada. Zdecydowana wikszo ich bada zostaa przeprowadzona przed drug wojn
wiatow i mimo to, e Burr powici bardzo wiele czasu na projektowanie moliwie najbardziej
czuych przyrzdw, opartych w swej konstrukcji na lampach elektronowych, to jego mierniki
cechoway si za duym poziomem szumw, by wyniki uzyskane przy pomocy tej aparatury mona
byo uzna za wiarygodne dane, ktre odnosiy si do bardzo delikatnych przecie prdw, jakie
wystpuj w ukadach ywych. Obydwaj ci badacze byli w stanie na tyle oczyci uzyskane dane, aby
na ich podstawie z ca pewnoci stwierdzi dwubiegunowy rozkad potencjau i to, e gowa
wikszoci zwierzt ma adunek ujemny w stosunku do ich czci ogonowej.
Burr i Lund rozwinli podobne teorie odnoszce si do specyficznego pola elektrodynamicznego.
Burr nazywa je polem ycia lub polem-L. Jego zadanie miao polega na utrzymywaniu ksztatu
organizmu w podobny sposb, jak foremka determinuje ksztat krzepncej jeszcze galaretki. Kiedy
spotykamy ktrego z przyjaci, ktrego nie widzielimy od szeciu miesicy, to nie ma ani jednej
molekuy w jego twarzy, spord tych moleku, ktre tam byy, kiedy widzielimy si ostatnio" pisa
Burr. Lecz dziki jego sterujcemu polu-L, nowe molekuy przez cay ten okres trafiay w miejsce,
jakie im wyznacza stary wzorzec, dziki czemu moemy teraz rozpozna jego twarz."
Burr by przekonany, e znieksztacenia pola-L mog ujawnia ukryt chorob, tak jak zagicia na
foremce maj odzwierciedlenie w ksztacie galaretki. Utrzymywa nawet, e potrafi odpowiedzie na
wiele pyta dotyczcych stanu emocjonalnego i fizycznego jakiej osoby, i to nie tylko aktualnego,
lecz rwnie w przyszoci, wycznie na podstawie pomiaru rnicy potencjaw pomidzy gow a
rk. Jego pniejsze publikacje byy obcione pewnego typu determinizmem bioelektrycznym i
skonnoci do mieszania prawa i porzdku" w przyrodzie z tym obmierzym eufemizmem, jakiego
uywanie cechuje przemwienia prezydentw. Tak wic zacz sugerowa, e proponowane przez
niego proste techniki badania mog by wykorzystane jako pomoc w selekcjonowaniu ubiegajcych
si o prac, do suby w wojsku, do wykrywania chorych psychicznie, do badania podejrzanych o
przestpstwo lub dysydencj.
Pola, jakie stwierdzali Burr i Lund, byy w rzeczywistoci zbyt proste, by przy ich pomocy mona
byo objani przyjmowanie odpowiedniego ksztatu przez koczyn salamandry czy te ludzk twarz.
Wiedza biologiczna tamtych czasw nie dawaa im adnych podstaw do wyjanienia, skd takie pola
mogyby si bra. Mwili oni co prawda o prdach pyncych wewntrz komrek, lecz nie mieli na to
adnych dowodw. Nie przyszo im nawet na myl, e prdy elektryczne mogyby przepywa przez
okrelone tkanki lub pyny pozakomrkowe. Sugerowali wic, e wszystkie te bardzo mae prdy
wewntrzkomrkowe w jaki sposb sumuj si, dziki czemu powstaje pole caociowe. Burr
stwierdza, e energia elektryczna jest podstawow wasnoci protoplazmy i miar lub wyrazem
obecnoci pola elektrodynamicznego w organizmie". Niestety, analiza powyszej hipotezy wykazaa
jej bezsens. Doszo wic do dyskredytacji wynikw bada prowadzonych przez Burra, ktre uznano za
mglisty witalizm. Podobny los przypad w udziale take Lundowi. Nikt nie pokwapi si, by sprawdzi,
czy przeprowadzone przez nich pomiary maj jakkolwiek warto. Ostatecznie przecie mona nie
zgadza si z teori, lecz powinno si na tyle respektowa dane, by je sprawdzi. Jeli danych tych
nie udaje si powtrnie uzyska w okrelonych warunkach dowiadczalnych, dopiero wtedy ma si
prawo do pozostania przy wasnych koncepcjach. Jeeli jednak dowiadczenia przynosz
potwierdzenie tych wynikw, wtedy trzeba zgodzi si z teori albo zaproponowa teori alternatywn.
Wikszo naukowcw wybraa jednak najprostsze wyjcie, ignorujc po prostu Burra i Lunda.
Odkrycia ich pozostaway mao znane i wikszo biologw nie widziaa ich zwizku z zarysowan
wstpnie koncepcj regeneracyjnego pola morfogenetycznego.
W 1952 roku badania Lunda zostay podjte przez G. Marsha i H.W. Beamsa, ktrzy zajmowali si
wypawkami. Badacze ci zauwayli, e moliwe jest odwracanie polaryzacji wypawka, podobnie jak
ma to miejsce u hydry, dziki przepuszczaniu przez to zwierz prdu elektrycznego. Jeli prd stay
przepuszczano we waciwym kierunku przez jaki fragment zwierzcia, zanikaa jego normalna
polaryzacja i dochodzio do wyksztacania si gowy na obydwu kocach zwierzcia. Przy wikszych
nateniach prdu nastpowao cakowite przeorganizowanie ciaa zwierzcia: na czci tylnej
wyksztacaa si gowa, za cz gowowa stawaa si czci tyln. Marsh i Beams coraz bardziej
utwierdzali si w przekonaniu, e pole elektryczne zwierzcia jest organizujc je zasad
morfogenetyczn. Ale ich prace take zostay zignorowane. Wyjtkiem by tu Meryl Rose, ktry
zasugerowa, e czynnikiem, ktry wpywa na wytwarzanie gradientu czynnikw pobudzajcych i
hamujcych wzrost, jest gradient adunku elektrycznego pomidzy czci przedni i tyln zwierzcia.
Wskaza take, i czynniki wpywajce na wzrost s molekuami obdarzonymi adunkiem
elektrycznym, ktre pod wpywem pola przemieszczane s do rnych okolic ciaa, przy czym istotne
Subprdy w neurologii
Podczas gdy badania nad polem caociowym organizmu postpoway naprzd w
nierwnomiernym tempie, niektrzy neurofizjologowie natrafiali na dziwne zjawiska w ukadzie
nerwowym zwierzt bardziej zoonych; uzyskiwali dane, ktrych nie mogli wyjani w ramach
koncepcji potencjaw czynnociowych Bernnsteina. Przegldajc star literatur i korzystajc z
odsyaczy do coraz starszych artykuw, natrafiem na wiele wskazwek potwierdzajcych fakt, e w
ukadzie nerwowym istniej potencjay staoprdowe i e niewielkie prdy generowane przez rda
zewntrzne mog wpywa na funkcje mzgu.
Pierwsze opisane wykorzystanie prdu elektrycznego, w celu wywarcia wpywu na ukad nerwowy,
wie si z nazwiskiem Giovanniego Aldiniego, bratanka Galvaniego, gorcego zwolennika witalizmu.
Posugujc si ogniwami swego arcywroga Volty, Aldini odnosi znaczne sukcesy w przynoszeniu ulgi
cierpicym na astm. Wyleczy take czowieka, ktrego dzisiaj uznalibymy za schiz.ofrenika, cho
trudno teraz powiedzie, w jakim stopniu rezultat ten naley zawdzicza prdom, a w jakim stopniu
trosce, ktra w tamtych czasach bya wielk rzadkoci w leczeniu chorych psychicznie. Aldini da
bowiem temu pacjentowi pokj w swoim domu, a pniej postara si o prac dla niego. Niektre z
eksperymentw przeprowadzanych przez Aldiniego miay charakter cakiem groteskowy. Poprzez
wywoywanie przy pomocy przepuszczanych prdw skurczw ciaa prbowa przywrci ycie
kryminalistom, na ktrych dopiero co wykonano wyrok mierci. Jednak jego koncepcja, e
doprowadzony z zewntrz prd elektryczny moe uzupeni zapas siy yciowej w wyczerpanych
nerwach, stanowia racjonaln podstaw dla caego stulecia stosowania elektroterapii.
Wspczesne badania nad zwizkiem pomidzy nerwami i prdami rozpoczy si w 1902 roku,
kiedy francuski badacz Stephane Leduc donis o zasypianiu zwierzt w rezultacie przepuszczania
przez ich gowy do silnych prdw. Kilkakrotnie zdarzyo si, e sam siebie pozbawi przytomnoci
przy pomocy tej metody. (I jak tu nie mwi o powicaniu si dla nauki!). Kilku innych badaczy
podjo idee Leduca, dziki czemu w latach trzydziestych opracowali oni technik elektrowstrzsw i
elektronarkozy. Jednak warto terapeutyczn stosowania duych prdw, wywoujcych konwulsje,
coraz bardziej kwestionowano i dzisiaj stosuje si je najczciej chorym psychicznie, ktrych
dugi czas nie mg upora si z problemem synapsy, a pewnej nocy mia sen, ktry podsun mu
pen ide caego eksperymentu z sercem aby. Kiedy obudzi si, wiedzia, e mia taki sen, ale nie
pamita szczegw. Nastpnej nocy sen powtrzy si. Tym razem zapamita on szczegy
procedury, uda si rano do laboratorium i rozwiza problem. Ta inspiracja, ktra zdawaa si
skazywa na wieczn banicj ide o elektrycznoci neuralnej, sama nie moe zosta wyjaniona
przez teori, ktra zostaa na niej zbudowana! Jak mona bowiem przeksztaci proste sygnay
binarne w tak skomplikowane zjawiska? Wspczeni mechanicyci proponuj niewyobraalnie
skomplikowane obwody neuronalne w mzgu, jednak niektrzy naukowcy opowiadaj si za innymi
czynnikami.
Kiedy Loewi koczy swoje badania nad acetylocholina, inni zaczli znajdywa dowody na to, e
przez nerwy przepywaj prdy elektryczne. Ju w 1875 toku angielski fizjolog Richard Caton donis
o wykryciu pola elektrycznego wok gw zwierzt. Jednak dopiero w 1924 roku niemiecki psychiatra
Hans Berger dostarczy przekonujcego dowodu, dokonujc przy pomocy platynowych drucikw
umieszczonych na czaszce syna, pierwszej rejestracji elektroencefalogramu (EEG). By to zapis
rytmicznych waha wartoci potencjau w rnych czciach gowy. W pierwszej chwili Berger sdzi,
e dla caego mzgu charakterystyczny jest tylko jeden typ fali, lecz wkrtce stao si dla niego
oczywiste, e wystpuje zrnicowanie w charakterystykach EEG, ktre jest uzalenione od
umiejscowienia elektrody. Nowoczesne elektroencefalografy, prowadzce rejestracje zmian
potencjaw na 32 niezalenych kanaach, pozwalaj na uzyskanie zapisw nawet z caej powierzchni
gowy.
Czstotliwo tych fal udao si z grubsza skorelowa ze stanami wiadomoci. Fale delta (0,5 do
3 okresw na sekund) wskazuj na gboki sen. Fale theta (4 do 8 okresw na sekund) wiadcz o
transie, sennoci czy te pytkim nie. Fale alfa ( 8 do 14 cykli na sekund) pojawiaj si w
zrelaksowanym stanie czuwania lub podczas medytacji. Wreszcie fale beta (14 do 35 cykli na
sekund), majce najbardziej nieregularne ksztaty, towarzysz wszelkim modulacjom czynnej
normalnie wiadomoci. Poniej tych rytmw znajduj si bardzo wolne zmiany potencjau, ktrych
okres zmian rozciga si na minuty. Obecnie elektroencefalografy konstruuje si w ten sposb, i
nastpuje automatyczne odfiltrowywanie bardzo wolnych rytmw, uwaanych za nieistotne, ktre sw
obecnoci mogyby powodowa znieksztacanie uzyskiwanego zapisu.
W dalszym cigu nie ma zgody co do tego, skd bior si napicia rejestrowane przez EEG.
Najatwiej daoby si je wytumaczy poprzez prdy stae i pulsujce, ktre przepywaj przez struktury
mzgu, lecz ujcie to nie uzyskao akceptacji wikszoci biologw. Nie udao si te przeprowadzi
dowodu susznoci gwnej teorii alternatywnej, zgodnie z ktr obserwowan aktywno neuraln
mzgu mogoby tumaczy jednoczesne wyadowywanie si bardzo duej liczby neuronw.
W 1939 roku W. E. Burge z University of Illinois stwierdzi, e ujemny potencja elektryczny gowy w
stosunku do innych czci ciaa zwiksza si podczas aktywnoci fizycznej; natomiast zmniejsza si
podczas snu, a zmienia swj znak podczas znieczulenia oglnego. Mniej wicej w tym samym czasie
pewna grupa fizjologw i neurofizjologw z Harvard Medical School rozpocza, wraz z grup
matematykw z Massachussets Institute of Technology, badania nad mzgiem. Jak si okazao,
grupie tej byo dane wpyn na bieg spraw wiata. Od niej wanie pochodzi wiele fundamentalnych
koncepcji oraz poj wspczesnej cybernetyki i ona te staa si jdrem komputerowej grupy
strategicznej podczas drugiej wojny wiatowej. Jedn z pierwszych wanych idei, jakie zrodziy si w
rezultacie spotka tej grupy, byo to, i mzg dziaa na zasadzie poczenia kodowania analogowego z
cyfrowym.
Jeden z matematykw, John von Neumann, pionier w dziedzinie komputerw, opracowa t
koncepcj do szczegowo, lecz w zasadzie jest ona prosta. W komputerach analogowych zmiany
informacji wyraaj si przez proporcjonalne zmiany charakterystyk prdu. Jeli na przykad taki
komputer miaby by wykorzystywany do rejestrowania i gromadzenia informacji o zmianach
temperatury pieca hutniczego, wzrosty i spadki temperatury wyraane s poprzez wzrosty i spadki
napicia. Ukady analogowe dziaaj wolno i mog przetwarza jedynie proste informacje, jednake
mog one ujmowa take subtelne zmiany. Kodowanie binarne pozwala natomiast na bardzo szybkie
przekazywanie olbrzymich iloci danych, jeli tylko przekazywan informacj mona sprowadzi do
postaci bitowej typu tak-nie, jeden-zero. Wspomniana wczeniej grupa twrcw cybernetyki
rozumowaa, e gdyby mzg by komputerem typu hybrydowego [To znaczy, e skadaby si on z
poczonych ze sob komputerw analogowego i binarnego (przyp. tum.)], to kodowanie analogowe
mogoby sprawowa kontrol nad aktywnoci duych grup neuronw. Mogoby to realizowa si na
przykad poprzez zwikszanie lub zmniejszanie ich wraliwoci na docierajce sygnay. (W kilka lat
pniej neurofizjolodzy stwierdzili, e niektre neurony s dostrojone" do dawania odpowiedzi
wyadowaniem elektrycznym, jeli dotrze do nich odpowiednia liczba impulsw). Ukad cyfrowy
przekazywaby natomiast informacje zmysowe i ruchowe, lecz przetwarzanie tych informacji
zapamitywanie i przypominanie sobie, mylenie i temu podobne procesy odbywaoby si w rezultacie
synergistycznego wspdziaania obydwu tych metod. Wydawao si, te stwierdzone przez Burge'a
zmiany napicia, towarzyszce duym zmianom stanw wiadomoci, pasuj do tej koncepcji.
Obserwacje poczynione przez tego badacza zostay poszerzone zarwno przez grup Harvard-MIT,
jak te innych badaczy. Wikszo spord tych prac przeprowadzono bezporednio na odsonitych
mzgach zwierzt, jak te na ludziach przy okazji interwencji chirurgicznych. W sytuacjach, kiedy
pacjenci zgadzali si na pozostawanie w stanie ^wiadomym podczas przeprowadzania operacji (mzg
jest bowiem niewraliwy na bl), czsto udawao si stwierdza korelacje pomidzy ludzkimi
odczuciami a danymi elektrycznymi. W t dziedzin bada wnieli wkad prawie wszyscy najwiksi
neurofizjolodzy amerykascy, midzy innymi Walter B. Cannon, Arturo Rosenblueth, Ralph Gerard,
Gilbert Ling i Wilder Penfield.
Pomiary, jakich dokonano na odsonitym mzgu, potwierdziy istnienie rnic potencjaw i
prawdopodobiestwo wystpowania prdw uszkodzeniowych. Zawsze, kiedy grupa komrek
nerwowych bya zaangaowana w przekazywanie impulsw, komrki generoway take potencja
ujemny. Potencjay dodatnie pojawiay si wtedy, gdy uszkodzenie mzgu byo rwnoznaczne z
uszkodzeniem komrek nerwowych. Rozprzestrzeniay si one nastpnie na komrki nie uszkodzone,
zmniejszajc ich zdolno do przyjmowania i wysyania impulsw. Kiedy eksperymentatorzy
przykadali mae ujemne potencjay do grup komrek nerwowych, ich wraliwo zwikszaa si, to
znaczy, e odpowiaday one wygenerowaniem impulsu pod wpywem sabszego bodca. Przyoone z
zewntrz dodatnie potencjay oddziayway przeciwnie: tumiy one funkcje nerwu, co objawiao si
koniecznoci stosowania silniejszych bodcw wyzwalajcych powstanie impulsu czynnociowego.
Wydawao si wic, e istnieje jaki, kod analogowy, ale zasada jego realizacji pozostawaa nieznana.
Czy potencjay te pochodziy od prdw staych generowanych przez same komrki nerwowe, czy te
powstaway po prostu w wyniku sumowania si bardzo duej liczby potencjaw czynnociowych
wdrujcych w tym samym kierunku i docierajcych w tym samym czasie do tego samego miejsca?
Odpowiedzi na niektre pytania udao si uzyska dziki serii piknych eksperymentw
przeprowadzonych przez Linga, Gerarda oraz Benjamina Libetta z University of Chicago. Prowadzc
badania na abach, szczegln uwag powicali oni tej czci kory mzgowej, gdzie warstwa
neuronw miaa grubo zaledwie jednej komrki, przy czym wszystkie one ustawione s w jednym
kierunku tak, jak onierze na paradzie wojskowej. Stwierdzili wystpowanie w tym obszarze
ujemnego potencjau w czci dendrytowej (dendryty s krtkimi wkienkami doprowadzajcymi
impulsy do ciaa neuronu) oraz potencjay dodatnie na aksonach (na duszych wkienkach
wyprowadzajcych impulsy z ciaa komrkowego). Wskazywao to na istnienie staego prdu, ktry
przepywa w normalnym kierunku propagacji impulsu. Tak wic komrka jako Stao okazaa si
spolaryzowana elektrycznie.
zwrci uwag na dat. Wojna wiatowa w sensie dosownym eksplodowaa wok niego a on, wtedy
wanie, tworzy podstawy dla nowej biologii). Mwic o mechanistycznym podejciu biochemii
stwierdzi on, e w trakcie rozkadania przez badaczy organizmw na tworzce je podjednostki, gdzie
po drodze, pomidzy ich palcami, przelizguje si ycie, w wyniku czego maj oni do czynienia z
martw materi. Powiedzia wtedy:
Wyglda na to, jakby brakowao nam znajomoci jakiego podstawowego faktu o yciu, bez
ktrego nie jest absolutnie moliwe prawdziwe jego poznanie. Aby uzupeni brak tego
podstawowego faktu, Szent-Gyorgyi zaproponowa powrt do dyskusji nad rol elektrycznoci w
organizmach ywych, ale prowadzonej ju inaczej ni na pocztku tego wieku.
W tym wczeniejszym okresie znano bowiem jedynie dwa typy przewodzenia prdu elektrycznego:
przewodnictwo jonowe i metaliczne. Przewodnictwo metaliczne mona wyobrazi sobie jako
przemieszczanie si chmury elektronowej po powierzchni metalu, zazwyczaj drutu. Ten typ
przewodnictwa mona automatycznie wykluczy z odgrywania jakiejkolwiek roli w organizmach
ywych, poniewa nikt nie stwierdzi wystpowania tam drucikw. Prd jonowy przenoszony jest przez
jony naadowane atomy lub molekuy, majce wicej lub mniej elektronw ni potrzeba do
zneutralizowania adunku dodatniego ich jder atomowych w orodku, ktry jest roztworem.
Poniewa jony s duo wiksze ni elektrony, z trudem przemieszczaj si one przez orodek
przewodzcy. Prdy jonowe wygasaj na niewielkich odlegociach. Doskonale speniaj one swoj
rol w przenoszeniu adunkw na wskro cieniutkich bon komrek nerwowych, natomiast byoby
rzecz niemoliw utrzymanie przepywu prdu jonowego nawet wzdu najkrtszej komrki
nerwowej.
Pprzewodnictwo, ciekawostka laboratoryjna lat trzydziestych, jest trzecim typem przewodnictwa.
Zajmujc pozycj w poowie strefy pomidzy dobrymi przewodnikami a izolatorami, pprzewodniki w
roli przewodnikw s niewydajne, w tym sensie, e mog przenosi tylko niewielkie prdy. Mog
jednak bardzo atwo przewodzi je na wielkie odlegoci. Bez pprzewodnikw nie byoby
nowoczesnych komputerw, satelitw i caej reszty elektroniki ciaa staego.
Pprzewodnictwo wystpuje jedynie w materiaach majcych uporzdkowan struktur
wewntrzn tak, jaka cechuje krysztay w ktrej elektrony mog atwo przemieszcza si z
elektronowej chmury wok jednego atomu do chmury elektronowej otaczajcej nastpny atom. W
krysztale atomy s uporzdkowane w bardzo regularne sieci przestrzenne, nie jest to utrwalony
baagan w uoeniu atomw, jaki wystpuje w zwykych ciaach staych. Niektre z cia krystalicznych
posiadaj wolne przestrzenie, do ktrych mog wbudowywa si obce atomy. Atomy tych
zanieczyszcze mog posiada wicej lub mniej elektronw, ni atomy tworzce wewntrzn sie
przestrzenn materiau. Poniewa siy tworzce struktur sieci utrzymuj t sam liczb elektronw
przy kadym atomie, przeto dodatkowe" elektrony atomw domieszkowych maj swobod ruchw,
gdy nie s zwizane z ktrymkolwiek z atomw. Jeli atomy domieszkowe cechuj si mniejsz
liczb elektronw ni pozostae atomy, to dziury" w ich chmurach elektronowych mog ulega
zapenianiu przez elektrony schwytane przez ssiednie atomy, wskutek czego dziury pojawiaj si
teraz w innych miejscach. Prd ujemny, czy te pprzewodnictwo typu n, polega na ruchu elektronw
nadwykowych, prd dodatni, albo inaczej pprzewodnictwo typu p, polega z kolei na
przemieszczaniu si dziur, ktre mona traktowa jako adunki dodatnie.
W miejsce prostej rnicy potencjau elektrycznego, panujcej pomidzy gow i ogonem, ktr
opisa Burr, stwierdziem wystpowanie zoonego pola, ktrego rozkad odbija struktur ukadu
nerwowego. Znaczne dodatnie potencjay wystpoway nad obydwiema pkulami mzgowymi, a
nieco mniejsze od i nich nad ramieniowymi i ldwiowymi zwojami nerwowymi. W miar jak oddalaem
si od tych skupie nerwowych, stwierdzaem coraz mniejsze wartoci potencjau. Najbardziej
ujemnymi wartociami potencjau cechoway si donie, stopy oraz koniec ogona.
Inna seria dokonywanych przeze mnie pomiarw miaa za cel rejestrowanie zmian rozkadu
potencjaw towarzyszcych wyksztacaniu si ukadu nerwowego podczas rozwoju larw salamandry.
Zaobserwowaem take, i przecicie nerww w miejscu, gdzie wchodz one do ng to znaczy
odcicie dugich wkien nerwowych od ich cia komrkowych znajdujcych si w rdzeniu krgowym
u dorosych zwierzt prawie cakowicie znosio ujemny potencja rejestrowany na koczynach. Jeli
przeciem rdze krgowy, zachowujc jednak poczenie wspomnianych nerww obwodowych z ich
ciaami komrkowymi potencjay koczyn nie ulegay zmianie. Wygldao wic na to, e ciaa
komrkowe generoway prd elektryczny, ktry przepywa wzdu wkien nerwowych.
Aby jednak zachodzi przepyw prdu, musi istnie zamknity obwd elektryczny: w jednym
punkcie musi nastpowa wic wytwarzanie adunkw, ktre nastpnie przechodz przez przewodnik
i powracaj do miejsca ich generacji. Zdajemy si nie pamita o tym, e prd o czstotliwoci 60 Hz,
ktry czerpiemy z gniazdka, nie wyczerpuje si, gdy wczamy lampk, gdy po przejciu przez ni
trafia on z powrotem do ziemi i przez ni powraca do elektrowni. Poniewa moje pomiary wykazyway
utrzymywanie si wartoci dodatnich potencjau nad skupiskami cia komrek nerwowych i coraz
bardziej ujemnych w miar przesuwania si wzdu wkien nerwowych, wydawao mi si, e
postpuj rozsdnie przyjmujc, i prd jest generowany w ciaach komrkowych. Za susznoci
takiego zaoenia przemawiao take to, e ciaa komrkowe zawieraj wszystko, co jest potrzebne
a wic jdro, organelle i substancje niezbdne dla metabolizmu podczas gdy wkna s stosunkowo
nieinteresujcymi przedueniami tego wanie ciaa. Sdziem wtedy, e zamykanie obwodu
Aby przekona si, czy prd uszkodzeniowy i potencjay powierzchniowe pochodz z tego samego
rda, prowadziem take pomiary elektryczne na salamandrach, w koczynach ktrych nastpowao
gojenie zama. (Jak ju i wspomniaem w rozdziale 1, gojenie si koci jest jedynym przypadkiem
prawdziwej regeneracji u ssakw). Prdy w takiej koczynie zachowyway si tak, jak te, ktre
towarzysz odrastaniu. Zaraz po zamaniu nastpowao tworzenie si dodatnio naadowanej strefy,
chocia reszta koczyny utrzymywaa przynajmniej czciowo swj potencja ujemny. Pniej,
pomidzy pitym i dziesitym dniem, w momencie kiedy zamanie zaczynao si zrasta, w strefie
dodatnio naadowanej nastpowao odwrcenie polaryzacji i ta cz stawaa si bardziej ujemna ni
pozostae czci koczyny.
laboratorium wielokanaowy rejestrator. Wkrtce przy jego uyciu potwierdziem swoje obserwacje
odnoszce si do anestezji, tym razem posugujc si scenariuszem eksperymentu z prowadzeniem
jednoczesnej 'rejestracji zmian potencjaw w punktach rozmieszczonych na caym ciele zwierzcia.
Nie ma znaczenia, jak wany jest czyj artyku, nic on nie znaczy, jeli nie by cytowany jako
odnonik w nowych artykuach napisanych przez innych autorw i nie otrzymao si budzcej respekt
liczby prb o jego odbitki. W obydwu tych wymiarach poniosem porak. Uczyem si wic, jak
nauka traktuje nowe idee, ktre s w konflikcie ze starymi.
Ale nie na dugo poddaem si zniechceniu. Uprawiaem nauk z mioci do niej, a nie dla
pochwa. Czuem, e koncepcje wyaniajce si z mojej lektury i bada byy wane, wic z caym
oddaniem byem zdecydowany poddawa je prbom. Byem przekonany, e jeli te wyniki miayby
kiedykolwiek wpyn na zmian czyjegokolwiek sposobu mylenia, to musz wystrzega si bdnej
interpretacji danych. Spostrzegem te, e zagbiajc si coraz bardziej w poznawanie elektrycznych
waciwoci neuronw, niewiele brakuje, bym wkroczy w fizyk, w zakresie ktrej rzeczywicie nie
miaem przygotowania. Podjem wic jedn z najlepszych decyzji w moim yciu zaczem
rozglda si za wsppracownikiem.
Naukowcy prowadzcy badania podstawowe w State University of New York Upstate Medical
Center (ktry by uczelni medyczn powizan z naszym szpitalem Veterans Administration) nie
tylko nie byli zainteresowani moimi badaniami, lecz byli zdumieni tym, co ja robi i bynajmniej nie mieli
ochoty na ryzykowanie wasnej reputacji przez powizanie si ze mn w jakikolwiek sposb. Tak wic
wybraem si na drug stron ulicy, do Wydziau Fizyki nalecego do Syracuse University.
Przeprowadziem rozmow z dziekanem, ktry byt astronomem. Poznaem go ju przed kilku laty,
kiedy jako ochotnik w ramach Midzynarodowego Roku Geofizycznego braem udzia w
obserwacjach zorzy polarnej. Po paru minutach namysu powiedzia mi, e facet na trzecim pitrze,
nazywajcy si Charlie Bachman, moe by tak samo stuknity jak pan" i yczy mi powodzenia.
W momencie, kiedy otworzyem drzwi, ju wiedziaem, e jestem we waciwym miejscu. By tam
Charlie, pochylony nad stoem laboratoryjnym, na ktrym znajdoway si elektromagnes i ywa aba.
Kierowany przeczuciem posaem kawaki obydwu nerww na wydzia patologii w celu wykonania z
nich preparatw mikroskopowych. Stwierdziem, e wkna w przedniej gazi rozwidlenia maj
mniejsze rozmiary. Dopiero teraz doznaem olnienia. Nerw kulszowy naley do kategorii tak zwanych
nerww typu mieszanego. Posiada on bowiem zarwno neurony czuciowe, jak i ruchowe. Nerwy
czuciowe maj zazwyczaj rednice mniejsze ni ruchowe; wygldao wic na to, e przednia ga w
caoci jest zoona z nerww czuciowych, za tylna z ruchowych. Mona przyj, e take
staoprdowy ukad posiada zarwno odcinki wstpujce, jak i zstpujce. Dokonalimy pomiarw na
nerwach, o ktrych wiadomo, e s one cakowicie jednego lub drugiego typu. Nerw udowy,
przechodzcy przedni czci uda, dziaa prawie cakowicie jako ruchowy i, z pewnoci, jego
ujemny potencja wzrasta w kierunku od rdzenia krgowego. Nerwy rdzeniowe, zawiadujce skr
grzbietu aby, s wknami czuciowymi. Ich ujemny potencja wzrasta w kierunku rdzenia krgowego.
Wiedzielimy ju teraz, e wkna czuciowe i ruchowe, zestawione ze sob w uk odruchowy,
tworz jednoczenie nieprzerwany obwd, w ktrym moliwy jest przepyw prdu. W ten sposb
rozwizalimy te zagadk odnoszc si do natury czynnika, dziki ktremu nastpuje zamykanie
obwodu: noniki prdu powracaj do swego rda przez same nerwy, a nie poprzez jak inn
tkank. Zgadzao si to dokadnie z tym, co w odniesieniu do komrek mzgu ustali Gerard. Nerwy w
caym ciele s jednakowo spolaryzowane: dodatnio we wknach doprowadzajcych, dendrytach,
ujemnie w obszarze wkien wyprowadzajcych, a wic aksonw. Uwiadomilimy sobie, e takie
wanie spolaryzowanie elektryczne jest tym wanie czynnikiem, dziki ktremu impulsy nerwowe
rozprzestrzeniaj si w jednym kierunku, a ukad nerwowy dziaa koherentnie.
Artefaktowy czowiek i prawdziwy przyjaciel
Charlie bra udzia w budowaniu pierwszego mikroskopu elektronowego, w zwizku z czym zna
wielu ludzi o gonych nazwiskach, ktrzy dziaali na polu fizjologii. Niedugo po wspomnianych wyej
eksperymentach na nerwach kulszowych jeden z tych znajomych Charliego odwiedzi Syracuse, aby
wygosi wykad. Poprosilimy go o zwiedzenie naszego laboratorium. Po oprowadzeniu go i
przedstawieniu ta prowadzonych prac pokazalimy mu nasze ostatnie wyniki. Znieczulilimy cztery
aby, odsonilimy wszystkie osiem nerww kulszowych i dokonalimy pomiarw na wszystkich
szesnastu odgazieniach. Odczyty byy bez zarzutu. Kady nerw cechowao napicie i polaryzacja
zgodne z naszymi przewidywaniami. Nie kryjc dumy zapytalimy fizjologa:
Co pan o tym myli?
Artefakt, wszystko artefakt odpowiedzia. Kady wie, e prd nie przepywa wzdu nerww. I
wanie w tej chwili przypomnia sobie, e ma do zaatwienia spraw, ktra nie cierpi zwoki, wic
popiesznie opuci laboratorium. Zapewne sdzi, e moe mu si jeszcze co udzieli z naszego
entuzjazmu.
Charlie prawie nigdy nie kl, ale tego dnia nie mg powstrzyma si przed tym. Istot jego
gorzkich uwag byo to, e z ca pewnoci musi by jaka rnica pomidzy fizykami a biologami. Ci
pierwsi przynajmniej przyjrzeliby si nowym dowodom, podczas gdy ci ostatni dbali o to, by mie oczy
i gowy zamknite. Po tym incydencie zawsze, kiedy chcielimy odwoa si do symbolu dogmatyzmu,
mwilimy o czowieku artefaktowym".
Przeprowadzilimy jeszcze par obserwacji na nerwach aby. Nadesza jednak zima. Nie powinno
to stanowi adnej przeszkody temperatura w laboratorium utrzymywana bya na staym poziomie
przez cay rok, a wic aby nie przestaway je i nie przechodziy w stan hibernacji, jak ma to miejsce
w normalnych warunkach. A jednak bya rnica. Napicia stay si mniejsze, aby pozostaway duej
w stanie utraty wiadomoci po typowej dawce rodka anestetycznego, za ich naczynia krwionone
byy duo bardziej delikatne. Czyby posiaday zdolno odczuwania w jaki sposb tego, e nadesza
ju zima?
Jeli nasza koncepcja istnienia ukadu staoprdowego jest suszna, to ukad taki powinien by
podatny na dziaanie zewntrznych pl magnetycznych. Wykazaem ju jego istnienie w
dowiadczeniach nad wystpowaniem efektu Halla, ale trzeba zauway, e posugiwaem si wtedy
bardzo silnymi polami magnetycznymi, o sile kilku tysicy gausw. Natenie ziemskiego pola
magnetycznego wynosi zaledwie p gausa, przy czym ulega ono zmianom w cyklu rocznym. W tym
okresie publikowa swoje interesujce prace take Frank A. Brown, biolog pracujcy w Northwestern
University, zajmujcy si powszechn w wiecie ywym cyklicznoci procesw, a wic zmianami
aktywnoci metabolicznej, majcymi charakter falowy (takimi, na przykad, jak te, ktre zachodz
pomidzy faz czuwania i snu). Twierdzi on, i sabe pola magnetyczne maj istotny wpyw na
wszystkie formy ywe oraz e podobne rytmiczne zmiany pola magnetycznego odgrywaj rol
czynnika nadajcego rytm zjawiskom ycia. Pomimo e dysponowa on przekonujcymi dowodami
susznoci swoich pogldw, we wczesnych latach szedziesitych nikt nit zwraca na nie uwagi.
Sdzilimy, e dysponujemy czym, co moe wspomc jego koncepcj: znalimy ogniwo, dziki
pomidzy nami byy napite. Tego dnia jednak okazywa dowody wielkiego zainteresowania tym, co ja
robi, po czym zoy mi propozycj nie do odrzucenia".
Czy nie byoby dobrze, gdyby mia pan wystarczajco duo pienidzy? Przyznaem, i nic nie
miabym przeciw temu i wyraziem jednoczenie zainteresowanie, jak mogoby doj do tego.
Nie ma sprawy. Wszystko, co pan musi zrobi, to doczy mnie do realizacji swojego problemu
badawczego. Wszystkim, czego ja bd oczekiwa w zamian za to, bdzie dopisywanie mojego
nazwiska na publikacjach wychodzcych z laboratorium.
Upyno dobrych kilka sekund, zanim uwierzyem wasnym uszom, e dobrze faceta syszaem.
Potem powiedziaem mu, co on moe sobie zrobi ze swoimi dojciami.
W kilka miesicy pniej zauwayem, e okrgowy konsultant chirurgiczny, praktycznie pierwszy
po Bogu w hierarchii Veterans Administration, przeprowadza wizytacj w szpitalu, by sprawdzi
doniesienie mojego niedoszego dobroczycy", e zbyt wiele czasu powicam na badania, na czym
cierpi pacjenci. Na szczcie toczyy si ostre rozgrywki pomidzy moimi zwierzchnikami, a jeden z
nich, znajdujcy si wyej w hierarchii ni facet, ktry mnie oskary, popiera mnie. Zostaem wic
oczyszczony z zarzutw, cho jego celem byo nie tyle ocalenie obiecujcego programu badawczego,
ile sprawienie kopotu tamtemu drugiemu.
Stao si dla mnie oczywiste, e polegajc jedynie na pienidzach przydzielanych przez Veterans
Administration cigam na siebie katastrof. Uwiadomiem sobie potrzeb uzyskania wsparcia z
zewntrz. Powiciem nieco czasu przeznaczonego na badania, by napisa dwie propozycje.
Pierwsza z nich, wysana do Department of Army, podkrelaa moliwo stymulowania gojenia si
ran za pomoc prdu staego. Poniewa rzemioso wojenne produkuje raczej sporo zranie, sdziem,
e ich to zainteresuje. Jednak tak si nie stao. Propozycja zostaa szybko odrzucona, lecz po okoo
miesicu zdarzya si dziwna rzecz. Zadzwoni do mnie wybitny chirurg ortopedyczny, profesor w
pewnej szkole medycznej na poudniu Stanw.
Otrzymaem od armii fundusz na przebadanie moliwoci, czy stay prd elektryczny nie mgby
przyspiesza gojenia koci wygarn i doda: Jestem ciekawy, czy nie miaby pan jakich sugestii,
jak najlepiej mona by si zabra do tego problemu.
Mj Boe, czyby tamci byli a tak podli? Oczywicie, kiedy przejrzaem jego charakterystyk jako
badacza, stwierdziem, e nie ma on adnego przygotowania w zakresie prac nad bioelektrycznoci.
Zdarzyo si po prostu, e by on w armii czonkiem komitetu recenzentw, zaleci odrzucenie mojej
propozycji, nastpnie przekrci spraw w ten sposb, e po jej odrzuceniu propozycj postawi w
swoim imieniu uzyskujc teraz zgod na rozpoczcie bada. Stao si tak, e on, czowiek majcy
reputacj i przyjaci w komitecie recenzentw, mia rozpocz te badania, a nie jaki nieznany
parweniusz.
Drug propozycj badawcz posaem do National Institutes of Health [Pastwowe (Narodowe)
Instytuty Zdrowia. Najwiksza w USA instytucja zajmujca si badaniami biomedycznymi (przyp.
tum.)] (NIH). W tym wypadku pozostawaem w obszarze mojej dziedziny, proponujc podejcie do
koci od strony fizyki ciaa staego, majc nadziej, e uda mi si stwierdzi, czy prd stay moe
przyspiesza gojenie si koci. Fundusz zatwierdzono, ale pienidzy mogo starczy zaledwie na
zrobienie czci tego, co chciaem zrobi. I cho dobrze si stao, e miaem ju jakie miejsce
agodnego ldowania, a wic rdo nie znajdujce si pod kontrol miejscow, mimo to potrzeba mi
byo jakiego politycznego parasola, aby moja sytuacja w Syracuse bya stabilna. Udaem si wic
bezporednio do dziekana szkoy medycznej.
Carlyle Jacobsen zdawa si by miym facetem, nie wyglda na czowieka, ktry nadaje si
jedynie do ceremonii i piastowania stanowisk, wic postanowiem rozmawia z nim zupenie szczerze.
Zabraem ze sob odbitki moich prac i wszedem do jego biura.
Prosz pana zaczem. Od czterech lat prowadz badania nad efektami staoprdowymi w
organizmach. Kilka moich artykuw opublikowano w dobrych czasopismach i jestem przekonany, e
jest to wany kawaek pracy badawczej. Pomimo to, mam wielkie trudnoci z uzyskaniem funduszy z
VA. Moje starania blokowane s przez politykw w komitecie do spraw bada. Dzieje si to pomimo
faktu, e ci faceci nic nie publikujc wydaj ode mnie pi razy wicej ni ja dostaj na badania.
Wydaje si, e ponioso mnie troch, lecz dziekan Jacobsen siedzia tylko i sucha, dopki nie
skoczyem.
Czy przeprowadza pan jakie eksperymenty nad aktywnoci staoprdow ukadu nerwowego?
zapyta.
Wynik ten w naturalny sposb prowadzi do postawienia pytania, czy chemiczne rodki
anestetyczne oddziauj za porednictwem blokowania mzgowych prdw elektrycznych. Nie
mogem znale sposobu, by uzyska bezporedni dowd na to w ten czy inny sposb. Przyszo mi
jednak na myl, czy nie udaoby si znosi znieczulenia chemicznego przez przepuszczanie prdu
przez mzg w normalnym kierunku. Okazao si, e udaje si to, ale tylko do pewnego stopnia. Byem
w stanie powodowa czciowe odtworzenie si fal E EG o wyszych czstotliwociach, przy czym
wydawao si, e znieczulenie staje si pytsze, lecz nie udawao mi si spowodowa tego, by
chemicznie znieczulona salamandra obudzia si i odesza.
Stwierdziem te w trakcie tych obserwacji, e w czasie obniania si potencjau gowy, w miar jak
chemiczny anestetyk coraz bardziej nasila dziaanie, zawsze w zapisie na krtki czas pojawiay si
specyficzne fale wolne. Zajmoway one dolny skraj czstotliwoci delta (1 cykl na sekund lub nawet
mniej). Pojawiay si one take wtedy, kiedy w miar wyczerpywania si rodka znieczulajcego
zaczynao narasta napicie. Aby stwierdzi, czy odchylenia te s zawsze sygnaem zajcia duej
zmiany stanu wiadomoci, zdecydowaem, e bd stosowa standardowe natenie prdu staego
do wywoywania znieczulenia, mierzc amplitud (wielko) fal delta w EEG, i przez jedn sekund na
prd doprowadzany do mzgu nakadajc fale o podobnych charakterystykach. Tak wic zamierzaem
wprowadza z zewntrz fale typu zmiany stanu wiadomoci", obserwujc, czy powoduj one
przesunicia w EEG. Nie mogem jednak jednoczenie przeprowadza pomiaru EEG, gdy w zapisie
pojawiayby si fale aplikowane przeze mnie. Dlatego te tak ustawiem jeden z przecznikw, by po
minucie nastpowao jednoczesne odcicie fal i wczenie rejestratora, bez przerywania dopywu
prdu utrzymujcego salamandr w stanie pozbawienia wiadomoci.
Zdawao si, e pomys jest trafny. Dodane fale wyranie zwikszay amplitud fal
charakterystycznych dla gbokiego upienia salamandry. Czy nie by to artefakt? Czy dodane fale nie
powodoway przypadkiem oscylacji prdw w mzgu, oscylacji, ktre utrzymyway si po odczeniu
zewntrznego rda nadajcego rytm? Nie wydawao si to prawdopodobne, gdy fale, ktre
dodawaem, miay charakterystyczn dla fazy zmiany stanu wiadomoci czstotliwo rwn l
okresowi zmian na sekund, podczas gdy rejestrowane delty miay czstotliwo trzy razy wysz.
Byo jednake moliwe przeprowadzenie pewnej dodatkowej prby. Mogem bowiem dodawa fale o
innych czstotliwociach i obserwowa, czy nie powoduj one przypadkiem efektw
Sdzilimy, e udao nam si znale najlepszy z moliwych rodek znieczulajcy, ktry pozwala,
bez wywoywania adnych skutkw ubocznych, na szybki powrt do normy. Podjlimy starania o
wikszy jeszcze elektromagnes, by wyprbowa t metod na wikszych zwierztach, a w kocu i na
czowieku, lecz nigdy nie dostalimy odpowiedzi na nasze zapotrzebowanie. Jakkolwiek dane, jakie
uzyskalimy na temat staych prdw w nerwach, mona byo kwestionowa, to reagowanie ywych
organizmw na pola magnetyczne nie ulegao w tym czasie w Ameryce absolutnie adnej kwestii.
Byem wic bardzo zdumiony, gdy otrzymaem telefon od jednego z najwymienitszych biologw
znajdujcych si w orbicie Harvard-MlT [Dwie spord cieszcych si najwyszym prestiem uczelni
amerykaskich. W MIT uprawiane s wszystkie dziedziny naukowe prcz humanistyki (przyp. tum.)].
Powiedzia on:
Wanie trwa organizowanie w MIT midzynarodowej konferencji na temat
wysokoenergetycznych pl magnetycznych. Od wielu powanych badaczy z zagranicy otrzymalimy
wiele pyta, dlaczego nie przewiduje si zorganizowania sesji powiconej biologicznym skutkom
wywoywanym przez pola magnetyczne. Dla nas jest to obszar zupenie nieznany i nie wierzymy, by
takie efekty mogy zachodzi, ale ci faceci nie chc ustpi. Przegldalimy literatur naukow i
natknlimy si na paski artyku o zjawisku Halla. Poniewa wydaje si, e jest pan jedyn osob w
Stanach prowadzc badania w tym kierunku, niech nie zrazi pana pytanie, czy warto tym
zagadnieniom powici uwag.
Z tak pokor, na jak byo mnie sta, wyraziem przekonanie, e w tym moe co by i
opowiedziaem mu o naszych ostatnich eksperymentach. Po tym nastpia duga chwila wypeniona
lekcewaeniem. Powiedziaem nastpnie, e badania prowadz wraz z profesorem Bachmanem. To
wywoao drastyczn zmian tonu; czowiek ten rwnie zna Charliego z pracy nad mikroskopem
elektronowym w czasie wojny. Zapyta, czy nie zechciabym zorganizowa sesji i postara si o
dodatkowych referentw.
Niewielu byo badaczy, spord ktrych mogem wybiera, a w dodatku niektrzy z nich prowadzili
te prace bardzo niestarannie. Zaprosiem Franka Browna i wybraem na podstawie ogoszonych
publikacji jeszcze kilku innych. Ju prawie koczyem swoj prac, gdy dostaem drugi telefon.
Mczyzna, mwicy z cikim akcentem niemieckim, przedstawi si jako Dietrich Beischer,
Przeczytaem paski artyku o efekcie Halla rozpocz i myl, e nasze zainteresowania s
bardzo zbiene. Wyjani, e na zlecenie marynarki wojennej prowadzi badania nad biologicznymi
skutkami dziaania pl magnetycznych i e wykona wiele prac, ktre nie byy publikowane w
Wtedy wanie otrzymaem zaproszenie od Meryla Rose, aby zabra gos na tym wielkim spotkaniu
wiata nauki o zwierztach, jakim jest midzynarodowy kongres zoologii. Nie jest to impreza typu
dorocznej konwencji. Kongres organizuje si tylko wtedy, gdy jego grono kierownicze uzna, i dokona
si wystarczajco duy postp, ktry gwarantuje sensowno organizowania takiego spotkania
badaczy. Sesja zorganizowana w sierpniu 1963 roku bya zaledwie szesnast od roku 1899, kiedy
odby si pierwszy taki kongres. Branie udziau w tym kongresie oznaczao szczeglne wyrnienie, a
sama konferencja bya wana z tego wzgldu, e po raz pierwszy nauka oficjalnie powicia uwag
takim nowym zjawiskom, jak: zanieczyszczenie pestycydami, ochrona gincych gatunkw,
przeludnienie i nadmierna urbanizacja. Dla mnie osobicie najwaniejsza chwila kongresu nadesza
wtedy, gdy przedstawiaem swj referat przed audytorium, w ktrym znajdowa si dr Ralph Bowen.
By on moim profesorem biologii w college'u: typ miego, lecz wymagajcego nauczyciela, ktry
zainspirowa mnie swoj unikaln kombinacj dyscypliny naukowej i szacunku dla ycia. Po
skoczeniu prezentacji powiedzia z charakterystyczn dla niego ostronoci:
To byo cakiem nieze, Becker. Chciabym jeszcze usysze, e kontynuujesz te badania.
Kiedy zapewniem go, e pomimo mojego stopnia doktorskiego w medycynie jestem w dalszym
cigu oddany podstawom biologii, powiedzia:
Mam nadziej, e tak jest istotnie, lecz musisz pamita, e nie bdzie ci atwo. Zmienianie
czegokolwiek napotyka liczne sprzeciwy. Ta zachta miaa dla mnie bardzo due znaczenie i byem
szczliwy, mogc mu pokaza, e do czego udao mi si doj.
Wiele si zdarzyo w cigu tych czterech wypenionych prac lat, a wic od czasu, kiedy
rozpoczem badania nad prdami uszkodzeniowymi. Ten pierwszy eksperyment otworzy drzwi do
wielkiego hallu, z ktrego wychodz korytarze prowadzce w wielu rnych fascynujcych kierunkach.
To byo naprawd ycie! Bez opuszczania laboratorium wyruszaem w podr odkrywcz rwnie
ekscytujc, jak przedzieranie si przez nie ujte jeszcze na mapach ostpy Nowej Gwinei. Nasza
praca nad nerwami i mzgiem prowadzia ku cakiem nowej koncepcji ycia, czego konsekwencje
dopiero stopniowo poczynay si ujawnia. W tym te czasie moi koledzy i ja kontynuowalimy
badania nad gojeniem, ktre prowadziy do zastosowa praktycznych. Sdz, e to w peni
usprawiedliwiao mj entuzjazm.
nasady koci. Zoone s one z chrzstki, ktrej przednia krawd bezustannie wzrasta, podczas gdy
tylna przeksztaca si w ko. Zamknicie si" nasad koci jest wskazwk, e organizm osign ju
dojrzao.
Sama ko nie moe ulega gojeniu. Brzmi to dziwnie, ale w sensie dosownym jest to prawd.
Spajanie zamania nastpuje w rezultacie wytwarzania z innych tkanek nowej koci, ktra czy jego
koce. Cho czasem mwimy o wzrocie koci, jak o czci procesu gojenia zama, to jednak stara,
wczeniej istniejca ko nie ma zdolnoci do wzrastania. Jak ju wspomniaem w rozdziale
pierwszym, s dwie tkanki, ktre w miejscu zamania wytwarzaj now ko. Jedn z nich jest
okostna, ktra stanowi wknist okryw koci. Wanie komrki wewntrznej warstwy okostnej maj
zdolno do osteogenezy, czyli tworzenia tkanki kostnej.
Po zamaniu koci w niewyjaniony sposb nastpuje aktywacja tych komrek. Zaczynaj si one
dzieli, a cz tych nowych komrek przeksztaca si w osteoblasty komrki wytwarzajce wkna
kolagenowe, bdce skadnikiem koci. W nastpnej kolejnoci, z osocza krwi, wykrystalizowuje si
na nich apatyt.
Drug tkank, ktra bierze udzia w formowaniu nowej koci podczas gojenia si zamania, jest
szpik kostny. Jego komrki ulegaj odrnicowaniu i tworz blastem, ktra wypenia centraln cz
zamania. Komrki blastemy przeksztacaj si pniej w komrki chrzstki, a jeszcze pniej w
wiksz liczb osteoblastw. Ten wanie proces jest prawdziw regeneracj, przechodzc przez te
same stadia, jakie realizuj si podczas odrastania koczyny salamandry.
Cokolwiek lekarz podejmuje w celu wyleczenia zamania, musi on chroni przed uszkodzeniem
okostn i jam szpikow. Niestety, zbyt czste stosowanie pytek, rub oraz gwodzi prowadzi akurat
do przeciwnego skutku: zamiast pomaga naturze, wskutek takiego postpowania hamuje si gojenie.
Kiedy podczas spotkania ortopedw w 1961 roku skoczyem prezentacj moich bada nad
prdem uszkodzeniowym u salamandry, kilka osb podeszo do mwnicy, by zada mi pytania. Jedn
z nich by Andy Bassett, mody chirurg ortopeda prowadzcy badania na Columbia University.
Podczas naszej rozmowy po tym spotkaniu wpadlimy na pomys badania prawa Wolffa pod ktem
piezoelektrycznoci. Mwic w uproszczeniu, waciwo ta objawia si w zdolnoci niektrych
materiaw do przeksztacania naprenia mechanicznego w energi elektryczn. Dla przykadu, jeli
kryszta piezoelektryczny zgina dostatecznie mocno, to zostanie w nim wygenerowany impuls prdu.
Dzieje si to, dziki wywoanemu przez nacisk wypychaniu" elektronw z ich pooe wyjciowych w
sieci krystalicznej. Wskutek tego przemieszczaj si one do miejsca, gdzie nastpuje ciskanie, w
wyniku czego wewntrzna krzywizna zgicia aduje si ujemnie. Jeli nacisk utrzymuje si w dalszym
cigu, wytworzona rnica potencjaw szybko zanika. Jeli jednak nacisk ustaje, pojawia si impuls
elektryczny o takiej samej wartoci, lecz o przeciwnym znaku. Jest to skutek odskoczenia elektronw
przed powrotem na swoje miejsce.
Poniewa wykazaem, e regeneracj poprzedza przepyw silniejszego ni normalnie prdu
ujemnego, Bassett zasugerowa, e by moe ko jest piezoelektryczna i pochodzcy od zginania
ujemny adunek elektryczny wpywa pobudzajco na jej adaptatywny wzrost, ktry zachodzi zgodnie z
prawem Wolffa. Aby si o tym przekona, poddalimy prbom tak ywe, jak i martwe koci rozmaitych
zwierzt. W ich wyniku stwierdzilimy, e zginanie prowadzi do natychmiastowej generacji rnicy
potencjaw, tak jak tego oczekiwalimy. Cz ciskana staje si ujemna, za rozcigana dodatnia
[Po opisaniu tych eksperymentw dowiedzielimy si, e podobne wyniki otrzymano ju wczeniej W
1954 roku japoski ortopeda Iwao Yasuda wykaza piezoelektryczno koci Fakt ten zosta
potwierdzony przez niego i fizyka Eiichi Fukad w 1957 roku. W naszym artykule wspomnielimy o
priorytecie Japoczykw w tej dziedzinie. Ogosilimy go jednak, poniewa w naszych badaniach
posuylimy si inn technik oraz dlatego, i byt on pierwsz prac w jeyku angielskim powiecon
temu zagadnieniu].
Wyniki te byy pasjonujce, lecz spogldajc na nie z perspektywy czasu, sdz, e popenilimy
powan pomyk publikujc je. Zarwno w naszych gowach, jak i w tych publikacjach mieszay si z
sob: ujemne potencjay prdu uszkodzeniowego u salamandry, ujemne potencjay, ktre stymuloway
wzrost i ujemne potencjay z bada nad piezoelektrycznoci. Wszystkie potraktowalimy jako
rwnowane sobie, a przecie takimi one nie s. Potencjay piezoelektryczne byy bowiem mierzone
na zewntrz koci i pojawiay si tylko wtedy, kiedy dziaay siy nacisku. Miay one charakter nietrway
i z najwikszym prawdopodobiestwem oddziayway na tkank okostnej. W naszych badaniach im-
plantacyjnych stosowalimy cigy dopyw prdu staego do wntrza koci, do jej jamy szpikowej.
Oddziaywalimy wic stymulujce na staoprdowy ukad sterujcy regeneratywnym gojeniem
zama, a nie na piezoelektryczny ukad sterujcy, ktry jest zaangaowany w realizacj prawa
Wolffa. Nie wskazalimy do jasno tej rnicy czytelnikom-badaczom, co spowodowao wiele
niejasnoci, ktre ujawniaj si nawet jeszcze teraz, po dwudziestu latach. Tak wic wielu badaczy
sdzi, e stymulacja wzrostu koci dochodzi do skutku dziki jej piezoelektrycznoci. Wikszo tych
osb nie zdaje sobie jednak sprawy, e w trakcie gojenia si zamania sama ko nie ronie. Co
wicej, kady, kto postpuje zgodnie z nasz technik a jest ona uywana teraz w przezwycianiu
niezrastania si zamanych koci (patrz rozdzia 8) czyni w zasadzie to samo: bezustannie pobudza
szpik kostny. Nikt nie prbowa stymulowa okostnej, jak ma to miejsce w przypadku pulsujcego
sygnau piezoelektrycznego.
Niejasno, ktrej spowodowanie stao si naszym udziaem, pomoga establishmentowi
naukowemu zaakceptowa trywialne" pobudzanie elektryczne koci i traktowanie go jako zjawiska
unikalnego. Tak wic doszo do zagubienia zwizku pomidzy naszymi badaniami a waciw
regeneracj.
Wewntrzna elektronika koci
Charlie Bachman i ja zdecydowalimy si na bardziej szczegowe przebadanie elektrycznych
waciwoci tkanki kostnej, aby dowiedzie si, w jaki sposb dochodzi do skutku prawo Wolffa. W
oparciu o wyniki, jakie uzyskaem w dowiadczeniach przeprowadzonych wraz z Bassettem,
sformuowalimy hipotez, w myl ktrej postulowalimy, i substancja macierzysta koci jest
dwufazowym (dwuskadnikowym) pprzewodnikiem. Dokadniej mwic, przyjmowalimy, e jeli
kolagen lub apatyt jest pprzewodnikiem typu-n, drugi z nich powinien by pprzewodnikiem typu-p.
Na styku ich powierzchni powinna zatem powstawa naturalna dioda zczowa p-n, ktra dziaaaby
jako prostownik w stosunku do wszystkich prdw, jakie wystpuj w koci. Zakadalimy ponadto, e
tylko jeden z tych skadnikw jest piezoelektryczny. Sdzilimy, e po ciskanej stronie koci zachodzi
odfiltrowywanie impulsw dodatnich, w wyniku czego impulsy ujemne mog bez przeszkd pobudza
komrki okostnej do wytwarzania nowej koci.
Z koci, ktre usunito pacjentom z racji medycznych, sporzdzilimy kilka par szeciennych
prbek. Z jednej kostki kadej pary chemicznie usuwalimy apatyt. Drug z kolei kostk poddawalimy
dziaaniu czynnika rozpuszczajcego kolagen. Otrzymywany wskutek tych zabiegw szecianik
kolagenowy by tawy i lekko gumowaty, za szecianik apatytowy by biay i amliwy. Obydwa
jednak swym wygldem przypominay ko. Pierwszy nasz krok polega na oddzielnym przebadaniu
obydwu skadnikw koci pod wzgldem ich wasnoci piezoelektrycznych i pprzewodnictwa. W jego
wyniku dowiedzielimy si, e apatyt jest pprzewodnikiem typu-p, za kolagen typu-n.
W nastpnej kolejnoci przystpilimy do bada prbek pod wzgldem ich wasnoci
piezoelektrycznych, zupenie podobnie jak czynilimy to z Bassettem na penoskadnikowych
prbkach koci. Oczekiwalimy, e piezoelektrycznym skadnikiem okae si apatyt, poniewa by on
krystaliczny. Okazao si jednak, e jedynie kolagen wytwarza sygna piezoelektryczny. Mielimy teraz
obraz zcza p-n zoonego z dwu pprzewodnikw jednego typu-n, drugiego typu-p, ktre s
poczone ze sob w wysoce zorganizowany sposb.
Teraz dotarlimy do krytycznej fazy testowania naszej hipotezy. Musielimy bowiem znale
sposb testowania hipotezy o wystpowaniu prostowania prdu na takim zczu p-n. Byo to powane
rozdroe na szlaku naszych eksperymentw.
Natrafilimy teraz na co, co znane jest w dziedzinie bada pod nazw trudnoci technicznych.
Aeby sprawdzi zachodzenie prostowania, musielimy umieci jedn z elektrod na kolagenie, drug
na apatycie, przy czym obydwa te skadniki powinny wystpowa w takiej konfiguracji, jaka jest
typowa dla normalnej koci. Niestety, kady z krysztakw kolagenu ma jedynie 500 angstremw
dugoci. Ta jednostka dugoci (ktrej nazwa pochodzi od nazwiska szwedzkiego pioniera
spektroskopii Andreasa Jonasa Angstroma), zaproponowana do mierzenia atomw i czsteczek, jest
bardzo znikoma. Trzeba ich a piset, by pokryy drog rwn jednej dziesitej dugoci fali
zielonego wiata. Nawet dzisiaj najciesze elektrody maj rednic l mikrona (10 000 angstremw),
natomiast elektrody, ktre byy dostpne w czasie, kiedy prowadzilimy te badania, miay rozmiary
duo wiksze. Wygldao to tak, jakbymy chcieli mierzy ziarenko ryu przy pomocy supa
telegraficznego.
Wkna kolagenu powstaj z dugich jednostek podobnych do nie ugotowanego spaghetti, ktrymi
s molekuy prekursora nazywanego tropokolagenem. Zwizek ten, bardzo czsto uywany w
badaniach biologicznych, ekstrahuje si z uformowanego kolagenu czsto ze szczurzych ogonw i
sporzdza si jego roztwr. Niewielka zmiana pH takiego roztworu doprowadza do wytrcania si
wkien kolagenowych. Jednake wkna uzyskane w ten sposb stanowi pen galimatiasu,
podobn do tuszczu mas, wcale nie przypominajc warstwowo poukadanych pasemek w koci.
Kiedy jednak przepuszczalimy bardzo saby prd elektryczny przez roztwr kolagenu, wkna
ukaday si w rzdki prostopade do linii si wok elektrody ujemnej. Obraz ten doskonale pasowa do
naszych nowych odkry, poniewa linie si po ujemnie naadowanej (ciskanej) stronie koci
W poowie lat szedziesitych elektronika ciaa staego dopiero zaczynaa podbija rynek i nie
zaczto jeszcze wykorzystywa jednej z najbardziej interesujcych waciwoci zcz p-n. Polega ona
na tym, e jeli przepuszcza si przez takie zcze prd w kierunku przewodzenia, to cz energii
elektrycznej przeksztaca si w wiato, ktre jest emitowane z powierzchni diody. Inaczej mwic,
prd elektryczny zmusza diod do wiecenia. Teraz mona powszechnie spotyka si z takimi
zczami p-n, nazywanymi diodami elektroluminescencyjnymi (light emitting diodes LED) w
cyfrowych wskanikach niektrych kalkulatorw i zegarkw. Wtedy jednak zcza takie uchodziy za
ciekawostk laboratoryjn.
Stwierdzilimy, e ko stanowi tak wanie diod. Jak wiele materiaw tego typu, wymagaa ona
zewntrznego rda wiata, ktre musiao zadziaa, zanim prd elektryczny zmusi j do emisji
wasnego wiata. wiato to jednak nie byo widoczne dla nas, gdy zachodzio w zakresie
podczerwieni, ale jego emisja bya zjawiskiem logicznie wynikajcym ze zjawisk poprzednio wykrytych
i niezaprzeczalnym.
Pomimo e nasza hipoteza bya ju potwierdzona, przeprowadzilimy z Bachmanem kilka
dodatkowych eksperymentw nad pprzewodnictwem koci, po czci dla uzyskania dodatkowego
potwierdzenia hipotezy, po czci dla przyjemnoci, jakiej dostarczao ich przeprowadzanie.
Wiedziano ju, e niektre pprzewodniki s zdolne do fluorescencji, to jest do absorbowania
promieniowania w zakresie nadfioletowym i oddawania go przy niszej czstotliwoci w zakresie
widzialnym. Podjlimy prb stwierdzenia tego efektu i okazao si, e caa ko fluoryzuje w kolorze
niebieskawej koci soniowej, natomiast czysty kolagen wydziela wiato intensywnie niebieskie, a
czysty apatyt ciemne ceglastoczerwone. Stwierdzilimy przy tym zastanawiajc niezgodno, ktra
doprowadzia w kocu do odkrycia mogcego przynie korzy wielu ludziom. Kiedy mianowicie
poczylimy wiata emitowane na zasadzie fluorescencji z kolagenu i apatytu, powinnimy otrzyma
taki kolor wiata, ktre wysyane jest przez ca ko. Tak jednak nie byo. Byo to wskazwk, e w
trakcie chemicznej separacji powodowalimy wymywanie jeszcze jakiego innego skadnika substancji
macierzystej koci.
Charlie i ja na kilka lat utknlimy w miejscu z badaniami prowadzonymi nad opisanymi wyej
zjawiskami. Trwao to do czasu, a nasz uwag zwrcio domieszkowanie, nowe osignicie w
technologii elektroniki ciaa staego. Okazao si bowiem, e niewielkie domieszki do pprzewodnika
niektrych pierwiastkw mog ogromnie zmienia jego charakterystyki elektryczne. Wytwarzanie przy
wykorzystaniu domieszkowania pprzewodnikw o podanych charakterystykach stao si nauk
sam w sobie; jeli o nas chodzi, to zwrcio to nasz uwag na pierwiastki ladowe w koci.
