Edmund Trempaa

Tekst dedykuj Pani prof. dr hab. Teresie Hejnickiej-Bezwinskiej

z okazji Jej Jubileuszu Siedemdziesitej Rocznicy Urodzin.
Droga Tereniu niech zdobyta przez lata pracy mdro, wytrwaa praca naukowa,
bogate dowiadczenie yciowe owocuj jeszcze wieloma wartociowymi i twrczymi
dzieami. Oby znalazy uznanie ze strony bliskich i dalszych czonkw wsplnoty ludzkiej.
Niech otaczaj Ci ludzie rwnie yczliwi, jak rozumni, ycie osobiste daje rado
i zdrowie dopisuje.

Edukacja formalna (szkolna) i edukacja nieformalna

(rwnolega, nieszkolna, pozaszkolna)
Wprowadzenie
Weszlimy w wiek XXI. Wiemy jaka bya przeszo, ale nie do koca wiemy jaka jest teraniejszo,
aju zupenie czy mao wiemy jaka bdzie przyszo. Na obecnym etapie nie jestemy w stanie przewidzie przyszoci, bowiem wiat szybko biegnie do przodu, wywoujc liczne zmiany w otoczeniu czowieka
iwsamym czowieku. W tej sytuacji moemy, co najwyej, przygotowa futurologiczn wizj przyszoci
ipodejmowa prby przygotowywania ludzi do ycia w XXI wieku. Zapewne zmiany bdzie wymuszao samo
ycie, jak wskazuj dzieje ludzkoci. To nie oznacza, e naley opowiada si po stronie fatalistw. wiadomy
udzia w kreowaniu przyszoci jest niezbdny i obowizkowy z moralnego punktu widzenia. Jednak wiele
zmian dokonuje si w szeroko rozumianej przestrzeni, dosy czsto na obrzeu ludzkiej dziaalnoci w sposb
przypadkowy i okazjonalny, chocia take w sposb planowany i zorganizowany.
Oglnie dostpna bogata literatura naukowa opisuje ycie czowieka w okrelonej przestrzeni, miejscu
iczasie, co ma wpyw na jego rozwj. Wskazuje jednoczenie, e bodce oddziaujce na niego s coraz
bogatsze/liczniejsze i ulegaj cigym zmianom, ale zawieraj w sobie wiele puapek szkodliwych dla wychowania, pyncych szczeglnie z Internetu, wic trzeba wiele odpornoci, aby nie ulega tym puapkom?
Obecnie, pod wpywem globalizacji planetarnej powstaje nowe miejsce i przestrze ycia czowieka,
ktra obejmuje nie tylko otoczenie naturalne, lecz rwnie szeroko pojt spoeczn przestrze ludzk, co
oznacza miejsce czowieka w jego bliszym i dalszym otoczeniu rodowiskowym.

