Gregory Mankiw Mark Taylor - Makroekonomia Pwe 2009

Redakcja naukowa przekadu
BOGUSAW CZARNY
Tumaczenie
BOGUSAW CZARNY
(wstp, o autorach, podzikowania,

rozdziay 23, 7, 10, 12, 15, sownik)
PATRYCJA GRACA-GELERT
KRZYSZTOF MAKOWSKI
ZBIGNIEW MATKOWSKI
(rozdzia 8)
(rozdzia 5)
(rozdziay 1, 11, 13)
MATEUSZ MOKROGULSKI
MARIUSZ PRCHNIAK
AGNIESZKA STKA
(rozdzia 14)
(rozdzia 4)
(rozdzia 9)
MAGORZATA ZNOYKOWICZ-WIERZBICKA
(rozdzia 6)
Dla Catherine, Nicholasa i Petera

oraz
dla Benjamina, Olivera i Harriet,
ktorzy takze sa naszym darem dla przyszych pokolen
Dane oryginau
N. Gregory Mankiw, Mark P. Taylor
Economics
Copyright 2006 Thomson Learning.
All rights reserved by Thomson Learning 2006. The text of this publication, or any part thereof,
may not be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical,
including photocopying, recording, storage in an information retrieval system, or otherwise,
without prior permission of the publisher
Projekt okadki
Jolanta Krafft-Przedziecka
Redaktor
Violetta Kownacka
Copyright for the Polish edition by Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A.

Warszawa 2009
ISBN 978-83-208-1818-5
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A.

ul. Canaletta 4, 00-099 Warszawa
tel. (centrala) (0-22) 827 80 01, faks (0-22) 827 55 67
e-mail: pwe@pwe.com.pl
http://www.pwe.com.pl
wil, tel. (0-22) 644 99 55

Skad i amanie: A. C
SKRCONY SPIS TRECI
Wstp
.............................................
O Autorach
Podzikowania
17
.........................................
23
.......................................
25
CZ I.
DANE MAKROEKONOMICZNE
ROZDZIA 1.
...............
27
Mierzenie dochodu narodowego
.................
29
ROZDZIA 2.
Mierzenie kosztw utrzymania
..................
52
CZ II.
GOSPODARKA REALNA W DUGIM OKRESIE . . .
73
ROZDZIA 3.
Produkcja i wzrost
75
ROZDZIA 4.
Oszczdnoci, inwestycje i system finansowy
ROZDZIA 5.
Podstawowe narzdzia finansw
ROZDZIA 6.
Bezrobocie
...........................
. . . . . . . 104
. . . . . . . . . . . . . . . . . 129
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
CZ III. PIENIDZ I CENY W DUGIM OKRESIE

ROZDZIA 7.
System pieniny
ROZDZIA 8.
Pienidz, wzrost i inflacja
. . . . . . 181
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Skrocony spis tresci
CZ IV.
MAKROEKONOMIA GOSPODARKI
OTWARTEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
ROZDZIA 9.
Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe pojcia 247
ROZDZIA 10.
Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej
CZ V.
KRTKOOKRESOWE FLUKTUACJE
W GOSPODARCE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
ROZDZIA 11.
Zagregowany popyt i zagregowana poda
ROZDZIA 12.
Wpyw polityki pieninej i polityki budetowej

na zagregowany popyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
ROZDZIA 13.
Wybr midzy inflacj a bezrobociem w krtkim okresie 371
CZ VI.
EUROPEJSKA UNIA GOSPODARCZA

I WALUTOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409
ROZDZIA 14.
Wsplny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza

i Walutowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411
CZ VII.
ZAKOCZENIE
ROZDZIA 15.
Pi debat o polityce makroekonomicznej . . . . . . . . . . 449
. . . . . . 275
. . . . . . . . . 301
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
Sownik
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475
Indeks
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
SPIS TRECI
Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17
O Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23
Podzikowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25
CZ I
DANE MAKROEKONOMICZNE
..........
27
MIERZENIE DOCHODU NARODOWEGO . . . . . . . . .
29
1.1. Dochd narodowy i wydatki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
30
1.2. Pomiar produktu krajowego brutto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
32
1.3. Skadniki PKB . .

Konsumpcja . . .
Inwestycje . . . . .
Wydatki panstwa
Eksport netto . . .
.
.
.
.
.
36
37
37
37
38
1.4. Realny PKB a nominalny PKB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Deflator PKB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
40
42
1.5. Produkt krajowy brutto a dobrobyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
44
Podsumowanie
48
ROZDZIA 1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.......................................
ROZDZIA 2
MIERZENIE KOSZTW UTRZYMANIA . . . . . . . . .
52
2.1. Wskanik cen konsumenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jak oblicza sie wskaznik cen konsumenta? . . . . . . . . . . . . . . . . .
53
53
Spis tresci
Problemy zwiazane z mierzeniem kosztow utrzymania . . . . . . . .

Wskaznik cen konsumenta, zharmonizowany wskaznik cen konsumenta i wskaznik cen detalicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Deflator PKB a wskaznik cen konsumenta . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Korygowanie zmiennych ekonomicznych o efekty inflacji
Kwoty pieniadza pochodzace z roznych okresow . . . . . .
Indeksacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Realne i nominalne stopy procentowe . . . . . . . . . . . . . .
Podsumowanie
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
56
59
61
.
.
.
.
63
63
65
66
.......................................
68
CZ II
GOSPODARKA REALNA
W DUGIM OKRESIE . . . . . . . . . . . . . .
73
ROZDZIA 3
PRODUKCJA I WZROST . . . . . . . . . . . . . . .
75
3.1. Wzrost gospodarczy na wiecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
76
3.2. Znaczenie produkcyjnoci i czynniki, ktre wpywaj na produkcyjno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dlaczego produkcyjnosc jest az tak wazna? . . . . . . . . . . . . . . . .
Od czego zalezy produkcyjnosc? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
79
80
81
3.3. Wzrost gospodarczy a polityka pastwa

O waznosci oszczednosci i inwestycji . .
Malejace przychody i efekt doganiania .
Inwestycje zagraniczne . . . . . . . . . . . . .
Oswiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Prawa wasnosci i stabilnosc polityczna .
Wolny handel . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Badania i prace rozwojowe . . . . . . . . . .
Wzrost liczby ludnosci . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
86
86
88
90
91
92
94
95
96
.......................................
99
Podsumowanie
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
ROZDZIA 4
OSZCZDNOCI, INWESTYCJE
I SYSTEM FINANSOWY . . . . . . . . . . . . . . . 104
4.1. Instytucje finansowe w gospodarce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Rynki finansowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Spis tresci
Instytucje posrednictwa finansowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
4.2. Oszczdnoci i inwestycje w systemie rachunkowoci spoecznej 112
Kilka waznych tozsamosci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Czym dokadnie sa oszczednosci i inwestycje? . . . . . . . . . . . . . . 115
4.3. Rynek funduszy poyczkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
Popyt i podaz funduszy pozyczkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Podsumowanie
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
ROZDZIA 5
PODSTAWOWE NARZDZIA FINANSW . . . . . . . . 129

5.1. Warto zaktualizowana: mierzenie zmian wartoci pienidza, nastpujcych wraz z upywem czasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
5.2. Zarzdzanie ryzykiem . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Niechec do ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rynki ubezpieczen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dywersyfikacja ryzyka indywidualnego . . . . . .
Odwrotna zaleznosc miedzy ryzykiem i zyskiem
..........
..........
..........
..........
z inwestycji
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
133
133
135
136
138
5.3. Wycena aktyww . . . . . . . . .

Analiza fundamentalna . . . . . .
Hipoteza efektywnych rynkow
Nieracjonalnosc rynkow . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
139
140
141
143
Podsumowanie
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
ROZDZIA 6
BEZROBOCIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
6.1. Definicja bezrobocia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Co to jest bezrobocie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
W jaki sposob mierzymy bezrobocie? . . . . . . . . . .
Jak dugo bezrobotni pozostaja bez pracy? . . . . . . .
Dlaczego w gospodarce zawsze sa jacys bezrobotni?
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
150
150
152
158
160
6.2. Poszukiwanie pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dlaczego pewien poziom bezrobocia frykcyjnego jest nieunikniony?
Polityka panstwa i poszukiwanie pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ubezpieczenie od bezrobocia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
161
161
162
163
6.3. Ustawy o pacach minimalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
10
Spis tresci
6.4. Zwizki zawodowe i negocjacje zbiorowe . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

Ekonomia zwiazkow zawodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Czy zwiazki zawodowe sa dobre, czy ze dla gospodarki? . . . . . . 169
6.5. Teoria pac efektywnociowych
Zdrowie pracownikow . . . . . . .
Rotacja kadr . . . . . . . . . . . . . .
Wysiek wkadany w prace . . . .
Jakosc pracownikow . . . . . . . .
Podsumowanie
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
170
171
171
172
172
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
CZ III
PIENIDZ I CENY W DUGIM OKRESIE
. . . . . 181
ROZDZIA 7
SYSTEM PIENINY . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

7.1. Znaczenie pienidza .
Funkcje pieniadza . . .
Rodzaje pieniadza . . .
Pieniadz w gospodarce
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
185
185
186
187
7.2. Rola bankw centralnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

7.3. Europejski Bank Centralny i system euro . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
7.4. Bank Anglii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
7.5. System Rezerwy Federalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
7.6. Banki a poda pienidza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
System rezerwy bankowej rownej 100% . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tworzenie pieniadza przez system bankowy oparty na rezerwie
czesciowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mnoznik kreacji pieniadza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Narzedzia, za pomoca ktorych bank centralny kontroluje podaz
pieniadza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Problemy utrudniajace kontrolowanie podazy pieniadza . . . . . . . .
Podsumowanie
195
196
197
199
200
204
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
ROZDZIA 8
PIENIDZ, WZROST I INFLACJA . . . . . . . . . . . 213

8.1. Klasyczna teoria inflacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Poziom cen i wartosc pieniadza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
11
Spis tresci
Podaz pieniadza, popyt na pieniadz oraz stan rownowagi

pieniadza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Skutki zwiekszenia podazy pieniadza . . . . . . . . . . . . . .
Proces dostosowawczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Klasyczna dychotomia i neutralnosc pieniadza . . . . . . .
Szybkosc obiegu pieniadza i rownanie ilosciowe . . . . .
Podatek inflacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Efekt Fishera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
na rynku
.......
.......
.......
.......
.......
.......
.......
8.2. Koszty inflacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Spadek siy nabywczej? Zudzenie inflacyjne . . . . . . . . . . . . . . .
Koszt zdzieranych zelowek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Koszty zmienianych jadospisow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zmieniajace sie ceny wzgledne i nieefektywna alokacja zasobow
Zmiany wielkosci zobowiazan podatkowych, spowodowane inflacja
Zamieszanie i niewygoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dodatkowy koszt nieoczekiwanej inflacji: arbitralna redystrybucja
dochodow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cena lodow czekoladowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Podsumowanie
216
218
219
220
222
226
227
229
230
230
232
233
233
235
236
237
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
CZ IV
MAKROEKONOMIA
GOSPODARKI OTWARTEJ
. . . . . . . . . . . . 245
ROZDZIA 9
MAKROEKONOMIA GOSPODARKI OTWARTEJ:

PODSTAWOWE POJCIA . . . . . . . . . . . . . . 247
9.1. Midzynarodowe przepywy dbr i kapitau . . . . . . . . . . . . . . . .
Przepyw dobr i usug: eksport, import i eksport netto . . . . . . . . .
Przepyw zasobow finansowych: odpywy kapitaowe netto . . . . .
Rownosc eksportu netto i odpywow kapitaowych netto . . . . . . .
Oszczednosci i inwestycje oraz ich zwiazek z przepywami miedzynarodowymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
248
248
251
253
254
255
9.2. Ceny w transakcjach midzynarodowych: realne i nominalne kursy

walutowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Nominalne kursy walutowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
Realne kursy walutowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
12
Spis tresci
9.3. Teoria parytetu siy nabywczej: pierwsza teoria kursu walutowego

Podstawowa logika parytetu siy nabywczej . . . . . . . . . . . . . . .
Wnioski z teorii parytetu siy nabywczej . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ograniczenia teorii parytetu siy nabywczej . . . . . . . . . . . . . . .
Podsumowanie
263
264
264
268
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
ROZDZIA 10
MAKROEKONOMICZNA TEORIA
GOSPODARKI OTWARTEJ . . . . . . . . . . . . . . 275
10.1. Poda i popyt na rynku funduszy poyczkowych i rynku walutowym 276
Rynek funduszy pozyczkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
Rynek walutowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
10.2. Stan rwnowagi w gospodarce otwartej . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
Odpyw kapitau netto: acznik miedzy oboma rynkami . . . . . . . 282
Jednoczesna rownowaga dwoch rynkow . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
10.3. Wpyw dziaa pastwa i innych zdarze na
Deficyt budzetowy panstwa . . . . . . . . . . .
Polityka handlowa . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Niestabilnosc polityczna i ucieczka kapitau
Podsumowanie
gospodark
.........
.........
.........
otwart
......
......
......
286
286
289
292
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
CZ V
KRTKOOKRESOWE
FLUKTUACJE W GOSPODARCE
. . . . . . . . . 299
ROZDZIA 11
ZAGREGOWANY POPYT
I ZAGREGOWANA PODA . . . . . . . . . . . . . 301
11.1. Trzy podstawowe fakty dotyczce waha koniunktury . . . . . . .
Fakt 1. Wahania aktywnosci gospodarczej sa nieregularne i trudne
do przewidzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fakt 2. Wiekszosc zmiennych makroekonomicznych waha sie
w podobny sposob . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fakt 3. Kiedy spada produkcja, wzrasta bezrobocie . . . . . . . . . .
302
302
303
303
11.2. Wyjanienie krtkookresowych waha w gospodarce . . . . . . . . 304

Czym krotki okres rozni sie od dugiego okresu? . . . . . . . . . . . 304
Podstawowy model fluktuacji gospodarczych . . . . . . . . . . . . . . 305
13
Spis tresci
11.3. Krzywa zagregowanego popytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307

Dlaczego krzywa zagregowanego popytu ma nachylenie ujemne? 308
Dlaczego krzywa zagregowanego popytu moze sie przesunac? . . . 309
11.4. Krzywa zagregowanej poday . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dlaczego krzywa zagregowanej podazy jest w dugim okresie
pionowa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przyczyny przesuniec dugookresowej krzywej zagregowanej podazy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nowy sposob przedstawienia wzrostu gospodarczego i inflacji . . .
Dlaczego krotkookresowa krzywa zagregowanej podazy jest nachylona dodatnio? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Powody przesuniec krotkookresowej krzywej zagregowanej podazy
312
313
314
316
318
321
11.5. Dwie przyczyny waha gospodarczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323

Skutki zmian zagregowanego popytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
Skutki zmian zagregowanej podazy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
Podsumowanie
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
ROZDZIA 12
WPYW POLITYKI PIENINEJ

I POLITYKI BUDETOWEJ
NA ZAGREGOWANY POPYT . . . . . . . . . . . . . 339
12.1. Jak polityka pienina wpywa na zagregowany popyt?
Teoria preferencji pynnosci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ujemne nachylenie krzywej zagregowanego popytu . . . .
Zmiany podazy pieniadza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rola stop procentowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
340
341
346
347
349
12.2. Jak polityka budetowa wpywa na zagregowany popyt? . .

Zmiany wielkosci wydatkow panstwa na zakup dobr i usug
Efekt mnoznikowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wzor mnoznika wydatkow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Inne zastosowania efektu mnoznikowego . . . . . . . . . . . . . .
Efekt wypierania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zmiany podatkow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
352
352
353
354
356
356
358
12.3. Polityka gospodarcza jako narzdzie stabilizowania gospodarki . . .

Argumenty za aktywna polityka stabilizacyjna . . . . . . . . . . . . .
Argumenty przeciwko aktywnej polityce stabilizacyjnej . . . . . . .
Automatyczne stabilizatory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
360
360
362
363
Podsumowanie
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
14
Spis tresci
ROZDZIA 13
WYBR MIDZY INFLACJ

A BEZROBOCIEM W KRTKIM OKRESIE . . . . . . . 371
13.1. Krzywa Phillipsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372
Pochodzenie krzywej Phillipsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372
Zagregowany popyt i zagregowana podaz a krzywa Phillipsa . . . 373
13.2. Przesunicia krzywej Phillipsa i rola oczekiwa . . . . . . . . . . .
Dugookresowa krzywa Phillipsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wpyw oczekiwan inflacyjnych na krotkookresowa krzywa Phillipsa
Odwrotna zaleznosc miedzy inflacja a bezrobociem . . . . . . . . .
376
376
379
383
13.3. Dugookresowa krzywa Phillipsa jako argument za niezalenoci

banku centralnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384
13.4. Przesunicia krzywej Phillipsa: rola szokw podaowych . . . . . 388
13.5. Koszty spowalniania inflacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stopa poswiecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Racjonalne oczekiwania i mozliwosc dezinflacji bez kosztow
Dezinflacja za rzadow Margaret Thatcher . . . . . . . . . . . . . .
13.6. Polityka celu inflacyjnego . . . . . . . . . . . .
Polityka pieniezna w Wielkiej Brytanii: od
pieniadza do polityki celu inflacyjnego . .
Ustalanie celow polityki pienieznej . . . . . .
Podsumowanie
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
391
392
394
395
. . . . . . . . . . . . . . . 396
zarzadzania podaza
. . . . . . . . . . . . . . . 397
. . . . . . . . . . . . . . . 399
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403
CZ VI
EUROPEJSKA UNIA
GOSPODARCZA I WALUTOWA
. . . . . . . . . 409
ROZDZIA 14
WSPLNY OBSZAR WALUTOWY

I EUROPEJSKA UNIA
GOSPODARCZA I WALUTOWA . . . . . . . . . . . . 411
14.1. Euro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412
Jednolity Rynek Europejski i euro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413
14.2. Korzyci i koszty wsplnej waluty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
Korzysci z przyjecia wspolnej waluty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
Koszty wspolnej waluty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418
15
Spis tresci
14.3. Teoria optymalnych obszarw walutowych . . . . . . . . . . . . . . . 422

Okolicznosci, ktore sprzyjaja zmniejszeniu kosztow przyjecia wspolnej waluty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422
Okolicznosci, ktore sprzyjaja zwiekszeniu korzysci z przyjecia
wspolnej waluty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426
14.4. Czy Europa jest optymalnym obszarem walutowym? . . . .
Integracja handlowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gietkosc pac realnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mobilnosc siy roboczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mobilnosc kapitau finansowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Symetryczne szoki popytowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Czy zatem Europa jest optymalnym obszarem walutowym?
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
429
429
431
433
433
434
436
14.5. Polityka fiskalna a wsplne obszary walutowe . . . . . . . . . . . . 437

Federalizm fiskalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437
Krajowe polityki fiskalne w unii walutowej i problem gapowicza . . . 438
Podsumowanie
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442
CZ VII
ZAKOCZENIE
. . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
ROZDZIA 15
PI DEBAT O POLITYCE
MAKROEKONOMICZNEJ . . . . . . . . . . . . . . 449
15.1. Czy naley stabilizowa gospodark za pomoc polityki pieninej
i polityki budetowej? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
Argumenty zwolennikow stabilizowania gospodarki . . . . . . . . . . 450
Argumenty przeciwnikow stabilizowania gospodarki . . . . . . . . . 451
15.2. Podporzdkowana staym reguom czy uznaniowa polityka pienina? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452
Argumenty za staymi reguami polityki pienieznej . . . . . . . . . . 453
Argumenty przeciwko staym reguom polityki pienieznej . . . . . 455
15.3. Czy pastwo ma dba o rwnowag budetu? . . . . . . . . . . . . 456
Argumenty za rownowaga budzetu panstwa . . . . . . . . . . . . . . . 457
Argumenty przeciwko rownowadze budzetu panstwa . . . . . . . . . 458
15.4. Czy naley zreformowa system podatkowy tak, aby sprzyja
oszczdzaniu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460
Argumenty za reforma systemu podatkowego, majaca zachecic do
oszczedzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461
16
Spis tresci
Argumenty przeciwko reformie systemu podatkowego, majacej zachecic do oszczedzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Czy Wielka Brytania powinna sie przyaczyc do Europejskiej Unii
Gospodarczej i Walutowej? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Argumenty za przyaczeniem sie Wielkiej Brytanii do EMU . . .
Argumenty przeciwko przyaczeniu sie Wielkiej Brytanii do EMU
Podsumowanie
463
465
465
467
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468
Sownik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475
Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
WSTP
Ekonomia jest analiza zachowan ludzi w ich codziennym zyciu napisa

Alfred Marshall, wielki dziewietnastowieczny ekonomista brytyjski, w swoim
podreczniku zatytuowanym Principles of Economics, opublikowanym po raz
pierwszy w 1890 r.1. Chociaz od czasow Marshalla wiele nauczylismy sie
o gospodarce, ta definicja ekonomii jest prawdziwa takze dzis.
Dlaczego Ty, student z poczatku XXI w., miabys poswiecac czas na nauke
ekonomii? Oto trzy wazne powody.
Pierwszym powodem, dla ktorego powinienes studiowac ekonomie, jest to,
ze pomoze Ci ona zrozumiec swiat, w ktorym zyjesz. Wiele problemow dotyczacych gospodarki moze wzbudzic Twoja ciekawosc. Dlaczego linie lotnicze
ustalaja nizsze ceny za bilet powrotny, jesli pasazer pozostaje w miejscu przeznaczenia przez sobotnia noc? Dlaczego honorarium Catheriny Zety Jones za
role w filmie jest tak wysokie? Dlaczego poziom zycia w wielu krajach
afrykanskich jest tak niski? Dlaczego w jednych krajach tempo inflacji jest
wysokie, podczas gdy w innych krajach ceny sa stabilne? Dlaczego czesc krajow
europejskich przyjea wspolna walute? To tylko przykady pytan, na ktore
odpowiedzi znajdziesz na zajeciach z ekonomii.
Drugim powodem, ktory uzasadnia studiowanie ekonomii, jest to, ze dzieki
niej staniesz sie bardziej swiadomym uczestnikiem procesu gospodarowania, co
moze miec takze znaczenie praktyczne. W swoim zyciu podejmujesz wiele
decyzji ekonomicznych. Bedac studentem, rozstrzygasz, ile lat pobierac nauke
na regularnych studiach. Podjawszy prace, decydujesz, jaka czesc swojego
dochodu wydac, a jaka zaoszczedzic, a takze jak zainwestowac swoje oszczednosci. Pewnego dnia moze sie okazac, ze kierujesz maa firma, a moze wielkim
przedsiebiorstwem, i musisz ustalac wysokosc cen na swoje produkty. Wiadomosci, ktore znajdziesz w nastepnych rozdziaach, pomoga Ci podjac takie
1
Zob. A. Marshall, Zasady ekonomiki, t. 1, Wyd. M. Arcta, Warszawa 1925 ( przyp. tum.).
18
Wstep
decyzje w najlepszy sposob. Same studia ekonomii nie uczynia Cie bogatym,
jednak dzieki nim zdobedziesz pewne narzedzia, ktore moga Ci pomoc w osiagnieciu tego celu.
Trzeci powod, ktory sprawia, ze warto studiowac ekonomie, jest taki:
dzieki tym studiom lepiej zrozumiesz mozliwosci i ograniczenia polityki
gospodarczej. Jako wyborca przyczyniasz sie do podjecia decyzji, ktorych
wynikiem jest konkretna alokacja zasobow spoeczenstwa. Chcac zdecydowac,
czy poprzesz konkretne dziaania, bedziesz byc moze szuka odpowiedzi
na wiele roznych pytan, dotyczacych gospodarki. Jakie obciazenia odpowiadaja
alternatywnym formom opodatkowania? Jakie skutki ma wolny handel z innymi
krajami? Jak najlepiej chronic srodowisko naturalne? Jak deficyt budzetu
panstwa wpywa na gospodarke? Takie i podobne pytania zadaja sobie zawsze
politycy gospodarczy.
Gowne zasady ekonomii maja zatem zastosowanie w wielu zyciowych
sytuacjach. W przyszosci wszystko jedno, czy przegladajac gazete, czy tez
kierujac przedsiebiorstwem lub caym krajem bedziesz zadowolony, ze
studiowaes ekonomie.
Dla kogo jest ta ksika?

Kiedy zawodowy ekonomista pisze podrecznik, kusi go, aby przyjac wasny
punkt widzenia i poozyc nacisk na te tematy, ktore on sam i jego koledzy
uwazaja za fascynujace. Robilismy, co w naszej mocy, aby nie ulec tej pokusie.
Probowalismy sie wczuc w sytuacje kogos, kto po raz pierwszy styka sie
z ekonomia. Naszym celem byo uwypuklenie tych spraw, ktore sa i powinny
byc interesujace dla samych studentow.
W efekcie ksiazka ta jest bardziej zwieza od wielu innych publikacji, ktore
wprowadzaja studentow w swiat ekonomii. Inny skutek jest taki, ze wieksza
jej czesc jest poswiecona zastosowaniom ekonomii i polityce gospodarczej,
a mniejsza formalnemu wykadowi teorii ekonomicznej, co rozni to dzieo od
wielu innych podrecznikow dla poczatkujacych ekonomistow. W caej ksiazce
tak czesto, jak to tylko byo mozliwe, probowalismy sie odwoywac zarowno do
przykadow wykorzystania wiedzy ekonomicznej i gownych zasad ekonomii,
jak i do problemow z zakresu polityki gospodarczej. W zwiazku z tym w prawie
wszystkich rozdziaach umiescilismy studia przypadku.
Warto jeszcze podkreslic, ze ksiazka ta dotyczy przede wszystkim Europy.
Nie oznacza to, ze stanowi ona wprowadzenie do ekonomii gospodarki europejskiej. Nie ignorujemy gospodarki amerykanskiej i reszty swiata. Efektem byby
bardzo asymetryczny obraz gospodarki. Naszym celem jest natomiast osadzenie
teorii ekonomicznej w realiach gospodarczych znanych i ciekawych dla europejskiego studenta. Ponadto badamy problemy, ktore sa szczegolnie wazne dla
gospodarki europejskiej, czego przykadem jest wspolna waluta europejska.
Wstep
19
W studiach przypadku rowniez bardzo czesto odwoujemy sie do wydarzen

dziejacych sie w Europie. Ta ksiazka zostaa zaprojektowana jako podrecznik
dla studentow, ktorzy ucza sie myslec o swiecie jak ekonomisci. W efekcie
szczegoy dotyczace konkretnych instytucji przedstawiono w niej gownie po to,
aby zilustrowac pewne zasady ekonomiczne. Mimo to, tak czesto, jak to tylko
byo mozliwe, posugiwalismy sie przykadami europejskich rozwiazan instytucjonalnych. Kiedy zas ze wzgledu na ograniczona objetosc podrecznika musielismy sie skoncentrowac na konkretnej gospodarce byo tak np. przy analizie
systemu podatkowego odwoywalismy sie do realiow Wielkiej Brytanii.
Struktura ksiki
Chcac napisac zwieza i przydatna dla studenta ksiazke, musielismy rozwazyc
nowe sposoby zorganizowania starych tresci. Oto burzliwa podroz w gab tego
tekstu. Mamy nadzieje, ze choc w pewnym stopniu uswiadomi ona nauczycielom logike konstrukcji tego podrecznika.
Makroekonomia
Ogolnie nasze podejscie do nauczania makroekonomii jest nastepujace: najpierw
badamy gospodarke w dugim okresie, kiedy ceny sa gietkie, i dopiero potem
w krotkim okresie, kiedy ceny sa lepkie. Uwazamy, ze takie uporzadkowanie
materiau upraszcza uczenie sie makroekonomii z kilku powodow. Po pierwsze,
w takim ukadzie klasyczne zaozenie o gietkosci cen jest lepiej powiazane
z podstawowymi informacjami o podazy i popycie, z ktorymi studenci juz sie
zapoznali. Po drugie, taki klasyczny podzia materiau umozliwia rozbicie
analizy procesow dugookresowych na kilka atwych do zrozumienia czesci. Po
trzecie, cykl koniunkturalny skada sie z przejsciowych odchylen gospodarki od
sciezki dugookresowego wzrostu; ich analizowanie jest zatem bardziej proste
po zrozumieniu stanu rownowagi dugookresowej. Po czwarte, makroekonomiczna teoria okresu krotkiego jest, wedug ekonomistow, bardziej kontrowersyjna
niz makroekonomiczna teoria okresu dugiego. Wasnie te powody sprawiaja, ze
na zajeciach z makroekonomii dla zaawansowanych najczesciej procesy dugookresowe sa dzis omawiane przed procesami krotkookresowymi. Wykorzystujac
w tym podreczniku to samo podejscie, chcemy umozliwic osobom studiujacym
podstawy ekonomii osiagniecie tych samych korzysci, ktorymi ciesza sie juz ich
starsi koledzy.
Powrocmy do szczegoowej struktury ksiazki. Prezentacje makroekonomii
rozpoczynamy od kwestii pomiaru. W rozdziale 1 pt. Mierzenie dochodu narodowego omawiamy produkt krajowy brutto, a takze zwiazane z nim mierniki
z systemu rachunkow spoecznych. Natomiast rozdzia 2 pt. Mierzenie kosztow
utrzymania jest poswiecony konstrukcji i zastosowaniu indeksow cen.
20
Wstep
W nastepnych czterech rozdziaach opisano gospodarke realna w dugim

okresie. W rozdziale 3 pt. Produkcja i wzrost badamy przyczyny wielkiego
zroznicowania poziomu zycia w roznych epokach i roznych krajach. Rozdzia 4
pt. Oszczednosci, inwestycje i system finansowy zawiera analize roznych rodzajow instytucji finansowych, wystepujacych we wspoczesnej rozwinietej gospodarce, a takze analize ich roli w alokacji zasobow. W rozdziale 5 pt. Podstawowe narzedzia finansow opisujemy wartosc zaktualizowana, zarzadzanie
ryzykiem i wycene aktywow. Rozdzia 6 pt. Bezrobocie jest poswiecony dugookresowym czynnikom, od ktorych zalezy wysokosc stopy bezrobocia, w tym
poszukiwaniu pracy, ustawom o pacy minimalnej, sile rynkowej zwiazkow
zawodowych i pacom efektywnosciowym.
Po opisaniu zachowan gospodarki realnej w dugim okresie zabieramy sie
za dugookresowe procesy dotyczace pieniadza i cen. W rozdziale 7 pt. System
pieniezny wprowadzamy ekonomiczne pojecie pieniadza i omawiamy role banku
centralnego, kontrolujacego ilosc pieniadza. Opisujemy rowniez niektore szczegoy dotyczace ram instytucjonalnych gospodarki, zwaszcza funkcjonowanie
Europejskiego Banku Centralnego, Banku Anglii i Systemu Rezerwy Federalnej w Stanach Zjednoczonych. W rozdziale 8 pt. Pieniadz, wzrost i inflacja
omawiamy klasyczna teorie inflacji i badamy koszt inflacji ponoszony przez
spoeczenstwo.
Nastepne dwa rozdziay poswiecamy makroekonomii gospodarki otwartej
(nadal trwamy przy zaozeniach o gietkosci cen i penym zatrudnieniu, dotyczacych dugiego okresu). W rozdziale 9 pt. Makroekonomia gospodarki otwartej:
podstawowe pojecia wyjasniamy zwiazek miedzy oszczednosciami, inwestycjami i bilansem handlowym, rozroznienie miedzy nominalnym i realnym kursem walutowym oraz teorie parytetu siy nabywczej. W rozdziale 10 pt. Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej przedstawiamy klasyczny model miedzynarodowych przepywow dobr i kapitau. Przyczynia sie on do wyjasnienia
wielu kwestii, w tym m.in. zwiazku deficytu budzetowego z deficytem handlowym oraz makroekonomicznych efektow polityki handlowej.
Przedstawiwszy teorie gospodarki dotyczaca dugiego okresu (rozdziay 310), zabieramy sie za wyjasnienie krotkookresowych wahan aktywnosci
gospodarczej woko trendu dugookresowego. Taki ukad materiau upraszcza
nauczanie teorii wahan krotkookresowych, poniewaz na tym etapie nauki
studenci dysponuja juz dobrymi podstawami w postaci wielu, sposrod najwazniejszych, koncepcji makroekonomicznych. W rozdziale 11 pt. Zagregowany
popyt i zagregowana podaz rozpoczynamy od zaprezentowania pewnych faktow
dotyczacych cyklu koniunkturalnego, a nastepnie wprowadzamy model zagregowanego popytu i zagregowanej podazy. W rozdziale 12 pt. Wpyw polityki
pienieznej i polityki budzetowej na zagregowany popyt pokazujemy, jak politycy
gospodarczy moga wykorzystywac narzedzia, ktorymi dysponuja, w celu wpywania na poozenie krzywej zagregowanego popytu. W rozdziale 13 pt. Wybor
miedzy inflacja a bezrobociem w krotkim okresie wyjasniamy, dlaczego politycy
Wstep
21
gospodarczy, ktorzy kontroluja zagregowany popyt, musza wybierac miedzy

inflacja a bezrobociem. Sprawdzamy tutaj, dlaczego mozliwosc takiego wyboru
dotyczy tylko krotkiego okresu, dlaczego zmienia sie ona w miare upywu czasu
i znika w dugim okresie.
W rozdziale 14 pt. Wspolny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa przygladamy sie kosztom i korzysciom wprowadzenia wspolnej waluty w pewnej grupie krajow, koncentrujac swoja uwage na Europejskiej
Unii Gospodarczej i Walutowej. Przy tej okazji wykorzystujemy wiele narzedzi
analizy makroekonomicznej, ktore zostay wprowadzone we wczesniejszych
rozdziaach. Efektem jest teoria optymalnych obszarow walutowych i jej zastosowanie do analizy przypadku europejskiego.
Ksiazke konczy rozdzia 15 pt. Piec debat o polityce makroekonomicznej.
Ten rozdzia wienczacy nasze dzieo poswiecamy analizie pieciu spornych
problemow, w obliczu ktorych stoja politycy gospodarczy. Chodzi o: wasciwa
skale zaangazowania panstwa, ktore stara sie reagowac na zmiany cyklu
koniunkturalnego; polityke pieniezna i wybor miedzy stabilnymi reguami
dziaania a dziaaniami uznaniowymi; znaczenie rownowagi budzetu panstwa;
potrzebe reformy systemu podatkowego w celu zwiekszenia oszczednosci; to,
czy Wielka Brytania powinna przyjac euro i przyaczyc sie do Europejskiej Unii
Walutowej. W przypadku kazdej z tych kontrowersji przedstawiamy poglady
obu stron uczestniczacych w dyskusji i zachecamy studentow do wyrobienia
sobie wasnego pogladu na omawiane sprawy.
Narzdzia uatwiajce nauk

Ksiazka ta ma pomoc studentom uczacym sie podstaw ekonomii, a takze ma
pokazac, w jaki sposob podstawowe ustalenia ekonomistow moga byc wykorzystane w swiecie, w ktorym zyjemy. Chcac osiagnac ten cel, uzylismy roznych
narzedzi uatwiajacych nauke. Regularnie siegamy po nie w caej ksiazce.
Studia przypadku. Teoria ekonomiczna jest uzyteczna i interesujaca tylko

wtedy, kiedy mozna ja wykorzystac w celu zrozumienia rzeczywistych
zdarzen i dziaan. To wasnie dlatego ksiazka ta zawiera liczne studia
przypadku, ktore sa zwykle przykadami wykorzystania poznanej teorii.
Ramki. Zawieraja dodatkowe informacje, zazwyczaj zaczerpniete z historii
mysli ekonomicznej. Czasami wyjasnia sie w nich sprawy techniczne badz
analizuje problemy uzupeniajace, a nauczyciele moga je albo wykorzystac
jako materia do dyskusji, prowadzonych zajec, albo pominac.
Definicje najwazniejszych pojec. Kiedy w konkretnym rozdziale wprowadzamy jakies kluczowe pojecie, sygnalizujemy to pogrubiona czcionka.
Dodatkowo definicje takich pojec umieszczamy na marginesie strony. Powinno to uatwic studentom uczenie sie i powtarzanie materiau.
22
Wstep
Szybki sprawdzian. Po kazdej waznej czesci rozdziau zapraszamy studentow

na szybki sprawdzian. Celem jest sprawdzenie stopnia zrozumienia przestudiowanego materiau. Jesli studiujacy nie jest w stanie poradzic sobie
z takim sprawdzianem, powinien sie zatrzymac i jeszcze raz przeczytac odpowiedni fragment rozdziau.
Streszczenie. Kazdy rozdzia konczy sie zwiezym streszczeniem. Przypomina
ono studentom najwazniejsze sposrod ustalen poczynionych w tekscie tego
rozdziau. Na dalszych etapach nauki te streszczenia stanowia skuteczne
narzedzie, uatwiajace powtorzenie materiau przed egzaminem.
Najwazniejsze pojecia. Umieszczona na koncu kazdego rozdziau lista najwazniejszych pojec umozliwia studentom sprawdzenie zrozumienia nowych
terminow, ktore pojawiy sie w tym rozdziale.
Pytania powtorzeniowe. Na koncu kazdego rozdziau umiescilismy takze
pytania powtorzeniowe, ktore dotycza wszystkich najwazniejszych wnioskow
z tego rozdziau. Studenci moga wykorzystac te pytania w celu sprawdzenia
stopnia, w jakim zrozumieli materia, a takze w celu przygotowania sie do
egzaminu.
Zadania. Kazdy rozdzia zawiera rowniez wiele roznorodnych problemow
i zadan, ktorych rozwiazanie wymaga od studentow wykorzystania zdobytych
wiadomosci. Jedni nauczyciele uznaja je za zadania do rozwiazania w domu,
inni uczynia z nich pretekst do dyskusji na zajeciach.
O AUTORACH
N. GREGORY MANKIW pracuje jako profesor ekonomii na Uniwersytecie

Harvarda. Ekonomie studiowa na Uniwersytecie Princeton i w Massachusetts
Institute of Technology. Uczy makroekonomii, mikroekonomii, statystyki i podstaw ekonomii. Dawno temu zdarzyo mu sie nawet spedzic lato jako instruktor
zeglarstwa na Long Beach Island.
Profesor Mankiw jest podnym tworca i regularnie bierze udzia w debatach
akademickich i publicznych. Jego prace ukazuja sie w specjalistycznych
periodykach, takich jak American Economic Review, Journal of Political
Economy i Quarterly Journal of Economics, oraz w bardziej popularnych
czasopismach, np. New York Times, Financial Times, Wall Street Journal
i Fortune. Niezaleznie od pracy dydaktycznej, badawczej i pisarskiej profesor
Mankiw jest rowniez pracownikiem naukowym w amerykanskim Narodowym
Biurze Badan Ekonomicznych, a takze doradca Bank of Boston, nalezacego do
systemu Rezerwy Federalnej, i Biura Budzetu Kongresu. W latach 20032005
kierowa Rada Doradcow Ekonomicznych Prezydenta Stanow Zjednoczonych.
Profesor Mankiw mieszka w Wellesley w Massachusetts z zona Deborah,
trojka dzieci i border terrierem o imieniu Tobin.
MARK P. TAYLOR pracuje jako profesor ekonomii na uniwersytecie
w Warwick. Swoj pierwszy stopien naukowy uzyska na uniwersytecie w Oksfordzie. Nastepnie przez dwa lata pracowa jako dealer walutowy w Londynie,
jednoczesnie studiujac zaocznie ekonomie na tamtejszym uniwersytecie, gdzie
przyznano mu tytu doktora ekonomii.
Profesor Taylor uczy m.in. mikroekonomii, makroekonomii i ekonometrii
na wielu uniwersytetach (w tym w Warwick, Oksfordzie, Marsylii i Nowym
Jorku) i na roznych poziomach (od podstaw ekonomii po ekonomie dla
zaawansowanych i kursy MBA). Przez kilka lat pracowa rowniez w Banku
Anglii, a potem jako starszy ekonomista w Miedzynarodowym Funduszu
24
O Autorach
Walutowym. Jego prace byy czesto publikowane w specjalistycznych czasopismach, takich jak Journal of Political Economy i Economic Journal. Profesor
Taylor jest obecnie jednym z najczesciej cytowanych ekonomistow, zajmujacych sie praca badawcza na swiecie. W dodatku pracowa jako doradca
wiatowego, Banku Anglii,
Miedzynarodowego Funduszu Walutowego, Banku S
Komisji Europejskiej i czonkow rzadu brytyjskiego. Jest takze pracownikiem
brytyjskiego Osrodka Badan Polityki Ekonomicznej, czonkiem Krolewskiego
Towarzystwa Ekonomicznego i czonkiem zarowno Krolewskiego Towarzystwa
Statystycznego, jak i Krolewskiego Towarzystwa Sztuk.
Profesor Taylor mieszka z zona, trojka dzieci i trzema psami (Byronem,
Shelley i Aphra) w poblizu Kenilworth w Warwickshire, zbierajac zegary
i hodujac pszczoy.
PODZIKOWANIA
26
Podziekowania
Xander Koolman Erasmus University Medical Centre,

Richard Ledward Staffordshire University,
Michael J. McCrostie University of Buckingham,
Lukas Menkhoff University of Hannover,
Jonathan Michie Professor of Management at the University of Birmingham
and Director and Head of Birmingham Business School,
Kerry Patterson University of Reading,
Martin Peitz International University in Germany,
Tom Segers Group T Leuven Engineering School,
Franz Seitz University of Applied Sciences, Amberg-Weiden,
Kunal Sen University of East Anglia,
Lorena kuflic University of Zagreb,
Tilman Slembeck University of St. Gallen and Zurich University of Applied
Sciences,
Ian Smith University of St. Andrews,
Remigiusz Smolinski Leipzig Graduate School of Managment,
Frank H. Stephen Manchester School of Law,
Kristan Sund University of Applied Sciences, Chur,
Benjamin Swalens Vrije Universiteit Brussel,
Oliver Taylor University of Cambridge,
Elise Tosi Ceram EAItech,
Linda Yueh University of Oxford.
Oliverowi Taylorowi dziekujemy za znakomite badania, ktore pomogy
nam w pracy.
CZ I
DANE
MAKROEKONOMICZNE
ROZDZIA 1
MIERZENIE DOCHODU
NARODOWEGO
dy skonczysz studia i zaczniesz szukac pracy, Twoje szanse beda zalezec

przede wszystkim od biezacej sytuacji gospodarczej w kraju. W niektorych latach przedsiebiorstwa zwiekszaja produkcje dobr i usug, liczba
zatrudnionych wzrasta i znalezienie pracy jest atwe. Jednak w innych okresach
firmy zmniejszaja produkcje, zatrudnienie maleje, a znalezienie dobrej pracy
zajmuje wiele czasu. Nic dziwnego zatem, ze kazdy absolwent szkoy wyzszej
wolaby sie pojawic na rynku pracy w czasie gospodarczego ozywienia, a nie
w czasie recesji.
Poniewaz ogolna kondycja gospodarki bardzo silnie wpywa na sytuacje
kazdego z nas, zmiany koniunktury gospodarczej sa szeroko komentowane
w srodkach masowego przekazu. Niemal w kazdej gazecie znajdujemy nowe
dane statystyczne na temat stanu gospodarki. Dotycza one: poziomu dochodu
narodowego (PKB), tempa inflacji, stopy bezrobocia, wielkosci sprzedazy
detalicznej w sklepach lub deficytu w handlu zagranicznym. Wszystkie te dane
maja charakter makroekonomiczny, gdyz przedstawiaja stan caej gospodarki,
a nie poozenie poszczegolnych rodzin badz przedsiebiorstw.
Jak wiemy z rozdziau 2 Mikroekonomii, ekonomie dzieli sie na dwie
dziedziny: mikroekonomie i makroekonomie. W mikroekonomii
Mikroekonomia
jest analiza decyzji
(microeconomics) bada sie decyzje poszczegolnych gospodarstw
podejmowanych
domowych i przedsiebiorstw oraz ich wspodziaanie na rynku,
przez pojedyncze
domowe
natomiast w makroekonomii (macroeconomics) ocenia sie ogolny gospodarstwa
i przedsiebiorstwa,
stan gospodarki. Celem makroekonomii jest objasnienie zachodzaa takze ich
wspodziaania
cych w gospodarce zmian, ktore wpywaja na poozenie pojedynna rynku.
czych gospodarstw domowych, przedsiebiorstw oraz na sytuacje na
Makroekonomia
jest analiza zjawisk
poszczegolnych rynkach. Makroekonomisci zajmuja sie roznymi
zachodzacych w caej
waznymi kwestiami. Oto przykady. Skad wynikaja roznice pozio- gospodarce, takich jak
inflacja, bezrobocie
mu dochodow w poszczegolnych krajach? Dlaczego w niektorych
i wzrost gospodarczy.
okresach ceny rosna szybko, podczas gdy w innych okresach ceny
30
Dane makroekonomiczne
sa wzglednie stabilne? Dlaczego produkcja i zatrudnienie w niektorych latach

zwiekszaja sie, a w innych maleja? Co moze zrobic rzad, aby zapewnic
szybki wzrost dochodow, niska inflacje i stay poziom zatrudnienia? Wszystkie
te pytania maja charakter makroekonomiczny, gdyz dotycza stanu caej gospodarki.
Poniewaz gospodarka jako caosc skada sie z wielu gospodarstw domowych i przedsiebiorstw, ktore wspodziaaja na wielu rynkach, mikroekonomia
i makroekonomia sa ze soba scisle zwiazane. Na przykad, analiza popytu
i podazy zajmuja sie te obie dziedziny. Jednak badanie stanu gospodarki jako
caosci stawia przed nami nowe i intrygujace wyzwania.
W tym rozdziale, podobnie jak w rozdziale nastepnym, omawiamy niektore
dane wykorzystywane przez ekonomistow i politykow w celu opisania ogolnego
stanu gospodarki. Opisuja one zmiany, ktore pragna objasnic makroekonomisci.
W tym rozdziale zajmujemy sie produktem krajowym brutto (PKB; gross
domestic product, GDP), ktory stanowi miare cakowitego dochodu narodowego
kraju. Produkt krajowy brutto to najwazniejszy i bacznie obserwowany wskaznik
makroekonomiczny, uznawany za najlepszy (choc niedoskonay) pojedynczy
miernik dobrobytu spoecznego.
1.1
Dochd narodowy i wydatki
Gdybys mia ocenic ekonomiczne dokonania pewnej osoby, musiabys przede
wszystkim przyjrzec sie jej dochodom. Ktos, kogo dochody sa wysokie, atwiej
moze pozwolic sobie na zakup zarowno niezbednych, jak i luksusowych dobr.
Niewatpliwie osoby bogatsze ciesza sie wyzszym standardem zycia: maja lepsze
mieszkania, lepsza opieke medyczna, bardziej luksusowe samochody, jezdza na
drozsze urlopy itp.
To samo odnosi sie do caej gospodarki. Oceniajac stan gospodarki, nalezy
spojrzec na sume dochodow jej wszystkich podmiotow. Odpowiednia miare
stanowi produkt krajowy brutto.
Za pomoca produktu krajowego brutto mierzy sie dwie zmienne naraz:
dochod cakowity mieszkancow kraju oraz sume wydatkow na dobra i usugi.
Wynika to z tego, ze w skali gospodarki suma dochodow i wydatkow musi byc
rowna.
Dlaczego dochod narodowy jest rowny sumie wydatkow? Otoz w kazdej
transakcji uczestnicza dwie strony: nabywca i sprzedawca. Pieniadze wydane
przez nabywce staja sie dochodem sprzedawcy. Na przykad, zaozmy, ze
Victoria paci Davidowi 100 euro za koszenie jej trawnika. W tym przypadku
chopak jest sprzedawca, a dziewczyna nabywca tej usugi. David otrzymuje
100 euro, a Victoria wydaje 100 euro. Ta transakcja wywiera zatem jednakowy
31
wpyw na sume zarowno dochodow, jak i wydatkow. Produkt krajowy brutto,

niezaleznie od tego, czy jest rozumiany jako suma dochodow, czy jako suma
wydatkow, wzrasta o 100 euro.
Takze rysunek 1.1, na ktorym przedstawiono ruch okrezny w gospodarce, uatwia dostrzezenie rownowaznosci dochodow i wydatkow. (Przypomnij sobie podobny rysunek zamieszczony w rozdziale 2 Mikroekonomii.)
Na rysunku tym widzimy wszystkie transakcje zawierane przez gospodarstwa
domowe i przedsiebiorstwa w pewnej uproszczonej gospodarce. Gospodarstwa domowe nabywaja dobra i usugi wytwarzane przez przedsiebiorstwa,
a ich wydatki przepywaja przez rynki dobr i usug. Z kolei przedsiebiorstwa wykorzystuja uzyskane wpywy na opacenie swoich pracownikow, czynszow dzierzawnych, a takze na wypate zysku dla wascicieli. Dochody te
przepywaja przez rynki czynnikow produkcji. Pieniadze wedruja od gospodarstw domowych do przedsiebiorstw, a nastepnie wracaja do gospodarstw
domowych.
RYSUNEK 1.1
Wykres ruchu okrnego

Gospodarstwa domowe kupuja dobra i usugi od przedsiebiorstw, ktore wykorzystuja swoje dochody
na opacenie pracownikow, czynszow dzierzawnych i na wypate zyskow dla wascicieli. Produkt
krajowy brutto jest rowny sumie wydatkow gospodarstw domowych na zakup dobr i usug. Jest on
zarazem rowny sumie dochodow, tj. pac, czynszow i zyskow wypaconych przez przedsiebiorstwa
na rynkach czynnikow produkcji.
32
Produkt krajowy brutto w tej gospodarce mozemy zatem zmierzyc, sumujac

albo wszystkie wydatki gospodarstw domowych, albo wszystkie uzyskane
dochody (pace, czynsze i zyski) wypacone przez przedsiebiorstwa. Poniewaz
wszelkie poniesione wydatki staja sie dochodami innych ludzi, PKB jest taki
sam, niezaleznie od tego, w jaki sposob go obliczymy.
W rzeczywistosci gospodarka jest oczywiscie bardziej zozona niz uproszczony model przedstawiony na rysunku 1.1. Gospodarstwa domowe nie wydaja
swoich wszystkich dochodow czesc z nich przeznaczaja na opacenie
podatkow, a czesc oszczedzaja na przysze potrzeby. Ponadto, nie kupuja one
wszystkich produkowanych w danym kraju dobr i usug. Niektore dobra i usugi
sa nabywane przez panstwo, a inne przez przedsiebiorstwa, ktore zuzywaja
je w celu wytworzenia wasnej produkcji1. Jednak bez wzgledu na to, kto kupuje
dane dobra gospodarstwa domowe, przedsiebiorstwa czy tez panstwo
w kazdej transakcji wystepuja nabywca i sprzedawca. W skali caej gospodarki suma wydatkow i dochodow jest wiec zawsze rowna.
Szybki sprawdzian
Wymie dwie zmienne, ktre mierzy si za pomoc produktu krajowego brutto. Jak
to jest moliwe, e mierzy on dwie rzeczy naraz?
1.2
Pomiar produktu krajowego brutto
Po ogolnym wyjasnieniu pojecia produktu krajowego brutto rozpatrzymy teraz
dokadniej, w jaki sposob jest on mierzony.
Produkt krajowy
brutto (PKB) stanowi
wartosc rynkowa
wszystkich finalnych
dobr i usug,
wytworzonych w kraju
w danym okresie.
Produkt krajowy brutto (PKB) to wartosc rynkowa wszystkich finalnych dobr i usug, wytworzonych w kraju w danym
okresie.
Ta definicja wydaje sie jasna. Jednak w rzeczywistosci przy

obliczaniu PKB wystepuja liczne problemy. Dlatego warto rozwazyc starannie kazda czesc tej definicji.
Produkt krajowy brutto to wartosc rynkowa... Jest takie powiedzenie:
Nie mozna porownywac jabka z pomarancza, natomiast przy obliczaniu PKB
wasnie tak sie czyni. Za pomoca PKB mierzy sie wartosc roznych rodzajow
dobr i usug nabywanych na rynku, a wiec poziom aktywnosci gospodarczej.
W tym celu sa stosowane ceny rynkowe. Stanowia one kwoty, ktore nabywcy sa
1
Istnieja poza tym eksport i import ( przyp. tum.).
33
skonni zapacic za poszczegolne dobra, a zatem odzwierciedlaja wartosc tych

dobr. Jezeli cena rynkowa jabek bedzie dwukrotnie wyzsza od cen pomaranczy,
to na wielkosc PKB jabko wpynie dwukrotnie bardziej niz pomarancza.
... wszystkich... Produkt krajowy brutto jest bardzo pojemnym miernikiem.
Obejmuje wszystkie dobra i usugi, wytworzone w danej gospodarce i sprzedane
w sposob legalny na rynku. Wyraza wartosc rynkowa nie tylko jabek i pomaranczy, lecz takze gruszek, grejpfrutow, ksiazek i filmow, usug fryzjerskich
i medycznych itp.
Produkt krajowy brutto uwzglednia takze wartosc rynkowa mieszkaniowych usug ogolnokrajowego zasobu mieszkan. W przypadku mieszkan wynajetych wartosc te atwo obliczyc. Pacony czynsz jest wtedy zarowno wydatkiem
uzytkownika, jak i dochodem wasciciela. Jednak wielu ludzi ma wasny dom
lub mieszkanie i nie paci czynszu. Przy obliczaniu PKB uwzglednia sie zatem
korzysci z posiadania wasnego mieszkania, oszacowujac wartosc rynkowa
ewentualnego czynszu. Przyjmuje sie zatem zaozenie, ze wasciciel paci sam
sobie czynsz, ktory wowczas staje sie czescia zarowno jego wydatkow, jak
i dochodow.
Jednak pewne dobra i usugi sa pomijane w rachunku PKB ze wzgledu na
trudnosci w mierzeniu ich wartosci. Produkt krajowy brutto nie uwzglednia
produktow produkowanych i sprzedawanych nielegalnie, takich jak np. narkotyki. Nie obejmuje tez dobr i usug wytwarzanych i konsumowanych przez nas
samych w naszych domach. Warzywa, ktore kupujemy w sklepie, sa wliczane do
PKB, ale warzywa uprawiane w naszym wasnym ogrodzie i niesprzedane na
rynku zostana pominiete.
Te wyaczenia w rachunku PKB prowadza czasem do paradoksalnych
ustalen. Na przykad, gdy Victoria zapaci Davidowi za skoszenie trawnika,
transakcja ta zostanie wliczona do PKB. Gdyby jednak razem wzieli slub,
sytuacja ulegaby zmianie. Nawet jezeli chopak bedzie nadal pielegnowa
trawnik, wartosc tej usugi zostanie pominieta w rachunku PKB, poniewaz
usuga ta nie zostanie sprzedana na rynku. Jesli zatem Victoria i David sie
pobiora, wielkosc PKB sie obnizy.
... dobr finalnych... Kiedy fabryka celulozy sprzedaje swoj produkt firmie
zajmujacej sie produkcja kart z zyczeniami, papier ten jest nazywany dobrem
posrednim (intermediate good), a kartke z pozdrowieniami nazywa sie dobrem
finalnym ( final good). Produkt krajowy brutto obejmuje jedynie wartosc dobr
finalnych. Przeciez wartosc dobr posrednich jest juz uwzgledniona w cenach
dobr finalnych. Dodawanie wartosci tego papieru do wartosci tych kart oznaczaoby podwojne liczenie. Byoby rzecza niewasciwa (i bedna) obliczanie
wartosci papieru dwukrotnie.
Istotnym wyjatkiem od tej reguy jest przypadek, gdy wytworzone dobro
posrednie nie zostaje zuzyte w trakcie produkcji, lecz wchodzi w skad zapasow
przedsiebiorstwa, ktore moga byc pozniej zuzyte lub sprzedane. W takim
34
przypadku jest ono chwilowo traktowane jak dobro finalne, a jego wartosc
zostaje dodana do PKB w charakterze inwestycji w zapasy. Jezeli w nastepnym okresie dobro to zostanie zuzyte przez firme lub sprzedane, zapasy tego
przedsiebiorstwa zmaleja, co zredukuje odpowiednio przysza wielkosc PKB.
... i usug... Produkt krajowy brutto obejmuje zarowno dobra materialne
(takie jak zywnosc, odziez i samochody), jak i rozne usugi (fryzjer, sprzatanie
mieszkania, wizyta u lekarza). Kiedy kupujesz pyte kompaktowa z nagraniem
Twego ulubionego zespou, nabywasz dobro, ktorego cena zostanie uwzgledniona w rachunku produktu krajowego brutto. Gdy pojdziesz na koncert tego
samego zespou, pacisz za usuge, a cena biletu zostanie wliczona do PKB.
... wytworzonych... Produkt krajowy brutto obejmuje dobra i usugi
wytwarzane w danym okresie. Nie uwzglednia on transakcji dotyczacych dobr
wytworzonych w przeszosci. Gdy Aston Martin wyprodukuje i sprzeda nowy
samochod, jego wartosc zostanie wliczona do produktu krajowego brutto, ale
gdy ktos sprzeda uzywany samochod innej osobie, jego wartosc zostanie
pominieta w rachunku PKB.
... w kraju... Produkt krajowy brutto mierzy wartosc produkcji wytworzonej na terenie danego kraju, czyli w jego geograficznych granicach. Jezeli
obywatel Australii pracuje okresowo w Wielkiej Brytanii, wytworzona przez
niego produkcja jest wliczana do brytyjskiego PKB. Jezeli obywatel Wielkiej
Brytanii posiada fabryke w Bugarii, jej produkcja jest wliczana do bugarskiego
PKB. Poszczegolne dobra sa zatem waczane do PKB danego kraju, o ile sa one
w nim wytwarzane, bez wzgledu na narodowosc producenta.
... w danym okresie. Produkt krajowy brutto mierzy wartosc produkcji
wytworzonej w konkretnym okresie. Zazwyczaj jest to rok albo kwarta (3 miesiace). Produkt krajowy brutto odzwierciedla sume dochodow i wydatkow
powstaych w danym kraju w tym okresie.
Dane kwartalne o produkcie krajowym brutto sa zwykle przedstawiane
w skali rocznej. Oznacza to, ze wartosc kwartalna PKB jest mnozona przez 4.
Urzedy statystyczne robia tak, aby zapewnic atwa porownywalnosc danych
kwartalnych i rocznych.
Ponadto dane kwartalne o PKB podlegaja procedurze usuwania wahan
sezonowych (seasonal adjustment). Dane surowe ujawniaja oczywiscie, ze
poziom produkcji w poszczegolnych kwartaach jest rozny (np. okres przedswiateczny w grudniu w wielu krajach charakteryzuje sie rekordowa wielkoscia
zakupow). Oceniajac stan gospodarki, ekonomisci i politycy czesto chca sie
przyjrzec danym bez wahan sezonowych. Dlatego urzedy statystyczne podaja
dane kwartalne z poprawka sezonowa. Dane o PKB podawane w srodkach
masowego przekazu sa zawsze ujete w postaci oczyszczonej z wpywu wahan
sezonowych.
35
Powtorzymy teraz definicje PKB.
Produkt krajowy brutto stanowi wartosc rynkowa wszystkich dobr i usug,

wytworzonych w kraju w danym okresie.
Jest oczywiste, ze PKB to bardzo zozony miernik aktywnosci gospodarczej. W trakcie bardziej zaawansowanych studiow makroekonomii dowiesz sie
wiecej o problemach, jakie powstaja w trakcie jego obliczania. Jednak juz teraz
widzisz, ze kazda czesc definicji PKB ma duze znaczenie.
Szybki sprawdzian
Co przyczyni si bardziej do wzrostu PKB: wyprodukowanie hamburgera za 1 euro
czy wyprodukowanie kawioru za 1 euro? Odpowied uzasadnij.
Ramka 1.1
Inne mierniki dochodu narodowego
Urzd Statystyczny Wielkiej Brytanii (UK Office of National Statistics) co 3 miesice oblicza
warto brytyjskiego PKB. W celu uzyskania bardziej kompletnego obrazu stanu gospodarki
ustala on rwnie wielko rnych innych miernikw dochodu, ktre rni si od produktu
krajowego brutto na skutek uwzgldniania lub nieuwzgldniania pewnych rodzajw dochodw. Poniej podajemy krtkie objanienie sposobu konstrukcji tych miernikw, zaczynajc
od najpojemniejszego i koczc na najmniej pojemnym z nich.
Produkt narodowy brutto (PNB; gross national product, GNP) jest miar dochodu
cakowitego uzyskanego przez staych mieszkacw kraju, nazywanych rezydentami

(nationals). Rni si on od PKB tym, e obejmuje dochody uzyskiwane przez Brytyjczykw za granic, a pomija dochody uzyskiwane przez obcokrajowcw w Wielkiej
Brytanii2. Na przykad, jeeli obywatel Australii pracuje okresowo w Wielkiej Brytanii,
wytworzona przez niego produkcja jest wliczana do brytyjskiego PKB, jednak nie wchodzi
do PNB tego kraju, lecz jest skadnikiem australijskiego PNB. W wikszoci krajw, take
w Wielkiej Brytanii, mieszkacy wytwarzaj wikszo produkcji, a wic wielkoci PKB
i PNB s zblione3.
Produkt narodowy netto (PNN; net national product, NNP) to suma dochodw staych
mieszkacw kraju (PNB) pomniejszona o straty z tytuu amortyzacji. Amortyzacja
(depreciation) to miara wartoci zuycia dbr kapitaowych, czyli zasobu rodkw trwaych
w gospodarce (np. skorodowane ciarwki czy te przestarzae komputery).
Wczesci transferowanej do danych krajow ( przyp. tum.).

W krajach o duzym udziale firm zagranicznych, ktore wysyaja za granice znaczna czesc
swoich zyskow, np. w Polsce, PNB jest zazwyczaj nizszy od PKB ( przyp. tum.).
3
36
Dochd narodowy (national income) to czny dochd staych mieszkacw kraju,
uzyskany dziki produkcji dbr i usug. Rni si on od produktu narodowego netto tym, e
nie uwzgldnia podatkw porednich, natomiast obejmuje subsydia dla przedsibiorstw.
Wielkoci PNN oraz dochodu narodowego nie s rwne take z powodu rnic statystycznych, spowodowanych problemami z gromadzeniem danych.
Dochd osobisty (personal income) to suma dochodw uzyskanych przez gospodarstwa
domowe i przedsibiorstwa niebdce spkami. W odrnieniu od dochodu narodowego,
nie obejmuje on zyskw zatrzymanych w przedsibiorstwach, a niewypaconych wacicielom. Nie uwzgldnia take podatkw dochodowych przedsibiorstw oraz paconych przez
nie skadek ubezpieczeniowych. Ponadto dochd osobisty obejmuje odsetki od obligacji
skarbowych oraz dochody gospodarstw domowych uzyskiwane z tytuu zasikw i ubezpiecze spoecznych.
Dochd rozporzdzalny (disposable personal income) to suma dochodw pozostajcych
w dyspozycji gospodarstw domowych oraz przedsibiorstw niebdcych spkami po
spaceniu wszelkich zobowiza wobec Skarbu Pastwa. Jest on rwny dochodowi
osobistemu pomniejszonemu o podatki dochodowe i pewne inne wydatki (np. bilety
parkingowe).
Chocia opisane mierniki dochodu rni si midzy sob pewnymi szczegami, niemal
zawsze wszystkie podobnie opisuj gospodark. Gdy PKB wzrasta w szybkim tempie, inne
wskaniki dochodu narodowego take szybko rosn, a gdy PKB spada, to inne wskaniki na
og take malej. Kiedy chcemy ustali skal waha aktywnoci gospodarczej, nie jest zatem
zbyt wane, ktry z miernikw dochodu narodowego zastosujemy.
1.3
Skadniki PKB
Wydatki w gospodarce maja roznoraka postac: rodzina Smitha paci za obiad
w londynskiej restauracji; Honda buduje nowa fabryke samochodow na ponocy
Anglii; Royal Navy zamawia nowa odz podwodna u brytyjskiego producenta
okretow; teatr w Nowym Jorku ubezpiecza nowe wystawienie spektaklu Cats
w firmie Lloyds w Londynie. Produkt krajowy brutto Wielkiej Brytanii uwzglednia wszystkie te rodzaje wydatkow na wytwarzane w kraju dobra i usugi.
W celu zrozumienia, jak gospodarka zuzywa swe ograniczone zasoby,
ekonomisci czesto odwouja sie do rachunku wydatkow. W tym celu PKB
(oznaczmy go jako Y) jest dzielony na cztery skadniki: konsumpcje (C),
inwestycje (I), wydatki panstwa (G) oraz eksport netto (NX):
Y Y C + I + G + NX.
Rownanie to jest tozsamoscia, ktora jest zawsze prawdziwa dzieki sposobowi zdefiniowania zmiennych. (Dlatego w rownaniu tym zastosowalismy
znak Y, chociaz normalnie uzywamy znaku =.) W tym przypadku, ponie-
37
waz kazdy funt wydatkow waczanych do produktu krajowego brutto jest ujety
w jednym z jego czterech skadnikow, suma tych skadnikow musi byc rowna
PKB. Przyjrzyjmy sie jednak blizej poszczegolnym skadnikom produktu krajowego brutto.
Konsumpcja
Konsumpcja (consumption) stanowi wydatki gospodarstw domowych na dobra i usugi. Dobra moga byc trwae (np. samochody
i urzadzenia gospodarstwa domowego w rodzaju pralek i lodowek)
lub nietrwae (np. zywnosc i ubranie). Wydatki na usugi obejmuja
np. usugi fryzjerskie i usugi medyczne. Wydatki gospodarstw
domowych na wyksztacenie sa rowniez ujete w konsumpcji usug
(chociaz mozna by tez uznac, ze sa to wydatki inwestycyjne).
Konsumpcja stanowi
wydatki gospodarstw
domowych na dobra
i usugi, z wyjatkiem
wydatkow na zakup
nowych domow
lub mieszkan.
Inwestycje
Inwestycje (investment) to zakupy dobr, ktore w przyszosci
Inwestycje stanowia
wydatki na zakup
zostana uzyte do wytwarzania innych dobr i usug. Jest to suma
maszyn i urzadzen,
wydatkow na zakup maszyn i urzadzen produkcyjnych, budynkow
budynkow i budowli
przedsiebiorstw,
i budowli oraz nagromadzenie zapasow. Przyjmuje sie takze, ze

a takze na zapasy,
zakup nowego domu lub mieszkania wchodzi w skad inwestycji,
acznie z zakupem
nowych mieszkan
a nie konsumpcji.
i domow przez
Jak wspomnielismy wczesniej w tym rozdziale, godny uwagi gospodarstwa domowe.
jest sposob traktowania inwestycji ponoszonych w celu zwiekszenia zapasow. Kiedy Aston Martin wyprodukuje samochod i nie sprzeda go,
lecz waczy do swoich zapasow, przyjmujemy, ze producent ten kupi go sam
dla siebie. W rachunku dochodu narodowego samochod ten zostanie potraktowany jako czesc wydatkow inwestycyjnych firmy. (Gdy producent sprzeda
potem ten samochod ze swoich zapasow, inwestycje tej firmy w zapasy stana sie
ujemne, co skompensuje dodatni wydatek poniesiony przez nabywce.) Zapasy sa
traktowane w ten sposob, poniewaz za pomoca PKB mierzy sie ogolna wartosc
wytworzonej w kraju produkcji, a dobra waczone do zapasow takze stanowia
skadnik produkcji wytworzonej w danym kraju i danym okresie.
Wydatki pastwa
Wydatki panstwa (government purchases) obejmuja wydatki na
dobra i usugi ponoszone zarowno przez samorzady, jak i przez
rzad. Uwzgledniaja one wynagrodzenia pracownikow zatrudnianych przez panstwo i wydatki na prace publiczne.
Wydatki panstwa
sa to wydatki na zakup
dobr i usug, ponoszone
przez wadze lokalne
i rzad centralny.
38
Znaczenie terminu wydatki panstwa wymaga pewnego uscislenia. Jesli

panstwo wypaca uposazenie generaowi, jest oczywiste, ze to wynagrodzenie
stanowi czesc wydatkow panstwa. Jak jednak potraktowac wypacenie przez
panstwo pewnej starszej osobie zasiku z ubezpieczenia spoecznego? Tego
rodzaju wydatki nazywamy wydatkami transferowymi (transfer payments),
poniewaz nie sa one dokonywane w zamian za wytworzone obecnie dobro
lub usuge. Patnosci transferowe zmieniaja dochody gospodarstw domowych,
lecz nie odzwierciedlaja wielkosci produkcji. (Z makroekonomicznego punktu
widzenia patnosci transferowe przypominaja ujemne podatki.) Poniewaz za
pomoca PKB mierzy sie dochody uzyskane z produkcji dobr i usug oraz
wydatki poniesione na ich zakup, patnosci transferowe nie sa wliczane do sumy
wydatkow panstwa.
Eksport netto
Eksport netto (net exports) jest rowny sumie wydatkow na dobra
wytworzone w kraju i sprzedane za granica (eksport), pomniejszonej o sume wydatkow krajowych na zakup dobr wyprodukowanych za granica (import). Sprzedaz towarow wyprodukowanych
w danym kraju do innych krajow, np. sprzedaz samochodow wytwarzanych przez firme brytyjska Aston Martin do USA, powieksza eksport netto kraju eksportujacego (w tym przypadku Wielkiej
Brytanii).
Sowo netto w nazwie eksport netto zwraca uwage na to, ze wartosc
importu jest odejmowana od wartosci eksportu. Jest to konieczne, poniewaz
wydatki na importowane dobra i usugi sa waczone do innych skadnikow PKB.
Zaozmy np., ze obywatel brytyjski za 30 000 funtow kupuje auto volvo, wyprodukowane w Szwecji. Ta transakcja zwieksza sume wydatkow konsumpcyjnych o 30 000 funtow, jednak jednoczesnie o te sama kwote zmniejsza
eksport netto Wielkiej Brytanii, poniewaz samochod pochodzi z importu. Inaczej mowiac, eksport netto uwzglednia import dobr i usug wytworzonych za
granica ze znakiem ujemnym, gdyz te dobra i usugi (ze znakiem dodatnim)
zostay waczone do sumy wydatkow krajowych na konsumpcje, inwestycje
i wydatki panstwa. Ilekroc zatem jakas osoba, firma badz rzad zakupuje dobra
i usugi za zagranica, zakupy te zmniejszaja eksport netto, a poniewaz zwiekszaja one rowniez odpowiednio sume wydatkow, nie maja wpywu na wielkosc PKB.
Eksport netto
sa to ponoszone
przez cudzoziemcow
wydatki na dobra
produkowane w kraju
(eksport), pomniejszone
o wydatki na dobra
wytworzone za granica,
poniesione przez
mieszkancow danego
kraju (import).
39
STUDIUM PRZYPADKU
Skadniki PKB
Tablica 1.1 zawiera informacje o strukturze PKB Wielkiej Brytanii w 2004 r.

Wartosc produktu krajowego w tym roku wyniosa 1165 mld funtow. Dzielac to
przez liczbe mieszkancow, ktora wynosia wowczas okoo 59,5 mln, otrzymujemy PKB per capita rowny okoo 19 580 funtow.
Konsumpcja stanowia okoo 2/3 PKB, czyli 12 790 funtow na osobe.
Inwestycje byy rowne 3277 funtow w przeliczeniu na 1 mieszkanca. Wydatki
panstwa wynosiy 4151 funtow na osobe, a wartosc eksportu netto wyniosa
638 funtow. Ta ostatnia liczba jest ujemna, poniewaz mieszkancy Wielkiej
Brytanii zarobili mniej na sprzedazy wasnych dobr za granica, niz wydali na
zakup towarow zagranicznych.
Dane te pochodza z UK Office for National Statistics. Nowsze informacje
na temat PKB mozna znalezc na stronie internetowej: www.statistics.gov.uk.
TABLICA 1.1
PKB i jego skadniki

Tablica zawiera informacje o wartosci cakowitej PKB w Wielkiej Brytanii w 2004 r. oraz o jego
strukturze wedug czterech skadnikow. Analizujac dane przytoczone w tej tablicy, pamietaj
o tozsamosci: Y Y C + I + G + NX.
Ogoem
(w mld funtow)
Na 1 mieszkanca
(w funtach)
Procent
caosci
1 165
761
19 580
12 790
100
65
Inwestycje I
Zakupy panstwa G
195
247
3 277
4 151
17
21
Eksport netto NX
38
638
Wyszczegolnienie
Produkt krajowy brutto Y
Konsumpcja C
r o d o: UK Office for National Statistics.

Z
Szybki sprawdzian
Wymie cztery skadniki wydatkw krajowych. Ktry z nich jest najwikszy?
40
1.4
Realny PKB a nominalny PKB
Jak widzimy, za pomoca PKB mierzy sie wielkosc cakowita wydatkow na dobra
i usugi w caej gospodarce. Jezeli wydatki cakowite w danym roku wzrastaja,
to przyczyna tego moga byc dwa czynniki: albo gospodarka zwiekszya swa
produkcje dobr i usug w porownaniu z rokiem poprzednim, albo tez sprzedaje
obecnie swe dobra i usugi po wyzszych cenach. Analizujac zmiany zachodzace
w gospodarce, ekonomisci staraja sie oddzielic te dwa efekty. Chca zwaszcza
zmierzyc ilosc cakowita dobr i usug wytwarzanych w danej gospodarce, bez
wzgledu na zmiany cen.
W tym celu ekonomisci stosuja miernik zwany realnym PKB, dzieki
ktoremu otrzymuja odpowiedz na pytanie: Jaka byaby wartosc dobr i usug
wytworzonych w danym roku, gdyby wyrazic ja w cenach obowiazujacych
w pewnym, konkretnym roku w przeszosci?. Mierzac produkcje biezaca
w cenach obowiazujacych w poprzednich latach, realny PKB pokazuje zmiany
ogolnej wielkosci produkcji dobr i usug w danym kraju.
Chcac sie przyjrzec blizej konstrukcji wskaznika realnego PKB, rozwazmy
nastepujacy przykad.
Przykad liczbowy. Tablica 1.2 zawiera informacje o gospodarce, ktora produkuje tylko dwa dobra hot-dogi i hamburgery. Pokazano w niej ilosci
obydwu produktow, wytworzone w latach 20032005.
Chcac obliczyc cakowita sume wydatkow w tej gospodarce, mnozymy
liczbe hot-dogow i hamburgerow przez ich ceny. W 2003 r. 100 hot-dogow
zostao sprzedanych po cenie 1 euro za sztuke, a zatem wydatki na te dobro
wyniosy 100 euro. W tym samym roku sprzedano 50 hamburgerow po cenie
2 euro za sztuke, wiec wydatki na to dobro wyniosy takze 100 euro. Cakowita
suma wydatkow w tej gospodarce, tzn. suma wydatkow na zakup hot-dogow
i hamburgerow, bya rowna 200 euro. Te wielkosc, czyli wartosc produkcji
mierzona w cenach biezacych, nazywamy nominalnym PKB
Nominalny PKB
to wartosc produkcji
(nominal GDP).
dobr i usug
W tablicy pokazano sposob obliczania nominalnego PKB
w cenach biezacych.
w trzech kolejnych latach. Cakowita wielkosc wydatkow wzrosa z 200 euro
w 2003 r. do 600 euro w 2004 r. i 1200 euro w 2005 r. Wzrost ten wynika
czesciowo ze zwiekszenia sie liczby konsumowanych hot-dogow i hamburgerow, ale takze ze wzrostu cen.
W celu uzyskania miernika wielkosci produkcji, ktorego wskazania nie
cane zmianami cen, wykorzystujemy realny PKB
Realny PKB to wartosc byyby zako
produkcji dobr i usug
(real
GDP),
ktory jest miara wielkosci produkcji dobr i usug
w cenach staych.
w cenach staych. Obliczamy go, wybierajac najpierw rok bazowy
(base year). Nastepnie uwzgledniamy ceny hot-dogow i hamburgerow z roku
bazowego do obliczenia wartosci produkcji w poszczegolnych latach. Innymi
41
sowy, ceny z roku bazowego sa podstawa porownywania wielkosci produkcji

w kolejnych latach.
Zaozmy, ze w rozpatrywanym przykadzie rokiem bazowym jest 2003.
Mozemy wowczas wykorzystac ceny hot-dogow i hamburgerow z 2003 r., aby
obliczyc wartosc dobr i usug wytworzonych w latach 20032005. Tablica 1.2
ilustruje te obliczenia. Chcac obliczyc realny PKB w 2003 r., mnozymy ceny
hot-dogow i hamburgerow z tego roku przez wielkosc produkcji. (W roku
bazowym nominalny i realny PKB sa sobie zawsze rowne.) W celu ustalenia
realnego PKB w 2004 r. stosujemy ceny z 2003 r. (ten rok uznalismy za rok
bazowy) i mnozymy je przez liczbe hot-dogow i hamburgerow wytworzonych
w 2004 r. W podobny sposob obliczamy realny PKB w 2005 r., biorac pod
uwage ilosc dobr wytworzonych w tym roku i mnozac je przez ceny z 2003 r.
Jesli w efekcie okazuje sie, ze wielkosc realnego PKB wzrosa z 200 euro
w 2003 r. do 350 euro w 2004 r. i 500 euro w 2005 r., to mozemy byc pewni, ze
wynikao to wyacznie ze wzrostu produkcji, poniewaz ceny zostay zamrozone na poziomie z roku bazowego.
TABLICA 1.2
Realny i nominalny PKB

W tablicy pokazano sposob obliczania nominalnego i realnego PKB, a takze deflatora PKB
w hipotetycznej gospodarce, ktora produkuje tylko dwa dobra: hot-dogi i hamburgery.
Lata
Cena
hot-dogow
(w euro)
Liczba
hot-dogow
Cena
hamburgerow
(w euro)
2003
100
50
2004
2005
2
3
150
200
3
4
100
150
Lata
Liczba
hamburgerow
Nominalny PKB
2003 (1 euro 100 hot-dogow) + (2 euro 50 hamburgerow) = 200 euro

2005 (3 euro 200 hot-dogow) + (4 euro 150 hamburgerow) = 1 200 euro
Lata
Realny PKB (rok bazowy 2003)

Lata
Deflator PKB
2003
(200 euro/200 euro) 100 = 100
2004
(600 euro/350 euro) 100 = 171
2005 (1 200 euro/500 euro) 100 = 240
42
Oto podsumowanie: nominalny PKB wyraza wartosc produkcji dobr i usug

w danej gospodarce w cenach biezacych, natomiast realny PKB wyraza ja
w cenach staych z roku bazowego. Poniewaz wielkosc realnego PKB jest niezalezna od zmian cen, jego wzrost odzwierciedla jedynie zwiekszenie wielkosci
produkcji. Realny PKB jest wiec dobrym miernikiem zmian produkcji w kraju.
Obliczajac PKB, chcemy ustalic, w jakim stanie znajduje sie gospodarka
danego kraju. Poniewaz realny PKB wyraza faktyczna wielkosc produkcji dobr
i usug, odzwierciedla on zdolnosc gospodarki do zaspokojenia potrzeb mieszkancow kraju. Realny PKB jest zatem lepsza miara dobrobytu niz nominalny
PKB. Kiedy ekonomisci wypowiadaja sie na temat produktu krajowego brutto,
maja zwykle na mysli jego wielkosc realna, a nie nominalna. Natomiast kiedy
mowia o wzroscie gospodarczym, mierza go jako wyrazona w procentach zmiane realnego PKB z danego okresu w porownaniu z poziomem realnego PKB
z okresu wczesniejszego.
Deflator PKB
Jak juz wiemy, nominalny PKB odzwierciedla zarowno ceny, jak i ilosci dobr
oraz usug produkowanych w danej gospodarce w pewnym okresie, natomiast
realny PKB pokazuje tylko wielkosc produkcji. Znajac nominalny PKB i realny
PKB, mozemy obliczyc miernik trzeci, a mianowicie deflator PKB, ktory
informuje o zmianach cen dobr i usug, ale nie o ich wytwarzanych ilosciach.
Deflator PKB (GDP deflator) jest obliczany w nastepujacy
Deflator PKB
to inaczej miernik
sposo
b:
poziomu cen, obliczany
jako relacja miedzy
nominalnym i realnym
PKB pomnozona
przez 100.
deflator PKB = (nominalny PKB/realny PKB) 100.
Poniewaz wielkosc nominalnego i realnego PKB w roku

bazowym jest taka sama, deflator PKB dla roku bazowego ma zawsze wartosc
100. Za pomoca deflatora dla nastepnych lat mierzy sie zmiany nominalnego
PKB, ktorych przyczyna nie sa zmiany realnego PKB.
Deflator PKB mierzy biezacy poziom cen w stosunku do poziomu cen
z roku bazowego. Chcac sie o tym przekonac, rozwazmy kilka prostych
przykadow. Po pierwsze, wyobrazmy sobie, ze wielkosc produkcji w pewnym
kraju rosnie, a ceny pozostaja niezmienne. W tym przypadku zarowno nominalny, jak i realny PKB rosna w tym samym tempie, a deflator PKB jest wielkoscia
staa. Po drugie, zaozmy, ze ceny rosna, ale poziom produkcji pozostaje
niezmieniony. W tym przypadku nominalny PKB wzrasta, choc realny PKB
pozostaje taki sam. Deflator PKB oczywiscie sie zwieksza. Zauwaz, iz w obu
przypadkach deflator PKB odzwierciedla jedynie zmiany cen, a nie zmiany
wielkosci produkcji.
Powrocmy teraz do przykadu liczbowego z tablicy 1.2. W 2003 r.
nominalny i realny PKB wynosiy po 200 euro, a zatem deflator PKB dla tego
43
roku jest rowny 100. W 2004 r. nominalny PKB rowna sie 600 euro, a realny
PKB 350 euro, wiec deflator PKB dla tego roku wynosi 171. Oznacza to, ze
ogolny poziom cen podnios sie o 71%.
Deflator PKB stanowi jedna z miar, ktorymi posuguja sie ekonomisci,
obserwujac przecietny poziom cen w gospodarce. W nastepnym rozdziale
zbadamy inna miare tego rodzaju, czyli wskaznik cen konsumenta, a takze
opiszemy roznice miedzy tymi dwoma miernikami.
STUDIUM PRZYPADKU
Ksztatowanie si PKB w ostatnich czasach
Wiemy juz, co oznacza realny PKB i w jaki sposob jest mierzony. Spojrzmy
teraz na ksztatowanie sie tej wielkosci w Wielkiej Brytanii. Rysunek 1.2 zawiera dane kwartalne, dotyczace realnego PKB w tym kraju od 1965 r.
RYSUNEK 1.2
Realny PKB w Wielkiej Brytanii

Na rysunku przedstawiono kwartalne dane o poziomie realnego PKB w Wielkiej Brytanii od 1965 r.
r o d o: UK Office of National Statistics.

Z
Najbardziej oczywistym wnioskiem jest to, ze realny PKB zwieksza sie

w miare upywu czasu, np. w 2004 r. w Wielkiej Brytanii by on okoo 2 razy
wiekszy niz w 1974 r. Inaczej mowiac, w ostatnich 30 latach produkcja dobr
i usug w tym kraju rosa w tempie prawie 2,3% rocznie. Ten wzrost realnego
PKB zapewni wspoczesnym Brytyjczykom o wiele wiekszy poziom dobrobytu
niz ten, ktorym cieszyli sie ich ojcowie i dziadkowie.
44
Innym spostrzezeniem jest to, ze wzrost gospodarczy jest niestabilny.

