C ZE G O C H C E M Y ?

K O M EN T ARZ DO PRO G RAM U

S O C JA L D E M O K R A C JI K R L E S T W A P O L S K IE G O

L IT W Y

napisaa Ra Luksemburg
Wyd. SDKPiL, Warszawa 1906

I
Socjaldemokracja Krlestwa Polskiego i Litwy dy
wsplnie z socjaldemokracj innych krajw kapitalistycz
nych do urzeczywistnienia socjalistycznego ustroju. To
jest: dy ona do usunicia wyzysku klasy robotniczej
przez wacicieli ziemi, fabryk, warsztatw, kopal i dc
oddania tych wszystkich rodkw produkcji na wspln
wasno pracujcego ludu.
Ju w samych pocztkach przemysu fabrycznego, kt
ry rozwin si w Anglii i we Francji jeszcze w kocu
osiemnastego i na pocztku zeszego wieku, a w Niem
czech koo trzeciego i czwartego dziesiciolecia, robotnicy
tych krajw zostali popchnici przez wyzysk i ndz do
walki. W pocztkach ruchu robotnicy angielscy rozbijaj
fabryki, niszcz maszyny, upatrujc w nich winowajcw
swej ndzy. W 1831 roku we Francji tkacze lugduscy
[lyoscy] urzdzaj rozruchy z godu, w 1844 roku tkacze
domowi na lsku w Niemczech i w Czechach powstaj
rwnie, doprowadzeni do ostatecznoci wyzyskiem fa
brykantw. Wszystkie te ruchy zostay szybko stumione
brutaln przemoc panujcej buruazji. Byy to tylko
pierwsze ywioowe objawy cierpie masy robotniczej
i jej buntu. Powstajcy robotnicy nie rozumieli jeszcze
wwczas, ani gdzie ley rdo ich ndzy, ani w czym szu
ka naley zmiany na lepsze.
Myl, e jedynym gruntownym lekarstwem na cierpie
nia milionw pracujcych jest zniesienie prywatnej wa
snoci narzdzi pracy i zaprowadzenie socjalistycznego
314

ustroju, witaa wwczas dopiero w gowach niewielu ge

nialnych mylicieli. Takimi byli Robert Owen z Anglii,
Karol Fourier i Saint-Simon we Francji. Race sprzecz
noci midzy prniactwem i zbytkami nielicznej garci
bogaczy a ndz straszliw caej wielkiej masy pracuj
cego ludu, zepsucie moralne, szerzone przez kapitalizm
w sferach majtnych, i zezwierzcenie umysowe w sfe
rach robotniczych, wszystko to napeniao ich wstrtem
do panujcych porzdkw spoecznych i kazao im szuka
wyjcia w zupenej zmianie ustroju. Wszyscy trzej doszli,
cho rnymi drogami, do przekonania, e ustrj obecny
oparty jest na krzyczcej niesprawiedliwoci i krzywdzie
wikszoci pracujcych. Wszyscy trzej poznali te drog
rozmylania, e rdem niedoli robotniczej jest wasno
prywatna kapitalistw i wacicieli ziemskich, a ratun
kiem dla cierpicej ludzkoci u s t r j s o c j a l i
styczny.
Jednak aden z tych genialnych obrocw klasy robot
niczej nie by w stanie wskaza na pocztku zeszego
stulecia drogi do urzeczywistnienia ideau socjalizmu.
Zwracali si oni do szlachetniejszych jednostek z burua
zji, szukali bogatych filantropw, dobroczycw, ktrzy
by z litoci nad niedol mas ludowych zaprowadzili wiel
k reform spoeczn. Ale dobroczycw takich niepo
dobna byo znale, a gdyby si nawet znaleli, usiowa
nia ich, jako jednostek, musiayby pj na marne. ad
nemu za z tych genialnych mw na myl nie mogo
przyj, e ta wyndzniaa, poniona, ciemna masa robot
nikw sama jest jedynie powoan i stanie si z czasem
zdoln do zreformowania caego spoeczestwa. Dlatego
te wielkie idee Owena, Saint-Simona i Fouriera pozo
staway szlachetnymi marzeniami, utopi, i dlatego na
zywamy ich s o c j a l i s t a m i u t o p i j n y m i .
Dopiero K a r o l M a r k s i F r y d e r y k E n g e l s
postawili denia socjalistyczne na nowym mocnym fun
damencie, wyjaniwszy, e ludowi pracujcemu nie moe
315