95

I. EDUKACJA PEDAGOGIA PEDAGOGIKA PEDAGOGIZM

Przestrze i miejsce stanowi wane elementy wspczesnego wiata, bowiem s nierozerwalnie zwizane z yciem czowieka. Miejsce jest pocztkiem i zakoczeniem ludzkiego istnienia. Z kolei przestrze
jest ruchem, naturalnym procesem, ktry wyzwala w czowieku zarwno ciekawo, jak lk przed nowym
pojawiajcym si w przestrzeni. Miejsce i przestrze yciowa czowieka warunkuje jego wrastanie spoeczne,
kulturowe i fizyczne, czyli ycie i dziaania z tym zwizane, w caym jego rozwoju ontogenetycznym. Jednak
to miejsce i przestrze jest rnorodna, bo np. poczte dziecko zajmuje swoje miejsce i przestrze wonie
matki, w domu rodzinnym, przedszkolu, szkole, pracy, zabawie, w czasie wolnym. Na tej podstawie mona mwi o przestrzeni rodzinnej, przedszkolnej, szkolnej, zabawowej, wypoczynkowej, pracy i innej jego
dziaalnoci. Z tego wynika, e kada aktywno ludzka jest uwarunkowana zmianami dokonujcymi si
wmiejscu i przestrzeni, bowiem tam jednostka realizuje swoje marzenia, aspiracje, denia i plany yciowe,
wic zachodzi pilna potrzeba rozpoznawania tego miejsca i przestrzeni, by tworzy rodowisko edukacyjne
sprzyjajce rozwojowi dzieci i modziey. Ta okoliczno powoduje, e edukacja nie moe ogranicza si
tylko do sfery szkolnictwa instytucjonalnego, bowiem dzieci i modzie (a take dorosy czowiek) w coraz
szerszym zakresie ucz si i wychowuj pod wpywem oddziaywa szeroko rozumianego rodowiska czyli
poza ramami edukacji intencjonalnej organizowanej formalnie w szkole przez nauczycieli profesjonalnych.
W tej nieszkolnej przestrzeni ycia ludzkiego tkwi wielki potencja edukacyjny, ktry w znacznym zakresie
ksztatuje postawy i pogldy jednostki i grup spoecznych, ksztatuje ich dowiadczenia i wiadomo, wpywa
na ich orientacj yciow i wybr wartoci.
Tak wic szkoa stanowi tylko jedn cz skadow edukacji globalnej, a na skutek tego, e w pozaszkolnym uczestnictwie spoecznym dokonuje si take proces edukacyjny, mona mwi o ksztaceniu
iwychowaniu nieszkolnym (czy rwnolegym), jako wanym ogniwie edukacji nieformalnej, ktra odbywa si
poza szko, wybiega poza program szkolny i staje si bardziej czua na zmiany dokonujce si w wiecie.
I tym nieszkolnym, nie zawsze zamierzonym, incydentalnym, okazjonalnym sektorem edukacji zamierzam zaj uwag Czytelnika, bowiem nie jest on w peni doceniany przez praktyk owiatow. Znaczna
cz nauczycieli organizuje proces nauki szkolnej, tak jakby wychowanie rozpoczynao si od szkoy oraz
ograniczao si tylko do niej i wieku szkolnego.
Rzeczywisto edukacyjne jest jednak inna, bowiem pozaszkolna spoeczna baza ksztacenia i wychowania, na ktr skadaj si bodce, impulsy pynce nie tylko ze rodowiska lokalnego, ale take szerokiego wiata, towarzysz czowiekowi nieustannie przez cae ycie. Ponadto naley mie na uwadze i to, e
wperspektywie wpywy te bd coraz bogatsze i jakociowo inne, naley wic przygotowa mode pokolenie
do ich pobierania i spoytkowywania w yciu osobistym oraz w nauce szkolnej.
Edukacja wanym kapitaem spoecznym czowieka
yjemy w czasach ustawicznych zmian, ktre dokonuj si w przestrzeni spoecznej czowieka. Obecnie
upady lub upadaj dotychczasowe normy, wzorce, autorytety, zaamaa si rwnie organizacja dziaalnoci
opiekuczej i wychowawczej oraz kulturalnej w szeroko pojtym rodowisku. Ksztatuje si nowy porzdek
spoeczny i gospodarczy. Nowe rodzi si zbyt wolno, a przyszo nie jest zbyt czytelna i przewidywalna,

96

Edmund Trempaa: Edukacja formalna (szkolna) i edukacja nieformalna (rwnolega, nieszkolna, pozaszkolna)

szczeglnie jeli zway, e makrosystem nie jest zbyt stabilny, ulega cigym wahaniom i istniej realne
moliwoci jego rnorodnych zaama. W takiej sytuacji edukacja w ogle, a nieszkolna szczeglnie, ma
ograniczone moliwoci kreowania nowego paradygmatu wychowania w rodowisku pozaszkolnym, gdy
zaley to w znacznym stopniu od kierunku i jakoci przemian spoecznych. Dlatego te poszukiwanie nowego modelu funkcjonowania edukacji szkolnej i nieszkolnej nie moe tylko polega na zakwestionowaniu
dotychczasowych dowiadcze, lecz musi by oparte na gruntownej diagnozie i analizie pojawiajcych si
wiatowych rozwiza alternatywnych w zakresie ksztacenia i wychowania w szeroko rozumianym rodowisku oraz oczekiwa spoecznych.
Historia dowodzi, e edukacja w jakiejkolwiek postaci jest zjawiskiem niezbdnym do optymalnego
funkcjonowania pastwa. Jednak nie jest ona wytworem okrelonej formacji spoecznej, chocia jest od niej
uzaleniona. Stanowi po prostu twr spoeczny dla istnienia i rozwoju jednostek i grup ludzkich oraz caego
spoeczestwa. Std te ksztat konkretnego spoeczestwa jest i bdzie zaleny w duym stopniu od rozwoju
i funkcjonowania narodowego systemu edukacyjnego. Ten fakt naley sobie w peni uwiadomi, bowiem
wspczesny etap rozwoju cywilizacji charakteryzuje si postpujc intelektualizacj pracy ludzkiej, a w skali
midzynarodowej czy globalnej intelektualn rywalizacj. Ostatecznie o poziomie ycia ludzkoci zadecyduje
oglny intelektualny poziom spoeczestwa.
Chociaby w tym rozumieniu edukacja narodowa powinna by bezwzgldnie doceniana, gdy dziki niej
wzronie poziom intelektualny spoeczestwa i w konsekwencji wywrze oczywisty wpyw na rozwj etosu
pracy, a w nastpstwie na poziom ycia obywateli. Ponadto informacje, wyksztacenie i wiedza powinny sta
si dobrem globalnym, ktre w dalszej perspektywie przyczyni si do stworzenia rwnych szans i ogranicze
(redukcji) licznych niebezpiecznych dla ludzi nierwnoci ekonomicznych, edukacyjnych czy kulturowych.
W tym rozumieniu edukacja narodowa musi by otwarta na wiat, bezwzgldnie doceniana oraz traktowana jako najlepsza i najwaniejsza inwestycja wspczesnego czowieka.
Std te naley poszukiwa nowych rozwiza w zakresie ksztacenia i wychowania, z moliwoci
penego wykorzystania potencjau edukacyjnego, ktry tkwi nie tylko w nauczaniu szkolnym, ale take
wpozaszkolnej przestrzeni ycia dzieci i modziey. Wymaga to take tworzenia warunkw do istnienia
szerokiego rodowiska uczcego si spoeczestwa, aby byo ono odczuwalne, i edukacja jest doceniania,
auczy mona i powinno si w szkole i poza szko.
Ale o jednym naley pamita aby jednostka potrafia wykorzysta wszelkie moliwoci uczenia si i doskonalenia musi uzyska dobre wyksztacenie formalne (szkolne) oraz posiada umiejtnoci samoedukacji.
Wyj z edukacj poza system szkolny
Jeeli uczenie si ma przenikn cae ycie czowieka, a taka jest potrzeba chwili, to jego proces nie
moe ogranicza si tylko do szkoy formalnej. Trzeba wyj poza szko jeszcze zbyt czsto nie nadajc za dosy ywioowo postpujcym rozwojem wielu instytucji i bodcw nieszkolnych o wielkim adunku
wartociowych informacji ksztaccych, bowiem wszystko stwarza okazj do uczenia si i rozwijania swoich
talentw oraz zdobywania wiadomoci czy kompetencji.