Nieustanne zwiekszanie sie realnego PKB jest niekiedy przerywane w okresach
recesji, kiedy produkt krajowy brutto sie zmniejsza. Recesje oznaczaja nie tylko
spadek dochodow, lecz takze inne rodzaje problemow ekonomicznych, np.
wzrost bezrobocia, spadek zyskow, duza liczbe bankructw.
Znaczna czesc makroekonomii jest poswiecona badaniom wzrostu dugookresowego i krotkookresowych wahan wielkosci realnego PKB. W nastepnych
rozdziaach dowiemy sie, ze potrzebujemy roznych modeli do osiagniecia tych
dwoch celow. Poniewaz wahania krotkookresowe stanowia jedynie odchylenia
od dugookresowego trendu, najpierw zbadamy ksztatowanie sie kluczowych
zmiennych makroekonomicznych, w tym realnego PKB, w dugim okresie.
W nastepnych rozdziaach rozpatrzymy problem krotkookresowych fluktuacji
Szybki sprawdzian
Podaj definicje realnego i nominalnego PKB. Ktry z nich jest lepszym miernikiem
dobrobytu? Odpowied uzasadnij.
1.5
Produkt krajowy brutto a dobrobyt
Nieco wczesniej w tym rozdziale powiedzielismy, ze PKB stanowi najlepszy
pojedynczy miernik dobrobytu spoeczenstwa. Teraz, wiedzac juz dokadnie, co
oznacza produkt krajowy brutto, mozemy dokadnie rozpatrzyc te kwestie.
Jak sie przekonalismy, za pomoca PKB mierzy sie ogolny dochod mieszkancow kraju oraz sume ich wydatkow na dobra i usugi. Produkt krajowy brutto
na 1 mieszkanca informuje wiec o dochodach i wydatkach przecietnego obywatela kraju. Poniewaz wiekszosc ludzi pragnie uzyskiwac jak najwieksze dochody, a takze miec zdolnosc do ponoszenia wyzszych wydatkow, PKB
w przeliczeniu na osobe wydaje sie byc naturalnym miernikiem poziomu zycia
przecietnego mieszkanca kraju.
Jednak niektorzy kwestionuja znaczenie PKB jako miernika dobrobytu.
Przeciez w ocenie dobrobytu nie powinnismy polegac tylko na dobrach
materialnych i wysokosci dochodu. Z pewnoscia powinnismy wziac pod uwage
takze inne elementy wpywajace na jakosc zycia i dobrobyt, ktore nie sa
uwzglednione w rachunku PKB, takie jak stan zdrowia mieszkancow, jakosc
edukacji, a nawet piekno poezji, stanowiacej skadnik dziedzictwa narodowego
w zakresie literatury.
45
Im wiekszy jest jednak PKB, tym wieksze sa nasze szanse na dobre zycie.
Produkt krajowy brutto: nie mierzy stanu zdrowia naszych dzieci, jednak nie
ulega watpliwosci, ze kraje o wyzszym poziomie PKB na osobe moga sobie
pozwolic na lepsza opieke zdrowotna; nie mierzy takze jakosci edukacji, ale
kraje o wyzszym poziomie tego wskaznika moga zapewnic sobie lepsze systemy
szkolnictwa; nie uwzglednia rowniez piekna naszej narodowej poezji, lecz kraje
o wyzszym poziomie tego wskaznika na 1 mieszkanca moga sobie pozwolic na
ksztacenie wiekszej liczby ludzi tak, aby mogli oni czytac poezje i cieszyc sie
z niej; nie uwzglednia naszej inteligencji, prawosci, odwagi i rozsadku, ale
wszystkie te pozytywne cechy charakteru atwiej jest ksztatowac i wspierac,
kiedy ludzie sa mniej zajeci walka o niezbedne do zycia dobra materialne.
Krotko mowiac, PKB nie mierzy bezposrednio wszystkich aspektow dobrobytu,
ale uatwia ustalenie naszej zdolnosci do zdobycia srodkow niezbednych do
prowadzenia dobrego zycia.
Jako miernik dobrobytu PKB nie jest jednak pozbawiony wad. Pomija on
wiele istotnych czynnikow, ktore wpywaja na poziom zycia. Jednym z nich jest
ilosc czasu wolnego od pracy. Zaozmy np., ze kazdy pracownik w kraju postanawia nagle pracowac przez cay tydzien, rezygnujac z wypoczynku podczas
weekendow. Oczywiscie, gospodarka wytworzy wieksza ilosc dobr i usug,
a PKB wzrosnie. Jednak mimo wzrostu produktu krajowego brutto nie mozemy
stwierdzic, ze wiedzie sie nam lepiej. Strata wynikajaca z krotszego wypoczynku
kompensuje korzysci ze zwiekszonej produkcji oraz konsumpcji dobr i usug.
Poniewaz PKB mierzy wartosc sprzedawanych dobr i usug, nie uwzglednia
on w zasadzie zadnej aktywnosci gospodarczej prowadzonej poza rynkiem.
Pomija on zwaszcza wartosc dobr i usug wytwarzanych na wasne potrzeby
w domu. Kiedy szef kuchni przygotowuje wykwintny posiek i sprzedaje go
w restauracji, wartosc tego dania zostanie wliczona do PKB. Jednak kiedy
przyrzadzi on podobne danie dla swojej zony w domu, to wartosc jego pracy
(poza wartoscia zakupionych skadnikow) nie bedzie uwzgledniona w rachunku
produktu krajowego brutto. Podobnie, opieka nad dziecmi oferowana przez
profesjonalne osrodki opieki dziennej jest wliczana PKB, podczas gdy podobna
opieka wykonywana przez rodzicow w domu jest pomijana. Nieodpatnych prac
swiadczonych dobrowolnie na rzecz osiedla badz miasta, choc wpywaja one na
dobrobyt mieszkancow, takze nie ujmuje sie w rachunku PKB.
Produkt krajowy brutto nie uwzglednia rowniez stanu srodowiska naturalnego. Wyobrazmy sobie, iz panstwo uchyla wszelkie przepisy prawa, dotyczace
ochrony srodowiska. Przedsiebiorstwa moga wowczas wytwarzac dobra i usugi
bez wzgledu na zanieczyszczenia, a PKB moze wzrastac. Jednak poziom dobrobytu spoecznego niewatpliwie sie obnizy. Strata spowodowana pogorszeniem
czystosci powietrza i wody moze sie okazac wieksza od korzysci ze zwiekszenia
produkcji.
Produkt krajowy brutto nie informuje takze w ogole o rozkadzie dochodow. Kraj, w ktorym 100 mieszkancow osiaga dochody wynoszace 50 000 euro
46
rocznie, ma PKB rowny 5 mln euro, a dochod na osobe wynosi 50 000 euro. Tak
samo bedzie w kraju, w ktorym 10 mieszkancow osiaga dochod 500 000 euro
rocznie, a 90 pozostaych mieszkancow nie ma zadnych dochodow. Trudno
uznac te dwie sytuacje za rownorzedne. Wielkosc PKB na osobe informuje
o sytuacji przecietnego mieszkanca kraju, ale srednia taka pomija ogromne
roznice w poozeniu roznych ludzi.
Konczac, mozemy stwierdzic, ze zwykle produkt krajowy brutto jest dobra
miara dobrobytu. Wazne jest jednak to, abysmy pamietali, co PKB uwzglednia,
a co pomija.
STUDIUM PRZYPADKU
Midzynarodowe rnice w PKB a jako ycia
Jednym ze sposobow oceny jakosci PKB jako miernika dobrobytu jest analiza
porownawcza danych miedzynarodowych. Kraje bogate i kraje biedne maja
zupenie rozne poziomy PKB na 1 mieszkanca. Jesli wysoki PKB oznacza
wyzszy poziom zycia, to wartosc PKB na osobe powinna byc silnie skorelowana
z innymi miernikami poziomu zycia i rzeczywiscie tak jest.
W tablicy 1.3 wymieniono 13 najwiekszych, pod wzgledem liczby ludnosci, krajow na swiecie, uszeregowanych wedug poziomu PKB na osobe.
W tablicy podano takze informacje o oczekiwanej dugosci zycia noworodkow
oraz poziomie wyksztacenia mieszkancow (odsetek osob dorosych potrafiacych czytac). Znaczenie tych danych jest jasne. W krajach zamoznych, takich
jak Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Japonia i Niemcy, ludzie dozywaja
wieku niemal 80 lat, a prawie wszyscy mieszkancy kraju potrafia czytac.
Natomiast w krajach ubogich, takich jak Nigeria, Bangladesz lub Pakistan,
obywatele zyja zaledwie 5060 lat i tylko poowa ludnosci potrafi czytac.
Chociaz dane na temat innych aspektow jakosci zycia sa niekompletne,
potwierdzaja one wczesniejsze wnioski. W krajach o niskim PKB na osobe:
wiecej noworodkow ma niska wage w momencie urodzenia, wyzsze sa tez
wskazniki umieralnosci niemowlat i wskazniki umieralnosci matek w trakcie
porodu i bezposrednio po nim, wiecej dzieci jest niedozywionych, gorszy jest
dostep do czystej wody pitnej. W krajach tych mniejsza liczba dzieci uczeszcza
do szko, w ktorych jest mniej nauczycieli. Mieszkancy tych krajow posiadaja
takze mniej telewizorow i telefonow, mniej dobrych drog i mniej domow
wyposazonych w dostep do elektrycznosci. Przeglad danych miedzynarodowych
nie pozostawia watpliwosci, ze wielkosc PKB na 1 mieszkanca jest scisle
skorelowana z poziomem zycia obywateli danego kraju.
47
STUDIUM PRZYPADKU
Kto wygra na olimpiadzie?
Co cztery lata rozne kraje swiata konkuruja na igrzyskach olimpijskich.

Gdy olimpiada sie konczy, komentatorzy uznaja liczbe zdobytych medali
za miare sukcesu poszczegolnych krajow. Ta miara wydaje sie bardzo rozna
od PKB jako miernika sukcesu gospodarczego. Okazuje sie jednak, ze roznice
nie sa wcale duze.
Dwaj ekonomisci, Andrew Bernard i Meghan Busse, przeanalizowali czynniki, ktore decyduja o olimpijskich sukcesach. Jednym z tych czynnikow jest
oczywiscie liczba ludnosci. Kraje o wiekszej liczbie mieszkancow, przy innych
czynnikach rownych, maja wiecej wybitnych sportowcow. Nie tumaczy to
jednak wszystkiego. Chiny, Indie, Indonezja i Bangladesz skupiaja acznie
ponad 40% ludnosci swiata, a zdobywaja zwykle okoo 6% ogolnej liczby
medali. Przyczyna tego jest fakt, ze kraje te sa ubogie. Mimo duzej liczby
ludnosci ich udzia w swiatowym PKB wynosi tylko 5%. Niski poziom dochodow uniemozliwia wielu utalentowanym sportowcom wykorzystanie w peni
swego potencjau.
Bernard i Busse doszli do wniosku, ze najlepszym miernikiem zdolnosci
poszczegolnych krajow do przygotowania sportowcow swiatowej klasy jest
wielkosc cakowita PKB. Wiekszy produkt krajowy brutto zapewnia uzyskanie
wiekszej liczby medali bez wzgledu na to, czy wynika to z wysokiego poziomu
PKB na 1 mieszkanca, czy tez z duzej liczby ludnosci. Inaczej mowiac, jezeli
dwa kraje maja taka sama wielkosc cakowita PKB, to mozna sie spodziewac, ze
uzyskaja one taka sama liczbe medali, nawet jezeli jeden z nich (jak Indie) ma
duza liczbe ludnosci, ale niski poziom PKB na 1 mieszkanca, a drugi (jak
Holandia) maa liczbe ludnosci, lecz wysoki PKB na 1 mieszkanca.
Poza produktem krajowym brutto jeszcze dwa inne czynniki wpywaja na
liczbe zdobytych medali. Po pierwsze, kraj organizujacy igrzyska zwykle
zdobywa dodatkowe medale, jego reprezentanci wystepuja bowiem na wasnym
terenie. Po drugie, niektore kraje, jak np. bye kraje socjalistyczne w Europie
rodkowo-Wschodniej (takie jak ZSRR, Rumunia, NRD itp.), uzyskiway
S
wiecej medali niz inne kraje o podobnej wielkosci PKB. Te centralnie planowane gospodarki przeznaczay wiecej srodkow na szkolenie olimpijczykow niz
kraje o gospodarce wolnorynkowej, ktorych mieszkancy cieszyli sie wieksza
wolnoscia.
Szybki sprawdzian
Dlaczego politycy gospodarczy powinni si przejmowa wielkoci PKB?
48
Podsumowanie
W tym rozdziale wyjasnilismy, w jaki sposob jest mierzony dochod narodowy,
ale pomiar tego dochodu jest, rzecz jasna, jedynie punktem wyjscia do dalszych
rozwazan. Znaczna czesc makroekonomii jest poswiecona wyjasnieniu czynnikow okreslajacych wielkosc dochodu narodowego w krotkim i dugim okresie.
Dlaczego np. PKB w Wielkiej Brytanii czy Japonii jest wyzszy niz w Indiach
badz Nigerii? Co moga zrobic rzady w najbiedniejszych krajach w celu przyspieszenia wzrostu produktu krajowego brutto? Dlaczego wielkosc PKB w krajach Europy i Ameryki Ponocnej rosnie w niektorych latach szybko, a w innych
latach spada? Co moga uczynic politycy w celu zmniejszenia tych wahan? Sa to
kwestie, ktorymi zajmiemy sie niebawem.
W tym miejscu wazne jest to, ze zapoznalismy sie z zasadami mierzenia
PKB. Kazdy z nas ma pewne wyobrazenie o stanie gospodarki. Jednak ekonomisci, ktorzy badaja sytuacje gospodarcza kraju, oraz politycy gospodarczy
chcacy ja zmieniac nie moga polegac tylko na takich subiektywnych odczuciach
obywateli; potrzebuja oni konkretnych danych, na ktorych moga oprzec swoje
opinie. Skwantyfikowany opis zachowania sie gospodarki, dokonywany za
pomoca danych statystycznych, takich jak dane o PKB, jest zatem pierwszym
krokiem w tworzeniu nauki makroekonomii.
Streszczenie
Poniewaz w kazdej transakcji bierze udzia nabywca i sprzedawca, cakowita

wielkosc wydatkow w kraju musi byc rowna cakowitej sumie dochodow.
Produkt krajowy brutto (PKB) mierzy cakowita wielkosc wydatkow na nowo
wyprodukowane dobra i usugi oraz cakowita wielkosc dochodow uzyskanych dzieki ich produkcji. Dokadniej mowiac, PKB wyraza wartosc rynkowa
wszystkich dobr i usug wytworzonych w kraju w danym okresie.
Produkt krajowy brutto skada sie z czterech grup wydatkow: konsumpcji, inwestycji, wydatkow panstwa oraz eksportu netto. Konsumpcja obejmuje wydatki na dobra i usugi, dokonywane przez gospodarstwa domowe, z wyjatkiem wydatkow na zakup nowych mieszkan lub domow. Inwestycje obejmuja
wydatki na zakup nowych budynkow, budowli, maszyn i urzadzen przedsiebiorstw oraz wydatki gospodarstw domowych na zakup nowych mieszkan.
W skad wydatkow panstwa wchodza wydatki na dobra i usugi nabywane
przez samorzady lokalne i rzad centralny. Eksport netto to wartosc dobr i usug
wytworzonych w kraju, a sprzedanych za granica (eksport), pomniejszony o wartosc dobr i usug wytworzonych za granica, a zakupionych w kraju (import).
Nominalny PKB jest obliczany przy wykorzystaniu biezacych cen dobr i usug
w danym kraju, a realny PKB przy wykorzystaniu cen staych z roku bazowego (przyjetego za podstawe obliczen). Obliczany jako stosunek nominalnego i realnego PKB deflator PKB stanowi miare poziomu cen w gospodarce.
49
Produkt krajowy brutto jest dobrym miernikiem dobrobytu, poniewaz

wszyscy ludzie pragna miec jak najwyzsze dochody. Jednakze pomija on np.
wartosc czasu wolnego oraz wartosc czystego srodowiska.
Najwazniejsze pojecia
Mikroekonomia, s. 29
Makroekonomia, s. 29
Produkt krajowy brutto (PKB), s. 32
Konsumpcja, s. 37
Inwestycje, s. 37
Wydatki panstwa, s. 37
Eksport netto, s. 38
Nominalny PKB, s. 40
Realny PKB, s. 40
Deflator PKB, s. 42
Pytania powtorzeniowe
1. Wyjasnij, dlaczego dochody w pewnej gospodarce musza byc rowne wydatkom w tej gospodarce.
2. Co przyczynia sie w wiekszym stopniu do tworzenia PKB produkcja
samochodow sredniej klasy czy produkcja samochodow luksusowych?
Wyjasnij odpowiedz.
3. Farmer sprzedaje pszenice piekarzowi za 2 euro. Piekarz przetwarza ja
w pieczywo, ktore jest sprzedawane za 3 euro. Ile wynosi aczny wkad tych
transakcji do PKB?
4. Przed laty Jamanda wydaa 500 euro na swoj zbior pyt. Dzisiaj sprzedaa
swoja kolekcje na wyprzedazy za 100 euro. Jak ta transakcja wpynie na
wielkosc PKB?
5. Wymien cztery skadniki PKB i podaj przykad kazdego z nich.
6. Dlaczego ekonomisci, oceniajac poziom dobrobytu, opieraja sie najczesciej
na realnym, a nie nominalnym PKB?
7. W 2004 r. pewien kraj wytworzy 100 bochenkow chleba, ktore zostay
sprzedane po 2 euro za jednostke. W 2005 r. kraj ten wytworzy 200 bochenkow chleba, sprzedanych po 3 euro za jednostke. Oblicz wielkosc
nominalnego i realnego PKB w obydwu latach oraz poziom deflatora PKB
(przyjmujac za podstawe ceny z 2004 r.). O ile procent wzrosy te wskazniki?
8. Dlaczego wytwarzanie mozliwie najwiekszego PKB jest zwykle korzystne?
Podaj przykad sytuacji, w ktorej PKB wzrasta, choc nie jest to pozadane.
Zadania
1. Ktore ze skadnikow PKB zmieniyby sie pod wpywem nastepujacych

transakcji.
a. Rodzina kupuje nowa lodowke.
b. Ciocia Jane nabywa nowy dom.
c. Firma Aston Martin sprzedaje samochod DB7 ze swoich zapasow.
d. Kupujesz pizze.
50
2.
3.
4.
5.
e. Rzad buduje nowa autostrade.

f. Kupujesz butelke kalifornijskiego wina.
g. Honda rozbudowuje swoja fabryke w Derby (Anglia).
Skadnik PKB, wydatki panstwa, nie obejmuje patnosci transferowych,
takich jak zasiki spoeczne. Odwoujac sie do definicji PKB, wyjasnij,
dlaczego wydatki transferowe panstwa sa wyaczone z rachunku PKB.
Dlaczego, twoim zdaniem, zakupy nowych domow i mieszkan sa waczane
w rachunku PKB do wydatkow inwestycyjnych, a nie do wydatkow konsumpcyjnych? Czy nie sadzisz, ze zakupy nowych samochodow powinny
takze byc zaliczane do wydatkow inwestycyjnych? Czy to rozumowanie moze sie odnosic takze do innych dobr konsumpcyjnych? Podaj przykady.
Jak wyjasniono w tym rozdziale, PKB nie uwzglednia wartosci uzywanych
dobr, ktore sa odsprzedawane. Dlaczego waczenie takich transakcji do
rachunku PKB mogoby zmniejszyc wartosc poznawcza PKB jako miernika
dobrobytu spoecznego?
Ponizsze zestawienie zawiera dane o produkcji mleka i miodu w pewnym
kraju.
Lata
Cena mleka
(w euro)
Ilosc mleka
(w litrach)
Cena miodu
(w euro)
Ilosc miodu
(w litrach)
2003
2004
1
1
100
200
2
2
50
100
2005
200
100
a. Oblicz nominalny i realny PKB w poszczegolnych latach oraz deflator

PKB, przyjmujac za podstawe 2003 r.
b. Oblicz procentowe zmiany nominalnego i realnego PKB oraz deflatora
PKB w latach 2004 i 2005 w stosunku do poprzedniego roku. Wskaz dla
obu lat zmienna, ktora nie ulega zmianie. Objasnij to.
c. Czy poziom dobrobytu mieszkancow wzros w wiekszym stopniu
w 2004 r., czy tez w 2005 r.? Odpowiedz uzasadnij.
6. Przy wzroscie cen dochody uzyskiwane ze sprzedazy dobr rosna. Jednak
wskazniki wzrostu realnego PKB pomijaja te korzysci. Dlaczego wiec
ekonomisci wybieraja wasnie realny PKB jako miernik dobrobytu?
7. Znajdz artyku w gazecie, przedstawiajacy najnowsze dane o PKB Wielkiej Brytanii lub innego kraju, w ktorym studiujesz. Dane te mozesz tez
uzyskac bezposrednio z Internetu, wyszukujac odpowiednia strone urzedu
statystycznego (w przypadku Wielkiej Brytanii: www.statistics.gov.uk).
Omow ostatnie zmiany realnego i nominalnego PKB oraz zmiany jego
struktury.
51
8. W ciagu jednego dnia firma Barry the Barber osiaga 400 euro dochodu ze
sprzedazy swoich usug. W tym samym czasie zuzycie sprzetu kosztuje
50 euro. Z pozostaej kwoty 350 euro wasciciel firmy przeznacza 30 euro
na podatek od sprzedazy, zabiera 220 euro jako rownowartosc swojej pacy
oraz zachowuje 100 euro na zakupy nowego wyposazenia firmy w przyszosci. Z kwoty 220 euro zabranej dla siebie wasciciel paci 70 euro
podatku dochodowego. Na podstawie tych informacji oblicz wkad tej firmy
w tworzenie: produktu krajowego brutto, produktu narodowego netto, dochodu narodowego, dochodu osobistego, rozporzadzalnego dochodu osobistego.
9. Dobra i usugi niesprzedawane na rynku, takie jak np. zywnosc wytworzona
i skonsumowana w domu, nie sa, ogolnie biorac, uwzgledniane w rachunku
PKB. Dlaczego moze to spowodowac, ze liczby podane w kolumnie drugiej
tablicy 1.3 wprowadzaja w bad przy porownaniu poziomow zycia w Wielkiej Brytanii i Indiach? Odpowiedz uzasadnij.
10. Niekiedy ekonomisci wola stosowac raczej PNB niz PKB do mierzenia
poziomu dobrobytu. Ktory z tych miernikow powinnismy wybrac, jezeli
chcemy ocenic dochod cakowity mieszkancow kraju, a ktory z nich mozna
wykorzystac do analizy ogolnego poziomu aktywnosci gospodarczej w danym kraju?
11. W ciagu ostatnich 30 lat bardzo zwiekszya sie aktywnosc gospodarcza
kobiet w Europie i Ameryce Ponocnej.
a. Jak, twoim zdaniem, wpyneo to na wielkosc PKB?
b. Jak zmieniaby sie miernik dobrobytu, ktory obejmuje takze czas
poswiecany na prace domowe oraz wypoczynek, w porownaniu z PKB?
c. Czy dostrzegasz jeszcze inne zmiany dobrobytu, zwiazane ze wzrostem
aktywnosci zawodowej kobiet? Co powiesz o mozliwosci skonstruowania wskaznika dobrobytu obejmujacego rowniez te zjawiska?
Chcc znale dodatkowe zasoby uatwiajce nauk, odwied serwis internetowy:

http://www.cengage.co.uk/mankiwtaylor
ROZDZIA 2
MIERZENIE KOSZTW
UTRZYMANIA
rytyjski parlament jest czesto nazywany matka wszystkich parlamentow, co oznacza, ze jest on jednym z najstarszych i ze w wiekszym lub
mniejszym stopniu suzy za wzor przy tworzeniu systemow parlamentarnych
w innych krajach. Poczatki brytyjskiego parlamentu, czyli miejsca spotkan
reprezentantow roznych regionow i miast z caego kraju, starajacych sie
wywrzec wpyw na polityke panstwa, siegaja poczatkow XIII w. Dosc dziwne
jest zatem, ze parlamentarzysci nie otrzymywali za swoja prace zadnego
wynagrodzenia az do 1911 r., kiedy po raz pierwszy przyznano im staa pensje
w wysokosci 400 funtow rocznie. W 1931 r. sume te zmniejszono do 360 funtow, jednak zwykle rosa ona wraz z upywem czasu i np. w 1937 r. wynosia juz
600 funtow, w 1977 r. 6270 funtow i w 2004 r. 57 485 funtow. Poziom
wynagrodzenia parlamentarzysty z 2004 r. nie wydaje sie niski, zwaszcza jesli
uswiadomimy sobie, ze podana kwota nie obejmuje roznych dodatkow i ulg, do
ktorych ma on prawo. Jest ono przeciez ponad trzy razy wyzsze od przecietnego
zarobku brytyjskiego kierowcy autobusu i okoo dwa razy wyzsze od przecietnego wynagrodzenia nauczyciela w szkole sredniej. Jednak rowna 400 funtow rocznie (okoo 6 funtow tygodniowo) pensja czonka parlamentu z 1911 r.
wydaje sie dosc niska, a przeciez w ciagu nastepnych 20 lat obnizya sie
ona o 10%.
Jednak, jak powszechnie wiadomo, ceny dobr i usug rowniez zmieniay sie
wraz z upywem czasu, zwykle rosnac. Poniewaz ceny w 1911 r. byy o wiele
nizsze od cen dzisiejszych, nie jest jasne, czy poziom zycia parlamentarzysty
w 1911 r. by wyzszy, czy tez nizszy niz dzisiaj.
W poprzednim rozdziale przygladalismy sie sposobowi, w jaki ekonomisci wykorzystuja produkt krajowy brutto, mierzac ilosc dobr i usug wytwarzanych przez gospodarke. W tym rozdziale zbadamy, jak mierza oni ogolny
poziom kosztow utrzymania. Chcac porownac pensje czonka parlamentu row-
Mierzenie kosztow utrzymania
53
na 400 funtow w 1911 r. z dzisiejsza pensja parlamentarzysty, musimy znalezc

jakis sposob zamiany kwot pieniadza w sensowne miary siy nabywczej.
Wasnie taka funkcje spenia statystyczna miara nazywana wskaznikiem cen
konsumenta (consumer price index, CPI). Przyjrzawszy sie konstrukcji tego
wskaznika, zbadamy, w jaki sposob mozemy wykorzystac ten indeks cen do
porownania kwot pieniadza pochodzacych z roznych okresow.
Wskaznik cen konsumenta umozliwia obserwacje zmian kosztow utrzymania. Kiedy wskaznik ten zwieksza sie, przecietna rodzina zmuszona jest wydac
wiecej pieniedzy, aby utrzymac dotychczasowy poziom zycia. Terminem inflacja (inflation) ekonomisci nazywaja sytuacje, kiedy ogolny poziom cen w gospodarce wzrasta. Natomiast stopa inflacji (inflation rate) oznacza procentowa
zmiane tego poziomu cen w porownaniu z poprzednim okresem. Jak sie przekonamy w nastepnych rozdziaach, inflacja jest jednym z najbaczniej obserwowanych aspektow sytuacji makroekonomicznej; stanowi ona takze kluczowa
zmienna, od ktorej zaleza dziaania politykow gospodarczych. Ten rozdzia
stanowi wstep do analizy polityki gospodarczej. Zawiera on opis sposobu, w jaki
ekonomisci mierza stope inflacji, wykorzystujac przy tym wskaznik cen konsumenta.
2.1
Wskanik cen konsumenta
Wskaznik cen konsumenta (CPI) lub inaczej indeks cen
Wskaznik cen
konsumenta (CPI)
konsumenta stanowi miare ogolnego poziomu cen dobr i usug
jest miara kosztu
kupowanych przez typowego nabywce. Co miesiac odpowiednia
cakowitego dobr
i usug, kupowanych
instytucja panstwowa w Wielkiej Brytanii jest to UK Office for
przez typowego
National Statistics (ONS; Brytyjskie Narodowe Biuro Statystycznabywce.
ne) oblicza i publikuje wskaznik cen konsumenta. W tym
podrozdziale opiszemy sposob konstrukcji tego wskaznika, a takze problemy
towarzyszace jego pomiarowi. Porownamy go rowniez z deflatorem PKB, inna
miara ogolnego poziomu cen, ktora analizowalismy w poprzednim rozdziale.
Jak oblicza si wskanik

cen konsumenta?
Kiedy ONS oblicza wskaznik cen konsumenta i stope inflacji, wykorzystuje
dane o poziomie cen tysiecy dobr i usug. Chcac dokadnie zrozumiec,
jak powstaja te informacje statystyczne, zbadajmy prosta gospodarke, w ktorej
nabywcy kupuja tylko dwa dobra: hot-dogi i hamburgery. W tablicy 2.1
przedstawiono 5 etapow pracy ONS.
54
TABLICA 2.1
Przykad oblicze wskanika cen konsumenta i stopy inflacji

W tablicy pokazano, w jaki sposob jest obliczany wskaznik cen konsumenta i stopa inflacji
w przypadku hipotetycznej gospodarki, w ktorej nabywcy kupuja tylko hot-dogi i hamburgery.
Krok 1. Zbadaj nabywcow w celu okreslenia staego koszyka dobr
4 hot-dogi, 2 hamburgery
Krok 2. Ustal ceny kazdego z dobr w poszczegolnych latach
Lata
Cena hot-dogow
(w euro)
Cena hamburgerow
(w euro)
2004
2005
2006
1
2
3
2
3
4
Krok 3. Oblicz koszt koszyka dobr w poszczegolnych latach

2004
2005
2006
(1 euro za hot-doga 4 hot-dogi) + (2 euro za hamburgera 2 hamburgery) = 8 euro

Krok 4. Okresl jeden rok jako bazowy (2004) i oblicz wskaznik cen konsumenta
w poszczegolnych latach
2004
2005
2006
(8 euro/8 euro) 100 = 100

(14 euro/8 euro) 100 = 175
(20 euro/8 euro) 100 = 250
Krok 5. Wykorzystaj wskaznik cen konsumenta do obliczenia stopy inflacji

w porownaniu z poprzednim rokiem
2005
2006
(175 100)/100 100 = 75%

(250 175)/175 100 = 43%
1. Dokonaj wyboru koszyka dobr. Pierwszym krokiem w trakcie obliczania

wskaznika cen konsumenta jest ustalenie, ktore ceny sa najwazniejsze dla
typowego nabywcy. Jesli kupuje on wiecej hot-dogow niz hamburgerow,
cena hot-dogow jest wazniejsza od ceny hamburgerow, a zatem jej wpyw na
wynik pomiaru wysokosci kosztow utrzymania powinien byc wiekszy. UK
Office for National Statistics okresla odpowiednie wagi, ustalajac, jaki
koszyk dobr i usug kupuje typowy nabywca. W przykadzie z tablicy nabywa
on koszyk skadajacy sie z 4 hot-dogow i 2 hamburgerow.
2. Ustal ceny. Drugim krokiem w trakcie obliczania wskaznika cen konsumenta
jest ustalenie cen wszystkich dobr i usug w koszyku we wszystkich
analizowanych okresach. W tablicy pokazano ceny hot-dogow i hamburgerow w 3 roznych latach.
55
3. Oblicz wartosc koszyka. Trzecim krokiem jest wykorzystanie danych o cenach w celu obliczenia kosztu koszyka dobr i usug w roznych okresach.
Tablica zawiera te obliczenia dla kazdego z trzech analizowanych lat.
Zauwaz, ze w obliczeniach tych zmieniaja sie tylko ceny. Nie zmieniajac
skadu koszyka dobr (4 hot-dogi i 2 hamburgery), oddzielamy wpyw zmian
cen od wpywu wszelkich zmian ilosciowych, ktore mogyby nastapic w tym
samym czasie.
4. Wybierz rok bazowy i oblicz wskaznik. Czwartym krokiem jest wybranie roku
bazowego, stanowiacego punkt odniesienia, z ktorym sa porownywane
inne lata. W celu obliczenia wskaznika nalezy podzielic cene koszyka dobr
i usug w konkretnym roku przez cene tego koszyka w roku bazowym,
a nastepnie pomnozyc powstay iloraz przez 100. Uzyskana liczba stanowi
wskaznik cen konsumenta. W przykadzie z tablicy rokiem bazowym jest
2004. W tym roku koszyk hot-dogow i hamburgerow kosztuje 8 euro, a zatem
jego cena w poszczegolnych latach jest dzielona przez 8 euro i mnozona
przez 100. Wskaznik cen konsumenta wynosi 100 w 2004 r. (w roku
bazowym wskaznik jest zawsze rowny 100), a w 2005 r. 175. Oznacza to,
ze cena tego koszyka w 2005 r. stanowi 175% jego ceny w roku bazowym.
Innymi sowy, koszyk dobr, ktory kosztuje 100 euro w roku bazowym,
w 2005 r. ma juz wartosc 175 euro. Podobnie, wskaznik cen konsumenta
wynosi 250 w 2006 r., wskazujac, ze poziom cen w 2006 r. stanowi 250%
poziomu cen w roku bazowym.
5. Oblicz stope inflacji. Piaty krok polega na wykorzystaniu wskaznika cen
konsumenta w obliczeniach stopy inflacji, ktora stanowi wyStopa inflacji
jest wyrazona
razona w procentach zmiane wskaznika cen w porownaniu
w procentach zmiana
z rokiem poprzednim. Innymi sowy, stopa inflacji w dwoch
wskaznika cen
porownaniu
nastepujacych po sobie kolejno latach jest obliczana w naste- z rokiemw poprzednim.
pujacy sposob:
stopa inflacji
w roku 2 = 100 (CPI w roku 2 CPI w roku 1)/CPI w roku 1.
W przykadzie stopa inflacji rowna sie 75% w 2005 r. i 43% w 2006 r.
Chociaz ten przykad jest uproszczony rzeczywisty swiat, poniewaz dotyczy jedynie dwoch dobr, pokazuje on, w jaki sposob ONS oblicza wskaznik cen
konsumenta i stope inflacji. W kazdym miesiacu instytucja ta zbiera i przetwarza
dane o cenach tysiecy dobr i usug. Nastepnie, zgodnie z opisana piecioetapowa
procedura, ustala, jak szybko rosnie koszt utrzymania typowego nabywcy. Kiedy
ONS wydaje swoj comiesieczny komunikat o wysokosci wskaznika cen konsumenta, zwykle mozesz usyszec te liczbe w wieczornych wiadomosciach
telewizyjnych lub znalezc ja w gazetach nastepnego dnia.
Niezaleznie od wskaznika cen konsumenta dla caej gospodarki, ONS
oblicza rowniez wskazniki cen oddzielnie dla podkategorii dobra i usugi,
56
a takze wskaznik cen producenta ( producer price index, PPI),

ktory jest miara wartosci koszyka dobr i usug, kupowanych przez
przedsiebiorstwa, a nie przez nabywcow. Poniewaz w ostatecznym
rachunku przedsiebiorstwa przerzucaja swoje koszty na konsumentow w formie wyzszych cen dobr konsumpcyjnych, informacje
o zmianach wskaznika cen producenta czesto sa uznawane za przydatne przy
prognozowaniu zmian wskaznika cen konsumenta.
Wskaznik
cen producenta
stanowi miare kosztu
nabycia koszyka dobr
i usug, kupowanego
przez przedsiebiorstwa.
Problemy zwizane z mierzeniem

kosztw utrzymania
Wskaznik cen konsumenta ma mierzyc zmiany kosztow utrzymania. Innymi
sowy, pomaga ustalic, o ile powinny wzrosnac dochody, aby poziom zycia sie
nie zmieni. Jednak wskaznik ten nie jest doskonaa miara kosztow utrzymania.
Powszechnie znane, a jednak trudne do rozwiazania, sa 3 problemy powstajace
przy obliczaniu wskaznika cen konsumenta.
Pierwszy problem jest nazywany problemem substytucji (substitution bias).
Zmieniajace sie z roku na rok ceny nie zmieniaja sie w takim samym stopniu:
jedne ceny rosna bardziej, a inne mniej. Nabywcy reaguja na te zroznicowane
zmiany cen, kupujac mniej dobr, ktorych ceny bardzo wzrosy, i kupujac wiecej
dobr, ktorych ceny wzrosy w mniejszym stopniu, a moze nawet spady. Innymi
sowy, konsumenci przestawiaja sie na dobra, ktore podrozay stosunkowo
mniej. Jesli wskaznik cen jest obliczany przy zaozeniu staego koszyka dobr, ta
mozliwosc zastepowania dobr przez nabywcow jest ignorowana, co sprawia, ze
wskaznik przeszacowuje wzrost kosztow utrzymania w danym roku.
Ramka 2.1
Co to jest koszyk dbr odpowiadajcy CPI?
Ustalajc formu, zgodnie z ktr jest obliczany wskanik cen konsumenta, ONS prbuje
uwzgldni wszystkie te dobra i usugi, ktre kupuje typowy nabywca. Co wicej, instytucja ta
usiuje przypisa tym dobrom i usugom wagi, odpowiadajce wielkoci zakupw kadego
z nich.
Na rysunku 2.1 widzimy podzia wydatkw konsumentw w 2005 r. midzy gwne
kategorie dbr i usug. Dwie najwiksze pozycje to wypoczynek i kultura oraz transport, na
ktre przypada odpowiednio 15,1% oraz 14,8% wydatkw typowego nabywcy.
Transport obejmuje wydatki na zakup samochodw, paliwa, na przejazdy autobusami itp.,
a wypoczynek i kultura wydatki na bilety do kina lub opery, bilety na mecze pikarskie
i mecze rugby, abonament pacony za studio fitness itp. Nastpn co do wielkoci kategori
stanowi wydatki na wizyty w restauracjach i hotelach (13,9%), a potem wydatki na cele
mieszkaniowe, zaopatrzenie w wod i opa, a take na ywno i napoje bezalkoholowe
(odpowiednio: 10,6% i 10,5%). Kolejne miejsce zajmuj wydatki na: meble oraz wyposaenie
57
gospodarstwa domowego i jego konserwacj (6,5%); odzie i obuwie (6,3%); napoje

alkoholowe i wyroby tytoniowe (4,6%); czno opaty pocztowe i telefoniczne itp.
(2,5%); usugi suby zdrowia i edukacj (odpowiednio: 2,4% i 1,7%).
Na rysunku uwzgldniono rwnie wydatki rne (11,1% wszystkich wydatkw),
obejmujce wszystkie te rzeczy, ktre nabywcy kupuj i ktre nie pasuj do adnej innej
kategorii, takie jak wydatki na fryzjera i pogrzeb.
RYSUNEK 2.1
Typowy koszyk dbr i usug

Na rysunku pokazano, w jaki sposob typowy nabywca brytyjski dzieli swoje wydatki miedzy
rozmaite rodzaje dobr i usug.

Z
Przyjrzyjmy sie prostemu przykadowi. Powiedzmy, ze w roku bazowym

jabka sa tansze niz gruszki, wiec nabywcy kupuja wiecej jabek niz gruszek.
Konstruujac swoj koszyk dobr, ONS umiesci w nim wiecej jabek niz gruszek.
Zaozmy, ze w nastepnym roku gruszki sa tansze od jabek. Oczywiscie,
nabywcy zareaguja na te zmiany cen, kupujac wiecej gruszek i mniej jabek.
Jednak, obliczajac wskaznik cen konsumenta, ONS posuguje sie koszykiem
dobr o staym skadzie, co w istocie oznacza przyjecie zaozenia, ze konsumenci
nadal kupuja jabka w niezmienionej ilosci mimo wzrostu ich ceny. Sprawia to,
ze wskaznik cen konsumenta znacznie przeszacowuje rzeczywisty wzrost kosztow utrzymania.
Drugi problem dotyczacy CPI ma zwiazek z pojawianiem sie nowych dobr.
58
W takiej sytuacji mozliwosci wyboru nabywcow sie zwiekszaja. Ta wieksza

roznorodnosc sprawia z kolei, ze kazdy funt staje sie cenniejszy, wiec nabywcy
potrzebuja mniej funtow, aby utrzymac dany poziom zycia. Jednak poniewaz
wskaznik cen konsumenta jest obliczany przy wykorzystaniu koszyka dobr
i usug o staym skadzie, nie odzwierciedla on tej zmiany siy nabywczej funta.
Znowu posuzmy sie przykadem. Kiedy na rynku pojawiy sie odtwarzacze
wideo, nabywcy uzyskali mozliwosc ogladania w domu ulubionych filmow.
Byo to wygodniejsze i tansze w porownaniu z wizyta w kinie. Doskonay
wskaznik kosztow utrzymania zareagowaby na wprowadzenie na rynek odtwarzacza wideo, informujac o spadku kosztow utrzymania. Jednak wskaznik
cen konsumenta nie zmniejszy sie na skutek pojawienia sie tego dobra.
Ostatecznie ONS zmieni skad standardowego koszyka dobr, uzupeniajac go
o odtwarzacz wideo, wiec od tej pory wskaznik ten odzwierciedla zmiany ceny
tego dobra. Niemniej, poczatkowe zmniejszenie sie kosztow utrzymania, towarzyszace wprowadzeniu odtwarzacza wideo na rynek, nigdy nie znalazo odbicia
w zmianie poziomu tego wskaznika.
Trzecim problemem dotyczacym wskaznika cen konsumenta jest pomijanie
zmian jakosci. Kiedy w pewnym roku jakosc jakiegos dobra sie pogarsza,
wartosc funta sie zmniejsza, nawet jesli cena tego dobra sie nie zmienia.
Podobnie, jesli jakosc dobra polepsza sie z roku na rok, wartosc funta sie
zwieksza. W swoich obliczeniach ONS stara sie uwzglednic zmiany jakosci.
Jesli jakosc pewnego dobra w koszyku sie zmienia np. kiedy w pewnym roku
pewien model samochodu zostaje wyposazony w silnik o wiekszej liczbie koni
mechanicznych lub kiedy zmniejsza sie zuzywana przez ten pojazd ilosc
benzyny to aby uwzglednic ten fakt, UK Office for National Statistics
dokonuje dostosowawczej zmiany ceny tego dobra. W gruncie rzeczy sprowadza
sie to do proby obliczenia ceny koszyka dobr o staej jakosci.
Oto inny przykad: w 2004 r., obliczajac wskaznik cen konsumenta, ONS
po raz pierwszy zacza uwzgledniac kamery cyfrowe, z czym wiaza sie omawiane wczesniej problemy zwiazane z rozszerzaniem koszyka o nowe dobra.
Jednakze w przypadku kamer nastepuje bardzo szybki postep technologiczny, bo
takie ich parametry, jak zoom i liczba magapikseli, ktore wpywaja na jakosc
wykonanego zdjecia, sa nieustannie i szybko ulepszane. Mimo ze przecietna
cena kamery cyfrowej w pewnym okresie moze sie nie zmieniac, jej przecietna
jakosc moze sie znacznie zwiekszyc. UK Office for National Statistics usiuje to
uwzglednic w swoich obliczeniach, stosujac przy tym metode znana jako
dostosowywanie ceny do wartosci uzytkowej. Metoda ta polega na ustaleniu
przecietnego poziomu waznych cech (np. rozmiary ekranu ciekokrystalicznego,
liczba megapikseli, cechy zoomu) typowej kamery cyfrowej, a nastepnie na
dokonywaniu odpowiedniej zmiany jej ceny wtedy, kiedy ktoras z tych cech sie
zmienia, poniewaz dobro to zostaje ulepszone.
Mimo tych wysikow zmiany jakosci stanowia nadal trudny do rozwiazania
problem, poniewaz jakosc jest bardzo trudno mierzalna cecha dobra.
59
Wskanik cen konsumenta,

zharmonizowany wskanik cen konsumenta
i wskanik cen detalicznych
Przed 2003 r. w Wielkiej Brytanii poziom cen mierzono zwykle za pomoca
wskaznika znanego pod nazwa wskaznika cen detalicznych (retail price index,
RPI). Jednak w grudniu 2003 r. brytyjski minister finansow ogosi, ze od tej
pory wszystkie komunikaty na temat polityki gospodarczej, a zwaszcza inflacji
i cen, beda dotyczyc wskaznika cen konsumenta, a nie wskaznika cen detalicznych. Tym samym zmiany poziomu CPI stay sie gowna miara inflacji. Na czym
polega roznica miedzy CPI a RPI i co byo przyczyna tego przestawienia sie?
Wskaznik cen detalicznych rozni sie od wskaznika cen konsumenta przede
wszystkim konkretnymi dobrami i usugami, ktore waczono do koszyka, a takze
rodzajem branych pod uwage gospodarstw domowych. Wskaznik cen konsumenta nie uwzglednia wielu dobr i usug, ktore ujmuje z kolei wskaznik cen
detalicznych. Chodzi gownie o koszty zwiazane z mieszkaniem, takie jak
podatek gminny1 oraz patnosci odsetek z tytuu kredytu hipotecznego. W przypadku CPI nie zostaja one wziete pod uwage, aby uniknac sytuacji, kiedy wzrost
stop procentowych powoduje podwyzke podatkow gminnych lub patnosci
z tytuu odsetek od kredytu hipotecznego, co sprawia, ze mimo iz realna
presja inflacyjna w gospodarce moze sie nie zmienic rosnie z kolei stopa
inflacji mierzona za pomoca RPI. Dalej, wskaznik cen konsumenta dotyczy
wszystkich prywatnych gospodarstw domowych, podczas gdy wskaznik cen
detalicznych nie uwzglednia najbogatszych 4% gospodarstw domowych, a takze
gospodarstw emerytow, w przypadku ktorych przynajmniej 3/4 dochodu pochodzi z zasikow spoecznych. Indeks cen konsumenta obejmuje rowniez
mieszkancow zinstytucjonalizowanych gospodarstw domowych, takich jak domy studenckie, a takze przybyszow z zagranicy odwiedzajacych Wielka Brytanie. W efekcie uwzglednia on pewne pozycje, ktorych nie ujmuje indeks cen
detalicznych, takie jak opaty maklerow giedowych, opaty pobierane przez
szkoy wyzsze za zakwaterowanie w akademikach i czesne pacone przez
zagranicznych studentow za studia. Oba wskazniki roznia sie takze pewnymi,
bardzo drobnymi szczegoami, ktore dotycza sposobu mierzenia cen (chodzi np.
o sposob uwzgledniania zmian jakosci dobra). Ogolnie, te dwa mierniki
zmieniaja sie w bardzo podobny sposob, chociaz w ostatnich latach wskaznik
cen konsumenta zwykle wzrasta wolniej niz wskaznik cen detalicznych
(w latach 19962004 roznica wynosia przecietnie okoo 0,5% rocznie). Spowodowane jest to gownie tym, ze CPI nie obejmuje wiekszosci kosztow zwiazanych z mieszkaniem, ktore uwzglednia wskaznik cen detalicznych (przez
ostatnie kilka lat w Wielkiej Brytanii koszty te rosy stosunkowo szybko).
1
Podatek gminny w Wielkiej Brytanii jest odpowiednikiem polskiego podatku od nieruchomosci ( przyp. red. nauk.).
60
Powstaje pytanie: skoro CPI i RPI sa do siebie tak podobne, to po co

wprowadzono ten pierwszy wskaznik? Jednym z powodow jest to, ze niektorzy
ekonomisci sadza, iz wskaznik cen konsumenta lepiej odpowiada pojeciu
ogolnego poziomu cen, wykorzystywanemu w analizie makroekonomicznej.
Natomiast inni twierdza, ze wskaznik ten moze byc mylacy, poniewaz zaniza
koszty zwiazane z mieszkaniem, nie uwzgledniajac spat odsetek od kredytow
hipotecznych i podatkow gminnych. Jednak gownym powodem zastosowania
CPI jest to, ze jego konstrukcja jest taka sama jak konstrukcja wskaznikow
stosowanych w innych krajach Unii Europejskiej. Poniewaz sposob obliczania
tych wskaznikow cen jest w roznych krajach identyczny, w Europie nazywa sie
TABLICA 2.2
Stopy inflacji w krajach Unii Europejskiej

Kraj
Austria
Belgia
Cypr
Czechy
Dania
Estonia
Finlandia
Francja
Niemcy
Grecja
Wegry
Irlandia
Wochy
otwa
Litwa
Luksemburg
Malta
Holandia
Polska
Portugalia
Sowacja
Sowenia
Hiszpania
Szwecja
Wielka Brytania
r o d o: Eurostat.
Z
Roczny wzrost
HICP w 2004 r.
(w %)
2,5
1,9
3,9
2,5
1,0
4,8
0,1
2,2
2,2
3,1
5,5
2,4
2,4
7,4
2,8
3,5
1,9
1,2
4,4
2,6
5,8
3,3
3,3
0,9
1,6
61
je zharmonizowanymi wskaznikami cen konsumenta (harmonized index of

consumer prices, HICP). Umozliwiaja one bezposrednie porownania stop
inflacji w roznych krajach Unii Europejskiej. Porownania takie nie sa mozliwe
przy wykorzystaniu krajowych wskaznikow cen konsumenta z powodu zroznicowania pola widzenia wskaznika i metody jego konstrukcji. Wskaznik cen
konsumenta, publikowany przez UK Office for National Statistics, jest w rzeczywistosci brytyjskim HICP.
Zharmonizowany wskaznik cen konsumenta zosta stworzony i bedzie
doskonalony przez Eurostat, czyli urzad statystyczny Unii Europejskiej, we
wspopracy z urzedami statystycznymi krajow czonkowskich, takimi jak brytyjski ONS. Jego zakres i budowa zostay okreslone za pomoca serii obowiazujacych prawnie przepisow Unii Europejskiej. Wskaznik cen konsumenta jest po
prostu nazwa zharmonizowanego wskaznika cen konsumenta, stosowana w Wielkiej Brytanii.
W tablicy 2.2 dla wszystkich krajow czonkowskich Unii Europejskiej
podalismy, obliczone za pomoca HICP, roczne stopy inflacji w 2004 r. Poniewaz wiemy, ze sposob obliczania tego wskaznika cen jest taki sam w kazdym
kraju, mozna bezposrednio porownac te liczby i ocenic, w jakim stopniu doszo
do zblizenia sie poziomu stop inflacji w poszczegolnych krajach Unii. Na
rodkowo-Wschodniej, ktore
przykad, mozemy dostrzec, ze w krajach Europy S
ostatnio przyaczyy sie do Unii, inflacja jest wzglednie wysoka. Na przykad,
roczna stopa inflacji na otwie wynosia 7,4%, a inflacja: w Estonii, na
Wegrzech, w Polsce i na Sowacji przewyzszaa 4% rocznie. Jednak Sowenia
z roczna stopa inflacji rowna 3,3% radzia sobie rownie dobrze jak Hiszpania
i odrobine lepiej niz Luksemburg, w ktorym roczna stopa inflacji rownaa sie
3,5%. Litwa, gdzie roczna stopa inflacji wyniosa 2,8%, zbliza sie do niskich
stop inflacji duzych gospodarek Unii Europejskiej, takich jak Niemcy, Francja
i Wielka Brytania.
Deflator PKB a wskanik cen konsumenta

W poprzednim rozdziale zbadalismy inna miare ogolnego poziomu cen w gospodarce, czyli deflator PKB, ktory stanowi stosunek nominalnego PKB do
realnego PKB. Poniewaz nominalny PKB jest miara biezacej produkcji wycenionej za pomoca cen biezacych, a realny PKB miara biezacej produkcji
wycenionej w cenach roku bazowego, deflator PKB informuje o stosunku
biezacego poziomu cen do poziomu cen z roku bazowego.
Chcac precyzyjnie zmierzyc tempo wzrostu cen, ekonomisci i politycy
gospodarczy obserwuja poziom zarowno deflatora PKB, jak i wskaznika cen
konsumentow. Zwykle oba te wskazniki podaja podobne informacje. Jednak
dwie wazne roznice miedzy tymi wskaznikami moga sprawic, ze te dane zaczna
sie od siebie roznic.
62
Pierwsza roznica polega na tym, ze deflator PKB informuje o cenach

wszystkich dobr i usug wytwarzanych w kraju, podczas gdy wskaznik cen
konsumenta o cenach dobr i usug kupowanych przez konsumentow. Na przykad, zaozmy, ze cena samolotu wyprodukowanego przez British Aerospace
i sprzedanego Royal Air Force wzrosa. Mimo ze samolot ten stanowi czesc
PKB, nie wchodzi on w skad koszyka dobr i usug kupowanego przez typowego
konsumenta. Wzrost jego ceny przyczynia sie zatem do zwiekszenia poziomu
deflatora PKB, lecz nie powoduje wzrostu wskaznika cen konsumenta.
Oto inny przykad. Zaozmy, ze Volvo podnosi cene swoich pojazdow.
Poniewaz samochody te sa produkowane w Szwecji, nie stanowia one czesci
brytyjskiego PKB. Jednak brytyjscy klienci kupuja samochody firmy Volvo,
a wiec wchodza one w skad koszyka dobr typowego nabywcy. Wzrost ceny
importowanego dobra konsumpcyjnego, takiego jak volvo, wpywa zatem
na poziom wskaznika cen konsumenta, lecz nie oddziauje na poziom deflatora PKB.
Druga roznica miedzy deflatorem PKB i CPI dotyczy tego, w jaki sposob
rozne ceny sa wazone, w celu uzyskania jednej liczby, ktora informuje
RYSUNEK 2.2
Dwie miary inflacji

Na rysunku widzimy stope inflacji w Wielkiej Brytanii, czyli wyrazona w procentach zmiane
ogolnego poziomu cen, ktora zmierzono za pomoca zarowno deflatora PKB, jak i wskaznika cen
konsumenta, posugujac sie przy tym danymi rocznymi z okresu po 1989 r. Zauwaz, ze te obie miary
inflacji zachowuja sie prawie tak samo.
r o d o: Jak rysunku 2.1.

Z
63
o ogolnym poziomie cen. Wskaznik cen konsumenta powstaje w wyniku porownania biezacej ceny danego koszyka dobr i usug z jego cena w roku bazowym.
UK Office for National Statistics dokonuje zmiany skadu koszyka jedynie co
jakis czas. Natomiast deflator PKB powstaje w wyniku porownania ceny
wytwarzanych obecnie dobr i usug z cena tych samych dobr i usug w roku
bazowym. Skad grupy dobr i usug wykorzystywanej w celu obliczenia defltora
PKB zmienia sie zatem automatycznie wraz z upywem czasu. Roznica ta nie
jest wazna, jesli wszystkie ceny zmieniaja sie o tyle samo, jednak jesli ceny
roznych dobr i usug zmieniaja sie w roznym stopniu, sposob, w jaki je wazymy,
jest istotny i wpywa na ogolna stope inflacji.
Na rysunku 2.2 widzimy stope inflacji w Wielkiej Brytanii, mierzona za
pomoca zarowno deflatora PKB, jak i wskaznika cen konsumenta dla lat
19892004. Mozna atwo zauwazyc, ze niekiedy oba mierniki roznia sie od
siebie, co dotyczy zwaszcza stopy inflacji po 1996 r. Deflator PKB wykazuje
przy tym wyzsze tempo rocznej inflacji. Jednak obie miary zwykle zmieniaja sie
w te sama strone i obie wykazuja wzglednie niskie stopy inflacji.
Szybki sprawdzian
Wyjanij oglnie, co prbuj zmierzy ekonomici za pomoc wskanika cen
konsumenta, a take jak go si oblicza.
2.2
Korygowanie zmiennych ekonomicznych
o efekty inflacji
Celem obliczen ogolnego poziomu cen w gospodarce jest umozliwienie porownania wyrazonych w pieniadzu zmiennych, ktore pochodza z roznych okresow.
Teraz, kiedy wiemy juz, jak oblicza sie wskazniki cen, przyjrzymy sie, jak
moglibysmy je wykorzystac w celu dokonania porownania pewnej kwoty
z przeszosci z pewna kwota z terazniejszosci.
Kwoty pienidza pochodzce

z rnych okresw
Na poczatek wrocimy do kwestii wynagrodzenia czonkow parlamentu za prace.
Czy wynagrodzenie w wysokosci 400 funtow rocznie, wypacone po raz
pierwszy parlamentarzystom w 1911 r., byo wysokie, czy tez niskie w porownaniu z dzisiejszym wynagrodzeniem?
64
Chcac odpowiedziec na to pytanie, musimy znac poziom cen zarowno

w 1911 r., jak i dzisiaj. Czesc wzrostu wynagrodzenia czonkow parlamentu
stanowi jedynie rekompensate dzisiejszego wyzszego poziomu cen. W celu
porownania wysokosci wynagrodzenia parlamentarzystow dzis i przed laty
musimy odpowiednio powiekszyc wynagrodzenie z 1911 r., uwzgledniajac
inflacje i zamieniajac funty z tego roku na dzisiejsze funty. Wielkosc tej
inflacyjnej korekty zalezy od wielkosci wskaznika wzrostu cen.
Dane statystyczne z przeszosci pokazuja, ze brytyjski wskaznik cen
konsumenta, dla ktorego rokiem bazowym jest 1911, czyli wskaznik rowny
w tym roku 100, w 2004 r. osiagnaby poziom 5040 (zgodnie z najnowszymi
danymi rocznymi, jakie byy dostepne w czasie pisania tego rozdziau). Ogolny
poziom cen wzros zatem 50,4 razy (5 040/100 = 50,4). Mozemy wykorzystac
te dane, aby wyrazic wynagrodzenie parlamentarzystow z 1911 r. w funtach
z 2004 r. Obliczenia wygladaja nastepujaco:
poziom cen w 2004 r.
wynagrodzenie
wynagrodzenie z 1911 r. = w funtach z 1911 r.
=
poziom cen w 1911 r.
5 040
= 20 160 funtow.
= 400 funtow
100
Okazuje sie, ze wynagrodzenie za prace wypacane parlamentarzyscie
w 1911 r. stanowi ekwiwalent wypacanego dzisiaj wynagrodzenia w wysokosci
nieco wyzszej niz 20 000 funtow. To mniej niz przecietne roczne wynagrodzenie
we wszystkich zawodach z 2004 r., wynoszace nieco ponad 25 000 funtow.
Jednoczesnie jest to tylko okoo 1/3 wynagrodzenia czonka parlamentu,
wypacanego w 2004 r. i wynoszacego 57 000 funtow. W takim sensie
parlamentarzysci odniesli zatem sukces.
STUDIUM PRZYPADKU
Korekta inflacyjna
Ktory film by najbardziej popularnym filmem wszech czasow? Odpowiedz

moze Cie zaskoczyc. Miara popularnosci filmu jest zwykle wysokosc przychodow z jego sprzedazy na caym swiecie. Zgodnie z takim kryterium w koncu
2004 r. pierwsze miejsce na odpowiedniej liscie zajmowa Titanic (wszed na
ekrany w 1997 r.), potem Wadca pierscieni: powrot krola z 2003 r., Harry
Potter i kamien filozoficzny z 2001 r. oraz Gwiezdne wojny epizod 1: mroczne
widmo z 1999 r. Jednak ranking ten pomija oczywisty, lecz wazny fakt: ceny,
w tym ceny biletow do kina, wzrastaja wraz z upywem czasu. Kiedy skorygujemy wielkosc przychodow o wpyw inflacji, obraz sytuacji zmienia sie zasadniczo.
65
TABLICA 2.3
Najbardziej popularne filmy wszech czasw

(dane po uwzgldnieniu inflacji)
Film
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Rok wejscia
na ekrany
Przemineo z wiatrem
Gwiezdne wojny
Dzwieki muzyki
E.T.
Dziesiecioro przykazan
Titanic
Szczeki
iwago
Doktor Z
Ksiega dzungli
Krolewna Sniezka i siedmiu krasnoludkow
1939
1977
1965
1982
1956
1997
1975
1965
1967
1937
r o d o: The Movie Times (http://www.the-movie-times.com).

Z
W tablicy 2.3 widzimy liste dziesieciu najbardziej popularnych filmow

wszech czasow, uszeregowanych wedug wielkosci dochodow ze sprzedazy
biletow na caym swiecie, skorygowanej o wpyw inflacji. Gwiezdne wojny
z 1977 r. przesuwaja sie na miejsce drugie, natomiast Dzwieki muzyki zajmuja
miejsce trzecie, a miejsce pierwsze przypada Przemineo z wiatrem z 1939 r.
Film ten znacznie wyprzedzi Titanica, ktory spad na miejsce szoste. W latach
trzydziestych XX w. nikt nie mia jeszcze w domu telewizora i do kina chodzio
34 razy wiecej osob niz dzis. Jednak filmy powstae w tych czasach rzadko
pojawiaja sie w rankingach popularnosci, poniewaz ceny biletow byy wowczas
o wiele nizsze od dzisiejszych cen. Kiedy, uwzgledniajac inflacje, dokonamy
odpowiedniej korekty, Scarlett i Rhett wypadaja o wiele lepiej, podobnie jak
niezka, Apsik, S pioszek i pozostae piec krasnoludkow (miejsce
Krolewna S
dziesiate na liscie). Do 1977 r., kiedy na ekrany weszy Gwiezdne wojny,
telewizor sta sie dobrem powszechnego uzytku (ludzie uzyskali dostep nawet do
wielu programow telewizyjnych jednoczesnie). Drugie miejsce tego filmu na
wiadomej liscie (po uwzglednieniu inflacji) moze sprawic, ze Luke Skywalker
wywrze na nas jeszcze wieksze wrazenie.
Indeksacja
Jak sie przed chwila przekonalismy, kiedy porownujemy kwoty pieniadza
pochodzace z roznych okresow, wykorzystujemy wskazniki cen w celu usuniecia skutkow inflacji. Tego rodzaju korekty moga dotyczyc wielu procesow
66
w gospodarce. Kiedy na mocy obowiazujacej w sensie prawnym umowy pewna

ilosc pieniadza jest automatycznie korygowana o wskaznik inflacji, mowi sie
e jest indeksowana (indexed).
Indeksacja jest zmiana o niej, z
wielkosci pewnej kwoty
Na
przykad, wiele dugookresowych umow, zawieranych
pieniadza, dokonywana
biorstwa i zwiazki zawodowe, wprowadza czesautomatycznie na mocy przez przedsie
umowy prawnej, majaca
indeksacje pac z wykorzystaniem wskazciowa

lub
cakowita
na celu uwzglednienie
nika cen konsumenta. Taki wzrost wynagrodzenia nazywa sie
skutkow inflacji.
dodatkiem wyrownujacym wzrost kosztow utrzymania (cost-of-living allowance, COLA), ktory automatycznie powieksza pace
wtedy, kiedy rosnie CPI.
Rowniez progi podatkowe, czyli poziomy dochodu, po przekroczeniu
ktorych zmieniaja sie stopy opodatkowania, sa czesto zmieniane w cyklu
rocznym, zaleznie od tempa inflacji, chociaz w zdecydowanej wiekszosci krajow
formalnie nie podlegaja one indeksacji. Jednak w istocie rzeczy system podatkowy nie jest indeksowany, mimo ze byc moze powinien byc indeksowany, co ma wiele szczegoowych przyczyn. Dokadniej zajmiemy sie tymi
sprawami w dalszych czesciach tej ksiazki, przy okazji omawiania kosztow
inflacji.
Realne i nominalne stopy procentowe

Korygowanie zmiennych ekonomicznych o efekty inflacji jest szczegolnie
wazne, a niekiedy rowniez bardzo trudne, w przypadku danych o stopach
procentowych. Kiedy lokujesz swoje oszczednosci na rachunku w banku,
dostajesz odsetki od ulokowanej kwoty. Odwrotnie, kiedy zaciagasz w banku
pozyczke, aby kupic samochod, pacisz odsetki od tej pozyczki. Oprocentowanie
stanowi przysza patnosc za transfer pieniedzy dokonany w przeszosci. W efekcie stopom procentowym zawsze towarzyszy porownywanie wartosci kwot
pieniadza, ktore pochodza z roznych okresow. Chcac w peni zrozumiec
dziaanie stop procentowych, powinnismy wiedziec, jak je korygowac o skutki
inflacji.
Rozwazmy przykad. Zaozmy, ze Mildred lokuje 1000 euro na rachunku
bankowym, ktory jest oprocentowany zgodnie z roczna stopa procentowa rowna
10%. Po upywie roku dziewczyna dostaje odsetki w wysokosci 100 euro
i wyjmuje z banku swoje 1100 euro. Czy Mildred jest wowczas bogatsza
o 100 euro, niz bya wtedy, kiedy przed rokiem lokowaa w tym banku swoje
1000 euro?
Odpowiedz zalezy od tego, co rozumiemy przez sowo bogatsza. Mildred
ma teraz o 100 euro wiecej niz przed rokiem. Innymi sowy, kwota posiadanych
przez nia euro zwiekszya sie o 10%. Jednak jesli w tym samym czasie ceny
wzrosy, za kazde euro Mildred moze teraz kupic mniej niz przed rokiem. Sia
nabywcza pieniedzy dziewczyny nie zwiekszya sie zatem o 10%. Jesli stopa
inflacji wynosia 4%, ilosc dobr, ktore moze ona kupic, wzrosa jedynie o 6%.
67
Jesli zas tempo inflacji wynioso 15%, cena dobr powiekszya sie bardziej niz
liczba euro na rachunku Mildred. W takim przypadku sia nabywcza pieniedzy
dziewczyny w rzeczywistosci zmalaa o 5%.
Ta stopa procentowa, zgodnie z ktora bank nalicza odsetki, jest nazywana
nominalna stopa procentowa (nominal interest rate), a stopa
Nominalna
procentowa
procentowa skorygowana o skutki inflacji realnastopaprocen- jest ta stopa
stopa procentowa,
towa (real interest rate). Zwiazek nominalnej stopy procentowej ktora zwykle obrazuje
z rynku;
i realnej stopy procentowej mozemy opisac w nastepujacy sposob: nie jestinformacje
ona skorygowana
realna
nominalna
stopa procentowa = stopa procentowa stopa inflacji.
o skutki inflacji.
Realna stopa procentowa
jest ta stopa procentowa,
ktora zostaa skorygowana
o skutki inflacji.
stopy
Realna stopa procentowa stanowi roznice nominalnej

procentowej i stopy inflacji. Nominalna stopa procentowa infor-
RYSUNEK 2.3
Realne i nominalne stopy procentowe

Na rysunku pokazano realne i nominalne stopy procentowe w Wielkiej Brytanii, wykorzystujac przy
tym dane miesieczne od 1975 r. Nominalna stopa procentowa jest stopa oprocentowania trzymiesiecznych bonow skarbowych. Realna stopa procentowa jest rowna nominalnej stopie procentowej minus roczna stopa inflacji, ktorej miara jest wskaznik cen detalicznych. Zauwaz, ze
nominalna i realna stopa procentowa nie zawsze zmieniaja sie w podobny sposob.
r o d o: Bank of England; UK Office for National Statistics.

Z
68
muje o tym, jak powieksza sie liczba funtow lub euro na Twoim rachunku
bankowym w miare upywu czasu. Realna stopa procentowa obrazuje to, jak
szybko zwieksza sie sia nabywcza srodkow zgromadzonych na Twoim rachunku bankowym.
Na rysunku 2.3 widzimy realne i nominalne stopy procentowe w Wielkiej
Brytanii po 1975 r. Nominalna stopa procentowa stanowi stope procentowa
trzymiesiecznych bonow skarbowych. Realna stope procentowa obliczono,
odejmujac od tej nominalnej stopy procentowej roczna stope inflacji. W tym
przypadku jako miara inflacji posuzylismy sie wskaznikiem cen detalicznych.
Mozna atwo dostrzec, ze realna i nominalna stopa procentowa nie zawsze
zmieniaja sie dokadnie tak samo. Na przykad, w koncu lat siedemdziesiatych
XX w. nominalne stopy procentowe byy wysokie. Jednak poniewaz tempo
inflacji rowniez byo bardzo duze, realne stopy procentowe byy niskie. Co
wiecej, w niektorych latach realne stopy procentowe byy ujemne, poniewaz
inflacja pomniejszaa oszczednosci ludzi szybciej, niz powiekszay je patnosci
odsetek, naliczanych zgodnie z nominalnymi stopami procentowymi. Natomiast
w latach dziewiecdziesiatych XX w. nominalne stopy procentowe byy niskie.
Poniewaz jednak inflacja bya rowniez niska, realne stopy procentowe byy
wzglednie wysokie. W nastepnych rozdziaach, badajac przyczyny i skutki
zmian stop procentowych, powinnismy pamietac o rozroznianiu realnych i nominalnych stop procentowych.
Szybki sprawdzian
Czonkowie brytyjskiego parlamentu otrzymywali roczne wynagrodzenie w wysokoci: 360 funtw w 1931 r., 600 funtw w 1937 r., 6270 funtw w 1977 r., 57 485
funtw w 2004 r. Jeli 1911 uznamy za rok bazowy (CPI = 100), okae si, e
wskanik cen konsumenta wynosi: 151 w 1931 r., 164 w 1937 r., 1335 w 1977 r.
i 5040 w 2004 r. Ile wynosia warto wynagrodzenia brytyjskiego parlamentarzysty w kadym z tych lat, wyraona w funtach o wartoci z 2004 r.?
Podsumowanie
W ostatnich latach realna wartosc najwazniejszych walut, takich jak funt, euro
i dolar, nie bya stabilna. Norma sta sie nieustanny wzrost ogolnego poziomu
cen w rozwinietych gospodarkach, np. brytyjskiej, innych krajow europejskich
i amerykanskiej. W miare upywu czasu taka inflacja zmniejsza sie nabywcza
kazdej jednostki pieniadza. Kiedy porownujemy nominalna wartosc kwot
pieniadza pochodzacych z roznych okresow, wazne jest, abysmy pamietali, ze
dzisiejszy funt nie jest taki sam jak funt sprzed 20 lat, a takze najprawdopodobniej funt, ktorym bedziemy dysponowali za 20 lat.
69
W tym rozdziale pokazalismy, w jaki sposob ekonomisci mierza ogolny

poziom cen w gospodarce i jak wykorzystuja wskazniki cen w celu skorygowania zmiennych ekonomicznych o efekty inflacji. Ta analiza stanowi jedynie
punkt wyjscia. Nie zbadalismy jeszcze przyczyn i skutkow inflacji, a takze jej
zwiazkow z innymi zmiennymi ekonomicznymi. Chcac to zrobic, musimy wyjsc
poza kwestie pomiaru. Wasnie to jest naszym nastepnym zadaniem. Wyjasniwszy w dwoch poprzednich rozdziaach, jak ekonomisci mierza zmienne makroekonomiczne i ceny, jestesmy teraz gotowi do budowy modeli, za pomoca
ktorych tumaczy sie zmiany tych zmiennych, zachodzace w dugim i krotkim
okresie.
Streszczenie
Wskaznik cen konsumenta informuje o zmianie kosztu zakupu koszyka dobr

i usug w porownaniu z tym kosztem w roku bazowym. Jest on wykorzystywany do mierzenia ogolnego poziomu cen w gospodarce. Wyrazona w procentach zmiana CPI stanowi miare tempa inflacji.
Trzy powody sprawiaja, ze wskaznik cen konsumenta jest niedoskonaa miara
kosztow utrzymania. Po pierwsze, nie uwzglednia on mozliwosci stopniowego przestawiania sie nabywcow na dobra, ktore staja sie wzglednie
tansze. Po drugie, nie uwzglednia on wzrostu siy nabywczej pieniadza,
spowodowanego pojawianiem sie nowych dobr. Po trzecie, jego wskazania sa
zakocane przez zmiany jakosci dobr i usug. Te trudnosci pomiaru powoduja,
ze CPI zawyza tempo inflacji.
Chociaz deflator PKB takze mierzy ogolny poziom cen w gospodarce, rozni
sie on od wskaznika cen konsumenta, poniewaz dotyczy dobr i usug, ktore sa
produkowane, a nie dobr i usug, ktore sa konsumowane. W efekcie dobra
importowane wpywaja na poziom wskaznika cen konsumenta i nie wpywaja
na poziom deflatora PKB. W dodatku wskaznik cen konsumenta dotyczy
staego koszyka dobr, a deflator PKB grupy dobr i usug, ktorej skad
zmienia sie automatycznie wraz ze zmianami struktury PKB.
Pochodzace z roznych okresow dane wyrazone w pieniadzu (np. w euro) nie
umozliwiaja porownania siy nabywczej. Chcac porownac kwote pieniadza
z przeszosci z dzisiejsza kwota pieniadza, nalezy ustalic obecna wartosc tej
przeszej kwoty pieniadza, wykorzystujac w tym celu wskaznik cen.
Wiele roznych aktow prawnych i wiele prywatnych umow odwouje sie do
wskaznikow cen, wykorzystujac je w celu zniwelowania skutkow inflacji.
Kompensowanie skutkow inflacji jest szczegolnie wazne w przypadku stop
procentowych. Informacje o stopie procentowej dotycza zwykle nominalnej
stopy procentowej. W tym przypdku chodzi o tempo wzrostu kwoty pieniadza, ulokowanej na rachunku oszczednosciowym. Natomiast realna stopa
procentowa rowna sie nominalnej stopie procentowej pomniejszonej o tempo
inflacji.
70
Wskaznik cen konsumenta (CPI), s. 53

Stopa inflacji, s. 55
Wskaznik cen producenta, s. 56
Indeksacja, s. 66
Nominalna stopa procentowa, s. 67
Realna stopa procentowa, s. 67
1. Ktore z nastepujacych zdarzen, Twoim zdaniem, bardziej wpynie na wielkosc wskaznika cen konsumenta: wzrost cen kurczakow o 10% czy wzrost
cen kawioru o 10%? Dlaczego?
2. Opisz trzy problemy, ktore sprawiaja, ze wskaznik cen konsumenta jest
niedoskonaa miara kosztow utrzymania.
3. Ktory z tych wskaznikow wskaznik cen konsumenta czy tez deflator PKB
bardziej zareaguje na wzrost ceny okretu podwodnego dla Royal Navy?
Dlaczego?
4. W dugim okresie cena czekoladowego batonu wzrosa z 0,10 euro do
0,60 euro. W tym samym okresie wskaznik cen konsumenta wzros ze 150
do 300. Uwzgledniajac ogolne tempo inflacji, odpowiedz na pytanie, o ile
zmienia sie cena tego czekoladowego batona.
5. Wyjasnij, co to jest nominalna stopa procentowa i realna stopa procentowa.
Na czym polega ich zwiazek?
Zadania
1. Zaoz, ze ludzie konsumuja tylko trzy dobra, tak jak pokazano to w zestawieniu ponizej.
Wyszczegolnienie
Cena w 2003 r. (w euro)
Ilosc w 2003 r. (w sztukach)
Cena w 2004 r. (w euro)
Ilosc w 2004 r. (w sztukach)
Piki
Rakiety
tenisowe tenisowe
Cola
2
100
40
10
1
200
60
100
10
200
a. Ile wynosi wyrazona w procentach zmiana ceny kazdego z tych trzech

dobr i zmiana ogolnego poziomu cen?
b. Czy rakiety tenisowe podrozay, czy tez potaniay w porownaniu z cola?
Czy poziom zycia niektorych ludzi zmieni sie w porownaniu z poziomem
zycia innych ludzi? Odpowiedz uzasadnij.
2. Zaozmy, ze mieszkancy Vegopii wszystkie swoje dochody wydaja na
kalafiory, brokuy i marchew. W 2004 r. kupili oni 100 kalafiorow za
200 euro, 50 gowek broku za 75 euro i 500 marchwi za 50 euro. Natomiast
w 2005 r. nabyli 75 kalafiorow za 225 euro, 80 gowek broku za 120 euro
3.
4.
5.
6.
7.
8.
71
i 500 marchwi za 100 euro. Powiedzmy, ze rokiem bazowym jest 2004. Ile
wynosi wskaznik cen konsumenta w obu latach? Ile wynosi stopa inflacji
w 2005 r.?
Odwiedz serwis internetowy UK Office for National Statistics (http://www.
.ONS.gov.uk) i znajdz dane o wysokosci wskaznika cen konsumenta. Ile
w poprzednim roku wynios wskaznik dotyczacy wszystkich rodzajow
wydatkow? W przypadku jakich dobr ceny wzrosy najbardziej? W przypadku jakich dobr ceny wzrosy najmniej? Czy ktores z dobr potaniay? Czy
potrafisz wyjasnic te wszystkie zdarzenia?
Ktore z problemow dotyczacych konstrukcji wskaznika cen konsumenta
mozna zilustrowac za pomoca kazdej z nastepujacych sytuacji? Odpowiedzi
wyjasnij.
a. Wynalezienie walkmana przez Sony.
b. Wyposazenie samochodow w poduszki powietrzne.
c. Zwiekszone zakupy komputerow osobistych, spowodowane spadkiem
ich cen.
d. Rozpowszechnienie kamer cyfrowych.
e. Rozpowszechnienie samochodow spalajacych mao paliwa po wzroscie
cen benzyny.
Powiedzmy, ze rzad ustali poziom emerytury panstwowej w Wielkiej
Brytanii tak, ze corocznie wzrasta ona proporcjonalnie do wzrostu CPI (mimo
ze zdecydowana wiekszosc ekonomistow uwaza, iz wskaznik ten przeszacowuje rzeczywisty wzrost cen).
a. Powiedzmy, ze osoby starsze konsumuja taki sam rynkowy koszyk
dobr jak inne osoby. Czy taka polityka spowoduje, ze poziom zycia
osob starszych bedzie sie podnosi wraz z kazdym rokiem? Odpowiedz
uzasadnij.
b. Osoby starsze korzystaja z wiekszej liczby usug suzby zdrowia niz osoby
modsze, a ceny tych usug zwykle rosna szybciej od pozostaych dobr
i usug. Co, Twoim zdaniem, nalezy zrobic, aby ustalic, czy sytuacja osob
starszych rzeczywiscie polepsza sie z roku na rok?
Jak sadzisz, czym kupowany przez Ciebie koszyk dobr i usug rozni sie od
koszyka kupowanego przez typowe gospodarstwo domowe? Czy uwazasz, ze
ceny kupowanych przez Ciebie dobr i usug rosna szybciej, czy wolniej, niz
wynika to z poziomu CPI? Dlaczego?
W niektorych latach w pewnych krajach progi podatku dochodowego nie sa
podwyzszane w tempie rownym tempu inflacji. Jak sadzisz, co moze byc
powodem takiego postepowania panstwa? (Wskazowka: zjawisko to nosi
nazwe pezania progu; bracket kreep.)
Powiedzmy, ze pracownicy maja podjac decyzje o tym, jaka czesc swoich
dochodow zaoszczedzic na starosc. Czy powinni oni brac pod uwage
nominalna stope oprocentowania swoich oszczednosci, czy tez stope realna?
Odpowiedz uzasadnij.
72
9. Powiedzmy, ze pozyczkobiorca i pozyczkodawca uzgodnili poziom nominalnej stopy procentowej, ktora dotyczy zaciaganej pozyczki. Nastepnie okazao
sie, ze inflacja jest wyzsza, niz oczekiwano.
a. Czy dotyczaca tej pozyczki realna stopa procentowa jest wyzsza, czy
nizsza, niz oczekiwano?
b. Czy nieoczekiwanie wysoka inflacja staa sie przyczyna zyskow, czy strat
pozyczkodawcy? Jak jest w przypadku pozyczkobiorcy?

