Osobowo symbiotyczna w relacji z sob i innymi ludmi

Wstp
We wspczesnej psychologii zwraca si coraz wiksz uwag na wrodzon czowiekowi potrzeb bycia w
zwizku z drug osob (np. Fairbairn 1954, 1958; Stern 1985), jak rwnie konkurencyjn czasem,
wobec niej potrzeb - nazywan przez jednych potrzeb autonomii, przez innych okrelan jako potrzeba
indywiduacji (np. Mahler, Pine i Bergamn 1975; Masterson 1976, 1981). Realizowanie potrzeby wasnej
autonomii, czy te indywiduacji, stwarza moliwo budowania i pogbiania poczucia wasnej tosamoci,
stajc si tym samym jednym z kluczowych zada rozwojowych na przestrzeni caego ycia czowieka.
Przedmiotem tego artykuu s zagadnienia zwizane z ksztatowaniem si struktury osobowoci czowieka
- jej zasadniczych elementw, jakimi s: poczucie wasnej odrbnoci, autonomii, tosamoci, bdcych
dyspozycjami do tworzenia trwaych, udanych relacji midzyludzkich. Bdzie to prba spojrzenia na t
problematyk z perspektywy zaoe psychologicznej teorii zwizkw z obiektem i psychologii ego
wyrosej na gruncie noeopsychoanalizy, ktra w ostatnich dwudziestu latach wywara szeroki wpyw na
psychologiczne teorie osobowoci. Przedmiotem zainteresowa teorii relacji z obiektem jest przede
wszystkim rozwj jednostki w relacji z otaczajcymi j ludmi. Kadc nacisk na relacje midzyludzkie,
teoria ta pozostaje w uderzajcym kontracie do klasycznej psychoanalitycznej teorii popdw. W
przeciwiestwie do klasycznej psychoanalizy teoria relacji z obiektem obejmuje nie tylko takie tematy,
jak integrujce i syntetyzujce funkcje ego, podporzdkowane ego procesy spostrzegania, pamici,
mylenia i dziaania oraz mechanizmy obronne ego, lecz take - co waniejsze - wysuwa koncepcj
autonomii ego.
Psychoanalitycy ze szkoy amerykaskiej, zaliczanej do teorii relacji z obiektem i szkoy brytyjskiej,
zwanej psychologi ego, badaj wczesne zwizki symbiotyczne z obiektami oraz procesy separacji
dziecka od obiektu, czyli budowania poczucia wasnej odrbnoci i tosamoci. Analizujc zaburzenia ego,
teoretycy zwizkw z obiektem dopatruj si ich etiologii w nieprawidowych procesach introjekcji i
identyfikacji. Teoria zwizkw z obiektem ukazuje rwnie kolejne, zoone fazy powstawania obrazu
wasnego "ja", obrazu innych osb i obiektw bdcych modelem wiata nas otaczajcego; prbuje
ustali zwizki pomidzy nieprawidowym przebiegiem tych faz a powstawaniem patologii emocjonalnej.
Rozwj relacji z obiektem jest warunkiem koniecznym rozwoju poczucia wasnej odrbnoci,
niezalenoci. Pokazuj to koncepcje Hartmana (1950) i Mahler (1975). Problematyk t podejmuj m.in.
W.R. Fairbairn (1954, 1958), P.L. Giovacchini (1972), S. Johnson (1993, 1994), H. Kohut (1971), M
Mahler (1975), J Masterson (1981), A Pollock (1964) oraz na gruncie polskim A. Czownicka (1993), M.
Sokolik (1994), Z. Sokolik, B. Tryjarska (1994). Teorie relacji z obiektem dokonuj klasyfikacji zaburze
osobowociowych w zalenoci od stopnia osignitej separacji-indywiduacji u danej osoby oraz rozwoju
caociowej relacji z obiektem. W omawianych zaburzeniach w obrbie tosamoci i autonomii, bdcych
rdem tendencji symbiotycznych, mamy do czynienia z rnego stopnia zatarciem granic midzy "ja" a
obiektem.
Termin symbioza przeniesiony na grunt psychologii z biologii, uywany jest w odniesieniu do
funkcjonowania jednostki w dwch znaczeniach: interpersonalnym i intrapsychicznym. W pierwszym
przypadku opisuje si za jego pomoc szczeglny rodzaj relacji interpersonalnej, w drugim stan
intrapsychiczny odnoszcy si do poczucia odrbnoci od innych osb.
Poprzez termin tendencje symbiotyczne, bd rozumie za Johnsonem (1994) funkcjonowanie jednostki,
ktra ma trudnoci z odnalezieniem lub uznaniem wasnej autonomicznej tosamoci i nadmiernie
skonne do okrelania siebie poprzez to, jaka jest w relacji z kim drugim, zamiast jaka jest naprawd.
S to osoby podatne na konflikt, niekiedy o neurotycznym zabarwieniu, pomidzy wasn potrzeb bycia
w zwizku a potrzeb autonomii. Ich tosamo jest przesiknita drug osob. Nie rozwina si ona
poprzez caociowe dowiadczenie interakcji z otoczeniem spoecznym, jest natomiast pochodn
dowiadczenia bycia w silnym zwizku zalenoci z ktrym z rodzicw. Osoby takie, jak podaje Johnson,
zupenie dobrze funkcjonuj w wiecie, lecz maj czsto ograniczone poczucie "ja" i poczucie wasnego
dziaania. Ich brak autonomii moe przejawia si w rnych sferach: samostanowienia, podejmowania
niezalenych decyzji i dziaa, samokontroli. W opracowaniu tym posugiwa si bd zamiennie

okreleniami osobowo symbiotyczna, osoba symbiotyczna, osoba o symbiotycznej organizacji

osobowoci.
F. Summers dokonujc operacjonalizacji pojcia tendencji symbiotycznych w osobowoci jednostki
wymienia ich nastpujce przejawy: brak zrnicowania w obrbie "ja"-inni (wasnej odrbnoci
psychicznej, wasnych pragnie, opinii, interesw od tych, ktre przynale do kogo innego); trudnoci
separacyjne dotyczce self wyraajce si w przesadnym lku i trosce o czyje autonomiczne
funkcjonowanie; trudnoci separacyjne wyraajce si w poczuciu nadmiernej odpowiedzialnoci za
czyje dobre samopoczucie po separacji; podejmowanie dziaa zmierzajcych do uniemoliwienia innym
autonomicznych zachowa; dezaprobat innych relacji wyraajc si w negatywnych reakcjach
emocjonalnych w sytuacji separacji; pragnienie zalenoci - potrzeba, aby kto inny by, dziaa,
zachowywa si w okrelony sposb zaspokajajcy potrzeby; poczucie, e inny czowiek jest niezbdny i
konieczny dla normalnego funkcjonowania (Summers 1978, s. 666-670).
Problem symbiotyczny jawi si w ujciu psychologii zwizkw z obiektem jako patologia ego polegajca
na niepenym lub nieprawidowym rozwoju autonomicznych funkcji ego, szczeglnie takich, jak kontrola
sfery popdowo-emocjonalnej, procesy orientacyjno-poznawcze, mechanizmy obronne oraz sposoby
wchodzenia w relacje midzyosobowe (zwizki z obiektem). Nieprawidowy rozwj ego wyraa si
gwnie w formie: powtarzajcych si zachowa popdowo-impulsywnych, braku mylenia
perspektywicznego, niezdolnoci do samopoznania, yczeniowej interpretacji wiata i zdarze,
nierozrniania wasnych fantazji od rzeczywistych faktw, przedmiotowo-manipulacyjnego stosunku do
ludzi, cech narcystycznych, nieadekwatnoci obrazu wasnej osoby i rzutowania agresji na zewntrz. Nim
przejd do bardziej szczegowego omwienia etiologii i symptomw problemu symbiotycznego w
aspekcie teorii relacji z obiektem, sprbuj pokaza, jak jest on ujmowany poprzez przedstawicieli
rnych nurtw w psychologii, zajmujcych si problematyk funkcjonowania w relacjach midzyludzkich
osb z problemami w obrbie poczucia wasnej autonomii i tosamoci.

Rne propozycje teoretyczne rozumienia problemu

symbiotycznego
Sownik psychoanalizy B.E. Morre'a i B.D. Fine (1997) podaje, e jako pierwsza wprowadzia ten termin w
1949 roku A. Balint, a rozwina go T. Benedek. Pojcie to w rozumieniu obu autorek odnosi si do
wzajemnej zalenoci niemowlcia i matki, ktrzy potrzebuj siebie nawzajem i s dla siebie rdem
zaspokojenia rnorodnych potrzeb. Pojciem tym zacza posugiwa si na pocztku lat 50 rwnie M.
Mahler, modyfikujc nieco jego rozumienie. W jej teorii symbioza odnosi si do hipotetycznie
dowiadczanego przez niemowl stanu jednoci z matk oraz do wewntrznego zapisu (reprezentacji
umysowej) tego stanu. Symbioza w ujciu Mahler jest metafor. Nie opisuje tego, co rzeczywicie dzieje
si midzy dwiema osobami. Termin ten, jak pisze Mahler, ma "opisywa ten stan zczenia z matk, w
ktrym "ja" nie jest jeszcze odrnione od "nie-ja", a to co zewntrzne i to, co wewntrzne zaczyna si
dopiero wyania jako rne" (Mahler, 1968, s. 9). W 1975 roku Mahler, Pine i Bergman rozszerzyli
pierwotn definicj: "symbioza oznacza stan spoeczno-biologicznej wzajemnej zalenoci pomidzy
niemowlciem w wieku 1 do 5 miesicy a jego matk (...), w ktrym self i wewntrzpsychiczne
reprezentacje matki nie zostay jeszcze zrnicowane. (...) Dziecko zachowuje si i funkcjonuje w tym
okresie tak, jak gdyby ono i matka stanowili omnipotentn jedno w dwojgu, otoczon wspln granic
(symbiotyczn powok)" (Mahler, Pine, Bergman, 1975, s. 290-291). Podobnie rozumienie tego terminu
przedstawiaj inni autorzy. I tak, Angel (1972) opisuje symbioz jako intrapsychiczny stan poczenia
reprezentacji wasnej osoby i obiektu uczu. A. Freud (za Pollock, 1964) - jako poczucie dziecka, e
stanowi jedno z ciaem matki, Giovacchini (1972) - jako stadium rozwoju, w ktrym dziecko nie czuje,
e jest odrbne od wiata (por: M. Sokolik, 1994).
Psychiczna wi symbiotyczna - to okrelenie Ericha Fromma na stan dwch dorosych osb yjcych
kosztem siebie, podobnie jak dziecko w onie matki yje jej kosztem. Wi symbiotyczna wyraa si w
rnorodny sposb, moe prowadzi do neurotycznego funkcjonowania polegajcego na wchoniciu i
identyfikacji ( incorporation/identification). W psychicznym zjednoczeniu symbiotycznym dwa ciaa s od
siebie niezalene, jednake na paszczynie psychologicznej istnieje midzy nimi ten specyficzny rodzaj
wizi, jaka charakteryzuje matk i dziecko we wczesnym okresie rozwojowym. Taka wi, zdaniem

