PORWNANIE KONCEPCJI PSYCHOLOGICZNYCH

PSYCHOANALIZY I BEHAWIORYZMU

Koniec XIX w., a szczeglnie wiek XX przynis ogromny rozwj studiw

psychologicznych. Jedn z przyczyn upatruje si w porzucaniu przez wielu uczonych
filozofii, ktra wedug nich wpltana bya w wieczyste spory, ktrych rozstrzygn
nie potrafi. Psychologia stawaa si dla nich nauka opart na faktach, na zaoeniach
trudnych
do
zakwestionowania.
Oczekiwania
dotyczce
stworzenia
niekwestionowanych podstaw okazay si bezpodstawne. W rzeczywistoci doszo
do uksztatowania si w psychologii wzajemnie si zwalczajcych szk, ktre nie
potrafiy uzgodni swych podstawowych zaoe, co prowadzio do wielkich sporw
o kwestie zasadnicze. Spord licznych szk psychologicznych uksztatowanych w
XX w. Kilka zdobyo szczegln popularno i znaczenie: funkcjonalizm, hormizm,
psychologia postaci, behawioryzm i psychoanaliza. Wszystkie te szkoy europejsko
amerykaskie byy w opozycji do psychologii uformowanej w XIX wieku. Zaoenia
tej XIX wiecznej psychologii byy nastpujce: przedmiotem jest wiadomo,
metod introspekcja, a zadaniem analiza zebranych poprzez introspekcj faktw,
rozoenie ich na proste skadniki. Wspomniane wyej nowe kierunki powstaway w
opozycji do uksztatowanej w XIX w. filozofii klasycznej.
Z wymienionych wyej nowych kierunkw jako ostatnie uksztatoway si
behawioryzm i psychoanaliza. Ta pierwsza zwana take psychologi obiektywn,
zanegowaa znaczenie introspekcji, uznaa natomiast, e psychologi naley
zdefiniowa jako nauk o zachowaniu. Zamiast opiera si na wiadomoci i
wspomnianej wyej introspekcji, psychologia wg behawiorystw miaa
ogranicza pole badawcze do obserwacji organizmu w okrelonej sytuacji.
Psychoanaliza wprowadzia pogld zupenie niespodziewany, uznaa, e ycie
psychiczne obok wiadomoci zawiera take czynniki niewiadome i e wanie te
czynniki s najwaniejsze.
Za inicjatora behawioryzmu uchodzi John Watson, ktry zaczyna od
psychologii zwierzt i na niej wanie postanowi wzorowa psychologi ludzi.
Wystpi z szokujc wwczas tez, e naley z psychologii usun pojcie
wiadomoci. Wielokrotnie podkrela, e jego psychologia ma podstawy w
przyrodoznawstwie, w przeciwiestwie do psychologii tradycyjnej, ktra wedug
niego miaa podstawy w teologicznym mistycyzmie. Wzorem dla behawiorystw
bya wspomniana wyej psychologia zwierzt, a take psychologia niemowlt, one to
wanie z natury swojej musiay obywa si bez podstawowych poj psychologii
tradycyjnej: introspekcji i analizy stanw wiadomoci. Natomiast tak psychologia
zwierzt jak i psychologia niemowlt odwoyway si do dowiadczenia

zewntrznego, do faktw, ktre mg stwierdzi, sprawdzi zewntrzny obserwator.