97

I. EDUKACJA PEDAGOGIA PEDAGOGIKA PEDAGOGIZM

Wszystko co dzieje si w spoeczestwie, na rnych poziomach i w rnych sferach ycia, wywiera

wpyw w poszczeglnych kategoriach wiekowych ludzi. Oddziaywania i wpywy te niejednokrotnie s silniejsze anieli dziaalno instytucji specjalnie powoanych w celu ksztacenia i wychowania. Dlatego te,
analizujc wpywy i oddziaywania wychowawcze na jednostk lub grup ludzk, naley ich poszukiwa nie
tylko w instytucjach edukacji formalnej, ale take w dziaaniach i wpywach, ktrych efekty s funkcj uboczn
lub zupenie niezamierzon wychowawczo.
W dziedzinie wychowania spoeczestwo faktycznie nie zaspokoi swoich potrzeb za porednictwem
jednej instytucji szkolnej, nawet najbardziej rozbudowanej. Chocia w realizacji zada spoecznych wiodc
rol powinna spenia szkoa, nie osignie ona zamierzonych celw, gdy bdzie funkcjonowaa w osamotnieniu i zlekceway wpywy edukacji pozaszkolnej. Zakady produkcyjne i usugowe, administracja, organa
samorzdowe, organizacje i stowarzyszenia spoeczne, rodki medialne maj w edukacji swj skuteczny
udzia. Indywidualne i zbiorowe spoecznoci lokalne i ponadlokalne s same w sobie rodowiskami o wielkiej
sile oddziaywa edukacyjnych.
Tak wic spoeczestwo posiada wielki potencja wychowawczy dziki swym instytucjom i swej strukturze spoecznej, administracyjnej i samorzdowej, swym krgom kulturowym, a przy sprzyjajcych warunkach
moe by szko postaw obywatelskich i oglnoludzkich. Naley przyj, e spoeczestwo jest lub moe
by zbiorowym edukatorem jednostek i grup ludzkich, bowiem rozwj czowieka jest m. in. zaleny od
wszelkich zachowa ludzkich w najbliszym otoczeniu, stwarzanej przez nich sytuacji w rodowisku, reprezentowanych przez nich wartoci, a take od funkcjonowania innych elementw globalnego systemu owiaty
i wychowania. Ponadto z wielk moc ksztatuj czowieka wszelkie zdarzenia, ktrych dowiadcza, zadania
jakie stawia sam sobie lub stawiaj mu inne osoby i instytucje, dziaalno jak podejmuje i ludzie z ktrymi
si styka nawet przelotnie lub z ktrymi wspdziaa. Zachowanie czowieka jest zalene od rzeczywistoci,
w ktrej uczestniczy. Codzienne obserwacje ludzi z najbliszego otoczenia, a nawet postaci telewizyjnych nie
s obojtne w rozwoju czowieka.
W przypadku, gdy ustaj wpywy edukacji formalnej (szkolnej), na czowieka oddziauje gwnie
iksztatuje go rzeczywisto spoeczna, w ktrej uczestniczy.
Edukacja nieszkolna, to wielki i bardzo rnorodny obszar instytucji, stowarzysze, bodcw i impulsw
informacyjnych oraz sytuacji edukacyjnych ogarniajcych dzieci i modzie (a take dorosych) w rodowisku
pozaszkolnym. Oczywicie nie dotyczy to tylko rodkw medialnych, ale rwnie wszelkiego rodzaju uczenia
si okazjonalnego, incydentalnego poprzez uczestnictwo w zabawie, pracy, w kontaktach z rwienikami,
wspdzaniu czasu wolnego. Niektre instytucje swoj atrakcyjnoci zaj oraz aktualnoci wiedzy i informacji prowokuj ich uczestnikw do wyboru rnorodnych form pracy i treci ksztaccych. Liczne orodki,
oprcz dostarczania bogatych i interesujcych informacji, ucz lub te utwierdzaj modzie w przekonaniu,
e istnieje kilka sposobw rozumienia rzeczy lub zjawisk w przeciwiestwie do szkoy, ktra preferuje zwykle
jeden sposb rozumienia wiedzy. Instytucje te i rnorodne impulsy s skuteczne dziki ich powszechnoci,
intensywnoci i trwaoci oddziaywa. Ponadto dorane wpywy pozostawiaj trwalszy lad w osobowoci
modziey anieli niektre planowane i metodycznie organizowane zajcia szkolne.