Fromma, moe powsta w maestwie, pracy, wszelkiego rodzaju zwizkach midzyludzkich (Fromm,
1983).
Zdaniem Fromma zjednoczenie symbiotyczne moe przybra dwie formy: pierwsza z nich - bierna polega na podporzdkowaniu si. W takim ukadzie osoba podporzdkowana ucieka przed nie dajcym
si znie uczuciem izolacji i wyobcowania, czynic z siebie nierozdzieln cz skadow drugiego
czowieka, ktry rozkazuje jej, ochrania, kieruje ni. Osoba podporzdkowana nie musi podejmowa
adnych decyzji, nie bierze na siebie ryzyka odpowiedzialnoci, nie musi rozwizywa swych problemw
przez produktywn dziaalno, ale jest rwnie zalena, brak jej integralnoci. Druga forma
symbiotycznego zjednoczenia to forma czynna, ktrej przejawem jest panowanie. W takim zjednoczeniu
czowiek chce uciec od swej samotnoci i uczucia uwizienia czynic z drugiej osoby nieodczn cz
samego siebie. Wchonwszy w siebie drugiego czowieka, ktry go uwielbia, wyolbrzymia sam siebie i
podnosi swoj wasn warto. To, co czy obie te postawy to zjednoczenie bez integralnoci.
Przeciwwag dla zjednoczenia symbiotycznego jest, zdaniem Fromma, mio dojrzaa, ktr
charakteryzuje zachowanie wasnej indywidualnoci (por. Fromm, 1983).
Anthony Storr definiuje wi symbiotyczn jako: "wchonicie kogo, poknicie go, zgniecenie,
zniszczenie; w sumie traktowanie osoby, jakby nie bya ju w peni sob. Identyfikowanie si z kim w
takim stopniu, ktry powoduje zagubienie si, zatopienie wasnej tosamoci w tosamoci drugiego
czowieka, traktowanie siebie jako osoby nie bdcej ju w caoci sob" (A. Storr, 1966, por. M. James;
D. Jongeward, 1994)
Rdger Rogoll, jeden z przedstawicieli i gwnych teoretykw analizy transakcyjnej, przez symbioz
rozumie wsplne ycie co najmniej dwch osb w celu uzyskania wzajemnych korzyci. Powstanie ukadu
symbiotycznego midzy dwoma partnerami wskazuje jednoznacznie jego zdaniem na niezdolno
funkcjonowania czowieka ze swoj struktur osobowoci bez psychologicznej albo rzeczywistej obecnoci
drugiej osoby. W tym stosunku zalenoci jedna osoba moe np. dysponowa myleniem (stan "ja"Dorosy i "ja"-Rodzic), za druga uzewntrznia wobec swego partnera uczucia i potrzeby ("ja"-Dziecko)
( R. Rogoll, 1989, s. 72-73 ).
W ramach mylenia systemowego tendencje symbiotyczne mona traktowa jako przejaw przewlekego
zaburzenia rwnowagi si w relacjach rodzinnych danej osoby. Do takiego rozumienia problemu znaczcy
wkad wnis zmary w 1990 roku amerykaski psychiatra i psychoanalityk Murray Bowen. Do teorii
swojej wprowadzi on takie pojcia jak: "fuzja" (fusion), "stopie zrnicowania (diferentiation)
podstawowego i funkcjonalnego", "trwae-ja" (solid self), "pseudo-ja" (pseudo-self) i "nie-ja" albo "brakja" (no-self) (Radochoski, 1988).
Wedug Bowena ludzie rni si od siebie pod wzgldem nasilenia tendencji do "bycia razem" i do "bycia
osobno". Zgodnie z zaoeniami Bowena, na jednym biegunie "skali zrnicowania" (scale of
diferentiation) znajduj si osoby o skrajnie nasilonej skonnoci do "bycia razem", u osb z drugiego
bieguna skali tendencje do odrbnoci i do bycia razem zbliaj si do optymalnej rwnowagi. Skala ta
nie ma charakteru narzdzia psychometrycznego a stanowi tylko obrazowy opis ilustrujcy Bowenowsk
koncepcj dyferencjacji. Poziom dyferencjacji, gdy ju zostanie okrelony, nie ulega tak duym zmianom.
Podstawowy poziom dyferencjacji jest okrelany jako "trwae-ja" (solid self). Odnosi si ono do tej czci
osoby, ktra nie podlega zmianom pod wpywem presji ze strony otoczenia i nie jest zalena od
podtrzymania ze strony systemu. Istnienie w jednostce "trwaego-ja" pozwala jej myle i dziaa w
okrelony przez siebie sposb, by samowystarczaln i spjn w swoim postpowaniu. Funkcjonalny
poziom dyferencjacji ujmowany jako poziom fuzji midzy intrapsychicznymi systemami: emocjonalnym i
intelektualnym jednostki, okrela Bowen mianem "pseudo-ja" (pseudoself). "Pseudo-ja" w odrnieniu od
"trwaego-ja", ulega zmianom. Zmiany te nastpuj zazwyczaj pod wpywem presji innych: brak
akceptacji oraz odrzucenie i izolacja przez inne osoby staje si waniejsze ni to, w co dana osoba wierzy.
"Pseudo-ja" jest wyrane u osoby, ktra ma liczne problemy emocjonalne, a tworzc zwizki partnerskie
lub wchodzc w innego rodzaju blisk relacj (czyli "wchodzc w fuzj") zaczyna lepiej funkcjonowa.
Jest to wic tylko funkcjonalna, a nie podstawowa zmiana w poziomie dyferencjacji, gdy jej utrzymanie
jest zalene od bycia w fuzji z kim znaczcym.
W najniszej czci skali dyferencjacji Bowen umieszcza te osoby, ktrym trudno jest znale energi do
sformuowania chociaby "pseudo-ja" i spostrzega u nich "brak-ja" (no-self). Energia yciowa tych osb
jest zwizana wycznie z emocjonalnoci i dlatego nie s one w stanie rozwin wasnego systemu
przekona. Ich funkcjonowanie jest do tego stopnia zdominowane przez problem, czy s kochani i

akceptowani, czy te nie, e cakowicie zlewaj si z drug osob lub wycofuj si w absolutn izolacj
(Radochoski, 1988).
Za jedn z przyczyn niskiego stopnia dyferencjacji podstawowej, co w konsekwencji nasila tendencj do
fuzji w relacji midzyludzkiej, uwaa Bowen silny lub dugotrway lk. Podkrela jednak interesujcy
paradoks: fuzja moe prowadzi zarwno do ulgi od lku, jak i by jego rdem. Im bardziej bowiem
osoby bdce w zwizku maj nasilon potrzeb bycia razem, tym bardziej d do tego, by j zaspokoi
i tym samym zmniejszy swj lk. Jednoczenie im bardziej intensywna bdzie ich fuzja, tym bardziej
bd odczuway, e znalazy si w kompromisowej, niewygodnej dla siebie pozycji. To sprawia, e takie
osoby bd w cigym dylemacie midzy potrzeb bliskoci (dla ulenia lkowi przed emocjonaln
izolacj) a potrzeb dystansu (dla ulenia lkowi przed "duszeniem si" w zwizku). Ta potrzeba "do" i
"od" istnieje w kadym zwizku, ale jest bardziej nasilona w tych zwizkach, w ktrych oboje partnerzy,
maj zdaniem Bowena, niski poziom dyferencjacji podstawowej i wykazuj tendencje symbiotyczne
(Bowen, 1974).

Etiologia problemu symbiotycznego

Fairbairn (1954, 1958) jako pierwszy zabra gos w sprawie czsto obserwowanego zjawiska, e
naduywane w jakikolwiek sposb dzieci s niezwykle mocno emocjonalnie zwizane z naduywajcymi
je rodzicami. Doprowadzio to do stworzenia teorii, ktra wyjania kracowo silne przywizanie, majce
charakter przeduonej relacji symbiotycznej, do niezaprzeczalnie zych obiektw, a take wyjania
obszar psychopatologii tego rodzaju zaburze. Wspominana ju M. Mahler (1975) precyzyjnie wyodrbnia
fazy rozwojowe i zjawiska zachodzce w pierwszym roku ycia dziecka, istotne dla ksztatowania si
poczucia tosamoci i charakteru pniejszych relacji z ludmi. W cigu pierwszego roku ycia dziecko
przechodzi przez fazy autystyczn oraz symbiotyczn i wchodzi w faz separacji-indywiduacji. Faza
autystyczna trwa do drugiego, trzeciego miesica ycia. W tym czasie dziecko cakowicie skoncentrowane
jest na swoich potrzebach, jest skrajnie narcystyczne i kieruje si wycznie zasad przyjemnoci. W
fazie symbiotycznej uczy si docenia fakt, e matka jest osigalna i cieszy si opiek, jak mu ona
zapewnia. W tym okresie rnicuje si od obiektu dostarczajcego opiek. W nastpnej fazie separacjiindywiduacji, przy wzrastajcych moliwociach motorycznych dziecka, rozpoczyna si proces
rnicowania wasnej osoby od obiektu. Kiedy dziecko otaczane jest nadal mioci z przyzwoleniem na
poznawanie otoczenia, staje si bardziej autonomiczne. Jest to pocztek ksztatowania si odrbnego w
stosunku do obiektu poczucia tosamoci. Istotne braki w zakresie opieki ze strony matki mog
spowodowa fiksacj w fazie symbiotycznej. Zdolno do utrzymywania poczucia odrbnoci,
dowiadczania go bez obaw, jest osigniciem rozwojowym. S jednak jednostki, u ktrych w toku
rozwoju osobowoci powsta i utrwali si konflikt dotyczcy tego poczucia. Osoby te, z jednej strony,
pragn osign niezalen egzystencj psychiczn, z drugiej strony perspektywa taka wywouje w nich
silne poczucie zagroenia. Ich stan jest podobny do opisywanego przez Mahler stanu dziecka w fazie
separacji. W dorosym yciu moe mie to powane konsekwencje. Jedn z nich s predyspozycje
osobowociowe do stanowienia specyficznego zwizku o charakterze zalenociowym w relacjach
partnerskich, okrelane w terminach psychologii ego jako tendencje symbiotyczne lub tendencje do
tworzenia symbiotycznego zwizku.
Masterson (1981, 1985) podkrela problem uwarunkowa rodowiskowych, ktre mog prowadzi do
powstawania znacznych trudnoci w radzeniu sobie z problemem symbiotycznym. W jednej ze swoich
prac (1976, s.37-38) pisa: "Matka osoby symbiotycznej zwykle sama cierpi na syndrom
niezrnicowania (...). Niezdolna odseparowa si od wasnej matki, pielgnuje symbiotyczn jedno ze
swoim dzieckiem, wzmacniajc jego zaleno dla utrzymania wasnej rwnowagi emocjonalnej. Jest
zagroona pojawiajc si indywidualnoci dziecka i nie umie sobie z ni radzi. Trzyma si wic
kurczowo dziecka, przeszkadzajc mu w separacji, zniechca do ruchw w kierunku separacji, wycofujc
wtedy swoje wsparcie." Masterson jako pierwszy tak wyranie sformuowa okolicznoci, w ktrych matka
mniej lub bardziej wspiera te zachowania dziecka, ktre utrzymuj je zamknite, zalene, poczone z
ni i podobne do niej, a z drugiej strony staje si lkowa, wycofana, karzca i niedostpna wtedy, gdy
dziecko odsuwa si, przeciwstawia, demonstruje, e jest inne lub w jakikolwiek sposb przejawia
indywiduacj i autonomi.
Masterson twierdzi, e przyczyn powstawania tendencji symbiotycznych jest wycofywanie przez matk

