AWANGARDA

Formacja ideowo-artystyczna, ktra ogarniajc wszystkie dziedziny sztuki, zacza

krystalizowa si w europejskim krgu kulturowym (rwnie w pozakontynentalnych
obszarach kultur jzykw europejskich) okoo r. 1910 wraz z pojawieniem si manifestw
futuryzmu, formu kubizmu i ekspresjonizmu jako odpowied na kryzys sztuki oraz jako
denie do takiego jej przeksztacenia, jakie pozwolioby sprosta nowym warunkom
spoecznym i kulturowym XX w. Bya formacj burzc dotychczasowe kanony estetyczne:
poczucia pikna, rozumienia dziea sztuki, pojmowania sztuki w ogle, przey z ni
zwizanych, konwencji twrczych oraz zobowiza wobec rzeczywistoci i odbiorcy.
Permanentny, a charakterystyczny dla awangardy, stan antytradycjonalistycznej rewolty
i cigych poszukiwa nowych, rzeczywicie nowatorskich i oryginalnych idei spoecznokulturowych i formalno-estetycznych przeksztaci si w latach dwudziestych w istn
eksplozj izmw, manifestw i programw, Wrd nich decydujc rol dla caej sztuki
europejskiej odegray oprcz wspomnianych wyej kierunkw dadaizm, konstruktywizm,
surrealizm i formuy sztuki proletariackiej. Inicjoway one rozmaitego typu mutacje i
transformacje artystyczno-programowe w ewolucyjnych procesach kultury poszczeglnych
krajw. Stay si istotnym impulsem take do rozwoju kultury i sztuki narodw maych, ktre
dotd egzystoway jakby na kulturowych obrzeach Europy.
Tak rozumiana awangarda, uwikana przez cay okres swej ekspansji w burzliwe
konteksty historii pierwszych dziesicioleci XX w., traci ywotno na pocztku lat
trzydziestych na skutek przemian wiadomociowych wczesnych spoeczestw, take
pozaartystycznych decyzji ideologiczno-politycznych, rwnie i na skutek rozczarowania
artystw co do moliwoci ucielenienia swoich ideaw wiatopogldowych i artystycznych.
Nazwa awangarda, co wrd poj literackich nie jest niczym wyjtkowym, pochodzi
z jzyka innej dyscypliny, a mianowicie z taktyki wojskowej. Oznacza tam, najkrcej
mwic, oddzia lub pododdzia wydzielony z maszerujcej kolumny, majcy za zadanie
ubezpieczenie jej od czoa przed niespodziewanym napadem nieprzyjaciela. Oddzia w
stanowi wic forpoczt si gwnych, jest ich zapowiedzi. Przejcie tego terminu przez
retoryk polityczno-ideologiczn nastpio w okresie ksztatowania si perswazyjnej leksyki
rewolucyjnej, a wic w latach wielkiej rewolucji we Francji. Semantyczna pojemno i
metaforyczna obrazowo sowa awangarda zdecydoway o tym, i przyjo si ono na stae
w idiomatycznych zwrotach przekazw propagandowych o charakterze politycznospoecznym XIX-wiecznej Francji. Hasem awangarda posugiway si partie polityczne
oraz rozmaite ugrupowania i organizacje spoeczne bez wzgldu na przyjte zaoenia
wiatopogldowe.
Do krytyki artystycznej nazwa ta przesza wtedy za porednictwem ideologii socjalizmu
utopijnego (m.in. prace O. Rodriguesa, G. D. Laverdanta i H. Saint-Simona) i bya wyrazem
polemiki z hasami lart pour lart (sztuka dla sztuki) i wczesnymi programami sztuki
czystej. Artysta awangardowy w rozumieniu socjalistw to artysta zaangaowany w problemy
spoeczne i polityczne swego czasu. Sztuka awangardowa jak j chciano w krgach
socjalistw widzie to sztuka aktywistyczna, utylitarna i spoecznie uyteczna.
Kariera krytycznoliteracka terminu awangarda rozpoczyna si u pocztkw XX w.
razem z pojawieniem si rnorakich nowatorskich tendencji artystycznych. Pocztkowo
zwyczaj posugiwania si tym terminem ma charakter incydentalny i przypadkowy
(najczciej sowo awangarda pojawia si w programach i manifestach futurystw chyba ze
wzgldu na swoj militarn etymologi). Wtedy jeszcze funkcj syntetyzujcego nazwania
ksztatujcych si wanie tendencji penio okrelenie nowa sztuka w rnych odmianach
jzykw narodowych. lart moderne ,nove umeni, nova umetnost, modern art,
moderne Kunst itp., cho sowo awangarda jako etykietka integrujca zaczynao

