Niektre zjawiska patologii spoecznej w wielu krajach wykazuj tendencje zrostowe.
Midzynarodowe i krajowe sympozja i konferencje naukowe powicone zagadnieniom patologii
spoecznej i rnym formom uzalenie narkotycznych coraz czciej wskazuj na potrzeb opracowania bardziej skutecznych metod leczenia i przeciwdziaania tym spoecznie niepodanym objawom. Trudno jednak o skuteczn profilaktyk i terapi bez solidnej diagnozy.
Podstawy i kryteria diagnozowania w uzalenieniach
Jedn z powszechnie stosowanych metod diagnostycznych w medycynie oglnej, psychiatrii, psychologii i pedagogice jest wywiad. Pozwala on na przeledzenie historii ycia i badanego zjawiska, umoliwia wniknicie w genez i dynamik uzalenienia danej osoby, dostarcza dane potrzebne nie tylko do diagnozy, lecz take prognozy obserwowanego zjawiska. Wynik wywiadu zaley w duej mierze od dobrego kontaktu z osob badan i od umiejtnego formuowania pyta, ktre powinny by krtkie, jasne nie budzce wtpliwoci. Dobry wywiad powinien zawiera dane personalne o osobie badanej, jej problemach osobistych, rodowiskowych, kontaktach spoecznych, a szczeglnie dokadne dane, ktre s przedmiotem obserwacji . Dane personalne mog mie due znaczenie i wpyw na proces patologii, jak i resocjalizacji danej osoby. Dla diagnozy rodzaju i stopnia uzalenienia wane bd informacje uzyskane z wywiadu rodzinnego i rodowiskowego. Ustalamy struktur i funkcj rodziny: czy jest to rodzina liczna , pena czy rozbita , harmonijna czy skcona, jakie jest wzajemne wspycie w rodzinie, czy wizi rodzinne byy silne, jakie wystpoway choroby, zaburzenia i patologie spoeczne, ustalamy czy jednostka przynaley do jakiej subkultury wszystkie te czynniki mog mie duy wpyw na ksztatowanie postaw danej osoby. Innymi wskanikami zewntrznymi uzalenienia mog by mtny wzrok, zaburzona mowa , skute rce, nogi lub podudzia . Wedug bada na patologi spoeczn wrd modziey i na proces uzalenienia si od narkotykw duy wpyw maj negatywne czynniki rodowiska rodzinnego. Wielu narkomanw i alkoholikw wywodzi si z rodzin rozbitych, niepenych, konfliktowych ,rodzin, w ktrych wystpuje przestpczo oraz zaburzenia psychiczne. W ustaleniu diagnozy pytamy o te fakty, poniewa one wskazuj na rodowiskowe uwarunkowania uzalenienia. Kolejnym wanym problemem dla diagnozy bdzie okrelenie stanu zdrowia czonkw rodziny, jak i osoby badanej, odnotowujemy przebyte i aktualne choroby, zaburzenia psychiczne, naogi, uzalenienia, ich ewentualny zwizek z aktualn form narkomanii. W celu ustalenia uwarunkowa uzalenienia analizujemy przebieg rozwoju badanej osoby okres dziecistwa, system wychowania w domu i w szkole, powodzenia i niepowodzenia, konflikty, przynaleno do grupy nieformalnej oraz pierwsze zetknicie ze rodkami narkotycznymi. Do okrelenia stopnia naogu wane bdzie odnotowanie takich faktw, jak: rodzaj rodka (opiaty, halucynogeny, inhalanty), dawkowanie, czstotliwo brania, czy jest to branie samotne, potajemne czy w grupie, w jaki sposb - doustnie, doylnie, przez wdychanie, wchanie, stosowanie jednego rodka czy wielu kolejno lub rwnoczenie. Te dane s wskanikami dla terapii i prognozy resocjalizacji. Wanym elementem w diagnozowaniu uzalenie jest rodzaj motywacji sigania po narkotyki. Pierwsze motywy - te podstawowe i te pniejsze, po uzalenieniu podejmowane prby uwolnienia si od narkotykw mog mie decydujcy wpyw na podjcie leczenia lub na brak efektywnoci w psychoterapii i resocjalizacji. W diagnozowaniu cech osobowoci pomoc mog suy testy kliniczne, osobowociowe, rnego rodzaju skale, kwestionariusze, ankiety. Niektrymi posuguj si wycznie profesjonalici znajcy technik ich stosowania. Innymi mog posugiwa si pedagodzy i osoby przyuczone do ich stosowania. Na podstawie wynikw bada powinno si dy nie tylko do moliwie trafnej diagnozy, lecz take poda prognostyczne wskazania i zaleci moliwie efektywn terapi oraz profilaktyk. Oczywicie wyniki jej zalee bd nie tylko od terapeuty, lecz take od wsppracy pacjenta, jego motywacji i udziau w procesie psychoterapii.