Wiedzielimy ju, e niektre pierwiastki ladowe, takie jak: mied, ow, srebro i beryl bardzo atwo
byy wizane przez ko. U grnikw wydobywajcych beryl stwierdzano bardzo duy wskanik
wystpowania osteogennego misaka raka koci poniewa beryl w nieznany sposb znosi
tego eksperymentu, wiedzielimy ju, e jestemy na dobrej drodze do rozwizania zagadki. Tylko
nieliczne z metali, jakie byy w roztworze, wizay si z prbkami. Byy to: beryl, mied, elazo, cynk,
ow i srebro. rednice zwizanych atomw stanowiy dokadne wielokrotnoci innych. Wyniki
wskazyway, e miejsca wice byy maymi wnkami, do ktrych mg pasowa jeden atom srebra
lub oowiu, po dwa atomy elaza albo miedzi, albo cynku, albo te sze atomw berylu.
Jednak tylko jeden z tych pierwiastkw dawa nam. charakterystyczny sygna rezonansu
elektronowego, co wskazywao, e zawiera on du liczb wolnych elektronw mogcych wpywa na
elektryczne charakterystyki koci. Tym metalem bya mied. Spodziewalimy si, e sygna ERP
miedzi bdzie przyjmowa jedn warto, kiedy mied zwie si z apatytem, a inn, gdy bdzie
nastpowa jej wizanie z kolagenem. Sdzilimy, e wizanie miedzi nastpowa bdzie inaczej w
obydwu przypadkach, gdy struktura molekularna kolagenu i apatytu jest zupenie rna.
Trudno nam byo uwierzy w uzyskane wyniki. Wizanie rzeczywicie zmieniao charakter
rezonansu miedzi, lecz zmiany byy takie same w obydwu materiaach. Po analizie uzyskanych
wynikw doszlimy do wniosku, e pojedynczy atom miedzi pasuje do niewielkiego zagbienia, ktre
jest otoczone adunkami elektrycznymi rozmieszczonymi w charakterystyczny sposb zarwno na
powierzchni krysztakw apatytu, jak i wkienek kolagenu. Poniewa wzorzec rozkadu adunku by
taki sam w obydwu materiaach, wiedzielimy, e miejsca wizania byy takie same na obydwu
powierzchniach i e ukadaj si one w ten sposb, i tworz wyduon wnk, ktra czy kryszta z
wkienkiem. Inaczej mwic, te dwa wice miejsca pasuj do siebie w taki sposb, e tworzy si
zamknita wnka, w ktrej umiejscawiaj si dwa atomy miedzi. Siy elektryczne wiza atomw
miedzi utrzymuj przy sobie krysztaki i wkienka analogicznie, jak drewniane zworniki mocujce ze
sob poszczeglne czci starych mebli. Ponadto natura elektryczna wnk i kokw sugerowaa, e
na poziomie atomowym udao si nam dokadne umiejscowi pooenie zcza p-n.
Odkrycie to moe mie pewne znaczenie medyczne. Do tego bowiem momentu umykaa
ortopedom odpowied na pytanie, w jaki sposb nastpuje wizanie krysztakw apatytu z
powierzchni wkien kolagenowych. Mogo ono take pozwoli na zrozumienie procesu osteoporozy,
a wic sytuacji, kiedy krysztaki odpadaj od kolagenu i zaczyna si zwyrodnienie koci. Proces ten
jest czsto nazywany odwapnieniem (dekalcyfikacj), chocia w jego trakcie dochodzi do utraty nie
tylko wapnia. Jest on jedn z powszechnych cech starzenia si. Sdz, e do osteoporozy dochodzi
wtedy, gdy w jaki sposb nastpuje usuwanie miedzi z koci. Mogoby to dzia si nie tylko w
rezultacie procesw chemicznych czy metabolicznych, lecz take wskutek zmian
elektromagnetycznych si wicych, czego rezultatem byoby wanie wypadanie zwornikw". Jest
te moliwe, e moe by to skutek zmiany typowych dla caoci organizmu pl elektrycznych lub
zmian pl w otaczajcym rodowisku.
kapsuy.
Osteoporoza rozwijajca si podczas lotw kosmicznych moe by powodowana przez
nienaturalne prdy indukowane w koci, powstajce w rezultacie przemieszczania si statku w polu
geomagnetycznym, podczas ktrego co p orbity nastpuje odwracanie si jego kierunku. Moe ona
rwnie powstawa w wyniku bezporedniego oddziaywania zmian kierunku tego pola. Ten
nienormalny stan, zdolny do wywoania bezporednich zmian aktywnoci komrek kostnych,
nakadaby si wic na nietypowe odpowiedzi naturalnego ukadu elektrycznego koci, co w rezultacie
stanu niewakoci z ca pewnoci dochodzi do skutku. Nie wystpujce w normalnych warunkach
zmiany kierunku pola mog take oddziaywa osabiajco na miedziowe zworniki". Wskutek
uprzedniego dziaania warunkw ziemskich koci znajduj si jeszcze w stanie przebudowy, kiedy
otrzymuj sygna: nie oddziauje sia cienia, ko nie jest potrzebna". Wiemy, e spowodowane
stanem niewakoci bardziej rwnomierne rozmieszczenie krwi jest odczuwane przez serce jako jej
nadwyka. Powoduje to usuwanie z krwi pynw i jonw, w tym rwnie wapnia. Wydaje si jednake,
e ten skutek nie jest rezultatem samego stanu niewakoci, gdy kosmonauci na pokadzie Skylaba"
wykonywali przecie intensywne wiczenia fizyczne, co powinno byo wywoa wystarczajco duo
naciskw na koci. W czasie 12-tygodniowego lotu wiczyli oni tak intensywnie, e uwidocznio si to
nawet w przyrocie masy miniowej, a mimo to odwapnienie osigao u nich poziom 6,8%.
Rosjanie najpierw ogosili, e rozwizali ten problem przed lub w czasie 26 lotu statku Sojuz"
(1977/1978), podczas ktrego dwaj kosmonauci przebywali na orbicie okooziemskiej przez ponad 3
miesice. Podobno u nastpnych radzieckich kosmonautw, ktrzy pozostawali w stanie niewakoci
a 211 dni, nie stwierdzono patologicznej osteoporozy. Gwny lekarz radzieckich zag kosmicznych
Gazienko powiedzia, e po trzech miesicach zaburzenia te ustpuj samorzutnie. Jednake
owiadczenie to zostao pniej oficjalnie wycofane. Mara przeczucie, e Rosjanie pracuj nad
sposobem unikania tych komplikacji zdrowotnych poprzez wytwarzanie w statku kosmicznym pl
charakterystycznych dla powierzchni Ziemi. Sposb ten, jak dotychczas, nie dziaa tak, jak
oczekiwano. Andy Bassett sugerowa, by naszych kosmonautw wyposaa w nakadane wraz ze
skafandrem cewki zdolne do wytwarzania takich pl elektromagnetycznych, ktrych charakterystyka
byaby zbliona do tej, jaka jest wytwarzana wskutek naciskw na koci, co ma miejsce w warunkach
normalnego dziaania siy cikoci. Jak dotd, NASA nie przejawiaa zainteresowania t propozycj.
Na nieszczcie dla poruszajcych si po powierzchni Ziemi ofiar osteoporozy, odkrycie
miedziowych zwornikw" nie doczekao si kontynuacji w pracach innych badaczy, cho artyku na
ten temat opublikowaem przed ponad pitnastu laty. Charlie i ja chcielimy kontynuowa te badania,
jednak wiedzielimy, e w tym samym czasie moemy powica nasze siy i rodki tylko jednemu
zasadniczemu kierunkowi prac. Zdecydowalimy, e badania nad sterowaniem regeneracj s
naszym zasadniczym celem, przeto z wielkim alem musielimy zarzuci prace nad osteoporoz.
Uzbrojeni w nasz nowo zdobyt wiedz o tym, e elektryczno steruje wzrostem koci,
powrcilimy wic do bada nad nerwami, przygldajc si baczniej temu, w jaki sposb prdy, ktre
w nich przepywaj, pobudzaj odrastanie.
Niespodzianka we krwi
Poczuem si tak, jakby nagle odsunito zason w wityni, a ja, wybauszajcy oczy obcy
czowiek, tylko przez pomyk uznany za nowicjusza, zostaem uroczycie wprowadzony do
sanktuarium, gdzie mam wzi udzia w misterium nad misteriami. Widziaem jak fantasmagori,
ywy gobelin form ozdobionych klejnotami a do najmniejszych ich szczegw. Taczyy one jak
gocie na hucznym weselu. Zmieniay ksztaty. Tworzce je kolorowe skorupki zmieniay swe uoenie
niczym w kalejdoskopie, jakby kto nimi bezustannie onglowa. Wysuway one z siebie wypustki,
ktre byy zupenie podobne do pochodni wybuchw na Socu. Pomimo tego, ich aktywno bya w
sposb oczywisty wzajemnie sprzona: dziaanie kadego z tworw odbywao si w zgodnym rytmie
z tym, co czyniy ssiednie. Wyglday one jak rojce si pszczoy: mona byo zauway, e
wzajemnie si rozpoznaj i gorczkowo komunikuj z sob, lecz rzecz zupenie niemoliw byo
dowiedzie si, czego dotycz komunikaty. Inscenizoway one ywy obraz, ktrego pikno napawao
mnie lkiem.
Po wczeniu wiata odniosem wraenie, e audytorium jest nieciekawe i nierzeczywiste. Wanie
przed chwil ogldaem rozmaite typy komrek w trakcie ich normalnej aktywnoci yciowej, tak jak
mona to byo zobaczy pod mikroskopem i zarejestrowa przy pomocy ostatnio wynalezionej
poklatkowej techniki filmowania. Realizator filmu szczerze przyzna, e ani on, ani nikt inny nie mia
pojcia, co robi komrki, ani te o tym, w jaki sposb i dlaczego to robi. Przede wszystkim w latach,
kiedy miao miejsce formowanie si naszych postaw badawczych, my, biolodzy, wikszo czasu
spdzalimy na dokonywaniu sekcji martwych zwierzt i studiowaniu preparatw martwych komrek.
Preparaty te byy odpowiednio barwione po to, by atwiej mona byo zobaczy poszczeglne ich
struktury. Stanowiy wic pobielane pyty nagrobne", jak si kto o nich wyrazi. Oczywicie, wszyscy
wiedzielimy, e ycie jest bardziej procesem ni struktur, ale mielimy te skonno do
zapominania o tym, poniewa struktury jest o wiele atwiej bada. Film ten przypomnia mi, jak bardzo
od rzeczywistoci biologicznej oddalone s nasze statyczne pojcia o niej. Jeli uprzytomniem sobie,
e kada z tych migoccych komrek bya potencjaln ctkowan zahaczy nawet jak osob, jak
nigdy umacniaem si w przekonaniu, e moja praca odsonia zaledwie niektre aspekty sterujcego
procesami ukadu, ktry jest tak szeroko rozpowszechniony i tak urozmaicony, jak samo ycie i o
ktrym a dotd nic nie byo wiadomo.
Film ten pokazano w 1965 roku na finansowanym przez National Academy of Sciences
[Pastwowa (Narodowa Akademia Nauk Stanw Zjednoczonych (przyp. tum.)] (NAS) spotkaniu
roboczym powiconym gojeniu si zama. Byo ono jednym z wielu tego typu spotka, ktre
organizowano dla kierownikw oddziaw klinicznych w celu zorientowania ich w najbardziej
obiecujcych kierunkach bada. Nadzwyczaj energiczny organizator, Jim Wray, zosta wanie
niedawno mianowany szefem wydziau chirurgii ortopedycznej w Upstate Medical Center. Jednak te
wymienite umiejtnoci Jima miay raczej charakter polityczny ni naukowy. Poniewa byem
aktywnym badaczem i wanie niedawno awansowano mnie na stanowisko profesora
nadzwyczajnego, poprosi mnie, abym zamiast niego zabra gos na tym spotkaniu. Staraem si z
tego jako wyga, gdy byem przekonany, e jeli tylko otworz gb na temat elektrycznych koci,
zostanie to bardzo chodno przyjte przez grube ryby obecne na tym spotkaniu. Jednak Jim wymg
na mnie zastpstwo. Spotkanie rzeczywicie przebiego tak, jak oczekiwaem, jednak pojawiy si trzy
bardzo jasne punkciki. Pierwszym z nich byo wspomniane wyej sfilmowanie poruszajcych si
mikro-obiektw biologicznych. Drugim bya szansa poznania si z innym delegatem z naszego
oddziau, bystrym modym chirurgiem ortopedycznym, Dayidem Murray'em. Trzecim wreszcie bya
obecno dr. Johna J. Pritcharda.
Dr Pritchard by renomowanym brytyjskim anatomem, ktry wnis duy wkad w wiedz o gojeniu
si zama. By on, po pierwsze, gwnym referentem na tym spotkaniu,*po drugie spenia niejako
rol ojca-dobroczycy, ktry mia ocenia wszystkie wystpienia, a na zakoczenie mia podsumowa
przebieg caego spotkania. David i ja nieomal nie opucilimy jego wystpienia. Przedstawiane
referaty wydaway si bowiem zawiera niewiele nowych idei. Sdzilimy wic, e i Pritchard nie
bdzie mia nic do podsumowywania. Jednak z tego powodu, e autobus na lotnisko w Waszyngtonie
wyjeda dopiero po wystpieniu Pritcharda, pozostalimy do koca spotkania. Z taktem, ktry
wydawa si osobliwie angielski, oceni on referaty podobnie jak my, lecz uj to w taki sposb, by
nikogo nie urazi. Podkreli, e gojenie si zama naley traktowa jako pozostao regeneracji.
Wikszo poprzednich prac na temat zama opisywaa, co si dzieje, kiedy nastpuje zlewanie si
koci. Czyniono to jednak w przeciwstawieniu do pyta typu, jak" i dlaczego". Sam Pritchard uj to
nastpujco: Niewiele uwagi powicono czynnikom, ktre inicjuj, kieruj i kontroluj rozmaite
procesy zaangaowane w gojenie si koci." Tak jak w badaniach nad regeneracj, to wanie stanowi
najwaniejsz kwesti odnoszc si do zama spuentowa on swe podsumowanie.
Dave i ja musielimy czeka kilka godzin na samolot do Syracuse. Siedzielimy wic w hallu
lotniska rozmawiajc z podnieceniem o zamanych kociach. W obliczu faktu stwierdzenia przeze
mnie zaangaowania prdw elektrycznych w regeneracj koczyn salamandry, Dave zgadza si, i
jest rzecz co najmnej rozsdn przypuci, e podobne czynniki kontroluj procesy naprawy zama.
Majc ju na swym koncie rozszyfrowanie systemu adaptacji koci do naciskw (prawo Wolffa),
czuem si dostatecznie przygotowany do powrotu do bardziej zoonych problemw regeneracji
poprzez podjcie bada nad ich pozostaoci w postaci gojenia koci. Zdecydowalimy si z Davem
na wspprac i jeszcze w czasie lotu do Syracuse zaplanowalimy wsplne przeprowadzenie
eksperymentw. W kadej serii eksperymentw zamierzalimy ama okrelon ko zwierzcia w
standardowy sposb. Moim zadaniem miao by badanie si elektrycznych w miejscu zamania i wok
niego, w miar jak postpuje gojenie. Na kadym etapie gojenia si zama zamierzalimy zabija po
kilka zwierzt. Dave, bdcy ekspertem w dziedzinie histologii, mia wykonywa preparaty
mikroskopowe i bada zmiany zachodzce w komrkach. W trakcie tych bada mielimy
konfrontowa ze sob poczynione przez nas obserwacje, by przekona si, czy elektryczno istotnie
odgrywa kierujc rol w stosunku do komrek.
Pierwszym zadaniem by wybr zwierzt dowiadczalnych. Chcielimy prowadzi badania na
krlikach lub psach, poniewa naszym ostatecznym celem byo zrozumienie tego, co dzieje si w
ludzkich kociach, std prace chcielimy prowadzi na zwierztach moliwie najbardziej zblionych do
czowieka. Przewidywalimy, e bdzie potrzeba bardzo duo tych zwierzt, aby moliwie adekwatnie
przebada kad faz gojenia. My jednak nie mielimy ani funduszy, ani miejsca, gdzie mona by
utrzymywa tak wiele duych ssakw. Mylelimy o szczurach, lecz nawet ich najdusze koci s za
krtkie na to, aby mona byo wyranie dostrzega zachodzce w nich zmiany, a prcz tego koci te
s krzywe. Poszukiwalimy porzdnych, dugich i prostych koci, na ktrych moglibymy dokonywa
bardzo podobnie wygldajcych zama.
Zdecydowalimy si na aby. Byy one tanie i atwe do utrzymywania, miaem te znaczne
dowiadczenie w prowadzeniu prac nad nimi; nawet sami moglimy troch ich naapa w pobliskich
stawach. W tym wszystkim miao jednak najwiksze znaczenie to, e dolna cz nogi dorosego
osobnika ma tylko jedn ko: zamiast znajdujcych si w tym miejscu u ssakw dwu koci
(piszczelowej i strzakowej) wystpuje tylko jedna piszczelowo-strzakowa. Ma ona dugo okoo
piciu centymetrw i porzdny, dugi trzon.
Pozbylimy si naszych obaw co do zbyt duego ewolucyjnego dystansu pomidzy abami i
ludmi, kiedy w bibliotece zagbilimy si w literaturze na temat tego, co ju wiadomo o gojeniu si
zama u ab. Sam dr Pritchard wraz z dwoma studentami, J. Bowdenem i A.J. Ruzick, stwierdzili, e
u ab gojenie si zamania ma taki sam przebieg, jak u czowieka. Postawilimy wic nastpujce
pytanie: co jest czynnikiem stymulujcym komrki okostnej i komrki szpiku kostnego do
przeksztacania si w komrki wytwarzajce ko?
Rozpoczlimy od znieczulenia zwierzt i od amania tych maych zielonych nek przez
zdecydowane zginanie ich do pewnej tylko wartoci kta. Dokadalimy przy tym stara, by nie
dochodzio do przerwania okostnej wok zamania. Doszedem do wniosku, e musz nakada na
koczyny opatrunki gipsowe nie dlatego, eby zwierzta wydaway si bardzo cierpie z powodu
zamania, lecz dlatego, i ich ruchy powodoway przesuwanie si zamanych koci, a to zupenie
uniemoliwiao przeprowadzanie systematycznych obserwacji. Ale tak czy tak, zamania koczyn
zagoiyby si. W naszej pierwszej partii szedziesiciu ab stwierdzilimy, e dwie ju w warunkach
naturalnych miay zamane i zronite po zamaniu nogi. Jestem przekonany jednak, e aby, ktre
znalazy si w naszych rkach, byy pierwszymi, ktre doczekay si gipsowych opatrunkw
usztywniajcych.
Jakkolwiek zmiany elektryczne miay charakter zoony, ich charakter by jednak taki sam w kadej
zamanej koci. Ujawniay si przy tym dwie wyranie widoczne cechy, jedna w okostnej, druga w
koci. Zanim nastpio zamanie, znajdujca si po stronie kostki cz koci i okostna miay w
stosunku do czci kolanowej niewielki ujemny potencja, wynoszcy mniej ni jeden miliwolt. W
momencie zamania ujemny potencja na okostnej bezporednio nad zamaniem skaka do 6 lub 7
miliwoltw, podczas gdy poniej i powyej zamania powstaway obszary dodatniego adunku. Po
tygodniu ustalaa si normalna dla okostnej progresja adunku ujemnego w stron kostki. Jeli
zamanie rozrywao okostna, wtedy ujemny potencja przekracza nawet warto 7 miliwoltw.
Odcicie zwisajcej czci koczyny natychmiast doprowadzao do odwrcenia polaryzacji,
generowania dodatniego prdu uszkodzeniowego w kikucie. Dziao si to dokadnie tak, jak w
przypadku ab w moich poprzednich badaniach nad regeneracj. Sama ko natomiast ulegaa
krtkoterminowej zmianie biegunowoci przeciwnej do tej, jaka zachodzia w okostnej. W cigu
pierwszych godzin na obydwu kocach zamanej koci pojawia si niewielki potencja dodatni,
nastpnie w cigu trzech godzin spada on do zera.
Elektryczno miaa dwa rne rda. Kiedy przeciem nerwy nogi, odczyty z okostnej
gwatownie spaday, co wskazywao, e potencjay te pochodziy od prdw pyncych z nerww do
okostnej i obszaru otaczajcego ran. Wyniki pomiarw dokonywanych na koci (ktra prawie wcale
nie ma unerwienia) nie ulegay zmianom. Wiele materiaw piezoelektrycznych wytwarza prd przez
kilka nawet godzin, jeli po zamaniu pozostawi sieje w stanie utrzymujcych si napre; doszedem
do przekonania, e zachodzi to rwnie w przypadku koci i nie musiaem dugo czeka na to, by si
przekona, i inny zesp badawczy wanie to potwierdzi. Tak wic dwa oddzielne prdy: jeden
pochodzcy od nerww, drugi od substancji macierzystej koci, wytwarzay potencjay o przeciwnej
biegunowoci zupenie podobnie, jak to si dzieje w ogniwie. Te ywe elektrody generoway zoone
pole elektryczne, ktrego ksztat i natenie dokadnie odzwierciedlay pooenie poszczeglnych
kawakw koci. Tak wic koczyna sporzdzaa samej sobie co w rodzaju zdjcia rentgenowskiego.
Podczas gdy ja zajmowaem si miernikami i elektrodami, Dave pobiera prbki koci i skrzepw
krwi, przygotowujc je do obserwacji pod mikroskopem. W okresie dwu pierwszych godzin po
zamaniu koczyny, co kwadrans zabijalimy kilka ab, nastpnie t sam ich liczb co dzie przez
dwa nastpne tygodnie, potem co drugi dzie w cigu trzeciego tygodnia i wreszcie co tydzie przez
ostatnie trzy tygodnie. Przygotowanie preparatw zajmowao kilka dni.
W trakcie normalnie przebiegajcego gojenia, w okoo dwie godziny po zamaniu, tworzy si skrzep
krwi. W cigu tygodnia przeksztaca si on w bla-stem. W cigu drugiego i trzeciego tygodnia staje
si ona gumowat i wknist kostnin, ktra w cigu trzech do szeciu tygodni przeksztaca si w
ko. W tym ostatnim okresie wysepki koci pojawiaj si najpierw w pobliu krawdzi zamania.
Nastpnie pojawiaj si mosty kostne, ktre cz ze sob te wysepki. Dopiero po tym cay obszar jest
stopniowo zapeniany i porzdkowany w taki sposb, e powstaje prawidowego ksztatu jama
szpikowa i kanaliki kostne, ktre doczaj si do segmentw starej koci.
Dave rozpocz prac nad prbkami pobranymi prawie tydzie po zamaniach, kiedy oczekiwalimy
pojawiania si pierwszych oznak formowania si kostniny.
Co za cholernie zabawna sprawa powiedzia, kiedy wszed z pierwszym pudekiem preparatw.
Nie widz adnych mitoz w okostnej. Nie ma dowodw na to, by komrki tam rozmnaay si lub
migroway.
Bylimy zgodni co do tego, e musielimy co le zrobi. Praca Pitcharda nie pozostawiaa
adnych wtpliwoci. Opublikowa on nawet zdjcia dzielcych si komrek okostnej,
przemieszczajcych si ku szczelinie. Mylelimy, e moe nasze obserwacje odnosz si do innego
okresu po zamaniu, ale z drugiej strony na wasne oczy widzielimy, e kostnin zaczynaa si jednak
formowa. Dave wrci do badania prbek pobranych w cigu kilku pierwszych dni, cho nie
spodziewalimy si niczego wicej zobaczy poza zakrzep krwi. Wkrtce zawoa mnie do swojej
pracowni i zapyta:
Co ty na to, gdybym ci powiedzia, e czerwone ciaka krwi zmieniaj si i staj si nowymi
komrkami, tworzcymi tkank kostn?
A jknem.
Nonsens, to nie moe tak by. A jednak tak byo naprawd. Przejrzelimy wsplnie ca seri
preparatw. Poczwszy od drugiej godziny po zamaniu erytrocyty (czerwone ciaka krwi) zaczynay
si zmienia.
Czerwone ciaka krwi wszystkich krgowcw, oprcz ssakw, posiadaj jdra. U ssakw komrki
te przechodz jeszcze dodatkowy etap rozwoju, w wyniku ktrego trac swe jdro. Powstae w ten
sposb komrki s mniejsze, mog przepywa przez drobniejsze naczynia wosowate, mog by
bardziej zapenione hemoglobin, dziki czemu wydajniej mog transportowa tlen i dwutlenek wgla.
Erytrocyty posiadajce jdra uwaane s za bardziej prymitywne, lecz jdra te s skarlae
pokurczone i nieaktywne. DNA w skarlaych jdrach znajduje si w stanie upienia, za komrki
wykazuj bardzo niewielk aktywno metaboliczn, tzn. nie spalaj glukozy w celu uzyskiwania
energii i nie syntetyzuj biaek. Jeli chciaoby si znale kandydata na komrki zdolne do
odrnicowania si i do zwikszonej aktywnoci metabolicznej, to wybr tych wanie erytrocytw
byby wyborem najgorszym z moliwych.
Na naszych preparatach widzielimy, e erytrocyty przechodziy wszystkie stadia swego rozwoju w
kierunku odwrotnym. Najpierw traciy swj charakterystyczny ksztat spaszczonej elipsoidy i staway
si okrge. Zarys ich bon stawa si muszlowaty. Trzeciego dnia komrki staway si ameboidalne i
poruszay si przy pomocy pseudopodiw. Jednoczenie ich jdra nabrzmieway i, sdzc po ich
reakcjach na barwienie i wiato, nastpowaa reaktywacja DNA. Zaczlimy wykorzystywa
mikroskop elektronowy, by lepiej mona byo obserwowa te zmiany. W kocu pierwszego tygodnia
uprzednie erytrocyty uzyskiway peny zestaw mitochondriw, jak te rybosomw (organelli, w ktrych
zachodzi synteza biaek) i zupenie wyzbyway si hemoglobiny. Do trzeciego tygodnia przeksztacay
si w komrki tworzce chrzstk, ktre wkrtce staway si komrkami tworzcymi tkank kostn.
Ten obrt spraw bynajmniej mnie nie uszczliwia. Jak mielimy pogodzi to, co
zaobserwowalimy, z dobrze udokumentowanymi ustaleniami Prit-charda, Bowdena i Ruzicki? Ja
oczekiwaem na znalezienie dowodw na istnienie elektrycznego ukadu pprzewodnikowego, ktra
to koncepcja bya wystarczajco ekstrawagancka, by trzyma mnie na uboczu gwnego nurtu bada.
Bybym szczliwy, gdyby zaobserwowane zmiany elektryczne dobrze pasoway do prostych zmian,
jakie zachodziy w komrkach okostnej. Rnica pomidzy tymi komrkami i erytrocytami jest
zasadnicza. Komrki okostnej s blisko spokrewnionymi prekursorami komrek kostnych, natomiast
komrki kostne, jeli chodzi o pokrewiestwo, s niesamowicie od nich odlege. Nie mogyby one
tworzy koci, gdyby na poziomie genetycznym nie dokonao si zasadnicze ich
przespecjalizowanie". Te aby ujawniajc nam metaplazj odrnicowanie, po ktrym nastpuje
ponowne rnicowanie, ale ju w komrki zupenie nie spokrewnionego typu twardo zderzay nas ze
cian dogmatu. Proces ten obejmowa jedne z najbardziej wyspecjalizowanych komrek w ciaach
tych zwierzt i wygldao na to, e proces ten by uruchamiany przez pole elektryczne, osigajce sw
szczytow warto w okoo godzin po zamaniu.
Naszym nastpnym krokiem byo napisanie do dr. Pritcharda listu penego wyrazw powaania, w
ktrym pytalimy go, czy jest on w stanie w jaki sposb wyjani t sprzeczno wynikw obserwacji.
Odpowiedzia negatywnie, ale skierowa nas do dr. Bowdena, ktry przeprowadzi najistotniejsz
cz bada w ramach pracy doktorskiej. Bowden podsun moliwe wyjanienie. Ot prowadzi on
swoje eksperymenty pod naciskiem gonicych terminw i po to, aeby zdy zakoczy prac we
waciwym czasie, przyspiesza tempo metabolizmu przez przetrzymywanie ab w podwyszonej
temperaturze jedynie o kilka stopni niszej od tej, jaka byaby dla nich zabjcza.
Bowden wspomnia rwnie, e take dwaj inni badacze, ktrych cytuje on w swojej pracy,
otrzymali podobne jak on wyniki. W latach dwudziestych pewien Niemiec, H. Wurmbach, rwnie
przygotowujcy doktorat, zauway dziwne transformacje komrek w skrzepie krwi i martwi si tym, e
nie moe ich wyjani. Jednake Wurmbach stwierdzi te zachodzenie mitoz w okostnej. Gojenie si
zamania przypisa temu ostatniemu procesowi, gdy nie wiza si on z odrnicowywaniem si
komrek. W dziesi lat pniej inny badacz niemiecki, A. Ide-Rozas, zauway podobne zmiany
komrek krwi i wykaza przy tym wicej miaoci. Wskaza on mianowicie, e ten typ transformacji
jest gwn si zaangaowan w gojenie zama u ab i zasugerowa nastpnie, e u salamander,
regenerujcych utracone koczyny, blastema wyksztaca si z obdarzonych w jdra czerwonych
krwinek. Inne obserwacje wydaway si sta w sprzecznoci z sugesti Ide-Rozasa dotyczc
blastemy koczyn. W rezultacie sugestia ta zostaa odrzucona, a prace tego badacza ignorowano.
Bowden yczy nam wicej szczcia.
List tego badacza stworzy pewien ukad odniesienia pozwalajcy na zrozumienie naszych
wynikw. Wiedzielimy ju, e u ssakw gojenie zama nie zachodzi wskutek odrnicowania
czerwonych krwinek, poniewa nie posiadaj one jder, a wic nie moe dziaa mechanizm
powodujcy oczekiwane przez nas zmiany. Ssaki maj rwnie grubsz okostn ni inne krgowce, z
czego wnioskowalimy, e podziay komrkowe w okostnej ssakw odgrywaj znaczniejsz rol.
Wydawao si, e aby rozporzdzaj obydwiema metodami gojenia zama, lecz e przy wyszych
temperaturach otoczenia nastpuje aktywizowanie si jedynie komrek okostnej.
Odrnicowanie dokonane na yczenie
Teraz ju mielimy pewno, e nasze wyniki opisyway to, co na pewno zachodzio.
Powtrzylimy te same badania nad gojeniem si zama, lecz tym razem obserwowalimy yjce
komrki. W tym celu trzeba byo pobra prbki tkanki i filmowa je technik poklatkow, a wic
podobn do tej, ktra zrobia na mnie tak wielkie wraenie podczas wspomnianego wczeniej
spotkania roboczego zorganizowanego przez NAS. Uzyskalimy potwierdzenie faktu, e zmiany
zaczynay si w pierwszych godzinach, akurat po osigniciu szczytowej wartoci przez siy
elektryczne.
Na tym etapie zdecydowalimy si na przeprowadzenie eksperymentu krzyowego. Jeli
elektryczno rzeczywicie spenia rol czynnika, ktry inicjuje gojenie, to moglimy sztucznie
wytworzy takie pole i spowodowa zachodzenie takich samych zmian w normalnych komrkach krwi,
znajdujcych si poza organizmem aby. Jeli nie udaoby si tego dokona, byoby to dla mnie
rwnoznaczne z tym, e ostatnie siedem lat powiciem na zbieranie znaczkw".
Zajcie to, polegajce na kolekcjonowaniu interesujcych faktw, owszem, jest interesujce, lecz w
ostatecznym rozrachunku byoby trywialne.
inne biaka, lecz podwjn ich ilo w stosunku do tej, jaka jest charakterystyczna dla prekursorowych
czerwonych ciaek krwi.
Najbardziej przekonujcy eksperyment zaproponowa Da Harrington, student, ktry zaj miejsce
Freda Browna i ktry p.niej uzyska stopie doktorski w zakresie anatomii. Zasugerowa on
mianowicie posuenie si pewnymi dobrze znanymi inhibitorami metabolicznymi, ktre rozprzgaj
ukad DNA-RNA-biako, by przekona si, czy w ten sposb mona zapobiec odrnicowaniu. Jednym
z takich inhibitorw jest antybiotyk puro-mycyna, ktry blokuje przekaz informacji od RNA
posacowego do rybosomw, uniemoliwiajc przez to tworzenie biaek. Da zaproponowa wic,
ebymy obserwacje prowadzili jednoczenie na dwu pojemnikach. W pierwszym z nich, przez ktry
przepuszczany bdzie prd elektryczny, znajdowa si bd komrki krwi w roztworze soli (dokadnie
tak, jak w poprzednich dowiadczeniach), natomiast w drugim znajdowa si bd komrki krwi tej
samej aby, pojemnik bdzie podczony do tego samego generatora, lecz roztwr zawiera bdzie
take puromycyn. Dziki temu warunki dowiadczenia bd dokadnie kontrolowane. Jeli prd
naprawd powoduje wczanie si nowych genw, to puromycyna powinna blokowa odrnicowanie
przez swj negatywny wpyw na wykonywanie instrukcji prowadzcych do syntezy DNA. Jeli za
prd powoduje jedynie degeneracj, to wpyw puromycyny nie powinien by zauwaalny i
transformacje powinny zachodzi w dalszym cigu.
Stwierdzilimy, e komrki w roztworze zawierajcym puromycyn nie zmieniy si. W tej sytuacji
Da zaproponowa, by kultur przemy kilkakrotnie wod, w celu wypukania z niej tego antybiotyku.
Okazao si, e po takim zabiegu komrki zaczynay si zaraz dzieli, i to bez dziaania prdu!
Widocznie prd spowodowa zmian genetyczn, pomimo oddziaywania antybiotyku i geny
pozostaway w stanie odblokowanym. Skoro zatem zniesiono blokad puromycynow poprzez
przemycie wspomnianej kultury, ukad syntezy biaek dziaa w dalszym cigu bez zarzutu.
Do pocztku 1970 roku mielimy solidne dowody wiadczce za prawie kadym detalem ukadu
gojenia zama u ab i, na zasadzie ekstrapolacji, prawdopodobnie take u czowieka. Podobnie jak
wszystkie inne zranienia, zamanie wytwarza prd uszkodzeniowy, w tym wypadku pochodzcy z
nerww zlokalizowanych w okostnej [Nie kontrolowane deformacje wzrostu, ktre czsto spotyka si
w przypadku zama koczyn ludzi chorych na poraenie i trd, mona tumaczy brakiem prdu
okostnowego (pochodzcego od nerww). Ich koci nie przestaj jednak generowa dodatniego prdu
pyncego przez szczelin zamania, lecz wskutek uszkodzenia nerww nie zachodzi jego
kompensowanie przez ujemny potencja okostnowy, ktry zazwyczaj panuje w otoczeniu zamania]
oraz jej otoczeniu. Jednoczenie ko generuje wasny prd dziki swym wasnociom
piezoelektrycznym i resztkowemu naciskowi w poszarpanej matrycy apatytowo-kolagenowej. Obydwa
te sygnay oddziaujc jednoczenie powoduj pobudzenie komrek produkujcych tkank kostn.
Pomijajc identyczno zaangaowanych komrek, naprawa koci wydaje si przebiega w
zasadzie identycznie u wszystkich krgowcw, przechodzc przez stadium skrzepu krwi, powstawania
blastemy, kostniny i ossyfikacji. U ryb, pazw, gadw i ptakw czerwone krwinki wchodzce w skad
skrzepu odpowiaday adrnicowaniem na pole elektryczne, szczeglnie na wpyw dodatnich
potencjaw powstajcych na kocach zama koci. Nastpnie ulegay one ponownemu rnicowaniu
w komrki chrzstki, ktre pniej staway si osteonami.
Siy elektryczne odgrywaj rol wycznika aktywujcego zablokowane geny. Prawdziwa jego
natura pozostawaa jedynym elementem w tym procesie, z ktrego identyfikacj nie moglimy sobie
poradzi. Prd nie mg bezporednio oddziaywa na jdro, gdy jest ono izolowane od otoczenia
komrki przez bon komrkow i cytoplazm. Wiedzielimy, e pierwotny skutek oddziaywania prdu
musi realizowa si na poziomie bony komrkowej. To, e jest ona naadowana elektrycznie, byo ju
znan spraw. Mona byo sdzi, e adunki elektryczne na bonie s uoone prawdopodobnie w
sposb charakterystyczny dla kadego typu komrek. Postawilimy postulat, e bona komrkowa
uwalnia molekuy, ktre maj zdolno do znoszenia blokady genw. Powinny one przedostawa si
do jdra komrkowego, po dotarciu do ktrego powoduj wczanie si genw. Opierajc si na
ostatnich postpach wiedzy o budowie RNA, sugerowalimy, e molekuami odblokowujcymi
mogyby by stabilne czsteczki posacowego RNA, ktre przetrway w dojrzaych czerwonych
ciakach, podczas gdy jdro ulego pokurczeniu i wstrzymao swoj aktywno. Molekuy RNA mog
by stabilne przez dugi okres, jeli s pozwijane, a ich pasma poczone ze sob wizaniami
protonowymi. Gdyby takie pozwijane molekuy byy wizane z bon komrkow, wtedy sabiutkie
prdy mogyby rozprzga te wizania i molekuy ulegyby rozwiniciu. Hipoteza ta nie zostaa jednak
poddana testowaniu.
Kocowy etap gojenia si ran zachodzi przy udziale prostego mechanizmu ujemnego sprzenia
zwrotnego. W miar jak szczelina wypenia si now substancj macierzyst, w koci nastpuje
podlegajce prawu Wolffa przemieszczanie materiau. Dokonuje si ono tak, by podczas ostronego
uycia koczyny zachodzio kompensowanie naciskw doznawanych od otaczajcych mini. W
miar postpu tych procesw nastpuje zmniejszanie si tempa naprawy otaczajcych tkanek i
dopiero wtedy ustaje okostnowy prd uszkodzeniowy. W rezultacie pole elektryczne powraca do
normalnej wartoci i dochodzi w kocu do zatrzymania wszystkich procesw komrkowych
zaangaowanych w gojenie.
Kiedy ju zakoczylimy t seri eksperymentw, byem przekonany, e bya to najwaniejsza
cz pracy, jak kiedykolwiek byo mi dane przeprowadzi. Byem wic zdecydowany na
opublikowanie ich wynikw w obszerniejszym artykule, a nie w postaci krtkiej notatki. Sprzyjao mi
szczcie. Majc w cigu dwu ostatnich lat okazj kilkakrotnie wystpowa na rnych spotkaniach,
przeprowadziem te dugie rozmowy z dr. Uristem. Wykaza on entuzjazm wobec naszych wynikw.
Poniewa Urist by wydawc jednego z najpowaniejszych czasopism ortopedycznych Clinical
Orthopedics and Related Research" tam wanie wysaem nasze doniesienie. Zesp redakcyjny
Jednak pomimo sukcesu, jaki sta si udziaem Smitha, nie byo adnego powodu, aby
przypuszcza, i jego metoda bdzie skuteczna w stosunku do ssakw. Niedawno jeden z badaczy
zauway pewn regeneracj w tylnej nodze oposa, poniewa jednak torbacze rodz si jeszcze
bardzo nie rozwinite i dopiero w torbie matki przechodz dalsze stadia rozwoju, by po ich
zakoczeniu narodzi si niejako po raz drugi, przypuszczalimy, e by to raczej przypadek odrostu
embrionalnego. Wiadomo, e wikszo tkanek zarodka, kiedy nie s one jeszcze w peni
zrnicowane, posiada pewne zdolnoci regeneracyjne. Richard Goss wykaza, e coroczne odrosty
rogw jelenia i osia s przypadkiem prawdziwej regeneracji obejmujcej wiele tkanek, lecz zjawisko
to wydawao si nam tak odosobnione, e na jego podstawie nie moglimy mie adnej pewnoci co
do wystpowania tego zjawiska restytucji u innych ssakw czy w innych czciach ciaa.
Wielu badaczy sdzio, e wszelkie takie prby skazane s na niepowodzenie, gdy proces
cefalizacji [Cefalizacja jest jednym z kierunkw ewolucji budowy ciaa zwierzt o dwubocznej symetrii
ciaa, polegajcym na wyodrbnianiu si czci gowowej i skupianiu si w niej gwnych narzdw
zmysowych oraz mzgu (przyp. ttum.)] zaszed u ssakw o wiele dalej ni u pazw. Wiadomo byo,
e u wszystkich krgowcw stwierdza si prawie taki sam stosunek zawartoci tkanki nerwowej do
pozostaych tkanek, lecz u ssakw wikszo ograniczonych zasobw tkanki nerwowej koncentruje
si w coraz bardziej zoonym mzgu. Jak na to w niedawnej pracy wskaza Singer, te zmiany
proporcji zawartoci s tak znaczne, e zawarto nerww w nogach szczura jest o 80% nisza ni w
nogach salamandry. Jest to o wiele za mao w stosunku do krytycznej masy, jaka jest potrzebna dla
zachodzenia normalnej regeneracji. Sdzilimy wic, e nie potrafimy w sztuczny sposb
skompensowa tej rnicy.
Jeli nawet potrafilibymy dostarczy odpowiedni bodziec elektryczny, to i tak nie mielimy
pewnoci, czy znajd si odpowiednie komrki, ktre byyby w stanie odpowiedzie na jego dziaanie.
Czerwone ciaka krwi ssakw nie posiadaj jder komrkowych, wobec tego nie mog ulec
odrnicowaniu. Opierajc si na wynikach naszych dowiadcze dotyczcych gojenia si koci u
ab, przypuszczalimy, e niedojrzae czerwone krwinki mog przej t funkcj, lecz by moe s
one zaprogramowane, by ulega odrnicowywaniu, kiedy pojawi si potrzeba gojenia zama.
Zastanawialimy si nawet, jeli odpowiadayby one na dziaanie prdu doprowadzanego z zewntrz,
czy byoby ich wystarczajco duo, by mogy one dziaa w podany sposb.
Nie mona byo te zignorowa kwestii zoonoci. Wielu badaczy zjawiska regeneracji uwaao,
e tkanki ssakw stay si tak wyspecjalizowane i zoone, e ukad regulacyjny nie jest po prostu
zdolny do sprawowania nad nimi skutecznej kontroli. By moe nie jest on zdolny radzi sobie z
odpowiedni iloci informacji, potrzebnych do opisania wszystkich istotnych elementw. Jeliby tak
byo, to wytworzona przez nas blastema zatrzyma si po prostu na pewnym etapie, nie wiedzc, co
powinna dalej robi.
Na pocztek noga. szczura
Przetestowaem zcze platynowo-srebrowe takiego typu, to, ktre Smith wykorzysta do swoich
dowiadcze. Stwierdziem, e wytwarzao ono prd o kilka razy za duy w stosunku do tego, jaki by
potrzebny do spowodowania idealnego odrnicowania, jakie uzyskiwalimy w naszych
dowiadczeniach prowadzonych na abach. Joe Spadaro, ktry by jednym z magistrantw [Jest to
oczywicie przybliony odpowiednik okrelenia, "graduate student". W ten sposb okrela si osoby
posiadajce ju niszy stopie nadawany przez uniwersytet (bachelor bakaarza) i przygotowujce
prac prowadzc do stopnia master" w okrelonej dziedzinie (przyp. tum.)] Charliego,
zaproponowa, aeby pomidzy obydwa metale wprowadzi oporniki wglowe, dziki czemu
bdziemy mogli uzyska ukady wymuszajce przepyw prdu o rnych nateniach.
W dowiadczeniu przeprowadzonym wraz z Joe w 1971 roku amputowalimy prawe przednie nogi
trzydziestu piciu szczurom. Cicie przeprowadzilimy przez grn cz koczyny w znacznej
odlegoci od okcia tak, e na kocu pozostawaa jedynie nasada koci, ktra ju dawno przestaa
rosn. Aby unikn komplikacji wynikajcych z powodu rnicy w wydzielaniu hormonw, w
badaniach posuylimy si jedynie samcami. Do kontroli suya nam grupa zwierzt, ktrym do
kikutw albo nie przyczalimy adnego urzdzenia, albo te urzdzenia skadajce si wycznie z
tego samego metalu, albo wreszcie urzdzenia, gdzie srebrny (dodatni) koniec skierowany by w
stron kikuta. Waciwe prby przeprowadzilimy na dwudziestu dwu szczurach, wszczepiajc im w
miejsce zranienia elektroujemne elektrody platynowe. Zewntrzn elektrod wprowadzalimy do jamy
szpikowej, natomiast wewntrzn przyszywalimy do skry na barku.
Szybko uzyskalimy oczekiwan reakcj. Po trzech dniach kikuty zwierzt kontrolnych zaczynay
si goi, a w przypadkach stosowania silniejszego prdu, nastpowao ich obumieranie nieco powyej
linii amputacji. Jednak w koczynach tych zwierzt, na ktre oddziaywa umiarkowany prd o
nateniu 1 nanoampera, wszystko szo dobrze. W cigu tygodnia prawie u wszystkich pojawia si
dobrze uksztatowana blastema, ktra sprawiaa wraenie, i jest zdolna do odtworzenia caej obcitej
czci koczyny.
Ze wzgldu na to, e gojenie u szczurw przebiega bardzo szybko oraz e do pierwszego testu
chcielimy wykorzysta jednorodn prbk zwierzt, tym razem zabilimy wszystkie zwierzta
kontrolne i wikszo tych, na ktrych prowadzona bya waciwa cz bada. Jedynie kilku
zwierztom pozwolilimy przey jeszcze miesic. Martwym zwierztom odcinalimy cae koczyny, w
ktrych zachodzio gojenie, utrwalalimy je, barwili i wycinali z nich skrawki w celu przeprowadzenia
bada mikroskopowych.
Nigdy nie zapomn wraenia, jakie odniosem patrzc na pierwsz parti preparatw. Jak si
okazao, u tych szczurw zachodzio odtwarzanie trzonu koci wychodzcego z uszkodzonej koci
ramiennej. Kocowy etap odtwarzania pierwotnej koci stanowio po osigniciu przez ni
odpowiedniej dugoci pojawianie si typowej poprzecznej chrzestnej pytki wzrostowej, ktrej zoona
struktura anatomiczna bya doskonale regularna. Za ni pojawiaa si doskonale uksztatowana
nasada i poczenie stawowe koci tej koczyny. Wzdu nasady mona byo widzie wieo
uformowane minie, naczynia krwionone ora? nerwy. Stwierdzilimy, e z blastemy wyrnicowao
si co najmniej dziesi rnych typw komrek. Tak wic udao si nam uzyska regeneracj u
ssaka w takim samym zakresie, jak na abach udao si tego dokona Rose'owi, Poleajewowi,
Singerowi i Smithowi.
Preparaty z koczyn niektrych innych zwierzt okazay si jeszcze bardziej interesujce. W
jednym z kikutw zauwaylimy dwa osady chrzestne, ktre sprawiay wraenie prekursorw dwu
koci przedramienia, zlokalizowane poniej w peni uformowanego stawu okciowego. Wszystkie
odtworzone fragmenty byy wygite w stron elektrody, za w jednym przypadku ko przedramienna
uformowaa si wzdu starego trzonu, a nie jako jego przeduenie. Pod innymi wzgldami jej
struktura bya zupenie normalna.
Pominwszy jeden wyjtek, preparaty przygotowane z koczyn odtwarzajcych si przez okres
duszy ni tydzie byy mniej pasjonujce. Wydawao si, e w miar upywu czasu staj si one
coraz mniej zorganizowane. Za jedn z tych starych blastem, na kocu prawie nie uformowanego
zarysu koci, udao si jednake zaobserwowa chrzstk o piciopalczastym ksztacie. Byo to
wskazwk, e na koczynie rozpoczto si wyksztacanie doni.
Oglnie mwic, wygldao na to, i stosowany prd powinien charakteryzowa si odpowiednim
nateniem oraz e powinien on odpowiednio dugo oddziaywa. Nie byo to dla nas wikszym
rozczarowaniem, ni byt nim ostateczny wynik wizyty, jak zoy nam fotoreporter czasopisma Life",
ktry odwiedzi nas, by sfotografowa szczura grajcego na pianinie najpierw przed amputacj apy,
pniej za po spowodowanej przez nas jej penej regeneracji. Mimo wszystko, mielimy powody do
zadowolenia. Wiedzielimy bowiem, e prd dziaa stymulujce na zachodzenie prawdziwej
regeneracji, gdy blastemy tworzyy si zawsze wok elektrod, przeksztacajc si nastpnie w
zorganizowan, a nie w jak nienormaln tkank. Jak wic wida, ssaki w dalszym cigu dysponuj
zdolnoci waciwego odczytywania informacji genetycznej, co umoliwia odtworzenie utraconej
czci ciaa. Uznalimy, e musimy po prostu najpierw dokadnie pozna wymagania elektryczne,
jakie musz by spenione, by mg zrealizowa si cay proces, a nastpnie zbudowa ukady
pozwalajce na doprowadzanie prdu o odpowiednich charakterystykach, przez odpowiednio dugi
okres i do waciwego miejsca.
Ogaszajc nasze wyniki w obowizujcym argonie naukowym, nie udao si nam zamaskowa
naszego entuzjazmu. Napisalimy, e przy pomocy bardzo maych prdw udao nam si wywoa
prawdziw, jakkolwiek jedynie czciow, regeneracj oraz e rdem blastemy zdaway si by
komrki szpiku. Sdziem, e twierdzenie takie jest dostatecznie umiarkowane. W artykule tym Joe i ja
wyrazilimy zastrzeenie, e naley jeszcze przebada wpyw innych czynnikw. A co najwaniejsze,
ostrzeglimy, e jeli tak znikoma sia moe tak atwo inicjowa procesy wzrostu, to musi by ona
bardzo potna. A skoro tak jest, to powinnimy j w peni pozna, zanim zacznie si j
wykorzystywa w oddziaywaniu na ludzi, bo w innym wypadku ryzykujemy pobudzanie procesw
wzrostu niepodanego nowotworw.
Miaem uczucie, e pozostajc na paszczynie nauki w tym artykule zawarlimy bardzo
zdecydowany apel o podjcie zakrojonych na szerok skal bada, ktre by otwary drog do
wywoywania regeneracji u ludzi. Musia to by jednak zaledwie szept, gdy wywoa on mniejszy
skutek, ni falowanie spowodowane upadkiem pirka do abiego bajorka. Zatrudniony w brooklyskim
szpitalu VA chirurg dentystyczny, mj wieloletni przyjaciel, Philip Person, zaproponowa mi
prezentacj naszych wynikw przed New York Academy of Medicine [Nowojorska Akademia
Medycyny (przyp. tum.)]. Zadano jednak, aby dwu ekspertw odwiedzio nasz pracowni i
przyjrzao si faktycznym danym, zanim Akademia dopuci do prezentacji. Jednym z nich by Marc
Singer, ktry entuzjastycznie przyzna, i rzeczywicie udao si nam zainicjowa regeneracj u
szczurw. Opinia drugiego z nich bya natomiast cakowicie negatywna. Poniewa jednak nie by on
specjalist w dziedzinie regeneracji. Akademia zezwolia mi wystpi na jej posiedzeniu.
Singer by jednym z niewielu, ktrzy wykazali wiele entuzjazmu po tym, jak skoczyem prezentacj
mojego referatu. Wikszo audytorium bya bierna, byo te par komentarzy i gosw krytycznych.
Dla tych ludzi elektryczny ukad sterujcy wzrostem w dalszym cigu kojarzy si z niemoliwym do
przyjcia stanowiskiem witalistycznym, wic nie przejawiali adnej chci dyskutowania nad
odrnicowaniem. Czowiek, ktry wraz z Singerem zjawi si w naszej pracowni, wybrzydza, e
odrost w gruncie rzeczy nie by znaczny. Phil w zwizku z tym zarzutem wskaza, e tym, co jest
najwaniejsze, nie jest ilo nowej tkanki, lecz jej jako, a szczeglnie to, e udao si j uzyska w
tak krtkim czasie. Cho Singer by przekonany, e zasadnicz rol odgrywa tu stymulacja neuronw,
a nie, e zachodzi bezporednie inicjowanie odrnicowa-nia, to jednak uwaa, e eksperyment ten
stanowi duy krok naprzd. Jednake przez siedem lat nie podjto prby powtrzenia naszych
wynikw, do czasu, kiedy sam Phil Person podj si tego zadania. On, jak i nieco pniej Steve Smith
potwierdzili nasze wyniki, uzyskujc jeszcze bardziej spektakularne efekty.
Pogrywszy si w literaturze znalelimy pniej doniesienia wskazujce, e inni badacze ju
wczeniej zaobserwowali zachodzenie czciowej regeneracji u ssakw. W 1934 roku Hans Selye,
synny badacz zjawiska stresu, odkry, e koczyna szczura moe samorzutnie ulec czciowej
regeneracji, jeli wiek zwierzcia wynosi bdzie od dwu do piciu dni. Spostrzeenie to w pi lat
pniej potwierdzi badacz z Uniwersytetu Harvarda, Rudolph F. Nunnemacher. Zachodzenie
regeneracji przypisa on jednak obecnoci resztki pytki nasadowej. Sdzi, e komrki tworzce t
pytk po prostu rosn w dalszym cigu w koczynach dorosych zwierzt. Selye odpowiedzia na to,
i specjalnie stara si dokonywa amputacji w wysoko pooonej czci koczyny po to, aby
cakowicie usun pytk nasadow, a przez to uzyska pewno, e wzrost ma naprawd charakter
regeneracyjny.
Stwierdzilimy zatem, e w naszych dowiadczeniach, ktre przeprowadzilimy wraz z Joe,
naprawd udao si nam przesun granic wiekow zachodzenia zjawisk regeneracji u szczurw, l
rzeczywicie, w dwa lata pniej Phil Person wykaza, e nawet mode dojrzae szczury, ktrych
uywalimy od czasu do czasu w dowiadczeniach, wykazuj pewn zdolno do odtwarzania
koczyny. By to fakt, ktry stanowi dla nas zagadk, gdy zaobserwowalimy go take u kilku
zwierzt kontrolnych. Sdzilimy, e uzyskane przez nas wyniki wiadcz o tym, i elektrody
drastycznie nasilaj, cho tylko na pewien czas, przebieg procesu, ktry w normalnych warunkach
ulega osabieniu w miar wzrastania wieku gryzonia. Niezalenie od tego, to, co zrobilimy, udao si
przeprowadzi po raz pierwszy u zwierzcia nalecego do ssakw.
Moce dziecistwa, perspektywy wieku dojrzaego
Jednym z najczstszych zranie, jakich doznaj dzieci, jest obcicie koniuszka palca, czy to przez
drzwi samochodu, kosiark do trawnikw, wentylator elektryczny,czy te przez cokolwiek innego.
Typowy sposb postpowania w takiej sytuacji polega na wyrwnaniu odsonitej koci i zaszyciu jej
skr albo jeli palec zosta rwno obcity i dostpna jest jego amputowana cz podejmuje si
prb jego ponownego przyczenia przy pomocy technik mikro-chirurgii. Faktem godnym ubolewania
jest jednak to, e nawet najbardziej starannie przeprowadzony zabieg chirurgiczny daje wyniki mniej
ni optymalne. Po przeprowadzeniu takiego zabiegu paznokcie s zazwyczaj zdeformowane lub brak
ich zupenie, palce s za krtkie i czsto sprawiaj bl, przy ograniczeniu lub braku wraliwoci
dotykowej.
We wczesnych latach siedemdziesitych w izbie przyj Sheffield Children's Hospital w Anglii
pewien mody czowiek, ktry utraci koniuszek palca, skorzysta na biurowym zamieszaniu.
Dyurujcy lekarz opatrzy ran, lecz zapomnia o skierowaniu chorego do chirurga w celu zszycia
rany, co normalnie w takich wypadkach czyniono. Kiedy w kilka dni pniej starano si naprawi ten
bd, chirurg Cynthia Illingworth zauwaya, e nastpuje regeneracja koniuszka palca! Postanowia
zatem pozwoli na dziaanie siom natury.
Od tego czasu Illingworth zacza leczy dzieci posugujc si ju celowo takim zaniedbaniem".
Do roku 1974 udokumentowaa ona kilkaset przypadkw odronicia utraconych koniuszkw palcw,
co zachodzio wycznie u dzieci jedenastoletnich i modszych. Przeprowadzone pniej badania
kliniczne wykazay, e koniuszek palca, jeli jego cicie nastpi powyej najbardziej zewntrznego
fadu ostatniego stawu, niezawodnie odrasta w cigu trzech miesicy. Fad ten wydaje si by ostr
lini rozgraniczajc obszar, w ktrym nastpuje jeszcze regeneracja od obszaru jej
niewystpowania. Nie zaobserwowano istnienia jakiej strefy poredniej.
Niektrzy chirurdzy dziecicy, jak na przykad Michael Bleicher z New York Mount Sinai Hospital,
stali si tak bardzo pewni niezawodnoci tego procesu, e w przypadkach, gdy koniuszek palca
utrzymuje si jedynie na skrawku skry, obcinaj go do koca. W miejsce utraconego opuszka
odrasta nowy, podczas gdy ten, ktry uleg uszkodzeniu w rezultacie wypadku, po zabiegu
mikrochirurgicznym zgoiby si" w kikut albo byby oszpecony bliznami.
Odrastanie koniuszka palca jest prawdziw regeneracj obejmujc wiele tkanek. W jej trakcie
pojawia si blastema. rnicujc si nastpnie w ko, chrzstk, cigno, naczynia krwionone,
skr, paznokie, naskrek, linie papilarne, nerw ruchowy i p tuzina wyspecjalizowanych
sensorycznych zakocze nerwowych w skrze. Podobnie jak ma to miejsce w przypadku regeneracji
koczyny u salamander, proces ten zachodzi tylko wtedy, jeli rana nie zostaje zakryta patem skry,
jak czyni si to podczas normalnego zabiegu chirurgicznego. Od tego czasu Illingworth i jej
wsppracownik Anthony Barker stwierdzali wypywanie ujemnego prdu uszkodzeniowego z kikuta.
Przykro stwierdzi, e naturalne zastpowanie uszkodzonego koniuszka palca zaakceptowano w
kilku zaledwie szpitalach. Bleicher uala si na oporno jego kolegw w przyjmowaniu dowodw:
Jeli wspomnisz o tym modym lekarzom praktykantom, ktrzy akurat ukoczyli studia, to patrz na
ciebie jak na wariata. Jeli opiszesz to w wikszych szpitalach lub w innych instytucjach, to powiedz
ci, e s to czyste bzdury." Prawie wszyscy chirurdzy obstaj za to przy wymagajcych krtszego
czasu, przy tym nieporwnanie bardziej kosztownych, a mimo to mniej skutecznych, technikach
mikrochirurgicznych albo nawet przy przyszywaniu lub skracaniu palcw w wyniku zabiegu.
Odkrycie to i nasze wasne badania wyranie wykazay, e mode ssaki dysponuj cakiem niezym
potencjaem wystarczajcym do urzeczywistniania przynajmniej pewnej dozy sztucznie inicjowanej
regeneracji. Ale co z tymi, ktrzy najbardziej jej potrzebuj z nami, starszymi ludmi, ktrych czci
ciaa atwiej ulegaj uszkodzeniom lub zamaniom? Odpowied na to pytanie przysza
niespodziewanie w kilka lat pniej, i to w sposb, ktry wykaza zawodno zbyt cisego trzymania
si pierwotnego planu. Naukowcy musz by przygotowani na podanie za prawd po
nieoczekiwanych ciekach, jeli tylko na nie natrafi.
Od kadej osoby, z ktr wsppracowaem, niezalenie od tego, czy by to student czy
ustabilizowany ju badacz, zawsze oczekiwaem, aeby zajmowa si jakim zagadnieniem, ktre nie
wizao si z tym, nad ktrym wsplnie pracowalimy. W 1979 roku mody asystent James Cullen
(obecnie ju posiadajcy stopie doktorski, badacz pracujcy w dziedzinie anatomii w szpitalu VA w
Syracuse) zaproponowa zajcie si kwesti, co by si stao, gdyby w szpik kostny szczurw
wszczepi nerwy. Jim spodziewa si, e ich wszczepienie zainicjuje tworzenie si tkanki kostnej w
jamie szpikowej. Poniewa pomys wydawa mi si logiczny, a ponadto taka technika mogaby
ewentualnie wspiera elektryczne ukady do stymulacji gojenia koci, ktre ju opracowalimy,
zachciem go do rozpoczcia bada.
Jim z miejsca stan przed trudnociami technicznymi. Potrafi bardzo atwo wydobywa na wierzch
nerw kulszowy tylnej nogi szczura, lecz. przeprowadzenie go przez dziurk nawiercon w koci
udowej byo zadaniem na miar przepchnicia pasemka mikkiego spaghetti przez dziurk od klucza.
Ucieka si do nawiercania w tej koci dwu dziurek: do zewntrznej wprowadza ni chirurgiczn, ktr
kierowa nastpnie w gr, wzdu jamy szpikowej, do dziurki lecej w pobliu biodra. Tam
wydostawa j na zewntrz,'zaptla na nerwie i wciga go do jamy szpikowej. Po wykonaniu kilku
takich operacji doszed do wniosku, e musi istnie jaki bardziej dogodny sposb. Zdecydowa si na
amputowanie tylnej nogi zwierzcia w poowie odlegoci pomidzy biodrem a kolanem. Teraz mg
nawierca dziurk do jamy szpikowej tu poniej biodra, wprowadzi tam ni chirurgiczn i przeciga
nerw wzdu jamy, a potem na zewntrz pozostaoci kostnej. Byo to atwiejsze i zapewniao lepsze
poczenie nerwu z koci, tote Jim przygotowa w ten sposb pewn liczb zwierzt. Jak si jednak
okazao, nerwy wykazyway niepokojc skonno do wysuwania si z koci udowej. Amputacja nie
niepokoia natomiast szczurw: intensywnie posugiway si one kikutem, co powodowao cofanie si
nerwu z jamy szpikowej.
U tych kilku zwierzt, u ktrych nerwy pozostay na miejscu, zaszo w jamie szpiku interesujce
formowanie si koci. Aby stwierdzi ten sam efekt u innych zwierzt, unikajc przy tym wysuwania
si nerwu, Jim zacz przyszywa nerw do skry, ktr pokrywalimy kikut. To zszycie utrzymywao
nerw na miejscu, w porzdku, ale u jednego ze zwierzt potraktowanych w ten sposb stwierdzilimy
nieoczekiwany i fascynujcy wynik: nastpia czciowa regeneracja uda! Byo to wystarczajco
zdumiewajce, ale jeszcze bardziej zaskakujcy by fakt, e Jim posuy si zwierztami w wieku
okoo szeciu miesicy, ktre stanowiy nadwyk w stosunku do grupy modych zwierzt, jakimi
posugiwalimy si normalnie w tych eksperymentach. Te szczury znajdoway si ju w dobrze
zaawansowanym wieku dojrzaym, a wic w takim, o ktrym si sdzi, e ssaki nie posiadaj ju
wcale zdolnoci do regeneracji, 'oprcz zdolnoci do gojenia zama. Co si wic stao?
zszylimy z zakoczeniem koci w odlegoci jednego milimetra od otworu i bez adnego kontaktu z
naskrkiem. U zwierzt pierwszej grupy wystpia regeneracja, natomiast w drugiej grupie
stwierdzilimy normalne gojenie, bez adnego wzrostu. Udao nam si te uzyska wan informacj
dziki pomiarom elektrycznym, jakie przeprowadzalimy codziennie na kikutach. U tych zwierzt, u
ktrych nastpio wytworzenie zcza neuroepidermalnego, stwierdzilimy przebieg zmian potencjaw
elektrycznych majcych taki sam charakter, jak w przypadku salamander. Cho napicie miao w tym
wypadku warto okoo dziesiciokrotnie wysz, ksztat krzywej by identyczny. U zwierzt bez
wytworzonego poczenia neuroepidermalnego przebieg zmian potencjau mia taki sam charakter, jak
u nie regenerujcych ab.
Odkrylimy, e specyficzna aktywno elektryczna, ktra inicjuje regeneracj, ma swe rdo w
poczeniu neuroepidermalnym, nie za w zwykym skupieniu nerww w koczynie. Musiaem wic
poszerzy swoj oryginaln koncepcj (zgodnie z ktr ukad sterujcy regeneracj jest zlokalizowany
w nerwach) tak, by uwzgldniaa ona rwnie elektryczne waciwoci naskrka. Zgodnie z jej
uzupenion wersj, wkna nerwowe musz czy si w podobny sposb z komrkami naskrka, jak
wtyczki wczone do gniazdek, dziki czemu powstaje obwd, jaki jest potrzebny dla przepywu prdu
odrnicowujcego. Ponadto, poniewa poczenie neuroepidermalne byo zlokalizowane nad
zakoczeniem kikuta, doprowadzao ono do wytwarzania blastemy w miejscu, gdzie ona bya
potrzebna, a wic na wzrastajcym koniuszku odtwarzajcej si koczyny. Odkrycie to miao wtedy
bardzo wielkie znaczenie, gdy niezbicie udowadniao, i prd elektryczny jest pierwotnym
czynnikiem, ktry inicjuje proces regeneracji i e czynnik ten dziaa take w organizmach ssakw.