zdobywa zwolennikw (tu istotna rola ksiki hiszpaskiego nowatora G. de Torre

Literaturas europeas de vanguardia, 1925, ktra uzyskaa rezonans w krytyce europejskiej).
Na gruncie polskim termin awangarda pojawia si sporadycznie, i to raczej jako
sugestywna figura stylistyczna ni syntetyzujce nazwanie okrelonego zespou zjawisk
artystycznych. Mona przypuszcza, e to T. Peiper po powrocie do Polski z pobytu we
Francji i Hiszpanii wprowadzi na stae w termin do jzyka krytyki. Jednak dopiero w
poowie dwudziestolecia midzywojennego, kiedy zaczy pojawia si pierwsze prby
podsumowa i jednoczenie zarysowaa si moliwo krytycznoliterackiej syntezy
dotychczasowych dokona, awangarda zaczyna zakorzenia si w wiadomoci odbiorcw
i artystw. W Polsce, niemal bez wyjtku, termin w oznacza zesp tendencji artystycznoliterackich uksztatowanych wok programu i poetyki wanie Peipera, zwanego papieem
awangardy, w redagowanej przez niego krakowskiej Zwrotnicy (Awangarda Krakowska) i
rozwijanych potem w twrczoci byych jej wsppracownikw: J. Przybosia, J.
Brzkowskiego, nastpnie za przez orientacje poetyckie powstae w literackich rodowiskach
Wilna (agary) i Lublina (Awangarda Druga). Wyczano wtedy z tego zakresu futuryzm i
inne wczesne nurty oraz grupy w Polsce, ktre usioway si do awangardyzmu przypisa, i
ktre w istocie awangardowymi byy (ekspresjonici z poznaskiego Zdroju, Kwadryga,
Skamander, autentyci, Czartak) majc tosame z awangard cele: stworzy now literatur
dla nowego czowieka. W rozlicznych dyskusjach na temat nowej sztuki dominowao
przekonanie (I. Fik, M. Czuchnowski, T. Bujnicki, M. Piechal), e prawdziwa awangarda
winna by zwizana zawsze z postpowymi ruchami spoecznymi i e to winno stanowi jej
istotn determinacj ideologiczn.
Spoeczno-radykalny wanie aspekt terminu awangarda i ksztatujcego si jej
pojmowania ujawni si w szczeglnym nateniu w krytyce sowackiej i czeskiej. Etykietka
ta, inaczej ni w Polsce, nie oznaczaa jakiej okrelonej grupy twrcw ani pocztkowo
nie generalizowaa nowatorskich tendencji europejskiej sztuki tamtych dziesicioleci. Jej
uycie przez krytykw wskazuje na do jednoznaczne rozumienie celw i dziaa
awangardy: rewolucyjna aktywno, radykalizm i spoeczna bezkompromisowo, jawne
zaangaowanie, uyteczno i funkcjonalizm. Cho niekiedy te nadawano jej tre
ponadhistoryczn, pozaideologiczn i stricte wewntrzartystyczn.
W innych krajach w jzyku krytyki w termin w funkcji unifikujcej nowatorskie
denia i programy artystw pojawia si od przypadku do przypadku, nawet w jzykach i
kulturach neolatyskich (Francja, Wochy, Hiszpania). Obok dominujcego terminu
moderne nowy, nowoczesny w krajach tych upowszechniay si okrelenia takie, jak
futuryzm, esprit nouveau, ultraizm, ktre wprawdzie byy nazwami okrelonych programowo
tendencji, jednak w rozumieniu artystw, krytykw i odbiorcw staway si synonimami
sztuki nowoczesnej. Podobn funkcj w Niemczech penio pojcie ekspresjonizm, ktrym
obejmowano zwaszcza na pocztku do dowolnie wszelkie nowo powstajce w Europie
kierunki. W latach pniejszych ideologia nazistowska przekrelia i zlikwidowaa wszelkie
nowe kierunki, uznaa je za przejaw sztuki zdegenerowanej. Tym samym zamkna
moliwo przyswojenia w obszarze jzyka niemieckiego pojcia awangarda.
Spoeczno-artystyczne okolicznoci, w ktrych okrelenie awangarda pojawia si
wtedy w publicystyce radzieckiej, mogy zadecydowa o jego terminologicznej karierze.
Jednak nie weszo ono do sownika radzieckiej krytyki artystycznej. Gdy w sztuce
zachodnioeuropejskiej w latach trzydziestych dokonuje si pierwszych podsumowa
nowatorskich tendencji okrelanych mianem awangardy, pierwszy zjazd zwizku pisarzy
radzieckich dezawuuje jej zaoenia i w sposb jednoznacznie negatywny ustosunkowuje si
do dokona sztuki nowoczesnej. Awangarda z przydatkiem tak zwana, utosamiona ze
sztuk antyrealistyczn, literatur buruazyjn w rozkadzie, pseudoartystyczn

dekadencj, w ocenach wczesnych ideologw sztuki i literatury staje si zaprzeczeniem

wszelkiego postpu.
I w krytyce anglo-amerykaskiej okresu midzywojennego sowo awangarda mimo
innowacyjnych rewolt dadaistw w Nowym Jorku, nowatorskich programw wortycyzmu i
imayzmu naley do rzadkoci. Niekiedy rozumiano je jako okrelenie dla elitarnej fazy
literatury w schykowej kulturze mieszczaskiej XX w.
Podsumowujc, mona wyliczy kilka sposobw funkcjonowania omawianego pojcia
w wiadomoci literacko-artystycznej poowy naszego wieku:
1) okrelenie awangarda wprowadzone do obiegu przez XIX-wieczn publicystyk jako
haso wywoawcze dla programu sztuki spoecznie uytecznej, a przeciw sztuce czystej, w w.
XX stao si etykietk dla wielu radykalnych w sensie spoecznym i politycznym tendencji
artystycznych;
2) uyteczno semantyczna tej figury stylistycznej determinowaa, zwaszcza w latach
trzydziestych, prby traktowania sowa awangarda jako nazwy-syntezy dla ogu
nowatorskich tendencji obecnego stulecia;
3) sugestywno hasa-porwnania awangarda sprawia, i wybierano je nader chtnie jako
nazw dla grupy literackiej bd dla tytuu czasopisma (liczne przykady w literaturze
europejskiej);
4) zarysowaa si take wtedy skonno do traktowania awangardy jako swoistego typu
sztuki elitarnej;
5) gwnie w krytyce marksistowskiej awangarda przeciwstawiona sztuce realistycznej i
koncepcjom realizmu socjalistycznego (G. Lukcs) traci swoje znaczenia postpowoci,
wyprzedzania, przodowania i staje si synonimem dekadentyzmu sztuki mieszczaskiej
w dobie jej kryzysu.
Dopiero po drugiej wojnie poczynania historykw literatury, czy szerzej historykw
sztuki dcych do uporzdkowania i racjonalizacji burzliwych procesw w kulturze XX w.
stworzy moliwo jej syntetycznego opisu. W tym momencie rozpoczyna si waciwa
kariera terminu awangarda (awangardyzm). Dwie zwaszcza ksiki odegray tu
szczeglnie istotn rol R. Poggiolego i M. de Michelego. Wczeniej awangarda bya
postulatem, przypadkowym zawoaniem, porczn etykietk krytycznoliterack
frazeologicznym sloganem, teraz stawaa si historycznym faktem, ktry domaga si
kodyfikacji.
Dzisiaj w sowniku krytyki artystycznej sowo awangarda naley do najczciej
uywanych (na marginesie: akceptuje je take krytyka radziecka) oznaczajc nim postpowe
w sensie spoeczno-politycznym tendencje w nowatorskich nastawieniach sztuki XX w.;
natomiast krytyka anglo-amerykaska czciej posuguje si okreleniem modern std
modernism i postmodernism w odniesieniu do nowoczesnej literatury angielskiej i
amerykaskiej sowo awangarda jakby rezerwujc dla przejaww sztuk francuskiej, cho
i w tych uyciach trudno dostrzec konsekwencj). Awangarda obecnie obrosa
dodatkowymi treciami. Nierzadko rozumie si j jako nazwanie permanentnego elementu w
dziejach sztuki: w kadym ich procesualnym momencie wystpuje zesp zjawisk, ktre
wyprzedzaj swj czas. Lub te jako nazwanie elementu o charakterze czasowym,
pojawiajcego si w pewnych tylko, ale przeomowych dla owych dziejw, okresach. Mianem
awangardy nazywa si take rozlegy etap w rozwoju sztuki od ostatniej tercji XIX w. po
dzie dzisiejszy, wydzielajc jej trzy fazy: awangardy wykltej, awangardy wojujcej i
awangardy zwyciskiej (W. Tatarkiewicz). Mwi si wreszcie: awangarda to XX-wieczny
prd artystyczny lub wsplnota szk literackich, zesp niekoherentnych prdw
artystycznych albo formacja stylistyczna (A. Flaker) itp.
Genezy XX-wiecznej formacji awangardowej (tak jak j rozumie si w tym
opracowaniu) naley poszukiwa w XIX w., ktrego wiadomociowe i historyczno-

