Twrczo Josepha Haydna

Dorobek Haydna jest tak ogromny, e nawet sam kompozytor sporzdzajc pod koniec ycia katalog
twrczoci o wielu utworach zapomnia, sporo le datowa bd tytuowa, nadto umieci w nim utwory,
ktrych nigdy nie napisa. Niemao cudzych utworw wydano pod nazwiskiem Haydna, a wiele jego
rkopisw zagino. Dzi orientacj w spucinie kompozytora uatwia katalog sporzdzony przez
holenderskiego muzykologa Anthonyego van Hobokena, wydany w trzech tomach (1957; 1971; 1978).
W katalogu Hoboken wyodrbni 32 gatunki twrczoci Haydna (w sumie ponad 750 kompozycji). Kady
z nich oznaczy liczb rzymsk, na przykad:
I symfonie,
III kwartety smyczkowe,
XVI sonaty fortepianowe
XXVII opery
Przykadowo 45 Symfonia fis-moll Poegnalna posiada nastpujcy numer katalogowy: Hob. I/45,
a Kwartet smyczkowy D-dur Skowronkowy Hob. III/63

Do najwaniejszych gatunkw twrczoci Haydna zaliczamy symfonie i kwartety smyczkowe.

TWRCZO INSTRUMENTALNA
SYMFONIE
W epoce klasycyzmu symfonia bya najwaniejszym gatunkiem zespoowej muzyki instrumentalnej.
Haydn tworzy symfonie przez cae ycie. Pierwsze napisa okoo 1758 r. dla kapeli hrabiego Karla Josepha
Morzina, a ostatni symfoni skomponowa w 1795 r. W sumie powstao 108 dzie.
Wczesne symfonie Haydna (powstae w latach szedziesitych XVIII w.) s utworami trzy- lub
czteroczciowymi, w ktrych mieszaj si wpywy barokowe i klasyczne:
cechy barokowe:
- obecno klawesynu improwizacyjnie realizujcego akordy stanowice podstaw harmoniczn utworu,
czyli tak zwane basso continuo,
- przeciwstawianie odcinkw granych przez pojedyncze instrumenty lub grupy instrumentw penemu
brzmieniu orkiestry, zwane technik koncertujc,
cechy klasyczne:
-forma sonatowa zastosowana w niektrych z czci symfonii, zwykle pierwszej lub ostatniej. Jest to typowa
dla klasycyzmu forma, w ktrej dwa kontrastujce tematy pokazane s w ekspozycji, nastpnie za pomoc
pracy tematycznej przetwarzane w przetworzeniu, by z drobnymi zmianami powrci w repryzie.
Podstaw orkiestry stanowi instrumenty smyczkowe, do ktrych kompozytor najczciej dodawa
dwa oboje i dwa rogi.
Wrd wczesnych symfonii do najbardziej znanych nale skomponowane ok. 1761 r.:
6 Symfonia D-dur Poranek
7 Symfonia C-dur Poudnie
8 Symfonia G-dur Wieczr
Zmiana stylu nastpia w symfoniach napisanych po 1770 r.. Haydn usun ze skadu orkiestry
klawesyn, siga po bardziej odlege tonacje - na przykad: 46 Symfonia H-dur (tonacje z 5 znakami przy
kluczu byy w klasycyzmie uywane bardzo rzadko!) czy 84 Symfonia Es-dur, czciej wykorzystywa
tonacje molowe, wikszego znaczenia nabraa dynamika oprcz forte i piano stosowane jest crescendo
i diminuendo oraz nage akcenty (sforzato). Brzmienie symfonii staje si silniejsze, dziki szerszemu
wykorzystaniu instrumentw dtych. Bardziej skomplikowana, midzy innymi dziki synkopom, staje si
rytmika. Do najsynniejszych wrd tych symfonii nale:
44 Symfonia e-moll aobna
45 Symfonia fis-moll Poegnalna

Czteroczciowa Symfonia fis-moll Poegnalna ma nietypowy fina. Haydn chcia w nim przypomnie
ksiciu Esterhazyemu, e wbrew danej obietnicy, nie udzieli jeszcze urlopu muzykom pracujcym na jego
dworze z dala od rodzin. W trakcie 4 czci instrumentalici kolejno kocz gr i wychodz, a na scenie
pozostaje samotny skrzypek. To dyplomatyczne przypomnienie przynioso zamierzony skutek.