Spoeczne, medyczne i psychologiczne kryteria diagnozy
Spoeczne kryteria diagnozy wyraa si bd w takich wymiarach, jak: zakres zjawiska, rodzaj zaywanych rodkw, nasilenie, produkcja, handel i sposoby zaywania, ryzyko uzalenienia i ryzyko zakaenia wirusem HIV. Narkomania w Polsce nadal jest zjawiskiem dynamicznym, nasilajcym si szczeglnie w odniesieniu do niektrych rodkw - stosowanie rozpu-
szczalnikw chemicznych i halucynogenw, palenie haszyszu oraz konsumpcja lekw mieszanych z
alkoholem. Wrd narkomanw wzroso zainteresowanie halucynogenami, kokain, rodkami z grupy amfetaminy oraz palenie haszyszu i marihuany. Rozpuszczalniki chemiczne s w modzie u najmodszej generacji toksykomanw. Przy ustalaniu stopnia toksykomanii naley bra pod uwag rodzaj branych rodkw, ich toksyczno, stopie uzalenienia, szkodliwo dla organizmu, ryzyko mierci. Odmienne jest dziaanie rnych narkotykw na organizm i psychik, a wic i sposb postpowania z narkomanem powinien by rwnie inny. Jeeli si okae, e brane byy rodki silnie uzaleniajce (opiaty, morfina, heroina, kodeina, kompot) i systematycznie przez duszy okres, wwczas zachodzi prawdopodobiestwo uzalenienia fizycznego oraz koniecznoci leczenia odwykowego. Niebezpieczne byyby prby nagego odstawienia tych rodkw. W takiej sytuacji mog pojawi si u narkomana bardzo przykre objawy zespou abstynencyjnego wraz z objawami deliryjnymi, halucynacjami i zapaci wcznie. Osob tak naley skierowa na odwyk w oddziale detoksykacyjnym. Narkomani zaywajcy kokain czy pochodne kanabisu albo palcy haszysz bd marihuan nie s wystawieni na takie ryzyko, aczkolwiek te wymagaj psychoterapii. Zesp abstynencyjny jest wyjtkiem przy tego rodzaju rodkach. Niebezpieczestwem dla toksykomanw mog by powszechnie naduywane rodki halucynogenne( LSD, grzybki halucynogenne) i rozpuszczalniki chemiczne (inhalanty). Na wiksz skal produkowane s rwnie rodki z grypy amfetamin, atwo dostpne i bardzo niebezpieczne s rozpuszczalniki chemiczne i kleje do wdychania ( butapren, eter, heksan, benzyna, aceton). rodki te bardzo gboko uszkadzaj procesy psychiczne, zmieniaj osobowo, wywouj nieodwracalne zmiany psychoorganiczne. Leczenie odwykowe nie jest w tych wypadkach konieczne, wymagana jest natomiast zmiana rodowiska i odstawienie rodka. Objawy zespou abstynencyjnego, jeeli si w ogle pojawiaj, s agodne, rzadkie i w krtkim czasie ustpuj. Modzie coraz czciej naduywa samych lekw bd alkoholu, wzmacniajc go lekami. Ten rodzaj toksykomanii wykazuje tendencje wzrostowe, jest trudno uchwytny dla rodzicw i wychowawcw, prawie nie jest zakazany, a picie alkoholu jest spoecznie tolerowane. Po dokadnym ustaleniu rodzaju przyjmowanego rodka, czasu i czstotliwoci jego