CZ II
GOSPODARKA
REALNA
W DUGIM OKRESIE
ROZDZIA 3
PRODUKCJA I WZROST
ezdzac po swiecie, widzisz ogromne zroznicowanie poziomu zycia. Przecietny mieszkaniec bogatego kraju, np. Europy Zachodniej, dysponuje
dochodem ponad 10 razy wiekszym od przecietnego mieszkanca kraju biednego,
takiego jak Indie, Indonezja, Nigeria. Te wielkie roznice dochodu znajduja
odzwierciedlenie w wielkich roznicach jakosci zycia. Kraje bogatsze maja
wiecej samochodow, telefonow, telewizorow, ich mieszkancy odzywiaja sie
lepiej, maja bezpieczniejsze mieszkania, lepsza suzbe zdrowia i duzsza
oczekiwana dugosc zycia.
Nawet w pojedynczych krajach poziom zycia zmienia sie wraz z upywem
czasu. W ciagu ostatniego stulecia w Wielkiej Brytanii przecietny poziom
dochodu, mierzony realnym PKB na osobe, ros w tempie okoo 1,3% rocznie.
Chociaz wartosc ta moze wydawac sie maa, taka stopa wzrostu powoduje, ze
przecietny dochod podwaja sie co 50 lat. To wasnie ten wzrost sprawi, ze
przecietny dochod w Wielkiej Brytanii jest dzis okoo 4 razy wyzszy od
przecietnego poziomu dochodu 100 lat temu. W efekcie poziom zycia typowego
Brytyjczyka jest w dzisiejszych czasach o wiele wyzszy od poziomu zycia jego
rodzicow, dziadkow i pradziadkow.
Tempo wzrostu gospodarczego jest bardzo rozne w roznych krajach.
W Azji Wschodniej, np. w Singapurze, Korei Poudniowej i na Tajwanie, przecietny dochod w ostatnich dziesiecioleciach zwieksza sie w tempie okoo 7%
rocznie. Takie tempo wzrostu powoduje, ze przecietny dochod podwaja sie co
mniej wiecej 10 lat. Za zycia jednego pokolenia te biedne kraje stay sie jednymi
z najbogatszych na swiecie. Natomiast w niektorych krajach afrykanskich,
np. w Czadzie, Etiopii i Nigerii, przecietny dochod nie zmieni sie od wielu lat.
Co jest przyczyna tych wielkich roznic? W jaki sposob kraje bogate moga
utrzymac swoj wysoki poziom zycia? Jakich srodkow powinny uzyc kraje
biedne, aby przyspieszyc tempo swojego wzrostu i doaczyc do krajow roz-
76
Gospodarka realna w dugim okresie
winietych? Te pytania naleza do najwazniejszych w makroekonomii. Laureat

Nagrody Nobla, ekonomista Robert Lucas, uja to kiedys w nastepujacy sposob:
Wpyw odpowiedzi na te pytania na poziom ludzkiego dobrobytu jest po prostu
zadziwiajacy: kiedy zaczynamy o nich myslec, trudno jest myslec o czymkolwiek innym.
W poprzednich dwoch rozdziaach analizowalismy, jak ekonomisci mierza
zmienne makroekonomiczne i poziom cen. W tym rozdziale rozpoczynamy
badanie czynnikow, ktore decyduja o zachowaniu tych zmiennych. Jak sie
przekonalismy, produkt krajowy brutto (PKB) stanowi miare zarowno dochodow cakowitych powstaych w gospodarce, jak i wydatkow cakowitych
poniesionych na wytworzone w tej gospodarce dobra i usugi. Poziom realnego
PKB jest dobrym miernikiem dobrobytu ekonomicznego, a wzrost realnego PKB
postepu ekonomicznego. W tym miejscu skoncentrujemy uwage na czynnikach, ktore w dugim okresie decyduja o poziomie i tempie wzrostu realnego
PKB. W dalszych czesciach tej ksiazki zbadamy krotkookresowe wahania
realnego PKB woko trendu dugookresowego.
Analiza skada sie z trzech czesci. Po pierwsze, badamy miedzynarodowe
dane o poziomie realnego PKB na osobe. Informacje te pozwola Ci, chocby
w przyblizeniu, uswiadomic sobie, jak bardzo sa zroznicowane poziom zycia
i tempo jego zmian w roznych krajach. Po drugie, badamy role produkcyjnosci,
czyli ilosci dobr i usug wytwarzanej przecietnie w ciagu godziny pracy
pracownika. Przekonamy sie zwaszcza, ze o poziomie zycia spoeczenstwa
decyduje produkcyjnosc jego pracownikow, a takze zbadamy czynniki, ktore
decyduja o produkcyjnosci spoeczenstwa. Po trzecie, poddamy analizie zwiazek
miedzy produkcyjnoscia a polityka gospodarcza, na ktora decyduje sie spoeczenstwo.
3.1
Wzrost gospodarczy na wiecie
Analize dugookresowego wzrostu gospodarczego zaczniemy od przedstawienia doswiadczen niektorych gospodarek. Tablica 3.1 zawiera informacje o wielkosci realnego PKB na osobe w 13 krajach. W przypadku kazdego z tych krajow dane dotycza okoo stulecia. Kolumny pierwsza i druga informuja o tym,
o jaki kraj i jaki okres chodzi. (Okresy roznia sie nieco zaleznie od kraju,
czego przyczyna jest zroznicowana dostepnosc danych.) W kolumnach trzeciej
i czwartej pokazano szacunki poziomu realnego PKB na osobe dla okresu sprzed
okoo 100 lat i ostatniego roku. Poniewaz celem w tym rozdziale sa porownania miedzynarodowe, dane o poziomie dochodu w roznych krajach wyrazamy
we wspolnej walucie. Ekonomisci czesto wykorzystuja w tym celu dolary
amerykanskie, wiec w tablicy 3.1 takze zdecydowalismy sie na takie rozwia-
77
Produkcja i wzrost
TABLICA 3.1
Odmienny przebieg wzrostu w rnych krajach
Lata
Realny PKB
na osobe
na poczatku
okresu
Realny PKB
na osobe
na koncu
okresu
Japonia
18902000
1 256
26 460
2,81
Brazylia
19002000
650
7 320
2,45
Kraj
Stopa wzrostu
(w ujeciu
rocznym,
w %)
Meksyk
19002000
968
8 810
2,23
Kanada
18702000
1 984
27 330
2,04
Niemcy
18702000
1 825
25 010
2,03
Chiny
19002000
598
3 940
1,90
Argentyna
19002000
1 915
12 090
1,86
Stany Zjednoczone
18702000
3 347
34 260
1,81
Indie
19002000
564
2 390
1,45
Indonezja
19002000
743
2 840
1,35
Wielka Brytania
18702000
4 107
23 550
1,35
Pakistan
19002000
616
1 960
1,16
Bangladesz
19002000
520
1 650
1,16
U w a g a: Realny PKB jest mierzony w dolarach amerykanskich z 2000 r.
r o d o: R.J. Barro, X. Sala-i-Martin, Economic Growth, McGraw-Hill, New York 1995, tablice 10.2 i 10.3;
Z
World Development Report 2002, tablica 1; obliczenia wasne autorow.
zanie. Dane urealnilismy, eliminujac wpyw inflacji i mierzac dochody w dolarach z 2000 r.
Prezentowane dane o poziomie realnego PKB na osobe pokazuja, ze
poziom zycia w roznych krajach jest bardzo zroznicowany. Na przykad, dochod
na osobe w Stanach Zjednoczonych jest okoo 9 razy wiekszy niz w Chinach
i okoo 14 razy wiekszy niz w Indiach. W krajach najbiedniejszych przecietny
dochod ma poziom w krajach rozwinietych niespotykany od wielu dziesiecioleci: realny dochod przecietnego obywatela Chin w 2000 r. jest mniej wiecej
rowny dochodowi przecietnego Brytyjczyka z 1870 r.; przecietny mieszkaniec
Bangladeszu w 2000 r. mia dochod nizszy niz przecietny Niemiec 100 lat temu.
Ostatnia kolumna tablicy zawiera informacje o stopie wzrostu gospodarczego we wszystkich krajach. Stopa wzrostu stanowi miare przecietnego
tempa wzrostu realnego PKB na osobe. Na przykad, w Wielkiej Brytanii
poziom realnego PKB na osobe w 1870 r. wynosi 4107 dolarow, a w 2000 r.
23 550 dolarow. Stopa wzrostu wynosia 1,35% rocznie. Oznacza to, ze jesli
realny PKB na osobe, zaczynajac z poziomu 4107 dolarow, zwiekszaby sie
o 1,35% w kazdym roku w ciagu 130 lat, w koncu tego okresu osiagnaby
78
poziom 23 550 dolarow. Oczywiscie ten realny PKB na osobe w rzeczywistosci

nie powieksza sie o dokadnie 1,35% w kazdym z tych lat; w niektorych latach
ros w wiekszym stopniu, a w innych latach w mniejszym stopniu. Stopa
wzrostu rowna 1,35% rocznie pomija krotkookresowe wahania woko trendu
dugookresowego i stanowi przecietna stope wzrostu realnego PKB na osobe
w Wielkiej Brytanii w ciagu wielu lat.
Kraje wymienione w tablicy 3.1 zostay uporzadkowne wedug kryterium
wysokosci stopy wzrostu, od krajow rozwijajacych sie najszybciej do krajow
rozwijajacych sie najwolniej. Na szczycie listy znajduje sie Japonia, ktorej stopa
wzrostu wynosia 2,81%. Przed 100 laty kraj ten nie by bogaty. Przecietny
dochod by w nim tylko odrobine wyzszy niz w Meksyku i o wiele nizszy niz
przecietny dochod w Argentynie, a w 1890 r. by mniejszy od dochodu Indii
w 2000 r. Jednak dzieki swojemu spektakularnemu wzrostowi Japonia jest
dzisiaj ekonomicznym supermocarstwem, a jej przecietny dochod jest tylko
nieco mniejszy od przecietnego dochodu w Stanach Zjednoczonych. Na dole
listy krajow z tablicy 3.1 znajduja sie Bangladesz i Pakistan, w ktorych tempo
wzrostu w ostatnim stuleciu wynosio jedynie 1,16% rocznie. W efekcie przecietny mieszkaniec tych krajow nadal zyje w skrajnej nedzy.
Zroznicowanie stop wzrostu sprawia, ze ranking krajow sporzadzony
wedug kryterium poziomu dochodu zmienia sie znacznie wraz z upywem
czasu. Jak sie przekonalismy, Japonia jest krajem, ktory przesuna sie w gore
w tym rankingu. Zwraca uwage fakt, ze pozycja Wielkiej Brytanii w tej
miedzynarodowej hierarchii pogorszya sie. W 1870 r. Zjednoczone Krolestwo
byo najbogatszym krajem na swiecie, z przecietnym dochodem o 20% wyzszym
od przecietnego dochodu w Stanach Zjednoczonych i ponaddwukrotnie wyzszym od przecietnego dochodu w Kanadzie. Dzis przecietny dochod w Wielkiej
Brytanii jest nizszy od przecietnego dochodu w tych dwoch byych koloniach
brytyjskich. Te dane pokazuja, ze najbogatsze kraje swiata nie maja zadnej
gwarancji, ze pozostana najbogatsze i ze mieszkancy najbiedniejszych krajow
swiata nie sa na zawsze skazani na zycie w nedzy. Jednak co wyjasnia te
przetasowania? Dlaczego niektore kraje rozwijaja sie bardzo szybko, podczas
gdy inne kraje w tym samym czasie rozwijaja sie wolno? Wasnie tymi
pytaniami zajmiemy sie w dalszej czesci naszych rozwazan.
Szybki sprawdzian
Ile w przyblieniu wynosi stopa wzrostu realnego PKB na osob w Twoim kraju?
Wska kraj, w ktrym wzrost by szybszy, a take kraj, w ktrym wzrost by
wolniejszy.
Produkcja i wzrost
79
Ramka 3.1
Czy jeste bogatszy od najbogatszej osoby na wiecie?
W padzierniku 1998 r. magazyn American Heritage opublikowa list najbogatszych Amerykanw wszech czasw. Pierwsze miejsce przypado Johnowi D. Rockefellerowi, przedsibiorcy naftowemu, ktry y w latach 18391937 i zaoy Standard Oil, firm znan dzi pod
nazw Esso (skrt od inicjaw Standard Oil i Exxon). Z wylicze magazynu wynika, e majtek Rockefellera wynosi 200 mld dzisiejszych dolarw, czyli by 4 razy wikszy od majtku
Billa Gatesa, producenta oprogramowania, ktry w 2004 r., a take przez ponad 10 ostatnich
lat, by najbogatszym Amerykaninem i najbogatszym czowiekiem na wiecie. Jednak
w kategoriach realnych Rockefeller by bogatszy.
Mimo swojego ogromnego bogactwa Rockefeller nie cieszy si wieloma udogodnieniami, ktre uznajemy dzi za oczywiste. Nie mg oglda telewizji, gra w gry wideo,
surfowa po Internecie lub wysa komu e-maila. W czasie letnich upaw nie chodzi
swojego domu za pomoc klimatyzacji. Przez wielk cz swojego ycia nie mg
podrowa samochodem lub samolotem, a take zadzwoni przez telefon do przyjaci
lub rodziny. Kiedy zachorowa, nie przyjmowa wielu lekarstw, takich jak antybiotyki,
ktre wspczeni lekarze rutynowo przepisuj w celu przeduenia i ulepszenia ludzkiego ycia.
Zastanw si teraz, ile pienidzy musiaby Ci kto zapaci, aby do koca ycia
zrezygnowa z tych wszystkich udogodnie, bez ktrych obywa si Rockefeller. Czy
zgodziby si na 200 mld dolarw? By moe nie... Czy mona zatem stwierdzi, e powodzi
Ci si lepiej ni Johnowi D. Rockefellerowi, rzekomo najbogatszemu czowiekowi wszech
czasw?
W poprzednim rozdziale przekonalimy si, e posugujc si standardowymi indeksami
cen, ktre su do porwnywania kwot pienidza pochodzcych z rnych okresw, nie
jestemy w stanie w peni uwzgldni skutkw pojawiania si nowych dbr w gospodarce.
W efekcie stopa inflacji okazuje si przeszacowana. Odwrotnie, oznacza to take, e stopa
realnego wzrostu gospodarczego jest niedoszacowana. Analiza ycia Rockefellera pokazuje,
jak wany moe si okaza ten problem. Bardzo szybki postp technologiczny sprawi, e
przecitna osoba, ktra yje w rozwinitej wspczesnej gospodarce, przez niektrych moe
zosta uznana za bogatsz od najbogatszej osoby wiata sprzed 100 lat, nawet jeli przecz
temu standardowe dane statystyczne.
Osobn sprawa jest to, czy zamienilibymy si miejscami z Billem Gatesem...
3.2
Znaczenie produkcyjnoci i czynniki,
ktre wpywaj na produkcyjno
W pewnym sensie wyjasnienie wielkiego zroznicowania poziomow zycia
w roznych krajach swiata jest bardzo atwe. Jak sie przekonamy, moze ono
zostac sprowadzone do jednego sowa produkcyjnosc. Jednak w innym sensie
80
te miedzynarodowe roznice sa bardzo zagadkowe. Chcac wyjasnic, dlaczego

w jednych krajach dochody sa az o tyle wyzsze niz w innych krajach,
powinnismy sie przyjrzec wielu czynnikom, od ktorych zalezy produkcyjnosc
spoeczenstwa.
Dlaczego produkcyjno
jest a tak wana?
Analize produkcyjnosci i wzrostu gospodarczego rozpocznijmy od stworzenia
prostego modelu, ktory nawiazuje do popularnej ksiazki Daniela Defoe z 1719 r.
pt. Robinson Crusoe. Wielu jest zdania, ze bya ona pierwsza angielska
powiescia. Byc moze pamietasz, ze Robinson Crusoe by rozbitkiem, ktory jako
jedyny przezy katastrofe swojego okretu i ktorego fale wyrzuciy na plazy na
bezludnej wyspie. Poniewaz bohater ten zy samotnie, sam owi ryby, uprawia
warzywa i robi sobie odziez, jego dziaania produkcje i konsumpcje ryb,
warzyw i odziezy mozemy uznac za prosta gospodarke. Badajac gospodarke
Robinsona Crusoe, mozemy dojsc do pewnych wnioskow, ktore odnosza sie
rowniez do bardziej zozonych i realistycznych gospodarek.
Od czego zalezy poziom zycia Robinsona? Odpowiedz jest oczywista. Jesli
zowi on wiele ryb, wyhoduje wiele warzyw i zrobi duzo ubran, bedzie zy
dostatnio. Jesli zas wyprodukuje mao, bedzie zy w biedzie. Jego poziom zycia
zalezy od jego zdolnosci wytwarzania dobr, poniewaz moze konsumowac tylko
to, co wytworzy.
Termin produkcyjnosc ( productivity) oznacza ilosc dobr
Produkcyjnosc
oznacza ilosc dobr
i
usug,
jaka pracownik jest w stanie wyprodukowac w ciagu
i usug, jaka pracownik
godziny pracy. W przypadku gospodarki Robinsona nie jest trudno
jest w stanie
wyprodukowac
zauwazyc, ze zwiekszenie sie produkcyjnosci jest gownym czynw ciagu godziny.
nikiem, od ktorego zalezy wzrost poziomu zycia. Im wiecej ryb jest
w stanie zowic Robinson w ciagu godziny, tym wiecej zje ich na obiad. Jesli
znajdzie lepsze miejsce do owienia, jego produkcyjnosc wzrosnie. Ten wzrost
produkcyjnosci sprawia, ze poziom zycia bohatera sie zwieksza: moze on teraz
zjesc dodatkowa rybe. Moze takze mniej czasu przeznaczyc na owienie ryb
i wiecej czasu poswiecic na produkcje innych dobr, ktore lubi.
Teza o kluczowym znaczeniu produkcyjnosci, jako czynnika okreslajacego
poziom zycia, jest tak samo prawdziwa w przypadku caych narodow jak
w przypadku Robinsona. Przypomnijmy, ze wytworzony w gospodarce produkt
krajowy brutto (PKB) mierzy naraz dwie rzeczy: cakowity dochod wszystkich
mieszkancow w tej gospodarce oraz cakowite wydatki na wytworzone w tej
gospodarce dobra i usugi. Moze on mierzyc jednoczesnie te dwie rzeczy,
poniewaz w przypadku gospodarki jako caosci musza sie one sobie
rownac. Ujmujac rzecz bardzo prosto, dochod powstay w gospodarce jest rowny
wartosci produkcji tej gospodarki.
Produkcja i wzrost
81
Podobnie jak Robinson, takze cae spoeczenstwo moze sie cieszyc wysokim poziomem zycia jedynie wtedy, kiedy jest w stanie wyprodukowac wiele
dobr i usug. Poziom zycia mieszkancow Europy Zachodniej jest wyzszy niz
poziom zycia mieszkancow Nigerii, poniewaz pracownicy europejscy sa bardziej produktywni niz pracownicy afrykanscy. Tempo wzrostu poziomu zycia
Japonczykow byo szybsze niz tempo wzrostu poziomu zycia mieszkancow
Argentyny, poniewaz produkcyjnosc japonskich pracownikow rosa szybciej
niz produkcyjnosc pracownikow argentynskich. Pamietaj, ze wedug jednej
z dziesieciu gownych zasad ekonomii poziom zycia zalezy od ilosci wyprodukowanych dobr i usug.
Chcac zatem zrozumiec ogromne roznice poziomu zycia w roznych krajch
i roznych czasach, musimy skoncentrowac uwage na produkcji dobr i usug.
Jednak dostrzezenie zwiazku miedzy poziomem zycia a produkcyjnoscia jest
tylko pierwszym krokiem. W sposob naturalny prowadzi on do nastepnego pytania: dlaczego gospodarki w pewnych krajach sa az o tyle lepsze w wytwarzaniu
dobr i usug od gospodarek w innych krajach?
Od czego zaley produkcyjno?

Produkcyjnosc jest niesychanie waznym czynnnikiem, od ktorego zalezy
poziom zycia Robinsona Crusoe. Jednak na jej poziom wpywa wiele okolicznosci. Na przykad, Crusoe owiby wiecej ryb, jesli: miaby wiecej
wedek; znaby najlepsze metody poowu; jego wyspa obfitowaaby w ryby;
wynalazby lepsza przynete. Kazdy z tych czynnikow, od ktorych zalezy produkcyjnosc Robinsona (mozemy je nazwac kapitaem rzeczowym, kapitaem
ludzkim, zasobami naturalnymi i wiedza technologiczna), ma swoj odpowiednik w bardziej zozonych i realistycznych gospodarkach. Rozwazmy je wszystkie po kolei.
Kapita rzeczowy. Pracownicy sa bardziej produktywni, jesli maja
Kapita rzeczowy
stanowi zasob
odpowiednie narzedzia pracy. Zasob wyposazenia i urzadzen wywyposazenia
korzystywanych do produkcji dobr i usug jest nazywany kapii urzadzen, ktore
wykorzystywane przy
taem rzeczowym ( physical capital) lub po prostu kapitaem saprodukcji
dobr i usug.
(capital). Na przykad, kiedy stolarze robia meble, posuguja sie
piami, tokarkami i wiertarkami. Wieksza liczba narzedzi umozliwia szybsze
i dokadniejsze wykonanie pracy. Innymi sowy, stolarz, ktory ma tylko
podstawowe reczne narzedzia, jest w stanie w ciagu tygodnia zrobic mniej mebli
niz stolarz dysponujacy skomplikowanym i specjalistycznym wyposazeniem do
obrobki drewna.
Jak byc moze pamietasz z rozdziau 2 Mikroekonomii, nakady wykorzystywane do produkcji dobr i usug, czyli np. praca i kapita, sa nazywane
czynnikami produkcji (factors of production). Wazna cecha kapitau jest to, ze
82
jako czynnik produkcji powstaje on w wyniku produkcji. Kapita jest takim

zuzywanym w trakcie procesu produkcyjnego nakadem, ktory w przeszosci
sam powsta jako efekt innego procesu produkcyjnego. Stolarz posuguje sie
tokarka, aby zrobic noge od stou. Wczesniej to narzedzie stanowio produkt
przedsiebiorstwa, ktore wytwarza tokarki. Kapita jest zatem czynnikiem produkcji, ktory suzy do wytwarzania roznych rodzajow dobr i usug, w tym
kolejnych porcji kapitau.
Kapita ludzki. Nastepnym czynnikiem, od ktorego zalezy produkcyjnosc, jest kapita ludzki (human capital). Ekonomisci wykorzystuja to pojecie do okreslenia wiedzy i kwalifikacji, ktore
pracownicy zdobywaja dzieki nauce, szkoleniom i gromadzeniu
doswiadczen. Kapita ludzki obejmuje umiejetnosci, ktore zostay
zdobyte we wczesnym dziecinstwie, w szkole podstawowej, szkole sredniej,
szkole wyzszej lub na uniwersytecie, a takze w czasie szkolenia zawodowego
dorosych osob, wchodzacych w skad zasobu siy roboczej.
Chociaz wiedza, umiejetnosci i doswiadczenie sa mniej realne od tokarek,
buldozerow i budynkow, kapita ludzki pod wieloma wzgledami przypomina
kapita rzeczowy, poniewaz zwieksza zdolnosc spoeczenstwa do wytwarzania
dobr i usug oraz jest czynnikiem produkcji, ktory powstaje w wyniku produkcji.
Wyprodukowanie kapitau ludzkiego wymaga nakadow w postaci nauczycieli,
wykadowcow, bibliotekarzy i czasu studentow. W istocie rzeczy studentow
mozna uznac za pracownikow wykonujacych wazna prace, polegajaca na
wytwarzaniu kapitau ludzkiego, ktory w przyszosci zostanie wykorzystany do
produkcji dobr i usug.
Kapita ludzki
stanowi wiedze
i umiejetnosci,
ktore pracownicy
zdobywaja dzieki nauce,
szkoleniu i gromadzeniu
doswiadczen.
Zasoby naturalne. Innym czynnikiem, od ktorego zalezy produkcyjnosc, sa zasoby naturalne (natural resources). W procesie
produkcji zasoby naturalne, takie jak ziemia, rzeki, zoza mineraow, stanowia nakady dane od natury. Przyjmuja one dwie formy: zasobow odnawialnych i zasobow nieodnawialnych. Las jest
przykadem zasobu odnawialnego. Kiedy zetniemy drzewo, na
jego miejscu mozna zasadzic sadzonke, ktora zostanie scieta
w przyszosci. Ropa naftowa jest przykadem zasobu nieodnawialnego. Poniewaz w naturze powstaje ona w trakcie procesu, ktory trwa wiele tysiecy, a nawet
milionow lat, na swiecie istnieje tylko jej ograniczony zasob. Kiedy juz cay
zasob ropy zostanie zuzyty, nie bedzie mozliwe stworzenie nowych pokadow
(przynajmniej nie w ciagu paru tysiecy lat).
Roznice ilosci posiadanych zasobow naturalnych sa jedna z przyczyn
zroznicowania poziomu zycia w roznych krajach swiata. Przyczyna historycznego sukcesu Stanow Zjednoczonych bya m.in. posiadana przez ten kraj
ogromna ilosc ziemi, ktora dobrze nadawaa sie do wykorzystania w rolnictwie.
Wspoczesnie niektore kraje na Bliskim Wschodzie, takie jak Kuwejt i Arabia
Dostarczane
przez przyrode
zasoby naturalne,
takie jak ziemia, wody,
zoza mineraow,
stanowia nakady,
ktore sa zuzywane
w procesie produkcji
dobr i usug.
Produkcja i wzrost
83
Saudyjska, sa bogate tylko dlatego, poniewaz na ich terenie znajduja sie jedne
z najwiekszych zoz ropy naftowej na swiecie.
Zasoby naturalne, choc bywaja wazne, nie sa warunkiem koniecznym
wysokiej produkcyjnosci gospodarki. Na przykad, Japonia jest jednym z najbogatszych krajow swiata, mimo ze ma niewiele zasobow naturalnych. Sukces
tego kraju sta sie mozliwy dzieki handlowi zagranicznemu. Japonia importuje
zasoby naturalne, ktorych potrzebuje, takie jak ropa naftowa. Jednoczesnie
eksportuje wytwarzane przez siebie dobra przemysowe do krajow, ktore
posiadaja wiele zasobow naturalnych.
Wiedza technologiczna. Kolejnym czynnikiem, od ktorego za- Wiedza technologiczna
to inaczej wiedza
lezy produkcyjnosc, jest wiedza technologiczna (technological
spoeczenstwa
knowledge), czyli wiedza spoeczenstwa o najlepszych metodach o najlepszych metodach
wytwarzania dobr
wytwarzania dobr i usug. Przed setkami lat zdecydowana wieki usug.
szosc Europejczykow i mieszkancow Ameryki Ponocnej pracowaa w gospodarstwach rolnych, poniewaz technologia wykorzystywana w rolnictwie wymagaa wielkich nakadow pracy w celu wyzywienia caej ludnosci.
Obecnie, dzieki postepowi technologicznemu w dziedzinie uprawy ziemi, niewielka czesc ludnosci Europy Zachodniej, Stanow Zjednoczonych i Kanady jest
w stanie wyprodukowac wystarczajaco duzo zywnosci, aby wyzywic wszystkich
mieszkancow tych krajow. Ta zmiana technologiczna sprawia, ze zasoby pracy
mogy zostac wykorzystane przy produkcji innych dobr i usug.
Wiedza technologiczna ma wiele form. Niekiedy jest ona ogolnie dostepna;
wystarczy, ze wykorzysta ja jedna osoba, aby wszyscy stali sie jej swiadomi.
Na przykad, kiedy Henry Ford z powodzeniem zastosowa tasme produkcyjna
w Stanach Zjednoczonych, producenci samochodow i innych dobr przemysowych na caym swiecie szybko skopiowali jego pomys. Inne rodzaje technologii
sa przedmiotem wasnosci: wiedza taka jest znana tylko temu przedsiebiorstwu,
ktore ja odkryo. Na przykad, jedynie Coca-Cola Company zna tajny przepis na
sporzadzanie swojego popularnego napoju. Jeszcze inne rodzaje wiedzy technologicznej sa przedmiotem wasnosci tylko w ciagu krotkiego okresu. Kiedy firma
farmaceutyczna opracuje recepture nowego lekarstwa, system patentowy zapewnia jej przejsciowe prawo do bycia jedynym wytworca tego leku. Jednak po
wygasnieciu patentu innym przedsiebiorstwom wolno podjac jego produkcje.
Wszystkie te rodzaje wiedzy technologicznej sa wazne dla produkcji dobr i usug
w gospodarce.
Warto rozrozniac wiedze technologiczna i kapita ludzki. Choc sa one ze
soba scisle powiazane, istnieje takze wazna roznica miedzy nimi. Wiedza
technologiczna jest wynikiem rozumienia przez spoeczenstwo sposobu dziaania swiata, natomiast kapita ludzki wynikiem zuzywania zasobow w celu
wyposazenia w te wiedze siy roboczej. Odwoujac sie do trafnej metafory,
mozemy powiedziec, ze wiedza jest cecha podrecznikow, ktorymi dysponuje
spoeczenstwo, a kapita ludzki iloscia czasu, ktora to spoeczenstwo
84
poswiecio na czytanie tych podrecznikow. Produkcyjnosc pracownikow zalezy

zarowno od jakosci dostepnych podrecznikow, jak i od ilosci czasu, ktora ludzie
przeznaczyli na ich studiowanie.
Szybki sprawdzian
Wymie i opisz cztery czynniki, od ktrych zaley produkcyjno pracownikw
w kraju.
Ramka 3.2
Funkcja produkcji
Opisujc zwizek midzy iloci nakadw zuywanych w trakcie produkcji a iloci powstaego produktu, ekonomici czsto posuguj si funkcj produkcji (production function).
Na przykad, przypumy, e Y oznacza wielko produkcji, L ilo pracy, K ilo
kapitau rzeczowego, H ilo kapitau ludzkiego, a N ilo zasobw naturalnych.
Moemy wtedy zapisa:
Y = AF(L, K, H, N),
gdzie F(L, K, H, N) jest funkcj, ktra pokazuje, jak nakady s czone ze sob w celu
wytworzenia gotowego produktu, natomiast A stanowi zmienn, ktra opisuje dostpn
technologi produkcji. Kiedy technologia zostaje udoskonalona, A si zwiksza, wic gospodarka wytwarza wicej gotowych produktw z kadej danej kombinacji nakadw.
Wiele funkcji produkcji ma cech nazywan staymi przychodami ze skali (constant
returns to scale). Jeli funkcja produkcji odznacza si staymi przychodami ze skali,
podwojenie wszystkich nakadw powoduje, e podwaja si rwnie wielko produkcji.
W sensie matematycznym funkcja produkcji ma stae przychody ze skali, jeli dla wszystkich
moliwych liczb x:
xY = AF(xL, xK, xH, xN).
W przypadku tego rwnania podwojenie wszystkich nakadw odpowiada sytuacji,
w ktrej x = 2. Jego strona prawa pokazuje podwojenie nakadw, a strona lewa podwojenie wielkoci produkcji.
To, e funkcja produkcji odznacza si staymi przychodami ze skali, ma interesujcy
skutek. Chcc zrozumie, na czym on polega, zamy, e x = 1/L. Wtedy powysze rwnanie
przybiera nastpujc form:
Y/L = AF(1, K/L, H/L, N/L).
Zauwa, e Y/L stanowi wielko produkcji przypadajc na 1 pracownika, czyli jest
miar produkcyjnoci. Z rwnania tego wynika, e produkcyjno zaley od iloci kapitau
rzeczowego przypadajcego na 1 pracownika (K/L), iloci kapitau ludzkiego przypadajcego
na 1 pracownika (H/L) i iloci zasobw naturalnych przypadajcych na 1 pracownika (N/L).
Produkcyjno zaley rwnie od stanu technologii, co pokazuje zmienna A. Rwnanie to
stanowi zatem matematyczne podsumowanie dokonanej przed chwil analizy czterech
czynnikw, od ktrych zaley poziom produkcyjnoci.
Produkcja i wzrost
85
STUDIUM PRZYPADKU
Czy brak zasobw naturalnych zahamuje wzrost?
Liczba ludnosci na swiecie jest dzis znacznie wieksza niz przed stuleciem
i wielu ludzi cieszy sie o wiele wyzszym poziomem zycia niz ich przodkowie.
Przedmiotem niekonczacej sie dyskusji jest to, czy ow wzrost liczby ludnosci
i poziomu zycia moze trwac rowniez w przyszosci.
Wielu twierdzi, ze ilosc zasobow naturalnych wyznacza nieprzekraczalna
granice wzrostu gospodarki swiatowej. Moze sie wydawac, ze argument ten
jest trudny do odparcia. Skoro dostepny na swiecie zasob nieodnawialnych
zasobow naturalnych jest ograniczony, to w jaki sposob mozliwy miaby byc
nieskonczony wzrost liczby ludnosci, produkcji i poziomu zycia? Przeciez
w koncu zasoby ropy i surowcow mineralnych zaczna sie wyczerpywac. Czy
ich powiekszajacy sie niedobor nie spowoduje zahamowania wzrostu gospodarczego, a moze nawet obnizenia sie poziomu zycia?
Mimo pozornej susznosci tego rodzaju argumentacji zdecydowana wiekszosc ekonomistow raczej nie przejmuje sie takimi granicami wzrostu. Twierdza
oni, ze postep technologiczny zwykle umozliwia ich ominiecie. Jesli wspoczesna gospodarke porownamy z gospodarka z przeszosci, zauwazymy postep
w sposobie wykorzystania zasobow naturalnych. Nowoczesne samochody zuzywaja mniej paliwa na kazdy przejechany kilometr. Nowe domy sa lepiej
izolowane i wymagaja mniej energii do ogrzewania i chodzenia. Nowe, bardziej
skuteczne urzadzenia wiertnicze powoduja utrate mniejszej ilosci ropy podczas
jej wydobycia. Recycling umozliwia powtorne wykorzystanie niektorych nieodnawialnych zasobow. Wynalezienie paliw alternatywnych, takich jak etanol
(zamiast benzyny), powoduje, ze mozliwa jest substytucja zasobow nieodnawialnych zasobami odnawialnymi.
Przed 50 laty czesc konserwatywnych ekonomistow bya zaniepokojona
nadmiernym zuzyciem cyny i miedzi. W tamtych czasach byy to bardzo wazne
dobra: cyne wykorzystywano do produkcji wielu pojemnikow na zywnosc,
a miedz bya stosowana do produkcji przewodow telefonicznych. Niektorzy
zalecali przymusowy recycling oraz racjonowanie cyny i miedzi, aby pewna ich
ilosc zachowac dla przyszych pokolen. Jednak wspoczesnie plastik zastapi
cyne w roli materiau, z ktorego sa wytwarzane opakowania produktow
zywnosciowych, a do rozmow telefonicznych czesto wykorzystuje sie wytwarzane z piasku kable swiatowodowe. Postep technologiczny uczyni niektore
z zasobow naturalnych mniej niezbednymi.
Jednak czy te wszystkie wysiki wystarcza, aby umozliwic dalszy wzrost
gospodarczy? Krotka analiza cen zasobow naturalnych uatwi odpowiedz na to
pytanie. W gospodarce rynkowej rzadkosc zasobow znajduje odbicie w cenach
rynkowych. Jesli zasoby naturalne na swiecie konczyyby sie, ich ceny rosyby
w miare upywu czasu. Jednak w rzeczywistosci te ceny raczej spadaja, a nie
86
rosna. Ceny zasobow naturalnych (po uwzglednieniu ogolnej inflacji) sa najczesciej stabilne lub sie obnizaja. Wydaje sie, ze zdolnosc do oszczedzania tych
zasobow rosnie szybciej, niz wyczerpuje sie ich ilosc. Obserwacja cen rynkowych w zaden sposob nie uzasadnia przekonania, ze zasoby naturalne stanowia
granice wzrostu gospodarczego.
3.3
Wzrost gospodarczy
a polityka pastwa
Do tej pory ustalilismy, ze poziom zycia spoeczenstwa zalezy od jego zdolnosci
do wytwarzania dobr i usug, a produkcyjnosc od ilosci kapitau rzeczowego,
kapitau ludzkiego, zasobow naturalnych i wiedzy technologicznej. Zajmijmy sie
teraz problemem, ktory staraja sie rozwiazac politycy gospodarczy na caym
swiecie: co moze zrobic panstwo, aby zwiekszyc produkcyjnosc i poziom zycia?
O wanoci oszczdnoci i inwestycji

Poniewaz kapita stanowi czynnik produkcji, ktory sam powstaje w procesie
produkcji, spoeczenstwo jest w stanie zmienic jego ilosc, jaka dysponuje. Jesli
dzis gospodarka wytworzy wiele nowych dobr kapitaowych, jutro bedzie
dysponowaa wiekszym zasobem kapitau i bedzie zdolna wytworzyc wiecej
wszystkich rodzajow dobr i usug. Jednym ze sposobow zwiekszenia przyszej
produkcyjnosci jest zainwestowanie w produkcje kapitau wiekszej ilosci dostepnych dzis zasobow.
Wedug jednej z dziesieciu gownych zasad ekonomii z rozdziau 1 ludzie
zmuszeni sa dokonywac wyborow. Zasada ta jest szczegolnie wazna, kiedy
myslimy o akumulacji kapitau. Poniewaz zasoby sa rzadkie, przeznaczenie ich
wiekszej ilosci na produkcje kapitau wymusza poswiecenie mniejszej ilosci
zasobow na wytwarzanie dobr i usug na cele biezacej konsumpcji. Oznacza to,
ze chcac zwiekszyc inwestycje, dzieki ktorym powstaje kapita, spoeczenstwo musi zmniejszyc konsumpcje i zaoszczedzic wieksza czesc swojego
biezacego dochodu. Wzrost, ktory jest wynikiem akumulacji kapitau, nie
stanowi darmowego obiadu: aby moc sie cieszyc wieksza konsumpcja
w przyszosci, spoeczenstwo musi zrezygnowac z czesci dzisiejszej konsumpcji
dobr i usug.
W nastepnym rozdziale bardziej szczegoowo analizujemy, jak rynki
finansowe koordynuja oszczednosci i inwestycje. Badamy rowniez, jak dziaania
panstwa wpywaja na wielkosc oszczednosci i inwestycji. W tym miejscu wazne
Produkcja i wzrost
87
88
jest, aby zauwazyc, ze zwiekszenie oszczednosci i inwestycji jest jednym

ze sposobow, ktorymi panstwo jest w stanie pobudzic wzrost gospodarczy
i w dugim okresie podniesc poziom zycia.
Chcac zrozumiec znaczenie inwestycji dla wzrostu gospodarczego, przyjrzyj sie rysunkowi 3.1, na ktorym przedstawiono dane z 15 krajow. W czesci (a)
widzimy tempo wzrostu gospodarczego w kazdym z tych krajow w okresie
40 lat. Kraje uporzadkowano wedug kryterium przecietnej rocznej stopy wzrostu, od rozwijajacych sie najszybciej do rozwijajacych sie najwolniej. W czesci (b) widzimy odsetek PKB, przeznaczany w poszczegolnych krajach na
inwestycje. Korelacja miedzy wzrostem a inwestycjami, choc niedoskonaa, jest
silna. Kraje, ktore przekazuja na inwestycje duza czesc PKB, takie jak Korea
Poudniowa i Japonia, zwykle maja wysokie stopy wzrostu gospodarczego.
Kraje, ktore przekazuja na inwestycje maa czesc PKB, takie jak Rwanda
i Bangladesz, zwykle maja niskie stopy wzrostu gospodarczego. Analizy, ktore
dotycza wiekszych grup krajow, potwierdzaja istnienie tej silnej korelacji
miedzy inwestycjami a wzrostem.
Interpretacja tych danych wiaze sie jednak z pewnym problemem. Zgodnie
z analiza z dodatku do rozdziau 2 Mikroekonomii, korelacja dwoch zmiennych
nie rozstrzyga, ktora z nich jest przyczyna, a ktora skutkiem. Mozliwe jest, ze
duze inwestycje wywouja szybki wzrost gospodarczy, lecz mozliwe jest
rowniez, iz szybki wzrost powoduje duze inwestycje (moze zarowno szybki
wzrost, jak i duze inwestycje sa spowodowane dziaaniem trzeciej zmiennej,
ktora pominelismy w trakcie analizy). Same dane te nie wskazuja kierunku
zwiazku przyczynowego. Niemniej, poniewaz akumulacja kapitau w tak oczywisty i bezposredni sposob wpywa na produkcyjnosc, wielu ekonomistow
uznaje je za dowod, ze duze inwestycje sa przyczyna przyspieszenia wzrostu
gospodarczego.
Malejce przychody i efekt doganiania

Zaozmy, ze uwzgledniajac dane z rysunku 3.1, panstwo podjeo dziaania, ktore
doprowadziy do wzrostu krajowej stopy oszczednosci, czyli odsetka PKB
przeznaczanego na oszczednosci, a nie na konsumpcje. Jakie beda tego skutki?
Kiedy spoeczenstwo oszczedza wiecej, mniej zasobow musi zostac przeznaczone na produkcje dobr konsumpcyjnych, a wiecej na produkcje dobr
kapitaowych. W efekcie ilosc dobr kapitaowych w gospodarce sie zwieksza, co
powoduje wzrost produkcyjnosci i przyspieszenie tempa wzrostu PKB. Jednak
jak dugo bedzie sie utrzymywac ta wyzsza stopa wzrostu? Przyjmijmy, ze stopa
oszczednosci na trwae zostanie na nowym, wyzszym poziomie. Czy stopa
wzrostu PKB pozostanie na nowym, wyzszym poziomie nieskonczenie dugo,
czy tez jedynie przez pewien okres?
Zgodnie z tradycyjnym pogladem na proces produkcji, przychody z kapi-
Produkcja i wzrost
89
tau sa malejace (diminishing returns). Kiedy ilosc kapitau w gosMalejace przychody

pojawiaja sie wowczas,
podarce rosnie, przyrost produkcji wytwarzanej przez dodatkowa gdy wielkosc nakadow
jednostke kapitau maleje. Innymi sowy, gdy pracownicy dysporosnie, a przyrost
ci z dodatkowej
nuja juz duza iloscia kapitau wykorzystywanego przy produkcji korzys
jednostki nakadow
dobr i usug, dostarczenie im dodatkowej porcji kapitau zwieksza
maleje.
ich produkcyjnosc jedynie w niewielkim stopniu. Malejace przychody sprawiaja, ze zwiekszenie stopy oszczednosci przyspiesza wzrost gospodarczy jedynie na chwile. Kiedy wyzsza stopa oszczednosci umozliwia
nagromadzenie wiekszej ilosci kapitau, korzysci z dodatkowej ilosci kapitau
okazuja sie coraz mniejsze, co oznacza spowolnienie wzrostu. W dugim okresie
wyzsza stopa oszczednosci jest przyczyna wiekszej produkcyjnosci i dochodu,
lecz nie szybszego tempa wzrostu tych zmiennych. Mimo wszystko dugosc tego
dugiego okresu moze sie okazac znaczna. Analizy danych miedzynarodowych
dotyczacych wzrostu gospodarczego pokazuja, ze zwiekszenie stopy oszczednosci moze spowodowac istotne przyspieszenie wzrostu gospodarczego nawet
na kilka dziesiecioleci.
Malejace przychody z kapitau maja jeszcze jedna wazna konsekwencje:
kiedy kraj jest wzglednie ubogi, ceteris paribus atwiej jest mu osiagnac wysokie
tempo wzrostu. Ten wpyw warunkow poczatkowych na wzrost gospodarczy
niekiedy jest nazywany efektem doganiania (catch-up effect).
Efekt doganiania
na tym, ze wzrost
W krajach ubogich pracownicy sa pozbawieni nawet najbardziej polega
gospodarczy w krajach,
podstawowych narzedzi, wiec ich produkcyjnosc jest niska. Niektore sa ubogie,
jest zwykle szybszy
wielkie inwestycje przeznaczone na tworzenie dobr kapitaowych
niz w krajach,
znacznie zwiekszyyby produkcyjnosc tych pracownikow. Natoktore sa bogate.
miast w krajach bogatych pracownicy dysponuja duza iloscia
kapitau, ktory wykorzystuja w pracy, co czesciowo tumaczy ich wysoka
produkcyjnosc. Poniewaz ilosc kapitau przypadajaca w tych krajach na 1 pracownika jest juz tak duza, dodatkowe inwestycje przeznaczone na tworzenie
kapitau rzeczowego wywieraja stosunkowo niewielki wpyw na produkcyjnosc.
Oparte na danych miedzynarodowych badania wzrostu gospodarczego potwierdzaja istnienie tego rodzaju efektu doganiania: po wyeliminowaniu wpywu
innych zmiennych, takich jak odsetek PKB przeznaczany na inwestycje, kraje
ubogie zwykle rozwijaja sie w szybszym tempie niz kraje bogate.
Efekt doganiania pomaga wyjasnic niektore sposrod zagadkowych wynikow pokazanych na rysunku 3.1. W ciagu analizowanego okresu 40 lat Wielka Brytania przeznaczaa na inwestycje przecietnie okoo 20% swego PKB,
podczas gdy Chiny inwestoway okoo 17% PKB. Jednak Wielka Brytania
rozwijaa sie w tempie niemal dokadnie 2 razy nizszym od chinskiej rocznej
stopy wzrostu, ktora wynosia 4,3%. Wyjasnieniem jest efekt doganiania.
W 1960 r. PKB na osobe w Chinach wynosi okoo 1/14 poziomu w Wielkiej
Brytanii, co czesciowo byo spowodowane bardzo niskim poziomem chinskich
inwestycji w przeszosci. Z powodu niewielkiej poczatkowej ilosci kapitau
korzysci z tworzenia kapitau w Chinach byy o wiele wieksze, co zaowocowao
90
wyzsza stopa wzrostu gospodarczego w tym kraju. Podobny efekt jest oczywisty
dla kogos, kto porownuje Indie i Francje. W rozwazanym okresie roczna stopa
wzrostu gospodarczego w tych obu krajach wynosia okoo 2,7%, jednak rowna 27% francuska przecieta stopa inwestycji bya ponad 2 razy wieksza od indyjskiej stopy inwestycji, rownej 12,5%. Produkt krajowy brutto na osobe w Indiach w 1960 r. rowna sie jedynie okoo 1/10 PKB na osobe we Francji.
Efekt doganiania wystepuje rowniez w innych dziedzinach zycia. Kiedy np.
na koniec roku pewna szkoa przyznaje nagrode uczniowi, ktorego postepy
w nauce byy najwieksze, zwyciezca okazuje sie zwykle ktos, kto rozpocza rok
bez wiekszych osiagniec. Uczniom, ktorzy rozpoczynali rok, nie uczac sie, byo
atwiej osiagnac postep niz uczniom, ktorzy zawsze ciezko pracowali. Zauwaz,
ze dobrze byc uczniem, ktorego postepy w nauce byy najwieksze, jednak
jeszcze lepiej jest byc najlepszym uczniem. Podobnie, w ciagu minionych kilku
dziesiecioleci wzrost gospodarczy by o wiele szybszy w Korei Poudniowej niz
w Stanach Zjednoczonych, gdzie jednak PKB na osobe nadal jest wyzszy.
Inwestycje zagraniczne
Do tej pory analizowalismy, jak dziaania, ktorych celem jest zwiekszenie stopy
oszczednosci w pewnym kraju, moga spowodowac zwiekszenie sie inwestycji,
a dzieki temu przyspieszenie wzrostu gospodarczego w dugim okresie. Jednak
oszczednosci mieszkancow nie sa dla tego kraju warunkiem koniecznym inwestowania w nowy kapita. Alternatywa sa inwestycje zagraniczne.
Inwestycje zagraniczne przyjmuja kilka form. Firma BMW moze wybudowac fabryke samochodow w Portugalii. Inwestycja w tworzenie dobr kapitaowych, ktorej wascicielem i zarzadca jest podmiot zagraniczny, jest nazywana
bezposrednia inwestycja zagraniczna (foreign direct investment). Oto inna mozliwosc: obywatel Niemiec moze kupic akcje portugalskiego przedsiebiorstwa,
czyli nabyc udzia w jego wasnosci. Ta portugalska firma moze wykorzystac
przychody ze sprzedazy akcji w celu wybudowania nowej fabryki. Inwestycja,
ktora jest finansowana ze srodkow zagranicznych, lecz zarzadzana przez
mieszkancow kraju, jest nazywana zagraniczna inwestycja portfelowa ( foreign
portfolio investment). W obu przypadkach Niemcy oferuja niezbedne srodki, aby
zwiekszyc ilosc kapitau w Portugalii. Oznacza to, ze niemieckie oszczednosci
sa wykorzystywane do sfinansowania portugalskich inwestycji.
Inwestorzy zagraniczni inwestuja w danym kraju, poniewaz spodziewaja
sie osiagnac zyski ze swoich inwestycji. Fabryka samochodow BMW zwieksza
ilosc kapitau w Portugalii, a zatem przyczynia sie do wzrostu produkcyjnosci
portugalskich pracownikow i portugalskiego PKB. Jednak czesc tych dodatkowych dochodow BMW zabiera z powrotem do Niemiec w formie zysku.
Podobnie, kiedy niemiecki inwestor kupuje portugalskie akcje, ma prawo do
czesci zysku osiaganego przez portugalskie przedsiebiorstwo.
Produkcja i wzrost
91
W efekcie inwestycje zagraniczne nie wpywaja w taki sam sposob na

wszystkie mierniki wynikow gospodarowania. Przypomnijmy, ze produkt krajowy brutto jest dochodem osiagnietym w kraju zarowno przez jego mieszkancow,
jak i przez inne osoby, podczas gdy produkt narodowy netto jest dochodem
uzyskanym przez mieszkancow kraju zarowno u siebie, jak i za granica. Kiedy
BMW otwiera w Portugalii swoja fabryke samochodow, czesc osiaganych dochodow trafia do osob, ktore nie mieszkaja w tym kraju. W efekcie inwestycja
zagraniczna zwieksza dochody Portugalczykow (miara tych dochodow jest
PNB) o mniej, niz wynosi spowodowany przez nia przyrost produkcji w Portugalii (jego miara jest PKB).
Niemniej, inwestycje zagraniczne stanowia jeden ze sposobow umozliwiajacych krajowi wzrost gospodarczy. Chociaz czesc zyskow z tych inwestycji odpywa z powrotem do zagranicznych wascicieli, powiekszaja one zasob
kapitau, ktorym dysponuje gospodarka, co powoduje zwiekszenie sie produkcyjnosci i wynagrodzen. Co wiecej, inwestycje zagraniczne sa jednym ze
sposobow, dzieki ktoremu kraje ubozsze moga opanowac najnowoczesniejsza
wiedze technologiczna, powstaa i wykorzystywana w krajach bogatszych.
Wszystko to sprawia, ze wielu ekonomistow, doradzajacych rzadom w krajach
mniej rozwinietych, zaleca dziaania, ktorych celem jest pobudzenie inwestycji
zagranicznych. Czesto chodzi tu o usuniecie ograniczen, jakie panstwo nakada
na zagranicznych wascicieli krajowego kapitau.
wiatowy) jest miedzynarodowa organizacja, ktora
World Bank (Bank S
probuje przyciagnac kapita do krajow ubogich. Otrzymuje ona srodki od krajow
wysoko uprzemysowionych i wykorzystuje je do udzielania kredytow krajom
mniej rozwinietym, umozliwiajac im w ten sposob inwestowanie w budowe
drog, systemow kanalizacyjnych, szko i innego rodzaju kapitau. Oferuje ona
tym krajom rowniez usugi doradcze w zakresie najlepszego wykorzystania tych
wiatowy, tak jak Miedzynarodowy Fundusz Walutowy (Interfunduszy. Bank S
national Monetary Fund), powsta po II wojnie swiatowej. Jedna z nauk wynikajacych z wojny byo przekonanie, iz kryzys gospodarczy czesto prowadzi
do politycznych zakocen, miedzynarodowych napiec i zbrojnego konfliktu.
W interesie wszystkich krajow lezy zatem wspieranie gospodarczej prosperity na
wiatowy i Miedzynarodowy Fundusz Walutowy powcaym swiecie. Bank S
stay, aby dazyc do osiagniecia tego wspolnego celu.
Owiata
Jako czynnik, ktory przyczynia sie do dugookresowego rozwoju gospodarczego
kraju, inwestycje w tworzenie kapitau ludzkiego, czyli oswiata, sa rownie
wazne jak inwestycje w tworzenie kapitau rzeczowego. W krajach wysoko
uprzemysowionych Europy Zachodniej i Ameryki Ponocnej kazdy dodatkowy
rok spedzony w szkole zwieksza dochod pracownika przecietnie o okoo 10%.
92
W krajach rozwijajacych sie, gdzie kapita ludzki jest szczegolnie rzadki,

roznica miedzy wynagrodzeniami pracownikow wyksztaconych i pracownikow
niewyksztaconych jest nawet jeszcze wieksza. Politycy gospodarczy moga
zatem podniesc poziom zycia w kraju, dbajac o wysoki poziom nauczania
w szkoach i zachecajac mieszkancow do korzystania z tych szko.
Inwestycjom w tworzenie zarowno kapitau rzeczowego, jak i kapitau
ludzkiego towarzyszy koszt alternatywny. Uczac sie, studenci rezygnuja z dochodow z pracy, ktore mogliby w tym czasie osiagnac. W krajach rozwijajacych
sie dzieci czesto rezygnuja z nauki, choc korzysci z dodatkowego ksztacenia sie
sa bardzo wysokie, poniewaz ich praca stanowi po prostu warunek utrzymania
rodziny.
Czesc ekonomistow twierdzi, ze kapita ludzki jest szczegolnie wazny dla
wzrostu gospodarczego, poniewaz jest on zrodem pozytywnych efektow zewnetrznych. Efekt zewnetrzny (externality) to wpyw dziaan jednej osoby na
poziom zycia osob postronnych. Na przykad, osoba wyksztacona moze
tworzyc nowa wiedze o tym, jak najlepiej produkowac dobra i usugi. Jesli jej
pomysy poszerza zasob wiedzy spoeczenstwa i kazdy bedzie mog z nich
korzystac, to okaza sie one pozytywnym efektem zewnetrznym z ksztacenia sie.
W takim przypadku zysk z uczeszczania przez kogos do szkoy jest dla
spoeczenstwa wiekszy niz dla tej osoby. Argument ten usprawiedliwia intensywne subsydiowanie inwestycji w tworzenie kapitau ludzkiego, ktore obserwujemy w formie wydatkow na oswiate publiczna.
Jednym z problemow, z ktorymi borykaja sie kraje ubogie, jest drenaz
mozgow (brain drain), czyli emigracja wielu najlepiej wyksztaconych pracownikow do krajow bogatych, gdzie ich poziom zycia jest wyzszy. Jesli kapitaowi
ludzkiemu rzeczywiscie towarzysza pozytywne efekty zewnetrzne, drenaz mozgow czyni ludzi, ktorzy pozostaja w kraju, ubozszymi. W zwiazku z tym
politycy gospodarczy maja dylemat. Z jednej strony, kraje bogate, takie jak kraje
w Europie Zachodniej i Ameryce Ponocnej, maja najlepsze systemy ksztacenia
akademickiego i dlatego najlepszym rozwiazaniem dla krajow ubogich jest
wysyanie najlepszych studentow za granice, aby tam zdobyli dobre wyksztacenie. Z drugiej strony, ci studenci, ktorzy przez jakis czas przebywaja za
granica, moga sie zdecydowac nie wracac do ojczyzny, co sprawi, ze drenaz
mozgow jeszcze bardziej zmniejszy zasob kapitau ludzkiego, ktorym dysponuje
ubogie spoeczenstwo.
Prawa wasnoci i stabilno polityczna

Innym sposobem przyspieszenia wzrostu gospodarczego, ktorym moga sie
posuzyc politycy gospodarczy, jest ochrona praw wasnosci i wspieranie stabilnosci politycznej. Produkcja w gospodarkach rynkowych jest wynikiem wspodziaania milionow osob i przedsiebiorstw, co po raz pierwszy zauwazylismy
Produkcja i wzrost
93
w rozdziale 3 w Mikroekonomii, analizujac wspozaleznosc ekonomiczna. Na

przykad, kiedy kupujesz samochod, nabywasz produkt jego sprzedawcy, producenta, huty stali, kopalni rudy zelaza i tak dalej. Podzia produkcji miedzy
wiele przedsiebiorstw pozwala na najbardziej efektywne, sposrod mozliwych
wykorzystanie czynnikow produkcji, ktorymi dysponuje gospodarka. W celu
osiagniecia tego wyniku trzeba sprawic, aby transakcje zawierane w gospodarce
przez te przedsiebiorstwa, a takze transakcje przedsiebiorstw z gospodarstwami
domowymi, byy skoordynowane. W gospodarkach rynkowych koordynacje te
zapewniaja ceny rynkowe. Oznacza to, ze ceny te sa narzedziem, za pomoca
ktorego niewidzialna reka rynku doprowadza do zrownowazenia podazy
i popytu.
Waznym warunkiem wstepnym, ktory musi byc zrealizowany, aby system
cen spenia swoja funkcje, jest powszechne przestrzeganie praw wasnosci
(property rights) w gospodarce. Prawa te dotycza mozliwosci dysponowania
przez ludzi posiadanymi zasobami. Jesli kopalnia rudy zelaza spodziewa sie, ze
wydobyta ruda zostanie skradziona, nie zada sobie wysiku jej wydobycia.
Przedsiebiorstwo to wydobedzie ten minera jedynie wtedy, kiedy bedzie pewne,
ze odniesie korzysci z jego sprzedazy. Wasnie dlatego sady speniaja wazna
funkcje w gospodarce rynkowej: wymuszaja przestrzeganie praw wasnosci.
Dzieki systemowi prawa karnego sady zniechecaja do bezposredniej kradziezy.
W dodatku sady cywilne zapewniaja, ze nabywcy i sprzedawcy zazwyczaj
dotrzymuja zawartych umow.
Choc osoby zyjace w krajach rozwinietych czesto uznaja istnienie praw
wasnosci za oczywistosc, mieszkancy krajow mniej rozwinietych wiedza, ze
brak praw wasnosci moze stanowic bardzo powazny problem. W wielu krajach
system wymiaru sprawiedliwosci nie dziaa skutecznie. Trudno jest wymusic,
aby zawarte umowy byy dotrzymywane, a oszustwa karane. W bardziej
skrajnych przypadkach panstwo nie tylko nie jest w stanie zapewnic przestrzegania praw wasnosci, lecz takze w rzeczywistosci samo je amie. W wielu
krajach warunkiem prowadzenia dziaalnosci gospodarczej jest opacenie wpywowych urzednikow panstwowych. Taka korupcja niszczy zdolnosc rynkow do
koordynowania zachowan. Ponadto mieszkancow kraju zniecheca ona do
oszczedzania, a kapita zagraniczny do inwestowania.
Zagrozeniem dla praw wasnosci jest brak politycznej stabilnosci. Kiedy
czesto dochodzi do rewolucji i zamachow stanu, nie wiadomo, czy w przyszosci
prawa wasnosci beda respektowane. Jesli rewolucyjny rzad moze skonfiskowac
majatek czesci przedsiebiorstw, co czesto zdarzao sie po rewolucjach komunistycznych, mieszkancy kraju traca motywacje do oszczedzania, inwestowania
i uruchamiania nowych firm. Jednoczesnie sabnie motywacja inwestorow
zagranicznych do inwestowania w takim kraju. Nawet samo zagrozenie rewolucja moze powodowac obnizenie sie poziomu zycia spoeczenstwa.
Sprawne dziaanie gospodarki czesciowo zalezy zatem od sprawnego dziaania systemu politycznego. Mieszkancy krajow, w ktorych sady dziaaja sku-
94
tecznie, urzednicy panstwowi sa uczciwi, a konstytucja jest przestrzegana, pod

wzgledem gospodarczym osiagaja wyzszy poziom zycia niz kraje, w ktorych
system sadowniczy dziaa zle, urzednicy sa skorumpowani i czesto dochodzi do
rewolucji i zamachow stanu.
Wolny handel
Niektore sposrod najbiedniejszych krajow swiata probuja przyspieszyc wzrost
gospodarczy, wspierajac gospodarke krajowa (inward-oriented policies).
Chodzi o ograniczenie kontaktow z reszta swiata i zwiekszenie w ten sposob
produkcyjnosci i poziomu zycia w kraju. Podejscie takie popiera czesc krajowych przedsiebiorstw, ktore domagaja sie ochrony przed zagraniczna konkurencja, twierdzac, ze zagraza ona ich przetrwaniu i rozwojowi. Tego rodzaju
argumenty o koniecznosci ochrony nowych sektorow gospodarki, w poaczeniu
z ogolnym brakiem zaufania do cudzoziemcow, skaniay niekiedy politykow
gospodarczych w krajach mniej rozwinietych do wprowadzenia ce i innych
ograniczen wolnego handlu.
Wspoczesnie ekonomisci uwazaja zwykle, ze dla krajow ubogich lepsze
jest wspieranie kontaktow z zagranica (outward-oriented policies) w celu zintegrowania sie z gospodarka swiatowa. Kiedy wczesniej w tej ksiazce badalismy
handel miedzynarodowy, pokazalismy, w jaki sposob moze on przyczynic sie do
wzrostu dobrobytu ekonomicznego obywateli kraju. W pewnym sensie handel
jest rodzajem technologii. Kiedy kraj eksportuje pszenice i importuje stal, jego
korzysci przypominaja korzysci kraju, ktory wynalaz technologie umozliwiajaca zamiane pszenicy w stal. Rezygnujac zatem ze stosowania ograniczen
wolnego handlu, kraj doswiadczy takiego samego wzrostu gospodarczego jak
kraj, w ktorym dokona sie wielki postep technologiczny.
Szkodliwy wpyw niedoceniania kontaktow z zagranica staje sie oczywisty, kiedy uswiadomimy sobie, ze gospodarki wielu krajow mniej rozwinietych sa mae. Na przykad, cay PKB Argentyny jest mniej wiecej rowny
PKB wytwarzanemu w Wielkiej Brytanii w regionie poudniowo-wschodnim
(acznie z Londynem). Wyobrazmy sobie, co staoby sie, jesli region ten
ogosiby nagle, ze handel z kimkolwiek spoza jego obszaru jest nielegalny.
W obliczu niemoznosci osiagniecia korzysci z handlu region poudniowo-wschodni musiaby wytwarzac wszystkie dobra, ktore konsumuje. Zamiast
importowac nowoczesne wyposazenie z innych miast, musiaby rowniez produkowac wszystkie wykorzystywane przez siebie dobra kapitaowe. Poziom zycia
w tym regionie natychmiast obnizyby sie i wraz z upywem czasu problem
prawdopodobnie tylko pogarszaby sie. Dokadnie to zdarzyo sie wowczas, gdy
przez duza czesc XX w. Argentyna ograniczaa kontakty gospodarcze z zagranica. Natomiast kraje wspierajace kontakty gospodarcze z innymi krajami,
Produkcja i wzrost
95
takie jak Korea Poudniowa, Singapur i Tajwan, odnotoway wysokie stopy

wzrostu gospodarczego.
Skala handlu konkretnego kraju z zagranica zalezy nie tylko od polityki
panstwa, lecz takze od geografii. Krajom z dobrymi portami morskimi atwiej
jest handlowac z innymi krajami niz krajom, ktore sa pozbawione tego zasobu.
To nie przypadek, ze wiele sposrod najwazniejszych miast swiata, takich jak
Paryz, Nowy Jork, Hongkong i Londyn, lezy albo nad oceanem, albo na brzegu
wielkiej rzeki, co umozliwia atwy dostep morskim statkom handlowym.
Podobnie, poniewaz krajom bez dostepu do morza trudniej jest prowadzic
handel miedzynarodowy, zwykle maja one nizszy poziom dochodu niz kraje
z atwym dostepem do swiatowych drog wodnych.
Badania i prace rozwojowe

Gowna przyczyna, ktora sprawia, ze poziom zycia jest dzisiaj wyzszy niz przed
100 laty, jest postep wiedzy technologicznej. Wsrod tysiecy innowacji, ktore
przyczyniy sie do wzrostu produkcyjnosci, sa: telefon, tranzystor, komputer
i silnik spalinowy.
Chociaz postep technologiczny dokonuje sie przede wszystkim dzieki
pracom badawczym prywatnych przedsiebiorstw i pojedynczych wynalazcow,
takze panstwo jest zainteresowane wspieraniem tych wysikow. Wiedza bardzo
przypomina dobro publiczne: kiedy jedna osoba odkrywa pewna idee, ta zostaje
waczona do zasobu wiedzy spoeczenstwa i inni ludzie bez ograniczen moga ja
wykorzystywac. Panstwo powinno wspierac badania i prace rozwojowe, dotyczace nowych technologii, podobnie jak czyni to z dobrem publicznym, np.
z obrona narodowa. Rzady rozwinietych gospodarczo krajow zwykle czynia to
na wiele sposobow, np. za pomoca naukowych laboratoriow badawczych, ktore
stanowia wasnosc panstwa lub zostay zaozone przez nie, a takze za pomoca
systemu grantow badawczych, przydzielanych obiecujacym badaczom. Panstwo
moze rowniez przyznawac ulgi podatkowe i inne przywileje przedsiebiorstwom
angazujacym sie w badania i prace rozwojowe.
Jeszcze innym sposobem wspierania przez panstwo prac badawczych jest
system patentowy. Kiedy jakas osoba lub przedsiebiorstwo wynajdzie innowacyjny produkt, np. nowy lek, moze sie ubiegac o patent. Jesli ten produkt
zostanie uznany za naprawde oryginalny, panstwo przyznaje wynalazcy patent,
ktory daje mu wyaczne prawo do wytwarzania tego produktu przez okreslona
liczbe lat. W gruncie rzeczy patent zapewnia prawo wasnosci do wynalazku,
przeksztacajac nowa idee z dobra publicznego w dobro prywatne. Umozliwiajac
wynalazcom osiaganie chocby przez pewien okres zyskow ze swoich wynalazkow, system patentowy zwieksza motywacje osob i przedsiebiorstw do prowadzenia prac badawczych.
96
Wzrost liczby ludnoci

Ekonomisci i inni naukowcy spoeczni od dawna badaja skutki wzrostu liczby
ludnosci dla spoeczenstwa. Bezposrednio wpywa on na rozmiary zasobu siy
roboczej, zwiekszajac liczbe pracownikow zdolnych produkowac dobra i usugi.
Ponadto wiecej ludzi konsumuje te dobra i usugi. Niezaleznie od tych oczywistych efektow, istnieja jeszcze inne, bardziej skomplikowane i mniej jasne
zwiazki miedzy wzrostem liczby ludnosci a pozostaymi czynnikami produkcji.
Coraz bardziej intensywne wykorzystywanie zasobow naturalnych. Thomas
Robert Malthus (17661834), minister w angielskim rzadzie i jeden z pierwszych wielkich myslicieli zajmujacych sie ekonomia, zdoby sawe dzieki swojej
ksiazce pt. An Essay on the Principle of Population as It Affects the Future
Improvement of Society (Esej o prawie ludnosci i jak ono wpywa na przyszy
postep spoeczenstwa)1. W pracy tej Malthus wyrazi opinie, ktora jest, byc
moze, najbardziej przygnebiajaca przepowiednia w historii. Mysliciel ten twierdzi, ze nieustannie powiekszajaca sie liczba ludnosci trwale ogranicza zdolnosc
spoeczenstwa do zapewnienia sobie srodkow utrzymania. W efekcie ludzkosc
jest skazana na wieczne zycie w ubostwie.
Sposob myslenia Malthusa by prosty. Rozpocza on od stwierdzenia, ze
zywnosc jest niezbedna dla zycia czowieka i ze pozadanie sie pci jest
konieczne i zawsze bedzie istniao w formie podobnej do tej, ktora znamy.
Wyciaga stad wniosek, ze zdolnosc rozrodcza ludnosci jest nieskonczenie
wieksza od zdolnosci ziemi do produkowania srodkow utrzymania. Wedug
Malthusa jedyna granica hamujaca wzrost populacji jest nedza i zo, a proby
organizacji charytatywnych i rzadow w zakresie ograniczenia biedy nie maja
sensu, poniewaz umozliwiaja one jedynie wydanie przez ubogich na swiat
wiekszej liczby dzieci, co jeszcze bardziej obciaza zdolnosci produkcyjne
spoeczenstwa.
Na szczescie ponure przepowiednie Malthusa okazay sie bedne. Chociaz
w ciagu ostatnich dwoch stuleci liczba ludnosci powiekszya sie okoo szesciokrotnie, poziom zycia na caym swiecie jest, przecietnie biorac, o wiele wyzszy.
Wzrost gospodarczy sprawi, ze chroniczny god i niedozywienie sa dzis o wiele
mniej powszechne niz za czasow Malthusa. To prawda, kleski godu pojawiaja
sie od czasu do czasu, jednak czesciej sa one skutkiem nierownosci dochodowych lub braku politycznej stabilnosci niz zbyt maej produkcji zywnosci.
Na czym polegaa pomyka Malthusa? Zakada on poprawnie, ze liczba
ludnosci na swiecie rosnie wykadniczo, poniewaz kiedy rodzi sie i przezywa
wiecej ludzi, podza oni coraz wiecej dzieci i tak dalej. Jednak Malthus przyj1
Wiecej na ten temat zob. R.L. Heilbroner, Wielcy ekonomisci. Czasy, zycie, idee, PWE,
Warszawa 1993, s. 68; T.R. Malthus, Rozprawa o prawie ludnosci i jego oddziaywaniu na przyszy
postep spoeczenstwa, Gebethner i Wolff, Warszawa 1925 (przyp. tum.).
Produkcja i wzrost
97
mowa rowniez bednie, ze wytwarzana ilosc zywnosci moze sie powiekszac

tylko liniowo, a to dzieki zwiekszaniu sie ilosci uprawianej ziemi, przy staej jej
produkcyjnosci. Tymczasem przez lata postep technologiczny kompensowa
rodki ochrony roslin, sztuczne nawozy, maszyskutki wzrostu liczby ludnosci. S
ny rolnicze, nowe odmiany roslin uprawnych i inne osiagniecia technologiczne,
ktorych Malthus nie by w stanie sobie nawet wyobrazic, umozliwiay kazdemu
rolnikowi wyzywienie rosnacej liczby ludzi. Na 1 rolnika przypada dzis wiecej
osob do wyzywienia, a jednak rolnikow jest mniej niz kiedys, poniewaz sa oni
o wiele bardziej produktywni, niz sadzi Malthus.
Podzia zasobu kapitau miedzy coraz wieksza liczbe pracownikow. Inaczej
niz Malthus, tworcy niektorych wspoczesnych teorii wzrostu gospodarczego
kada nacisk na wpyw wzrostu liczby ludnosci na akumulacje kapitau. Zgodnie
z tymi teoriami szybki wzrost liczby ludnosci powoduje, ze pojedynczy
pracownik jest wyposazony w coraz mniejsza ilosc dobr kapitaowych. Mniejsza
ilosc kapitau na 1 pracownika sprawia, ze maleje jego produkcyjnosc i przypadajaca na niego czesc PKB.
Problem ten jest najlepiej widoczny w przypadku kapitau ludzkiego.
W krajach, w ktorych tempo wzrostu liczby ludnosci jest wysokie, jest wiele
dzieci w wieku szkolnym. Efektem jest wieksze obciazenie systemu oswiaty.
Nie jest zatem zaskakujace, ze osiagniecia w dziedzinie oswiaty zwykle okazuja
sie niewielkie w krajach, w ktorych tempo wzrostu liczby ludnosci jest szybkie.
Zroznicowanie tempa wzrostu liczby ludnosci na swiecie jest duze. W krajach rozwinietych, takich jak Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i inne kraje
Europy Zachodniej, w ostatnich dziesiecioleciach liczba ta powieksza sie
w tempie okoo 1% rocznie i oczekuje sie, ze tempo to ulegnie nawet
spowolnieniu w przyszosci. Natomiast w wielu ubogich krajach afrykanskich
wzrasta ona w tempie okoo 3% na rok, co oznacza, ze podwaja sie co 23 lata.
Ten szybki wzrost sprawia, ze trudno jest wyposazyc pracownikow w narzedzia
i kwalifikacje, ktorych potrzebuja, aby osiagnac wysoki poziom produkcyjnosci.
Chociaz szybki wzrost liczby ludnosci nie jest gownym powodem tego, ze
kraje mniej rozwiniete sa ubogie, niektorzy analitycy uwazaja, ze zmniejszenie
tego tempa uatwioby tym krajom osiagniecie wyzszego poziomu zycia.
W niektorych krajach cel ten probuje sie osiagnac za pomoca przepisow prawa,
okreslajac maksymalna liczbe dzieci w rodzinie. Na przykad w Chinach wolno
miec tylko 1 dziecko; pary, ktore nie przestrzegaja tego przepisu, podlegaja
dotkliwym karom. W krajach, w ktorych ludzie ciesza sie wieksza wolnoscia, cel
w postaci zmniejszenia tempa wzrostu liczby ludnosci osiaga sie w sposob mniej
bezposredni, upowszechniajac wiedze o technikach kontroli urodzin.
Jeszcze inny sposob, za pomoca ktorego kraj moze wpywac na wzrost
liczby ludnosci, polega na wykorzystaniu jednej z dziesieciu gownych zasad
ekonomii, zgodnie z ktora ludzie reaguja na bodzce. Jak kazdej innej decyzji,
takze decyzji o urodzeniu dziecka towarzyszy koszt alternatywny. Kiedy koszt
98
ten wzrosnie, ludzie zdecyduja sie na posiadanie mniejszej rodziny. Kobiety,

majace mozliwosc zdobycia dobrego wyksztacenia i atrakcyjnego miejsca
pracy, zwykle maja mniej dzieci niz kobiety o mniejszych mozliwosciach
robienia kariery. Dziaania, ktore wspieraja rownouprawnienie kobiet, sa zatem
jednym ze sposobow, za pomoca ktorych kraje mniej rozwiniete moga zmniejszyc tempo wzrostu liczby ludnosci i byc moze podniesc poziom zycia
ludnosci.
Wspieranie postepu technologicznego. Szybkie powiekszanie sie populacji
moze hamowac wzrost gospodarczy, zmniejszajac ilosc kapitau, ktora dysponuje kazdy pracownik. Jednak moga mu takze towarzyszyc pewne korzysci.
Czesc ekonomistow sugeruje, ze wzrost liczby ludnosci na swiecie jest przyczyna postepu technologicznego, przyczniajac sie do wzrostu dobrobytu ekonomicznego. Mechanizm tego oddziaywania jest prosty: im wiecej ludzi, tym
wieksze prawdopodobienstwo, ze ktos wpadnie na nowy pomys, ktorego
efektem bedzie postep technologiczny i korzysci dla wszystkich.
W artykule pt. Population Growth and Technological Change: One Million
B.C. to 1990, opublikowanym w Quarterly Journal of Economics w 1993 r.,
ekonomista Michael Kremer dostarczy pewnych argumentow za ta hipoteza.
Autor zaczyna od uwagi, ze w historii ludzkosci stopy wzrostu zwykle rosy
wraz ze wzrostem liczby ludnosci. Na przykad, globalny wzrost gospodarczy
by szybszy, kiedy ludnosc swiata wynosia 1 mld osob (okoo 1800 r.), niz
wtedy, kiedy byo jej jedynie 100 mln (okoo 500 r. p.n.e.). Fakt ten pozostaje
w zgodzie z hipoteza, ze wzrost liczby ludnosci pobudza postep technologiczny.
Inny argument empiryczny Kremera jest wynikiem porownania roznych
regionow swiata. Topnienie lodowych czap na biegunach okoo 10 000 lat p.n.e.,
w koncu ery lodowcowej, spowodowao zatopienie ladowych poaczen i podzielio swiat na kilka odseparowanych od siebie regionow, co trwao tysiace lat.
Jesli postep technologiczny rzeczywiscie jest szybszy, kiedy ludzi zdolnych
dokonywac odkryc jest wiecej, to w wiekszych regionach wzrost gospodarczy
powinien byc szybszy.
Wedug Kremera tak wasnie jest. W 1500 r., kiedy Kolumb wznowi
kontakty technologiczne miedzy poszczegolnymi czesciami swiata, regionem,
ktory odnios najwiekszy sukces, okaza sie obszar starego swiata, obejmujacy
cywilizacje Euroazji i Afryki. Nastepnym regionem w hierarchii technologicznego zaawansowania byy cywilizacje Aztekow i Majow w Ameryce, dalej zas
trudniace sie myslistwem i zbieractwem cywilizacje Australii, natomiast na
koncu znajdoway sie prymitywne ludy Tasmanii, ktore nie odkryy nawet ognia
i wiekszosci narzedzi kamiennych i koscianych.
Najmniejszym z izolowanych regionow bya Flinders Island, maa wyspa
poozona miedzy Tasmania i Australia. Z powodu bardzo maej liczby mieszkancow wyspa ta miaa znikome szanse na rozwoj technologiczny i rzeczy-
Produkcja i wzrost
99
wiscie, jak sie wydaje, cofnea sie w rozwoju. Okoo 3000 lat p.n.e. ludzka
spoecznosc na Flinders Island cakowicie wymara. Podsumowujac, Kremer
stwierdza, ze duza liczba ludnosci stanowi warunek konieczny postepu technologicznego.
Ten wniosek wydaje sie pozostawac w sprzecznosci z empirycznymi
wynikami obserwacji wspoczesnego swiata. Jak juz zauwazylismy wczesniej,
w ostatnich dziesiecioleciach w wielu krajach bogatych i rozwinietych tempo
wzrostu gospodarczego wynosio jedynie okoo 1% na rok, podczas gdy w wielu
biednych krajach, takich jak afrykanskie kraje regionu Sahary, byo ono o wiele
szybsze. Dlaczego zatem, jesli argumentacja Kremera jest prawdziwa, szybsze
tempo wzrostu liczby ludnosci w tych biednych krajach nie przyczynia sie do
przyspieszenia wzrostu gospodarczego? Rzecz w tym, ze w rzeczywistosci
ekonomista ten analizowa wzrost gospodarczy raczej w izolowanych regionach
swiata. Wspoczesnie jest nieprawdopodobne, ze w bardzo biednym kraju
zostana dokonane technologiczne ulepszenia, ktore nie sa juz znane w krajach
rozwinietych; problemem nie jest brak postepu technologicznego, lecz problemy
z zastosowaniem odpowiednich technologii, spowodowane niedoborem kapitau
ludzkiego, a takze byc moze polityczna niestabilnoscia i korupcja, o czym
pisalismy wczesniej. Co wiecej, poniewaz wielu utalentowanych ludzi z krajow
mniej rozwinietych zwykle emigruje do bogatszych krajow rozwinietych, gdzie
czeka na nich praca (nazwalismy to zjawisko drenazem mozgow, a przykadem
sa naukowcy i przedsiebiorcy), w rzeczywistosci wzrost liczby ludnosci w krajach mniej rozwinietych moze przyspieszac wzrost gospodarczy w krajch
rozwinietych.
Szybki sprawdzian
Opisz trzy sposoby, dziki ktrym sprawujcy wadz polityk gospodarczy moe
sprbowa zwikszy tempo wzrostu poziomu ycia spoeczestwa. Czy te
dziaania maj jakie wady?
Podsumowanie
W tym rozdziale dokonalismy analizy czynnikow, ktore decyduja o poziomie
zycia spoeczenstwa. Zastanawialismy sie rowniez, w jaki sposob politycy
gospodarczy moga probowac podniesc ten poziom zycia, wspierajac wzrost
gospodarczy. Prawie cay ten rozdzia mozna strescic za pomoca jednej
z dziesieciu gownych zasad ekonomii: poziom zycia zalezy od ilosci wyprodukowanych dobr i usug. Politycy gospodarczy, ktorzy chca pobudzic
100
wzrost poziomu zycia, powinni probowac zwiekszyc zdolnosc swoich spoeczenstw do produkowania dobr, wspierajac szybka akumulacje czynnikow
produkcji i zapewniajac, ze te czynniki sa wykorzystywane tak efektywnie, jak
to tylko jest mozliwe.
Ekonomisci roznia sie od siebie pogladami na wspieranie przez panstwo
wzrostu gospodarczego. Jest ono w stanie pomoc niewidzialnej rece rynku,
zapewniajac stabilnosc praw wasnosci i stabilnosc polityczna. To, czy panstwo
subsydiami powinno wspierac wybrane przez siebie konkretne sektory gospodarki, ktore moga sie okazac szczegolnie wazne dla postepu technologicznego, jest bardziej kontrowersyjne. Nie ulega watpliwosci, ze problemy te naleza
do najwazniejszych w ekonomii. Sukces politykow gospodarczych i ich zdolnosc do poznania i wykorzystania najistotniejszych praw dotyczacych wzrostu gospodarczego decyduje o tym, w jakim swiecie bedzie zyc nastepne pokolenie.
Streszczenie
Poziom mierzonego przez PKB per capita dobrobytu ekonomicznego znacznie rozni sie w zaleznosci od regionu swiata. Przecietny dochod w najbogatszych krajach swiata jest ponad 10 razy wyzszy niz w najbiedniejszych
krajach swiata. Poniewaz stopy wzrostu realnego PKB rowniez roznia sie
znaczaco, miejsce roznych krajow w swiatowej hierarchii zamoznosci moze
sie dramatycznie zmieniac wraz z upywem czasu.
Poziom zycia mieszkancow kraju zalezy od zdolnosci gospodarki do produkowania dobr i usug, a produkcyjnosc od ilosci kapitau rzeczowego,
kapitau ludzkiego, zasobow naturalnych i wiedzy technologicznej, ktorymi
dysponuja pracownicy.
Panstwo moze wieloma sposobami probowac wpynac na stope wzrostu
gospodarczego, np. poprzez: zachecanie do oszczedzania i inwestowania;
zachecanie inwestorow zagranicznych do inwestowania; rozwijanie systemu
edukacji; zapewnianie stabilnosci praw wasnosci i stabilnosci politycznej;
wspieranie wolnego handlu; wspieranie badan nad nowymi technologiami
i prac wdrozeniowych; kontrolowanie wzrostu liczby ludnosci.
Akumulacji kapitau towarzysza malejace przychody: im wiecej kapitau
jest w gospodarce, tym mniejszy jest przyrost produkcji uzyskiwany dzieki
dodatkowej jednostce kapitau. Malejace przychody sprawiaja, ze przez
jakis czas zwiekszenie oszczednosci powoduje szybszy wzrost gospodarczy,
jednak wzrost ten stopniowo zwalnia w miare, jak gospodarka osiaga wyzszy poziom wyposazenia w kapita, wyzsza produkcyjnosc i wyzszy poziom dochodu. Malejace przychody sprawiaja rowniez, ze zwrot z kapitau
jest szczegolnie wysoki w krajach ubogich. Przy innych czynnikach takich samych te kraje sa w stanie rozwijac sie szybciej dzieki efektowi
doganiania.
Produkcja i wzrost
Produkcyjnosc, s. 80
Kapita rzeczowy, s. 81
Kapita ludzki, s. 82
Zasoby naturalne, s. 82
101
Wiedza technologiczna, s. 83
Malejace przychody, s. 89
Efekt doganiania, s. 89
1. Co mierzy PKB spoeczenstwa? Co mierzy stopa wzrostu PKB? Czy

wolabys zyc raczej w spoeczenstwie, w ktorym poziom PKB jest wysoki,
a stopa wzrostu gospodarczego niska, czy tez w spoeczenstwie, w ktorym
poziom PKB jest niski, a stopa wzrostu gospodarczego wysoka?
2. Oblicz i opisz cztery czynniki, od ktorych zalezy produkcyjnosc.
3. W jakim sensie tytu naukowy jest forma kapitau?
4. Wyjasnij, w jaki sposob wieksze oszczednosci przyczyniaja sie do wyzszego
poziomu zycia. Co moze zniechecic politykow gospodarczych do podejmowania prob zwiekszenia stopy oszczednosci?
5. Czy wzrost stopy oszczednosci przyspiesza tempo wzrostu jedynie przejsciowo, czy tez na stae?
6. Dlaczego usuniecie ograniczen wolnego handlu, takich jak ca, powoduje
przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego?
7. W jaki sposob tempo wzrostu liczby ludnosci wpywa na poziom PKB per
capita?
8. Opisz dwie metody pobudzania przez panstwo rozwoju wiedzy technologicznej.
Zadania
1. Zdecydowana wiekszosc krajow importuje znaczne ilosci dobr i usug

z innych krajow. Jednak w tym rozdziale stwierdzilismy, ze spoeczenstwo
moze osiagnac wyzszy poziom zycia jedynie pod warunkiem, ze samo jest
w stanie produkowac wiele dobr i usug. Czy potrafisz pogodzic ze soba te
dwa fakty?
2. Wymien nakady kapitau, ktore sa niezbedne, aby wyprodukowac nastepujace dobra.
a. Samochody.
rednie wyksztacenie.
b. S
c. Przewozy lotnicze.
d. Owoce i warzywa.
3. W Wielkiej Brytanii dochod per capita jest w przyblizeniu 4 razy wiekszy niz
100 lat temu. Rowniez w wielu innych krajach wzrost gospodarczy by w tym
czasie szybki. Posugujac sie konkretnymi przykadami, pokaz, ze Twoj
poziom zycia rozni sie od poziomu zycia Twoich pradziadkow.
102
4. W tym rozdziale opisujemy proces, w wyniku ktorego w krajach rozwinietych gospodarczo zatrudnienie w rolnictwie zmalao w porownaniu z wielkoscia produkcji. Czy potrafisz wskazac inny sektor gospodarki, w ktorym
takie zjawisko wystapio w ostatnich czasach? Czy sadzisz, ze zmiana
wielkosci zatrudnienia w sektorze, ktory wskazaes, bya sukcesem, czy tez
kleska z punktu widzenia spoeczenstwa jako caosci?
5. Zaozmy, ze spoeczenstwo decyduje sie zmniejszyc konsumpcje i zwiekszyc inwestycje.
a. Jak ta zmiana wpynie na tempo wzrostu gospodarczego?
b. Ktore grupy w spoeczenstwie skorzystaja dzieki tej zmianie, a ktore
moga poniesc straty?
6. Spoeczenstwa podejmuja decyzje, jaka czesc swoich zasobow przeznaczyc
na konsumpcje, a jaka na inwestycje. Niektore z tych decyzji dotycza
wydatkow prywatnych, a inne wydatkow panstwa.
a. Opisz pewne rodzaje wydatkow prywatnych, ktore stanowia konsumpcje,
i te, ktore stanowia inwestycje.
b. Opisz pewne rodzaje wydatkow panstwa, ktore stanowia konsumpcje, i te
ich rodzaje, ktore stanowia inwestycje.
7. Co jest kosztem alternatywnym inwestowania w tworzenie kapitau rzeczowego? Czy uwazasz za mozliwe, ze jakis kraj zainwestuje zbyt wiele
w tworzenie kapitau rzeczowego? Co jest kosztem alternatywnym inwestowania w tworzenie kapitau ludzkiego? Czy uwazasz za mozliwe, ze jakis
kraj zainwestuje zbyt wiele w tworzenie kapitau ludzkiego? Wyjasnij swoja
odpowiedz.
8. Zaozmy, ze pewne przedsiebiorstwo produkujace samochody, ktorego
wascicielami sa wyacznie obywatele Korei, otwiera nowa fabryke na
ponocy Anglii.
a. O jaki rodzaj inwestycji zagranicznych chodzi w takim przypadku?
b. Jak te inwestycje wpyna na poziom PKB w Wielkiej Brytanii? Czy ich
wpyw na poziom PNB w tym kraju okazaby sie wiekszy, czy tez
mniejszy?
9. W latach osiemdziesiatych XX w. inwestorzy japonscy dokonali znacznych
inwestycji bezposrednich i inwestycji portfelowych w Stanach Zjednoczonych. Wielu Amerykanow byo wtedy z tego powodu niezadowolonych.
a. Dlaczego lepszym rozwiazaniem dla Stanow Zjednoczonych byo dokonanie tych inwestycji niz ich niedokonanie?
b. Dlaczego lepszym rozwiazaniem dla gospodarki Stanow Zjednoczonych
byoby dokonanie tych inwestycji przez samych Amerykanow?
10. W 1992 r. w krajach poudniowej Azji na kazde 100 modych kobiet tylko 56 uczyo sie w szkole sredniej. Opisz kilka zaleznosci, dzieki ktorym
wieksze mozliwosci ksztacenia sie modych kobiet mogyby przyspieszyc
wzrost gospodarczy w tych krajach.
Produkcja i wzrost
103
11. Z analizy danych miedzynarodowych wynika, ze istnieje pozytywna korelacja miedzy stabilnoscia polityczna a wzrostem gospodarczym.
a. W jaki sposob stabilnosc polityczna moze spowodowac szybki wzrost
gospodarczy?
b. W jaki sposob szybki wzrost gospodarczy moze sie przyczynic do
stabilnosci politycznej?