spoeczne ewolucje zdaj si determinowa ksztat i rozwj sztuki pierwszych dziesicioleci

obecnego stulecia. Trzeba tu przede wszystkim wskaza na wiele uwarunkowa spoecznopolitycznych, ukadajcych si w cigi sprzecznoci i antagonizmw tak w praktyce,
dziaaniach, jak i w ideologiach. Sprzecznoci klasowe, ktrych gwatowna erupcja nastpia
we Francji pod koniec XVIII w., a ktre rnorako inspiroway radykalizm najpierw
mieszczastwa, potem formujcego si proletariatu, przez cay XIX w. podlegay wektorom
konfliktowych interesw pastwowo-politycznych Europy. Upolitycznienie ycia i
wiadomoci spoecznej spowodowao, e sztuka XIX w. musiaa dokona przewartociowa
w zakresie przypisywanych jej dotd funkcji i rl spoecznych. Wanie wwczas pojawia si
po raz pierwszy haso awangarda jako nazwanie spoecznie zaangaowanego ruchu w
sztuce, ktremu towarzyszy przez cae ubiege stulecie myl krytycznoartystyczna o
spoecznych koniecznociach i zobowizaniach sztuki. Natenie antagonizmw klasowych
od przeomu wiekw a po rewolucj padziernikow i inne ruchy rewolucyjne ksztatowao
wektory ideologiczne awangardy, co znalazo swj wyraz w programach sztuki rosyjskiej po
r. 1917, awangardy czeskiej i wgierskiej, niemieckiego ekspresjonizmu itd. Istotnym
czynnikiem byo pojawienie si szerszego rynku idei, dzie sztuki, literatury, na ktrym reguy
gry okrelone byy przez polityk typu laissez-faire (wolna konkurencja, konieczno
zdobywania publicznoci, uzurpowanie sobie roli mandatariusza publicznoci etc.).
Ten wanie szereg uwarunkowa, radykalnie zrewoltowanych i nawarstwiajcych si
od rewolucji francuskiej po rewolucj padziernikow, staje si podstawow dominant
interpretacyjn awangardowych ideologii. XIX-wieczne tradycje bezporednich aliansw
artystw z ruchami spoeczno-politycznymi jako wyraz ich de take pozaartystycznych
znalazy swoje przeduenie w aktywnym dziaaniu wielu przedstawicieli awangardy w
partiach politycznych (F. T. Marinetti i woski faszyzm), w radykalnych instytucjach
spoecznych i dziaaniach rewolucyjnych (komfuturyzm w Rosji; czechosowacka Leva
Fronta, francuscy surrealici; niemieccy dadaici itd). Sztuka i polityka tworzyy wsplny
obszar awangardowych oddziaywa, czsto take perswazji propagandowo-publicystycznej.
Konflikty narodowe i polityczne, ktre doprowadziy do wybuchu pierwszej wojny
wiatowej, ale take pami o ich XIX-wiecznych zakorzenieniach, rnicoway po czci
wiadomo twrcw awangardy. Std np. topos rewolucji upowszechniany przez polskich
futurystw, a take innych poetw tego czasu, odwoywa si do mitologii rewolucji
francuskiej, a nie rosyjskiego Padziernika. Tym take mona tumaczy rezerw i dystans
francuskiej awangardy do ekspresjonizmu niemieckiego. W sumie jednak owe akcenty
nacjonalistyczne miay drugoplanowy charakter (wyjwszy moe programy Marinettiego
zwaszcza w latach trzydziestych), a awangarda generalnie zwizana bya z
demokratycznym rynkiem idei i sztuki.
Na genez zjawiska XX-wiecznej awangardy skada si take wiele uwarunkowa
wiatopogldowo-filozoficznych, dla ktrych charakterystycznym rysem w w. XIX bya
wielokierunkowo i wewntrzna opozycyjno mylowych konstatacji i postulatw.
Relatywizmowi programw filozoficznych, wiadomoci bankructwa nauki i moliwoci
poznawczych czowieka, koncepcjom irracjonalnym i metafizycznym, idealizmowi rnych
odcieni mona przeciwstawi ukad wiatopogldowy rwnie w w. XIX wyrany, w ktrym
dostrzeemy pozytywistyczny kult nauki, programy racjonalizmu, konstruktywne diagnozy
materializmu
historycznego,
socjalistyczne
prby
teoretycznego
opracowania
zintensyfikowanych procesw spoecznych. Owe charakterystyczne dla XIX w. opozycje
wiatopogldowe przewijaj si w cigu caego okresu formowania si postaw ideowych
awangardy. Nie trzeba podkrela, e w przewaajcej czci nie s to przeniesienia
bezporednie, ale e nastpuj gwnie poprzez media filozofii przeomu stuleci i pocztku
XX w., w ktrej kontekstualnych ramach rozwijaa si nowa sztuka. Taki intermedialny
charakter ma np. nietzscheanizm odwoujcy si choby do Schopenhauera w