Wanie t cenn metodycznie waciwo behawioryci postanowili przenie do
psychologii ludzi. Istotne wsparcie behawioryzm w okresie swego ksztatowania otrzyma ze strony fizjologw , szczeglnie Pawowa. To jego i innych badania
usuny zasadnicz przeszkod stojc na drodze behawiorystw. Przeszkoda ta
polegaa na tym, e uznawano reakcje fizyczne za stae, a reakcje psychiczne za
zmienne, ta sama jednostka na te same podniety reaguje w rnym czasie rnie.
Wanie to nie pozwalao sprowadzi reakcji psychicznych do fizycznych,
nakazywao uzna ich odrbno i niezaleno. Wanie Pawow wykaza, e nie
wszystkie reakcje fizyczne organizmw s stae. Dowid istnienia dwch rodzajw
reakcji: staych i niestaych, czyli warunkowych, nabytych, ktre wytwarzane s w
miar zdobywania przez jednostk pewnych dowiadcze.
Przechodzc do omwienia zasadniczych pogldw behawiorystw naley
jeszcze raz powtrzy zasadnicze ich zaoenie. wiadomo, ktr zajmowaa si
psychologia tradycyjna wedug behawiorystw nie moga by przedmiotem nauki.
Uzasadnienie tego podstawowego zaoenia byo nastpujce: nauki nie moe by
tam, gdzie nie mona sprawdza wypowiadanych twierdze, mona za sprawdza
jedynie twierdzenia o ciaach fizycznych, nigdy za o stanach wiadomoci, ktre s
prywatn wasnoci kadego czowieka z osobna i innym nie s dostpne. Z
powyszego wynikao twierdzenie behawiorystw, e stany wiadomoci nie mogy
by obiektywnie sprawdzane, dlatego nie mog by przedmiotem nauki, tym samym
metoda introspekcyjna podstawa psychologii tradycyjnej bya wielkim
nieporozumieniem.
Powysze przesanki uzasadniay twierdzenie, e introspekcja nie moe by
metod nauki, a wiadomo nie moe by jej przedmiotem. Kolejnym krokiem
behawiorystw byo stwierdzenie, e wiadomo nie ma znaczenia dla ludzkiego
ycia i nie ma wpywu na zachowanie si czowieka, a jest jedynie dodatkiem do
procesw fizycznych. Kolejny krok prowadzi? do stwierdzenia, e wiadomoci nie
ma. Dochodzimy do wyranie sformuowanego stanowiska behawiorystw, e
wiadomo nie ma wpywu na zachowanie si jednostek.
Przedmiotem psychologii wedug behawiorystw stawao si wycznie
zachowanie si jednostek. Streci istot psychologii mona w zwizku z
powyszym w sposb nastpujcy: jeli dana jest okrelona sytuacja, to jak zachowa
si w niej jednostka i odwrotnie, jeli jednostka zachowaa si w okrelony sposb,
to jaka sytuacja dane zachowanie spowodowaa ? Behawioryzm zachowanie si
czowieka rozumia bardzo szeroko. Zaliczono tutaj wszelkie czynnoci fizyczne
czowieka m. in. wydzielanie gruczow, spanie, ale te malowanie obrazw i
aktywno publiczn. W zwizku z powyszym psychologia behawiorystw
sprowadzaa swoje zainteresowanie do bodca i reakcji. W reakcji bior udzia:
receptory, czyli narzdy, za pomoc ktrych organizm ludzki odbiera podniety,
efektory, czyli te narzdy, za pomoc ktrych dokonuje reakcji oraz system nerwowy,
ktry stanowi system komunikacji midzy receptorami i efektorami.

Szczeglne znaczenie w psychologii behawiorystw miay teorie: wzrusze

oraz mylenia. Przez wzruszenia rozumieli reakcj motoryczn organizmu poczon
ze zmianami w wydzielaniu dokrewnym i gruczoowym. Stwierdzenia takie miao
istotne konsekwencje, wynikao z niego, e wzrusze mona si uczy, tak jak
chodzenia lub pisania. Oznacza to , e cay proces uczenia si jest spraw cielesn i
mechaniczn. W sposb podobny pojmowano pami, pamitanie polega na
odnawianiu si w organizmie refleksw, jakie rzeczy te wywoay. Rwnie w
myleniu nie widzieli nic niematerialnego, uznali je za czynno wewntrz
organizmu. Kolejnym zaoeniem behawioryzmu by negatywny stosunek do
dziedzicznoci, twierdzono, e mamy bardzo duo reakcji uwarunkowanych i bardzo
nieliczne stae, wrodzone. Konsekwencj byo uznanie ogromnych moliwoci w
ksztatowaniu czowieka.
Najwaniejszym wyrnikiem psychoanalizy byo wprowadzenie koncepcji
ycia niewiadomego wystpujcego w yciu psychicznym jednostki obok ycia
wiadomego, dodatkowo psychoanaliza uznaa ycie niewiadome za najwaniejsze.
Twrc psychoanalizy jest Zygmunt Freud, a jego koncepcja ksztatowaa si
przez wiele lat. W pierwszym etapie bya wycznie teori lekarsk o zjawiskach
niewiadomych w zwizku z patologiami, w drugim etapie Freud doszed do
przekonania, e zjawiska niewiadome s take udziaem psychiki normalnej, w
czasie dalszego ksztatowania koncepcje Freuda zostay uzupenione o zagadnienia
metafizyczne, ktre zaczy odgrywa rol szczegln w jego pogldach.
Istot psychoanalizy jest wyeksponowanie niewiadomych czynnikw ycia
psychicznego, ktre decyduj o czynnikach wiadomych. Wedug koncepcji Freuda
ycie psychiczne jednostki odbywa si dwoma nurtami: wiadomym i
niewiadomym. Chocia procesy wiadome s faktami, a niewiadome to jedynie
hipoteza, to jednak fakty zmuszaj do przyjcia tej hipotezy. ycie wiadome nie
stanowi zwartej caoci, pomidzy procesami wiadomymi brakuje ogniw. Obecne
kiedy w naszej wiadomoci wyobraenia gin w niej w niezrozumiay sposb, aby
w sposb take niezrozumiay znw si w niej pojawi. Freud uzna, e wyobraenia
przechowuj si w postaci podwiadomej. Za istnieniem niewiadomej psychiki
wedug psychoanalizy przemawia odlego pomidzy przyczyn a skutkiem w yciu
psychicznym jaka czasem ma miejsce, musi w zwizku z powyszym istnie jakie
ogniwo porednie, innym argumentem byo terapeutyczne znaczenie przey
niewiadomych w leczeniu dolegliwoci psychicznych. Przyczyn nieuwiadomienia
niektrych wyobrae przez jednostk psychoanaliza widzi kilka: lece u ich
podstaw wraenia byy zbyt sabe i nie przekroczyy progu wiadomoci, poniewa
wiadomo nie dopucia ich do siebie, odepchna. I tu jest kolejne podstawowe
twierdzenie psychoanalizy: niewiadome procesy psychiczne s procesami
wypartymi ze wiadomoci, a ich wyparcie dokonuje si najczciej w dziecistwie
na og na tle seksualnym. Celowo wyparcia pewnych procesw ze wiadomoci
psychoanaliza widzi w tym, e s one niezgodne z natur jednostki, a tym samym
mog zakci spokj, a ich wiadomo musiaaby by przykra.