ROZDZIA 4
OSZCZDNOCI,
INWESTYCJE
I SYSTEM FINANSOWY
yobraz sobie, ze niedawno skonczyes studia (oczywiscie na uczelni

ekonomicznej) i zdecydowaes sie zaozyc wasne przedsiebiorstwo,
ce
zajmuja sie sporzadzaniem prognoz gospodarczych. Zanim zarobisz jakiekolwiek pieniadze, jestes zmuszony poniesc znaczne koszty na zorganizowanie
firmy. Musisz kupic komputery, za pomoca ktorych bedziesz sporzadza
prognozy, a takze meble do biura: biurka, krzesa i szafki na dokumenty. Kazda
z tych rzeczy jest dobrem kapitaowym, potrzebnym Twojej firmie do produkcji
dobr i sprzedazy usug.
W jaki sposob zdobywasz pieniadze na zakup tych dobr kapitaowych? Byc
moze jestes w stanie je kupic dzieki zgromadzonym wczesniej oszczednosciom.
Jednak, jak w przypadku wiekszosci poczatkujacych przedsiebiorcow, bardziej
prawdopodobne jest, ze masz za mao pieniedzy na rozpoczecie dziaalnosci
gospodarczej. W efekcie srodki, ktorych potrzebujesz, musisz pozyskac z innych
zrode.
Istnieje wiele sposobow umozliwiajacych sfinansowanie takich inwestycji
kapitaowych. Mozesz pozyczyc pieniadze np. z banku, od przyjaciela lub
rodziny. Zobowiazujesz sie wowczas nie tylko zwrocic pozyczona kwote, lecz
takze wypacic odsetki wierzycielowi za korzystanie z jego pieniedzy. Mozesz
takze przekonac kogos, aby udostepni Ci odpowiednie srodki finansowe
w zamian za udzia w Twoich przyszych zyskach, niezaleznie od ich wysokosci.
W obu przypadkach Twoje inwestycje w sprzet komputerowy i meble do biura
sa finansowane oszczednosciami kogos innego.
System finansowy ( financial system) skada sie z instytucji,
System finansowy
to zbior instytucji,
ktore pomagaja uzgodnic oszczednosci jednej osoby z inwestyktore pomagaja
cjami drugiej. Jak wiemy z poprzedniego rozdziau, oszczednosci
uzgodnic oszczednosci
jednej osoby
i
inwestycje stanowia podstawe dugookresowego wzrostu gosz inwestycjami drugiej.
podarczego: jezeli kraj oszczedza duza czesc PKB, wiecej srodkow
jest przeznaczanych na inwestycje w kapita rzeczowy, a wiekszy zasob kapitau powoduje wzrost produkcyjnosci pracy i poprawe warunkow zycia. W po-
Oszczednosci, inwestycje i system finansowy
105
przednim rozdziale nie wyjasnilismy jednak, w jaki sposob w gospodarce zarzadza

sie oszczednosciami i inwestycjami. Zawsze znajdzie sie ktos, kto chce zaoszczedzic troche pieniedzy na przyszosc, a takze ktos, kto chce zapozyczyc sie w celu
sfinansowania inwestycji w nowe i rozwijajace sie przedsiebiorstwo. W jaki spoob
dochodzi do spotkania sie tych dwoch grup ludzi? Co sprawia, ze podaz srodkow
finansowych, pochodzaca od osob chcacych oszczedzac, zrownuje sie z popytem
na srodki finansowe, pochodzacym od osob chcacych inwestowac?
W tym rozdziale analizujemy dziaanie systemu finansowego. Po pierwsze,
omawiamy liczne instytucje tworzace system finansowy. Po drugie, analizujemy
zwiazek miedzy systemem finansowym a podstawowymi zmiennymi makroekonomicznymi, zwaszcza oszczednosciami i inwestycjami. Po trzecie, budujemy
model popytu i podazy funduszy pozyczkowych na rynkach finansowych. W modelu tym stopa procentowa jest cena, ktora dostosowuje sie do sytuacji na rynku,
zrownujac popyt z podaza. Pokazuje on, jak rozne dziaania panstwa wpywaja na
stope procentowa i tym samym na alokacje rzadkich zasobow w spoeczenstwie.
4.1
Instytucje finansowe w gospodarce
Najogolniej, system finansowy umozliwia transfer rzadkich zasobow w gospodarce od pozyczkodawcow (osob, ktore wydaja mniej, niz zarabiaja) do pozyczkobiorcow (osob, ktore wydaja wiecej, niz zarabiaja). Pozyczkodawcy czynia to
z roznych przyczyn, np. chca za kilka lat sfinansowac studia swoich dzieci lub
zapewnic sobie godziwe warunki zycia na emeryturze za kilka dziesiecioleci.
Takze pozyczkobiorcy kieruja sie roznymi motywami, np. chca kupic mieszkanie
lub rozpoczac dziaalnosc gospodarcza. Pozyczkodawcy dostarczaja pieniadze do
systemu finansowego z nadzieja otrzymania ich w przyszosci z powrotem wraz
z odsetkami. Pozyczkobiorcy zgaszaja zapotrzebowanie na pieniadz swiadomi
tego, ze w przyszosci beda je musieli zwrocic wraz z oprocentowaniem.
System finansowy skada sie z roznych instytucji, pomagajacych skoordynowac zachowania pozyczkodawcow i pozyczkobiorcow. Zanim zajmiemy sie
analiza si ekonomicznych, ktore rzadza tym systemem, omowimy najwazniejsze
z tych instytucji. Instytucje finansowe mozna podzielic na dwie grupy: rynki
finansowe i instytucje posrednictwa finansowego. Opiszemy teraz kazda z nich.
Rynki finansowe
Rynkami finansowymi (financial markets) nazywamy instytucje,
ktore umozliwiaja bezposredni transfer pieniedzy od pozyczkodawcow do pozyczkobiorcow. W rozwinietych gospodarkach najwazniejszymi rynkami finansowymi sa rynek obligacji i rynek akcji.
Rynki finansowe
to instytucje finansowe,
ktore umozliwiaja
bezposredni transfer
pieniedzy
od pozyczkodawcow
do pozyczkobiorcow.
106
Rynek obligacji. Kiedy koncern naftowy British Petroleum (BP) szuka

srodkow na sfinansowanie nowego, duzego projektu inwestycyjnego w przemysle naftowym, moze pozyczyc pieniadze bezposrednio od spoeczenstwa. Umozliwia to emisja obligacji. Obligacja (bond) jest duznym papierem
Obligacja
to duzny papier
wartos
ciowym, ktory potwierdza zobowiazanie pozyczkobiorcy
wartosciowy.
wobec posiadacza obligacji. W jezyku angielskim obligacja jest
nazywana papierem wartosciowym typu IOU (I Owe yoU)1. Kazda obligacja
ma okreslony termin spaty pozyczki, czyli jej tzw. termin wykupu (date of
maturity), oraz stope oprocentowania, czyli wysokosc odsetek, ktore beda
wypacane pozyczkodawcy co okres, az do nadejscia terminu wykupu obligacji.
Nabywca obligacji przekazuje swoje pieniadze koncernowi BP w zamian za
obietnice zwrotu pozyczonego kapitau (principal) wraz z odsetkami, a potem
moze trzymac ten papier wartosciowy az do upywu terminu wykupu lub moze
go wczesniej sprzedac komus innemu.
W rozwinietych gospodarkach w obrocie handlowym znajduja sie dosownie
miliony obligacji. Kiedy wielkie przedsiebiorstwa, rzad centralny lub samorzady
lokalne chca pozyczyc pieniadze, np. na budowe nowej fabryki, zakup mysliwca
lub nowa szkoe, czesto emituja obligacje. Jesli zajrzysz do Financial Timesa
lub na strony dziau ekonomicznego dowolnej ogolnokrajowej gazety, znajdziesz
tam zestawienie cen i oprocentowania najwazniejszych obligacji. Co prawda,
obligacje roznia sie wieloma cechami, jednak ich dwie cechy sa najwazniejsze.
Po pierwsze, chodzi o dugosc obligacji, czyli okres, na jaki zostaa wyemitowana. Niektore obligacje sa krotkoterminowe, np. kilkumiesieczne, inne zas
dugoterminowe, np. trzydziestoletnie. (Rzad brytyjski wyemitowa nawet obligacje bez terminu wykupu perpetuities. Odsetki od nich sa wypacane bezterminowo, natomiast kapita nigdy nie zostaje spacony.) Stopa oprocentowania
obligacji zalezy m.in. od dugosci obligacji. Obligacje dugoterminowe sa bardziej
ryzykowne niz obligacje krotkoterminowe, poniewaz wymagaja od posiadacza
duzszego czasu oczekiwania na spate kapitau. Jesli posiadacz obligacji dugoterminowej chce dostac swoje pieniadze przed upywem terminu wykupu, musi
sprzedac obligacje komus innemu, byc moze nawet po nizszej cenie. Ponoszone
ryzyko wynagradza mu ta okolicznosc, ze obligacje dugoterminowe sa zazwyczaj
(choc nie zawsze) wyzej oprocentowane niz obligacje krotkoterminowe.
Po drugie, istotna cecha obligacji jest ryzyko kredytowe (credit risk), czyli
prawdopodobienstwo niespacenia przez pozyczkobiorce czesci odsetek lub
czesci kapitau. Takie niespacenie dugu okresla sie terminem niezapacenie
(default). Pozyczkobiorcy moga, co sie czasami zdarza, nie spacic dugu,
ogaszajac bankructwo. Jezeli nabywcy obligacji sadza, ze prawdopodobienstwo
niespacenia dugu jest wysokie, zadaja wyzszej stopy procentowej, co jest dla
nich rekompensata za zwiekszone ryzyko. Poniewaz w przypadku brytyjskiego
rzadu ryzyko kredytowe uznaje sie za mae, obligacje panstwowe (skarbowe)
1
Zwrot I owe you oznacza w jezyku polskim Jestem ci winien ( przyp. tum.).
107
w Wielkiej Brytanii sa zwykle nisko oprocentowane. Z tych samych powodow

sa one nazywane obligacjami zotymi (gilt-edged bonds, gilts), poniewaz
odnosnie do ryzyka kredytowego sa tak dobre jak zoto. Odwrotnie,
przedsiebiorstwa o niepewnej sytuacji finansowej zdobywaja pieniadze, emitujac obligacje smieciowe (junk bonds), ktore sa bardzo wysoko oprocentowane.
Nabywcy obligacji moga ocenic ryzyko kredytowe, korzystajac z informacji
roznych prywatnych agencji (np. Standard & Poors), ktore szacuja ryzyko
kredytowe dla roznych rodzajow obligacji. Obligacje smieciowe sa czasami
nazywane eufemistycznie, lecz za to mniej obrazowo, obligacjami, ktore nie
skaniaja do inwestycji (below investment grade bonds).
Rynek akcji. Innym sposobem zgromadzenia przez koncern BP srodkow na
sfinansowanie projektu naftowego, o ktorym bya mowa, jest sprzedaz akcji.
Akcja (stock, share, equity) jest tytuem wasnosci przedsiebiorAkcja to prawo
sciowej wasnosci
stwa, a zatem daje prawo do zyskow firmy. Na przykad, jesli BP do cze
w przedsiebiorstwie.
sprzedao acznie 1 mln akcji, kazda z nich jest tytuem wasnosci
1/1 000 000 czesci tej firmy.
Pozyskiwanie pieniedzy za pomoca sprzedazy akcji jest nazywane finansowaniem kapitaowym (equity finance), a za pomoca sprzedazy obligacji
finansowaniem duznym (debt finance). Chociaz przedsiebiorstwa stosuja
obie metody zdobywania srodkow na nowe inwestycje, akcje i obligacje bardzo
sie roznia. Posiadacz akcji BP jest wspowascicielem przedsiebiorstwa, natomiast posiadacz obligacji BP wierzycielem spoki. Kiedy BP osiaga wysokie
zyski, ich czesc przypada akcjonariuszom, a wasciciele obligacji otrzymuja
tylko nalezne im odsetki. Z kolei kiedy BP ma problemy finansowe, zobowiazania w stosunku do posiadaczy obligacji sa realizowane przed jakimikolwiek wypatami dla akcjonariuszy. W porownaniu z obligacjami akcje sa bardziej ryzykowne, jednak zapewniaja wascicielowi wyzsza potencjalna stope zwrotu.
Jak zauwazylismy przed chwila, akcje (stocks) sa rowniez nazywane udziaami (shares) lub kapitaem badz kapitaem wasnym (equites). Jakby nie
byo to wystarczajaco mylace, z powodow historycznych, zwaszcza w Wielkiej
Brytanii, obligacje panstwowe (government bonds) takze czasami nazywa
sie akcjami (stocks). Chodzi tu po prostu o brytyjska osobliwosc. Jesli pewien
inwestor posiada brytyjskie akcje panstwowe (government stocks), nie oznacza
to oczywiscie, ze jest on wascicielem kawaka panstwa (nie jest nawet
jasne, co miaoby to oznaczac). W takiej sytuacji jest on po prostu wierzycielem
panstwa. Nazwa obligacje panstwowe wesza do obiegu w Anglii u schyku
XVII w. i jest powszechnie stosowana. Jednak aby uniknac pomyki, termin
ten jest czesto uzupeniany i przyjmuje forme akcje panstwowe (government
stocks) lub zote akcje (gilt-edget stocks). Jednak ogolnie, mimo irytujacej
brytyjskiej skonnosci do niejasnego posugiwania sie jezykiem, termin akcje
(stocks) odnosi sie do wasnosci przedsiebiorstwa.
Kiedy juz przedsiebiorstwo sprzeda swoje akcje w ofercie publicznej, staja
108
sie one przedmiotem handlu miedzy akcjonariuszami na zorganizowanych

giedach papierow wartosciowych. Samo przedsiebiorstwo nie osiaga zadnych
zyskow w wyniku tych transakcji giedowych, w trakcie ktorych zmienia sie
wasciciel akcji. W wiekszosci krajow swiata dziaaja giedy papierow wartosciowych, na ktorych handluje sie akcjami krajowych spoek.
Ceny akcji na giedach zaleza od podazy akcji i popytu na akcje danej spoki.
Poniewaz akcja jest tytuem wasnosci przedsiebiorstwa, popyt na akcje (i zarazem
ich cena) odzwierciedla przewidywane przysze zyski tej firmy. Kiedy ludzie sa
optymistami co do przyszosci przedsiebiorstwa, popyt na jego akcje sie zwieksza,
co powoduje wzrost ich cen. Odwrotnie, kiedy ludzie dochodza do wniosku, ze
spoka bedzie miaa mae zyski, a moze nawet straty, ceny jej akcji spadaja.
Obserwacje ogolnego poziomu cen akcji na giedach papierow wartosciowych uatwiaja rozne wskazniki giedowe. Wskaznik giedowy (indeks giedowy
stock index) jest srednia cen akcji pewnej grupy przedsiebiorstw. Zapewne
najbardziej znanym wskaznikiem giedowym jest Dow Jones Industrial Average
(DJIA), ktory jest obliczany dla nowojorskiej giedy regularnie od 1896 r.
Obecnie obejmuje on ceny akcji 30 najwiekszych przedsiebiorstw w USA.
Innym waznym wskaznikiem giedowym, uwzgledniajacym stosunkowo niewielka liczbe spoek, jest Financial Times Stock Exchange (FTSE) 100 Index, ktory
jest obliczany na podstawie cen 100 najwiekszych (pod wzgledem kapitalizacji)
przedsiebiorstw notowanych na giedzie w Londynie. Natomiast FTSE All-Share
Index uwzglednia wszystkie spoki z londynskiej giedy. Wskaznikami giedowymi we Frankfurcie sa DAX 30 i DAX 100, ktore obejmuja, odpowiednio,
30 i 100 spoek. Natomiast NIKKEI 225 lub po prostu NIKKEI Index
uwzglednia 225 najwiekszych (pod wzgledem kapitalizacji) przedsiebiorstw
notowanych na giedzie w Tokio.
Poniewaz ceny akcji odzwierciedlaja oczekiwana rentownosc spoek,
wskazniki giedowe sa pilnie obserwowanymi zwiastunami przyszej koniunktury gospodarczej.
Instytucje porednictwa finansowego

Instytucje posrednictwa finansowego (financial intermediaries)
uatwiaja transfer pieniedzy od pozyczkodawcow do pozyczkobiorcow. Termin posrednictwo (intermediary) dobrze charakteryzuje
role tych instytucji. Omowimy dwie najwazniejsze instytucje
posrednictwa finansowego: banki i fundusze inwestycyjne.
Banki (banks). Potrzebujac funduszy na rozszerzenie swojej
dziaalnosci gospodarczej, wasciciel maego supermarketu podejmie zapewne inne dziaania niz BP. W przeciwienstwie do tego koncernu,
drobnemu przedsiebiorcy trudno byoby zdobyc srodki za pomoca emisji akcji
lub obligacji. Wiekszosc nabywcow woli kupowac akcje i obligacje wielkich,
Instytucje posrednictwa
finansowego
sa instytucjami
finansowymi,
ktore umozliwiaja
posredni transfer
pieniedzy
od pozyczkodawcow
do pozyczkobiorcow.
109
znanych firm. Drobny przedsiebiorca prawdopodobnie sfinansuje rozszerzenie

swojej dziaalnosci gospodarczej za pomoca kredytu bankowego.
Banki sa najbardziej znanymi instytucjami posrednictwa finansowego. Ich
podstawowa funkcja jest przyjmowanie lokat od ludzi, ktorzy chca oszczedzac,
i ich zamiana na kredyty dla pozyczkobiorcow. Wascicielom wkadow banki
paca odsetki od powierzonych oszczednosci, natomiast pozyczkobiorcow obciazaja odsetkami naliczanymi wedug nieco wyzszej stopy procentowej. Roznica miedzy stopa oprocentowania kredytow i stopa oprocentowania lokat
pozwala bankowi pokryc koszty dziaalnosci i osiagnac zysk dla wascicieli.
Poza posrednictwem finansowym banki odgrywaja rowniez inna wazna role
w gospodarce, a mianowicie uatwiaja zakupy dobr i usug. Jest tak, poniewaz
umozliwiaja ludziom wystawienie czeku oraz uzycie karty patniczej w celu
dokonania elektronicznego przelewu pieniedzy na rachunek osoby lub przedsiebiorstwa, od ktorych cos kupuja. Innymi sowy, banki pomagaja tworzyc
specjalne aktywa, ktorymi ludzie posuguja sie jako srodkiem wymiany (medium
of exchange), uatwiajacym uczestnictwo w transakcjach. (Od innych instytucji
finansowych banki roznia sie wasnie tym, ze wytwarzaja srodek wymiany.
Podobnie jak wkady bankowe, takze akcje i obligacje sa srodkiem przechowywania wartosci store of value majatku zgromadzonego przez ludzi
w przeszosci dzieki oszczednosciom, jednak dostep do tego majatku nie jest tak
atwy, tani i szybki jak wystawienie czeku lub uzycie karty patniczej.) Na razie
pomijamy te druga funkcje bankow. Wrocimy do niej w dalszej czesci
podrecznika, omawiajac system pieniezny.
Ramka 4.1
Jak czyta informacje prasowe dotyczce rynku giedowego?
Wiele renomowanych dziennikw publikuje tabele giedowe, zawierajce dane o obrotach
akcjami kilku tysicy przedsibiorstw. Na przykad, Financial Times przedstawia dokadne
dane dotyczce giedy w Londynie. Zwykle te tabele zawieraj nastpujce informacje.
Cena. Najwaniejsz informacj o akcji jest jej cena. Jest to zazwyczaj cena zamknicia,
czyli cena ostatniej transakcji, jaka odbya si poprzedniego dnia przed zamkniciem giedy.
Zwykle tabele zawieraj take informacj o zmianie ceny zamknicia w porwnaniu z cen
zamknicia w dniu poprzedzajcym dzie poprzedni. Ponadto, wiele gazet informuje
o najwyszej i najniszej cenie w pewnym okresie. Na przykad, Financial Times podaje
najwysze i najnisze ceny zamknicia z ostatnich 52 tygodni.
Stopa dywidendy. Przedsibiorstwa wypacaj cz zyskw swoim akcjonariuszom
w postaci tzw. dywidendy. (Zyski niewypacone s nazywane zyskami zatrzymanymi
retained earnings i s wykorzystywane przez przedsibiorstwo jako rdo
finansowania dodatkowych inwestycji.) Po podzieleniu dywidendy przez cen akcji uzyskujemy stop dywidendy (yield, dividend yield).
Wskanik cena/zysk. Zysk przedsibiorstwa jest rwny utargowi ze sprzeday towarw
minus koszty ksigowe produkcji. Zysk przypadajcy na 1 akcj to zysk spki podzielony
110
przez liczb wyemitowanych akcji. Przedsibiorstwa przeznaczaj cz zysku na dywidend dla akcjonariuszy, a reszt wykorzystuj na finansowanie inwestycji. Wskanik
cena/zysk lub inaczej wskanik P/E (price/earnings ratio, P/E) jest rwny cenie akcji
podzielonej przez ubiegoroczny zysk przypadajcy na 1 akcj. Dane historyczne pokazuj,
e zwykle wskanik cena/zysk wynosi okoo 15. Wysza warto wskanika oznacza, e
cena akcji jest wysoka w stosunku do zyskw firmy. Moe to wskazywa, e w przyszoci
ludzie spodziewaj si wzrostu zyskw lub e akcje s przewartociowane. Odwrotnie,
mniejsza od 15 warto wskanika P/E oznacza, e cena akcji jest niska w stosunku do
zyskw firmy, co moe wskazywa, e w przyszoci ludzie spodziewaj si spadku
zyskw lub e akcje s niedowartociowane. Zauwa, e wysoka warto wskanika P/E
nie gwarantuje, e zyskasz, kupujc te akcje: oczekiwane wysokie zyski przedsibiorstwa
s ju uwzgldnione w wysokich cenach akcji (wanie dlatego wskanik cena/zysk jest
wysoki).
Obrt. W tabeli giedowej zazwyczaj znajdziesz te dane o liczbie akcji sprzedanych
podczas ostatniego dnia sesji giedowej (w zaokrgleniu do tysica sztuk). Jest to dzienny
obrt lub po prostu obrt (daily volume, volume).
W tabeli poniej przedstawiono wybrane informacje o trzech przedsibiorstwach notowanych na giedzie w Londynie (Body Shop, Cadbury Schweppes, ktre wystpuje pod skrcon
nazw Cadbury, i Tesco), opublikowane w Financial Times w czwartek, 4 sierpnia 2005 r.
Na przykad, poprzedniego dnia sesji giedowej, tj. w rod, 3 sierpnia, cena zamknicia akcji
spki Body Shop wyniosa 233 pensy, czyli o 1,5% mniej w porwnaniu z cen zamknicia
z wtorku, 2 sierpnia. W cigu ostatnich 52 tygodni najwysza cena zamknicia bya rwna
240 pensw, a najnisza 148,5 pensw. Stopa dywidendy, czyli iloraz dywidendy i ceny
zamknicia, wyniosa 2,4%. Wskanik cena/zysk dla akcji spki Body Shop by rwny 15,1,
co oznacza, e ludzie nie oczekiwali zmiany poziomu zyskw przedsibiorstwa. Zupenie
inaczej byo w przypadku spki Cadbury, ktrej wskanik cena/zysk wynosi 21,7, co
wskazywao, e ludzie spodziewali si wzrostu jej zyskw. Obrt akcjami spki Body Shop by
rwny 170 000 akcji, czyli stosunkowo niewiele np. w porwnaniu z wielkoci obrotw
akcjami spki Cadbury (niecae 41 mln akcji).
Cena akcji z 52 tygodni
Spka
Cena
akcji
Zmiana
ceny
Body Shop
233
11/2
1
Tesco
335 /2
Cadbury
542
/4
1
+41/2
Stopa
dywidendy
Wskanik
cena/zysk
1481/2
2,4
15,1
170
335 /4
2541/4
2,3
18,7
40 742
567
421
2,4
21,7
8 648
cena
maksymalna
cena
minimalna
240
3
Obrt
(w tys.)
r d o: Financial Times, 4 sierpnia 2005 r. (czwartek).
Dlaczego wszystkie te informacje s codziennie publikowane w gazetach? Wiele osb

inwestujcych swoje oszczdnoci dokadnie przyglda si tym danym, podejmujc decyzje,
ktre akcje kupi, a ktre sprzeda. Natomiast inni akcjonariusze postpuj zgodnie z zasad
kup i trzymaj: kupuj akcje dobrze zarzdzanych przedsibiorstw i dugo je trzymaj, nie
reagujc na dzienne wahania ich cen, o ktrych informuj gazety. Jednak niezalenie od
wybranej strategii, inwestorzy chc wiedzie, czy ceny ich akcji rosn, co czyni ich
bogatszymi, czy spadaj, co czyni ich biedniejszymi.
111
Fundusze inwestycyjne. Instytucjami posrednictwa finansowego o coraz wiekszym znaczeniu sa fundusze inwestycyjne. Fundusz inwestycyjny Fundusz inwestycyjny
to instytucja,
(investment fund) sprzedaje swoje jednostki uczestnictwa, a przyktora sprzedaje swoje
chody ze sprzedazy wykorzystuje w celu zakupu portfela (port- jednostki uczestnictwa,
a przychody
folio) wybranych akcji i/lub obligacji. Udziaowiec funduszu inze sprzedazy
westycyjnego akceptuje ryzyko i stope zwrotu tego portfela akprzeznacza na zakup
portfela akcji
tywow. Osiaga on korzysci, kiedy wartosc portfela rosnie, lub
i obligacji.
ponosi straty, kiedy jego wartosc maleje.
Podstawowa zaleta funduszy inwestycyjnych jest to, ze umozliwiaja one
ludziom, ktorzy dysponuja stosunkowo niewielka kwota pieniedzy, zroznicowanie (dywersyfikacje) portfela aktywow. Dobra wskazowka dla nabywcow akcji
i obligacji jest powiedzenie: Nie wkadaj wszystkich jajek do jednego koszyka. Poniewaz wartosc pojedynczej akcji lub obligacji jest scisle zwiazana
z wynikami jednego przedsiebiorstwa, trzymanie jednego rodzaju akcji lub
obligacji jest bardzo ryzykowne. Natomiast osoby ze zroznicowanym portfelem
akcji i obligacji ponosza mniejsze ryzyko, poniewaz posiadaja tylko niewielkie
udziay w pojedynczych przedsiebiorstwach. Fundusze inwestycyjne uatwiaja
zroznicowanie portfela. Juz za kilkaset euro mozesz kupic jednostki uczestnictwa w funduszu inwestycyjnym i w ten sposob stac sie posrednio wspowascicielem lub wierzycielem kilkuset wielkich przedsiebiorstw. Za swoje usugi
fundusz inwestycyjny pobiera od udziaowca opate; rocznie jest to zwykle od
0,5% do 2,0% wartosci danego portfela aktywow. Bardzo podobne do funduszy
inwestycyjnych sa fundusze powiernicze (unit trusts). Roznica polega na tym, ze
lokujac pieniadze w funduszu powierniczym, sprawiamy, iz emituje on nowe
jednostki uczestnictwa, natomiast przystepujac do funduszu inwestycyjnego
kupujemy juz istniejace jednostki uczestnictwa. Z tego powodu fundusze
powiernicze nazywane sa czasami funduszami otwartymi.
Inna zaleta funduszy inwestycyjnych jest taka, ze zapewniaja one zwykym
ludziom dostep do wiedzy posiadanej przez wysokiej klasy specjalistow od
zarzadzania pieniedzmi. Menedzerowie ci nieustannie analizuja obecna i przysza sytuacje przedsiebiorstw, ktorych akcje sa kupowane przez fundusz inwestycyjny. W efekcie decyduja sie na zakup akcji tych firm, ktorych perspektywy
sa dobre, a sprzedaja akcje tych spoek, ktorych przyszosc nie wyglada
optymistycznie. Twierdzi sie, ze dzieki tego rodzaju profesjonalnemu zarzadzaniu rosnie stopa zysku osiagana przez osoby inwestujace swoje oszczednosci
w akcje funduszu inwestycyjnego.
Ekonomisci, ktorzy zajmuja sie finansami, czesto sa sceptyczni w stosunku
do powyzszego pogladu. Poniewaz tysiace menedzerow ds. zarzadzania pieniedzmi z wielka dokadnoscia analizuje perspektywy kazdego przedsiebiorstwa,
cena akcji zazwyczaj dobrze odzwierciedla prawdziwa wartosc spoki. W efekcie trudno jest pokonac rynek, kupujac dobre akcje i sprzedajac ze akcje.
W rzeczywistosci fundusze inwestycyjne, ktore kupuja wszystkie lub znaczna
wiekszosc akcji spoek, wchodzacych w skad pewnego indeksu giedowego
112
( fundusze indeksowe index funds, tracker funds), przecietnie osiagaja nieco

lepsze wyniki od funduszy aktywnie zarzadzajacych portfelem, ktore korzystaja
z zalecen specjalistow od zarzadzania pieniedzmi. Te pierwsze maja dobre wyniki dzieki nizszym kosztom, poniewaz rzadko kupuja i sprzedaja akcje, a takze
nie musza pacic wynagrodzen profesjonalnej kadrze menedzerow.
Wnioski
W rozwinietej gospodarce dziaa wiele roznych instytucji finansowych. Oprocz
rynku obligacji, rynku akcji, bankow i funduszy inwestycyjnych istnieja takze
fundusze emerytalne, towarzystwa ubezpieczeniowe, a nawet zwaszcza
w Wielkiej Brytanii i USA lombardy. (Lombardem nazywamy miejsce,
w ktorym osoby niemajace zdolnosci kredytowej moga pozyczyc pieniadze pod
zastaw wartosciowego przedmiotu, np. zegarka lub bizuterii. Zastaw suzy jako
zabezpieczenie na wypadek niespacenia pozyczki.) Oczywiscie, poszczegolne
instytucje finansowe roznia sie miedzy soba pod wieloma wzgledami. Jednak
kiedy analizujemy role systemu finansowego w gospodarce, wazniejsze sa
podobienstwa tych instytucji niz ich roznice. Wszystkie te instytucje finansowe
speniaja te sama funkcje: umozliwiaja i uatwiaja transfer zasobow od pozyczkodawcow do pozyczkobiorcow.
Szybki sprawdzian
Co to jest akcja? Co to jest obligacja? Jakie s ich podobiestwa i rnice?
4.2
Oszczdnoci i inwestycje
w systemie rachunkowoci spoecznej
To, co sie dzieje w systemie finansowym, ma decydujace znaczenie dla zrozumienia dziaania caej gospodarki. Jak sie przed chwila przekonalismy, instytucje tworzace system finansowy (np. rynek obligacji, rynek akcji, banki i fundusze inwestycyjne) umozliwiaja skoordynowanie oszczednosci i inwestycji
w gospodarce. Z poprzedniego rozdziau wiemy z kolei, ze oszczednosci
i inwestycje sa waznymi czynnikami, od ktorych zalezy dugookresowy wzrost
gospodarczy i warunki zycia. Makroekonomisci musza zatem zrozumiec, jak
dziaaja rynki finansowe i jak wpywaja na nie rozne zdarzenia, w tym dziaania
panstwa.
Analize rynkow finansowych rozpoczynamy od omowienia podstawowych
zmiennych makroekonomicznych, ktore stanowia miare intensywnosci proce-
113
sow zachodzacych na tych rynkach. W tym miejscu interesuje nas rachunkowosc, a nie zachowanie tych zmiennych. Rachunkowosc (accounting) dotyczy
sposobu definiowania roznych liczb i ich interpretowania. O ile ksiegowy moze
nam pomoc obliczyc dochody i wydatki, o tyle pracownik urzedu statystycznego, zajmujacy sie rachunkami narodowymi, oblicza dochody i wydatki dla
caej gospodarki. System rachunkowosci spoecznej obejmuje statystyke produktu krajowego brutto oraz wiele powiazanych z nia rachunkow.
W systemie rachunkowosci spoecznej jest stosowanych kilka waznych
tozsamosci. Przypomnijmy, ze tozsamoscia (identity) nazywamy rownanie, ktore
musi byc prawdziwe za sprawa sposobu zdefiniowania w nim zmiennych.
Tozsamosci sa przydatne, poniewaz wyjasniaja wzajemne relacje zmiennych,
dlatego omowimy te z nich, ktore pomagaja zrozumiec makroekonomiczna role
rynkow finansowych.
Kilka wanych tosamoci

Jak wiemy, PKB jest rowny dochodowi cakowitemu w gospodarce, a takze
wydatkom cakowitym na dobra i usugi produkowane w tej gospodarce. Produkt
krajowy brutto (oznaczony symbolem Y) skada sie z czterech rodzajow wydatkow: konsumpcji C, inwestycji I, wydatkow panstwa G i eksportu netto NX,
co zapisujemy w nastepujacej formie:
Y = C + I + G + NX.
Powyzsze rownanie jest tozsamoscia, poniewaz kazde wydane euro, ktore
pojawia sie po lewej stronie rownania, musi takze wystapic po prawej stronie
rownania jako jeden z czterech rodzajow wydatkow. Rownanie to zawsze musi
byc prawdziwe za sprawa sposobu zdefiniowania i sposobu mierzenia zmiennych. W celu podkreslenia, iz ta zaleznosc ma charakter tozsamosci, uzywamy
niekiedy znaku Y zamiast zwykego znaku rownosci =:
Y Y C + I + G + NX.
Jednak, ogolnie biorac, mozna sie posugiwac zwykym znakiem rownosci.
W tym rozdziale zakadamy w celu uproszczenia, ze analizowana gospodarka jest zamknieta. Gospodarka zamknieta (closed economy) to taka gospodarka, ktora nie utrzymuje kontaktow z innymi gospodarkami. Nie uczestniczy ona
zwaszcza w miedzynarodowej wymianie handlowej dobrami i usugami, a takze
nie bierze udziau w miedzynarodowych przepywach kapitau. Rzeczywiste
gospodarki sa oczywiscie gospodarkami otwartymi (open economies), co oznacza, ze sa powiazane z innymi gospodarkami swiata. Niemniej zaozenie, ze
gospodarka jest zamknieta, stanowi wygodne uproszczenie, dzieki ktoremu
mozemy poczynic wiele ustalen, ktore odnosza sie do wszystkich gospodarek.
Co wiecej, zaozenie to w peni dotyczy gospodarki swiatowej.
114
Poniewaz gospodarka zamknieta nie uczestniczy w miedzynarodowej

wymianie handlowej, import i eksport sa rowne zeru, a zatem eksport netto NX
jest takze rowny zeru. Skoro tak, to mozemy zapisac:
Y = C + I + G.
Zgodnie z powyzszym rownaniem PKB jest suma wydatkow konsumpcyjnych, wydatkow inwestycyjnych i wydatkow panstwa na zakup dobr i usug.
W gospodarce zamknietej kazda jednostka produkcji sprzedanej jest konsumowana, inwestowana lub kupowana przez panstwo.
Chcac przekonac sie, co z powyzszego rownania mozna wywnioskowac
o rynkach finansowych, odejmijmy C i G od jego obu stron. Otrzymamy wtedy:
Y C G = I.
Strona lewa (Y C G) rownania jest rowna dochodowi cakowitemu w tej
gospodarce minus wydatki na konsumpcje i wydatki panstwa na zakup dobr
i usug. Wielkosc te nazywamy oszczednosciami krajowymi
Oszczednosci krajowe
(oszczednosci) stanowia
(national saving) lub po prostu oszczednosciami i oznaczamy
cakowity dochod
symbolem S. Podstawiajac S w miejsce Y C G, otrzymujemy:
w gospodarce, ktory
pozostaje po opaceniu
konsumpcji i wydatkow
panstwa na zakup
dobr i usug.
S = I.
Zgodnie z tym rownaniem oszczednosci sa rowne inwestycjom.

W celu lepszego zrozumienia, czym sa oszczednosci krajowe, przeksztacmy nieco ich definicje. Niech T oznacza kwote, jaka panstwo pobiera
od gospodarstw domowych w postaci podatkow, pomniejszona o patnosci
transferowe panstwa dla gospodarstw domowych (np. wydatki na ubezpieczenia
spoeczne). Rownanie oszczednosci krajowych mozemy wowczas zapisac
na dwa sposoby:
S=YCG
lub:
S = (Y T C) + (T G).
Oba rownania sa takie same, poniewaz zmienna T, wystepujaca dwukrotnie w drugim rownaniu, redukuje sie. Niemniej kazde z tych rownan opisuje oszczednosci krajowe w inny sposob. Drugie rownanie pokazuje zwaszcza,
ze oszczednosci krajowe skadaja sie z dwoch czesci: oszczednosci prywatnych (Y T C) i oszczednosci publicznych (T G).
Rozwazmy kazda z tych obu czesci oszczednosci krajowych.
Oszczednosci prywatne
stanowia dochod,
Oszcze
dnosci prywatne (private saving) to dochod, jaki pozosta
jaki pozosta
gospodarstwom domowym po opaceniu podatkow i konsumpcji.
gospodarstwom
domowym po opaceniu
Poniewaz gospodarstwa domowe otrzymuja dochod Y, paca popodatkow i konsumpcji.
datki T i wydaja C na konsumpcje, oszczednosci prywatne wy-
115
nosza Y T C. Oszczednosci publiczne (public saving) to do- Oszczednosci publiczne

stanowia przychody
chody podatkowe, jakie pozostay panstwu po opaceniu wydatpodatkowe, jakie
kow. Panstwo otrzymuje T w postaci podatkow i wydaje G na
pozostay panstwu
po opaceniu
dobra i usugi. Jezeli T jest wieksze niz G, panstwo ma nadwyzke
swoich wydatkow.
budzetowa (budget surplus), poniewaz otrzymuje wiecej pienie- Nadwyzka budzetowa
pojawia sie wtedy,
dzy, niz wydaje. Nadwyzka rowna T G stanowi oszczednosci
kiedy przychody
publiczne. Jezeli panstwo wydaje wiecej, niz otrzymuje w postaci podatkowe sa wieksze
podatkow, G jest wieksze niz T. W takim przypadku panstwo od wydatkow panstwa.
Deficyt budzetowy
odnotowuje deficyt budzetowy (budget deficit), a oszczedpojawia sie wtedy,
nosci publiczne T G sa ujemne.
kiedy przychody
sa mniejsze
Zastanowmy sie teraz, co wspolnego maja te tozsamosci podatkowe
od wydatkow panstwa.
z rynkami finansowymi. Rownanie S = I ujawnia wazny fakt:
w gospodarce jako caosci oszczednosci musza byc rowne inwestycjom. W tym
momencie pojawiaja sie jednak dwa wazne pytania. Po pierwsze, jaki mechanizm kryje sie za ta rownoscia? Po drugie, co koordynuje zachowania osob
decydujacych o tym, ile oszczedzac, z zachowaniami osob decydujacych o tym,
ile inwestowac? Odpowiedz na oba pytania brzmi: system finansowy. Rynek
obligacji, rynek akcji, banki, fundusze inwestycyjne oraz inne rynki finansowe
i instytucje posrednictwa finansowego znajduja sie pomiedzy obiema stronami
rownania S = I. Instytucje te gromadza oszczednosci krajowe, a nastepnie przeksztacaja je w inwestycje krajowe.
Czym dokadnie
s oszczdnoci i inwestycje?
Bywa, ze nazwy oszczednosci i inwestycje okazuja sie mylace. Wiekszosc ludzi
posuguje sie nimi z duza swoboda, a czasami nawet zamiennie. Natomiast
ekonomisci, ktorzy zajmuja sie systemem rachunkowosci spoecznej, stosuja te
terminy ostroznie i precyzyjnie.
Rozwazmy nastepujacy przykad. Zaozmy, ze Rutvij zarabia wiecej, niz
wydaje, a zaoszczedzony dochod lokuje w banku lub przeznacza na zakup
obligacji badz akcji. Poniewaz jego dochod jest wiekszy niz jego konsumpcja,
mezczyzna przyczynia sie do wzrostu oszczednosci krajowych. Byc moze mysli
on, ze inwestuje swoje pieniadze, jednak makroekonomista nazwaby jego
postepowanie raczej oszczedzaniem, a nie inwestowaniem.
W jezyku makroekonomii inwestycje oznaczaja zakup nowego kapitau
rzeczowego, np. urzadzen technicznych lub budynkow. Kiedy Gilbert pozycza
pieniadze z banku na budowe nowego domu, przyczynia sie do wzrostu
inwestycji krajowych. Podobnie, kiedy przedsiebiorstwo Sullivan Corporation
emituje nowe akcje, a pieniedzmi zgromadzonymi dzieki ich sprzedazy finansuje budowe fabryki koatek do drzwi, takze przyczynia sie do wzrostu
inwestycji krajowych.
116
Zgodnie z tozsamoscia S = I na poziomie caej gospodarki oszczednosci sa

rowne inwestycjom. Rownosc ta nie musi jednak zachodzic w przypadku
kazdego gospodarstwa domowego i przedsiebiorstwa. Oszczednosci Rutvija sa
wieksze niz jego inwestycje, a nadwyzke posiadanych pieniedzy lokuje on
w banku. Natomiast oszczednosci Gilberta sa mniejsze od jego inwestycji, co
sprawia, ze w banku pozycza on niezbedna kwote. W przypadku pojedynczego
gospodarstwa domowego lub przedsiebiorstwa inwestycje i oszczednosci nie
musza sie rownac wasnie dzieki bankom i innym instytucjom finansowym,
ktore umozliwiaja finansowanie inwestycji jednej osoby oszczednosciami innej
osoby.
Szybki sprawdzian
Zdefiniuj: oszczdnoci prywatne, oszczdnoci publiczne, oszczdnoci krajowe,
inwestycje krajowe. Opisz zwizki tych zmiennych.
4.3
Rynek funduszy poyczkowych
Zbadawszy kilka najwazniejszych instytucji finansowych w gospodarce oraz
ich makroekonomiczne funkcje, jestesmy przygotowani do stworzenia modelu
rynkow finansowych. Celem jest wyjasnienie, w jaki sposob rynki te koordynuja oszczednosci i inwestycje w gospodarce. Nasz model stanowi takze
narzedzie analizy wpywu roznych dziaan panstwa na wielkosc oszczednosci
i inwestycji.
W celu uproszczenia zakadamy, ze w gospodarce istnieje tylko jeden rynek
finansowy, nazywany rynkiem funduszy pozyczkowych (market
Na rynku funduszy
pozyczkowych osoby
for loanable funds). Na rynku tym sa obecni wszyscy pozyczoszczedzajace oferuja
kodawcy, ktorzy chca powierzyc komus swoje oszczednosci, a takswoje fundusze,
na ktore zgaszaja
ze wszyscy pozyczkobiorcy, ktorzy poszukuja kredytu. Termin
zapotrzebowanie osoby
fundusze pozyczkowe (loanable funds) oznacza te czesc dochodu,
poszukujace kredytu
inwestycyjnego.
ktora jest przez ludzi oszczedzana i przeznaczana na kredyty, a nie
konsumowana. Na rynku funduszy pozyczkowych istnieje jedna stopa procentowa, ktora okresla jednoczesnie zysk z oszczednosci oraz koszt zaciagniecia
kredytu.
Oczywiscie, zaozenie o istnieniu tylko jednego rynku finansowego nie
jest prawdziwe. Jak wiemy, w gospodarce funkcjonuje wiele roznych instytucji finansowych. Niemniej, jak pokazywalismy w rozdziale 2 Mikroekonomii, sztuka budowania modelu ekonomicznego polega na uproszczeniu rzeczy-
117
wistosci tak, aby mozna byo ja wyjasnic. Ze wzgledu na nasze potrzeby

mozemy pominac fakt istnienia wielu instytucji finansowych i zaozyc, ze
w gospodarce jest tylko jeden rynek finansowy.
Popyt i poda
funduszy poyczkowych
Rynkiem funduszy pozyczkowych, podobnie jak innymi rynkami w gospodarce,
rzadza siy popytu i podazy. Chcac zatem zrozumiec dziaanie tego rynku,
przyjrzymy sie najpierw zrodom podazy i popytu.
Podaz funduszy pozyczkowych pochodzi od ludzi, ktorzy czesc swojego
dochodu chca zaoszczedzic i pozyczyc innym ludziom. Kredytu mozna udzielic bezposrednio (np. kupno obligacji od przedsiebiorstwa) lub posrednio (np.
lokata bankowa, ktora bank wykorzystuje do sfinansowania kredytow). W obu
przypadkach zrodem podazy funduszy pozyczkowych sa oszczednosci.
Popyt na fundusze pozyczkowe pochodzi od gospodarstw domowych
i przedsiebiorstw, ktore chca zaciagnac kredyt, aby dokonac inwestycji. Zgaszaja go np. osoby chcace skorzystac z kredytow hipotecznych przy zakupie
mieszkan, jak rowniez przedsiebiorstwa, ktore kredytem finansuja zakup nowych urzadzen produkcyjnych lub budowe fabryki. W obu przypadkach zrodem
popytu na fundusze pozyczkowe sa inwestycje.
Cena kredytu jest stopa procentowa. Decyduje ona o koszcie kredytu dla
pozyczkobiorcow oraz wysokosci wynagrodzenia dla pozyczkodawcow. Zapotrzebowanie na fundusze pozyczkowe maleje, kiedy stopa procentowa rosnie,
poniewaz koszty kredytu zwiekszaja sie wraz ze wzrostem stopy procentowej.
Analogicznie, ilosc oferowana funduszy pozyczkowych rosnie wraz ze wzrostem stopy procentowej, poniewaz przy wyzszej stopie procentowej oszczedzanie
staje sie bardziej atrakcyjne. Innymi sowy, krzywa popytu na fundusze pozyczkowe ma nachylenie ujemne, a krzywa podazy funduszy pozyczkowych
nachylenie dodatnie.
Na rysunku 4.1 przedstawiono stope procentowa, przy ktorej popyt na
fundusze pozyczkowe zrownuje sie z ich podaza. W stanie rownowagi stopa
procentowa wynosi 5%, natomiast popyt na fundusze pozyczkowe i podaz
funduszy pozyczkowych wynosza po 500 mld euro.
Przyczyny, ktore sprawiaja, ze stopa procentowa osiaga poziom rownowagi, sa takie same jak na innych rynkach. Jezeli stopa procentowa byaby
nizsza niz w stanie rownowagi, ilosc oferowana funduszy pozyczkowych byaby
mniejsza od zapotrzebowania na te fundusze. W efekcie na rynku powstaby
niedobor funduszy pozyczkowych, co zachecioby pozyczkodawcow do podniesienia oprocentowania. Wzrost stopy procentowej zacheciby do oszczedzania, zwiekszajac podaz funduszy, i jednoczesnie zniecheciby do zaciagania
118
RYSUNEK 4.1

Stopa procentowa w gospodarce zmienia sie, zrownujac popyt na fundusze pozyczkowe z ich
rodem podazy funduszy pozyczkowych sa oszczednosci krajowe, zarowno prywatne, jak
podaza. Z
i publiczne. Popyt na fundusze pozyczkowe pochodzi od gospodarstw domowych i przedsiebiorstw,
ktore chca zaciagac kredyty w celach inwestycyjnych. Na rysunku stopa procentowa w stanie
rownowagi wynosi 5%, a popyt na fundusze pozyczkowe i podaz funduszy pozyczkowych wynosza
po 500 mld euro.
kredytow, obnizajac popyt na fundusze. Odwrotnie, jezeli stopa procentowa

byaby wyzsza niz w stanie rownowagi, ilosc oferowana funduszy pozyczkowych byaby wieksza od zapotrzebowania na te fundusze. W sytuacji niedoboru pozyczkobiorcow konkurencja wsrod pozyczkodawcow doprowadziaby
do obnizenia stopy procentowej. W ten sposob stopa procentowa osiaga poziom
rownowagi, przy ktorym nastepuje dokadne zrownanie sie popytu na fundusze
i podazy funduszy pozyczkowych.
Jak pamietamy, ekonomisci rozrozniaja realna stope procentowa i nominalna stope procentowa. Nominalna stopa procentowa jest ta stopa procentowa,
o ktorej zwykle mowimy; to ona decyduje o wyrazonych w pieniadzu korzysciach z oszczedzania, a takze o koszcie kredytu. Realna stopa procentowa to
skorygowana o inflacje nominalna stopa procentowa. Obliczamy ja, odejmujac
stope inflacji od nominalnej stopy procentowej. Poniewaz inflacja powoduje
spadek wartosci pieniadza, realna stopa procentowa lepiej informuje o rzeczywistych korzysciach z oszczedzania i rzeczywistym koszcie kredytu. Takze popyt
na fundusze i podaz funduszy pozyczkowych zaleza od realnej, a nie od
nominalnej stopy procentowej. W stanie rownowagi rynkowej na rysunku 4.1
zostaje zatem wyznaczona realna stopa procentowa w gospodarce. W dalszej
czesci rozdziau, mowiac o stopie procentowej (interest rate), bedziemy mieli na
mysli realna stope procentowa.
119
Model popytu na fundusze i podazy funduszy pozyczkowych pozwala

uswiadomic sobie, ze rynki finansowe sa bardzo podobne do innych rynkow
w gospodarce. Na przykad, na rynku mleka cena zmienia sie tak, ze w efekcie
ilosc oferowana zrownuje sie z zapotrzebowaniem. W ten sposob niewidzialna
reka rynku koordynuje zachowania sprzedawcow mleka z zachowaniami nabywcow. Podobnie jest z rynkiem funduszy pozyczkowych. Poniewaz oszczednosci stanowia podaz funduszy pozyczkowych, a inwestycje popyt na te
fundusze, niewidzialna reka rynku koordynuje wielkosc oszczednosci z wielkoscia inwestycji. Stopa procentowa zmienia sie, zapewniajac zrownanie sie
popytu i podazy na rynku funduszy pozyczkowych oraz uzgadniajac zachowania
osob, ktore chca oszczedzac (osob oferujacych fundusze pozyczkowe) z zachowaniami osob, ktore chca inwestowac (osob zgaszajacych zapotrzebowanie na
fundusze pozyczkowe).
Wyniki analizy rynku funduszy pozyczkowych mozemy teraz wykorzystac
w celu zbadania wpywu roznych dziaan panstwa na oszczednosci i inwestycje
w gospodarce. Poniewaz nasz model jest zwykym modelem popytu i podazy,
zastosowanym w przypadku konkretnego rynku, dziaania panstwa bedziemy
analizowac metoda trzech krokow, o ktorej bya mowa w rozdziale 4 Mikroekonomii. Po pierwsze, sprawdzamy, czy konkretne dziaanie panstwa przesuwa
krzywa popytu, czy tez krzywa podazy. Po drugie, okreslamy kierunek przesuniecia krzywej. Po trzecie, wykorzystujemy wykresy popytu i podazy, aby
ustalic, jak zmienia sie poozenie punktu rownowagi.
Krok 1. Bodzce skaniajace do oszczedzania. Zgodnie z jedna z dziesieciu
gownych zasad ekonomii z rozdziau 1 w Mikroekonomii, poziom zycia zalezy
od ilosci wyprodukowanych dobr i usug. Z poprzedniego rozdziau wiemy,
ze oszczednosci stanowia wazny czynnik, od ktorego zalezy wzrost produkcyjnosci w dugim okresie. Jezeli zatem kraj zwiekszy swoja stope oszczednosci,
efektem bedzie szybszy wzrost PKB i wyzszy poziom zycia obywateli w dugim
okresie.
Wedug innej z dziesieciu gownych zasad ekonomii ludzie reaguja na
bodzce. Wielu ekonomistow odwouje sie do tej zasady, twierdzac, ze stopy
oszczednosci w niektorych krajach sa niskie, poniewaz system podatkowy zniecheca do oszczedzania. Jak wiemy, panstwo gromadzi srodki, opodatkowujac
dochody, w tym dochody z odsetek i dywidendy. Poddajmy analizie skutki
istnienia podatku od dochodow z odsetek. W tym celu pomyslmy o dwudziestopiecioletniej osobie, ktora oszczedza 1000 euro i za te pieniadze kupuje trzydziestoletnia obligacje oprocentowana wedug stopy 9%. Jezeli nie ma podatkow, ta kwota 1000 euro powiekszy sie do 13 268 euro, kiedy osoba ta skonczy 55 lat. Natomiast jezeli dochod z odsetek jest opodatkowany, np. wedug
stawki 33%, stopa procentowa po uwzglednieniu opodatkowania wynosi tylko
6%. W takim przypadku po upywie 30 lat kwota 1000 euro powiekszy sie
jedynie do 5743 euro. Podatek od dochodu z odsetek znacznie zmniejsza przy-
120
sze korzysci z dokonywanych dzis oszczednosci i w efekcie osabia bodzce,

ktore skaniaja ludzi do oszczedzania.
Dostrzegajac niekorzystne skutki podatku od dochodow z odsetek, wielu
ekonomistow, a takze niektorzy politycy, twierdzi niekiedy, ze stosowany
obecnie podatek dochodowy nalezy zastapic podatkiem konsumpcyjnym.
W przypadku podatku konsumpcyjnego dochod nie zostaje opodatkowany
dopoty, dopoki jest oszczedzany, a nie wydawany. W swej istocie podatek
konsumpcyjny przypomina podatek od wartosci dodanej (VAT), ktory jest
nakadany na wiele dobr i usug. Jednak VAT jest podatkiem posrednim, nakadanym na dobro lub usuge, kiedy sa one kupowane przez ostatecznego nabywce. Natomiast podatek konsumpcyjny byby obciazajacym konsumentow
podatkiem bezposrednim, obliczanym na podstawie cakowitej wielkosci wydatkow konsumpcyjnych dokonanych w ciagu roku, przy czym stawki tego podatku
mogyby rosnac wraz z wielkoscia wydatkow konsumpcyjnych.
Mniej radykalnym rozwiazaniem byaby rozbudowa systemu specjalnych
rachunkow oszczednosciowych, na ktorych ludzie mogliby gromadzic czesc
swoich oszczednosci, chroniac je w ten sposob przed opodatkowaniem. Na
rysunku 4.2 analizujemy wpyw takiego, zachecajacego do oszczedzania, rozwiazania na rynek funduszy pozyczkowych.
Po pierwsze, ktora krzywa przesunie sie w wyniku wprowadzenia takiego
rozwiazania? Rozwazana zmiana wpywa na motywacje gospodarstw domowych do oszczedzania przy dowolnym poziomie stopy procentowej. Skoro tak, to
ilosc oferowana funduszy pozyczkowych zmienia sie przy kazdym poziomie
stopy procentowej. Na rysunku przesunie sie zatem linia podazy. Popyt na
fundusze pozyczkowe nie zmieni sie, poniewaz rozwazana zmiana systemu
podatkowego nie wpywa bezposrednio na ilosc pieniedzy, jaka pozyczkobiorcy
chca pozyczyc przy poszczegolnych poziomach stopy procentowej.
Po drugie, w ktora strone przesunie sie krzywa podazy? Poniewaz opodatkowanie oszczednosci sie obnizy, gospodarstwa domowe zwieksza swoje
oszczednosci, przeznaczajac mniejsza czesc swojego dochodu na konsumpcje.
Dzieki dodatkowym oszczednosciom gospodarstwa te zwieksza swoje wkady
bankowe lub kupia wiecej obligacji. Podaz funduszy pozyczkowych zwiekszy
sie i na rysunku 4.2 krzywa podazy przesunie sie z poozenia S1 do S2.
Po trzecie, mozemy porownac dotychczasowy i nowy stan rownowagi.
Na rysunku zwiekszona podaz funduszy pozyczkowych obniza stope procentowa z 5% do 4%. Nizsza stopa procentowa powoduje wzrost popytu na fundusze pozyczkowe z 500 mld euro do 600 mld euro. Oznacza to, ze przesuniecie sie krzywej podazy powoduje przemieszczanie sie punktu rownowagi rynkowej wzduz krzywej popytu. Przy nizszym koszcie kredytow gospodarstwom
domowym i przedsiebiorstwom opaca sie pozyczac wiecej w celu sfinansowania wiekszych inwestycji. Kiedy zatem reforma systemu podatkowego
zacheca do oszczedzania, skutkiem sa nizsze stopy procentowe i wieksze inwestycje.
121
RYSUNEK 4.2
Wzrost poday funduszy poyczkowych

Zmiana systemu podatkowego, ktora zacheca do oszczedzania, przesuwa krzywa podazy funduszy
pozyczkowych w prawo, z poozenia S1 do S2. W efekcie stopa procentowa rownowagi sie obniza,
pobudzajac inwestycje. Na rysunku stopa procentowa maleje z 5% do 4%, a rynkowa ilosc
rownowagi oszczedzanych i inwestowanych funduszy pozyczkowych rosnie z 500 mld euro do
600 mld euro.
Ta analiza skutkow zwiekszonych oszczednosci nie budzi zastrzezen wsrod

ekonomistow. Jednak odpowiedz na pytanie o to, jakie konkretnie zmiany
w systemie podatkowym nalezy wprowadzic, jest przedmiotem sporow. Wielu
ekonomistow opowiada sie za reforma podatkow, majaca zwiekszyc oszczednosci, poniewaz przyczyniaby sie ona do wzrostu inwestycji, przyspieszajac
wzrost gospodarczy. Jednak inni ekonomisci watpia, czy zmiany podatkow
rzeczywiscie wywieraja duzy wpyw na oszczednosci krajowe. Podnosza oni
rowniez kwestie sprawiedliwosci proponowanych reform. Ich zdaniem w wielu
przypadkach na proponowanych zmianach skorzystaja przede wszystkim osoby
bogate, ktore najmniej potrzebuja obnizenia podatkow.
Krok 2. Bodzce skaniajace do inwestowania. Zaozmy, ze panstwo dokonao reformy podatkow w celu zwiekszenia atrakcyjnosci inwestycji. Chodzi
np. o wprowadzana czasami przez panstwo inwestycyjna ulge podatkowa
(investment tax credit), ktora daje korzysci podatkowe wszystkim przedsiebiorstwom, budujacym nowe fabryki lub kupujacym nowe wyposazenie techniczne.
Zbadajmy wpyw takiej reformy systemu podatkowego na rynek funduszy
pozyczkowych, do czego wykorzystamy rysunek 4.3.
Po pierwsze, czy rozwazana zmiana wpynie na popyt, czy na podaz? Poniewaz wiadoma ulga podatkowa przynosi korzysci przedsiebiorstwom, ktore
122
RYSUNEK 4.3
Wzrost popytu na fundusze poyczkowe

Jesli wprowadzenie inwestycyjnej ulgi podatkowej pobudzi inwestycje przedsiebiorstw, popyt na
fundusze pozyczkowe sie zwiekszy. W efekcie wzrosnie stopa procentowa rownowagi rynkowej, co
skoni ludzi do zwiekszenia oszczednosci. Na rysunku, kiedy krzywa popytu przesuwa sie z poozenia D1 do D2, stopa procentowa rownowagi rosnie z 5% do 6%, a ilosc rownowagi oszczedzanych
i inwestowanych funduszy pozyczkowych zwieksza sie z 500 mld euro do 600 mld euro.
zaciagaja kredyty i inwestuja w tworzenie nowego kapitau, zmienia ona

wielkosc inwestycji przy dowolnym poziomie stopy procentowej, a zatem
zmienia rowniez popyt na fundusze pozyczkowe. Natomiast podaz funduszy
pozyczkowych sie nie zmienia, poniewaz ulga podatkowa nie wpywa na kwote,
jaka oszczedzaja gospodarstwa domowe przy dowolnym poziomie stopy procentowej.
Po drugie, w ktora strone przesunie sie krzywa popytu? Poniewaz skonnosc przedsiebiorstw do inwestowania zwieksza sie niezaleznie od wysokosci
stopy procentowej, przy dowolnym poziomie stopy procentowej rosnie takze
zapotrzebowanie na fundusze pozyczkowe. Krzywa popytu na fundusze pozyczkowe przesunie sie zatem w prawo, z poozenia D1 do D2.
Po trzecie, rozwazmy zmiane stanu rownowagi. Na rysunku 4.3 zwiekszony
popyt na fundusze pozyczkowe podnosi stope procentowa z 5% do 6%. Wyzsza
stopa procentowa powoduje wzrost ilosci oferowanej funduszy pozyczkowych
z 500 mld euro do 600 mld euro, poniewaz gospodarstwa domowe zwiekszaja
swoje oszczednosci. Tej zmianie zachowan gospodarstw domowych odpowiada
przesuniecie sie punktu rownowagi wzduz krzywej podazy. Jezeli zatem
reforma systemu podatkowego zacheca do zwiekszania inwestycji, skutkiem
okazuja sie wyzsze stopy procentowe i wieksze oszczednosci.
123
Krok 3: Deficyt budzetowy i nadwyzka budzetowa. Sytuacja budzetu panstwa

jest tematem nieustannych politycznych sporow. Jak wiemy, deficyt budzetowy
stanowi nadwyzke wydatkow panstwa nad przychodami podatkowymi. Panstwo
zazwyczaj finansuje deficyt emisja obligacji. Skumulowana kwote zaciagnietych
przez panstwo do tej pory2 pozyczek nazywamy dugiem publicznym (government debt). Nadwyzka budzetowa, czyli nadwyzka przychodow podatkowych
panstwa nad jego wydatkami, moze zostac wykorzystana na spacenie czesci
dugu publicznego. Jezeli wydatki panstwa sa dokadnie rowne przychodom
z opodatkowania, mowimy, ze panstwo osiagneo stan rownowagi budzetu
(balanced budget).
Wyobraz sobie, ze poczatkowo budzet panstwa jest zrownowazony. Na
stepnie w wyniku obnizki podatkow lub wzrostu wydatkow pojawia sie deficyt
budzetowy. Wpyw deficytu budzetowego na rynek funduszy pozyczkowych
znowu mozemy przeanalizowac w trzech krokach, do czego wykorzystamy
rysunek 4.4.
RYSUNEK 4.4
Skutki deficytu budetowego

Kiedy panstwo wydaje wiecej, niz wynosza wpywy z podatkow, pojawia sie deficyt budzetowy,
ktory zmniejsza oszczednosci krajowe. Podaz funduszy pozyczkowych maleje, rosnie stopa
procentowa rownowagi. Kiedy panstwo pozycza zatem pieniadze na pokrycie deficytu budzetowego,
skutkiem okazuje sie zmniejszenie wydatkow gospodarstw domowych i przedsiebiorstw, ktore
zaciagaja mniej kredytow na inwestycje. Na rysunku, kiedy krzywa podazy przesuwa sie z poozenia S1 do S2, stopa procentowa rownowagi rosnie z 5% do 6%, a ilosc rownowagi oszczedzanych
i inwestowanych funduszy pozyczkowych zmniejsza sie z 500 mld euro do 300 mld euro.
Niespaconych ( przyp. tum.).
124
Po pierwsze, ktora krzywa przesunie sie na skutek deficytu budzetowego?

Przypomnijmy, ze oszczednosci krajowe, ktore sa zrodem podazy funduszy
pozyczkowych, skadaja sie z oszczednosci prywatnych i oszczednosci publicznych. Zmiana salda budzetu panstwa oznacza zmiane wielkosci oszczednosci
publicznych, a tym samym zmiane podazy funduszy pozyczkowych. Natomiast
popyt na fundusze pozyczkowe sie nie zmienia, poniewaz deficyt budzetowy
nie wpywa na wielkosc kwoty, jaka gospodarstwa domowe i przedsiebiorstwa
chca pozyczyc na sfinansowanie inwestycji przy dowolnym poziomie stopy
procentowej.
Po drugie, w ktora strone przesuwa sie krzywa podazy? Jezeli budzet
panstwa wykazuje deficyt, oszczednosci publiczne sa ujemne, co zmniejsza
oszczednosci krajowe. Innymi sowy, kiedy panstwo pozycza pieniadze na
pokrycie swojego deficytu budzetowego, zmniejsza sie podaz funduszy pozyczkowych dostepnych dla gospodarstw domowych i przedsiebiorstw. Deficyt
budzetowy przesuwa zatem krzywa podazy funduszy pozyczkowych w lewo,
z poozenia S1 do S2, co widzimy na rysunku 4.4.
Po trzecie, mozemy porownac dotychczasowy i nowy stan rownowagi.
Kiedy podaz funduszy pozyczkowych maleje na skutek deficytu budzetowego,
stopa procentowa rosnie z 5% do 6%. Wyzsza stopa procentowa zmienia
zachowania gospodarstw domowych i przedsiebiorstw dziaajacych na rynku
kredytowym. Zmniejsza sie zatem zapotrzebowanie na fundusze pozyczkowe.
Mniej rodzin kupuje nowe mieszkania i mniej przedsiebiorstw decyduje sie na
budowe nowych fabryk. Spadek inwestycji spowodowany zapozyczaniem sie
przez panstwo jest nazywany wypieraniem (crowding out). Na
Wypieraniem
nazywamy zmniejszenie
rysunku
odpowiada mu przesuniecie wzduz krzywej popytu
sie inwestycji na skutek
i zmniejszenie sie zapotrzebowania na fundusze pozyczkowe
zapozyczania sie
przez panstwo.
z 500 mld euro do 300 mld euro. Panstwo, pozyczajac pieniadze
na pokrycie deficytu budzetowego, wypiera zatem z rynku prywatnych pozyczkobiorcow.
Najwazniejszy wniosek dotyczacy deficytu budzetowego wynika bezposrednio z analizy jego wpywu na podaz funduszy pozyczkowych i popyt na te
fundusze. Kiedy deficyt budzetowy zmniejsza oszczednosci krajowe, stopa
procentowa rosnie, a inwestycje maleja. Poniewaz inwestycje sa warunkiem
dugookresowego wzrostu gospodarczego, deficyt budzetowy zmniejsza tempo
wzrostu gospodarki.
Nadwyzka budzetowa dziaa odwrotnie niz deficyt budzetowy. Kiedy
przychody podatkowe sa wieksze od wydatkow panstwa, zaoszczedzona roznica
moze zostac wykorzystana na spacenie czesci dugu publicznego. Nadwyzka
budzetowa, czyli oszczednosci publiczne, oznacza rowniez wzrost oszczednosci
krajowych. Nadwyzka budzetowa zwieksza zatem podaz funduszy pozyczkowych, obniza stope procentowa i zacheca do inwestowania. Wieksze inwestycje oznaczaja z kolei zwiekszona akumulacje kapitau rzeczowego i szybszy
wzrost gospodarczy.
125
Podsumowanie
Pozyczek nie bierz ani nie udzielaj tak Poloniusz doradza swojemu synowi
w Hamlecie Szekspira. Gdyby kazdy postepowa zgodnie z ta zasada, ten
rozdzia byby niepotrzebny.
Mao ekonomistow zgodzioby sie z Poloniuszem. W gospodarce ludzie
czesto zaciagaja pozyczki oraz ich udzielaja i zazwyczaj maja ku temu
uzasadnione powody. Pewnego dnia mozesz potrzebowac pozyczki na rozpoczecie dziaalnosci gospodarczej lub zakup mieszkania. Inni moga Ci pozyczyc
pieniadze, majac nadzieje, ze pacone przez Ciebie odsetki pozwola im wygodniej zyc po przejsciu na emeryture. System finansowy koordynuje te caa
dziaalnosc kredytowa i pozyczkowa.
Rynki finansowe sa pod wieloma wzgledami podobne do innych rynkow
w gospodarce. Podobnie jak cenami innych dobr, takze cena funduszy pozyczkowych, czyli stopa procentowa, rzadza siy popytu i podazy. W taki sam sposob
jak na innych rynkach mozemy tez analizowac przesuniecia krzywych popytu
i podazy na rynkach finansowych. Wedug jednej z dziesieciu gownych zasad ekonomii z rozdziau 1 w Mikroekonomii, rynki sa zwykle dobra forma organizowania
dziaalnosci gospodarczej. Zasada ta dotyczy rowniez rynkow finansowych. Kiedy
rynki te zrownuja popyt i podaz funduszy pozyczkowych, pomagaja jednoczesnie
w alokacji rzadkich zasobow w gospodarce miedzy najbardziej efektywne zastosowania.
Jedna cecha odroznia rynki finansowe od innych rynkow. Rynki finansowe
speniaja wazna funkcje, aczac terazniejszosc z przyszoscia. Pozyczkodawcy
udzielaja pozyczek, poniewaz chca zamienic czesc swojego biezacego dochodu
w przysza sie nabywcza. Natomiast pozyczkobiorcy zaciagaja pozyczki, poniewaz chca inwestowac dzis po to, aby w przyszosci miec wiecej kapitau,
ktory jest im potrzebny do produkcji dobr i usug. Dobrze dziaajace rynki
finansowe sa wazne dla pokolen nie tylko obecnych, lecz takze przyszych, ktore
przejma wiele korzysci z ich dziaania.
Streszczenie
System finansowy w rozwinietych gospodarkach skada sie z wielu roznych

instytucji finansowych, takich jak rynek obligacji, rynek akcji, banki oraz
fundusze inwestycyjne. Wszystkie te instytucje kieruja zasoby gospodarstw
domowych, ktore chca zaoszczedzic czesc swojego dochodu, do gospodarstw
domowych i przedsiebiorstw, zamierzajacych zaciagnac pozyczke.
Tozsamosci, ktore znamy dzieki rachunkowosci spoecznej, ujawniaja kilka
waznych zwiazkow zmiennych makroekonomicznych. W gospodarce zamknietej oszczednosci krajowe musza byc rowne inwestycjom krajowym.
Instytucje finansowe stanowia mechanizm, dzieki ktoremu w gospodarce
nastepuje uzgodnienie oszczednosci jednych osob i inwestycji innych osob.
126
Poziom stopy procentowej zalezy od podazy funduszy pozyczkowych i popytu na fundusze pozyczkowe. Podaz funduszy pozyczkowych pochodzi od
gospodarstw domowych, ktore chca zaoszczedzic czesc swojego dochodu
i pozyczyc go innym osobom. Popyt na fundusze pozyczkowe pochodzi od
gospodarstw domowych i przedsiebiorstw, ktore chca zaciagnac pozyczke na
sfinansowanie inwestycji. W celu ustalenia, jak dowolne dziaanie panstwa
lub inne zdarzenie wpywa na stope procentowa, nalezy zbadac, jak wpywa
ono na popyt i podaz funduszy pozyczkowych.
Oszczednosci krajowe stanowia sume oszczednosci prywatnych i oszczednosci publicznych. Deficyt budzetowy oznacza, ze oszczednosci publiczne sa
ujemne, a zatem ze zmniejszaja one oszczednosci krajowe, redukujac podaz
funduszy pozyczkowych, mogacych finansowac inwestycje. Wypierajac inwestycje, deficyt budzetowy ogranicza rowniez wzrost produkcyjnosci pracy
i wzrost PKB.
System finansowy, s. 104

Rynki finansowe, s. 105
Obligacja, s. 106
Akcja, s. 107
Instytucje posrednictwa finansowego, s. 108
Fundusz inwestycyjny, s. 111
Oszczednosci krajowe (oszczednosci), s. 114
Oszczednosci prywatne, s. 114

Oszczednosci publiczne, s. 115
Nadwyzka budzetowa, s. 115
Deficyt budzetowy, s. 115
Rynek funduszy
pozyczkowych, s. 116
Wypieranie, s. 124
1. Jaka funkcje spenia w gospodarce system finansowy? Wymien i opisz dwa

rynki, ktore sa czescia systemu finansowego Twojej gospodarki. Wymien
i opisz dwie instytucje posrednictwa finansowego.
2. Dlaczego zroznicowanie portfela aktywow jest wazne dla posiadaczy akcji
i obligacji? Jakie instytucje finansowe uatwiaja roznicowanie portfela?
3. Co to znaczy: oszczednosci krajowe, oszczednosci prywatne, oszczednosci
publiczne? Na czym polegaja zwiazki tych trzech zmiennych?
4. Co to sa inwestycje? Jaki jest ich zwiazek z oszczednosciami krajowymi?
5. Opisz taka zmiane systemu podatkowego, ktorej skutkiem moze sie okazac
wzrost oszczednosci prywatnych. Jak wprowadzenie w zycie tej zmiany
wpyneoby na rynek funduszy pozyczkowych?
6. Co to znaczy deficyt budzetowy panstwa? Jak wpywa on na poziom stop
procentowych, inwestycje i wzrost gospodarczy?
Zadania
1. Jak sadzisz, ktora z tych dwoch obligacji jest oprocentowana wedug wyzszej
stopy? Uzasadnij odpowiedz.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
127
a. Obligacja panstwowa w Wielkiej Brytanii czy obligacja panstwowa

rodkowo-Wschodniej.
w kraju Europy S
b. Obligacja, ktorej termin wykupu upywa w 2012 r., czy obligacja, ktorej
termin wykupu upywa w 2032 r.
c. Obligacja koncernu BP czy obligacja firmy, ktora zaozyes i ktora
w Twoim garazu produkuje oprogramowanie do komputerow.
d. Obligacja wyemitowana przez rzad centralny czy obligacja wyemitowana
przez samorzad lokalny.
Sprawdz w gazecie lub Internecie notowania akcji dwoch przedsiebiorstw,
ktore sa Ci troche znane (np. dlatego, ze jestes ich klientem). Ile wynosi
wskaznik cena/zysk dla kazdego z tych przedsiebiorstw? Dlaczego te wskazniki sie roznia? Gdybys mia kupic jedna z tych akcji, ktora wybrabys?
Dlaczego?
Jaka jest roznica miedzy pokerem, loteria, totolotkiem, zakadami na wyscigach konnych a gra na giedzie? Jak sadzisz, jaka wazna funkcje spoeczna
spenia gieda?
Spadki cen akcji sa czasami uwazane za zapowiedz nadciagajacej recesji
gospodarczej. Dlaczego?
Kiedy w 1998 r. rzad Rosji zaprzesta spacania dugu zagranicznego,
oprocentowanie obligacji panstwowych w wielu innych krajach rozwijajacych sie wzroso. Jak sadzisz, dlaczego?
Pracownicy czesto trzymaja znaczna liczbe akcji przedsiebiorstw, w ktorych
pracuja. Jak sadzisz, dlaczego firmy zachecaja do takich zachowan? Dlaczego ktos moze nie chciec trzymac akcji spoki, w ktorej pracuje?
Wyjasnij, na czym, wedug makroekonomisty, polega roznica miedzy oszczednosciami a inwestycjami. Ktore z ponizszych dziaan sa oszczedzaniem,
a ktore inwestowaniem? Odpowiedz uzasadnij.
a. Twoja rodzina bierze kredyt hipoteczny i kupuje nowe mieszkanie.
b. Za zarobione 200 euro kupujesz akcje koncernu BP.
c. Twoj kolega zarobi 100 euro i wpaci te pieniadze na rachunek bankowy.
d. Pozyczasz z banku 1000 euro na zakup samochodu, ktorym bedziesz
rozwozi pizze.
W pewnej gospodarce PKB rowna sie 5 bln euro, podatki wynosza
1,5 bln euro, oszczednosci prywatne 0,5 bln euro, a oszczednosci publiczne 0,2 bln euro. Zaoz, ze ta gospodarka jest zamknieta, i oblicz wielkosc
konsumpcji, wydatkow panstwa, oszczednosci krajowych i inwestycji.
Koncern BP rozwaza eksploatacje nowego pola naftowego.
a. Zaozmy, ze BP jest zmuszony pozyczyc pieniadze na zakup nowej
platformy wiertniczej na rynku obligacji. Dlaczego wzrost stop procentowych wpynie na te decyzje koncernu o kupnie platformy wiertniczej?
b. Zaozmy teraz, ze BP moze sfinansowac zakup tej platformy z wasnych
srodkow. Czy zmiany stop procentowych nadal beda wpyway na decyzje
o nowej inwestycji? Odpowiedz uzasadnij.
128
10. Zaozmy, ze w przyszym roku panstwo pozyczy o 5 mld euro wiecej niz
w tym roku.
a. Wykorzystaj rysunek z liniami popytu i podazy do przeanalizowania
skutkow tego zdarzenia. Czy stopa procentowa wzrosnie, czy spadnie?
b. Jak zmienia sie inwestycje, oszczednosci prywatne, oszczednosci publiczne i oszczednosci krajowe? Porownaj wielkosc tych zmian z kwota
5 mld euro, czyli ze wzrostem potrzeb pozyczkowych panstwa.
c. Jak na wielkosc tych zmian wpywa elastycznosc podazy funduszy
pozyczkowych?
d. Jak na wielkosc tych zmian wpywa elastycznosc popytu na fundusze
pozyczkowe?
e. Zaozmy, ze gospodarstwa domowe uznaja, iz wzrost dzisiejszych
potrzeb pozyczkowych panstwa spowoduje w przyszosci podwyzke
podatkow, ktora okaze sie koniecznym warunkiem spaty dugu publicznego. Jak taki poglad wpywa na dzisiejsze oszczednosci prywatne i na
dzisiejsza podaz funduszy pozyczkowych? Czy zmiany, o ktorych bya
mowa w czesciach (a) i (b) tego zadania, okaza sie teraz wieksze, czy
mniejsze?
11. W ciagu ostatnich 20 lat, dzieki wykorzystaniu technologii komputerowej,
przedsiebiorstwa mogy znacznie zmniejszyc wielkosc zapasow, przypadajaca na jednostke produkcji sprzedanej. Przedstaw skutki tego zdarzenia dla
rynku funduszy pozyczkowych. (Wskazowka: wydatki na zapasy sa rodzajem inwestycji.) Jaki wpyw, Twoim zdaniem, zdarzenie to wywrze na
inwestycje w fabryki oraz maszyny i urzadzenia?
12. Niektorzy ekonomisci obawiaja sie, ze starzejace sie spoeczenstwa w krajach wysoko uprzemysowionych zaczna zmniejszac swoje oszczednosci
akurat wtedy, kiedy zwieksza sie potrzeby inwestycyjne gospodarek nowo
wschodzacych (The Economist, 6 maja 1995 r.). Przedstaw wpyw obu
zjawisk, o ktorych jest mowa, na swiatowy rynek funduszy pozyczkowych.
13. Zgodnie z ustaleniami, ktore poczynilismy w tym rozdziale, wzrost inwestycji moze nastapic na skutek zmniejszenia zarowno opodatkowania
oszczednosci prywatnych, jak i deficytu budzetowego.
a. Dlaczego trudno jest jednoczesnie dokonac obu tych zmian?
b. Jakich informacji na temat oszczednosci prywatnych potrzebowabys,
aby ocenic, ktora z tych zmian bardziej przyczyniaby sie do zwiekszania
inwestycji?