brania, wielkoci dawki, jej toksycznoci moemy mie wstpn diagnoz toksykomanii, narkomanii, uzalenienia fizycznego, psychicznego lub take spoecznego. Te kryteria diagnozy s istotne dla okrelenia rodowiskowych oraz osobowociowych uwarunkowa narkomanii. Ogromnie wanym momentem dla resocjalizacji jest te prba okrelenia cech osobowoci narkomana. W tej diagnozie pomocnicz funkcj speniaj testy kliniczne i testy osobowoci, pozwalajce okreli sfer emocjonaln, poziom rozwoju i dojrzaoci, empatii, uczu moralnych i postaw etycznych. Dla diagnozy i prognozy nieobojtne bdzie okrelenie de pacjenta, jego celw, planw oraz hierarchii wartoci. W celu okrelenia tych wymiarw osobowoci mona posuy si skaami postaw - Skal Dojrzaoci Spoecznej E. A. Doia, czynnikowym testem badania osobowoci R. B. Cattella, Skal Poczucia Sensu ycia (PLT)J. C. Croubaugha i L. T. Maholicka, Kalifornijskim Inwentarzem Osobowoci (CPI), Testem Przymiotnikw (ACL) H. G. Gougha i A. B. Heibruna. Wyniki tych metod daj wnikliwy opis cech osobowoci. Kwestionariusz do badania hierarchii wartoci M. Rokeacha sonduje u badanej osoby dwa systemy wartoci: wartoci instrumentalne i egzystercjalne . Pierwsze obejmuj wartoci moralne i kompetencyjne, drugie natomiast osobiste i spoeczne. Za pomoc tej metody mona bada denia do osigni, samorealizacj, samokontrol, niezaleno, wspzaleno, wytrwao w obliczu przeciwiestw, umiejtno przeywania radoci (rwnowag wewntrzn), a wic istotne wartoci dla rozwoju osoby w kierunku jej dojrzaoci indywidualnej i spoecznej. Wyniki testu wska , ktre z tych dziedzin naley wzmacnia i stymulowa w procesie reedukacji. Podobne aspekty osobowoci bada Test Poczucia Sensu ycia, ktry z kolei wskazuje na ekspansj yciow lub tendencj do wycofywania si, izolowania, apatii a do tendencji samobjczych z poczuciem pustki yciowej i bezsensu ycia, co czsto ma miejsce wanie u osb uzalenionych. Dynamik tendencji emocjonalno-deniowych, cele, postawy oraz potrzeby wiadome i nie kontrolowane, a take kontakty interpersonalne mona diagnozowa za pomoc metod projekcyjnych, np. tablic H. Rorschacha, TAT E. J. Murraya oraz metody L. Szondiego. Metody te sonduj poziom dojrzaoci emocjonalnej, uczuciowej, mechanizmy obronne, postawy egocentryczne, egoistyczne, altruistyczne oraz motywacj , co jest bardzo wane w okrelaniu wymiarw osobowoci dojrzaej lub niedojrzaej. Wyniki wska na sposb zaspokajania potrzeb badanych - emocjonalny lub racjonalny, kontrolowany lub nie kontrolowany; diagnoza moe wskaza kierunek reedukacji. Resocjalizacja moe dotyczy take sposobu zaspokajania potrzeb - w kierunku powcigliwoci, umiejtnoci rezygnacji, podejmowania wysiku i trudu w celu osignicia wartoci spoecznie uytecznych.