48 Symfonia C-dur Maria Teresa

Symfonia C-dur powstaa z okazji wizyty cesarzowej Marii Teresy. Ze wzgldu na t szczegln
okoliczno Haydn doczy do obsady wykonawczej uroczycie brzmice trbki i koty.

oraz grupa symfonii napisanych na zamwienie paryskiego towarzystwa muzycznego, zwanych symfoniami
paryskimi, midzy innymi:
82 Symfonia C-dur Niedwied (brzmice w basie niskie C Francuzi skojarzyli z pomrukami niedwiedzia)
83 Symfonia g-moll Kura (Francuzi doszukali si tej symfonii naladowania gdaczcej kury)
85 Symfonia g-moll Krlowa (podobno polubia j krlowa Francji Maria Antonina)
92 Symfonia G-dur Oksfordzka (wykonana po raz pierwszy podczas nadania Haydnowi tytuu doktora
honoris causa uniwersytetu w Oksfordzie).
Szczytowym osigniciem twrczoci symfonicznej Haydna jest cykl dwunastu ostatnich symfonii.
Powstay one w latach 1791-1795 na zamwienie angielskiego skrzypka i impresaria Johna Petera
Salomona, z myl o organizowanych przez niego koncertach symfonicznych. Haydn odby wwczas dwie
podre do Londynu i uczestniczy w prawykonaniu wszystkich 12 symfonii, znanych dzisiaj jako Symfonie
londyskie. Utrwali w nich SKAD ORKIESTRY KLASYCZNEJ, w ktrej podstaw stanowiy
instrumenty smyczkowe utrzymane w fakturze czterogosowej (wiolonczela i kontrabas realizuj jeszcze t
sam parti, kontrabas o oktaw niej), instrumenty dte drewniane zwykle reprezentoway po dwa flety,
oboje i fagoty, z grupy instrumentw dtych blaszanych wykorzystywa dwa rogi i dwie trbki. Dwa koty
podkrelay szczeglne fragmenty symfonii.
W ramach symfonii londyskich Haydn ustali take TYPOW KLASYCZN INSTRUMENTACJ, ktra
poszczeglnym instrumentom przypisywaa okrelone funkcje:
- melodi prowadziy z reguy skrzypce, flet lub obj,
- podstaw harmoniczn tworzyy wiolonczele z kontrabasami i fagot,
- wypenienie harmoniczne pomidzy gosami skrajnymi powierzono drugim skrzypcom, altwkom,
klarnetom i rogom.
Trbki z kotami miay charakter fanfarowy swoim do ostrym brzmieniem podkrelay kulminacyjne
miejsca.
W symfoniach londyskich utrwalona zostaa take BUDOWA SYMFONII KLASYCZNEJ, skadajcej si
z czterech kontrastujcych tempem i charakterem czci:
- I w tempie szybkim (allegro) o budowie formy sonatowej (ekspozycja-przetworzenie-repryza),
- II w tempie wolnym, zwykle o budowie wariacji (temat + kolejne przeksztacenia tematu),
- III w tempie umiarkowanym menuet z kontrastujcym, rozbudowanym triem (menuet-trio-menuet),
- IV w tempie szybkim o budowie ronda z elementami formy sonatowej (ABACABA).
Najsynniejsze symfonie londyskie:
94 Symfonia G-dur Z uderzeniem w koty lub Niespodzianka (w II cz. tej symfonii pojawiaj si
niespodziewane akcenty kotw),
96 Symfonia D-dur Cud (w czasie pierwszego wykonania symfonii publiczno z tylnej czci sali ruszya
w czasie owacji do przodu by zobaczy z bliska kompozytora i wtedy run ogromny yrandol. Poniewa
nikomu nic si nie stao, stwierdzono, e to cud),
100 Symfonia G-dur (w II cz. symfonii Haydn powikszy orkiestr o instrumenty typowe dla orkiestry
wojskowej: trjkt, talerze, bben wielki, oraz przenikliwie brzmicy klarnet C),
101 Symfonia D-dur Zegarowa (w II cz. akompaniament podobny jest do tykania zegara),
103 Symfonia Es-dur Z tremolem na kotach (I cz. zaczyna si nietypowo - tremolem kotw).
Symfonie londyskie stanowi wzorzec klasycznej symfonii .

