mgr in.

Edyta Klarzyska
Asystent ds. sanitarnych
Pastwowego Inspektora Sanitarnego
MSWiA na obszarze wojewdztwa wielkopolskiego

DOBRA PRAKTYKA HIGIENICZNA

jako jedna z metod wewntrznej kontroli jakoci zdrowotnej ywnoci
i przestrzegania zasad higieny w procesie produkcji i obrocie

1. Wprowadzenie
2. Systemy zapewnienia jakoci
3. Zasady Dobrej Praktyki Higienicznej
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5
3.6
3.7
3.8
3.9

Lokalizacja i otoczenie obiektu

Ukad funkcjonalny
Maszyny i urzdzenia
Procesy mycia i dezynfekcji
Zaopatrzenie w wod
Kontrola odpadw
Zabezpieczenie przed szkodnikami
Szkolenie personelu
Higiena personelu

4. Podsumowanie

1. Wprowadzenie
Podjcie produkcji posikw uwarunkowane jest zrealizowaniem
podstawowych kryteriw w zakresie odpowiednich wymogw sanitarno higienicznych, ktre gwarantuj zapewnienie waciwego bezpieczestwa i wysokiej
jakoci zdrowotnej wytwarzanych wyrobw. Kady zakad bez wzgldu na profil i
wielko produkcji jest zobowizany cile je wypenia.
Wymogi te, wraz ze wskazaniami na konieczno wdraania systemw zapewniania
jakoci, okrelone s:
w dyrektywie 93/43/EEC z dnia 14 czerwca 1993r w sprawie higieny rodkw
spoywczych,
w Kodeksie ywieniowym (Codex Alimentarius),
w ustawie z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczestwie ywnoci i ywienia
(tekst jedn. Dz.U.2010.136.914),
w rozporzdzeniu (WE) nr 852/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia
29 kwietnia 2004 r. w sprawie higieny rodkw spoywczych (Dz. Urz. UE L
139 z 30.04.2004 r.).
Posiki przeznaczone do konsumpcji:
musz by cakowicie bezpieczne dla konsumenta,
powinny odpowiada oczekiwaniom konsumentw w aspekcie jakoci
organoleptycznej,
rwnie w aspekcie jakoci estetycznej,
nie mog stwarza ryzyka zachorowania na jakkolwiek chorob
przenoszon na drodze pokarmowej.
W wietle obowizujcego prawa za jako zdrowotn ywnoci
odpowiada jej producent (np. kierownictwo i pracownicy zakadu ywienia
zbiorowego). Std te na osobach realizujcych w praktyce ywienie zbiorowe
spoczywa ogromna odpowiedzialno.
Personel zalicza si do zdecydowanie najsabszego ogniwa przy
przestrzeganiu higieny w zakadach. Pracownikom brakuje wielokrotnie wyranej i
wiadomej odpowiedzialnoci zachowania pod wzgldem higienicznym. Dlatego
waciwa praca wszystkich pracownikw zwizana jest z systematycznym
podnoszeniem ich kwalifikacji i stosowaniem prawidowych, nowoczesnych praktyk i
technologii. Bez staej aktualizacji wiedzy i podnoszenia jej poziomu przez personel
nie mona oczekiwa prawidowej organizacji i funkcjonowania placwek oraz
zapewnienia bezpieczestwa i wysokiej jakoci zdrowotnej produkowanych posikw.
Bezpieczestwo (zgodnie z definicj podan w ustawie o bezpieczestwie
ywnoci i ywienia) rozumiane jest jako og warunkw, ktre musz by
spenione, dotyczce w szczeglnoci:
a) stosowanych substancji dodatkowych i aromatw,
b) poziomw substancji zanieczyszczajcych,
c) pozostaoci pestycydw,
d) warunkw napromieniania ywnoci,
e) cech organoleptycznych,
i dziaa, ktre musz by podejmowane na wszystkich etapach produkcji lub
obrotu ywnoci w celu zapewnienia zdrowia i ycia czowieka.