pomc adna filantropia buruazyjnych dobroczycw

i e w y z w o l e n i e k l a s y r o b o t n i c z e j p o
winno by dzieem samej klasy robotni
c z e j . Myl t, rzucon robotnikom wszystkich krajw
ju w M a n i f e c i e K o m u n i s t y c z n y m , wyda
nym w roku 1848, Marks i Engels, jako te Ferdynand
Lassalle objanili potem przez dugoletnie badania nau
kowe, dowidszy, e zaprowadzenie ustroju socjalistycz
nego jest nie tylko pikn ide i wymaganiem sprawie
dliwoci, lecz e jest ono k o n i e c z n o c i h i s t o
ryczn.
Rozwj produkcji maszynowej, wielkiego przemysu,
wtrca we wszystkich krajach coraz szersze masy lud
noci w ndz i zupen zaleno od kapitalistw. Paca
robocza olbrzymiej wikszoci robotnikw zaledwie za
bezpiecza ich od mierci godowej i czsto nie daje nawet
monoci utrzymania rodziny. I ona, i dzieci nieletnie
robotnika zmuszone s zaprzc si rwnie do jarzma ka
pitalisty. ycie rodzinne robotnika jest przeto zniszczone,
a jego zdrowie ju od wczesnej modoci nadwtlone
cik prac. Kryzysy przemysowe, powtarzajce si co
pewien przecig lat i wywoujce zastj w przemyle,
podczas ktrego towary nie znajduj zbytu, pozbawiaj
jeszcze nadto tysice pracowitych robotnikw zajcia
i chleba, dodajc do innych cierpie ludnoci pracujcej
straszn niepewno jutra.
Ale z drugiej strony ten sam rozwj wielkiego prze
mysu skupia coraz bardziej i powiksza klas robotnicz,
czyli armi niezadowolonych z istniejcego porzdku rze
czy. Konkurencja z fabryk, z wielk wasnoci rujnuje
i drobnego majstra rzemielniczego, i chopa na maym
skrawku roli. Tracc z rk warsztat i ziemi, rzemielni
cy i chopi napywaj coraz liczniej do miast i osad fa
brycznych. Przez to skupiaj si coraz bardziej w cen
trach przemysowych masy proletariatu, pozbawionego
wszelkiej wasnoci, ktre w ten sposb przekonywaj
316

Strona tytuowa broszury programowej SD K PiL Czego chcemy?

z 1906 r.

si, e s ogromn wikszoci spoeczestwa, poznaj

wyzysk, ktrego s ofiar, i swoj si, lec w pocze
niu i jednoci.
Zarazem skupia si coraz bardziej i wasno wyzyski
waczy, podczas gdy ilo ich w stosunku do ludnoci si
zmniejsza. Wskutek konkurencji przemysowej wyrastaj
na miejsce dziesitkw maych i rednich zakadw i fa
bryk nieliczne olbrzymy fabryczne z tysicami robot
nikw i milionow produkcj. Na miejsce wielu prywat
nych przedsibiorstw staje towarzystwo akcyjne, w kt
rym pojedynczy kapitalici s tylko wacicielami udzia
w, akcji, kady odpowiednio do woonego w przedsi
biorstwo kapitau. Wytwarzanie odbywa si tu cakowicie
bez udziau kapitalistw, pod kierownictwem patnego
dyrektora, podczas gdy zyski z pracy wielkiej armii ro
botniczej pyn do kieszeni kapitalistw bez adnych
zasug z ich strony, jedynie dlatego, e s oni wacicie
lami maszyn, ziemi, zabudowa. W ten sposb coraz wi
doczniejszym si staje dla wszystkich, e kapitalista jest
tylko zbytecznym pasoytem w produkcji.
Tak rozwj przemysu coraz wyraniej stawia robot
nikom przed oczy ten fakt, e cae bogactwo buruazji,
jak i ich wasna ndza pochodz std, i rodki produkcji
znajduj si w rkach prywatnych kapitalistw i su
im do wyzyskiwania robotnikw, nie posiadajcych nic,
prcz swej siy roboczej na sprzeda. Odebranie fabryk,
ziemi, kopal tym prywatnym wyzyskiwaczom i oddanie
ich do wsplnego uytku caej pracujcej ludnoci staje
si coraz moliwszym, wobec tego, e coraz mniejsza sto
sunkowo ilo posiadaczy dziery w swych rkach coraz
wiksz cz produkcji.
Chociaby liczba kapitalistw wzrastaa, ale bez po
rwnania szybciej wzrasta liczba robotnikw, ktrzy sta
j si najliczniejsz klas w spoeczestwie.
Zarazem staje si coraz widoczniejszym, e dalszy roz
wj gospodarki kapitalistycznej, z jej kryzysami, nie-