KWARTETY SMYCZKOWE I INNE KOMPOZYCJE KAMERALNE

Podobnie jak symfonie, Haydn pisa przez cae ycie kwartety (pierwsze kwartety op. 1 powstay
przed 1762 r., a ostatnie op. 77, ukoczy w 1799 r. Z roku 1803 pochodzi jeszcze nieukoczony Kwartet
d-moll Haydn napisa tylko dwie czci, a do partytury doczy uywan pod koniec ycia wizytwk
z cytatem z ulubionej pieni "Brak mi ju zupenie si, starym ja i saby").
Najwczeniejsze kwartety Haydna zawieray po 5 czci w tym dwa menuety. Melodi zazwyczaj
prowadziy I skrzypce, a pozostae instrumenty ograniczay si do akompaniamentu. Te kwartety w sposobie
komponowania nawizyway jeszcze do poprzedniej epoki baroku.
Zmiana stylu i pocztek ksztatowania si kwartetu klasycznego przypada na op. 20 Kwartety
soneczne (ich nazwa pochodzi od karty tytuowej pierwszego wydania, na ktrej widniao wschodzce
soce). W Kwartetach sonecznych Haydn wprowadza wiele kontrastw: forte-piano, tutti-solo, rejestr
wysoki-rejestr niski, legato-staccato, polifonia-homofonia. W ten sposb budowa kwartetu staje si
przejrzysta, podzielona na kontrastujce ze sob odcinki. Wiksz samodzielno wykazuj take partie
poszczeglnych instrumentw.
Przeomowy w rozwoju kwartetu sta si cykl 6 kwartetw smyczkowych op. 33. Po raz pierwszy
wykonano je w grudniu 1781 r. z okazji wizyty wielkiego ksicia Pawa (brata cara Rosji) na wiedeskim
dworze. Z tego powodu znane s jako Kwartety rosyjskie.
W przedmowie do wydania kwartetw Haydn zaznaczy, e zostay skomponowane w nowy sposb.
Polega on na budowaniu tematw muzycznych z motyww, ktre mona byo powtarza, zestawia w innej
kolejnoci i przetwarza. Motywy te nie byy prezentowane wycznie w partii I skrzypiec, ale pojawiay si
we wszystkich gosach kwartetu i stanowiy muzyczn rozmow.
Joahnn Wolfgang Goethe (niemiecki poeta przeomu XVIII i XIX w.) tak wypowiedzia si o kwartetach
Haydna: Syszy si czterech roztropnych ludzi rozprawiajcych ze sob

Pne kwartety Haydna (powstajce od ok. 1790 r. op. 64, 71, 74, 76, 77) s pod wzgldem budowy
kameralnymi odpowiednikami Symfonii londyskich take skadaj si z czterech skontrastowanych
czci. Wrd nich warto wspomnie o Kwartecie D-dur op. 64 nr 5, zwanym Skowronkowym, w ktrym
temat grany w czci I przez skrzypce skojarzono ze piewem skowronka oraz Kwartecie C-dur op. 76 nr 3,
zwanym Cesarskim. Jego II cz to wariacje na temat pieni Jzefa Haydna "Gott erhlte Franz der
Kaiser (omwionej w pieniach).
Ustalenie budowy i faktury kwartetu klasycznego, w ktrej kady z instrumentw ma rwnorzdn
rol w kompozycji, jest najwikszym osigniciem Haydna w ramach tego gatunku.
Najwaniejsze kwartety Haydna:
6 Kwartetw sonecznych op. 20
6 Kwartetw rosyjskich op. 33
6 Kwartetw pruskich op. 50 (dedykowane krlowi Fryderykowi Wilhelmowi II Pruskiemu)
6 kwartetw op. 64 (w tym D-dur Skowronkowy)
6 kwartetw op. 76 (w tym C-dur Cesarski)
Haydn pisa take inne utwory kameralne, z ktrych najliczniejsze s tria, na przykad na 2 skrzypiec
i wiolonczel; flet, skrzypce i wiolonczel; rg, skrzypce i wiolonczel; 2 flety i wiolonczel; klawesyn
(pniej fortepian), skrzypce i wiolonczel. A 126 zachowanych triw przeznaczonych jest na baryton
(rodzaj szeciostrunnej wioli da gamba, zaopatrywanej czasem w 14 strun rezonansowych ulubiony
instrument ksicia Esterhzyego), altwk i wiolonczel. Skomponowa te utwory kameralne dla wikszej
iloci wykonawcw: kwintety, oktety, nonet. Haydn te kompozycje nazywa rnie: divertimento, kasacja,
sonata, partita, capriccio.