Nastpny eksperyment postawi nas jednake w obliczu ogromnej trudnoci. U szczurw nastpnej
grupy wytwarzalimy poczenie neuroepidermalne nie na kocu kikuta poamputacyjnego, lecz z boku
nogi. Dokonywalimy w tym miejscu pomiarw regeneracyjnych" zmian elektrycznych, lecz nic si
tam niestety nie dziao. Wzrost nie nastpowa. Oznaczao to, e po tej stronie nie ma uwraliwionych
komrek, to jest takich, ktre odpowiadayby odrnicowaniem na dziaanie prdu. Wydawao si
wic, e u ssakw takie komrki mona znale jedynie w szpiku kostnym, ktrych jest
proporcjonalnie zbyt mao, by mogy spenia funkcj materiau surowcowego, szczeglnie jeli chodzi
o dorose zwierzta.
Wyjaniao to, dlaczego nigdy nie udao nam si uzyska cakowitego odtworzenia utraconych
czci koczyn u naszych szczurw. Uzyskiwane wyniki daway obraz charakterystyczny dla
niewystarczajcego rozmiaru blastemy; wskazyway wic na to, e nie byo dostatecznie duej liczby
komrek szpiku kostnego, ktre mogyby wytworzy ca brakujc cz koczyny. Tak wic
utwierdzilimy si w przekonaniu, e jeli nie uda nam si znale jakiej elektrycznej metody
zmuszania innych komrek do przeksztacania si w niewyspecjalizowane komrki blastemy, to
perspektywy na uzyskiwanie penej regeneracji koczyny u ludzi pozostan bardzo mgliste. Dziki
szczliwemu trafowi, w trakcie pracy nad zupenie innym zagadnieniem, ktre jest przedmiotem
nastpnego rozdziau, natknlimy si na sposb, jak mona tego dokona.
Jim coraz bardziej oddala si od nas. Sal zawsze interesowa si tym, co robimy w laboratorium.
Prawd mwic, czsto prbowaem zainteresowa go karier badacza i nauczyciela, lecz on
preferowa chirurgi i bezporednie pomaganie ludziom. W lutym 1972 roku, kiedy zblialimy si ju
do etapu klinicznego z naszym stymulatorem koci, Sal powiedzia:
Wie pan, panie doktorze Becker, powinien pan powanie zastanowi si nad moliwoci
elektrycznego pobudzenia zamania koci Jima. Nie ma ju nic, co mogoby mu pomc. To jego
ostatnia szansa.
Problem polega na tym, e aden z pacjentw Friedenberga nie by zainfekowany. Cho
zainfekowane otwory gwodziowe nie znajdoway si dokadnie w miejscu zamania, byy one jednak
niepokojco blisko. Gdybym w czasie operacyjnego umieszczania elektrod podrani to ognisko
bakteryjne, sprawa byaby zupenie przegrana. Co wicej, byem wtedy w peni przekonany o tym, e
elektryczno jest najwaniejszym czynnikiem pobudzajcym wzrost komrek. Jeli nawet
pobudzenie to dawao w wyniku gojenie, nikt nie mg by pewien, co te komrki zrobi w przyszoci.
Mogyby sta si przecie nadwraliwe take w stosunku do innych czynnikw i w wyniku tego
uzoliwi si. By to pierwszy przypadek w historii medycyny, kiedy stanlimy przed moliwoci
zamierzonej inicjacji przynajmniej jednego typu wzrostu. Obawiaem si rozpoczcia tego programu
klinicznego, ktry moe do tego stopnia uj publiczn wyobrani, e bdzie stosowany na szerok
skal, zanim uda si zgromadzi dostatecznie duo wiedzy o tej nowej technice. Gdyby bowiem
ujawniy si w pniejszym czasie jakie katastrofalne skutki uboczne, stracilibymy przez to uzyskany
ju rozmach, ktry mg nas prowadzi ku dokonaniu rewolucyjnego postpu w medycynie. Podjem
decyzj, e jeli bardzo dokadnie wyjani Jimowi, co zamierzamy zrobi, nie ukrywajc przy tym
moliwego ryzyka, i jemu samemu pozostawi w tej sprawie decyzj, to z punktu widzenia etyki
postpi waciwie.
Jeli chodzi o infekcj, to ju od kilku lat szukalimy sposobu na powstrzymywanie rozmnaania
si bakterii. Eksperymenty na psach, ktre przeprowadzaem wraz z Bassettem w 1964 roku,
wskazyway, e tak, jak moliwe jest inicjowanie wzrostu przy pomocy elektrycznoci ujemnej, tak te
jest moliwe jego blokowanie przy pomocy prdu dodatniego. Jeli byoby to prawd, miaoby to
wielkie znaczenie dla leczenia raka. Poniewa nasz program by jak zawsze bardzo limitowany od
strony materialnej, w wyniku czego staralimy si robi wicej, ni uzyskiwalimy na to rodkw, nie
moglimy pozwoli sobie na kosztowne wyposaenie potrzebne dla przetestowania tej koncepcji na
komrkach rakowych. Musielimy poprzesta na bakteriach.
W prbach pilotowych stwierdzilimy, e dodatnio spolaryzowane elektrody srebrne zabijaj
wszystkie bakterie w strefie o rednicy okoo jednego centymetra. Zachodzio to widocznie w
rezultacie przechodzenia do otoczenia (pod wpywem przyoonego napicia) dodatnio naadowanych
jonw srebra. Odkrycie to byo nadzwyczaj pasjonujce, gdy aden pojedynczy antybiotyk nie zabija
bakterii wszelkiego typu. Mylaem wic, e jeli wprowadz srebrny przewd do nie gojcej si luki
kostnej w nodze Jima i obszar ten ulegnie infekcji, to w ostatecznoci spolaryzuj go dodatnio i by
moe uda mi si na pewien czas uratowa nog. Oczywicie, prd dodatni mg rwnie dobrze
zahamowa dalszy postp gojenia, a nawet doprowadzi do jeszcze wikszego zniszczenia koci.
Wyjaniem to wszystko Jimowi i powiedziaem mu, e jeli zechce, mog to zrobi. Chciaem,
eby wiedzia, e procedura nie jest jeszcze przetestowana i wie si z ni ryzyko. Jim ze zami w
oczach baga:
Bardzo prosz, doktorze Becker. Chc przecie mie t nog.
W dwa dni pniej Sal i ja przeprowadzalimy operacj poprzez otwr zrobiony w gipsie. Zamanie
byo cakowicie lune, bez jakichkolwiek oznak gojenia. Usunlimy niewielki kawaek tkanki
bliznowatej z koci i wszczepilimy elektrod. Ta cz elektrody, ktra znalaza si pomidzy
kocami koci, bya zupenie nagim drucikiem srebrnym, za reszta cz przechodzca przez
minie i skr bya izolowana, tak by zachodzio dostarczanie niewielkiego ujemnego prdu
elektrycznego wycznie do koci.
Infekcja nie rozprzestrzenia si i stan psychiczny Jima uleg poprawie. Kiedy robiem mj
codzienny obchd trzy tygodnie pniej, Jim powiedzia:
Jestem pewien, e to si goi. Po prostu wiem o tym!
Nie przestaem si denerwowa, kiedy w sze tygodni po operacji przysza pora na wydobycie
elektrod, usunicie gipsu i zrobienie zdjcia rentgenowskiego. Nie powinienem by si martwi. Nie
tylko na zdjciu wida byo duo nowej koci, lecz take kiedy sam badaem nog, nie mogem ju
poruszy niezalenie od siebie grnej i dolnej czci koci! Umiecilimy Jima w opatrunku
umoliwiajcym chodzenie, dziki czemu mg opuci szpital po raz pierwszy od szesnastu miesicy.
W cigu nastpnych szeciu tygodni zamanie na tyle wygoio si, e moglimy ju pozwoli na
zdjcie usztywnienia i Jim rozpocz program rehabilitacji kolana, ktre wskutek dugotrwaego
nieuywania ulego zesztywnieniu.
Wszystkie otwory po gwodziach, szczeglnie te w pobliu miejsca zamania, w dalszym cigu
ropiay. Jim zapyta wic ktrego dnia:
Czy nie mona by uy srebrnego przewodu, aby zlikwidowa infekcj w tym otworze? Wtedy
cae leczenie bdzie zakoczone i nie bd musia si ju wcale martwi o zakaenie reszty koci.
Nie mogem nie zaakceptowa jego logiki. Jeliby bowiem, wskutek zagojenia si otworu w tkance
miniowej, doszo do zamknicia miejsca zainfekowanego, to prawdopodobiestwo
rozprzestrzenienia si infekcji na ko znacznie by wzroso. Powiedziaem mu jednak, e
zastosowanie dodatniego prdu mogoby zapobiec zapenieniu si luki koci, wskutek czego
doszoby do powstania trwaego sabszego miejsca.
Wprowadzilimy wic tam elektrod podobnie jak poprzednio, ale tym razem odwrcilimy jej
polaryzacj. Nie miaem pojcia, jak dugo powinna tam przebywa, tote arbitralnie zdecydowaem
si na usunicie jej po tygodniu. Wygldao na to, e nic nie ulego zmianie. By moe ropienie byo
odrobin mniejsze; nie chciaem jednak ryzykowa dalszego osabienia koci wskutek zastosowania
jeszcze raz prdu dodatniego.
Jim opuci klinik i nie zgosi si na nastpn kontrol. W rok pniej niespodziewanie wrci,
mwic, e wanie przejeda przez Syracuse i pomyla, e mog by zainteresowany jego stanem.
Chodzi normalnie, bez blu, przemieszczajc cay ciar ciaa take na praw nog. Powiedzia, e
sczenie si ropy ustao w tydzie po opuszczeniu szpitala i ju si nie odnowio. Zdjcie
rentgenowskie wykazao, e zamanie zagoio si dobrze, a jeden z otworw po gwodziach, ktry
poddaem oddziaywaniu prdu, zapenia si now koci. Miejsce po gwodziu w drugiej nodze w
dalszym cigu byo zainfekowane, wic powiedziaem mu, e za kilka dni moemy si nim zaj, gdy
w ostatnim czasie nasza metoda zostaa usprawniona.
Nie, musz ju jecha odpowiedzia. Nie mam pracy. Nie wiem, co robi, ale dobrze wiem, e
nie chc spdzi ani chwili duej w szpitalach.
Sal ukoczy program swojej praktyki w 1973, a wic w kilka miesicy po wypisaniu Jima ze
szpitala. Zanim jednak wyjecha, cay swj wolny czas powica na pomaganie nam w testowaniu
elektrod bakteriocidalnych (zabijajcych bakterie). Kilka wczeniejszych doniesie, dotyczcych
oddziaywania na bakterie prdem zmiennym lub staym ujemnym czy te przy pomocy elektrod ze
stali, zawierao duo rozbienoci. Nie przeprowadzono adnych systematycznych bada w tym
kierunku. Prowadzilimy prby z elektrodami srebrnymi, platynowymi, zotymi, ze stali nierdzewnej i z
miedzi, wykorzystujc prdy o szerokim zakresie nate, z bakteriami nalecymi do czterech
rnych szczepw, w tym take ze Staphylococcus aureus, ktry naley do najbardziej pospolitych i
sprawiajcych najwicej kopotw.
Do szybko bylimy w stanie wyjani wczeniejsze niezgodnoci: elektrody ze wszystkich piciu
metali powstrzymuj wzrost bakterii, niezalenie od polaryzacji, jeli tylko natenie prdu jest due.
Niestety, due prdy prowadz do efektw toksycznych zmian chemicznych w orodku,
powstawania gazu i korozji zachodzi to w przypadku wszystkich elektrod prcz srebrnej. Widocznie
prdy takie, pync przez wikszo metali, oddziayway" poprzez zatruwanie zarwno bakterii, jak
te otaczajcych tkanek.
Nasze wstpne obserwacje okazay si suszne. Elektroda srebrna spolaryzowana dodatnio
zabijaa lub dezaktywowaa bakterie wszystkich typw, nie powodujc skutkw ubocznych nawet przy
bardzo niskich prdach. Przeprowadzilimy rwnie prby polegajce na oddziaywaniu srebrnych
drucikw na bakterie rozwijajce si na kulturze komrek tkanki cznej i szpiku kostnego myszy.
Okazao si, e jony srebra eliminuj bakterie, nie uszkadzajc jednoczenie yjcych komrek
myszy. Kiedy stwierdzilimy, e zaimpregnowana jonami srebra hodowla komrek bya zdolna do
zabijania wprowadzonych bakterii, mimo i prd elektryczny nie by wczony, uzyskalimy pewno,
e czynnikiem, ktry powoduje te skutki, s jony srebra, a nie prd elektryczny. Jedynym innym
metalem, ktry wywoywa w takiej sytuacji podobny skutek, byo zoto: oddziaywao ono na bakterie z
rodzaju Staphylococcus, jednak nie tak skutecznie jak srebro.
Oczywicie, zabjcze oddziaywanie srebra na zarazki byo znane ju od pewnego czasu. Na
pocztku tego wieku za najlepszy sposb zapobiegania zakaeniu ran uwaano nakadanie na nie folii
srebrnej. W 1913 roku wybitny chirurg William Stewart Halsted w jednej z prac odwoa si do
stosowanej przez wiele stuleci praktyki umieszczania srebrnego drucika w ranie. O srebrnej folii
wyrazi si on nastpujco:
Nie znam niczego, co mogoby j w peni zastpi, ani te nie znam nikogo, kto by rezygnowa z
jej.uycia, jeli w peni opanowa technik jej stosowania.
Z chwil pojawienia si rodkw farmakologicznych, pozwalajcych na skuteczniejsze zwalczanie
infekcji, srebro utracio sw uprzywilejowan pozycj. Przyczyn tego jest fakt, i jony srebra
skwapliwie wi si z biakami i wskutek tego nie wnikaj gbiej do tkanki poza sam jej
powierzchni. Niewielka liczba zwizkw srebra w dalszym cigu znajduje zastosowanie w leczeniu
niektrych iniekcji oka, nosa i garda, za Rosjanie uywaj jonw srebra do sterylizacji wody krcej
w zamknitym cyklu na pokadzie statkw kosmicznych. Ale w zasadzie medycyna wzia rozbrat z
tym metalem. Trzeba tu jednak zauway, e naelektryzowane jony srebra maj pewne korzystne
wasnoci w porwnaniu z poprzednio wymienionymi ich formami. Jak dotd, tylko jonami srebra
mona obcia tkanki. Prd wstrzykuje" czy te wprowadza w nie jony gbiej, ni zachodzi to na
drodze dyfuzji. Co wicej, s one szczeglnie przydatne do oddziaywania jednoczenie na kilka
typw bakterii. Zabijaj one nawet szczepy odporne na antybiotyki oraz pozwalaj zwalcza infekcje
grzybowe.
Jeli chodzi o leczenie ran, technika ta bya jednak obciona jednym znacznym ograniczeniem:
skutki osigane przy jej pomocy byy zbyt lokalne, rozcigay si bowiem na odlego okoo p
centymetra od drucika. Aby uzyska podany efekt na wikszej powierzchni, potrzeba nam byo
czego w rodzaju kawaka siateczkowatej firanki zrobionej ze srebra. Jednak istotn trudno
stanowiby tutaj koszt i zbyt dua jej sztywno, ktra utrudniaaby dopasowanie tej firanki do ksztatu
rany.
Prowadzilimy nasze badania kliniczne, korzystajc z finansowego wsparcia pewnej
wielonarodowej kompanii, specjalizujcej si w produkcji i sprzeday sprztu medycznego, ktra
wytwarzaa dla nas czarne skrzynki", zawierajce zespoy ogniw i kompletne obwody elektryczne
zasilajce nasze elektrody. Przedyskutowaem problem z jej modym dyrektorem do spraw bada,
Jackiem TerBeekiem, ktry w par tygodni po naszej rozmowie powrci z fascynujcym materiaem.
NASA [Narodowy Zarzd Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej. Cywilna agencja ustanowiona w 1958
r. w celu kierowania amerykaskim programem podboju przestrzeni kosmicznej (przyp. tum.)]
potrzebowaa przewodzcej elektryczno tkaniny, wobec tego pewna malutka wytwrnia
wyprodukowaa pokryty warstewk srebra nylonowy materia. Mona byo wycina z niego kawaki
dowolnego ksztatu; by on przy tym wymienicie elastyczny.
Materia ten spenia swe funkcje wspaniale. Cho jony srebra w dalszym cigu wnikay w tkank
nie gbiej ni na p centymetra, moglimy go jednak uywa do pokrywania duych powierzchni.
Majc nadziej na to, e by moe uda nam si znale sposb na pozbycie si dwu najgorszych
zmr przeladujcych ortopedw, ktrymi s nie gojce si zamania oraz zapalenie szpiku kostnego
(infekcja koci), prowadzilimy laboratoryjne badania nad technik oddziaywania przy pomocy
dodatnio naadowanego srebra oraz w dalszym cigu posugiwalimy si ujemnie spolaryzowanymi
elektrodami, by pobudza wzrost koci u wybranych pacjentw. Za porednictwem doniesie w prasie
i telewizji wiadomoci o naszych badaniach przedostay si do opinii publicznej. Zaczto przysya do
nas pacjentw z caego kraju, lecz niewielu z nich wczalimy do naszego eksperymentalnego
programu wskutek mojego konserwatywnego stanowiska. Stosowaem to samo kryterium, jak
wczeniej: leczenie przy pomocy prdu elektrycznego mona podj tylko wtedy, gdy zostay ju
wyczerpane wszystkie dostpne rodki i mona uzna, e ten sposb jest rzeczywicie ostatni desk
ratunku dla pacjenta.
Powoli nabywajc dowiadczenia, przegldalimy literatur, by na bieco mie informacje o pracy
innych ludzi. W 1976 roku elektryczn stymulacj koci posuyo si czternacie grup w leczeniu
okoo siedmiuset pacjentw. Metod t wykorzystywano do zespalania krgw, leczenia wieych i
nie gojcych si zama, jak si wydaje z powodzeniem.
Dotd nasz elektryczny generator wykorzystalimy w leczeniu zaledwie trzynastu pacjentw.
Jedynie my posugiwalimy si elektrodami srebrnymi i, jak si okazao, by to szczliwy wybr:
wszyscy pozostali posugiwali si elektrodami ze stali nierdzewnej, platyny lub tytanu. Stosowalimy
prdy o gstoci od 100 do 200 nanoamperw, na centymetr kwadratowy elektrody, podczas gdy
Brighton i wikszo badaczy stosowali prdy o nateniu od 10 000 do 20 000 nanoamperw,
przypadajce na tak sam powierzchni. Nasz niski poziom natenia prdu by zbliony do poziomu
naturalnego i minimalizowa przy tym prawdopodobiestwo wystpienia niebezpiecznych skutkw
ubocznych. Brighton i Friedenberg stwierdzili, e wystpuje niebezpieczestwo infekcji i podranienia
tkanki, jeli to due natenie prdu wizao si ze stosowaniem napicia przewyszajcego l wolt.
Obliczylimy, e co takiego nie moe wystpi przy stosowanych przez nas poziomach gstoci
prdu, lecz po to, aby mie pewno, wprowadzilimy do obwodu automatyczny wycznik prdu, jeli
napicie zbliao si do l wolta.
Udao si nam w tyra czasie w kilku przypadkach zapalenia szpiku kostnego oczyci koci z
bakterii za pomoc odwrcenia biegunw ogniwa, tak, e elektroda srebrna na okres jednego dnia
bya polaryzowana dodatnio. Wydawao si, e to jest bezpieczne. Nie ujawniy si te efekty
krzyowe: kiedy elektroda miaa adunek ujemny nie pobudzaa wzrostu zakanych bakterii, i gdy
bya dodatnio spolaryzowana nie niszczya komrek tworzcych tkank kostn ani te nie
uniemoliwiaa im wzrastania po wczeniu prdu ujemnego. Nasze zaufanie do tej metody wzroso,
kiedy udao si nam upora z jednym z najbardziej wyzywajcych przypadkw, ktry zmusi nas
ponadto do zrewidowania naszych teorii.
Mie niespodzianki
W grudniu 1976 roku przysano do nas modego czowieka, liczc si z moliwoci amputacji jego
nogi. John by czowiekiem lasw Pnocy. Zaprawiony do trudw ycia, filozoficznie podchodzi do
swojej sytuacji.
Co si ma sta, to si i tak stanie powiedzia przez zacinite wargi.
Przed trzema laty posugujc si niegoazem uleg nieszczliwemu wypadkowi. Dozna zamania
prawej goleni w trzech miejscach. Jego ko strzakowa bya popkana. Leczono go najpierw w
maym szpitalu, gdzie doszo do zakaenia zamania. Przeszed kilka operacji, majcych z jednej
strony na celu usunicie kawakw martwej koci, z drugiej natomiast wyleczenie infekcji. Jednak,
mimo to, bakterie w dalszym cigu rozprzestrzeniay si. Trafi do nas z nie zagojonym zamaniem i
dug jam w skrze, w ktrej wida byo martw i zainfekowan ko. Pomimo tego stanu i
zagipsowania nogi a do biodra, John z wielkim wysikiem chodzi. By onaty, mia picioro maych
dzieci, a zamana noga nie bya oczywicie jedynym problemem, z jakim John mia trudnoci w
powizaniu koca z kocem.
Na czym polega twoja praca? zapytaem go.
api do puapek szczuropimaki, panie doktorze. Czy to wszystko?
Wszystko, doktorze.
Jak, u diaba, moesz to robi, majc ten gips na nodze?
Nakadam, doktorze, na ca nog gumowy but sigajcy a do biodra. apanie
szczuropimakw jest bardzo cik prac, i to nawet dla czowieka majcego obydwie zdrowe nogi.
John, po przejciu amputacji, ze sztuczn nog nie bdziesz mg ju w ten sposb pracowa.
To pewne. Co zatem bdziesz robi?
A bo ja wiem moe ubezpieczalnia. Chyba zewiruj.
Ty chyba naprawd lubisz prac w lesie, co? Nie mgbym robi nic innego, doktorze.
No, w porzdku, przyjmiemy ci do szpitala. Co si musi zrobi. Mam pomys, dziki ktremu
by moe uda si oszczdzi, twoj nog. John po raz pierwszy umiechn si.
Pierwszym krokiem w zwalczaniu infekcji jest identyfikacja wroga, to jest mikrobw. Rana Johna
stanowia najprawdziwsze zoo. yo tam co najmniej pi rnych typw bakterii. Nawet przy jednym
ich typie leczenie zapalenia szpiku sprawia ogromne trudnoci. Do komrek kostnych dochodzi
niewiele krwi, tak wic zarwno antybiotyki, jak te wasne czynniki obronne organizmu z wielkim
trudem mog dociera tam, gdzie s one potrzebne. A nawet gdyby udao si nam dosta do koci, to
i tak nie mona by byo posuy si adnym pojedynczym antybiotykiem, ktry mgby zwalczy
wszystkie typy zarazkw w nodze Johna. Z kolei mieszanina antybiotykw mogaby prawdopodobnie
spowodowa nawet wicej trudnoci, niby za jej pomoc udao si rozwiza, gdy jakikolwiek rodzaj
bakterii, ktry okazaby si odporny wobec tej mieszaniny, w sytuacji gdyby zostay zniszczone
wszystkie inne typy, z ktrymi musia on przedtem konkurowa, mgby rozprzestrzeni si niczym
niemoliwy do ugaszenia poar.
Zdjcie rentgenowskie nogi Johna przedstawiao obraz rwnie chaotyczny, jak jego kultury
bakteryjne peno byo martwych odamkw kostnych bez jakichkolwiek ladw gojenia. Najpierw
jednak musielimy zaj si infekcj. Poniewa w tym celu przez duszy czas trzeba byo
przepuszcza przez ko prd dodatni, obawiaem si, e doprowadzimy do czciowego zniszczenia
koci. Powiedziaem te Johnowi, e po upywie szeciu miesicy od czasu, gdy uda nam si
doprowadzi do pokrycia rany skr, sprowadz go znw do naszego szpitala, by tym razem
zastosowa stymulacj elektryczn pozostaych koci nogi. Nie mogem jednak niczego przyrzeka,
poniewa nie wyprbowalimy jeszcze posrebrzanego nylonu do leczenia ran tego typu. Liczyem si
z moliwoci wystpienia nieoczekiwanych trudnoci. John jednak zgadza si ze mn, e nie ma do
stracenia nic prcz tej nogi, z ktr i tak by si musia poegna, gdybymy nie podjli prby
urzeczywistnienia naszego planu.
W kilka dni pniej oczyciem ran, usuwajc martw tkank oraz wszystkie martwe i mocno
zainfekowane kawaki koci. Stanowia ona teraz wielkie wydrenie rozcigajce si od kolana a do
kostki. W roztworze fizjologicznym soli nasczylimy duy kawaek posrebrzanego nylonu przed
przyoeniem go do rany. Kawaek ten wycito w ten sposb, e na jego kocu pozosta ogon", ktry
mona byo wykorzystywa w celu doczania rda prdu albo jako wystajcy poza obszar rany
jzyk, ktry mona byo utrzymywa w stanie suchym. Wraz z nylonem upakowalimy w ranie take
nasczon roztworem soli gaz i po owiniciu nogi przyczylimy ogniwa.
Z duym niepokojem obserwowaem Johna w cigu dwu pierwszych dni. Jeli bowiem miay
pojawi si kopoty, to owe dwa dni stanowiy wanie ten okres, kiedy mogy si one ujawni.
Trzeciego dnia John mia apetyt, natomiast natenie prdu zaczo spada, co wskazywao na
zwikszanie si opornoci elektrycznej na powierzchni rany. Nadszed wic czas na zmian
opatrunku. Nie posiadalimy si z radoci, stwierdzajc, e srebro nie skorodowao i e rana, jeli tak
mona powiedzie, wyglda wspaniale. Starannie pobraem prbk kultury bakteryjnej i zaoyem
nowe okrycie nylonowe.
Nastpnego dnia Sharon Chapin, ktra bya wyjtkowo dobrym technikiem laboratoryjnym,
biorcym aktywny udzia w czci prowadzonych przez nas bada, pokazaa mi kultury bakteryjne.
Liczba bakterii znacznie si zmniejszya. Poszedem wic do Johna, by przekaza mu t dobr
wiadomo i zmieni opatrunek. Po drodze uwiadomiem sobie, e mog go nauczy samodzielnego
zmieniania codziennych opatrunkw. Byo to przecie zajcie, ktre zabierao mi wiele czasu, za
John mia go a za wiele i by przecie najbardziej zainteresowany tym, by robi wszystko, co jak
najlepiej moe wpyn na stan jego nogi. Sprawio mi to przyjemno. Trapera na co dzie
polujcego na szczuropimaki uczyem pewnych elementw eksperymentalnej procedury medycznej.
Instruowaem czowieka, ktry porzuci szko majc szesnacie lat. Nauczy si szybko i ju
nastpnego dnia umia zmieni sobie opatrunek oraz mierzy natenie prdu. Pod koniec tygodnia
da mi do zrozumienia, e udao mu si wicej dokona, ni zamierzalimy. By moe tak bylo,
poniewa od tego czasu wszystkie nasze kontrolne kultury bakteryjne byty sterylne wszystkie pi
typw bakterii wystpujcych w ranie ulego zniszczeniu. Mikka tkanka gojca, nazywana ziarnin,
rozprzestrzenia si i pokrywaa ca ko. W cigu dwch tygodni caa podstawa rany, o powierzchni
ponad czterdziestu centymetrw kwadratowych nagiej koci, pokrya si tym miym dla oka
rowawym dywanem. Zacza te narasta skra, tak wic uznalimy, e mona zrezygnowa z
dokonywania jej przeszczepw, co przedtem bralimy powanie pod uwag.
Aby zobaczy, do jak wielkiej utraty koci doszo, zdecydowaem si na zrobienie zdjcia
rentgenowskiego. Nie mogem uwierzy w to, co zobaczyem na zdjciu. Bez wtpienia nastpi
niewielki przyrost koci! Poniewa stan rany ocenialimy ogldajc j poprzez otwr zrobiony w
opatrunku gipsowym, nie miaem pojcia, czy odamki zamanej koci s w dalszym cigu luno
powizane ze sob. Nie mwic Johnowi dlaczego nie chciaem bowiem go rozczarowa, gdyby si
okazao, e to pomyka zdjem opatrunek i obmacaem nog. Stwierdziem, e kawaki ulegy
poczeniu. John przyglda si temu, a kiedy skoczyem, tryumfujco unis nog do gry. Trzymaa
si prosto. Zobaczyem wtedy jego umiech szerszy ni omiopasmowa autostrada.
Mylaem, e pan powie, e ko si jeszcze nie zagoia, doktorze!
Nigdy nie doznaem wikszej radoci z powodu pomyki. Ostrzegem jednak Johna, aby nie
podnieca si zbytnio do czasu, gdy powd tej dobrej wiadomoci bdzie w peni ugruntowany. Z
powrotem zaoyem na nog opatrunek usztywniajcy i kontynuowaem oddziaywanie przez
nastpny miesic, a nastpio wygojenie si skry. Po tym okresie zdjcia rentgenowskie
wskazyway na stan ju na tyle dobry, e mona byo zaoy opatrunek umoliwiajcy chodzenie.
John opuci szpital o kulach i obieca, e nie bdzie gania po moczarach, dopki mu nie powiem, e
wszystko jest w porzdku. Pojawi si po dwu miesicach. Opatrunek na nodze by w strzpach. John
wszed bez ku, umiechajc si do wszystkich. Ostatni rentgenogram nogi potwierdzi to, co wida
byo z zewntrz: gojenie dobiegao koca. John powrci wic do dzikich ostpw.
Do poowy 1978 roku wyleczylimy czternacie przypadkw zapalenia szpiku kostnego przy
pomocy przetkanego przez nylonowy materia srebrnego drucika poczonego z dodatnim biegunem
rda prdu. Najzabawniejsze przy tym byo to, i u piciu spord nich nie gojce si zamania
wyleczylimy na zasadzie skutku ubocznego", bez stosowania jakiegokolwiek prdu ujemnego.
Oczywicie nadszed ju czas, by zrewidowa nasz pogld. Ot sama ujemna elektryczno
przyspiesza wzrost, a elektryczno dodatnia oddziauje na hamujco.
Andy Marino, Joe Spadaro i ja przedyskutowalimy t spraw. Doszlimy do wniosku, e jeli
technik stymulacji przy pomocy prdu elektrycznego zredukowa do jej istotnych elementw, to
okae si, e trzeba dysponowa elektrod, ktra w okresie, kiedy nie przepuszcza si przez ni
prdu, nie wchodzi w reakcje z pynem tkankowym. Poniewa elektroda ujemna nie wydzielaa jonw,
przy takiej polaryzacji musi dziaa kada elektroda wykonana z inertnego chemicznie metalu, jakim
moe by: stal nierdzewna, platyna czy tytan. Z naszej praktyki laboratoryjnej wynikao jednak, e
sprawa przedstawia si zupenie inaczej, jeli chodzi o dodatnie spolaryzowanie elektrody, gdy w tym
wypadku nastpowao wypychanie naadowanych elektrycznie atomw do najbliszego otoczenia
elektrody. Doszlimy wic do przekonania, e procesami, ktre powstrzymuj rozwj bakterii przy
dodatniej elektrodzie, s procesy chemiczne, a nie fizyczne. Jeli tak, to by moe polarno nie ma
wpywu na procesy przyspieszania wzrostu. Postulowalimy to, poniewa jony srebra nie oddziayway
toksycznie na komrki ludzkie, gdy elektryczne warunki oddziaywania byy waciwe. Tak wic
niechccy powodowalimy przyspieszenie wzrostu koci przy pomocy prdu dodatniego. Pomys ten
okaza si cakowicie bdny, lecz do tej sprawy dojdziemy we waciwym czasie.
Joe, ktrego zawsze fascynowaa historia nauki, stwierdzi, e adna z obecnych grup badawczych
nie moe uwaa si za pierwsz, ktra wprowadzia elektryczn stymulacj gojenia si koci.
Wszyscy zostalimy uprzedzeni o wicej ni 150 lat. Ju w 1812 doktor John Birch z St. Thomas
Hospital w Londynie posugiwa si wstrzsami elektrycznymi w celu leczenia nie gojcych si zama
koci goleniowych. Niejaki doktor Hali z Yorku w Pensylwanii w tym samym celu posugiwa si
technik elektroakupunktury, a okoo 1860 roku dr Arthur Garratt z Bostonu stwierdzi w swoim
podrczniku elektroterapii, e w nielicznych przypadkach, kiedy musia posuy si t technik, nigdy
go ona nie zawioda. Ze wzgldu na bardzo niski stan wiedzy o elektrycznoci w tamtych czasach, nic
nie wiadomo o charakterystyce prdu stosowanego przez wczesnych lekarzy. Posugiwali si oni
jednake elektrodami ze zota, o ktrych wiemy, e przy dodatniej polaryzacji s prawie tak samo
nietoksyczne, jak elektrody srebrne.
Zdajc sobie spraw, e wci nie wiedzielimy wystarczajco duo o zamku realizujcym
sterowanie procesami wzrostu, z determinacj zajmowalimy si srebrnym kluczykiem do niego.
Dotd przynajmniej siedemdziesiciu pacjentw z infekcjami kostnymi zostao poddanych terapii przy
pomocy pokrytego srebrem materiau nylonowego, wliczajc w to dwudziestu pacjentw leczonych w
Louisiana State University Medical School w Shreveport, gdzie trafi Andy Marino po zamkniciu
naszego laboratorium w 1980 roku. W kilku z pocztkowo leczonych przez nas przypadkw
zauwaylimy wydzielanie si z tkanek wysiku, ktry podczas zmiany opatrunkw przywiera do
siatki. Mylelimy, e by to wysik reaktywny" spowodowany podranieniem przez prd a do
momentu, gdy w trakcie niewielkiego opnienia, do jakiego doszo w sali operacyjnej, znalazem
chwil czasu na posanie jego prbki do laboratorium oddziau patologii. Okazao si, e bya ona
wypeniona takim bogactwem typw komrek, e musielimy wykluczy moliwo ich wytworzenia
przez podranienie. Miay one wygld do prymitywny, przypominajcy aktywny szpik kostny u
dzieci. Jednake nasi pacjenci ju dawno przekroczyli ten wiek i, co wicej, ich jamy szpikowe byy
zasklepione tkank bliznowat, ktra powstaa w wyniku nie wygojonych i zakaonych zranie koci.
Musielimy wic wzi pod uwag jeszcze inne rdo takich komrek.
Wspomniany wysik pojawia si rwnoczenie z tkank ziarninow, ktra skada si przede
wszystkim z fibroblastw, wystpujcych powszechnie w organizmie komrek tkanki cznej,
stanowicej wikszo tkanek mikkich. Poniewa wysik zawiera take pewn ilo fibroblastw,
postanowilimy przekona si, czy te nienormalne, jak na takie warunki, typy komrek nie powstay w
rezultacie przeobraenia si fibroblastw.
Wykorzystalimy pewn liczb trjsektorowych szalek do hodowli komrek i w kadym sektorze
umiecilimy standardow koloni wyizolowanych fibroblastw, pochodzcych z czystych linii
hodowlanych. Do jednego sektora wprowadzalimy dodatnio spolaryzowan elektrod srebrn, do
drugiego elektrod naadowan ujemnie, do trzeciego za tylko srebrny drucik, nie podczony do
niczego.
Cytoplazma w komrkach znajdujcych si w bezporedniej stycznoci z tymi trzema drucikami
w odpowiedzi na rozpuszczone srebro, ktre migrowao na odlego setnych czci milimetra
zmieniaa si w anormaln tekstur. Nie obserwowano adnych innych skutkw w sektorach, gdzie
Lekarstw, sprawujcy nadzr nad jakoci tych rodkw i dopuszczajcy tylko te do dystrybucji, ktre
odpowiadaj odpowiednim wymaganiom (przyp. tum.)] zezwolia nam na przeprowadzanie testw tej
techniki zwalczania bakterii na wybranych pacjentach, poniewa, po pierwsze, nie stwierdzilimy
efektw toksycznych, a po drugie: wystarczyo tylko kilka godzin dziennie oddziaywania. Gdybymy
jednak stwierdzili, e te same elektrody mog pobudza gojenie, jeli bd oddziaywa przez czas
duszy, postpilibymy chyba zanadto odwanie i pozwolenia na posugiwanie si nimi
prawdopodobnie bymy nie uzyskali. W zwizku z powyszym chc stwierdzi, e ci, ktrzy finansuj
badania, powinni posiada wystarczajco duo wyobrani, aby w rnych laboratoriach umoliwia
badaczom podanie za przedstawionymi tu wskazwkami, czynic przez to dostpn t technik
leczenia przynajmniej nielicznej grupie desperatw, ktrzy ju w niczym innym nie mog pokada
nadziei.
Rynek zama
Na jakim wic jestemy etapie na drodze do zrozumienia elektrycznie inicjowanego gojenia si
koci? Obawiam si, e nasza sytuacja nie jest wcale lepsza od sytuacji lekarzy
dziewitnastowiecznych, ktrzy zarzucili w kocu ten skuteczny sposb leczenia, tylko z tej przyczyny,
e aden z nich nie rozumia na tyle dobrze mechanizmw tych procesw, by skutecznie broni
elektroterapii przed jej oponentami. To pewne, e obecnie dysponujemy znacznie bogatszym
zespoem elementw skadanki-amigwki, lecz w dalszym cigu brak nam penego obrazu
mechanizmw, na zasadzie ktrych dziaaj konkurujce ze sob techniki.
Oprcz naszych elektrod, midzy ktrymi przepuszcza si prd o niewielkim nateniu, istniej
jeszcze dwa inne podstawowe typy stymulatorw wzrostu. Pocztkowo Friedenberg i Brighton
doprowadzali sztywne elektrody ze stali nierdzewnej w poblie miejsca zamania poprzez otwory
wywiercane w koci. Obecnie stosuje si ju ulepszon, semiinwazyjn" wersj tej metody,
polegajc na wprowadzaniu do szczeliny zamania (wprost przez mikkie tkanki i przy zastosowaniu
miejscowego znieczulenia) pewnej liczby elektrod, przy czym im wiksze rozmiary ma ko, tym
wicej elektrod si wprowadza. Podczane s one do ogniw, ktre mocuje si do opatrunku
usztywniajcego zamanie. Friedenberg i Brighton opatentowali swj wynalazek. FD A zezwolia na
jego stosowanie i jest on teraz dostpny na rynku. Okoo trzy czwarte lekarzy, posugujcych si
elektryczn stymulacj gojenia zama, stosuje rozmaite warianty tej wanie techniki.
Grupa badaczy australijskich pod kierownictwem D.C. Pattersona skonstruowaa spiraln elektrod
tytanow, ktr umieszcza si w zagbieniu koci, wycinanym po obydwu stronach miejsca zamania.
Ukad ten rwnie zosta dopuszczony przez FDA do stosowania i take jest dostpny na rynku.
Implantacja i eksplantacja tego urzdzenia wraz z ogniwem wymaga przeprowadzenia dwu
oddzielnych operacji, za spiral zazwyczaj pozostawia si w koci. W zwizku z tym naley si wic
liczy z pniejszymi komplikacjami.
Inni znw badacze i lekarze obrali zupenie odmienn drog, polegajc mianowicie na
wytwarzaniu na zewntrz koczyny pulsujcych pl elektromagnetycznych (PPEM), ktre z kolei
indukuj prdy w obszarze zamania. Najbardziej znani propagatorzy tej metody, Andrew Bassett i
elektrochemik Arthur Pilla, pracowali wsplnie w Orthopedic Research Laboratories, nalecych do
Columbia-Presbyterian Medical Center w Nowym Jorku do 1982 roku; Pilla pracuje obecnie w Mount
Sinai Medical Center. Ich aparat skada si z dwch elektromagnesw zaopatrzonych w plastikowe
uchwyty oraz majcego rozmiary ksiki generatora, ktry podcza si do gniazdka.
W wyniku prb z rozmaitymi typami pl pulsujcych Bassett i Pilla wykryli cztery ich typy, ktre
oddziauj stymulujce na gojenie si zama. Typ pola najbardziej skuteczny, dopuszczony do uycia
i dostpny komercjalnie, jest generowany w wyniku przepywu przez elektromagnesy serii impulsw.
Pomimo e aparatura ta wie" pacjenta na 12 godzin na dob (oczywicie, wikszo tego czasu to
okres snu), to jednak pozwala na cakowite wyeliminowanie operacji chirurgicznej i zwizanego z ni
ryzyka.
Najzabawniejsz spraw jest to, e wszystkie trzy zasadnicze metody niewielkich prdw,
duych prdw i PPEM wykazuj jednakow skuteczno. Od 1979 roku, kiedy zostay one
zatwierdzone przez FDA, poziom powodzenia terapii prowadzonej przy ich pomocy ustabilizowa si
na poziomie okoo 80%.
Jeli chodzi o obydwa typy terapii, w ktrych wykorzystuje si elektrody, to jestem przekonany, e
niektre z eksperymentw, jakie przeprowadzilimy w latach 1977 i 1978, wskazuj, dlaczego obydwa
s skuteczne. Kiedy mianowicie poukadalimy wszystkie raporty laboratoryjne w kolejnoci od
prdw o najniszym do prdw o najwyszym nateniu, zauwaylimy, e istnieje wskie pasmo
skutecznoci prdw o niskim nateniu i szerokie dla prdw o wyszym nateniu. Obydwa te
ryzyka. Dowody zgromadzone dotd sugeruj co wrcz przeciwnego, lecz nie udao si uzyska
jeszcze cakowitej pewnoci. Dlatego wanie cigle podkrelam potrzeb rozwanego postpowania i
do czasu, zanim zrozumiemy lepiej istot procesw inicjowanych przez te urzdzenia
posugiwanie si nimi tylko wtedy, kiedy inne sposoby zawiody.
Najpilniejsz spraw s tu badania nad moliwoci indukowania nowotworw. O ile dobrze si
orientuj, dotd tylko ja przeprowadziem tak nakierowane badania nad elektrodami. Badania te nie
zostay przeprowadzone za pienidze uzyskane specjalnie na ten cel, lecz za cz pienidzy, jakie
zaoszczdziem w naszych ostatnich badaniach finansowanych przez wytwrc jednostek
zasilajcych elektrody. Zanim nastpio zamknicie naszego laboratorium, zwracaem si do wielu
agencji finansujcych badania z propozycj prowadzenia rozwinitych na szersz skal poszukiwa w
tym kierunku, lecz za kadym razem propozycje te odrzucano.
Posugujc si elektrodami ze stali nierdzewnej, eksponowaem hodowle komrek wkniakomisaka na dziaanie prdu o nateniu 360 nanoamperw. Przeprowadziem pi prb i za kadym
razem nastpowao potrojenie liczebnoci komrek przy kadej z elektrod. To tempo przyrostu
liczebnego w tak krtkim czasie byo bardzo due, nawet jak na komrki nowotworowe. O ile wiem,
aden twrca metody ani producent urzdze elektrodowych nie pokusili si o powtrzenie tej prby
czy te o przeprowadzenie w tym kierunku wasnych bada, mimo wzgldnej atwoci zadania i
dysponowania duymi sumami pienidzy. Jeli nawet w FDA zostay przedstawione jakie dowody
potwierdzajce te skutki, to i tak nie przedostay si one do opinii publicznej. Chciabym tu zauway,
e zanim zesp oceniajcy, powoany przez FDA, zezwoli na sprzeda urzdze do elektrycznej
stymulacji, niektrzy jego czonkowie wyraali obawy, e nie przeprowadzono odpowiednich testw,
ktre by wykluczay moliwo powstawania takich niepodanych skutkw. Biorc wobec tego pod
uwag obecn sytuacj, musz stwierdzi, e elektrody wysokoprdowe mog przyspiesza wzrost
istniejcych uprzednio komrek rakowych, ktre znajd si pod dziaaniem prdu. Nie powinno to
mie miejsca w przypadku zastosowania srebrnych elektrod niskoprdowych, ktre majc polaryzacj
ujemn nie oddziauj, natomiast przy polaryzacji dodatniej, w naszych dowiadczeniach
laboratoryjnych, zatrzymyway podziay mitotyczne komrek rakowych.
Jeli chodzi o stosowanie PPEM, to Bassett i Pilla s przekonani, e ksztat fali moe by
odczuwany tylko przez te komrki, ktre zeszy z waciwego toru procesw gojenia, dlatego te
odrzucaj moliwo przyspieszania procesu nowotworowego przez pola impulsowe. Twierdz oni, e
nie zauwayli adnych skutkw PPEM, ktre mogyby przyspiesza lub wytwarza komrki
nowotworowe; wprost przeciwnie Pilla i onkolog Larry Norton z Mount Sinai twierdz, e wykryli
przynajmniej jeden typ takiego oddziaywania, ktre zdaje si hamowa wzrastanie nowotworw u
zwierzt laboratoryjnych. Bardzo saby punkt tego twierdzenia polega na tym, e istnieje powana
rnica pomidzy eksponowaniem caego zwierzcia na dziaanie pola magnetycznego a kierowaniem
tego pola na niewielki obszar w okolicy zamania (patrz rozdzia 12). Ponadto Akamine, japoski
badacz ortopeda, donis w 1983 roku, e pulsujce pola magnetyczne, ktrych uywa si do
przyspieszenia gojenia koci, bardzo wyranie zwikszaj tempo podziaw mitotycznych komrek
nowotworowych. Te same pola hamuj powracanie tych pobudzonych" komrek rakowych do
bardziej normalnego stanu. Tak wic trzeba powiedzie, e terapia przy pomocy PPEM, podobnie jak
wysokoprdowa, zdaje si przyspiesza rozwj raka.
Mniej wicej w cigu ostatniego dziesiciolecia elektrobiologowie rozszerzyli znacznie swoj
wiedz o oddziaywaniu na ywe tkanki zmieniajcych si w czasie pl magnetycznych. (Rozdziay 14
i 15 zawieraj informacje na ten temat). W przeciwiestwie do nich, badania nad oddziaywaniem pl
statycznych nie cieszyy si tak popularnoci. Dotychczasowe dane wskazuj, e PPEM wpywaj
na zwikszenie si tempa podziaw mitotycznych w komrkach biorcych udzia w procesach
gojenia, a nie poprzez zmian metabolizmu wapnia. Jeli tak jest, to pola takie nie mog odrnia"
komrek gojcych ko od komrek innych typw. Bd one zwiksza tempo wzrostu kadego
ukadu komrkowego, ktry znajduje si w fazie aktywnego wzrostu, a wic zarwno tkanek gojcych
si, jak te komrek zarodkowych i nowotworowych.
Przy obecnym tempie bada podstawowych przez dwa albo nawet trzy dziesiciolecia nie
bdziemy jeszcze dysponowa bezporednimi dowodami na to, czy elektryczne stymulatory gojenia
nie pomagaj zawizkom raka w ludzkim organizmie. Odpowiedzi na to pytanie szybciej mog
dostarczy prostsze badania nad zwierztami yjcymi znacznie krcej ni czowiek. Uwaam jednak,
e zanim nie uzyskamy definitywnej odpowiedzi na to pytanie, powinnimy wszystkie trzy metody
traktowa wycznie jako ostatni ratunek przed utrat koczyny. Musz jednak powiedzie, i jestem
przeraony, kiedy widz, e coraz czciej stosuje si je w ortodoncji czy te po to, aby przyspieszy
gojenie si wieych zama.
Niestety, ta tendencja nasila si. Do czasu opublikowania tej ksiki w jzyku angielskim ju
dziesitki tysicy pacjentw bdzie poddanych dziaaniu elektrostymulatorw, przy czym
oddziaywanie to w wikszoci wypadkw bdzie traktowane jako pierwsza, nie ostateczna forma
pomocy. Na niedawnym spotkaniu ortopedw dowiedziaem si, e jeszcze cztery kompanie
zamierzaj wprowadzi na rynek nowe modele elektrostymulatorw. Niektrzy ich przedstawiciele
prosili mnie o rad, lecz adna z nich jak dotd nie zdecydowaa si na finansowanie powanych
bada. Jeli si nie podejmie tej tak wanej sprawy, odmawiam brania jakiegokolwiek udziau w bitwie
toczonej przez kupcw. Nigdy nie podjem prby opatentowania metody niskoprdowej, w ktrej
wykorzystuje si elektrody srebrne, poniewa urzdzenia medyczne w oglnoci nie podlegaj
opatentowaniu, jeli oparte s na wynikach bada naukowych prowadzonych przez spoeczno
naukow, ktrych wyniki s podawane do publicznej wiadomoci. W moim przekonaniu, ten pd do
handlu moe roznieci jedynie dyskusje natury prawnej i spowodowa, e wane wyniki bada bd
traktowane jako tajemnice, w stosunku do ktrych przysuguje prawo wasnoci. Osteogeneza
wywoywana elektrycznie moe otworzy drog do nowej epoki w medycynie. Nie jest wykluczone, e
za kilka lat dowiemy si, w jaki sposb mona stosowa te techniki do naprawy chrzstki staww, a
nawet zastpowania caych staww, i korygowania rozmaitych defektw wzrastania koci. Moemy
by zdolni do rozszerzenia regeneracji do tego stopnia, e bdzie ona obejmowa wszystkie tkanki
ludzkie. Wtedy po raz pierwszy lekarz bdzie mg kierowa natur, cho jeszcze w nieznacznej
mierze, a nie by jej bezsilnym sug. Musimy mdrze posugiwa si tymi umiejtnociami. Ocieramy
si o jedn z najpotniejszych si w caej biologii. Jeli wykaemy nieodpowiedzialno, to staniemy
w obliczu kolejnego zawodu zwizanego z wykorzystaniem wiedzy o bioelektrycznoci, ktry na wiele
lat moe odroczy wspania przyszo, jaka stoi przed medycyn.
postpowania, e nie wiedziaem z gry, ktry staw poddawany by dziaaniu zota. Okazao si, e w
pierwszych dwu tygodniach stan 70% staww poddanych oddziaywaniu elektrody by znacznie lepszy
od tych, ktre goiy si bez adnej ingerencji z zewntrz. Ten odsetek stanu poprawy spada pniej
do 40%, co wskazywao na konieczno ponawiania tej terapii, jeli chce si uzyskiwa wyniki rwnie
dobre jak poprzednio.
Oczywicie dowiadczenia te miay jedynie charakter pilotowy. Poniewa jednak szacuje si, e
okoo 31 milionw Amerykanw cierpi z powodu zapalenia staww, na ktre nie udao si jeszcze
znale lekarstwa, myl, e obydwa wyej wspomniane sposoby moliwej terapii powinny by jak
najszybciej poddane gruntownym badaniom.
Koci czaszki
Lew Polejew najwicej uwagi powici problemowi, ktry mona by nazwa zasad Poleajewa:
im wiksze uszkodzenie ciaa, tym lepiej przebiega odtwarzanie tkanek. Stwierdzi on, e czsto udaje
si wzmocni procesy naprawy przez dodanie do rany posiekanych uszkodzonych narzdw,
homogenatw lub ekstraktw z nich sporzdzonych, chocia nie towarzyszy temu wzrost prdu
uszkodzeniowego, ktry mia miejsce, gdy posugiwa si on metod nakuwania.
W kocu Poleajew znalaz sposb na wywoywanie regeneracji ran czaszki, ktre w normalnych
warunkach w trakcie gojenia pokrywaj si tkank bliznowat. Jeli tylko dura mater, bdca mocn
bon pomidzy czaszk i mzgiem, nie jest uszkodzona, mona spowodowa uformowanie si
mostku kostnego, czcego obrzee luki kostnej poprzez pokrycie rany papk zoon z krwi i
wieej (ywej) sproszkowanej koci. Badania mikroskopowe wykazay, e adna, z tej niewielkiej
liczby ywych komrek, ktre pozostaj w papce, nie przeywa, za czstki koci ulegaj
rozpuszczeniu. Proces naprawy ulega stymulacji dziki oddziaywaniu jakiej substancji pochodzcej
z rozdrobnionej koci. Po uwieczonych powodzeniem pierwszych prbach na ludziach,
przeprowadzonych przez kilku rosyjskich chirurgw w poowie lat szedziesitych, metoda ta
stopniowo upowszechnia si w ZSRR.
Oczy
Jak dotd, nie ma absolutnie adnych danych przemawiajcych za tym, e u czowieka moe
nastpi regeneracja jakiejkolwiek czci oka. Jednak zdolno tak posiadaj traszki (pazy z rodzaju
Triturus), co skania do postawienia przed badaczami (w odlegej przyszoci) nowego ambitnego
zadania badawczego. Jeli bowiem u traszki nastpi zniszczenie soczewki, wtedy zabarwione komrki
grnej czci tczwki uwalniaj granulki barwnika, przeksztacajc si potem, na drodze prostej
metaplazji, w komrki soczewki. Wkrtce przystpuj one do syntezy przejrzystych wkien, z ktrych
si ona skada: cay proces odtwarzania soczewki trwa okoo czterdziestu dni. Jeli jednak nastpi
take uszkodzenie tczwki, to traszka moe odtworzy now z zabarwionych komrek siatkwki.
Komrki te mog take przeksztaci si w komrki unerwionej siatkwki, ktra tworzy si przed tymi
zawierajcymi pigment komrkami. Jeli ma miejsce uszkodzenie nerwu wzrokowego, unerwiona
warstwa siatkwki moe odtworzy nerwow drog wzrokow i prawidowo j poczy z mzgiem.
Nikt nie wie, dlaczego traszki posiadaj w tym wzgldzie przewag nad wszystkimi innymi
zwierztami; ich oczy nie wykazuj adnych oczywistych osobliwoci ani strukturalnych, ani
biochemicznych. Steve Smith, wykrywajc w soczewce dwa biaka, uniemoliwiajce przeksztacanie
si komrek tczwki w komrki soczewki dopty, dopki stara soczewka znajduje si jeszcze na
swoim miejscu, dostarczy nam bardzo wanego faktu do bada. Poniewa unerwiona siatkwka musi
by nie uszkodzona, aeby moga zachodzi w niej wikszo transformacji, wydaje si, e wanie
ona moe spenia rol rda stale generujcego bodziec elektryczny, ktrego dziaanie jest dopiero
wtedy skuteczne, kiedy w rezultacie zranienia nastpuje utrata biaek blokujcych.
Nie nastpuje tworzenie si blastemy; zamiast tego procesu komrki niejako zmieniaj swj ubir
bezporednio na scenie". Trzeba tu te zaznaczy, e w rezultacie przeprowadzenia pewnych
pomysowych eksperymentw udao si wykaza, i powstanie rany nie jest konieczne wystarczy
jedynie przerwanie dziaania mechanizmu hamujcego. Tak wic sygnau z warstwy nerwowej
siatkwki nie mona prawdopodobnie utosamia z prdem regeneracji znanym z bada nad
odrastaniem koczyn. Jednake pomimo istnienia bardzo obszernej literatury opisujcej wyniki bada
nad regeneracj oka u traszek, brak prac na temat elektrycznych aspektw tego zjawiska. To wanie
moe tumaczy fakt, e wci jeszcze znajdujemy si daleko od zrozumienia tego naturalnego
procesu, nie wspominajc ju o prbowaniu wykorzystania tej wiedzy w odniesieniu do ludzkich oczu.
Minie
Kade wkno miniowe jest dug rurk wypenion rzdami komrek (miocytw) bezporednio
stykajcych si kocami (bez rozdzielenia przez bon). W rezultacie powstaje komrka
wielojdrzasta, noszca miano zesplni komrkowej (syncytium). Jdra te kieruj wytwarzaniem
biaek kurczliwych, ktre odkadane s rwnolegle do siebie: czsteczka przy czsteczce. Po
odpowiednim zabarwieniu preparatu minia uwidaczniaj si one jako ciemne pasma przebiegajce
w poprzek szeregu miocytw. Kade wkno miniowe jest otoczone przez osonk, a wizki takich
wkien otoczone s jeszcze grubsz osonk. Na skraju kadej wizki wystpuj dugie, cylindryczne
i ubogie w cytoplazm komrki, obdarzone olbrzymim jdrem. Nosz one miano mioblastw albo
komrek wrzecionowatych. Przy zastosowaniu bardzo duego powikszenia pomidzy komrkami
wrzecionowatymi mona take zauway skupienia maych komrek towarzyszcych.
Jeli nastpi zranienie wskutek zmiadenia albo te utrata krwi z powodu gbokiego przecicia,
w obszarze zranienia dochodzi do degeneracji minia. Jdra miocytw kurcz si i komrki
obumieraj. Wkrtce pojawiaj si fagocyty, ktre pochaniaj stare wkna i pozostaoci po
komrkach. Pozostaj jedynie puste osonki, kilka komrek wrzecionowatych i towarzyszcych.
Teraz te pozostae komrki przeksztacaj si w nowe miocyty, wypeniaj one puste rureczki i
zaczynaj wytwarza nowe biaka kurczliwe. Cho wczesna faza tego procesu zachodzi bez udziau
nerww, moe ona zakoczy si tylko wtedy, gdy nastpi ponowne ustanowienie kontaktu nerww
ruchowych z zakoczeniami noszcymi miano pytek kocowych, rozmieszczonymi w pewnych
odlegociach wzdu kadej osonki wkna. Jeli w rezultacie zranienia nastpio odcicie obszarw
tych pytek kocowych, wtedy zakoczenia nerwowe rosn w ich kierunku, penetruj pozbawion
pytek przestrze, a pniej zawracaj. Misie ulega atrofii. Jeli jednak nerwy od nowa wejd w
poczenia, to nowy misie wypeni wikszo pierwotnej objtoci, stopniowo odzyskujc sw
pierwotn si i wreszcie cakowicie zrnicuje si na wkna wolno i szybkokurczliwe.
Prby zwikszenia zdolnoci do regenercji mini u czowieka id w dwu kierunkach. Jeli tylko
jest to moliwe, dokonuje si przeszczepu caego minia z innego rda. Metoda ta jest bardziej
skuteczna. Sprowadza si ona w gruncie rzeczy do regeneracji typu jednotkankowego, gdy
pierwotne komrki miniowe obumieraj, lecz po odtworzeniu si pocze nerwowych i
naczyniowych nastpuje zastpowanie ich nowymi. Od czasu jej pierwszego wykorzystania
klinicznego w 1971 roku okazaa si ona skuteczna w zabiegach, polegajcych na zastpowaniu
maych mini twarzy, a take w przywracaniu kontroli nad zwieraczem. Jak dotd, nie powiody si
prby przeszczepiania duych mini.
W sytuacjach, kiedy nie mona wykona przeszczepu, by moe niedugo bdzie mona posuy
si drug metod. Wykazano bowiem, e u ptakw i ssakw laboratoryjnych mona znacznie
przyspieszy regeneracj mini przez wprowadzanie kawaeczkw minia posiekanych maymi
noyczkami na szecianiki o objtoci nie przekraczajcej 1 milimetra szeciennego. Korzystajc z
osigni Poleajewa, metod t opracowa i ogosi w 1950 roku radziecki biolog A.N.Studzicki. Jak
dotd, udoskonalanie tej metody postpuje stosunkowo wolno.
Narzdy jamy brzusznej
Pomimo e od dwu stuleci prowadzi si prace majce za cel opisywanie zjawisk regeneracji, to
jednak od czasu do czasu w krlestwie zwierzt stwierdza si nowe zdolnoci do regeneracji.
Niedawno, na przykad, dowiedzielimy si, e dorose aby zdolne s do regenerowania przewodw
ciowych, przy czym z nieznanych powodw proces ten przebiega lepiej u samic ni u samcw.
Lekarze od dawna wiedz, e dziki zjawisku kompensacyjnej hipertrofii wtroba potrafi odtwarza
wikszo swej objtoci, ktrej utrata nastpia w wyniku uszkodzenia. Hipertrofia ta polega na
powikszaniu si komrek i nasilaniu si tempa podziaw komrkowych, w wyniku czego narzd ten
moe w dalszym cigu spenia swe zadanie, polegajce na przetwarzaniu zwizkw chemicznych i
detoksykacji organizmu, pomimo e utraci waciw dla siebie architektur. Podobnie rzecz si ma z
nerkami, gdzie wskutek uszkodzenia jednej z nich nastpuje powikszenie komrek w drugiej, czemu
nie towarzyszy jednak odbudowywanie skomplikowanej sieci mikrotubul w kbuszkach nerkowych.
Badania przeprowadzone niedawno na wtrobach szczurw wykazay, e procesy rozmnaania si
komrek zachodz nie tylko pod wpywem insuliny i czynnika wzrostu naskrka. Okazao si bowiem,
e ich przebieg jest modyfikowany przez co najmniej tuzin innych hormonw, enzymw oraz
metabolitw substancji odywczych.
S te dzisiaj podstawy ku temu, by sdzi, e rwnie ludzka ledziona posiada podobn
zdolno. Usunicie ledziony u dorosego czowieka rzadko bowiem pociga za sob jakie
dolegliwoci, natomiast dzieci po takim zabiegu staj si bardziej podatne na zapalenie opon
mzgowych. Kilka lat temu badacze zajmujcy si problematyk medyczn zauwayli, e dzieci,
ktrym ledzion trzeba byo usun wskutek jej znacznego uszkodzenia po wypadku, rzadziej
zapadaj na zapalenie opon mzgowych, ni dzieci, ktrych ledziona zostaa usunita w nastpstwie
toczcego si w niej procesu chorobowego. Howard Pearson i jego koledzy z Yale School of Medicine
stwierdzili, e jeli dochodzi do rozerwania ledziony, to towarzyszy temu rozproszenie po jamie
brzusznej niewielkich kawaeczkw tego delikatnego narzdu. Kawaeczki te wzrastaj i stopniowo
wczaj si w spenianie nie do jeszcze znanych funkcji w oczyszczaniu krwi. Teraz liczni
chirurdzy, usuwajc ten narzd, pocieraj nim otrzewn (ktra jest mocn bon wycielajc jam
brzuszn), aeby zostawi pewn liczb nasion", ktre mog umoliwi wyksztacenie si jednostek,
mogcych podj funkcje usunitego narzdu.
Innym, stosunkowo pno dokonanym, bo dopiero w kocu lat pidziesitych, odkryciem w
dziedzinie regeneracji byo stwierdzenie, e kijanki salamandry w stadium larwalnym, a czasem nawet
dorose, potrafi regenerowa a do dziesiciu centymetrw jelita. Co wicej, wszystkie dorose pazy
zdolne s do czenia z sob kocw przecitego jelita, pomimo e nie potrafi one odtwarza
utraconych jego fragmentw. Allan Dumont, jeden z moich najlepszych przyjaci z lat studiw,
obecnie profesor chirurgii na wydziale imienia Julesa Leonarda Whitehilla w New York UniversityBellevue, kiedy dowiedzia si ode mnie o wynikach moich prac nad szczurami, postanowi sam
sprawdzi t zdolno na ssakach. Zaleao mu na tym, by dowiedzie si, czy jest moliwe
pobudzenie regeneracji u ssakw do tego stopnia, by mona byo poradzi sobie z jednym z
najbardziej dokuczliwych problemw chirurgii oglnej, jakim jest mizerne gojenie si zszytych kocw
jelita po usuniciu jego fragmentu z powodu nowotworu lub zwyrodnienia. Jeli bowiem w miejscu
zszycia wytworzy si nawet niewielki otworek, ka wydostaje si z jelita, co wywouje cikie zapalenie
otrzewnej.
Jak przystao na dobrego naukowca, Al rozpocz od spraw podstawowych. Po kilku latach
potwierdzi wyniki innych badaczy. Wycina on fragmenty jelit dorosym abom oraz traszkom, po czym
po prostu zblia tylko do siebie w jamie brzusznej kocwki jelita. W wyniku tak przeprowadzonego
zabiegu 40% zwierzt przeywao, i to dziki zdolnoci do szybkiego poczenia obydwu kocw jelita
i cakowitego wygojenia miejsca poczenia w cigu okoo miesica. Jednak nawet u traszek nie
zachodzio odtworzenie wikszoci utraconego w trakcie eksperymentu jelita. W rzeczywistoci w
procesie regeneracji jelita bierze udzia kilka tkanek. Przeprowadzone przez Ala badania cytologiczne
wykazay bowiem, e w miejscu poczenia fragmentw jelita nastpuje szybkie formowanie si
blastemy, ktra rnicuje si pniej w komrki mini gadkich, bony luzowej i komrek tworzcych
kosmki jelitowe.
Jest rzecz oczywist, e organizujc w 1979 roku konferencj na temat regeneracji, poprosiem
te Ala o przedstawienie jego wynikw. Mniej wicej na miesic przed konferencj, kiedy ju program
konferencji zosta przekazany do druku, Al chcia zmieni tytu swego referatu, gdy wanie ukoczy
prac, ktra przyniosa niespodziank. Zapyta mnie:
Czego by si spodziewa, gdybym wzi kilka dorosych szczurw, kademu z nich wyci po
centymetrze jelita i pozostawi te dwa lune koce przecitego jelita w jamie brzusznej?