318

pewnoci bytu i ndz najszerszych mas ludowych, pro

stytucj, militaryzmem, doprowadziby do zupenego
zwyrodnienia cielesnego i duchowego ludnoci, gdyby
walka proletariatu ju dzi nie stawiaa mu pewnej tamy.
Spoeczestwo ludzkie musiaoby wpa przy dalszym
nieokieznanym panowaniu kapitalizmu po pewnym cza
sie w oglne zdziczenie. Zatem usunicie kapitalistyczne
go ustroju staje si tak sam naglc potrzeb postpu
spoecznego, jak w swoim czasie byo zniesienie pa
szczyzny.
Dla dokonania przewrotu potrzebna jest dzi tylko jed
na rzecz: aby klasa robotnicza zrozumiaa, e zniesienie
kapitalizmu jest jej zadaniem, i aby si zczya do walki
w jedn cis organizacj. To zrozumienie i ta organiza
cja postpuj i bd postpoway naprzd wraz z rozwo
jem gospodarki kapitalistycznej i stosunkw pastwa ka
pitalistycznego.
Rozwj przemysu obj dzi w swe panowanie prawie
wszystkie kraje Europy, Pnocn Ameryk, Australi,
wtargn i do Azji i w gb Afryki nawet. Szerzy on te
ndz i niezadowolenie klas pracujcych po caym wie
cie, wrd wszystkich narodowoci. Kapitalizm jest mi
dzynarodow plag ludzkoci. Dlatego te i robotnicy we
wszystkich krajach musz dziaa cznie i jednakowo
przeciw wyzyskowi. Panowanie kapitalizmu i zniesienie
prywatnej wasnoci nie da si uskuteczni w jednym
jakim kraju niezalenie od innych. Tylko naraz we
wszystkich krajach, gdzie dymi kominy fabryczne, gdzie
ndza goci w domach robotniczych, mog robotnicy
wsplnie, czn walk uskuteczni przewrt socjalistycz
ny. Karol Marks i Fryderyk Engels zakoczyli w 1847 ro
ku swj Manifest Komunistyczny okrzykiem: P r o 1 et a r i u s z e w s z y s t k i c h k r a j w , c z c i e si!
W myl tego socjaldemokracja jest parti m i d z y n a
r o d o w . Dy ona do zczenia robotnikw wszech
319

narodowoci i krajw w jedn armi, walczc o lepsz

przyszo dla ludzkoci.
Ustrj socjalistyczny bdzie prawdziwym wyzwoleniem
ludzkiego spoeczestwa od nierwnoci midzy ludmi,
od wyzysku jednych ludzi przez drugich, od panowania
jednych nad drugimi, od ucisku podbitych narodw przez
narody zaborcze, od upoledzenia kobiet przez panowanie
pci mskiej, wyzwoleniem od przeladowa za wiar,
wyznanie, przekonanie. Przedstawi sobie we wszystkich
szczegach, jak bdzie wyglda przyszy ustrj socjali
styczny, niepodobna, i wszelkie prby tego rodzaju pole
gaj na fantazji. Ale zupenie wyranie i z ca pewno
ci mona ju dzi pozna g w n e p o d s t a w y
przyszego ustroju. Wystarcza, i wiemy, e bdzie on po
lega na naleeniu wszystkich rodkw produkcji do spo
eczestwa i e nie kady pojedynczy producent na wa
sn rk, tylko spoeczestwo cae i jego wybrane organy
bd kieroway produkcj, ebymy wywnioskowa mo
gli, i przyszy ustrj nie bdzie zna ani niedostatku, ani
prniaczego zbytku, ani kryzysw i niepewnoci jutra.
Z usuniciem sprzeday siy roboczej prywatnym wyzy
skiwaczom zniknie rdo wszelkiej dzisiejszej nierwno
ci spoecznej.
Socjalizm wic urzeczywistni w stan spoeczny, do
ktrego ludzko wzdycha ju lat tysice. Jeszcze przed
Fourierem, Owenem i innymi socjalistami utopijnymi,
ktrzy si ukazali w pocztkach produkcji kapitalistycz
nej, idea socjalizmu wita ju w dziejach spoeczestwa
ludzkiego w niewyranych formach od dawien dawna.
Przed dwoma tysicami lat pocztkowe chrzecijastwo
pierwszych apostow byo poczone z propagand wspl
nej wasnoci i zrwnania losw midzy bogatymi a bie
dnymi. W XVI stuleciu, gdy w Niemczech rozgrywa
y si krwawe wojny chopskie , to jest, gdy zbuntowa
ni przeciw swemu jarzmu chopi paszczyniani powstali
320