Diagnozowania wasnych obszarw konfliktowych, rodzinnych i pozarodzinnych, oraz wskazania na
ich zwizek z deniami, celami i otaczajcym rodowiskiem mona dokona za pomoc metod Zda Niedokoczonych Sachsa, J. Kostrzewskiego, Rottera czy inn analogiczn metod oraz testem do badania frustracji S. Rosenzweiga. Te projekcyjne metody mog dostarczy materiau do opisu postaw i kontaktw interpersonalnych badanych osb; wnikaj bowiem w histori badanej osoby, w jej dziecistwo, postaw do rodzicw, do przeoonych, do rodowiska, pracy, do przeszoci, przyszoci, oczekiwa, de. W diagnozie klinicznej objaww zaburzenia z pogranicza patologii i normy moemy posuy si Wieloobjawow Skal Diagnostyczn (WIS-KAD), ktra pozwala na okrelenie 26 aspektw choroby, zdrowia psychicznego i fizycznego, midzy innymi poziom zdrowia oglnego, poziom patologii i normy, mechanizmy obronne, zaburzenia neurotyczne, nerwice lkowe, obsesyjne, objawy z krgu psychopatii, z krgu psychoz, stany depresji, tendencje samobjcze itp. To ju sprawdzone narzdzie pomiaru oddaje bardzo due usugi psychologom, klinicystom i profesjonalistom w diagnozie szeroko pojtych zaburze psychofizycznych, take w diagnozie zaburze osb uzalenionych od alkoholu i narkotykowa Poziom neurotycznoci, napicie emocjonalne, struktur lku i rda zagroenia mona diagnozowa w uzalenieniach testem H. J. Eysencka, testem osobowoci (wersja A i B) R. B. Cattella oraz Arkuszem Samoobserwacji R. B. Cattella. Metody te pozwalaj okreli genez lku, poziom niepokoju, objawy neurotyczne, kierunek zagroenia i oglne objawy nerwicowe. Okrelenie poziomu lku wydaje si konieczne w badaniach osb uzalenionych, poniewa wysokie napicie emocjonalne i niezrwnowaenie czsto s powodem sigania po narkotyk jako rodek redukujcy to napicie. Osobowo socjopatyczna, chwiejna emocjonalnie, impulsywna jest szczeglnie naraona na ryzyko uzalenienia od narkotyku. Aby okreli moliwoci resocjalizacji, naley zadba o ogln diagnoz poziomu intelektualnego. Badania wykazuj, e poziom inteligencji u badanych osb uzalenionych, jest na og w normie, a czsto nawet powyej normy, a wic jest to modzie ponadprzecitnie uzdolniona. Naley jednak okreli poziom inteligencji oraz kierunek uzdolnie, bo na podstawie tych wanie wartoci powinna by prowadzona psychoterapia i reedukacja. W diagnozie poziomu inteligencji moemy posuy si chtnie wypenianym przez modzie testem do badania inteligencji oglnej J. C. Ravena lub skalami D. Wechsie-ra, KSI Choynowskiego czy innymi analogicznymi metodami. Testy zainteresowa G. Sprangera, G. F. Kudera czy E. S. Conklina mog wskaza na oglne i szczegowe zaangaowanie badanego w jakiej dziedzinie aktywnoci ludzkiej, a poza tym s dobr okazj do nawizania bezporedniego i bliszego kontaktu z badanym, ktry bardzo czsto ma obnione poczucie wasnej wartoci i przejawia brak zainteresowa, nie potrafi ich dostrzega lub neguje. Wyniki testowe mog wskaza przynajmniej na niektre zainteresowania. Pomc modziey uwierzy w siebie, w swoje moliwoci, w rozwj uzdolnie to pierwszy, bardzo wany krok w psychoterapii, profilaktyce i resocjalizacji. W diagnozowaniu struktury osobowoci i obrazu siebie oraz rnego rodzaju potrzeb bardzo przydatny moe by Test Przymiotnikw H. G. Gougha i A. B. Heibruna. Test suy do opisu osobowoci i tych zachowa, ktre s istotne w zaspokajaniu potrzeb badanego, w kontekcie rodowiskowym. Test ten jest powszechnie uywany do diagnozowania cech osobowoci z pogranicza normy i patologii. Testem przymiotnikw mona bada a cztery obrazy siebie: obraz retrospektywny (taki byem), realny (taki jestem), prospektywny (taki chciabym by) i tzw. ja spoeczne (inni o mnie mwi, e taki jestem). W wyniku bada otrzymujemy obraz osobowoci w rnych jej wymiarach, np. w zwizku z braniem narkotykw czy innymi przejawami patologii spoecznej, albo poczucie zmian w zwizku z podjt abstynencj. Mog to by psychologiczne aspekty wane nie tylko dla samej diagnozy, lecz take dla prognozy i ewentualnej korekty w stosowaniu metod resocjalizacji osb uzalenionych. Od wykrycia w osobowoci badanego za pomoc powyszych testw tego, co jeszcze zostao, co ocalao jako warto w procesie uzalenienia od narkotykw, jako sens ycia i ch ycia, chocia czasem jest to ju bardzo osabione, zalee bdzie kierunek oddziaywania rehabilitacyjnego. Stopniowo, lecz zdecydowanie naley badanemu ukazywa pozytywne aspekty jego ycia, wartoci altruistyczne, moliwoci realizowania siebie nawet w trudnej sytuacji. Naley budzi u badanego zainteresowania i pomc mu odzyska utracone zaufanie do siebie i do innych ludzi. Wskazane wyej metody i testy diagnozowania s pomocnicze i czsto uywane w badaniach psychologicznych. Niektre z nich maj bogat literatur potwierdzajc ich trafno i rzetelno.