ROZDZIA 5
PODSTAWOWE
NARZDZIA FINANSW
redzej czy pozniej z pewnoscia zetkniesz sie z systemem finansowym

gospodarki. Ulokujesz swoje oszczednosci na koncie w banku lub zaciagniesz kredyt hipoteczny na zakup domu. Kiedy zaczniesz pracowac, bedziesz
musia zdecydowac, czy oszczedzac na emeryture, inwestujac w akcje, obligacje
lub w inne instrumenty finansowe, a moze skorzystasz z gotowego programu
emerytalnego i pozwolisz towarzystwu emerytalnemu zajac sie tymi sprawami.
Mozesz takze sprobowac stworzyc swoj wasny portfel inwestycyjny. Bedziesz musia wtedy zdecydowac, czy postawic na renomowane przedsiebiorstwa, takie jak BP, czy moze na marki nowsze, takie jak lastminute.com.
Natomiast kiedy wieczorem waczysz telewizor, w wiadomosciach usyszysz
o kursach akcji na giedzie, a eksperci beda Ci tumaczyli (nie zawsze z sukcesem), dlaczego rynek zachowuje sie tak, a nie inaczej.
Jezeli przez chwile pomyslisz o wielu decyzjach finansowych, jakie bedziesz
podejmowa w swoim zyciu, zauwazysz, ze niemal wszystkim towarzysza dwa
powiazane ze soba problemy: czasu i ryzyka. Jak sie przekonalismy w poprzednim
rozdziale, system finansowy koordynuje oszczednosci i inwestycje w gospodarce.
Jego dziaanie dotyczy zatem podejmowanych dzis decyzji, ktore wpyna na nasze
przysze zycie. Jednak przyszosc jest nieznana. Kiedy ktos zakada lokate
oszczednosciowa lub kiedy przedsiebiorstwo postanawia dokonac inwestycji,
decyzje te sa oparte na przypuszczeniach co do prawdopodobnego przyszego
wyniku tych dziaan. Jednak ich rzeczywisty rezultat moze byc zupenie inny.
W tym rozdziale poznamy niektore z narzedzi, uatwiajacych zrozumienie
decyzji podejmowanych przez osoby dziaajace na rynkach finansowych.
W finansach ( finance), ktore sa czescia ekonomii, zetkniesz sie
Finanse
sa dziedzina ekonomii,
z udoskonalona wersja tych samych narzedzi. (Zajecia z finansow
ktora zajmuje sie
z pewnoscia sa w ofercie Twojej uczelni.) Poniewaz system
decyzjami o alokacji
w w czasie,
finansowy jest bardzo wazna czescia gospodarki, wiele z podsta- a takzzasobo
e kontrolowaniem
wowych ustalen z tej dziedziny ma kluczowe znaczenie dla zrozuryzyka.
mienia, jak dziaa gospodarka. Narzedzia finansowe moga Ci takze
pomoc podejmowac trafne decyzje w Twoim codziennym zyciu.
130
Ten rozdzia jest poswiecony trzem tematom. Po pierwsze, nauczymy sie

porownywac sumy pieniadza, ktore pochodza z roznych okresow. Po drugie,
dowiemy sie, jak sobie radzic z ryzykiem. Po trzecie, korzystajac z wynikow
naszych analiz czasu i ryzyka, ustalimy, co decyduje o wartosci aktywow, takich
jak akcje przedsiebiorstw.
5.1
Warto zaktualizowana:
mierzenie zmian wartoci pienidza,
nastpujcych wraz z upywem czasu
Wyobraz sobie, ze ktos da Ci do wyboru 100 euro dzisiaj lub 100 euro za 10 lat.
Ktora oferte bys przyja? Odpowiedz jest prosta. Otrzymanie 100 euro dzisiaj
jest korzystniejsze, poniewaz zawsze mozna ulokowac te pieniadze w banku
i nadal posiadac je za 10 lat, jednoczesnie zarabiajac od nich odsetki. Oto wazny
wniosek: kwota pieniadza, ktora dysponujesz dzisiaj, jest warta wiecej niz taka
sama kwota w przyszosci.
Teraz zastanow sie nad trudniejszym pytaniem. Wyobraz sobie, ze ktos
zaoferowa Ci wybor miedzy 100 euro dzisiaj i 200 euro za 10 lat. Ktora oferte
wybierzesz? Chcac odpowiedziec na to pytanie, potrzebujesz narzedzia, ktore
umozliwi Ci porownanie wartosci kwot pieniadza pochodzacych z roznych
okresow. Ekonomisci uzywaja do tego celu wartosci zaktualizoWartosc
zaktualizowana
wanej ( present value) danej kwoty, ktora stanowi sume pieniedzy,
to kwota, ktora nalezy
jakiej potrzebujesz dzisiaj, aby przy istniejacych stopach procenmiec dzis, aby przy
istniejacych stopach
towych
otrzymac te kwote w przyszosci.
procentowych uzyskac
Chcac sie nauczyc wykorzystywac koncepcje wartosci zadana przysza
kwote pieniadza.
ktualizowanej, przyjrzyjmy sie teraz kilku prostym przykadom.
Pytanie: Jezeli dzis ulokujemy w banku 100 euro, to jaka wartosc osiagnie ta
kwota za N lat? Innymi sowy, jaka jest wartosc przysza ( future
value) tych 100 euro?
Odpowiedz: Za pomoca r oznaczmy stope procentowa w formie
uamka dziesietnego (np. stopa procentowa 5% bedzie przedstawiona jako r = 0,05). Zaozmy, ze odsetki sa naliczane co
roku i pozostawiane na koncie, aby przynosiy kolejne odsetki. Oznacza to, ze dziaa procent skadany (compounding). Wtedy kwota 100 euro zmienia sie w:
Wartosc przysza
to suma, w jaka
zmieni sie
w przyszosci dzisiejsza
kwota pieniadza
przy danych stopach
procentowych.
Procent skadany
zasada, zgodnie
z ktora kwota
ulokowana,
np. na rachunku
bankowym, powieksza
sie, przy czym naliczone
odsetki pozostaja
na koncie i przynosza
dodatkowe odsetki
w przyszosci.
(1 + r) 100 euro
(1 + r) (1 + r) 100 euro
(1 + r) (1 + r) (1 + r) 100 euro
(1 + r)N 100 euro
po
po
po
po
1 roku;
2 latach;
3 latach;
N latach.
Podstawowe narzedzia finansow
131
Na przykad, jesli inwestujemy przy stopie procentowej rownej 5% na

10 lat, wtedy wartosc przysza 100 euro wynosi (1,05)10 100 euro, czyli
163 euro.
Pytanie: Zaozmy teraz, ze dostaniemy 200 euro za N lat. Ile wynosi wartosc
zaktualizowana tej przyszej patnosci? Innymi sowy, ile trzeba dzis
ulokowac w banku, aby uzyskac 200 euro za N lat?
Odpowiedz: Chcac odpowiedziec na to pytanie, po prostu odwroc rozumowanie
z poprzedniego pytania. W pierwszym pytaniu wartosc przysza obliczylismy, mnozac wartosc zaktualizowana przez czynnik (1 + r)N. Chcac
obliczyc wartosc zaktualizowana, bedziemy dzielic wartosc przysza przez
czynnik (1 + r)N. Wartosc zaktualizowana 200 euro dostepnych za N lat
wynosi zatem 200/(1 + r)N euro. Jezeli kwote te ulokujemy dzis w banku,
to za N lat osiagnie ona wartosc (1 + r)N [200 euro/(1 + r )N] euro, czyli
200 euro. Na przykad, jesli stopa procentowa jest rowna 5%, to 200 euro za
10 lat bedzie warte 200/(1,05)10 euro, czyli 123 euro.
Ten przykad ilustruje ogolna zasade: jesli r to stopa procentowa,
kwota X, ktora otrzymamy za N lat, ma wartosc zaktualizowana rowna X/(1 + r)N.
Powrocmy teraz do wczesniejszego pytania: czy powinienes wybrac
100 euro patne dzisiaj, czy tez 200 euro, ktore dostaniesz za 10 lat? Z wczesniejszych obliczen, dotyczacych wartosci zaktualizowanej, wynika, ze jesli stopa
procentowa wynosi 5%, korzystniej bedzie wybrac 200 euro patne za 10 lat. Te
przysze 200 euro jest dzisiaj warte 123 euro, co jest kwota wieksza niz 100 euro.
Lepiej zatem poczekac na te przysza kwote.
Zauwazmy, ze odpowiedz na powyzsze pytanie zalezy od stopy procentowej. Jesli wynosiaby ona 8%, obecna wartosc 200 euro patnych za 10 lat
byaby rowna 200/(1,08)10 euro, czyli tylko 93 euro. W tym przypadku lepszym
rozwiazaniem jest wybor 100 euro patnych dzisiaj. Dlaczego stopa procentowa
wpywa na nasz wybor? Dlatego, ze im wyzsza jest stopa procentowa, tym
wiecej mozna zarobic, lokujac pieniadze w banku, wiec tym bardziej atrakcyjne
staje sie otrzymanie 100 euro dzisiaj.
Koncepcja wartosci zaktualizowanej ma wiele zastosowan, waczajac w to
ocene projektow inwestycyjnych dokonywanych przez przedsiebiorstwa. Na
przykad, wyobrazmy sobie, ze Citron planuje wybudowanie nowej fabryki
samochodow. Zaozmy, ze ta fabryka bedzie kosztowac 100 mln euro (dzisiaj)
i przyniesie firmie zysk rowny 200 mln euro za 10 lat. Czy Citron powinien
zrealizowac ten projekt? Zauwaz, ze jest to dokadnie taki sam problem jak ten,
ktorym zajmowalismy sie wczesniej. Chcac podjac decyzje, firma musi sprawdzic, czy wartosc zaktualizowana zysku w wysokosci 200 mln euro przewyzszy
koszt rowny 100 mln euro.
Decyzja przedsiebiorstwa bedzie zalezaa zatem od stopy procentowej.
132
Jezeli stopa procentowa wynosi 5%, wartosc zaktualizowana 200 mln euro
zysku wyniesie 123 mln euro i firma zdecyduje sie poniesc koszt rowny
100 mln euro. Jednak jezeli stopa procentowa wyniosaby 8%, to ta wartosc
zaktualizowana wyniesie tylko 93 mln euro i firma nie zdecyduje sie na
realizacje projektu. Jak widac, koncepcja wartosci zaktualizowanej pomaga
wyjasnic, dlaczego inwestycje, a wiec takze popyt na kredyty, maleja wraz ze
wzrostem stopy procentowej.
Oto jeszcze inne zastosowanie wartosci zaktualizowanej. Zaozmy, ze
wygraes na loterii i masz wybor. Przez 50 lat bedziesz dostawa po 20 000 euro
(w sumie 1 mln euro) albo jednorazowo otrzymasz 400 000 euro. Ktora kwote
wybierzesz? Chcac podjac wasciwa decyzje, powinienes obliczyc wartosc
zaktualizowana strumienia proponowanych Ci patnosci. Po przeprowadzeniu
50 obliczen podobnych do tych, jakie robilismy wczesniej (po jednym dla
kazdej patnosci), i po zsumowaniu ich wynikow okazuje sie, ze wartosc
zaktualizowana tej milionowej wygranej przy stopie procentowej rownej 7%
wynosi tylko 276 000 euro. Bedzie wiec lepiej, jezeli wybierzesz natychmiastowa wypate 400 000 euro. Milion euro wydaje sie wieksza suma, jednak te
przysze strumienie patnosci po zdyskontowaniu na dzisiaj okazuja sie warte
duzo mniej.
Ramka 5.1
Magia procentu skadanego i zasada 70
Zamy, e obserwujesz dwa kraje: w jednym przecitne tempo wzrostu gospodarczego
wynosi 1% rocznie, a w drugim 3%. Na pierwszy rzut oka nie wyglda to na istotn rnic,
bo czy 2% to dua rnica?
Prawidowa odpowied brzmi: to jest wielka rnica. Nawet jeli w ujciu procentowym
stopy wzrostu wydaj si niewielkie, oka si one due, kiedy przez wiele lat bdzie dziaa
procent skadany.
Rozwamy przykad. Zamy, e dwch absolwentw studiw ekonomicznych, Milton
i Maynard, podejmuje swoj pierwsz prac w wieku 22 lat. Obaj zarabiaj rocznie
20 000 euro. Milton yje w gospodarce, w ktrej dochody rosn w tempie 1% rocznie,
natomiast Maynard jest mieszkacem kraju, w ktrym dochody wzrastaj o 3% rocznie.
Z prostych oblicze mona wywnioskowa, co si stanie. Za 40 lat, kiedy obaj bd mieli po
62 lata, Milton bdzie zarabia 30 000 euro rocznie, natomiast Maynard 65 000 euro.
Rnica stp wzrostu rwna 2 punkty procentowe spowodowaa, e wynagrodzenie Maynarda okazuje si ponaddwukrotnie wysze od wynagrodzenia Miltona.
Stara zasada, nazywana zasad 70 (rule of 70), jest bardzo pomocna w zrozumieniu stp
wzrostu i efektw dziaania procentu skadanego. Zgodnie z ni, jeli jaka zmienna ronie
w tempie x% rocznie, to jej warto podwoi si po okoo 70/x latach. W kraju Miltona, gdzie
dochody rosn w tempie 1% rocznie, potrzeba okoo 70 lat na podwojenie dochodw.
W gospodarce Maynarda, gdzie dochody rosn w tempie 3% rocznie, na podwojenie
dochodw potrzeba okoo 70/3, czyli 23 lata.
133
Zasada ta dotyczy nie tylko wzrostu gospodarczego, lecz take oszczdnoci gromadzonych na koncie. Zamy, e bogaty krewny zapisa Ci w testamencie 10 000 euro, ktre
dostaniesz, jak skoczysz 25 lat. Zamierzae wyda je na luksusow wycieczk, jednak
przypomniae sobie tre tego rozdziau i zdecydowae si zainwestowa z myl o wasnej
emeryturze, na ktr przejdziesz za 40 lat. Jeeli pienidze te przynosz okoo 7% rocznie,
czyli zaledwie 7 centw od kadego zainwestowanego euro, to otrzymana kwota podwaja si
co 10 lat. Kiedy w wieku 65 lat przejdziesz na emerytur, Twoja inwestycja osignie
w przyblieniu warto a 160 000 euro!
Jak pokazuj powysze przykady, skumulowane wieloletnie dziaanie stp wzrostu i stp
procentowych prowadzi do spektakularnych efektw. Prawdopodobnie dlatego Albert Einstein
nazwa kiedy procent skadany najwikszym matematycznym odkryciem wszech czasw.
Szybki sprawdzian
Stopa procentowa wynosi 7%. Jaka jest warto zaktualizowana 150 euro, ktre
otrzymasz za 10 lat?
5.2
Zarzdzanie ryzykiem
ycie jest pene niebezpieczenstw. Kiedy jestes na nartach, ryzykujesz, ze
Z
zamiesz noge podczas upadku. Gdy jedziesz na rowerze do pracy albo na
uczelnie, ktos moze Cie potracic samochodem. Kiedy inwestujesz swoje
oszczednosci w akcje, ponosisz ryzyko spadku ich cen. Racjonalna reakcja na
takie zagrozenia niekoniecznie polega na unikaniu ryzyka za wszelka cene.
Rozsadniej jest uwzglednic to ryzyko przy podejmowaniu decyzji. Zastanowmy
sie, jak mozemy to zrobic.
Niech do ryzyka
Wiekszosc osob jest niechetna ryzyku (risk averse). Nie oznacza
Osoba niechetna
ryzyku jest to osoba,
to tylko tyle, ze ludzie ci nie lubia roznych przykrych rzeczy, jakie
ktora nie lubi
niepewnosci.
sie im od czasu do czasu przydarzaja. Otoz niechec takich osob do
tych niemiych wydarzen jest wieksza niz ich radosc z podobnych,
co do znaczenia, dobrych wydarzen w ich zyciu.
Zaozmy np., ze przyjaciel proponuje Ci nastepujaca gre. On rzuca moneta
i jesli wypadnie orze, to zapaci Ci 1000 euro. Jednak jesli wypadnie reszka, Ty
jemu zapacisz 1000 euro. Czy zgodzisz sie na taki zakad? Mimo ze prawdopodobienstwo wygranej jest takie same jak prawdopodobienstwo przegranej,
134
jesli bybys niechetny ryzyku, nie przyjabys tej propozycji. Dla osoby niechetnej ryzyku mozliwosc utraty 1000 euro jest bardziej dotkliwa niz ewentualna korzysc z wygrania 1000 euro.
Tworzac modele niecheci do ryzyka, ekonomisci posuguja sie pojeciem
uzytecznosci (utility), ktora jest subiektywna miara osiaganego dobrobytu lub
zadowolenia. Jak pokazuje to funkcja uzytecznosci na rysunku 5.1, kazdej
wielkosci posiadanego majatku odpowiada konkretna wartosc uzytecznosci.
Zauwaz, ze funkcja ta ma ceche malejacej uzytecznosci krancowej, ktora polega
na tym, ze im wiekszy majatek posiada badana osoba, tym mniej uzytecznosci
daje jej kolejne euro. Dlatego na rysunku wraz ze wzrostem majatku wykres
funkcji uzytecznosci staje sie coraz bardziej paski. Wasnie z powodu malejacej
uzytecznosci krancowej spadek uzytecznosci, spowodowany utrata 1000 euro,
jest wiekszy niz przyrost uzytecznosci spowodowany zyskaniem 1000 euro.
Wynika z tego, ze ludzie sa niechetni ryzyku.
Zdefiniowanie niecheci do ryzyka stanowi punkt wyjscia, umozliwiajacy
wyjasnienie wielu zjawisk, jakie obserwujemy w gospodarce. Rozwazmy trzy
z nich: ubezpieczenia; dywersyfikacje ryzyka; odwrotna zaleznosc ryzyka
i zysku, towarzyszacych inwestycjom.
RYSUNEK 5.1
Funkcja uytecznoci
Funkcja uzytecznosci cakowitej pokazuje, jak uzytecznosc, czyli subiektywna miara zadowolenia,
zalezy od wielkosci majatku. Wraz ze wzrostem majatku krzywa uzytecznosci cakowitej staje sie
coraz bardziej paska, co odzwierciedla malejaca uzytecznosc krancowa, z powodu ktorej utrata
1000 euro zmniejsza uzytecznosc bardziej, niz zwieksza ja uzyskanie 1000 euro.
135
Rynki ubezpiecze
Jednym ze sposobow radzenia sobie z ryzykiem jest zakup ubezpieczenia.
Kontrakt ubezpieczeniowy polega na tym, ze osoba, ktorej dotyczy ryzyko, paci
towarzystwu ubezpieczeniowemu, a w zamian zgadza sie przejac na siebie
caosc lub czesc tego ryzyka. Istnieje wiele roznych rodzajow ubezpieczen.
Ubezpieczenie samochodu pokrywa ryzyko wypadku samochodowego, ubezpieczenie od pozaru ryzyko tego, ze Twoj dom sponie, natomiast ubezpieczenie na zycie ryzyko tego, ze umrzesz i zostawisz rodzine bez
dochodow. Istnieje tez ubezpieczenie od ryzyka tego, ze bedziesz zy zbyt dugo
i skoncza Ci sie srodki do zycia: w zamian za ponoszona dzisiaj opate
towarzystwo ubezpieczeniowe bedzie Ci wypacac annuitet (annuity), czyli
kwote pieniedzy (znana takze jako emerytura) regularnie przekazywana az do
chwili smierci.
W pewnym sensie kazdy kontrakt ubezpieczeniowy jest gra losowa. Byc
moze nie przytrafi Ci sie wypadek samochodowy ani Twoj dom nie sponie.
W takiej sytuacji przez wiele lat bedziesz pacic skadke firmie ubezpieczeniowej, a jedyne, co w zamian osiagniesz, to spokojny sen. Towarzystwa ubezpieczeniowe licza na to, ze wiekszosc tych, ktorzy wykupili polisy, nie zgosi
roszczen o odszkodowanie. Inaczej ubezpieczyciele nie byliby w stanie utrzymac sie na rynku i wypacac wysokich odszkodowan tym, ktorych spotkao
nieszczescie.
Z punktu widzenia caej gospodarki funkcja ubezpieczen nie jest cakowite
wyeliminowanie ryzyka, ktore zawsze bedzie obecne w naszym zyciu, lecz
bardziej efektywne rozozenie go na wiele osob. Na przykad, pomyslmy
o ubezpieczeniu od pozaru. Posiadanie takiego ubezpieczenia nie zmniejsza
ryzyka utraty domu w pozarze, jesli jednak do nieszczescia dojdzie, firma
ubezpieczeniowa wypaci odszkodowanie. Zamiast ponosic ryzyko samemu,
mozna je rozozyc na tysiace akcjonariuszy firmy ubezpieczeniowej. Ludzie nie
lubia ryzyka, wiec atwiej jest 10 000 osob ponosic po 1/10 000 analizowanego
ryzyka, niz 1 osobie ponosic cae ryzyko.
Na rynkach ubezpieczen dwa problemy ograniczaja zdolnosc towarzystw
ubezpieczeniowych do rozkadania ryzyka na wiele osob. Pierwszym z nich jest
negatywna selekcja (adverse selection), ktora polega na tym, ze osoba ponoszaca
wieksze ryzyko chetniej wykupi polise niz osoba ponoszaca mniejsze ryzyko.
Drugim problemem jest pokusa naduzycia (moral hazard), ktora sprawia, ze
wykupiwszy polise, ludzie maja mniejsza motywacje do unikania ryzykownych
zachowan. Towarzystwa ubezpieczeniowe zdaja sobie sprawe z istnienia tych
problemow, a cena ubezpieczen odzwierciedla rzeczywiste ryzyko, ponoszone
przez ubezpieczycieli po wykupieniu ubezpieczenia przez ubezpieczajacych sie.
Jednak wysoka cena ubezpieczen powoduje, ze niektorzy, swiadomi tego, ze
naleza do osob mniej zagrozonych, rezygnuja z kupna polisy i sami biora na
siebie wchodzace w gre ryzyko.
136
Dywersyfikacja ryzyka indywidualnego

W 2001 r., wsrod oskarzen o oszustwa i kreatywna ksiegowosc, zbankrutowa
Enron, duze i niegdys cieszace sie dobra reputacja amerykanskie przedsiebiorstwo. Czonkowie zarzadu tej firmy zostali postawieni przed sadem w sprawach
o oszustwa i pranie brudnych pieniedzy. Jednak najsmutniejsza czesc tej historii
dotyczy tysiecy pracownikow nizszego szczebla, ktorzy nie tylko stracili miejsca
pracy, lecz takze niekiedy oszczednosci caego zycia. Mniej wiecej 2/3 srodkow
z pracowniczego funduszu emerytalnego zostao ulokowane w akcjach Enronu,
ktore stay sie bezwartosciowe, kiedy w grudniu 2001 r. firma ta ogosia
upadosc. Wielu pracownikow utracio wtedy nie tylko prace, lecz takze swoje
oszczednosci.
Istnieje praktyczna rada, ktorej mozna udzielic ludziom niechetnym ryzyku: Nie wkadaj wszystkich jajek do jednego koszyka. Byc moze juz ja
wczesniej syszaes otoz w przypadku finansow te ludowa madrosc nazywamy dywersyfikacja lub roznicowaniem (diversification).
Dywersyfikacja
(roznicowanie) polega
Rynek ubezpieczen jest jednym z przykadow skutecznosci dyna zmniejszeniu ryzyka
wersyfikacji. Wyobrazmy sobie miasteczko, w ktorym 10 000 mieszdzieki przeksztaceniu
jednego duzego ryzyka
szkancow ma wasne domy, a kazdy z nich jest zagrozony pozana wieksza liczbe
rem. Jezeli ktos zaozy towarzystwo ubezpieczeniowe, a kazdy
mniejszych,
lecz niezaleznych
mieszkaniec zostanie zarowno jego akcjonariuszem, jak i wasod siebie ryzyk.
cicielem polisy ubezpieczeniowej, to dzieki dywersyfikacji
ryzyka wszystkim uda sie zmniejszyc ponoszone przez siebie ryzyko. Kazdy
bedzie ponosic tylko jedna dziesieciotysieczna ryzyka dziesieciu tysiecy mozliwych pozarow, a nie cae ryzyko jednego pozaru wasnego domu. Jesli
pominac mozliwosc, ze sponie cae miasteczko naraz, zagrozenie pojedynczej
osoby okazuje sie wtedy duzo mniejsze.
Rowniez przeznaczajac swoje oszczednosci na zakup aktywow finansowych,
ludzie sa w stanie, dzieki dywersyfikacji, zmniejszyc ponoszone przez siebie
ryzyko. Kupujac akcje przedsiebiorstwa, zawieramy zakad, ktorego przedmiotem
jest przysza zyskownosc tej firmy. Zakad ten czesto bywa ryzykowny, poniewaz
trudno jest przewidziec przysze losy przedsiebiorstwa. Microsoft, z garazu
penego nawiedzonych nastolatkow skadajacych komputery, w ciagu kilku lat
przeistoczy sie w jedna z najdrozszych firm na swiecie. Enron, jedna z powazniejszych firm w branzy, w ciagu kilku miesiecy zmienia sie w firme bezwartosciowa. Na szczescie akcjonariusz nie musi wiazac swojego losu z jednym tylko
przedsiebiorstwem. Ryzyko moze zostac zmniejszone, pod warunkiem ze zamiast
kilku duzych zakadow zawrzemy wiele mniejszych zakadow.
Na rysunku 5.2 widzimy, jak zmienia sie ryzyko posiadania portfela akcji
w zaleznosci od liczby spoek w tym portfelu. Miara ryzyka jest w tym przypadku parametr nazywany odchyleniem standardowym (standard deviation),
z ktorym zetknaes sie juz, studiujac matematyke lub statystyke. Jest on miara
zroznicowania wartosci zmiennej, czyli tego, jak bardzo wartosci te roznia sie od
137
RYSUNEK 5.2
Dywersyfikacja zmniejsza ryzyko

Na rysunku pokazano zaleznosc ryzyka portfela, mierzonego za pomoca odchylenia standardowego,
od liczby spoek w tym portfelu. Zakadamy, ze inwestor inwestuje rowna czesc swoich zasobow
w kazda ze spoek. Zwiekszenie liczby spoek zmniejsza ryzyko portfela akcji, ale nie w peni je
eliminuje.
r o d o: M. Statman, How Many Stocks Make a Diversified Portfolio?, Journal of Financial and Quantitative
Z
Analysis 1987, 22, September: 353364. Przedruk za zgoda School of Business Administration/University of
Washington.
siebie. Im wyzsza jest wartosc odchylenia standardowego wielkosci zwrotu

z portfela, tym bardziej ryzykowny jest ten portfel.
Jak atwo zauwazyc, kiedy liczba spoek w portfelu sie zwieksza, nastepuje
znaczny spadek ryzykownosci tego portfela akcji. W przypadku portfela zawierajacego akcje jednej spoki odchylenie standardowe wynosi 49%. Zwiekszenie
liczby spoek z 1 do 10 zmniejsza ryzyko o poowe. Zwiekszenie liczby spoek
z 10 do 20 zmniejsza ryzyko o kolejne 13%. W miare dalszego wzrostu liczby
spoek ryzyko nadal maleje, jednak przy 20, 30 spokach spadek Ryzyko indywidualne
jest to ryzyko,
ten jest juz duzo wolniejszy.
ktore dotyczy
Zauwaz, ze zwiekszenie liczby spoek w portfelu nie umoz- tylko pojedynczej osoby
lub pojedynczego
liwia usuniecia caego ryzyka. Dywersyfikacja pozwala na wyeliprzedsiebiorstwa.
minowanie ryzyka indywidualnego (idiosyncratic risk), czyli
Ryzyko cakowite
jest to ryzyko,
ryzyka dotyczacego konkretnych przedsiebiorstw. Nie pozwala ona
ktore dotyczy
jednak wyeliminowac ryzyka cakowitego (aggregate risk), czyli
wszystkich naraz.
138
wynikajacego ze stanu caej gospodarki ryzyka dotyczacego wszystkich przedsiebiorstw. Przykadowo, kiedy w gospodarce rozpoczyna sie recesja, sprzedaz,
zyski i rentownosc akcji zdecydowanej wiekszosci przedsiebiorstw obnizaja sie.
Dywersyfikacja zmniejsza ryzyko posiadania akcji, jednak nie likwiduje go
cakowicie.
Odwrotna zaleno midzy ryzykiem

i zyskiem z inwestycji
Zgodnie z jedna z dziesieciu gownych zasad ekonomii z rozdziau 1 w Mikroekonomii ludzie zmuszeni sa dokonywac wyboru. W przypadku decyzji podejmowanych na rynkach finansowych trzeba wybierac miedzy mniejszym ryzykiem a wyzszym zyskiem z inwestycji.
Jak juz wiemy, inwestowanie oszczednosci w akcje jest ryzykowne, nawet
w przypadku zdywersyfikowanego portfela inwestycyjnego. Ludzie niechetni
ryzyku jednak je akceptuja, poniewaz w zamian otrzymuja wynagrodzenie. Dane
historyczne pokazuja, ze akcje zapewniay duzo wieksza stope zysku niz inne
aktywa finansowe, takie jak obligacje czy bankowe lokaty oszczednosciowe. Na
przykad, w ciagu ostatnich dwoch stuleci rynek akcji w Stanach Zjednoczonych zapewnia przecietnie realny zysk w wysokosci 8,3% rocznie, natomiast
z krotkoterminowych bonow skarbowych uzyskiwano realny zwrot w wysokosci
tylko 3,1% w skali roku.
Podejmujac decyzje o tym, jak ulokowac swoje oszczednosci, ludzie musza
zdecydowac, jakie ryzyko gotowi sa poniesc, aby otrzymac wyzszy zysk z inwestycji. Na rysunku 5.3 przedstawiono zaleznosc miedzy ryzykiem i zyskiem
z inwestycji w przypadku osoby wybierajacej pomiedzy ryzykownymi akcjami,
dajacymi przecietny zysk w wysokosci 8,3% przy odchyleniu standardowym
rownym 20%, a pozbawiona ryzyka inwestycja ze stopa zysku 3,1% i odchyleniem standardowym rownym zeru. Taka bezpieczna, pozbawiona ryzyka
inwestycja moze byc lokata w banku albo obligacja panstwowa (skarbowa).
Kazdy punkt na wykresie odpowiada konkretnemu wariantowi podziau portfela
inwestycyjnego na akcje i bezpieczne aktywa. Na rysunku widzimy, ze im
wiecej zainwestuje sie w akcje, tym wieksze bedzie zarowno ryzyko, jak i zysk
z inwestycji.
To, ze uswiadomimy sobie te zaleznosc miedzy ryzykiem i zyskiem z inwestycji, nie oznacza wcale, iz wiemy, co powinnismy robic. Wybor odpowiedniej kombinacji zysku z inwestycji i ryzyka zalezy od stopnia niecheci do
ryzyka, czyli od indywidualnych preferencji kazdego z nas. Jednak dla akcjonariuszy wazne jest, aby uswiadomili sobie, ze im wyzszy zysk z inwestycji
osiagaja, z tym wyzszym ryzykiem sie to wiaze.
139
RYSUNEK 5.3
Odwrotna zaleno midzy ryzykiem i zyskiem z inwestycji

Kiedy ludzie wieksza czesc swoich oszczednosci inwestuja w akcje, rosnie przecietny zysk
z inwestycji, jednak zwieksza sie takze poziom ryzyka.
Szybki sprawdzian
Opisz trzy sposoby, umoliwiajce osobom niechtnym ryzyku ograniczenie ryzyka,
z ktrym maj do czynienia.
5.3
Wycena aktyww
Po opanowaniu podstaw wiedzy o finansach w zakresie dotyczacym wpywu
czasu i ryzyka na decyzje finansowe mozemy zastosowac te wiadomosci
w praktyce. W tej czesci rozdziau odpowiemy na pytanie, co wpywa na ceny
(kursy) akcji. Jak w przypadku wiekszosci cen, moglibysmy odpowiedziec, ze
podaz i popyt. Jednak taka odpowiedz nie jest wystarczajaca. Chcac zrozumiec
zachowanie sie cen akcji, dokadniej przyjrzymy sie czynnikom, od ktorych
zalezy skonnosc do pacenia za akcje przedsiebiorstw.
140
Analiza fundamentalna
Powiedzmy, ze zdecydowaes sie przeznaczyc 60% swoich oszczednosci na
zakup akcji przedsiebiorstw. Chcac zdywersyfikowac portfel, postanowies
kupic akcje 20 roznych spoek. Przegladajac Financial Timesa, znajdziesz ich
tam tysiace. Jak wybrac te dwudziestke, ktora ma trafic do portfela inwestycyjnego?
Kiedy kupujemy akcje, nabywamy udziay we wasnosci pewnego przedsiebiorstwa. Gdy zastanawiamy sie, jaka spoke kupic, rzecza naturalna jest, ze
myslimy o wartosci jej akcji oraz o cenie, po jakiej te papiery wartosciowe sa
sprzedawane. Jezeli cena jest nizsza niz wartosc, to o akcjach bedziemy mowic,
ze sa niedowartosciowane (undervalued). Jezeli cena jest wyzsza niz wartosc, to
akcje sa przewartosciowane (overvalued). Jezeli cena i wartosc sa rowne, to
powiemy, ze akcja jest sprawiedliwie wyceniona (fairly valued). Wybierajac
akcje 20 spoek do swojego portfela, powinienes sie decydowac na spoki
niedowartosciowane, poniewaz wtedy kupujesz cos taniej, niz to cos jest warte.
atwiej to powiedziec, niz zrobic. Sprawdzic cene jest atwo: wystarczy
zajrzec do gazety. Wyzwaniem jest natomiast ustalenie wartosci przedsiebiorAnaliza fundamentalna stwa. Termin analiza fundamentalna ( fundamental analysis)
polega na badaniu
oznacza dokadna analize przedsiebiorstwa w celu wyznaczenia
sprawozdan finansowych
jego wartosci. Wiele firm z sektora finansowego wynajmuje anai planow
przedsiebiorstwa w celu
litykow, aby ci przeprowadzili taka analize fundamentalna i doraustalenia jego wartosci.
dzili w sprawie zakupu akcji.
Dla akcjonariusza wartosc akcji jest rowna wartosci korzysci z jej posiadania, ktore obejmuja wartosc zaktualizowana strumienia dywidend oraz cene
uzyskana dzieki ostatecznej sprzedazy akcji. Przypomnijmy, ze dywidendy
(dividends) sa to patnosci pieniezne wypacane przez przedsiebiorstwo akcjonariuszom. Zdolnosc spoki do wypaty dywidend oraz cena sprzedazy akcji zaleza
od zdolnosci tego przedsiebiorstwa do osiagania zysku. Na zdolnosc te wpywa
z kolei wiele okolicznosci. Chodzi o: popyt na produkty tego przedsiebiorstwa;
liczbe jego konkurentow; wielkosc zgromadzonego przez nie kapitau; przynaleznosc pracownikow do zwiazkow zawodowych; lojalnosc konsumentow;
regulacje prawne i opodatkowanie przedsiebiorstwa i wiele innych czynnikow.
Zadaniem analityka, ktory dokonuje analizy fundamentalnej, jest zbadac te
wszystkie czynniki w celu okreslenia wartosci akcji przedsiebiorstwa.
Jezeli przy wyborze akcji do portfela inwestycyjnego chcesz sie kierowac
wynikami analizy fundamentalnej, mozesz to uczynic na trzy sposoby. Po
pierwsze, przegladajac raporty i sprawozdania publikowane przez przedsiebiorstwa, mozesz osobiscie przeprowadzic wszystkie potrzebne analizy. Po drugie,
mozesz skorzystac z doradztwa analityka giedowego. Po trzecie, mozesz
dokonac zakupu jednostki uczestnictwa w funduszu inwestycyjnym, ktorego
menedzer przeprowadzi za Ciebie analize fundamentalna, a takze podejmie
odpowiednie decyzje.
141
Hipoteza efektywnych rynkw

Istnieje tez inny sposob na wybranie tych 20 akcji do portfela inwestycyjnego.
Mozemy je wybrac losowo, np. wieszajac Financial Times na tablicy korkowej, rzucajac w tablice rzutkami i decydujac sie na trafione spoki.
Wydawac sie to moze czystym szalenstwem, ale istnieje powod, aby wierzyc, ze
ten sposob sie sprawdzi. Ten powod nazywa sie hipoteza efektyw- Hipoteza efektywnych
rynkow koncepcja,
nych rynkow (efficient markets hypothesis).
zgodnie z ktora ceny
W celu zrozumienia tej teorii trzeba zaczac od uswiadomie- aktywow odzwierciedlaja
pna publicznie
nia sobie, iz kazda firma notowana na najwazniejszych giedach caa doste
informacje o ich
jest bacznie obserwowana przez wielu menedzerow, ktorzy kieruja
wartosci.
funduszami inwestycyjnymi. Kazdego dnia sledza oni informacje

i przeprowadzaja analizy fundamentalne, aby wyznaczyc wartosc funduszu.
Ich zawod polega na kupowaniu akcji wtedy, kiedy ich cena jest nizsza
niz ich wartosc, i ich sprzedawaniu wowczas, gdy cena zaczyna przewyzszac
wartosc.
Oceniajac hipoteze efektywnych rynkow, trzeba rowniez pamietac, ze
rownowaga popytu i podazy wyznacza poziom ceny rynkowej. Oznacza to, ze
przy cenie rynkowej liczba akcji oferowanych na sprzedaz jest dokadnie rowna
liczbie akcji, ktore ludzie chca kupic. Innymi sowy, jezeli akcje sa sprzedawane
po cenie rynkowej, liczba osob uwazajacych, ze akcje sa przewartosciowane,
dokadnie rownowazy liczbe osob, ktore sadza, ze te papiery wartosciowe sa
niedowartosciowane. Z punktu widzenia przecietnego inwestora na takim rynku
wszystkie akcje sa zawsze sprawiedliwie wycenione.
Zgodnie z ta teoria rynek akcji jest informacyjnie efektywny
Efektywnosc
informacyjna
(informationally efficient), czyli uwzglednia wszystkie dostepne
oznacza racjonalne
informacje o wartosci aktywow. Cena akcji zmienia sie, jesli
uwzglednianie caej
dostepnej informacji.
zmienia sie dostepna informacja. Kiedy zostaja opublikowane
dobre informacje na temat perspektyw firmy, rosnie zarowno cena, jak i wartosc
przedsiebiorstwa. W przypadku zych informacji cena i wartosc maleja. Jednak
w kazdym momencie cena rynkowa akcji jest najlepszym przyblizeniem
wartosci przedsiebiorstwa przy dostepnych informacjach.
Z hipotezy efektywnych rynkow wynika m.in., iz zmiany cen akcji sa niemozliwe do przewidzenia na podstawie obecnie dostepnych informacji. Innymi
sowy, ceny te badza losowo (random walk). Jezeli, opierajac sie Badzeniem losowym
nazywamy zachowanie
na publicznie dostepnych informacjach, ktos byby w stanie prze- zmiennej,
ktorej zmiany
widziec, ze jutro cena akcji wzrosnie o 10%, oznaczaoby to, ze
sa niemozliwe
do przewidzenia.
dzisiaj rynek akcji nie wzia pod uwage tych informacji. Zgodnie
z powyzsza teoria cena akcji moze sie zmienic jedynie pod wpywem nowych
informacji oddziaujacych na rynkowa cene wartosci firmy. Jednak te nowe
informacje musza byc nieprzewidywalne, w przeciwnym przypadku nie byyby
bowiem nowymi. Te same powody sprawiaja, ze rowniez ceny akcji powinny
byc nieprzewidywalne.
142
Jezeli hipoteza efektywnych rynkow jest prawdziwa, to wielogodzinne

studia informacji gospodarczych, ktorych celem jest wybranie do portfela
inwestycyjnego najlepszych 20 spoek, nie maja wiekszego sensu. Skoro ceny
juz odzwierciedlaja caa dostepna informacje, nie istnieje taka spoka, ktorej
wybor moze sie okazac lepszy od wyboru innych spoek. W takiej sytuacji
najlepszym rozwiazaniem jest kupno zdywersyfikowanego portfela losowo
wybranych akcji.
STUDIUM PRZYPADKU
Bdzenie losowe i fundusze indeksw
Hipoteza efektywnych rynkow jest teoria dziaania rynku finansowego. Prawdopodobnie nie jest ona w peni prawdziwa. Jak sie za chwile przekonamy,
istnieja powody, aby watpic w to, ze akcjonariusze zawsze zachowuja sie
racjonalnie, a ceny akcji sa w kazdym momencie efektywne informacyjnie.
Mimo to hipoteza efektywnych rynkow opisuje swiat finansow duzo lepiej, niz
mozna by sadzic.
Wiele wskazuje na to, ze zachowanie cen akcji bardzo przypomina
zjawisko badzenia losowego. Na przykad, mozesz byc przekonany, ze trzeba
kupowac akcje spoek, ktorych ceny wasnie wzrosy, i unikac akcji tych spoek,
ktorych ceny spady (a moze na odwrot?). Jednak badania statystyczne pokazuja,
ze stosowanie sie do takiej reguy (albo do reguy przeciwnej) nie pozwala na
osiagniecie lepszych wynikow niz te osiagane przecietnie na rynku. Korelacja
zachowania sie ceny akcji spoki w jednym roku i zachowania sie tej ceny
w roku nastepnym jest prawie dokadnie rowna zeru.
Jednym z najbardziej przekonujacych dowodow na rzecz hipotezy efektywnych rynkow sa wyniki osiagane przez fundusze indeksow. Fundusz indeksow
jest to taki fundusz inwestycyjny, ktory kupuje akcje wszystkich spoek,
uwzglednianych przy obliczaniu konkretnego indeksu giedowego. Wyniki
takiego funduszu mozna porownac z wynikami osiaganymi przez fundusze
zarzadzane aktywnie, ktorych menedzerowie wybieraja spoki po przeprowadzeniu wnikliwych badan i na podstawie domniemanej znajomosci rynkow. Krotko
mowiac, fundusze indeksow kupuja wszystkie akcje, natomiast o funduszach
zarzadzanych aktywnie sadzi sie, ze nabywaja tylko najlepsze akcje.
W praktyce okazuje sie, ze menedzerom funduszy zarzadzanych aktywnie
zazwyczaj nie udaje sie osiagnac wynikow lepszych od funduszy indeksow,
a nawet, ze zdecydowana wiekszosc z nich osiaga gorsze wyniki. Na przykad,
rezultaty badan przeprowadzonych przez WM Company, brytyjska firme specjalizujaca sie w ocenie wynikow funduszy inwestycyjnych, pokazuja, ze przez
20 lat (az do konca 2002 r.) 80% brytyjskich funduszy inwestycyjnych osiagao
gorsze wyniki od wynikow funduszu trzymajacego akcje wszystkich spoek
z indeksu FTSE All-Share. Najaktywniejsi menedzerowie uzyskiwali nizszy
143
zysk z inwestycji w swoje fundusze niz menedzerowie zarzadzajacy funduszami

indeksow, poniewaz czesciej dokonywali transakcji akcjami, a zatem ponosili
wyzsze koszty transakcyjne. W dodatku pobierali oni wyzsze prowizje za swoja
rzekoma wiedze ekspertow.
A co z 20% menedzerow, ktorzy osiagaja wyniki lepsze od sredniej rynkowej? Byc moze sa oni bystrzejsi od innych menedzerow, a moze maja po
prostu wiecej szczescia. Jesli wezmiemy 5000 osob i kazemy im rzucac moneta
po dziesiec razy, zapewne znajdzie sie wsrod nich, powiedzmy, 5 osob, ktore
wyrzuca dziesiec orow. Te osoby moga byc przekonane, ze maja wyjatkowe
zdolnosci w rzucaniu moneta. Jednak zapewne beda miec problem z powtorzeniem swojego wyczynu. Podobnie, jak wynika z badan, menedzerowie
funduszy, ktorzy w przeszosci osiagneli dobre wyniki, zwykle nie moga sie
pochwalic podobnymi sukcesami w nastepnych latach.
Zgodnie z hipoteza efektywnych rynkow nie jest mozliwe osiagniecie
wynikow lepszych niz wyniki przecietne na rynku. Analiza rezultatow wielu
badan rynkow finansowych potwierdza, ze jest to nadzwyczaj trudne. Nawet
jesli hipoteza efektywnych rynkow nie jest dokadnym opisem swiata, to jest
w niej wiele prawdy.
Nieracjonalno rynkw
Hipoteza efektywnych rynkow zakada, ze kupujac i sprzedajac akcje, ludzie
racjonalnie przetwarzaja informacje, od ktorych zalezy fundamentalna wartosc
udziaow przedsiebiorstwa. Czy gracze na rynku akcji zachowuja sie az tak
racjonalnie? Czy moze ceny akcji odbiegaja niekiedy od rozsadnych oczekiwan
co do ich prawdziwej wartosci?
Sugestie, ze wahania cen akcji sa spowodowane m.in. czynnikami natury
psychologicznej, pojawiay sie od dawna. W 1930 r. brytyjski ekonomista, John
Maynard Keynes, zasugerowa, ze rynkami akcji rzadza zwierzece instynkty
inwestorow, czyli nieracjonalne fale optymizmu i pesymizmu. W latach dziewiecdziesiatych XX w., kiedy na rynkach akcji w Europie oraz przede
wszystkim w Stanach Zjednoczonych bito kolejne rekordy, Alan Greenspan,
szef amerykanskiego banku centralnego (Rezerwy Federalnej), sugerowa, ze
hossa ta moze byc skutkiem irracjonalnego entuzjazmu inwestorow. Pojecie
irracjonalny entuzjazm (irrational exuberance) zaczeo byc powszechnie
stosowane w opisach rynku akcji, a po raz pierwszy pojawio sie jako tytu
ksiazki o zachowaniu rynku akcji, napisanej przez Roberta Shillera ekonomiste z Yale ktory trafnie przewidzia wielki spadek cen akcji w Stanach
Zjednoczonych. Niemniej to, czy entuzjazm na rynkach akcji w USA i na
swiecie w latach dziewiecdziesiatych XX w. by, czy tez nie by racjonalny, jest
nadal przedmiotem sporow.
144
Dugotrway i niekiedy gwatowny wzrost cen akcji bywa czasem nazywany banka spekulacyjna, poniewaz w pewnym momencie wzrost cen konczy sie
i wtedy ceny akcji gwatownie spadaja, podobnie jak banka mydlana rosnie az
do momentu, w ktorym nagle peka. Mozliwosc powstawania takich baniek
spekulacyjnych wynika m.in. z tego, ze dla posiadacza wartosc akcji zalezy nie
tylko od strumienia dywidend, lecz takze od ceny sprzedazy tego papieru
wartosciowego. W efekcie ktos moze dzisiaj zapacic za akcje wiecej, niz jest
ona warta, jezeli tylko spodziewa sie, ze w przyszosci ktos inny bedzie skonny
zapacic za nia jeszcze wiecej. Wyceniajac akcje, trzeba ocenic nie tylko wartosc
przysza danego przedsiebiorstwa, lecz takze to, co inni ludzie mysla o jego
wartosci w przyszosci.
Ekonomisci spieraja sie o to, czy odstepstwa od racjonalnej wyceny akcji sa
wazne, czy niewazne. Ci, ktorzy wierza w nieracjonalnosc rynkow, uwazaja
(i susznie), ze rynki finansowe czesto zachowuja sie w sposob, ktory trudno jest
wytumaczyc, wskazujac na informacje mogace wpywac na racjonalna wycene
spoek. Zwolennicy hipotezy efektywnych rynkow twierdza (rowniez susznie),
ze ustalenie w peni racjonalnej ceny przedsiebiorstwa nie jest mozliwe, wiec nie
mozna stwierdzac, ze jakas wycena jest nieracjonalna. W dodatku, jezeli rynki
naprawde byyby nieracjonalne, to ktos racjonalny mogby to wykorzystac... .
Jednak w przedstawionym studium przypadku pokazujemy, ze praktycznie jest
to niemal niemozliwe.
Szybki sprawdzian
Inwestorzy nazywaj czasem najbardziej renomowane przedsibiorstwa terminem
blue chip companies. S to zwykle due krajowe lub midzynarodowe korporacje
o uznanej reputacji, wysoko wykwalifikowanym zarzdzie i znanym produkcie.
Przykadem blue chipw notowanych na giedzie w Londynie s Rolls-Royce,
Unilever i BP. Czy, zgodnie z hipotez efektywnych rynkw, ograniczenie skadu
portfela inwestycyjnego do akcji takich blue chipw pozwoli zarobi wicej, ni
wynosi przecitny zysk z inwestycji na danym rynku? Odpowied wyjanij.
Ramka 5.2
Pogldy Keynesa na rynki finansowe
Keynes by nie tylko jednym z najbardziej wpywowych ekonomistw XX w., lecz rwnie
osigajcym sukcesy inwestorem giedowym, ktry zarzdzajc funduszem inwestycyjnym
uczelni w Cambridge, znaczco j wzbogaci. Jednak jego opinia o menederach zarzdzajcych takimi funduszami nie bya zbyt pochlebna. W swoim Traktacie o pienidzu
(Treatise on Money, 1930) Keynes pisa:
145
(...) wikszo z tych, ktrzy kupuj i sprzedaj papiery wartociowe, nie ma

najmniejszego pojcia o tym, co robi. Nie ma ona nawet podstawowej wiedzy,
potrzebnej do oceny sytuacji, w zwizku z tym eruje na nadziejach i niepokojach atwo
pojawiajcych si i rwnie atwo przemijajcych za spraw chwilowych zwrotw
sytuacji. Jest to jedna z dziwniejszych cech systemu kapitalistycznego, w jakim yjemy,
ktrej, kiedy zajmujemy si realnym wiatem, nie mona pomin.
Autor nie by znany ze swojej skromnoci i umiarkowania, lecz tym razem mona
podejrzewa, e przejaskrawi swoj ocen, aby zwikszy si argumentacji. W Oglnej teorii
zatrudnienia, procentu i pienidza (The General Theory of Employment, Interest and Money,
1936) Keynes, w bardzo znanym fragmencie, w ktrym rynek akcji porwnuje do konkursu
piknoci, przedstawi bardziej wywaony pogld, stanowicy prost odmian teorii baniek
spekulacyjnych:
(...) mona by porwna zawodowe inwestowanie do konkursw ogaszanych przez
gazety, w ktrych uczestnicy maj wybra spord stu fotografii sze twarzy najadniejszych, przy czym nagroda ma by przyznana temu, czyj wybr bdzie najbardziej
zbliony do przecitnych upodoba wszystkich uczestnikw. W ten sposb kady
wybiera nie te twarze, ktre jemu wydaj si najadniejsze, ale te, ktre przypuszczalnie
przypadn do gustu innym uczestnikom, ktrzy oczywicie patrz na problem w ten sam
sposb. Nie chodzi wic w kocu o wybr twarzy, ktra wydaje si komu naprawd
najadniejsza, ani nawet o wybr twarzy, ktr og przecitnie uwaa za najadniejsz. Osignlimy ju trzeci stopie, ktry polega na dociekaniu, co przecitnie
uwaa si za przecitne zdanie ogu1.
Wanie dlatego o osobie, ktra uwaa, e odstpstwa od racjonalnej wyceny s na rynku
akcji raczej zasad ni wyjtkiem, mwi si niekiedy, e ma keynesowskie pogldy na rynki
finansowe.
Podsumowanie
W tym rozdziale przedstawilismy najwazniejsze narzedzia, z ktorych nalezy
korzystac przy podejmowaniu decyzji finansowych. Koncepcja wartosci zaktualizowanej przypomina, ze euro otrzymane jutro jest warte mniej niz euro
posiadane dzisiaj. Dzieki tej koncepcji jestesmy takze w stanie porownywac
kwoty pieniadza pochodzace z roznych okresow. Teoria zarzadzania ryzykiem
wskazuje, ze przyszosc jest nieznana i ze ludzie niechetni ryzyku moga sie
przed nim zabezpieczyc. Studia nad wycena aktywow pokazay, ze ceny akcji
kazdego przedsiebiorstwa powinny odzwierciedlac oczekiwane przysze zyski
tego przedsiebiorstwa.
1
Cyt. za: J.M. Keynes, Ogolna teoria zatrudnienia, procentu i pieniadza, przekad
M. Kalecki, S. Raczkowski, PWN, Warszawa 1956 ( przyp. tum.).
146
Przydatnosc wiekszosci narzedzi, o ktorych mowilismy, jest szeroko

uznawana. Kontrowersje wzbudzaja natomiast hipoteza efektywnych rynkow
i teza, ze ceny akcji odpowiadaja racjonalnej ocenie prawdziwej wartosci
przedsiebiorstwa. Racjonalne czy nie, duze wahania cen akcji maja powazne
skutki makroekonomiczne. Czesto towarzysza im wahania poziomu aktywnosci
gospodarczej w caej gospodarce. Rynkowi akcji przyjrzymy sie ponownie,
kiedy w kolejnych rozdziaach tej ksiazki bedziemy sie zajmowac wahaniami
gospodarczymi.
Streszczenie
Poniewaz oszczednosci daja odsetki, kwota pieniedzy posiadana dzisiaj jest

warta wiecej niz taka sama kwota w przyszosci. Mozna porownac kwoty
pochodzace z roznych okresow, wykorzystujac ich wartosc zaktualizowana.
Wartosc zaktualizowana danej przyszej kwoty to suma potrzebna dzisiaj, aby
przy istniejacych stopach procentowych otrzymac te kwote w przyszosci.
Z powodu malejacej uzytecznosci krancowej wiekszosc osob odczuwa
niechec wobec ryzyka. Osoby niechetne ryzyku moga je ograniczyc, wykorzystujac ubezpieczenia, roznicowanie, a takze wybierajac portfele inwestycyjne o nizszej stopie zwrotu i nizszym ryzyku.
Wartosc aktywow, takich jak akcje przedsiebiorstw, jest rowna wartosci
zaktualizowanej strumieni pieniedzy, jakie otrzyma ich wasciciel, czyli
wypacanych dywidend i kwoty uzyskanej ze sprzedazy tych aktywow.
Zgodnie z hipoteza efektywnych rynkow na rynkach finansowych racjonalnie
wykorzystuje sie caa dostepna informacje i w efekcie cena akcji zawsze
odpowiada najlepszej mozliwej ocenie wartosci danego przedsiebiorstwa.
Jednak czesc ekonomistow watpi w prawdziwosc hipotezy efektywnych
rynkow, sadzac, ze nieracjonalne czynniki natury psychologicznej takze
wpywaja na ceny aktywow.
Finanse, s. 129
Wartosc zaktualizowana, s. 130
Wartosc przysza, s. 130
Procent skadany, s. 130
Osoba niechetna ryzyku, s. 133
Dywersyfikacja (roznicowanie), s. 136
Ryzyko indywidualne, s. 137

Ryzyko cakowite, s. 137
Analiza fundamentalna, s. 140
Hipoteza efektywnych rynkow, s. 141
Efektywnosc informacyjna, s. 141
Badzenie losowe, s. 141
1. Stopa procentowa wynosi 7%. Wykorzystaj koncepcje wartosci zaktualizowanej do porownania wartosci 200 euro, ktore otrzymasz za 10 lat, i 300 euro, ktore otrzymasz za 20 lat.
147
2. Na czym polegaja korzysci ludzi z istnienia rynku ubezpieczen? Jakie

dwa problemy utrudniaja przedsiebiorstwu ubezpieczeniowemu efektywne
dziaanie?
3. Na czym polega dywersyfikacja? Kiedy akcjonariusz bardziej zroznicuje
swoj portfel: zwiekszajac liczbe spoek w portfelu z 1 do 10, czy ze
100 do 120?
4. Porownaj akcje przedsiebiorstw i obligacje. Ktore z nich sa bardziej ryzykowne? Ktore przecietnie daja wyzszy zwrot z inwestycji?
5. Jakie czynniki powinien wziac pod uwage analityk giedowy, probujac
wycenic akcje pewnego przedsiebiorstwa?
6. Opisz hipoteze efektywnych rynkow i wskaz przykad potwierdzajacy te
teorie.
7. Wyjasnij argumenty tych ekonomistow, ktorzy sa sceptyczni wobec hipotezy
efektywnych rynkow.
Zadania
1. Przed okoo 400 laty amerykanscy Indianie sprzedali wyspe Manhattan za 24

dolary. Powiedzmy, ze ulokowali oni te kwote na 7% rocznie. Jaka wartosc
osiagneaby ta suma dzisiaj?
2. Przedsiebiorstwo rozwaza projekt inwestycyjny, ktorego realizacja kosztuje
dzisiaj 10 mln euro i ktory przyniosby 15 mln euro za cztery lata.
a. Czy powinno ono zrealizowac ten projekt, jesli stopa procentowa wynosi 11%, 10%, 9% lub 8%?
b. Czy mozna ustalic dokadna wartosc stopy procentowej, przy ktorej
przedsiewziecie znajdzie sie na granicy opacalnosci i nieopacalnosci?
3. Dla kazdego z ponizszych rodzajow ubezpieczen podaj przykad problemu
pokusy naduzycia oraz problemu negatywnej selekcji.
a. Ubezpieczenie zdrowotne.
b. Ubezpieczenie samochodu.
4. Wyobraz sobie, ze zamierzasz czesc swoich oszczednosci wydac na portfel
inwestycyjny z akcjami 10 spoek. Czy powinny byc to udziay spoek z tej
samej gaezi gospodarki? Czy te spoki powinny dziaac w tym samym kraju?
Uzasadnij swoje odpowiedzi.
5. Ktora z nastepujacych akcji prawdopodobnie zapewni wyzszy przecietny
zwrot z inwestycji: akcja spoki z gaezi przemysu bardzo wrazliwej na
zmiany koniunktury w gospodarce (np. przemys samochodowy), czy akcja
spoki z gaezi przemysu, ktora jest wzglednie niewrazliwa na zmiany
koniunktury w gospodarce (np. spoka wodociagowa). Dlaczego?
6. Przedsiebiorstwo ma do czynienia z dwoma rodzajami ryzyka. Pierwsze
z nich to ryzyko indywidualne, polegajace na tym, ze konkurenci wejda na
rynek i zabiora tej firmie czesc klientow. Drugie ryzyko to ryzyko cakowite,
polegajace na tym, ze nadejdzie recesja, co spowoduje zmniejszenie sie
sprzedazy w tej firmie. Ktory z tych dwoch rodzajow ryzyka z wiekszym
148
prawdopodobienstwem spowoduje, ze akcjonariusze tej firmy beda sie domagac wyzszych dochodow? Dlaczego?
7. Masz dwoch znajomych, ktorzy inwestuja na rynku akcji.
a. Jeden z nich kupuje akcje tylko takich spoek, o ktorych wszyscy sadza, ze
w przyszosci nastapi silny wzrost ich zyskow. Jak w tych spokach,
w porownaniu z pozostaymi spokami, bedzie sie ksztatowa wskaznik
cena/zysk? Dlaczego kupowanie akcji takich spoek moze sie okazac
niekorzystne?
b. Drugi znajomy kupuje akcje tych spoek, ktore jego zdaniem sa
tanie, poniewaz maja niski wskaznik cena/zysk. Co sadzisz o przyszych
przychodach tych spoek w porownaniu z przychodami innych spoek?
Dlaczego kupowanie akcji takich spoek moze sie okazac niekorzystne?
8. Kiedy menedzerowie zatrudnieni w pewnej spoce kupuja lub sprzedaja
akcje, wykorzystujac poufne informacje, ktore zdobyli, wykonujac swoja
prace, mowimy, ze dopuszczaja sie handlu poufnymi informacjami (insider
trading).
a. Podaj przykad takiej poufnej informacji, ktora moze byc wykorzystana
w handlu akcjami spoki.
b. Osoby, ktore handluja akcjami spoki, korzystajac z poufnych informacji,
zwykle osiagaja bardzo wysokie zyski. Czy ten fakt jest sprzeczny
z hipoteza efektywnych rynkow?
c. Handel akcjami z wykorzystaniem poufnych informacji jest nielegalny.
Jak myslisz, dlaczego?

ROZDZIA 6
BEZROBOCIE
trata pracy moze sie okazac najbardziej przygnebiajacym wydarzeniem

w zyciu. Wiekszosc ludzi osiaga pozadany standard zycia tylko dzieki
wynagrodzeniu za prace, a wiele osob traktuje prace zawodowa nie tylko jak
zrodo dochodu, lecz takze jak sposob realizacji swoich ambicji zyciowych.
Utrata zatrudnienia powoduje obnizenie poziomu zycia, obawy dotyczace
przyszosci i obnizenie samooceny. Nie jest zatem zaskakujace, ze walczac
o gosy wyborcow, politycy czesto twierdza, iz realizacja ich wyborczych programow przyczyni sie do powstania nowych miejsc pracy.
W poprzednich rozdziaach poznalismy niektore mechanizmy decydujace
o poziomie zycia w gospodarkach roznych krajow. Na przykad, kraj, ktory
oszczedza i inwestuje znaczna czesc swojego dochodu, moze czerpac wieksze
korzysci z szybszego wzrostu zasobu kapitau i PKB niz podobny kraj, w ktorym
oszczednosci i inwestycje sa mniejsze. Jeszcze bardziej oczywistym wyznacznikiem poziomu zycia jest przecietny poziom bezrobocia w gospodarce danego
kraju. Ludzie, ktorzy chcieliby pracowac, lecz nie moga znalezc pracy, nie
przyczyniaja sie do wzrostu produkcji dobr i usug. Istnienie pewnego bezrobocia jest nieuniknione w zozonej gospodarce, w ktorej sa tysiace przedsiebiorstw i miliony pracownikow. Jednak wielkosc bezrobocia podlega znacznym
wahaniom i znacznemu zroznicowaniu w skali miedzynarodowej. Kiedy w gospodarce mozna w peni wykorzystac zasob siy roboczej, kraj osiaga wyzszy
poziom PKB, niz byoby to mozliwe w sytuacji, w ktorej czesc pracownikow
pozostawaaby bez pracy.
Bezrobocie naturalne
to typowy dla danej
W tym rozdziale rozpoczynamy analize bezrobocia. Problem
gospodarki poziom
ten jest opisywany zazwyczaj inaczej w perspektywie dugiego
bezrobocia, woko
ktorego waha sie
i krotkiego okresu. Nazwa bezrobocie naturalne (natural rate of bezrobocie
rzeczywiste.
unemployment) oznacza poziom bezrobocia wystepujacy w danej Bezrobocie cykliczne
stanowi odchylenie
gospodarce, natomiast termin bezrobocie cykliczne (cyclical
wielkosci bezrobocia
unemployment) poziom obserwowanych w ujeciu rok do roku
od jego naturalnego
poziomu.
wahan bezrobocia woko jego naturalnego poziomu. Bezrobocie to
150
jest blisko zwiazane z krotkookresowymi wahaniami poziomu aktywnosci gospodarczej. W teorii ekonomii ma ono swoje wyjasnienie, jednak jego przedstawienie odozymy do dalszej czesci ksiazki, gdzie przeanalizujemy problematyke krotkookresowych wahan poziomu produkcji w gospodarce. W tym
rozdziale omowimy natomiast czynniki, ktore decyduja o wielkosci bezrobocia
naturalnego. Jak sie wkrotce przekonamy, przymiotnik naturalne nie oznacza
jednak, ze bezrobocie to jest zjawiskiem pozadanym ani ze utrzymuje sie ono na
staym poziomie i nie zmienia sie pod wpywem polityki gospodarczej. Okreslenie bezrobocie naturalne oznacza jedynie, ze bezrobocie tego rodzaju nie
ustepuje automatycznie nawet w dugim okresie.
Analize prowadzona w tym rozdziale rozpoczynamy od przedstawienia
niektorych istotnych faktow dotyczacych bezrobocia. Odpowiemy zwaszcza na
trzy pytania: W jaki sposob panstwo mierzy stope bezrobocia w gospodarce?;
Jakie problemy napotykamy, interpretujac dane o bezrobociu?; Jak dugo
zwykle bezrobotni pozostaja bez pracy?.
Nastepnie przedstawimy powody, ktore sprawiaja, ze w gospodarce zawsze
wystepuje bezrobocie, a takze sposoby, za pomoca ktorych politycy gospodarczy

moga pomoc bezrobotnym. Omowimy rowniez cztery przyczyny decydujace
o wielkosci bezrobocia naturalnego w gospodarce: poszukiwanie pracy, ustawy
o pacy minimalnej, dziaalnosc zwiazkow zawodowych i stosowane przez
pracodawcow pace efektywnosciowe. Jak sie przekonamy, bezrobocie dugookresowe nie jest spowodowane tylko jedna przyczyna i nie wymaga zastosowania tylko jednego srodka zaradczego. Jest ono wynikiem wspowystepowania
wielu roznych, lecz wzajemnie powiazanych problemow. W rezultacie politycy
gospodarczy nie dysponuja prosta metoda obnizenia bezrobocia naturalnego,
a wiec takze zagodzenia jego skutkow, ktore dotycza bezrobotnych.
6.1
Definicja bezrobocia
Rozpoczynamy ten rozdzia od dokadnego przeanalizowania znaczenia terminu
bezrobocie. Sprawdzimy: w jaki sposob panstwo mierzy stope bezrobocia; jakie
problemy napotykamy, interpretujac dane dotyczace bezrobocia; jak dugo trwa
zwykle okres, w ktorym osoba bezrobotna jest pozbawiona pracy, i dlaczego
w gospodarce zawsze sa tacy, ktorzy nie sa nigdzie zatrudnieni.
Co to jest bezrobocie?
Odpowiedz na powyzsze pytanie moze sie wydawac oczywista: bezrobotny to
osoba, ktora nie ma pracy. Jednak, jako ekonomisci, definicje interesujacych nas
zjawisk gospodarczych powinnismy tworzyc w precyzyjny i staranny sposob.
Bezrobocie
151
Jezeli np. jestes studentem studiow dziennych, zapewne nie jestes zatrudniony
na peen etat, tzn. nie pracujesz w penym wymiarze godzin w zamian za
wynagrodzenie. Masz ku temu dobry powod przeciez studiujesz i wasnie
dlatego nie mozesz pracowac w tym systemie. Mogoby sie rowniez zdarzyc, ze
nie jestes studentem, lecz cierpisz na jakas przewleka chorobe, wiec nie jestes
w stanie podjac pracy. Znowu, chociaz nie miabys zatrudnienia, nie nazwalibysmy Cie bezrobotnym. Nalezaoby uznac Cie za osobe niezdolna do pracy. Juz te
dwa przykady jasno pokazuja, ze musimy uscislic nasza definicje osoby
bezrobotnej. Zamiast twierdzic, jak poprzednio, ze bezrobotny to osoba niemajaca pracy, nalezy raczej uznac, ze jest to osoba, ktora nie ma pracy, a jednoczesnie chce i jest w stanie ja podjac.
Jednak nadal wymaga wyjasnienia, co rozumiemy przez chec i mozliwosc
podjecia pracy. Przypuscmy, ze nie pracujesz teraz na peen etat i ze poszukujesz pracy, a jeden z autorow tej ksiazki proponuje Ci stanowisko swojego
asystenta ds. badan naukowych z wynagrodzeniem w wysokosci 50 pensow
dziennie. Czy przyjabys te propozycje? Gdyby pominac to, ze prowadzenie
badan w dziedzinie ekonomii jest tak interesujace, iz samo w sobie stanowi
wystarczajace wynagrodzenie za prace z autorem, prawdopodobnie uznalibysmy, ze nie przyjabys tej propozycji ze wzgledu na zbyt niski poziom zaoferowanej Ci pacy. Oto krancowo odmienny przykad: wyobraz sobie, ze Twoja
wygrana w totolotka okazaa sie niebotycznie wysoka i ze zdecydowaes sie
przerwac studia i do konca zycia utrzymywac sie wasnie z tej wygranej. Czy
bybys wtedy osoba bezrobotna? Nie, poniewaz nie chciabys podjac pracy
niezaleznie od poziomu oferowanego Ci wynagrodzenia. Zaliczenie kogos do
kategorii osob bezrobotnych zalezy zatem rowniez od tego, czy ten ktos chce
i moze podjac prace przy stawce wynagrodzenia oferowanej aktualnie na rynku
pracy.
Mozemy teraz podac bardziej precyzyjna definicje bezrobocia: bezrobotni
w gospodarce to te osoby w wieku produkcyjnym, ktore chca i sa w stanie
podjac prace przy oferowanych na rynku pracy stawkach wynagrodzen, a jednak
nie pracuja.
Ekonomisci uwazaja zwykle, ze wygodniej jest mowic nie o liczbie bezrobotnych, lecz o stopie bezrobocia (unemployment rate) w gospodarce. Termin
ten oznacza procentowy udzia osob bezrobotnych w grupie ludnosci aktywnej
zawodowo (inaczej mowiac, w zasobie pracy)1. To ostatnie pojecie oznacza
natomiast cakowita liczbe osob, ktore w okreslonym momencie mogyby zostac
zatrudnione w gospodarce danego kraju. Po chwili zastanowienia mozna wiec
stwierdzic, ze do ludnosci aktywnej zawodowo zaliczamy zarowno wszystkie
osoby, ktore maja prace, jak i wszystkich bezrobotnych.
Zasob pracy (labour force) bywa rowniez nazywany terminem sia robocza (przyp. tum.).
152
W jaki sposb mierzymy bezrobocie?

W jaki sposob instytucje rzadowe radza sobie z pomiarem bezrobocia w gospodarce? Otoz w tym celu wykorzystuje sie dwie podstawowe metody.
Bezrobocie rejestrowane. Prostym sposobem jest zbadanie wielkosci bezrobocia rejestrowanego (claimant count). Chodzi o ustalenie liczby osob, ktore
w konkretnym dniu byy zarejestrowane jako bezrobotne, czyli ubiegay sie
o wypacany przez panstwo zasiek dla bezrobotnych lub go dostaway.
Poniewaz osoby takie skadaja odpowiednie wnioski (rejestruja sie) w urzedach
pracy bedacych wyspecjalizowanymi agendami rzadowymi (odpowiedzialnymi
za wypate zasikow), zdobycie danych dotyczacych liczby zarejestrowanych
bezrobotnych nie jest trudne. Panstwo ma takze dostep do kompletnych danych
dotyczacych cakowitej liczby osob zatrudnionych w gospodarce, wszak otrzymuje od tych osob patnosci z tytuu podatku dochodowego. Jesli do liczby
pracujacych w gospodarce dodamy liczbe zarejestrowanych bezrobotnych,
bedziemy mogli okreslic liczbe ludnosci aktywnej zawodowo, czyli wielkosc
zasobu pracy w gospodarce. W celu zmierzenia stopy bezrobocia nalezy natomiast ustalic, jaki odsetek ludnosci aktywnej zawodowo stanowia zarejestrowani
bezrobotni.
Poniewaz panstwo dysponuje wszystkimi danymi, ktore sa niezbedne do
obliczenia stopy bezrobocia na podstawie liczby zarejestrowanych bezrobotnych, wykonanie tego zadania jest stosunkowo tanie i atwe. Niestety, omowiona
powyzej metoda pomiaru wielkosci bezrobocia ma wiele istotnych wad.
Oczywisty problem polega na tym, ze wynik obliczen zalezy od zmian
zasad przyznawania zasikow dla bezrobotnych, wprowadzanych przez panstwo
arbitralnie. Przypuscmy, ze rzadzacy decyduja sie na zaostrzenie zasad przyznawania zasikow i zmieniaja je w taki sposob, ze w efekcie niewiele osob
zachowuje prawo do tego swiadczenia. W rezultacie liczba zarejestrowanych
bezrobotnych spadnie, a co za tym idzie zmniejszy sie rowniez stopa
bezrobocia, mimo ze liczba osob pracujacych i pozostajacych bez pracy
w praktyce nie ulega zadnej zmianie! Jesli natomiast panstwo zdecydowaoby
sie zagodzic warunki przyznawania zasikow dla bezrobotnych i tym samym
wiecej osob spenioby odpowiednie kryteria, wzrosaby zarowno liczba zarejestrowanych bezrobotnych, jak i stopa bezrobocia.
W praktyce rzady czesto zmieniaja zasady przyznawania zasikow dla
bezrobotnych. Na przykad, w Wielkiej Brytanii w ciagu ostatnich 25 lat zostay
one zmienione okoo 30 razy i w kazdym z tych przypadkow (z wyjatkiem
jednego) doprowadzio to do spadku liczby zarejestrowanych bezrobotnych,
a co za tym idzie takze do spadku stopy bezrobocia. Ponizej podano
przykady kategorii osob, ktore zostay wyaczone ze zbioru zarejestrowanych
bezrobotnych w Wielkiej Brytanii. Naleza do nich: niemajace pracy osoby
w wieku powyzej 55 lat; osoby korzystajace z panstwowych programow
Bezrobocie
153
ksztacenia zawodowego (zazwyczaj sa to absolwenci szko, ktorzy nie znalezli

jeszcze zatrudnienia); wszyscy poszukujacy pracy w niepenym wymiarze
godzin; osoby, ktore na pewien czas opusciy zasob aktywnych zawodowo, lecz
chciayby znowu znalezc sie w tej grupie (naleza do niej m.in. kobiety, ktore
postanowiy zrezygnowac z pracy, aby zajac sie wychowywaniem dzieci). Wiele
sposrod osob zaliczanych do tych kategorii (jesli nie wszystkie!) nie ma pracy,
jest w wieku produkcyjnym oraz chce i jest w stanie podjac prace za
wynagrodzenia oferowane na rynku pracy. Mimo to w Wielkiej Brytanii osoby
te nie zostayby uznane za bezrobotnych, jesli bezrobocie mierzono by metoda
ustalenia wielkosci bezrobocia rejestrowanego.
Badania ankietowe zasobu pracy. Druga i prawdopodobnie bardziej wiarygodna metoda pomiaru wielkosci bezrobocia polega na badaniach ankietowych
(chodzi o przepytywanie ludzi w terenie), ktore sa prowadzone z wykorzystaniem uzgodnionej definicji bezrobocia2. W tym przypadku nalezy rozstrzygnac, jaka grupe ankietowanych ma objac badanie, jak czesto nalezy je powtarzac
(badanie wymaga zuzycia konkretnych zasobow i jest kosztowne) i jaka
definicja bezrobocia powinna zostac wykorzystana. Chociaz sformuowana
przez nas wczesniej definicja bezrobocia wydaje sie wystarczajaca, okreslenie
osoba, ktora jednoczesnie chce i moze podjac prace za oferowana obecnie na
rynku pracy stawke wynagrodzen moze sie okazac zbyt mao precyzyjne.
Zarowno w Wielkiej Brytanii, jak i w wielu innych krajach badania ankietowe
ludnosci aktywnej zawodowo sa przeprowadzane z wykorzystaniem standardowej definicji bezrobocia, zaproponowanej przez International Labour Office,
ILO, tj. Miedzynarodowa Organizacje Pracy (MOP). Zgodnie z definicja tej
organizacji za bezrobotna uwaza sie osobe, ktora w danym momencie nie ma
pracy i chciaaby ja podjac w ciagu najblizszych dwoch tygodni, a ponadto przez
cztery ostatnie tygodnie aktywnie poszukiwaa pracy lub oczekiwaa na rozpoczecie pracy wczesniej znalezionej.
W przypadku Wielkiej Brytanii badania ankietowe zasobu pracy sa przeprowadzane co kwarta i obejmuja grupe okoo 60 000 gospodarstw domowych.
Na podstawie odpowiedzi na pytania zawarte w ankietach kazdy dorosy
ankietowany (osoba w wieku 16 lat lub starsza) w kazdym z gospodarstw
domowych, objetych badaniem, jest zaliczany do jednej z trzech kategorii:
osob pracujacych,
osob bezrobotnych,
osob niewchodzacych w skad zasobu pracy (osob biernych zawodowo).
Do kategorii pracujacych sa zaliczane osoby, ktore przynajmniej przez

czesc tygodnia poprzedzajacego badanie pracoway zarobkowo. Natomiast za
2
W przypadku Polski badania takie, zwane Badaniami Aktywnosci Ekonomicznej Ludnosci

(BAEL), sa regularnie przeprowadzane przez Gowny Urzad Statystyczny (przyp. tum.).
154
bezrobotnych uznaje sie osoby, ktore speniaja kryteria okreslone w podanej

wczesniej definicji bezrobotnego Miedzynarodowej Organizacji Pracy. Osoby
niezaliczone do zadnej z dwoch powyzszych kategorii, czyli np. student studiow
dziennych, gospodyni domowa lub emeryt, nie naleza do zasobu pracy, to
znaczy zgodnie z terminologia MOP sa bierne zawodowo. Na rysunku 6.1
przedstawiono podzia spoeczenstwa Wielkiej Brytanii na trzy wskazane wyzej
kategorie wedug danych z jesieni 2004 r.
RYSUNEK 6.1
Podzia populacji osb dorosych w Wielkiej Brytanii w 2004 r.

Brytyjski Gowny Urzad Statystyczny (UK Office for National Statistics) dzieli populacje osob
penoletnich (w wieku 16 i wiecej lat) na trzy kategorie osob: pracujacych, bezrobotnych i biernych
zawodowo. W skad zasobu pracy wchodza osoby aktywne zawodowo, czyli zarowno pracujacy, jak
i bezrobotni.
r o d o: UK Office for National Statistics; Labour Force Survey 2005, February.

Z
Odpowiednio sklasyfikowawszy wszystkie objete badaniami ankietowymi

osoby, stosowne instytucje panstwowe sa w stanie obliczyc rozne wskazniki
statystyczne, opisujace sytuacje na rynku pracy. Zasob pracy
Zasob pracy
to cakowita liczba
(labour
force liczba osob aktywnych zawodowo) jest definiopracownikow w danej
wany jako suma liczby osob pracujacych i osob bezrobotnych:
gospodarce, w skad
ktorej wchodza zarowno
osoby pracujace,
jak i bezrobotne.
liczba osob liczba osob

zasob pracy = pracujacych + bezrobotnych .
Bezrobocie
Mozliwe jest rowniez obliczenie stopy bezrobocia (unemployment rate), rozumianej jako odsetek osob bezrobotnych nalezacych do zasobu pracy:
stopa bezrobocia =
liczba bezrobotnych
100.
zasob pracy
155
Stopa bezrobocia
to odsetek osob
bezrobotnych,
nalezacych
do zasobu pracy.
Instytucje rzadowe obliczaja stope bezrobocia zarowno dla caej dorosej

populacji, jak i dla wezszych grup spoecznych, jak np. dla mezczyzn, kobiet czy
osob modych.
Te same wyniki badan ankietowych zasobu pracy umozliwiaja takze przedstawienie danych dotyczacych stopnia aktywnosci zawodowej spoeczenstwa.
Wspoczynnik aktywnosci zawodowej (labour force participation
Wspoczynnik
zawodowej
rate) to odsetek osob aktywnych zawodowo (pracujacych i bez- aktywnostociodsetek
osob
robotnych) w populacji ludzi penoletnich:
aktywnych zawodowo
zasob pracy
wspoczynnik
aktywnosci zawodowej = osoby penoletnie 100
w populacji ludzi
penoletnich.
Wspoczynnik ten informuje o tym, jaka czesc populacji danego kraju

zdecydowaa sie na obecnosc na rynku pracy. Podobnie jak stopa bezrobocia,
wspoczynnik aktywnosci zawodowej jest obliczany zarowno dla caej penoletniej populacji, jak i dla wezszych grup spoecznych.
Chcac lepiej zrozumiec sposob obliczania wspomnianych miar, powrocmy
jeszcze raz do danych dla Wielkiej Brytanii. Zgodnie z wynikami Labour Force
Survey do kategorii pracujacych zaliczono w 2004 r. 28,4 mln osob, natomiast
za bezrobotnych uznano 1,4 mln ludzi. Wielkosc zasobu pracy wyniosa zatem:
zasob pracy = 28,4 mln + 1,4 mln = 29,8 mln osob,
natomiast stopa bezrobocia osiagnea poziom:
stopa bezrobocia =
1,4
100 = 4,7%.
29,8
Poniewaz liczba osob penoletnich (osob w wieku 16 i wiecej lat) wynosia

47,4 mln, wspoczynnik aktywnosci zawodowej by rowny:
29,8
wspoczynnik
100 = 62,9%.
aktywnosci zawodowej = 47,4
Podsumowujac, jesienia 2004 r. blisko 2/3 penoletnich obywateli Zjednoczonego Krolestwa byo aktywnych zawodowo, a 4,7% aktywnych zawodowo
pozostawao bez pracy.
Na rysunku 6.2 pokazano zebrane przez UK Office for National
Statistics dane dotyczace bezrobocia w Wielkiej Brytanii w roznych grupach
spoecznych, wyroznionych ze wzgledu na kryteria etniczne i pec. Warto
zwrocic uwage na kilka faktow. Po pierwsze, stopy bezrobocia w grupach
156
RYSUNEK 6.2
Sytuacja rnych grup spoecznych na rynku pracy

UK Office for National Statistics oblicza stopy bezrobocia dla roznych grup spoecznych, wyroznianych ze wzgledu na pec i kryteria etniczne.

Z
etnicznych o innym niz biay kolorze skory byy stosunkowo wyzsze w przypadku zarowno mezczyzn, jak i kobiet, co jest prawdopodobnie najbardziej
zaskakujaca prawidowoscia. Po drugie, stopy bezrobocia w roznych grupach
etnicznych byy silnie zroznicowane. W latach 20012002 w grupie mezczyzn
najwyzsza stope bezrobocia zaobserwowano wsrod osob pochodzacych z Bangladeszu: wyniosa ona 20%, czyli 4 razy wiecej niz wsrod biaych Brytyjczykow. Stopa bezrobocia w grupie Hindusow bya natomiast tylko nieco
wyzsza niz w przypadku biaych Brytyjczykow (odpowiednio 7% i 5%).
W przypadku mezczyzn z pozostaych grup etnicznych o innym niz biay
kolorze skory stopy bezrobocia byy 23 razy wyzsze od stopy bezrobocia dla
biaych Brytyjczykow.
Wyniki dotyczace kobiet byy, ogolnie, podobne do wynikow dla mezczyzn, chociaz stopy bezrobocia kobiet okazay sie wyzsze. Najwyzsza stope
bezrobocia odnotowano w przypadku kobiet pochodzacych z Bangladeszu
wyniosa ona 24% i bya 6 razy wyzsza od stopy bezrobocia dla biaych
brytyjskich kobiet, dla ktorych wyniosa 4%. Stopa bezrobocia dla Hindusek
okazaa sie natomiast tylko nieco wyzsza niz dla biaych Brytyjek i wyniosa 7%.
Dane o rynku pracy umozliwiaja takze ekonomistom i politykom obserwowanie zmian zachodzacych w caej gospodarce. Na rysunku 6.3 widzimy
Bezrobocie
157
RYSUNEK 6.3
Stopa bezrobocia w Wielkiej Brytanii od 1971 r.

Wykres powsta na podstawie rocznych danych, dotyczacych stopy bezrobocia. Widzimy, jaka czesc
osob z zasobu aktywnych zawodowo pozostaje bez pracy. Dane obliczono za pomoca metody
bezrobocia rejestrowanego.