do walki, jeden z gwnych wodzw ich, szlachetny To

masz Miinzer, gosi ewangeli wsplnej wasnoci.
Ale urzeczywistnienie tego ideau nie byo moliwym
dotychczas i stao si moliwym dopiero z rozwojem
wielkiego przemysu maszynowego. Dopiero kapitalizm
rozwin na tyle wydajno pracy ludzkiej, e przy obec
nej technice produkcji nawet ju szeciogodzinna praca
dzienna wszystkich dorosych czonkw spoeczestwa
wystarczyaby dla stworzenia rodkw ku obfitemu y
ciu dla wszystkich. I dopiero kapitalizm stworzy klas
spoeczn, ktra potrafi dokona wielkiego przewrotu,
mianowicie dzisiejszy proletariat przemysowy i rolny.
Nieszczliwy niewolnik staroytnej Grecji i Rzymu by
tylko w stanie od czasu do czasu czyni w rozpaczy bez
podne powstania i gin potem w mczarniach z rki
swych mciwych panw. redniowieczny chop paszczy
niany nie mg si zdoby na nic, prcz buntw ywio
owych, podpalania dworw szlacheckich, po czym wraca
zgnieciony przemoc do dawnego jarzma. Nowoytna kla
sa robotnicza jest pierwsz w dziejach ludzkoci wyzy
skiwan i uciemion klas, ktra zdoa wyzwoli siebie
i ca ludzko od okropnoci panowania jednych ludzi
nad drugimi. Przyzwyczailimy si liczy now er hi
storii ludzkiej od narodzenia Chrystusa. Ale chrzecija
stwo nie zmniejszyo ani na jot cierpie wyzyskiwanych
mas ludowych. Prawdziwa nowa era czowieczestwa na
stanie dopiero od przewrotu socjalistycznego.
Wprawdzie i dzi jeszcze tak zwani rozsdni ludzie
uwaaj socjalizm za mrzonk, za wybryk chorej imaginacji. Ale za wszystkich czasw znajdowali si ludzie,
ktrzy nie umieli zajrze w przyszo dalej swego nosa
i obawiali si wszystkiego, co nowe. Gdy swego czasu
w Niemczech ogoszono zniesienie redniowiecznych ustaw
cechowych, majsterkowie cechowi owiadczyli, e ze znie
sieniem cechw wiat na pewno wyleci ze swych posad.
A gdy w pocztkach zeszego wieku w Bawarii po raz
21 Polskie programy socjalistyczne

321

pierwszy miano przeprowadzi kolej elazn, rada miej

ska jednego z miast bawarskich zdecydowaa, e jazda
kolej elazn sprzeciwia si zdrowiu czowieka, rozumo
wi i bezpieczestwu, przeto koleje elazne s rzecz nie
moliw. Ale historia i postp zawsze kroczyy spokojnie
naprzd, nie ogldajc si na przestrogi i obawy mao
dusznych albo ludzi drcych ze strachu przed utrat
swych przywilejw.
Dzi socjalistyczny przewrt jest tym wietlanym ce
lem, do ktrego zda postp spoeczny z nieubagan
si. I przyspieszenie tego momentu zaley tylko od tego,
aby klasa robotnicza wszystkich krajw uwiadomia so
bie jak najdokadniej, w jaki sposb, jakimi drogami ma
to zadanie wypeni.
II
Klasa proletariatu powoan jest do zniesienia ustroju
kapitalistycznego, czyli do odebrania klasie kapitalistw
i wacicieli ziemskich fabryk i ziemi. Ale uskutecznienie
tego zadania nie jest tak prost rzecz. Jasnym jest, e
jeeli robotnicy jednej jakiej fabryki sprbowaliby ode
bra fabrykantowi jego wasno, to rezultat byby tyl
ko ten, e robotnikw zaaresztowaaby policja, wytoczo
no by im proces przed sdem i wtrcono by ich w kocu
do wizienia za wykroczenie przeciw cudzej wasnoci.
Jeeli za wiksza masa robotnikw w jakim miecie
zmwiaby si tumnie celem oglnego odebrania miej
scowym fabrykantom ich mienia, to na pomoc zagroo
nym kapitalistom ukazaoby si na placu wojsko, ktre by
bagnetem i kul karabinu objanio robotnikom, e wa
sno kapitalisty jest wita i nietykalna.
Ju te przykady wykazuj, e na stray wasnoci
i wyzysku kapitalistw stoj siy, wrogie klasie robotni
czej: wojsko, policja, sdy. Nie do na tym. Prawa, po
dug ktrych sdy skazuj robotnikw za wszelki zamach
322