2. Systemy zapewnienia jakoci

Zagwarantowanie bezpieczestwa i wysokiej jakoci zdrowotnej posikw w
ywieniu zbiorowym jest moliwe jedynie przy wdroeniu do codziennej praktyki tzw.
systemw zapewniania jakoci.
Systemy zapewniania jakoci obejmuj stosowanie w procesach produkcyjnych
odpowiednich technik, metod i procedur zapewniajcych waciwy stopie
bezpieczestwa i jakoci produkowanej ywnoci.
Systemy te wykazuj rny stopie zoonoci i zaawansowania dziaa na rzecz
jakoci oraz wzajemnie si uzupeniaj.
Do najczciej stosowanych nale m.in.:
Dobra Praktyka Higieniczna - GHP (Good Hygienic Practice),
Dobra Praktyka Produkcyjna - GMP (Good Manufacturing Practice),
System Analizy Zagroe i Krytycznych Punktw Kontroli - HACCP (Hazard
Analysis and Critical Control Point System),
Normy z serii ISO 22000:2005 Systemy zarzdzania bezpieczestwa
ywnoci.
Spord w/wym. systemw za bezwzgldn podstaw wszelkich poczyna na rzecz
bezpieczestwa i jakoci naley uzna zasady Dobrej Praktyki Higienicznej i Dobrej
Praktyki Produkcyjnej wskazujce i zapewniajce odpowiedni standard higieniczny
bloku ywienia i jego otoczenia, jak rwnie wszystkich etapw procesu
produkcyjnego. Na bazie zasad GHP/GMP zosta rozwinity system HACCP, ktry
pozwala na zidentyfikowanie, kontrolowanie i opanowanie wszelkich zagroe
odnoszcych si do bezpieczestwa i jakoci zdrowotnej ywnoci.
3. Zasady Dobrej Praktyki Higienicznej
Zgodnie z definicj podan w ustawie o bezpieczestwie ywnoci i ywienia Dobra
Praktyka Higieniczna to dziaania, ktre musz by podjte i warunki
higieniczne, ktre musz by spenione i kontrolowane na wszystkich etapach
produkcji lub obrotu, aby zapewni bezpieczestwo ywnoci.
Kade przedsibiorstwo jest zobowizane do opracowania wasnego
zakadowego programu lub instrukcji Dobrej Praktyki Higienicznej, ktre s podstaw
do wdraania systemu HACCP. Program taki powinien uwzgldnia struktur
organizacyjn i specyfik dziaalnoci danego zakadu.
Wszystkie stosowane w zakadzie techniki i metody pracy oraz zalecenia dotyczce
higieny powinny by opisane za pomoc odpowiednich procedur lub instrukcji
uwzgldniajcych szczegowe wymagania jakie powinny by spenione.
Procedury i instrukcje dotyczce Dobrej Praktyki Higienicznej powinny by cile
przestrzegane przez wszystkich pracownikw.
W wiadomoci przecitnego czowieka (take pracownika zatrudnionego w
obszarze ywnoci) Dobra Praktyka Higieniczna kojarzy si z procesami mycia i
dezynfekcji oraz higien osobist pracownikw. W rzeczywistoci jest to pojcie

szerokie, obejmujce co najmniej kilka obszarw cile ze sob zintegrowanych i

skierowanych na osignicie jednego celu jakim jest bezpieczestwo ywnoci.
Wymogi Dobrej Praktyki Higienicznej obejmuj:
lokalizacj i otoczenie zakadu
obiekty zakadu i ich ukad funkcjonalny
maszyny i urzdzenia
procesy mycia i dezynfekcji
zaopatrzenie w wod
kontrol odpadw
zabezpieczenie przed szkodnikami i kontrole w tym zakresie
szkolenie personelu
higien personelu
prowadzenie dokumentacji i zapisw z zakresu GHP.
Obok przedstawionych gwnych wymogw higieniczno-sanitarnych naley
rozpatrywa te, ktre wychodz poza podstawowe minimum wymaga, s jednak
niemniej wane i wyranie okrelone w Kodeksie ywnociowym. Dotycz one m.in.:
zabezpieczenia przed przypadkowym zanieczyszczeniem surowcw,
pproduktw i produktw gotowych odamkami szka, metalu, drewna itp.
(stosowanie oson punktw wietlnych; zakaz spoywania posikw przez
personel na stanowiskach pracy np.; picia kawy w szklance nad kotem
warzelnym; ciga kontrola stanu maszyn oraz sprztu produkcyjnego itp.)
programw i procedur wizytowania zakadu przez osoby postronne oraz
przedstawicieli organw urzdowej kontroli ywnoci,
zakazu palenia tytoniu na terenie zakadu i stosowne wytyczne w tym
zakresie,
uregulowa dotyczcych prania odziey ochronnej (kontrola transportu
odziey czystej, sposobu jej przechowywania, miejsca i zasad prania np.:
zachowania rozdziau od odziey ze szpitalnych oddziaw, blokw
operacyjnych itp.).
Gwne zagadnienia, na ktre naley zwraca uwag opracowujc poszczeglne
obszary instrukcji przedstawiaj si nastpujco.
3.1 Lokalizacja i otoczenie obiektu