Odpowiedziaem tak, jak zrobiby to kady student pierwszego roku medycyny, e w cigu dwu lub
trzech dni zdechn one z powodu zapalenia otrzewnej. No c, 20% spord szczurw poddanych
takiemu traktowaniu przez Ala przeywao i odzyskiwao zdrowie. Zachodzio bowiem u nich
spontaniczne czenie si jelita i to w znacznie lepszym stopniu ni po najlepiej przeprowadzonym
zabiegu chirurgicznym. Kiedy Al w jednej grupie zwierzt wytwarza na pewien czas sztuczny odbyt
powyej miejsca przecicia, to poziom przeywalnoci zwierzt podskakiwa a trzykrotnie. Kiedy
przeprowadzono porwnanie pomidzy zwierztami traktowanymi w powyszy sposb, u ktrych
nastpio doskonae wygojenie si, ze zwierztami z grupy kontrolnej, ktrym zszywano jelito, to
okazao si, e szwy, powodujc powstawanie blizn i zrostw, w gruncie rzeczy utrudniaj przebieg
procesu regeneracji.
Nikt nie wie na pewno, w jaki sposb nastpuje odnajdywanie si przecitych kocw jelita, ale
zachodzi z ca pewnoci proces aktywnego poszukiwania, gdy zapalenie otrzewnej, pojawiajce
si zazwyczaj szybko, mogoby nastpowa znacznie szybciej ni zupenie przypadkowe spotykanie
si kocw jelita. Proces ten przypomina poszukiwanie przez odrastajce wkno nerwowe swej
utraconej czci, co moe dokonywa si wskutek dziaania czynnikw elektrycznych, chemicznego
ukadu rozpoznajcego albo obydwu tych grup czynnikw jednoczenie. Prawdopodobnie
najwaniejsz rol odgrywaj tu potencjay elektryczne, gdy niedawne badania ujawniy
wystpowanie na zranionej otrzewnej potencjaw staoprdowych, za wywoane eksperymentalnie
zmiany normalnych charakterystyk bioelektrycznych otrzewnej powoduj przyciganie wewntrznej
bony otaczajcej jelita do miejsca, w ktrym nastpuje podranienie. Al niedawno zauway, e jeli
oba koce jelita szczura zostan umieszczone w. silatilowej rurce, w wyniku czego nie musz si one
aktywnie poszukiwa, u tego zwierzcia podobnie jak u kijanki moe nastpowa odtwarzanie do
3 centymetrw brakujcego jelita. W zwizku z tym warto zauway, e przekonanie, i tej techniki nie
mona stosowa w odniesieniu do ludzi, nie ma podstaw.
Cho nie wiemy jeszcze dostatecznie duo, by skutecznie posugiwa si elektryczn stymulacj
gojenia si jelit, Al zaproponowa przeprowadzenie piotowych bada nad regeneracj u duych
ssakw. Ich pozytywne rezultaty mog pniej doprowadzi do oszczdzenia wielu pacjentom ycia w
niedoli. Chirurgiczne czenie jelita grubego z odbytem jest rzecz prawie niemoliw. Kiedy zszycie
takie nie udaje si, to pacjent jest skazany na kolostomi (posugiwanie si sztucznym odbytem).
Biorc pod uwag, e wolny koniec jelita, dziki lokalnej anatomii, byby utrzymywany w pobliu jego
waciwej pozycji, Al zasugerowa, aby pozostawi go bez szww, dokonujc u zwierzcia
tymczasowej kolostomii powyej miejsca, gdzie nastpio jego przecicie. Jeli zrobione pniej
zdjcie rentgenowskie wykae, i nastpio odtworzenie poczenia jelita z odbytem, mona zamkn
sztuczny odbyt, gdy zwierz posiada ju pozbawione przerwy zdrowe jelito. Jeli badania
prowadzone w tym kierunku mogyby uwolni wielu pacjentw od poniajcych nieodstpnych
pojemniczkw, to warte s one przecie niezbyt wielkiego wsparcia finansowego, ktre jak dotd nie
stao si faktem. Intensywne badania elektrycznych aspektw gojenia si jelit mogyby
prawdopodobnie doprowadzi do tego, e ingerencje chirurgiczne nie przynosiyby tylu szkd, jak
dotd nieuniknionych.
Jakkolwiek bardzo obiecujce wydaj si perspektywy w przedstawionym powyej zakresie, to
jednak z pewnoci nie s one jedyne ani te najbardziej spektakularne spord wielu innych, o
ktrych bdzie mowa w nastpnych rozdziaach. Wielu badaczy zaangaowanych jest bowiem w
prace majce na celu doprowadzenie do praktycznego wykorzystania przeomowych osigni w
badaniach ostatnich dwudziestu lat. Pomimo tego, postp nie jest tak szybki, jak mgby by. Wynika
to prawdopodobnie z niedowierzania, e tak rozpowszechnione zjawisko samonaprawy byoby realnie
osigalne take i dla nas. Jest to nie tylko moliwe, ale prawie pewne, jeli powici si na te prace
nawet umiarkowane fundusze, gdy uyteczne dyspozycje", przewidywane przez Spallanzaniego,
znajduj si w zasigu naszej rki.
W dalszej odlegoci od powierzchni rany take zachodzi wyzwalanie jder komrkowych, przy
czym te tka" komrkowe skupiaj si i nastpuje zlewanie si ze sob zwizanych z nimi resztek
cytoplazmy, w wyniku czego powstaje
zesplnia komrkowa. Jeszcze dalej od centrum akcji, ale ju w powolniejszym tempie, zachodzi
takie odrnicowywanie komrek, jakie obserwowalimy podczas bada nad zamaniami u ab i nad
stymulowaniem prdem staym komrek w hodowlach. Zamieniaj si one w prymitywne komrki
ameboidalne, ktre wdruj do obszaru uszkodzenia, a tam, za porednictwem pseudonek,
przytwierdzaj si do uszkodzonych wkien miniowych. W caej biologii nie ma precedensu dla tak
wirtuozyjnego przebiegu metamorfoz komrkowych. S one faktycznie czym tak dziwnym, e
wikszo badaczy po prostu odmawiaa uwierzenia w to, i rzeczywicie one zachodz, ani te nie
podejmowali samodzielnych bada nad tym zjawiskiem.
W cigu pierwszych pitnastu minut wszystkie te zmiany s ju w powanym stopniu
zaawansowane. Wkrtce, najszybciej jak to jest moliwe, nastpuj podziay jder, jakie zostay
wydzielone z komrek (poczonych teraz ze sob w zesplni komrkow) oraz. komrek
ameboidalnych, w wyniku czego powstaje blastema. Jest ona cakowicie uksztatowana ju w trzy
godziny po odciciu fragmentu serca. Ju wtedy jej komrki zaczynaj ponownie rnicowa si w
nowe komrki minia sercowego, syntetyzujc charakterystyczne dla nich uporzdkowane skupienia
wkien kurczliwych oraz czc je z tkank, ktra nie ulega uszkodzeniu. Jeli zdarzyo si, e w
zakrzepie byo wicej komrek ni potrzeba, wtedy ich nadwyka wystpujca poza bezporednim
obszarem regeneracji zamieraa. Dziao si tak widocznie po to, by nie dopuci do zakcenia
trwajcego dziea regeneracji.
Zanim odtworzenie utraconej czci minia sercowego przybierze odpowiedni rozmiar, traszka
moe utrzyma si przy yciu dziki, odbywajcemu si za porednictwem skry, pochanianiu tlenu
rozpuszczonego w wodzie. Kiedy w mniej wicej czwartej godzinie jest ju wystarczajco wiele
nowych komrek miniowych, ktre mog bra udzia w skurczach, serce wolno zaczyna wznawia
pompowanie krwi. Po piciu lub szeciu godzinach wikszo komrek blastemy przechodzi ponowne
zrnicowanie w misie, ktry w dalszym cigu jest jeszcze delikatny jak koronka" w porwnaniu z
normaln tkank. Jednake po upywie omiu do dziesiciu godzin serce ju naprawd normalnie
funkcjonuje i normalnie wyglda, a po upywie jeszcze jednego dnia nie mona go odrni od serca,
mikroskopowe fotografie zmian komrek wikszo biologw w dalszym cigu nie przyjmuje do
wiadomoci faktu odtwarzania si serca. Poniewa rzeczywisto tak bardzo dziwnie si
przedstawiaa, Carlson nie opublikowa swoich wynikw, za Personowi nie udao si opublikowa
artykuu opisujcego te obserwacje w adnym z czasopism, gdzie artykuy poddawane s ocenie
recenzentw. Nasz artyku sprzed ponad dziesiciu lat w dalszym cigu nie doczeka si oficjalnego
potwierdzenia, a inni badacze marnuj czas na zajmowanie si maymi zranieniami. Takie nastawienie
musi ulec zmianie. Znajomo czynnikw, ktre steruj tymi procesami, bdzie miaa nieocenion
warto dla medycyny, gdy zapewniaj one idealne gojenie. Krew, ktra wypyna z rany wewntrz
ciaa, zamykaj, a pniej w cigu kilku godzin odtwarza brakujcy fragment. Nie mona dysponowa
czym bardziej wydajnym ni ten proces.
A do niedawna komrki perineuralne traktowano jako zaledwie pewien typ tkanki wypeniajcej",
ktrych jedynym zadaniem miao by rozdzielanie i podtrzymywanie neuronw. Dowiedzielimy si
jednak, e odgrywaj one zasadnicz rol w dostarczaniu substancji odywczych do neuronw.
Speniaj one take pomocnicz funkcj w sterowaniu dyfuzj jonw przez bon neuronw, a wic w
regulacji szybkoci wyadowa elektrycznych nawet do tego stopnia, e mog hamowa
wystpowanie napadw, polegajcych na zupenie przypadkowym rozprzestrzenianiu si impulsw w
mzgu. Mog one odgrywa wan rol w funkcjonowaniu pamici i prawdopodobnie przewodz
prdy stae, odgrywajce tak wan rol w regeneracji. S one istotne dla gojenia w kadym miejscu
tkanki nerwowej.
Nerwy obwodowe
Nerwy obwodowe mog odrasta bo gdyby tak nie byo, to po kadym rozciciu palca
tracilibymy w nim czucie natomiast neurony i ich wkna w CUN nie mog tego czyni. Ciao
komrkowe nerwu obwodowego pozostaje bezpieczne w mzgu czy rdzeniu krgowym, za cz
wkna, gdzie nastpio obcicie, zasklepia si. Cz zewntrzna (odcita) degeneruje si i
obumiera: niektre z komrek Schwanna trawi je wraz z bezuytecznymi ju teraz warstwami bony
mielinowej. Pozostaje jednake pusta rurka Schwanna, ktra zaczyna wzrasta w kierunku wkna
proksymalnego, to znaczy wkna znajdujcego si bliej od rodka ciaa, ktrego komrki Schwanna
take zaczynaj rosn poprzez wytworzon wskutek uszkodzenia luk. Kiedy nastpi spotkanie si
tych rosncych ku sobie komrek, nerw wzrasta wzdu poczonych otoczek, co doprowadza w
kocu do poczenia go z tym samym zespoem komrek, ktre przed uszkodzeniem byy
Nie wiemy, dlaczego odrastanie nerww obwodowych salamander jest o wiele bardziej efektywne
ni u nas. Osobicie skonny jestem sdzi, e przyczyna tej rnicy wynika ze zrnicowania
wydajnoci staoprdowych ukadw sterujcych. Jeli sygna lokujcy ma charakter elektryczny, to
powinno by moliwe wzmocnienie go do tego stopnia u czowieka, e nerwy mogyby odrasta na
znacznie wiksze odlegoci. Poczynajc od doniesienia opublikowanego w 1974 roku przez Davida
H. Wilsona z Leeds General Infirmary, pojawio si te kilka innych interesujcych doniesie, ktrych
Bernstein stwierdzi take, e istnieje pewien krytyczny okres, w cigu ktrego musi zakoczy si
odrost wkna, jeli proces ma by uwieczony powodzeniem. Po przeciciu rdzenia krgowego zotej
rybki umieszcza on w luce przecicia teflonowe zastawki, ktre blokoway proces regeneracji. Proces
ten przebiega normalnie, lecz komrki nie mogy, co jest oczywiste, przenikn przeszkody. Po tym
jak aktywno komrkowa zamieraa, Bernstein usuwa przeszkody, lecz nie stwierdzi, aby po tym
nastpoway jakie zmiany. Jeli jednake obcina obydwa uszkodzone koce wkien, powodujc
nawet wiksz przerw i wiksze uszkodzenie rdzenia ni poprzednio, proces regeneracji zaczyna
si od nowa, w rezultacie czego nastpowao cakowite wygojenie si luki. S wic podstawy, by
sdzi, e nawet zadawnione uszkodzenia rdzenia krgowego mona bdzie leczy, jeli bdziemy
zdolni do zwikszenia podstawowego potencjau ludzkich komrek.
Naley oczekiwa wystpowania jakiej reakcji wygojeniowej u ssakw, pomimo e moe ona by
jeszcze niewystarczajca. To, czego przede wszystkim nam potrzeba, to wyduenia i ponownego
czenia si wkien, co przecie zachodzi we wknach obwodowych. Niestety, zamiast tego, na co
czekamy, zachodzi co przeciwnego. Komrki rdzenia obumieraj w niewielkiej odlegoci zarwno
powyej, jak i poniej miejsca uszkodzenia. W pobliu kocw tworz si cysty. Zamiast wypeniania
wycik, nastpuje wypenianie luki przez tkank bliznowat. Dopiero po tej destrukcji nastpuje
nieudana prba odrostu. U ludzi zachodzi kilkumilimetrowe wyduenie wkna w wiele miesicy po
zranieniu. Wtedy jest ju za pno komrki wycielajce i wkna nerwowe nie s ju w stanie
przenikn przez blizn.
Dlaczego wic istnieje rnica pod tym wzgldem pomidzy salamandrami a ssakami? Jej
przyczyna moe lee w natychmiastowoci reakcji rdzenia. U wszystkich zwierzt zranienie zawsze
wie si ze wstrzsem rdzeniowym, podczas ktrego dochodzi do gbokiej depresji aktywnoci
neuronalnej, szczeglnie w tej czci rdzenia, ktra w dalszym cigu jest poczona z mzgiem.
Zanikaj nawet najprostsze odruchy. W miar jak ustpuje wstrzs, rdze poniej uszkodzenia staje
si hiperaktywny. Odruchy zachodzce przy jego udziale ogromnie si nasilaj, co doprowadza do
skurczowego paraliu mini. Interesujca jest rnica w czasie trwania wstrzsu. U modych zotych
rybek i salamander trwa on zaledwie kilka minut, jednak u starych stan ten moe utrzymywa si
duej ni tydzie. U ssakw utrzymuje si on jeszcze duej, a w przypadku czowieka a sze
tygodni.
Dowodu popierajcego powysz tez dostarczy eksperyment przeprowadzony przed kilku laty
przez Kao. Badacz ten przecina w dwch miejscach rdze krgowy kilku kotom w taki sposb, e na
swym miejscu pozostawa okoo piciomilimetrowej dugoci fragment centralny, ktry by oddzielony
od reszty rdzenia dwiema szczelinami. Nastpnie do tych szczelin Kao wszczepia jako wypenienie
kawaki nerwu kulszowego. W wyniku tego nastpowaa typowa degeneracja, ktrej towarzyszyy
typowe cysty na obydwu kocach przecitego rdzenia, lecz nie na odizolowanym fragmencie. W
rzeczywistoci w odcinku tym nastpowa pewien wzrost wyciki i wkien nerwowych. Dziao si tak
prawdopodobnie dlatego, e ten malutki kawaeczek rdzenia znajdujc si w izolacji od potencjaw
dodatnich, wytwarzanych w pozostaej czci rdzenia, mg wzrasta, gdy unika ich hamujcego
wpywu. Prawdopodobnie przeduajca si elektryczna dodatnio, ktrej przyczyn jest wstrzs
rdzeniowy, jest gwn przeszkod na drodze do naprawy ludzkiego rdzenia krgowego.
Powinno by moliwe, przy wykorzystaniu odpowiednio uksztatowanej elektrody, znoszenie tej
dodatniej polaryzacji i zastpowanie jej polaryzacj ujemn, ktra pobudza procesy wzrostu. Stare
zranienia, ktrym nie towarzysz ju objawy wstrzsu, bd wymagay innych prdw, jak rwnie
chirurgicznego usunicia blizn i cyst. Naley te starannie dobra materia elektrod, gdy niektre
metale oddziauj toksycznie na komrki nerwowe. Naley liczy si take z faktem, e u ludzi
stosunek wyciki do neuronw rdzenia jest niszy, dlatego te, by moe, trzeba bdzie zwikszy
jej ilo. Wydaje si jednake, e nie powinno to stanowi wikszej trudnoci, gdy z pobranych od
pacjenta jego wasnych komrek wycieajcych mona wyhodowa w kulturze wiksz ich liczb, po
czym wstrzykn je do uszkodzonej czci rdzenia w trakcie instalowania elektrody.
Jeszcze do niedawna ofiary wypadkw, ktre doznay uszkodzenia krgosupa, umieray
stosunkowo szybko wskutek infekcji czy te. innych komplikacji. Obecnie potrafimy ju przedua ich
ycie. Dzieje si to jednak za cen olbrzymich kosztw spoecznych, finansowych i cierpie
psychicznych. Spogldajc w przyszo, podobnie jak w przypadku uszkodze serca, moemy teraz
mie nadziej na regeneracj u ludzi. W gruncie rzeczy perspektywy w zakresie odrastania rdzenia
krgowego s pomylniejsze ni w innych przypadkach, bowiem dysponujemy wikszym zakresem
wiedzy, a ponadto dziaa ju kilka grup, takich jak na przykad American Paralysis Association
[Amerykaskie Stowarzyszenie do Walki z Paraliem (przyp. tum.)], ktre popieraj badania w
sposb nacechowany wiksz doz wyobrani ni inne agencje rzdowe. W zwizku z tym
problematyka elektrycznych aspektw gojenia si rdzenia krgowego moe zosta podjta wczeniej
ni w innych dziedzinach.
wzrokowych patw wzrokowych. Kiedy nerwy te ponownie wrosn do obszaru, gdzie nastpio
zniszczenie mzgu, pobudzaj one komrki wycieajce w komorach mzgowych, ktre rozmnaajc
si podaj w stron uszkodzonej czci. Gdy komrki wycieajce dotr ju do niej, zaczynaj si
rnicowa w nowe neurony i komrki glejowe. Jeli jednak zwierz zostanie pozbawione oczu lub
nosa, w wyniku czego do strefy uszkodzenia nie dochodz drogi doprowadzajce sygnay z zewntrz,
wtedy regeneracja nie zachodzi.
Istnieje wic podobiestwo pomidzy pocztkiem procesu odtwarzania si mzgu i koczyn. W
tym ostatnim mianowicie wypadku powstaje poczenie pomidzy wknami nerwowymi a tkank
naskrkow. A trzeba tu pamita, e tkanka wycieajca pod wzgldem embriologicznym jest bliska
tkance naskrkowej i w gruncie rzeczy mona j uwaa za wewntrzn skr" centralnego ukadu
nerwowego. Poniewa elektryczne sygnay otoczenia, jakie stwarza poczenie neuroepidermalne,
inicjuj zachodzenie odrnicowania i podziaw komrkowych w kikutach koczyn salamandry, oraz
dlatego e ju udawao si nam zapocztkowa regeneracj u szczurw nawet dziki niezbyt
dokadnemu naladowaniu tych sygnaw, mona powiedzie, i jest prawdopodobne, e taka taktyka
moe zaowocowa w postaci inicjowania regeneracji mzgu zwierzt, ktre normalnie nie posiadaj
takiej zdolnoci.
Po doznanych uszkodzeniach mzgu nastpuje pewna posta dysfunkcji, ktra, od nazwiska jej
odkrywcy, neurologa A. A. P. Leao, jest nazywana rozprzestrzeniajc si dysfunkcj Leao.
Poczynajc od miejsca uszkodzenia rozchodzi si ona we wszystkich kierunkach tak dugo, a caa
powierzchnia kory staje si elektrododatnia, natomiast aktywno wszystkich jej neuronw ulega
wyciszeniu. Leao bada to tylko w powizaniu z maymi uszkodzeniami, kiedy dysfunkcja utrzymuje si
przez kilka godzin. Nie wiemy, czy takie zjawisko wystpuje te u salamandry, ani te jak dugo trwa
po duym uszkodzeniu mzgu ssakw. Otwarcie drogi do urzeczywistnienia samonaprawy ludzkiego
mzgu moe sta si realne dziki powizaniu bada nad depresj typu Leao z eksperymentami nad
elektrycznym stymulowaniem komrek wycieajcych.
Obserwacje powrotu do normy po doznanych uszkodzeniach gowy i udarach mzgu wiele nas
nauczyy. Przekonalimy si mianowicie, e mzg dysponuje du plastycznoci. Polega to na
przejmowaniu funkcji uszkodzonego obszaru mzgu przez komrki innych, nie uszkodzonych jego
obszarw. Uzupenienie tej zdolnoci o regeneracj, nawet w niewielkim zakresie, moe powodowa
niemal cakowity powrt do normy stanu zdrowia wielu ludzi, cierpicych na uszkodzenie mzgu. Po
raz pierwszy w historii neurolodzy mog mie nadziej na przejcie od opisywania mzgu i rdzenia do
dokonywania ich naprawy. Na zakoczenie mona tu przytoczy zdanie wypowiedziane przez
Geoffreya Raismana z London Laboratory of Neurobiology: ... nie odkryto adnych niewzruszonych
praw przyrody, ktre by raz na zawsze wykluczay moliwo naprawy ukadu nerwowego."
W 1948 roku Meryl Rose postanowi zbada, czy rodowisko, w jakim znajdzie si regenerujca
koczyna salamandry, moe sterowa prymitywnymi komrkami nowotworu, jak rwnie komrkami
blastemy. Posuy si on kawakami nowotworu nerki pospolicie wystpujcego u ab i przeszczepia
je na koczyny salamandry. Nowotwory te przyjmoway si znacznie lepiej ni inne i, kiedy pozwolono
im rozrasta si w sposb nie kontrolowany wkrtce doprowadzay zwierzta do mierci. Jeli
jednake Rose przeprowadza amputacj odrobin poniej lub poprzez nowotwr, zachodzia
normalna regeneracja, a komrki nowotworowe w jeszcze wikszym stopniu ulegay odrnicowaniu
w trakcie tworzenia si blastemy. Pniej, w miar jak odrastaa nowa noga, nastpowao ponowne
rnicowanie si zarwno komrek nowotworowych, jak i komrek blastemy. atwo mona byo
odrni komrki pochodzce od aby od komrek salamandry, gdy te pierwsze miay mniejsze
jdra, za badania mikroskopowe wykazay, i nastpio wymieszanie komrek minia aby z
komrkami mini salamandry, komrek chrzstki aby, z tego samego typu komrkami salamandry i
tak dalej.
Ten, majcy doniose znaczenie, eksperyment potwierdzi hipotez Ros'a, e ukad sterujcy
regeneracj jest take zdolny do sprawowania kontroli nad komrkami raka. Dziki niemu udao si
uzyska informacj, e komrki raka nie s czym specjalnym, lecz tylko komrkami zarodka w
organizmie, ktry ju znajduje si w postembrionalnej fazie rozwoju. Praca Ros'a w kilka lat pniej
doprowadzia do teorii Andresa.
Z ca pewnoci moecie pomyle, e establishment naukowy musia powici uwag tej teorii
raka, jeli wynikaj z niej jakie wskazwki odnoszce si do terapii. I e na pewno powinny istnie
jakie inne dane, ktre wspieraj takie ujcie. Niestety, cho przysposabianie i odprzysposabianie si
komrek do speniania okrelonych funkcji zostao ju dzi zaakceptowane w caej biologii, stare
nawyki mylenia w dalszym cigu utrzymuj si w umysach wikszoci przedstawicieli hierarchii
przyznajcej fundusze na badania. Kilka lat temu, na przykad, w National Cancer Institute (NCI)
[Pastwowy (Narodowy) Instytut Rakowy (przyp. tum.)] spotkaem modego naukowca, ktry chcia
zaj si badaniem powizania zachodzcego pomidzy rakiem i regeneracj. Pozwoli mi nawet
przejrze swj projekt badawczy, ktry uznaem za naprawd wymienity. Powiedziaem mu jednak,
e cignie kopoty na swoj gow, jeli przedstawi go NCI. On jednak odpowiedzia mi, i jest pewny
tego, e dostanie fundusze na badania, gdy projekt zosta zatwierdzony przez jego szefa. Jak si
okazao, w miesic pniej zosta on zmuszony do opuszczenia instytutu, a jego projekt badawczy
nigdy nie doczeka si przydziau funduszy. Mimo to, istniej dowody wspierajce przypuszczenie o
powizaniu pomidzy rakiem i regeneracj, ktre udao si zebra na peryferiach dyscyplin
badawczych.
Poniewa regeneracja nie moe zachodzi bez pobudzania i kontroli sprawowanej przez nerwy,
mona oczekiwa, e nerwy powinny oddziaywa kontrolujce take na tkank nowotworow. Ju w
latach dwudziestych niektrzy badacze prowadzili prby polegajce na przeszczepianiu nowotworw
do obszarw nie unerwionych. Za kadym razem przeszczepy nowotworw przyjmoway si tam
lepiej, ni w obszarach, gdzie unerwienie pozostawao w stanie nienaruszonym. Wczeniejsze prace
w tym zakresie spotkay si z zarzutami, e odnerwienie moe zmniejsza wydajno funkcji ukadu
krenia, co z kolei moe nasila wzrost nowotworu. Ale w poowie lat pidziesitych i w latach
szedziesitych, przy wykorzystaniu bardziej nowoczesnych technik, znw potwierdzono
zachodzenie tego zwizku. Wykazano, e brak unerwienia przyspiesza rozwj nowotworu, podczas
gdy zmiany w poziomie ukrwienia nie wywouj znaczcych skutkw.
Eksperymenty przeprowadzone przez F. Seiler-Aspanga i K. Kratochwila z austriackiego Instytutu
Bada nad Rakiem przyniosy w latach 1962 i 1963 kolejne potwierdzenie wniosku Rose'a, e system
sterujcy regeneracj moe powodowa regres nowotworu. Zamiast wszczepia salamandrom
komrki nowotworowe, wywoywali oni raka wskutek wielokrotnego stosowania duych dawek
kancerogenw chemicznych. Po usilnych prbach udao si im w kocu wywoa nowotwory, ktre
wnikay do tkanek podpowierzchniowych, daway przerzuty i powodoway mier zwierzt. W jednym z
dowiadcze stosowali oni kancerogen w okolice nasady ogona; tworzyy si tam pierwotne
nowotwory, za ich przerzuty pojawiay si przypadkowo w rnych czciach ciaa. Jeli nastpnie
amputowali oni zwierzciu ogon, nie uszkadzajc jednak przy tym pierwotnego nowotworu,
nastpowao jego zanikanie w miar, jak postpowao odtwarzanie si nowego ogona. Badania
cytologiczne ujawniy, e komrki nowotworu nie zamieraj, lecz przeksztacaj si w normalne
komrki skry. Co wicej, zanikay rwnie nowotwory wtrne, tak jakby odebray one jakie sygnay z
oddalonego centrum sterujcego. Tak wic salamandry potraktowane w taki sposb odzyskiway ogon
i pozbyway si raka. Jeli jednake pierwotny nowotwr znajdowa si na jakiej wysunitej czci
ciaa, amputacja ogona nie dawaa podanego skutku. Nawet, pomimo odtworzenia si ogona,
gwne ognisko raka oraz jego przerzuty rozwijay si, co doprowadzao do mierci zwierzcia.
Wyniki tych bada, wraz z tymi, ktre uzyska Rose, wskazuj, e regeneracja zachodzca w
pobliu pierwotnego nowotworu powoduje przeksztacanie si jego komrek w komrki typowe dla
danej tkanki. Wtpi, czy zachodzi jaka specjalna rnica pomidzy nog a ogonem; spodziewam
si wic, e proces odrostu jakiejkolwiek czci ciaa, jeli dokonuje si on dostatecznie blisko od
miejsca, gdzie znajduje si nowotwr pierwotny, powinien prowadzi do podobnego skutku. Kluczem
do wywoania regresji nowotworu okazuje si wic zmiana dokonujca si w jego najbliszym
ssiedztwie. Prawdopodobnymi kandydatami" do odgrywania najwaniejszej roli w tym procesie
zdaj si tu by prdy elektryczne i poczenie neuroepidermalne, gdy te wanie czynniki
wystarczaj do zainicjowania procesw regeneracji u tych zwierzt, ktre normalnie nie s do niej
zdolne.
Jest bardzo wiele dowodw na to, e stan caego ukadu nerwowego moe mie wpyw na raka.
Ju w '1927 roku Elida Evans, ktry by uczniem Carla Junga, w pracy, ktra bya dotychczas prawie
zupenie nie zauwaana, udokumentowa zachodzenie powizania pomidzy stanem psychicznej
depresji i rakiem. Dr Caroline Bedell Thomas z John Hopkins School of Medicine w 1946 roku
rozpocza realizacj wieloletniego projektu badawczego, ktrego celem byo ustalenie zwizkw
pomidzy wynikami, jakie uzyskano w badaniach osobowoci studentw na pierwszym etapie
realizacji projektu, a wystpowaniem u tych osb, w okresie kilku dziesicioleci, rnych chorb. W
rezultacie realizacji tego, i podjtych pniej bada, ustalono, e wysokie prawdopodobiestwo
zapadnicia na raka jest skorelowane ze specyficznym profilem psychicznym, do ktrego
charakterystycznych cech nale: ze stosunki z rodzicami, rozczulanie si nad sob, kompleks
niszoci, bierno, nieprzezwyciona skonno do sprawiania dobrego wraenia, a przede
wszystkim niezdolno do wydostawania si ze stanu depresji po niektrych traumatyzujcych
przeyciach, takich jak mier kogo ukochanego lub utrata pracy. Takie osoby zapaday na raka w
rok lub dwa po tak powanym przeyciu psychicznym.
Niektrzy lekarze zauwayli, e mona znacznie zwikszy szans przeycia pacjentw
cierpicych na raka przy pomocy biofeedbacku, medytacji, hipnozy czy te technik wizualizacyjnych.
Przed kilku laty O. Carl Simonton, onkolog i Stephanie Matthews-Simonton, psycholog, rozpoczli
stosowanie wszystkich tych metod, kadc nacisk na to, by pacjent stworzy sobie jasny obraz raka i
reagowa na ten stan swego organizmu. Pacjent mg, na przykad, spdza kadego dnia pewien
czas na medytacji, w trakcie ktrej wyobraa sobie biae ciaka krwi jako rycerzy na biaych koniach,
ktrzy odnosz zwycistwo nad armi grabiecw odzianych w czarne kaptury. Kiedy Simontonowie
dokonali pierwszego zestawienia rezultatw uzyskanych w 159 przypadkach ludzi znajdujcych si w
terminalnym stadium choroby nowotworowej, ktrych szans przeycia nie przekraczay roku, to
okazao si, e ci z tej grupy, ktrzy w kocu ulegli chorobie, przeyli dwa razy duej. Rak cakowicie
ustpi w 22% przypadkw, a w dodatkowych 19% znajdowa si w stadium regresu. Wyniki te
potwierdziy si take w pniejszych ocenach, w zwizku z czym technik wizualizacji doczono do
niektrych innych programw, majcych na celu leczenie raka.
rosyjska, opierajca si na pawowskiej koncepcji ciaa jako jednostki niepodzielnej, zawsze odnosia
si sceptycznie do wynikw uzyskanych w badaniach przeprowadzonych na kulturach tkankowych,
podejrzewajc, e te parabiotyczne" reakcje daj jedynie wskazwki na temat tego, co dzieje si w
caym organizmie. Nawet gdybymy byli zdolni do oddzielnego wyhodowania wszystkich narzdw i
tkanek, a potem zestawili je ze sob, tak jak zrobi to dr Frankenstein ze swoim potworem, to przy
naszym obecnym poziomie wiedzy w dalszym cigu mie bdziemy zbiorowisko rozmaitych rodzajw
misa, a nie yw istot. Albert Szent-Gyorgyi napisa kiedy: Biologia jest nauk o rzeczach
nieprawdopodobnych" i rzadko udaje si nam przewidzie nowe odkrycia na podstawie tego, co ju
rozumiemy.
Ograniczenia te wyranie dostrzegaa amerykaska medycyna lat czterdziestych, lecz wydaje si,
e w miar upywu czasu coraz bardziej o nich si zapomina. Dzi wikszo ludzi ze stopniem
doktora medycyny jest przekonanych, e jeli si tylko uda wypeni te nieliczne biae plamy na mapie
uznanej wiedzy naukowej, to nauki podstawowe stan si w peni wystarczajce do zaspokojenia
wszystkich potrzeb zwizanych z leczeniem ludzi. W rezultacie tego trac sprzed oczu las na rzecz
pojedynczych drzew. Spord podstawowych dyscyplin medycyny jedynie fizjologia prbuje
zunifikowa wiedz na temat struktury i funkcji w caociowy obraz tego, jak funkcjonuje organizm.
Std czsto nadaje si jej miano krlowej nauk biologicznych, a jednak nawet na jej terenie dokonuje
si syntezy na zasadzie dokadania do siebie wiedzy o poszczeglnych narzdach. Istnieje jednak
pewna grupa narzdw, jak na przykad ukad nerwowy, ktra koordynuje aktywno wszystkich
pozostaych. Ta unifikacja poszczeglnych czci w transcendencj organizm dokonuje si dziki
odbieraniu, przekazywaniu i gromadzeniu informacji. Std te jedyn dyscyplin, ktra najbardziej
zblia si do ideau traktowania o organizmie w jego caociowym wymiarze, jest neurofizjologia, ktra
w latach czterdziestych bya ju tak wyrafinowana, e stanowia niemal nauk sam w sobie.
Jednak nawet neurofizjologia nie bya w stanie wyjani tajemnicy gojenia. Opracowania, ktre
ceniem jako najlepsze, zupenie ignoroway to zjawisko lub traktoway o nim pobienie w kilku
akapitach. Ponadto dowiadczenia, jakie zgromadziem w Bellevue podczas praktyk w czasie studiw
i pierwszego okresu praktyki po studiach, przekonay mnie, e sukces w pracy lekarza w gwnej
mierze zaley nie tyle od sprawnoci technicznej, lecz od uwagi, jak si powica pacjentom. W
wielu wypadkach wiara w wiedz, oddanie i umiejtnoci lekarza wywieray ogromny wpyw na wynik
leczenia. Niektre rodki, takie jak penicylina uyta przeciw odpowiednim szczepom bakterii,
wykazyway kadorazow skuteczno. Jednake dziaanie innych rodkw nie sprowadzao tak
przewidywalnych skutkw. Jeli pacjent by przekonany, e rodek okae si skuteczny, tak si
zazwyczaj dziao; w przeciwnym wypadku rodek nie okazywa si pomocny, niezalenie od tego, z
jak nowoczesnego arsenau rodkw by pochodzi. Niestety, doszo do zdeprecjonowania przez now
medycyn naukow wanoci relacji lekarz-pacjent. Ci lekarze rzec by mona, nowego chowu
utrzymuj, e moc tej wiary jest w pewnej mierze czym nierealnym, e pacjentom tylko wydaje si, e
ich stan ulega poprawie. Jest to, ich zdaniem, kompletny nonsens, ktry powinien by zosta
wykorzeniony przez nieco bardziej wiat, pen troski uwag podczas codziennych obchodw. Nie
stwierdzono przecie w organizmie adnego procesu biochemicznego czy te struktury anatomicznej,
ktra dawaaby nawet najskromniejsze podstawy dla takiego pogldu. Z tego te powodu takie
nienaukowe nastawienie, jest pozostaoci przesdu, ktry utrzymuje si jeszcze od epoki czarw.
Efekt placebo, jak nazywa si go obecnie, zosta udokumentowany dopiero kilkadziesit lat temu i w
dalszym cigu nie akceptuje si go jako skadnika procesu odzyskiwania zdrowia. Na dystansie wielu
lat przekonaem si, e wiadomo oddziauje na stan ciaa, tak jak wiatr oddziauje na stan drzewa.
Nasz brak wiedzy na temat procesw odzyskiwania zdrowia, a szczeglnie jego skadowej
psychologicznej, zasia w moim umyle ziarna zwtpienia. Przestaem wierzy, e nauka jest jedyn i
wystarczajc podstaw dla praktyki medycznej. Jako chirurg staraem si na swoim oddziale
postpowa zgodnie z zasad interakcji, powicajc wicej czasu na rozmowy z pacjentami, dajc
im do zrozumienia, e zaley mi na nich i e o nich dbam. To naturalne, e kiedy staem si
nauczycielem, usiowaem wszczepi moje przekonania studentom. W miar jak nabywaem
dowiadczenia, coraz bardziej utwierdzaem si w przekonaniu, e we wszystkich podrcznikach
brakuje jeszcze jednego rozdziau, tego, ktry powinien spaja wszystko ze sob i pomaga nam,
lekarzom, w zrozumieniu harmonii organizmu, ktr mamy za zadanie przywraca.
Kiedy wstpiem na drog bada naukowych, kierowaem swe wysiki ku do ograniczonemu
celowi spord wielu, ktre wydaway mi si atrakcyjne. Byo nim stwierdzenie, co jest czynnikiem
pobudzajcym i sterujcym wzrostem, ktry jest nieodcznym skadnikiem procesu gojenia si ran.
Jednak zawsze w moim umyle gboko tkwiy pytania oglniejsze, pytania, ktre drczyy mnie ju od
czasu studiw: Co odgrywa rol czynnika unifikujcego organizm, powodujcego, e kada komrka
jest podporzdkowana dobru caoci? Jak to si dzieje, e cay organizm potrafi robi to, czego nie
potrafi zrobi adna jego cz z osobna? Co powoduje, e organizm jest ukadem niezalenym,
samosterownym i samonaprawiajcym si? Tak wic chciaem naprawd wiedzie, co jest przyczyn
stanu oywienia organizmw. Intuicja podsuwaa mi pewno, e odpowied na te pytania wcale nie
musi by na zawsze ukryta w mistycznych i zagadkowych rejonach wiedzy, lecz e mona j uzyska
na gruncie nauki. Byem przewiadczony, e dotarcie do tych rejonw wiedzy wymaga bdzie
wieego spojrzenia w kategoriach nauki, a nie prby stosowania dogmatw mechanistycznych, ktre
s pozostaoci minionego wieku. Myl, e dziki badaniom nad nerwami i regeneracj, ktre
opisaem na poprzednich stronach tej ksiki, mog teraz naszkicowa tre tego brakujcego
rozdziau.
Ju od stuleci wiedziano, e nerwy stanowi sie komunikacji w obrbie ciaa. Mimo to informacje
zebrane przez neurofizjologw nie ujawniy czynnika integrujcego, ktry stanowi to procesw
gojenia. Marc Singer dowid, co prawda, e nerwy odgrywaj niezbdn rol w regeneracji, jednake
cay ten skomplikowany system impulsw i neurotransmiterw, wiedza o ktrym jak dotd stanowia
wszystko, co wiedzielimy o nerwach, nie przynosi adnych informacji w czasie tego procesu. Nerwy,
jak si okazuje, s take istotnym czynnikiem dla prostszych typw gojenia. Zdarza si czasem, e
wskutek trdu lub cukrzycy nastpuje zablokowanie funkcji nerww w peryferyjnych czciach ciaa.
Wtedy uszkodzona koczyna nie tylko nie chce si goi, lecz take ulega degeneracji w znacznie
wikszym zakresie, ni wynikaoby to z faktycznego jej uszkodzenia. Czsto mylaem o tym
paradoksie w zwizku z innymi problemami, ktre nie najlepiej udaje si tumaczy przez impulsy
nerwowe. S nimi: wiadomo i wiele jej poziomw, sen, cykle biologiczne oraz dowiadczenia
pozazmysowe. Ale jako lekarza najbardziej frapowaa mnie tajemnica blu.
Jest to jedna z najmniej poznanych funkcji narzdw zmysowych, cho musiaa by jedn z
pierwszych, ktre si wyksztaciy w trakcie ewolucji ycia.
Istoty ywe niezdolne do odczuwania blu nie mogyby przey, gdy nigdy nie zdoayby
rozpozna zagroenia dla ich ycia; nie wiedziayby te, kiedy naley podj dziaanie obronne.
Odczucie blu jest czym rnym od tego odczucia, jakiego dostarcza zmys dotyku. Jeli kto pooy
palec na rozgrzanym piecyku, to najpierw odbierze wraenie dotknicia, a uczucie blu pojawi si w
zauwaalnym odstpie czasu od chwili dotknicia: wtedy, kiedy odruch spowodowa ju odsunicie
palca. Jest jasne, e odczucie blu przekazywane jest innymi sposobami. Ponadto s rne rodzaje
blu. Bl pochodzcy ze skry jest zupenie inny ni bl gowy, brzucha czy mini. Jeli kiedykolwiek
chciaoby si wprawi neurofizjologa w zakopotanie, to wystarczy poprosi go o wyjanienie zjawiska
blu.
Kiedy zaczynaem badania nad regeneracj, wydawao mi si, e natrafiem na nowy sposb
przewodnictwa nerwowego. Wyobraaem sobie wolno zmieniajce si prdy pynce wzdu
neuronw; ich fluktuacje speniayby rol analogowego systemu przekazu informacji. Cho moja
uwaga skupiaa si gwnie na roli tych prdw w procesach gojenia, to ubocznie powicaem te
uwag badaniom idcym w innych kierunkach. Czyniem to po czci ze zwykej ciekawoci, lecz
take dlatego, i byem wiadom, e niezalenie od tego, jakie znaczenie moe mie moja teoria dla
wyjanienia procesw gojenia, to jeli niektre jej szczegy potrafi umieci na szerszym tle, bdzie
miaa ona wiksze szans, aby sta si przedmiotem dyskusji.
W badaniach nad gojeniem si miaem do czynienia jedynie z t stron ukadu ywego, od ktrej
wychodziy bodce, jakimi byy napicia i natenia prdw oddziaujce na obszar zranienia, ktrych
zadaniem byo pokierowa komrkami w czasie naprawy uszkodzenia. Zarwno cybernetyka, jak i
zdrowy rozsdek podpowiaday mi, e organizm, zanim zacznie naprawia uszkodzenie ciaa, musi
przedtem wiedzie, e do niego doszo. Inaczej mwic, rana musi sprawia bl, a bl musi stanowi
cz sygnaw dochodzcych do centrum sterujcego. Z pewnoci, jeli kana wyjcia realizuje si
dziki sygnaom elektrycznym, to bezsensem byoby przyjmowa, e kana wejciowy realizuje si
poprzez impulsy nerwowe.
Jednoczenie inny jeszcze problem nie dawa mi spokoju. Wydawao si mianowicie, e impulsy
nerwowe, jak te wspomniane prdy wystpuj jednoczenie w nerwach, za wszystko, co
wiedzielimy o impulsach nerwowych i elektrycznoci, przemawiao za tym, e nie mog one
rozprzestrzenia si w tym samym neuronie i w tym samym" czasie, nie przeszkadzajc sobie
wzajemnie. Dziki przypadkowi dysponujemy ju teraz rozwizaniem obydwu kwestii. Sposoby, dziki
ktrym udao si znale te rozwizania, wskazuj, w jaki sposb jeden eksperyment otwiera drog do
innego, ktry nie jest bezporednio z nim powizany, i jak czasem polityka przynosi korzy nauce.
Konstelacje ciaa
Po opublikowaniu przeze mnie na pocztku lat szedziesitych kilku artykuw naukowych
odwiedzi mnie nie zapowiedziany go, ktrym by pewien pukownik z biura Naczelnego Lekarza
Armii. Powiedzia mi on, e od pocztku ledzi moje prace i ma pewien pomys, ktry chciaby ze mn
przedyskutowa. Zapyta te, czy ju syszaem o akupunkturze.
Odpowiedziaem, e takich zagadnie nie porusza si na uczelniach medycznych podczas
wykadw. Co prawda czytaem o niej, lecz nigdy nie miaem okazji zetkn si z ni bezporednio ani
te nie wiedziaem, czyjej zastosowanie przynosi korzystne skutki.
Mog pana zapewni, e jest skuteczna odpowiedzia. Z ca pewnoci znosi bl. Nie wiemy
jednake, jak to si dzieje. Gdybymy to wiedzieli, armia mogaby zaadaptowa j do
wykorzystywania przez lekarzy w czasie dziaa wojennych. Po przeczytaniu paskiej pracy niektrzy
z nas zastanawiaj si, czy znieczulenie nie moe realizowa si na drodze elektrycznej, tej samej, na
jakiej, zdaje si, realizuje si take regeneracja. Co pan o tym myli?
Idea ta bya nowa dla mnie, ale te zaraz pomylaem, e bya dobra. Chocia neurofizjologowie
przez dziesiciolecia intensywnie zajmowali si badaniami nad blem, w dalszym cigu brakowao
jakiej spjnej teorii, wyjanienia, jak zachodzi jego blokowanie przy pomocy rodkw znieczulajcych
i umierzajcych. W medycynie zachodniej, ze wzgldu na jej zorientowanie biochemiczne, adne
inne rodki suce zwalczaniu blu, poza farmakologicznymi, nie byy traktowane powanie. By
moe, jaka metoda fizyczna mogaby nas naprowadzi na to, czym naprawd jest bl.
Rozmawialimy przez kilka godzin, a potem ju nie miaem adnej wiadomoci od pukownika.
Sam te przez wicej ni dziesi lat nie miaem szansy na podanie ladem jego idei. W 1971 roku
James Reston, felietonista z New York Times", jako jeden z pierwszych zachodnich dziennikarzy,
ktremu komunici zezwolili na objazd Chin, by wiadkiem kilku operacji, w ktrych jako jedyny
rodek anestetyczny bya stosowana akupunktura. Dowiadczy skutecznoci tej metody rwnie na
sobie, gdy wskutek ataku wyrostka robaczkowego musiano mu go operacyjnie usun, za bl
pooperacyjny zniesiono przy pomocy akupunktury. Jego doniesienia postawiy akupunktur w centrum
uwagi opinii publicznej. Staa si ona niemale medycznym odpowiednikiem sputnika. Wkrtce
National Institutes of Health zaczy zachca do stawiania propozycji badawczych, odnoszcych si
do tej techniki chiskiej. Nie przepuciem wic tej okazji.
W tym czasie na Zachodzie rozpowszechniony by pogld, e jeli akupunktura jest w ogle
skuteczna, to realizuje si ona dziki efektowi placebo, a wic jej skuteczno jest rezultatem zaufania
do niej. Std te powinna by ona skuteczna w okoo jednej trzeciej przypadkw, tak jak dzieje si to
w przypadku imitowania rodkw leczniczych w testach klinicznych. Wielu tych, ktrzy zgosili si po
pierwsze fundusze, rozpoczo od testowania tej wanie idei, przyjmujc dodatkowo, e lokalizacja
igie nie odgrywa adnej roli. Wikszo zatem najwczeniejszych wynikw bada zadao kam temu
zudzeniu, co zostao ju dawno zrobione przez Chiczykw i, jak mona wnioskowa z
przedstawionego powyej faktu, take przez amerykask armi. Przypomniawszy sobie rozmow z
pukownikiem, zaproponowaem bardziej eleganck hipotez.
Zasugerowaem mianowicie, e meridiany akupunkturowe s przewodnikami elektrycznymi, ktre
przekazuj do mzgu informacje o zaistniaym uszkodzeniu. Mzg z kolei miaby odpowiada na te
sygnay wysyajc prd stay o odpowiednim poziomie, ktrego zadaniem byoby stymulowanie
gojenia w obszarze zaburzenia rwnowagi. Postulowaem te, e integrujca funkcja mzgu, w
stosunku do docierajcych sygnaw, polegaaby rwnie na wysyaniu do wiadomoci sygnau, ktry
byby interpretowany jako bl. Oczywicie, jeli mona zablokowa docieranie sygnau, to mona
take zapobiec odczuwaniu blu. Zasugerowaem, e akupunktura realizuje si na tej wanie drodze.
Wskutek okrelonej opornoci elektrycznej drogi przewodzenia, w miar oddalania si od rda
napicia nastpuje spadek natenia prdu, jaki po tej drodze przepywa. Im mniejsze jest napicie i
liczba nonikw prdu, tym szybciej on zanika. Inynierowie elektrycy rozwizuj ten problem,
umieszczajc co pewien odcinek drogi prdu wzmacniacze sygnau, dziki czemu odzyskuje on
pierwotn si. Odlegoci stacji wzmacniajcych sygnay o wartociach lecych w zakresie wielkoci
nanoamperowych i mikrowoltowych powinny znajdowa si od siebie w odlegociach
kilkucentymetrowych akurat takich, jakie rozdzielaj punkty akupunkturowe. Wyobraziem wic
sobie, e istniej setki malutkich generatorw prdu staego, wysyajcych, jak ciemne gwiazdy,
sygnay elektryczne wzdu meridianw wewntrzn galaktyk, na ktrej istnienie Chiczycy natrafili
w jaki sposb i przebadali j metod prb i bdw przed ponad dwoma tysicami lat. Jeli punkty te
s rzeczywicie wzmacniaczami, to wbicie metalowej igy w jeden z nich powinno powodowa jej
zwarcie wskutek poczenia z otaczajcymi pynami tkankowymi, a przez to spowodowa zniesienie
uczucia blu. I jeliby stan zdrowia organizmu zalea od rwnowagi krenia w obrbie tej konstelacji
niewidzialnej energii jak w to wierzyli Chiczycy to rozmaite sposoby umieszczania igie mogyby
doprowadza te prdy do stanu harmonii. Jednak ta skadowa terapii akupunkturowej powinna jeszcze
by poddana ocenie przez medycyn zachodni.
Najwiksza trudno, jak ma zachodnia medycyna z zaakceptowaniem akupunktury, polega na
tym, e nie s znane adne struktury anatomiczne, ktre by odpowiaday meridianom tym
przewodnikom, ktre maj lee tu pod skr. Niektrzy badacze utrzymuj, e w punktach
akupunkturowych udao si im zlokalizowa malutkie skupienia neuronw czuciowych, jednak inni
badacze daremnie trudzili si prbujc odnale takie wanie skupiska. Moja propozycja dostarczaa
bardzo wygodnego sposobu poradzenia sobie z tym problemem. Jeli wspomniane punkty i linie byy
rzeczywicie przewodnikami i wzmacniaczami, to skra znajdujca si nad nimi powinna rni si od
skry otaczajcej charakterystykami elektrycznymi. W tych punktach powinna j cechowa mniejsza
oporno elektryczna (wiksze przewodnictwo), a dokadnie w punkcie aku-punkturowym powinno da
si wykry istnienie rda prdu staego. Niektrzy lekarze, szczeglnie chiscy, zamiast igami,
zaczli ju posugiwa si impulsami prdu o niskiej czstotliwoci, wynoszcej okoo dwu cykli na
sekund. Jeli udaoby si nam potwierdzi te zrnicowania opornoci skry i zmierzy prdy
wypywajce z tych punktw, wiedzielibymy, e akupunktura jest czym rzeczywistym w kategoriach
medycyny zachodniej i moglibymy z penym zaufaniem przystpi do bada struktur fizycznych.
Uzyskaem fundusze na badania i zatrudniem Mari Reichmanis., ktra bya wietnym modym
biofizykiem i ostatnim doktorantem Charliego Bachmana. Poczenie jej zdolnoci matematycznych i
praktycznoci w krtkim czasie przynioso pierwszy wynik. Wsplnie skonstruowalimy elektrod typu
pizza", ktra majc ksztat kolisty toczya si wzdu meridianw, pozwalajc na dokonywanie cigej i
wiarygodnej rejestracji. Skonstruowalimy te kwadratow siatk zoon z trzydziestu szeciu
elektrod, ktre umoliwiay sporzdzanie mapy charakterystyk elektrycznych otoczenia kadego
punktu.
Ju w pierwszych meridianach poddanych pomiarom, ktrymi byy: linia jelita grubego i linia
osierdzia, lece na grnej i dolnej stronie rki, w poowie punktw udao si Marii stwierdzi
przewidywane charakterystyki elektryczne. Najwiksze znaczenie ma to, e te same punkty ujawniay
si u wszystkich ludzi, jakich poddalimy badaniom. Poniewa akupunktura jest bardzo specyficzn
mieszanin tradycji, eksperymentu i teorii, inne punkty mog mie rzekomy charakter lub ich
charakterystyki mog by po prostu sabiej uwydatnione. Mog te by innego typu ni ten, na jaki
reaguj nasze przyrzdy pomiarowe. Przeprowadzone przez nas pomiary ujawniy take, e meridiany
przewodz prd elektryczny, za jego biegunowo zgadza si ze stron wejciow
dwukierunkowego ukadu, ktry wyznaczylimy dla pazw, a wic prd wpywa do centralnego
ukadu nerwowego. Kady punkt, w stosunku do swego otoczenia, by elektrododatni i kady z nich
otaczao pole o charakterystycznym ksztacie. Stwierdzilimy nawet pitnastominutow periodyk
zmian natenia prdw w tych punktach. Nakadaa si ona na rytmik okoodobow, stwierdzon
przez nas, przed dziesiciu laty, w caociowym ukadzie staoprdowym. Stao si wic oczywiste, e
przynajmiej wiksza cz schematu rozmieszczenia punktw akupunkturowych na ciele majak to si
argonowo mwi, obiektywn podstaw w rzeczywistoci."
zamania. Jednak gojenie zachodzio, cho zgodnie z teori bez udziau nerww zrastanie wcale nie
powinno byo nastpowa.
Wiadomo ju byo, i uszkodzony koniec nerwu zamiera w cigu kilku dni po przeciciu. Skoro
jednak w naszym dowiadczeniu przecinanie nerwu nastpowao w tym samym czasie co zamanie
koci, nie mona byo wykluczy jakiej przytumionej stymulacji zachodzcej ze strony nerwu, zanim
jeszcze nastpio jego obumarcie. W dowiadczeniu z drug grup zwierzt najpierw przecinalimy
nerw. Nastpnie, po trzech dniach, kiedy ju z ca pewnoci nastpio odnerwienie,
przeprowadzalimy kolejne operacje. Bylimy przekonani, e to opnienie doprowadzi do
prawdziwych stanw niegojenia si zama. Ku naszemu zaskoczeniu, koci goiy si szybciej ni u
zwierzt z pierwszej grupy dowiadczalnej, cho proces ten trwa i tak o kilka dni duej ni normalnie.
Bya to wic tajemnica pierwszej klasy. Jedyn rzecz, jaka w tej sytuacji przysza nam na myl,
byo dokonywanie przeci jeszcze wczeniej, na sze dni przed amaniem. Kiedy przekazano nam z
powrotem preparaty z tej serii dowiadczalnej, okazao si, e u tych zwierzt, ktrych koczyny
zostay przecie cakowicie odnerwione, wygojenie zama nastpowao tak samo szybko, jak u
zwierzt kontrolnych. W tej sytuacji dokadniej przyjrzelimy si preparatom mikroskopowym, ktre
Bruce sporzdza z najbliszego otoczenia obcitej czci nerwu. Okazao si, e otoczki komrek
Schwanna, po szeciu dniach opnienia, przerastaj szczelin przecicia. Skoro tylko nastpowaa
naprawa tej tulejki zoonej z komrek perineuralnych, rozpoczynao si normalne gojenie koci. By to
wic dowd na to, e przynajmniej sygna gojenia, czyli sygna wyjciowy, jest przekazywany raczej
poprzez otoczk ni przez sam nerw. Okazao si, e komrki, ktre biolodzy uwaali za speniajce
zaledwie rol izolacji, s prawdziwymi przewodnikami.
Jednoczce cieki
Eksperymenty, ktre na pocztku lat szedziesitych przeprowadzilimy wsplnie z psychiatr
Howardem Friedmanem, a o ktrych wspomniaem ju w rozdziale 5, byy pierwszymi, ktre
dostarczyy mocnego poparcia dla analogowej teorii blu. W miar jak nasilao si dziaanie rodka
znieczulajcego zarwno na czowieka, jak i na wszystkie zwierzta, nastpowao zmniejszanie si, a
czasami nawet zanikanie, ujemnych potencjaw wysunitych czci koczyn. W stanach gbokiego,
cakowitego znieczulenia dochodzio nawet do odwracania si polaryzacji: koczyny staway si
dodatnie, a mzg i rdze ujemne. Wtedy nie wiedzielimy jeszcze o ukadzie dwukierunkowym,
przenoszcym sygnay do wewntrz wzdu neuronw czuciowych i na zewntrz wzdu neuronw
ruchowych, lecz byo dla nas spraw oczywist, e substancje przeciwblowe powoduj odwrcenie
kierunku przepywu prdu. Obserwowalimy, e miejscowe znieczulenie, takie jak na przykad po
wstrzykniciu prokainy do jednej koczyny czowieka lub zwierzcia laboratoryjnego, doprowadza do
zniesienia ujemnego potencjau jedynie w tej koczynie. Staoprdowe potencjay, ktre mierzylimy
na gowie, nie ulegay zmianie, wyczywszy niewielki zaamek zapisu, ktry by reakcj na ukucie
igy!
W dodatku potencjay Staoprdowe rozprzestrzeniaj si dostatecznie wolno, aby mona byo przy
ich pomocy tumaczy zjawisko blu. Najwiksze nasilenie blu rany nie zjawia si bowiem w
pierwszych minutach czy te nawet godzinach po doznanym uszkodzeniu ciaa. Opnienie to jest
szczeglnie trudno wyjani w kategoriach impulsw nerwowych, gdy rozprzestrzeniaj si one z
prdkoci dziesiciu metrw na sekund. Jeli jednak powodowalimy zranienia koczyn
salamander, rejestrujc jednoczenie potencjay na ich koczynach i gowach, to wraz z Friedmanem
stwierdzalimy, e zmiany te pojawiaj si mniej wicej wtedy, kiedy pojawia si opnione poczucie
blu. Podobne opnienie wystpuje w akupunkturze. Trwa ono zwykle dwadziecia lub wicej minut,
zanim pojawiaj si jej skutki.
Stwierdzilimy, e moemy oddziaywa w kierunku odwrotnym, to znaczy wywoywa znieczulenie
przy pomocy prdu elektrycznego. Wystarczajco silne i prostopadle zorientowane w stosunku do
kierunku przepywu prdu p9le magnetyczne klamrowao" go, wstrzymujc jego przepyw. Dziki
umieszczaniu ab i salamander pomidzy biegunami elektromagnesu w taki sposb, e linie pola
magnetycznego przyjmoway orientacj prostopad w stosunku do prdu przepywajcego od czci
tylnej mzgu do jego czci przedniej, bylimy w stanie wywoywa znieczulenie zwierzcia rwnie
skutecznie, jak przy uyciu rodkw chemicznych, za zapis EEG w obydwu przypadkach mia
identyczny wygld. Ten sam skutek uzyskiwalimy, przepuszczajc prd elektryczny przez mzg od
jego czci przedniej do tylnej, kasujc w ten sposb prd zwizany ze stanem czuwajcej
wiadomoci, jak ma to miejsce w zjawisku elektrosnu.
Jednym z najbardziej emocjonujcych wynikw mojej wsppracy z dr Friedmanem byo uzyskanie
dowodu na to, e stan czyjej czuwajcej wiadomoci moe zmienia poziom percepcji blu.
Friedman, ktry posugiwa si hipnoz do sterowania odczuwaniem blu przez jego pacjentw,
niektrym najbardziej podatnym spord nich przekazywa sugesti zdrtwienia rki do takiego
stopnia, e nie odczuwali oni ukucia ig. W kadym z tych przypadkw stwierdzaem, e ujemny
potencja na przedniej czci gowy zmniejsza si, czsto osigajc warto zerow, kiedy osoba
hipnotyzowana pograa si w gbokim transie. Zapisy zmieniay si w podobny sposb, jak w
przypadku znieczulenia; zmiany te miay jednake mniejszy zakres. Po tym, kiedy zostaa podana
sugestia kontroli blu, nastpowao odwrcenie potencjau na rce, tak jak miao to miejsce w
odpowiedzi na dawk prokainy. I przeciwnie, jeli osobie w stanie penej wiadomoci nakazano silnie
skoncentrowa uwag na rce, wtedy uwraliwienie na bl nasilao si, a potencja elektryczny tej
koczyny stawa si bardziej ujemny. Stwierdzilimy, e na tej drodze moemy rozstrzyga, czy kto
znajduje si w stanie hipnozy, czy tylko udaje, e tak jest.
Niektrzy krytycznie nastawieni badacze (obawiam si, e odnosi si to take do mnie) sdzili, e
hipnoanelgezja jest jedynie stanem, kiedy pacjent w dalszym cigu odczuwa bl, ale nie reaguje na to
odczucie. Eksperymenty te udowodniy jednak, i rzeczywicie zachodzi blokada percepcji blu.
Wydaje si, e sam mzg moe odcina dopyw blu przez kierowan wol" zmian potencjaw
staoprdowych w pozostaej czci ciaa. S wszelkie podstawy, by sdzi, i kontrola blu
uzyskiwana na drodze biofeedbacku lub jogi zachodzi rwnie za porednictwem wrodzonego
obwodu tumienia sygnaw blowych, ktry powoduje wyrzucenie porcji wasnych substancji
znoszcych bl. Jeli sygna ma odpowiedni modulacj, nastpuje wtedy wyzwalanie endorfin
(wytwarzanych przez organizm opiatw), co wykazano w wyniku dowiadcze, w ktrych
wstrzyknicie naloxonu (substancji antagonistycznej w stosunku do opiatw) znosio znieczulenie
wywoane technik akupunktury. Przewiduj, e badania nad tym ukadem doprowadz nas w kocu
do umiejtnoci kontroli blu, gojenia i wzrostu, co dokonywa si bdzie wycznie na drodze
psychicznej, a przez to znacznie spadnie zapotrzebowanie na pomoc ze strony lekarzy.
Bezporednie dowody na istnienie staoprdowego ukadu perineuralnego stopniowo gromadziy
si przez kilka dziesicioleci. Ju w 1958 roku wykryto prdy elektryczne w komrkach glejowych
mzgu szczura, a wyniki rzetelnych (jakkolwiek dugo ignorowanych) pomiarw prdw staych w
mzgu aby zostay opublikowane we wczesnych latach czterdziestych przez Ralpha Gerarda i
Benjamina Libeta. Prace z zakresu mikroskopii elektronowej wykazay, e cytoplazma wszystkich
komrek Schwanna jest powizana poprzez otwory w bonach ssiadujcych ze sob komrek, dziki
czemu powstaje zesplnia komrkowa, tworzca drog przewodnictwa prdu. Inne komrki
perineuralne wycika i glej s prawdopodobnie poczone ze sob w podobny sposb, gdy
poczenia typu zesplni komrkowej wykryto ostatnio w komrkach glejowych pijawek. Ich ukad
nerwowy jest przedmiotem duej liczby bada ze wzgldu na nadzwyczaj due rozmiary komrek
nerwowych. Ostatnio wprowadzona metoda izolowania wkien Schwanna za pomoc selektywnego
promieniowania pozwolia wykaza, e wanie te komrki, a nie neurony, wytwarzaj bodce
nerwowe, ktre mani istotne znaczenie dla regeneracji.
Wynalezienie magnetometru udoskonalonego typu pozwolio na uzyskanie ostatecznego dowodu,
ktry obecnie jest powszechnie akceptowany. Ot kady przepyw prdu elektrycznego
automatycznie doprowadza do wytwarzania pola magnetycznego wok niego. Wynika std, e jeli
prd perineuralny w rezultacie swych fluktuacji przenosi informacje, to musi to znale odbicie w
charakterystykach pola magnetycznego wok ciaa, ktrego pulsacje mog ujawnia t sam
informacj. Kiedy po raz pierwszy przedstawiem ten pomys, moi koledzy uznali to za kompletny
nonsens. Nie mogem im udowodni, e si myl, gdy nie byo wtedy adnych przyrzdw
umoliwiajcych mierzenie tak subtelnych pl, jakie generowane s przez bardzo sabe prdy. Kady
zreszt wiedzia, e ludzkie ciao nie oddziauje na ruchy igy kompasu, a dostpne w tamtym czasie
przyrzdy nie rejestroway adnego pola wok organizmu.
I wtedy wanie, w 1964 roku fizyk ciaa staego, Brian D. Josephson, wynalaz przyrzd
elektronowy, noszcy obecnie miano zcza Josephsona. Ten prosty ukad przynis mu Nagrod
Nobla. Skada si on w zasadzie z dwu nadprzewodnikw poczonych ze sob w taki sposb, e
moe zachodzi kontrolowana oscylacja prdu pomidzy nimi. Dzi znajduje on wiele zastosowa,
szczeglnie w superkomputerach. Kiedy w kpieli ciekego helu temperatura takiego zcza obniy si
niemal do zera bezwzgldnego, jego metalowe skadniki przechodz w stan nadprzewodnictwa, w
ktrym prd elektryczny moe pyn praktycznie bez przeszkd. Tak wic nadprzewodnictwo, w
przeciwiestwie do innych typw przewodzenia, polega na bezoporowym przepywie elektronw przez
materia. Przyrzd ten, nazywany kwantowym interferometrycznym ukadem nadprzewodzcym
(superconducting quantrum interferometrie device, w skrcie SQUID), jest detektorem pola
magnetycznego tysice razy czulszym od wszystkich, jakie dotd znano.