na wasno kapitalisty, s wydane przez ludzi stojcych

na stray interesw kapitalistycznych. Podatki, ktre do
starczaj rodkw na utrzymanie wojska, policji, sdw
i wizie, s tak urzdzone, e cay prawie ciar ich
spada na ludno pracujc, podczas gdy klasa kapitali
stw jest prawie wolna od ciarw. Szkoy, owiata,
opacona przez grosz pastwowy, suy gwnie do kszta
cenia modziey zamonego mieszczastwa, za dla ludu
pracujcego nauka jest prawie niedostpna i ciemnota
utrzymuje go w ulegej biernoci wzgldem kapitali
stw. W kociele nawet, utrzymywanym z podatku lud
noci robotniczej, ksia wpajaj robotnikom pokor
wzgldem wyzysku kapitalistw, szacunek dla ich wa
snoci i pogodzenie si z wasn ndz i ponieniem.
W ten sposb wszystkie instytucje w pastwie, wojsko,
administracja, prawodawstwo, sdownictwo, system po
datkowy, szkoa, koci s na usugach klasy kapita
listw, s jej narzdziami przeciw klasie proletariatu.
Caa wadza pastwowa jest narzdziem wyzysku kapi
talistycznego. Kapitalici posiadaj wic nie tylko narz
dzia produkcji, ale take dzier wadz pastwow
w swych rkach. Nie tylko kady kapitalista panuje eko
nomicznie nad swymi robotnikami w swej fabryce, ale
caa klasa kapitalistw panuje politycznie w pastwie nad
ludnoci pracujc.
Wobec tego odebranie kapitalistom narzdzi pracy jest
niepodobiestwem, jeeli robotnicy nie odbior im wpierw
wadzy politycznej: wojska, prawodawstwa, administracji.
Dopki te wszystkie rodki panowania i przemocy nad
ludnoci znajduj si w rkach kapitalistw, prywatna
wasno i wyzysk maj dobrych strw i o zniesieniu
ich robotnicy marzy nie mog. Pierwszym warunkiem
uspoecznienia narzdzi produkcji jest zatem, aby klasa
robotnicza porwaa wadz pastwow: rzd, prawoda
wstwo, wojsko, maszyn podatkow w swe rce.
Owadnicie rzdem jest jeszcze potrzebne do socjai21*

323

stycznego przewrotu z innego wzgldu. Dzi produkcj

kieruje kady prywatny kapitalista w swej fabryce,
kady waciciel ziemski w swym majtku podug wa
snego widzimisi. Socjalistyczna gospodarka musi polega
na zczeniu tych wszystkich prywatnych gospodarstw
w jedno i urzdzeniu produkcji zupenie inaczej, miano
wicie na cae spoeczestwo podug jednego oglnego
planu. Rwnie dzisiejsze sdownictwo, dzisiejsze szkoy,
dzisiejsze wojsko, przykrojone do panowania jednej kla
sy spoecznej nad drug, bd dla spoeczestwa socjali
stycznego zupenie niezdatne i musz by z gruntu
przeinaczone. Taka wielka reforma oglna da si tylko
przeprowadzi z jednego centrum wadzy, posiadajcej
moc i odpowiednie rodki w swym rozporzdzeniu. Zmia
ny takie, jak pozbawienie dotychczasowych posiadaczy
wszystkich ich przywilejw wyzysku i ciemienia, nie
obejd si bez gwatownego z ich strony oporu. Klasa
robotnicza musi dla uskutecznienia przewrotu socjali
stycznego mie w rkach rodki do zmuszenia opornych
do posuszestwa, rodki dokonania koniecznych zmian
w sposobach produkcji i wymiany, rodki zupenego zre
formowania instytucji pastwowych. Sowem, koniecz
nym jest, jako wstp do urzeczywistnienia socjalizmu,
wszechwadne zapanowanie klasy robotniczej na pewien
czas w pastwie, czyli d y k t a t u r a k l a s y r o b o t
niczej.
Zatem walka w celu wyzwolenia proletariatu spod ja
rzma kapitalizmu musi by przede wszystkim w a l k
p o l i t y c z n , walk z ca buruazj jako klas, o rz
dy w pastwie.
Panujca dzi w krajach zachodniej Europy buruazj
nie inaczej te dosza do wadzy. Przed rozwojem prze
mysu, za czasw redniowiecznych i a do koca
18-go wieku buruazj bya w pastwie niczym, a szlach
ta feudalna, oparta na paszczynianym wyzysku chopa,
bya wszystkim. Kupcy, kapitalici, przedsibiorcy, bo324

gaci majstrowie, jako nie nalecy do szlachty, mieli rw

nie mao wpywu na rzd, prawodawstwo, finanse, jak
chopi lub robotnicy. Musieli oni tylko ponosi ciar po
datkowy, szlachta upia rkodzielnikw i kupcw, nie
dajc im w zamian nic, prcz pogardy i ponienia. Ten
stan trwa, dopki buruazj nie wyrosa i nie wzmocnia
si na tyle, e poczua si do siln do zrzucenia jarzma
szlacheckich rzdw. Wtedy nastpi szereg wybuchw
rewolucyjnych w gwnych krajach zachodniej Europy.
W 1789 roku wybucha Wielka Rewolucja Francuska,
buruazj poprowadzia za sob lud paryski i oparta na
jego piciach, przepdzia szlacht od wadzy rzdowej
i skasowaa wszystkie redniowieczne przywileje herbu
i krwi szlacheckiej. Dugie lata trwaa jeszcze walka re
wolucyjna, a rozpoczo si we Francji zupene pano
wanie worka pieninego, panowanie buruazji, ktre
trwa dotychczas. To samo powtrzyo si w Niemczech
i w Austrii w 1848 r.
W owych czasach klasa kapitalistyczna nie miaa wstr
tu do rewolucji, do krwi przelewu i gwatownych rod
kw. Chodzio tam o jej panowanie, a ofiary tych rewo
lucji ponosi gwnie na usugach buruazji lud roboczy,
ginc na barykadach. Dzi kolej na klas robotnicz, aby
sama dla siebie signa po wadz.
Gdy buruazj porwaa rzdy polityczne z rk szlachty
redniowiecznej, dla ludu wynika z tego tylko nowa for
ma wyzysku i uciemienia. Miejsce bata paszczynia
nego zaj bicz godu dla wolnego najmity , na miejsce
niewoli pod berem szlachty nastpio pieko pracy fa
brycznej. Klasa robotnicza dy do wadzy politycznej nie
po to, aby zrodzi now form panowania i ucisku, tylko
eby znie raz na zawsze wszelki ucisk i panowanie. Dla
urzeczywistnienia socjalizmu koniecznym jest, aby pro
letariat porwa wadz pastwow i siln doni uy jej
do wykorzenienia dzisiejszych urzdze spoecznych. Ale
dyktatura proletariatu bdzie o s t a t n i m wypadkiem
325