98

Edmund Trempaa: Edukacja formalna (szkolna) i edukacja nieformalna (rwnolega, nieszkolna, pozaszkolna)

To pozaszkolne rodowisko edukacyjne tworzy swoist spoeczn baz ksztacenia i wychowania.

Uczestnictwo w nim jest dobrowolne, oparte na pluralizmie dziaa, pozwala na indywidualno i samodzielno wyboru pomidzy ofertami skadanymi przez rnorodne pozaszkolne orodki edukacji, a proponowane
formy pracy i treci charakteryzuje nowo (aktualno), innowacyjno, sia przycigania, rnorodno iadekwatno wobec potrzeb i oczekiwa. Ponadto urzeczywistnia edukacj osobom reprezentujcym wszystkie
krgi spoeczestwa, o rnym stopniu wyksztacenia, upodobaniach, uzdolnieniach i orientacjach wiatopogldowych oraz miejscu zamieszkania i w rzeczywistoci tworzy warunki rwnych szans i przyczynia si do
redukcji licznych nierwnoci i upoledze.
Zagroenia tkwice w edukacji nieszkolnej (w pozaszkolnej przestrzeni ycia jednostek i grup
spoecznych)
Edukacja nieszkolna, nieformalna, oprcz walorw wychowawczo-pozytywnych pociga za sob wiele
trudnoci, bowiem cao wpywajcych i oddziaujcych na czowieka bodcw nie jest systemem w peni
zorganizowanym, jest caoci niejednorodn i wielce zoon z licznych elementw, nie zawsze ze sob
spjnych. Poszczeglne bodce i impulsy wywouj niejednakowe reakcje w jednostce lub grupie spoecznej.
Ponadto obieg informacji, obieg bodcw z otoczenia rodowiskowego jest tak bogaty i tak zrnicowany
wformie i treci, e wprowadza odbiorcw w stan zakopotania umysowego i moralnego.
Na te zagroenia skadaj si szczeglnie nastpujce sfery ycia:
Przewartociowaniu ulega wiele sfer ycia spoecznego i ekonomicznego oraz pojawia si dezorganizacja jednostkowych i zbiorowych si spoecznych w rodowisku lokalnym, co w konsekwencji rodzi m. in.
brak poczucia bezpieczestwa.
Upadaj tradycyjne autorytety spoeczne, np. rodziny, szkoy (nauczycieli), kocioa, politykw (i inne)
bez pojawiania si w ich miejscu innych konstruktywnych propozycji wychowawczych. Ponadto znaczna cz
modziey nie lubi szkoy, a take nawet domu rodzinnego, ktry moe jest zamony, ale w swym wntrzu
jest pusty i faktycznie stanowi noclegowni dla licznej grupy rodzicw. W wyniku tego te obszary ycia s
zagroone w swoich funkcjach, w swojej strukturze oraz w swoich mechanizmach wewntrznej organizacji.
Pojawiaj si obszary biedy, ubstwa i ndzy oraz bezdomnoci szczeglnie wrd bezrobotnych,
wrodzinach wielodzietnych, zrekonstruowanych, matek samotnie wychowujcych dzieci, co w konsekwencji
rodzi lk istnienia, agresj i osamotnienie...
Wystpuj ogromne rozwarstwienia populacji dzieci i modziey. Nieliczn warstw stanowi jednostki
pochodzce z rodzin bardzo zamonych i yjce w warunkach luksusowych, ale nie wszystkie s wychowywane prawidowo, chociaby z tego wzgldu, e rodzice s stale zajci i zbyt czsto nieobecni w domu. Znaczn
grup stanowi dzieci i modzie yjca w biedzie czy nawet ndzy i w zwizku z tym s godni, le ubrani
iprzeywaj kompleksy w kontaktach interpersonalnych. Najliczniejsz grup stanowi jednak modzie yjca
w warunkach zabezpieczajcych ich podstawowe potrzeby, ale ona jest take skazana na wiele wyrzecze
materialnych czy kulturowych, bowiem pojawia si niebezpieczestwo utraty pracy zarobkowej rodzicw iniskie uposaenie. Ta sytuacja wywouje nerwowe napicia (dzieci czsto powtarzay: koledzy wszystko maj,