Istotnym elementem koncepcji psychoanalizy jest pojcie kompleksw.

Pewne wyobraenia zespalaj si ze sob i w tym zespoleniu utrwalaj w psychice
jednostki, w przypadku ich ujemnego zabarwienia wiadomo prbuje je odrzuci,
zepchnite w niewiadomo trwaj nadal nurtujc psychik, psychoanalitycy
nazwali te zespoy kompleksami. Sposobem na pozbycie si kompleksw jest ich
wyadowanie. Najczstszym sposobem wyadowania tyche kompleksw jest sen,
odbywa si to w sposb poredni, symboliczny. Powysze doprowadzio Freuda do
uznania marze sennych za procesy psychiczne o ogromnym znaczeniu, dostrzeg
take celowo marze sennych widzc w nich istotne ogniwo w caoksztacie ycia
psychicznego. Kompleks, ktry nie zosta wyadowany zostaje w sferze
niewiadomej dezorganizujc ycie psychiczne czowieka. Ostatecznie Freud uzna,
e istniejce w psychice wyobraenia niewiadome s naturalne i niezwykle wane
dla ycia psychicznego, a nawet waniejsze od wiadomych. Podstawowe
twierdzenie psychoanalizy daoby zamkn si w nastpujcy sposb: wszelkie
zachowanie czowieka zmierza do zniesienia nieprzyjemnego napicia, wiat
zewntrzny narzuca pewne wymogi, ktre naley respektowa, istotne dla czowieka
dowiadczenia maj tendencj do powtrnego zaistnienia. Aparat psychiczny skada
si z trzech instancji: id (ono), czyli ogu pierwotnych popdw
podporzdkowanych zasadzie przyjemnoci, superego (nadja), czyli
zinterioryzowanych zakazw moralnych, ego (ja), ktrego funkcj jest
rozstrzyganie konfliktw midzy popdami a wymogami rzeczywistoci zewntrznej
albo midzy id a wiadomoci moraln (superego). Gdy ego nie potrafi w sposb
zadawalajcy podmiot dostosowa si do swego rodowiska, albo zaspokoi jego
potrzeby, pojawiaj si zaburzenia zachowania, nerwice, przestpczo.
Dokonujc porwnania behawioryzmu i psychoanalizy naley ostatecznie
stwierdzi, e behawioryzm przedstawia swoje gwne koncepcje nastpujco:
zaprzecza, jakoby wiadomo bya czym realnym, a w kadym razie, jakoby miaa
wpywa na zachowanie czowieka; odrzuca wszelk introspekcj jako metod
naukow; zaprzecza istnieniu wyobrae; nie uznawa innej realnoci ni
materialna; fikcj jest wiadome zmierzanie czowieka do celu; wszelkie
postpowanie jest wynikiem reakcji warunkowej i jest reakcj organizmu na bodziec;
uczucia i wzruszenia s procesem gruczoowym; mylenie jest jedynie czynnoci
mini. W przypadku psychoanalizy myl przewodni byo stwierdzenie, e na
ycie psychiczne czowieka obok wiadomych skadaj si procesy niewiadome.
Chocia o psychice niewiadomej wiemy bardzo mao, musimy przyj jej istnienie.
ycie psychiczne ma w caoci podoe irracjonalne: pierwotnymi elementami ycia
psychicznego s popdy, zwaszcza seksualne, a rozum gra jedynie rol suebn.