uycia przemocy w dziejach ludzkich w ogle i pierw

szym wypadkiem uycia jej na korzy szerokiej masy
wydziedziczonych.
Klasa robotnicza w obecnym swym stanie nie jest jesz
cze przygotowan do dokonania wielkich zada, jakie j
czekaj. Musi ona przej si przedtem we wszystkich
krajach kapitalistycznych deniem do socjalizmu, jesz
cze olbrzymia masa ludowa musi doj do wiadomoci
swych interesw klasowych.
Do zdobycia wadzy politycznej proletariat musi si
zaprawia codzienn niezmordowan walk z wyzyskiem
kapitalistycznym i z rzdem buruazyjnym. Walka fa
chowa 1 niezbdn jest dla podniesienia cho czciowego
ludnoci pracujcej z gbin ndzy, w ktre je popycha
wyzysk. Walka polityczna suy do obrony interesw pro
letariatu i do stopniowego pozyskania wpywu na pra
wodawstwo i ca polityk pastwow. Robotnicy rozpro
szeni, jako jednostki i lune grupy, nie mog prowadzi
ani walki o polepszenie swego bytu, ani posuwa si ku
objciu wadzy pastwowej. W tym celu koniecznym jest,
aby si oni organizowali w p a r t i p o l i t y c z n .
Tak parti klasow proletariatu jest s o c j a l d e m o
k r a c j a , ktra broni na kadym kroku interesw ma
terialnych i duchowych pracujcej ludnoci, skupia j
w jedn armi walczc, szerzy wiadomo socjalistycz
n w masach i stara si zdoby wpyw na instytucje
pastwowe. Gdy we wszystkich gwnych krajach kapi
talistycznych socjaldemokracja bdzie miaa za sob
wikszo ludnoci pracujcej, wtedy wybije ostatnia go
dzina kapitalizmu.
III
Socjalizm jest deniem midzynarodowym. czy on
francuskich robotnikw i polskich, niemieckich i hiszpa1 Mowa o walce ekonomicznej, zawodowej.

326

skich, rosyjskich i angielskich, woskich i amerykaskich

w jedno wielkie bractwo wszechludzkie, wskazujc im
na wsplne ich zadanie: zniesienie kapitalizmu. Midzynarodowo sprawy robotniczej wyraa si ju dzi przy
kadym wielkim strajku, jak rwnie przy walce wybor
czej, przez wzajemn pomoc bratersk organizacji robot
niczych rnych krajw i czci wiata.
Ale dla walki codziennej robotnicy rnych pastw nie
mog stanowi jednej wsplnej partii politycznej, tylko
musz si organizowa w kadym pastwie osobno. Kla
sa robotnicza musi drog walki politycznej broni swych
interesw w pastwie i stara si o przystosowanie stop
niowe istniejcych urzdze pastwowych do swoich po
trzeb. Lecz w kadym z istniejcych pastw urzdzenia
i warunki polityczne s odmienne. W Szwajcarii istnieje
demokratyczna republika, w ktrej dojrzaa ludno m
ska obiera nie tylko posw do parlamentu, ale nawet
ministrw, tj. czonkw rzdu w powszechnym gosowa
niu. W Niemczech parlament opiera si wprawdzie na
powszechnym prawie wyborczym, ale monarchia ma za
pewniony przez konstytucj stanowczy wpyw na rzd
i na prawodawstwo. W Austrii i w Belgii nie ma nawet
jeszcze rwnego dla wszystkich prawa gosowania do par
lamentu, tak i prawodawstwo jest przywilejem szlachty
i bogatego mieszczastwa. Przede wszystkim za w ka
dym pastwie buruazj panuje za pomoc o s o b n e g o
rzdu, osobnego parlamentu, osobnego wojska. Stosownie
do takiej odrbnoci warunkw pastwowych klasa ro
botnicza w kadym pastwie prowadzi odrbn walk ze
s w o i m rzdem i buruazj, starajc si pozyska wpyw
na instytucje s w o j e g o pastwa.
Proletariat Krlestwa Polskiego i Litwy jest czci
proletariatu pastwa rosyjskiego. Przez lat dziesitki ro
botnik polski i rosyjski razem znosili wsplne jarzmo
despotyzmu. Rzd carski dusi materialnie i moralnie nie
tylko lud polski, ale i rosyjski. Despotyzm, jak i wszelki
32?