wiatopogldach ksztatowanych przez ekspresjonizm i futuryzm. Podobnie moemy

powiedzie o Bergsonowskim intuicjonizmie i aktywistycznych programach W. Jamesa, gdy
idee te budowane byy na podstawie rnorakich tradycji filozoficznych XIX w.
Przedstawiona wyej antynomiczno wiatopogldowa ubiegego stulecia, ktrej
spadkobierczyni wydaje si awangarda, tworzy zasadny argument dla wielu historykw
stratyfikujcych t formacj ideowo-artystyczn w cigi opozycji: nurty irracjonalne nurty
racjonalne, aktywizm nihilizm, utopijny idealizm materialistyczny realizm itd. Nawet
analiza poszczeglnych kierunkw awangardy i ich ideologii prowadzi czsto do wnioskw o
zawartych w nich wewntrznych antynomiach i sprzecznociach filozoficznych, o
niemoliwoci skonstruowania koherentnych opisowych modeli wiatopogldowych tych
kierunkw, czego przykadem s np. prace na temat futuryzmu i ekspresjonizmu. Ale take i
opracowania surrealizmu, ktrego wiatopogld wyznaczony jest przez o problemow:
marksizm freudyzm. Sam marksizm bdcy pomostem midzy poprzednim stuleciem i w.
XX, rozwarstwiony przez niezbiene czsto koncepcje ideologiczno-polityczne, nie tworzy w
wiatopogldzie awangardy jednolitego wtku.
O pojawieniu si XX-wiecznej awangardy zdecydowa rwnie szereg uwarunkowa
kulturowo-estetycznych, dla ktrego determinacje szeregw poprzednio omwionych
odgrywaj rol chemicznego odczynnika, krystalizujcego obraz uwika XIX-wiecznej
kultury. Amplitudzie progresji bd regresu, to radykalnych, to konserwatywnych de
wczesnych spoeczestw towarzysz nakadajce si zjawiska kulturowego demokratyzmu z
jednej strony i elitaryzmu z drugiej. Z w. XIX bior pocztek demokratyzacyjne procesy
kulturowe zwizane z nie spotykan dotd ekspansj demograficzn, procesy tak wyranie
zintensyfikowane w naszym stuleciu. Tum, masa tworz maksymalistyczn wizj odbiorcy,
do ktrego odwoywa si autor manifestw futurystycznych. Do mas wielkomiejskiego
proletariatu odwoywaa si awangarda rosyjska. Kultura masowa jako przejaw zwyciskiej
cywilizacji ze wzgldu na swoje moliwoci asymilacyjne wrd odbiorcw staa si wic
obszarem wielu awangardowych strategii. Ale i w nich rwnie daway zna o sobie
przeciwstawne skadniki: negacja wielkich metropolii i anonimowego tumu, utopie o
prymitywie i naturze, indywidualistyczne obrazy artysty, ktry broni si przed degradujcym
naciskiem kultury masowej.
Ju w w. XIX zauwaalnym tendencjom komercjalizacji sztuki (std pojawiajce si
wtedy spostrzeenia o jej industrialnym charakterze) przeciwstawiay si programy
sakralizujce dziaania i wytwory artystyczne. Wiek XIX sformuowa, utrwalon na
przeomie stuleci, a podjt przez awangard, opozycj geniusz filister, romantycy
uksztatowali mitologi pote maudit, ktra tak silnie owadna postawami poetw z koca
wieku, a potem i artystw awangardy.
Te dialektycznie zwizane orientacje kultury XIX w. daj si sprowadzi do wsplnego
mianownika dwch gwnych tendencji ogarniajcych wczesne relacje sztuka
spoeczestwo. A mianowicie: hermetyzmu i elitaryzmu estetycznego, ktre ujmuje formua
lart pour lart, oraz przeciwstawnego nurtu sztuki otwartej, zakorzenionej spoecznie i
przyporzdkowanej funkcjom spoecznym (lart utile sztuka uyteczna, lart social
sztuka uspoeczniona, lart engag sztuka zaangaowana). Czyli od V. Cousina i T.
Gautiera poprzez parnasistw i symbolizm do O. Wildea i S. Przybyszewskiego (aby
poprzesta na wybranych nazwiskach) z jednej strony i od Madame de Stal poprzez
edukacyjne programy socjalizmu utopijnego, rosyjsk szko realizmu, zaoenia
pozytywistw do G. Plechanowa i A. unaczarskiego z drugiej.
Wprawdzie mona byoby powiedzie, e sztuka awangardowa kontynuuje te dwie
gwne tendencje, i na tym poprzesta. Jednak formacja awangardowa sytuuje si w wyranej
opozycji wobec postaw dekadencko-modernistycznych, wyrasta w wiadomoci jawnych
wizi sztuki, i spoeczestwa. Dotrzyma kroku czasom i rzeczywistoci, aktywnie w niej

uczestniczy tego rodzaju intencje przywiecay wszystkim programom awangardy. A jeli

nawet znajdziemy tam sformuowania odnoszce si do technologii twrczoci, sugerujce
cechy autonomizmu i estetycznego autotelizmu, wynikaj one nie tyle z postawy lart pour
lart, ile ze samowiadomoci warsztatu, funkcji i moliwoci tworzywowych sztuki.
W tym trzecim szeregu determinant kulturowo-estetycznych XX-wiecznej awangardy
mona dostrzec jeszcze jeden antagonizm wiadomociowy: wyraon jeszcze w XVIII w.
przez Rousseau a potem wielorako rozwijan (Schopenhauer, Hartmann, Burckhardt, Hegel,
Dilthey, Marks Nietzsche) ide kryzysu kultury. Ide t podjo nastpne pokolenie
mylicieli (Spengler, Ortega y Gasset, Freud, Bierdiajew, Znaniecki,. Huizinga i Toynbee),
ktrzy formuowali swoje katastroficzne i pesymistyczne wizje w wyniku analizy sytuacji
kultury europejskiej z przeomu wiekw. Ta wiadomo schyku, kryzysu, katastrofy
przerodzia si w programach awangardy w zdecydowan negacj tradycji i kultury epok
przeszych; stworzya motywy profetyczne i pesymistyczne w twrczoci wielu
przedstawicieli nowej sztuki, ale jednoczenie, jako negatywny ukad odniesie, skierowaa
awangard ku utopiom spoecznym i artystycznym: tworzy od nowa poszukiwa wartoci
niezdegradowanych, od nowego jzyka poczynajc, a na nowym adzie spoecznym koczc.
Te sekwencje procesw, zjawisk i rde tworz fundament wiatopogldowy
awangardy. Jej hasa, intencje, postulaty, a take jej konteksty zewntrzne z tej perspektywy
mona uzna wic za swoisty efekt antytetycznych nastawie wiadomoci ubiegego
stulecia.
Przechodzc do waciwej historii awangardy, mona zauway, e przeom stuleci,
okres, ktry dla przyszych awangardystw sta si etapem istotnych dowiadcze,
wykrystalizowa strategie o preawangardowym charakterze. Przede wszystkim trzeba
wskaza na powszechn dno artystw do ponadnarodowej integracji sztuki, do otwarcia
jej na zewntrz i tworzenia mechanizmw asymilacyjnych. Zjawiska te, cho widoczne ju
wczeniej, na pocztku XX stulecia przybray rozmiary dotd nienotowane. Wystarczy
przyjrze si wczesnym kontaktom artystw, ich podrom i rozmaitym formom
wsppracy. Istotn rol odegray tu powstajce wtedy lawinowo czasopisma, szeroko
informujce czytelnikw o faktach i wydarzeniach artystycznych z caej Europy. Z zaoenia
chciay by i w rezultacie rzeczywicie byy platform wymiany pogldw. Rodzcy si
kosmopolityzm sztuki utwierdzay liczne wystawy, ktre uzyskiway gono brzmicy
rezonans wrd odbiorcw. Ustaliy si wtedy formy wsppracy artystw reprezentujcych
rne sztuki. To jednoczenie si dziaa artystycznych, widoczne ju w 2. poowie XIX w.,
teraz przybiera charakter symptomatyczny. Awangarda uczyni je kanoniczn regu. Nasilia
si w tym preawangardowym okresie w stopniu o wiele wikszym ni uprzednio (cnacles
romantykw czy XVII-wieczne cercles) dno do zespoowoci, grupowoci inicjatyw i
dziaa artystycznych. Tak funkcj speniaj pocztkowo wsplne wystawy bd kolegia
redakcyjne czasopism. Tymczasem s to grupy o sytuacyjnym raczej ni programowym
profilu. Strategie artystyczne wyksztacone w dziaaniach najpierw futurystw (naley
podkreli ich wyranie priorytetow i inicjujc rol w awangardyzacji sztuki
poszczeglnych kultur narodowych, od Woch poprzez kraje europejskie a po Ameryk
Poudniow), potem ekspresjonistw, dadaistw i surrealistw naday formacji awangardowej
rys szczeglnie wyjtkowy i oryginalny na tle dotychczasowej historii sztuki. Uderza przede
wszystkim obecno motywacji integracjonistycznych, tak w planie socjologicznym
(grupowo wystpie), jak i w planie programowo-estetycznym (tzw. awangardowa
korespondencja sztuk). Integracjonizm w przejawia si take w dziaaniach na rzecz
kosmopolityzacji sztuki, w budowaniu ponadnarodowych platform dziaania i twrczoci.
Cho trzeba przyzna, e w kolejnych latach rozwoju awangardy taka kosmopolityczna
postawa spotkaa si z reakcjami, ktre prowadziy w rezultacie do poszukiwania idei
zakorzenionych w rodzimych i narodowych wartociach (tzw. bakanizm propagowany w