Postawy rodzicw, rodziny i wychowawcw wobec uzalenie
Jak rodzice lub wychowawcy powinni zareagowa po odkryciu, e ich dziecko bierze narkotyki? Jeeli maj jeszcze do dobry kontakt z dzieckiem, powinni przeprowadzi z nim rozmow na temat przyczyn i motyww takiego zachowania. Byoby wskazane, gdyby w takiej rozmowie mogli pozna wicej szczegw, kiedy dziecko bierze narkotyki, jakie, jak czsto, skd ma na to pienidze, czy bierze samo czy w grupie. Te dane mog by wane dla dalszego postpowania, a szczegl nie dla udzielenia informacji w punkcie konsultacyjnym lub w Poradni P/N, do ktrej rodzice powinni si bezzwocznie zgosi w celu omwienia dalszego postpowania. Wane jest nakonienie dziecka do szukania pomocy u specjalistw, w orodku lub w punkcie konsultacyjnym. Modzie uzaleniona najczciej nie chce si leczy. Jest przekonana, e poradzi sobie sama, najczciej jednak sobie nie radzi, nadal bierze . Jeeli dziecko podejmie decyzj leczenia, to rodzice powinni by w staym kontakcie z osobami prowadzcymi program psychoterapeutyczny i respektowa jego zasady. W gorszej sytuacji s rodzice, ktrych dziecko nie chce si leczy. Wwczas naley szuka pomocy na innej drodze - poprzez podleczonych byych narkomanw, w Pogotowiu Makowym, poprzez szkoy, kolegw, punkty konsultacyjne, telefony zaufania, Ruch modzieowy na rzecz MONAR. W wielu krajach rodzice zaoyli specjalne organizacje samopomocy, zajmujce si niesieniem pomocy rodzicom i rodzinom narkomanw. W Polsce taka dziaalno prowadzona jest przez Towarzystwo Rodzin i Przyjaci Dzieci Uzalenionych Powrt z U.. Jako gwny cel towarzystwo podejmuje prac z rodzicami i krewnymi osb uzalenionych, zapobiega rozszerzaniu si narkomanii, podejmuje akcj uwiadamiajc, prowadzi poradnictwo w Pogotowiu Makowym i w punktach konsultacji, pomaga w motywowaniu do leczeni i resocjalizacji, wspiera materialnie rodziny uzalenionych , wspdziaa z innymi organizacjami krajowymi i zagranicznymi, organizuje grupy terapeutyczne. Po leczeniu pomaga w zawodowym i rodzinnym ustabilizowaniu si.
Jak pomaga uzalenionym i jak zapobiega narkomanii?