rzd dzisiejszy, rozrnia przede wszystkim nie narodo

wo swych poddanych, tylko to, do jakiej nale oni
klasy w spoeczestwie. Polscy wyzyskiwacze znajdowali
pod jego skrzydami opiek i obron swych interesw,
jak i rosyjscy, a rosyjskiemu robotnikowi nahajka da
waa si we znaki, jak i polskiemu. Polski robotnik zno
si wprawdzie prcz ucisku politycznego ucisk narodowo
ciowy, przeladowanie jzyka polskiego. Ale i swoich
wasnych rosyjskich poddanych duchoborw i innych
sekciarzy rzd carski dusi i gwaci swobod ich su
mienia przez setki lat nie mniej okrutnie, jak lud polski.
Za z chopw rosyjskich wymcza rzgami podatki
z daleko wikszym jeszcze barbarzystwem, ni obdzie
ra chopa polskiego.
Ta wsplno bezprawia i ucisku klasowego wytworzy
a wsplno interesw dla klasy robotniczej wszystkich
narodowoci w pastwie rosyjskim. Obalenie caratu
i zdobycie wolnoci politycznych jest jednakowo najpierwsz potrzeb dla polskiego proletariatu, jak i dla
rosyjskiego. W walce politycznej robotnicy polscy sta
nowi zatem z rosyjskimi jedn cao, jedn klas poli
tyczn o jednym programie politycznym.
Polski lud jest wprawdzie w pastwie rosyjskim o tyle
w innym pooeniu, e si znajduje pod rzdem obcej na
rodowoci. Ale polski proletariat nie przestaby by kla
s wyzyskiwan i uciskan, gdyby posiada wasny rzd
narodowy, jak nie przestaje by wyyskiwanym i uciska
nym proletariusz rosyjski od swego rosyjskiego rzdu,
a pracujcy lud polski w Galicji od rzdw autonomicz
nych swojej polskiej szlachty. Jeeli robotnik francuski,
angielski lub niemiecki w lepszych znacznie warunkach
politycznych si znajduje ni polski, to nie dlatego by
najmniej, e yje pod wasnym rzdem narodowym za
miast pod panowaniem obcego rzdu, tylko dlatego, e
rozwj i postp spoeczny usun ju od dugiego czasu
we Francji, w Anglii i Niemczech absolutne rzdy i e
328

robotnicy korzystaj tam z w o l n o c i p o l i t y c z

ne j , ktr sobie w Rosji dopiero zdoby musz. Panu
jca buruazj i szlachta nie czyni w wyzysku adnej
rnicy midzy swoim rodakiem-robotnikiem a obcym.
Kapitalista nie uznaje narodowoci robotnika, rozpatruje
on kadego proletariusza tylko jako si robocz, z ktrej
dla siebie moe zyski wycisn. I rzdy dzisiejszych
pastw, ktre s narzdziem panujcej buruazji, uwa
aj klas robotnicz bez rnicy narodowoci tylko za
materia do suby wojskowej, do zdzierania podatkw
i do wyzysku przez kapita. Dopki istnieje ustrj kapi
talistyczny, pastwo narodowe nie moe by zbawieniem
dla proletariatu. Gdyby wic proletariat polski by dzi
nie podwadnym rosyjskiemu rzdowi, lecz y w niepo
dlegej Polsce, to pastwo polskie byoby dla niego takim
samym piekem kapitalistycznym, jak jest dzi wszelkie
inne pastwo dla klasy robotniczej.
Dlatego ju odbudowanie pastwa polskiego nie moe
by zadaniem polskiego proletariatu. Klasa robotnicza
musi dy nie do budowania nowych pastw i rzdw
buruazyjnych, lecz d o z n i e s i e n i a ich, a przede
wszystkim do rozszerzenia moliwie wolnoci politycz
nych w tych pastwach, w ktrych yje. Dlatego spra
wa robotnicza wymaga nie oderwania Polski od Rosji
dla zbudowania niepodlegego pastwa, tylko zniesienia
absolutyzmu w Rosji i zdobycia wolnoci politycznych
dla polskiego i dla rosyjskiego ludu roboczego.
Odbudowanie Polski jest dzi ju samo przez si
mrzonk. Niepodlega Polska bya pastwem szlachty
i zostaa rozdzielona przez Rosj, Prusy i Austri, jeszcze
zanim powstay w Polsce pierwsze pocztki nowoytnej
produkcji kapitalistycznej. Gdy za rozwin si w Kr
lestwie Polskim przemys, a z nim wyrosa klasa kapita
listw, bya ona od pocztku wrogiem powsta narodo
wych i denia do niepodlegoci. Buruazj polska zna
laza w Rosji zyskowne pole zbytu dla swych towarw,
329