przed podjciem decyzji o lokalizacji zakadu ywienia naley wzi pod

uwag potencjalne rdo zanieczyszcze (np.: kurz, zapachy, dym itp.) jak
rwnie efektywno zabezpieczenia przed tymi zanieczyszczeniami,
wydzielenie i zabezpieczenie terenu wok firmy oraz zapewnienie jego
estetyki, utrzymania porzdku i czystoci,
zapewnienie odpowiednich drg dojazdowych i parkingw.

Przy opracowywaniu tych zagadnie naley pamita o nastpujcych

wymaganiach jakie powinny spenia budynki (ujtych w odpowiednich przepisach) a
dotyczcych m.in.:

zastosowania odpowiednich materiaw wykoczeniowych (trwaych, atwych

do utrzymania w czystoci, szczelnych, nieuszkodzonych) cian, podg,
sufitw, drzwi, okien, powierzchni produkcyjnych itp.,
zapewnienia odpowiedniej wentylacji, kanalizacji, punktw poboru wody;
dostosowania temperatur i wilgotnoci w pomieszczeniach do wykonywanych
w nich czynnoci i odpowiada wymaganiom bezpieczestwa i higieny pracy;
zapewni w zalenoci od potrzeb odpowiednie urzdzenia do mycia i
dezynfekcji pomieszcze, aparatury, sprztu, ewentualnie naczy oraz
opakowa.
zapewnienia odpowiedniej iloci umywalek do mycia rk, z doprowadzon
wod zimn i gorc oraz penym wyposaeniem umoliwiajcym higieniczne
mycie i suszenie rk;
zapewnienia prawidowego owietlenia przy kadym stanowisku pracy, wiato
nie powinno zmienia barw, punkty owietlenia elektrycznego powinny mie
nietukce osony , chronice ywno przed odpryskami szka oraz mie
konstrukcj umoliwiajc atwe ich czyszczenie.

3.2 Ukad funkcjonalny

zapewnienie odpowiedniego stanu technicznego i sanitarnego wszystkich
budynkw i znajdujcych si w nich pomieszcze, z wyranym okreleniem
ich funkcji,
zakad powinien by podzielony na strefy wysokiego i niskiego ryzyka w
zalenoci od prowadzonych w nich procesw i wystpujcych zagroe
w odniesieniu do jakoci zdrowotnej produkowanej ywnoci,
odpowiednia do potrzeb ilo, wielko, powierzchnia i usytuowanie
pomieszcze magazynowych, sprzeday oraz czci administracyjnej
i socjalnej;
ukad komunikacyjny powinien eliminowa moliwo krzyowania si drg
czynnoci czystych i brudnych, a tym samym zanieczyszczenia krzyowe
ywnoci,
drogi surowcw i produktw powinny by okrelone,
odpowiednie zaprojektowanie pomieszcze sprzyja zachowaniu higieny
i ogranicza moliwo popeniania bdw przez personel oraz uatwia prac i
dziaania na rzecz zapewnienia jakoci.
3.3 Maszyny i urzdzenia
Najistotniejsze wymagania dotyczce maszyn i urzdze przedstawi mona
nastpujco:
wszelkie powierzchnie urzdze, sprztu oraz naczy i opakowa
kontaktujcych si z ywnoci powinny by wykonane z materiau
speniajcego wymogi odpowiednich przepisw,
drobny sprzt pomocniczy: noe, szufle, yki, szczypce, deski itp. powinien
by wydzielony dla poszczeglnych asortymentw produktw i nieuszkodzony,
blaty stow, lady powinny by wykonane z materiau trwaego, gadkiego i
atwe do utrzymania w czystoci,