uwagi, opieki i aprobaty w okresie, kiedy dziecko zaczyna si odseparowywa, to znaczy kiedy wkracza w
etap indywiduacji. Wedug Mastersona wycofanie to ma miejsce w przebiegu jednej z faz procesu
indywiduacji (subfazie zblienia), kiedy jest ono najbardziej podatne na zranienia emocjonalne. To
wycofanie ma charakter urazowy i w tym okresie wzmoonej wraliwoci jest szczeglnie trudnym
dowiadczeniem. Wskutek tego dziecko postanawia zrezygnowa z autonomii oraz indywiduacji i lgnie do
zwizku symbiotycznego. Ta regresja zyskuje aprobat rodzica i indywiduacja zostaje przerwana. Tym
samym przywizanie symbiotyczne zostaje podtrzymane, czsto na cae ycie, lub ulega przeniesieniu na
inn pierwotn posta, do ktrej dziecko ywi przywizanie. Osoba o charakterze symbiotycznym ma za
sob histori niepowodze z separacj i moe mie trudnoci z pjciem do szkoy, przejciem ze szkoy
podstawowej do redniej, czy z podjciem pracy. W przypadku tych tendencji osobowociowych
najbardziej uwidacznia si trway lk przed separacj. Osoba taka moe mie tendencje do wytwarzania
symbiotycznej wizi z innymi obiektami czy osobami i dowiadcza silnego lku, gdy grozi moliwo
separacji. Masterson pokaza, w jaki sposb jednostka dowiadczajca takiego zranienia w okresie
indywiduacji, moe rozwin si w doros osob, ktra dy - intrapsychicznie (wewntrzpsychicznie) i
interpersonalnie do zachowania regresywnej zalenoci i fuzji z gratyfikujcym partnerem symbiozy.
W koncepcji Mahler (1968) relacja symbiotyczna jest pierwsz relacj dziecka, charakteryzujc
preobiektualn faz rozwoju, nastpujc po krtkiej, cakowicie nieobiektualnej fazie autyzmu. Faz t
okrela Mahler jako preobiektualn z uwagi na brak rozrnienia midzy self i obiektem oraz nieistnienia
poczonej reprezentacji umysowej self i obiektu. W relacji symbiotycznej poprzez powizanie
wewntrznych i zewntrznych dowiadcze percepcyjnych i ich podniesienie do podwjnej jednoci
symbiotycznej dokonuje si przeksztacenie fizjologicznych wymiarw "przyjemne-przykre" w
psychologiczne wymiary "dobre-ze". Bieguny "dobre-ze" polaryzuj dowiadczenia i nadaj pierwotny
porzdek chaotycznemu dowiadczeniu dziecka. Dowiadczenia dobre s zachowywane w obrbie
symbiotycznej unii, za ze podlegaj w duej mierze projekcji poza uni symbiotyczn. Symbiotyczna
czno z dobrym obiektem suy zachowaniu homeostazy. Realna cakowita zaleno od matki w
wewntrznym wiecie dziecka ma posta zudzenia omnipotencji, czerpanego z fuzji z gratyfikujcym
obiektem. Daje to dziecku poczucie siy i wewntrzn atmosfer wiary w obiekt, stanowic niezbdn
baz przyszej separacji psychicznej od obiektu. Przewaajce pozytywne dowiadczenie w obrbie relacji
symbiotycznej jest warunkiem dalszego prawidowego rozwoju relacji i osobowoci dziecka:
strukturalizacji dowiadczenia i tworzenia tosamoci, rozwoju relacji w kierunku separacji i staoci
obiektu, aktywizacji procesu indywiduacji, rnicowania i pniejszej integracji (por. Czownicka, 1993).
Warunkiem prawidowego przebiegu fazy symbiotycznej jest dobra opieka macierzyska; w miar stay
kontakt z matk, ktra opiekuje si i jest empatyczna. Niedostateczna lub nieprawidowa opieka matki w
fazie symbiozy grozi zahamowaniem rozwoju. W nastpstwie tego dziecko moe nigdy nie osign fazy
separacji, a nawet cofn si do fazy autystycznej. Tego rodzaju zaburzenia le u podoa powstawania
tendencji symbiotycznych w pniejszym rozwoju (Sokolik M. 1994).
Krytyczne dla wytworzenia si prawidowej fazy symbiozy, ktra ma swj pocztek w wieku piciu lub
szeciu miesicy, s niewerbalne sygnay nadawane przez dziecko dla zamanifestowania swoich potrzeb,
napi i przyjemnoci. Im bardziej ekspresywne i konkretne s te sygnay oraz im bardziej wraliwa i
reagujca bywa matka, tym trwalsze jest przywizanie symbiotyczne. Analityczni teoretycy rozwoju
uwaaj powszechnie, e prawidowa symbioza jest konieczna dla zdrowego rozwoju wszystkich
kolejnych funkcji. Spitz nazywa matk pomocniczym ego niemowlcia; jej rol jest wprowadzenie
niemowlcia w bezpieczn rzeczywisto, na ktrej opierajc si moe zbudowa trwae poczucie jani,
innego wiata obiektw. W trwaej symbiozie dziecko rozwija w sobie "ufne oczekiwanie"
reprezentowanego przez matk wiata. Matczyna opieka i zapewniona przez ni stabilizacja dostarczaj
symbiotycznej zasady organizacji, ktra zapocztkowuje proces indywiduacji i narodzin psychicznych
(por. Johnson, 1994).
Faza separacji-indywiduacji rozpoczyna si okoo szstego miesica ycia pierwszymi prbami oddalenia
si dziecka od matki w celu wyraniejszego jej spostrzegania. Procesy rozwojowe zaangaowane w
rozwj cakiem odrbnej tosamoci trwaj od tego momentu do dwch i p lat, dla wielu dzieci do
znacznie pniejszego okresu, niekiedy jest to problem rozwojowy, z ktrym czowiek boryka si rwnie
w dorosym yciu.
Wczesnodziecica separacja dziecka od matki jest procesem dugotrwaym i zoonym. Mahler na
podstawie bardzo dokadnych obserwacji dzieci w tym wieku wyrnia cztery subfazy w procesie
separacji-indywiduacji:

1. Subfaza rnicowania - od 8 do 36 miesica ycia trwa faza dyferencjacji. Jest to okres stopniowego
rnicowania "ja" dziecka od obiektu. Podczas procesu rozrniania zaczyna ono kierowa uwag na
zewntrz poza symbiotyczny ukad matka - dziecko. To przemieszczenie uwagi jest bardziej pynne, jeli
symbioza dawaa poczucie bezpieczestwa, umoliwiajc dziecku ekspansj poza symbiotyczn orbit. W
trakcie tej subfazy wyobraenie "ja" (obraz siebie) nadal zlewa si z wyobraeniem obiektu, ale niemowl
uczy si rnicowa specyficzn tosamo drugiej czci zwizku symbiotycznego. To rozrnianie jest
nieodcznym zalkiem separacji i wychodzenia z fazy symbiozy.
2. Subfaza praktykowania - okoo 8 miesica ycia dziecko zaczyna rnicowa siebie od matki. W
subfazie praktykowania, kiedy wzrastaj zdolnoci motoryczne dziecka, zaczyna ono oddala si od
matki. Wzmagajca si okoo 12 miesica ycia zdolno i nasilona potrzeba opuszczania co jaki czas
symbiotycznej orbity stymuluje do stawania si wasn, niezalen osob przez chodzenie, mwienie,
badanie. Gdy potrzeba ta jest blokowana, dziecko uczy si, e musi stawia sobie w tym zakresie
ograniczenia i rozwija w ten sposb kompromisowe faszywe "ja" utrzymujce kontakt z rodzicami przez
cig zaleno i uwikanie. W tym faszywym "ja", tak jak we wszystkich innych formach tego typu
przystosowania, tosamo jednostki budowana jest na zwizku z drug osob kosztem tosamoci
budowanej poprzez wiczenie autonomicznych funkcji rozwojowych. Mahler charakteryzuje ten okres jako
szczeglnie wany dla rozwoju wewntrznej autonomii przede wszystkim dlatego, e czy si on z
ryzykiem inicjatywy oraz rozwojem poczucia dziaania i wasnej sprawczoci. Rozwj mowy, ktry
zaczyna si mniej wicej w tym samym czasie, dostarcza drugiej (obok rozwoju motoryki - nauki
chodzenia), bardzo wanej funkcji, pozwalajcej na rnicowanie wasnego "ja" na poziomie
symbolicznym (Johnson, 1994).
Samodzielna aktywno dziecka przyczynia si do wzrostu wiadomoci odrbnoci matki. Subfaza ta
przebiega pomylnie, kiedy matka akceptuje samodzielno dziecka, zezwala na eksploracj otoczenia,
ale rwnoczenie nie wycofuje swojej akceptacji i mioci.
3. Subfaza powtrnego zblienia - rozpoczyna si w wieku okoo 15 miesicy, dalszy rozwj ruchowy,
intelektualny i rozwj mowy dziecka prowadz do gwatownego wzrostu wiadomoci swej odrbnoci. M.
Sokolik (1994) zauwaa, e dziecko zaczyna wtedy odczuwa i uwiadamia sobie, e rodzice s
odrbnymi osobami ze swoimi osobistymi potrzebami. Reaguje na to zwikszon potrzeb kontaktu z
matk, oczekiwaniem jej udziau w kadej nowo nabywanej przez siebie formie aktywnoci. Wraz z t
zmian przychodzi wiksza wiadomo odrbnoci od innych w wiecie i wiksze zainteresowanie
interakcjami spoecznymi. Pomimo zwikszajcych si zdolnoci poznawczych i motorycznych w tym
okresie dziecko zaczyna by coraz bardziej podatne na emocjonalne zranienie. Wykazuje zwikszon
skonno do reagowania lkiem na moliwo separacji. Kiedy zaczyna dowiadcza frustracji yciowych,
uwiadamia sobie, e nie jest wszechmocne i zronite z matk (Johnson, 1993). W cigu dalszej fazy
separacji dziecko zaczyna przeywa konflikt zwizany z rodzcym si poczuciem wasnej odrbnoci.
Pragnie podkreli swoj samodzielno, ale chce by rwnie blisko matki, ktra zaspokaja jego
potrzeby. W zwizku z tym, e dziecko uwiadamia sobie coraz mocniej, e jego wola nie jest tosama z
wol matki, rozpoczyna walk z obiektem mioci o autonomi Wwczas to potrzeba zalenoci i
niezalenoci pozostaj w gbokim konflikcie. Jest to najbardziej kluczowa faza procesu indywiduacji z
powodu wraliwoci dziecka, wyaniania si wiadomoci, sprzecznych de. Aby rozwj by zdrowy,
dziecko musi otrzyma zgod na wyraenie swego sprzeciwu, nie odbierajc mu opieki, mioci i
aprobaty rodzicw. I chocia musi ono przegra niektre zmagania woli, jest bardzo istotne, by nie byo
zniewolone w swoich prbach indywiduacji (Johnson, 1993). Niepomylny przebieg tej fazy doprowadza
do deficytw poczucia wasnej wartoci i wasnej odrbnoci, silnej potrzeby bliskiego kontaktu z ludmi,
a rwnoczenie obawy przed tymi kontaktami. Niektre matki s w stanie troszczy si o bezradne
dziecko, natomiast wycofuj wsparcie emocjonalne, reaguj zoci i znacznym podwyszeniem
dyscypliny na przejawy indywidualnoci dziecka, jego negatywizm, odrzucanie kontroli rodzicielskiej.
4. Subfaza staoci obiektu - obejmuje trzeci rok ycia. W subfazie tej osigane jest w miar pene
poczucie granic "ja" dziki rozwojowi staoci obiektu. Czwarta subfaza separacji-indywiduacji obejmuje
okres od 20 do 30 miesica ycia. W tej fazie dziecko uzyskuje realistyczne i spjne wewntrznie
wyobraenie obiektu mioci, ktry staje si dostpny wewntrznie (zinternalizowany). Osignwszy to
trwae wyobraenie, zaczyna zachowywa uczucia przywizania i mioci, nawet jeli obiekt jest
niesatysfakcjonujcy i ceni obiekt za wartoci odmienne od jego funkcji zaspakajania potrzeb. Uwaa
si, e stao obiektu zapewnia podstaw dla rzeczywistej mioci midzy ludmi, bowiem drugi czowiek