KONCERTY
Koncerty instrumentalne Haydna powstaway na biece potrzeby:
- koncerty skrzypcowe zostay napisane dla koncertmistrza orkiestry Esterhzych - Luigi Tomasiniego,
- koncert na trbk powsta dla nadwornego trbacza wiedeskiego Antona Weidingera. Wirtuoz ten wanie
udoskonali swj instrument, zaopatrujc go w klapy, ktre pozwalay na uzyskanie penej gamy
chromatycznej. Moliwoci nowej trbki Haydn eksponuje zwaszcza w II czci koncertu.
Zachoway si jeszcze koncerty fortepianowe, koncert na obj (na rzecz fletu obj utraci ju wtedy
popularno jako instrument solowy dzieo Haydna przenosi suchaczy w atmosfer dawnych, dobrych
czasw), koncert na rg, koncerty na wiolonczel.
Koncerty Haydna maj typow 3-czciow budow, o ukadzie temp: szybkie-wolne-szybkie.
Instrument solowy traktowany jest powcigliwie - mao jest elementw wirtuozowskich. Wiele kompozycji
koncertowych Haydna zagino.
SONATY FORTEPIANOWE
Powstao okoo 50 kompozycji. Wczesne sonaty przeznaczone s raczej na klawesyn, a nie na
fortepian wiadczy o tym ilo ozdobnikw, oraz uboga partia lewej rki. W sonatach przewaa 3czciowa budowa (allegro, menuet, rondo lub allegro, cz wolna, rondo) i lekki, pogodny nastrj.
Charakterystyczne jest wykorzystywanie redniego rejestru fortepianu i dua rola figuracji w czciach
szybkich. Faktura jest przejrzysta, nie ma w niej rozbudowanych akordw i nagych akcentw.

TWRCZO WOKALNO-INSTRUMENTALNA
Utwory wokalno-instrumentalne s w twrczoci Haydna mniej nowatorskie od dzie instrumentalnych
reprezentuj nurt tradycyjny.
OPERY
Haydn napisa ponad 20 oper, m.in. Dusza filozofa, Kulawy diabe, Aptekarz, Armida. Tworzy
gwnie dla teatru operowego na dworze Esterhzych (dawa okoo 150 przedstawie rocznie) i zgodnie
z gustami tamtejszej publicznoci. Powstaway przede wszystkim opery komiczne i singspiele.
Singspiel - opera w jzyku niemieckim z fragmentami mwionymi.

Dla ksicej sceny marionetkowej Haydn napisa take opery marionetkowe dziea o lekkim
charakterze, pene artw, w ktrych jedn posta gra kilka marionetek w rnych strojach, a piewacy s
niewidoczni.
Haydn zdawa sobie spraw, e jego operom brakuje oryginalnoci, cho za jego ycia niektre
z nich cieszyy si sporym powodzeniem (na przykad Orlando wystawiana bya na 33 scenach operowych
Europy). Obecnie za najlepsze jego dzieo operowe uznawana jest, osnuta wok greckiego mitu o Orfeuszu,
Dusza filozofa.
PIENI
Wrd okoo 500 pieni Haydna due znaczenie ma jeden utwr: Gott, erhlte Franz der Kaiser
(Boe, zachowaj cesarza Franciszka), pochodzcy z 1797r. Pie ta staa si austriackim hymnem
narodowym do 1946 r. (z przerw 1920-29). Od 1922r. z tekstem: Deutschland, Deutschland ber alles jest
hymnem niemieckim.
Haydn napisa te opracowania ludowych pieni szkockich, irlandzkich, walijskich oraz pieni
z wpywami niemieckiej muzyki ludowej.