zapewnienie odpowiedniej iloci urzdze (szczeglnie chodniczych) i

sprztu,
stae utrzymywanie ich w penej sprawnoci, czystoci i porzdku,
prowadzenie okresowych kontroli funkcjonowania urzdze, a take
wzorcowania (wagi) i konserwacji w sposb nie powodujcy obnienia jakoci
produkowanej ywnoci.
3.4 Procesy mycia i dezynfekcji
Po zakoczeniu pracy w zakadzie przeprowadza si sprztanie, podczas
ktrego usuwane s z powierzchni podg, blatw i urzdze pozostaoci po
biecej produkcji oraz nagromadzony brud, ktry stanowi doskonae warunki dla
rozwoju mikroflory.
Efektywno procesw mycia zaley od moliwoci dotarcia do wszystkich
powierzchni, ktre kontaktuj si z produktem.
Zastosowanie waciwych systemw mycia i dezynfekcji przy uyciu odpowiedniego
sprztu i urzdze oraz rodkw myjcych i dezynfekujcych, prowadzenie ich przez
dobrze przygotowanych pracownikw oraz systematyczna kontrola skutecznoci tych
procesw gwarantuj zachowanie naleytego poziomu higieny i bezpieczestwa,
oraz wysokiej jakoci produkowanych posikw. Wrd pracownikw zakadu
powinien by wyznaczony pracownik odpowiedzialny za przeprowadzanie zabiegw
mycia i dezynfekcji oraz za nadzr nad skutecznoci tych zabiegw.
Zabiegi mycia i dezynfekcji wszystkich pomieszcze ,urzdze, opakowa itp.
naley przeprowadza cile wedug okrelonej procedury lub instrukcji.
Pracownicy, dokonujcy zabiegw mycia i dezynfekcji, powinni by przeszkoleni w
tym zakresie i wyposaeni w niezbdny sprzt i rodki oraz w odzie ochronn.
Stosowane rodki chemiczne do mycia i dezynfekcji powinny spenia wymagania
okrelone w odpowiednich regulacjach prawnych.
Zasadnicze etapy procesw mycia i dezynfekcji sprowadzaj si do:
usunicia pozostaoci ywnoci oraz brudu i zanieczyszcze,
dokadnego umycia przy uyciu odpowiedniego detergentu,
wypukania pozostaoci detergentu,
dezynfekcji powierzchni,
osuszenia czyszczonych powierzchni.
Przy prowadzeniu procesw mycia i dezynfekcji bardzo wana spraw jest rejestr
wszystkich wykonywanych czynnoci i dokumentacja przebiegu procesu. Powinna
ona zawiera informacje dotyczce m.in.:
co poddano procesom mycia i dezynfekcji , kiedy
jakie byy stosowane rodki myjce i dezynfekujce,
jakie byo ich steni,
kto wykona czynnoci zwizane z procesami mycia i dezynfekcji wraz z
potwierdzeniem jego odpowiedzialnoci
kto sprawdzi wykonanie ww. czynnoci.
W kadym zakadzie powinny by opracowane wasne procedury mycia
i dezynfekcji wraz ze stosownymi instrukcjami. Procesy mycia i dezynfekcji powinny
by realizowane zgodnie z opracowanym harmonogramem uwzgldniajcym