nie jest ceniony wwczas tylko jako rdo "narcystycznych zasobw", ale moe by postrzegany jako
niepowtarzalna, samostanowica o sobie jednostka, wobec ktrej mona ywi uczucia empatycznej
troski. Kiedy rozwija si ta zdolno mioci, dziecko zaczyna rozumie, co to znaczy by kochanym.
Teoretycy szkoy zwizkw z obiektem uwaaj, e wwczas pierwotny lk separacyjny przeksztaca si
ze strachu przed utrat obiektu w strach przed utrat mioci obiektu (Johnson, 1993). W subfazie tej
osigane jest w miar pene poczucie granic "ja" dziki rozwojowi staoci obiektu. Dziecko zdolne jest do
wyobraenia sobie obiektu uczu, ktry jest aktualnie nieobecny i do psychicznego obcowania z nim. W
tym okresie ksztatuje si odrbne, stabilne, zintegrowane "ja". W rezultacie pomylnego przejcia tej
fazy reprezentacja obiektu jest take odrbna. Poniewa jednak adne wspomnienie ani psychiczna
reprezentacja nie mog w peni zastpi rzeczywistego kochajcego obiektu, proces zmierzajcy "w
kierunku staoci obiektu" trwa cae ycie i nigdy nie zostaje zamknity.
Tak wic tendencje symbiotyczne maj swe rdo w historii ycia dziecka, w ktrej naturalne prby
separacji zostaj zablokowane lub s aktywnie karane przez rodzicw z powodu ich lku. Jednoczenie
nadawane jest nadmierne znaczenie naturalnym zdolnociom dziecka do empatycznego odzwierciedlenia,
ktre jest wzmacniane przez rodzicw potrzebujcych dziecka dla zaspokojenia wasnych potrzeb i
poczucia wasnej wartoci. W rezultacie tego powstaje zamieszanie w obrbie tosamoci, w ktrej
zaczyna rozwija si zewntrznie narzucona tosamo, pozostajc w pewien sposb zaburzona,
nieautentyczna lub niekompletna. Jednoczenie bardziej naturalne formy autoekspresji, nie wzmacniane,
pozostaj nie rozwinite, stajc si w przyszoci rdem wewntrznych konfliktw (por. Johnson, 1993,
1994). Wedug tych hipotez symbiotyczna organizacja osobowoci jest funkcj zaburze w tym
wczesnym okresie od momentu narodzin do czasu wejcia w faz rozrniania. Zintegrowana teoria
zwizkw z obiektem sugeruje, e zaburzenie to jest wynikiem niepowodze we wczesnym
symbiotycznym przywizaniu i agodnym oraz stopniowym przechodzeniu do indywiduacji
W normalnej symbiozie dominujce dowiadczenie pozytywnej symbiozy wzmacnia ego dziecka przez
zudzenie omnipotencji, ale take umoliwia rozwj "ja" oraz jego wasnych funkcji i zdolnoci pierwotnie
w obrbie relacji symbiotycznej (np. percepcja), a pniej coraz bardziej w ramach odseparowanej
reprezentacji "ja" (np. mowa). W patologicznej symbiozie fuzja z obiektem nie stanowi rda siy ego;
przeciwnie, gdy symbioza jest zdominowana przez negatywne dowiadczenia, fuzja pozbawia dziecko
potrzebnego zudzenia omnipotencji. W efekcie patologicznego charakteru relacji symbiotycznej w okresie
wczesnego dziecistwa caa osobowo koncentruje wysiek na utrzymaniu tej fazy rozwoju i
niedopuszczeniu, by j zastpia faza bardziej zaawansowana. Zdaniem Eksteina i Friedmana (1976 za:
Czownicka 1993) obserwacje kliniczne czsto wskazuj na siln potrzeb "przywierania", ktra wyraa si
w intensywnym pragnieniu podporzdkowania sobie przedmiotw i osb. Paradoksalnie, omnipotentna
kontrola nad symbioz i partnerem symbiotycznym jest rozpaczliwie potrzebna, by ochroni delikatne,
rozwijajce si podstawy rnicowania self i obiektu. By zachowa sw niepewn rwnowag, by
odeprze destrukcyjn fuzj i utrat self. Jedyn rzeczywistoci takiej osoby jest jej wewntrzna
rzeczywisto psychiczna, ktrej nie moe w peni odrni od zewntrznej rzeczywistoci. Taka osoba
musi wymusi na otoczeniu ksztat i obraz swej wasnej psychicznej organizacji, jedynej ktr moe
opanowa, jak gdyby po to, by zatrze wszelki lad rnicy i zrnicowania zagraajcy symbiozie
(Ekstein, Friedman 1976, s.234).
Brak granic "ja" i obiektu nie jest wic prostym deficytem, lecz celem aktywnego, obronnego denia
osoby symbiotycznej w warunkach patologicznej symbiozy, zdominowanej przez negatywne
dowiadczenie symbiotyczne.

Charakterystyka funkcjonowania osoby symbiotycznej

Jak pokazuje to powysza analiza zjawisk towarzyszcych poszczeglnym fazom rozwojowym, rodzice
osoby symbiotycznej przekazuj jej przede wszystkim nastpujc informacj skryptow: "Moesz dosta
ode mnie to, czego potrzebujesz od ycia tylko wtedy, jeli wyrzekniesz si rozwoju wasnego "ja"". W
konsekwencji tego potrzeba autonomii jest wyparta, a wraz z tym stumiona jest naturalna agresja
potrzebna do separacji. Konflikt osoby symbiotycznej polega na przeciwstawieniu si dnoci do
autonomii i lku przed ni. Deficyt osobowoci symbiotycznej czy si z zatrzymaniem na tym etapie
rozwojowym w procesie separacji-indywiduacji i z porak nowego uczenia si, jaka z tego zatrzymania
wynika. Jest to poraka w zakresie ustalenia trwaych granic "ja" - inni, rozwoju poczucia bezpieczestwa
w podejmowaniu odwanych dziaa, poczucia samostanowienia o sobie, a oglnie rzecz ujmujc -