Z
zmiany stopy bezrobocia (obliczanej przy wykorzystaniu metody bezrobocia

rejestrowanego) w Wielkiej Brytanii po 1971 r. Jak juz stwierdzilismy, wyniki
uzyskane ta metoda sa mniej wiarygodne niz wyniki ankietowych badan zasobu
pracy. Jednak niezaleznie od zastrzezen, wykres ten jest uzytecznym narzedziem. Ujawnia on, ze w gospodarce bezrobocie wystepuje zawsze i ze jego
wielkosc zmienia sie z roku na rok, czasem nawet znacznie. W kolejnych rozdziaach omowimy krotkookresowe wahania produkcji w gospodarce, uwzgledniajac przy tym rowniez te zmiany wielkosci bezrobocia. Jednak w pozostaej
czesci tego rozdziau wahania krotkookresowe pominiemy, koncentrujac sie na
pytaniu, dlaczego w gospodarkach rynkowych zawsze istnieje pewne bezrobocie.
STUDIUM PRZYPADKU
Aktywno zawodowa mczyzn i kobiet w gospodarce Wielkiej Brytanii
Na przestrzeni ostatniego stulecia rola spoeczna kobiet ulega dramatycznej

zmianie we wszystkich wysoko rozwinietych gospodarkach swiata. Obserwatorzy zycia spoecznego wskazywali na wiele przyczyn tego zjawiska.
158
Czesciowo mozna je przypisac pojawieniu sie nowych zaawansowanych technologicznie urzadzen, takich jak pralki i suszarki do prania, lodowki, zamrazarki
i zmywarki do naczyn, ktore w znacznym stopniu skrociy czas niezbedny do
wykonania podstawowych prac domowych. Zmiane roli spoecznej kobiet
mozna rowniez wiazac z ulepszeniem metod planowania rodziny, czego skutkiem byo zmniejszenie sie liczby dzieci przychodzacych na swiat w przecietnej
rodzinie. Oczywiscie, na zmiane te wpynea rowniez ewolucja pogladow
politycznych i postaw spoecznych. Wszystkie te przyczyny wywary duzy
wpyw na spoeczenstwo, a zwaszcza na gospodarke.
Wpyw ten jest najbardziej widoczny w przypadku stopnia aktywnosci
zawodowej i to nawet, jesli pod uwage wezmiemy jedynie dane z ostatnich
20 lat. Z analizy danych wynika, ze ogolny wspoczynnik aktywnosci zawodowej, obejmujacy zarowno mezczyzn, jak i kobiety w wieku 16 i wiecej lat,
pozostawa w tym okresie na wzglednie staym poziomie i wynosi okoo 63%.
Jesli jednak przyjrzymy sie wspoczynnikom aktywnosci zawodowej dla poszczegolnych pci, dojdziemy do odmiennych wnioskow. Na poczatku analizowanego okresu wspoczynnik aktywnosci zawodowej kobiet wynosi okoo 50%,
a do 2004 r. wzros do okoo 56%. Natomiast wspoczynnik aktywnosci
zawodowej mezczyzn zmienia sie w przeciwnym kierunku: z poczatkowego
poziomu nieco ponad 75% na poczatku 1984 r. spad on do okoo 70% w 2004 r.
O ile wzrost wspoczynnika aktywnosci zawodowej kobiet jest zrozumiay,
o tyle spadek wspoczynnika aktywnosci zawodowej mezczyzn na pierwszy rzut
oka moze sie wydawac zagadkowy. Mozna jednak wskazac wiele przyczyn tego
zjawiska. Po pierwsze, wspoczesnie modzi mezczyzni ucza sie duzej niz
poprzednie pokolenia. Po drugie, starsi panowie przechodza obecnie na emeryture wczesniej niz kiedys i zyja duzej. Po trzecie, wraz ze wzrostem liczby kobiet
podejmujacych prace coraz wiecej mezczyzn decyduje sie na pozostanie
w domu i opieke nad dziecmi. Jednak studenci studiow dziennych, emeryci oraz
mezczyzni na urlopach wychowawczych nie sa wliczani do zasobu pracy.
Oczywiscie, takze kobiety poswiecaja dzis na nauke wiecej czasu, a takze zyja
duzej niz ich matki i babki. Tym bardziej zaskakujacy wydaje sie zatem wzrost
wspoczynnika aktywnosci zawodowej kobiet w omawianym okresie.
Jak dugo bezrobotni

pozostaj bez pracy?
Jednym z kryteriow, jakie nalezy wziac pod uwage, oceniajac, jak powaznym
problemem jest bezrobocie, jest dugosc okresu, w jakim przecietny bezrobotny
pozostaje bez pracy. Jesli bezrobocie jest zjawiskiem krotkookresowym, wielu
uzna, ze problem ten nie jest bardzo powazny. Po utracie pracy ludzie
potrzebuja, byc moze, jedynie kilku tygodni na znalezienie nowego zajecia
Bezrobocie
159
i czas ten wykorzystuja, poszukujac ofert, ktore najlepiej odpowiadaja ich

preferencjom i zdolnosciom. Jezeli jednak bezrobocie ma charakter dugookresowy, wielu uzna je za powazny problem. Osob, ktore nie maja pracy przez
wiele miesiecy, z wiekszym prawdopodobienstwem dotykaja problemy ekonomiczne i psychologiczne.
Poniewaz dugosc okresu pozostawania bez pracy moze wpynac na ocene
dotkliwosci bezrobocia, ekonomisci poswiecaja wiele uwagi odnosnym danym.
Jedno z waznych ustalen wynikajacych z ich badan pozornie wydaje sie
wewnetrznie sprzeczne: zwykle okres pozostawania bez pracy jest krotki, jednak
wiekszosc bezrobocia obserwowanego w dowolnie wybranym momencie ma
charakter dugookresowy.
Chcac zrozumiec, jak to jest mozliwe, rozwazmy przykad. Przypuscmy, ze
w celu przeprowadzenia badan ankietowych bezrobocia przez rok, co tydzien,
regularnie odwiedzaes urzad pracy. Za kazdym razem okazywao sie, ze jest
czterech bezrobotnych. W przypadku trzech bezrobotnych z tej grupy chodzio
ciagle o te same osoby, a czwarta osoba zmieniaa sie co tydzien. Czy na
podstawie tych informacji bezrobocie nalezy uznac za zjawisko krotkookresowe,
czy tez za zjawisko dugookresowe?
Kilka prostych obliczen moze pomoc w odpowiedzi na to pytanie. W przykadzie bya mowa acznie o 55 bezrobotnych osobach: 52 osoby nie miay pracy
przez okres jednego tygodnia, a 3 osoby przez cay rok. Oznacza to, ze w 52
na 55 przypadkow, czyli w 95%, okres pozostawania bez pracy nie przekracza
tygodnia, wiec mozna go uznac za krotki. Wezmy jednak pod uwage cakowita
wielkosc bezrobocia. Trzy bezrobotne osoby pozostajace bez pracy przez cay
rok, czyli przez 52 tygodni, byy acznie pozbawione zatrudnienia przez
156 tygodni. Jesli uwzglednimy czas pozostawania bez pracy przez 52 osoby,
ktore byy bezrobotne tylko przez tydzien kazda, okazuje sie, ze aczny okres
pozostawania bez zatrudnienia przez wszystkich ankietowanych bezrobotnych
by rowny 208 tygodni. W naszym przykadzie 156/208, czyli 75% bezrobocia
ogoem, musimy zatem przypisac osobom, ktore pozostaway bez pracy przez
cay rok. Wiekszosc bezrobocia obserwowanego w dowolnie wybranym momencie ma wiec charakter dugookresowy.
Ten wniosek powoduje, ze zarowno ekonomisci, jak i politycy musza
zachowac szczegolna ostroznosc, interpretujac dane dotyczace bezrobocia i projektujac polityke pomocy bezrobotnym. Znaczna czesc ludzi, ktorzy stali sie
bezrobotni, szybko znajdzie prace. Wiekszosc problemow, jakie bezrobocie
stwarza dla gospodarki, dotyczy jednak relatywnie maej grupy osob, ktore
pozostaja bez zatrudnienia przez dugi okres.
160
Dlaczego w gospodarce zawsze

s jacy bezrobotni?
Do tej pory opisalismy, jak mierzy sie wielkosc bezrobocia, problemy powstajace przy interpretacji danych statystycznych dotyczacych bezrobocia,
a takze ustalenia ekonomistow rynku pracy, odnoszace sie do dugosci okresu
pozostawania bez pracy. Powinienes wiec juz wiedziec, czym jest bezrobocie.
Prowadzone dotychczas rozwazania nie wyjasniy jednak przyczyn bezrobocia. W przypadku wiekszosci rynkow w gospodarce ceny zmieniaja sie,
zrownujac ilosc oferowana dobra z zapotrzebowaniem na to dobro. Na idealnym
rynku pracy pace dostosowayby sie w stopniu niezbednym do zrownowazenia
ilosci oferowanej pracy i zapotrzebowania na prace. Te zmiany pac zapewniyby jednoczesnie, ze wszyscy pracownicy zawsze mieliby zatrudnienie.
Oczywiscie, rzeczywistosc jest daleka od ideau. Pewna liczba pracownikow zawsze pozostaje bez pracy, nawet jesli ogolny stan gospodarki jest
dobry. Innymi sowy, stopa bezrobocia nigdy nie spada do zera, lecz waha sie
woko naturalnej stopy bezrobocia. Chcac zrozumiec, co to jest naturalna stopa
bezrobocia, w pozostaych czesciach tego rozdziau zbadamy powody, ktore
sprawiaja, ze rzeczywista sytuacja na rynkach pracy odbiega od ideau penego
zatrudnienia.
W dugim okresie trwanie bezrobocia jest wyjasniane na cztery rozne sposoby. Zgodnie z wyjasnieniem pierwszym pracownicy potrzebuja czasu na wyszukanie najlepszych, ich zdaniem, ofert pracy. Bezrobocie powstajace w trakcie
tego procesu uzgadniania zapotrzebowania osob poszukujacych pracy i ofert
pracy zgaszanych przez pracodawcow jest czasem nazywane bezBezrobocie frykcyjne
jest spowodowane tym,
robociem frykcyjnym (frictional unemployment). Czesto uwaza
ze pracownicy potrzebuja
sie, ze koncepcja bezrobocia frykcyjnego wyjasnia przypadki osob,
czasu na znalezienie
ofert pracy, ktore
kto
re pozostaja bez pracy przez stosunkowo krotki okres.
najlepiej odpowiadaja
ich preferencjom
Natomiast kolejne trzy wyjasnienia zjawiska bezrobocia sugei zdolnosciom.
ruja, ze liczba miejsc pracy, dostepnych na niektorych rynkach
pracy, moze byc zbyt maa, aby mogli pracowac wszyscy ci, ktorzy chca. Jest
tak, kiedy ilosc oferowana na danym rynku pracy okazuje sie wieksza od zapotrzebowania na prace. Bezrobocie tego rodzaju jest nazywane bezBezrobocie
strukturalne jest
robociem strukturalnym (structural unemployment).
spowodowane tym,
ze liczba miejsc pracy
Uwaza sie, ze koncepcja bezrobocia strukturalnego wyjasnia
dostepnych na pewnych
przypadki
osob pozostajacych bez pracy przez duzszy okres. Jak
rynkach pracy jest zbyt
maa, aby mogli

sie pozniej przekonamy, ten rodzaj bezrobocia powstaje wtedy,
pracowac wszyscy ci,
kiedy
z jakiegos powodu pace na danym rynku pracy sa wyzsze od
ktorzy chca.
pac rownowagi popytu i podazy. Zbadamy trzy powody utrzymywania sie tak wysokich wynagrodzen za prace: ustawy o pacach minimalnych,
dziaalnosc zwiazkow zawodowych oraz pace efektywnosciowe.
Bezrobocie
161
Szybki sprawdzian
W jaki sposb mierzy si stop bezrobocia? Jak to jest moliwe, e metoda
pomiaru stopy bezrobocia moe powodowa przeszacowanie lub niedoszacowanie
skali tego zjawiska?
6.2
Poszukiwanie pracy
Jednym z powodow, ktory sprawia, ze w gospodarce zawsze istnieje bezrobocie,
jest poszukiwanie pracy (job search). Poszukiwanie pracy jest
Poszukiwanie pracy
to proces, w trakcie
procesem, w trakcie ktorego odpowiedni pracownicy trafiaja do
ktorego poszukujacy
odpowiednich zajec.
pracy znajduja oferty
odpowiadajace ich
Gdyby wszystkie oferty pracy byy takie same, a wszystkie
preferencjom
osoby poszukujace pracy byyby rownie dobrze przygotowane do
i zdolnosciom.
jej podjecia, poszukiwanie zatrudnienia byoby atwe. Zwalniani
pracownicy szybko znajdowaliby nowe, odpowiednie dla siebie zajecie. Jednak
w rzeczywistosci pracownicy roznia sie zarowno preferencjami, jak i zdolnosciami; takze miejsca pracy maja rozne zalety i wady, a informacje o osobach
poszukujacych zatrudnienia i nieobsadzonych stanowiskach wolno rozchodza
sie wsrod przedsiebiorstw i gospodarstw domowych.
Dlaczego pewien poziom bezrobocia

frykcyjnego jest nieunikniony?
Bezrobocie frykcyjne czesto jest wynikiem zmian popytu roznych przedsiebiorstw na prace. Kiedy okazuje sie, ze nabywcy wola marke X od marki Y,
firma produkujaca marke X zwieksza zatrudnienie, a producent marki Y zwalnia
czesc swoich pracownikow. Osoby, ktore zostay zwolnione, musza teraz
poszukac sobie nowej pracy, a producent marki X musi zdecydowac, jakich
pracownikow zatrudnic na roznych nowo utworzonych stanowiskach pracy.
Wynikiem dostosowan zachodzacych w trakcie tego okresu przejsciowego jest
pojawienie sie bezrobocia.
Podobnie, poniewaz w roznych regionach kraju produkuje sie rozne dobra,
zatrudnienie w jednym regionie moze rosnac rownolegle do spadku zatrudnienia
w innej czesci kraju. Na przykad, pomyslmy o spadku cen ropy naftowej na
rynkach swiatowych. Firmy wydobywajace rope naftowa ze zoz na Morzu
Ponocnym u wybrzezy Szkocji zareaguja na spadek cen tego surowca, obnizajac zarowno produkcje, jak i zatrudnienie. Jednoczesnie spadek cen benzyny
spowoduje wzrost sprzedazy samochodow, zatem koncerny samochodowe dzia-
162
ajace na terenie ponocnej i centralnej Wielkiej Brytanii zwieksza produkcje i zatrudnienie. Zmiany struktury popytu na prace roznych gaezi przemysu
lub regionow sa nazywane zmianami sektorowymi. Poniewaz poszukujacy pracy
potrzebuja czasu na wyszukanie ofert w nowym sektorze gospodarki czy
regionie, takie zmiany sektorowe powoduja istnienie bezrobocia w okresie
przejsciowym.
Bezrobocie frykcyjne jest nieuniknione, poniewaz gospodarka nieustannie
sie zmienia. Przed 50 laty udzia przemysu przetworczego w tworzeniu PKB
w Wielkiej Brytanii przekracza 1/3, obecnie zas jest on mniejszy od 1/5.
Natomiast usugi dla biznesu i usugi finansowe w poowie lat piecdziesiatych
XX w. stanowiy tylko okoo 3% PKB, podczas gdy dzisiaj ich udzia w PKB
przekracza 25%. W trakcie minionych 50 lat w jednych przedsiebiorstwach
tworzono nowe miejsca pracy, a w innych byy one likwidowane. Efektem by
wzrost produkcyjnosci i podniesienie poziomu zycia. Niemniej w trakcie tego
procesu pracownicy zatrudniani w przemysach schykowych tracili prace
i musieli szukac nowego zajecia.
Oprocz zmian sektorowych powodem bezrobocia pracownika moze rowniez byc jego wasna decyzja. Bywa, ze niektorzy pracownicy uznaja, iz dotychczasowe miejsce pracy nie jest odpowiednie i postanawiaja poszukac lepszego
zajecia. Wielu z nich, w tym zwaszcza osoby mode, faktycznie znajduje nowa
prace, zapewniajaca wyzsze wynagrodzenia. Co prawda, dzieki rozwojowi
technologii informacyjnych w ostatnich latach (chodzi przede wszystkim o Internet) wielu ludzi moze szukac nowej pracy, nie skadajac formalnie wypowiedzenia dotychczasowemu pracodawcy. Niemniej, niezaleznie od przyczyn, przepywy pracownikow na rynku pracy sa zjawiskiem typowym dla prawidowo
funkcjonujacej, dynamicznej gospodarki rynkowej, a ich skutkiem jest wystepowanie bezrobocia frykcyjnego.
Polityka pastwa i poszukiwanie pracy

Nawet jesli bezrobocie frykcyjne jest nieuniknione, mozna wpywac na jego
poziom. Im szybciej w gospodarce rozchodza sie informacje o nowych miejscach pracy i osobach poszukujacych pracy, tym szybciej dochodzi do uzgodnienia potrzeb pracodawcow i osob poszukujacych pracy. Na przykad, Internet
moze uatwic poszukiwanie pracy i umozliwic zmniejszenie bezrobocia frykcyjnego. Istotna jest rowniez polityka panstwa. Jezeli jest ono w stanie skrocic czas
potrzebny bezrobotnym na znalezienie nowego miejsca pracy, moze rowniez
zmniejszyc naturalna stope bezrobocia w gospodarce.
Panstwo probuje uatwic poszukiwanie pracy na rozne sposoby. Przykadem sa urzedy pracy lub rzadowe centra zatrudnienia, ktore zajmuja sie
rozpowszechnianiem informacji o wolnych miejscach pracy. Innym sposobem
jest finansowanie ze srodkow publicznych programow szkoleniowych, ktore
Bezrobocie
163
maja uatwic przenoszenie sie pracownikow z przemysow schykowych do

gaezi gospodarki, ktore rozwijaja sie najszybciej, a takze pomoc grupom
spoecznym najbardziej zagrozonym ubostwem. Zwolennicy takich dziaan
panstwa uwazaja, ze sprzyjaja one efektywnosci, zwiekszajac zatrudnienie, i ze
zmniejszaja nierownosci nieodacznie towarzyszace dziaaniu nieustannie zmieniajacej sie gospodarki rynkowej.
Krytycy watpia w celowosc ingerencji panstwa w proces poszukiwania
pracy. Ich zdaniem rynek prywatny sam lepiej poradzi sobie z dopasowaniem
pracownikow do miejsc pracy i odwrotnie. Rzeczywiscie, zwykle poszukiwaniu
pracy nie towarzyszy interwencja panstwa. Ogoszenia prasowe, internetowe
strony posrednictwa pracy, wyspecjalizowane firmy poszukujace pracownikow
(head hunters owcy gow) i przepyw wiadomosci z ust do ust wszystko
to uatwia upowszechnienie informacji o nowych miejscach pracy czy kandydatach do jej podjecia. Podobnie, zwykle decyzje o ksztaceniu pracownikow
maja charakter prywatny zarowno w szkoach, jak i w trakcie pracy w przedsiebiorstwie. Krytycy twierdza, ze panstwo wcale nie lepiej, a prawdopodobnie
gorzej niz rynek prywatny radzi sobie z dostarczaniem wasciwych informacji
wasciwym osobom, a takze z rozstrzyganiem, jaki rodzaj szkolenia jest najbardziej potrzebny. Uwazaja oni, ze z podejmowaniem takich decyzji najlepiej
poradza sobie sami pracownicy i pracodawcy.
Ubezpieczenie od bezrobocia
Jednym z dziaan panstwa, w niezamierzony sposob powodujacych zwiekszenie
sie bezrobocia frykcyjnego, jest ubezpieczanie od bezrobocia
Ubezpieczenie
od bezrobocia
(unemployment insurance). W Wielkiej Brytanii jest ono okreslane
polega na tym,
mianem ubezpieczenia narodowego (national insurance). Celem
ze panstwo zapewnia
pewien dochod
jest zaoferowanie pracownikom czesciowej ochrony przed skutpracownikom,
kami utraty pracy. Z ubezpieczenia od bezrobocia nie moga
ktorzy traca prace.
korzystac bezrobotni, ktorzy sami zrezygnowali z pracy, zostali
zwolnieni z uzasadnionej przyczyny lub dopiero weszli na rynek pracy. Wypaty
z tytuu tego ubezpieczenia przysuguja jedynie tym, ktorzy zostali zwolnieni,
poniewaz ich kwalifikacje stay sie zbedne dla ich pracodawcow.
Ubezpieczenie od bezrobocia rzeczywiscie zmniejsza jego dolegliwosc,
jednak powoduje ono rowniez wzrost liczby bezrobotnych. Wyjasnieniem jest
jedna z dziesieciu gownych zasad ekonomii z rozdziau 1: ludzie reaguja na
bodzce. Wypata zasiku dla bezrobotnego jest wstrzymywana wtedy, kiedy
podejmie on nowa prace, bezrobotny wkada wiec mniej wysiku w poszukiwanie pracy i atwiej odrzuca nieatrakcyjne oferty pracy. Ponadto, poniewaz
zasiek dla bezrobotnych czyni pozostawanie bez pracy mniej uciazliwym,
pracownicy z mniejszym zaangazowaniem staraja sie zapewnic sobie gwarancje
zatrudnienia podczas uzgadniania warunkow pracy z nowym pracodawca.
164
Ekonomisci zajmujacy sie rynkiem pracy wiele razy badali wpyw zasikow
dla bezrobotnych na motywacje do pracy. W jednym z projektow badawczych
dotyczacych Stanow Zjednoczonych sposrod bezrobotnych ubiegajacych sie
o zasiek wybrano przypadkowa grupe osob, ktorym zaoferowano wypate dodatkowych 500 dolarow pod warunkiem znalezienia w ciagu 11 tygodni nowej
pracy. Te grupe porownano nastepnie z grupa kontrolna, zozona z osob, ktorym
redni okres pozostawania bez pracy przez czonpremii nie zaproponowano. S
kow grupy pierwszej okaza sie o 7% krotszy niz czonkow grupy kontrolnej.
Eksperyment ten pokazuje, ze sposob dziaania systemu ubezpieczenia od
bezrobocia wpywa na intensywnosc wysikow podejmowanych przez bezrobotnych w celu znalezienia pracy.
Takze w trakcie kilku innych badan analizowano wysiek wkadany w poszukiwanie pracy, przez pewien czas obserwujac wybrana grupe bezrobotnych.
Zasiek dla bezrobotnych nie jest bezterminowy, lecz zwykle przysuguje przez
6 miesiecy lub rok. Wyniki tych badan pokazay, ze po utracie przez bezrobotnych prawa do zasiku znacznie wzrasta prawdopodobienstwo znalezienia przez
nich pracy.
Chociaz zasiki dla bezrobotnych zmniejszaja motywacje do poszukiwania
pracy i powoduja wzrost bezrobocia, nie oznacza to, ze nalezy je zlikwidowac.
Gowna funkcja zasikow jest zmniejszenie niepewnosci co do poziomu dochodu
i zasiki dobrze speniaja te funkcje. Ponadto, umozliwiaja one odrzucenie mao
atrakcyjnych ofert pracy, zwiekszajac szanse bezrobotnych na znalezienie
zajecia, ktore lepiej odpowiada ich preferencjom i zdolnosciom. Niektorzy
ekonomisci uwazaja, ze ubezpieczenie od bezrobocia zwieksza zdolnosc gospodarki do dostosowywania do siebie podazy pracy i popytu na prace.
Analiza zasikow dla bezrobotnych pokazuje, ze stopa bezrobocia nie jest
doskonaa miara poziomu dobrobytu w gospodarce. Wiekszosc ekonomistow
zgadza sie, ze likwidacja systemu ubezpieczen od bezrobocia spowodowaaby
jego zmniejszenie w gospodarce. Jednak nie sa oni zgodni co do wpywu takiej
zmiany polityki panstwa na dobrobyt ekonomiczny.
Szybki sprawdzian
Jak wzrost ceny ropy naftowej na rynkach wiatowych wpynby na wielko
bezrobocia frykcyjnego? Czy bezrobocie frykcyjne jest niepodane? Jakie dziaania pastwa mogyby zmieni poziom bezrobocia spowodowanego przez wzrost
ceny ropy naftowej?
Bezrobocie
165
6.3
Ustawy
o pacach minimalnych
Przekonawszy sie, ze poszukiwanie pracy jest przyczyna bezrobocia frykcyjnego, zbadamy teraz, jak zbyt maa liczba miejsc pracy powoduje powstanie
bezrobocia strukturalnego.
Zaczniemy od przypomnienia, dlaczego ustawy o pacach minimalnych sa
przyczyna powstania bezrobocia. Mimo ze pace minimalne nie sa najwazniejszym powodem bezrobocia, silnie wpywaja na sytuacje pewnych grup spoecznych, w przypadku ktorych stopa bezrobocia jest wyjatkowo wysoka. Rozpoczecie analizy od pac minimalnych wydaje sie rowniez uzasadnione, poniewaz
wyniki badania tych pac moga uatwic zrozumienie takze innych przyczyn
bezrobocia strukturalnego.
Na rysunku 6.4 widzimy mechanizm dziaania i skutki pacy minimalnej.
Kiedy ustawy o pacach minimalnych powoduja, ze wynagrodzenia zaczynaja
przewyzszac poziom pac odpowiadajacy rownowadze popytu i podazy na rynku
pracy, ilosc oferowana pracy rosnie, a zapotrzebowanie na nia maleje w porownaniu ze stanem rownowagi rynkowej. Pojawia sie nadwyzka ilosci oferowanej
pracy. Poniewaz liczba poszukujacych zatrudnienia jest wieksza niz liczba
miejsc pracy, niektorzy pracownicy pozostaja bezrobotni.
Poniewaz ustawy o pacy minimalnej analizowalismy w rozdziale 6
w Mikroekonomii, nie bedziemy kontynuowac tego tematu. Warto jednak zauwazyc, ze wiekszosc osob zatrudnionych w gospodarce otrzymuje wynagrodzenia znacznie przekraczajace dopuszczalne przez prawo minimum. Ustawy
o pacy minimalnej dotycza zwykle pracownikow najnizej wykwalifikowanych
i majacych najmniejsze doswiadczenie zawodowe, takich jak np. osoby mode.
Obowiazywanie pac minimalnych moze wiec wyjasniac wystepowanie bezrobocia tylko w tych grupach pracownikow.
Chociaz na rysunku 6.4 przedstawiono skutki wprowadzenia pac minimalnych, stanowi on rowniez ilustracje pewnej ogolnej prawidowosci: bezrobocie
powstaje zawsze wtedy, kiedy paca z jakiegos powodu przewyzsza poziom
odpowiadajacy stanowi rownowagi rynkowej. Ustawy o pacach minimalnych sa
tylko jednym z powodow, dla ktorych wynagrodzenia moga byc zbyt wysokie.
W dwoch ostatnich czesciach tego rozdziau omowimy dwie inne przyczyny
utrzymywania sie pac na poziomie wyzszym od pac rownowagi, czyli dziaalnosc zwiazkow zawodowych i pace efektywnosciowe. Podstawowe mechanizmy ekonomiczne, prowadzace do powstania bezrobocia, sa w tych obu
przypadkach takie same jak te przedstawione na rysunku 6.4. Jednak dziaalnosc
zwiazkow zawodowych i pace efektywnosciowe wyjasniaja znacznie wiecej
przypadkow bezrobocia niz paca minimalna.
166
RYSUNEK 6.4
Bezrobocie spowodowane pac wysz od pacy rwnowagi

Na tym rynku pracy paca rownowazaca podaz i popyt wynosi WE. Przy pacy rownowagi ilosc
oferowana pracy i wielkosc zapotrzebowania na prace wynosza LE. Jesli poziom wynagrodzen
przewyzszyby poziom odpowiadajacy rownowadze (np. z powodu obowiazywania pac minimalnych), ilosc oferowana pracy wzrosaby do LS, a zapotrzebowanie na prace zmalaoby do LD.
W efekcie pojawioby sie bezrobocie rowne nadwyzce podazy pracy, czyli LS LD.
W tym miejscu powinnismy podkreslic, ze bezrobocie strukturalne, spowodowane utrzymywaniem sie pacy powyzej pacy rownowagi, istotnie rozni sie
od bezrobocia frykcyjnego, pojawiajacego sie w trakcie procesu poszukiwania
pracy. Koniecznosc poszukiwania zatrudnienia nie wynika z tego, ze paca nie
zrownuje podazy i popytu na prace. W przypadku bezrobocia pojawiajacego sie
w trakcie procesu poszukiwania pracy pracownicy szukaja ofert, ktore najlepiej
odpowiadaja ich preferencjom i kwalifikacjom. Kiedy natomiast pace przewyzszaja poziom rownowagi, ilosc oferowanej pracy jest wieksza od zapotrzebowania na prace, a pracownicy sa bezrobotni, poniewaz czekaja na pojawienie sie
nowych ofert.
Szybki sprawdzian
Narysuj krzywe poday i popytu na rynku pracy, na ktrym paca przewysza
poziom zapewniajcy rwnowag. Wska ilo oferowan pracy, wielko zapotrzebowania na prac i wielko bezrobocia na tym rynku.
Bezrobocie
167
6.4
Zwizki zawodowe i negocjacje zbiorowe
Zwiazek zawodowy (union) to zrzeszajace pracownikow stowaZwiazek zawodowy
to stowarzyszenie
rzyszenie, ktore negocjuje z pracodawcami poziom pac i inne
pracownikow,
warunki pracy. Wskaznik przynaleznosci do zwiazkow zawodoktore negocjuje
poziom
wych informuje o tym, jaka czesc zasobu pracy stanowia ich z pracodawcami
wynagrodzen, a takze
czonkowie. Przy obliczaniu tego wskaznika zasob pracy jest
inne warunki pracy.
pomniejszany o osoby, ktore jak np. zonierze z prawnych lub innych
powodow nie moga zostac czonkami zwiazkow. Ogolnie oznacza to, ze
wskaznik przynaleznosci do zwiazkow zawodowych pokazuje udzia zwiazkowcow w cakowitej liczbie pracownikow cywilnych oraz bezrobotnych. W 2003 r.
w Wielkiej Brytanii wskaznik ten wynosi okoo 30% i od kilku lat pozostawa
na niezmienionym poziomie. (Jednak na poczatku lat osiemdziesiatych XX w.
doszo do jego drastycznego spadku z poziomu ponad 50%.) W Stanach
Zjednoczonych wskaznik przynaleznosci do zwiazkow zawodowych jest niemal
o poowe nizszy niz w Wielkiej Brytanii. Jednak w wielu krajach europejskich
zwiazki zawodowe nadal odgrywaja wazna role. Na przykad, w Szwecji i Danii
wskaznik przynaleznosci do zwiazkow zawodowych wynosi blisko 75%.
Ekonomia zwizkw zawodowych

Zwiazek zawodowy jest rodzajem kartelu i tak jak on stanowi grupe osob, ktore
podejmuja wspolne dziaania w nadziei wywarcia wpywu na sytuacje na rynku.
Pracownicy nalezacy do zwiazkow zawodowych dziaaja wspolnie, kiedy negocjuja z pracodawcami poziom wynagrodzen, a takze dodatkowe swiadczenia lub
warunki pracy. Proces uzgadniania warunkow zatrudnienia przez zwiazki zawodowe z przedsiebiorstwami jest nazywany negocjacjami zbioroNegocjacje zbiorowe
polegaja na uzgadnianiu
wymi (collective bargaining).
warunkow zatrudnienia
Kiedy zwiazek zawodowy prowadzi negocjacje z pracodawca, przez zwiazki zawodowe
i pracodawcow.
zwykle domaga sie podniesienia wynagrodzen i roznych swiadczen
dodatkowych, a takze poprawy warunkow pracy powyzej poziomu, ktory
przedsiebiorstwo byoby skonne zaoferowac na rynku bez zwiazku zawodowego. Jezeli zwiazek zawodowy i pracodawca nie zdoaja sie porozumiec, zwiazek
moze zorganizowac protest w postaci zaprzestania przez pracownikow pracy, co
jest nazywane strajkiem (strike). Poniewaz efektem strajku jest
Strajk to protest
zorganizowany przez
spadek produkcji, sprzedazy i zyskow, zagrozone strajkiem przedzwiazek zawodowy,
siebiorstwo prawdopodobnie zdecyduje sie na wypate wyzszych
polegajacy na
powstrzymywaniu sie
wynagrodzen. Ekonomisci badajacy skutki dziaania zwiazkow za- pracowniko
w od pracy.
wodowych odkrywaja zwykle, ze ich czonkowie zarabiaja znacznie wiecej niz pracownicy nienalezacy do zwiazkow.
168
Kiedy zwiazki zawodowe powoduja podniesienie wynagrodzen powyzej

poziomu rownowagi rynkowej, rosnie ilosc oferowana pracy i spada zapotrzebowanie na prace. Efektem jest bezrobocie. Pracownicy, ktorzy nie stracili
pracy, sa teraz w lepszym poozeniu, natomiast osoby, ktore wczesniej pracoway, a po podwyzce wynagrodzen zostay zwolnione, sa teraz w gorszym
poozeniu niz przed wprowadzeniem podwyzek. Czesto uwaza sie wrecz, ze
dziaalnosc zwiazkow zawodowych powoduje konflikty miedzy roznymi grupami pracownikow: swoimi, ktorzy korzystaja z wyzszych pac wynegocjowanych przez zwiazki, i obcymi, dla ktorych brakuje pracy.
Obcy moga zmienic swoj status na dwa sposoby. Niektorzy z nich
pozostaja bez pracy, czekajac, az nadarzy im sie szansa zostania swoimi, czyli
podjecia pracy za stawki wynegocjowane przez zwiazkowcow. Natomiast inni
podejmuja prace w przedsiebiorstwach, w ktorych nie dziaaja zwiazki zawodowe. Gdy zwiazki zawodowe powoduja wzrost wynagrodzen w jednym sektorze gospodarki, rosnie podaz pracy w innych sektorach. Ten wzrost podazy
pracy powoduje spadek pac w sektorach nieobjetych dziaaniem zwiazkow
zawodowych. Innymi sowy, zwiazkowcy przejmuja korzysci pynace z negocjacji zbiorowych, podczas gdy pracownicy niezrzeszeni ponosza czesc kosztow
funkcjonowania zwiazkow zawodowych.
Znaczenie zwiazkow zawodowych w gospodarce zalezy m.in. od ustaw
o organizacji zwiazkow i negocjacjach zbiorowych. Zawieranie formalnych
porozumien przez czonkow kartelu jest zwykle uznawane za nielegalne. Jezeli
przedsiebiorstwa sprzedajace pewien produkt uzgodniyby podniesienie jego
ceny, zostaoby to uznane za pogwacenie prawa o ochronie konkurencji, a rzad
wystapiby przeciwko takim firmom z pozwami do sadow cywilnych i karnych.
W przeciwienstwie do przedsiebiorstw zwiazki zawodowe maja przywilej
nieprzestrzegania prawa o ochronie konkurencji. Uwaza sie, ze pracownicy
potrzebuja wiekszej siy przetargowej podczas prowadzenia negocjacji zbiorowych z pracodawcami.
Przepisy wpywajace na sie przetargowa zwiazkow zawodowych sa od
wielu lat przedmiotem politycznej debaty. Od czasu do czasu parlamentarzysci
rozwazaja wprowadzenie ustaw o prawie do pracy, dajacych pracownikom
zatrudnionym w przedsiebiorstwie, w ktorym dziaaja zwiazki zawodowe,
swobode decyzji o wstapieniu do zwiazkow lub pozostawania poza ich strukturami. W sytuacji, kiedy prawo takie nie obowiazuje, w czasie negocjacji
zbiorowych zwiazkowcy moga sie domagac, aby przedsiebiorstwa wprowadziy
zasade obowiazkowego czonkostwa dla wszystkich pracownikow.
Bezrobocie
169
Czy zwizki zawodowe s dobre,

czy ze dla gospodarki?
Ekonomisci spieraja sie o to, czy zwiazki zawodowe sa dobre, czy ze dla caej
gospodarki. Rozwazmy rozne argumenty uczestnikow tej debaty.
Krytycy zwiazkow zawodowych utrzymuja, ze sa one po prostu rodzajem
kartelu. Kiedy zwiazkowcy podnosza pace powyzej poziomu, ktory obowiazywaby na w peni konkurencyjnych rynkach, skutkiem jest zmniejszenie sie
zapotrzebowania na prace, utrata pracy przez czesc pracownikow i spadek
wynagrodzen w innych gaeziach gospodarki. Zdaniem krytykow w efekcie
alokacja pracy w gospodarce okazuje sie zarowno nieefektywna, jak i niesprawiedliwa. Jest ona nieefektywna, poniewaz wysokie pace powoduja spadek
zatrudnienia w przedsiebiorstwach, w ktorych dziaaja zwiazki, ponizej poziomu
odpowiadajacego efektywnej i konkurencyjnej alokacji pracy. Jest ona niesprawiedliwa, gdyz niektorzy pracownicy odnosza korzysci kosztem innych.
Natomiast obroncy zwiazkow zawodowych utrzymuja, ze sa one konieczna
przeciwwaga dla siy rynkowej pracodawcow. W niektorych regionach, gdzie
pojedyncze przedsiebiorstwo jest gownym pracodawca, pracownicy nieakceptujacy oferowanych przez nie wynagrodzen i innych warunkow pracy moga nie
miec innego wyboru niz zmiana miejsca zamieszkania lub rezygnacja z pracy.
Jesli nie byoby zwiazkow zawodowych, przedsiebiorstwo takie mogoby
wykorzystywac swoja pozycje rynkowa, narzucajac nizsze wynagrodzenia
i gorsze warunki pracy w porownaniu z sytuacja, w ktorej musiaoby ono
konkurowac o tych samych pracownikow z innymi firmami. W takim przypadku
zwiazki zawodowe moga rownowazyc sie rynkowa pracodawcy i chronic
pracownikow przed wascicielami przedsiebiorstw.
Zwolennicy zwiazkow twierdza rowniez, ze pomagaja one przedsiebiorstwom skutecznie reagowac na problemy pracownikow. Podejmujac prace,
pracownik musi osiagnac z pracodawca porozumienie dotyczace wielu pozapacowych warunkow zatrudnienia, takich jak: dugosc czasu pracy, zasady
pracy w godzinach nadliczbowych, dni wolne od pracy, zwolnienia chorobowe,
swiadczenia zdrowotne, zasady awansu zawodowego, gwarancje zatrudnienia
i tym podobne. Reprezentujac interesy pracownikow, zwiazkowcy umozliwiaja
pracodawcom zaproponowanie pracownikom odpowiedniej kombinacji warunkow zatrudnienia. Jesli nawet negatywnym efektem istnienia zwiazkow zawodowych jest paca wyzsza od poziomu rownowagi i bezrobocie, efektem pozytywnym sa zadowoleni i produktywni pracownicy w przedsiebiorstwach.
Podsumowujac, ekonomisci nie zgadzaja sie co do oceny oddziaywania
zwiazkow zawodowych na gospodarke. Podobnie jak w przypadku wielu innych
instytucji, wpyw ten jest zapewne korzystny w jednych, a niekorzystny w innych sytuacjach.
170
Szybki sprawdzian
Jak dziaalno zwizkw zawodowych w przemyle samochodowym wpywa na
wynagrodzenia i zatrudnienie w fabrykach Forda i Nissana w Wielkiej Brytanii? Jak
zwizki wpywaj na wynagrodzenia i zatrudnienie w innych gaziach przemysu?
6.5
Teoria pac efektywnociowych
Teoria pac efektywnosciowych (theory of efficiency wages)
wskazuje kolejny powod, ktory niezaleznie od poszukiwania
pracy, ustaw o pacach minimalnych i dziaalnosci zwiazkow
zawodowych sprawia, ze w gospodarce zawsze istnieje bezrobocie. Zgodnie z ta teoria przedsiebiorstwa dziaaja bardziej
efektywnie, jesli pace przewyzszaja poziom odpowiadajacy rownowadze rynkowej. Utrzymywanie pac na wysokim poziomie moze zatem
byc dla firm opacalne, nawet jesli na rynku pracy wystepuje nadwyzka podazy.
Pod pewnymi wzgledami bezrobocie powstajace na skutek wypacania
pac efektywnosciowych przypomina bezrobocie powodowane przez ustawy
o pacach minimalnych lub dziaalnosc zwiazkow zawodowych. We wszystkich
tych przypadkach bezrobocie jest efektem istnienia wynagrodzen przewyzszajacych poziom pacy, zapewniajacy zrownanie sie ilosci oferowanej pracy
i zapotrzebowania na prace. Istnieje jednak takze pewna wazna roznica.
Ustawy o pacach minimalnych i zwiazki zawodowe powstrzymuja przedsiebiorstwa przed obnizaniem wynagrodzen, kiedy na rynku pracy wystepuje
nadwyzka podazy. Natomiast teoria pac efektywnosciowych wskazuje, ze
nakadanie tego typu ograniczen na przedsiebiorstwa czesto nie jest konieczne,
poniewaz im samym moze sie opacac oferowac wynagrodzenia przewyzszajace
pace rownowagi.
Dlaczego zatem przedsiebiorstwa miayby byc zainteresowane wypacaniem wysokich wynagrodzen? Taka decyzja moze sie wydawac dziwna pace
stanowia przeciez znaczna czesc kosztow dziaalnosci firmy. Zwykle oczekujemy, ze przedsiebiorstwa maksymalizujace zysk beda proboway utrzymac
koszty, a wiec takze pace, na mozliwie najnizszym poziomie. Nowatorski wkad
teorii pac efektywnosciowych w nasze rozumienie sposobu dziaania przedsiebiorstw polega na wykazaniu, ze podwyzka wynagrodzen moze sie opacac,
poniewaz jej skutkiem moze byc wzrost wydajnosci pracy osob zatrudnionych
w przedsiebiorstwie.
Teoria pac efektywnosciowych wyjasnia cztery powody mogace skaniac
przedsiebiorstwa do wypacania wysokich wynagrodzen.
Pace efektywnosciowe
to wynagrodzenie
wyzsze niz paca
rownowagi, wypacane
przez przedsiebiorstwa
w celu skonienia
pracownikow do bardziej
produktywnej pracy.
Bezrobocie
171
Zdrowie pracownikw
W teorii pac efektywnosciowych podkresla sie zwiazek miedzy wynagrodzeniami i zdrowiem pracownika. Lepiej opacani pracownicy zdrowiej sie odzywiaja, a wasciwa dieta powoduje, ze rzadziej choruja i wydajniej pracuja.
Pracodawca moze wiec uznac, ze wypacanie wyzszych wynagrodzen, dzieki
ktorym pracownicy beda zdrowsi i bardziej wydajni, jest bardziej opacalne niz
wypacanie nizszych wynagrodzen i co za tym idzie zatrudnianie
chorowitych i mniej wydajnych osob.
Jednak ten powod wypacania przez przedsiebiorstwa wysokich wynagrodzen, przedstawiony w teorii pac efektywnosciowych, nie dotyczy firm
z krajow bogatych, jak np. z Wielkiej Brytanii. W takich krajach pace rownowagi w przypadku wiekszosci zatrudnionych znacznie przewyzszaja poziom
niezbedny dla zapewnienia wasciwego sposobu odzywiania sie pracownikow.
Przedsiebiorstwa nie musza zatem sie obawiac, ze wypacanie wynagrodzen
rownych pacy rownowagi zagrozi zdrowiu ich pracownikow.
Omawiany powod wypacania wysokich wynagrodzen bardziej dotyczy
przedsiebiorstw z krajow mniej rozwinietych, w ktorych niewasciwy sposob
odzywania sie jest bardziej powszechnym problemem. Na przykad, w wielu
biednych krajach Afryki bezrobocie w duzych miastach jest wysokie. Przedsiebiorstwa dziaajace w takich krajach moga sie obawiac, ze obnizenie wynagrodzen rzeczywiscie mogoby zle wpynac na stan zdrowia i wydajnosc
pracownikow. Innymi sowy, troska o wasciwy sposob odzywiania sie osob
zatrudnionych moze wyjasniac, dlaczego firmy nie obnizaja wynagrodzen mimo
istnienia trwaej nadwyzki podazy pracy na rynku pracy.
Rotacja kadr
W teorii pac efektywnosciowych podkresla sie takze znaczenie zwiazku wynagrodzen z rotacja kadr. Pracownicy zwalniaja sie z pracy z roznych powodow.
Na przykad, pragna sie zatrudnic w innym przedsiebiorstwie, przeprowadzic sie
do innej czesci kraju, w ogole zrezygnowac z pracy. Czestotliwosc, z jaka
pracownicy rezygnuja z zatrudnienia, zalezy od kombinacji wielu czynnikow,
ktore na nich oddziauja, w tym od stosunku korzysci ze zmiany pracodawcy do
korzysci z pozostania w dotychczasowym miejscu pracy. Im wiecej przedsiebiorstwo paci swoim pracownikom, tym rzadziej decyduja sie oni na odejscie
z pracy. Przedsiebiorstwo moze zatem zmniejszyc rotacje swoich pracownikow,
wypacajac im wysokie wynagrodzenia.
Dlaczego przedsiebiorstwa w ogole przejmuja sie rotacja kadr? Powod jest
prosty: zatrudnianie i szkolenie nowych pracownikow jest kosztowne. W dodatku, nawet po przeszkoleniu nowo zatrudnione osoby nie sa tak wydajne jak
ich bardziej doswiadczeni koledzy. Dlatego tez przedsiebiorstwa, w ktorych
172
rotacja kadr jest wysoka, beda ponosiy wyzsze koszty produkcji. Pracodawcy
moga zatem uznac, ze wypacanie wynagrodzen przewyzszajacych pace rownowagi sie opaca, poniewaz moze zmniejszyc rotacje kadr.
Wysiek wkadany w prac

W teorii pac efektywnosciowych podkresla sie rowniez zwiazek miedzy
poziomem wynagrodzen a wysikiem, jaki ludzie wkadaja w prace. W przypadku wielu stanowisk pracy pracownicy maja pewien zakres swobody w decydowaniu o tym, jak ciezko beda pracowac. Przedsiebiorstwa obserwuja zatem
pracownikow, a osoby przyapane na wymigiwaniu sie od obowiazkow suzbowych sa zwalniane. Poniewaz taki nadzor jest kosztowny i niedoskonay,
wielu obibokom udaje sie uniknac natychmiastowej kary. Przedsiebiorstwo
moze sobie poradzic z tym problemem, wypacajac wynagrodzenia wyzsze od
pac rownowagi. Dobre zarobki sprawiaja, ze pracownicy bardzo chca utrzymac
swoje miejsca pracy, a zatem sumiennie wykonuja swoje obowiazki.
Ten powod wypacania przez przedsiebiorstwa wysokich wynagrodzen
przypomina stara, marksowska idee rezerwowej armii bezrobotnych. Marks
uwaza, ze bezrobocie jest korzystne dla pracodawcow, poniewaz zagrozenie
utrata pracy pomaga im zdyscyplinowac pracownikow. Zdaniem zwolennikow
omawianej teorii pac efektywnosciowych bezrobocie spenia podobna funkcje.
Gdyby wynagrodzenia ksztatoway sie na poziomie rownowazacym popyt
i podaz na rynku pracy, pracownicy mieliby mniej powodow, aby ciezko
pracowac. Jesli nawet zostaliby zwolnieni, szybko mogliby znalezc nowa,
podobnie opacana prace. Przedsiebiorstwa podnosza zatem wynagrodzenia
powyzej pac rownowagi, co skutkuje bezrobociem, ktore skania pracownikow
do rzetelnego wykonywania obowiazkow.
Jako pracownikw
W teorii pac efektywnosciowych kadzie sie takze nacisk na zwiazek miedzy
wynagrodzeniami a jakoscia pracownikow. Kiedy przedsiebiorstwo zatrudnia
nowych pracownikow, nie jest w stanie doskonale ocenic umiejetnosci i doswiadczenia osob, ktore zozyy oferty. Oferujac wyzsze wynagrodzenia, przedsiebiorstwo przyciaga lepszych kandydatow.
Chcac zrozumiec, w jaki sposob moze dziaac ten mechanizm, rozwazmy
prosty przykad. Przedsiebiorstwo Waterwell Company posiada 1 studnie i potrzebuje 1 pracownika do pompowania wody. Na ogoszenie o pracy odpowiadaja dwaj kandydaci panowie Jekyll i Hyde. Jekyll, biegy w pompowaniu wody, jest skonny podjac prace za stawke 10 euro za godz. Gdyby
zaoferowano mu nizsze wynagrodzenie, wolaby raczej otworzyc wasna firme
Bezrobocie
173
specjalizujaca sie w strzyzeniu trawnikow. Natomiast zupenie niekompetentny

pan Hyde jest skonny pracowac za kazda stawke wyzsza niz 2 euro za godz.
Jezeli miaby zarabiac mniej, zamiast pracowac, wolaby po prostu przesiadywac
na plazy. Ekonomisci mowia, ze paca graniczna ( progowa reservation
wage) Jekylla, czyli najnizsza godzinowa stawka wynagrodzenia, jaka jest on
skonny zaakceptowac, wynosi 10 euro, a paca graniczna Hydea 2 euro.
Jaka pace powinno ustalic nasze przedsiebiorstwo? Jesli byoby ono
zainteresowane minimalizacja kosztow pracy, powinno sie zdecydowac na
stawke 2 euro za godz. Przy takim poziomie wynagrodzenia ilosc oferowana
pracy (1 pracownik) byaby rowna wielkosci zapotrzebowania na prace. Zatrudniono by Hydea, a Jekyll w ogole nie ubiegaby sie o posade. Zaozmy, ze
przedsiebiorstwo Waterwell Company wie, iz tylko 1 z 2 potencjalnych kandydatow do pracy jest kompetentny, lecz nie jest pewne, czy jest to Jekyll, czy
Hyde. Niekompetentny pracownik moze uszkodzic studnie, narazajac firme na
znaczne straty. W takim przypadku przedsiebiorstwo ma do wyboru lepsza
strategie postepowania niz zaoferowanie pacy rownowagi w wysokosci 2 euro
za godz. i zatrudnienie Hydea. Moze ono zaproponowac stawke 10 euro
za godz., co sprawi, ze zarowno Jekyll, jak i Hyde zoza swoje oferty. Nastepnie,
dokonujac losowego wyboru 1 z 2 kandydatow, przedsiebiorstwo ma 50% szans
na zatrudnienie kompetentnego pracownika. W przeciwnym wypadku, jesli
zaoferuje ono dowolna stawke wynagrodzen nizsza niz 10 euro za godz., z caa
pewnoscia bedzie musiao zatrudnic niekompetentnego Hydea.
Powyzszy przykad ilustruje pewna ogolna prawidowosc. Kiedy przedsiebiorstwo ma do czynienia z nadwyzka podazy pracownikow, moze sie
wydawac, ze opaca mu sie obnizyc oferowane wynagrodzenia. Jednak zmniejszajac pace, przedsiebiorstwo powoduje niekorzystna zmiane struktury zbioru
zatrudnianych pracownikow. W przykadzie, przy stawce wynagrodzenia rowniej 10 euro za godz., na oferte pracy zozona przez firme Waterwell Company
odpowie 2 kandydatow. Jezeli zas przedsiebiorstwo na nadwyzke podazy pracy
zareaguje obnizeniem pacy, kompetentny (i majacy do wyboru lepsze propozycje) pracownik w ogole nie zozy podania o prace. Wypacanie wynagrodzen
wyzszych od pac, ktore zapewniaja zrownanie sie podazy i popytu na rynku
pracy, jest zatem opacalne dla przedsiebiorstwa.
STUDIUM PRZYPADKU
Henry Ford i bardzo hojna paca w wysokoci 5 dolarw za dzie pracy
yjacy na poczatku XX w. amerykanski producent samochodow, Henry Ford,

Z
by przemysowcem i wizjonerem. Jako zaozyciel Ford Motor Company
odpowiada on za wprowadzanie nowoczesnych technik produkcji. Zamiast
produkowac samochody przy wykorzystaniu maych zespoow wykwalifikowa-
174
nych rzemieslnikow, Ford wytwarza je na liniach montazowych, przy ktorych

pracowali niewykwalifikowani robotnicy, przyuczeni jedynie do wykonywania
prostych, powtarzanych czynnosci. Efektem zastosowania takiej tasmy produkcyjnej by Ford T, jeden z najbardziej znanych pierwszych samochodow.
W 1914 r. Ford wprowadzi kolejna innowacje: dzienna stawke wynagrodzenia w wysokosci 5 dolarow. W tym okresie kwota ta odpowiadaa
wartosci 1 funta. Skoro wiec ceny w Wielkiej Brytanii wzrosy od tego czasu
okoo piecdziesieciokrotnie, dzienne wynagrodzenie w wysokosci 5 dolarow
odpowiada okoo 250 funtom rocznie w cenach z 1914 r., czyli 12 500 funtom
(okoo 18 000 euro) rocznie w cenach dzisiejszych. Dzis kwota ta moze sie
wydawac niewygorowana, jednak w 1914 r. bya ona dwukrotnie wyzsza niz
owczesna stawka wynagrodzen w Stanach Zjednoczonych. Zarobki oferowane
przez Forda byy rowniez znacznie wyzsze od pacy rownowagi. Kiedy ogoszono wprowadzenie dziennej stawki wynagrodzen w wysokosci 5 dolarow, przed
fabrykami Forda ustawiy sie dugie kolejki osob poszukujacych pracy. Liczba
skonnych podjac prace za takie wynagrodzenie okazaa sie znacznie wieksza od
liczby pracownikow, ktorych potrzebowa Henry Ford.
Polityka wysokich wynagrodzen Forda przyniosa wiele efektow przewidywanych w teorii pac efektywnosciowych. Zmniejszya sie rotacja kadr i obnizya sie liczba przypadkow nieobecnosci w pracy. Natomiast produkcyjnosc
pracy wzrosa tak bardzo, ze mimo podwyzki pac koszty produkcji
w fabrykach Forda spady. Stosowanie wynagrodzenia wyzszego od pacy
rownowagi okazao sie zatem opacalne. Sam Henry Ford nazwa wprowadzenie
stawki pacy w wysokosci 5 dolarow za dzien pracy jedna z najbardziej
wyrafinowanych operacji obnizania kosztow, jaka kiedykolwiek przeprowadzono w zakadach.
Relacje historyczne rowniez potwierdzaja, ze skutki polityki pacowej
Forda byy zgodne z teoria pac efektywnosciowych. Jeden z historykow, zajmujacych sie wczesnym etapem rozwoju Ford Motor Company, napisa: Ford
i jego wspopracownicy wiele razy przyznawali otwarcie, ze polityka wysokich
wynagrodzen okazaa sie dobrym interesem. Rozumieli przez to, ze poprawia
ona dyscypline wsrod pracownikow, podniosa ich lojalnosc wobec zakadu
pracy i zwiekszya indywidualna wydajnosc pracy.
Co sprawio, ze Henry Ford wprowadzi pace efektywnosciowe? Dlaczego
inne przedsiebiorstwa wczesniej nie skorzystay z tej najwidoczniej opacalnej
strategii biznesowej? Zdaniem niektorych badaczy decyzja Forda bya scisle
zwiazana z wykorzystaniem przez niego linii montazowych. Robotnicy pracujacy w takim systemie sa od siebie w wysokim stopniu wspozalezni. Jesli jeden
z nich nie przychodzi do pracy lub pracuje wolno, inni maja mniejsze szanse na
wykonanie swoich wasnych zadan. Podsumowujac, wprowadzenie linii montazowych nie tylko zwiekszyo wydajnosc produkcji, lecz takze spowodowao
wzrost znaczenia takich czynnikow, jak niewielka rotacja kadr, wysoka jakosc
Bezrobocie
175
pracownikow oraz ich zaangazowanie w prace. Dla Ford Motor Company

wprowadzenie pac efektywnosciowych mogo sie zatem okazac lepsza strategia
niz dla innych przedsiebiorstw dziaajacych na poczatku XX w.
Szybki sprawdzian
Podaj cztery powody, ktre sprawiaj, e przedsibiorstwa mog uzna, i opaca
si oferowa wynagrodzenia wysze od pac zapewniajcych rwnowag iloci
oferowanej pracy i zapotrzebowania na prac.
Podsumowanie
W tym rozdziale omowilismy sposoby mierzenia bezrobocia i powody, dla
ktorych w gospodarce zawsze wystepuje pewna liczba osob bezrobotnych.
Pokazalismy, w jaki sposob poszukiwanie pracy, ustawy o pacach minimalnych,
zwiazki zawodowe i pace efektywnosciowe moga pomoc w wyjasnieniu,
dlaczego niektorzy ludzie nie maja zatrudnienia. Ktore z tych czterech powodow
wystepowania bezrobocia naturalnego odgrywaja najwazniejsza role? Niestety,
odpowiedz na to pytanie nie jest prosta. Ekonomisci nie sa zgodni co do
hierarchii waznosci przyczyn wystepowania bezrobocia.
Z analizy przeprowadzonej w tym rozdziale wynika wazny wniosek:
chociaz bezrobocie bedzie zawsze wystepowac w gospodarce, wysokosc naturalnej stopy bezrobocia zmienia sie. Wiele zdarzen i dziaan politykow gospodarczych moze zmienic charakterystyczny dla danej gospodarki poziom bezrobocia.
Naturalna stopa bezrobocia nie jest staa, poniewaz postep technologii informatycznych zmienia nasze metody poszukiwania pracy, rzady zmieniaja wysokosc pac minimalnych, pracownicy tworza zwiazki zawodowe lub wystepuja
z nich, a przedsiebiorstwa zmieniaja swoje podejscie do pac efektywnosciowych. Bezrobocie nie jest prostym problemem, ktory mozna atwo rozwiazac.
Sposob organizacji spoeczenstwa moze jednak bardzo wpynac na skale tego
zjawiska.
Streszczenie
Stopa bezrobocia to odsetek osob, ktore chciayby pracowac, lecz nie maja
pracy. Odpowiednie instytucje panstwowe co miesiac obliczaja poziom stopy
bezrobocia na podstawie wynikow badan ankietowych, obejmujacych tysiace
gospodarstw domowych.
176
Stopa bezrobocia nie jest doskonaa miara bezrobocia. Niektorzy ludzie,

ktorzy twierdza, ze sa bezrobotni, moga w rzeczywistosci nie chciec podjac
pracy, a inni, ktorzy chcieliby pracowac, opuscili juz zasob siy roboczej,
zrazeni bezskutecznymi poszukiwaniami zatrudnienia.
W wielu gospodarkach wysoko rozwinietych wiekszosc ludzi, ktorzy traca
prace, po upywie krotkiego okresu ponownie znajduje zatrudnienie. Niemniej, bezrobocie obserwowane w dowolnym wybranym momencie zwykle
dotyczy tych niewielu osob, ktore pozostaja bez pracy przez dugi okres.
Pierwszym powodem wystepowania bezrobocia jest to, ze ludzie potrzebuja
czasu na znalezienie pracy, ktora najlepiej odpowiada ich preferencjom
i kwalifikacjom. Ubezpieczenie od bezrobocia to rodzaj polityki panstwa,
ktora co prawda chroni dochody pracownikow, jednak zwieksza skale
bezrobocia frykcyjnego.
Drugim powodem, ktory sprawia, ze w gospodarce zawsze moze wystepowac
bezrobocie, sa ustawy o pacach minimalnych, przewyzszajacych poziom
pac rownowagi dla pracownikow objetych takimi regulacjami. Podnoszac
wynagrodzenia pracownikow niewykwalifikowanych i niemajacych doswiadczenia zawodowego powyzej pacy rownowagi, ustawy o pacach minimalnych powoduja wzrost ilosci oferowanej pracy i spadek zapotrzebowania na
prace. Powstajaca w ten sposob nadwyzka podazy pracy stanowi bezrobocie.
Trzecim powodem wystepowania bezrobocia jest sia rynkowa zwiazkow
zawodowych. Kiedy dziaaja one w gaeziach gospodarki, w ktorych wskaznik przynaleznosci do zwiazkow zawodowych jest wysoki, wymuszaja wzrost
wynagrodzen powyzej pac rownowagi i powoduja powstanie nadwyzki ilosci
oferowanej pracy nad zapotrzebowaniem na prace.
Czwarty powod wystepowania bezrobocia wskazuja zwolennicy teorii pac
efektywnosciowych. Zgodnie z ta teoria przedsiebiorstwa uznaja za opacalne
wypacanie wynagrodzen wyzszych od pac rownowagi. Wysokie zarobki
moga sie przyczynic do poprawy stanu zdrowia pracownikow, zmniejszyc
rotacje kadr, zwiekszyc skonnosc pracownikow do wysiku i w efekcie
podniesc jakosc pracownikow.
Bezrobocie naturalne, s. 149

Bezrobocie cykliczne, s. 149
Zasob pracy, s. 154
Stopa bezrobocia, s. 155
Wspoczynnik aktywnosci
zawodowej, s. 155
Bezrobocie frykcyjne, s. 160
Bezrobocie strukturalne, s. 160

Poszukiwanie pracy, s. 161
Ubezpieczenie od bezrobocia, s. 163
Zwiazek zawodowy, s. 167
Negocjacje zbiorowe, s. 167
Strajk, s. 167
Pace efektywnosciowe, s. 170
Bezrobocie
177
1. W jaki sposob urzad statystyczny oblicza wielkosc zasobu pracy, wysokosc

stopy bezrobocia i wspoczynnika aktywnosci zawodowej?
2. Czy bezrobocie jest zwykle zjawiskiem o charakterze krotkookresowym, czy
dugookresowym? Wyjasnij swoja odpowiedz.
3. Dlaczego bezrobocie frykcyjne jest nieuniknione? W jaki sposob panstwo
moze obnizyc poziom tego bezrobocia?
4. Czy istnienie ustaw o pacach minimalnych lepiej wyjasnia bezrobocie
strukturalne w grupie nastolatkow, czy tez moze w grupie absolwentow
uniwersytetow? Dlaczego?
5. Jak zwiazki zawodowe wpywaja na naturalna stope bezrobocia?
6. Jakich argumentow uzywaja zwolennicy zwiazkow zawodowych, aby dowiesc, ze ich dziaalnosc korzystnie wpywa na gospodarke?
7. Wyjasnij cztery powody, dla ktorych przedsiebiorstwo moze zwiekszyc
swoje zyski dzieki podniesieniu wynagrodzen.
Zadania
1. Zgodnie z wynikami Labour Force Survey, opublikowanymi w Wielkiej

Brytanii w lutym 2005 r., jesienia 2000 r. sposrod wszystkich penoletnich
Brytyjczykow 27 569 000 osob miao prace, 1 546 000 osob byo bezrobotnych, a liczba pozostajacych poza zasobem pracy wynosia 17 136 000
osob. Jak duzy by zasob pracy? Ile wynosi wspoczynnik aktywnosci
zawodowej? Ile wynosia stopa bezrobocia?
2. (Tresc tego zadania zostaa zmieniona w porownaniu z anglojezycznym
wydaniem podrecznika.) Wejdz na strone internetowa Gownego Urzedu
Statystycznego (www.stat.gov.pl). Jak wysoka jest obecnie stopa bezrobocia?
Sprobuj odnalezc stope bezrobocia dla grupy demograficznej, do ktorej
nalezysz (np. ze wzgledu na wiek, pec czy region, z ktorego pochodzisz).
Czy stopa ta jest wyzsza, czy nizsza od sredniej stopy bezrobocia w kraju?
Jakie sa, Twoim zdaniem, przyczyny tego stanu rzeczy?
3. Pomiedzy koncem 2000 r. i 2004 r. cakowita liczba pracownikow zatrudnionych w Wielkiej Brytanii wzrosa o prawie milion osob, jednak liczba
bezrobotnych zmniejszya sie tylko o okoo 70 000. Czy te informacje nie sa
sprzeczne? Jak to jest mozliwe, ze liczba osob uznawanych za bezrobotne
zmalaa w mniejszym stopniu, niz wzrosa liczba osob zatrudnionych?
4. Ocen, czy wymienieni ponizej pracownicy z wiekszym prawdopodobienstwem sa narazeni na bezrobocie krotkookresowe, czy dugookresowe?
Wyjasnij swoja odpowiedz.
a. Pracownik budowlany zwolniony z pracy z powodu zej pogody.
b. Robotnica, ktora traci prace w fabryce w okolicy odcietej od swiata.
c. Pracownik przedsiebiorstwa autobusowego, ktory zostaje zwolniony z pracy z powodu konkurencji ze strony kolei.
178
5.
6.
7.
8.
d. Kucharz specjalizujacy sie w szybkich daniach, ktory traci prace po

otwarciu nowej restauracji po drugiej stronie ulicy.
e. Biegy w swojej pracy spawacz o niskim poziomie wyksztacenia, ktory
zostaje zwolniony po tym, jak fabryka zainstalowaa automatyczne spawarki.
Na rysunku przedstawiajacym rynek pracy pokaz wpyw wzrostu pac
minimalnych na wynagrodzenia wypacane pracownikom, ilosc oferowana
pracy, wielkosc zapotrzebowania na prace i wysokosc bezrobocia.
Czy przedsiebiorstwa zlokalizowane w maych miasteczkach, czy tez przedsiebiorstwa dziaajace w wielkich miastach dysponuja, Twoim zdaniem,
wieksza sia rynkowa na rynku pracy? Czy uwazasz, ze ogolnie wspoczesne
przedsiebiorstwa maja wieksza sie rynkowa na rynku pracy niz firmy
dziaajace 50 lat temu? W jaki sposob zmiana ta wpynea na role zwiazkow
zawodowych w gospodarce? Wyjasnij swoje odpowiedzi.
Rozwaz przykad gospodarki, w ktorej funkcjonuja dwa rynki pracy, nieobjete dziaalnoscia zwiazkow zawodowych. Nastepnie zaoz, ze na jednym
z tych rynkow stworzono zwiazek zawodowy.
a. Pokaz wpyw zwiazku zawodowego na rynek, na ktorym zosta on
utworzony. W jakim sensie mozna stwierdzic, ze ilosc pracy zatrudnionej
na tym rynku nie jest efektywna?
b. Pokaz wpyw utworzenia tego zwiazku zawodowego na rynek pracy, na
ktorym nie ma zwiazkow. Jak zmieni sie paca rownowagi na tym rynku?
Mozna wykazac, ze elastycznosc popytu pewnej gaezi przemysu na prace
rosnie wraz ze wzrostem elastycznosci popytu na wyroby tej gaezi. Rozwazmy skutki tej zaleznosci dla brytyjskiego przemysu samochodowego i najwazniejszej organizacji zwiazkowej, zrzeszajacej pracownikow tego sektora
w Wielkiej Brytanii (Transport and General Workers Union T&G).
a. Jak zmienia sie elastycznosc popytu na brytyjskie samochody pod
wpywem dynamicznego rozwoju przemysu samochodowego w Japonii?
Jak zmienia sie elastycznosc popytu na pracownikow przemysu samochodowego w Wielkiej Brytanii? Wyjasnij swoja odpowiedz.
b. Zgodnie z trescia tego rozdziau, podejmujac decyzje o skali roszczen
pacowych, zwiazek zawodowy zwykle stoi w obliczu wyboru: wiekszy
wzrost wynagrodzen jest, co prawda, korzystny dla pracownikow, ktorzy
utrzymaja prace, jednak jego skutkiem jest wiekszy spadek liczby zatrudnionych osob. W jaki sposob wzrost importu samochodow z Japonii
wpyna na relacje wymienna miedzy poziomem pac i poziomem zatrudnienia, z jaka mia do czynienia zwiazek zawodowy T&G?
c. Czy, Twoim zdaniem, rozwoj japonskiego przemysu samochodowego
zwiekszy, czy tez zmniejszy roznice miedzy pacami, jakie obowiazywayby na w peni konkurencyjnym rynku, a pacami, ktorych domaga sie
zwiazek T&G? Wyjasnij odpowiedz.
Bezrobocie
179
9. Niektorzy pracownicy otrzymuja pace o staej wysokosci, natomiast wynagrodzenia innych sa wypacane w formie prowizji. Ktory system wynagradzania wymaga scislejszej kontroli pracownikow? Ktory z tych systemow skania przedsiebiorstwa do wypacania wynagrodzen przewyzszajacych pace rownowagi (zgodnie z teoria pac efektywnosciowych, w ktorej
podkresla sie znaczenie wysiku wkadanego w prace)? Jakie czynniki
determinuja, Twoim zdaniem, wybor systemu wynagradzania przez przedsiebiorstwo?
10. (To zadanie jest nieco trudniejsze.) Przypuscmy, ze zostaje uchwalona
ustawa zmuszajaca pracodawcow do zapewnienia pracownikom dodatkowych swiadczen (np. stworzenia pracowniczego programu emerytalnego),
ktore podniosa koszt zatrudniania jednego pracownika o 4 euro na godz.
a. Jak ta nowa ustawa wpynie na popyt na prace? (Odpowiadajac na
pytania szczegoowe w tym zadaniu, posuz sie liczbami, jezeli tylko jest
to mozliwe.)
b. Jak ta ustawa wpynie na podaz pracy? (Zaoz, ze pracownicy uznaja, iz
wartosc dodatkowego swiadczenia jest dokadnie rowna kosztom jego
wprowadzenia.)
c. Jak ta ustawa wpynie na pace i zatrudnienie? (Zaoz, ze wynagrodzenia
sa uzgadniane swobodnie i zrownowaza popyt i podaz na rynku pracy.)
Czy sytuacja pracodawcow sie poprawi, czy tez sie pogorszy? Jak zmieni
sie sytuacja pracownikow?
d. Jak ustawa wpynie na pace, zatrudnienie i bezrobocie? (Zaoz, ze pace
minimalne uniemozliwiaja ustalenie wynagrodzen na poziomie odpowiadajacym rownowadze rynku pracy.) Czy w tym przypadku sytuacja
pracodawcow sie poprawi, czy tez sie pogorszy? Jak zmieni sie sytuacja
pracownikow?
e. Przypuscmy teraz, ze pracownicy uwazaja wprowadzane przez nowa
ustawe dodatkowe swiadczenia za cakowicie bezwartosciowe. Jak zmienia sie Twoje odpowiedzi na pytania b, c i d?

CZ III
PIENIDZ I CENY
W DUGIM OKRESIE
ROZDZIA 7
SYSTEM PIENINY
iedy idziesz do restauracji, dostajesz cos, co ma wartosc: zadowolenie

z jedzenia, mie otoczenie, obsuge. Chcac zapacic za te usuge, mozesz
wreczyc restauratorowi kilka kawakow jaskrawo pomalowanego papieru, przyozdobionych dziwnymi znakami oraz podobiznami budynkow i map europejskich krajow, a nawet portretem monarchy. Mozesz tez dac may, prostokatny
kawaek kolorowego plastiku z magnetycznym paskiem lub wbudowanym
maym czipem, ktory wasciciel restauracji zwroci Ci pozniej. Mozesz nawet
wreczyc tylko jeden kawaek papieru z nazwa banku i Twoim podpisem.
Niezaleznie od tego, czy pacisz gotowka, karta debetowa, karta kredytowa, czy
czekiem, restaurator jest zadowolony, ze moze ciezko pracowac, aby zaspokoic
Twoje gastronomiczne zachcianki, i dostac w zamian kawaki papieru, ktore
same w sobie sa bezwartosciowe, lub tez wziac od Ciebie na pare chwil
rownie bezwartosciowy may kawaek plastiku.
Dla kazdego, kto zyje w nowoczesnym spoeczenstwie, ten spoeczny
zwyczaj wcale nie jest dziwny. Mimo ze pieniadz papierowy sam w sobie nie ma
zadnej wartosci, wasciciel restauracji jest przekonany, ze w przyszosci ktos
nastepny przyjmie go od niego w zamian za cos, co ten restaurator ceni. Ta
trzecia osoba zas jest pewna, ze ktos czwarty zaakceptuje jej banknot w przekonaniu, ze jakas piata osoba przyjmie go od niego... i tak dalej. Dla restauratora
i innych ludzi w naszym spoeczenstwie Twoja gotowka stanowi uprawnienie do
dobr i usug w przyszosci. Jesli pacisz karta debetowa, wasciciel restauracji
jest zadowolony, poniewaz wie, ze pieniadze z mniejsza lub wieksza zwoka
zostana przeniesione z Twojego rachunku bankowego na jego rachunek bankowy, na ktorym saldo rowniez gwarantuje prawo do dobr i usug wytwarzanych
przez gospodarke. Podobnie, jesli pacisz czekiem, restaurator wie, ze pieniadze
zostana przeniesione z rachunku na rachunek natychmiast po rozliczeniu czeku,
co zwykle trwa dwa dni. Jesli zas pacisz karta kredytowa, wasciciel restauracji
184
Pieniadz i ceny w dugim okresie
zdaje sobie sprawe, ze na jego rachunek trafiy pieniadze, ktore pozyczyes za

pomoca tej karty kredytowej, aby zapacic za posiek w restauracji.
Spoeczny zwyczaj posugiwania sie pieniadzem w celu zawarcia transakcji
jest niezwykle wygodny w wielkim i skomplikowanym spoeczenstwie. Wyobraz sobie przez chwile, ze w gospodarce nie byoby niczego rownie powszechnie
akceptowanego jak wyrazona w pieniadzu zapata za dobra i usugi. Ludzie
chcac zdobyc rzeczy, ktorych potrzebuja, byliby zmuszeni prowadzic wymiane
barterowa, czyli wymieniac jedne dobra i usugi bezposrednio na inne dobra
i usugi. Na przykad, aby dostac restauracyjny posiek, musiabys zaoferowac
restauratorowi cos wartosciowego. Mogbys zaproponowac, ze pozmywasz,
wymyjesz jego samochod lub dasz mu tajny przepis na ulubione danie Twojej
rodziny. Gospodarka, ktora opiera sie na wymianie barterowej, ma problemy
z efektywna alokacja swoich rzadkich zasobow. Mowi sie, ze w takiej gospodarce warunkiem wymiany jest podwojna zbieznosc potrzeb, czyli mao prawdopodobna sytuacja, kiedy kazdy z dwoch spotykajacych sie ludzi ma na wymiane
akurat to, czego potrzebuje ten drugi.
Istnienie pieniadza uatwia wymiane. Restaurator nie martwi sie, czy jestes
w stanie wyprodukowac dobro lub usuge, ktore maja w jego oczach jakas
wartosc. Jest zadowolony, ze moze zaakceptowac Twoje pieniadze, poniewaz
wie, ze inni zachowaja sie tak samo wobec niego. Takie zachowanie uatwia
handel. Restaurator przyjmuje od Ciebie pieniadze i paci nimi swojemu
kucharzowi; za swoje wynagrodzenie kucharz wysya dziecko do przedszkola;
tymi samymi pieniedzmi przedszkole paci wychowawcy; wychowawca wynajmuje Cie w charakterze opiekuna dla swoich dzieci, kiedy w sobote wieczorem idzie do kina. Kiedy w gospodarce pieniadze przepywaja od osoby do
osoby, uatwia to produkcje i wymiane, w ten sposob umozliwiajac kazdemu
wyspecjalizowanie sie w tym, w czym jest najlepszy, i zwiekszajac poziom
zycia wszystkich.
W tym rozdziale zaczelismy badac role pieniadza w gospodarce. Sprawdzamy, czym jest pieniadz, przygladamy sie jego roznym formom, badamy,
w jaki sposob system bankowy pomaga tworzyc pieniadz i jak bank centralny
kontroluje jego ilosc w obiegu. Poniewaz pieniadz jest tak wazny dla gospodarki, w pozostaej czesci tej ksiazki poswiecamy wiele uwagi, aby dowiedziec
sie, jak zmiany ilosci pieniadza wpywaja na rozne zmienne ekonomiczne,
w tym na inflacje, stopy procentowe, produkcje i zatrudnienie. Nawiazujac do
naszego zainteresowania dugim okresem z poprzednich trzech rozdziaow,
w nastepnym rozdziale zbadamy dugookresowe skutki zmian ilosci pieniadza.
Krotkookresowe skutki takich zmian stanowia bardziej zozony temat, ktorym
zajmiemy sie pozniej. W tym rozdziale tworzymy podstawy caej tej przyszej
analizy.
System pieniezny
185
7.1
Znaczenie pienidza
Czym jest pieniadz? Takie pytanie moze sie wydawac dziwne. Kiedy czytasz, ze
miliarder Richard Branson ma duzo pieniedzy, wiesz, co to znaczy: chodzi o to,
ze jest on tak bogaty, iz jest w stanie kupic niemal wszystko, co chce. Termin
pieniadz uzyty w takim sensie oznacza majatek.
Jednak ekonomisci posuguja sie tym sowem, nadajac mu bardziej konkretny sens: w gospodarce pieniadz (money) jest zbiorem aktyPieniadz
jest w gospodarce
wow, ktorymi ludzie posuguja sie regularnie, aby kupowac dobra
zbiorem aktywow,
i usugi od innych ludzi. Gotowka w Twoim portfelu stanowi ktorymi ludzie regularnie
posuguja sie,
pieniadz, poniewaz mozesz jej uzyc, aby kupic posiek w restauraaby kupowac dobra
cji lub koszule w sklepie z odzieza. Natomiast jesli przydarzyoby i usugi od innych ludzi.
Ci sie, jak Richardowi Bransonowi, miec duza czesc Virgin Group,
bybys bogaty, jednak taki skadnik aktywow nie jest uwazany za forme pieniadza. Za jego pomoca nie mogbys kupic posiku lub koszuli, nie zdobywszy
wczesniej troche pieniedzy. Zgodnie z definicja ekonomisty pieniadzem sa tylko
te skadniki majatku, ktore sa regularnie akceptowane przez sprzedawcow w zamian za dobra i usugi.
Funkcje pienidza
W gospodarce pieniadz spenia trzy funkcje: jest srodkiem wymiany, jednostka
rozliczeniowa i srodkiem przechowywania wartosci. acznie te trzy funkcje
pieniadza odrozniaja go od innych aktywow w gospodarce, takich jak akcje,
obligacje, nieruchomosci i dziea sztuki. Po kolei zbadamy kazda z tych funkcji
pieniadza.
S rodek wymiany (medium of exchange) to cos, co nabywcy
S rodkiem wymiany
cos, co nabywcy
daja sprzedawcom, kupujac od nich dobra i usugi. Kiedy kupujesz jest todaja
sprzedawcom,
koszule, sklep daje Ci ja, a Ty przekazujesz mu swoje pieniadze.
kiedy chca od nich
Taki transfer pieniedzy od nabywcy do sprzedawcy umozliwia kupic dobra lub usugi.
zawarcie transakcji. Kiedy wchodzisz do sklepu, masz pewnosc, ze przyjmie on
od Ciebie pieniadze w zamian za to, co sprzedaje, poniewaz pieniadz jest
powszechnie akceptowanym srodkiem wymiany.
Jednostka
Jednostka rozliczeniowa (unit of account) lub inaczej
jednostka rozrachunkowa jest miernikiem, ktorym ludzie po- jest miararozliczeniowa
, ktora ludzie
posuguja sie,
suguja sie, informujac o cenach i rejestrujac dugi. Moze sie
aby poinformowac
zdarzyc, ze na zakupach zauwazysz, iz koszula kosztuje 20 euro, o cenach i zarejestrowac
dugi.
a kanapka z szynka i serem kosztuja 2 euro. Mimo ze nie popenibys bedu, mowiac, iz cena koszuli wynosi 10 kanapek, a cena kanapki
wynosi 1/10 koszuli, cen nigdy nie podaje sie w taki sposob. Podobnie, jesli
w banku zaciagasz kredyt w euro, wielkosc Twoich przyszych rat zostanie
186
zmierzona w tej walucie, a nie w roznych dobrach i usugach. Kiedy chcemy

zmierzyc i zarejestrowac wartosc w sensie ekonomicznym, jako jednostka
rozliczeniowa posugujemy sie pieniadzem.
S rodkiem przechowywania wartosci (store of value) jest
S rodkiem
przechowywania
cos
,
czym ludzie moga sie posuzyc w celu przeniesienia siy
wartosci jest wszystko
niejszosci w przyszosc. Kiedy dzis sprzedawca
to, czym ludzie moga sie nabywczej z teraz
posuzyc w celu
przyjmuje pewna ilosc pieniadza w zamian za dobro lub usuge,
przeniesienia siy
moze zachowac te kwote i w przyszosci stac sie nabywca
nabywczej
z terazniejszosci
jakiegos
innego dobra lub usugi. Oczywiscie, pieniadz nie jest
w przyszosc.
jedynym srodkiem przechowywania wartosci w gospodarce, poniewaz trzymajac inne aktywa, takze jestesmy w stanie przenosic sie nabywcza
z terazniejszosci w przyszosc. Terminem majatek (wealth) nazywa sie wszystkie zasoby srodkow przechowywania wartosci, w tym zarowno aktywa pieniezne, jak i aktywa niepieniezne.
Terminem pynnosc (liquidity) ekonomisci posuguja sie, aby
Pynnosc to inaczej
atwosc, z ktora jeden
opisac
atwosc, z ktora jeden skadnik aktywow moze zostac
skadnik aktywow moze
przeksztacony w wykorzystywany w tej gospodarce srodek wyzostac przeksztacony
w wykorzystywany
miany. Poniewaz pieniadz jest takim srodkiem wymiany, jest on
w gospodarce srodek
najbardziej pynnym sposrod dostepnych aktywow. Pozostae akwymiany.
tywa bardzo roznia sie pynnoscia. Najczesciej akcje i obligacje mozna z atwoscia sprzedac, a koszt odpowiedniej transakcji jest niski, wiec sa one wzglednie
pynnymi aktywami. Natomiast sprzedanie samochodu lub obrazu Rembrandta
wymaga wiecej czasu i wysiku, wiec te aktywa sa mniej pynne.
Kiedy ludzie podejmuja decyzje, w jakiej formie trzymac swoj majatek,
musza porownac zalety, wynikajace z pynnosci, roznych mozliwych rodzajow
aktywow z ich uzytecznoscia jako srodka przechowywania wartosci. Pieniadz
jest najbardziej pynnym ze wszystkich rodzajow aktywow, jednak jest on
niedoskonaym srodkiem przechowywania wartosci. Kiedy ceny rosna, wartosc
pieniadza maleje. Innymi sowy, kiedy dobra i usugi staja sie drozsze, za
kazdego funta w Twojej kieszeni jestes w stanie kupic coraz mniej dobr. Jak sie
okaze, ten zwiazek miedzy poziomem cen a wartoscia pieniadza jest wazny dla
zrozumienia, jak pieniadz wpywa na gospodarke.
Rodzaje pienidza
Kiedy pieniadz przyjmuje forme towaru o wartosci samoistnej, nazywamy go
pieniadzem towarowym (commodity money). Termin wartosc
Pieniadz towarowy
to taki pieniadz, ktory
samoistna
(intrinsic value) oznacza, ze dana rzecz miaaby wartosc
przyjmuje forme towaru
nawet wtedy, kiedy nie byaby uzywana w roli pieniadza. Przyo wartosci samoistnej.
kadem pieniadza towarowego jest zoto, ktore ma wartosc samoistna, poniewaz
jest wykorzystywane w przemysle, a takze do produkcji bizuterii. Chociaz dzis
nie uzywamy juz zota jako pieniadza, kiedys byo ono jego powszechnie
System pieniezny
187
stosowanym rodzajem, poniewaz atwo mozna je transportowac, mierzyc jego

ilosc, a takze sprawdzac jakosc (czystosc). Jesli w gospodarce w roli pieniadza
jest wykorzystywane zoto (lub jesli wykorzystuje sie pieniadz papierowy, ktory
na zadanie mozna wymienic na zoto), mowimy, ze jest stosowany standard
zota (gold standard).
Chociaz, historycznie rzecz biorac, zoto byo najbardziej rozpowszechnionym rodzajem pieniadza towarowego, od czasu do czasu posugiwano sie
takze innymi odmianami pieniadza towarowego. Na przykad, kiedy u schyku
lat osiemdziesiatych XX w. rozpada sie Zwiazek Radziecki i Rosjanie zaczeli
tracic wiare w rubla, mieszkancy Moskwy wymieniali miedzy soba dobra
i usugi, posugujac sie papierosami jako srodkiem przechowywania wartosci,
jednostka rozliczeniowa i srodkiem wymiany.
Pieniadz, ktory jest pozbawiony wartosci samoistnej, nazywa Pieniadz symboliczny
(przymusowy)
sie pieniadzem symbolicznym przymusowym (fiat money).
jest pieniadzem
Fiat oznacza po prostu rozkaz lub dekret, a swoja funkcje pie- pozbawionym wartosci
ktory w roli
niadza pieniadz symboliczny moze penic dzieki wasnie pan- samoistnej,
pieniadza jest uzywany
stwowemu dekretowi. Na przykad, banknoty euro moga krazyc
dzieki rozporzadzeniu
rzadu.
w 12 europejskich krajach w roli prawnego srodka patniczego,
poniewaz rzady tych krajow zadekretoway, ze euro jest obowiazujacym pieniadzem w ich gospodarkach.
Chociaz rzady odgrywaja decydujaca role w tworzeniu i regulowaniu
systemu pieniadza przymusowego, np. scigajac prawnie faszerzy pieniedzy,
spenienie innych warunkow jest rowniez niezbednym warunkiem istnienia
i dziaania tego rodzaju systemu pienieznego. Nie jest przesada stwierdzenie, ze
akceptacja pieniadza przymusowego zalezy zarowno od oczekiwan i nawykow
spoecznych, jak i od panstwowych rozporzadzen. W latach osiemdziesiatych
XX w. rzad radziecki nigdy nie zrezygnowa z rubla jako oficjalnego pieniadza.
Jednak ludzie w Zwiazku Radzieckim w zamian za dobra i usugi woleli
przyjmowac papierosy (a nawet amerykanskie dolary), poniewaz byli przekonani, ze te alternatywne rodzaje pieniadza beda w przyszosci akceptowane.
Pienidz w gospodarce
Jak sie przekonamy, ilosc pieniadza krazacego w gospodarce, nazywana zasobem pieniadza, wywiera duzy wpyw na wiele zmiennych ekonomicznych.
Jednak zanim zbadamy, dlaczego tak jest, musimy zadac pytanie przygotowawcze: co to jest ilosc pieniadza? Zaozmy przede wszystkim, ze powierzono Ci
zadanie zmierzenia, ile pieniadza jest w gospodarce pewnego kraju, podobnego
do Wielkiej Brytanii, lub w gospodarkach 12 krajow, tworzacych strefe euro. Co
dokadnie powinienes mierzyc w takiej sytuacji?
Gotowka to inaczej
banknoty i monety,
Najbardziej oczywiste jest, ze powinienes zmierzyc ilosc
ktore znajduja sie
gotowki (currency), czyli papierowych banknotow i monet, ktore w publicznym obiegu.
188
posiadaja ludzie. Jest jasne, ze w nowoczesnej gospodarce gotowka stanowi

najszerzej akceptowany srodek wymiany. Nie ulega watpliwosci, ze stanowi ona
czesc zasobu pieniadza w gospodarce.
Jednak gotowka nie jest jedynym rodzajem aktywow, ktorym mozesz sie
posuzyc, aby kupowac dobra i usugi. Najczesciej sklepy i restauracje akceptuja
takze patnosc karta debetowa, ktora umozliwia elektroniczne przeniesienie
pieniedzy z Twojego rachunku biezacego na rachunek biezacy wasciciela
sklepu lub restauratora. Innym, bardziej staromodnym sposobem przenoszenia
pieniedzy miedzy rachunkami biezacymi jest wypisanie czeku osobistego, ktory
nadal jest szeroko akceptowany jako srodek patnosci (chociaz bardzo szybko
wypieraja go karty debetowe).
Czy zatem karta debetowa lub czek sa pieniadzem? Otoz nie. To rachunek
bankowy, z ktorym jest zwiazany ten czek lub ta karta debetowa, zawiera
pieniadz. Karta debetowa jest tylko srodkiem, ktory umozliwia przenoszenie
pieniadza miedzy rachunkami. To samo dotyczy czeku. Chociaz pod pewnymi
wzgledami czek moze sie wydawac podobny do papierowego pieniadza (rowniez jest wypisywany na papierze, a takze opiewa na pewna okreslona kwote),
jest on przyjmowany przez wasciciela sklepu lub przez restauratora jedynie
dlatego, ze stanowi srodek, za pomoca ktorego pieniadz jest przenoszony
z Twojego rachunku bankowego na ich rachunek bankowy.
Kartom kredytowym powinnismy sie przyjrzec jeszcze uwazniej, poniewaz
w rzeczywistosci nie sa sposobem dokonywania patnosci, lecz sposobem
odsuwania patnosci w czasie. Kiedy, posugujac sie karta kredytowa, kupujesz
posiek, bank, ktory wyemitowa te karte, paci restauratorowi tyle, ile trzeba, co
oznacza, ze w rzeczywistosci pozyczyes pieniadze od tego banku. Kiedys
w przyszosci bedziesz musia spacic bankowi ow dug (byc moze z oprocentowaniem). Gdy nadejdzie czas spaty zaduzenia na Twojej karcie kredytowej,
zapewne zrobisz to, dokonujac bezposredniego przelewu pieniadza ze swojego
rachunku biezacego, a moze wypiszesz czek w ciezar tego rachunku. Saldo na
rachunku biezacym stanowi czesc zasobu pieniadza w gospodarce. Zauwaz, ze
karty kredytowe bardzo roznia sie od kart debetowych, ktore pozwalaja automatycznie pobrac fundusze z rachunku bankowego, abys mog zapacic za
kupiony przedmiot. Dlaczego restaurator akceptuje patnosc za pomoca karty
kredytowej? Poniewaz natychmiast dostaje swoje pieniadze, ktore wpywaja na
jego rachunek bankowy jako zapata za posiek, mimo ze Ty nie musisz od razu
zapacic spoce emitentowi karty kredytowej. Jednak znowu to wasnie niewidoczna zmiana stanu salda na rachunku bankowym restauratora jest tym, co ma
rozstrzygajace znaczenie.
Chociaz karta debetowa, czek i karta kredytowa moga posuzyc do
uregulowania rachunku w restauracji, zadna z nich nie jest pieniadzem. Obie sa
metodami umozliwiajacymi przeniesienie pieniedzy miedzy rachunkami bankowymi. W przypadku karty debetowej lub czeku pieniadz jest transferowany
z Twojego rachunku na rachunek restauratora prawie natychmiast lub z bardzo
System pieniezny
189
krotka zwoka. W przypadku karty kredytowej wasciciel restauracji niemal bez

opoznienia dostaje pieniadze na swoj rachunek, Ty zas w przyszosci musisz, za
pomoca swojego rachunku bankowego, rozliczyc sie z bankiem, ktory wyemitowa te karte. W kazdym z tych przypadkow prawdziwy ruch pieniadza nastepuje
pod warunkiem, ze zmieniaja sie salda w banku.
rodki trzymane na Twoim rachunku bankowym sa niemal rownie wygodS
nym narzedziem, umozliwiajacym kupowanie rzeczy, jak srodki trzymane
w portfelu. Mierzac wielkosc zasobu pieniadza, mozesz zatem zdecydowac,
ze nalezy uwzglednic wkady patne na zadanie (demand deposits),
Wkady patne
zadanie to inaczej
czyli zasoby zgromadzone na rachunkach bankowych, ktorymi ich nazasoby
zgromadzone
wasciciele moga sie posugiwac na zadanie za pomoca swoich
na rachunkach
kart debetowych lub wypisujac czek. Kiedy uznasz srodki na ktorymi ichbankowych,
wasciciele
rachunkach biezacych za czesc zasobu pieniadza w gospodarce,
moga sie posugiwac
za pomoca
powinienes takze przyjrzec sie bardzo wielu innym rachunkom, na zadanie
kart debetowych
ktore ludzie maja w bankach i innych instytucjach finansowych.
lub czekow.
Wasciciele wkadow bankowych zwykle nie moga wypisywac czekow lub
posugiwac sie swoimi kartami debetowymi w celu wykorzystania srodkow
zgromadzonych na swoich rachunkach oszczednosciowych. Jednak sa w stanie
z atwoscia przenosic fundusze z rachunkow oszczednosciowych na rachunki
biezace. Rowniez wasciciele udziaow w funduszach rynku pienieznego czesto
moga dzieki nim wypisywac czeki i posugiwac sie kartami debetowymi. Te
inne rachunki zapewne powinny zostac uznane za czesc zasobu pieniadza.
W zozonej gospodarce nigdy nie jest atwo wyznaczyc granice miedzy
aktywami, ktore moga byc nazywane pieniadzem, a aktywami, ktorych tak sie
nie nazywa. Monety w Twojej kieszeni w sposob oczywisty stanowia czesc
zasobu pieniadza, natomiast Twoj obraz Rembrandta nie jest pieniadzem. Jednak
istnieje wiele aktywow, ktore znajduja sie miedzy tymi skrajnosciami i w ich
przypadku wybor jest mniej oczywisty. Zasob pieniadza w rozwinietych gospodarkach moze byc mierzony za pomoca roznych miar. Na rysunku 7.1
widzimy trzy najwazniejsze miary stosowane w strefie euro, nazywane M1
(miara waska), M2 (miara posrednia) i M3 (miara szeroka). Kazda z tych miar
odwouje sie do nieco innego kryterium rozroznienia miedzy aktywami pienieznymi i aktywami niepienieznymi. W Wielkiej Brytanii najbardziej rozpowszechnionymi miarami wielkosci zasobu pieniadza sa M0 (miara wezsza od europejskiego M1, obejmujaca banknoty i monety w obiegu plus zasoby bankow
komercyjnych trzymane w Banku Anglii) i M4 (miara szeroka podobna, lecz nie
identyczna z europejskim M3).
Chcac osiagnac swoje cele, nie musimy sie w tej ksiazce rozwodzic nad
roznicami miedzy roznymi miarami ilosci pieniadza. Wazne jest, ze do zasobu
pieniadza w rozwinietej gospodarce nalezy nie tylko gotowka, lecz takze wkady
w bankach i innych instytucjach finansowych, ktore szybko i bez trudu moga
zostac wykorzystane do nabycia dobr i usug.
190
RYSUNEK 7.1
Trzy miary wielkoci zasobu pienidza w strefie euro