awangardowych krgach jugosowiaskiego czasopisma Zenit czy te przykadowo

programy palo-brasil i antropofagizmu brazylijskiego awangardysty O. de Andrade, ktry
opowiedzia si za nieeuropejskimi wartociami Ameryki aciskiej). Te cechy ka widzie
awangard w planie socjologicznym jako zdeterminowane okrelonym kontekstem
spoeczno-politycznym, zespolone tosamoci dowiadcze generacyjnych grupy artystw,
ktrzy zintensyfikowali i zdynamizowali istniejce bd przez siebie wytworzone,
cywilizacyjno-kulturowe mechanizmy perswazyjnego oddziaywania na odbiorc i
wykorzystali je z nieznan uprzednio pragmatycznoci. w kontekst spoeczno-polityczny
(poczucie kryzysu sztuki byo rwnie silne, jak poczucie kryzysu istniejcego adu
spoecznego) zadecydowa o aktywnym czeniu si caych grup artystw lub ich
przedstawicieli z radykalnymi i rewolucyjnymi ruchami spoecznymi i o wpisaniu w
awangardowe programy politycznych ideologii.
Dziaania awangardy motywowaa te strategia publicity, wspierana przez poczynania
ludyczne i skandalizujce, inspirowane wprost zjawiskami parakultury i rozwijajcej si
kultury masowej (cyrk, kino, gazeta codzienna, afisz reklamowy, plakat etc.). Got du
scandale (zamiowanie do skandalu, skandalizm) awangardy kierowa jej przedstawicieli w
rne rejony: dywersji w obrbie form obyczajowych i spoecznych, antymieszczaskiego
ekscesu i drwiny omieszajcej uznane witoci, antyreligijnoci oraz anarchizmu. Tymi
dziaaniami awangardyci prowokowali anatemy, wyklcia, procesy sdowe, areszty i inne
tego rodzaju restrykcje ze strony establishmentu.
Artyci awangardowi w swoich poczynaniach wykorzystali, a waciwiej nadali nowe
funkcje istniejcemu instrumentarium form dialogu z odbiorc. Dotd tak podstawow form
dialogu byo, niemal wycznie, dzieo literackie. Tymczasem twrca awangardowy podj
dialog z odbiorc poprzez czasopismo, na wiecu, odczycie, wieczorze poetyckim, w
kabarecie, kawiarni artystycznej i w klubie literackim. Z tego wanie instrumentarium
wywodzi si strategia manifestu literackiego, formy gatunkowej, z ktrej awangarda uczynia
najbardziej wojowniczy or perswazji programowo-ideowej. A rwnie strategia
prozelityzmu, denia do awangardowego nawracania innych, do pozyskiwania jak
najwikszej liczby nowych wyznawcw. Tak funkcj peniy propagandowe ekspedycje
Marinettiego do krajw europejskich i Ameryki Poudniowej, podre Bretona, objazdowe
imprezy grupy rosyjskich kubofuturystw Hylea, wieczory polskich futurystw w
Zakopanem i w Warszawie itd.
Zamykajc ten socjologiczno-historyczny wtek dziejw awangardy trzeba wyranie
powiedzie, e jej europejska i pozaeuropejska ekspansja przyniosy w kulturach
poszczeglnych narodw niejednakowe skutki. Wyraniej odcisna swoje pitno zwaszcza
na literaturach i sztuce tych krajw, w ktrych narodziy si i ukonstytuoway podstawowe
programy i zaoenia nowej sztuki, tj. we Francji, w Niemczech i w Rosji. To byy trzy
gwne centra kulturowe awangardy ze wzgldu na programow jako, gbi
przewartociowa i ilociowy zakres nowych propozycji. Inspiracje i zapoyczenia przenikay
do innych krajw w niejednakowy sposb. Tam staway si bd przejciow mod bez
wikszych konsekwencji (taki efemeryczny charakter fascynacji nowymi kierunkami da zna
o sobie np. w krajach skandynawskich, ale take i w Anglii), bd te zakorzeniy si silniej,
ulegajc rozmaitym mutacjom i przeksztaceniom (w innych krajach europejskich), jakby
wtapiajc si w ich podoe kulturowe. Potrzebne jest tu jeszcze jedno istotne spostrzeenie:
formacja awangardowa, cho prbowaa monopolizowa wczesny rynek sztuki i literatury,
w rezultacie tworzya i propagowaa swoje wartoci w ssiedztwie i cigej opozycji do
wartoci tradycyjnych, zachowawczych i konserwatywnych, ktre nie utraciy swoich
odbiorcw.
Od strony poetyki awangard mona definiowa jako jej i nie tylko jej waciwy zesp
tematw i preferowanych z pen programow wiadomoci idei oraz postulowanych i