W 1963 roku G.M. Boule i R. McFee z wielkimi trudnociami zmierzyli i tak stosunkowo znaczne
pole magnetyczne, jakie jest wytwarzane przez serce czowieka. Posuyli si oni najlepszym
instrumentem starego typu, ktry zawiera cewk liczc dwa miliony zwojw. Pniej, bo w 1971
roku, dr David Cohen z Francis Bitter National Magnet Laboratory [Pastwowe (Narodowe)
Laboratorium Magnetyczne im. Francisa Bittera (przyp. tum.)] w MIT (z ktrym utrzymywalimy
kontakty ju od najwczeniejszego okresu istnienia naszego laboratorium) posugujc si ukadem
SQUID i komor zerowego pola, do wntrza ktrej nie docieray adne pola sztuczne ani te pole
geomagnetyczne, po raz pierwszy dokona rejestracji pola magnetycznego, wytwarzanego przez
ludzk gow. W wyniku bada pola magnetycznego wok ludzkiego organizmu okazao si, e
istniej dwa jego typy. Pierwszy z nich to pola szybkozmienne, wytwarzane przez zmienne prdy
jonowe, przepywajce przez komrki nerwowe i miniowe. Pola o najwikszej wartoci pochodz od
serca, gdy zachodz w nim zsynchronizowane skurcze komrek. SQUID potwierdzi rwnie istnienie
staoprdowego ukadu perineuralnego, ktry przede wszystkim w mzgu wytwarza stae pola
magnetyczne. Natenie tych pl stanowi miliardow cz natenia ziemskiego pola
magnetycznego, majcego natenie okoo p gausa.
Ju w 1975 roku doktorzy: Samuel Williamson, Lloyd Kaufman i Douglas Brenner z New York
Uniyersity byli w stanie mierzy pola magnetyczne mzgu bez wykorzystywania do tego celu
ekranowanego pomieszczenia, a nawet w elektromagnetycznym zgieku, jaki panuje w centrum
Manhattanu. Co wicej, stwierdzili oni, e magnetoencefalogram (MEG) analogiczny do EEG zapis
zmian pola magnetycznego mzgu czsto dokadniej ni EEG odzwierciedla aktywno umysow.
MEG pozwala na o wiele dokadniejsze, ni EEG, zlokalizowanie rde prdu w mzgu, gdy pole
magnetyczne przenika bez zakce przez opon tward i koci czaszki. Od czasu wprowadzenia tej
metody grupa nowojorska prowadzia prace polegajce na korelowaniu zjawisk magnetycznych z
dobrze znanymi reakcjami mzgu, takimi jak na przykad reakcje komrek kory wzrokowej na proste
sygnay i byski wiata. Kiedy mzg odpowiada na jakikolwiek bodziec, generuje on fal aktywnoci
elektrycznej, ktra znajduje odbicie w EEG. Tego jednak nie wida w typowym EEG, gdy w tym
samym czasie w mzgu zachodzi jeszcze wiele innych procesw maskujcych t fal. Jeli jednak
jaki prosty bodziec powtarza si wiele razy, a zapisy EEG s uredniane przy pomocy komputera, to
spod tego ta zakcajcego mona wydoby specyficzn odpowied mzgu na okrelony bodziec.
Nosi ona miano potencjau wywoanego. Kilka grup powoli ju tworzy, niewielki na razie, sownik
nowych poj odnoszcych si do specyficznych ksztatw fal. Zawiera on takie nazwy, jak: fala
niespodzianki", fala zamiaru" czy te fala podwjnego odczucia", pojawiajca si, kiedy kto prbuje
zrozumie zdanie cechujce si skadniowym bezsensem, jak na przykad: Napia si z odbiornika
radiowego."
Podsumowujc dotychczasowe osignicia bada w zakresie magnetoencefalografii, mona
powiedzie, e nastpuje utwierdzanie si tezy, i kademu elektrycznemu potencjaowi wywoanemu
towarzyszy take magnetyczny potencja wywoany". Oznaczaoby to, e potencjay wywoane i EEG,
ktrego cz stanowi, odzwierciedlaj rzeczywist aktywno elektryczn. Nie s wic jakim
elektrycznym artefaktem seryjnych impulsw nerwowych, jak to wczeniej ujmowano. Niektre ze
skadowych MEG mogyby pochodzi od takich zsumowanych impulsw nerwowych, lecz inne jego
aspekty wyranie wskazuj na istnienie prdw staych w mzgu, szczeglnie za na ich przepyw w
kierunku od przodu do tyu poprzez rodkow cz mzgu. MEG nie wykazuje istnienia skadowych o
wyszej czstotliwoci, ktre stwierdza si w EEG, co wskazuje, e pewne elementy obydwu zapisw
pochodz z innych rde.
Poniewa kada reakcja i myl zdaj si doprowadza do generacji jakiego potencjau
wywoanego, wydaje si, e ukad staoprdowy jest zaangaowany w kad faz aktywnoci
umysowej. Osonka elektryczna oddziauje co najmniej jako czynnik sterujcy pooeniem punktu
pracy nerwu byby to pewnego typu stabilizator charakterystyk jego otoczenia, ktry powoduje, e
impulsy przepywaj we waciwym kierunku, z waciw prdkoci i maj odpowiedni
czstotliwo. Jednak ten ukad analogowy odgrywa jeszcze wiksz rol w aktywnoci umysu.
Zmiany w charakterystykach tego prdu pomidzy rozmaitymi czciami mzgu prawdopodobnie s
elementem skadowym wszystkich procesw prowadzcych do podjcia kadej decyzji, kadej
interpretacji, kadej dyspozycji, pojawienia si kadego stanu wahania, kadego uczucia, kadego
sowa wewntrznego monologu, wiadomego lub niewiadomego, ktry toczy si w naszych gowach.
Ta cz zada spenianych przez ukad analogowy jest jednake daleko mniej rozpoznana ni
jego funkcja integracyjna, ktr sprawuje on nad reszt ciaa. Komrki perineuralne wystpuj w
kadej czci ukadu nerwowego. Nawet najmniejsze odgazienia nerww czuciowych w skrze,
ktre nie posiadaj otoczki mielinowej, s jednak otoczone przez komrki Schwanna. Te struktury
perineuralne s wic w rwnym stopniu rozproszone po caym organizmie, by spenia w nim funkcje
integracyjne, jak same komrki nerwowe. Dochodz one do kadego obszaru ciaa, by tworzy tam
odpowiednie rodowisko elektryczne wok kadej komrki, a gdy zajdzie potrzeba gojenia, aby
dostarcza odpowiednich bodcw. Podobnie dziki prdowi uszkodzeniowemu i jego produktowi
ubocznemu, jakim jest bl, umoliwiaj one organizmowi przekazanie do CNS sygnaw
charakteryzujcych typ i zakres doznanego uszkodzenia. Mona by wybra si w fantastyczn
podr" od najbardziej wysunitych stanowisk komrek Schwanna w duym palcu nogi, poprzez rdze
krgowy, do wszystkich czci mzgu. Elektrony w rzeczywistoci j odbywaj w kadym momencie
naszego ycia.
Tak wic nasze ciao dysponuje nadzwyczaj zoonym i wielowarstwowym ukadem
samoregulujcym, pracujcym na zasadzie sprzenia zwrotnego. Na poziomie przey psychicznych
wiemy, e nastawienie uczuciowe jakiej osoby oddziauje na skuteczno leczenia i na poziom
odczuwanego blu. S te wszelkie podstawy, by sdzi, e emocje oddziauj na poziom procesw
fizjologicznych za porednictwem modulowania prdu, ktry bezporednio sprawuje kontrol nad
blem i gojeniem si tkanek.
Odkrycia te dostarczaj testowalnej, fizycznej podstawy dla wyjanienia efektu placebo i wanoci
kontaktw pomidzy pacjentem i lekarzem. Mog one rwnie pomc w wyjanieniu cudownych"
ulecze dokonywanych przez szamanw, leczcych przy udziale wiary oraz witych, jak rwnie
uzdrowie spontanicznych, ktre realizuj si przy udziale wizji, modlitw, jogi lub terroru pola bitwy.
Elmer Green, zwizana z Fundacj Mennigera, od dawna posuguje si metod biofeedbacku w celu
poznania powiza, jakie zachodz pomidzy umysem i ciaem. Opisaa ona opanowanie przy
pomocy jogi zdolnoci do penej kontroli odczuwania blu i do wiadomego wpywania na proces
gojenia przez jedn z badanych osb, ktr by nie wyrniajcy si niczym biznesmen. Potrafi on
lee, nie odczuwajc blu, na ku z ostrymi gwodziami. Kiedy poinformowano go, e jeden z
gwodzi przebi skr i e w tym miejscu nastpuje upyw krwi, przekrci gow, rzuci okiem na ran,
po czym krwawienie natychmiast ustao. Wydaje si, e na nastpnym etapie bada nad
warunkowanymi stanem umysu zdolnociami do leczenia idealn kombinacj warunkw
dowiadczalnych moe stanowi poczenie biofeedbacku, aparatury SQUID, elektrod i zwizanego z
nimi sprztu pozwalajcego dokonywa zapisu charakterystyk elektrycznych wybranych biostruktur.
Co wicej, poniewa ukad analogowy, podobnie jak sie impulsowa, dziaa jednoczenie zarwno
na poziomie wiadomoci, jak i podwiadomoci, jest on brakujcym ogniwem, ktre naley wzi pod
uwag przy rozpatrywaniu rwnie innych sabo poznanych funkcji integracyjnych, ktre take
realizuj si przy udziale dwch dziedzin rzeczywistoci. Moe to nas w kocu doprowadzi do
wysondowania gbin dwu studni: pamici i emocji. Moe to nam nawet pomc w zrozumieniu tego, co
si dzieje, kiedy nowa twrcza synteza myli (okrelana take mianem inspiracji) gwatownie
rozprzestrzenia si, niczym grzyby z grzybni, ktra cichutko gromadzia siy drzemice pod
powierzchni gleby. Wtedy dopiero nauka po raz pierwszy zacznie rozumie artystyczn istot tego,
co czyni, e jej wymiar racjonalny jest tak produktywny.
Pomyla oczywicie, e jestem rwnie stuknity, jak ci ludzie, ktrych liczb przyj nanosiem na
wykresy i prawdopodobnie zastanowi si nad treci porady, jakiej mu udzieliem w zwizku z jego
dolegliwociami. Jednake, kiedy pozna to problemu, przyzna, e nie jest to tak gupie, jak w
pierwszej chwili sdzi i zaproponowa swoj pomoc. By to dla mnie moment przeomowy, gdy
Howarda ceniono jako badacza, ktry przy tym jest praktyczny i ma otwart gow; sowem mg mi
si bardzo przyda. Moja diagnoza bya poprawna, a nasza wsppraca trwaa przez prawie dwa
dziesiciolecia.
Reputacja Howarda umoliwia nam dostp do dokumentacji gromadzonej przez stanowe zakady
psychiatryczne, dziki czemu dysponowalimy dostatecznie du prbk, by mona byo posuy si
ni w celach statystycznych. Zestawilimy przyjcia ponad dwudziestu omiu tysicy pacjentw do
omiu szpitali z szedziesicioma siedmioma burzami magnetycznymi, jakie zaszy w cigu ostatnich
czterech lat.
Jak si okazao, pomidzy tymi dwoma cigami danych istnia zwizek: bezporednio po
wystpieniu zaburze magnetycznych pod opiek psychiatrw przyjmowano wicej osb ni w
okresach spokojnych magnetycznie. Oczywicie, stwierdzenie tego faktu mogo suy jedynie jako
pewna wskazwka do dalszych bada, gdy wiele czynnikw decyduje przecie o tym, czy jaka
osoba zgosi si po pomoc do psychiatry czy te nie. Bylimy jednak przewiadczeni, e przy tak
duej liczbie pacjentw dziaanie tych czy innych czynnikw zniweluje si.
W nastpnej kolejnoci postanowilimy sprawdzi, czy zaburzenia magnetyczne maj wpyw na
pacjentw przebywajcych na oddziaach psychiatrycznych. Wybralimy tuzin schizofrenikw, ktrzy
mieli pozosta w szpitalu VA przez kilka nastpnych miesicy i w stosunku do ktrych nie zamierzano
zmienia sposobu leczenia. Poprosilimy pielgniarki oddziaowe o wypenianie po kadej
omiogodzinnej zmianie standardowych formularzy, zawierajcych ocen zachowania tych chorych.
Po tym skorelowalimy te wyniki z wynikami pomiarw promieniowania kosmicznego, dokonywanych
co dwie godziny w rzdowych stacjach pomiarowych w Ontario i w Colorado. Poniewa burzom
geomagnetycznym towarzyszy zazwyczaj spadek natenia promieniowania kosmicznego,
docierajcego do powierzchni Ziemi, sdzilimy, e uda nam si stwierdzi zmiany w zachowaniu
wspomnianych wyej pacjentw, jakie zachodz w okresach obniki poziomu natenia
rejestrowanego promieniowania kosmicznego. Ze wzgldu na trudnoci w odrnianiu burz
geomagnetycznych od innych zmian pola ziemskiego, zdecydowalimy si wic na wykorzystanie
rejestracji poziomu natenia promieniowania kosmicznego, rezygnujc z bezporednich sprawozda
odnoszcych si do stanu pl magnetycznych.
W wypenianych kwestionariuszach pielgniarki wykazyway wystpowanie zmian zachowania
prawie wszystkich pacjentw przez jeden lub dwa dni po spadku natenia promieniowania
kosmicznego. To opnienie odgrywao bardzo wan rol, gdy byo wiadomo, e promieniowanie
jednego z typw promieniowania docierajcego ze Soca niskoenergetyczne strumienie czstek
wyrzucane ze Soca w przestrze w czasie wybuchw wywouje silne zaburzenia pola ziemskiego
wanie w dzie lub dwa po wybuchu.
Zachceni tymi wynikami za porednictwem eksperymentw opisanych w nastpnym rozdziale
w 1967 roku staralimy si je potwierdzi, jak rwnie tez, e zaburzone pola magnetyczne
powoduj zaburzenia rozmaitych typw odpowiedzi zarwno w organizmach zwierzt, jak i ludzi.
Stwierdzilimy wyduenie czasu reakcji u ludzi, a u krlikw eksponowanych na dziaanie pola,
dziesi do dwudziestu razy silniejszego od pola ziemskiego uoglnion reakcj stresow.
Wysnulimy z tego wniosek, e ziemskie pole magnetyczne odgrywa zasadnicz rol w utrzymywaniu
we waciwych granicach systemu staoprdo-wego, sprawujcego funkcje sterujce w organizmie.
Uzyskanie dowodw susznoci tego przypuszczenia jest wynikiem prac przede wszystkim Franka
Browna z Northwestern University i Rutgera Wevera z Instytutu Maxa Plancka w Monachium.
Brown, majc ju pozycj respektowanego endokrynologa, w 1950 roku zainteresowa si rytmami
biologicznymi. Powszechnie ju wiedziano wtedy, e u wikszoci organizmw wystpuje wynoszcy
okoo 24 godziny cykl aktywnoci metabolicznej, ktry najczciej bezporednio wizano z rytmem
zmjan dnia i nocy, a w przypadku organizmw yjcych w strefie przybrzenej z rytmik przypyww
i odpyww. Ostrygi, na przykad, otwieraj swoje muszle, by mc przyjmowa pokarm za kadym
razem, kiedy nastpuje przypyw morza, w wyniku czego zostaj one zalane przez wod. Jest to
proste stwierdzenie banalnego faktu, jednak Brown uzna, e nie jest to rzecz oczywista. Ku jego
zaskoczeniu, ostrygi umieszczone w akwarium, w ktrym poziom wody, owietlenia i temperatury byy
stae, w dalszym cigu zamykay i otwieray muszle o tej samej porze, o jakiej czyniy to osobniki
nalece do ich macierzystej populacji na wybrzeu. Aby ustali przyczyn tego zjawiska, Brown
przewiz ostrygi samolotem, w ciemnym pojemniku, z New Haven do wasnego laboratorium w
Evanston w stanie Illinois. W pocztkowym okresie obserwacji ostrygi te utrzymyway rytm otwierania i
zamykania muszli zgodny z rytmem, ktry by charakterystyczny dla ostryg wystpujcych w stanie
Connecticut. Jednak w cigu kilku tygodni nastpio przesunicie tej charakterystycznej rytmiki pyww
w taki sposb, e dostosowaa si ona do rytmu pyww, jaki byby typowy dla Evanston, gdyby to
miasto leao na wybrzeu. Ostrygi nie tylko wiedziay, e zostay przetransportowane o 1600
kilometrw, ale cierpiay take na znane ludziom zakcenia funkcji organizmu, wywoane szybkim
przeniesieniem si przy-pomocy odrzutowca w miejsce o innej dugoci geograficznej!
Brown poszukujc zwierzcia, ktrego reakcje na pole magnetyczne mogyby dostarczy informacji
o biorytmach, zdecydowa si na przeprowadzenie bada na limaku muowym z rodzaju Nassarius.
W swoim laboratorium w Evanston, a wic w strefie midzy przypywowej, umieci te zwierzta w
pudekach, zapewniajc stae owietlenie, za wyjcie z pudeka skierowane zostao w kierunku
magnetycznego poudnia. Kiedy limaki opuszczay pojemnik wczenie rano, skrcay na zachd.
Opuszczajc go w poudnie, zwracay si ku wschodowi, ale znw wczenie rano, po wyjciu z
pojemnika, skrcay na zachd. Co wicej w okresie nowiu lub peni ksiyca cieki limakw
zwracay si ku zachodowi, za w okresie kwadr ksiyca limaki wykazyway wiksz, ni w innych
okresach, skonno do wdrowania w kierunku wschodnim.
Precyzyjne dane, jakie Brown uzyska w tych i innych dowiadczeniach, wykazay, e Nassarius
dysponuje dwoma zegarami: sonecznym i ksiycowym. Przeprowadzone pniej prace, w ktrych
posuono si magnesami, ujawniy nieco szczegw na temat sposobu dziaania tych dwu zegarw.
rednia warto natenia pola magnetycznego w Eyanston wynosia 0,17 gausa. Kiedy Brown w
celu zwikszenia naturalnego pola magnetycznego umieszcza pod podog wyjcia z pojemnika 1,7gausowy magnes skierowany z poudnia na pnoc, zwierzta wykonyway bardziej zdecydowane
zwroty, ale w dokadnie takich samych kierunkach, jak bez obecnoci magnesu. Natomiast
przekrcenie ju to magnesu, ju to caego pojemnika w stosunku do magnesu powodowao, e droga
limakw odchylaa si o okrelon liczb stopni. Brown podsumowa to nastpujco: Wygldao to
tak, jakby limaki posiaday dwie anteny kierunkowe, suce do okrelania orientacji pola
magnetycznego, z ktrych jedna obracaa si zgodnie z rytmem doby sonecznej, druga zgodnie z
rytmem doby ksiycowej." Ten nadzwyczaj istotny eksperyment wykaza nie tylko to, e biorytmy s
uzalenione od ziemskiego pola magnetycznego, lecz ujawni take bardzo subteln natur tego
powizania. Dziki tym dowiadczeniom nie trzeba byo zabiega o wykazanie, e zmiany w
rodowisku magnetycznym wpywaj na procesy yciowe, co ujawnia si, czy to w postaci zmian
konsumpcji tlenu, dostarczania substancji odywczych, czy te zmian temperatury.
W miar jak postpoway badania Browna, coraz bardziej ujawniaa si subtelno struktury
ziemskiego pola elektromagnetycznego. W przeciwiestwie do nieskomplikowanych pl statycznych
takich na przykad, jak te, ktre powstaj wok jednorodnej sztabki elaznego magnesu pole
ziemskie jest wieloskadnikowe, a kady z jego skadnikw ma wiele istotnych detali.
Przy kocu dziewitnastego wieku geofizykom udao si stwierdzi, e ruch Ksiyca wok Ziemi
powoduje zmiany pola geomagnetycznego. W tym samym te czasie antropologowie stwierdzali, e
ludy wikszoci prymitywnych kultur posugiway si kalendarzem opartym w gwnej mierze na
obserwacjach Ksiyca. Odkrycia te doprowadziy Svante Arrheniusa, szwedzkiego filozofa przyrody i
ojca dziau chemii traktujcego o jonach, do wysunicia przypuszczenia, e zwizany z pywami cykl
zmian pola magnetycznego spenia rol naturalnego regulatora rytmu niewielkiej zreszt liczby
znanych wtedy biorytmw.
Od tego czasu wiele dowiedzielimy si^ innych rytmach, jakim poddana jest otaczajca nas
struktura energii:
* Ziemskie pole elektromagnetyczne powstaje przede wszystkim jako rezultat oddziaywania pola
magnetycznego per se, generowanego w stopionym elazowo-niklowym jdrze naszej planety i
naadowanym gazem tworzcym jonosfer. Pole to zmienia si w rytm db i miesicy ksiycowych
oraz zmian bdcych rezultatem obiegu Ziemi wok Soca.
* rdo, zlokalizowane gdzie w centrum Galaktyki, jest przyczyn wystpowania rytmu o okresie
zmian wynoszcym kilka stuleci.
* Powierzchnia Ziemi i jonosfera cznie tworz elektrodynamiczn wnk rezonansow,
generujc skrajnie wolne mikropulsacje pola magnetycznego, ktrych czstotliwo pokrywa zakres
od okoo 25 na sekund do okoo l okresu na 10 sekund. Wikszo energii tych mikropulsacji skupia
si w pobliu czstotliwoci okoo 10 Hz (10 penych drga na sekund).
* Wybuchy na Socu powoduj znaczne czasami dopywy naadowanych czstek do jonosfery,
sektora, kiedy tempo rozmnaania si bakterii byo wysze, chorzy odczuwali pogorszenie si stanu
ich zdrowia. Powizanie, jakie istnieje pomidzy niebem i Ziemi, jest widocznie bardziej podobne do
sieci ni do prostej wtyczki i gniazdka.
Przyciganie ku stronom rodzinnym
Aby jakie zwierz mogo przey, jego rytmy yciowe musz by dobrze dostosowane do
otoczenia. Musz wic by one precyzyjnie dostrojone do miejsca geograficznego, w ktrym yje dany
organizm. Moglimy wic oczekiwa, e wiele istot ywych wykorzystuje informacj przenoszon
przez pole magnetyczne do identyfikacji miejsca. Wiele prac ostatnio przeprowadzonych wykazuje, e
rzeczywicie tak si dzieje. Wbudowany w ich ciao kompas odgrywa istotn rol w poszukiwaniu
poywienia i w zaspokajaniu wielu innych lokalnych potrzeb, a take w migracji na wielkie odlegoci.
Te ostatnie osignicia mona miao porwnywa z osigniciami wspczesnych nawigatorw.
Motyle monarsze wdruj od Zatoki Hudsona przez Karaby do Ameryki Poudniowej, nie mylc przy
tym drogi. Mewa arktyczna rozmnaa si latem na lodach bieguna pnocnego, a pniej, pokonujc
dystans prawie 17 000 kilometrw, przenosi si do Antarktyki, by spdzi tam okres lata, na pkuli
poudniowej. Niektre salamandry, ktrych dugo ciaa wynosi zaledwie kilka centymetrw i ktrych
ciao znajduje si bardzo blisko gruntu, przewdrowuj do 45 kilometrw po bardzo nierwnym terenie
Kalifornii, by dotrze do swej nowej siedziby, pniej za, by si rozmnoy, powracaj do tego
samego strumyka, gdzie si urodziy. Badania nad tego typu zachowaniem si zwierzt s jednak
bardzo trudne, dlatego te znacznie wicej informacji udao si uzyska na temat wdrwek zwierzt
odbywanych w cigu dnia.
Pierwszym badaczem, ktry zaatakowa ten problem, by Karl von Frisch. Opublikowane w 1940
roku wyniki jego bada nad tacem pszczoy miodnej przyniosy mu Nagrod Nobla w 1973 roku.
Stwierdzi on, e w czasie bezchmurnych dni pszczoy orientuj si wykorzystujc kt, pod jakim
padaj promienie soneczne oraz wasne poczucie czasu, na podobnej zasadzie, jak skauci
wykorzystuj zegarki na rk jako kompas.
Pszczoy, jak si okazao, dysponuj take ukadem wykrywajcym polaryzacj wiata. W dni,
kiedy niebo pokryte jest cienk warstw chmur albo kiedy pszczoa przelatuje pod baldachimem drzew
w lesie, ukad ten pozwala jej okrela pooenie soca na niebie. Jeszcze bardziej godne podziwu
jest to, e pszczoy-wywiadowcy dolatujc do ula informuj robotnice o pooeniu kwiatw za
porednictwem taca, ktry odbywa si w ukadzie odniesienia, gdzie istotn rol odgrywa kierunek
soca oraz kierunek rodka ziemi (wektor siy cienia). Von Frisch zauway jednake, e pszczoy
potrafi rwnie wykonywa loty po poytek i z powrotem do ula nawet wtedy, kiedy niebo jest
cakowicie pokryte grub powok chmur, a wic w warunkach, kiedy nie docieraj informacje o kcie
padania promieni sonecznych. Musi wic istnie jaki awaryjny system orientacji.
Niedugo pniej okazao si, e i gobie posiadaj takie same zdolnoci. G. Kramer w 1953 r.
doszed do wniosku, e gobie musz dysponowa rwnie kompasem oprcz mapy zapamitanych
znakw szczeglnych, ktr wytworzyy sobie po dokonaniu jednego okrenia po wypuszczeniu i
bezporednim nakierowaniu dzioba podczas lotu w stron swego gniazda. Niedugo po tym take inni
badacze stwierdzili istnienie tego typu kompasu, jakim posuguj si pszczoy. Okazao si jednak, e
gobie doskonale radz sobie z nawigacj nawet w okresach cakowitego zachmurzenia. Warto tu
wspomnie, e ju w 1947 roku H. L. Yeagley, na amach czasopisma naukowego Journal of Applied
Physics", wysun miae przypuszczenie, i gobie mog posiada zmys magnetyczny, ktry
umoliwa im dokadnie takie samo wykorzystywanie pola ziemskiego, jak ma to miejsce w przypadku
kompasw magnetycznych budowanych przez nas. Wymiano go, a hipotez odrzucono" na
podstawie kilku niewaciwie zaplanowanych eksperymentw polegajcych, midzy innymi, na
umieszczaniu gobi w rnych polach elektromagnetycznych i stwierdzaniu, e wszystko wskazywao
na to, e ptaki czuj si w nich zupenie dobrze! Inni znw badacze, nie wyczajc Yeagley'a,
przytwierdzali do gw lub skrzyde gobi niewielkie magnesiki, lecz nie udawao im si
zaobserwowa jakich drastycznych zmian zachowania tych ptakw w locie.
Jedynie kilku badaczy spokojnie prowadzio bardziej zaawansowane badania nad tym zjawiskiem.
Przy kocu lat pidziesitych Hans Fromme z Frankfurckiego Instytutu Zoologicznego zauway, e
zamknite w klatce europejskie drozdy wdrowne ustawicznie kieruj swe dzioby w kierunku migracji,
na poudniowy zachd, nawet jeli nie mogy widzie ani soca, ani gwiazd, ktre zazwyczaj su im
jako znaki orientacyjne. Korzystajc z tych obserwacji jego wsppracownik, Friedrich Merkel, odkry,
e odizolowanie tych ptakw, przy pomocy stalowej klatki, od ziemskiego pola magnetycznego
powoduje, e przestaj si one zwraca w tym wyrnionym kierunku. Co wicej, zmieniajc kierunek
pola magnetycznego (przy pomocy cewki umieszczonej na zewntrz klatki) Merkel potrafi wywoywa
orientowanie si tych ptakw w faszywym kierunku poudniowo-zachodnim. Warto tego
form labiryntu tras po ulicach miasta, a nastpnie prost autostrad wyjecha w kierunku
poudniowo-wschodnim. Po kilku milach pojazd zatrzymywa si, a uczniowie mieli za zadanie
napisanie na karteczkach wasnej oceny kierunku kompasowego, w jakim znajdowaa si ich szkoa.
Po tym kierowca dokonywa zwrotu autobusu o 135 i jecha w kierunku wschodnim do punktu
znajdujcego si na poudniowy-wschd od szkoy, gdzie uczniowie ponownie mieli za zadanie oceni
pooenie ich szkoy. Kiedy przeprowadzono analiz zapisw na kartkach, okazao si, e ci spord
badanych, przy gowach ktrych znajdoway si mosine sztabki, potrafili do dobrze oceni
waciwy kierunek, natomiast osoby z grupy zaopatrzonej w magnesy nie.
Ostatnio Gould i K. P. Able, jego wsppracownik z Princeton, prbowali powtrzy eksperyment
Bakera, ale prba nie powioda si. Baker dokonujc oceny sytuacji, w jakiej prowadzono prb
powtrzenia jego dowiadczenia, wskaza, i poczucie kierunku ochotnikw poddanych badaniu
mogo ulec zakceniu przez burze magnetyczne, osabienie pola magnetycznego wewntrz autobusu
lub przez znacznie wiksze elektromagnetyczne skaenie otoczenia Princeton. Baker i jego
wsppracownik Janice Mather ostatnio wprowadzili prostsz metod. W rodku specjalnego lekkiego
i wiatoszczelnego drewnianego szaasu, w ktrym nie wystpuj zakcenia pola magnetycznego,
osobie badanej zawizuje si oczy, zasania uszy i kae si jej usi na beztarciowym krzele
obrotowym. Po wykonaniu pewnej liczby obrotw osoba ta ma za zadanie ustawi si w kierunku, w
jakim rozpoczto obracanie krzesa. Uzyskawszy wiarygodne statystycznie wyniki na wicej ni 150
osobach poddanych badaniom, Baker doszed do przekonania, i udao mu si udowodni istnienie
zmysu magnetycznego u ludzi.
Rzecz zastanawiajc jest te to, e Baker stwierdzi, i w przypadku blokowania sygnaw
wzrokowych oraz innych czynnikw uatwiajcych orientacj, badani uzyskuj lepsze wyniki, jeli maj
naoone na gow opaski blokujce dopyw sygnaw. W przeciwnym razie zaczynaj oni
racjonalizowa cay proces, prbujc wydedukowa waciwe rozstrzygnicie ze zbyt maej liczby
dostpnych danych, w wyniku czego dochodzi do wikszej dezorientacji. Przypuszcza on, e zmys
magnetyczny wtedy najlepiej spenia swoje zadanie, jeli bezustannie musi dostarcza sygnaw
orientacyjnych, a osobnik nim obdarzony nie musi by bezustannie wiadomy jego dziaania, dziki
czemu jego uwaga moe skupia si na poszukiwaniu ywnoci, partnera, schronienia i na
zaspokajaniu innych wanych potrzeb yciowych.
W 1983 roku, wykonawszy pomiary magnetyczne, w trakcie ktrych stosowano selektywne
ekranowanie, Baker i jego wsppracownicy donieli o zlokalizowaniu osadu materiaw
magnetycznych w zatokach koci sitowej czowieka. Jest ni ko typu gbczastego, zlokalizowana
wewntrz gowy, za nosem i midzy oczyma, w pobliu przysadki i szyszynki. Warto tu zauway, e
eksperymenty z selektywnym ekranowaniem przeprowadzone na pocztku lat siedemdziesitych
przez czeskiego emigranta, biofizyka Zaboja Harvalika, ktry peni te funkcj doradcy w U.S. Army
Advanced Material Concepts Agency [Przyblione tumaczenie tej nazwy mogoby mie nastpujc
posta: Agencja Wojsk Ldowych USA ds. Koncepcyjnych Prac w Zakresie Zaawansowanych
Technologii Materiatw (przyp. tum.)], doprowadziy do wskazania tego samego punktu. Drugim
punktem, wskazanym przez Harvalika, byy okolice nadnerczy, gdzie znajduje si siedlisko zdolnoci
radiestezyjnych.
W rok pniej grupa badaczy kierowana przez zoologa Michaela Walkera z Uniyersity of Hawaii w
Honolulu wyizolowaa jednodomenowe krysztaki magnetytu z zatoki tej samej koci tuczyka
topetwego i ososia Chinooka. Krysztaki te miay ksztat charakterystyczny dla magnetytu
syntetyzowanego przez istoty ywe, a nie w trakcie procesw geologicznych. Okazao si, e do tej
tkanki magnetycznej wnika bardzo duo wkien nerwowych, za krysztaki s tak uporzdkowane, jak
acuchy krysztakw magnetytu w komrkach bakterii magnetotaktycznych. Wydaje si, e chocia
kady krysztaek ma stae miejsce, to jednak jest on zdolny do niewielkiego przekrcania si pod
wpywem si zewntrznych. Obliczenia wykazay, e takie acuszki magnetytu mog by zdolne do
reagowania na zmiany ziemskiego pola magnetycznego z dokadnoci kilku sekund ktowych, co
odpowiadaoby lokalizacji na powierzchni wody z bdem mniejszym ni sto metrw. Uzyskane wyniki
doskonale koreloway z wynikami wczeniej przeprowadzonych bada przez t sam grup nad
powracaniem tuczykw do ich siedlisk. Te wanie szczegowe prace, wraz ze zwizanymi z nimi
wczeniejszymi pracami, s bardzo powanym argumentem na rzecz tezy, i wszystkie krgowce
obdarzone s podobnym narzdem magnetycznym, zlokalizowanym w obszarze zatoki koci sitowej.
Przypuszczam, e narzd ten bierze te udzia w przekazywaniu do gruczou szyszynkowego
bodcw sterujcych, ktre s generowane wskutek mikropulsacji pola geomagnetycznego.
Oblicze gbi
Pionier bada nad struktur DNA, Erwin Chargaff, nazwa powstanie ycia kwesti, jak moe
zaj si naukowiec, ktry osign ju wszystko", lecz nie powstrzymao to zbyt wielu spord nas (a
nawet jego samego, jeli ju o to chodzi) od podejmowania spekulacji na ten temat. Obecnie
dysponujemy wielk liczb prac szczegowo opisujcych sceneri tego pierwotnego wydarzenia,
jednak wikszo opisw to warianty jednej tylko teorii tej mianowicie, w ktrej zasadnicz rol
przypisuje si ciepej zupie i wyadowaniom elektrycznym."
ycie na Ziemi pojawio si okoo czterech miliardw lat temu lub, ujmujc z grubsza, l lub 2
miliardy lat po powstaniu samej Ziemi. Pierwotna atmosfera bardzo rnia si od tej, jak mamy
teraz. Przypominaa ona obecn atmosfer Jowisza, ktra skada si gwnie z amoniaku i metanu.
Wskazywano, e wanie w takiej atmosferze dziaanie rozmaitych rde energii, takich jak: pioruny,
ciepo i promieniowanie nadfioletowe, doprowadzio do spontanicznego wytworzenia si prostych
zwizkw organicznych. Przedzierajc si miliony stuleci przez gbie oceaniczne, zwizki te
przypadkowo czyy si ze sob. W rezultacie powstaway zwizki jeszcze bardziej zoone. Zgodnie
z t teori, proces ten zakoczy si powstaniem zamknitych protokomrek", ktre byy ju zdolne
przeciwstawia si z jednej strony aktywnoci innych struktur, z drugiej natomiast do wzrastania dziki
pochanianiu czsteczek zwizkw podobnych do tych, ktre w nich ju wystpuj.
Idea ta dominuje gwnie dziki S.L. Millerowi, ktry w 1953 r. przeprowadzi bardzo znamienny
eksperyment. Polega on mianowicie na przepompowywaniu mieszanki gazw'symulujcej pierwotn
atmosfer amoniaku, metanu i pary wodnej przez komor, w ktrej zachodziy cige wyadowania
elektryczne. Po kilku dniach trwania eksperymentu udao mu si uzyska kilka aminokwasw.
Poniewa s one podstawowymi cegiekami, z ktrych zbudowane s wszystkie biaka, uzyskane
dowody wydaway si mie du warto. Nastpne prby przyniosy w rezultacie syntez jeszcze
bardziej zoonych moleku. W orodku wodnym skupiay si one w globule, otoczone czym, co
przypominao bony. Twory takie zostay nazwane koacerwatami" przez A.I.Oparina i protenoidami"
przez Sidneya Foxa dwu najbardziej wytrwaych badaczy w dziedzinie biogenezy.
Jednak w adnej z tych komr wyadowczych nie pojawio si nic ywego. Co waniejsze, badacze
prowadzcy te eksperymenty napotkali dwie trudnoci, jedn natury teoretycznej, drug praktycznej.
Teoria pierwotnego bulionu wymagaa bowiem uzyskania, i to w jednym cigu procesw, bardzo
zoonej jednostki, jak jest ywa komrka, zawierajca pewn posta ukadu genetycznego, opartego
na wykorzystaniu DNA i RNA. Zgodnie ze wspczesn biologi, nie moe by ywe to, co jeszcze nie
osigno tego wanie punktu. Jednak nieprawdopodobiestwem wydawao si wytworzenie, na
drodze zupenie przypadkowych pocze podstawowych cegieek, paacu o tak wielkim poziomie
zoonoci, z pominiciem etapu lepianki.
Kiedy po raz pierwszy zaproponowano teori bulionu pierwotnego, popularno perswazji
mechanistycznej znajdowaa si w szczytowej fazie. Istoty ywe uwaano za skomplikowane
maszyny, ktre s w istocie maszynami molekularnymi. Jednake w tamtym okresie budow komrki
uznawano za duo prostsz, ni wiadomo o tym obecnie. Nie uwaa si ju jej za woreczek
galaretowatej substancji, w ktrej znajduje si kilka kluczowych moleku, ktre decyduj o tym, co ma
si dzia w komrce. Nawet bona najprostszej bakterii odpowiada w bardzo skomplikowany sposb
na informacj docierajc z zewntrz, a jednak mimo to, nasze mikroskopy elektronowe nie ujawniy
jeszcze zoonoci jej struktury do takiego stopnia, by mona byo adekwatnie wyjani jej dziaanie.
Istniaa take zasadnicza trudno natury chemicznej. Wszystkie bowiem zwizki organiczne
istniej w dwu postaciach, czyli izomerach. Kada zawiera tak sam liczb i typ atomw, lecz jedna
czsteczka jest lustrzanym odbiciem drugiej czsteczki. Mona nawet powiedzie, e jedna z nich jest
leworczna", druga za praworczna". Mona odrni je od siebie po sposobie, w jaki uginaj one
bieg promieni wietlnych przez roztwr. Formy prawoskrtne (D) skrcaj te promienie na prawo, za
lewoskrtne (L) na lewo. Wszystkie sztuczne syntezy zwizkw organicznych wczajc w to
eksperymenty z wyadowaniami elektrycznymi daj mniej wicej rwn liczb czsteczek typu L i
typu D. Formy ywe natomiast skadaj si, zalenie od gatunku, albo z moleku typu D, albo typu L,
lecz nigdy z obydwu typw moleku jednoczenie.
Musimy wic traktowa pierwsze istoty ywe jako co nieoczekiwanego, a nie jako jak pierwotn
wersj tego, co widzimy wok siebie. Nie mogy by one komrkami, nie mogy dysponowa ukadem
DNA-RNA-biako, yw bon i sieci przekazu impulsw nerwowych.
Moemy podejmowa prby okrelenia najbardziej podstawowego minimum, zespou procesw,
ktre musz zachodzi, by jaki twr mona byo nazwa ywym. Musi wic taki ukad dysponowa
jakim sposobem odbierania informacji o warunkach zewntrznych, przetwarzania ich i gromadzenia,
aby te przetworzone i zarejestrowane dane mogy wpywa na charakter jego pniejszej reakcji na
taki sam bodziec. Innymi sowy, od samego pocztku musi on posiada jak rudymentarn posta
wiadomoci i pamici. Forma ywa musi by zdolna do odczuwania uszkodzenia, jakiego doznaa i
do jego naprawy. Ponadto, moemy oczekiwa, e przejawia ona bdzie jak form aktywnoci
cyklicznej, by moe, dostrojonej do okoodobowego rytmu doby ksiycowej. Bez samoreplikacji,
jednego z zasadniczych wymaga teorii opartej na wiedzy o waciwociach i roli DNA, mona si
oby, gdy organizm, ktry potrafiby w peni naprawia doznane uszkodzenia, teoretycznie byby
niemiertelny. Mona wic podsumowa kryteria istnienia ycia: organizacja, przetwarzanie informacji,
regeneracja i rytmiczno procesw.
Jest zabawn rzecz to, i krysztay pprzewodnikowe speniaj wszystkie te kryteria.
Pprzewodnictwo wystpuje naturalnie w kilku typach krysztaw nieorganicznych, wczajc w to
krzem jeden z najbardziej pospolitych na Ziemi pierwiastkw i pierwiastek wystpujcy w
rozproszeniu german. Co wicej, skrajnie mae iloci domieszek, jeli zostan wprowadzone do
nich, drastycznie zmieniaj ich waciwoci elektryczne. Na pocztku drogi do powstania stanu
oywionego zasadnicz rol mogo wic odegra zachodzce podczas aktywnoci wulkanicznej
mieszanie rozmaitych materiaw, ktre mogo doprowadzi do powstania mineraw o szerokim
repertuarze waciwoci elektrycznych. W tym kontekcie istotne znaczenie ma fakt, e
piezoelektryczno, piroelektryczno, fotoelektryczno i inne odpowiedzi typowe dla krysztaw
pprzewodzcych mogy odgrywa zasadnicz rol w analogowym przetwarzaniu i gromadzeniu
informacji o cinieniu, temperaturze i wietle. Co wicej, powtarzajce si akty przepywu prdu przez
niektre pprzewodniki zmieniaj na stae ich charakterystyki, w wyniku czego prd, przepywajc
kolejny raz przez materia, dowiadcza mniejszego oporu elektrycznego. Przemieszczanie si
elektronw w obrbie sieci krystalicznej nie mogo prawdopodobnie nie by wspksztatowane przez
rytmy geokosmiczne, przy czym porednim elementem takiego oddziaywania byyby ziemskie pola
elektromagnetyczne oraz pola powstajce wok innych tego samego typu krystalicznych organizmw.
Dziki temu dysponowayby one poczuciem czasu i informacj o swoich ssiadach. Zmiany
charakterystyk prdw mogyby take odgrywa rol czynnika byskawicznie sygnalizujcego utrat
jakiego elementu ukadu, oraz kierowa osadzaniem atomw zastpujcych utracone atomy, w tym
celu, aby mogo zachodzi odtwarzanie si struktury pierwotnej.
Trzeba przyzna, e nieco dziwne wraenie moe sprawia idea, i pewne skay, na dystansie
mniej wicej miliarda lat, stopniowo nabyway zdolnoci do reagowania na zmiany w swym otoczeniu,
wzrastania, do doznawania cierpienia", po tym jak strumie lawy lub deszcz siarkowy pochon ich
cz szczytow, do odtwarzania tego utraconego fragmentu, do wsppulsacji z otoczeniem. Byoby
to wic ycie, rozwijajce si pniej a do osignicia etapu ciekokrystalicznoci i zdolnoci
opuszczenia swych skalnych siedzib jak zby smoka Kadmusa czy jaszczurki w jednym z obrazw
M. C. Eschera. W gruncie rzeczy ta wersja moliwego przebiegu zdarze nie jest dziwniejsza ni ta,
ktra mwi o tej samej transformacji od kropli pierwotnego bulionu. Zmiana ta przecie jako zasza.
Najwiksz przeszkod dla zaakceptowania tej teorii jest przyjcie tezy, i ycie mogo rozwin
si w fazie staej albo poza oceanem, albo pod jego dnem. Od poowy lat szedziesitych zyskaa
ona wiksz wiarygodno. Wtedy to wanie H.E. Hinton, z University of Bristol w Wielkiej Brytanii,
stwierdzi, e istnieje przynajmniej jeden organizm, ktrego cz ycia przebiega w cakowitej izolacji
od wody w stanie ciekym. Okazuje si, e niektre muchy yjce na Saharze skadaj jaja w krtko
utrzymujcych si kauach, ktre powstaj po bardzo rzadko wystpujcych tam deszczach. Larwy
tych much przechodz kilka przeobrae w rodowisku wodnym, lecz wysychanie kauy zawsze
zatrzymuje na pewien czas przebieg tego procesu. Cho s one cakowicie zasuszone znajdujc si
w stanie, ktry Hinton nazwa kryptobioz przeywaj miesice i lata, a spadnie nastpny deszcz,
kiedy znw mog podj dalszy rozwj od etapu, na ktrym nastpio jego zahamowanie. Larwy te
mona take podda gwatownemu osuszaniu i przechowywa przez wiele lat w pojemniku
prniowym. Jeli umieci si je w wodzie natychmiast oywaj. Przecicie na poow larwy,
znajdujcej si w fazie aktywnej, doprowadza do jej mierci w cigu zaledwie szeciu minut. Jeli
jednak po jednej minucie nastpi byskawiczne osuszenie obydwu powek, po czym na dugie lata
zostan one umieszczone na pce, a po tym powtrnie umieci si je w wodzie, to oka si one
zdolne do przeycia pozostaych piciu minut. W przeciwiestwie do tego, co podpowiada zdrowy
rozsdek wydaje si, e w tym wypadku ycie moe obej si bez wody, ale mier nie moe bez
niej nastpi.
Kiedy odrzuci si zaoenie stwierdzajce, i woda to ycie", to wtedy teoria krystaliczna zyskuje
na wiarygodnoci. Warunki, jakie panoway na modej planecie, faworyzoway wyksztacanie si
caych lasw" krysztakw: byo gorco, wulkany bezustannie wyrzucay nowe porcje materiau do
gstej, ciemnej powoki turbulentnych gazw. Jednake krysztakom w dalszym cigu brakowao
dopywu energii z zewntrz, ktra dopomogaby im przezwyciy entropi nieoywionej materii.
Jednak skoro si uwzgldni fakt, e niektre z tych krysztakw od samego pocztku maj
wbudowan w siebie zasad organizujc, to nietrudno sobie wyobrazi, e doczaj one do siebie
inne molekuy, wcznie z tymi, ktre spadaj z nieba i rozpuszczaj si w wodzie. W takiej sytuacji
ycie znalazoby si ju na drodze do stworzenia znanej nam obecnie biochemii systemu
genetycznego i wynikajcej z niego pciowoci ktra jest podstaw ycia wszystkich istot obecnie
yjcych i znanych nam z wykopalisk. Mimo to w dalszym cigu potrzeba rda energii, ktra
umoliwiaby takie przejcie. W tym kontekcie nie speni swej roli wyadowania atmosferyczne.
Potrzeba nam take wyjanienia wycznoci wystpowania lewo lub prawoskrtnych moleku.
W 1974 roku F. E. Cole oraz E. R. Graf z Nowego Orleanu przeprowadzili teoretyczn analiz
prekambryjskiego pola elektromagnetycznego Ziemi, ktre speniao zado obydwu tym
wymaganiom. Wnioskowali oni, e skoro rozmiary atmosfery w tamtej erze byy znacznie wiksze ni
w obecnie istniejcej, przeto jonosfera musiaa by znacznie bardziej ni teraz oddalona od
powierzchni Ziemi; powinna siga do strefy zajmowanej obecnie przez pasy Van Allena. W takiej
sytuacji Ziemia byaby obdarzona elektromagnetycznym rezonatorem, ktrego zasadnicze czci
stanowiyby dwie koncentryczne kule. Jedn z nich byaby powierzchnia geosfery, drug natomiast
grne warstwy atmosfery. Dzisiaj, podobnie zreszt jak w przeszoci, nastpuje nakadanie si
pulsacji pola geomagnetycznego na skutki oddziaywania wiatru sonecznego, wskutek czego w
pasach Van Allena powstaj silne prdy. W prekambrze jednak potne prdy w pasach Van Allena
powinny prowadzi do indukowania prdw w jonosferze. Poniewa metaliczne jdro Ziemi jest
doskonaym przewodnikiem, mogo nastpowa sprzenie prdw w jonosferze z ruchem nonikw
prdu w jdrze, wskutek czego mogo dochodzi do olbrzymich i ustawicznych wyadowa
elektrycznych poprzez atmosfer do wntrza Ziemi. Ponadto dlatego, e obwd jdra w tamtym
okresie wynosi w przyblieniu jedn dugo fali elektromagnetycznej o czstotliwoci 10 okresw na
sekund (to jest okoo 30 000 kilometrw), takie wyadowania powinny drga z czstotliwoci 10 Hz
w tej wanie wnce rezonansowej, obejmujcej ca atmosfer i powierzchni Ziemi. Prcz speniania
roli rda energii elektrycznej, tego typu wyadowania mogy dostarcza wielkiej iloci energii cieplnej,
promieniowania nadfioletowego oraz infradwikw (fal cinienia), ktre to czynniki powinny bardzo
sprzyja rnicowaniu aktywnoci chemicznej.
W tak gstej i przeadowanej elektrycznoci atmosferze bez wtpienia mogo zachodzi
syntetyzowanie duej iloci aminokwasw, peptydw i zasad kwasw nukleinowych. Spotykay si
one ze sob w orodkach powietrznym i wodnym, dziki czemu powstaway biaka i kwasy
nukleinowe. Wektor skadowej elektrycznej promieniowania obecnego w otoczeniu mg faworyzowa
te ksztaty helikoidalne moleku, ktrych kierunek skrtu by rezultatem faktu, i ich synteza zasza
albo na pkuli pnocnej, albo na pkuli poudniowej. W 1981 roku W. Thiermann i U. Jarzak, w
wyniku uwieczonej powodzeniem syntezy zwizkw organicznych w staym polu magnetycznym,
uzyskali pewn liczb bezporednich dowodw za susznoci tej teorii. Kiedy mianowicie zmieniali
oni orientacj pola, nastpowao znaczne zwikszenie wydajnoci syntezy moleku lewo lub
prawoskrtnych.
Przeprowadzenie kolejnego testu hipotezy Cole'a i Grafa moe okaza si moliwe, ale w jedynym
tylko miejscu w Ukadzie Sonecznym w Wielkiej Czerwonej Plamie na Jowiszu. Miejsce to, gdzie
bezustannie szaleje huragan, ktrego wir zdolny jest bez trudnoci pochon ca Ziemi, stale
generuje kolosalne wyadowania w atmosferze bardzo podobnej do tej, jaka istniaa na Ziemi w
czasach prekambryjskich. Nawet teraz moe zachodzi tam syntetyzowanie si zwizkw
organicznych i, dokonujce si pod wpywem dostarczanej energii, przechodzenie ich do stanu
oywienia.
Na Ziemi natomiast wszystkie istoty, ktre zostay uformowane pod wpywem wyadowania,
generujcego drgania o czstotliwoci 10 hercw a take wszyscy ich potomkowie powinny
wchodzi w rezonans przy tej czstotliwoci albo te powinny wykazywa skrajne uwraliwienie na
ni, nawet jeli pierwotne rdo zasilania zostao ju odczone. To 10-hercowe pasmo powinno
ujawnia swe nadzwyczaj wielkie znaczenie dla wikszoci form ywych. I rzeczywicie tak jest. Jak
ju wczeniej to zauwaono, jest to gwna czstotliwo stwierdzana w EEG wszystkich zwierzt.
Mona si ni take posugiwa w celu przywrcenia normalnej rytmiki okoodobowej funkcji
yciowych ludzi odcitych od normalnego pola pochodzenia ziemskiego, ksiycowego i sonecznego.
William Ross Adey, z Loma Linda VA Hospital w Kalifornii, stwierdzi, e pola magnetyczne
modulowane mniej wicej tak czstotliwoci mona wykorzysta w celu wywoywania paru wanych
typw zmian behawioru map, czemu powicimy uwag w nastpnym rozdziale.
Teoria Cole'a i Grafa wskazuje take, w jaki sposb zapon, ktry zainicjowa ycie, wyczy si.
Ot w miar jak w rezultacie ucieczki lekkich gazw i wbudowywania si etanu oraz amoniaku w
zwizki organiczne mogo nastpowa osabienie prdw i poziomu wyadowa elektrycznych w
Przy tym stosunkowo niewielka liczba warstw ska magmowych, ktrych pooenie nie ulego
zaburzeniom w trakcie ruchw grotwrczych, pozwolia nam w niektrych wypadkach zajrze jeszcze
dalej w ich przeszo.
To odwracanie si biegunowoci pola geomagnetycznego zachodzio bardzo szybko, jeli
rozpatrywa to w geologicznej skali czasu. Jego natenie spadao do poowy wartoci redniej na
kilka tysicy lat. Nastpnie w cigu okoo tysica lat bieguny zamieniay si miejscami, po czym
natenie pola, w cigu kilku tysicy lat, powracao do normalnej wartoci. Wszystkie te zmiany
cznie trway okoo piciu tysicy lat.
We wczesnych latach szedziesitych, kiedy stwierdzono fakt tych zmian biegunowoci, geofizycy
sdzili! e pole geomagnetyczne zanika cakowicie podczas zmiany biegunowoci. Byli wic
przekonani, e zanik elektromagnetycznego parasola, jaki chroni powierzchni Ziemi przed
wysokoenergetycznym promieniowaniem z przestrzeni kosmicznej, wyjania wystarczajco masowe
wymieranie gatunkw. To zachodzce na wielk skal wymieranie, od dawna stanowio zagadk dla
paleontologw. Wkrtce skorelowano rwnie zanikanie niektrych gatunkw promienie z
odwracaniem si biegunowoci pola geomagnetycznego. Promienice s mikroskopijnymi zwierztami
planktonowymi obdarzonymi twardym zwapniaym szkieletem. Kady ich gatunek wyrnia si
charakterystycznym i bardzo skomplikowanym ksztatem, std te ich pozostaoci tworz atwo
rozpoznawalny i cigy zapis w masywie ska osadowych. Do 1967 roku James D. Hayes i Neil D.
Opdyke z Lamont-Doherty Geological Observatory w Columbia University stwierdzili zachodzenie
korelacji pomidzy zanikniciem omiu gatunkw promienie a zmian biegunowoci pola
geomagnetycznego. Kady z tych gatunkw wystpowa licznie na duym terytorium i zanik kadego
gatunku nastpi gwatownie, bez poprzedzajcego go spadku liczebnoci populacji. Wydawao si, e
teoria zapory radiacyjnej" uzyskaa ostateczne potwierdzenie.
Jednake w pniejszych badaniach ustalono, e natenie pola spada do poowy, co nie pociga
jednak za sob drastycznej redukcji zdolnoci ocrfron-nych, jakimi dysponuj pasy Van Allena oraz
jonosfera. Trzeba ponadto wzi pod uwag, e populacje promienie sigaj gbokoci kilku metrw
w gb wody, co i tak powinno stanowi dla tych organizmw wystarczajc warstw ochronn przed
promieniowaniem wysokoenergetycznym. Hayes w nastpujcy sposb szkicowo podsumowa
wspczesny stan wiedzy: w miar jak zwikszao si wyspecjalizowanie zwierzt w trakcie ewolucji,
staway si one coraz bardziej uwraliwione na dziaanie pewnego, nie zidentyfikowanego jeszcze
czynnika, pojawiajcego si wskutek zmiany biegunw. Dugie okresy pomidzy zmian biegunowoci
a mog one utrzymywa si nawet przez dziesitki milionw lat zdaj si sprzyja obfitemu
pojawianiu si gatunkw szczeglnie uwraliwionych na dziaanie tego czynnika. Jeli wic po takim
spokojnym okresie nastpio kolejne odwrcenie si biegunowoci, gatunki takie ulegay eliminacji.
Wiemy o dwu okresach szczeglnie nasilonego wymierania gatunkw. Pierwszy z nich wystpi
przy kocu okresu permskiego, okoo 225 milionw lat temu; nastpio wtedy zmiecenie z powierzchni
Ziemi poowy istniejcych gatunkw, ktre mieciy si w skali taksonomicznej od pierwotniakw do
wczesnych gadw. Kurtyna tego samego rodzaju spada na er panowania dinozaurw przed okoo
70 milionami lat, przy kocu okresu kredowego. W obydwu tych wypadkach po dugim okresie spokoju
wystpia faza zmian biegunowoci pola geomagnetycznego. Stwierdzono te na podstawie
skamieniaoci, e w przeszoci miao miejsce wiele okresw wymierania gatunkw, zachodzcych
jednak na mniejsz skal, ktre byy skorelowane z odwracaniem si biegunowoci. W ostatnim
czasie J. John Sepkoski, (junior) oraz David M. Raup z University of Chicago donieli o wystpowaniu
cykli trwajcych 26 milionw lat, w obrbie ktrych zachodzi masowe wymieranie gatunkw. Jeli ich
hipoteza utrzyma si, bd podstawy do przekonania, e zachodzi jakie oddziaywanie ze strony
Soca lub Galaktyki, ktre, wraz ze zmianami biegunowoci pola geomagnetycznego, wywouje
nadzwyczaj wielkie zmiany o charakterze destruktywnym.
Moemy jedynie przypuszcza, e ziemskie pole odegrao istotn rol w powstaniu ycia, jednak
od 1971 roku wiemy ju na pewno, e zmiany jego biegunowoci ksztatoway biosfer poprzez
przycinanie" gazi ycia. W tym samym roku zaproszono mnie, podczas pewnego prywatnego
spotkania w Lamont, na ktrym byem jedynym doktorem medycyny wrd dwudziestu biologw i
geofizykw, do omwienia przebiegunowa pola ziemskiego. Wtedy moglimy pozwoli sobie jedynie
na spekulacje, w jaki sposb mogo dochodzi do skutku wymieranie gatunkw. Nie dysponowalimy
nawet jak robocz teori, ktra pozwalaaby nam na zidentyfikowanie zmian zachodzcych we
wntrzu Ziemi, ktre powoduj te przebiegunowania pola, ani te nie wiedzielimy, w jaki sposb
procesy te wpyway na mikropulsacje i inne charakterystyki pola ziemskiego. Jedyn rzecz, na jak
moglimy si wtedy zgodzi, byo to, e zmieniaj si prawdopodobnie wszystkie charakterystyki pola.
Od tego czasu nasze rozeznanie w tym zakresie nie postpio wiele naprzd.
Przesunicia biegunw nastpuj tak wolno, e organizmy ywe z atwoci mog adaptowa si
do nich; nawet 50% spadek natenia pola nie wydaje si odgrywa istotnej roli. Skoro jednak wiemy,
e mikropulsacje steruj bioryt-mami, wczajc w to nawet cykle aktywnoci mitotycznej, to musimy
uzna, i due zmiany ich czstotliwoci mog mie skutki katastrofalne. Eksperymenty z
wykorzystaniem sztucznych, skrajnie niskoczstotliwych, pl (patrz rozdzia 15) wykazay, e drgania
o czstotliwoci nieco wyszej ni normalna, lece w zakresie od 30 do 100 hercw, wywouj
nadzwyczaj wielkie zmiany cyklu komrkowego. Powoduje to zakcenia normalnego rozwoju zarodka
i moe rwnie sprzyja wzrostowi nienormalnemu, nowotworowemu. Jeli odwrcenie pola
geomagnetycznego powoduje podniesienie si czstotliwoci mikropulsacji do tego zakresu,
nagromadzanie si w cigu wielu pokole bdw rozwojowych moe, bez wtpienia, prowadzi do
wymierania gatunkw.
Nie potrafimy, jak dotd, przewidzie, kiedy nastpi zmiana biegunowoci. Nastpuj one w
odstpach czasu o wielkiej skali zmiennoci: w pewnych okresach wynosz one pidziesit tysicy, a
w innych wiele milionw lat. Ostatnia nastpia, jak si wydaje, siedemset trzydzieci tysicy lat temu.
Niektrzy naukowcy analizujc dane, uzyskane z wystrzelonego przez NASA satelity MAGSAT oraz z.
pomiarw dokonywanych na czstkach osadu w jeziorach, doszli do wniosku, e sia ziemskiego pola
magnetycznego w cigu ostatnich kilku tysicy lat bezustannie si zmniejsza. Jeli jest tak naprawd,
to wstpujemy w okres nastpnej zmiany biegunowoci. Jest jednak rwnie prawdopodobne, e
dowiadczamy zaledwie jednej z. czsto zachodzcych zmian krtkoterminowych.
Nikt te nie moe z pewnoci orzec, jak powane konsekwencje mogaby mie dla nas taka
zmiana biegunowoci. Hominidy dowiadczyy tego ju w przeszoci, lecz my mamy pewien
dodatkowy powd, by tym razem czu obaw przed zajciem tej zmiany. Jeli bowiem obecnie
wstpujemy w okres tej zmiany, po raz pierwszy zdarzy si, e normalne pole jest wymieszane z
naszymi wydzielinami" elektromagnetycznymi, a najbardziej potne z nich, o czstotliwoci 50 i 60
hercw, trafiaj akurat w rodek pasma zagroenia", gdzie mona spodziewa si zakcenia
procesw rozwojowych.
Jednake pole jest rzecz przydawan i odejmowan, jak mona by to sparafrazowa w jzyku
Biblii. Jeli moemy zaczeka na nastpne maksimum jego natenia, moemy wynie korzy z
subtelnego tchnienia mdroci elektromagnetycznej. Bardzo pomysowa teoria zaproponowana przez
Francisa Ivanhoe, farmakologa i antropologa, zatrudnionego na dwu uniwersytetach w San Francisco,
wskazuje, jak wielkie znaczenie moga ona mie dla naszego wasnego rozwoju.
Ivanhoe przeprowadzi statystyczn ocen pojemnoci wszystkich ludzkich czaszek
paleolitycznych i skorelowa jej przyrosty z nateniem pola geomagnetycznego oraz najwikszymi
postpami kultury ludzkiej w tych samych okresach. Stwierdzi on wystpowanie dwu okresw
wybuchowego przyrostu objtoci mzgu. Pierwszy miaby zaj w okresie od okoo 380 000 do 340
000 lat temu, natomiast drugi w okresie od 55 000 do 30 000 lal temu. Obydwa okresy
odpowiadayby wielkim okresom zlodowace a wic odpowiednio: Mindelowi i Wiirmowi oraz
okresom, kiedy nastpi wielki postp kulturalny: majce wielki zasig pocztkowe posugiwanie si
ogniem przez Homo erectus we wczesnym Mindelu i pojawienie si Homo sapiens sapiens (ludzi z
Cro-Magnon) oraz powolny schyek Neandertalczykw (Homo sapiens) podczas Wiirmu. Podobnie
szybkiego wzrostu tempa ludzkiej ewolucji nie stwierdzono w okresie dwu innych zlodowace: Ganzu,
ktre zaszo w okresie od okoo l 200 000 do l 050 000 lat temu i Rissu, ktry trwa od okoo 150 000
do 100000 lat temu. Te dwa ostatnio wspomniane okresy wyrniy si take znacznie niszymi
rednimi wartociami natenia pola geomagnetycznego.
lvanhoe
zasugerowa
zachodzenie
bezporedniego
powizania
pomidzy
polem
geomagnetycznym a jego skutkiem w postaci ostrego wzrostu tempa ewolucji. Tym czcym
ogniwem byyby zlokalizowane w mzgu cieki regulacyjne wydzielania hormonu wzrostowego.
Wskaza on, e cz hipokampa, ktra jest czci patu skroniowego, dziaa jako przetwornik energii
elektromagnetycznej. Inna za cz hipokampa, noszca miano rogu Ammona, bdca ukiem z
jednokierunkowym przekazem sygnaw uzalenionych od silnego przepywu prdu, moe
odczytywa zmiany pola geomagnetycznego, a nastpnie dobrze ju znanymi ciekami (okrelanymi
mianem sklepienia) przesya do podwzgrza, stamtd za do tylnej czci przysadki, gdzie nastpuje
wydzielanie hormonu wzrostowego. Wiadomo ju, e wiksza ilo tego hormonu wydzielana podczas
ciy powoduje u rozwijajcego si dziecka powikszenie rozmiaru kory mzgowej i zwikszanie si,
w porwnaniu z innymi czciami mzgu, liczby zawartych w niej komrek nerwowych. Ivanhoe
zauwaa take, i hipokamp i jego poczenia z podwzgrzem u czowieka s duo wiksze ni u
innych naczelnych. Idea ta zyskuje dalsze wsparcie, jeli uwzgldni si fakt, e wskutek dranienia
prdem hipokampa wzrasta aktywno tworzcych go neuronw. Osiga ona maksimum przy
czstotliwoci prdu 10 do 15 cykli na sekund, a wic dokadnie lub nieco powyej dominujcej
czstotliwoci mikropulsacji wspczesnego pola. Tak wic moe okaza si, e czynnik
najsubtelniejszy moe te by czynnikiem najsilniej ksztatujcym nasz rozwj. Byaby to sia, ktra
jest dla nas zupenie niewidoczna.