a w carskim rzdzie siln pomoc i opiek przeciw pol

skiej klasie robotniczej. Szlachta polska rwnie korzy
sta obecnie z rozwoju przemysowego w kraju i z opieki,
jak zapewnia rzd rosyjski klasom wyzyskujcym, za
niechaa te od dawna wszelk myl o powstaniu. Bur
uazj polska i szlachta s dzi podporami rosyjskiego pa
nowania i nie ma adnej klasy w polskim spoeczestwie,
ktra by marzya o niepodlegoci Polski, prcz najwyej
garstki bezsilnej inteligencji i drobnomieszczastwa.
Odkd wybucha rewolucja w Rosji i w Polsce, ci,
ktrzy przedtem zwodzili robotnikw mrzonkami o od
budowaniu Polski, nie tylko nie mieli odezwa si z ha
sem do powstania narodowego, ale zmuszeni byli ukry
swj patriotyzm 2 i wyzna w ten sposb swoje bankru
ctwo. Polska buruazj i szlachta oraz polskie drobno
mieszczastwo nie tylko nie wyruszyy do odbudowania
Polski, lecz pomagay od pocztku caratowi w tumieniu
rewolucyjnego proletariatu polskiego.
Polski proletariat tym mniej moe teraz wzi na sie
bie zadanie odbudowania Polski, ktre szlachta dawno
porzucia i do ktrego buruazj polska nigdy nie dya.
Dla zdobycia niepodlegoci Polski klasa robotnicza mu
siaaby przezwyciy opr nie tylko trzech mocarstw
zaborczych, ale cae ekonomiczne panowanie polskiej bur
uazji, ktre wyroso ju na gruncie naleenia do Rosji
i z ni si te zroso. Innymi sowy, dla odbudowania
Polski klasa robotnicza musiaaby zdoby wpierw pano
wanie polityczne w naszym kraju. Ale skoro nastpi
chwila rzdw politycznych klasy robotniczej, wtedy za
daniem jej bdzie nie odbudowanie pastwa polskiego,
tylko zaprowadzenie socjalistycznego ustroju, ktry za
pewni Polakom, jak i wszelkiej innej narodowoci, zu
pen wolno i rwno w gronie innych narodw. Ucisk
narodowociowy, ktry ludno polska znosi od carskiego
2 Tu w sensie przedkadania hase narodowych nad spoeczne.

330

rzdu, nie moe by obojtnym dla klasy robotniczej. D

c do usunicia wszystkich form ciemistwa i panowa
nia jednych ludzi nad drugimi, klasa robotnicza musi
dy rwnie do zniesienia ucisku narodowociowego.
Ale zadanie to nie jest osobnym zadaniem narodowym
polskiego proletariatu. Wynaradawianie Polakw byo za
wsze tylko jednym z gwatw i krzywd czynionych przez
rzd despotyczny, ktry by nie mniej wrogiem mier
telnym rosyjskiego ludu pracujcego, jak i polskiego.
I wiadomy proletariat rosyjski musi dy we wasnym
interesie wraz z polskim do usunicia wszelkiego ucisku
narodowociowego w pastwie rosyjskim. Zatem i walka
0 swobod kultury narodowej jest nie osobnym zada
niem polskiego robotnika, tylko wsplnym zadaniem kla
sowym polskiego i rosyjskiego proletariatu.
Socjaldemokracja Krlestwa Polskiego i Litwy stawia
nastpujce n a j g w n i e j s z e dania:
1. Ogoszenie Republiki w caym pastwie rosyjskim
Trzy wierci wieku w kraju naszym, tak samo jak
w caej Rosji, panowa wszechwadnie absolutyzm, to jest
despotyczny rzd carski. Przy rzdzie tym samowola je
dnego despoty na tronie, choby na wp zidiociaego,
bya prawem dla stu trzydziestu milionw ludnoci. Sa
mowadny car rozporzdza si przez swoich urzdnikw
1 przy pomocy nahajki kozackiej mieniem, wolnoci i y
ciem ludnoci. Car ze swoimi doradcami samowolnie na
znacza podatki, samowolnie szasta groszem zupionym
z ludnoci, na wojsko, urzdnikw, popw, samowolnie
wtrca pastwo w wojny zbrodnicze, gdzie setki tysicy
ludzi, kwiat ludnoci mskiej gin marn mierci. Caa
ludno pozbawiona bya przez setki lat wszelkich praw
politycznych i wolnoci, bya w niewoli u rzdu car
skiego.
Takich porzdkw nie ma ju od lat szedziesiciu
331