Trzema miarami wielkosci zasobu pieniadza w strefie euro sa M1 (miara waska), M2 (miara
posrednia) i M3 (miara szeroka). Rysunek informuje o wielkosci kazdej z tych miar w 2005 r.
U w a g a: Liczby odnosza sie do kwietnia 2005 r.

r o d o: ECB (European Central Bank).
Z
Szybki sprawdzian
Wymie i opisz trzy funkcje pienidza.
7.2
Rola bankw centralnych
Jesli w gospodarce jest wykorzystywany system pieniadza przymusowego tak
jak we wszystkich nowoczesnych gospodarkach jakas instytucja musi sie
zajmowac regulowaniem takiego systemu. Instytucja ta jest powszechnie znana
System pieniezny
191
jako bank centralny (central bank). Chodzi o agencje, ktora

Bank centralny
jest instytucja, ktora
zostaa stworzona w celu regulowania ilosci pieniadza, udostep- zostaa stworzona w celu
nianej w tej gospodarce i nazywanej podaza pieniadza (money
regulowania ilosci
supply). Dwoma sposrod najwazniejszych bankow centralnych pieniadza w gospodarce.
Podaz pieniadza
w Europie sa Europejski Bank Centralny i Bank Anglii. Inne bar- stanowi ilosc pieniadza
w gospodarce.
dzo wazne banki centralne na swiecie to m.in. amerykanski bank
centralny, czyli Rezerwa Federalna, i Bank Japonii. W dalszych rozwazaniach
przyjrzymy sie blizej Europejskiemu Bankowi Centralnemu, Bankowi Anglii
i Rezerwie Federalnej. Jednak wczesniej zajmiemy sie pewnymi cechami wspolnymi wszystkich bankow centralnych.
Bank centralny jest w stanie zwiekszac i zmniejszac ilosc gotowki znajca
duja sie w obiegu w gospodarce. Zbior dziaan banku centralnego, ktorych
celem jest zmiana wielkosci podazy pieniadza, jest nazywany poPolityka pieniezna
zbior dziaan
lityka pieniezna (monetary policy). Odwoujac sie do prostych to inaczej
banku centralnego,
przenosni, mozesz sobie wyobrazic bank centralny, jak drukuje
ktorych celem jest
zmiana wielkosci
banknoty i zrzuca je z helikoptera. Podobnie, mozesz sobie wypodazy pieniadza.
obrazic, jak bank ten za pomoca olbrzymiego odkurzacza wysysa
ludziom banknoty z portfeli. Chociaz w praktyce metody, jakie stosuje ta
instytucja, aby zmienic podaz pieniadza, sa bardziej zozone i bardziej subtelne
od opisanych, przenosnie helikoptera i odkurzacza sa zadowalajacym przyblizeniem, uatwiajacym zrozumienie, na czym polega polityka pieniezna.
W dalszych czesciach tego rozdziau badamy, jak bank centralny zmienia
podaz pieniadza. Juz w tym miejscu warto jednak zauwazyc, ze waznym
narzedziem tej instytucji sa operacje otwartego rynku (openOperacje otwartego
handel
-market operations), to znaczy handel aktywami niepienieznymi aktywamirynku
niepienieznymi
z sektorem bankowym. Na przykad, kiedy bank centralny po- z sektorem bankowym.
stanowi zwiekszyc podaz pieniadza, moze to osiagnac, tworzac
gotowke i kupujac za nia papiery wartosciowe na rynku. Po takiej transakcji
sprzedawcy tych papierow staja sie posiadaczami dodatkowej ilosci gotowki.
Zakup przez bank centralny papierow wartosciowych na otwartym rynku
zwieksza zatem podaz pieniadza. Odwrotnie, jesli instytucja ta postanawia
zmniejszyc podaz pieniadza, moze to osiagnac, sprzedajac papiery wartosciowe
ze swojego portfela. Po takiej transakcji otrzymana gotowka ze sprzedazy znika
z obiegu. Sprzedaz przez bank centralny papierow na otwartym rynku zmniejsza
zatem podaz pieniadza.
Bank centralny jest wazna instytucja, poniewaz zmiany podazy pieniadza
moga bardzo wpywac na stan gospodarki. Zgodnie z jedna z dziesieciu gownych zasad ekonomii z rozdziau 1 ceny rosna, kiedy panstwo drukuje zbyt duzo
pieniedzy. Wedug innej z tych zasad w krotkim okresie spoeczenstwo wybiera
miedzy inflacja a bezrobociem. Potega banku centralnego opiera sie na tych
zasadach. Przyczyny, ktore zbadamy dokadniej w nastepnych rozdziaach,
sprawiaja, ze decyzje tej instytucji w dugim okresie bardzo wpywaja na stope
inflacji, a w krotkim okresie na poziom zatrudnienia i produkcji w gospo-
192
darce. Z powodu zaleznosci miedzy iloscia pieniadza w gospodarce a stopa

inflacji (tempem wzrostu cen) bank centralny jest czesto uwazany za straznika
stabilnosci cen w nowoczesnej gospodarce i przynajmniej dwa z bankow
centralnych, ktorym sie przyjrzymy, za bezposrednie zadanie maja utrzymywanie tempa inflacji na poziomie celu inflacyjnego lub w jego poblizu (szczegoy
tej polityki zbadamy w nastepnych rozdziaach). Dokadniej, bank centralny
powinien zostac uznany raczej za straznika stabilnosci inflacji niz za straznika
stabilnosci cen, poniewaz nawet jesli tempo inflacji jest stabilne i niskie, ceny
z definicji rosna. Niemniej, jesli inflacja jest niska i stabilna, mozna stwierdzic,
ze rowniez ceny rosna w sposob stabilny. Ujecie takie jest obecnie powszechne,
wiec i my zrobimy tak samo.
Przyjrzyjmy sie teraz blizej trzem waznym bankom centralnym.
7.3
Europejski Bank Centralny
i system euro
Europejski Bank Centralny, EBC (European Central Bank,
ECB), ktorego siedziba jest Frankfurt nad Menem w Niemczech,
powsta oficjalnie 1 czerwca 1998 r. w wyniku decyzji grupy
krajow europejskich. Postanowiy one utworzyc Europejska Unie
Gospodarcza i Walutowa (European Monetary Union, EMU)
i w kontaktach gospodarczych ze soba posugiwac sie wspolna waluta, czyli
euro. Argumenty za i przeciw unii walutowej przedyskutujemy pozniej. Teraz
zas zauwazmy tylko, ze jesli grupa krajow ma wspolna walute, racjonalnym
rozwiazaniem dla nich staje sie takze wspolna polityka pieniezna, a EBC
powsta wasnie w celu prowadzenia takiej polityki. Poczatkowo do strefy euro
nalezao 11 krajow: Belgia, Niemcy, Hiszpania, Francja, Irlandia, Wochy,
Luksemburg, Holandia, Austria, Portugalia i Finlandia. Od 1 stycznia 2001 r.
doaczya do nich Grecja1.
Gownym zadaniem EBC jest dbanie o stabilnosc cen w strefie euro, a takze projektowanie i prowadzenie polityki pienieznej, suzacej osiagnieciu tego
celu. Europejski Bank Centralny dziaa, korzystajac z pomocy bankow central-
Europejski
Bank Centralny
to wspolny bank
centralny 12 krajow
tworzacych Europejska
Unie Gospodarcza
i Walutowa.
1
Na poczatku 2009 r. czonkami Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej byo 16
z 27 panstw czonkowskich Unii Europejskiej (Austria, Belgia, Cypr, Finlandia, Francja, Grecja,
Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Malta, Niemcy, Portugalia, Sowacja, Sowenia,
Wochy), a takze 3 inne panstwa (Monako, San Marino, Watykan). Rowniez w nienalezacych do
Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej Andorze, Czarnogorze i Kosowie waluta byo euro.
Europejski Bank Centralny by bankiem centralnym 16 krajow tworzacych Europejska Unie
Gospodarcza i Walutowa, takze system euro obejmowa 16, a nie 12 krajow ( przyp. red. nauk.).
System pieniezny
193
nych ze wszystkich krajow strefy euro, takich jak Bank Francji, Bank Woch,
Bank Grecji i niemiecki Bundesbank. Te siec utworzona z EBC i 12 bankow
centralnych krajow strefy euro nazywa sie systemem euro (EuroSystem euro
jest systemem, w ktorego
systemem).
skad wchodza EBC
Nad realizacja przez EBC polityki pienieznej czuwa Komitet
i banki centralne
wszystkich 12 krajow
Wykonawczy (Executive Board), w ktorego skad wchodza prezes tworza
cych Europejska
EBC, jego zastepca i czterej inni wybitni przedstawiciele banUnie Gospodarcza
i Walutowa.
kowosci. Komitet Wykonawczy jak sugeruje nazwa odpowiada za wykonanie polityki pienieznej, natomiast tresc tej polityki ustala
Rada Zarzadzajaca (Governing Council), w ktorej skad wchodzi cay Komitet
Wykonawczy, a takze szefowie bankow centralnych, nalezacych do systemu
euro. Obecnie Rada Zarzadzajaca skada sie z acznie z 18 czonkow i zbiera sie
co dwa tygodnie we Frankfurcie. Jest ona najwazniejszym organem decyzyjnym
EBC. Na przykad, podejmuje ona decyzje o poziomie najwazniejszej stopy
procentowej Europejskiego Banku Centralnego, czyli stopy refinansowej. Rada
Zarzadzajaca rozstrzyga rowniez, jak nalezy interpretowac spoczywajacy na niej
obowiazek zapewnienia stabilnosci cen. W pazdzierniku 1998 r. ustalia ona, ze
stabilnosc cen oznacza wzrost cen, ktory jest mniejszy niz 2% (jego miara jest
roczna zmiana zharmonizowanego wskaznika cen konsumenta w caej strefie
euro). Pewna saboscia tej definicji jest jednak to, ze sformuowanie mniejszy
niz 2% jest dosc niejasne. Na przykad, zarowno roczna stopa inflacji rowna 1%, jak i roczna stopa inflacji rowna 0% sa mniejsze od 2%. W efekcie
niektorzy obserwatorzy niepokoili sie, ze aby osiagnac swoj cel w postaci
mniejszego niz 2% wzrostu cen, EBC moze dazyc nawet do spadku cen, czyli do
ujemnej inflacji2. Spowodowaoby to duzy spadek produkcji i duzy wzrost
bezrobocia w gospodarce, szczegolnie w krotkim i srednim okresie, co dokadniej pokazemy w nastepnych rozdziaach. W maju 2003 r. Rada Zarzadzajaca
potwierdzia zatem swoja oficjalna definicje stabilnosci cen (wzrost cen mniejszy niz 2% rocznie), jednak wyjasnia przy tym, ze bedzie dazya do utrzymania
sredniookresowego tempa inflacji na poziomie zblizonym do 2%.
Wazna cecha EBC i ogolnie systemu euro jest niezaleznosc. Europejskiemu
Bankowi Centralnemu, krajowym bankom centralnym i czonkom ich organow
decyzyjnych realizujacym swoje zadania w ramach systemu euro nie
wolno wykonywac polecen i sugestii zadnej instytucji zewnetrznej, w tym
polecen i sugestii czonkow rzadu i pracownikow zatrudnionych w instytucjach
Unii Europejskiej.
Prezes EBC i inni czonkowie Komitetu Wykonawczego sa mianowani
tylko na jedna kadencje, ktora trwa co najmniej 8 lat. Jednak w przypadku
pierwszego Komitetu Wykonawczego zastosowano system zachodzacych na
siebie kadencji, co dotyczyo zwaszcza wszystkich czonkow Komitetu z wyjat-
A zatem do deflacji ( przyp. red. nauk.).
194
kiem prezesa (miao to zapewnic ciagosc pracy Komitetu). Natomiast kadencja

szefow 12 bankow centralnych krajow wchodzacych w skad systemu euro trwa
co najmniej 5 lat i moze zostac powtorzona.
7.4
Bank Anglii
Bank Anglii (Bank of England) zosta utworzony w 1694 r., jednak nie jest on
najstarszym europejskim bankiem centralnym (szwedzki Riksbank powsta
w 1668 r.). Najwazniejszym zdarzeniem w trzystuletniej historii Banku Anglii
byo prawdopodobnie przyznanie mu w 1997 r. przez rzad Wielkiej Brytanii
niezaleznosci w kwestii ustalania poziomu stop procentowych, co rok pozniej
zostao formalnie potwierdzone stosowna ustawa parlamentu. Waznym organem
Banku Anglii, ktory podejmuje decyzje o poziomie gownej stopy procentowej
banku, czyli stopy repo, jest Komitet Polityki Pienieznej (Monetary Policy
Committee, MPC). W skad Komitetu wchodza: dyrektor Banku Anglii i jego
dwaj zastepcy, dwaj inni czonkowie mianowani przez Bank Anglii po konsultacjach z ministrem finansow i czterej kolejni czonkowie mianowani przez
ministra finansow. Dyrektor Banku Anglii i jego dwaj zastepcy penia swoj
urzad przez 5 lat i moga zostac mianowani na druga kadencje, natomiast
kadencja pozostaych czonkow MPC trwa tylko 3 lata, lecz rowniez oni moga
pozostac na druga kadencje. Komitet zbiera sie raz na miesiac, a jego decyzje
o poziomie stopy procentowej sa ogaszane natychmiast po posiedzeniu.
Podobnie jak w przypadku Europejskiego Banku Centralnego, gownym
obowiazkiem Banku Anglii jest zapewnienie stabilnosci cen. Moze on rowniez
niezaleznie ustalac polityke pieniezna, a zwaszcza poziom stop procentowych,
aby osiagnac cel w postaci stabilnosci cen. Jednak w odroznieniu od EBC, Bank
Anglii nie moze sam zdefiniowac, co dokadnie znaczy stabilnosc cen. Czyni
to rzad Wielkiej Brytanii, a przede wszystkim minister finansow. Ustawa
o Banku Anglii z 1998 r. wymaga, aby minister raz w roku pisemnie wyjasni
dyrektorowi Banku Anglii, co nalezy rozumiec przez stabilnosc cen. Obecnie
cel inflacyjny w wysokosci 2% odnosi sie do rocznej stopy inflacji, rozumianej
jako wskaznik cen konsumenta. Jesli rzeczywiste tempo inflacji odchyli sie od
celu inflacyjnego w dowolna strone o wiecej niz 1 punkt procentowy, czyli jesli
roczna inflacja mierzona za pomoca CPI okaze sie wieksza od 3% lub mniejsza
od 1%, dyrektor Banku Anglii w otwartym liscie musi wyjasnic ministrowi
finansow przyczyny, ktore sprawiy, ze tempo inflacji wzroso lub zmalao do
tego stopnia, a takze zaproponowac dziaania majace spowodowac, ze inflacja
powroci do poziomu rownego celowi inflacyjnemu.
System pieniezny
195
7.5
System Rezerwy Federalnej
Amerykanska Rezerwa Federalna (Federal Reserve, Fed) powRezerwa
Federalna (Fed)
staa w 1914 r. Kieruje nia Rada Dyrektorow (Board of Governors), jest bankiem
centralnym
w ktorej skad wchodzi 7 czonkow mianowanych przez prezydenw Stanach
Zjednoczonych.
ta Stanow Zjednoczonych. Szesciu dyrektorow peni swoj urzad
przez 14 lat, co ma zapewniac im niezaleznosc i zagwarantowac, ze ustalajac
tresc polityki pienieznej, nie beda oni ulegali biezacym naciskom politycznym.
Jednak kadencja szefa Rezerwy Federalnej trwa tylko 4 lata.
W skad systemu Rezerwy Federalnej wchodza Rada Rezerwy Federalnej
(Federal Reserve Board) w Waszyngtonie oraz 12 regionalnych bankow Rezerwy Federalnej, znajdujacych sie w wielkich miastach w caych Stanach Zjednoczonych.
W ramach Rezerwy Federalnej polityke pieniezna prowadzi Federalny
Komitet Otwartego Rynku (Federal Open Market Committee, FOMC). Zbiera
on sie co mniej wiecej 6 tygodni w Waszyngtonie w celu przedyskutowania
stanu gospodarki i rozwazenia ewentualnych zmian polityki pienieznej, w tym
zmiany najwazniejszej ze stop procentowych, ktorych poziom ustala, czyli stopy
dyskontowej. Federalny Komitet Otwartego Rynku skada sie z 7 czonkow
Rady Dyrektorow i z 5 sposrod 12 szefow bankow regionalnych. Wszyscy oni,
czyli 12 szefow bankow regionalnych, biora udzia w zebraniach FOMC, jednak
jedynie 5 z nich ma prawo gosu. Skad tej majacej prawo gosu piatki zmienia
sie rotacyjnie, co jednak nie dotyczy szefa nowojorskiego banku, ktory zawsze
ma prawo gosu, poniewaz Nowy Jork tradycyjnie stanowi finansowe centrum
gospodarki Stanow Zjednoczonych, a operacje otwartego rynku Fed sa dokonywane w nowojorskim biurze obrotu papierami wartosciowymi.
Szybki sprawdzian
Zamy, e bank centralny chce zwikszy poda pienidza w gospodarce. W jaki
sposb moe to zrobi?
7.6
Banki a poda pienidza
Znamy juz pojecie pieniadza i zbadalismy, w jaki sposob bank centralny za
pomoca operacji otwartego rynku, czyli kupujac i sprzedajac panstwowe
(skarbowe) papiery wartosciowe i inne aktywa, kontroluje podaz pieniadza.
Choc to wyjasnienie wielkosci podazy pieniadza jest poprawne, nie jest ono
196
kompletne. Pomija ono zwaszcza kluczowa role bankow w systemie pienieznym.

Pamietaj, ze ilosc pieniadza, ktora posiadasz, obejmuje zarowno gotowke
(banknoty i monety w Twoim portfelu), jak i patne na zadanie wkady bankowe
(saldo na Twoim rachunku rozliczeniowym). Poniewaz patne na zadanie wkady sa trzymane w bankach, dziaania tych instytucji wpywaja na ich ilosc w gospodarce, a zatem takze na wielkosc podazy pieniadza. W tej czesci rozdziau
zbadamy, jak banki oddziauja na podaz pieniadza i dlaczego utrudnia to prace
bankowi centralnemu, ktory usiuje kontrolowac wielkosc podazy pieniadza.
System rezerwy bankowej rwnej 100%

W celu zrozumienia, w jaki sposob banki wpywaja na podaz pieniadza, dobrze
jest wyobrazic sobie najpierw swiat, w ktorym w ogole nie ma zadnych bankow.
W tym prostym swiecie jedynym, istniejacym rodzajem pieniadza jest gotowka.
Przyjmijmy, ze cakowita ilosc gotowki wynosi 100 euro, co oznacza, ze takze
podaz pieniadza w gospodarce rowna sie 100 euro.
Zaozmy teraz, ze ktos otwiera bank, trafnie nazywajac go Pierwszym
Europejskim Bankiem. Przyjmuje on depozyty i nie udziela kredytow. Jego
celem jest zaoferowanie wascicielom wkadow bezpiecznego miejsca, w ktorym moga oni trzymac swoje pieniadze. Zawsze, kiedy ktos dokonuje wkadu
w bankowym skarbcu, bank przechowuje go do momentu, w ktorym wasciciel
nie wroci po swoje pieniadze lub nie wystawi czeku w ciezar swojego rachunku.
Wkady, ktore otrzymay banki i ktorych nie zamieniy na kredyty, sa nazywane
rezerwami (reserves). W tej fikcyjnej gospodarce wszystkie wkaRezerwy to wkady,
ktore otrzymay banki
dy sa rezerwami, wiec taki system nazywa sie systemem rezerwy
i ktorych nie zamieniy
bankowej rownej 100%.
na kredyty.
Finansowa sytuacje Pierwszego Europejskiego Banku mozemy przedstawic
za pomoca tzw. konta teowego (T-account)3, stanowiacego uproszczony ksiegowy opis, informujacy o zmianach stanu aktywow i pasywow w sytuacji, w ktorej
cay rowny 100 euro zasob pieniadza zostaje ulokowany w banku.
PIERWSZY EUROPEJSKI BANK
Aktywa
Rezerwy
Pasywa
100,00 euro
Zobowiazania
100,00 euro
Po lewej stronie konta teowego znajduja sie aktywa w postaci 100 euro
(rezerwy trzymane przez bank w skarbcu). Po stronie prawej umieszczono
pasywa banku rowne 100 euro (kwota zobowiazan banku wobec wascicieli
3
Od ksztatu litery T ( przyp. red. nauk.).
System pieniezny
197
wkadow). Zauwaz, ze aktywa i pasywa Pierwszego Europejskiego Banku sa

dokadnie rowne.
Pomysl teraz o podazy pieniadza w tej wymyslonej gospodarce. Przed
powstaniem Pierwszego Europejskiego Banku podaz pieniadza wynosia dokadnie 100 euro gotowki trzymanej przez ludzi. Po powstaniu tej instytucji
i ulokowaniu w niej przez klientow posiadanej gotowki podaz pieniadza wynosi
100 euro wkadow na zadanie. (W obiegu nie ma juz zadnej gotowki, poniewaz
cay zasob gotowki znajduje sie w skarbcu banku.) Kazdy powstajacy wkad
bankowy zmniejsza ilosc gotowki i zwieksza wkady na zadanie o dokadnie
taka sama kwote, nie zmieniajac w efekcie podazy pieniadza. Jesli zatem
wszystkie wkady sa trzymane w formie rezerw, banki nie wpywaja na wielkosc
podazy pieniadza w gospodarce.
Tworzenie pienidza przez system bankowy

oparty na rezerwie czciowej
Bankierzy w Pierwszym Europejskim Banku moga w koncu zaczac watpic
w sens polityki, ktora polega na trzymaniu rezerwy bankowej w wysokosci
100% wkadow. Bezproduktywne przechowywanie tych pieniedzy w skarbcu
nie wydaje sie konieczne. Dlaczego nie wykorzystac ich czesci do udzielania
kredytow? Rodziny kupujace domy, przedsiebiorstwa budujace nowe fabryki,
studenci na uniwersytetach wszyscy oni zgodziliby sie pacic odsetki od
pozyczonej im na pewien czas czesci tych pieniedzy. Oczywiscie, Pierwszy
Europejski Bank musi zachowac pewna ilosc rezerw tak, aby dysponowac
gotowka na wypadek, jesli wasciciele wkadow zdecydowaliby sie dokonac
wypat. Jednak jezeli strumien nowych wkadow co do wielkosci jest prawie taki
sam jak strumien wypat, nasz hipotetyczny bank moze trzymac jedynie czesc
posiadanych wkadow w formie rezerwy. W ten oto sposob Pierwszy Europejski
Bank staje sie czescia systemu bankowego opartego na rezerwie
System bankowy
oparty na rezerwie
czesciowej ( fractional reserve banking).
czesciowej polega
na tym, ze w formie
Czesc wszystkich wkadow, trzymana przez banki w formie
banki trzymaja
rezerwy, jest nazywana stopa rezerw (reserve ratio). Poziom tej rezerw
tylko czesc wkadow
swoich klientow.
stopy zalezy od przepisow prawa i polityki banku. Jak bardziej
Stopa rezerw
szczegoowo pokazemy w dalszych czesciach tego rozdziau,
stanowi te czesc
zarowno Europejski Bank Centralny, jak i amerykanska Rezerwa
wkadow, ktora banki
trzymaja w formie
Federalna wyznaczaja minimalny, dopuszczalny poziom wielkosci
rezerw.
rezerw trzymanych przez bank, nazywany rezerwami wymaganymi
reserve requirement. (Jednak czesto zdarza sie, ze bank centralny nie ustala
rezerw wymaganych, czego przykadem jest Bank Anglii.) W dodatku banki
moga trzymac dodatkowe, przekraczajace wymagane prawem minimum, czyli
rezerwy nazywane rezerwami dodatkowymi (excess reserves), co zwieksza
pewnosc, ze nie zabraknie im gotowki. Nawet jesli wymagane prawem rezerwy
198
minimalne nie istnieja (tak jak w Wielkiej Brytanii), banki ustalaja swoja wasna
stope rezerw, o ktorej sadza, ze zapewnia im bezpieczenstwo. Na potrzeby
analizy uznamy, ze ta stopa rezerw jest po prostu dana, co uatwi zbadanie zmian
podazy pieniadza w przypadku systemu bankowego opartego na rezerwie
czesciowej.
Zaozmy, ze stopa rezerw Pierwszego Europejskiego Banku wynosi 10%.
Oznacza to, ze bank ten 10% swoich wkadow trzyma w rezerwie, a reszte
pozycza w formie kredytow. Jeszcze raz przyjrzyjmy sie kontu teowemu tego
banku.
PIERWSZY EUROPEJSKI BANK
Aktywa
Pasywa
Rezerwy
10,00 euro
Kredyty
90,00 euro
Wkady
100,00 euro
Pasywa Pierwszego Europejskiego Banku nadal wynosza 100 euro, poniewaz udzielanie kredytow nie zmienio wielkosci zobowiazan banku wobec
wascicieli wkadow. Jednak teraz instytucja ta ma dwa rodzaje aktywow:
10 euro rezerw w skarbcu oraz kredyty w wysokosci 90 euro. (Kredyty te sa
zobowiazaniami ludzi, ktorzy je zaciagneli, jednak z punktu widzenia banku,
ktory ich udzieli, stanowia one aktywa, poniewaz pozyczkobiorcy w przyszosci
spaca je bankowi.) Ogolnie, aktywa Pierwszego Europejskiego Banku nadal sa
rowne jego pasywom.
Jeszcze raz przyjrzyjmy sie podazy pieniadza w tej gospodarce. Zanim nasz
hipotetyczny bank udzieli pierwszego kredytu, podaz pieniadza wynosia
100 euro i skaday sie na nia wkady ulokowane w tej instytucji. Jednak po
udzieleniu przez ten bank pierwszych kredytow podaz pieniadza sie zwieksza.
Wasciciele wkadow nadal maja wkady na zadanie o cakowitej wartosci
100 euro, jednak teraz kredytobiorcy trzymaja 90 euro gotowki. Podaz pieniadza
(rowna wartosci gotowki plus wkady na zadanie) wynosi 190 euro. Kiedy zatem
banki trzymaja w rezerwie jedynie czesc wkadow, tworza one pieniadz.
Kreacja pieniadza przez system bankowy oparty na rezerwie czesciowej
moze sie wydawac zjawiskiem zbyt pieknym, aby bya prawdziwa. Wydaje sie
przeciez, ze bank stworzy pieniadz z niczego; aby operacja ta staa sie
w naszych oczach mniej cudowna, wystarczy sobie uswiadomic, ze kiedy
Pierwszy Europejski Bank pozycza komus czesc swoich rezerw, kreujac pieniadz, nie tworzy on zadnego bogactwa. Kredyty zaciagane w nim powoduja, ze
kredytobiorcy dysponuja pewna iloscia gotowki, co umozliwia im kupowanie
dobr i usug. Jednak zaciagaja oni przeciez dugi, co sprawia, ze kredyty nie
czynia ich nawet odrobine bogatszymi. Innymi sowy, kiedy bank tworzy
skadnik aktywow w postaci pieniadza, jednoczesnie powstaja zobowiazania
pozyczkobiorcow odpowiadajace temu skadnikowi aktywow. Po zakonczeniu
199
System pieniezny
procesu kreacji pieniadza gospodarka jest w wiekszym stopniu pynna w takim

sensie, ze istnieje teraz wiecej srodka wymiany, jednak nie jest ona
bogatsza, niz bya wczesniej.
Mnonik kreacji pienidza

Pieniadz jest tworzony nie tylko przez Pierwszy Europejski Bank. Zaozmy, ze
pozyczkobiorca, ktory zaciagna kredyt w tym banku, wykorzystuje te 90 euro,
aby kupic cos od kogos, ten ktos zas lokuje otrzymana gotowke w Drugim
Europejskim Banku (oto konto teowe tego banku).
DRUGI EUROPEJSKI BANK
Aktywa
Rezerwy
Kredyty
Pasywa
9,00 euro
81,00 euro
Wkady
90,00 euro
Po dokonaniu tego wkadu zobowiazania banku wynosza 90 euro. Jesli

stopa rezerw Drugiego Europejskiego Banku rowniez wynosi 10%, trzyma on
w rezerwie aktywa o wartosci 9 euro i udziela pozyczek na kwote 81 euro. W ten
sposob tworzy on dodatkowa ilosc pieniadza, rowna 81 euro. Jesli te 81 euro
zostanie ostatecznie ulokowane w Trzecim Europejskim Banku, ktory takze
utrzymuje stope rezerw w wysokosci 10%, bank ten zachowa 8,10 euro w rezerwie i udzieli kredytow na kwote 72,90 euro (oto jego konto teowe).
TRZECI EUROPEJSKI BANK
Aktywa
Pasywa
Rezerwy
8,10 euro
Kredyty
72,90 euro
Wkady
81,00 euro
Ten proces trwa bez konca. Za kazdym razem, kiedy pieniadze sa lokowane
w banku, ktory udziela kredytu, jest tworzony dodatkowy pieniadz. Ile pieniadza
zostanie ostatecznie stworzone w tej gospodarce?
Poczatkowy wkad
= 100,00
Kredyt Pierwszego Europejskiego Banku =
90,00
Kredyt Drugiego Europejskiego Banku =
81,00
Kredyt Trzeciego Europejskiego Banku =
72,90
Cakowita podaz pieniadza

= 1 000,00
euro
euro (= 0,9 100,00 euro)
euro (= 0,9 90,00 euro)
euro (= 0,9 81,00 euro)
euro
200
Okazuje sie, ze choc ten proces kreacji pieniadza moze trwac w nieskonczonosc, jego efektem nie jest powstanie nieskonczenie duzej ilosci pieniadza.
Jesli pracowicie zsumujesz nieskonczony szereg liczb w powyzszym przykadzie, odkryjesz, ze zwiekszenie sie rezerw o 100 euro powoduje powstanie
1000 euro dodatkowego pieniadza. Ilosc pieniadza, ktora wytwarza system
bankowy dzieki 1 dodatkowemu euro rezerw, jest nazywany
Mnoznikiem kreacji
pieniadza nazywamy
mnoznikiem kreacji pieniadza (money multiplier). W naszej
ilosc pieniadza,
wymyslonej gospodarce, w ktorej 100 euro rezerw powoduje
ktora wytwarza system
bankowy dzieki
stworzenie 1000 euro pieniadza, mnoznik kreacji pieniadza wy1 dodatkowemu euro
nosi 10.
rezerw.
Od czego zalezy wielkosc mnoznika kreacji pieniadza? Okazuje sie, ze
odpowiedz jest prosta: mnoznik ten stanowi odwrotnosc stopy rezerw. Jesli R
jest stopa rezerw dla wszystkich bankow w gospodarce, kazde dodatkowe euro
rezerw powoduje powstanie 1/R euro pieniadza. W naszym przykadzie
R = 1/10, wiec mnoznik kreacji pieniadza wynosi 10.
To ujecie mnoznika kreacji pieniadza jako odwrotnosci stopy rezerw ma
sens. Jesli bank przyja wkady o wartosci 1000 euro, rowna 1/10 (10%) stopa
rezerw oznacza, ze bank ten musi trzymac 100 euro w charakterze rezerwy.
Mnoznik kreacji pieniadza po prostu odwraca to rozumowanie: jesli system
bankowy jako caosc trzyma ogoem 100 euro rezerw, nie moze miec wiecej niz
1000 euro wkadow. Innymi sowy, jesli R jest rowne stosunkowi wartosci
rezerw do wartosci wkadow w kazdym banku, czyli stopie rezerw, stosunek
wartosci wkadow do wartosci rezerw w caym systemie bankowym, czyli
mnoznik kreacji pieniadza, musi wynosic 1/R.
Formua ta pokazuje, jak ilosc pieniadza, ktora sa w stanie stworzyc banki,
zalezy od stopy rezerw. Jesli stopa ta wynosiaby jedynie 1/20 (5%), system
bankowy trzymaby wkady o wartosci 20 razy wiekszej od wartosci rezerw, co
oznaczaoby, ze mnoznik kreacji pieniadza wynosiby 20. Kazde dodatkowe
euro rezerw powodowaoby powstanie 20 euro pieniadza. Podobnie, jesli stopa
rezerw wynosiaby 1/5 (20%), wkady byyby 5 razy wieksze od rezerw,
mnoznik kreacji pieniadza rownaby sie 5, a kazde euro rezerw powodowaoby
powstanie 5 euro pieniadza. Im zatem wieksza jest stopa rezerw, tym mniejsza
czesc posiadanych wkadow przeznacza bank na udzielanie kredytow i tym
mniejszy jest mnoznik kreacji pieniadza. W wyjatkowym przypadku, kiedy rezerwa banku rowna sie 100%, stopa rezerw wynosi 1, mnoznik kreacji pieniadza
jest rowny takze 1, a banki nie udzielaja kredytow, czyli nie tworza pieniadza.
Narzdzia, za pomoc ktrych

bank centralny kontroluje poda pienidza
Jak to juz ustalilismy, bank centralny odpowiada za kontrolowanie podazy
pieniadza w gospodarce. Teraz, kiedy wiemy juz, jak dziaa system bankowy
System pieniezny
201
oparty na rezerwie czesciowej, atwiej zrozumiemy, w jaki sposob bank

centralny realizuje swoje zadanie. Poniewaz banki, ktore tworza ten system,
kreuja pieniadz, kontrola podazy pieniadza przez bank centralny ma charakter
posredni. Kiedy bank centralny podejmuje decyzje o zmianie podazy pieniadza,
musi on sprawdzic, jak jego dziaania wpyna na system bankowy.
Ogolnie, trzema najwazniejszymi narzedziami banku centralnego sa operacje otwartego rynku, stopa refinansowa i rezerwy obowiazkowe.
Operacje otwartego rynku. Wczesniej za pomoca dwoch prostych przykadow
przedstawilismy juz idee operacji otwartego rynku. Przyjrzyjmy sie im jeszcze
raz. Jesli bank centralny chce zwiekszyc podaz pieniadza, moze stworzyc
gotowke i kupic za nia papiery wartosciowe od podmiotow dziaajacych na
rynku. Po dokonaniu tego zakupu ludzie dysponuja dodatkowa gotowka. Kupno
przez bank centralny papierow wartosciowych na otwartym rynku zwieksza
zatem podaz pieniadza. Jesli natomiast bank ten chce zmniejszyc podaz
pieniadza, moze sprzedac papiery wartosciowe ze swego portfela. W wyniku
takiej sprzedazy gotowka, ktora bank dostaje za te papiery wartosciowe, znika
z obiegu. Sprzedaz przez bank centralny papierow wartosciowych zmniejsza
wiec podaz pieniadza. Opisane proste operacje otwartego rynku sa nazywane
bezwarunkowymi operacjami otwartego rynku (outright openBezwarunkowymi
otwartego
-market operations). Obie polegaja na bezwarunkowej sprzedazy operacjami
rynku nazywamy
sektorowi bankowemu lub bezwarunkowym kupnie od sektora bezwarunkowa sprzedaz
bankowemu
bankowego niepienieznych aktywow, ktorych warunkiem nie jest lub sektorowi
bezwarunkowe kupno
jednoczesne zawarcie umowy o dokonaniu w pozniejszym terminie od sektora bankowego
przez bank centralny
transakcji odwrotnej.
aktywow niepienieznych,
ktorych warunkiem
nie jest jednoczesne
Stopa refinansowa. Bank centralny ustala stope procentowa, przy
zawarcie umowy
o dokonaniu
ktorej jest skonny udzielac krotkoterminowych pozyczek bankom
zniejszym terminie
komercyjnym. Jak sie przekonamy, nazwa tej stopy procentowej w po
transakcji odwrotnej.
jest rozna w przypadku roznych bankow centralnych, jednak my
w tej ksiazce bedziemy sie posugiwac terminem uzywanym przez Europejski
Bank Centralny, nazywajac ja stopa refinansowa.
Bank centralny udziela pozyczek sektorowi bankowemu, wykorzystujac
w tym celu specjalny rodzaj operacji otwartego rynku. W poprzednim akapicie
opisalismy zastosowanie bezwarunkowych operacji otwartego rynku. Tradycyjnie operacje te sa wykorzystywane przez banki centralne w celu regulowania
podazy pieniadza. Jednak wspoczesnie banki te czesciej posuguja sie nieco
bardziej skomplikowanymi operacjami otwartego rynku, ktore polegaja na
kupowaniu od bankow papierow wartosciowych lub innych aktywow przy
jednoczesnym uzgodnieniu ich pozniejszej odsprzedazy. W rzeczywistosci bank
centralny udziela wtedy kredytu, przyjmujac papiery wartosciowe lub inne
aktywa jako zabezpieczenie jego spaty. Instytucja ta ma liste pierwszorzednych
aktywow, ktore jest skonna akceptowac jako zabezpieczenie w przypadku
202
takich transakcji. Chodzi o aktywa bezpieczne, takie jak panstwowe papiery

wartosciowe lub papiery emitowane przez wielkie korporacje, w przypadku
ktorych ryzyko niespacenia zobowiazania przez emitenta jest znikome. Stopa
procentowa, ktorej zada bank centralny, udzielajac takiego kredytu, jest stopa
refinansowa. Poniewaz bank ten kupi te aktywa, lecz sprzedawca zobowiaza
sie do ich pozniejszego odkupienia po uzgodnionej cenie, ten rodzaj operacji
otwartego rynku czesto jest nazywany umowa o odkupieniu
Umowa o odkupieniu
(repo) to inaczej
(repurchase
agreement) lub, w skrocie, repo. Chcac zrozumiec, jak
umowa o sprzedazy
aktywow niepienieznych, bank centralny wykorzystuje operacje repo w celu kontrolowania
ktorej towarzyszy
podazy pieniadza i jak stopa refinansowa wpywa na wielkosc
umowa o ich odkupieniu
podazy pieniadza, powinnismy dokadniej zbadac sposob, w jaki
po uzgodnionej cenie
w okreslonym momencie
banki komercyjne pozyczaja sobie pieniadze i zaciagaja pozyczki
w przyszosci.
w banku centralnym.
Jak pokazalismy wczesniej, banki powinny trzymac tyle rezerw, aby
stanowiy one wystarczajace zabezpieczenie udzielonych kredytow. Ogolnie,
banki staraja sie utrzymywac staa relacje wielkosci rezerw do wielkosci
wkadow, nazywana stopa rezerw. Bank centralny moze ustalic poziom wymaganej minimalnej stopy rezerw, jednak nawet jesli tego nie zrobi, banki
komercyjne i tak beda utrzymyway taki poziom tej stopy, ktory uznaja za
bezpieczny. Intensywnosc procesu lokowania i wycofywania pieniedzy z banku
zmienia sie losowo, wiec w takiej sytuacji czesc bankow pewnego dnia moze
uznac, ze ich rezerwy sa zbyt duze (czyli, ze ich stopa rezerw przewyzsza
poziom, ktory bank uznaje za bezpieczny, lub poziom minimalnej stopy rezerw
badz oba te poziomy naraz), podczas gdy inne banki moga stwierdzic, ze brakuje
im rezerw, a ich stopa rezerw jest zbyt niska. Powoduje to, ze banki komercyjne
udzielaja sobie krotkoterminowych od jednodniowych po kilkutygodniowe
pozyczek pienieznych i w efekcie banki, ktore maja nadwyzke rezerw,
pozyczaja je bankom majacym zbyt mao rezerw w stosunku do udzielonych
przez siebie kredytow. Taki rynek krotkoterminowych rezerw jest nazywany
rynkiem pieniadza (money market). Jesli na rynku pieniadza
Rynek pieniadza
to rynek, na ktorym
wystepuje powszechny brak pynnych srodkow, ktorego przyczyna
banki komercyjne
jest to, ze banki udzieliy zbyt wielu kredytow, krotkoterminowa
udzielaja sobie
krotkoterminowych
stopa procentowa (przy niej instytucje te chca pozyczac sobie
pozyczek pienieznych.
pieniadze) zacznie rosnac, odwrotnie niz w sytuacji, kiedy banki
maja zbyt wiele pynnych srodkow. Bank centralny uwaznie sledzi rozwoj
sytuacji na rynku pieniadza i moze na nim interweniowac w celu zmiany ilosci
pynnych srodkow w bankach, co z kolei wpywa na skale ich akcji kredytowej,
a zatem rowniez na podaz pieniadza w gospodarce.
Na przykad, zaozmy, ze na rynku panuje niedobor pynnosci, poniewaz
banki udzieliy wielu nowych kredytow i potrzebne sa im dodatkowe rezerwy.
W takiej sytuacji bank komercyjny moze probowac zdobyc pynne srodki
w banku centralnym, sprzedajac mu papiery wartosciowe, jednoczesnie zobowiazujac sie do ich szybkiego odkupienia. Jak ustalilismy wczesniej, w przy-
System pieniezny
203
padku tego rodzaju operacji otwartego rynku w rzeczywistosci bank centralny

pozycza pieniadze temu bankowi, akceptujac oferowane papiery wartosciowe
jako zabezpieczenie kredytu. Poniewaz bank komercyjny jest prawnie zobowiazany do odkupienia danych aktywow po ustalonej cenie, transakcja ta jest
nazywana umowa o odkupieniu, a roznice miedzy cena, po ktorej bank
komercyjny sprzedaje aktywa bankowi centralnemu, a cena, po ktorej zobowiazuje sie je odkupic, wyrazona w formie rocznej stopy procentowej, Bank Anglii
nazywa stopa odkupienia lub stopa repo, a Europejski Bank Centralny stopa
refinansowa. Stopa refinansowa (refinancing rate) jest zatem
Stopa refinansowa
to inaczej stopa
stopa, przy ktorej EBC udziela krotkoterminowych kredytow procentowa,
przy ktorej
sektorowi bankowemu w strefie euro, podczas gdy stopa repo
Europejski Bank
Centralny udziela
(repo rate) jest stopa procentowa, przy ktorej Bank Anglii udziela
krotkoterminowych
krotkookresowych kredytow brytyjskiemu sektorowi bankowemu.
kredytow sektorowi
bankowemu w strefie
W przykadzie bank centralny zwieksza pynnosc sektora
euro.
bankowego, pozyczajac rezerwy bankom. Skutkiem byoby zwiekStopa repo
to inaczej stopa
szenie sie podazy pieniadza w gospodarce. Jednak poniewaz
procentowa, przy ktorej
kredyty udzielane za pomoca operacji otwartego rynku zwykle

Bank Anglii udziela
krotkoterminowych
dotycza bardzo krotkiego terminu (co najwyzej 2 tykredytow brytyjskiemu
godni), banki sa zmuszone nieustannie je refinansowac, czyli sektorowi bankowemu.
spacac jedne i zaciagac nowe pozyczki. Jesli bank centralny chce
zmniejszyc pynnosc sektora bankowego, moze po prostu zdecydowac sie nie
odnawiac niektorych z tych krotkoterminowych kredytow. Jednak w praktyce
bank ten ustala referencyjna stope procentowa (w przypadku Banku Anglii jest
to stopa repo, a w przypadku EBC stopa refinansowa) i dokonuje operacji
otwartego rynku, zwiekszajac lub zmniejszajac pynnosc przy tej stopie refinansowej.
W Stanach Zjednoczonych stopa procentowa, przy ktorej Rezerwa Federalna udziela kredytow sektorowi bankowemu czyli stopa bedaca odpowiednikiem stopy refinansowej EBC i stopy repo Banku Anglii jest nazywana
stopa dyskontowa (discount rate).
Stopa dyskontowa
to inaczej stopa
Rozumiemy teraz, dlaczego ustalana przez bank centralny
procentowa, przy
stopa refinansowa stanowi najwazniejsze narzedzie polityki pieniektorej Rezerwa
Federalna udziela
znej. Jesli bank centralny podnosi stope refinansowa, banki komerkrotkoterminowych
cyjne probuja raczej ograniczyc akcje kredytowa, a nie pozyczac
kredytow
amerykanskiemu
rezerwy od tego banku, podaz pieniadza zatem sie zmniejsza. Jesli sektorowi
bankowemu.
zas bank centralny obniza stope refinansowa, banki chetniej udzielaja kredytow, wiedzac, ze beda w stanie taniej pozyczyc rezerwy
w tym banku, a wiec podaz pieniadza sie zwieksza.
Wymagania
Wymagania dotyczace rezerw. Na podaz pieniadza w gospodarce
bank centralny moze rowniez wpywac, wykorzystujac wymagania dotyczace rezerw (reserve requirements), czyli przepisy, ktore
okreslaja minimalna wielkosc rezerw, jakie bank musi trzymac
dotyczace rezerw
to przepisy, ktore
okreslaja minimalny
poziom relacji wielkosci
rezerw, jakie banki
musza trzymac,
oraz wielkosci wkadow.
204
przy danej ilosci udzielonych kredytow. Od wymagan dotyczacych rezerw

zalezy, ile pieniadza jest w stanie wytworzyc bank centralny dzieki kazdemu
euro rezerw. Zwiekszenie rezerw wymaganych sprawia, ze banki musza trzymac
wieksze rezerwy, a zatem, ze moga pozyczyc chetnym mniejsza czesc kazdego
ulokowanego w banku wkadu. W efekcie rosnie stopa rezerw, maleje mnoznik
kreacji pieniadza i zmniejsza sie podaz pieniadza. Odwrotnie, zmniejszenie
wymaganych rezerw obniza stope rezerw, zwieksza mnoznik kreacji pieniadza
i zwieksza podaz pieniadza.
Tradycyjnie banki centralne niechetnie i rzadko zmieniaja wymagania
dotyczace rezerw, poniewaz czeste zmiany tych wymagan szkodziyby interesom bankow. Na przykad, kiedy bank centralny zwieksza wymagania dotyczace rezerw, czesci bankow zaczyna brakowac rezerw, mimo ze wielkosc
ulokowanych w nich wkadow sie nie zmienia. W efekcie banki te sa zmuszone
ograniczyc akcje kredytowa do momentu, w ktorym zgromadza taka ilosc
rezerw, ktora jest rowna nowemu, wymaganemu poziomowi rezerw.
W rzeczywistosci Bank Anglii w ogole nie ustala juz wymagan dotyczacych minimalnych rezerw. Europejski Bank Centralny ustala takie wymagania,
jednak dotycza one raczej poziomu przecietnej stopy rezerw w pewnym okresie,
a nie jej poziomu w konkretnym momencie. Zalezy mu przy tym na zmniejszeniu chaotycznych wahan liczby udzielanych przez banki kredytow w celu
zapewnienia stabilnosci rynku pieniadza. Europejski Bank Centralny wykorzystuje zatem wymagania dotyczace rezerw raczej po to, aby zapewnic stabilnosc
rynku pieniadza, a nie jako narzedzie polityki gospodarczej, umozliwiajace
zwiekszanie lub zmniejszanie podazy pieniadza.
Problemy utrudniajce kontrolowanie

poday pienidza
Ustalajac poziom stopy refinansowej i dokonujac stosownych operacji otwartego
rynku, bank centralny jest w stanie bardzo wpywac na wielkosc podazy
pieniadza w gospodarce. Jednak precyzyjne kontrolowanie przez ten bank podazy pieniadza nie jest mozliwe. Zmaga sie on z dwoma problemami, a powodem kazdego z nich jest to, ze duza czesc podazy pieniadza jest tworzona przez
system bankowy oparty na rezerwie czesciowej.
Pierwszy problem polega na tym, ze bank centralny nie ma wpywu na to,
ile pieniadza gospodarstwa domowe chca trzymac w formie wkadow w bankach. Im wiecej pieniadza gospodarstwa domowe maja w bankach, tym wieksza
iloscia rezerw dysponuja banki i tym wiecej pieniadza jest w stanie stworzyc
system bankowy. I odwrotnie, im mniej pieniadza gospodarstwa domowe maja
w bankach, tym mniejsza iloscia rezerw dysponuja banki i tym mniej pieniadza
jest w stanie stworzyc system bankowy. Chcac zrozumiec nature zwiazanego
z tym problemu, zaozmy, ze pewnego dnia ludzie traca zaufanie do systemu
System pieniezny
205
bankowego, wiec postanawiaja wycofac z bankow czesc wkadow i trzymac

wiecej gotowki. W efekcie maleja rezerwy systemu bankowego, zatem tworzy
on mniej pieniadza. Podaz pieniadza sie zmniejsza, a przyczyna tego nie jest
dziaanie banku centralnego.
Drugi problem, ktory utrudnia kontrolowanie ilosci pieniadza w gospodarce, polega na tym, ze to nie bank centralny decyduje o wartosci kredytow
udzielanych przez banki. Kiedy pieniadz zostaje ulokowany w banku, powoduje
to zwiekszenie sie podazy pieniadza tylko wowczas, gdy instytucja ta pozycza te
srodki chetnym. Poniewaz jednak banki moga sie zdecydowac trzymac te
pieniadze w formie dodatkowych rezerw, bank centralny nie moze miec pewnosci, ile dodatkowego pieniadza stworzy system bankowy. Zaozmy np., ze
pewnego dnia bankierzy staja sie ostrozniejsi i postanawiaja udzielac mniej
kredytow i trzymac wiecej rezerw. W takim przypadku system bankowy stworzy
stosunkowo mniej pieniadza. Decyzja bankierow spowodowaa zatem zmniejszenie sie podazy pieniadza w gospodarce.
W przypadku systemu bankowego opartego na rezerwie czesciowej ilosc
pieniadza w gospodarce zalezy wiec m.in. od zachowania wascicieli wkadow
i bankierow. Poniewaz bank centralny nie jest w stanie ani kontrolowac, ani
bezbednie przewidywac tych zachowan, nie moze on precyzyjnie kontrolowac
wielkosci podazy pieniadza.
STUDIUM PRZYPADKU
Runy na banki a poda pienidza
Chociaz w swoim zyciu zapewne nigdy nie byes swiadkiem runu

Run na bank
sytuacja, w ktorej
na bank (bank run), byc moze widziaes to zjawisko w takich
wielu wascicieli
filmach, jak Mary Poppins (jeden z naszych ulubionych filmow).
wkadow podejrzewa,
ze bank moze
Do runu na bank dochodzi wtedy, kiedy wasciciele wkadow,
zbankrutowac,
podejrzewajac, ze bank moze zbankrutowac, biegna do niego, aby
wiec wycofuje
z niego swoje wkady.
wycofac swoje pieniadza.
Zagrozenie runem na bank jest problemem dla bankow, ktore tworza
system bankowosci oparty na rezerwie czesciowej. Poniewaz bank w charakterze rezerwy trzyma jedynie czesc swoich wkadow, nie jest w stanie spenic
zadan wypaty zgaszanych przez wszystkich wascicieli wkadow naraz. Nawet
jesli jest w rzeczywistosci wypacalny, czyli jesli jego aktywa sa wieksze od jego
pasywow, nie bedzie mia dosc gotowki w kasie, aby wszystkim swoim klientom
umozliwic natychmiastowy dostep do ich pieniedzy. Kiedy dochodzi do runu,
taki bank jest zmuszony zaprzestac dziaalnosci az do chwili, gdy zostanie
spacona czesc udzielonych przezen kredytow, lub az ktorys z kredytodawcow
ostatniej instancji (takich jak bank centralny) nie zaopatrzy go w gotowke, jakiej
potrzebuje, aby zaspokoic wascicieli wkadow.
206
Runy na banki utrudniaja kontrolowanie podazy pieniadza. Wazny przykad

tego problemu pochodzi z czasow Wielkiego Kryzysu na poczatku lat trzydziestych XX w. w Stanach Zjednoczonych. Po fali runow na banki i bankructw
bankow gospodarstwa domowe i bankierzy stali sie ostrozniejsi. Gospodarstwa
domowe wycofay swoje wkady z bankow i wolay trzymac pieniadze w formie
gotowki. Ta decyzja odwrocia proces kreacji pieniadza, poniewaz na zmniejszanie sie rezerw bankierzy zareagowali ograniczeniem liczby udzielanych
kredytow. Jednoczesnie zwiekszyli oni swoje stopy rezerw, aby miec dosc
gotowki w kasie na wypadek ewentualnych zadan klientow, dotyczacych
wypacenia im pieniedzy podczas wszystkich przyszych runow na banki.
Wyzsza stopa rezerw spowodowaa zmniejszenie sie mnoznika kreacji pieniadza, co wywoao rowniez spadek podazy pieniadza. W latach 19291933 podaz
pieniadza w Stanach Zjednoczonych zmalaa o 28% i to bez podejmowania
przez Rezerwe Federalna jakiegokolwiek dziaania w tym kierunku. Wielu
ekonomistow jest zdania, ze to wasnie ta sytuacja wyjasnia wysokie bezrobocie
i spadek cen w tym okresie. (W nastepnych rozdziaach zbadamy mechanizm,
ktory sprawia, ze zmiany podazy pieniadza wpywaja na bezrobocie i ceny.)
Doswiadczenie historyczne pokazuje, ze zwykle do runow na banki
dochodzio wtedy, kiedy jeden lub wiecej bankow w gospodarce upadao
z powodu duzych strat. W przeszosci np. w czasie runow na banki w Stanach
Zjednoczonych w latach trzydziestych XX w. najczesciej zdarzao sie to
wowczas, gdy kredyty bankowe okazyway sie niemozliwe do odzyskania, tzn.
kiedy jeden lub wiecej kredytobiorcow nie spacao zaciagnietych pozyczek
i bank by zmuszony zaksiegowac kredyt jako strate. Jednak w czasach blizszych
wspoczesnosci bank wpada w tarapaty zwykle z powodu strat, jakie ponios,
spekulujac na rynkach finansowych. Na przykad, przyczyna bankructwa niemieckiego Herstatt w 1974 r. byy straty spowodowane nieudanymi spekulacjami banku na rynkach walutowych, a w 1995 r. najstarszy angielski bank
handlowy, Barrings, upad z powodu wielkich strat, do ktorych doprowadzi
jeden z jego pracownikow dziaajacy w Singapurze. Makler ten spekulowa
z kolei na rynku bardzo zozonych pochodnych instrumentow finansowych.
Jesli strata jest tak wielka, ze bank zaprzestaje dziaalnosci, ludzie, ktorzy
trzymali w nim pieniadze, moga odkryc, ze stracili czesc lub wszystkie swoje
zasoby. Strach przed taka strata moze spowodowac run na bank i doprowadzic
do jego zamkniecia. Kryzys pogebia sie jeszcze bardziej, jesli ludzie, ktorzy
trzymaja pieniadze w innych bankach, ze strachu rowniez zaczynaja wycofywac
swoje wkady, chociaz nic zego nie dzieje sie z bilansami tych instytucji.
Dwa powody sprawiaja, ze runy na banki nie stanowia dzis duzego
problemu dla systemow bankowych w rozwinietych gospodarkach. Po pierwsze,
najczesciej systemy bankowe w gownych gospodarkach (np. w Stanach Zjednoczonych i we wszystkich krajach czonkowskich Unii Europejskiej) oferuja
rozne sposoby ubezpieczenia wkadow, dzieki czemu banki, w interesie swoich
klientow, sa w stanie przynajmniej czesciowo ubezpieczyc sie na okolicznosc
System pieniezny
207
problemow z pynnoscia. Po drugie, banki centralne najczesciej penia funkcje

pozyczkodawcy ostatniej instancji, czyli ratujac bank, ktory pad ofiara runu.
Bank centralny moze wtedy pozyczyc takiemu bankowi swoje rezerwy, ktore
umozliwiaja mu zaspokojenie roszczen klientow, nieoczekiwanie i szybko
wycofujacych swoje pieniadze. Wspomniana wczesniej fala runow na banki
w Stanach Zjednoczonych w latach trzydziestych XX w. jest czesto przypisywana dziaaniom amerykanskiej Rezerwy Federalnej, ktora nie speniaa funkcji
pozyczkodawcy ostatniej instancji, az stao sie za pozno, aby uratowac wiele
w zasadzie wypacalnych bankow. Zauwaz, ze mowimy, iz bank centralny moze
pomoc zagrozonemu bankructwem bankowi, a nie, iz na pewno bedzie mu
pomaga. Jest tak, poniewaz, jesli bank centralny przyrzekby zawsze pomoc
bankowi, ktory stana w obliczu runu, ten nie miaby motywacji do ostroznego
udzielania kredytow lub ostroznego spekulowania.
Szybki sprawdzian
Opisz, w jaki sposb banki tworz pienidz. Co dokadnie zrobiby Europejski Bank
Centralny, chcc si posuy wszystkimi trzema narzdziami, ktrymi dysponuje,
w celu zmniejszenia poday pienidza?
Podsumowanie
W sztuce francuskiego dramaturga Moliera Le Bourgeois Gentilhomme4 niejaki
Monsieur Jourdain odkrywa, co to jest proza, po czym wykrzykuje: Wielkie
nieba! Przez ponad 40 lat mowiem proza, nie wiedzac o tym!. Bardzo
podobnie, osoby po raz pierwszy stykajace sie z ekonomia moga byc zaskoczone, odkrywajac, ze przez wiele lat byy czescia systemu pienieznego
swojej gospodarki, nie uswiadamiajac sobie tego faktu. Od momentu, w ktorym
dostaes swoje pierwsze kieszonkowe, posugiwaes sie pieniadzem symbolicznym (przymusowym). Od momentu, w ktorym zostaes wascicielem swojego
pierwszego konta bankowego, braes udzia w systemie bankowosci opartym na
rezerwie czesciowej i w kreacji pieniadza. Ilekroc cokolwiek kupujemy lub
sprzedajemy, opieramy sie na niezwykle uzytecznej konwencji spoecznej
nazywanej pieniadzem. Teraz, kiedy wiemy juz, czym jest pieniadz i co
decyduje o wielkosci jego podazy w gospodarce, mozemy zbadac, jak zmiany
ilosci pieniadza wpywaja na gospodarke. Zaczniemy sie zajmowac tym tematem w nastepnym rozdziale.
Mieszczanin szlachcicem ( przyp. red. nauk.).
208
Streszczenie
Termin pieniadz odnosi sie do aktywow, ktorymi ludzie regularnie posuguja

sie, kupujac dobra i usugi.
Pieniadz spenia trzy funkcje. Jako srodek wymiany stanowi przedmiot, ktory
jest stosowany w celu dokonywania transakcji kupna-sprzedazy. Jako jednostka rozliczeniowa pieniadz umozliwia rejestrowanie informacji o cenach
i innych zmiennych ekonomicznych. Jako srodek przechowywania wartosci
pieniadz uatwia przenoszenie siy nabywczej z terazniejszosci w przyszosc.
Pieniadz towarowy, taki jak zoto, jest rodzajem pieniadza, ktory ma wartosc
samoistna. Cenilibysmy go nawet wtedy, kiedy nie byby uzywany w roli
pieniadza. Pieniadz symboliczny (przymusowy), taki jak papierowe euro lub
funty, jest pieniadzem pozbawionym wartosci samoistnej: jesli nie byby on
uzywany w roli pieniadza, okazaby sie bezwartosciowy.
W rozwinietej gospodarce pieniadz przyjmuje forme gotowki i roznych
rodzajow wkadow bankowych, takich jak rachunki bankowe.
Bank centralny jest stworzony po to, aby regulowac ilosc pieniadza w gospodarce.
Europejski Bank Centralny jest zbiorowym bankiem centralnym dla 12
krajow czonkowskich Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej (EMU).
System euro skada sie z Europejskiego Banku Centralnego i ze wspopracujacych z nim 12 bankow centralnych.
W Wielkiej Brytanii bankiem centralnym jest Bank Anglii. W 1997 r. bank
ten uzyska prawo do samodzielnego ustalania poziomu stop procentowych.
W Stanach Zjednoczonych bankiem centralnym jest Rezerwa Federalna.
Banki centralne kontroluja podaz pieniadza przede wszystkim za pomoca
stopy refinansowej i powiazanych z nia operacji otwartego rynku. Wzrost
stopy refinansowej powoduje, ze krotkoterminowe pozyczki zaciagane
przez banki, ktorym brakuje rezerw na pokrycie udzielonych kredytow,
w banku centralnym staja sie drozsze. W efekcie banki daza do zmniejszenia liczby udzielanych kredytow i podaz pieniadza maleje. Odwrotnie,
obnizka stopy refinansowej sprzyja zwiekszeniu podazy pieniadza.
Chcac wpynac na wielkosc podazy pieniadza, bank centralny podejmuje
rowniez bezwarunkowe operacje otwartego rynku. Kupno od sektora bankowego panstwowych papierow wartosciowych i innych aktywow zwieksza
podaz pieniadza, a sprzedaz takich aktywow sektorowi bankowemu zmniejsza podaz pieniadza. Bank centralny moze rowniez zwiekszyc podaz pieniadza, obnizajac stope rezerw minimalnych, lub zmniejszyc podaz pieniadza,
podnoszac stope rezerw minimalnych.
Kiedy banki, wykorzystujac czesc zgromadzonych depozytow, udzielaja
kredytow, ilosc pieniadza w gospodarce sie zwieksza. Poniewaz banki moga
trzymac rezerwy wieksze od rezerw wymaganych, moga takze wpywac na
podaz pieniadza niezaleznie od banku centralnego. Gospodarstwa domowe
System pieniezny
209
lokuja swoje pieniadze w bankach, ktore moga wykorzystac te wkady do

kreacji pieniadza. Jednak bank centralny nie jest w stanie dokadnie kontrolowac ilosci pieniadza, ktora gospodarstwa domowe chca ulokowac w bankach. Te dwa czynniki sprawiaja, ze kontrola banku centralnego nad podaza
pieniadza nie jest doskonaa.
Do runu na bank dochodzi wtedy, kiedy wasciciele wkadow podejrzewaja,
ze bank moze zbankrutowac i w efekcie biegna do banku, aby wycofac
swoje wkady. Wspoczesnie, w rozwinietych gospodarkach, run na bank nie
stanowi wielkiego problemu dzieki zarowno rozpowszechnieniu sie ubezpieczania wkadow, jak i zaakceptowaniu przez banki centralne swojej roli
jako pozyczkodawcow ostatniej instancji.
Pieniadz, s. 185
rodek wymiany, s. 185
S
Jednostka rozliczeniowa, s. 185
rodek przechowywania
S
wartosci, s. 186
Pynnosc, s. 186
Pieniadz towarowy, s. 186
Pieniadz symboliczny
(przymusowy), s. 187
Gotowka, s. 187
Wkady patne na zadanie, s. 189
Bank centralny, s. 191
Podaz pieniadza, s. 191
Polityka pieniezna, s. 191
Operacje otwartego rynku, s. 191
Europejski Bank Centralny
(EBC), s. 192
System euro, s. 193

Bank Anglii, s. 194
Rezerwa Federalna (Fed), s. 195
Rezerwy, s. 196
System bankowy oparty na rezerwie
czesciowej, s. 197
Stopa rezerw, s. 197
Mnoznik kreacji pieniadza, s. 200
Bezwarunkowe operacje otwartego
rynku, s. 201
Umowa o odkupieniu (repo), s. 202
Rynek pieniadza, s. 202
Stopa refinansowa, s. 203
Stopa repo, s. 203
Stopa dyskontowa, s. 203
Wymagania dotyczace rezerw, s. 203
Run na bank, s. 205
1. Co odroznia pieniadz od innych aktywow w gospodarce?

2. Co to jest pieniadz towarowy? Co to jest pieniadz symboliczny (przymusowy)? Ktorym z nich posugujemy sie?
3. Co to sa wkady patne na zadanie i dlaczego nalezy je traktowac jak czesc
zasobu pieniadza?
4. Kto jest odpowiedzialny za ksztat polityki pienieznej Europejskiego Banku
Centralnego? W jaki sposob sa wyaniani czonkowie tego ciaa kolegialnego?
5. Kto jest odpowiedzialny za ksztat polityki pienieznej Banku Anglii? W jaki
sposob sa wyaniani czonkowie tego ciaa kolegialnego?
210
6. Co dokadnie robi bank centralny, kiedy chce zwiekszyc podaz pieniadza za

pomoca bezwarunkowych operacji otwartego rynku?
7. Dlaczego banki nie utrzymaja stopy rezerw na poziomie 100%? Na czym
polega zwiazek ilosci rezerw, ktore trzymaja banki, i ilosci pieniadza
wytwarzanej przez system bankowy?
8. Co to jest stopa refinansowa? Co sie dzieje z podaza pieniadza, kiedy
Europejski Bank Centralny podnosi swoja stope refinansowa?
9. Co to sa wymagania dotyczace rezerw? Co dzieje sie z podaza pieniadza,
kiedy EBC zwieksza rezerwy wymagane (obowiazkowe)?
10. Dlaczego bank centralny nie jest w stanie bardzo precyzyjnie kontrolowac
wielkosci podazy pieniadza?
Zadania
1. Czy nastepujace rzeczy sa pieniadzem w gospodarce brytyjskiej? Ktore nie

sa? Wyjasnij swoj poglad, biorac pod uwage wszystkie trzy funkcje pieniadza.
a. Pens brytyjski.
b. Euro.
c. Obraz Picassa.
d. Plastikowa karta kredytowa.
2. Jakie cechy rzeczy czynia ja atrakcyjna w rolach srodka wymiany i srodka
przechowywania wartosci?
3. Zastanow sie, jak nastepujace zdarzenia wpyneyby na system pieniezny
gospodarki.
a. Zaozmy, ze mieszkancy Yap odkryli atwy sposob wytwarzania wielkich
wapiennych kregow, uzywanych na tej wyspie w roli pieniadza. Jak
wpyneoby to na przydatnosc tych kamiennych kregow jako pieniadza?
Odpowiedz uzasadnij.
b. Zaozmy, ze ktos w jednym z krajow strefy euro odkry atwy sposob
podrabiania banknotow o nominale 100 euro. Jak wpyneoby to na system
pieniezny strefy euro? Odpowiedz uzasadnij.
4. Twoj wujek spaca zaciagnieta w Dziesiatym Europejskim Banku (DEB)
pozyczke w wysokosci 100 euro, wystawiajac czek na sume 100 euro
w ciezar swojego rachunku biezacego w tym banku. Za pomoca kont teowych
pokaz wpyw tej transakcji na sytuacje Twojego wujka i na sytuacje DEB.
Czy wielkosc majatku Twojego wujka sie zmienia? Wyjasnij odpowiedz.
5. Wkady depozytowe w Oblezonym Europejskim Banku (OEB) wynosza 250
mln euro; bank utrzymuje stope rezerw na poziomie 10%.
a. Za pomoca konta teowego pokaz sytuacje OEB.
b. Zaoz, ze klient OEB, ktory ulokowa w nim najwiecej wkadow, wycofuje
ze swojego rachunku 10 mln euro w gotowce i ze bank postanawia przywrocic poczatkowy poziom swojej stopy rezerw, zmniejszajac w tym celu
211
System pieniezny
ilosc pozostajacych do spaty kredytow. Za pomoca konta teowego

przedstaw te zmieniona sytuacje OEB.
c. Wyjasnij, jaki wpyw wywrze to dziaanie OEB na inne banki.
d. Dlaczego OEB moze miec trudnosci z przeprowadzeniem dziaan, o ktorych jest mowa w czesci (b)? Zaproponuj inny sposob osiagniecia przez
OEB poczatkowego poziomu stopy rezerw.
6. Bierzesz 100 euro, ktore trzymaes pod poduszka, i wpacasz je na swoj
rachunek w banku. Zaoz, ze te 100 euro pozostaje w systemie bankowym
w formie rezerw i ze banki trzymaja rezerwy w wysokosci 10% wartosci
wkadow depozytowych. O ile zwiekszy sie suma wkadow w systemie
bankowym? O ile zwiekszy sie podaz pieniadza?
7. Europejski Bank Centralny za 10 mln euro kupuje na otwartym rynku
pierwszorzedne aktywa od sektora bankowego. Wymagana minimalna stopa
rezerw wynosi 10%. O ile maksymalnie i minimalnie musi sie powiekszyc
podaz pieniadza? Odpowiedz wyjasnij.
8. Zaozmy, ze sytuacje Pierwszego Europejskiego Banku przedstawia nastepujace konto teowe.
Aktywa
Rezerwy
100 000 euro
Kredyty
400 000 euro
Pasywa
Wkady
500 000 euro
a. Zaozmy, ze Europejski Bank Centralny wymaga od bankow, aby przestrzegay stopy rezerw w wysokosci 5%. O ile rezerwy trzymane obecnie
przez Pierwszy Europejski Bank przewyzszaja ten wymagany przez EBC
poziom?
b. Zaozmy, ze wszystkie pozostae banki trzymaja tylko wymagana ilosc
rezerw. O ile zwiekszyaby sie podaz pieniadza, jesli Pierwszy Europejski
Bank postanowiby zmniejszyc swoje rezerwy do poziomu wymaganego
przez EBC?
9. Zaozmy, ze wymagana stopa rezerw minimalnych w przypadku wkadow na
zadanie wynosi 10% i ze banki nie trzymaja zadnych dodatkowych rezerw.
a. Jaki wpyw na wielkosc rezerw w gospodarce i na podaz pieniadza
wywrze decyzja Europejskiego Banku Centralnego o nieodnawianiu
kredytu w wysokosci 1 mln euro, udzielonego wczesniej sektorowi
bankowemu w strefie euro?
b. Zaozmy teraz, ze Europejski Bank Centralny obniza stope rezerw
minimalnych do 5%, jednak banki decyduja sie trzymac dodatkowo
rezerwy w wysokosci 5% wartosci wkadow. Co mogo skonic banki do
takiego postepowania? O ile zmieniy sie mnoznik kreacji pieniadza
i podaz pieniadza w wyniku tych dziaan?
212
10. Przyjmujmy, ze rezerwy w caym systemie bankowym wynosza 100 mld

euro. Zaozmy rowniez, ze wymagane rezerwy wynosza 10% wkadow na
zadanie i ze banki nie trzymaja dodatkowych rezerw, a gospodarstwa
domowe gotowki.
a. Ile wynosi mnoznik kreacji pieniadza? Ile wynosi podaz pieniadza?
b. O ile zmienia sie rezerwy i podaz pieniadza, kiedy Europejski Bank
Centralny zwiekszy wymagana stope rezerw do 20% wkadow?
11. (To zadanie jest nieco trudniejsze.) W gospodarce Elmendynu krazy 2000
monet o nominale 1 euro kazda.
a. Ile pieniadza jest w tej gospodarce, jesli ludzie trzymaja wszystkie swoje
pieniadze w formie gotowki?
b. Ile pieniadza jest w tej gospodarce, jesli ludzie trzymaja wszystkie swoje
pieniadze w formie patnych na kazde zadanie wkadow depozytowych,
a banki 100% rezerw?
c. Ile pieniadza jest w tej gospodarce, jesli ludzie trzymaja wszystkie swoje
pieniadze po poowie w formie gotowki i patnych na kazde zadanie
wkadow na zadanie, a banki 100% rezerw?
d. Ile pieniadza jest w tej gospodarce, jesli ludzie trzymaja wszystkie swoje
pieniadze w formie wkadow na zadanie, a stopa rezerw w bankach
rowna sie 10%?
e. Ile pieniadza jest w tej gospodarce, jesli ludzie trzymaja taka sama ilosc
gotowki i wkadow patnych na zadanie, a stopa rezerw w bankach rowna
sie 10%?