Syszenie bez porednictwa uszu
Rozwaalimy kwesti wpywu na ycie pl elektromagnetycznych Ziemi, Ksiyca i Soca. W
nastpnym rozdziale bdziemy si zastanawia nad oddziaywaniem pl sztucznych, wytwarzanych
przez maszyny stworzone przez czowieka. Istnieje prawdopodobnie jeszcze inny typ oddziaywania, o
ktrym jeszcze mniej wiemy, a mianowicie wzajemne oddziaywanie na siebie istot ywych za
porednictwem pl biomagnetycznych. Jeli ukad nerwowy jednego organizmu moe odczuwa pole
innego, fakt ten moe otwiera dug drog, jak trzeba przeby, by zrozumie postrzeganie
pozazmysowe.
Postpujc w myl osobliwego dogmatu, ktry gosi, e to, czego nie rozumiemy, nie ma prawa
istnie, nauka oficjalna odrzuca istnienie zjawisk, w ktrych zasadnicz rol odgrywa psychika,
uwaajc je za wynik zudze lub oszustw. Dzieje si tak po prostu dlatego, e wystpuj one mniej
powszechnie ni sen, marzenia senne, pami, wzrost, bl lub wiadomo, ktrych nie mona
wyjani w kategoriach tradycyjnych, a ktre jednak s zbyt powszechne, by mona byo podwaa
ich istnienie. Przed pidziesiciu laty, kiedy J. B. Rhine w Duke University po raz pierwszy ogosi
wyniki swych eksperymentw z odgadywaniem kart, naukowcy przez kilka lat chtnie brali udzia w
dyskusjach i prowadzili testy w dziedzinie bada nad tymi zjawiskami. Pniej, chocia przynajmniej w
60% podjtych prb, majcych na celu niezalene uwiarygodnienie pracy Rhine'a, uzyskano wyniki
wysze ni mona by je uzyska, gdyby byy one rezultatem czystego przypadku (co i tak jest lepszym
wynikiem ni ten, jaki uzyskuje si w rezultacie replikacji prac psychologicznych), ta otwarta postawa
jako zanika. Nawet po drugiej wojnie wiatowej urzdzano nagonki na powanych badaczy w
dziedzinie parapsychologii. Na przykad, w 1950 roku zarwno Science" jak i Natur" opublikoway
artykuy atakujce pewne wyniki uzyskane prze Rhine'a i S.G. Soala, jednego z pierwszych badaczy
zjawisk psi na uniwersytecie londyskim. Takie nastawienie zdaje si obecnie ju zanika. G. R. Price,
autor jednego z tych diatrybw przeciw podejmowaniu bada tego typu, usprawiedliwia si na amach
Science" w 1972 roku. Natur" i Science" rozpoczy publikowanie okazjonalnych doniesie z
zakresu bada nad zjawiskami paranormalnymi, cho w dalszym cigu ograniczaj si one gwnie do
rezultatw negatywnych. W okresie, kiedy to negatywne nastawienie zaczynao si zmienia, pewna
liczba badaczy poszukuje elektromagnetycznych podstaw postrzegania pozazmysowego.
Uzyskane dotd na tym polu wyniki okazay si w takim samym stopniu niezadowalajce, jak i te,
ktre zostay uzyskane przy zastosowaniu innych koncepcji i metod. W 1978 roku E. Balanovski i J. G.
Taylor posuyli si rozmaitymi antenami, elektrodami naskrnymi i magnetometrami, w celu
przeprowadzenia rejestracji pl emitowanych przez ludzi utrzymujcych, e posiadaj zdolnoci
paranormalne. Badacze ci nie stwierdzili wystpowania adnych pl elektrycznych ani
magnetycznych, ktre mona by wiza z pozytywnymi wynikami uzyskiwanymi w eksperymentach z
dziedziny telepatii. W 1982 roku Robert G. Jahn, dziekan wydziau inynierii w Princeton University,
zebra i wykorzysta najbardziej imponujc bateri sprztu elektronicznego, jaki kiedykolwiek
prbowano stosowa w tej dziedzinie. Stwierdzi on niewtpliwe oddziaywanie si psychicznych na
zapisy interferometryczne i zapisy uzyskane przy pomocy elektrometru strunowego oraz uzyska
pozytywny wynik w zakresie widzenia na olbrzymie odlegoci. Nie udao si jednake uzyska
wiarygodnego potwierdzenia tych wynikw, gdy zdaway si one zalee zarwno od dyspozycji
badacza, jak te i osb badanych, a prawdopodobnie take od innych niemierzalnych czynnikw
oddziaujcych z otoczenia. Ju bowiem od samych pocztkw bada nad zjawiskami
paranormalnymi wielki problem stanowio uzalenienie ich wynikw od nastawienia osb biorcych
udzia w badaniach. Jeli bray w nich udzia osoby pozytywnie nastawione wyniki byy znacznie
lepsze; gdy z kolei w eksperymentach uczestniczyli ludzie sceptycznie nastawieni wyniki byy gorsze
lub negatywne. Chocia Jahn nie doszed do wnioskw, ktre mogyby wskazywa na udzia
czynnikw elektromagnetycznych, poczu si przymuszony do przedstawienia stonowanego wniosku,
i ...jeli pominie si le przeprowadzone badania i nieuzasadniony krytycyzm, to pozostae dane na
temat zjawisk paranormalnych stanowi szereg danych obserwacyjnych... ktre stanowi dylemat
filozoficzny."
Musimy pamita, e nasze badania nad biopolami w dalszym cigu znajduj si na etapie
pocztkowym. Mina zaledwie dekada, od czasu gdy urzdzenia typu SQU ID umoliwiy nam w
ogle po raz pierwszy stwierdzenie wystpowania pola wok naszych gw. Gobie dysponuj
detektorami pl magnetycznych tysice razy bardziej czuymi ni ostatnio wynalezione przyrzdy.
Jeli zale one od tego samego systemu, to zdolnoci psychiczne i regeneracja mog by od
siebie zalene; regeneracja moe by skuteczniejsza u zwierzt niszych. W miar jak binarny system
impulsowy stawa si coraz bardziej wydajny, informacja moga wzi gr nad zmysami dziaajcymi
zgodnie z wczeniejsz zasad. To przesunicie preferencji funkcjonalnej na ukad binarny mogo by
nawet celowe, gdy docierajcy ze wszystkich stron szum elektromagnetyczny od innych istot ywych
mg by trudnym do zniesienia obcieniem. Prosz sobie pomyle, w jak bardzo kopotliwej
sytuacji kto mgby si znale, gdyby mg odbiera to, co w tej chwili myl wszyscy ludzie na
wiecie. Wszystkie media, czarownicy i osoby poddawane eksperymentom w trakcie bada nad
zjawiskami psi zgadzaj si, e w uzyskaniu moliwie najlepszych wynikw nadzwyczaj wan rol
odgrywa pewna posta transu lub wyciszenia a wic redukcji liczby impulsw przepywajcych przez
ukad nerwowy. Jak stwierdza Elmer Green, jogini pewnych nurtw tradycji tybetaskiej nauczaj
swych nowicjuszy jasnowidzenia poprzez nakazywanie im przeprowadzania medytacji w ciemnym
pokoju bez okien, siedzenia na szklanej pycie, z twarz zwrcon ku umieszczonej w kierunku
pnocy wypolerowanej pytce z miedzi, majc zawieszony nad gow magnes sztabkowy, ktrego
biegun pnocny wskazuje zenit.
Teoria biopola nadaje si rwnie do wykorzystania w dyskusjach nad psychokinez i
odczytywaniem ladu przedmiotw. Caa materia, oywiona i nieoywiona, jest w gruncie rzeczy
zjawiskiem elektromagnetycznym. wiat materialny, przynajmniej w tym zakresie, jaki spenetrowaa
fizyka, jest struktur atomow, ktr spajaj siy elektromagnetyczne. Jeli niektrzy ludzie potrafi
wykrywa pola pewnych organizmw, dlaczego nie mogliby rwnie wpywa na inne istoty za
porednictwem swoich pl? Poniewa funkcje komrek naszego ciaa s sterowane przez pola
naszego wasnego ukadu staoprdowego, s podstawy, by sdzi, i uzdolnieni uzdrawiacze
wywouj wspierajce efekty elektromagnetyczne, ktre s przekazywane organizmowi pacjenta, albo
te przeprowadzaj manipulacje, ktrych celem jest wywarcie bezporedniego wpywu na prdy w
ciele chorego tak wic wpyw tych osb nie ogranicza si do efektu placebo, bdcego skutkiem
zaufania do uzdrawiacza i nadziei na wyleczenie.
Jeli przyjmiemy moliwo zachodzenia tego typu oddziaywa, to pojawia si szansa
zaakceptowania tego samego typu wolitywnego wpywu biopl na elektromagnetyczn struktur
materii nieoywionej. Do tej kategorii naleayby wszystkie formy psychokinezy, poczwszy od
eksperymentw polegajcych na zginaniu metalowych przedmiotw (tych przypadkw, gdzie
wykluczono oszukacze sztuczki), a skoczywszy na bardziej surowo kontrolowanych warunkach
dowiadcze, w ktrych badacze posuguj si tensometrami, interferometrami oraz generatorami
liczb losowych. Obecnie jest to jedynie hipoteza, ktra stwarza wicej ni inne nadziei na
testowalno. Na poziomie mniej spektakularnym musimy zada sobie pytanie, czy pole biologiczne
jakiej konkretnej osoby jest w stanie przenosi na przedmioty otoczenia zindywidualizowany zapis jej
myli tak, e inne osoby mog j odczu, pomimo tego, i jest ona nieobecna. To wanie moe by
najpowszechniej wystpujcym dowiadczeniem paranormalnym, a liczba ujawnionych sprawcw
zbrodni, dziki sprowadzeniu na jej miejsce osb o paranormalnych uzdolnieniach, powinna nakoni
naukowcw do podjcia bada nad t ide bez obawy, e stan si przedmiotem drwin swych
kolegw.
I jak zawsze, analizujc problemy biologii, stwierdzamy, e cao to co wicej ni suma jej
czci. Powinnimy spodziewa si, e to samo twierdzenie jest suszne take w odniesieniu do pl
elektromagnetycznych. Cae bogactwo ycia na Ziemi mona uwaa za jedn cao, za obdarzon
zdolnoci do odczuwania zmysowego polew cieniutko rozcignit po powierzchni skorupy Ziemi.
Jej pole, rozpatrywane in toto, byoby wydron, niewidzialn sfer, noszc w sobie skomplikowany
zapis myli i emocji wszystkich istot ywych. Ksidz jezuita i zarazem paleontolog-filozof, Pierre
Teilhard de Chardin, proponowa t sam wizj, nazywajc ten twr noosfer, oceanem rozumnoci,
ktry emanuje z biosfery niczym piana. Zakadajc istnienie kanau komunikacji biologicznej
opartego na najbardziej zasadniczym mechanizmie, dziki ktremu zrodzio si ycie na Ziemi i
dziki ktremu biologiczny sygna informacyjny byskawicznie obiega ca kul ziemsk byoby
dziwn rzecz, gdyby kada istota nie utrzymywaa cznoci z takim wanie skupiskiem umysu.
Jeliby tak byo, to ukad staoprdowy mgby komunikowa nas z wielkim rezerwuarem obrazw i
marze, noszcym tak rne nazwy, jak: zbiorowa podwiadomo, intuicja, zbiornik archetypw,
wysza inteligencja boska lub sataniczna i sama Muza.
* Podobnie jak fale podczerwone, ktre znajduj si w rejonie widma jeszcze wyszych
czstotliwoci, mikrofale i fale radiowe, jeli wysyane s w wizkach o duym nateniu, powoduj
nagrzewanie przedmiotw. Dlatego te uywa si ich w przemyle do bardzo rnych celw, takich
jak: czenie sklejki, wulkanizacja gumy, wytwarzanie zelwek, sterylizacja ywnoci, topienie mas
plastycznych i zgrzewanie trylionw pojemnikw plastikowych z produktami, ktre nabywamy w
domach towarowych, a nawet do otwierania muszli ostryg. Wspczesna elektronika nie byaby
moliwa, gdyby nie doskonae krysztay uzyskiwane przy pomocy piecw mikrofalowych.
Gatunek ludzki zmieni swoje to elektromagnetyczne w daleko wikszym stopniu, ni uczyni to w
zakresie innych skadnikw rodowiska. Dla przykadu mona poda, e poziom promieniowania
radiowego w naszym otoczeniu przewysza 100 do 200 milionw razy poziom naturalnego
promieniowania w tym zakresie, a wytwarzanego gwnie przez Soce. Nie wida koca narastania
tego poziomu. Jeli do uytku wejd kable nadprzewodzce, to natenie pola wok linii
energetycznych wzronie dziesi do dwudziestu razy. Nowymi silnymi rdami skaajcymi
elektromagnetycznie nasze rodowisko bd samochody o napdzie elektrycznym, rodki transportu
poruszajce si na poduszce magnetycznej oraz satelity przekazujce w pamie mikrofal energi
soneczn zaabsorbowan na orbicie okooziemskiej. Proponuje si nawet zbudowanie
elektromagnetycznej wyrzutni, ktra pozwoliaby wystrzeliwa satelity z ptorakilometrowego toru
umieszczonego na zboczu grskim, przy czym w czasie trwajcego kilka sekund wystrzeliwania
rakiety byaby zuywana energia rwnowana energii wytwarzanej przez tysice elektrowni Stanw
Zjednoczonych.
Jeszcze kilka lat temu wikszo badaczy sdzia, e promieniowanie o okrelonej dugoci fali
moe oddziaywa na przedmioty o rozmiarach porwnywalnych z t dugoci fali. Byo to bardzo
uspokajajce przewiadczenie. Zgodnie z nim z kad czstotliwoci wiza si tylko jeden typ
skutkw, a ponadto mona byo przewidywa, e naprawd powane skutki dla czowieka mog
wynika z ekspozycji na promieniowanie z jednego tylko wycinka widma pasma fal metrowych.
Teraz wiemy jednak, e pierwotne skutki oddziaywania pl z zakresu ELF mona stwierdzi we
wszystkich formach ywych oraz e promieniowanie z innych wycinkw widma moe powodowa
skutki w okrelonym ukadzie, na kadym jego poziomie organizacji, poczwszy od atomowego, a
skoczywszy na biosferze jako caoci.
Oczywicie zmiana, jaka zasza na jednym z poziomw organizmu, moe pocign za sob
zmiany wtrne w caym organizmie, dlatego trudno jest zidentyfikowa skutek o charakterze
pierwotnym. Ponadto oddziaywanie PEM o jakiejkolwiek czstotliwoci zaley od gstoci mocy, a
wic strumienia energii, jaki przepywa przez jednostk powierzchni w jednostce czasu. W dyskusjach
nad skutkami biologicznymi najlepiej jest posugiwa si mikrowatami (milionowymi czciami wata)
na centymetr kwadratowy, a wic jednostk, ktr Pniej, dla uproszczenia, nazywa bdziemy
mikrowatem. Czsto jednak dzieje s'? tak, e nie zachodzi jaki prosty zwizek pomidzy dawk a
wywoanym skutkiem; czasami przy niskiej gstoci mocy pojawiaj si skutki, ktrych nie mona
uzyska przy wikszych jej poziomach. Co wicej, zazwyczaj nie jestemy w stanie stwierdzi, jaka
cz dopywajcego strumienia energii jest rzeczywicie pochaniana albo w jakiej czci ciaa
nastpuje jego absorpcja. To samo odnosi si do pl elektrycznych i magnetycznych, badania nad
ktrymi ulegaj dalszej komplikacji wskutek tego, e zwierzta o rnych ksztatach w inny sposb
zaburzaj te pola. Futro, upierzenie, grubo skry, rozmiar koci i oglny profil ciaa w tak znacznym
stopniu komplikuj obraz absorpcji, e nie jestemy w stanie dokadnie jej mierzy. Wynika std
wniosek, e nie mona zakada susznoci zwizkw ustalonych dla zwierzt jednego gatunku w
odniesieniu do zwierzt innego gatunku. Jedynym sposobem stwierdzenia, czy moe zachodzi
szkodliwe oddziaywanie, jest po prostu przeprowadzenie eksperymentu.
W pewnym sensie caa ludno wiata, niezalenie od tego, czy yczy sobie tego czy nie, bierze
udzia w olbrzymim eksperymencie. Elektroskaenie ju od dziesiciu lat jest przedmiotem publicznej
debaty, a nie opublikowane gosy wyraajce obaw podnosiy si w cigu wielu dziesicioleci.
Niestety, zbyt pno kwesti zagroenia poddano pod dyskusj. Codzienne pochanianie dawek
promieniowania przez kadego z nas ma ju rang fait accompli.
Podwiadomy stres
Po tym jak z Howardem Friedmanem i Charlesem Bachmanem uzyskalimy dowody na to, e
nienormalne pola", spowodowane burzami magnetycznymi na Socu, wpywaj na stan umysu ludzi,
co uwidaczniao si we wzrocie liczby przyj do klinik psychiatrycznych, postanowilimy, e
nadesza ju pora, by przystpi do bezporednich eksperymentw na ludziach. Ochotnikw
eksponowalimy na pole magnetyczne zorientowane w ten sposb, e linie jego si przechodziy przez
mzg, od ucha do ucha, przecinajc prostopadle prd pyncy w kierunku od pnia mzgu do jego
czci przedniej. Pole miao 5 do 11 gausw, co w porwnaniu z 3000 gausw, ktre powodoway
upienie salamandry, stanowio rzeczywicie niewiele. Byo jednak od dziesiciu do dwudziestu razy
wiksze od pola ziemskiego i znacznie przewyszao poziom wszystkich burz magnetycznych. Wpyw
tego pola ocenialimy przy pomocy standardowej prby na czas reakcji: badana osoba musiaa
najszybciej, jak tylko potrafi, nacisn guzik po zapaleniu si czerwonego wiata. Pola stae nie
wywoyway zmian, lecz kiedy modulowalimy to pole, nakadajc na nie co pi sekund powolny
impuls (jedn z czstotliwoci delta, ktr wykrylimy w mzgu salamandry podczas jej przechodzenia
z jednego stanu wiadomoci w inny), reakcje ludzi ulegay spowolnieniu. Dla pl a do wartoci 100
gausw nie stwierdzilimy adnych zmian w EEG ani w wartoci napicia pomidzy przedni i tyln
czci gowy. Poniewa te dwa wskaniki odzwierciedlaj zachodzenie powanych zmian stanu
wiadomoci, nie spodziewalimy si, e nastpi jakie przesunicia.
Bylimy bardzo zaangaowani w badania i planowanie nastpnych eksperymentw, kiedy
natrafilimy na przeraajce doniesienie radzieckie. Jurij Choodow aplikowa do rozmaitych okolic
ciaa krlikw pola o nateniu 100 do 200 gausw i w wyniku autopsji stwierdzi wystpowanie w
mzgu tych zwierzt kilku obszarw zamierania komrek. Cho pola te byy dziesiciokrotnie
silniejsze od naszych, natychmiast zaprzestalimy wszelkich eksperymentw na ludziach.
Friedman zdecydowa si na powtrzenie eksperymentw Choodowa, przy czym tkank mzgow
zamierza podda staranniejszej analizie. Wykona odpowiednie preparaty z mzgu krlikw i przesa
je do eksperta w dziedzinie chorb mzgu krlikw, przy czym w taki sposb zakodowa oznaczenia
poszczeglnych preparatw, e do czasu wydania ekspertyzy nikt nie wiedzia, ktre prbki
pochodziy z mzgw eksponowanych zwierzt, a ktre z mzgw zwierzt kontrolnych.
Raport eksperta stwierdza, e mzgi wszystkich zwierzt poraone byy przez specyficznego dla
krlikw pasoyta mzgu, ktry jest rozpowszechniony na caym wiecie. Przegld preparatw
wykaza jednak, e u poowy zwierzt pierwotniaki te znajdoway si pod kontrol ukadu
odpornociowego zwierzt, podczas gdy u drugiej ich poowy napastnik by zdolny do obejcia
mechanizmw samoobrony tkanki i wywoa destrukcj okrelonych fragmentw mzgu. Ekspert
wskaza, e musielimy dokona czego, co w grupie zwierzt dowiadczalnych podkopao ich
odporno przeciw temu pasoytowi. Po odszyfrowaniu oznacze preparatw okazao si, e
wikszo uszkodze mzgu zwierzt nastpia w grupie poddanej dziaaniu pola magnetycznego.
Pniej Friedman przeprowadzi jeszcze testy biochemiczne na zwierztach z innej grupy
dowiadczalnej i stwierdzi, e pola te wywoyway uoglnion reakcj stresow, ktra objawiaa si
podwyszeniem poziomu kortyzonu we krwi. Jest to reakcja, jak wywouje dugotrway stres, na
przykad choroba, ktra nie zagraa bezporednio yciu, w przeciwiestwie do odpowiedzi na sytuacj
typu walcz lub uciekaj", ktr znamionuje zwikszenie si poziomu adrenaliny.
Niedugo potem Friedman rozpocz pomiary poziomu kortyzonu we krwi map eksponowanych na
200-gausowe pole magnetyczne przez cztery godziny dziennie. Przez pierwsze sze dni przejawiay
one reakcj stresow, ktra nastpnie ustpowaa, co wiadczyo o adaptowaniu si zwierzt do
oddziaujcego pola. Jednake ta widoczna adaptacja do stresu okazaa si iluzoryczna. W
pionierskiej pracy na temat stresu dr Hans Selye bardzo wyranie opisa jej charakterystyczny
przebieg: na pocztku sytuacja stresowa aktywizuje do wyszego ni normalnie poziomu aktywnoci
ukad hormonalny i immunologiczny, co umoliwia zwierzciu uniknicie niebezpieczestwa lub
pokonanie choroby. Jeli jednak taka sytuacja utrzymuje si nadal, poziom wydzielanych hormonw i
aktywno ukadu odpornociowego wracaj do normy. Jeli na tym etapie eksperyment zostanie
przerwany, to tylko pozornie ma si pene prawo stwierdzi: Zwierze si zaadaptowao; sytuacja
stresowa nie wywouje adnych szkd." Jeli jednak sytuacja ta bdzie utrzymywa si w dalszym
cigu, to poziom wydzielania hormonw i poziom aktywnoci immunologicznej w dalszym cigu bd
spada, i to znacznie poniej normy. Ujmujc to w kategoriach medycznych, mona powiedzie, e
nastpia faza dekompensacji stresu, w trakcie ktrej zwierz jest bardziej podatne na dziaanie innych
czynnikw stresujcych, nie wyczajc nowotworw zoliwych i chorb zakanych.
W poowie lat siedemdziesitych dwie grupy badaczy rosyjskich stwierdziy wydzielanie hormonw
stresowych przez szczury wystawione na dziaanie mikrofal, nawet pomimo tego, e ekspozycja
zwierzt na niewielkie iloci energii trwaa bardzo krtko. Inni badacze z Europy Wschodniej
stwierdzali wystpowanie podobnej reakcji po ekspozycji na pole elektryczne o czstotliwoci 50
hercw. Kilka grup badawczych z ZSRR i Polski ustalio, e po wyduonej ekspozycji na dziaanie pl
nastpuje zmiana od aktywnoci ukadu reakcji stresowej do jego depresji, co wskazuje na
wyczerpanie kory nadnerczy. Opublikowano nawet jedno doniesienie o wystpowaniu wyleww i
uszkodze komrkowych w korze nadnerczy, w wyniku eksponowania zwierzt przez okres miesica
na dziaanie 130-gausowego pola magnetycznego o czstotliwoci 50 hercw.
Radziecki biofizyk, N.A. Udincew, przeprowadzi systematyczne badania nad oddziaywaniem pola
magnetycznego z zakresu ELF (200 gausw, 50 hercw) na ukad wydzielania dokrewnego. Prcz
powolnej" reakcji stresowej, o ktrej przed chwil mwilimy, stwierdzi pojawianie si szybkich"
hormonw, ktrych wydzielanie towarzyszy sytuacji walki lub ucieczki, gdzie gwn rol odgrywao
wydzielanie adrenaliny z rdzenia nadnerczy. Reakcja ta pojawiaa si u szczurw jedynie po jednym
dniu, jaki szczury spdzay w polu wytworzonym przez Udincewa poziom tych hormonw nie wraca
do normy przez tydzie lub dwa tygodnie. Badacz ten udokumentowa take wystpowanie
niedostatku insuliny i wzrost poziomu cukru we krwi, ktre byy wywoywane przez to pole.
Jeden z aspektw tego syndromu przedstawia si bardzo zagadkowo. Ot, kiedy w ciele
zwierzcia zachodziy wspomniane wyej zmiany hormonalne, zwierz powinno odczuwa, e jego
organizm jest zagroony. My jednake, na tyle, na ile mona sdzi na podstawie naszych obserwacji,
nie stwierdzilimy, by krliki eksponowane na dziaanie pola co takiego odczuway. Nie mona byo
po nich pozna, e czuj si w jakikolwiek sposb zagroone, pobudzone czy te chore.
Prawdopodobnie rwnie wikszo ludzi nie byaby w stanie wykry oddziaujcego 100-gausowego
pola magnetycznego, przynajmniej wiadomie. Dopiero w kilka lat po badaniach Friedmana udao si
stwierdzi, na jakiej drodze ten efekt dochodzi do skutku.
W 1976 roku pewna grupa badaczy, kierowana przez J. J. Novala w Naval Aerospace Medical
Research Laboratory [Laboratorium Bada Medycznych Si Powietrznych Marynarki USA (przyp.
'tum.)] w Pensacola na Florydzie, wykrya wystpowanie wolnej odpowiedzi stresowej u szczurw
poddanych wpywowi pl elektrycznych o tak maych wartociach, jak pi tysicznych wolta na
centymetr. Stwierdzili oni, e jeli takie pole oscylowao z czstotliwoci mieszczc si w zakresie
ELF, to w pniu mzgw zwierzt wzrasta poziom zawartoci neurotransmitera acetylocholiny,
prawdopodobnie w sposb, ktry na poziomie podwiadomoci wyzwala sygna bdcy odpowiedzi
na naraenie organizmu. Std te zwierz zachowywao si normalnie. Najwaniejsze byo to, e pola,
ktre stosowa Noval, mieciy si w zakresie ta charakterystycznego dla typowego biura z jego
podsufitowym owietleniem, maszynami do pisania, komputerami i innym wyposaeniem. Pracownicy
takiego biura eksponowani s na pola, ktrych natenie mieci si pomidzy setn a dziesit
czci wolta na centymetr i pola magnetyczne z zakresu pomidzy setn i dziesit czci gausa.
Wadza przeciw ludziom
Przemys i wojsko domagaj si dla siebie prawa do nieograniczonego wykorzystywania pl
elektromagnetycznych i promieniowania. Zagroenia powodowane przez te dwie instytucje s czsto
okryte tajemnic, a na ich temat skada si kamliwe owiadczenia. Odebraem t lekcj, kiedy po raz
pierwszy wziem udzia w pracach majcych na celu dokonanie oceny stanu rodowiska.
W czasie, kiedy prowadzilimy badania nad powizaniem zachodzcym pomidzy PEM i stresem,
Navy [Navy Marynarka Wojenna Stanw Zjednoczonych (przyp. tum)] podja decyzj zbudowania
w pnocnej czci stanu Wisconsin olbrzymiej anteny. Plan ten, noszcy nazw projektu Sanguine
[Jednym z polskich odpowiednikw angielskiego stwa sanguine" moe by optymistyczny", ufny",
peen nadziei"' (przyp. tum.)], mia doprowadzi do ustanowienia cznoci radiowej pomidzy
atomowymi odziami podwodnymi, znajdujcymi si na ich normalnej gbokoci (40 metrw) lub
gbiej. Normalne sygnay radiowe nie s zdolne do przenikania tak gboko w wod, w zwizku z
czym d podwodna w celu nawizania komunikacji musi wynurza si albo w oznaczonych porach
wypuszcza na powierzchni anten pywajc i powoli kry wok niej tu pod powierzchni.
Poniewa te dwie drogi nawizywania cznoci czyniy odzie bardzo podatnymi na atak
nieprzyjaciela, Navy chciaa dysponowa systemem komunikacji wykorzystujcym fale z zakresu ELF,
ktre mogyby przenika zarwno ziemi, jak i wod.
Pierwotny projekt przewidywa zakopanie w pnocnych 40% powierzchni stanu Wisconsin sieci
skadajcej si z ponad 9 500 kilometrw kabla. Generator mia pompowa prd do jednej strony tego
ukadu antenowego, za z drugiej jego strony energia ta miaa wypywa, wskutek czego zamknicie
obwodu elektrycznego miao zachodzi za porednictwem gruntu. Ukad ten by olbrzymi anten
ramow, w ktrej ziemia odgrywaa role jednego z jej elementw. Fale z zakresu ELF, ktre byyby
przez ni generowane, rezonujc pomidzy jonosfer i powierzchni Ziemi, mogyby by odbierane w
kadym miejscu globu.
Projekt Sanguine by pierwszym z projektw wojskowych, ktre poddano procedurze badawczej,
jak przewiduje Ustawa o Ochronie rodowiska. W 1973 roku Navy ustanowia komitet naukowy,
ktry mia zaj si wynikami pitnastoletnich bada nad oddziaywaniem fal z zakresu ELF oraz
innymi zagadnieniami, ktre z tym si wi. Kapitan Paul Tyler z Office of Naval Research [Urzd ds.
Bada Naukowych Marynarki Wojennej USA (przyp. tum.)] poprosi mnie, bym zgodzi si by jednym
ktrego administrowaniem mia zaj si New York State Department of Health, oraz do zaprzestania
zachcania ludzi do rnych sposobw wykorzystywania terenw pod liniami energetycznymi, na
przykad na place gier. Realizacj siedmiu proponowanych linii odoono bezterminowo. Jednak
najwaniejsze dla nas znaczenie mia niezaprzeczalny fakt, i skutecznie podnielimy t kwesti,
majc przeciw sobie silnych przeciwnikw i doprowadzilimy do wydania werdyktu przez PSC, ktry
bierze pod uwag zdrowie ludzi, zyskujc przy tym czas na zebranie wikszej liczby faktw
wiadczcych o zagroeniach.
Rwnie budowa anteny dla Navy utkna w miejscu na wiele lat. Projekt Seafarer straci impet,
kiedy wtedy jeszcze kandydat na urzd prezydenta USA Jimmy Carter przez krtki czas
wypowiada si publicznie przeciw niemu, biorc pod uwag sprzeciw wyraony przez 80%
mieszkacw pnocnej czci pwyspu Michigan podczas dwu referendw przeprowadzonych w
1976 roku. Po raz kolejny projekt ten, w zmienionej postaci i pod inn nazw, zacz by bardzo
finansowany przez rzd Reagana, przy czym powanie bierze si pod uwag jego poszerzenie.
Pierwszy krok zakada teraz zaoenie napowietrznej 90-kilometro-wej anteny rozwieszonej w
przecinajcych si rzdach supw nonych, w dwu korytarzach wyrbanych w lasach Escanabo
River State Forest. W lipcu 1983 roku komisja Natural Resources stanu Michigan w wyniku
gosowania wyrazia zgod na rozpoczcie budowy. Jednake w sze miesicy pniej okrgowy
sdzia federalny uzna suszno skarg kilku grup lokalnych na rzecz ktrych wiadczyem
wydajc wyrok, e Navy musi przygotowa nowy raport dotyczcy oddziaywania ukadu anten na
rodowisko. Navy przegraa dwie sprawy apelacyjne od tej decyzji, lecz w trzeciej instancji wygraa
uchylenie zakazu, wskutek czego, w momencie pisania tej ksiki, prace konstrukcyjne trwaj.
Fatalne miejsca
Podwiadoma aktywizacja reakcji stresowej jest jednym z najwaniejszych skutkw, jakie
elektromagnetyczne promieniowanie niejonizujce wywiera na organizmy ywe. Nie jest to jednak
jedyna posta obserwowanych skutkw. Jak si okazao w wyniku bada, te nietypowe dla
normalnego rodowiska energie wywouj zmiany kadej funkcji biologicznej. Wiele z nich wykazuje
powizanie ze stresem, lecz stawianie pytania, czy jest on ich skutkiem, czy te dodatkowym
czynnikiem wyzwalajcym je, trzeba uzna na tym etapie rozeznania za niewiele znaczce pytanie
typu, co byo wczeniej: jajko czy kura. Najbardziej alarmujce dane pochodz z prac powiconych
ukadom, ktre speniaj rol integracyjn w stosunku do innych, a wic bada odnoszcych si do:
centralnego ukadu nerwowego, sercowo-naczyniowego, hormonalnego oraz ukadu sterujcego
procesami wzrostu. Poniej dokonamy przegldu zagroe, wicych si z zaburzeniami tych
wanie ukadw.
W wikszoci wypadkw nie bdziemy si stara o wizanie specyficznych skutkw z rezultatem
oddziaywania mikrofal, fal radiowych ani staych pl magnetycznych czy elektrycznych, gdy przy
oddziaywaniu pl kadego z wymienionych wyej typw obserwuje si podobne skutki biologiczne.
Najwiksze zagroenie stanowi pola z zakresu ELF, lecz pola o wyszych czstotliwociach mog
wywoywa podobne skutki, jeli bd one zmodulowane falami ELF. Jest to bardzo czsta sytuacja,
gdy po to, aby mona byo skutecznie przekazywa informacje przy pomocy fal z zakresu
mikrofalowego i radiowego, fale te musz zosta uksztatowane" w odpowiedni sposb. Dokonuje si
tego poprzez odpowiednie przerywanie sygnau, w wyniku czego uzyskuje si impulsy
promieniowania, albo poprzez zmienianie czstotliwoci lub amplitudy (wielkoci) tych fal. Ponadto w
obecnym rodowisku istnieje skomplikowana sie nakadajcych si sygnaw, wskutek czego zawsze
istnieje moliwo zachodzenia efektw synergetycznych lub konstruowania" nowych sygnaw z
zakresu ELF w rezultacie docierania do okrelonego miejsca i interferencji dwu sygnaw o wyszych
czstotliwociach. Tak wic, cho wyniki eksperymentw, polegajcych na eksponowaniu organizmw
lub komrek na promieniowanie o jednej nie zmodulowanej czstotliwoci, czasami okazuj si
uyteczne, to w gruncie rzeczy poza laboratorium nie maj one wikszego znaczenia. Badania takie
czsto przeprowadzane s przez badaczy, ktrych jedynym celem jest uzyskanie podstawy do
stwierdzenia: No i widzicie, nie ma powodw do obaw."
Centralny ukad nerwowy
Od czasu, kiedy przeprowadzilimy badania nad szybkoci reakcji, p tuzina innych grup
donioso o stwierdzeniu znaczcych skutkw, jakie wywiera promieniowanie z zakresu ELF na CUN.
W wikszoci eksperymentw wykazano wyduanie si czasu reakcji, chocia jeden badacz
zauway wystpowanie reakcji szybszej ni normalnie, jeli ludzi eksponowano na sabe pola
elektryczne oscylujce z czstotliwoci charakterystyczn dla rytmu beta. Natomiast zupenie
zadziwiajce okazao si uwraliwienie niektrych zwierzt. James R. Hamer, z grupy Rossa Adey'a w
UCLA, donis o zmianach czasu reakcji u map eksponowanych na pola elektryczne z zakresu ELF,
ktrych natenie wynosio jedynie 0,0035 wolta na centymetr, co jest rwne w przyblieniu polu
elektrycznemu generowanemu przez kolorowy telewizor, mierzonemu w odlegoci 18 metrw od
niego.
Jednym z testw, ktre przyniosy wiele mwice wyniki, by test przeprowadzony w laboratorium
Navy w Pensacola. R.S. Gibson i W.F. Moroney dokonywali pomiarw pamici krtkoterminowej u
ludzi oraz ich zdolnoci do sumowania dwucyfrowych liczb w obecnoci 1-gausowego pola
magnetycznego. Pole takie spotyka si w otoczeniu niektrych wysokonapiciowych linii
energetycznych i wielu czsto uywanych urzdze, przez ktre przepywa prd o duym nateniu,
jak na przykad przenonych grzejnikw elektrycznych. Wyniki uzyskiwane przy dziaaniu pola o
czstotliwoci 60 hercw i 45 hercw (czstotliwoci, na ktrej pracuje antena stacji nadawczej
Sanguine-Seafarer) byy gorsze od tych, jakie uzyskiwano w trakcie sesji kontrolnych.
Pewna liczba bada, jakie przeprowadzono po obydwu stronach elaznej kurtyny, wskazuje, e
szczury, ktre pochony pewn dawk promieniowania mikrofalowego, s w oglnoci mniej
aktywne i wykazuj znacznie mniejsz aktywno eksploracyjn w stosunku do swojego otoczenia.
Niektre jednak czstotliwoci tego promieniowania powoduj ich zniecierpliwienie. W przeciwiestwie
do mikrofal, pola elektryczne lub magnetyczne z zakresu ELF prawie zawsze wywouj
hiperaktywno i zaburzenia przebiegu snu u tych zwierzt.
Rzecz zrozumiaa, e w subtelnej konstrukcji umysu mog nastpowa rne przesunicia, ktre
mog nie ujawnia si w topornych testach behawio-ralnych. Wikszo naszej wiedzy na temat
oddziaywania elektroskaonego rodowiska na mzg odnosi si do tych jego charakterystyk, ktre s
znacznie atwiejsze do badania ilociowego, takich jak: zmiany biochemiczne, komrkowe oraz
zmiany ksztatu krzywych EEG. Nie jest bynajmniej atwo powiza zmiany tego typu ze zmianami
procesw mylowych, jednak wikszo tych wynikw dobrze przystaje do wzorca odpowiedzi
stresowej.
W 1966 roku Jurij Choodow stwierdzi, e kilkuminutowe oddziaywanie do silnego staego pola
magnetycznego (200 do 1000 gausw) wywouje zmiany FEG krlikw. Podobnie jak w naszych
dowiadczeniach z salamandrami, obserwowano wiksz zawarto fal delta oraz gwatownie
zaczynajce i koczce si fazy rytmiki alfa. Choodow i inny biofizyk rosyjski, R.A. Czienkowa,
zauwayli take po wczaniu lub wyczaniu pola magnetycznego trwajc kilka minut
desynchronizacj albo nage przesunicia gwnych fal EEG. Podobny efekt stwierdzano pniej w
dowiadczeniach z mikrofalami, prowadzonymi na szczurach. Pozwolio to udowodni tez, e mzg
odczuwa dziaanie pola, niezalenie od tego czy zwierz jest, czy nie jest tego wiadome.
Miejsca, w ktrych najsilniej manifestuj si zmiany w mzgu a wic podwzgrze i kora byy
przedmiotem znacznego zainteresowania. Podwzgrze, ktre jest skupieniem wkien czcych
centra emocji, przysadk, orodek przyjemnoci oraz autonomiczny ukad nerwowy, jest pojedyncz,
najbardziej istotn dla homeostazy organizmu czci ukadu nerwowego i stanowi kluczowe ogniwo
reakcji stresowej. Z kolei jakiekolwiek zaburzenie aktywnoci korowej musi objawia si jak
zaburzenie mylenia logicznego i asocjacyjnego.
W 1973 roku Zinajda V. Gordon, pionier bada w zakresie mikrofal i M. S. Tolgskaja z Instytutu
Higieny Pracy i Chorb Zawodowych Akademii Nauk Medycznych ZSRR ogosiy doniesienie o
charakterystykach stresu, wywoanego przez PEM, manifestujcego si na poziomie komrkowym.
Mae dawki mikrofal, zaledwie 60 do 320 mikrowatw, oddziaujce przez jedn godzin na dob,
powodoway zmiany komrek w podwzgrzu szczurw. Po pierwszym miesicu ekspozycji
nastpowao powikszenie komrek wydzielajcych neuro-transmitery, dziki ktrym realizuje si
powizanie pomidzy mzgiem i przysadk. Po piciu miesicach rozpocz si proces ich
obumierania. Jeli jednak w tym czasie zaprzestano eksponowania zwierzt na mikrofale, atrofia
ustpowaa. Wczeniej ju wspomniano o stwierdzeniu przez J. J. Novala, e pola elektryczne z
zakresu ELF wpywaj na zmiany poziomu acetylocholiny w pniu mzgu. Inni badacze w podobnych
dowiadczeniach stwierdzali przejciowy wzrost w mzgu szczurw poziomu noradrenaliny, gwnego
neurotransmitera podwzgrza i autonomicznego ukadu nerwowego. W innych badaniach radzieckich,
posuono si gstociami mocy mikrofal 500 i wicej mikrowatw, przy czym czas ich oddziaywania
wynosi siedem godzin na dob tyle, ile wynosi czas pracy w biurze. Zauwaono, e w miar upywu
czasu nastpuje stopniowy spadek zawartoci w mzgu noradrenaliny i dopaminy (te
neurotransmitera), co wskazuje na wyczerpywanie si kory nadnerczy oraz ukadu autonomicznego.
W dwa lata po doniesieniu Gordon i Tolgskiej, Allen Frey ktry przez ponad dwadziecia lat w
Randomline Inc. (firmie konsultacyjnej z Huntington Yalley w Pennsylwanii) zajmowa si
biologicznymi skutkami oddziaywania mikrofal, stwierdzi ich wpyw na skuteczno dziaania bariery,
jaka istnieje pomidzy krwi a mzgiem. Dziki istnieniu tego wanie sita z krwi, znajdujcej si w
naczyniach wosowatych, do otoczenia delikatnych komrek nerwowych w mzgu mog
przedostawa si tylko okrelone typy moleku. Nawet przy gstociach mocy mikrofal wynoszcych
zaledwie 30 mikrowatw, przy czym na fale te naoono pulsacje z zakresu skrajnie niskich
czstotliwoci, nastpowao obnienie si skutecznoci tego selekcjonujcego oddziaywania bariery.
Poniewa stanom stresowym oraz zmianom nastroju towarzysz pewne zmiany funkcjonowania tej
bariery, mona je uzna albo za przyczyn, albo za skutek odpowiedzi stresowej lub te za niezaleny
od niej skutek oddziaywania pulsujcych mikrofal. W kadym bd razie, skoro bariera krew-mzg
jest ostatni i najwaniejsz przeszkod przed wnikaniem do niego substancji toksycznych, to dopki
nie zostanie wykazane, e jest inaczej, musimy uzna zwikszanie si jej przepuszczalnoci pod
wpywem promieniowania za powane zagroenie.
Badacze stwierdzili te zachodzenie kilku innych potencjalnie niebezpiecznych skutkw
oddziaywania smogu elektromagnetycznego na neurony. W 1980 roku, grupa badaczy z Pacific
Northwest Laboratories w Richland [Laboratoria Naukowe Instytutu Battelle zlokalizowane nad
Pacyfikiem, w ptn.-?ach. czci USA (przyp. tum.)], w stanie Washington, kierowana przez R.A. Jaffe,
stwierdzia oglny wzrost pobudliwoci neuronw, szczeglnie synaps, u szczurw, ktre przez okres
miesica eksponowano na wpyw 60-hercowych pl elektrycznych o nateniu wynoszcym zaledwie
10 woltw na centymetr. W tym samym roku A. P. Sanders i jego wsppracownicy w Duke University
Medical Center w Durham, w stanie North Carolina, w zwizku z testami biochemicznymi
przeprowadzonymi na mzgach szczurw poddanych dziaaniu mikrofal o dwu poziomach gstoci
mocy, przy czym jeden z nich wynosi poow, drugi odrobin przewysza 10000 mikrowatw, to jest
przyjt w USA norm bezpieczestwa stwierdzili co nastpuje: Uzyskane przez nas wyniki
wskazuj, e ekspozycja na mikrofale hamuje funkcje acuchw transportu elektronw w mzgu, a
przez to wywouje niedostatek energii w tym narzdzie."
Przedmiotem dugiej, bo trwajcej ponad dziesi lat serii dowiadcze, prowadzonych przez
grup badaczy kierowan przez Rossa Adey'a, najpierw w UCLA, pniej w Loma Linda VA Hospital,
byo badanie reakcji neuronw na pola ELF i pola impulsowe. Wychodzc od wynikw pracy Hamera
nad czasem reakcji, najpierw potwierdzili, e jeszcze sabsze pola, ktrych dziaanie mona by
przyrwna do dziaania pola elektrycznego wytwarzanego przez arwk elektryczn oddalon o 3
metry, mog zmienia tempo wyadowa elektrycznych neuronw w mzgu map i czowieka, jeli
tylko pole pulsuje zgodnie z czstotliwoci fal mzgowych. Pniej, kierujc wizki fal radiowych na
mzgi kur utrzymywane w stanie ywym na talerzykach zawierajcych medium odywcze, stwierdzili
oni, e istniej odpowiednie kombinacje impulsw, ktre przyspieszaj lub zwalniaj tempo
pochaniania lub wydzielania wapnia przez komrki nerwowe. Przepywy wapnia do i z neuronw s
procesem, ktry za porednictwem zoonego ukadu sprzenia zwrotnego wpywa na tempo
wyadowa elektrycznych neuronw. Wykryto dwa okna" czstotliwoci pulsacji fal radiowych (147
megahercw, pulsujce z czstotliwoci 6 do 10 hercw oraz 450 megahercw, pulsujce z
czstotliwoci 16 hercw), przy ktrych obserwowano wzrost tempa wypywu jonw wapnia z
komrek i zaburzenia przekazu impulsw nerwowych.
Trzeba tu powiedzie, e ze szkod dla prostoty koncepcji, natomiast z korzyci dla zwierzt
laboratoryjnych i dla nas, te pulsujce sygnay, ktre skutecznie oddziayway na izolowane mzgi, nie
wywouj tych skutkw, jeli oddziauj na cae zwierzta. Adey poblicznie wyrazi swe przekonanie,
e impulsy, ktre s zdolne do zmieniania przepywu wapnia do i z nieuszkodzonych komrek
nerwowych, naprawd istniej i sdzi, e wypyw jonw wapnia z komrek powinien utrudnia
koncentracj uwagi przy wykonywaniu bardziej zoonych zada, zaburza prawidowy przebieg snu i
zmienia funkcje mzgu w sposb, ktrego przewidzie nie jestemy jeszcze w stanie. Badania te
wyranie wskazuj na kierunek ich wykorzystania do konstrukcji broni typu generatorw promieni
dezorientujcych". Mona wic domyla si, e skuteczne okna takich oddziaywa mogy ju zosta
dokadnie zidentyfikowane, lecz nie ogoszono tego faktu na amach powszechnie dostpnej literatury
naukowej. Gdyby tak byo, to praca Adey'a staje si wan przesank ku tezie, e istnieje moliwo
oddziaywania PEM na najbardziej uwraliwione czstotliwoci pracy mzgu. Wraz z innymi
ustaleniami, o ktrych ju wyej wspomniano, wyniki Adey'a wskazuj, i elektroskaenie rodowiska
moe zainicjowa gbokie i niebezpieczne zmiany. Mona tak utrzymywa, nawet jeli nie wiemy
jeszcze dokadnie, kiedy si one dokonaj i na jakiej drodze.
Jak bardzo niebezpieczne mog by te zmiany, wykazuj wyniki naszych wasnych bada, ktre
przeprowadzilimy w 1979 roku wraz z Mari Reichma-nis, Andy Marino oraz przy wsppracy F.
Stephena Perry, lekarza mieszkajcego w pobliu miasteczka Wolverhampton w zachodniej czci
Wielkiej Brytanii. W trakcie swej praktyki Perry zauway, i ludzie mieszkajcy w pobliu
napowietrznych linii wysokiego napicia s bardziej podatni na wpadanie w stany depresyjne, ni inni
zaburzenia funkcji zegara biologicznego, co doprowadza do reakcji stresowej, zostao wykryte w 1980
roku dziki badaniom przeprowadzonym w Battelle Pacific Northwest Laboratory [Prawdopodobnie
chodzi tu o wspomnian ju wczeniej instytucje (Pacific Northwest Laboratories) (przyp. tum.)] w
Richland, w stanie Washington. Ot w dowiadczeniach przeprowadzonych na szczurach wykazano,
e sabe pole (o nateniu wynoszcym zaledwie 3,9 wolta na centymetr), majce czstotliwo 60
hercw, powoduje zanik dokonujcego si w normalnych warunkach w nocy przyrostu tempa
wydzielania melatoniny przez gruczo szyszynki. Jak wiadomo, melatonina jest gwnym hormonem,
ktry poredniczy w regulacji rytmw biologicznych.
Ukad sercowo-naczyniowy reaguje na dziaanie pl elektromagnetycznych na dwa przynajmniej
sposoby. Pierwszy z nich, to porednie oddziaywanie pl na zmiany stresowe i towarzyszc im
aktywacj ukadu immunologicznego i t drog na skad krwi, natomiast drugi typ wpywu, to
bezporednie oddziaywanie fal o okrelonych czstotliwociach na procesy elektryczne zachodzce
w sercu.
Badacze radzieccy zidentyfikowali wiele zmian w charakterystykach krwi zwierzt, spowodowanych
oddziaywaniem mikrofal, fal radiowych i pl z zakresu ELF. Mona do nich zaliczy spadek liczby
erytrocytw i koncentracji hemoglobiny a std i zdolnoci przenoszenia tlenu przez krew jak
rwnie zmian proporcji pomidzy zawartoci we krwi rnych typw biaych krwinek i rodzajw
biaek oraz prawdopodobne obnienie si jej krzepliwoci.
Wikszo wprowadzajcych w zakopotanie bada nad elektroskaeniem rodowiska
przeprowadzili Rosjanie, natomiast naukowcy z krajw Zachodu maj zwyczaj krtko rozprawia si z
wynikami ich prac. Jest wiele racji, dla ktrych istnieje takie wanie nastawienie. W dalszym cigu
utrzymuje si zwyke uprzedzenie przeciw wszystkiemu co rosyjskie oraz przekonanie, e ich nauka,
opierajca si na o wiele mniej byskotliwej technice ni nasza, z natury rzeczy musi by bardziej
prymitywna. Naukowcy zachodni nakadaj sami sobie klapki na oczy trzymajc si dogmatycznego
przekonania, e promieniowanie elektromagnetyczne o niskim poziomie po prostu nie moe
wywoywa skutkw biologicznych. Skoro ju s o tym przekonani, to czy w ogle jest sens
podejmowa takie poszukiwania? Nastpnie trzeba te wzi pod uwag rnic, jaka zachodzi
pomidzy normami, do jakich przystaj radzieckie i zachodnie publikacje. W publikacjach radzieckich
czsto pomija si szczegy procedury badawczej, co utrudnia niezalene powtrzenie ich bada. Co
wicej zdarzaj si kopotliwe sprzecznoci, czasem nawet w samych danych. Wyniki, podawane w
odniesieniu do poszczeglnych zwierzt, czsto rni si od siebie. Jeli u jednego zwierzcia w
trakcie tego samego dowiadczenia liczba krwinek wzrasta, to u drugiego moe znw spada, w
rezultacie czego nie ujawnia si statystyczna rnica w wynikach dowiadczalnych, pomimo i skad
krwi zwierzt zwyczajnie bzikuje. W takiej sytuacji ultramechanistyczni Amerykanie maj skonno
dowierzania statystyce, podczas gdy biolodzy radzieccy koncentruj sw uwag na samych
zwierztach. Badacze rosyjscy zajmowali si skutkami biologicznymi wpywu promieniowania
elektromagnetycznego od 1933 roku i bdem jest deprecjonowanie wynikw ich bada jedynie
dlatego, e wyniki te uzyskano w kraju, przed ktrym czujemy obaw.
Moi wsppracownicy i ja przyjlimy za punkt wyjcia wyniki jednego z bardziej szczegowych
doniesie radzieckich i zaplanowalimy dowiadczenie, ktrego celem byo dokonywanie pomiarw
stanu krwi myszy w sytuacji, kiedy pole byo wczane i wyczane. Na podstawie uzyskanych
wynikw doszlimy do wniosku, e obserwowane przez nas skutki nie s rezultatem reakcji zwierzt
na same pola, lecz raczej na krtkotrwae procesy kompensacyjne, jakie w nich zachodziy w
odpowiedzi na jakkolwiek zmian w rodowisku elektromagnetycznym. Fluktuacje w skadzie krwi
same z siebie nie byy szczeglnie niebezpieczne. Taka niestabilno stanu krwi moe jednake by
znaczca dla stanu naszego zdrowia ze wzgldu na to, e yjemy w otoczeniu pl
elektromagnetycznych, ktre zmieniaj si bezustannie choby wskutek tego, e bardzo czsto
wczamy i wyczamy rozmaite urzdzenia elektryczne i przemieszczamy si z miejsca na miejsce.
Wspomniane nastawienie amerykaskich badaczy zaczo zmienia si w latach 1978-1979, kiedy
Richard Lovely z University of Washington skorzysta z szansy, jak stwarzaa inspirowana
politycznym odpreniem wymiana wynikw i badaczy pracujcych w dziedzinie promieniowania
mikrofalowego. Wtedy wanie Lovely mia okazje pojecha na miesic do Zwizku Radzieckiego i
dokadniej przyjrze si wschodnioeuropejskim metodom bada. Po powrocie jego grupa badawcza
pieczoowicie odtworzya warunki jednego z waniejszych eksperymentw radzieckich, w ktrym przez
trzy miesice po 7 godzin dziennie napromieniowywano szczury promieniowaniem o poziomie 500
mikrowatw. Wyniki rosyjskie potwierdziy si co do joty, wcznie z zaburzeniem rwnowagi sodowopotasowej we krwi i innymi patologicznymi zmianami charakterystyk chemicznych krwi, uszkodzeniem
gruczou nadnerczy wskutek wywoanych stresem zmian hormonalnych, osabieniem zmysu dotyku,
Jeli chodzi o ludzi, to dane potwierdzajce zachodzenie takich oddziaywa pochodz z kilku prac
radzieckich, opisujcych badania nad pracownikami stacji transformatorowych l osobami zajmujcymi
si konserwacj linii energetycznych. W pierwszej z takich grup badanych ludzi, czterdziestu jeden na
czterdziestu piciu pracownikw wykazywao objawy chorb ukadu nerwowego lub sercowonaczyniowego, wliczajc w to bradykardi, nierwnomierno pulsu i cinienia krwi oraz drenie
koczyn. Podobne kopoty zdrowotne stwierdzono w wyniku czterech dodatkowych bada, w ktrych
przebadano prawie siedmiuset pracownikw. Jedyne podobne badania amerykaskie, ktre
nawiasem mwic s czsto cytowane ze wzgldu na niemoliwo stwierdzenia jakichkolwiek
zgodnych ze sob zmian zdrowia ludzi, przeprowadzono na jedenastu zaledwie pracownikach obsugi
linii energetycznych.
Ukady sterujce wzrostem i odpowied immunologiczna
Na podstawie przedstawionych dotd wynikw oraz wiedzy o dynamice powizania ycia z polem
Ziemi, moemy pozwoli sobie teraz na kilka przewidywa dotyczcych skutkw skaenia w zakresie
pl ELF. Ze wzgldu na rytmik procesw biologicznych najwaniejsze znaczenie maj mikropulsacje
z zakresu 0,1 do 35 hercw oraz ten wymiar naturalnych pl elektromagnetycznych, ktry wie je z
ksiycowym rytmem okoodobowym. Wydaje si logiczne, e komrki bd reagowa lepiej na te
czstotliwoci, ktre le bliej normalnych ni na te, ktre s bardziej oddalone od normy. W zwizku
z tym moemy zaoy, e promieniowanie z pasma ELF rozcigajcego si pomidzy 35 a 100
hercami oddziauje najbardziej szkodliwie na organizmy, za pola z zakresu wyszych czstotliwoci
bd w wikszej lub mniejszej mierze niedostrzegane" przez organizmy, o ile energia dostarczana
przez nie bdzie zbyt dua, albo okres oddziaywania nie bdzie na tyle dugi, by skutki oddziaywania
mogy by znaczce. Bezustannie gromadzce si dane wiadcz o susznoci tej idei.
Wychodzc z tego zaoenia moemy przewidywa, e pola z zakresu ELF wywoywa bd dwa
skutki, zawierajce take wiele innych. Moemy mianowicie spodziewa si, e pola ELF bd
zaburza biorytmy. To zaburzenie z kolei bdzie powodowa uoglnion odpowied stresow, nawet
jeli wywoane przez pole zmiany w steniu neurotransmiterw w mzgu s skutkiem, a nie
przyczyn tej odpowiedzi. Faszywe sygnay synchronizacyjne bd ponadto prawdopodobnie
zaburza cykl mitotyczny kadej komrki, co powinno objawia si w skali caego ciaa jako
zaburzenie procesw wzrostowych.
Cho istnieje ogromna liczba czynnikw, ktre s zdolne do wywoania adrenokortykotropowej
reakcji stresowej, ta odpowied jest zawsze taka sama. Urzeczywistnia si ona poprzez wydzielanie z
gruczou nadnerczy specyficznych hormonw, gwnie kortykosteroidw, ktre z kolei mobilizuj cae
ciao do obrony przeciw przedostajcym si do niego zarazkom lub obcym biakom. Tak wic
odpowiedzi stresowej zawsze towarzyszy aktywizacja ukadu obrony immunologicznej.
Krtkotrwae stany stresu nie zawsze musz by szkodliwe, a nawet mog by korzystne dla stanu
zdrowia, l dzieje si tak rzeczywicie. W pewnej pracy radzieckiej na temat stresu spowodowanego
oddziaywaniem mikrofal o niewielkim poziomie (poniej 10 mikrowatw) wykazano, e w pocztkowej
fazie napromieniowania pojawia si krtki okres aktywizacji ukadu immunologicznego. Jeli jednake
organizm musi przeciwstawia si czstemu lub bezustannemu oddziaywaniu czynnika stresujcego,
wtedy ukad reagujcy wchodzi w faz chroniczn, podczas ktrej odporno spada do poziomu
niszego ni normalny i w kocu wyczerpuje si. W takim wanie stanie dochodzi do inicjacji wielu
powszechnie wystpujcych chorb, takich jak choroba wrzodowa i nadcinienie, jednak
najwaniejszym jego rezultatem jest osabienie zdolnoci organizmu do bronienia si przed infekcjami
i rakiem.
Trudno polega na tym, e ukad immunologiczny jest nastawiony na zwalczanie realnych wrogw
bakterii, wirusw, toksyn i niewaciwie funkcjonujcych komrek wasnego organizmu czy te
takich wiadomie odbieranych czynnikw stresujcych, jak: wysoka lub niska temperatura czy
zranienie. Obrona ta realizuje si za porednictwem ukadu krcych w ciele przeciwcia, dziki
obecnoci ktrych organizm dowiaduje si o inwazji intruza. Komrki sterujce t faz, noszc miano
fazy odpornoci humoralnej, decyduj nastpnie o typie komrek, ktre powinny wzi udzia w
dziaaniach obronnych, polegajcych na: trawieniu bakterii, usuwaniu pozostaoci komrek czy na
neutralizowaniu trucizn. Jednake organizm pochania energi elektromagnetyczn niewiadomie,
wobec czego w takiej sytuacji ukad immunologiczny prowadzi walk z cieniem. Moemy wic
oczekiwa, e tak jak jednostka stray poarnej, ktr do dziaania podrywaj czsto faszywe alarmy,
tak te i organizm w coraz mniejszym stopniu bdzie zdolny do zwalczania rzeczywistego zagroenia.
Wyniki eksperymentw potwierdzaj suszno tego przypuszczenia. Upoledzenie odpowiedzi ze
strony ukadu odpornociowego stwierdzono w przypadku oddziaywania promieniowa o rnych
seksualn, lecz jeszcze bardziej wanym czynnikiem moe tu by spadek sprawnoci ukadu
immunologicznego.
Z ca pewnoci istniej take dodatkowe czynniki, ktre wnosz wkad w nasilenie si
wspomnianych wyej oraz innych nowych chorb. Dwoma najbardziej oczywistymi powodami s:
chemiczne skaenie rodowiska i rozpowszechnienie si bylejakoci w sposobie odywiania.
Jednake nasilanie si czstotliwoci wystpowania tych chorb oraz raka, wad wrodzonych i innych
zaburze rozwoju, o ktrych bdzie jeszcze mowa poniej, jest zjawiskiem wystpujcym w skali
caego wiata uprzemysowionego. W takiej samej skali wystpuj take powane choroby psychiki,
takie jak depresja i niepohamowana potrzeba uywania wszelkiego typu uywek, poczynajc od
kofeiny, nikotyny i alkoholu, a koczc na uzyskiwanych na recept rodkach uspokajajcych oraz
nielegalnie rodkach wywoujcych stany euforii. Cho czsto wystpowania zawau serca spada
(z nieznanych powodw) w okresie ostatnich piciu lat, to w dalszym cigu wystpuj one duo
czciej ni przed drug wojn wiatow. Choroby te wystpuj z bardziej lub mniej wyranie
widoczn staoci we wszystkich krajach, w ktrych zachodz czasem znaczne zrnicowania
toksycznoci chemicznej, tradycji i nawykw w zakresie sposobw odywiania si i stylu ycia.
Jednake wsplnym mianownikiem, ktry czy te wszystkie kraje rozwinite, jest masowe
wykorzystywanie w nich energii elektromagnetycznej. W szczeglnoci cay kontynent
pnocnoamerykaski, Europa Zachodnia i Japonia generuj tak silne pola o czstotliwoci 50 i 60hercw, e mona je rejestrowa przy pomocy satelitw w przestrzeni kosmicznej. Ludzie, ktrzy yj
na tych obszarach kuli ziemskiej, znajduj si pod bezustannym obstrzaem ze strony tych sztucznie
wytworzonych pl ELF.
Zaburzenia w dziedzinie czynnikw speniajcych funkcj wyznacznikw rytmu procesw
biologicznych utrudniaj take organizmowi regulacj tempa podziaw mitotycznych jego komrek.
Najwaniejszym wyjtkiem w stwierdzajcych brak skutkw" zapewnieniach przedstawionych przez
komisj, utworzon przez NAS w zwizku z projektem Sanguine-Seafarer, by niemoliwy do
zignorowania fakt, e pole o czstotliwoci 75 hercw wydua cykl mitotyczny i upoledza oddychanie
komrkowe luzowcw, ktre uywane s jako standardowy typ ukadw w badaniach nad
oddychaniem. Efekty te ujawniay si niezalenie od siy pola. Z tej te przyczyny moemy spodziewa
si, e skaenie rodowiska przez pola ELF bdzie sprzyja chorobom, w ktrych nastpuje
zachwianie procesw wzrostowych.
I rzeczywicie nastpuje alarmujcy przyrost liczby takich schorze. Rak nie jest, niewtpliwie,
nowym zjawiskiem, lecz jego wielkie rozpowszechnienie jest czym nowym. W poowie lat
szedziesitych oczekiwano wystpienia tej choroby u mniej wicej jednej czwartej mieszkacw
USA, natomiast w dziesi lat pniej ta proporcja wzrosa do jednej trzeciej. Obecnie jest jeszcze
wysza. Czsto wystpowania wad wrodzonych podwoia si w cigu ostatniego wierwiecza. W
tym samym okresie nastpi szybki przyrost niepodnoci i innych schorze ukadu rozrodczego.
Szczeglnie u osb naraonych, z racji wykonywanego zawodu, na dziaanie energii
elektromagnetycznej o wysokim poziomie gstoci mocy moe rwnie wzrasta liczba rzadkich
schorze z powodu upoledzenia procesw podziaw komrkowych. Hylar Friedman, patolog z Army
Medical Center w El Paso [Centrum Medyczne Sil Ldowych USA (przyp. tum.)], donis w 1981 roku,
e w odniesieniu do pracownikw obsugujcych stacje radarowe istnieje trzy do dwudziestu razy
wysze prawdopodobiestwo zachorowania na poliglobuli. Jest to rzadko wystpujce schorzenie,
ktre objawia si wytwarzaniem zbyt duej iloci erytrocytw. Zalenoci takie jest jednak trudno
wykry przy pomocy metod statystycznych, jeli choroba obejmuje niewielk liczb ludzi. Potrzeba
zatem take dowodw eksperymentalnych i szerokozakresowych bada nad zaburzeniami, ktre
manifestuj si w wikszej skali. Jedne i drugie s obecnie dostpne.
Ju w 1971 roku dwoje radzieckich badaczy, S.G. Mamontow i L. N. Ivanowa, donioso, i pole o
czstotliwoci 50 hercw i nateniu typowym dla sytuacji spotykanych w przemyle trzykrotnie
zwiksza tempo podziaw mitotycznych w wtrobie szczura i komrek rogwki myszy. Niedugo
pniej Bassett i Pilla opublikowali prac zawierajc empiryczne dowody na to, e pulsujce PEM
przyspiesza gojenie si zamanych koci. Jednake w wikszoci wypadkw, bardzo wolno zachodzio
gromadzenie si danych wiadczcych o tym, e pola zmieniajce si w czasie mog oddziaywa na
procesy podziau komrek.