realizowanych w praktyce twrczej chwytw artystycznych, rodkw wyrazu i form

literackiej ekspresji. Charakterystyczna i wyjtkowa w historii literatury jest
samowiadomo artystyczna awangardy, jej nasilona dno do autoprecyzacji celw i
rodkw wyrazu oraz do poznania mechanizmw jzyka i procesw tworzenia (por. kolejne
manifesty, ukadajce si w serie programowych dopowiedze). Taka poznawcza postawa
wobec sztuki i twrczoci wydaje si niekiedy waniejsza od efektw stricte artystycznych.
wiatopogld i poetyka awangardy w dopeniajcej si wizi ugruntowane zostay
na fundamentalnej zasadzie ,,sztuka ycie dziaanie. Pomijajc incydentalne i wyjtkowe
propozycje w rodzaju poezji czystej H. Brmonda, cration pure V. Huidobra (w drugi
przypadek, ze wzgldu na ewolucyjny charakter poetyki tego Chilijczyka z urodzenia,
reprezentanta europejskich izmw, nie jest tak jednoznaczny), klaryzmu M. Kuzmina,
wszystkie programy zakaday bezporednio odniesie porzdku ycia i porzdku sztuki,
poezji i rzeczywistoci, dziaa kreacyjnych artysty i jego aktywnoci spoecznej. Sprzeciw
wobec zastanej rzeczywistoci rwna si negacji zastanej sztuki. Biorc pod uwag
manifesty, promujce poszczeglne tendencje awangardy, mona powiedzie, e to wanie
przebudowa rzeczywistoci bya zadaniem nadrzdnym. Hasa nowego czowieka i
nowego spoeczestwa miay cechy wiatopogldowego priorytetu.
Caoksztat tego rodzaju zada okreli podstawy ideologiczne awangardy, jej
antymieszczasko, rewoltujcy radykalizm, lewicowo, proletariacko, anarchizm.
Dyrektywa bezporedniego udziau w przebudowie rzeczywistoci prowadzia od destrukcji
do konstrukcji. Zadecydowaa o witalizmie, aktywizmie i dynamizmie nowej sztuki. Twrczy
rozpd i programowa pioniersko kieroway uwag awangardy na te formy i osignicia
cywilizacji, ktre w zaoeniu miay przyspiesza i intensyfikowa transformacj
rzeczywistoci. Std wziy si w nowych programach idee maszynizmu, fascynacji technik,
urbanizmu, std zwrot ku demokratyzacyjnym nastawieniom ksztatujcej si kultury
masowej i jej wielkomiejskich przejaww. Z drugiej strony, rysujce si przekonanie o
nieprzystawalnoci formuowanych utopii spoecznych i egzystencjalnych do istniejcych
warunkw tworzy jakby antynomiczny aspekt przewartociowania wszystkich wartoci:
odrzucenie walorw kulturowych i cywilizacyjnych zniewalajcych czowieka i
faszujcych jego autentyczno. Rodzajem remedium miay by: pierwotno, powrt do
przedkulturowych rde, prymitywizm i barbarzysko, ucieczka w prapocztek i
naiwna prostota. Zawieraa si w tym ch rozpoczynania wszystkiego od nowa, od
niezapisanych kart wiadomoci i sztuki. w zwrot ku prymitywowi wyrazi si zarwno w
poszukiwaniach jzykowych, jak i tematycznych, w stylizacji motyww i w konstrukcji
bohatera. Std take ludowo wielu nurtw awangardy, chopskie miary i inspiracje
nisk literatur anonimow. Dalej: idea autentycznoci i przekonanie o faszujcych
deformacjach kultury zmurszaej Europy prowadziy awangardystw ku nie-kulturowym
wartociom egzotycznego prymitywu.
Wybr poetyki i postulaty teoriopoetyckie oraz wszelkie inne przejawy awangardowego
autotelizmu byy wic tyle zdeterminowane chci zrewolucjonizowania wewntrznych
mechanizmw literatury, co modyfikacji zewntrznych potrzeb ycia i rzeczywistoci.
atwiej byo burzy znienawidzone instytucje, rewoltowa wiadomo, kreowa koncepcje
nowego czowieka ni przezwycia obiektywne prawa literatury, jej jzyka, tradycji i
przyswojonych konwencji. Dlatego te twrcy awangardowi tak czsto podejmowali w
swoich programach kwestie nowego jzyka i gosili potrzeb literatury eksperymentalnej.
Eksperyment jzykowy od ortografii do semantyki stawa si zadaniem
pierwszoplanowym. I w tym wypadku trzeba podkreli, i techniczne manifesty
futurystw, publikowane w czasopismach caej Europy, staway si podstawow inspiracj w
programowaniu nowej poezji i dla awangardy rosyjskiej (kubofuturyci), i dla dokona B.
Jasieskiego, dla niemieckich ekspresjonistw i dla twrcw spod znaku dada, a take dla

jugosowiaskich zenitystw itd. Przecieray programowo-teoretyczny szlak, wskazyway na