99

I. EDUKACJA PEDAGOGIA PEDAGOGIKA PEDAGOGIZM

a ja tego nie mam). Ponadto uczniowie w szkole dziel si na rne grupy czy enklawy, najczciej wedug
kryterium zamonoci czy stanowisk pracy ich rodzicw, na ubir, posiadanie dbr materialnych, uczestniczenie w imprezach sportowych czy kulturalnych. Ten stan rzeczy ma wpyw na utrat poczucia wasnej wartoci,
izolacj spoeczn, poczucie samotnoci i zagubienia.
Pojawiaj si obojtne reakcje indywidualnych i instytucjonalnych si spoecznych wobec problemw
sieroctwa i samotnoci, ubstwa i biedy czy bezdomnoci, co rodzi wrd modziey brak rozumienia tych
zachowa
Modziey przypado y w spoeczestwie informatycznym, w ktrym rozwj technologii tworzy
rodowisko kulturalne i edukacyjne, umoliwiajce im niekontrolowany dostp do rde wiadomoci i wiedzy. Te technologie informatyczne zwielokrotniy moliwoci poszukiwania informacji, a sprzt interaktywny
i multimedia udostpniaj czowiekowi bogate informacje. Telewizja, radio, zapis audio i wideo, transmisja
sygnaw elektronicznych drog radiow, kablow lub satelitarn, internet osigny wymiar, ktry nie jest
wycznie technologiczny, lecz gownie gospodarczy i spoeczny. To wanie rodki medialne otwieraj przed
edukacj drog do uczcego si spoeczestwa. Coraz wicej tych rodkw medialnych przenika do domw,
do naszego ycia i s uywane przez coraz wiksz liczb osb.
Rozwj i popularyzacja rodkw medialnych stanowi istotny krok w postpie i rozwoju ludzkoci, lecz
niesie jednak, jak niemal wszystko, pozytywne i negatywne skutki wychowawcze. Swobodny przepyw myli
i nieograniczony dostp do informacji wzbogaca ludzkie umysy o nowe elementy mylowe. Z drugiej strony
popularyzowane s niemoralne wzorce zachowa, przemoc, brutalizacja, wypaczenia zachowa... Zbyt wiele
programw koncentruje si na negatywnych stronach ycia. Media, a szczeglnie telewizja i internet stanowi
dzi konkurencj dla ycia rodzinnego. Ludzie z telewizji i internetu s ich domownikami, gomi przychodzcymi do domw. Ich sposb mylenia, bycia, ubierania si jest recept na ycie, chtniej przyjmowan ni
dowiadczenia rodzinne. Telewizja zajmuje naczelne miejsce w domu rodzinnym, ma wpyw na rytm ycia
rodzinnego i zajmuje jej czonkom (szczeglnie dzieciom i modziey) najwicej wolnego czasu. Jej modzi
odbiorcy chon najczciej bezrefleksyjnie wszelkie treci i obrazy grozy, przemocy... Bywaj sytuacje, e
modzi ludzie nie s w stanie rozgraniczy dobra od za. Taki brak rozrnienia powoduje niejednokrotnie
zachwianie zasad etycznych...
Rzecz podobna wystpuje w internecie, gdzie mona znale treci nie zawsze ambitne, nie wzbudzajce radoci, lecz dreszcz przeraenia.
Badania wykazuj, e dla licznych modych odbiorcw bohaterem przestaa by osoba dobra czy za, tylko osoba wana, od ktrej wszystko zaley taka osoba im imponuje i staje si wzorem do naladowania.
Naley podkreli, e rodki medialne peni wan funkcj informacyjno-edukacyjn, lecz nieumiarkowane korzystanie z nich doprowadza do powstania chaosu informacyjnego.
Dlatego niezbdne jest stworzenie modym ludziom m. in. moliwoci wsplnego ogldania i biecego
komentowania przekazu telewizyjnego w domu oraz tworzenie okazji w szkole do ksztacenia umiejtnoci
odrniania fikcji od rzeczywistoci, bowiem jej granice zacieraj si coraz bardziej, a wpyw sztucznie wykreowanych postaci w realnym yciu ludzi przybiera (czy moe przybiera) niebezpieczne rozmiary.