Sytuacja ta ulega zmianie w cigu ostatnich piciu lat. Kilku badaczy eksperymentatorw, a
przede wszystkim Stephen Smith, udowodnio ju, e produkowane przez firm Electrobiology
urzdzenie do przyspieszenia gojenia si koci, generujce w cigu sekundy 15 porcji impulsw,
przyspiesza tempo podziaw komrkowych tych komrek, ktre ju i tak szybko si dziel. Do
normalnych komrek tego typu nale komrki skry, nabonka jelitowego i komrki wtroby. W 1983
200-kilo-woltow lini energetyczn, ktra przebiegaa w odlegoci okoo 200 metrw od domu dzieci
upoledzonych. Obron wynikw bada Milhama podjto w pracach przegldowych, ktrych autorzy
mieszkaj w Los Angeles i Wielkiej Brytanii. Natomiast Wertheimer rozszerzya swoje obserwacje,
obejmujc nimi dorosych, i stwierdzia, e talce w przypadku tej grupy ludzi zachodzi tak samo
wysoce istotne powizanie pomidzy instalacjami elektrycznymi, w ktrych przepywa prd o duym
nateniu a wystpowaniem rnych postaci raka, szczeglnie biaaczki.
Najwiksze natenie, spord wszystkich rde PEM, maj fale wysyane przez urzdzenia
radarowe. S to w istocie impulsy promieniowania mikrofalowego. W warunkach laboratoryjnych
wykazano, e zarwno promieniowanie radiowe, jak i mikrofalowe wywouje zmiany bariery
przepuszczalnoci bon komrkowych w stosunku do rnych substancji oraz zaburza rwnowag
hormonaln. Wnosi to oczywicie odpowiedni wkad w procesy powstawania nowotworw zoliwych.
Mimo to przeprowadzono jednak stosunkowo niewiele bada, ktre miayby na celu ocen
potencjalnej roli, jak promieniowanie radarowe moe odgrywa w powstawaniu raka u ludzi.
Ostatnio takie badania przeprowadzili J. R. Lester i Denis F. Moore z University of Kansas School
of Medicine w Wichita. Miasto doskonale nadawao si do przeprowadzenia takich bada. Posiada
ono bowiem dwa lotniska z wieami radarowymi, ale niewiele innych rde powanego
elektroskaenia. Jeli chodzi o poziom chemicznego skaenia rodowiska, to w porwnaniu z innymi
miastami mona je uzna za stosunkowo czyste. Lester i Moore sporzdzili mapk wystpowania
nowotworw w caym miecie. Okazao si, e schorzenia te wystpoway najczciej w tych jego
rejonach, ktre byy eksponowane na oddziaywanie fal radarowych z obydwu lotnisk. Nowotwory
wystpoway z mniejsz czstotliwoci tam, gdzie oddziaywao promieniowanie z jednego tylko
lotniska, natomiast najniszy poziom ich wystpowania stwierdzono na obszarze zasonitym przez
wzgrze, gdzie nie docierao promieniowanie adnej ze stacji radarowych. Korelacja ta utrzymaa si
nawet po uwzgldnieniu w obliczeniach statystycznych w moliwie najszerszym zakresie takich
czynnikw, jak wiek, pe, poziom ubstwa oraz rasa. Autorzy stwierdzili take, i w jednym z blokw
mieszkalnych czstotliwo mierci z powodu raka bya dwukrotnie wysza ni w lokalnym szpitalu.
Okazao si, e grne pitra tego domu znajdoway si na prostej czcej obydwie stacje radarowe.
W cigu kilku lat w pnocnej Karelii oraz Kuopio w Finlandii czstotliwo zawaw serca wzrosa
do poziomu najwyszego w wiecie i w dalszym cigu przyrost ten ma najwiksze tempo. Jego
pocztek datuje si od momentu skonstruowania przez Rosjan gigantycznego nadhoryzontalnego
kompleksu radarowego, ktry odbija mikrofale od powierzchni jeziora adoga oraz od gruntu na
wspomnianych wyej terenach poudniowo-wschodniej Finlandii. Te fragmenty Finlandii s obszarami
wiejskimi, gdzie prowadzi si tryb ycia polegajcy na pracy fizycznej na wieym powietrzu, a nie na
pracy siedzcej w pomieszczeniach, z ktr wi si rne typy stresu prowadzcego do chorb
serca. Zauwaywszy, e na tych obszarach znacznie wzrosa take czstotliwo zachorowania na
nowotwory, Lester i Moore postanowili przeprowadzi badania statystyczne w tych okrgach
administracyjnych Stanw Zjednoczonych, na terenie ktrych zlokalizowane s bazy Air Force.
Okazao si, e w okrgach tych czstotliwo zgonw z powodu raka jest znacznie wysza ni w
innych, nawet pomimo tego, e stacje radarowe lotnisk cywilnych musz niewtpliwie wpywa na
wyrwnywanie si poziomu danych, a przez to powodowa, i rnice nie s a tak uderzajce.
Badania nad genetycznymi skutkami oddziaywania energii elektromagnetycznej w dalszym cigu
znajduj si w fazie wstpnej. Jeli chodzi o mikrofale, to mona sdzi, i sytuacja ta jest w gwnej
mierze rezultatem hamujcego oddziaywania agencji rzdowych i wojskowych. Nawet podczas
drugiej wojny wiatowej plotki o sterylizujcym oddziaywaniu radaru byy tak rozpowszechnione, e
marynarze przed wejciem na pokad okrtu czsto poddawali si terapii". Do roku 1959 nie byo
naukowych dowodw na to, e promieniowanie mikrofalowe moe mie wpyw na procesy rozrodu.
Wtedy wanie John H. Heller i jego wsppracownicy z New England Institute for Medical Research w
Ridgefield, w stanie Connecticut, stwierdzili powstawanie powanych anomalii chromosomowych w
pdach czosnku poddanych napromieniowaniu mikrofalami o niewielkim poziomie gstoci mocy.
Wkrtce stwierdzili oni wystpowanie podobnych zmian w komrkach ssakw, jak te mutacje w
komrkach owocowych, o czym ju wczeniej bya mowa. Badania, prowadzone przez ten zesp w
tym wanie kierunku, zakoczyy si w 1970 roku z powodu braku funduszy.
W 1964 roku grupa badaczy z John Hopkins School of Medicine, zajmujca si zespoem Downa,
po stwierdzeniu, e choroba ta wystpowaa czciej u dzieci tych kobiet, ktre byy poddane zbyt
wielkiemu napromieniowaniu falami rentgenowskimi w okresie ciy, stwierdzia zachodzenie jeszcze
jednej nieoczekiwanej korelacji. Polegaa ona na tym, e ojcami tych upoledzonych dzieci okazywali
si by czciej mczyni, ktrzy pracowali przy stacjach radarowych. Fakt ten wykryto na dziesi
lat przed przekazaniem jakichkolwiek rodkw na kontynuacj bada nad t zalenoci. Poniewa
w rzeczywistoci tyle czasu na radzenie sobie z blem plecw i kopotami z widzeniem, e moe to
by gwnym powodem strat, jakie bdzie ponosi gospodarka przy kocu tego dziesiciolecia.
Niewtpliwie wiele skarg ma przyczyn w przyjmowaniu niewaciwej postawy podczas pracy i w
zym owietleniu, co stale stwierdza si w wielu miejscach pracy, gdzie wykorzystywane s take
wideoterminale. Kopotom tym mona zapobiega poprzez stosowanie przerw i powicanie wicej
uwagi ergonomii. Jednake problemy wynikajce z inicjowania wad wrodzonych i powstawania
katarakty nie ustpi tak atwo. Z ca pewnoci kobietom ciarnym powinno si zezwala na
czasowe podjcie pracy na innym miejscu, bez utraty dotychczasowych dochodw. Jest to prawo,
ktre zostao przyjte w wikszoci krajw Europy Zachodniej i ostatnio uchwalono je take w Ontario.
Jednake nie uchroni to nie zapodnionych komrek jajowych i nasienia. Prawie cakowita eliminacja
promieniowania jonizujcego jest moliwa dziki regularnym pracom konserwacyjnym, stosowaniu
ekranw ze szka impregnowanego oowiem czy te ekranw akrylowych (takich, jakie stosuje si w
okienkach siowni atomowych). Wyeliminowanie promieniowania mikrofalowego z ekranu nie jest
jednake moliwe. Wymagaoby to bowiem zastosowania przezroczystej zasony, ktra mogaby
jednak dobrze przewodzi prd elektryczny materia taki nie jest jeszcze znany. Niektre zakresy
promieniowania EM mona zablokowa poprzez stosowanie metalowych obudw w miejsce taszych,
z tworzywa, natomiast pola z zakresu VLF i ELF wymagaj ekranowania uziemionego. Wszystkie te
rodki zapobiegawcze stanowi koszty, ktre producenci bardzo niechtnie akceptuj. Dopki to nie
stanie si rzeczywistoci, dopty pracownicy bd ponosi konsekwencje tej sytuacji.
Zagroenia, jakie wynikaj ze skaenia elektrycznego, s realne i dobrze udokumentowane. W
jego wyniku nastpuj zmiany w kadym ukadzie ywym, czsto s to zmiany o charakterze
patologicznym. Nie wiemy dokadnie, na ile s one powane i ilu ludzi obejmuj. Im duej my, jako
spoeczestwo, bdziemy ociga si z podjciem bada na ten temat, tym wiksze szkody
prawdopodobnie poniesiemy i trudniej nam bdzie zniwelowa ich skutki. Tymczasem jedno z
niewielu uczciwych owiadcze, jakie wydaa adminstracja Nixona, to ostrzeenie wydane w 1971
roku przez prezydenckie Office of Telecommunications Policy [Urzd ds. Telekomunikacji (przyp.
tum.)]. Prawda o tym zagroeniu wyranie przewieca przez kamuflujce je owiadczenia: W
rzeczywistoci nie jest znana liczba ludzi naraonych na ryzyko; mog to by tylko grupy specjalne;
moe to jednak by take caa ludno... Konsekwencje deprecjonowania lub zej oceny biologicznych
skutkw ekspozycji na dugotrwae dziaanie promieniowania o niskim poziomie gstoci mocy, mog
okaza si krytyczne dla zdrowia spoeczestwa, zwaszcza jeli w gr wejd skutki genetyczne."
Rozbieno norm
Stosunek establishmentu do problematyki oddziaywania pl EM na stan zdrowia ludzi jest w
znacznej mierze pochodn prac Hermana Schwana. Inynier ten, ktry przez wikszo ery
nazistowskiej by profesorem w Instytucie Biofizyki Cesarza Wilhelma w Niemczech, zaraz po
wypuszczeniu go do Stanw
Zjednoczonych w 1947 roku obj stanowisko w University of Pennsylvania. Od tego czasu
wikszo swoich bada wykonywa na zlecenie Department of Defense.
Fale radiowe i mikrofale, jeli nastpuje odpowiednio szybka ich absorpcja, wywouj wzrost
temperatury ciaa, podobnie jak ma to miejsce w przypadku oddziaywania promieniowania
podczerwonego. Schwan, cho nie by biologiem, przyjmowa, e jedynym rezultatem oddziaywania
PEM na tkanki s skutki termiczne. Pod tym wzgldem ukady ywe dla Schwana nie rniy si
niczym innym od hot dogw, ktre pracownicy obsugi stacji radarowych przypiekali sobie w
promieniach wysyanych przez anten. Tak wic jedynym skutkiem, jakie badacz ten by skonny bra
pod uwag, byo zagotowanie si tkanek. Oszacowa on poziomy zagroenia ze strony mikrofal na
podstawie tego, jak wiele energii potrzeba do mierzalnego podgrzania ku metalowych i pojemnikw 7
wod, ktre w przeprowadzanych przez niego pomiarach miay za zadanie reprezentowa rozmiary i
zakadane charakterystyki elektryczne zwierzt.
Zauwaalne nagrzewanie tych obiektw modelujcych ukady ywe nastpowao, jeli poziomy
mocy promieniowania byy rwne lub przekraczay 100 000 mikrowatw. Przyjmujc zatem
wspczynnik bezpieczestwa rwny dziesi w 1953 roku, Schwan zaproponowa poziom 10 000
mikrowatw jako granic bezpiecznej ekspozycji dla czowieka. Soi Michaelson rzekomo potwierdzi
bezpieczno" dawek nietermicznych, wykazujc niedugo po tym, e aby wywoa poparzenie
prawdziwych zwierzt, trzeba posuy si promieniowaniem o wikszym nateniu ni to o podanej
wyej wartoci. aden z nich nie podj prb stwierdzenia, czy nie zachodz przypadkiem bardziej
subtelne skutki, w zwizku z czym poziom 10 000 mikrowatw, na zasadzie nieformalnej, zosta
bezkrytycznie zaakceptowany zarwno przez przemys, tak jak i wojsko. W roku 1965 Army i Air Force
[Wojska Ldowe i Siy Powietrzne Stanw Zjednoczonych (przyp. tlum.)] formalnie zaakceptoway
poziom graniczny zaproponowany przez Schwana, a w rok pniej utrzymywany przez przemys
American National Standards Institute [(ANSI) Amerykaski Pastwowy (Narodowy) Instytut
Standaryzacji (przyp. tlum.)] zarekomendowa go jako wytyczn w odniesieniu do ochrony
pracownikw przed promieniowaniem.
Istniej przekonujce powody ekonomiczne, dla ktrych normy 10 000 mikrowatw broni si w
dalszym cigu, i to za wszelk cen. Jej obnienie moe spowodowa zahamowanie ekspansji
wykorzystywania PEM w celach militarnych, a przez to wpyn na obcicie zyskw, jakie korporacje
osigaj dziki dostawom produkowanego przez nie sprztu. Obnienie normy wanie teraz byoby
rwnoznaczne z przyznaniem, e normy przyjte poprzednio nie gwarantoway bezpieczestwa. To z
kolei automatycznie otwieraoby drog do roszcze prawnych z tytuu doznanych uszkodze zdrowia
przez weteranw i pracownikw przemysu. W 1975 roku, w podsumowaniu tajnego dokumentu o
nazwie Tri-Service Electromagnetic Radiation Bioeffects Research Plan (przygotowanego w ramach
prac prowadzonych przez Department of Defense), przedstawiono jeden z najbardziej przekonujcych
powodw finansowych. Stwierdza si w nim mianowicie; e: Te [obnione] normy w znacznym
stopniu ogranicz wojskowe wykorzystywanie PEM w rodowisku, jakie jest typowe dla czasw pokoju
i pocignie za sob konieczno wykupienia wok naziemnych generatorw PEM znacznej iloci
terenw po to, aby mona byo ustanowi strefy buforowe." Oceniono, e trzeba by wykupi prawie 20
000 hektarw gruntu. Koszt zakupu takiej iloci ziemi wynisby niewtpliwie miliardy dolarw.
Zanim jednak zaakceptowano t norm, istniay ju dane, na podstawie ktrych mona byo uzna
j za niewystarczajc. Thomas Montgomery w trakcie przymusowej walki o kompensacj szkd, jak
musia toczy w obliczu odmowy ponoszenia odpowiedzialnoci przez czynniki oficjalne, ujawni
bardzo interesujc spraw. Ten obecnie lepy, guchy i kaleki czowiek pracowa w Army Signal
Corps [Korpus Sygnalizacyjny Wojsk Ldowych USA (przyp. tum.)] jako cywilny technik. W 1949 roku
uleg on przypadkowemu napromieniowaniu falami wysyanymi przez stacj radarow. W jednej z
teczek z dokumentami z procesu Montgomery znalaz dokument wykazujcy, e w latach
czterdziestych Institute of Radio Engineers [Instytut Inynierii Radiowej (przyp. tum.)] sformuowa
bardziej surowe zasady bezpieczestwa, wrd ktrych znajdoway si i takie, ktre zapobiegay
podobnym wypadkom, jak ten, ktry spowodowa jego kalectwo. (Wsppracownik nie wiedzc o tym,
e Montgomery stoi wanie przed falowodem i naprawia przekanik, wczy go. Poniewa
Montgomery nie odczuwa dziaania mikrofal, przez pewien czas pozostawa pod ich wpywem, a
okazao si, e jest ju za pno). Liderzy spoecznoci elektroniki przemysowo-militarnej woleli nie
rozpowszechnia tej wspomnianej wyej propozycji surowszych norm ochronnych.
Pojawiy si te inne oznaki, e nie wszystko ukada si cakiem dobrze. W 1952 roku twrca
systemu sterowania pociskami, dr Frederic G. Hirsch z Sandia Corporation [Jedna z korporacji
przemysowych wykonujca wiele zlece na rzecz Departamentu Obrony USA (przyp. tum.)], donis
o pierwszym znanym przypadku katarakty u technika zajmujcego si urzdzeniami mikrofalowymi. W
nastpnym roku Bell Laboratories [Bell Laboratories laboratoria firmy Bell Telegraph and Telephone
Company. Jest to jedna z. najwaniejszych firm. ktre przyczyniy si do supremacji USA w dziedzinie
elektroniki i telekomunikacji (przyp. tum.)] zaalarmowane doniesieniami o bezpodnoci i ysieniu
zatrudnionych pracownikw, jak rwnie obsugi wojskowych stacji radarowych, zaproponoway,
aeby za granic bezpieczestwa uzna poziom 100 mikrowatw, a wic sto razy niszy od tego, jaki
zaproponowa Schwan. Nawet sam Schwan konsekwentnie utrzymywa, e zaproponowanej przez
niego granicy prawdopodobnie nie powinno si traktowa jako bezpiecznej, jeli okres ekspozycji na
promieniowanie przekracza godzin.
W 1954 roku zostao opublikowane studium doktora Charlesa Barrona pracujcego w kompanii
Lockheeda. Dotyczyo ono 226 pracownikw fabryki Lockheeda w Burbank, ktrzy w trakcie pracy byli
eksponowani na promieniowanie mikrofalowe. Badacz ten stwierdza, e nie wykry adnych
szkodliwych skutkw, pomimo wystpowania paradoksalnych i trudnych do zinterpretowania" zmian
\v liczebnoci biaych ciaek krwi (co pniej przypisa bdowi laboratoryjnemu) oraz duej liczby
przypadkw patologii oczu, co jego zdaniem nie wykazywao zwizku" z radarem.
Jednake wspomniane wyej normy bezpieczestwa zaczy ju funkcjonowa jako oe
Prokrustowe", wedug ktrego mierzono wszystkie propozycje bada oraz ich wyniki. Nie
przyznawano pienidzy na poszukiwanie skutkw oddziaywania promieniowania o maych
wartociach gstoci strumienia mocy, za naukowcw, ktrzy stwierdzali ich zachodzenie,
przycinano do wymiaru tego oa". Szybko cofano im przyznane rodki na prowadzone badania oraz
kierowano na nich zjadliwe ataki personalne podkopujce ich reputacj. Pniej, kiedy ju zaczto
zauwaa niezaprzeczalne skutki oddziaywania promieniowania z przedziau gstoci mocy
lotniskach.
W 1971 roku Zaret bra udzia w zleconych przez Navy badaniach nad zwierztami naczelnymi.
Realizacja ich zostaa zaplanowana na pi lat. Popeni on jednak pomyk, ktra polegaa na tym, i
osobie nadzorujcej badania zgosi, i jedna z map zmara po kilkugodzinnej ekspozycji na mikrofale,
ktrych poziom przekracza zaledwie dwukrotnie amerykaski poziom bezpieczestwa. W cigu kilku
dni zdarzyo si", e akurat pojawi si w okolicy kapitan Paul Tyler, ktry w tym czasie mia by w
placwce badawczej na Hawajach, i poprosi Zareta, aby oprowadzi go po laboratorium. Opuci je po
okoo dwudziestu minutach, zobaczywszy niewiele, lecz po kilku dniach nastpio^ odwoanie realizacji
caego projektu bada.
To szachrajstwo spowodowao, i pogbia si determinacja Zareta. Przez cae lata by on jednym
z niewielu lekarzy, ktrzy zgadzali si wystpowa przeciwko rzdowi wiadczc na rzecz powodw,
ktrzy domagali si odszkodowa z powodu doznanych szkd na zdrowiu. Podczas tego typu spraw
zawsze natrafia si na t sam obsad aktorw, ktrzy wypowiadaj si w mniej lub wicej identyczny
sposb. Podczas jednej rozprawy wszdobylski Michaelson zaatakowa umiejtnoci zawodowe
Zareta, przy czym pniejszy jej przebieg wykaza kopotliwy fakt, i matka Michaelsona zawdziczaa
widzenie na jedno oko wycznie umiejtnociom chirurgicznym tego wanie oftalmologa.
Jak ju widzielimy, jest wiele danych wiadczcych o tym, e pole EM sabsze od pl uznawanych
przez Schwana za nieszkodliwe wywouje powane skutki w procesach wzrostowych. Ten poziom 10
000 mikrowatw poddaa bezporednim testom grupa badaczy ze Stanford Research Institute w 1978
roku. Napromieniowywano ciarne mapki saimiri oraz ich potomstwo. Spord dziewiciorga
potomstwa napromieniowanych in utero lub po urodzeniu sze zmaro w cigu szeciu miesicy. W
grupie kontrolnej cae potomstwo przeyo.
Amerykaska norma bezpieczestwa byaby w dalekim stopniu niewystarczajca, nawet gdyby
bya ujta w przepis prawny. W rzeczywistoci, cho niektre agencje przemysowe i wojskowe
przestrzegaj jej, nigdy nie zagrozia ona tym, ktrzy jej nie przestrzegali. Precedensowy wyrok
wydany w 1975 roku i utrzymany w mocy w 1977 roku okreli j jako majc charakter doradczy lub
wskazwk typu powinno tak by", do ktrej przestrzegania nie mona jednak zmusza. Obecnie,
zgodnie z instrukcj z 17 marca 1982 roku, inspektorzy Occupational Safety and Health Administration
(OSHA) [Administracja Spraw Zwizanych Z Bezpieczestwem Pracy i Zdrowiem (przyp. tum.)] nie
mog nawet wysya zreszt i tak niewiele znaczcych pozww do kompanii, w ktrych pracownicy
eksponowani s na promieniowanie przekraczajce ten limit.
Jedyna rzeczywista regulacja prawna kwestii eksponowania ludzi na dawki promieniowania
mikrofalowego odnosi si do piecw mikrofalowych. W 1970 roku Bureau of Radiological Health [Biuro
ds. Radiologii i Zdrowia (przyp. tum.)], bdce agencj FDA, sformuowao wymg, e aden taki
piec, gdy jest nowy, nie powinien emitowa na zewntrz promieniowania o gstoci mocy wyszej ni
1000 mikrowatw, mierzonej w odlegoci piciu centymetrw od niego, ani promieniowania o
poziomie 5000 mikrowatw, kiedy zostanie ju sprzedany. Nawet wtedy przeprowadzone badania
wskazyway, e jest to niebezpieczny poziom promieniowania. Fakt ten wzia pod^iwag w 1973 roku
Consumers Union [Zwizek Konsumentw (przyp. tum.)] i zalecaa, aby nie kupowa adnego typu
tych piecw. Badania nad upywami promieniowania mikrofalowego z tych urzdze wskazuj, e
wszystkie ich typy promieniuj w takim stopniu, e w pobliu drzwi mierzy si promieniowanie o
poziomie rednio 120 mikrowatw i czsto zdarza si, e poziom ten jest jeszcze wyszy. Wskutek
zuycia si mechanizmu zamykajcego lub dostania si w drzwiczki pieca kawaka papierowego
rcznika uytkownik moe by naraony na promieniowanie, ktrego poziom znacznie przekracza
5000 mikrowatw. Wykazay to prby przeprowadzone przez Consumers Union.
Jakie iloci energii elektromagnetycznej s naprawd pochaniane przez organizmy pracownikw i
ludzi yjcych poza miejscami o szczeglnie wysokim poziomie promieniowania? Poziomy te s
znacznie zrnicowane. Niektrzy fachowcy zajmujcy si naprawianiem anten w cigu minut, a
nawet godzin trwania reperacji s naraeni na promieniowanie o poziomie do 100 000 mikrowatw.
Wielu pracownikw fabryk znajduje si w tym samym zakresie ekspozycji. Od 1974 do 1978 roku
NIOSH dokona inspekcji osiemdziesiciu dwch przemysowych urzdze do topienia i sklejania
tworzyw sztucznych. W ponad 60% przypadkw miao miejsce eksponowanie pracownikw na
poziomy promieniowania przekraczajce granic ustalon przez Schwana, niektrzy nawet byli
eksponowani na poziom przekraczajcy 260 000 mikrowatw. Ze wzgldu na nisk popatno takiej
pracy, prawie wszyscy pracownicy obsugujcy te urzdzenia to kobiety w wieku odpowiednim do
rodzenia dzieci. NIOSH ocenia, e w USA okoo 21 milionw pracownikw, ze wzgldu na warunki
pracy, jest eksponowanych na promieniowanie mikrofalowe lub radiowe. W USA wikszoci
pracownikw nie zaopatruje si w metalowe osony, cho eksportowane s std do krajw, ktre
Tab. 1. Gsto strumienia mocy w rozmaitych odlegociach od stacji o mocy 50 000 watw
generujcej fale zmodulowane amplitudowo
Odlego
( t )
5,2
Strumie mocy
( W/ 2)
838
Odlego
( t )
169
Strumie mocy
( W/ 2)
23
10,2
284
232
12
24,2
196
550
53,2
43
1148
108,0
33
2016
0,3
[Dane pochodz z pracy R. Tell; Electric and Magnetic Field Intensities and Associated Body
Currents in Man in Close Proximity to a 50 k W AM Standard Broadcasting Station, przedstawionej
podczas Bioelectromagnetics Symposium w Seattle w 1979 roku].
Tab.2. Pola elektromagnetyczne typowe dla wysokich budynkw
Chicago
65,9
Houston
67,4
San Diego
180,3
[Dane zaczerpnito z opracowania R. Tell, N.H. Hankin, Measurements of Radio Frequency Field
Intensity in Buildings with Close Proximity to Broadcast Systems, ORP/EAD 78-3, U.S. Environmental
Protection Agency, Las Vegas 1978].
Tab.3. Pola elektryczne o czstotliwoci sieciowej wytwarzane przez urzdzenia domowe
(mierzone w odlegoci 30 centymetrw od urzdzenia)
Urzdzenie
Natenie pola
(V/m)
Koc elektryczny
250
Ruszt elektryczny
130
Odtwarzacz pyt
90
Lodwka
60
Mikser
50
Suszarka do wosw
40
Kolorowy telewizor
30
Odkurzacz
16
Kuchenka elektryczna
arwka
[Dane tab. 3 i 4 pochodz z raportu: Fact Sheetfrom the Sanguine System: Fina Environmental
Impact Statement, U.S. Navy Electronic Systems Command, 1972].
Tab. 4. Pola magnetyczne o czstotliwoci sieciowej generowane przez urzdzenia domowe
Urzdzenie
Natenie pola
(w gausach)
10-25
5-10
Mikser, telewizor
1-5
0,1-1
0,01-0,1
Lodwka
0,001-0,1
Wikszo mieszkacw miast stale jest eksponowana na ponad jedn dziesit mikrowata
promieniowania mikrofalowego generowanego przez sam tylko odbiornik telewizyjny. Moe mie to
szczeglnie due znaczenie ze wzgldu na czstotliwo rezonansow ludzkiego ciaa. Jest to taka
czstotliwo, w stosunku do ktrej ciao ludzkie zachowuje si jak dostrojona antena". Jest to
prawdopodobnie drugi po ELF zakres widma, w stosunku do ktrego mona oczekiwa najsilniejszych
Cho wikszo ludzi nie absorbuje promieniowania, ktrego poziom gstoci strumienia mocy
byby zbliony do poziomu granicznego zaproponowanego przez Schwana, to powinno by ju teraz
rzecz jasn, i te nisze poziomy napromieniowania nie mog nas napawa otuch. Wszdzie w
krajach Zachodu, wyczywszy najbardziej oddalone miejsca na pustyniach i w lasach, natenie w
otoczeniu pl z zakresu ELF, generowanych przez linie przesyowe, jest kilka tysicy razy wysze ni
to naturalnych pl ziemskich mieszczcych si w tym zakresie. Tak wic istnieje mnstwo sytuacji
zakcajcych sygnay odniesienia dla rytmiki biologicznej. Co wicej, nagromadzajce si wyniki
bada wyranie wskazuj, e mae dawki czsto wywouj taki sam skutek jak dawki due. Ross
Adey, ktry prowadzi intensywne badania nad efektem okienkowym" polegajcym na tym, e
pewne skutki mona wywoa przy uyciu okrelonych czstotliwoci i poziomw gstoci mocy, przy
czym nie jest to moliwe przy czstotliwociach i gstociach mocy znajdujcych si pomidzy tymi
zakresami skutecznoci jest przekonany, e przysze badania ujawni istnienie takich okienek dla
znacznie mniejszych poziomw energii, nawet dla uamkowych wartoci mikrowata. I rzeczywicie
pojawio si ju jedno doniesienie o zmianach fal mzgowych, wskazujce na zachodzenie rezonansu
pomidzy neuronalnymi prdami elektrycznymi a mikrofalami i falami radiowymi, ktrych natenie
zmniejszano a do miliardowej czci mikrowata.
Jest szansa, e w cigu kilku lat zostan wprowadzone nieco bardziej surowe zasady. W 1982
roku American National Standards Institute (ANSI) zaleci obnienie poziomu bezpieczestwa
promieniowania w zakresie fal radiowych do 1000 mikrowatw, a w zakresie mikrofal do 5000
mikrowatw. Mona to uzna za pierwsze poficjalne przyznanie, e promieniowanie z tych zakresw
wywouje skutki nietermiczne. Obecnie ju kilka agencji federalnych zaczo. prowadzi dyskusje nad
regulacjami formalnymi w tym zakresie. Najbardziej prawdopodobnym rdem takich regulacji jest
Environmental Protection Agency, lecz naley zauway, e propozycja ustanowienia granicy na
poziomie 100 mikrowatw dla ekspozycji ludzi znajdujcych si poza okrelonymi stanowiskami pracy,
ktrej wprowadzenia oczekiwano w kocu 1984 roku, zostaa nagle i bezterminowo odoona z
powodu kontrowersji zarwno w onie EPA, jak rwnie wskutek naciskw zewntrznych.
Jaka norma ochrony zdrowia, ustanowiona na poziomie federalnym i majca przy tym
skuteczno prawn, miaaby duy wpyw zarwno na poczynania przemysu, jak i rzdu. Dla
przemysu oznaczaoby to spadek dochodw i wzrost kosztw. Rzd z kolei, a szczeglnie wojsko
znalazyby si w niewygodnej pod wieloma wzgldami sytuacji. Przemys i rzd znalazyby si w
obliczu sdowych roszcze o odszkodowania za szkody poniesione w okresie, zanim taka norma
zostaa uchwalona. W dodatku musimy sobie uwiadomi, e nikt jeszcze nie wykaza, e kade
sztucznie wytworzone PEM, nawet o znikomym poziomie natenia, jeli bezustannie oddziauje na
organizmy, jest bezpieczne. Skutki biologiczne promieniowania stwierdzano bowiem nawet przy
najmniejszych mierzalnych dawkach. Musimy jednake rozumie i to, e najwiksze
niebezpieczestwo polega na nie kontrolowanej ekspozycji na due dawki PEM, nalece do wielu
nakadajcych si zakresw. Dlatego jedynym sposobem zapewnienia ochrony zdrowia
spoeczestwa jest ustalenie surowej normy oraz okrelenie terminw poszczeglnych etapw jej
wprowadzania.
Co wicej, dziaanie takie musi wyj z Waszyngtonu. Stany New Jersey i Connecticut ostatnio
przyjy wspomnian wyej norm ANSI, podczas gdy stan Massachusetts w 1983 roku zadekretowa
norm jeszcze ostrzejsz, bo 200-mi-krowatow, ktra jest znacznie przekroczona na wikszoci
obszaru miasta Nowy Jork. Ludzie zamieszkujcy niektre okrgi, jeli uwaaj, e nawet poziom 100
mikrowatw jest zbyt wysoki, zaczynaj ustanawia wasne, nisze, limity. Jednak bez realistycznych
regulacji prawnych na poziomie federalnym stworzymy kompletnie nieoperatywn mozaik norm
obowizujcych w rnych miejscach. Mona bowiem wyobrazi sobie na przykad tak sytuacj, e
zawsze znajdowa si poniej wartoci granicznej Schwana. W rezultacie posuguj si oni ludmi
pracujcymi w ambasadzie jako materiaem sucym do eksperymentw nad oddziaywaniem pl EM
o niskim poziomie gstoci mocy.
Dziwne, e Waszyngton z tym si godzi. Zdaje si, e ten moskiewski sygna" zosta odkryty w
1962 roku, gdy s dane o tym, e CIA szukaa konsultacji na ten temat. Agencja ta poprosia wanie
w tym roku Miliona Zareta o informacje na temat zagroenia ze strony promieniowania mikrofalowego.
Zaret zosta pniej (w 1965 roku) zaangaowany przez ni jako konsultant i badacz. Mia on za
zadanie w tajemnicy dokona oceny docierajcego promieniowania. Akcji nadano kryptonim Projekt
Pandora". Nic nie przedostao si do wiadomoci opinii publicznej a do 1972 roku, kiedy t ca
spraw ujawni Jack Anderson. Rzd amerykaski nie poinformowa o tym swoich obywateli a do
1976 roku, kiedy to musia przerwa milczenie w odpowiedzi na dalsze wiadomoci o tej sprawie,
publikowane na amach Boston Globe". Zgodnie z danymi z niektrych rde, Rosjanie wyczyli
swj nadajnik w 1978 lub 1979 roku, lecz znw wznowili napromieniowywanie na okres kilku miesicy
w 1983 roku.
Zgodnie, z informacjami przekazanymi Zaretowi w latach szedziesitych, sygna moskiewski
zawiera kilka czstotliwoci. Widocznie mia za zadanie powodowa efekty synergistyczne i by
kierowany wprost na biuro ambasadora. Nie jest wykluczone, e mg on te by przynajmniej
czciowo uywany w celu zdalnego zasilania ukrytych w ambasadzie aparatw podsuchowych. Nie
zgadza si to jednak z jednym z kolejnych oficjalnych wyjanie amerykaskich, mianowicie, e by to
sygna majcy na celu zakcanie amerykaskich urzdze podsuchowych umieszczonych na dachu
ambatady.
Nie ma pewnoci, jakie natenie miao to promieniowanie. Kiedy Departament Stanu przyzna, e
taki sygna istnieje, czynniki oficjalne twierdziy, e jego moc nigdy nie osigna 18 mikrowatw.
Jednake, chocia udostpnione dokumenty odnoszce si do Projektu Pandora nie wskazuj wprost
na wyszy poziom natenia promieniowania (a dokumenty, ktre mogyby wyjani t wtpliwo,
rzekomo zaginy), protokoy z bada, ktre miay na celu symulowanie sygnau moskiewskiego,
mwi o wartociach dochodzcych do 4000 mikrowatw.
Prace radzieckie publikowane w poowie lat szedziesitych mwi, e takie promieniowanie
moe powodowa astenopi i nieostro widzenia, ble gowy i utrat zdolnoci do skupiania uwagi.
W cigu kilku lat inne badania pozwoliy ujawni istnienie caego zespou mikrofalowego, wliczajc w
to rwnie moliwo wywoywania procesw nowotworowych.
Z wszelkich danych, tylko nie z oficjalnych, wynika, e bombardowanie moskiewskie byo bardzo
skuteczne. Globe" donis w 1976 roku, e ambasador Walter Stoessel zachorowa na rzadk
chorob krwi, podobn do biaaczki, oraz e cierpia na ble gowy i krwawienie z oczu. Dwu z jego
napromieniowywanych poprzednikw, Charles Bohlen i Llewellyn Thompson, zmaro na raka. U map
eksponowanych na taki sygna, jaki stwierdzono podczas prac w ramach Projektu Pandora, szybko
pojawiay si liczne zaburzenia normalnego skadu krwi i liczby chromosomw.
Departament Stanu pod przymusem ogosi w styczniu 1977 roku wyniki serii bada krwi
wracajcego do Stanw personelu ambasady w Moskwie. Bya to nieco wiksza ni w normie" liczba
biaych krwinek u okoo jednej trzeciej pracownikw. Jeli 40% powyej redniej liczby biaych krwinek
stwierdzanej u innych osb zatrudnionych w subie zagranicznej (a wic na poziomie pocztkw
biaaczki) mona uzna za nieco wiksz ni w normie", to w sensie technicznym nie byo to
kamstwo. Wyniki te zostay oficjalnie przypisane dziaaniu jakiego nieznanego mikroorganizmu.
Niestety, nikt nie podwaa prawdziwoci wyjanie odnoszcych si do bada przeprowadzonych
wczeniej. Cz Projektu Pandora, realizowan przy kocu lat szedziesitych, stanowiy zlecone
przez Departament Stanu badania jego pracownikw zatrudnionych w Moskwie (po ich powrocie do
Stanw) pod wzgldem uszkodze genetycznych. Pretekstem dla tych poszukiwa byy prby
identyfikacji tych niezwyczajnych bakterii. Nigdy nie opublikowano wynikw tych bada i, jak si mwi,
s one czci brakujcych dokumentw. Jednak Associated Press" zacytowaa opini jednego z
lekarzy, ktrzy brali udzia w tych badaniach. Powiedzia on, e stwierdzili oni wielk liczb pkni
chromosomw". Zainteresowani pracownicy ambasady mogli si o tym dowiedzie wtedy, kiedy
podano to do publicznej wiadomoci prawie dziesi lat pniej.
Rosjanie sami nigdy nie przyznali si do napromieniowywania, za zalecona przez Schwana
warto graniczna postawia rzd amerykaski w kopotliwym pooeniu. W 1976 roku Departament
Stanu wypaci pracownikom zatrudnionym w Moskwie 20% dodatek szkodliwociowy za wykonywanie
suby na niezdrowym stanowisku" i zainstalowa aluminiowe ekrany okienne, aby chroni
pracownikw przed promieniowaniem setki razy sabszym ni to, jakie mona stwierdzi w pobliu
wielu stacji radarowych. W tym samym roku rzd przyzna John Hopkins School of Medicine wier
miliona dolarw na stwierdzenie, czy istnieje jakie powizanie midzy wspomnianym wyej sygnaem
i uwidaczniajcym si wzrostem zapadalnoci na raka" w ambasadzie (co nie zostao potwierdzone).
Pomimo to, i prezydent Johnson, podczas odbywajcych si w 1967 roku w Glassboro rozmw,
poprosi premiera Kosygina o zaprzestanie tego bombardowania, Waszyngton nigdy nie mia adnej
formalnej podstawy, aeby tego da ze wzgldu na zagroenie zdrowia pracownikw ambasady.
Widocasie uznawano tak sytuacj za dopuszczalne ryzyko zwizane z ochranianiem agodnych
norm amerykaskich.
Niewidzialna wojna
Rosjanie wyznaczaj drogi w rozpoznawaniu ryzyka, jakie niesie z sob elektroskaenie
rodowiska i, jak ju widzielimy, zdaj si by pierwszymi, ktrzy potrafili zaprzc promieniowanie
elektromagnetyczne do realizacji swych zych zamiarw. Jednake spektrum moliwych broni tego
rodzaju rozciga si daleko poza sygna moskiewski i Amerykanie prowadz aktywne badania nad
niektrymi z tych moliwoci ju od wielu lat. Wikszoci, a by moe nawet wszystkimi z
wymienionych niej, efektw oddziaywania PEM mona posuy si w zalenoci od potrzeby
dobierajc odpowiedni ich skal przeciw pojedynczym osobom, tumom albo nawet armiom:
* Najbardziej prymitywn broni tego typu mog by elektromagnetyczne miotacze ognia, ktrych
zasig dziaania jest wikszy ni miotaczy chemicznych. Ju w 1955 roku w Naval Medical Research
Institute [Instytut Bada Medycznych Marynarki USA (przyp. tum.)] przeprowadzano eksperymenty
polegajce na zdalnym gotowaniu psw przy pomocy promieniowania. Wiadomo teraz, e generatory
promieniujce w krtkofalowym zakresie UHF mog zaledwie w cigu kilku sekund powodowa
bardzo cikie poparzenia skry.
Termin impuls elektromagnetyczny" (IEM) odnosi si do niesychanie potnego, prawie
natychmiastowego przyrostu poziomu energii elektromagnetycznej w otoczeniu, spowodowanego
przez wybuch bomby atomowej. Odkryto go w pnych latach szedziesitych. IEM wywoany przez
pojedynczy wybuch na wysokoci kilku tysicy kilometrw nad powierzchni Ziemi mgby zniszczy
wszystkie ukady elektryczne na obszarze caego kontynentu. We wczesnych latach
siedemdziesitych zbudowano nowe typy generatorw IEM, ktre s zdolne do wytwarzania impulsw
promieniowania dziesi do dwudziestu razy silniejszych ni te, ktre byy dostpne wczeniej. Uywa
si ich do symulowania IEM oraz do prac konstrukcyjnych majcych na celu stworzenie ukadw
cznoci, ktre byyby odporne na dziaanie tych potnych impulsw. W 1973 roku generatory takie
omawiano podczas seminarium zorganizowanego przez Naval Weapons Laboratory [Laboratorium
Broni Marynarki Wojennej USA (przyp. tum.)] w Dahlgren w stanie Virginia. W seminarium bray udzia
wycznie zaproszone osoby, a dyskusj powicono wykorzystaniu IEM zarwno przeciwko ywej
sile nieprzyjaciela, jak rwnie moliwoci oddziaywania na wyrzutnie pociskw antybalistycznych.
Od tego czasu nie ujawniono adnych informacji o dokonanych w nastpnych latach postpach tych
prac. Trudnoci ze ledzeniem na znacznych odlegociach pociskw rakietowych dowodz, e nie
opanowano jeszcze w peni promieniowania, ktre byoby uyteczne w zwalczaniu pociskw
antybalistycznych. Tego typu trudnoci nie wystpuj jednak w dziedzinie moliwego zastosowania
broni elektromagnetycznych przeciw ludziom znajdujcym si w strefach pozbawionych oson.
* Przy pewnych gstociach mocy obserwuje si efekt zdradzieckiego wabienia ludzi, podobny do
tego, jaki obserwuje si w przypadku ciem lepo zmierzajcych do pomienia. Moe on zwiksza
skuteczno oddziaywania takich broni. Odkrywca tego zjawiska, Sol Michaelson, pisa w 1958 roku,
e kady z psw, na jakich prowadzi dowiadczenia, zaczyna usilnie wyrywa si z uwizi",
wykazujc znaczne podniecenie i aktywno miniow", lecz z jakiego powodu wszystkie
zwierzta pozostaway zwrcone w stron anteny rogowej". By moe na zasadzie takiego samego
efektu pola UHF mog take wywoywa osabienie mini i ospao. Radzieckie eksperymenty,
przeprowadzone na szczurach w 1960 roku, wykazay, e piciominutowe ich eksponowanie na
dziaanie promieniowania o gstoci mocy 100 000 mikrowatw pociga za sob spadek zdolnoci
utrzymania si na wodzie tych zwierzt podczas prby wytrzymaoci z szedziesiciu do szeciu
minut.
* Odkrycie Allena Freya, e pewne typy pulsujcego promieniowania mikrofalowego wpywaj na
zmian bariery krew-mzg, mona spoytkowa jako pomocniczy rodek ataku, dziki ktremu
zwiksza si skuteczno oddziaywania rodkw farmakologicznych, bakterii lub trucizn.
* Wykryte przez Rossa Adeya zakresy widma promieniowania powodujce wypywy jonw wapnia
z neuronw mona wykorzysta w celu powodowania zakce funkcji caego mzgu.
* Na pocztku lat szedziesitych Frey odkry, e kiedy mikrofale z zakresu od 300 do 3000
megahercw pulsuj z odpowiedni czstotliwoci, to mog one by syszane" przez ludzi, w tym
take guchych. Promieniowanie takie powodowao sensacje buczenia, gwizdw, trzaskw lub
brzczenia (zalenie od czstotliwoci i pulsacji promieniowania), przy czym badane osoby
odczuway, e rdo dwiku znajduje si tu za ich gowami.
Najpierw Freya wymiano, podobnie jak wielu fachowcw obsugujcych radar, ktrym mwiono,
e maj chyba bzika, skoro twierdz, e mog czasami sysze niektre promienie radarowe.
Przeprowadzone pniej prace dowiody, e odczuwanie fal radarowych dochodzi do skutku gdzie w
obszarze skroniowym mzgu, nieco powyej i w kierunku ku przodowi od linii czcej uszy. Zjawisko
to powstaje prawdopodobnie wskutek wytwarzania si fal cinienia w tkance mzgu, spord ktrych
cz pobudza komrki w drogach suchowych. Eksperymenty przeprowadzone na szczurach
dowiody, e silny sygna moe wytwarza fal dwikow o wartoci 120 decybeli, co jest w
przyblieniu rwne poziomowi dwiku, jaki wydaje silnik startujcego odrzutowca.
Jest oczywiste, e takie promieniowanie moe powodowa u ludzi silny bl i uniemoliwia
komunikacj gosow. To, e mona posugiwa si tym zjawiskiem w sposb bardziej subtelny,
wykaza w 1973 roku dr Joseph C. Sharp z Walter Reed Army Institute of Research [Instytut
Badawczy Si Ldowych USA im. Waltera Reeda (przyp. ttum.)]. Badacz ten (sam biorc udzia w
eksperymentach jako osoba, na ktrej przeprowadzano prby) znajdujc si w izolowanym i
bezechowym pomieszczeniu potrafi sysze i rozumie sowa, jakie przekazywano mu za
porednictwem impulsowego audiogramu mikrofalowego (analogu wibracji akustycznych
przenoszcych sowa), ktry dociera do niego za porednictwem mikrofal kierowanych bezporednio
na jego mzg. Urzdzenie takie ma oczywiste zastosowanie w tajnych operacjach, ktre mog mie
na celu doprowadzanie do szalestwa okrelonej osoby za porednictwem gosw" lub do
przekazywania niewykrywalnych instrukcji odpowiednio zaprogramowanemu mordercy. S take
dane, e inne czstotliwoci impulsw wywouj podobne fale zmian cinienia w innych tkankach, co
moe zaburza rozmaite procesy metaboliczne. Grupa kierowana przez R. G. Olsena i J. D. Grissetta
w Naval Aerospace Medical Research Laboratory w Pensacola ju wykazaa wystpowanie takich
efektw w modelach tkanki miniowej. Grupa ta ma stay kontrakt na szukanie promieni, ktre byyby
skuteczne w niszczeniu ludzkich tkanek.
* W latach szedziesitych Frey donis rwnie, e poprzez zsynchronizowanie pulsacji
promieniowania mikrofalowego z rytmem serca potrafi przyspiesza, zwalnia lub zatrzymywa bicie
izolowanych serc ab. Podobne wyniki udao si uzyska take na ywych abach, co wskazuje, e
jest technicznie rzecz moliw wywoywanie zawaw serca przy pomocy promieniowania, ktre
moe wnika w klatk piersiow.
Prcz tych sposobw wyrzdzania szkd lub zabijania ludzi przy pomocy PEM istnieje jeszcze
kilka sposobw sterowania ich zachowaniem. Ross Adey i jego koledzy wykazali, e na rny sposb
zmodulowane promieniowanie mikrofalowe moe wymusi powstawanie specyficznych zmian
elektrycznych okrelonych czci mzgu. Wykorzystujc koty jako materia dowiadczalny, wykazali
oni, e mona selektywnie wzmacnia fale mzgowe, ktre towarzysz odruchom warunkowym,
poprzez takie uksztatowanie rytmiki promieniowania mikrofalowego, by zgadzaa si ona ze zmianami
amplitudy (wysokoci) fal EEG. Dla przykadu: 3-hercowa modulacja mikrofal powodowaa
zmniejszanie si amplitudy 10-hercowych fal alfa w jednej czci mzgu zwierzcia i powodowaa
przyrost amplitudy 14-hercowych fal beta w innej jego czci.
Niektre stacje radarowe zdolne s do wykrycia muchy z odlegoci kilometra lub do ledzenia
ruchw pojedynczego czowieka z odlegoci 40 kilometrw. Niektrzy badacze'sugeruj, e skupione
wizki pl EM o tak wielkiej dokadnoci mog wpywa na stany umysu w sposb podobny do
elektrycznej stymulacji mzgu (ESM) za porednictwem wszczepionych elektrod. Gwnie dziki
pracom Josi Delgado dowiedzielimy si o moliwociach sterowania umysem przy pomocy ESM.
Jeden z takich sygnaw sprowokowa kota do lizania swego futra, a potem do wymuszonego lizania
podogi i prtw klatki. Sygna, ktrego celem byo pobudzenie jednej czci podwzgrza mapy,
wywoywa jeszcze bardziej zoon reakcj. Ot najpierw mapa przechodzia na jedn stron klatki,
nastpnie znw na drug. Potem wspinaa si na tyln cz jej sufitu, pniej schodzia. Zwierz
powtarzao dokadnie te same czynnoci, ilekro zostao pobudzone przez odpowiedni sygna
elektryczny do szedziesiciu razy na godzin, i to nie na olep: w trakcie speniania tego
elektrycznego imperatywu" potrafio omija przeszkody i reagowa na groby dominujcego samca.
Inny rodzaj sygnau zmusza mapy do odwracania gowy lub umiechania si, niezalenie od tego, w
trakcie jakiej czynnoci si znajdoway. W cigu dwch tygodni powtrzenie tych czynnoci mogo
zaj do dwudziestu tysicy razy. Delgado podsumowa to nastpujco: Zwierzta sprawiay
wraenie elektronicznych zabawek."
Mona nawet zmieni instynkty i emocje. W jednej z prb mapa, ktra bez przerwy opiekowaa si
swym maym dzieckiem, jeli tylko zostaa podraniona odpowiednim impulsem, odpychaa je od
siebie. Mona te wyksztaci odpowiednie zachowanie typu zblianie-unikanie w stosunku do
kadego typu dziaania przez pobudzanie orodkw przyjemnoci i blu w ukadzie limbicznym
jakiego czowieka lub zwierzcia.
Moliwo monitorowania wywoanych potencjaw EEG poczona z nadawaniem, w pamie
mikrofalowym i radiowym, impulsw tak zaprojektowanych, by wywoyway one specyficzne nastroje
lub myli, takie jak ulego i bogostan, jest obietnic wprowadzenia metod sprawowania kontroli nad
umysami. Ta moliwo urzeczywistnienia tyranii bez terroru stwarza olbrzymie zagroenie dla
wszystkich spoeczestw. Naukowcy, ktrzy s zaangaowani w badania nad EEG, zgodnie
stwierdzaj, e moliwo realizacji tego oddalona jest o cae lata, lecz ze wszystkiego, co
wyczuwamy, zdaje si wynika, e dzieje si to wanie teraz. Odkadajc na bok teorie spiskowe
mona stwierdzi, e hipnotyczna poufao telewizji i radia, w poczeniu z biologicznym
oddziaywaniem fal, za ktrych porednictwem przenoszone s ich programy, mog ju teraz
rozmylnie lub nie stanowi podobn sil wywoujc masow standaryzacj.
Moliwe zagroenia ze strony przekazywanej przez kanay telewizji ospaoci nie s sprawami,
ktre mona skwitowa ziewaniem. Dobrze wiadomo, e zwracanie uwagi na jaki agodny bodziec,
jeli jest si w stanie zrelaksowania jak ma to miejsce podczas ogldania filmu lub programu
telewizyjnego wytwarza pewien stan hipnoidalny, w ktrym umys jest szczeglnie podatny na
docierajce sugestie. Do innych czynnikw wywoujcych stan hipnoidalny zaliczaj si te: lekki sen,
stan rozmarzenia czy te krtkie okresy oczekiwania na jakie z gry ustalone dziaania lub sygnay,
jak na przykad podczas oczekiwania na zmian koloru wiate na skrzyowaniu.
CIA finansowaa badania nad elektromagnetyczn kontrol umysu przynajmniej od 1960 roku,
kiedy rozpoczto realizacj programu MKULTRA. W jego ramach najwicej uwagi powicanohipnozie i lekom psychodelicznym. Przewidziano w nim jednak take rodki na adaptacj
bioelektrycznych metod pomiarowych (w tamtym czasie gwnie EEG) do inwigilacji i przesucha oraz
stworzenia technik aktywacji ludzkiego organizmu za porednictwem zdatnego oddziaywania
elektronicznego." Podczas zezna skadanych przed podkomitetem Senatu do spraw zdrowia i bada
naukowych w dniu 21 wrzenia 1977 roku dyrektor MKULTRA dr Sidney Gottlieb stwierdzi, e:
Utrzymywao si zainteresowanie tym, jak oddziauj na ludzi fale radiowe. Byo wic cakiem
moliwe, e ktry z projektw mg mie za zadanie stwierdzi, czy mona kogo atwiej wprowadzi
w stan hipnotyczny, jeli znajduje si on w zasigu promieniowania radiowego."
Hipnotyzerzy czsto posuguj si lamp stroboskopow migoczc na czstotliwoci fali alfa, aby
uatwi przejcie w stan transu. Wydaje si, e ju od ponad trzydziestu lat kraje bloku
komunistycznego posuguj si w tym celu pewnym typem fali z zakresu ELF, aby doprowadza do
tego samego wyniku w sposb niewykrywalny i moe bardziej skuteczny. Ross Adey ostatnio utraci
wikszo ze swoich dostarczanych przez rzd funduszy na badania, wskutek czego sta si nieco
bardziej gadatliwy na temat wojskowych i wywiadowczych zastosowa PEM. W 1983 roku
zorganizowa on publiczne spotkanie w Loma Linda VA Hospital, gdzie udostpni zdjcia i informacje
na temat radzieckiej maszynki Lida. By to malutki nadajnik wytwarzajcy pole o czstotliwoci 10
hercw, ktre uatwia uspokojenie i podwysza podatno na sugesti. Najbardziej interesujc
spraw byo to, e aparacik ten jest star konstrukcj lampow. Pewien mczyzna, ktry w czasie
wojny koreaskiej by jecem wojennym, powiedzia, e podobnymi urzdzeniami posugiwano si tam
podczas przesucha.
Jeszcze w 1974 roku, kiedy przyjto program badawczy majcy na celu znalezienie w badaniach
prowadzonych na ochotnikach uytecznych technik, zainteresowanie Stanw Zjednoczonych
powizaniem hipnozy z polami EM byo w dalszym cigu znaczne. Eksperymentator, ktrym by J. F.
Schapitz, stwierdzi: W badaniach tych zostanie wykazane, e sowa wypowiedziane przez
hipnotyzera mog zosta przesane za porednictwem zmodulowanej energii elektromagnetycznej
wprost do podwiadomych czci ludzkiego mzgu to znaczy bez posugiwania si adnymi
urzdzeniami technicznymi do odbioru i przekodowywania informacji oraz bez dania jakiejkolwiek
szansy osobie eksponowanej na taki wpyw sprawowania wiadomej kontroli nad docierajcymi do
niej informacjami." Schapitz proponowa, aby wstpna prba oglnej koncepcji polegaa na
rejestrowaniu przebiegu fal mzgowych osoby, ktrej podano specyficzne rodki farmakologiczne,
zmodulowaniu tymi falami wizki promieniowania mikrofalowego, ktra byaby nastpnie skierowana
na mzg osoby nie poddanej oddziaywaniu rodkw farmakologicznych. Pozytywny wynik
dowiadczenia polegaby na wzbudzeniu, wycznie przy pomocy tak zmodulowanego
promieniowania, takiego samego stanu wiadomoci tej drugiej osoby, jaki cechowa pierwsz z
badanych osb.
Zasadniczy protok projektowanych bada Schapitza zawiera cztery eksperymenty. W pierwszym
z nich badanym osobom przedstawiono by test skadajcy si ze stu pyta, zaczynajcy si od pyta
atwych, a koczcy si na pytaniach technicznych, wobec czego kady z badanych byby zdolny do
udzielenia poprawnej odpowiedzi tylko na cz pyta z zestawu. Pniej, kiedy badani znajdowaliby
si ju w stanie hipnoidalnym, nie wiedzc, e znajduj si pod wpywem promieniowania, ludzi tych
poddano by promieniom informacyjnym sugerujcym odpowiedzi na pytania, na ktre badani nie
umieli odpowiedzie, pniej promieni powodujcych zapominanie treci poprawnie udzielonych ju
odpowiedzi i wreszcie powodujcych zafaszowanie poprzednio udzielonych waciwych odpowiedzi.
Po dwu tygodniach wyniki oddziaywania byyby oceniane na podstawie wynikw powtrnie
przeprowadzonego testu.
Drugi eksperyment polegaby na wprowadzeniu do podwiadomoci badanych hipnotycznej
sugestii wykonania czego prostego, jak na przykad opuszczenia laboratorium w celu kupienia
okrelonego przedmiotu. Realizacja tej sugestii zaczynaaby si albo w zasugerowanym czasie, albo
na dwik zasugerowanego sowa lub napotkanego obrazu. Pniej przeprowadzano by rozmowy z
badanymi. Mona oczekiwa", pisa Schapitz, e bd oni racjonalizowa swoje zachowanie i
uwaa, e wszystko, co robili, przedsiwzili z wasnej nieprzymuszonej woli."
W trzeciej czci eksperymentu badane osoby byyby poddane dwu testom osobowoci. W ich
trakcie miaoby miejsce wielokrotne sugerowanie rnych odpowiedzi na pewne pytania oraz
sugerowano by take pewne niepatologiczne zmiany osobowoci. Wyniki obydwu oddziaywa byyby
oceniane przy pomocy innych testw, przeprowadzonych po upywie miesica. W niektrych
przypadkach badani byli uprzednio zahipnotyzowani w ten sposb, by mogli mwi w czasie snu.
Dziki temu przekazywany przy pomocy mikrofal program byby doczany bezporednio do
aktualnych procesw mylowych mzgu. W ostatniej fazie przeprowadzano by prby wywoywania,
wycznie za porednictwem mikrofal, typowych zmian charakterystycznych dla gbokiego transu
hipnotycznego, takich jak sztywno mini.
Naturalnie, poniewa informacja ta zostaa udostpniona dziki Freedom of Information Act (FOIA),
naley j bra z pewn poprawk. Wynikw tych bada nie podano do publicznej wiadomoci, mona
wic sdzi, e ich wyniki nie przyniosy oczekiwanego rezultatu, a przedstawione powyej plany
bada mogy zosta ujawnione w celu przekonania Rosjan i wasnego spoeczestwa, e Ameryka
dysponuje wikszymi moliwociami sprawowania kontroli nad umysem, ni w rzeczywistoci j
posiada. Z drugiej strony, rzeczywisto moe tak bardzo wyprzedza ten ujawniony plan bada, e
jest on wystarczajco bezpieczny, by mona go byo ujawni na podstawie wymaga FOIA.
Jak wiele rozwinito ju moliwych broni elektromagnetycznych i ile spord nich jest ju w uyciu?
Ci, ktrzy nie maj dostpu do tajnych informacji, w aden sposb nie mog si tego dowiedzie.
Kry wiele plotek. Borys Spasski twierdzi, e straci tytu mistrza szachowego wiata na rzecz Bobby
Fischera, poniewa by bombardowany promieniami zakcajcymi tok jego mylenia. Przypominam
sobie, e syszaem kiedy o tajnym eksperymencie amerykaskim polegajcym na tym, e pewnego
naukowca zaproszono do wygoszenia identycznego odczytu na trzech konferencjach naukowych.
Pierwszy odczyt zosta przez niego wygoszony bardzo dobrze, lecz podczas dwu pozostaych
napromieniowywano go falami z zakresu ELF (mwio si, i miao to na celu wywoywanie
adeyowskiego wypywu jonw wapnia z komrek). Okazao si, e w tych narzuconych warunkach
prezentacje referatu wypady bardzo mizernie.
Wiele wiata moe rzuci jeszcze jeden dokument nalecy do Defense Intelligence Agency
[Agencja Wywiadu Obronnego USA (przyp. tum.)], ujawniony w 1976 roku dziki FOIA. Zosta on
przygotowany przez Ronalda L. Adamsa i E. A. Wiliamsa z Battelle Columbia Laboratories
[Laboratoria Instytutu Battelle (przyp. tum.)]. Nosi on tytu: Biologiczne skutki oddziaywania
promieniowania elektromagnetycznego (radiowego i mikrofal). Komunistyczne kraje euroazjatyckie."
Udostpnione strony tego raportu referuj jedynie odkrycia dokonane przez Alana Freya, bez
podawania zreszt jego nazwiska, stwarzajc sugesti, e jedynie czerwoni s tak podli, by prowadzi
badania nad militarnym wykorzystaniem tych zjawisk. Akapit nastpujcy bezporednio po wzmiance
o zjawisku zaburzania bariery krew-mzg zosta usunity, po czym nastpuje sentencja informujca o
niedostpnoci dalszej partii informacji: Powysze studium jest materiaem, ktrego przeczytanie
zaleca si tym odbiorcom, ktrzy zainteresowani s wykorzystaniem energii mikrofalowej jako broni."
Nawet bez tego dokumentu, jeli si wemie pod uwag nieustpliwe tempo doskonalenia broni,
musielibymy wykazywa wielk naiwno, gdybymy przyjmowali, e Stany Zjednoczone nie
dysponuj adnym arsenaem broni elektromagnetycznych.
Rosjanie ju teraz mog posugiwa si wasnymi broniami tego typu na skal daleko
przekraczajc sygna moskiewski. Podczas obchodw dwchsetlecia Stanw Zjednoczonych, 4 lipca
1976 roku, na caym wiecie odebrano nowy sygna radiowy. Od tego czasu, z wikszymi lub
mniejszymi przerwami, wystpuje on stale. Przesuwajc si w gr lub w d w zakresie czstotliwoci
pomidzy 3,26 oraz 17,54 megaherca, jest on impulsowo zmodulowany. Impulsy powtarzaj si
kilkakrotnie w cigu sekundy, w wyniku czego sygna ten brzmi jak odgos piy lub dzicioa. Szybko
ustalono, e pochodzi on z olbrzymiego nadajnika na Ukrainie.
Jest on tak silny, e w swoim zakresie czstotliwoci dominuje nad wszystkimi innymi. Kiedy
pojawi si po raz pierwszy, zaprotestowaa przeciw niemu International Telecommunications Union
UN [Midzynarodowa Unia Telekomunikacji przy ONZ (przyp. tum.)], gdy zakca on czno na
kilku kanaach, wczajc w to czstotliwoci alarmowe dla samolotw na liniach transoceanicznych.
Obecnie ten dzicio" zostawia luki": przechodzc w gr i w d widma przeskakuje on te krytyczne
czstotliwoci. Sygna ten jest wysyany olbrzymim kosztem prdu wystarczajcego do zasilania
siedmiu stacji: siedmiu najpotniejszych radiostacji wiata.
W cigu pierwszych dwu lat od czasu, kiedy ten dzicio zacz swoje pukanie, podniosa si fala
uporczywych skarg na rne zaburzenia w stanie zdrowia mieszkacw kilku miast Stanw
Zjednoczonych i Kanady, przede wszystkim za w Eugene, w stanie Oregon. Polegaj one na:
uczuciu ucisku i blu gowy, niepokoju, zmczeniu oraz bezsennoci, braku koordynacji, odrtwieniu
oraz majcym wysoki ton dzwonieniu w uszach; s one charakterystyczne dla napromieniowania
silnymi falami radiowymi lub mikrofalami. W stanie Oregon, pomidzy Eugene i Corvallis,
zarejestrowano potny sygna radiowy, rozkadajcy si wok czstotliwoci 4,75 megaherca, przy
czym by on silniejszy w powietrzu ni na poziomie gruntu. Zaproponowano par niezadowalajcych
hipotez, wczajc w ich liczb take promieniowanie z uszkodzonych przez warunki zimowe linii
energetycznych. Jednak wikszo inynierw, ktrzy badali ten sygna, skaniaa si do opinii, e jest
to objaw aktywnoci wspomnianego wyej dzicioa. Wysunito nawet hipotez, e sygna ten jest
kierowany na Oregon przy pomocy powikszajcego nadajnika Tesli. Temu aparatowi,
wynalezionemu przez Nikola Tesl w trakcie przeprowadzanych przez niego na przeomie XIX i XX
wieku, w laboratorium znajdujcym si w pobliu Pikes Peak, eksperymentw nad bezprzewodowym
przekazywaniem energii w skali caej kuli ziemskiej, na Zachodzie nie powicono zbyt wiele uwagi.
Mwi si, e umoliwia on przy pomocy odpowiedniego nadajnika nakierowanie sygnau radiowego
poprzez Ziemi na dowolny punkt na jej powierzchni, przy czym moc sygnau miaaby by nie
zmieniona albo nawet wiksza w miejscu, gdzie wydostaje si on nad powierzchni gruntu. Paul
Brodeur sugeruje natomiast, e poniewa kompania TRW proponowaa kiedy Navy stworzenie
systemu komunikacji w zakresie fal ELF, ktry by wykorzystywa prawie 1200-kilometrowy odcinek linii
energetycznej koczcej si w stanie Oregon, wspomniane wyej zakcenia stanu zdrowia mog by
rezultatem interakcji pomidzy sygnaami wysyanymi przez Navy a zakcajcymi je sygnaami
generowanymi przez Rosjan.