W kadym przypadku ostrej intoksykacji wymagana jest pomoc terapeutyczna. Przy stwierdzeniach ostrego zatrucia naley przede wszystkim osob izolowa od rodka narkotycznego. Konieczne jest bezzwoczne wezwanie lekarza lub odwiezienie do szpitala. Ze wzgldu na to, e kady typ toksykomanii inaczej dziaa na organizm i psychik, ma odrbn dynamik i ryzyko zagroenia, naleaoby przed podjciem zabiegw ratowania i pniejszej terapii najpierw okreli, jaki to jest rodzaj narkomanii, a take ustali w przyblieniu wielko i czstotliwo dawek . Wobec osb uzalenionych od opiatw (morfina, heroina, kodeina, kompot, makiwary) w podejmowaniu wszelkiej akcji terapeutycznej naley zda sobie spraw z tego, e moe wystpi tu-silne uzalenienie fizyczne i psychiczne, co przejawia si przymusem brania rodkw. Pacjent taki wymaga leczenia odwykowego w zakadzie zamknitym pod kontrol specjalistw. Osoby uzalenione od lekw (lekomani) wymagaj oddzielnego potraktowania. Wrd lekmanw obecnie s nie tylko emeryci, babcie czy starsze osoby , cierpice na bezsenno. Jest w tej grupie spora cz modziey, a take dzieci naduywajcych lekw. Przed przystpieniem do terapii naley ustali rodzaj zaywanych rodkw, a wic czy s to leki z grupy barbituranw, rodki nasenne, uspokajajce, przeciwblowe, amfetaminy, halucynogeny, pobudzajce czy inhibitory z grupy MAO, oraz z jakich motyww s one brane . W wyniku uywania tych rodkw obserwuje si chwiejno emocjonaln, depresj, a nawet psychozy majaczeniowe. Odstawienie tych rodkw nie powoduje wikszego ryzyka dla zdrowia, chocia przez jaki czas moe by przykre dla pacjenta. Osoby wchajce lub wdychajce rozpuszczalniki chemiczne (aceton, benzyna, nitro, eter, butapren) s szczeglnym rodzajem toksykomanw. rodki te s bardzo szkodliwe, poniewa powoduj nieodwracalne zmiany w organizmie i w psychice czowieka. Psychoterapia tego rodzaju toksykomanii jest trudna. Pacjent musi zaprzesta brania rodka, zmieni rodowisko i skierowa uwag na inne wartoci. Psychoterapia powinna by skierowana na ksztatowanie uczu, postaw i zainteresowa zwizanych z deniami i celami w yciu. Pacjenci zagroeni halucynogenami (LSD, amfetamina, wycigi z grzybw , rozpuszczalniki) powinni by w szczeglny sposb otoczeni opiek lekarsk i psychologiczn ze wzgldu na due niebezpieczestwo dla zdrowia i ycia (zaburzenia psychiczne, psychozy, samobjstwa, zabjstwa). Modzie z reguy jest niewiadoma szkodliwego dziaania halucynogenw. atwo po nie siga ze wzgldu na bogate doznania psychiczne i fizyczne. Narkomanw tego typu naley izolowa od rodkw i rodowiska. Leczenie nie jest zawsze konieczne; przebiega stosunkowo atwo ze wzgldu
na brak uzalenienia fizycznego, a wic i brak objaww zespou abstynencyjnego. W leczeniu
objaww zatrucia stosuje si witaminy, rodki wzmacniajce. Narkomania kanabisowa (haszysz, marihuana, trawka) polega na paleniu lub zaywaniu w rnej postaci (proszek, ciastka, cukierki, herbata) tctrahydrokanabinoli. Narkomana tego typu pozna po stanach euforii, zmiennoci nastroju, poczucia zadowolenia i szczcia. Przy duzszym. naduywaniu haszyszu wystpuj zaburzenia pamici, obnienie sprawnoci intelektualnej. Pacjenci zatracaj zdolno aktywnoci spoecznej, staj si apatyczni , depresyjni, cierpi na mani przeladowcz, psychodegradacja z delirium koczy si czsto zejciem miertelnym . Postpowanie z tego rodzaju pacjentami jest analogiczne jak w wypadkach toksykomanii opiumowej. Leczenie i psychoterapia nie zawsze musz przebiega na oddziale odwykowym. Wymagaj jednak intensywnej psychoterapii i resocjalizacji. Profilaktyczna dziaalno powinna zmierza do wytworzenia pozytywnych wzorcw w rodzinie. Rodzina powinna by silnym oparciem dla modego pokolenia zagroonego tak wielu niebezpieczestwami: ekologicznymi, cywilizacyjnymi, ekonomicznymi, politycznymi i spoecznymi. Od wczesnego dziecistwa naley budzi zainteresowania u dziecka i zdolno do wysiku, do pokonywania trudnoci w deniu do osigania wartoci i celu w yciu.
Gdzie zwraca si o pomoc?
W Polsce istnieje kilka rnych organizacji i struktur udzielajcych pomocy narkomanom i chorym na AIDS. Porady mona szuka w oddziaach Towarzystwa Zapobiegania Narkomanii, w punktach konsultacyjnych Modzieowego Ruchu na Rzecz Przeciwdziaania Narkomanii MONAR w poradniach zdrowia psychicznego, a take w niektrych poradniach i przychodniach rejonowych.