dobrego poczucia "ja". Mamy tu do czynienia raczej ze zmiennym faszywym "ja", gdzie jednostka szuka
swej tosamoci nie w sobie samej, ale w drugiej osobie.
Funkcjonowanie osoby z problemem symbiotycznym mona opisa w kilku sferach: emocjonalnej,
poznawczej, behawioralnej i osobowociowej.
W sferze behawioralnej niezalena, autonomiczna czy nie zwizana z innymi aktywno jest
rzeczywistoci dowiadczan jako niebezpieczna, egoistyczna i ranica innych. Osoba symbiotyczna
przeywa swoje dowiadczenie tylko w relacji z innymi i moe mie du trudno w podejmowaniu
samodzielnego dziaania jeeli nie towarzyszy jej druga osoba. Potrzeby innej osoby inicjuj aktywno
jednostki symbiotycznej, a reakcje otoczenia s potrzebne, aby t aktywno podtrzyma. Osoba
symbiotyczna nie wie, jakie dziaania, hobby czy rodzaje zainteresowa pocigaj j rzeczywicie. Jej
poczucie upodobania do czego zwykle nie jest dobrze rozwinite, gdy jej zainteresowania i preferencje
nie tyle zostay samodzielnie zdobyte, co przejte od innych (Johnson, 1994).
Z problemem symbiotycznym wie si nieustanna troska o granice midzy "ja" a innymi obiektami. Z
jednej strony widoczna jest tendencja do pogrania si w pozbawionej granic identyfikacji z innym i
angaowania si w zwizek symbiotyczny. Z drugiej jednak strony istnieje czsto potrzeba sztywnego
wyznaczania granic midzy wasnym "ja" a "ja" innych po to, aby umocni bardzo sabe poczucie wasnej
tosamoci. Poszczeglne osoby mog przejawia jedn albo drug tendencj, chocia najczciej
przechodzi od jednej do drugiej. To przechodzenie mona wytumaczy tym, e pozbawione granic
zjednoczenie powoduje strach przed wchoniciem, a ustanawianie wasnych granic wywouje strach
przed porzuceniem (Johnson 1993).
Z punktu widzenia funkcjonowania afektywnego osob z problemem symbiotycznym wyrnia, jak
wskazuj dowiadczenia kliniczne, zakcony stosunek do wasnej agresji. Jej impulsy agresywne we
wczesnym dziecistwie byy nie aprobowane lub surowo karane, tak, e nie rozwiny si w zdrow,
dobrze regulowan asertywno. Osoba symbiotyczna zaprzecza wasnej agresji, wyraa j porednio i
kieruje najczciej przeciwko sobie. Agresja moe by wyraana bezporednio tylko wtedy, gdy osoba ta
odczuwa odrzucenie lub dystansowanie si ze strony innych (Johnson, 1994). Trudno osoby
symbiotycznej w regulacji agresji jest zwizana z jej nieumiejtnoci zachowania dystansu
interpersonalnego.
Agresj mona okreli jako separowanie si od innych, osoba symbiotyczna nie umie by agresywna, a
wic nie umie odseparowa si. Agresja jest zwykle nadmiernie kontrolowana, czsto towarzyszy temu
podatno na lk i wraliwo emocjonalna. Gdy usunita zostaje naturalna agresja, nie moe si
rozpocz normalny proces indywiduacji, a w konsekwencji tego nie moe zosta ustanowiona
odseparowana tosamo i poczucie "ja", gdy tosamo ksztatuje si w oparciu o odkrywanie "ja" w
jego wasnej ekspresji oraz przez stopniow internalizacj zewntrznych postaci. Gdy normalna, zdrowa
agresja zostaje usunita, aden z tych procesw nie moe przebiega prawidowo, a w konsekwencji
rzeczywista tosamo "ja" nie moe by adekwatnie rozwinita (Johnson 1994).
Osoby z problemem symbiotycznym z powodu rozszczepienia wasnego "ja" maj poczucie braku
autentycznego kontaktu z innymi ludmi. Majc poczucie braku kontaktu z sob, nie rozumiej siebie,
swoich potrzeb, rzutuj te problemy na kontakty z innymi ludmi. Zjawisko silnego rozszczepienia "ja" i
innych obiektw wywouje przewag popdw agresywnych (do siebie i innych ludzi). Pogarsza to
kontakty z ludmi, a jednoczenie jest powodem poczucia winy i lku, e wasna agresja bdzie tak dua,
e moe zniszczy innych. Z kolei lk uruchamia obron przed wasn agresj w postaci dystansu do
innych. Dystans jest gwarancj, e obiekt nie zostanie zniszczony. Jest to mechanizm schizotymii: braku
gbokich zwizkw z ludmi i emocji do nich skierowanych (Sokolik Z., 1994).
Poniewa kontakt z innym czowiekiem potrzebny jest do podtrzymania poczucia wasnej egzystencji,
istnieje silny lk przed byciem opuszczonym. Osoby te mog bezustannie obawia si, e partner
odejdzie, e przestanie je kocha. Osoba funkcjonujca w ten sposb ma silne potrzeby bycia w zwizku
interpersonalnym dajcym jej poczucie bezpieczestwa, bywa spostrzegana czsto jako osoba smutna,
majca poczucie pustki i bezsensu ycia (Sokolik M. 1994).
Lk, ktry dominuje w relacji o charakterze symbiotycznym, ma charakter lku przed byciem
pochonitym przez patologiczn symbioz, albo utrat funkcjonowania "ja" poza symbioz. Mechanizmy
identyfikacji projekcyjnej i introjekcyjnej i ich odpowiednik w teorii Mahler - fuzja z obiektem - s

zarwno mechanizmami relacji, jak i obrony przed lkiem. W normalnych warunkach realne, pozytywne
dowiadczenie z obiektem pozwala w znacznym stopniu rozwia lki wewntrzpochodne. W warunkach
patologicznych osoba angauje si w bdne koo wasnych mechanizmw psychicznych, ktre maj j
broni przed lkiem, ale zarazem same go pogbiaj, uniemoliwiajc dostp do dobrego obiektu (por.
Czownicka, 1993). Przeycia bdce istot patologicznej symbiozy kryj w sobie ogrom bardzo
pierwotnych potrzeb mioci, opieki, oparcia i bodca do rozwoju wasnego "ja".
Podstaw zrozumienia poznawczego funkcjonowania osoby z problemem symbiotycznym jest odwoanie
si do faktu nieumiejtnoci rnicowania granic "ja" - inni. Dowiadczenie fuzji z innymi moe by
wiadome, cakowicie zaprzeczone lub wyparte. Bdy poznawcze osoby symbiotycznej zwizane s
wanie z t fuzj. Do najbardziej charakterystycznych, jak pokazuje dowiadczenie, naley brak realnego
wgldu w patogenny charakter identyfikacji i relacji czcej tak osob z rodzicami (najczciej z matk)
oraz z partnerem, brak wgldu we wasne realne "ja", mao realistyczna percepcja otoczenia
spoecznego, wasnej odpowiedzialnoci. A take utrzymywanie si rozszczepienia w spostrzeganiu siebie
i innych oraz czste zachowania manipulacyjne, ktre d do utrzymania symbiotycznego zwizku z
innymi oraz szukania odpowiedzialnoci poza wasn osob (Johnson, 1994).
Tendencje symbiotyczne s jednym z wielu moliwych zaburze osobowociowych charakteryzujcych si
przede wszystkim:
- zaburzeniami w zakresie rnicowania "ja" od "nie-ja" (zaburzone poczucie wasnej tosamoci);
- typowymi objawami saboci ego - saba kontrola "ja";
- specyfik mechanizmw obronnych
- specyficznoci zwizkw z obiektem (relacja z partnerem symbiozy); (Jakubik, 1997; Sokolik Z.,
1994).
Brak rnicowania "ja" od "nie-ja". Zaburzenia poczucia wasnej tosamoci
Pod pojciem "poczucie tosamoci" rozumiem poczucie wasnego istnienia jako jednostki. Inaczej
mwic, jest to poczucie posiadania wasnego "ja", dowiadczenie "ja" jako niepowtarzalnej, spjnej
jednoci w czasie. W sensie psychofizycznym jest to poczucie, e si jest, kim si jest. Poczucie
tosamoci jest pojciem odnoszcym si do subiektywnego stanu czowieka. Ta waciwo osobowoci
podlega rozwojowi. Rozwj ten jest z jednej strony efektem dojrzewania funkcji poznawczych i
lokomocyjnych, z drugiej - rezultatem rozwijajcej si tzw. relacji z obiektem. W tym kontekcie problem
symbiotyczny przedstawia si jako jeden z egzystencjalnych, mogcych trwa niekiedy cae ycie
problemw osobowociowych - od momentu wchodzenia w nie a do pnej niekiedy staroci.
Okresem szczeglnego nasilenia dnoci do budowania poczucia wasnej tosamoci jest czas
dorastania, wchodzenia w doroso, tworzenia relacji partnerskich.
W literaturze wymienia si kilka aspektw poczucia tosamoci (za: Sokolik M., 1994):
- poczucie odrbnoci od otoczenia (Witkin, 1962, Silverman, 1971, Mondgomery, 1973);
- poczucie cigoci wasnego "ja" pomimo upywu czasu i zmian, jakie zaszy w czowieku (Lichtenstein,
1972);
- poczucie wewntrznej spjnoci (Giovacchini, 1972);
- poczucie posiadania wewntrznej treci (Giovacchini, 1972).
U osb przejawiajcych tendencje symbiotyczne wyraajce si m.in. wyranie sabym zrnicowaniem
"ja" wyrni mona trzy nieprawidowe formy poczucia tosamoci: tosamo "w innych" - pene
utosamienie si z inn osob, bez rnicowania granic "ja"-inny; tosamo "przeciw innemu" tosamo negatywna, oparta na opisywaniu wasnej osoby w kategoriach nie-"ja"; tosamo
rozdwojona - zudne naprzemienne spostrzeganie alternatywnych wersji wasnej osoby (Tap, 1979 za:
Jakubik, 1997).
Spord tak wyrnionych aspektw poczucia tosamoci najlepiej opisane jest w literaturze poczucie
odrbnoci, by moe dlatego, e wczesne fazy rozwoju poczucia tosamoci to przede wszystkim rozwj
poczucia odrbnoci. Poczucie odrbnoci od otoczenia to zdolno do rozrniania tego, co przynalene i
nieprzynalene do "ja" w sensie fizycznym, to poczucie granic wasnego ciaa. Poczucie odrbnoci w
sensie psychicznym to zdolno do odrniania wasnej fantazji od rzeczywistoci, wasnych potrzeb i
emocji od potrzeb i emocji innych osb, swoich pogldw od pogldw otoczenia itp. (Sokolik M., 1994).
W wyniku przejcia przez rne fazy rozwojowe ludzie rni si stopniem, w jakim osignli poczucie

tosamoci - poczucie odrbnoci od otoczenia, wewntrznej spjnoci itd. Rni si te stopniem