podmiot mycia, sposb mycia oraz czstotliwo prowadzenia zabiegw mycia i

dezynfekcji.
3.5 Zaopatrzenie w wod
Woda stosowana do celw technologicznych powinna odpowiada
wymaganiom okrelonym w odpowiednich przepisach.
Tylko z takiej wody mog by wytwarzane para lub ld stosowany w
procesach produkcji.
Jako wody powinna by systematycznie kontrolowana i monitorowana.
Wyniki badania powinny by rejestrowane.
Substancje chemiczne stosowane do poprawy jakoci wody np.: zmikczacze,
nie mog stanowi zagroenia obnienia jej jakoci zdrowotnej. Dozowanie
takich substancji powinno by objte staym monitoringiem.
Na teranie caego obiektu wszystkie ujcia wody powinny by utrzymane w
czystoci.
Woda techniczna, stosowana np.: do celw przeciw poarowych, zmywania
nawierzchni drg dojazdowych itp. powinna przepywa w oddzielnym,
wyranie oznakowanym rurocigu.
3.6 Kontrola odpadw
W zakadzie powinien funkcjonowa sprawny system usuwania odpadw.
System ten musi gwarantowa zabezpieczenie ywnoci (a take wody
technologicznej) przed ewentualnym zanieczyszczeniem.
Powinien on zapewni zachowanie odpowiedniego porzdku na stanowiskach
pracy i w obrbie caego zakadu.
Odpady powinny by selektywnie gromadzone w okrelonych miejscach poza
pomieszczeniami z ywnoci i systematycznie usuwane.
Miejsce gromadzenia odpadw i mieci powinno by zaprojektowane by:
atwy by do niego dostp,
mona je byo utrzyma w czystoci i porzdku,
mona przeprowadzi dezynfekcj,
byo zabezpieczone przed dostpem insektw i gryzoni.
3.7 Zabezpieczenie przed szkodnikami
W zakadzie powinien by opracowany system kontroli i monitorowania
obecnoci szkodnikw oraz program stosowania odpowiednich rodkw
zabezpieczajcych zawierajcy m.in.:
zabezpieczenie przed szkodnikami (gryzonie, owady latajce i pezajce,
ptaki),
prowadzenie systematycznego nadzoru nad prawidowym funkcjonowaniem
puapek, siatek itp.
ocen stopnia inwazyjnoci szkodnikw,
metody zwalczania szkodnikw przy uyciu metod chemicznych, fizycznych i
biologicznych.

Obserwacje dotyczce obecnoci szkodnikw powinny by prowadzone w sposb

cigy zarwno w samym bloku ywienia jak i na otaczajcym go terenie. Osoby
realizujce program zwalczania szkodnikw powinny posiada odpowiednie
umiejtnoci i wiedz z tego zakresu. Dziaania te powinny by odpowiednio
rejestrowane i dokumentowane.
Naley pamita, e szkodniki oprcz strat ekonomicznych (ubytki ywnoci)
stanowi ogromne zagroenie sanitarne w zwizku z moliwoci zanieczyszczenia
ywnoci swoimi odchodami, powokami a take martwymi osobnikami itp.
3.8 Szkolenie personelu
Stopie wiadomoci i kwalifikacji zawodowych pracownikw, sukcesywne,
systematyczne ich doskonalenie zawodowe i szkolenia to gwne czynniki
decydujce o ich odpowiedniej postawie i zaangaowaniu. Naley wkada duo
wysiku w wyjanienie pracownikom poj, zasad i istoty m.in. Dobrej Praktyki
Higienicznej i Produkcyjnej oraz przekonywa do praktycznego i systematycznego
ich stosowania.
Kierownictwo zakadu ywienia powinno organizowa systematyczne i na
odpowiednim poziomie szkolenia dla personelu z zakresu higieny.
Bardzo wane jest rwnie egzekwowanie odpowiedniego przygotowania
pracownikw do realizacji zada na poszczeglnych stanowiskach.
Pracownicy pracujcy nawet na najniszych szczeblach w hierarchii zakadu powinni
posiada podstawow wiedz z zakresu m.in.:
jakie s gwne przyczyny zatru pokarmowych, co to jest zatrucie
pokarmowe, jak zapobiega zatruciom,
jakie czynniki wpywaj na wzrost i namnaanie drobnoustrojw,
jak zapobiega fizycznemu i chemicznemu skaeniu ywnoci,
jak higienicznie wykonywa swoje codzienne czynnoci,
jak obsugiwa maszyny i urzdzenia oraz posugiwa si przyrzdami i
drobnym sprztem,
jak utrzyma porzdek i czysto na swoim stanowisku pracy.
Kierownik zakadu lub osoba przez niego upowaniona, powinien prowadzi rejestr
prowadzonych szkole (mona rwnie gromadzi kopie wszystkich uzyskanych
wiadectw lub certyfikatw).
3.9 Higiena personelu
Jest to jeden z najwaniejszych punktw w procesie produkcji ywnoci.
Pracownicy musz postpowa zgodnie z wymogami higieny i nie mog stanowi
rda zanieczyszczenia ywnoci.
Najwaniejsze z wymaga dotyczcych higieny osobistej i warunkw zdrowia
pracownikw to m.in.:
kada osoba pracujca na stanowisku wymagajcym bezporedniego
kontaktu z ywnoci musi wykazywa odpowiedni stan zdrowia okrelony na
podstawie bada lekarskich i odpowiednich bada analitycznych;
pracownik chory (cierpicy na infekcj drg oddechowych, biegunk lub ropne
schorzenia skry itp.) powinien by bezzwocznie odsunity od prac
wymagajcych kontaktu z ywnoci;
prowadzenie systematycznego nadzoru w zakresie postpowania
pracownikw w aspekcie zapewnienia odpowiedniego poziomu higieny;