Niezalenie od tego, jak si sprawy maj, dzicio w dalszym cigu nie przerywa swej aktywnoci i
istnieje kilka niepokojcych moliwoci, jeli idzie o zasadniczy jej cel. Poprzedni szef dziau bada
naukowych Navy, wypowiadajc si prywatnie, odrzuci moliwo, e jest on skierowany przeciwko
ludnoci USA. Jednake Robert Beck, fizyk z Los Angeles, ktry jest regularnym konsultantem
Department of Defense (DOD), powiedzia mi, e sygna ten ma potrjne przeznaczenie. Po pierwsze,
spenia on rol prymitywnego nadhoryzontalnego radaru, ktry moe odebra sygna zmasowanego
ataku amerykaskich rakiet, gdyby zostay zniszczone rosyjskie satelity szpiegowskie i inne rodki
jego wykrywania. Po drugie, modulacja sygnaem z zakresu ELF umoliwia komunikacj z
zanurzonymi odziami podwodnymi. Po trzecie, powiedzia on te, e sygnaowi temu towarzyszy
take biologiczny skutek uboczny, o ktrym obieca mi dostarczy dalszych informacji. Rzecz
zrozumiaa, od tego czasu nie udao mi si z nim skontaktowa.
Posugujc si jednak pewnym rozeznaniem sytuacji, mona poczyni kilka prb odgadnicia.
Badania Adeya wskazuj, e najlepszy sposb wprowadzenia sygnau ELF do wntrza ciaa
zwierzcia polega na naoeniu go w postaci impulsw na wysokoczstotliwociowy sygna radiowy. A
to wanie jest istot sygnau wspomnianego wyej dzicioa". Majc czstotliwo non w podanym
wyej zakresie, mona go wypromieniowywa do dowolnej czci wiata. Tam sygna ELF, naoony
na fal o wysokiej czstotliwoci, zostanie odebrany i ponownie wypromieniowany w kierunku jego
przeznaczenia przez sie energetyczn.
Raymond Damadian wskaza na moliwo, e sygna dzicioa ma na celu wywoywanie
magnetycznego rezonansu jdrowego w ludzkich tkankach. Badacz ten, radiolog z Brooklyn
Downstate Medical Center [Orodek Medyczny Centralnego Brooklynu (przyp. tum.)], opatentowa
stanowi dungle przenikajcych si wzajemnie promieniowa i pl, ktre cakowicie maskuj rytm ta
ziemskiego. Czy nie jest to take podstawowy powd, dla jakiego stay si one dunglami take w
innym znaczeniu? Czy nie stanowi to czciowego przynajmniej wytumaczenia, dlaczego pomidzy
rokiem 1961 a 1981, w grupie wiekowej od lat pitnastu do lat dwudziestu czterech, czsto
samobjstw wzrosa od 5,1 do 12,8 na 100 000 mieszkacw? Czy nie mogoby to by niewidzialnym,
a przez to przeoczanym powodem, dlaczego tak wielu liderw rzdowych, dziaajcych w centrach
najpotniejszych sieci elektromagnetycznych, stale podejmuje decyzje, ktre s wbrew najlepszym
interesom kadej istoty na Ziemi? Czy nie dochodzi przypadkiem do faszywego stawiania sprawy, e
podwiadomie dowiadczany przez nas stres ze strony smogu elektronicznego jest jedynie
zagroeniem pyncym z zewntrz, a wic od innych ludzi i innych rzdw? Ponadto, jeli istnieje
noosfera, o ktrej mwi Teilhard de Chardin, to nasze sztuczne pola musz j niesychanie tumi, a
wic musi nastpowa dosowne separowanie nas od kolektywnej mdroci ycia. Tu nie chodzi o
ignorowanie nagiego faktu za, lecz czsto wydaje si, e musz by jeszcze jakie powody, dla
ktrych obecne elity wadzy tak chtnie stawiaj cay wiat na krawdzi tak wielu rnych typw
zagady. By moe, przestali ju by zdolni do syszenia Ziemi?
Kadego drczy problem broni atomowej jako najwikszego zagroenia dla naszego przeycia. I
rzeczywicie jest to zagroenie bezporednie i przytaczajce. Jestem jednak przekonany, e na
duszy dystans broni ostateczn bdzie manipulacja naszym rodowiskiem elektromagnetycznym,
poniewa jest ono nieuchwytnie subtelne i zakotwiczone w samej istocie ycia. Mamy tu do czynienia
z najwikszym odkryciem naukowym natur ycia. Jeli nawet przeyjemy chemiczne i atomowe
zagroenia naszego ycia, to i tak jest wysoce prawdopodobne, e wzrastajce elektroskaenie moe
uruchomi nieodwracalne zmiany, ktre doprowadz do naszego wyginicia, zanim sobie
uwiadomimy, dokd one prowadz.
Wszystko, co ywe, pulsuje w rytmie zgodnym z pulsacj Ziemi, a wytworzone przez nas sztuczne
pola powoduj nienormalne reakcje wszystkich organizmw. Odwracanie si biegunowoci
ziemskiego pola magnetycznego mogo w przeszoci powodowa wielkie wymierania", poprzez
zaburzanie rytmiki biologicznej, co pocigao za sob stres, bezpodno, wady wrodzone, nowotwory
i upoledzenie funkcji mzgu. Aktywno czowieka jako gatunku moga przecie podwoi w cigu
trzydziestu lat to, co w innej sytuacji mogoby zaj dopiero w cigu piciu tysicy lat, podczas
nastpnej zmiany biegunowoci pola geomagnetycznego. Co zrobimy, jeli czsto urodze dzieci z
wadami wrodzonymi wzronie do 50%, a odsetek zachorowa na nowotwory do 75%? Czy bdziemy
jeszcze zdolni znie takie obcienie?
Trzeba w jaki sposb otwarcie postawi te sprawy, i to tak skutecznie, aeby dotary one do
wiadomoci ludzi na caym wiecie. Naukowcy musz rozpocz zadawanie pyta i poszukiwanie
odpowiedzi w zwizku ze sprawami, ktre zostay podniesione w tym rozdziale, niezalenie od.tego,
jak wpynie to na ich kariery. Energie te s zbyt niebezpieczne, by mona z penym zaufaniem odda
je na zawsze w rce politykw, przywdcw wojskowych i ich naukowcw, speniajcych rol pieskw
salonowych.
Eliminacja posugiwania si energi elektromagnetyczn nie wchodzi zupenie w rachub, gdy
nasza cywilizacja jest ju uzaleniona nieodwracalnie od elektroniki. Jednake pierwszym krokiem w
kierunku uniknicia zagady powinno by powstrzymanie wprowadzania do uytku nowych rde
energii elektromagnetycznej oraz podjcie bada nad zagroeniami biologicznymi, jakie nios ju
istniejce rda. Badania te powinny by prowadzone na takim poziomie zakresu dyskusji i
uczciwoci, ktre dotd byy wielk rzadkoci. Nowe rda powinny by wtedy dopiero dopuszczane
do uywania, jeli badania przeprowadzone w tym okresie moratorium doprowadziyby do wniosku, e
nie stanowi one zagroenia.
Jeli byby dostpny odpowiednio finansowany program badawczy, to takie moratorium nie
musiaoby trwa duej ni przez pi lat, a wynikajce z niego zmiany prawie na pewno nie musiayby
wiza si z wielkimi szkodami dla gospodarki. Wydaje si prawdopodobne, e bezpieczniejsz ni 60
hercw czstotliwoci sieciow byaby, powiedzmy, czstotliwo 400 hercw. Zakopanie linii
przesyowych energii w ziemi i zabezpieczenie ich uziemionym ekranem zmniejszyoby pola
elektryczne wytwarzane wok nich; mona by zadba take o ekranowanie pl magnetycznych.
Gwn cz zmian, majcych na celu wzrost bezpieczestwa, stanowiyby reformy w zakresie
wydajnego posugiwania si energi, ktre na duszy dystans przyniosyby korzy gospodarce. Te
nowe kierunki mogyby ju zosta obrane przed wielu laty, gdyby nie opozycja ze strony kompanii
energetycznych, ktrym zaley na doranych zyskach, i niech rzdu do przeciwstawienia si tym
kompaniom. Jest te moliwe wprowadzenie takich zmian w konstrukcji wielu urzdze i rodkw
telekomunikacji, dziki ktrym zuywa bd duo mniej energii. Olbrzymie ukady, suce
najlepszy nauczyciel jest najlepszym badaczem, a najlepszym badaczem jest z kolei ten, kto potrafi
przycign najwiksze fundusze na badania. Uczelnie medyczne stay si wic w pierwszym rzdzie
instytucjami, w ktrych nastpowao gromadzenie badaczy, a dopiero w drugim miejscem, gdzie
uczy si modych ludzi na przyszych lekarzy. Aby mc przetrwa w wiecie nauki, trzeba mie
zapewniony dostp do funduszy i trzeba publikowa. Epidemia doniesie naukowych opartych na
oszustwach a sdz, e ujawniono jedynie may odsetek faktycznie dokonanych takich czynw
jest wymownym dowodem istnienia silnej presji na wyrobienie sobie nazwiska w laboratorium.
W konsekwencji pozostao niewiele miejsc dla tych osb, ktre maj talent do nauczania i do zaj
klinicznych. Wielu ludzi, ktrym zupenie nie. zaley na prowadzeniu bada, zmusza si mimo
wszystko do ich prowadzenia. W wyniku tego zarwno czasopisma medyczne, jak i personel
nauczajcy pograj si w mediokracji.
Do tego wszystkiego musimy wreszcie doda fakt wykupywania nauki przez wojsko. Jeliby to
uzna za jak posta prostytucji, byoby to obraz dla najstarszej profesji wiata. Z wynoszcego 47
miliardw dolarw rocznego budetu federalnego przeznaczonego w 1984 roku na badania naukowe
prawie dwie trzecie przeznaczono na prace zlecone przez wojsko w zakresie bada nad
bioelektrycznoci proporcja ta bya jeszcze wysza. Cho wojskowi sponsorzy bada czsto
umoliwiaj wprowadzanie w wikszym zakresie innowacji, ni czyni to inni, to ludzie przez nich
zatrudniani nie mog puszcza pary z gby na temat zagroenia rodowiska oraz innych zagroe
moralnych, ktre cz nauk z oglniejszym kontekstem cywilizacji. Na duszy dystans za tak
barier z acuchw nawet czysta wiedza (jeli co takiego w ogle istnieje) nie moe rozkwita i
przyrasta.
Jeli kto mimo wszystko rozpoczyna realizacj projektu heretyckiego, to jest kilka moliwych
sposobw zaradzenia zagroeniu". Ogranicza si fundusze na badania, zazwyczaj na rok lub dwa.
Wtedy eksperymentator musi powtrnie wystpi o ich przydzielenie. Kade takie podanie jest bardzo
obszernym dokumentem, zawierajcym formularze wypenione drobnym drukiem i sformuowane w
biurokratycznym argonie, co wymaga wielu dni trwajcego zestawiania danych oraz twrczego
pisarstwa". Niektrzy badacze mog mie ju do tego i rezygnuj. W kadym razie zawsze musz
oni przebiega t sam ciek zdrowia" otrzymujc razy od tych samych recenzentw.
Najprostszym sposobem stumienia wyzwania ju w samym zarodku jest wstrzymanie dopywu
pienidzy lub za porednictwem dokonywanych anonimowo przez komitety recenzentw ocen
wartoci publikacji uniemoliwianie publikacji doniesie w gwnych czasopismach. Zawsze bowiem
mona znale co zego w propozycji bada lub w rkopisie artykuu, niezalenie od tego, jak dobrze
byyby one napisane i jak nieskazitelne z naukowego punktu widzenia.
Zdeterminowani rebelianci posuguj si taktyk partyzanck. Jest tak wiele agencji
przydzielajcych fundusze, e czsto nie wie prawica o tym, co czyni lewica. Propozycja bada moe
zosta przyjta przez jaki nieznany zesp, ktrego czonkowie nie uwiadamiaj sobie zagroenia.
Artykuowe nawanice podtrzymywane przez establishment naukowy spowodoway powoanie do ycia
wielu nowych czasopism w kadej poddyscyplinie. Niektre z tych czasopism akceptuj artykuy, ktre
zostayby automatycznie odrzucone przez zespoy redakcyjne czasopism pierwszoplanowych.
Uprawiana jest ponadto sztuka takiego pisania propozycji badawczych, ktra pozwala je.
przygotowywa bez szczegowego okrelania tego, co badacze zamierzaj robi, przy czym
propozycja przygotowywana jest zgodnie z przyjtymi normami.
Jeli te metody okazuj si skuteczne w przeduaniu odstpstwa, wtedy establishment najczciej
ucieka si do wywierania nacisku za porednictwem uczelni. Czonkowie akademii, ktrym si
powiodo, s prawie zawsze prawdziwie ortodoksyjni i s szczliwi, gdy poprzez utrudnianie na
wiele sposobw pracy badaczom o kwestionowalnej" reputacji mog przysuy si poprzez
przyoenie swej rki do odmowy przez uczelnie staego zatrudnienia takim badaczom. Dla przykadu
mona tu wspomnie o tym, e w 1950 roku Gordon A. Atwater zosta zwolniony ze stanowiska
przewodniczcego wydziau astronomicznego American Museum of Natural History [Amerykaskie
Muzeum Historii Naturalnej (przyp. tum.)] oraz kuratora Hayden Planetarium [Planetarium im.
Haydena (przyp. tum.)] za to, i dawa publicznie do zrozumienia, e idee Immanuela Velikovskiego
powinny by potraktowane powanie przez badaczy. W tym samym te roku Macmillan wydawca
pierwszej ksiki Velikovskiego Worlds in Collision zerwa kontrakt na dalsze publikowanie tej
ksiki, cho bya ona bestsellerem. Przyczyn tego by fakt, i grupa wpywowych astronomw, ktrej
przewodzi Harlow Shapley z Haryardu, zagrozia, e podejm bojkot w stosunku do przynoszcego
dwie trzecie oglnych dochodw dziau podrcznikw tego wydawnictwa. Niezalenie od tego, co kto
moe myle o wnioskach Velikovskiego, taki typ perswazji, prowadzonej od strony drzwi kuchennych,
nie jest godny miana dziaalnoci w ramach nauki.
pizolator" oznaczaj jedno i to samo. Powiedziaem, i byem zaskoczony, kiedy dowiedziaem si,
e on o tym nie wie, lecz e mimo to doceniam fakt, i akceptuje moje dane! Kto inny z audytorium
zabra gos i popar moje stanowisko, dziki czemu kryzys zosta zaegnany. Laboratorium nie jest
jedynym miejscem, gdzie badacz musi mie si na bacznoci.
W 1964 roku, kiedy National Institutes of Health zatwierdziy finanse na kontynuacj naszych
bada nad waciwociami koci, otrzymaem przydzielan przez VA nagrod Williama S. Middletona
za osignicie wybitnych wynikw bada. To, samo w sobie, jest malutk zabawn historyjk. Ot
nagroda ta jest przydzielana przez Central Office VA (VACO) [Gwne Biuro Administracji Weteranw
(przyp. ttum.)] na podstawie nominacji dokonywanych przez urzdnikw oddziaw regionalnych.
Czonkowie VACO wydali werdykt na moj korzy, zanim uczyniy to moje wadze lokalne, ktre
uwaay, e nie powinienem jej otrzyma. Ostatecznie VACO musiaa nakaza moim zwierzchnikom,
by wysunli moj kandydatur.
Fakt uzyskania tej nagrody spowodowa, e znalazem si na waszyngtoskiej licie pac, a nie na
licie orodka VA w Syracuse. Wskutek nacisku wywieranego przez VACO wkrtce zostaem
mianowany miejscowym szefem bada, zastpujc na tym stanowisku czowieka, ktry natychmiast
podpisa wszystkie papiery. Byem zdeterminowany, by zaprowadzi porzdek w naszym instytucie
badawczym. Wprowadziem pewn liczb reform, takich na przykad jak: publiczne ujawnianie
powiza z instytucjami finansujcymi badania, wymaganie wydajnoci, niezalenie od tego, jak
prominentn pozycj zajmuje jakikolwiek badacz. Wiele z tych zmian zostao przyjte w caym
systemie VA. Nie przysporzyy mi one jednak popularnoci. Przez kilka nastpnych lat szkoa
medyczna wywieraa bezustanny nacisk, aby przydziela uzyskiwane od VA fundusze na badania
ludziom w niewielkim stopniu przydatnym dla programu bada samej VA, dziki czemu pienidze te
mogyby stanowi faktycznie fundusz przydzielany szkole. Wiedziaem, e jeli nie bd przekazywa
tych pienidzy w ten sposb, to w kocu zostan usunity ze stanowiska szefa bada. W takiej
sytuacji musiabym powrci na pensj miejscowej kliniki, a mj program badawczy byby znw
powanie zagroony. Dlatego te na pocztku 1972 roku podjem starania o stanowisko badacza w
zakresie medycyny w obrbie systemu bada prowadzonych przez VA. Majc takie stanowisko,
mgbym powica do trzech czwartych czasu pracy badaniom naukowym. Przyjto mnie. T now
prac miaem rozpocz za kilka miesicy oczekujc na jej rozpoczcie w dalszym cigu peniem
funkcj szefa bada.
Widocznie moje nowe stanowisko umkno uwadze moich miejscowych oponentw. Przyjem
kilka zaprosze do wygoszenia referatw na uniwersytetach poudniowych stanw USA i tak
dobraem terminy i miejsca, by wszystkie wystpienia dao si przedstawi w cigu trwajcej tydzie
podry. Dzie przed wyjazdem nie poszedem do laboratorium, gdy chciaem przygotowa materiay
i spakowa si. Kiedy byem jeszcze w domu, zadzwonia moja sekretarka. Z paczem powiedziaa mi,
e otrzymaa skierowan do mnie informacj, i zostaem zwolniony ze stanowiska szefa bada i
skierowany do pracy jako oglny lekarz w izbie przyj. To byoby rwnoznaczne nie tylko z
zamkniciem naszego laboratorium, lecz take odsunoby mnie od praktykowania chirurgii
ortopedycznej.
By to pikny manewr, lecz na moje szczcie nie by on legalny. Jako badacz w zakresie
medycyny mogem by zwolniony tylko przez Waszyngton, a lokalny szef personelu wkrtce otrzyma
od VACO list, ktry nakazywa mu przywrcenie mnie na poprzednie stanowisko.
Wkrtce zaczem te dostawa si na listy wrogw" take na poziomie caego kraju. W grudniu
1974 roku dotara do mnie informacja, e nasz podstawowy fundusz badawczy, finansowany przez NI
H (dotyczcy koci), nie zosta przeduony. Powody tego nie zostay podane. Byo to nadzwyczaj
dziwne, gdy starajcy si o przeduenie finansowania bada otrzymywali najpierw rowe kartki",
zawierajce przynajmniej pierwotne opinie recenzentw, dziki czemu mogli dowiedzie si, co le
zrobili. Powiedziano mi, e zamiast tego mog napisa do sekretarza zarzdzajcego i poprosi o
podsumowanie" dyskusji nad moj spraw.
Podsumowanie miao p strony i byo pisane z podwjn spacj. Stwierdzano w nim, e mj
program badawczy nie jest jasny i ukierunkowany oraz e procedury dowiadczalne nie zostay w nim
przedstawione z wystarczajc dokadnoci. Wydawao si, e gwn trudno stanowio to, e
planowaem zrobienie wicej, ni wyobraa sobie recenzent, ni mona zrobi za sum, o jak
ubiegaem si. Co wicej, doniesienie moje i Bruce'a Beckera. dotyczce bada nad komrkami
perineuralnymi, uznano za ubogie, jeli chodzi o dane." Recenzj zamykao zdanie: Z drugiej strony,
istniej pewne obszary, ktre wydaj si zasugiwa na finansowanie i s one przy tym ju
dostatecznie dobrze spenetrowane, takie jak na przykad: badania nad wzrostem koci, wzrost
mnie jako wsppracownika i e proponowane badania niewtpliwie wnios wielki wkad do nauk
medycznych. Inny recenzent prawie dorwnywa temu recenzentowi.
.Wskutek niedopatrzenia na jednej ze stron trzeciej recenzji pozostawiono nazwisko recenzenta.
By nim wybitny badacz w zakresie ortopedii, z ktrym przez dugie lata nie zgadzalimy si w kwestii
skomercjalizowania urzdze przyspieszajcych lub inicjujcych procesy gojenia koci. Poniewa w
dziedzinie lecznictwa ortopedycznego znani bylimy z odwzajemnianej niechci ku sobie, uwaam w
pierwszym rzdzie za niewybaczalne to, e pani dyrektor zwrcia si take; do niego z prob o
przygotowanie oceny mojego wniosku i projektu. By moe spodziewaa si, e przeprowadzi on
bardziej druzgocc krytyk. Uskara si on na niedostateczn szczegowo propozycji. Jednake
jego ocena okazaa si cakiem sprawiedliwa i zawieraa stwierdzenie, e proponowana praca ma
fundamentalne znaczenie dla problematyki wzrostu i gojenia si". W sposb oczywisty prowadzio to
do zalecenia akceptacji projektu, ale ostatnie zdanie tego akapitu zostao usunite.
Ostatni recenzj stanowio p strony nie sprecyzowanych obiekcji, pisanych na maszynie z
czcionk pika z podwjn interlini, bez adnego podobiestwa do standardowego formatu recenzji.
Znalaza si tam wiele mwica literwka (zamiast connective tissue" napisano corrective tissue")
[Connective tissue" oznacza tkank czn", natomiast wyraenie corrective tissue" mona odda
jako tkanka poprawiajca" albo tkanka korygujca" (przyp. tum.)], co wskazywao, e piszcy
recenzj przejrza szybko tekst mojej propozycji, by znale w niej jakie wskazwki, ale nie
orientowa si, czego on dotyczy. Najdziwniejsz jednak w tym wszystkim spraw bya frazeologia tej
pseudorecenzji: Zakres [propozycji Beckera] jest szeroki i oglnikowy i mao w nim znajduje si
dokumentacji, ktra odnosi si do metodologii i technik badawczych. Jednake ze wzgldu na jego
poprzednie dokonania i listy polecajce o mocnej wymowie naley odoy podjcie decyzji..."
Dyrektor posuya si w swym licie tym samym sformuowaniem w niemal identycznym brzmieniu.
Z ca pewnoci ona sama nie miaa adnego'motywu, by tak si zachowa. Spotkalimy si z ni
na krtko jeszcze przed kilku laty. W 1966 roku zostaa ona mianowana szefem bada prowadzonych
w nalecym do V A Medical Center w Buffalo i wtedy wanie przyjechaa do Syracuse, by zobaczy,
jak zorganizowaem program badawczy. Rozmawialimy wtedy ze sob w przyjaznej i zupenie
nieskaonej" atmosferze.
Bodziec nada kto inny. W 1982 roku byy szef bada marynarki z ktrym przyjanilimy si z
racji wsplnego zainteresowania problematyk regeneracji rdzenia krgowego powiedzia mi, e
Navy protestowaa przeciw zamkniciu naszego laboratorium. Powiedzia, e byo to celowe dziaanie,
ktrego rdo znajdowao si na wyszym poziomie ni VA, NIH czy NAS. Powiedzia, e gdzie
podjto decyzj, by zamkn gb facetowi" i chcia mnie przekona, e ani on, ani Navy nie mieli w
tym udziau. W pewnym momencie tego okresu walki Andy Marino otrzyma telefon od jakiego
niszego urzdnika w VA, ktry powiedzia:
Suchaj, jestemy tu pod diabeln presj, aeby was, chopaki, uciszy. Czy nie moglibycie
nieco wycofa si, przesta gada o tych wszystkich rzeczach, po prostu przywizywa mniej wagi do
tych przesucha, w ktrych bierzecie udzia? Byo to rozsdne podejcie do sprawy. Staramy si
tylko, by wam pomc. Tak wic Andy powici troch czasu na sympatyzowanie ze stanowiskiem
tego faceta. Kiedy w kocu Andy zapyta go:
Kto was naciska? Usysza w odpowiedzi:
Przede wszystkim DOD [(Departament Obrony) Department ol Defense (przyp. tum.)].
Mniej wicej w tym samym czasie dostaem wyran informacj o tym, co si dzieje, od jednego z
naukowcw z drugiej strony szaca", a wic przeprowadzajcego liczne i dobrze finansowane
badania dla wojska, lecz publikujcego bardzo niewiele. Podczas jednej z przerw w spotkaniu
naukowym natknem si na niego w pustym korytarzu. Rzucajc spojrzenia przez rami, odcign
mnie na bok, ku oknom i powiedzia mi, e jedyny problem polega na tym, e poruszam t spraw na
forum publicznym. Powiedzia, e on i caa reszta wiedz o tym, e istniej te skutki nietermiczne i
wynikajce z nich zagroenia, lecz e musz zachowywa milczenie na ten temat. Odpowiedziaem
mu, e jeli nikt nie podniesie sprawy na forum publicznym, to nigdy nie dojdzie do poprawy sytuacji i
wielu ludzi ucierpi z tego powodu zupenie niepotrzebnie. Powiedzia mi te, e to nie ja powinienem
si tym martwi i e moje nastawienie doprowadzi moj karier do ruiny. No c, mogem zgodzi si
z nim co do ostatniej sprawy. Stwierdziem, e ju prawdopodobnie si to stao, ale przynajmniej mam
czyste sumienie.
Zamiast jednak oczekiwa na kata, ktry mia wykona egzekucj, sprbowaem drogi tylnymi
drzwiarni. Przesaem szczegowy merytoryczny przegld problematyki (taki jaki przygotowuj osoby
dopiero zaczynajce badania) do nowo utworzonej sekcji bada w zakresie rehabilitacji. Jednake
zamiast wystpi z projektem za porednictwem VACO, ominem je za porednictwem lokalnego
biura VA w Bostonie.
Oczekujc na odpowied, musiaem odparowa drugi atak. Zanim wziem udzia w
przesuchaniach PSC, powiadomiem o tym swojego zwierzchnika. W obecnoci prawnika VA
osobicie powiedzia mi, e jest to dokadnie sprawa tego typu, w jakiej VA chciaaby speni swe
zobowizanie wobec spoeczestwa, a nawet przesa do mnie list o takiej treci. Pniej, akurat po
tym, jak wystpiem w staym programie telewizyjnym 60 Minutes [Jest to bardzo popularny w USA
cotygodniowy publicystyczny program telewizyjny (przyp. tum.)], gdzie mwiem o Projekcie
Sanguine, liniach energetycznych i o szachrajstwaeh dokonanych przez komitet NAS, dowiedziaem
si, e Personnel Office of the Veterans Administration [Biuro d/s Personelu Administracji Weteranw
(przyp. tum.)] prowadzi dochodzenie w sprawie mojego angaowania si bez zezwolenia, w czasie
pracy opacanym przez rzd, w spenianie roli wiadka we wspomnianych przesuchaniach.
Wyjedaem na przesuchania na wasny koszt, aby broni kwestii zdrowia spoecznego, ale mniejsza
z tym; oni jednak w dalszym cigu oskarali mnie o okradanie podatnikw. Gdyby oskarenie
utrzymao si, musiabym zwrci cz swego wynagrodzenia i pienidzy uzyskanych za prac w
ramach projektw badawczych, proporcjonaln do czasu spdzonego nad poszukiwaniem,
przygotowywaniem i przedstawianiem dowodw.
Wkrtce w moim biurze pojawi si szpieg nasany przez kompani. Wiedziaem, e wszystko, co
powiem, trafi bezporednio do samej gry, wic wspomniaem mu na zasadzie tak midzy nami
mwic", e jestem w stanie ujawni takie naruszenia przepisw przez miejscow administracj, ktre
znacznie przewyszaj oskarenia, jakie oni wysuwaj przeciwko mnie. Nastpnego dnia dostaem
telefon od dyrektora:
Nie planuje si adnej kontroli ksig to byy plotki; wszystko byo wielk pomyk.
Wkrtce dowiedziaem si, e mj manewr taktyczny, majcy na celu uzyskanie funduszy na
badania, okaza si skuteczny. Propozycja z zakresu rehabilitacji zostaa zatwierdzona w sposb
rutynowy, dziki czemu utrzymalimy si w interesie" przez cay rok 1979. Jestem pewien, e w
VACO rozptao si pieko, kiedy ukryty zewntrzny lider tamtejszej grupy pospolitego ruszenia
skierowanego przeciwko mnie dowiedzia si, e jeden z podwadnych pani dyrektor pozwoli nam
wylizn si z ptli. Wiedziaem jednake, e nie ma ju sposobu, bymy mogli kiedy znw jakim
podstpem uzyska rodki na prowadzenie bada, dlatego te powiedziaem wszystkim moim
wsppracownikom, aby ju teraz starali si przygotowa sobie przejcie do jakiej innej pracy. Jeli o
mnie chodzi, to postanowiem przej na emerytur, skoro tylko uzyskam do tego prawo w 1978 roku.
Byem zmczony i zniechcony. Prawie nie przejawiano zainteresowania dowodami, jakie zebraem
na rzecz istnienia staoprdowego ukadu perineuralnego i byem przekonany, e ju nigdy nie bd
zdolny do prowadzenia adnych bada, kiedy dobiegnie do koca program, na ktry udao nam si
ostatnio zdoby fundusze.
Pewnego wsparcia i zachty do kontynuacji prac dostarczy mi wtedy artyku ogoszony w
popularnonaukowym magazynie naukowym. Byo nim mianowicie opublikowane w Smithsonian" w
1976 roku opracowanie zatytuowane If a Newt Can Grow A New Limb, Maybe We Can" [Jeli
traszce moe odrasta koczyna, by moe i nam take" (przyp. tum.)]. Autor artykuu, Robert Bahr
zapoznawszy si z opracowaniami i doniesieniami naukowymi na temat regeneracji koczyny
szczura, w tym take z naszymi przedstawi spopularyzowany, lecz dokadny obraz tego procesu.
Zatelefonowa do mnie wtedy Don Yarborough, ktry by lobbyst kongresowym, dziaajcym na rzecz
American Paralysis Association, i czonkiem grupy ludzi niezadowolonych z panujcego wtedy
przekonania, e nic nie da si zrobi dla ludzi cierpicych na poraenie poprzeczne. Oczywicie,
ostateczn odpowiedzi na kalectwo tych ludzi byoby uzyskanie regeneracji czci ich rdzenia
krgowego, jeli tylko byoby to moliwe. Yarborough zapyta, czy to, co napisa Bahr, jest prawd.
Kiedy powiedziaem, e tak, wtedy z entuzjazmem poprosi o przedstawienie mu wikszej liczby
informacji szczegowych. Opowiedziaem mu wic o trudnociach, na jakie natrafilimy, zarwno na
paszczynie naukowej, jak i politycznej i o tym, e wkrtce zamierzam przej na emerytur i
rozwiza laboratorium. Poprosi mnie, bym nie podejmowa jeszcze ostatecznej decyzji do czasu,
kiedy ca sytuacj przedstawi kongresmanom, z ktrymi utrzymuje kontakty.
Krtko po tym poproszono mnie na spotkanie z senatorem Alanem Cranstonem, ktry by wtedy
przewodniczcym Senate Committee on Veteran's Affairs. Zaproszono rwnie Steve'a Smitha. W
spotkaniu wzili udzia take przedstawiciele N1H, jak rwnie innych agencji, ktrzy czym prdzej
ustalili swoje stanowisko. Jeli senator chce poprze tak zwariowan spraw jak ta wciekali si to
powinien on zadba o to, by NIH uzyskaa dodatkowe fundusze, gdy nie podejm oni tych bada
kosztem dobrych, solidnych projektw badawczych".
Jednake Cranston w sposb oczywisty by zainteresowany spraw i musia nieco wpyn na VA,
gdy na krtko zmienio si jej stanowisko. Administratorzy poszerzyli program bada majcy
bezporednie znaczenie dla rehabilitacji, zatrudniajc znanego chirurga ortopedycznego Vernona
Nickela jako szefa tego programu. Skoro tylko znalaz si on Waszyngtonie, zadzwoni do mnie i
zapyta, co moe dla mnie zrobi. Powiedziaem mu, e od lat chciaem zorganizowa
midzynarodowe sympozjum powicone mechanizmom kontroli wzrostu i perspektywom dla
medycyny klinicznej, jakie z tego wynikaj. Jeszcze zanim skoczyem przedstawianie pomysu,
zapyta mnie, ile pienidzy bym potrzebowa na ten cel. Podaem sum 25 000 dolarw, on za
powiedzia, e pienidze ju s w drodze do mnie. Jak mona byo przewidzie, Vernon niedugo
utrzyma si w stolicy; jego kadencja zakoczya si zaraz po tym, jak zorganizowaem konferencj,
lecz wtedy byo ju za pno na cofnicie mi funduszy.
Spotkanie miao miejsce we wrzeniu 1979 roku i przeszo wszelkie oczekiwania. Wzili w nim
udzia wszyscy badacze, ktrzy prowadz znaczce badania w tej dziedzinie, prcz Meryla Rose'a,
ktry nie znosi tumu oraz Marca Singera, ktry by chory. Konferencja ta pozwolia na zebranie w
jednym tomie materiaw, ktre s niepodwaalnym dowodem na to, e wiedza o bioelektrycznym
wymiarze procesw wzrostu doprowadzi do niewiarygodnych przeomw w medycynie. Po jej odbyciu
otworzyy si moliwoci uzyskania funduszy na kilka projektw badawczych w zakresie regeneracji, a
w czasopismach naukowych zaczo ukazywa si wicej artykuw na temat bioelektromagnetyzmu.
Podczas czerwcowego waszyngtoskiego spotkania, ktre odbyo si na yczenie Cranstona w
1978 roku, i miao na celu zaplanowanie dalszych bada nad regeneracj, moi koledzy i ja
przedstawilimy (jak nam si wydawao) pasjonujc i naukowo pomyln perspektyw prac, ktre
byyby przedstawione podczas penozakresowego sympozjum w przyszym roku. Jednake przy
kocu tego spotkania dyrektor suby bada medycznych zabraa gos stwierdzajc, e nasza praca
jest w duym stopniu obciona bdami i e jest cakowicie bez znaczenia.
Absolutnie nie widzimy racji, by zmienia kierunek bada prowadzonych przez VA stwierdzia
kategorycznie. Nie widzimy adnego powodu, by w zakresie studiw nad regeneracj poszerza
jakiekolwiek programy badawcze. To byo tyle, jeli chodzi o inicjatyw Cranstona. Okazao si, e
to spotkanie byo okazj, by grube ryby z VA mogy napisa do niego list stwierdzajcy, e starannie
rozpatrzyli prace wszystkich ekspertw, wszystko dokadnie rozwayli i stwierdzili, e prace te nie s
satysfakcjonujce.
Jednake moi wsppracownicy i ja zdecydowalimy si raz jeszcze podj prb uzyskania
funduszy na badania. Nasze fundusze na badania skoczyy si 31 grudnia 1979 roku, a musielimy
przedstawi nasz nowy projekt badawczy do stycznia tego roku. Dotychczas nasza Nemezis speniaa
funkcje dyrektora do spraw bada medycznych, tak i niemoliwe byo przeliznicie si z projektem
poza jej plecami. Wydaje si, e VA co roku zmienia instrukcje regulujce skadanie wnioskw o
fundusze na badania i powiedziano nam konkretnie, e w tym roku nasz program naley do typu III".
Dlatego nie wymagano od nas dostarczenia szczegowego opisu kadego dowiadczenia, jakie
zamierzamy przeprowadzi. W tym czasie bylimy w sposb oczywisty kompetentni do ich
prowadzenia i nasze kwalifikacje mona byo ocenia na podstawie naszego opublikowanego
dorobku. Nie byo powodu oczekiwa, e z tej strony co nam zagraa. Bylimy grup przodujc w
badaniach nad bioelektrycznoci i zorganizowalimy w ogle pierwsz konferencj w naszej
subdyscyplinie, jak byo sterowanie procesami wzrostu. Co wicej, po zoeniu naszego wniosku,
podczas sympozjum, zebraem szefw rozmaitych sekcji badawczych VA i zaprosiem ich do
zwiedzenia naszego laboratorium, dokonania przegldu urzdze, jakimi dysponujemy, zapoznania
si z moim nastpc (Davem Murrayem) oraz do przedyskutowania naszych zamiarw. Powiedzieli, i
chcieliby, abym kontynuowa moje prace w ramach niepenego etatu. Nagle uprzytomniem sobie, e
nasze przetrwanie jako caoci jest w ogle moliwe.
Wtedy, gdzie w okolicach Dnia Dzikczynienia, dotara do mnie wiadomo, e nasz wniosek nie
zosta zaakceptowany. Dyrektor pocigna za te sarn sznurki. Po otrzymaniu naszej propozycji,
zalecajc recenzentom traktowanie jej jako nalecej do typu I", a wic jako takiej, jak przedstawia
nowy badacz, i w ktrej kadzie si nacisk na przysze plany bada. Jak mona byo si tego
spodziewa, jeden z recenzentw stwierdzi: Jest to mizernie zredagowana, nadmiernie ambitna i
niedostatecznie szczegowa propozycja bada." Inny znw napisa: Dr Becker jest jednym z
pionierw w dziedzinie elektrycznego wzbudzania osteogenezy i regeneracji. Jego praca ma charakter
wizjonerski i fascynujcy, lecz jednoczenie jest ona kontrowersyjna i brakuje w niej ujcia
liczbowego." Ten sam stary napuszony argon! Nadmiernie ambitna? W jakich kategoriach miaaby
zarwno jemu, jak i uczelni. Natychmiast otrzymaem telefon od tego embriologa, ktry stwierdza, e
nigdy tak nie myla i pyta mnie, co zamierzam zrobi. Powiedziaem, e chc zosta przeproszony w
formie pisemnej. Krtko po tym otrzymaem miy list wyraajcy gbokie ubolewanie" z powodu do
znieksztacajcego rzeczywisto" komunikatu prasowego oraz spnione przyznanie, e nigdy nie
podjby pracy nad regeneracj, gdyby nie eksperymenty Smitha, ktre z kolei zostay
przeprowadzone dziki mnie.
Najistotniejszym punktem podsumowania tego kopotliwego zachowania jest to, e gentleman ten
mniej wicej w tym samym czasie prowadzi rozmowy z biurem prasowym Purdue University i
przygotowywa bezstronn" recenzj projektu przedstawionego przez Andy'ego. Wiedzielimy, kto
wykona t robot, gdy w niewielkiej rodzinie ludzi parajcych si badaniami nad regeneracj facet
ten wyrnia si agresywnym stylem pisania i praktyk cytowania przede wszystkim wasnych prac.
To dawao si natychmiast rozpozna. Przedstawiona przez niego krytyka zawieraa te same stare
zarzuty przeciwko moim wasnym pracom, pomimo i propozycja nie bya moja. W pewnym miejscu
oponuje on przeciwko temu, e u zwierzt jednej z grup kontrolnych miano uywa urzdzenia do
badania zdrowej koci. Zauway te zgryliwie: Nie wiedziaem, e lekarze stosuj elektryczn
stymulacj nie uszkodzonych ludzkich koci." Oczywicie, e nie, ale wanie ta cz procedury
stanowia doskonay sposb na stwierdzenie, czy w normalnej koci nie mog nastpowa jakie
skutki uboczne mia to by kluczowy punkt caego eksperymentu. Dziwi si te recenzent, dlaczego
niektre ze zwierzt miay by zabijane po miesicu lub dwu miesicach, skoro celem bada miao
by stwierdzenie skutkw odlegych w czasie, cho wiedzia, jak wszyscy inni badacze, i jest to
element normalnej procedury, kiedy ledzi si zmiany zachodzce w tkankach. Prcz tego wytyka on,
e nie przewidziano w badaniach adnej grupy kontrolnej, podczas gdy w rzeczywistoci grup tak
miay stanowi zwierzta, ktrym by pozwalano przey ich normalny okres ycia (co dla wasnej
wygody przeoczy), a take brak opisu procedur badawczych, przeciw ktrym podnosi obiekcje.
Kilka akapitw na rowych kartkach zostao usunitych. By moe zawieray one wicej jadu, ni
VA sdzia, e jest dla mnie wystarczajce. Jednake pozostaa jeszcze jedna wielce wymowna
uwaga krytyczna. Poniewa Andy by czonkiem mojego zespou laboratoryjnego, recenzent uzna, e
ja bd wywiera znaczny wpyw na charakter bada, ktrych przeprowadzenie proponuje si tutaj", a
dla niego miao to by skaenie, do ktrego nie mona dopuci.
Rozwizanie sprawy byo cakowicie do przewidzenia. Wszystkie propozycje badawcze zostay
odrzucone. Kontynuowalimy prac na niszym poziomie wydajnoci jeszcze przez rok 1980,
korzystajc z niewielkich funduszy tymczasowych. Utrzymywaem niewielk cz kultury tkankowej, z
czym wiza si niewielki dopyw pienidzy od kompanii, ktra produkowaa czarne skrzynki na nasze
stymulatory procesw gojenia koci. Na tej kulturze, lecz na ma skal, przeprowadzilimy wersj
proponowanego przez Andy'ego eksperymentu, ktry mia by testem wykrywajcym stymulowanie
wzrostu komrek nowotworowych w trakcie elektrycznej osteogenezy i stwierdzilimy, e tak si
dzieje.
Od stycznia do czerwca tego roku wikszo naszej energii wkadalimy w przygotowanie jeszcze
jednej, ostatniej, propozycji i zabiegajc jednoczenie o uczciwe posuchanie u kogo innego w VA.
Tym razem wprost zastrzegalimy w skadanej propozycji, e ja oficjalnie przejd na emerytur, za
Dave Murray zostanie gwnym badaczem laboratorium. Oczywicie dyrektor od spraw bada
wiedziaa, e ja w dalszym cigu bd rozmawia z tymi ludmi. 19 grudnia poinformowano nas
telefonicznie o ostatecznym odrzuceniu propozycji. Na zasadzie obrony ostatniego szaca, napisaem
list z odwoaniem do gwnego administratora VA, ktry przed kilku laty wykazywa yczliwe
zainteresowanie nasz prac. Prosiem go o wysuchanie i przeprowadzenie dochodzenia, lecz
okazao si to prnym przedsiwziciem.
Laboratorium przestao istnie w dzie Nowego Roku 1981. Miejscowy szef VA mia czelno
zaproponowa Andy'emu i Joe'mu prac nocnych urzdnikw administracji. Marino podj prac w
Louisiana State University Medical School w Shreveport, gdzie, na ma skal, w dalszym cigu
zajmuje si technik oddziaywania za porednictwem elektrododatnich jonw srebra. Spadaro
rwnie pozosta przy chirurgii ortopedycznej w SUNY Upstate Medical Center, tam wanie, w
Syracuse. Maria Reichmanis zdecydowaa, e ma ju do zawodowego uprawiania nauki, cakowicie
zrezygnowaa z bada i wysza za m. To by koniec czoowej grupy, ktra stawiaa sobie za cel
badania nad uzyskaniem regeneracji koczyn i rdzenia krgowego i jednego z niewielu, poza orbit
DOD, laboratoriw bioelektromagnetyki.
Podjem si trudu szczegowego opowiedzenia o moich dowiadczeniach z dwu zasadniczych
powodw. Oczywicie, chc opowiedzie ludziom o tym, co doprowadza mnie do furii. Wiksze
znaczenie ma jednak to, e chc powiedzie szerszej grupie spoeczestwa, i nauka nie rzdzi si
prawami, o jakich czytaj w gazetach i magazynach. Chc, aby ludzie bdcy laikami w dziedzinie
nauki rozumieli, e nie mog automatycznie bra za dobr monet owiadcze naukowcw, gdy zbyt
czsto owiadczenia te s mylce i maj na celu przyniesienie korzyci ludziom, ktrzy je skadaj.
Chc, aby nasi obywatele, zarwno laicy, jak i badacze, podjli prac nad zmian systemu
zarzdzania badaniami naukowymi. Sposb, w jaki badania obecnie s finansowane i oceniane,
sprowadza si do tego, e dowiadujemy si coraz wicej o coraz wszych wycinkach rzeczywistoci,
a nauka miast naszym przyjacielem staje si naszym wrogiem.
komrce.
GLEJ Tkanka skadajca si z wielu typw komrek, pord ktrych wikszo stanowi komrki
glejowe. Tkanka ta stanowi wikszo ukadu nerwowego. Nie uwaano tych komrek za nerwowe ze
wzgldu na to, e nie mog one generowa impulsw nerwowych. Uwaano wic, e nie s one
zdolne do przekazywania informacji, lecz e odywiaj one waciwe komrki nerwowe i speniaj
wobec nich funkcj ochronn. Koncepcja ta ulega jednak zmianie. Wiadomo ju, e komrki glejowe
maj takie wasnoci elektryczne, ktre (jakkolwiek nie s identyczne z tymi, jakie ujawniaj si w
trakcie propagacji impulsu czynnociowego) umoliwiaj im odgrywanie kluczowej roli w komunikacji
wewntrz organizmu.
HERC Liczba cykli zmian realizujcych si w okresie jednej sekundy. Jednostki tej uywa si w
celu okrelania tempa zmian pola elektromagnetycznego. Nazwa ta pochodzi od nazwiska
niemieckiego fizyka Heinricha Hertza, ktry w 1888 r. pierwszy eksperymentalnie stwierdzi istnienie
fal radiowych.
HOMEOSTAZA Zdolno organizmu do utrzymywania staego rodowiska wewntrznego".
Ludzki organizm, na przykad, przy pomocy rozmaitych rodkw umoliwiajcych wyczuwanie
poziomu tlenu i zwikszenie lub zmniejszenie tempa oddychania, zawsze utrzymuje sta ilo tlenu
rozpuszczonego we krwi.
IN VITRO Eksperyment przeprowadzony w naczyku szklanym na jakiej czci organizmu
ywego.
IN VIVO Eksperyment przeprowadzony na caym nie uszkodzonym organizmie.
KOLAGEN Rodzaj biaka stanowicego wikszo materiau tworzcego wknist tkank
czn, ktre spaja czci ciaa.
KOMRKI SCHWANA Komrki otaczajce wszystkie neurony poza tymi, ktre znajduj si w
mzgu i rdzeniu krgowym. Patrz take: GLEJ
KRGOWIEC Jakiekolwiek zwierz posiadajce krgosup. Do tej grupy nale wszystkie ryby,
pazy, gady, ptaki i ssaki. Plan budowy ciaa wszystkich krgowcw jest taki sam, a wic posiadaj
one krgosup, cztery koczyny, za ich ukady narzdw: miniowy, krenia i nerwowy zbudowane
s podobnie.
MAGNETOSFERA Obszar wok Ziemi, w ktrym jej pole magnetyczne ma wikszy wpyw ni
pole magnetyczne midzyplanetarne. Obszar ten rozciga si od ok. 50 do 80 ty. km od powierzchni
Ziemi. Specyficznym skadnikiem magnetosfery s pasy Van Allena, w ktrych znajduj si czstki
schwytane przez ziemskie pole magnetyczne.
MAGNETOTAKSJA Aktywne przemieszczanie si zwierzcia ku jednemu z biegunw magnesu.
MATERIA FOTOELEKTRYCZNY Substancja, ktra zamienia wiato w energi elektryczn,
powodujc przepyw prdu, jeli tylko zostanie owietlona.
MATERIA PIEZOELEKTRYCZNY Substancja zamieniajca naprenie mechaniczne w
energi elektryczn, powodujc przepyw prdu, jeli zostanie zgita lub cinita.
MATERIA PIROELEKTRYCZNY Substancja zamieniajca energi ciepln w energi
elektryczn, powodujc przepyw prdu w rezultacie jej podgrzania.
MITOZA Podzia komrkowy. Zasadnicza faza podziau trwa zaledwie kilka minut, lecz musi j
poprzedzi znacznie duszy okres, kiedy zachodz procesy wstpne, takie jak podwojenie zawartoci
DNA. W zasadzie cay ten proces trwa okoo jednego dnia.
NABONEK Oglne okrelenie odnoszce si do skry i do wyciki przewodu pokarmowego.
NADPRZEWODNICTWO Przewodzenie prdu elektrycznego przez okrelone materiay, ktre w
specyficznych warunkach (zazwyczaj w bardzo niskiej temperaturze) nie stanowi adnej przeszkody
dla przepywu prdu. Prd taki nie zmniejszy swego natenia tak dugo, jak dugo bd speniane
warunki konieczne do wystpowania nadprzewodnictwa.
NASKREK Zewntrzna warstwa skry, w ktrej nie wystpuj naczynia krwionone.
NEOBLAST Niewyspecjalizowana komrka zarodkowa, ktra zachowuje si a do okresu
dojrzaoci organizmu u niektrych prostszych zwierzt. W rezultacie doznanego uszkodzenia ciaa
jest ona kierowana do miejsca zranienia, gdzie bierze udzia w procesie regeneracyjnego wygajania
rany.
NERW KULSZOWY Gwny nerw w nodze. W jego skad wchodz zarwno wkna ruchowe
przenoszce impulsy do mini nogi, jak i wkna czuciowe przewodzce impulsy do mzgu.
NEUROHORMON Zwizek chemiczny wytwarzany przez komrki nerwowe, ktry moe
oddziaywa na inne nerwy lub inne czci ciaa.
NEURON Komrka nerwowa.
NEUROTRANSMITER Zwizek chemiczny biorcy udzia w przenoszeniu impulsu nerwowego
poprzez synaps.
NIEZRNICOWANA(Y) Okrelenie stosowane w odniesieniu do komrek, ktre nie s
wyspecjalizowane, znajduj si w stadium embrionalnym lub prymitywnym. Patrz take:
ODRNICOWANIE, RNICOWANIE, PONOWNE RNICOWANIE
ODRNICOWANIE Proces, w wyniku ktrego dojrzaa, wyspecjalizowana komrka powraca do
stanu wyjciowego, zarodkowego, niewyspecjalizowanego. W trakcie odrnicowania zachodzi
odblokowanie genw, ktre koduj ujawnianie si cech wszystkich innych typw komrek. Patrz
take: RNICOWANIE, GEN, PONOWNE ZRNICOWANIE
OKOSTNA Warstwa mocnego wknistego kolagenu otaczajca kad ko. Zawiera ona
komrki, ktre przeksztacaj si w osteoblasty w trakcie gojenia zama.
OSTEOBLAST Komrka tworzca ko poprzez wytwarzanie specyficznego typu kolagenu,
stanowicego podstawow struktur koci.
OSTEOGENEZA Tworzenie nowej koci, zachodzce w trakcie embriogenezy, rozwoju
postnatalnego czy te w trakcie wygajania zamania.
PARA ZASAD Poczenie dwu spord czterech fundamentalnych grup zwizkw chemicznych,
z ktrych zbudowane s wszystkie czsteczki DNA I RNA. Pary zasad s najmniejszymi jednostkami
znaczenia w kodzie genetycznym. Im wicej par znajduje si w molekule, tym wiksze ma ona
rozmiary.
PPRZEWODNICTWO Przewodzenie prdu elektrycznego w wyniku ruchu elektronw lub
dziur" (luk po elektronach) poprzez sie krystaliczn. Jest to trzeci, i to cakiem niedawno odkryty,
sposb przewodnictwa elektrycznego. Pozostae typy przewodnictwa to przewodnictwo metaliczne,
realizujce si wskutek ruchu elektronw wzdu przewodnika, oraz przewodnictwo jonowe, ktre
realizuje si dziki ruchowi naadowanych atomw (jonw) w elektrolicie. Pprzewodniki sabiej
przewodz prd elektryczny ni metale, lecz znajduj znacznie szersze zastosowanie ni przewodniki
obydwu pozostaych typw. Z tej te przyczyny s one podstawowymi materiaami, z jakich wytwarza
si tranzystory i. ukady scalone, majce powszechne zastosowanie w wikszoci wspczesnych
ukadw elektronicznych.
PONOWNE RNICOWANIE Proces, w wyniku ktrego wczeniej dojrzaa komrka, ktra
ulega odrnicowaniu, znw staje si komrk dojrza, zrnicowan. Patrz take:
ODRNICOWANIE, RNICOWANIE
PREFORMACJA Patrz: EPIGENEZA
RNICA POTENCJAW Inaczej napicie. Czasami okrelenie to odnosi si do sytuacji, gdy
nie zachodzi przepyw prdu, lecz rnica potencjaw jest zdolna spowodowa przepyw prdu, jeli
tylko zostanie zamknity obwd elektryczny.
RNICOWANIE Proces, w trakcie ktrego jaka prosta komrka embrionalna przeksztaca si
w dojrza, zrnicowan komrk osobnika dorosego. Proces ten obejmuje ograniczenie lub te
zablokowanie wszystkich genw charakterystycznych dla komrek innych typw. Patrz take:
PONOWNE RNICOWANIE, GEN. RNICOWANIE
RYTMY CIRKADIALNE Dominujcy we wszystkich organizmach typ rytmiki biologicznej. Nazwa
ta wywodzi si z aciny: circa (okoo) i dies (dzie). Patrz take CYKLE BIOLOGICZNE
SALAMANDRA Jakiekolwiek zwierz z grupy pazw spokrewnionych z abami, lecz
zachowujce ogon przez cae ycie. yj one w wodzie lub w rodowisku wilgotnym. Dugo ciaa
wikszoci salamander wynosi od 5 do 8 cm, ale niektre mog osign wielko przekraczajc 30
cm. Poniewa salamandry s krgowcami o anatomii podobnej do naszej oraz dlatego, e bardzo
dobrze zachodzi regeneracja wielu ich czci ciaa, s one zwierztami powszechnie
wykorzystywanymi w badaniach nad regeneracj.
SIE KRYSTALICZNA Precyzyjne i uporzdkowane uoenie atomw w krysztale, dziki czemu
Maxwella".
Rozterka duchowa autorw, osobiste niepowodzenia podyktoway barwne tytuy dajce duo do
mylenia. Mianowicie: Rozbieno norm"; Niewidzialna wojna"; Krytyczne powizania". Wreszcie
jeszcze postscriptum Nauka upolityczniona". To zakoczenie czci czwartej ksiki tyczy
szczeglnie relacji midzy czowiekiem a rodowiskiem elektromagnetycznym czasu pokoju i wojny.
Cz najbardziej realna dla odbiorcy w szerokim rozumieniu.
Przyblienie omawianych problemw w uproszczony sposb uatwiaj rysunki. Jest ich 87.
Wizualizacja moe by tak samo pocigajcym elementem ksiki naukowo-popularnej, jak mniejsze
lub wiksze skandale naukowe, ktrych czytelnik jest zawsze chciwy. Ksika popularna musi
podrywa zaciekawienie.
Przed czytelnikiem odsaniaj si coraz to nowe wiadomoci i nie doznane dotychczas emocje.
Niekiedy przytaczane szczegy gry nale do przepierki" amerykaskiej nauki, tym samym w jakim
stopniu nauki wiatowej. Prby zmiany nauki robi wraenie gosu ludzkiego bijcego w prni bez
echa.
Powoli dochodzimy do bardziej istotnych problemw ksiki. Sporne bywaj zwykle wielkie i
szerokie syntezy oraz teorie uoglniajce. Interpretacja wynikajca z globalnego widzenia dowodw
nie musi by podzielana przez innych. Ksika niesie duy pakiet faktw stwierdzonych przez
Beckera, ale czsto nie popartych przez, innych. Zjawiaj si niezgodnoci empiryczne, ktre maj
zbyt duy luz interpretacyjny, jednoznacznych przecie faktw. Jak ocenia podobne niezgodnoci
rozpoznania? Niepotwierdzanie bada Beckera widocznie ma jakie obiektywniejsze powody.
Zastrzeenia w stosunku do bada Beckera byy moe jedynie niechci innych kompetentnych
badaczy, cho nie tak inwencyjnych. Skd na dowiadczalnym poziomie niezgodnoci? Stwierdzenie
empiryczne jest miarodajne dopiero wtedy, gdy pierwsze wyniki potwierdzaj badania innych.
Becker stoi na stanowisku fizjologa i biochemika, ale wprowadza nowatorstwo w te dziedziny.
Stwierdza zjawisko, w zasadzie znane od ubiegego stulecia, prdw czynnociowych nerww i
mini. W chemicznej stronie ycia widzi jednak nie tylko ruch jonw, ale rwnie pola i prdy
elektryczne pochodzenia niejonowego. Gojenie ran, zama koci, szerzej zjawiska regeneracji s
wraliwe nawet na kierunek prdu. Dla Beckera oczywiste jest, e takie uwarunkowania na pola
elektryczne cz si z niezwyk wraliwoci na pola magnetyczne niskiego natenia.
Becker jest empirykiem wycigajcym wnioski i relacji organizm rodowisko. W latach 50-ych byo
to rzeczywicie nowatorstwo, o ktrym niewielu ludzi wiedziao. Dzisiaj patrzymy ju inaczej, cho nie
do koca znamy mechanizmy dziaania pl elektromagnetycznych na organizm.
Procesami elektrycznymi i magnetycznymi organizmu mona sterowa na korzy szybszej
regeneracji tkanki. To sterowanie procesami biologicznymi urosn moe do stanu sztuki leczenia.
Becker miao wyraa swoje kontrzdanie w stosunku do reszty biologw: Czuem, e ci, ktrzy
redukuj ycie do pewnego typu interakcji moleku, yj w zimnym, szarym i martwym wiecie, ktry
prcz tego, e jest monotonny, jest take fantazj". Ten cytat oznacza konflikt midzy Beckerem a
reszt pracownikw biologii.
Przywyklimy nauk amerykask traktowa jako przedsiwzicie intelektualne najwyszego
standardu na wiecie, pod wzgldem doboru ludzi w wyniku drenau mzgu, wyposaenia
aparaturowego, bibliograficznego oraz finansw. Ksika wydaje si inaczej rozumie narodowy
standard, i to w kadym z wyej wymienionych punktw. By moe, chodzi tutaj o absolutn wolno
badacza, nie ubieranie go w specjalne ramy. Wolno zostawiona badaczowi wchodzi w nauk
narodow. Jest wic zyskiem. Rozgrywanie naukowego tenisa. Becker kontra reszta, okazuje si nie
we wszystkich aspektach w peni uzasadnione. Nie dowodzi to, e nauka amerykaska nie dorasta do
wiatowego poziomu w biologicznej, a tym samym w medycznej dziedzinie. Dla kontrastu jest wzita
nauka radziecka. wyrosa niejako na odmiennych zasadach. czasami niezbyt dokadnie poznana
przez Beckera i Seldena. W ferworze posugiwania si emocjami wychodzi niekiedy maa znajomo
tej innej nauki, branej przez autorw jako kontrast "amerykanizmu naukowego".
Mimo 30 lat pracy badawczej i ocierania si o wielk nauk, zdaje si Becker by zaskoczony. Je
nauka ma stron ekonomiczn, prestiow, polityczn, strategiczn, socjologiczn. Nauka jest
kapitaem nie tylko intelektualnym, ale istnieje jako co w rodzaju giedy naukowej na wiecie. Nie
mona by kracowym w ocenie rozwoju nauki tylko w aspekcie wolnoci.
Trzydzieci lat bada naukowych nad bioelektrycznoci nie jest zbyt atwe do oceny w zestawie z
obecnym stanem wiedzy w tej dziedzinie. Becker pamita trudnoci doznane w badaniu
elektrycznoci witalnej. Trzydzieci lat wstecz bioelektryczno cznie z pprzewodnikami bya
jeszcze prawdziw rzadkoci. Wobec czego zrozumiaa jest opozycja i ostrono pracownikw i
decydentw nauki w tamtym czasie w stosunku do badawczych wynikw Beckera. Obecny stan
bada bioelektrycznych jest ju bogato reprezentowany. Z jednej strony Becker ma wiadomo tego.
z drugiej za obserwuje zbyt mae zainteresowanie tym zagadnieniem. Analizujc swoje ycie
naukowe, dochodzi do wniosku, e istniej odgrne zahamowania i ukierunkowania nauki. Pisze:
Wadza przeciwko ludziom". Dowodem powierzchownego podejcia do elektromagnetyki jest
rozpito norm bezpieczestwa i niewidzialna wojna toczca si bez konfliktu. Postscriptum jest
wymowne:, ,Nauka upolityczniona".
Zgodzi si trzeba; e w eksperymentalnej elektromagnetyce panuje jakie metodologiczne
niechlujstwo. Wynikiem tego s zawsze cytaty, co, kto i kiedy otrzyma w wyniku, a nie, co faktycznie
stwierdzono. Operuje si nazwiskami badaczy, a nie wynikami ich bada, ktre mog si nie
pokrywa. Widocznie biologiczny aspekt elektromagnetyczny jest bardziej nieosigalny, ni nam si
wydaje. A moe w elektromagnetyce biologicznej jest zawsze wicej niewiadomych ni w aplikowaniu
metod fizycznych? Rozrzut danych ma zapewne szersze to, ni si wydaje w statystycznych
badaniach na niewielkim materiale. Nie znamy w zasadzie podstaw dziaania ycia. Badamy ycie
jako konglomerat cech elektrycznych, magnetycznych i elektromagnetycznych oraz zachowa si
materii oywionej w zespole tych czynnikw.
Kadego, kto czyta ksik Beckera i Seldena, uderza niebywaa znajomo taktw w naukach o
yciu. cilej mwic, Becker urasta do ywej encyklopedii biologicznej. Jest magazynem wiedzy o
yciu do roku 1985. Przy tym przeogromnym bogactwie wiadomoci nie stworzy wielkiej syntezy
ycia. Pozosta tylko mylcym encyklopedyst biologii. Dla szerokiego odbiorcy ksiki jest to raczej
cecha dodatnia. Ludzie bardziej si interesuj czyj erudycj, a wic znajomoci szczegw,
ktrych by gdzie indziej nie znaleli, ni najwspanialsz teori istotnego problemu.
Becker odznacza si w eksperymentowaniu inwencj. Wie fakty, wyczuwa ich wspzalenoci.
Nie robi jednak wielkiej syntezy biologicznej. Na razie zajmuje si szczegami, ktre jako analityk
wielostronnie przebada. Wyczuwa potrzeb elektromagnetycznego retuszu" w biologii ujmowanej
chemicznie. Nie ryzykuje skoku mylowego opartego na poznanych faktach, ktre w kwantowych
wymiarach mogy by elektromagnetyczne.
Becker nie jest twrczy w oglnym rozumieniu biologii, jest natomiast bystrym eksperymentatorem
poszukujcym nowych zwizkw w organizmie. Potwierdza dowiadczalny fundament bioelektroniki
sformuowanej w Polsce w 1967 roku, umacnia tym samym wnioski przewidywane w bioelektronice,
mniej za sam elektromagnetyczn ide.
Becker omawia wiele przykadw elektrycznych i magnetycznych zachowa materii oywionej.
Przytacza szeroki zestaw elektromagnetycznych dziaa i odbioru tych pl przez ywy obiekt. Nie
formuuje jednak uniwersalnej zasady ycia. Becker pozostaje biochemikiem, ktry wprowadza w
ywy obiekt energetyczne czynniki. Tradycyjnie poszukuje struktur anatomicznych odpowiedzialnych
za ich funkcje przy dziaaniu okrelonych bodcw.
Nie wystarcza stwierdzenie: Caa materia oywiona i nieoywiona jest w gruncie rzeczy
zjawiskiem elektromagnetycznym. wiat materialny, przynajmniej w tym zakresie, w jakim zosta
spenetrowany, jest struktur atomow, ktr spajaj siy elektromagnetyczne". Twierdzenie na tej
podstawie, e ycie jest elektromagnetyczne, nie jest spraw oczywist i wystarczajc. Poznanie
wielu faktw wiadczcych o polach i prdach elektrycznych, magnetycznej reakcji organizmw na
sabe pola geomagnetyczne, pprzewodnictwo zwizkw biochemicznych wskazuje, e przyroda
gboko ukrya tajemnice ycia.
Nie mona stawia znaku rwnoci midzy Elektropolis" Beckera a ukadem bioelektronicznym.
Elektromagnetyka jest zjawiskiem makroskopowym, jak to ujmuj rwnania Maxwella, ale rwnie,
kwantowym. Znalezienie elektromagnetyki wymiaru kwantowego w biologii wymaga projekcji
modelowej na podstawie poznanych faktw. Praca Beckera moe dostarczy nowych rozezna, ktre
ugruntowayby empiryczne podstawy w wikszym stopniu ni dotychczasowe prace Sedlaka.
Daremnie wic szuka analogii midzy Elektropolis" Beckera i Seldena a bioelektronik Sedlaka.
Styl pracy i charakter wnioskw u analityka rni si zasadniczo od syntetycznego podejcia do
problemu natury ycia. W bioelektronice jest wprawdzie mniej materiau faktycznego, za to zostay
stworzone jakie zasady elektromagnetycznych podstaw ycia z szerokimi wnioskami, jak:
elektromagnetyczne ycie, taka sama rwnie natura wiadomoci, laserowe efekty biologiczne,
elektrostaza, elektromagnetyczna informacja kwantowa, bio-plazma. Elektromagnetyczno ycia jest
tylko lunym przypuszczeniem Beckera na podstawie cech elektrycznych i magnetycznych
biochemicznej masy i jej elektromagnetycznej wraliwoci. Elektromagnetyczno u Beckera jest