fiksacji na wczesnych stadiach rozwoju lub regresji do tych stadiw. Ta fiksacja i regresja stanowi o
patologii poczucia tosamoci (Sokolik M.,1994 ).
Brak rnicowania midzy "ja" i obiektem w wewntrznym wiecie osoby symbiotycznej jest podstaw
braku rnicowania rzeczywistoci wewntrznej i zewntrznej. Ekstein i Meyer (1971 za: Czownicka,
1993) uwaaj, e pierwszym krokiem do badania rzeczywistoci jest stopniowa separacja "ja" od
obiektu, ktrej towarzyszy wyksztacenie staej reprezentacji obiektu w umyle dziecka. Rzeczywisto
zewntrzna moe by wwczas spostrzegana poprzez rzeczywisto wewntrzn, w ktrej istniej
odseparowane i pozostajce w relacji reprezentacje "ja" i obiektu. Osoba, nie bdca w stanie dokona
separacji, pozostaje w fuzji majcej charakter relacji symbiotycznej, w ktrej labilno kontaktu z
rzeczywistoci zewntrzn niszczy zdolno do rnicowania wiatw wewntrznego i zewntrznego.
Obiekt jest wwczas spostrzegany raczej w terminach projekcji i identyfikacji projekcyjnej, jako
przeduenie wasnego, wewntrznego wiata, za cechy obiektu pozostaj poza percepcj osoby
symbiotycznej, podobnie jak w normalnej symbiozie percepcja niemowlcia jest skierowana do wntrza
relacji symbiotycznej, bez rozpoznania cech rzeczywistoci poza ni. U osoby dorosej, u ktrej pojawiaj
si tendencje symbiotyczne, kontakt ze wiatem zewntrznym, jest za spraw rozwoju funkcji
autonomicznych, o wiele wikszy ni u kilkumiesicznego niemowlcia, zatem z caego dostpnego jej
wiata czyni ona symbiotyczny obiekt, odbiorc wasnych projekcji i czci wewntrznego dowiadczenia.
Jeli tak si dzieje, ksztatowanie si tosamoci odbywa si przy wykorzystaniu mechanizmu
inkorporacyjnej introjekcji, za pomoc ktrego przyjmowana jest do rodka druga osoba regulujca "ja".
Budowana w ten sposb tosamo nie jest prawdziwie zasymilowana ani przyjta jako swoja. W
przypadku osobowoci symbiotycznej oznacza to sta potrzeb bycia w zwizku z osob znaczc, co
stanowi gwarancj dla spjnoci "ja". Tosamo ta moe by tak atwo projektowana na innych wanie
dlatego, poniewa jest nie zasymilowana, zinkorporowana, obca, przeszczepiona, a wic nie jest
cakowicie wasna. Jest to szczeglnie adekwatne w odniesieniu do nieakceptowanych aspektw
tosamoci. W przypadku osb symbiotycznych projekcje najczciej obejmuj kontrolujce, wywoujce
poczucie winy i hamujce agresj aspekty zintrojektowanej tosamoci (Johnson, 1994).
Specyficzne dla relacji symbiotycznej niezrnicowanie "ja" i obiektu ma cisy zwizek z charakterem
konfliktu dowiadczanego przez osob symbiotyczn. W warunkach normalnej symbiozy ten konflikt
mona by okreli jako konflikt midzy deniami do symbiozy i do separacji. W patologicznej symbiozie
okresu pozadziecicego, w ktrej dominuje negatywne dowiadczenie symbiotyczne, rozwj ulega
zahamowaniu. Ekstein i Friedman (1976 za: Czownicka 1993 s.45) charakteryzujc to zjawisko
podkrelaj, e w jednym przypadku osoba taka jest w dynamicznym stanie przechodzenia pomidzy
etapem symbiotycznym i etapem separacji - indywiduacji. W drugim - jest ona regresywnie przycigana
w kierunku pozycji autystycznej jako ucieczki od zagraajcych niebezpieczestw patologicznej symbiozy.
Osob, ktra miaa patogenne dowiadczenie w fazie symbiotycznej, separacja pozbawia potrzeby
poczucia omnipotencji czerpanej z bycia w fuzji z matk. Prowadzi to do zagroenia zaamania si ego i
do panicznych prb odtworzenia symbiozy z matk. W tym stanie separacji, wchodzenie w zwizki o
charakterze symbiotycznym z innymi osobami, suy jako rodek adaptacyjny do odtworzenia
funkcjonowania ego przez przywrcenie symbiozy z otoczeniem.
W okresie wczesnej modoci koncentracja jednostki na wasnej osobie wie si z typowymi dla tego
etapu rozwoju napiciami emocjonalno-motywacyjnymi, zwizanymi z niestabilnym jeszcze pojciem
"ja", stwarzajcym problemy w obszarze poczucia tosamoci i integralnoci, utrudniajcym adekwatne
spostrzeganie innych osb i otoczenia oraz samokontrol zachowania si. Utrzymujca si w dorosym
yciu osoby niestabilno struktury "ja" (majca swj wyraz w symbiotycznych deniach jednostki),
mao realistyczny obraz siebie i wiata oraz przeduajce si trudnoci z wyranym wyodrbnieniem "ja"
od "nie-ja" przejawiaj si naruszeniem poczucia tosamoci. W zaburzeniach osobowoci o charakterze
symbiotycznym mamy do czynienia z niedookreleniem tosamoci, a w zwizku z tym nasilone potrzeby
tosamociowe sprawiaj, e przetwarzanie informacji o innych ludziach nastpuje zgodnie z wasnymi
pragnieniami, poprzez pryzmat siebie ("ja") i swoich "my" (Jakubik, 1997).
Zaburzenia w obrbie kontroli (sabe "ja")
Nieprawidowa struktura "ja" u osb symbiotycznych powoduje trudnoci w utrzymaniu samokontroli i
poczucia kontroli nad otoczeniem . Podwyszenie poczucia kontroli prowadzi rwnoczenie do
potwierdzenia poczucia tosamoci i poczucia wasnej wartoci. Dlatego zahamowanie rozwoju struktury

"ja" wywouje zakcenia we wszystkich wymienionych elementach, przy czym zaburzenie jednego z nich
moe mie charakter dominujcy. W zakres poczucia kontroli wchodz dwa podstawowe skadniki:
poczucie bezpieczestwa (przekonanie, e zdarzenia s przewidywalne) stanowice reprezentacj kontroli
poznawczej nad otoczeniem; poczucie mocy (przekonanie, e mona w swobodny sposb wpywa na
zdarzenia) stanowice reprezentacj kontroli behawioralnej nad otoczeniem. Zaburzenia w rozwoju
struktury "ja" w zakresie poczucia kontroli charakteryzuje m.in.: nadmiernie nasilona potrzeba
zachowania kontroli; niski poziom i nieefektywno kontroli behawioralnej (maa zoono, sabe
zrnicowanie obiektu oddziaywania i sytuacji, nieumiejtno odzyskiwania utraconej kontroli); niski
poziom kontroli poznawczej; niestabilne i sabe poczucie kontroli, wyraajce si brakiem poczucia
bezpieczestwa i mocy; poczucie kontroli zewntrznej; stereotypowe stosowanie mechanizmw
manipulacyjnych celem podtrzymania lub przywrcenia utraconego poczucia kontroli (por. Jakubik, 1997,
s.187).
Wedug Rottera (1975) na poczucie kontroli wpywaj przekonania o tym, jaki jestem (obraz siebie), jaka
jest otaczajca rzeczywisto (obraz wiata) oraz jakie zachodz relacje: "ja"-wiat, "ja"-inni i inni-wiat.
Dominacja poczucia kontroli zewntrznej w zaburzeniach osobowociowych jest odbiciem przekonania o
nieprzewidywalnoci zdarze w otoczeniu i niemoliwoci ich kontrolowania przez siebie, zalenoci
zdarze od losu, innych ludzi lub rnych czynnikw zewntrznych, braku zwizku midzy wasnym
zachowaniem a powstaymi sytuacjami. Jednostki symbiotyczne spostrzegaj wyniki swoich zachowa
jako pozostajce poza wasn kontrol i nie wierz w moliwo wpywania na bieg wydarze.
Osoby, ktre nie potrafi kontrolowa swoich popdw, emocji, nawykw, lub kontroluj je w sposb
sztywny i kompulsywny, okrela si jako przejawiajce sabe "ja" (Barron, 1968, za: Mdrzycki, 1996).
Kernberg (1975, 1980, 1982) wrd typowych objaww saboci "ja" wymienia: brak tolerancji na lk;
brak moliwoci kontrolowania impulsw, popdw; brak zdolnoci do sublimowania popdw.
Z powodu trudnoci w kontrolowaniu wasnych impulsw, gwn form lku u osb symbiotycznych jest
obawa przed wasn wrogoci czy nadmiern mioci, ktra moe by niszczca, a ponadto obawa
przed utrat obiektu, ktry w ten sposb moe by zniszczony. Mniej nasilone s lki przed utrat mioci
obiektu. Dlatego osoby te obawiaj si rwnie nadmiernej bliskoci z innymi. Konsekwencj nietolerancji
na lk i trudnoci kontrolowania impulsw s silniejsze tendencje do rozadowywania napi przez
dziaania ni przez komunikaty werbalne (wyraanie si przez dziaanie). Sabo "ja" i brak zdolnoci do
sublimowania moe by powodem reakcji regresywnych w sytuacjach trudnych. W przypadku regresji
wikszej, czyli do wczeniejszych faz dziecistwa, mona obserwowa emocje i zachowania o bardziej
infantylnym charakterze, np.: zwikszenie roszcze, pragnienie skierowania na siebie uwagi, silna ch
bycia zalenym od otoczenia i kierowanym przez to otoczenie (Sokolik Z., 1994) .
Specyficzne mechanizmy obronne:
Zagadnieniem funkcjonowania osobowoci zaburzonej w aspekcie mechanizmw obronnych zajmuje si
wielu autorw. Opisuj oni nastpujce zachowania:
- osabienie bardziej dojrzaych mechanizmw obronnych, jak: neutralizowanie agresji, sublimowanie
popdw (wyraanie ich w spoecznie akceptowanej formie), tumienie impulsw, wypieranie ich do
niewiadomoci (Sokolik Z., 1994);
- silne tendencje do rozszczepiania obiektw na wycznie "dobre" i wycznie "ze", przyczyniajce si do
spostrzegania ludzi w kategoriach czarno-biaych. Dla jednostki symbiotycznej jest to charakterystyczny
mechanizm obronny - izolowania lub rozszczepiania, ksztatujcy si w fazie zblienia. Jego stosowanie
przejawia si w prostych jednobiegunowych emocjach "za" czym lub "przeciw" czemu, albo w
postrzeganiu innych jako jednoczenie dobrych lub zych. W jednym momencie ta sama osoba moe by
postrzegana jako cakowicie dobra, a w drugim jako cakowicie za. Tendencje te wystpuj u wszystkich
ludzi, ale u osb z omawianym zaburzeniem osobowoci s nasilone w wikszym stopniu (Johnson,
1993);
- rozszczepianie wasnego ja na cz "dobr" i "z", bdce rdem poczucia, e "jestem najgorszy"
lub "jestem najlepszy". Mechanizm ten pojawia si rwnie u wszystkich ludzi, ale u osb z tendencj
symbiotyczn jest on szczeglnie silnie wyraony;
- inny mechanizm obronny to idealizacja, ktrego konsekwencj s tendencje do czstych pniejszych
rozczarowa. Mechanizm obronny idealizacji, polega na niedostrzeganiu wad u obiektw, ktrym
przypisuje si cechy "dobre". Wystpuje rwnie niedostrzeganie wad u siebie, czyli przeywanie
omnipotencji wtedy, gdy utosamia si taka osoba z obiektem "dobrym" (Sokolik Z, 1994). Idealizowanie

innych osb powoduje, e s one postrzegane jako posiadajce moc chronienia, a jednoczenie
odczuwana jest wobec niech zazdro i lk. Kiedy w dorosym yciu osoba symbiotyczna zawodzi si na
wczeniej idealizowanych swoich bliskich, moe by bardzo rozczarowana, a nawet straci kontrol nad
agresywnymi impulsami do zemsty (por. Johnson, 1993, s.44);
- mechanizm obronny dewaluacji, polegajcy na niedostrzeganiu cech dobrych u obiektw "zych"; obiekt
staje si wwczas wycznie "zy". Gdy dewaluacja dotyczy wycznie wasnego "ja", moe pojawi si
negatywna samoocena i poczucie "jestem najgorszy";
- silne mechanizmy projekcji i identyfikacji projekcyjnej. Mechanizmy te w maym nasileniu wystpuj u
wszystkich ludzi, ale s bardzo czste i silne u osb z zaburzeniami indywiduacji. Silnie wyraona
projekcja, czyli przypisanie komu jakiej cechy wasnej, przy braku krytycyzmu i wgldu w siebie.
Identyfikacja projekcyjna jest to mechanizm podwjny: projekcja, czyli przypisanie komu wasnych
cech, a nastpnie identyfikacja lub introjekcja tej osoby.
- mechanizm zaprzeczania rzeczywistoci lub istnieniu wasnych potrzeb, chci, przey. Kada osoba ma
czasem tendencj, by "nie zauway" rzeczy lub sytuacji przykrej lub te nie widzie istnienia wasnej
potrzeby, ktrej nie akceptuje, ale u osb z problemem symbiotycznym tendencja ta jest bardzo silna,
czsta i w duym stopniu moe zaburza widzenie rzeczywistoci (por. Sokolik Z., 1994).
Fuzja z obiektem (jako podstawowy mechanizm obronny) przez introjekcj czy projekcj ma chroni
przed utrat obiektu i zapewni kontrol nad nim. Gdy jednak dobry obiekt jest ledwie odrnialny od
zego, mechanizmy separacji s angaowane w celu obrony "ja" przed zagraajcym obiektem. O ile w
normalnym rozwoju separacja suy w przewaajcej mierze do realizacji celw rozwojowych, w relacji
patologicznej stanowi gwnie obron, ktrej nieskuteczno potwierdza ciga oscylacja midzy fuzj i
separacj. Mona powiedzie, e denia o charakterze separacyjnym zmierzaj wwczas raczej do
rozerwania relacji, anieli do prawdziwego psychicznego separowania si od obiektu, by nadal pozosta z
nim w zwizku (Czownicka, 1993).