zapewnienie odpowiedniej do potrzeb iloci czystej odziey roboczej, a take

warunkw do systematycznego utrzymywania czystoci (umywalki, natryski,
odpowiednie pomieszczenia socjalne);
egzekwowanie zakazu palenia tytoniu, spoywania posikw, plucia, kasania
na stanowiskach pracy; noszenia biuterii, zegarkw, szpilek oraz innych
drobnych
przedmiotw
stwarzajcych
zagroenie
bezpieczestwu
konsumenta;
kady pracownik musi przestrzega zasad higieny i czystoci zwaszcza rk,
mie krtko obcite paznokcie, odzie ochronn czyst i nie uszkodzon,
osonite wosy itp..

Pracownicy powinni my rce (bardzo wane!)

przed rozpoczciem pracy z ywnoci,
kadorazowo po wyjciu z toalety,
po kadej czynnoci z surowcem lub pproduktem i kadej innej czynnoci
brudnej,
po kadym wyjciu poza przestrze produkcyjn,
okresowo podczas pracy, gdy nastpuje zmiana rodzaju wykonywanej
czynnoci.
4. Podsumowanie
Bardzo wane oprcz wdraania i szkolenia personelu jest prawidowe
prowadzenie dokumentacji.
Sprawny system dokumentacji i zapisw dotyczcych wszystkich elementw
obejmujcych zasady Dobrej Praktyki Higienicznej uatwi wdraanie systemw
zapewnienia bezpieczestwa i jakoci oraz pozwala na udowodnienie, i
wszystkie niezbdne procedury s odpowiednio realizowane (np. rejestr
procesw mycia i dezynfekcji, szkolenia personelu, protokoy zniszczenia
ywnoci niewaciwej jakoci itp.).
Obok dokumentacji prowadzonej przez pracownikw, w kadym zakadzie
ywienia powinna by teczka dokumentacji sanitarnej zawierajca m.in.:
wyniki badania wody, protokoy kontroli sanitarnej, zawiadczenia
pracownikw o ukoczonych szkoleniach, wyniki badania prbek posikw itp.
Bardzo wane jest aby w tworzeniu i wdraaniu zasad Dobrej Praktyki
Higienicznej brali udzia wszyscy pracownicy, po to aby te zasady byy
wykorzystywane i prawidowo stosowane, a nie jako kolejny dokument
spoczy w szufladzie baz praktycznego zastosowania.

Pimiennictwo:
1. Prawo ywnociowe Unii Europejskiej Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju
Wsi, Warszawa 2002,
2. Turlejska H. - Zasady GHP/GMP oraz systemy HACCP jako narzdzia
zapewnienia bezpieczestwa zdrowotnego ywnoci. Poradnik dla
przedsibiorcy, Warszawa 2003,
3. Turlejska H., Pelzner U., Konecka - Matyjek E., Winiewska K. - Przewodnik
do wdraania zasad GMP/GHP i systemu HACCP w zakadach ywienia
zbiorowego, Warszawa 2003,

4. Kwartalny Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dietetyki, marzec - czerwiec 2001,

5. System HACCP trudne pytania - proste odpowiedzi, Ministerstwo Gospodarki,
Pracy i Polityki Spoecznej, Rzeczpospolita, luty 2004.
Podstawy prawne:
1. Ustawa z dnia 25.08.2006 r. o bezpieczestwie ywnoci i ywienia (t.j. Dz.
U.2010 nr 136, poz. 914)
2. rozporzdzenie (WE) nr 852/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29
kwietnia 2004 r. w sprawie higieny rodkw spoywczych (Dz. Urz. UE L 139 z
30.04.2004 r.).

10