100

Edmund Trempaa: Edukacja formalna (szkolna) i edukacja nieformalna (rwnolega, nieszkolna, pozaszkolna)
rodowisko jako przestrze spoeczna zaczyna kurczy si. To znaczy, e oddziaywanie tego rodowiska spoecznego przestao ju sprowadza si do pojedynczego czowieka, do oddziaywania rodowiska
lokalnego, przestao ju zamyka si w granicach wasnego pastwa. Dla wspczesnego czowieka cay wiat
skurczy si do rozmiarw globalnej wioski, ze wszelkimi tego faktu konsekwencjami.
Std te wspczesny czowiek nie jest tylko mieszkacem rodowiska lokalnego czy nawet ponadlokalnego, ale jest mieszkacem wiata, tzw globalnej wioski czy te elektronicznej wioski (a nawet
planetarnej wioski). Jest to jednak wioska, w ktrej w odrnieniu od tradycyjnej spoecznoci nie
ma wsplnoty wartoci. Jest to wioska, w ktrej funkcjonuj rne systemy wartoci, inne obowizuj normy
moralne, style ycia, obrzdy i tradycja.
Niegdy tradycyjne wioski wychowyway swoich wspmieszkacw, a obecnie wioska globalna
ingeruje w ich ycie codzienne. Tradycyjne spoecznoci daway poczucie bezpieczestwa, pewien punkt odniesienia, gdy wyznaczay okrelony system wartoci czy model zachowa ludzkich. Nie mona powiedzie
tego o wiosce globalnej. Cho jej wpyw w znacznym stopniu zaley od samego czowieka, to wiat kultury
audiowizualnej na ogromnej wikszoci odciska swoje pitno. Jedni zdaj si normalnie z nim funkcjonowa,
inni nie umiej.
Pojawiy si i nadal pojawiaj si liczne zjawiska o charakterze dewiacyjnym i patologicznym: alkoholizm, narkomania, wandalizm, przestpczo, trudnoci przystosowania si, konsumpcyjny tryb ycia, orientacja na szybki i bez wysiku sukces, przyjmowanie orientacji roszczeniowej i wielkich aspiracji bez faktycznego
pokrycia, szowinizm, nietolerancja, dyskryminacje, arogancja, zachowania agresywne, napicia i konflikty,
przemoc i gwat, brak poszanowania dla godnoci i autonomii jednostki...

Te i inne zjawiska nasycaj w wikszym lub mniejszym stopniu lokaln przestrze yciow dzieci i modziey (oraz dorosych ludzi). W tym rodowisku tkwi modzie. Wypenia je take swoimi dowiadczeniami
i wyobraeniami, i z nich buduje swj wasny styl ycia, pogldy, stosunek do wartoci, buduje swj wasny
obraz oraz wasny obraz wsi i miast.
Modzie yjc w takim rodowisku nie rozumie wielu problemw i nawet sw, ktre spotyka w kontaktach ze rodkami medialnymi i codziennym obiegu informacyjnym. Nie moe take poj, dlaczego te same
czyny przez jednych s uznawane za moralne a przez innych za niemoralne. Ma take trudnoci wodrnianiu
m. in. dobra od za. Chwilami czuje si osamotniona w swoim bycie. Nie wie komu wierzy, lub kto ma racj,
przysuchujc si publicznym sporom moralnym czy politycznym. Nie wie take komu zaufa i do kogo zwrci
si o pomoc. Czsto czuje si zagubiona, nie potrafi dokona wyboru tego, co dla nich najodpowiedniejsze, nie
wie jak ma si zachowa w takiej czy innej sytuacji i dlatego nierzadko przyjmuje postaw biern i postaw
biernej konsumpcji. Nie potrafi zaadaptowa si do cywilizacji szybkich zmian, co oczywicie zaley od ich
indywidualnych moliwoci psychofizycznych i stopnia przygotowania do ycia spoecznego, a konkretnie
do edukacji nieszkolnej. Dlatego te dla przetrwania modzi ludzie tworz sobie rnorodne mechanizmy
obronne, jak racjonalizacj, zaprzeczanie, odrzucanie, unikanie itp.
Ubolewa naley, e modzie nie jest jednak przygotowana do gromadzenia, selekcjonowania, porzdkowania informacji, do samodzielnego zdobywania wiedzy poprzez samoobdarowywanie si wiedz, nie