Przeniesienie symbiotycznej relacji z obiektem na relacj z

partnerem
Cz osb o problemach separacyjnych od wczesnego dziecistwa pozostaje w mao zmodyfikowanej
relacji symbiotycznej z matk, w bardzo cisym zwizku fizycznym i ogromnej zalenoci emocjonalnej.
W takim kontakcie istnieje mgliste poczucie odrbnoci od matki na poziomie wiadomym, ale odrbno
ta jest niewiadomie negowana. Bardzo dua blisko, fakt, e matka pozostaje u osoby dorosej
podstawowym obiektem uczu, e dana osoba dzieli si z ni wszystkimi przeyciami, swe postawy i
pogldy utosamia z pogldami i postawami matki, jest wyrazem tej negacji. Nie zawsze partnerem
symbiotycznym jest ta sama osoba, ktra bya nim w dziecistwie. Rol t moe odgrywa przyjaciel,
maonek, a nawet dziecko (Sokolik M., 1994).
Wielu teoretykw akcentuje fakt, e osoby dorose przejawiajce tendencje symbiotyczne przenosz
charakter pierwotnej relacji z obiektem (matk) na relacj z innymi ludmi i wskazuje na szereg
implikacji zwizanych z tym przeniesieniem.
Zdaniem Bowena (1974) dwoma rwnowacymi si siami yciowymi s: sia "w kierunku odrbnoci"
(individuality force) i sia "w kierunku bycia razem" (togetherness force), czyli "zlania si" lub "fuzji".
Bowen analizujc te siy, traktuje je jako zakorzenione w pierwotnych potrzebach do bycia niezalen
indywidualnoci, rzdzc si swoimi indywidualnymi prawami (autonomia) oraz do bycia razem w
poczuciu przynalenoci (fuzja). W ukadzie partnerskim jedna osoba moe funkcjonowa jako osoba
zalena, raniona i frustrowana w swojej potrzebie bliskoci, nie dajca sobie prawa do posiadania
wasnego zdania i majca skonno do ustpstw dla zachowania harmonii zwizku. Partner natomiast
moe by niezaleny, chodny, bez uczu, przeceniajcy siebie i krytykujcy, wyraajcy opinie i
podejmujcy decyzj. Chocia moe si wydawa, e jeden z partnerw jest bardziej niezaleny ni
drugi, to w istocie oboje maj taki sam emocjonalny problem i pozostaj ze sob w fuzji (zwizku
symbiotycznym) na zasadzie emocjonalnego uzupeniania si. Wpyw siy "bycia razem" (togetherness
life force) w zwizkach midzyludzkich najatwiej mona oceni na podstawie stopnia, w jakim myli,
uczucia i zachowania danej osoby zale i pozostaj pod wpywem innej osoby. Podatno ta moe si
przejawi w otwartej zalenoci emocjonalnej lub w wycofywaniu si (por. Radochoski, 1988).

Strean (1986 za: Tryjarska, 1991) uznaje, e czsto wybr obiektu mioci jest subiektywny i
nieracjonalny. Rzadko natomiast podstaw zwizku jest dobra, realistyczna znajomo partnera.
Maonkowie niewiadomie odtwarzaj wwczas neurotyczne konflikty dziecice. Partner yciowy czsto
dobierany jest w taki sposb, aby spenia pragnienia ochrony, dominowania nad nim, by osob karzc
lub kontrolujc niewiadome i nieakceptowane impulsy. Dla Streana podstaw zaoe wyjaniajcych
natur ustosunkowa wobec wspmaonka stay si tezy zawarte w koncepcji rozwoju Eriksona.
Wykorzysta on opisane przez tego autora najwaniejsze zjawiska wystpujce w poszczeglnych
stadiach rozwoju. W okresie dziecistwa uwzgldni procesy zachodzce w relacji z osob opiekujc si i
ich konsekwencje opisywane wczeniej przez Mahler. Strean stworzy typologi trudnoci w relacjach
partnerskich. Podstaw wyodrbniania poszczeglnych kategorii stay si deficyty jednej z osb powstae
w poszczeglnych etapach rozwoju opisywanych przez M.Mahler. W typologii tej wymienia na pierwszym
miejscu trudnoci partnera symbiotycznego. W swoich dorosych zwizkach takie osoby chc np. w
szczegach wiedzie, co robi druga osoba, nie pozwalaj jej na prywatno. Reaguj wciekoci, kiedy
darzy on uczuciem kogo innego, ma wasne niezalene zainteresowania, sekrety, ktrymi nie chce si
podzieli. Nie toleruj rozdzielenia, np. dzwoni do partnera kilkakrotnie w cigu dnia, niekiedy chc mie
z nim stosunki seksualne kilka razy dziennie. Ze wzgldu na tendencje do zalenoci, osoby takie czsto
zawieraj zwizek maeski z czowiekiem o podobnych potrzebach.
Rwnie Skynner (Skynner, Cleese, 1992) zakada, e osoba, ktra miaa trudnoci w radzeniu sobie z
okrelon faz swego rozwoju, bdzie przyciga i wybiera na partnera yciowego osob, ktra miaa
kopoty w tej samej fazie, z tymi samymi uczuciami, ktre na pominitym etapie powinna bya nauczy
si kontrolowa, ale do tego nie doszo. Na ycie mona patrze jak na szereg etapw, ktre musimy
przej. Na kadym z nich przyswajamy sobie okrelone dowiadczenia. Dowiadczenia nabyte w
poprzednim etapie mog okaza si potrzebne dla nabywania dowiadcze w etapach nastpnych.
Zalenie od stopnia nieostroci granic w rnicowaniu "ja", bdcego przejawem tendencji
symbiotycznych, mamy zdaniem Skynnera do czynienia z ca gam problemw w pniejszym yciu.
Zaburzone zwizki symbiotyczne charakteryzuj si jego zdaniem: dyfuzj granic interpersonalnych,
brakiem jasnoci identyfikacji, trudnoci w radzeniu sobie z separacj i utrat, prbami zachowania
dawnych, czsto fantazyjnych rodzajw zwizku, prbami manipulowania partnerem w celu zachowania
sztywnej ich wizji. Satysfakcje uzyskiwane z bycia w tego rodzaju relacji pochodz czciej z fantazji ni
z realnoci.

Specyfika relacji u osb z tendencjami symbiotycznymi

Zasadniczym przejawem tendencji symbiotycznych jest przeywanie poczenia w kontakcie z innymi
ludmi. Osoby o silnych tendencjach symbiotycznych maj imperatywn potrzeb kontaktu z innymi.
Bardzo le znosz samotno. Obecno, uwaga, emocje innych s im potrzebne do podtrzymania
poczucia egzystencji. Utrata innej osoby zagraa poczuciem psychicznej mierci, przeywana jest jako
utrata czci "ja". Poniewa kontakt z innym czowiekiem potrzebny jest do podtrzymania poczucia
wasnej egzystencji, istnieje silny lk przed byciem opuszczonym. Osoby te mog bezustannie obawia
si, e partner odejdzie, e przestanie kocha. Czsto, cho wydaje si paradoksalne, swoim
zachowaniem prowokuj to, czego si boj. W rezultacie ich kontakty z innymi ludmi mog by pasmem
niepowodze. Powtarzajce si fantazje o byciu opuszczonym, prowokowanie opuszczenia, moemy
tumaczy zasad "przymusu powtarzania". Opuszczenie jest od najwczeniejszego dziecistwa jednym z
najbardziej traumatycznych dowiadcze osb o silnych tendencjach symbiotycznych, poniewa ich
osobowo dotd nie potrafia sobie z nim poradzi. Powtarzanie tego dowiadczenia moe by, jak sdzi
M. Sokolik (1994), motywowane niewiadom nadziej na jego psychiczne opanowanie. Ponadto
oczekiwanie odrzucenia moe wynika z lku przed kontaktem z drugim czowiekiem.
Najbardziej interesujcym aspektem zachowania osoby symbiotycznej jest tendencja do przyjmowania
wzorcw i zachowa, ktrych celem jest obrona pierwotnej patogennej relacji. Chodzi tu o taki dobr
przyjaci, kolegw, znajomych, ktry w istotny sposb jest powtrzeniem charakterystycznych cech
zwizku z pierwotnym obiektem. ycie osoby symbiotycznej jest czsto wypenione ludmi, ktrzy
wymagaj empatycznego odzwierciedlania, ktrych uczucia atwo zrani, ktrzy aktywnie lub pasywnie
daj dostrojonego zajmowania si sob i wreszcie, ktrych bardzo trudno zaspokoi.
Ludzie z tendencjami symbiotycznymi nie maj spjnego "ja", adekwatnie zrnicowanego od innych
ludzi. Ich "ja" wielkociowe rozwija si z poczenia realnego "ja", idealizowanego "ja" i idealizowanego
obiektu. Osoby symbiotyczne mog ujawnia aspekty wielkociowe albo poczucie gbokiej