MSZE
Haydn napisa kilkanacie mszy wokalno-instrumentalnych, midzy innymi:
Msz terezjask (wizana jest z postaci protektorki Haydna cesarzow Mari Teres),
Msz cecyliask (w. Cecylia to patronka muzykw),
Harmoniemesse (nazwa zwizana z obsad wykonawcz mszy, w ktrej zosta szczeglnie zaakcentowany
udzia instrumentw dtych: fletw, obojw, klarnetw, fagotw, rogw i trbek. Sowo harmonia oznaczao
w czasach Haydna midzy innymi grup instrumentw dtych).
W mszach Haydn wykorzystywa swoje dowiadczenia z zakresu muzyki symfonicznej. Jest to
widoczne w duej roli orkiestry.

ORATORIA
Oratoria Haydna powstay pod koniec jego ycia. Wpyw na nie miao zapoznanie si w Anglii
z twrczoci oratoryjn Jerzego Fryderyka Haendla. Cechuje je wielka inwencja w czeniu chrw
z partiami solowymi i zespoowymi, oryginalno melodyki, ciekawe traktowanie orkiestry, ktra nie tylko
akompaniuje, ale te wspdziaa w tworzeniu nastroju (Haydn powikszy jej skad o 3 puzony).
Napisa 4 oratoria religijne (m.in. 7 ostatnich sw Zbawiciela na krzyu, Stworzenie wiata) i jedno
wieckie (Pory roku).
Stworzenie wiata (Die Schpfung) - tekst napisa specjalnie dla Haydna angielski poeta Thomas
Linley na podstawie Starego Testamentu i Raju utraconego J. Miltona.
Pochodzcy z epoki baroku poemat Raj utracony poety i pisarza angielskiego Johna Miltona w 12 ksigach
przedstawia powstanie wiata, walk dobra ze zem oraz dzieje stworzenia i upadku czowieka.

Libretto przeoy na niemiecki baron Gottfryd van Swieten. Oratorium skada si z 3 czci: I i II
opisuj dzieo stworzenia, a III ycie w raju. Rol narratorw peni 3 archaniow: Gabriel. Uriel i Rafael.
Inne postacie to Adam i Ewa. Wan rol peni w tym oratorium chr. Wstp do oratorium przedstawia
chaos, potem na sowach i staa si jasno pojawia si akord C-dur. Due znaczenie ma ilustrowanie
muzyczne zjawisk przyrody - burzy, deszczu, niegu, gradu, przedstawianie morza, gr, rzek, wschodu
soca, wdrujcego ksiyca, piewu ptakw, odgosw zwierzt.
Pory roku (Die Jahreszeiten) libretto opracowa baron G. van Swieten na podstawie wiersza
angielskiego poety Thomsona Pory roku. To oratorium skadajce si z 4 kantat (Wiosna, Lato, Jesie,
Zima) nie ma akcji dramatycznej. Wystpuje w nim troje solistw (dzierawca Szymon, jego crka Hanna
i mody wieniak ukasz) opowiadajcych o porach roku. Do gosu dochodzi te chr (wieniakw,
myliwych). Na cao skadaj si recytatywy, pieni, arie, zespoy i chry. Przedstawiaj one sceny
obrazujce ycie na wsi (orka, winobranie, przdzenie, polowanie), opisy przyrody (wschd soca, burza,
opis lasu) i uczucia (rado ze zbiorw, wdziczno dla Stwrcy).W caym utworze panuje pogodny nastrj,
pomimo e kompozytor wielokrotnie narzeka na trudnoci w trakcie pisania (Nieraz caymi dniami
musiaem mczy si z jednym miejscem).
Stworzenie wiata i Pory roku to arcydziea sztuki oratoryjnej. Haydn czy w nich tradycje barokowe
i klasyczne.
INNE KOMPOZYCJE WOKALNO-INSTRUMENTALNE
Przewaaj wrd nich dziea religijne: psalmy, motety, Stabat Mater, Te Deum.