kierunki eksperymentu jzykowego i jego potencjalne moliwoci.
Dwa zwaszcza nastawienia programowe w kanonie postulowanej poetyki pierwsze:
poezja jest ekwiwalentem nowoczesnej cywilizacji, i drugie: poezja odrzuca faszujce
narola tradycji i zwraca si do pierwotnych rde zdaj si odgrywa rol dyrektyw
gwnych. To pierwsze zmierzao do poszukiwania w jzyku jego potencji dynamizujcych,
symultanicznych, sw-ekwiwalentw rzeczy i przedmiotw, do poszukiwania jego
zwyczajnoci w ywej mowie potoczn, prostoty leksykalnej i syntaktycznej. Z tego
nastawienia wywodziy si prby oddania w nowym jzyku brzmie miasta, tumu i
ulicznego dwikw muzyki cywilizacji technicznej. Std bray pocztek rwnie wysiki
zwizania tekstu poetyckiego poprzez jego wizualizacj i eksperyment typograficzny z
tworzc si wanie ikonosfer kultury masowej.
Nastawienie drugie prowadzio do odcicia jzyka nowej poezji od ju wyksztaconych
w literaturze norm i konwencji. Std obnienie jzyka do form prymitywizujcych,
odsemantyzowujcych, do quasi-pierwotnej gry czystym brzmieniem, uproszczon
onomatopej, niby leksyk berbarzycy i mow dziecka. Czyli przejcie od hase
jzykowego pragmatyzmu, rzdzonego logik tego, co chce si wyrazi, a nie logik normy i
konwencji, jzyka emocji i dynamicznego skrtu, do postulatw samoistnoci sowa,
sowa jakoo takiego i autonomicznej kreacji. Od konstruktywistycznego funkcjonalizmu do
gry czystego przypadku, aby jak pisali nadrealici zwrci jzykowi jego przeznaczenie,
zrobi wielki krok w kierunku poznania, wysawiajc tym samym ycie (A. Breton, Les pas
perdus, 1924).
Nasilone przez awangardystw badanie jzyka kierowao ich programowe
zainteresowania ku eksperymentom w sferze frazeologii, leksyki, chwytw stylistycznych,
obrazu poetyckiego, metafory, poetyckiej wyobrani i struktur wersyfikacyjnych.
Wynaleziony przez symbolistw tu wolny (vers-libre), przyswojony nastpnie przez rne
poetyki postsymbolistyczne pocztku XX w. sta si w dziaaniach awangardy wanym
orem rewolucjonizowania form nowoczesnej poezji. Nie byo wwczas manifestu, ktry
idei wolnoci wiersza by nie podj, poniewa odpowiadaa ona postulatowi twrczej
swobody i niezalenoci od tradycji.
Stosunek do tradycji wanie wydaje si dla awangardy problemem podstawowym.
Nigdy bowiem w historii sztuki atak na tradycj nie przybra tak radykalnego i totalnego
charakteru. Analiza relacji awangardy z poprzedzajcym j bezporednio pokoleniem
wykazuje, e generalna co sugeruj manifesty negacja tradycji ujawnia jednak rnorakie
wizi i uzalenienia od zanegowanych poetyk. Po pierwsze, zwizki te to nieuwiadamiany
skutek inercyjnoci procesu historycznoliterackiego, bezwiednego poddawania si jego
mechanizmom, uniemoliwiajcym w gruncie rzeczy nago zmian i przewrotw.
Powiadczaj to na przykad refleksy poetyk ekspresjonistycznych w rnych literaturach
narodowych, ktre to refleksy, ze wzgldu na widoczne cienie rodzimych tradycji, tworz
tam swoisty quasi-ekspresjonizmm, Nowatorstwo tego nurtu awangardy (nawet w
Niemczech, gdzie da si wskaza wyranie zwizki, na bardzo wielu polach, ekspresjonizmu
z poprzedzajcymi go poetykami XIX w.) polega raczej na gono manifestowanym protecie
wobec przeszoci ni na rzeczywicie radykalnych innowacjach poetyk immanentnych.
Po drugie, zwizki z przeszoci s artystycznym efektem postaw o charakterze
kontynuacyjnym, wyraanych wprost lub widocznych na paszczynie poetyki. Z tym e nie
chodzio tu o bezporedni kontynuacj, jaki epigonizm, ale o wystylizowane wedle
potrzeb nowych czasw podejmowanie i rozwijanie poprzednich dokona poetyckich
(sytuacja rosyjskiego imaynizmu i akmeizmu oraz ich stosunek do rodzimego symbolizmu,
zwaszcza jego ostatniej fazy).

Po trzecie, wizi owe s wynikiem wiadomego i programowo uargumentowanego

wyboru takich wartoci z tradycji, ktre ju w swoim czasie stanowiy awangardowy
przykad braku pokory wobec obowizujcych konwencji. Std kariera Baudelairea,
Rimbauda, Mallarmgo i Lautramonta, de Sadea i Poego w wiadomoci i poetykach
surrealizmu, std fascynacje ich antyestetyzmem, niskim tematem, blunierczymi
motywami, immoralnym bohaterem, buntem artystycznym i egzystencjalnym, std kreacja i
utwierdzanie mitologii wok tamtych autorw, a te stylizacje wedug ich wzorw wasnych
postaw twrczych itp.
Po czwarte, uzalenienia te, widoczne w wielu literaturach narodowych, wytworzyy si
na skutek podejmowania przy jednoczesnym przekreleniu wasnej przeszoci wartoci
literackich francuskiego symbolizmu: te, obce rodzimym kontekstom, wydaway si wolne od
pitna tradycjonalizmu. A jeli nawet asymilowano je wczeniej, to teraz w dziaaniach
awangardystw nabray treci cakiem odmiennych. Awangarda bowiem przehierarchizowaa
ustabilizowane ju w odbiorze ukady wanoci okresu modernistyczno-symbolistycznego,
zarwno te wiatopogldowe, jak i estetyczne. Tak rol antytradycjonalistycznej tradycji
graa w ksztatowaniu si europejskich poetyk awangardowych twrczo artysty z innego
wiata W. Whitmana oraz E. Verhaerena.
Po pite, istotnym wizadem dla obu formacji symbolistycznej i awangardowej albo
inaczej mwic wak paralel, wobec ktrej nowatorzy XX w. nie mogli przej do
porzdku, bya wysoce intensywna samowiadomo teoretyczna przeszego pokolenia.
Erupcja teorii artystyczno-programowych (szczeglny przykad to literatura rosyjska
srebrnego wieku) z przeomu wiekw jakby domagaa si odpowiedzi i polemiki.
Manifestowi naleao przeciwstawi manifest, dawne zawoanie wymieni na nowe, przebi
zuyty argument. Nic dziwnego zatem, i w tej batalii na sowa dochodzio czsto do
bezwiednego przejmowania treci, ktre si zwalczao (np. rosyjski egofuturyzm).
Mona wic rzec, e awangarda oczyszczajc obszary literatury z tradycji (atak szed
zwaszcza na naturalizm, dekadentyzm i impresjonizm) paradoksalnie zmuszona zostaa do jej
wybirczego podjcia. Wyjtkiem jest tu dadaizm, ale te ruch ten przez ekstremalny trzeba
przyzna antytradycjonizm utkn w lepym zauku, jeli ocenia twrcze efekty w postaci
konkretnych utworw literackich. Pozostae kierunki awangardy, ktrym take nie mona
odmwi radykalizmu w negowaniu przeszoci, chcc wypeni pustk, jaka w wyniku tej
puryfikacji powstaa, dokonay istotnych przesuni w rozumieniu tradycji. Tradycja, ktr
zwalczamy zdaj si mwi przedstawiciele awangardy to to, co literackie, co za
literackie jest powszechnie uwaane, przynalene do kultury oficjalnej, ,,wysokiej,
akceptowanej, a wic wszystko to, co w niej zakorzenione, ustabilizowane, petryfikujce i
konwencjonalne, zgodne z obowizujcymi systemami norm i wartoci, wytworzone przez
kolejne nawarstwienia kulturowe. Tak rozumianej i negowanej tradycji awangarda
przeciwstawia porzdek wasny. Niwelujc, warstwa po warstwie, fasze kultury oficjalnej
sigaa do tych pokadw przeszoci, w ktrych widziaa walor autentycznoci, wartoci
zapomniane i niedocenione bd te pierwotne, czyste i niewyeksploatowane. A odbiorcy
sztuki awangardowej indoktrynowani perswazjami manifestw poddawali si
antytradycjonalistycznym utopiom peni dobrej wiary, e przyjmuj co zupenie nowego i
oryginalnego.
Dowiadczenia awangardy literackiej od lat dziesitych do trzydziestych XX w.
pozostaj nie bez wpywu na wspczesno. Przewartociowania, jakich ona dokonaa,
zaznaczyy si gwnie w poezji, w tej dziedzinie sztuki sowa, gdzie moliwo
awangardyzacji bya potencjalnie bogatsza ni w prozie tu kodyfikacje strukturalne, take
genologiczne wydaj si bardziej jednoznaczne i mniej podwaalne. Zmiany w prozie nie
miay wwczas manifestacyjnie awangardowego charakteru, a waciwy przewrt w jej
strukturach dokona si dopiero na przeomie lat pidziesitych i szedziesitych. Dramat