bezwartociowoci i wstydu. Poszukuj kontaktu, aby wypeni swoje wewntrzne deficyty. Nie s w
stanie tworzy zwizku z drugim czowiekiem jako "caa" osoba. Wybr partnera, maonka moe
bazowa na pragnieniu znalezienia takiej postaci, ktra bdzie speniaa i wzmacniaa niewiadome
fantazje. W zalenoci od tego, jaki jest charakter tych fantazji, jedni ludzie oczekuj, e partner bdzie
wobec nich zawsze gratyfikujcy, inni, e nie bdzie nigdy spenia ich pragnie. Czst zasad dobierania
si wspmaonkw jest wzajemne dopasowywanie ich systemw projekcji. Najczciej kady z
partnerw pragnie, aby jego maonek by wyidealizowanym rodzicem. Potrzeba posiadania idealnego
rodzica bya frustrowana w dziecistwie, stworzony zosta system obron i w zwizku z tym nie jest ona
ani bezporednio odczuwania, ani ujawniana. Niemniej w konfrontacji z realnym partnerem mao
wiadome oczekiwania nie s speniane (por. Tryjarska, 1994). Osoba symbiotyczna wybiera do bliskiego
zwizku takie osoby, ktre usprawiedliwiaj jej projekcje lub prowokuje je do tego, aby dostarczay jej
takiego usprawiedliwienia. Wtedy moe wypenia swoj rol, unika pustki, fragmentacji rzeczywistego
ja poprzez fuzj z drug osob (Johnson, 1994).
Inn waciwoci charakteryzujc ludzi nawizujcych symbiotyczne zwizki jest skonno do
introjekcji, czyli do caociowej identyfikacji z partnerem. Identyfikacja taka nie tyle prowadzi do
trwaego rozwoju struktury "ja", ile daje chwilowe usunicie wewntrznej pustki, podtrzymanie poczucia
egzystencji. Przejawem tego mechanizmu moe by ogromne uzalenienie od stanu emocjonalnego
partnera. Zy nastrj partnera budzi automatycznie silne napicia, analogiczny zy nastrj u danej osoby.
Nie ma ona moliwoci zachowania dystansu w stosunku do drugiego czowieka, spojrzenia na niego z
zewntrz. To, co si dzieje z nim, musi automatycznie dzia si z ni. Identyfikacja jest tutaj form
chwilowego podtrzymania poczucia tosamoci (Sokolik M. 1994).
Inn cech charakteryzujc wiele osb o silnych symbiotycznych tendencjach jest skrajna ulego.
Ulego wynika z braku poczucia granic midzy sob a innym czowiekiem, jego wymaganiami a
wasnymi potrzebami i postawami. Bierne przyjmowanie naciskw zewntrznych uatwia przeycie
poczenia. Osoba taka, mimo, e moe mie zupenie odmienne stanowisko od kogo innego, nie potrafi
zrobi tego, czego si od niej oczekuje, przyjmuje wol otoczenia jako swoj.
Osoby o tendencjach symbiotycznych nie zawsze cechuje jednak skrajna ulego. Czasami, co moe
wydawa si paradoksalne, wykazuj one siln tendencj do dominowania. Osoba, ktra nie dopuszcza
praw drugiego czowieka, pragnie uczyni z niego bezwolne narzdzie w swoim rku, moe dziki temu
take przeywa symbioz (Sokolik M., 1994).
Ma ona trudnoci z zachowaniem poczucia wewntrznego dystansu midzy sob a innymi obiektami,
ludmi z ktrymi jest w kontakcie. To zatracenie dystansu moe by odczuwane np. w ten sposb, e
dana osoba przeywa w relacji cakowite poddanie si, jakby strat wasnej woli, zdolnoci do
samosterowania, do wasnego osdu, wasnych przekona i pogldw. Rozmawiajc, moe czu si
sparaliowana, pasywnie wysuchuje tego, co mwi kto inny, sama nie odzywa si ani sowem. Stanom
takim towarzyszy zwykle zatracenie poczucia wasnej wartoci i przecenianie wartoci i mocy drugiego
czowieka. Osoba o tendencjach symbiotycznych partnera traktuje jako kogo wielkiego i staje si w
swoim poczuciu jego czci. Czasami te moe przeywa, e sama jest omnipotentn sia wchaniajc
innych.
Osobom, u ktrych wyranie zaznaczaj si problemy z poczuciem wasnego "ja" towarzyszy mog
emocje zarwno pozytywne, jak i negatywne. Przy przewadze pozytywnych emocji, partner wydaje si
by kim wspaniaym, przy przewadze negatywnych - staje si grony i nieprzyjazny. Wystpuj dwie
tendencje: jedna do cisego symbiotycznego kontaktu i inna do wycofywania si. Prby przylgnicia do
obiektu wi si z nadziej na wielkie szczcie, pozbycie si wszelkiego dyskomfortu, pozyskanie
tosamoci i wartoci. Z drugiej strony - cisy kontakt budzi obaw przed utrat wasnego "ja" i
wycofanie emocjonalne (Sokolik M. 1994).
Ochrona pierwotnej roli w relacji jest niezwykle istotna w yciu osoby symbiotycznej. Dokonuje ona tego
przez znalezienie osb, ktre mogyby usprawiedliwia jej projekcje. Gdy tego rodzaju zwizek nie moe
by utrzymany, osoba z tendencj symbiotyczn dowiadcza tego, co Masterson (1985) nazwa depresj
opuszczeniow, gdzie przeywa kracow trudno w samostanowieniu o sobie, panik, pustk
przeraajcego osamotnienia i fragmentacj "ja". Jest to stan, w ktrym jednostka znowu dowiadcza
kryzysu ponownego zbliania; znowu zostaje sama, ze sabym "ja", bez potrzebnego wsparcia i
odniesie, a indywiduacja, separacja i autonomiczne dziaanie mog tylko suy utrzymaniu niszczcego
osamotnienia.
Jeli dorosy czowiek przejawia silne tendencje symbiotyczne, nie przyjmuje ich bezkonfliktowo, gdy
skaniaj go one do wewntrznej obrony i denia do osignicia poczucia odrbnoci. Kontakt z innym
czowiekiem suy wprawdzie osobom o silnych tendencjach symbiotycznych do podtrzymywania poczucia
egzystencji, ale budzi te obaw przed zatraceniem wasnego "ja". Ludzie ci nie s w stanie przey
zblienia przy zachowaniu poczucia odrbnoci. Bliszy kontakt budzi w nich fantazje symbiotyczne, za
ktrymi jednoczenie tskni i boj si ich (Mahler 1968). Czasami dana osoba robi wraenie, jakby
nawizywaa kontakt jedynie po to, aby wycofa si. Posiadanie obiektu, od ktrego mona uciec, jest

mniej zagraajce ni brak obiektu lub kontakt oparty na akceptacji. Wycofywanie si jest rodzajem
relacji z obiektem, przez ktre "ja" zostaje okrelone (Giovacchini, 1972).
Mechanizmy obrony przed przeyciem symbiotycznym w relacji z partnerem opisuje M. Sokolik (1994).
Zdaniem autorki, gdy zaangaowanie emocjonalne wzrasta, moe pojawi si agresywna obrona przed
kontaktem. W fazie separacji dziecko, aby podkreli wasne "ja", przeciwstawia si woli dorosego.
Podobn rol moe odgrywa negatywizm u osoby dorosej, ktrej poczucie odrbnoci jest na tyle sabe,
e musi ona ucieka si do analogicznych sposobw podtrzymywania go. Osoba ta nie jest w stanie
podporzdkowa si wymaganiom zewntrznym, poniewa wymagania przeywa jako zamach na wasn,
odrbn egzystencj. S ludzie, ktrzy w obawie przed samozatraceniem si, stwarzaj sytuacj
trjkta. Poszukuj osoby trzeciej, ktra ma stanowi rodzaj przeciwwagi dla ukadu symbiotycznego.
Stumiona agresja i autoekspresja osoby symbiotycznej znajduj swe ujcie w konfliktowym
przeciwstawianiu si daniom dostosowania si i mog by zwrcone przeciwko "ja".
Przeciwstawianie moe przyj rn form. Najczstsz jest bierny opr, w ktrym nastpuje wycofanie
si z danego obszaru, opuszczenie partnera symbiozy lub inny niewiadomy sposb zranienia czy
sfrustrowania drugiej osoby. Tego typu zachowania atwo poddaj si mechanizmom wyparcia i
zaprzeczania. Gdy opr staje si bardziej wiadomy lub aktywny, przybiera czsto posta pewnego
usztywnienia, w ktrym jednostka staje si niezmiernie czua na jakkolwiek moliwo ingerencji ze
strony drugiej osoby. Przeciwstawienie si drugiej osobie jest odwrotn stron dopasowywania si do niej
(Johnson, 1994).
Jeden ze specyficznych rodzajw oporu u omawianych osb wynika z lku przed zmian. Dla ludzi tych
gwatowane zmiany, zarwno sytuacji zewntrznej, jak i wasnej osoby, gro zaburzeniami poczucia
tosamoci. Stosowanym przez nich sposobem obrony przed tymi zaburzeniami jest sztywne trzymanie
si utartego schematu, starych, nieadekwatnych sposobw reagowania, przykrych, ale dobrze znanych
wyobrae o sobie.
Zwizek symbiotyczny jest zazwyczaj rdem silnej ambiwalencji. Z jednej strony jednostka pragnie
osign samodzieln egzystencj, przeywa agresj do partnera symbiotycznego, ktrego wini za
wasne uzalenienie. Z drugiej, chce wrci do wczesnodziecicego stanu symbiozy, wic z nim
nadziej na zdobycie poczucia bezpieczestwa. Jest to ciga walka midzy deniem do separacji, do
ktrej podmiot nie jest zdolny i do symbiozy, stwarzajcej niebezpieczestwo "utraty siebie" (Angel,
1972; Giovacchini, 1972). Partner symbiozy jest przewanie w wikszym stopniu obiektem nienawici ni
mioci, a nienawi do obiektu grozi w poczuciu podmiotu zniszczeniem wasnej osoby. Nasilenie si
konfliktu wok symbiotycznych tendencji powoduje, e rne formy obrony narastaj, gdy kontakt si
zacienia. S osoby, ktre nawizuj w miar dobre zwizki uczuciowe w pocztkowej fazie znajomoci i
zrywaj je po pewnym okresie. Ich stosunek do obiektu uczu staje si krytyczny, czuj zniechcenie.
Objawy te maj u podoa lk przed symbioz. Lk przed utrat wasnej odrbnoci moe narasta w tak
dugotrwaych kontaktach jak maestwo i stanowi przyczyn utraty mioci i pocigu do partnera
(Sokolik M., 1994).
Pragnienia i lki symbiotyczne rzadko i w niewielkim stopniu s uwiadamiane przez podmiot. Osoba
bdca w skrajnie symbiotycznym zwizku, zazwyczaj nie zdaje sobie z tego sprawy, a zwizek ten
okrela jako wielk mio. Ucieczk od kontaktu skonna jest motywowa wadami partnera, a nie
wasnymi lkami. Warto zauway, e tendencje symbiotyczne wystpuj nie tylko u ludzi majcych
powane problemy ze sob, ale w wikszym lub mniejszym stopniu - w yciu psychicznym kadego
czowieka (Nacht, 1956, za: Sokolik M., 1994).