101

I. EDUKACJA PEDAGOGIA PEDAGOGIKA PEDAGOGIZM

jest przygotowana do krytycznego aktywnego uczestnictwa w edukacji nieszkolnej, ktra jest o wiele rozleglejsza od wymiaru edukacji formalnej (systemu szkolnego). Ten fakt nie moe by niezauwaony wprocesie
nauczania szkolnego.
Powiza edukacj szkoln (formaln) z nieszkoln (nieformaln)
Obecnie naley oczekiwa od szkoy, aby przygotowywaa uczniw do ycia na miar wyzwania wspczesnoci, do ycia w ustawicznie zmieniajcych si warunkach edukacyjnych, ktrych ksztat nie jest do
koca rozpoznany przez szko i nie do koca s uwiadomione wpywy pozaszkolne przez modzie?
Sowem w planowanej pracy nauczycieli szkolnych powinny znale odbicie wielorakie nieszkolne
wpywy edukacyjne oddziaujce na uczniw, czyli cay proces ksztacenia i wychowania szkolnego naley
wczy w nurt dopeniajcych go oddziaywa nieszkolnych.
Wykonanie tych zada zaley od szerokich zmian w dotychczasowej pracy szkoy. Warto zwrci uwag
tylko na niektre z nich.
Ot nauczyciel powinien przede wszystkim ustosunkowywa si w szkole do tej wiedzy naukowej,
praktycznej i potocznej, ktr ucze zdoby czy zdobywa poza szko oraz wskazywa i podpowiada, gdzie
iw jaki sposb modzie moe poza nauczaniem szkolnym wzbogaca wiedz i swoj osobowo.
Ponadto nauczyciel powinien pozaszkolne dowiadczenia uczniw nie tylko uwzgldnia w swojej pracy
szkolnej, lecz take przygotowywa uczniw do aktywnego udziau i umiejtnego korzystania z nieszkolnych
rde wiedzy informacji oraz podejmowa otwarte wspdziaanie ze rodowiskiem lokalnym. To przygotowanie uczniw w szkole do aktywnego uczestnictwa w edukacji nieszkolnej moe odbywa si m. in.
poprzez: wdraanie uczniw do samoksztacenia; ksztatowanie umiejtnoci ycia i wspycia wrnych
grupach spoecznych; rozwijanie motywacji do aktywnego uczestnictwa spoecznego; ksztatowanie umiejtnoci dokonywania wyboru i podejmowania decyzji w rnych sytuacjach yciowych; rozwijanie zainteresowa; ksztacenie jzyka i techniki wzajemnego komunikowania si; wyrabianie umiejtnoci waciwego
korzystania zrnych rde wiedzy, kultury, sztuki, a zwaszcza ze rodkw medialnych, bibliotek i wystaw;
umiejtnoci strukturalizacji wiedzy /porzdkowanie, klasyfikowanie, selekcjonowanie.
Wane jest take, aby nauczyciel wykorzystywa (spoytkowywa) wpywy edukacji nieszkolnej
wramach realizacji programw nauczania i wychowania szkolnego m. in. poprzez: powizanie szkolnych
programw nauczania z treciami upowszechnianymi przez edukacj nieszkoln; redukowanie treci nauczania szkolnego o informacje zdobywane przez uczniw w warunkach edukacji nieszkolnej; neutralizowanie
negatywnych wpyww edukacji nieszkolnej i wzmacnianie jej wpyww pozytywnych;
Realizacja tych zada jest jednak uwarunkowana m. in. zakresem orientacji nauczycieli w obszarze funkcjonowania edukacji nieszkolnej i dobrej znajomoci uczestnictwa w niej swoich uczniw oraz dysponowaniem
przez nauczycieli niezbdn wiedz o wspomaganiu uczniw w aktywnym pobieraniu informacji ze rde
nieszkolnych. Nauczyciele powinni dooy stara, aby nauczy uczniw ocenia i posugiwa si w praktyce
dostpn im informacj i wiedz zdobyt w kontaktach pozaszkolnych

102

Edmund Trempaa: Edukacja formalna (szkolna) i edukacja nieformalna (rwnolega, nieszkolna, pozaszkolna)

Doceni rol edukacji nieszkolnej w praktyce owiatowej

Szkoa w maym zakresie porozumiewa si ze rodowiskiem pozaszkolnym, a nauczyciele do czsto
zachowuj si tak, jakby nie miao ono wikszego wpywu na wiedz i zachowania uczniw. Wierz jeszcze
nadal w moc szkoy nauczajcej, raczej w maym zakresie znaj sytuacj ucznia w rodowisku pozaszkolnym
i w dodatku w swojej dziaalnoci zamykaj si do klasy szkolnej.
W maym zakresie przejawiaj zainteresowanie sytuacj ucznia w domu i najbliszym jego otoczeniu.
Std te rzadko nawizuj do pozaszkolnych dowiadcze edukacyjnych ucznia. Zwykle nie ustosunkowuj
si do informacji i wiedzy naukowej, praktycznej i potocznej, z ktr uczniowie przychodz do szkoy. Jakby
nie dostrzegali, e ucze rozwija si w podwjnym krgu edukacji: formalnej (szkolnej) i nieformalnej (nieszkolnej).
Uczniowie z kolei przejawiaj wielkie zainteresowanie ofert edukacji nieformalnej (nieszkolnej). Najwicej czasu, po programowych zajciach szkolnych, zajmuje im telewizja, gry komputerowe, kasety wideo i
internet (obecnie coraz wicej modziey korzysta z internetu w domu wasnym lub u kolegw organizuj
sobie spotkania internetowe) oraz czytanie czasopism kolorowych i przebywanie wrd rwienikw. Jednak
obserwacje wskazuj, e nie s oni wystarczajco przygotowani do waciwego wykorzystania informacji
iwiedzy pobieranej ze rde nieszkolnych. Nie potrafi jej selekcjonowa. Nie zawsze wydobywaj to, co
jest wane, a co mniej wane, co warto zapamita, a co odrzuci, by nie obcia pamici oraz nie zawsze
wiedz, co wybra z pozaszkolnej oferty edukacyjnej, wic zwykle przejmuj to wszystko, co w danej chwili
zaczyna by interesujce. Takich okazji jest duo, a moe za duo i wwczas pojawia si zmczenie i zniechcenie do podstawowych obowizkw.
Nauczyciele maj wiadomo tego, e uczniowie dysponuj wiedz wykraczajc poza program szkolny, lecz raczej unikaj rozmw z uczniami na jej temat, bowiem uwaaj, e w szkole naley realizowa
obowizujcy program szkolny i nie maj czasu na rozmowy o pozaszkolnych dowiadczeniach edukacyjnych
uczniw (s jednak wyjtki, ale jest ich zbyt mao). Potrafi prowadzi rozmowy o potrzebie przygotowania
uczniw do waciwego korzystania z edukacji nieszkolnej, o potrzebie wykorzystania tej wiedzy i informacji w trakcie realizacji programu szkolnego, o potrzebie zachcania i mobilizowania do aktywnego udziau
wedukacji nieszkolnej, lecz w praktyce zachowuj si tak, jak gdyby szkoa bya jedyn placwk owiatow
i wszystko, co dzieje si poza tym programem, nie naley do ich obowizku w nauczaniu szkolnym.
Naley doda, e nauczyciele odczuwaj potrzeb przygotowywania uczniw do pobierania informacji
zedukacji nieszkolnej, lecz zauwaa si, e rzadko kiedy wiedz jak to robi. Zwykle odwouj si do okazjonalnych polece i apeluj do uczniw o wiksze zainteresowanie si niektrymi ofertami edukacyjnymi
wsposb selektywny, co jednak nie przynosi spodziewanego efektu.
Z tego uproszczonego przegldu wynika, e nauczyciele mog i powinni przygotowywa uczniw do
wiadomej aktywnoci w nieszkolnym procesie edukacyjnym oraz wykorzystywa tam zdobyte informacje
iwiedz w ramach codziennych zaj lekcyjnych. Do tego potrzebne s chci, wiedza merytoryczna, umiejtnoci pedagogiczne, szeroka orientacja w zakresie pozaszkolnej oferty edukacyjnej, wiedza o rnych sposobach pracy szkoy w odniesieniu do edukacji nieszkolnej i pozytywna motywacja do realizacji postawionych
przed nauczycielem zada.