natomiast ucieka od sztuki sowa, podporzdkowujc si jakby innym elementom sztuki

teatru, ktre rewolucjonizowaa na swj sposb tzw. wielka reforma. Lata po drugiej wojnie
daj si charakteryzowa nastpujcymi cechami, ktre w zdecydowanej czci mona
wywodzi z eksperymentw awangardy, zarwno tych postulowanych, jak i zrealizowanych
w praktyce:
1. Zintensyfikowana wiadomo warsztatu literackiego, rodkw artystycznych,
swobd i ogranicze tworzywa jzykowego; std autotematyzm, skupienie si nad
wewntrznymi strukturami utworu, eksperymentalizm jzykowy.
2. Liberalizm w obrbie tematw, w konwencjach zgodnoci podjtego tematu i
zastosowanych w jego konstrukcji rodkw; std antyestetyzm, turpizm, rugowanie tabu, styl
niski, aliteracko, zwyczajno, stylistyczna chropowato.
3. Przekroczenie granic wytyczonych przez tradycyjne pojcia poezji, liryki, prozy,
literatury, std liberalizm genologiczny, ostateczne zwycistwo wiersza wolnego,
sprozaizowanie poezji, dramatyzacja prozy, hybrydyczno gatunkw.
4. Rozchwianie rygorw kompozycyjnych, koncepcje dziea otwartego,
wielointerpretowalno, niedookrelono, prezentowanie odbiorcy tekstw jakby
niedokoczonych, w trakcie tworzenia lub ledwie pomysw na tekst.
5. Antymimetyzm albo raczej poszukiwanie bardziej wiarogodnych metod wyraania
rzeczywistoci zarwno wewntrznej (psychologicznej) jak i zewntrznej (socjologicznej).
6. Pogbione inspiracje rodkami ekspresji innych sztuk; std wizualizacja poezji,
lettryzm, spacjalizm, zwizki z filmem etc.
7. Konceptualizm; std formy poezji konkretnej, literatury potencjalnej, najnowsze
eksperymenty w prozie amerykaskiej.
8. Negacja sztuki; std kryzys estetyki, formuy a-sztuki, po-sztuki i koca
sztuki.
9.
Lit.: J. STEMPOWSKI, Chimera jako zwierz pocigowe. Prba interpretacji
ekonomicznej futuryzmu i surrealizmu, Przegld Wspczesny 1933, nr 132; M. de
MICHELI, Le avanguardie artistiche del noyecento, l9S R. POGGIOLI, Teoria dellarte
dayanguardia, 1962 (thzm. ang. The Theory oj the Ayant-Garde, 1968); J.
TRZYNADLOWSKI, Wok poetyki awangardyzmu literackiego, Acta Uniyersitatis
Wratislayiensis, Prace Literackie Y, 1963; A. HuTNiKuwicz, Od czystej formy do literatury
faktu. Gwne teorie i programy literackie XX stulecia, 1965; M. BAKOt, O pojme
umieleckej ayantgardy, [w zbiorze:] Problmy literirnej ayantgardy, 1968; A. LAM, Polska
awangarda poetycka. Programy lat 19171923, 1969; Z. MATKAUSER, K struktufe eyrops.
kych ayantgard, Slayica Sloyaca 1970, nr 4; E. Bon Awangarda wczesnoeuropejska jako
kierunek literadd Miesicznik Literacki 1973, nr 11, 12; P. BROGEK, Theorie der
Ayantgarde, 1974; A. MARINO, Essai dwie dJinition de layant-garde, Reyue dc
lUniyersit de Bruzelles 1975, nr 1; S. MORAWSKI, Awangardy XX wieku stara i nowa,
Miesiczmk Literacki 1975, nr 3; E. BA1.CnizAN, Wieloznaczno awangardy, [w
zbiorze:] Lektury i problemy, 1976; A. FLAKER, Stilske for. macije, 1976; S. JAwozsiu,
Midzy awangard a nadrealizmem. Gwne kierunki przemian poezji polskiej w latach
trzydziestych na tle europejskim, 1976; A. WAYK, Dziwna historia awangardy, 1976; N.
HAOJINICOLAU, Sur liddologie de Iayant-gardisme, Histoire et Critique des Arts 1978,
nr 6; K. Runztstc, Midzy awangardI a kultur masow. Wok spoecznej roli pisarza,
1978; Z. JARosIrtsKt, Literatura i nowe spoeczestwo. Idee lewicy literackiej
dwudziestolecia midzywojennego, 1983; Les Ayant-gardes littraires au XX sicle, vol. 1:
Histoire vol. 2: Thiorie, red. J. Weisgerber, 1984 (tame bogata bibliografia); M. ZALESKI,
Przygoda Drugiej Awangardy, 1984; Wybory ryzyka awangardy. Studia z teorii awangardy,

red. U. Czartoryska i R. Kluszczyski, 1985; S. MORAWSKI, Na zakrcie: od sztuki do po

sztuki, 1985; G. GAZDA, Awangarda nowoczesno tradycja, 1986.
Grzegorz Gazda