103

I. EDUKACJA PEDAGOGIA PEDAGOGIKA PEDAGOGIZM

Nasza wiedza o tym, jak rol ksztacc, wychowawcz i rekreacyjn peni edukacja nieszkolna jest cigle jeszcze niepena. Na przestrzeni ostatnich dziesiciu lat (od ostatnich naszych bada) informacje iwiedza
nieszkolna, jak pobieraj uczniowie, jest coraz bogatsza i coraz bardziej dostpna, lecz nie zawsze jest
wpeni spoytkowywana w nauczaniu szkolnym i samoobdarowywaniu si wiedz przez modzie.
Bibliografia
Wybraem ten temat, poniewa na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych prowadziem szerokie
badania nad edukacj rwnoleg. Wyniki tych bada opublikowaem m.in. w pracy zbiorowej Edukacja rwnolega. Funkcjonowanie i kierunki rozwoju edukacji rwnolegej w polskim systemie owiaty iwychowania
(Bydgoszcz, 1990) i w pracy autorskiej: Szkoa a edukacja rwnolega/nieszkolna. Pogldy, dowiadczenia, propozycje, Bydgoszcz, wyd. I 1993, wyd. II 1996 oraz w kilku artykuach. Ponowiem te badania na
pocztku lat dwutysicznych celem przejrzenia wynikw bada sprzed kilku lat z obecnym stanem edukacji
nieszkolnej w systemie owiaty i wychowania, stosunkiem szkoy do wiedzy i dowiadcze ucznia zdobytych
w warunkach edukacji nieformalnej oraz na ile informacje pozaszkolne s wykorzystywane w yciu osobistym,
w kontaktach spoecznych i nauczaniu szkolnym.
Bauman Z. (2000). Globalizacja. Warszawa: PIW.
Czapiski J., Panek T. (red.) (2000). Diagnoza spoeczna 2000. Warszawa.
Denek K. (1998). O nowy ksztat edukacji. Toru.
Giddens A. (2008). Socjologia. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN.
Illich I. (1976). Spoeczestwo bez szkoy, tum. F, Ciemna, przedmowa B. Suchodolski. Warszawa.
Jankowski D. (2001). Edukacja wobec zmiany. Toru.
Major Federyko (2001). Przyszo wiata, z oryginau francuskiego On monde nouveau. Paris, UNESCO
1999, redakcja naukowa przekadu: Wiktor Rabczuk. Warszawa: Fundacja Studiw i Bada Edukacyjnych.
Modzie wobec /nie/gocinnej przyszoci, redakcja naukowa: Roman Leppert, Zbyszko Melosik, Boena
Wojtasik. Wrocaw: Wyd Naukowe DSWE TWP.
Roland Meighan z udziaem L. Bartona i S. Walkera (1993). Socjologia Edukacji, redaktor naukowy: Z.Kwieciski. Toru.
Porcher L. (1978). Ksztacenie rwnolege. Tum. K. Tomaszewski. Warszawa.
Radziewicz-Winnicki A. (2008). Pedagogika Spoeczna. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie i Profesorskie.
Tofler A. (1986). Trzecia fala. Warszawa.
Tuan Y-F. (1987). Przestrze i miejsce. Warszawa: PIW.
Skrzypczak J. (1996). Podstawy edukacji dorosych. Zarys problematyki. Pozna.
Wroczyski R. (1973). Edukacja permanentna. Warszawa.

104