ROZDZIA 8
PIENIDZ,
WZROST I INFLACJA
1930 r. firma Lyons Maid, produkujaca lody czekoladowe (lodowe

batony o smaku waniliowo-kawowym w polewie czekoladowej), sprzedawaa je w brytyjskich cukierniach po 2 pensy o wartosci nominalnej z tamtego
okresu. Poniewaz przed wprowadzeniem w 1970 r. systemu dziesietnego funt
brytyjski stanowi rownowartosc 240 pensow, w 1930 r. za 1 funta mogbys
nabyc 120 sztuk lodow czekoladowych. Dzisiaj czekoladowy baton lodowy
Chunky firmy Walls1 kosztuje 60 pensow, wiec za 1 funta brytyjskiego
mogbys kupic jedynie 1,7 loda czekoladowego, co wskazuje na znaczny wzrost
ceny tego przysmaku.
Prawdopodobnie nie zaskoczya Cie ta informacja o wzroscie ceny porcji
lodow. W rozwinietych gospodarkach wiekszosc cen zwykle rosnie wraz
z upywem czasu, a ogolny wzrost poziomu cen jest nazywany inflacja
(inflation). Inflacja moze sie wydawac normalna i nieunikniona dla osoby, ktora
wychowywaa sie w jednym z rozwinietych krajow Europy Zachodniej lub
w Ameryce Ponocnej pod koniec XX w. Jednak w rzeczywistosci nie jest to
prawda. W XIX w. w niektorych krajach przez dugie okresy wiekszosc cen sie
obnizaa, a nie wzrastaa, co oznacza, ze trwaa tam deflacja (deflation).
Chociaz wspoczesnie inflacja jest zjawiskiem typowym, jej tempo w roznych okresach jest bardzo zroznicowane. Na przykad w Wielkiej Brytanii
w koncu lat dziewiecdziesiatych XX w. i w pierwszej poowie pierwszej dekady
XXI w. obserwowano niski i stabilny wzrost cen na poziomie okoo 2% rocznie.
Porownujac, w Wielkiej Brytanii w poowie lat siedemdziesiatych XX w.
mierzona indeksem cen detalicznych roczna inflacja ksztatowaa sie na poziomie przewyzszajacym 20%.
Marka ta jest znana w Polsce jako Algida i jest wasnoscia firmy Unilever ( przyp. tum.).
214
Analiza danych miedzynarodowych ujawnia jeszcze wieksze roznice tempa inflacji. Na przykad, po I wojnie swiatowej Niemcy doswiadczyy spektakularnego wzrostu cen. Cena gazety codziennej wzrosa z 0,3 marki w styczniu 1921 r. do 70 mln marek niecae 2 lata pozniej. Podobnie zwiekszay sie
wtedy ceny innych dobr. Taka nadzwyczaj wysoka stopa inflacji jest nazywana
hiperinflacja (hiperinflation). Skutki hiperinflacji dla Niemiec byy tak dotkliwe,
ze czesto uwaza sie ja za jedna z przyczyn dojscia do wadzy narodowych
socjalistow oraz, w konsekwencji, wybuchu II wojny swiatowej. Majac w pamieci to wydarzenie, w ciagu ostatnich 50 lat niemieccy politycy bardzo
wystrzegali sie inflacji i w efekcie w Niemczech bya ona znacznie nizsza niz
w Stanach Zjednoczonych.
Jakie czynniki decyduja o pojawieniu sie i tempie inflacji w gospodarce?
Chcac znalezc odpowiedz na to pytanie, posuzymy sie w tym rozdziale
ilosciowa teoria pieniadza. W rozdziale 1 w Mikroekonomii strescilismy te
teorie w formie jednej z dziesieciu gownych zasad ekonomii: ceny rosna, kiedy
panstwo drukuje zbyt duzo pieniedzy. Ta zaleznosc zostaa dostrzezona przez
ekonomistow juz dawno temu. Ilosciowa teorie pieniadza w XVIII w. analizowa
sawny brytyjski filozof i ekonomista, David Hume, a jej wspoczesnym
zwolennikiem by wybitny amerykanski ekonomista Milton Friedman. Za
pomoca tej teorii mozna wytumaczyc zarowno umiarkowana inflacje, taka jak
np. ta obserwowana w Stanach Zjednoczonych, jak i hiperinflacje, np. taka jak ta
trwajaca w Niemczech w okresie miedzywojennym lub ta, ktora wystapia niedawno w niektorych krajach Ameryki acinskiej.
Omowiwszy teorie inflacji, sprobujemy odpowiedziec na pytanie, dlaczego
inflacja jest niepozadana. Sprawa wydaje sie prosta: inflacja stanowi problem,
bo ludzie jej nie lubia. Kiedy w latach siedemdziesiatych XX w. w Wielkiej
Brytanii i wielu innych krajach wystepowaa stosunkowo wysoka inflacja,
z sondazy opinii publicznej wynikao, ze wzrost cen stanowi najwiekszy
problem w panstwie.
Jednak na czym dokadnie polegaja koszty inflacji? Odpowiedz moze Ci sie
wydac zaskakujaca. Wskazanie roznych kosztow inflacji wcale nie jest takie
proste, jak mozna by sadzic. W efekcie, chociaz wszyscy ekonomisci potepiaja
hiperinflacje, niektorzy twierdza, ze koszty umiarkowanej inflacji wcale nie sa
tak wysokie, jak powszechnie sie uwaza.
8.1
Klasyczna teoria inflacji
Badanie inflacji zaczniemy od omowienia ilosciowej teorii pieniadza. Teorie te
czesto okresla sie mianem klasycznej, poniewaz zostaa stworzona w XVIII w.
przez kilku myslicieli (np. David Hume), ktorzy jako jedni z pierwszych
Pieniadz, wzrost i inflacja
215
rozwazali problemy ekonomiczne i ktorych nazywa sie czesto ekonomistami

klasycznymi. Za pomoca tej teorii zdecydowana wiekszosc wspoczesnych
ekonomistow wyjasnia dugookresowe przyczyny, od ktorych zalezy poziom
cen i tempo inflacji.
Poziom cen
i warto pienidza
Przypuscmy, ze zaobserwowalismy dziesieciokrotny wzrost ceny porcji lodow
w pewnym okresie. Jaki wniosek powinnismy wyprowadzic z tego, ze ludzie sa
skonni zapacic az o tyle wiecej za porcje lodow? Byc moze bardziej polubili
lody... Jednak nawet jesli tak jest, duza czesc wzrostu ceny lodow wynika
zapewne z tego, ze pieniadz uzyty w celu zakupu tego dobra straci czesc swojej
wartosci. Jak sie okazuje, nasze pierwsze ustalenia na temat inflacji dotycza
raczej wartosci pieniadza niz wartosci dobr.
Nasz wniosek pomoze stworzyc teorie inflacji. Kiedy wskaznik cen konsumenta i inne miary ogolnego poziomu cen w gospodarce rosna, ekonomisci
czesto przygladaja sie cenom pojedynczych dobr, ktorych dotycza wskazniki
cen: W ciagu ostatniego miesiaca CPI wzros o 3%, co byo spowodowane
przede wszystkim wzrostem ceny kawy o 20% i wzrostem ceny elektrycznosci
o 30%. Chociaz takie podejscie pozwala uzyskac pewne ciekawe informacje
o tym, co sie dzieje w gospodarce, jego zwolennicy pomijaja pewna kluczowa
kwestie: inflacja stanowi zjawisko ogolnogospodarcze i dotyczy przede wszystkim wartosci uzywanego w gospodarce srodka wymiany.
Ogolny poziom cen w gospodarce mozna traktowac dwojako. Do tej pory
przez pojecie to rozumielismy cene pewnego koszyka dobr i usug. Kiedy ceny
rosna, ludzie sa zmuszeni zapacic wiecej za kupowane dobra i usugi. Alternatywnie, przez ogolny poziom cen mozemy rozumiec miare wartosci pieniadza.
Wzrost cen oznacza spadek wartosci pieniadza, poniewaz kiedy ceny rosna, za
kazda jednostke pieniadza jestesmy w stanie kupic mniej dobr i usug.
Pomocne moze sie okazac wyrazenie tych idei w jezyku matematyki.
Przypuscmy, ze P stanowi poziom cen mierzony np. wskaznikiem cen konsumenta lub deflatorem PKB. W takim wypadku zmienna ta oznacza liczbe euro
potrzebnych do nabycia pewnego koszyka dobr i usug. Odwracajac rozumowanie: ilosc dobr i usug, ktore mozna nabyc za 1 euro, wynosi 1/P. Innymi sowy,
jesli P stanowi cene dobr i usug mierzona w jednostkach pienieznych, to 1/P
wyznacza wartosc pieniadza mierzona w jednostkach dobr i usug. Kiedy zatem
ogolny poziom cen rosnie, wartosc pieniadza sie zmniejsza.
216
Poda pienidza, popyt na pienidz

oraz stan rwnowagi na rynku pienidza
Jakie czynniki wyznaczaja wartosc pieniadza? Jak w przypadku wielu innych
pytan w ekonomii, odpowiedz na to pytanie jest nastepujaca: podaz i popyt. Tak
jak podaz bananow i popyt na banany wyznaczaja cene tych owocow, podaz
i popyt na pieniadz wyznaczaja jego wartosc. Dazac do stworzenia ilosciowej
teorii pieniadza, przyjrzymy sie teraz czynnikom, od ktorych zalezy podaz
pieniadza i popyt na pieniadz.
Zaczniemy od podazy pieniadza. W poprzednim rozdziale badalismy,
w jaki sposob bank centralny razem z systemem bankowym decyduja o wielkosci podazy pieniadza. Kiedy bank ten sprzedaje obligacje, dokonujac operacji
otwartego rynku, dostaje w zamian pieniadz, co powoduje zmniejszenie sie
podazy pieniadza w gospodarce. Natomiast kiedy bank centralny kupuje obligacje panstwowe, paci w zamian pieniadzem, czyli zwieksza podaz pieniadza.
W dodatku, jesli jakas czesc tych pieniedzy zostanie ulokowana w bankach
komercyjnych i wykorzystana przez nie w charakterze rezerw, zostanie uruchomiony mnoznik kreacji pieniadza. Moze sie wtedy okazac, ze operacje otwartego rynku banku centralnego jeszcze bardziej wpywaja na wielkosc podazy
pieniadza. Jednak w tym rozdziale pominiemy procesy zachodzace w systemie
bankowym i przez podaz pieniadza bedziemy rozumiec po prostu zmienna
kontrolowana przez bank centralny, prowadzacy polityke pieniezna.
Rozwazmy teraz popyt na pieniadz. Najogolniej decyduje on, jaka czesc
swojego majatku ludzie chca trzymac w postaci pynnych aktywow. Wiele
czynnikow wpywa na wielkosc zapotrzebowania na pieniadz. Na przykad, ilosc
gotowki, ktora ludzie trzymaja w portfelach, zalezy od powszechnosci kart
kredytowych i dostepnosci bankomatow. W rozdziale 12 okaze sie, ze popyt na
pieniadz jest takze uzalezniony od poziomu stopy procentowej okreslajacej
wielkosc odsetek, ktore mozna by dostac, pod warunkiem nabycia oprocentowanych obligacji i nietrzymania pieniadza w portfelu lub na nisko oprocentowanym rachunku biezacym.
Chociaz wiele zmiennych wpywa na popyt na pieniadz, jedna z nich jest
szczegolnie istotna: chodzi o przecietny poziom cen w gospodarce. Ludzie
trzymaja pieniadz, poniewaz jest on srodkiem wymiany. W przeciwienstwie do
innych aktywow, takich jak obligacje czy akcje, pieniadzem mozna sie posuzyc,
kupujac dobra i usugi. Ilosc pieniadza, jaka ludzie zdecyduja sie trzymac w tym
celu, zalezy od cen tych dobr i usug. Im wyzsze sa ceny, tym wiecej pieniadza
potrzeba do zawarcia typowej transakcji i tym wieksza jest ilosc pieniadza,
jaka ludzie trzymaja w portfelach i na rachunkach biezacych. Wyzszy poziom
cen (nizsza wartosc pieniadza) powoduje zatem wzrost zapotrzebowania na
pieniadz.
Co sprawia, ze ilosc pieniadza dostarczana przez bank centralny zrownuje
sie z wielkoscia zapotrzebowania na pieniadz, zgaszanego przez ludzi? Okazuje
217
sie, ze odpowiedz na to pytanie zalezy od dugosci rozwazanego okresu.

W dalszej czesci tej ksiazki, kiedy zajmiemy sie analiza krotkookresowa,
zobaczymy, ze stopy procentowe odgrywaja kluczowa role. Jednak odpowiedz
dotyczaca dugiego okresu jest inna i o wiele prostsza. W dugim okresie ogolny
poziom cen osiaga wysokosc, przy ktorej popyt na pieniadz zrownuje sie
z podaza pieniadza. Jesli ceny przewyzszaja ten poziom rownowagi, ludzie chca
trzymac wiecej pieniadza, niz wynosi ilosc pieniadza stworzona przez bank
centralny, wiec ceny beda musiay spasc, aby zrownowazyc popyt na pieniadz
i podaz pieniadza. Jesli zas poziom cen jest nizszy od poziomu rownowagi,
ludzie chca trzymac mniej pieniadza, niz wynosi ilosc pieniadza stworzona przez
bank centralny, wiec ceny beda musiay wzrosnac, aby zrownowazyc popyt na
pieniadz i podaz pieniadza. Przy poziomie cen rownowagi, ilosc pieniadza, ktora
ludzie chca trzymac, zrownuje sie z iloscia pieniadza dostarczana przez bank
centralny.
Na rysunku 8.1 przedstawiono nasze ustalenia. Na osi poziomej ukadu
wsporzednych mierzymy ilosc pieniadza, na lewej osi pionowej wartosc
RYSUNEK 8.1
Poda pienidza i popyt na pienidz wyznaczaj poziom cen rwnowagi

Na osi poziomej jest zaznaczona ilosc pieniadza. Na lewej osi pionowej mierzymy wartosc
pieniadza, a na prawej osi pionowej poziom cen. Krzywa podazy pieniadza jest pionowa,
poniewaz podaz pieniadza jest ustalana przez bank centralny. Krzywa popytu na pieniadz jest
ujemnie nachylona, poniewaz ludzie chca trzymac tym wiecej pieniadza, im mniejsza jest sia
nabywcza kazdego euro. W stanie rownowagi, ktoremu odpowiada punkt A, wartosc pieniadza (os
lewa) oraz poziom cen (os prawa) osiagaja poziom, przy ktorym ilosc oferowana pieniadza oraz
zapotrzebowanie na pieniadz sie zrownuja.
218
pieniadza 1/P, zas na prawej osi pionowej poziom cen P. Zauwaz, ze os

prawa jest odwrocona: niskiemu poziomowi cen odpowiada gorna czesc osi,
a wysokiemu poziomowi cen jej czesc dolna. Ta odwrocona os pokazuje, ze
kiedy wartosc pieniadza jest duza (gorna czesc lewej osi), poziom cen jest niski
(gorna czesc prawej osi).
Dwie krzywe na wykresie to krzywa podazy pieniadza i krzywa popytu na
pieniadz. Krzywa podazy jest pionowa, poniewaz bank centralny sztywno
okresli ilosc pieniadza dostepna w gospodarce. Krzywa popytu na pieniadz jest
nachylona ujemnie, co oznacza, ze ludzie zgaszaja tym wieksze zapotrzebowanie na pieniadz potrzebny im w celu zakupu dobr i usug, im nizsza jest wartosc
pieniadza oraz im wyzszy jest poziom cen. W stanie rownowagi (punkt A na
rysunku) wielkosc zapotrzebowania na pieniadz zrownuje sie z iloscia oferowana pieniadza. Ten stan rownowagi popytu na pieniadz i podazy pieniadza
wyznacza wartosc pieniadza i poziom cen.
Skutki zwikszenia
poday pienidza
Rozwazmy teraz skutki zmiany polityki pienieznej. Zaozmy, ze poczatkowo
rynek pieniadza znajduje sie w stanie rownowagi, a nastepnie bank centralny
niespodziewanie podwaja podaz pieniadza, drukujac wielkie ilosci pieniadza
i rozrzucajac je z helikopterow w caym kraju. (Mniej radykalnie i bardziej
realistycznie przypuscmy, ze bank centralny zwieksza podaz pieniadza, kupujac
na otwartym rynku od ludzi obligacje panstwowe.) Jaki bedzie skutek takiego
zwiekszenia podazy pieniadza? Jak zmieni sie stan rownowagi?
Odpowiedz na to pytanie widzimy na rysunku 8.2. Zwiekszenie podazy
pieniadza powoduje przesuniecie krzywej podazy pieniadza w prawo, z poozenia MS1 do MS2; z punktu A do punktu B punkt rownowagi przesuwa sie.
W efekcie wartosc pieniadza (os lewa) maleje z 1/2 do 1/4 , a poziom cen
rownowagi (os prawa) rosnie z 2 do 4. Innymi sowy, kiedy wzrost podazy
pieniadza zwieksza ilosc euro w obiegu, skutkiem okazuje sie wzrost poziomu
cen, ktory zmniejsza wartosc kazdego euro.
Przedstawione wyjasnienie dziaania si, od ktorych zalezy poziom cen,
i czynnikow, ktore wraz z upywem czasu moga powodowac jego zmiany, jest
nazywane ilosciowa teoria pieniadza (quantity theory of money).
Ilosciowa teoria
pieniadza teoria,
Zgodnie
z ta teoria, ilosc pieniadza dostepna w gospodarce wyzgodnie z ktora ilosc
znacza wartosc pieniadza, a wzrost ilosci pieniadza stanowi gowna
pieniadza dostepna
w gospodarce wyznacza
przyczyne inflacji. Jak to kiedys uja ekonomista i laureat Nagrody
poziom cen, a stopa
dzie zjawiswzrostu ilosci pieniadza Nobla, Milton Friedman: Inflacja jest zawsze i wsze
stope inflacji.
kiem pienieznym.
219
RYSUNEK 8.2
Wzrost poday pienidza

Kiedy bank centralny zwieksza podaz pieniadza, krzywa podazy pieniadza przesuwa sie z poozenia
MS1 do MS2. Wartosc pieniadza (os lewa) oraz poziom cen (os prawa) zmieniaja sie tak, ze podaz
pieniadza i popyt na pieniadz ponownie sie zrownuja. Stan rownowagi przesuwa sie z punktu A do
punktu B, a zatem kiedy wzrost podazy pieniadza powoduje zwiekszenie sie ilosci euro w obiegu,
poziom cen rosnie, co powoduje spadek wartosci kazdego euro.
Proces dostosowawczy
Porownalismy dotychczasowy i nowy stan rownowagi po zwiekszeniu przez
bank centralny podazy pieniadza. W jaki sposob gospodarka przechodzi z dotychczasowego do nowego stanu rownowagi? Pena odpowiedz na to pytanie
wymaga zrozumienia mechanizmu krotkookresowych wahan gospodarczych,
ktorych analiza zajmiemy sie w dalszej czesci podrecznika. Jednak juz teraz
warto sie przyjrzec procesowi dostosowawczemu, ktory nastepuje po zmianie
podazy pieniadza.
Bezposrednim skutkiem zwiekszenia ilosci pieniadza w gospodarce jest
pojawienie sie nadwyzki podazy pieniadza. Poczatkowo gospodarka znajdowaa
sie w stanie rownowagi (punkt A na rysunku 8.2). Przy istniejacym poziomie cen
ludzie mieli dokadnie tyle pieniadza, ile chcieli. Jednak kiedy helikoptery
zrzuciy dodatkowe pieniadze i ludzie zebrali je z ulicy, okazao sie, ze maja oni
w portfelach wiecej euro, niz chcieliby miec. Przy istniejacym poziomie cen
zasob pieniadza w gospodarce przewyzszy wielkosc zapotrzebowania na
pieniadz.
220
Ludzie moga probowac pozbyc sie tej nadwyzki posiadanej ilosci pieniadza
na wiele sposobow. Moga wydac ja na zakup dobr i usug lub przeznaczyc na
pozyczki dla innych ludzi, kupujac obligacje lub lokujac pieniadze na rachunku
oszczednosciowym w banku komercyjnym. Pozyczki te umozliwia innym
osobom kupno dobr i usug. W obu przypadkach wzrost podazy pieniadza
zwieksza popyt na dobra i usugi.
Jednak zdolnosc gospodarki do produkcji dobr i usug sie nie zmienia. Jak
przekonalismy sie o tym w rozdziale dotyczacym wielkosci produkcji i wzrostu
gospodarczego, produkcja dobr i usug w gospodarce zalezy od: dostepnej ilosci
pracy, kapitau fizycznego, kapitau ludzkiego, zasobow naturalnych oraz
aden z tych czynnikow nie uleg zmianie na skutek
wiedzy technologicznej. Z
zwiekszenia podazy pieniadza.

Zwiekszony popyt na dobra i usugi powoduje zatem wzrost ich cen.
Z kolei ten wzrost zwieksza wielkosc zapotrzebowania na pieniadz, poniewaz
ludzie potrzebuja teraz wiecej euro na kazda z zawieranych transakcji. Ostatecznie, gospodarka osiaga nowy stan rownowagi (punkt B na rysunku 8.2),
w ktorym wielkosc zapotrzebowania na pieniadz znowu rowna sie ilosci oferowanej pieniadza. W ten oto sposob ogolny poziom cen dobr i usug dostosowuje
sie, zapewniajac zrownanie sie podazy pieniadza i popytu na pieniadz.
Klasyczna dychotomia
i neutralno pienidza
Zobaczylismy, jak zmiany podazy pieniadza powoduja zmiany ogolnego poziomu cen dobr i usug. W jaki sposob jednak te dotyczace obiegu pieniadza
zjawiska wpywaja na inne, wazne zmienne makroekonomiczne, takie jak
produkcja, zatrudnienie, pace realne i realne stopy procentowe? To pytanie od
dawna intrygowao ekonomistow. Juz w XVIII w. wielki klasyczny ekonomista
i filozof, David Hume, pisa na ten temat. Odpowiedz, ktorej udzielamy,
w znacznej czesci opiera sie na pogladach tego mysliciela.
Hume i wspoczesni mu ekonomisci twierdzili, ze wszystkie zmienne ekonomiczne nalezy podzielic na dwie grupy. Pierwsza grupe stanowia
Zmienne nominalne
to zmienne mierzone
zmienne nominalne (nominal variables), czyli zmienne mierzone
w jednostkach
w jednostkach pieniadza, a druga zmienne realne (real variabpienieznych.
Zmienne realne
les), czyli zmienne mierzone w jednostkach fizycznych. Na przyto zmienne mierzone
kad, dochod rolnikow uprawiajacych kukurydze jest zmienna
w jednostkach
fizycznych.
nominalna, poniewaz jest on wyrazany w euro, natomiast produkowana przez nich ilosc kukurydzy jest zmienna realna, gdyz jest mierzona
w kilogramach. Podobnie, nominalny PKB jest zmienna nominalna, poniewaz
jest on miara wyrazonej w euro wartosci dobr i usug produkowanych w gospodarce, z kolei realny PKB jest zmienna realna, gdyz jest on miara cakowitej
ilosci wytwarzanych dobr i usug i nie jest zalezny od biezacych cen dobr i usug.
221
Ten podzia zmiennych nazywamy klasyczna dychotomia (clas- Klasyczna dychotomia

na teoretycznym
sical dichotomy). (Dychotomia oznacza podzia na dwie grupy, polega
podziale zmiennych
natomiast sowo klasyczna odnosi sie do wczesnych myslicieli,
ekonomicznych
zajmujacych sie ekonomia, lub po prostu do ekonomistow klasyczna nominalne i realne.
nych.)
W przypadku cen zastosowanie klasycznej dychotomii okazuje sie nieco bardziej skomplikowane. Zwykle ceny w gospodarce sa wyrazane w jednostkach pienieznych, wiec stanowia zmienne nominalne. Przykadowo, kiedy
mowimy, ze cena 1 kilograma kukurydzy wynosi 2 euro lub ze cena pszenicy
wynosi 1 euro, obie ceny sa zmiennymi nominalnymi. Co zas powiesz o cenie
wzglednej, czyli cenie jednego dobra w porownaniu z cena drugiego dobra?
W naszym przykadzie moglibysmy powiedziec, ze cena 1 kilograma kukurydzy
wynosi 2 kilogramy pszenicy. Zauwaz, ze cena ta nie jest juz wyrazona w jednostkach pienieznych. Gdy porownujemy ceny dwoch dobr, znak euro ulega
uproszczeniu, w wyniku czego otrzymujemy liczbe wyrazona w jednostkach
fizycznych. Jak sie okazuje, ceny w jednostkach pienieznych (np. w funtach,
euro lub dolarach) sa zmiennymi nominalnymi, natomiast ceny wzgledne
zmiennymi realnymi.
Ten wniosek ma wiele waznych zastosowan. Na przykad, paca realna
(paca pieniezna skorygowana o poziom inflacji) jest zmienna realna, poniewaz
mierzy stosunek, zgodnie z ktorym dobra i usugi w gospodarce sa wymieniane
na jednostki pracy. Podobnie, realna stopa procentowa (nominalna stopa
procentowa skorygowana o poziom inflacji) jest zmienna realna, poniewaz
mierzy stosunek wymienny dobr i usug wyprodukowanych dzisiaj oraz dobr
i usug, ktore zostana wyprodukowane w gospodarce w przyszosci.
Dlaczego zawracamy sobie gowe podziaem zmiennych na zmienne
nominalne i realne? Hume twierdzi, ze klasyczna dychotomia jest przydatna do
analizowania gospodarki, poniewaz inne rodzaje czynnikow wpywaja na
zmienne nominalne, a inne na zmienne realne. Podkresla on zwaszcza, ze co
prawda zmienne nominalne bardzo zaleza od zjawisk pienieznych, jednak
analiza systemu pienieznego w zasadzie nie pomaga zrozumiec zachowania
waznych zmiennych realnych.
Zauwaz, ze ten poglad Humea odpowiada wynikom naszej wczesniejszej
analizy zachowania gospodarki realnej w dugim okresie. W poprzednich
rozdziaach badalismy, jakie czynniki, poza pieniadzem, wpywaja na: realny
PKB, oszczednosci, inwestycje, realne stopy procentowe i zatrudnienie. Ustalilismy wtedy, ze: produkcja dobr i usug w gospodarce zalezy od produktywnosci
pracy i podazy czynnikow produkcji; realna stopa procentowa zmienia sie tak,
ze podaz i popyt na kredyt zrownuja sie ze soba; zmiany pacy realnej
zapewniaja rownowage podazy i popytu na prace; bezrobocie pojawia sie wtedy,
kiedy z pewnych powodow paca realna przewyzsza poziom rownowagi. Te
wazne wnioski nie sa w zaden sposob zwiazane z wielkoscia podazy pieniadza
w gospodarce.
222
Wedug Humea zmiany podazy pieniadza wpywaja na zmienne nominalne, lecz nie wpywaja na zmienne realne. Kiedy bank centralny podwaja
podaz pieniadza, wzrastaja dwukrotnie: poziom cen, wyrazone w euro pace
i wszystkie inne zmienne wyrazone w tej walucie. Zmienne realne takie jak
wielkosc produkcji, zatrudnienie, pace realne oraz realne stopy procentowe
pozostaja niezmienione. Ten brak wpywu zjawisk pienieznych na zmienne
cia pieniadza (monetary neutrality).
Neutralnosc pieniadza realne nazywamy neutralnos
to brak wpywu zmian
Pewna
analogia
pomaga
lepiej zrozumiec znaczenie neutralpodazy pieniadza
nosci pieniadza. Jak pamietasz, pieniadz jako jednostka rozliczena zmienne realne.
niowa stanowi miare, za pomoca ktorej mierzymy transakcje gospodarcze. Gdy
bank centralny podwaja podaz pieniadza, wszystkie ceny wzrastaja dwukrotnie,
a wartosc jednostki rozliczeniowej maleje o poowe. Podobna zmiana nastapiaby po wydaniu przez Unie Europejska dyrektywy o zmianie definicji 1 metra ze
100 centymetrow na 50 centymetrow. W wyniku takiej zmiany jednostki miary
wszystkie mierzone odlegosci (zmienne nominalne) wyduzyyby sie dwukrotnie, a jednoczesnie odlegosci rzeczywiste (zmienne realne) nie ulegyby
zmianie. Euro, podobnie jak metr, stanowi jedynie jednostke miary, wiec zmiana
jego wartosci nie powoduje istotnych zmian realnych.
Czy twierdzenie na temat neutralnosci pieniadza jest realistycznym opisem
rzeczywistosci? Odpowiedz brzmi: niezupenie. W dugim okresie zmiana
definicji 1 metra ze 100 centymetrow na 50 centymetrow nie miaaby prawie
zadnego znaczenia, lecz w krotkim okresie zapewne spowodowaaby zamieszanie i doprowadziaby do wielu pomyek. Podobnie, wiekszosc ekonomistow
uwaza dzis, ze w ciagu krotkiego okresu, np. roku lub 2 lat, uzasadnione jest
twierdzenie, ze zmiany pieniezne wywieraja istotny wpyw na zmienne realne.
Sam Hume takze watpi w neutralnosc pieniadza w krotkim okresie. (Do analizy
nieneutralnosci pieniadza w krotkim okresie powrocimy w dalszej czesci
ksiazki, co pozwoli lepiej zrozumiec przyczyny, ktore sprawiaja, ze banki centralne dokonuja zmian podazy pieniadza.)
Wiekszosc wspoczesnych ekonomistow uznaje wnioski Humea za opis
gospodarki w dugim okresie. Na przykad, w ciagu 10 lat zmiany pieniezne
znaczaco wpywaja na zmienne nominalne (np. na poziom cen), lecz nie
wywieraja wpywu na zmienne realne (np. realny PKB). Kiedy analizujemy
dugookresowe procesy gospodarcze, neutralnosc pieniadza okazuje sie dobrym
opisem dziaania gospodarki.
Szybko obiegu pienidza

i rwnanie ilociowe
Warto spojrzec na ilosciowa teorie pieniadza takze z innej perspektywy, odpowiadajac na nastepujace pytanie: ile razy w roku typowa moneta o nominale
1 euro zostaje uzyta jako srodek zapaty za nowo wyprodukowane dobra czy
223
usugi? Odpowiedzia na takie pytanie jest zmienna nazywana szybSzybkosc obiegu

pieniadza stanowi
koscia obiegu pieniadza (velocity of money). W fizyce termin
tempo, w jakim
szybkosc odnosi sie do predkosci, z jaka porusza sie pewien obiekt.
pieniadz przechodzi
z rak do rak.
W ekonomii szybkosc obiegu pieniadza dotyczy tempa, w jakim
pieniadz przechodzi z rak do rak, krazac w gospodarce.
Chcac obliczyc szybkosc obiegu pieniadza, dzielimy wartosc nominalna
produkcji (nominalny PKB) przez ilosc pieniadza. Jesli P stanowi poziom cen
(deflator PKB), Y oznacza wielkosc produkcji (realny PKB), a M ilosc
pieniadza, szybkosc obiegu pieniadza definiujemy jako:
V = (P Y)/M.
Interpretacje szybkosci obiegu pieniadza uatwi prosty model gospodarki,
w ktorej jedynym produkowanym dobrem jest pizza. Zaozmy, ze produkcja
wynosi 100 sztuk pizzy w ciagu roku, przy czym cena 1 pizzy rowna sie 10 euro;
ilosc pieniadza w gospodarce wynosi 50 euro, na ktore skada sie 50 monet
o nominale 1 euro. W takiej sytuacji szybkosc obiegu pieniadza wynosi:
V = (10 euro 100)/50 euro = 20.
W tej gospodarce w ciagu roku ludzie wydaja na pizze ogoem 1000 euro.
W obiegu jest tylko 50 euro; aby byo mozliwe zawarcie transakcji o wartosci
1000 euro, kazde euro musi zostac wydane (przejsc z rak do rak) przecietnie
20 razy w ciagu roku.
Po niewielkich przeksztaceniach algebraicznych powyzsze rownanie mozemy zapisac w nastepujacy sposob:
M V = P Y.
Z rownania tego wynika, ze iloczyn ilosci pieniadza M i szybkosci obiegu
pieniadza V rowna sie iloczynowi poziomu cen P i wielkosci produkcji Y.
Nazywa sie je rownaniem ilosciowym (quantity equation)2, ponie- Rownaniem ilosciowym
nazywamy rownanie
waz przyrownuje sie w nim ilosc pieniadza M do wartosci produkM V = P Y, ktore
cji (P Y). Z rownania tego wynika, ze wzrost ilosci pieniadza opisuje zwiazek ilosci
pieniadza, szybkosci
w gospodarce musi spowodowac zmiane przynajmniej 1 z 3 pozoobiegu pieniadza
staych zmiennych: musza wzrosnac ceny i produkcja lub musi
oraz wartosci dobr
i usug wyprodukowanych
zmalec szybkosc obiegu pieniadza.
w danej gospodarce.
Teraz dysponujemy juz wszystkimi elementami, niezbednymi
do wyjasnienia poziomu cen w stanie rownowagi oraz tempa inflacji. Oto one.
1. Szybkosc obiegu pieniadza jest dosc stabilna i zmienia sie powoli.
2. Poniewaz szybkosc obiegu pieniadza jest stabilna, zmiana ilosci pieniadza
M przez bank centralny powoduje proporcjonalna zmiane wartosci produkcji (P Y).
2
Inne popularne wsrod ekonomistow nazwy tego rownania to rownanie wymiany i rownanie
Fishera ( przyp. red. nauk.).
224
3. Wielkosc produkcji dobr i usug w gospodarce Y zalezy przede wszystkim od

podazy czynnikow produkcji (praca, kapita fizyczny, kapita ludzki, zasoby
naturalne) oraz dostepnej technologii produkcji. Poniewaz pieniadz jest
neutralny, ilosc pieniadza w gospodarce nie ma wpywu na wielkosc
produkcji.
4. Poniewaz wielkosc produkcji Y zalezy od podazy czynnikow produkcji
i dostepnej technologii, zmiana podazy pieniadza M przez bank centralny
i towarzyszaca jej proporcjonalna zmiana wartosci produkcji (P Y) sa spowodowane jedynie zmiana poziomu cen P.
5. Kiedy bank centralny gwatownie zwieksza podaz pieniadza, efektem jest
szybka inflacja.
To skadajace sie z pieciu etapow rozumowanie stanowi istote ilosciowej
teorii pieniadza.
STUDIUM PRZYPADKU
Poda pienidza i poziom cen podczas wystpowania czterech hiperinflacji
Mimo ze trzesienia ziemi moga dokonywac spustoszen, dostarczaja sejsmologom wielu przydatnych informacji. Dane te moga rzucic swiato na alternatywne teorie, za pomoca ktorych spoeczenstwa usiuja przewidziec przysze
zagrozenia i poradzic sobie z nimi. Podobnie, hiperinflacje stanowia dla
ekonomistow zajmujacych sie polityka pieniezna naturalne doswiadczenia,
ktorych wyniki moga byc wykorzystane do analizy wpywu pieniadza na
gospodarke.
Hiperinflacje sa interesujace m.in. dlatego, ze towarzyszace im zmiany
podazy pieniadza i poziomu cen sa az tak duze. Rzeczywiscie, hiperinflacje
definiuje sie zwykle jako inflacje, ktorej tempo przekracza 50% miesiecznie, co
oznacza ponadstukrotny wzrost poziomu cen w ciagu roku.
Dane dotyczace hiperinflacji ujawniaja wyrazny zwiazek miedzy iloscia
pieniadza a poziomem cen. Na rysunku 8.3 przedstawiono dane dotyczace
czterech typowych hiperinflacji, ktore wystapiy w latach dwudziestych XX w.
w Austrii, na Wegrzech, w Niemczech i Polsce. Kazdy z wykresow pokazuje
zmiany podazy pieniadza i wskaznika poziomu cen w danej gospodarce.
Nachylenie krzywej podazy pieniadza odpowiada tempu wzrostu ilosci pieniadza, natomiast nachylenie krzywej poziomu cen tempu inflacji. Im bardziej
strome sa krzywe, tym wyzsze sa stopy wzrostu ilosci pieniadza lub inflacji.
Zauwaz, ze na wszystkich rysunkach wykresy ilosci pieniadza i poziomu
cen sa prawie rownolege. W kazdym z przypadkow wzrost ilosci pieniadza jest
poczatkowo umiarkowany, podobnie jak stopa inflacji. Jednak wraz z upywem
czasu ilosc pieniadza w gospodarce zaczyna wzrastac coraz szybciej. Mniej
225
226
wiecej w tym samym czasie wzrasta takze tempo inflacji. Potem, kiedy ilosc
pieniadza przestaje sie zwiekszac, poziom cen rowniez sie stabilizuje. Te wydarzenia stanowia dobra ilustarcje jednej z dziesieciu gownych zasad ekonomii:
ceny rosna, kiedy panstwo drukuje zbyt wiele pieniedzy.
Podatek inflacyjny
Skoro tak atwo mozna wytumaczyc inflacje, to dlaczego w roznych krajach
w ogole dochodzi do hiperinflacji? Innymi sowy, dlaczego banki centralne tych
krajow decyduja sie na drukowanie tak duzej ilosci pieniadza, ze musi to
doprowadzic do gwatownego spadku jego wartosci?
Oto odpowiedz: niektore rzady, drukujac pieniadz, finansuja swoje wydatki. Jesli panstwo chce budowac drogi, wypacac pensje policjantom, dawac
zasiki osobom ubogim lub starszym, musi najpierw zdobyc odpowiednie
fundusze. Zwykle wykorzystuje w tym celu podatki, takie jak podatki dochodowe lub podatki obrotowe, a takze zaciaga pozyczki od spoeczenstwa,
sprzedajac obligacje. Jednak moze ono takze finansowac swoje wydatki, po
prostu drukujac odpowiednia ilosc pieniedzy.
Kiedy panstwo zdobywa dochody, drukujac pieniadze, mowimy, ze nakada
na ludzi podatek inflacyjny (inflation tax). Podatek ten nie jest
Podatek inflacyjny
stanowi dochod panstwa, jednak dokadnie takim samym podatkiem jak inne podatki, ponieosiagany dzieki
waz nikt nie dostaje od panstwa pisemnego potwierdzenia jego
drukowaniu pieniadza.
zapacenia. Podatek inflacyjny dziaa o wiele bardziej subtelnie.
Kiedy panstwo drukuje pieniadz, poziom cen rosnie, a wartosc euro w portfelu
maleje. Podatek inflacyjny przypomina zatem podatek od trzymania pieniadza
w portfelu. Jest to, z grubsza, podatek progresywny w takim sensie, w jakim zdefiniowalismy go w rozdziale 12 w Mikroekonomii. Przeciez im jestes bogatszy,
tym wiecej pieniadza zapewne trzymasz i tym wyzszy pacisz podatek inflacyjny.
Znaczenie podatku inflacyjnego zmienia sie w zaleznosci od kraju i okresu.
Na poczatku XXI w. w wiekszosci rozwinietych gospodarczo krajow inflacja
bya bardzo niska, wiec podatek ten nie odgrywa istotnej roli, zapewniajac
panstwu jedynie kilka procent wszystkich dochodow. W przypadku wczesniej
omowionych hiperinflacji z lat dwudziestych, a takze w przypadku hiperinflacji
w wielu krajach Ameryki acinskiej w latach siedemdziesiatych i osiemdziesiatych XX w., podatek inflacyjny by zapewne znaczny.
Niemal kazda hiperinflacja przebiega wedug tego samego wzorca: wydatki
panstwa sa duze, jego zdolnosc do zaduzenia sie jest ograniczona, wpywy
podatkowe sa niewystarczajace (np. z powodu niskiego poziomu dochodu narodowego, uchylania sie podatnikow od pacenia podatkow, sabo rozwinietego
systemu podatkowego lub kombinacji wszystkich tych czynnikow), wiec panstwo decyduje sie na drukowanie pieniedzy, aby sfinansowac swoje wydatki.
227
Ogromny wzrost ilosci pieniadza prowadzi do ogromnej inflacji. Inflacja mija

w momencie wprowadzenia reform fiskalnych, takich jak ciecia wydatkow
panstwa, ktore likwiduja sama potrzebe istnienia podatku inflacyjnego.
Jak niegdys powiedzia ekonomista John Maynard Keynes, w takich
okolicznosciach pokusa drukowania pieniedzy w celu sfinansowania podatkiem
inflacyjnym wydatkow panstwa moze byc trudna do odrzucenia: Ciezar tego
podatku rozkada sie na wiele osob, podatku nie da sie uniknac, jego zebranie nic
nie kosztuje i jest on, z grubsza, proporcjonalny do majatku ofiary. Nic dziwnego, ze pozorne korzysci z podatku inflacyjnego czesto zwodziy ministrow
finansow. Oczywiscie, Keynes dostrzega takze wielkie zniszczenia, jakie
w gospodarce moze spowodowac wysoka inflacja, dlatego tez okresli korzysci
z podatku inflacyjnego jako pozorne.
Efekt Fishera
Zgodnie z zasada neutralnosci pieniadza wzrost stopy wzrostu podazy pieniadza
powoduje zwiekszenie stopy inflacji, lecz nie wpywa na zmienne realne. Jedno
z waznych zastosowan tej zasady dotyczy wpywu pieniadza na poziom stop
procentowych. Stopy procentowe sa dla makroekonomistow waznymi zmiennymi, poniewaz, wpywajac na oszczednosci i inwestycje, decyduja o zaleznosci
miedzy obecna i przysza gospodarka.
Chcac zrozumiec zwiazek miedzy pieniadzem, inflacja i stopami procentowymi, przypomnij sobie rozroznienie miedzy nominalna i realna stopa
procentowa. Nominalna stopa procentowa (nominal interest rate) jest to stopa
procentowa, o ktorej poziomie dowiesz sie w swoim banku. Na przykad, jesli
masz rachunek oszczednosciowy, poziom nominalnej stopy procentowej informuje Cie o tym, w jakim tempie bedzie wzrastaa liczba euro na Twoim koncie.
Natomiast realna stopa procentowa (real interest rate) jest to nominalna stopa
procentowa skorygowana o wpyw inflacji. Informuje ona o tym, w jakim tempie
bedzie rosa sia nabywcza pieniedzy zgromadzonych na Twoim rachunku
oszczednosciowym. Realna stopa procentowa jest roznica nominalnej stopy
procentowej oraz stopy inflacji:
realna
nominalna
stopa .
stopa procentowa = stopa procentowa inflacji
Na przykad, jesli bank ustala roczna nominalna stope procentowa na
poziomie 7%, a roczna stopa inflacji wynosi 3%, wartosc realna depozytow
bankowych rosnie w tempie 4% na rok.
Mozemy przeksztacic powyzsze rownanie, aby pokazac, ze nominalna
stopa procentowa stanowi sume realnej stopy procentowej i stopy inflacji:
nominalna
realna
=
+ stopa .
stopa procentowa stopa procentowa inflacji
228
Ten sposob patrzenia na nominalna stope procentowa jest wygodny,

poniewaz odmienne czynniki ekonomiczne wpywaja na poziom kazdej ze
zmiennych po prawej stronie rownania. Zgodnie z ustaleniami z poprzednich
czesci ksiazki podaz i popyt na fundusze pozyczkowe acznie decyduja o poziomie realnej stopy procentowej. Z kolei, zgodnie z ilosciowa teoria pieniadza,
wzrost podazy pieniadza decyduje o wysokosci stopy inflacji.
Zbadajmy teraz, w jaki sposob wzrost podazy pieniadza wpywa na poziom
stop procentowych. W dugim okresie, w ktorym obowiazuje zasada neutralnosci pieniadza, zmiana podazy pieniadza nie powinna wywrzec zadnego
wpywu na realna stope procentowa, gdyz jest ona zmienna realna. Poniewaz
realna stopa procentowa nie ulega zmianie, zmianom tempa inflacji musza
odpowiadac zmiany nominalnej stopy procentowej, takie same w kategoriach
punktow procentowych. Kiedy bank centralny zwieksza tempo wzrostu podazy
pieniadza, powoduje zatem jednoczesnie wzrost stopy inflacji oraz wzrost
nominalnej stopy procentowej. Te reakcje dostosowawcza nominalnej stopy
RYSUNEK 8.4
Nominalna stopa procentowa i stopa inflacji w Wielkiej Brytanii po 1975 r.

Na ponizszym rysunku przedstawiono dane dotyczace trzymiesiecznej nominalnej stopy procentowej dla brytyjskich bonow skarbowych oraz stopy inflacji mierzonej indeksem cen detalicznych.
cisa zaleznosc zmian obu zmiennych stanowi dowod istnienia efektu Fishera: kiedy rosnie stopa
S
inflacji, wzrasta takze nominalna stopa procentowa.
r o d o: Bank of England; UK Office for National Statistics.

Z
229
procentowej na zmiane stopy inflacji nazywamy efektem Fishera

Efekt Fishera
to nastepujaca
(Fisher effect), od nazwiska amerykanskiego ekonomisty Irvinga
w stosunku 1 : 1
Fishera (18671947), ktory jako pierwszy bada to zjawisko.
dostosowawcza zmiana
nominalnej stopy
Pamietaj o tym, ze analizowalismy efekt Fishera w perspek- procentowej,
stanowiaca
tywie dugiego okresu. Kiedy inflacja pojawia sie nieoczekiwanie,
reakcje na zmiane
stopy inflacji.
w krotkim okresie efekt ten nie wystepuje. Nominalna stopa procentowa stanowi wysokosc wynagrodzenia za udzielenie kredytu i zwykle jest
ustalana w momencie powstania zobowiazania. Jesli inflacja zaskoczy zarowno
pozyczkodawce, jak i pozyczkobiorce, ustalona wczesniej nominalna stopa
procentowa nie bedzie odzwierciedlaa wzrostu cen. Dokadniej mowiac, efekt
Fishera oznacza, ze nominalna stopa procentowa dostosowuje sie do poziomu
oczekiwanej inflacji. W dugim okresie oczekiwana inflacja zmienia sie podobnie jak rzeczywista inflacja, jednak w krotkim okresie bywa inaczej.
Efekt Fishera ma decydujace znaczenie dla zrozumienia zmian nominalnej
stopy procentowej. Na rysunku 8.4 widzimy zmiany nominalnej stopy procentowej i stopy inflacji w Wielkiej Brytanii po 1975 r. Wyrazny zwiazek obu
zmiennych jest oczywisty. Nominalna stopa procentowa zwykle rosnie wraz ze
wzrostem inflacji i maleje wraz ze spadkiem inflacji. Regularnosc ta wystepuje
w okresach zarowno wysokiej inflacji, jak np. w poznych latach siedemdziesiatych i osiemdziesiatych XX w., jak i niskiej inflacji, np. w okresie, ktory
rozpocza sie w poowie lat dziewiecdziesiatych XX w.
Szybki sprawdzian
W pewnym kraju wadze postanawiaj zwikszy roczn stop wzrostu poday
pienidza z 5% do 50%. Jak to wydarzenie wpynie na poziom cen? Jak zmieni si
poziom nominalnej stopy procentowej? Co mogo by przyczyn takiej decyzji
wadz?
8.2
Koszty inflacji
W poowie lat siedemdziesiatych XX w., kiedy roczna stopa inflacji w Wielkiej
Brytanii osiagnea poziom 24%, wzrost cen sta sie gownym tematem dyskusji
o polityce gospodarczej. Chociaz w latach dziewiecdziesiatych inflacja bya
niska, pozostaa uwaznie obserwowana zmienna makroekonomiczna, poniewaz
uwaza sie ja za powazny problem ekonomiczny. Jednak czy rzeczywiscie jest
ona trudnym problemem? A jesli tak, to dlaczego?
230
Spadek siy nabywczej?

Zudzenie inflacyjne
Jesli zapytasz przecietna osobe, dlaczego inflacja jest za, usyszysz, ze sprawia
ona, ze ciezko zarobione pieniadze Twojego rozmowcy traca sie nabywcza.
Kiedy ceny rosna, za kazde posiadane euro mozna kupic mniej dobr i usug.
Moze sie zatem wydawac, ze inflacja jest bezposrednim powodem spadku
poziomu zycia.
Jednak bardziej wnikliwa analiza ujawnia, ze rozumowanie to jest bedne.
Kiedy rosna ceny, nabywcy paca wiecej za kupowane przez siebie dobra
i usugi. Jednak jednoczesnie sprzedawcy dostaja wyzsza zapate za sprzedawane dobra i usugi. Poniewaz zrodem dochodu wiekszosci ludzi jest
sprzedaz usug, np. sprzedaz wasnej pracy, zmiany dochodow sa dokadnie takie
same jak zmiany cen. Inflacja sama w sobie nie zmniejsza zatem rzeczywistej
siy nabywczej ludnosci.
Ludzie ulegaja zudzeniu inflacyjnemu, poniewaz nie zdaja sobie sprawy
z neutralnosci pieniadza. Pracownik, ktory otrzymuje roczna podwyzke wynagrodzenia w wysokosci 10%, jest skonny uznac ja za nagrode za swoje
umiejetnosci i swoj wysiek. Kiedy nastepnie inflacja rowna 6% zmniejszy
realna wielkosc tej podwyzki do 4%, osoba ta moze sie poczuc oszukana
i pozbawiona czesci dochodu, ktory jej sie susznie nalezy. W rzeczywistosci,
tak jak to ustalilismy w rozdziale o wielkosci produkcji i wzroscie gospodarczym, dochody realne zaleza od zmiennych realnych, takich jak kapita fizyczny,
kapita ludzki, zasoby naturalne i dostepna technologia produkcji, natomiast
dochody nominalne od tych samych czynnikow, a takze od ogolnego
poziomu cen. Gdyby bankowi centralnemu udao sie obnizyc stope inflacji z 6%
do 0%, roczna podwyzka naszego pracownika spadaby z 10% do 4%. Byc moze
nie poczuby sie on wtedy poszkodowany w wyniku inflacji, ale dzieki temu
jego dochod realny nie wzrastaby szybciej.
Jesli dochody nominalne wzrastaja w podobnym tempie jak ceny, to
dlaczego wasciwie inflacja stanowi problem? Jak sie okazuje, na to pytanie
nie ma prostej odpowiedzi. Ekonomisci wyrozniaja kilka rodzajow kosztow
powodowanych przez inflacje. Kazdy z nich odpowiada pewnemu sposobowi,
w jaki stay wzrost podazy pieniadza wpywa na zmienne realne.
Koszt zdzieranych zelwek

Jak to juz wczesniej ustalilismy, inflacja przypomina podatek naozony na osoby
trzymajace pieniadze. Sam w sobie podatek taki nie jest kosztem dla spoeczenstwa: powoduje on jedynie transfer zasobow od gospodarstw domowych do
panstwa. Jednak wiekszosc podatkow skania ludzi do zmiany zachowan w celu
unikniecia pacenia podatku, a takie zakocenie bodzcow powoduje strate
231
dobrobytu. Podobnie jak inne podatki takze podatek inflacyjny jest przyczyna tej
straty, poniewaz ludzie marnuja rzadkie zasoby, probujac uniknac pacenia
podatku inflacyjnego.
Jak mozna uniknac podatku inflacyjnego? Poniewaz inflacja powoduje
spadek realnej wartosci Twoich pieniedzy, mozesz uniknac pacenia tego podatku, trzymajac w portfelu mniej pieniadza. Jednym ze sposobow sa czestsze
wizyty w banku. Na przykad, zamiast co 4 tygodnie podejmowac z konta
200 funtow, mozesz wypacac 50 funtow raz na tydzien. Dzieki temu, ze
czesciej odwiedzasz bank, mozesz trzymac wieksza czesc swojego majatku na
oprocentowanym rachunku oszczednosciowym, a mniejsza jego czesc w portfelu, gdzie traci on na wartosci na skutek inflacji.
Koszt zmniejszenia trzymanej ilosci pieniadza nazywamy
Koszt zdzieranych
zelowek odpowiada
kosztem zdzieranych zelowek (shoeleather cost), poniewaz czeswartosci zasobow
ciej odwiedzajac bank, szybciej zuzywamy zelowki butow. Oczymarnotrawionych
w wyniku inflacji,
wiscie, jest to tylko metafora, a rzeczywistym kosztem zmniejktora skania ludzi
szenia trzymanych zasobow pieniadza nie jest koszt zuzytych do trzymania mniejszej
ilosci pieniadza.
butow lub zelowek, lecz czas i wysiek, ktore musisz poswiecic,
aby miec w pogotowiu mniej pieniadza, niz miabys w sytuacji, w ktorej nie
byoby inflacji.
Koszt zdzieranych zelowek moze sie wydawac mao istotny i rzeczywiscie
taki jest, lecz jedynie w krajach o umiarkowanej inflacji. W przypadku
hiperinflacji koszt ten znacznie wzrasta. Ponizej zamieszczono opis doswiadczen pewnej osoby podczas hiperinflacji w Boliwii3:
Kiedy Edgar Miranda dostaje swoja miesieczna pensje nauczyciela
w wysokosci 25 mln pesos, nie ma ani chwili do stracenia. Z kazda godzina
jego pieniadze traca na wartosci, tak wiec podczas, gdy jego zona spieszy
na targ, aby zaopatrzyc sie w ryz i makaron na cay miesiac, on sam stara
sie zamienic reszte pesos na dolary na czarnym rynku.
Mr Miranda stosuje pierwsza regue przetrwania podczas jednej
z najbardziej zywioowych inflacji wspoczesnego swiata. Boliwia stanowi
studium przypadku tego, jak niekontrolowana inflacja moze osabic spoeczenstwo. Wzrost cen jest tak ogromny, ze opisujace go liczby osiagaja
poziom, ktory trudno nam sobie wyobrazic. Przykadowo, w ciagu 6 miesiecy ceny wzrosy w tempie 38 000% rocznie. Jednak zgodnie z oficjalnymi
danymi zeszoroczna inflacja osiagnea jedynie 2000%, a tegoroczna
inflacje prognozuje sie na 8000%, chociaz inne prognozy wskazuja na
wielokrotnie wieksze wartosci. Jedno jest jasne: przy stopie inflacji w Boliwii stopa inflacji w Izraelu (370%) i Argentynie (1100%), dwoch innych
krajach o bardzo wysokiej inflacji, wydaje sie bardzo niska.
The Wall Street Journal, 13 August 1985 r., s. 1.
232
Zrozumiemy lepiej, co sie stanie z wynagrodzeniem 38-letniego

Mr Mirandy, jesli zaozymy, ze ten nie zamieni go na dolary. W dniu,
w ktorym dosta on 25 mln pesos pensji, kurs dolara wynosi 500 000 pesos,
co oznacza, ze jego wynagrodzenie byo rowne 50 dolarow. Jednak juz kilka
dni pozniej, przy kursie 900 000 pesos za dolara, Mr Miranda otrzymaby
jedynie 27 dolarow.
Jak pokazuje ta historia, koszty zdzieranych zelowek moga byc znaczne.
Przy rzeczywiscie wysokiej stopie inflacji Mr Miranda nie moze sobie pozwolic
na trzymanie waluty krajowej w roli srodka oszczedzania. Przeciwnie, jest
zmuszony do szybkiej zamiany swojego wyrazonego w pesos wynagrodzenia na
dobra lub dolary amerykanskie, ktore stanowia lepszy srodek oszczedzania. Czas
i wysiek poswiecane przez Mr Mirande na zmniejszenie trzymanej ilosci
pieniadza stanowia marnotrawstwo zasobow. Gdyby politycy gospodarczy prowadzili polityke niskiej inflacji, Mr Miranda z przyjemnoscia trzymaby pesos,
wykorzystujac swoj czas i wysiek w bardziej produktywny sposob. Rzeczywiscie, niedugo po opublikowaniu powyzszego artykuu inflacja w Boliwii zostaa
zmniejszona dzieki bardziej restrykcyjnej polityce pienieznej panstwa.
Koszty zmienianych jadospisw

Wiekszosc przedsiebiorstw codziennie nie zmienia cen swoich produktow.
Przeciwnie, firmy podaja do wiadomosci swoje ceny, a potem nie zmieniaja ich
przez wiele tygodni, miesiecy lub nawet lat.
Przedsiebiorstwa rzadko dokonuja zmian cen, poniewaz jest to kosztowne.
Koszty dostosowawczej zmiany cen sa nazywane kosztami zmieKoszt zmienianych
jadospisow stanowi
nianych
jadospisow (menu costs), od nazwy kosztow ponoszokoszt zmiany cen.
nych przez restauracje w zwiazku z koniecznoscia druku nowych
jadospisow. Na koszty zmienianych jadospisow skadaja sie koszty: podjecia
decyzji o ustalaniu nowych cen; druku nowych cennikow i katalogow; wysania
nowych cennikow i katalogow do posrednikow i klientow; reklam zachwalajacych nowe ceny; koszty spowodowane irytacja klientow z powodu podwyzek cen.
Inflacja zwieksza koszty zmienianych jadospisow, ponoszone przez przedsiebiorstwa. W gospodarce o niskiej inflacji na poziomie kilku procent rocznie
dokonywanie zmiany cen raz na rok dla wielu firm stanowi dobra strategie
handlowa. Jednak jesli wysoka inflacja powoduje szybki wzrost kosztow
w przedsiebiorstwie, dostosowywanie cen w cyklu raz na rok staje sie nieopacalne. Na przykad podczas hiperinflacji przedsiebiorstwa sa zmuszone dokonywac codziennej lub jeszcze czestszej zmiany cen jedynie po to, aby nadazyc
za zmianami wszystkich innych cen w gospodarce. U szczytu hiperinflacji
w Niemczech w latach dwudziestych XX w. ludzie niekiedy domagali sie
zapacenia rachunku w restauracji raczej przed posikiem niz po posiku,
poniewaz jego cena wzrastaa podczas jedzenia!
233
Zmieniajce si ceny wzgldne

i nieefektywna alokacja zasobw
Przypuscmy, ze restauracja Eatabit Eatery co roku, w styczniu, drukuje jadospis
z nowymi cenami, a nastepnie nie zmienia ich przez cay rok. Jesli nie ma
inflacji, ceny wzgledne posikow w tym lokalu, czyli relacja tych cen do innych
cen w gospodarce, nie zmienia sie w ciagu roku. Jesli natomiast roczna stopa
inflacji wyniosaby 12%, ceny wzgledne posikow w restauracji Eatabit Eatery
malayby miesiecznie o 1%. Ceny wzgledne posikow w restauracji beda wysokie w pierwszych miesiacach roku, tuz po opublikowaniu nowego jadospisu,
i coraz nizsze w kolejnych miesiacach. W dodatku, im wyzsza jest stopa inflacji,
tym wieksze okaza sie te automatyczne zmiany cen. Poniewaz ceny sa zmieniane jedynie raz na jakis czas, inflacja sprawia zatem, ze ceny wzgledne
zmieniaja sie bardziej niz w sytuacji braku inflacji.
Dlaczego jest to wazne? Otoz o alokacji rzadkich zasobow decyduja ceny
wzgledne w gospodarce. Nabywcy kupuja pewne dobro w wyniku porownania
jego jakosci oraz ceny z jakoscia i cena innych dobr i usug. To ich decyzje
przesadzaja o tym, jak miedzy gaezie przemysu i miedzy przedsiebiorstwa
zostaja rozdysponowane rzadkie czynniki produkcji. Kiedy inflacja zmienia
poziom cen wzglednych, takze decyzje nabywcow zostaja zakocone, a rynki
gorzej radza sobie z przydzielaniem zasobow do najlepszych zastosowan.
Zmiany wielkoci zobowiza podatkowych,

spowodowane inflacj
Niemal wszystkie podatki zakocaja bodzce ekonomiczne, sa przyczyna zmiany
ludzkich zachowan i powoduja nieefektywna alokacje zasobow w gospodarce.
W dodatku, kiedy trwa inflacja, wiele podatkow jest przyczyna pojawienia sie
jeszcze innych problemow. Powodem jest to, ze politycy gospodarczy, uchwalajac ustawy o podatkach, czesto nie biora pod uwage inflacji. Ekonomisci, ktorzy
badaja systemy podatkowe, dochodza do wniosku, ze zwykle zwieksza ona
ciezar opodatkowania dochodu pochodzacego z oszczednosci.
Jednym z przykadow pokazujacych, jak inflacja zmniejsza skonnosc
do oszczedzania, jest opodatkowanie zyskow kapitaowych (capital gains), czyli
zyskow, ktorych zrodem jest sprzedaz aktywow po cenie wyzszej, niz wynosia cena ich kupna. Przypuscmy, ze w 1980 r. przeznaczyes czesc swoich
oszczednosci na nabycie akcji Microsoft Corporation po 10 funtow, a w 2000 r.
sprzedaes te akcje po 50 funtow. Zgodnie z reguami systemu podatkowego
zarobies 40 funtow, co stanowi dochod, ktory powinienes uwzglednic w zeznaniu podatkowym. Przypuscmy jednak, ze w latach 19802000 ogolny poziom
cen zwiekszy sie dwukrotnie. W takim przypadku sia nabywcza 10 funtow,
ktore zainwestowaes w 1980 r., jest rowna sile nabywczej 20 funtow z 2000 r.
234
Jesli sprzedasz akcje Microsoftu po 50 funtow, Twoj realny zysk (wzrost siy
nabywczej) wyniesie jedynie 30 funtow. Jednak system podatkowy nie uwzglednia inflacji, wiec podatek zapacisz od 40 funtow. Inflacja powoduje zatem,
ze zyski kapitaowe zostaja zawyzone, co w sposob niezamierzony zwieksza
ciezar podatku naozonego na ten rodzaj dochodu.
Innym przykadem jest opodatkowanie dochodu z tytuu odsetek. Podatek
dochodowy jest naliczany od nominalnej wartosci odsetek, ktore stanowia
dochod z oszczednosci, chociaz czesc nominalnej stopy procentowej ledwie
rekompensuje wielkosc inflacji. Chcac uswiadomic sobie skutki takiej polityki,
rozpatrzmy przykad liczbowy z tablicy 8.1. Porownano w niej dwie gospodarki,
w ktorych podatek od dochodu z tytuu odsetek wynosi 25%. W gospodarce
A nie ma inflacji i zarowno nominalna, jak i realna stopa procentowa wynosza
po 4%. W tym przypadku podatek od dochodu z tytuu odsetek rowny 25%
zmniejsza realna wartosc dochodu z 4% do 3%. W gospodarce B realna stopa
procentowa takze wynosi 4%, lecz stopa inflacji jest tutaj rowna 8%. Na skutek
efektu Fishera nominalna stopa procentowa wynosi 12%. Poniewaz podatek
dochodowy jest naliczany od caej kwoty zarobionych odsetek i panstwo w formie podatku zabiera 25% tej kwoty, nominalna stopa procentowa po opodatkowaniu wynosi jedynie 9%, a realna stopa procentowa po opodatkowaniu jest
rowna tylko 1%. W tym przypadku podatek od dochodu osiaganego z tytuu
odsetek rowny 25% zmniejsza realna stope procentowa z 4% do 1%. Poniewaz
TABLICA 8.1
Wpyw inflacji na ciar opodatkowania oszczdnoci

Kiedy nie ma inflacji, podatek od dochodu osiaganego z tytuu odsetek rowny 25% powoduje
zmniejszenie realnej stopy procentowej z 4% do 3%. Kiedy inflacja wynosi 8%, podatek rowny 25%
powoduje zmniejszenie realnej stopy procentowej z 4% do 1%.
Wyszczegolnienie
Gospodarka A Gospodarka B
(stabilne ceny)
(inflacja)
Realna stopa procentowa
Stopa inflacji
Nominalna stopa procentowa (realna stopa procentowa + stopa

inflacji)
12
Obnizenie odsetek spowodowane naozeniem podatku w wysokosci 25% (0,25 nominalna stopa procentowa)
Nominalna stopa procentowa po opodatkowaniu (0,75 nominalna stopa procentowa)
Realna stopa procentowa po opodatkowaniu (nominalna stopa

procentowa po opodatkowaniu stopa inflacji)
U w a g a: Wszystkie wartosci podano w %.
235
skonnosc do oszczedzania zalezy od wysokosci realnej stopy procentowej

po opodatkowaniu, oszczedzanie jest mniej atrakcyjne w gospodarce, w ktorej
wystepuje inflacja (gospodarka B), niz w gospodarce bez inflacji (gospodarka A).
Opodatkowanie nominalnych zyskow kapitaowych oraz dochodow nominalnych z tytuu odsetek to dwa przykady oddziaywania na siebie systemu
podatkowego i inflacji. Jest wiele podobnych przypadkow. Wywoane inflacja
zmiany wysokosci podatkow powoduja, ze zwykle wzrost tempa inflacji zniecheca ludzi do oszczedzania. Przypomnijmy, ze w gospodarce oszczednosci
stanowia zrodo finansowania inwestycji, ktore z kolei w dugim okresie sa
motorem wzrostu gospodarczego. Kiedy inflacja zwieksza zatem ciezar opodatkowania oszczednosci, dochodzi do spadku dugookresowej stopy wzrostu
gospodarczego. Wsrod ekonomistow nie ma jednak zgody co do siy tego efektu.
Innym, niz zahamowanie inflacji, rozwiazaniem tego problemu jest indeksacja systemu podatkowego, czyli dostosowawcza zmiana prawa podatkowego,
kompensujaca skutki inflacji. Na przykad, w przypadku zyskow kapitaowych
mozna zmienic kwote wolna od opodatkowania, stosujac odpowiedni wskaznik
cen, tak, aby opodatkowaniu podlega jedynie realny zysk. Natomiast w przypadku dochodow z odsetek panstwo mogoby opodatkowac jedynie ich realna
wartosc, nie biorac pod uwage tej czesci odsetek, ktora stanowi rekompensate
inflacji.
W idealnym swiecie prawo podatkowe byoby skonstruowane w taki
sposob, ze inflacja nie miaaby wpywu na realne zobowiazania podatkowe
zadnego z podatnikow. Jednak w realnym swiecie, w ktorym zyjemy, prawo
podatkowe bardzo rozni sie od ideau. Zapewne byaby pozadana doskonalsza
indeksacja, jednak jej skutkiem okazaoby sie jeszcze wieksze skomplikowanie
systemu podatkowego, ktory i tak przez wielu juz jest uwazany za zbyt zawiy.
Zamieszanie i niewygoda
Wyobraz sobie, ze przeprowadzilismy sondaz, w ktorym zadalismy nastepujace
pytanie: W tym roku 1 metr rowna sie 100 centymetrom. Jak sadzisz, ile
centymetrow powinien mierzyc 1 metr w nastepnym roku?. Zaozmy, ze ludzie
potraktowaliby nasze pytanie powaznie. Odpowiedzieliby wtedy na pewno, ze
dugosc 1 metra nie powinna sie zmienic i nadal powinna wynosic 100 centymetrow. Jakakolwiek zmiana dugosci metra po prostu niepotrzebnie skomplikowaaby nam zycie.
Co wspolnego ma ta historia z inflacja? Zauwaz, ze w pieniadzu, ktory
stanowi jednostke rozliczeniowa w gospodarce, wyrazamy ceny i rejestrujemy
zobowiazania. Innymi sowy, pieniadz stanowi miare, ktora mierzymy transakcje gospodarcze. Zadanie banku centralnego przypomina troche zadanie urzedu
miar i wag, ktory zapewnienia wiarygodnosc powszechnie stosowanych jedno-
236
stek miary. Kiedy bank centralny zwieksza podaz pieniadza, powodujac inflacje,
tym samym zmniejsza realna wartosc jednostki rozliczeniowej.
Trudno jest ustalic wielkosc kosztow zamieszania i niewygody, spowodowanych inflacja. Przed chwila pokazywalismy, jak w warunkach inflacji system
podatkowy mylnie mierzy realne dochody. Podobnie, kiedy ceny rosna, ksiegowi myla sie, obliczajac dochody przedsiebiorstw. Poniewaz inflacja sprawia,
ze realna wartosc pieniadza zmienia sie wraz z upywem czasu, obliczenie zysku
przedsiebiorstwa, czyli roznicy pomiedzy utargiem a kosztami firmy, jest
trudniejsze w gospodarce, w ktorej istnieje inflacja. W efekcie inflacja utrudnia
inwestorom rozroznienie lepszych i gorszych przedsiebiorstw, co z kolei zakoca
dziaanie rynkow finansowych i efektywne rozdysponowanie oszczednosci
gospodarki miedzy alternatywne rodzaje inwestycji.
Dodatkowy koszt nieoczekiwanej inflacji:

arbitralna redystrybucja dochodw
Omowione do tej pory koszty inflacji wystepuja nawet wtedy, kiedy inflacja
jest stabilna i przewidywalna. Jednak kiedy wzrost cen jest nieoczekiwany,
pojawia sie dodatkowy koszt inflacji. Nieoczekiwana inflacja powoduje taka
redystrybucje dochodow w spoeczenstwie, ktorej wynik nie zalezy od zasug
i potrzeb ludzi. Przyczyna jest to, ze wiekszosc kredytow jest wyrazona
w jednostce rozliczeniowej, jaka jest pieniadz.
Rozwazmy pewien przykad. Przypuscmy, ze Sam zaciaga kredyt na studia
w banku w wysokosci 20 000 euro przy stopie procentowej 7%. Chopak bedzie
musia spacic ten kredyt za 10 lat. Dziaanie procentu skadanego sprawi, ze za
10 lat przy stopie procentowej 7% Sam bedzie winny bankowi 40 000 euro.
Realna wartosc tego kredytu bedzie zalezaa od tempa inflacji w nadchodzacym
dziesiecioleciu. Jesli dojdzie do hiperinflacji, chopak bedzie szczesciarzem.
Pace i ceny wzrosna wtedy tak bardzo, ze siegnawszy po drobne do kieszeni,
Sam bedzie w stanie spacic zaduzenie w wysokosci 40 000 euro. Jesli
natomiast w gospodarce wystapi geboka deflacja, pace i ceny spadna, a dug
w wysokosci 40 000 euro okaze sie dla chopaka duzo wiekszym ciezarem, niz
sadzi.
Ten przykad pokazuje, ze nieoczekiwane zmiany cen powoduja redystrybucje dochodu miedzy duznikami i wierzycielami. Hiperinflacja jest korzystna
dla Sama i niekorzystna dla banku, poniewaz wzrost cen zmniejsza realna
wartosc dugu, a chopak moze spacic kredyt w euro o wartosci nizszej, niz sie
spodziewa. Z kolei deflacja jest korzystna dla banku i niekorzystna dla Sama,
poniewaz powoduje ona wzrost realnej wartosci dugu. W tym przypadku
chopak musi spacic kredyt w euro o wartosci wyzszej, niz sie spodziewa. Jesli
inflacja byaby zjawiskiem przewidywalnym, zarowno Sam, jak i bank byliby
w stanie uwzglednic jej wysokosc, ustalajac poziom nominalnej stopy procen-
237
towej. (Przypomnij sobie efekt Fishera.) Jesli natomiast inflacji nie da sie atwo
przewidziec, wtedy Sam i bank ponosza dodatkowe ryzyko, ktorego chetnie
unikneliby.
Badajac koszt nieoczekiwanej inflacji, nalezy koniecznie uwzglednic pewna dodatkowa okolicznosc. Otoz, kiedy przecietna stopa wzrostu cen jest
wysoka, inflacja jest bardzo zmienna i nieprzewidywalna. Najlepiej mozna to
zaobserwowac, przygladajac sie doswiadczeniom roznych krajow. Kraje o niskiej przecietnej stopie wzrostu cen, takie jak Niemcy w koncu XX w., zwykle
maja stabilna inflacje. Natomiast w krajach o wysokiej przecietnej stopie
wzrostu cen, np. w krajach Ameryki acinskiej, inflacja jest zwykle bardzo
zmienna. Nie sa znane przykady krajow o wysokiej i zarazem stabilnej inflacji.
Ten zwiazek wysokosci inflacji i zmiennosci inflacji sugeruje istnienie jeszcze
jednego kosztu inflacji. W panstwie, w ktorym polityka pieniezna powoduje
utrzymywanie sie wysokiej inflacji, spoeczenstwo bedzie ponosio nie tylko
koszty wysokiej, oczekiwanej inflacji, lecz takze bedzie narazone na arbitralna redystrybucje dochodu, spowodowana nieoczekiwana inflacja.
Cena lodw czekoladowych

Powrocmy teraz do rozwazan o wartosci porcji lodow czekoladowych z poczatku rozdziau. Jak porownac cene porcji lodow z lat trzydziestych XX w.
z cena, ktora musiabys zapacic dzisiaj? Przypomnijmy, ze za 1 funta w latach
trzydziestych bybys w stanie kupic 120 porcji lodow. Wczesniej badalismy,
w jaki sposob ekonomisci, obliczajac procentowa zmiane wskaznika cen konsumenta, deflatora PKB lub innego wskaznika ogolnego poziomu cen, mierza
stope inflacji. Wskazniki te pokazuja, ze w ostatnich 70 latach ceny w Wielkiej
Brytanii wzrastay przecietnie w tempie 5% rocznie. acznie oznacza to okoo
trzydziestokrotny wzrost poziomu cen w caym tym okresie. Wartosc 1 funta
z lat trzydziestych odpowiada zatem wartosci okoo 30 dzisiejszych funtow.
Posugujac sie prosta arytmetyka, mozemy atwo obliczyc, ze cena porcji lodow
czekoladowych Lyons Maid z lat trzydziestych wynosi okoo 25 dzisiejszych
pensow. Skoro tak, to cena detaliczna lodow czekoladowych Chunky, ktora
dzis jest rowna okoo 60 pensow, wskazuje na znaczny wzrost realnej ceny
lodow w polewie czekoladowej, nawet jesli przyjmiemy, ze jakosc produktu
wzrosa. Byc moze dzis ludzie rzeczywiscie bardziej lubia lody czekoladowe.
STUDIUM PRZYPADKU
Czarnoksinik z Krainy Oz i debata na temat swobodnego bicia srebrnych monet
Film Czarnoksieznik z krainy Oz, nakrecony na podstawie amerykanskiej ksiazki

dla dzieci z 1900 r., w Europie jest mniej popularny niz w Ameryce Ponocnej.
238
Byc moze jednak kiedys go obejrzaes. Zarowno film, jak i ksiazka opowiadaja
historie dziewczynki o imieniu Dorothy, ktora zagubia sie w obcej krainie,
daleko od domu. Jesli widziaes ten film, czytaj dalej. Jesli nie, powinienes
mozliwie jak najszybciej udac sie do najblizszej wypozyczalni DVD i obejrzec
go, poniewaz historia ta stanowi interesujaca alegorie polityki pienieznej
w Stanach Zjednoczonych u schyku XIX w.
W latach 18801896 poziom cen w gospodarce USA obnizy sie o 23%.
Poniewaz spadek ten nie by oczekiwany, spowodowa znaczna redystrybucje
dochodow. Wiekszosc rolnikow w zachodniej czesci kraju bya zaduzona. Ich
wierzycielami byy banki ze wschodniej czesci Stanow Zjednoczonych. Kiedy
ceny spady, realna wartosc kredytow zaciagnietych przez rolnikow wzrosa, co
doprowadzio do wzbogacenia sie bankow kosztem duznikow.
Zdaniem owczesnych populistycznych politykow problem mozna by rozwiazac, wprowadzajac swobode bicia srebrnych monet. W okresie, o ktorym
mowa, w Stanach Zjednoczonych obowiazywa system waluty zotej, ktory
polega na tym, ze kazdy wyemitowany dolar musia miec pokrycie w zocie
posiadanym przez rzad amerykanski. Ilosc zota wyznaczaa wielkosc podazy
pieniadza, a przez to poziom cen. Zwolennicy swobodnego bicia srebrnych
monet chcieli, aby funkcje pieniadza mogo penic zarowno zoto, jak i srebro.
Skutkiem byoby zwiekszenie sie podazy pieniadza, wzrost poziomu cen
i zmniejszenie sie realnego zaduzenia rolnikow.
Debata o wykorzystaniu srebra do bicia monet bya bardzo zacieka i miaa
wielkie znaczenie w amerykanskiej polityce w latach dziewiecdziesiatych
XIX w. Wyborczy slogan populistow gosi: Nasza hipoteka jest obciazona,
wiec nie licz na nasze gosy. Jednym z gownych zwolennikow uwolnienia
srebra by William Jennings Bryan, kandydat demokratow na prezydenta
w 1896 r. Do historii przeszed on m.in. dzieki mowie wygoszonej podczas
kongresu demokratow, na ktorym zosta nominowany na kandydata na prezydenta (Nie wciskajcie na czoo ludzi pracy tej korony cierniowej. Nie
krzyzujcie ludzkosci na zotym krzyzu.) (W nastepnych latach bardzo rzadko
zdarzao sie, aby politycy tak poetycznie wypowiadali sie o sposobach prowadzenia polityki pienieznej.) Jednak Bryan przegra wybory z Williamem
McKinleyem z Partii Republikanow, a Stany Zjednoczone zachoway system
waluty zotej.
Autor Czarnoksieznika z krainy Oz, L. Frank Baum, by z zawodu dziennikarzem. Przygotowujac sie do pisania ksiazki dla dzieci, jej postaciami
postanowi uczynic bohaterow gownej batalii politycznej tego okresu. Chociaz
wspoczesni krytycy bajki roznia sie nieco co do interpretacji kazdej z postaci,
nie ma zadnych watpliwosci, ze caa historia opisuje debate na temat polityki
pienieznej. Oto klucz do tego opowiadania, zaprezentowany przez historyka
gospodarczego, Hugh Rockoffa, w sierpniowym wydaniu Journal of Political
Economy z 1990 r.
239
DOROTHY: Tradycyjne amerykanskie wartosci.

PIES TOTO: Partia Zwolennikow Prohibicji, zwana takze Partia Niepijacych
(Teetotalers).
STRACH NA WRO BLE: Rolnicy.
BLASZANY DRWAL: Robotnicy.
TCHO RZLIWY LEW: William Jennings Bryan.
SKRZYDLATE MAPY: obywatele Wschodniego Wybrzeza.
ZA WIEDZ MA ZE WSCHODU: Grover Cleveland.
ZA WIEDZ MA Z ZACHODU: William McKinley.
CZARNOKSIEZ NIK: Marcus Alonzo Hanna, przewodniczacy Partii Republikanow.
OZ: Skrot od uncji zota.
O TA CEGLANA S CIEZ KA: System waluty zotej.
Z
Pod koniec bajki Dorothy odnajduje droge do domu, lecz nie dzieki zotej ceglanej sciezce. Po zakonczeniu dugiej i niebezpiecznej podrozy dziewczynka uswiadamia sobie, ze czarnoksieznik nie jest w stanie pomoc ani jej,
ani jej przyjacioom. Ostatecznie Dorothy odkrywa magiczna moc swoich
srebrnych pantofelkow. (Kiedy w 1939 r. pracowano nad ekranizacja ksiazki,
srebrne pantofelki dziewczynki zamieniono na pantofelki rubinowe. Filmowcy
z Hollywood chcieli popisac sie nowa technologia technicolor i nie byli
zainteresowani opowiadaniem historii na temat polityki pienieznej z XIX w.)
Chociaz populisci przegrali debate na temat swobody bicia srebrnych
monet, ostatecznie doszo jednak do zagodzenia polityki pienieznej oraz
inflacji, na ktorych tak bardzo im zalezao. W 1898 r. odkryto zoto w poblizu
rzeki Klondike w kanadyjskim Jukonie. Coraz wieksza ilosc kruszca mozna byo
takze odnalezc w kopalniach w Afryce Poudniowej. W efekcie w Stanach
Zjednoczonych i innych krajach, w ktorych obowiazywa system waluty zotej,
zaczey rosnac podaz pieniadza i ceny. W ciagu 15 lat ceny w USA powrociy do
poziomu z lat osiemdziesiatych XIX w., co uatwio rolnikom spate dugow.
Szybki sprawdzian
Wymie i opisz sze kosztw inflacji.
Podsumowanie
W tym rozdziale omowilismy przyczyny i koszty inflacji. Gowna przyczyna
inflacji jest wzrost ilosci pieniadza w gospodarce. Kiedy bank centralny emituje
duze ilosci pieniadza, jego wartosc szybko spada. Chcac zapewnic stabilny
poziom cen, bank ten powinien zachowac scisa kontrole podazy pieniadza.
240
Do kosztow inflacji naleza m.in.: koszt zdzieranych zelowek, koszt zmienianych jadospisow, zmieniajace sie ceny wzgledne, niezamierzone zmiany
wielkosci zobowiazan podatkowych, zamieszanie i niewygoda, a takze niczym
nieuzsadnione zmiany struktury dochodow. Czy te koszty, traktowane acznie,
sa duze, czy mae? Wszyscy ekonomisci sa zgodni co do tego, ze w trakcie
hiperinflacji staja sie one ogromne. Natomiast ocena ich rozmiarow w przypadku umiarkowanej inflacji, kiedy ceny wzrastaja o mniej niz 10% rocznie,
bywa przedmiotem sporow.
Chociaz w tym rozdziale przedstawiono wiele najwazniejszych wnioskow
dotyczacych inflacji, temat pozostaje niewyczerpany. Zgodnie z ilosciowa teoria
pieniadza, kiedy bank centralny ogranicza tempo wzrostu podazy pieniadza,
ceny rosna wolniej. Jednak, podczas fazy przejsciowej do stanu nizszej inflacji,
zmiana polityki pienieznej powoduje spadek produkcji oraz zatrudnienia. Oznacza to, ze mimo neutralnosci polityki pienieznej w dugim okresie, w krotkim
okresie wywiera ona geboki wpyw na zmienne realne. W dalszej czesci ksiazki,
w celu lepszego zrozumienia przyczyn i kosztow inflacji, bedziemy analizowac
powody tej nieneutralnosci polityki pienieznej w krotkim okresie.
Streszczenie
Rownowaga podazy i popytu na pieniadz nastepuje w wyniku dostosowawczych zmian ogolnego poziom cen w gospodarce. Skutkiem zwiekszenia
podazy pieniadza przez bank centralny jest wzrost poziomu cen. Stay wzrost
ilosci pieniadza prowadzi do nieustannej inflacji.
Zgodnie z zasada neutralnosci pieniadza zmiany podazy pieniadza maja
wpyw na zmienne nominalne, lecz nie wpywaja na zmienne realne.
Wiekszosc ekonomistow uwaza, ze neutralnosc pieniadza w przyblizeniu
dobrze opisuje zachowanie gospodarki w dugim okresie.
Panstwo moze finansowac czesc swych wydatkow, po prostu drukujac
pieniadz. Konsekwencja silnego uzaleznienia panstwa od podatku inflacyjnego jest hiperinflacja.
Jednym z wnioskow wynikajacych z zasady neutralnosci pieniadza jest efekt
Fishera, zgodnie z ktorym, kiedy rosnie stopa inflacji, nominalna stopa
procentowa wzrasta o taka sama wielkosc, wiec poziom realnej stopy
procentowej sie nie zmienia.
Wielu ludzi uwaza, ze inflacja zubaza ich, poniewaz powoduje wzrost
kosztow kupowanych przez nich dobr i usug. Rozumowanie to jest jednak
bedne, poniewaz inflacja jest takze przyczyna wzrostu dochodow nominalnych.
Ekonomisci wyrozniaja szesc kosztow inflacji: koszt zdzieranych zelowek,
spowodowany trzymaniem mniejszych zasobow pieniadza; koszt zmienianych jadospisow, spowodowany czestszymi zmianami cen; zmieniajace sie
ceny wzgledne; niezamierzone zmiany wielkosci zobowiazan podatkowych,
spowodowane niedokonaniem indeksacji systemu podatkowego; zamieszanie
241
i niewygoda, spowodowane zmianami wartosci jednostki rozrachunkowej;

arbitralna redystrybucja dochodow duznikow i wierzycieli. W czasie hiperinflacji wiele z tych kosztow osiaga znacza wielkosc, jednak w przypadku
umiarkowanej inflacji ich rozmiary sa przedmiotem sporow.
Ilosciowa teoria pieniadza, s. 218

Zmienne nominalne, s. 220
Zmienne realne, s. 220
Klasyczna dychotomia, s. 221
Neutralnosc pieniadza, s. 222
Szybkosc obiegu pieniadza, s. 223
Rownanie ilosciowe, s. 223

Podatek inflacyjny, s. 226
Efekt Fishera, s. 229
Koszt zdzieranych zelowek, s. 231
Koszt zmienianych
jadospisow, s. 232
1. Wyjasnij, jak wzrost poziomu cen wpywa na realna wartosc pieniadza.

2. Jakie skutki spowoduje wzrost podazy pieniadza zgodnie z ilosciowa teoria
pieniadza?
3. Wyjasnij, na czym polega roznica miedzy zmiennymi nominalnymi i zmiennymi realnymi oraz podaj po dwa przykady takich zmiennych. Na ktore
z tych zmiennych wywieraja wpyw zmiany podazy pieniadza zgodnie
z zasada neutralnosci pieniadza?
4. W jakim sensie inflacja przypomina podatek? Dlaczego traktowanie inflacji
jako podatku pomaga wyjasnic hiperinflacje?
5. Jak, zgodnie z efektem Fishera, wzrost tempa inflacji wpywa na realna
i nominalna stope procentowa?
6. Jakie koszty powoduje inflacja? Jak sadzisz, ktore z nich sa najwazniejsze dla
Twojej gospodarki?
7. Kto, duznicy, czy wierzyciele, zyskuja, kiedy rzeczywista inflacja okazuje
sie nizsza od inflacji oczekiwanej? Odpowiedz wyjasnij.
Zadania
1. Przypuscmy, ze w tym roku podaz pieniadza wynosi 500 mld euro, nominalny PKB 10 bln euro, a realny PKB 5 bln euro.
a. Oblicz poziom cen. Ile wynosi szybkosc obiegu pieniadza?
b. Przypuscmy, ze szybkosc obiegu pieniadza jest staa, a produkcja dobr
i usug w tej gospodarce wzrasta o 5% rocznie. Jak zmienia sie nominalny
PKB i poziom cen w nastepnym roku, jesli bank centralny utrzyma podaz
pieniadza na niezmienionym poziomie?
c. Ile w nastepnym roku powinna wyniesc podaz pieniadza ustalana przez
bank centralny, aby poziom cen sie nie zmieni?
d. Ile w nastepnym roku powinna wyniesc podaz pieniadza ustalana przez
bank centralny, aby inflacja wyniosa 10% rocznie?
242
2. Przypuscmy, ze zmiany prawa bankowego spowodoway zwiekszenie dostepnosci kart kredytowych, wiec ludzie moga trzymac mniej gotowki.
a. Jak wpynie to na popyt na pieniadz?
b. Co sie stanie z poziomem cen, jesli bank centralny nie zareaguje na to
zdarzenie?
c. Co powinien zrobic bank centralny, aby poziom cen sie nie zmieni?
3. Czesto sugeruje sie, ze bank centralny powinien dazyc do osiagniecia zerowej
inflacji. Zaozmy, ze szybkosc obiegu pieniadza jest staa. Czy sprowadzenie
inflacji do zera wymaga ustalenia tempa wzrostu podazy pieniadza na
poziomie 0%? Jesli tak, wyjasnij dlaczego. Jesli nie, wyjasnij, ile powinna
wynosic stopa wzrostu podazy pieniadza.
4. Ekonomista John Maynard Keynes napisa: Mowi sie, ze Lenin stwierdzi
kiedys, iz najlepszym sposobem zniszczenia systemu kapitalistycznego jest
zepsucie pieniadza. Dzieki inflacji panstwo moze potajemnie i niepostrzezenie konfiskowac znaczna czesc dochodow swoich obywateli. Uzasadnij
stwierdzenie Lenina.
5. Przypuscmy, ze w pewnej gospodarce gwatownie wzrasta stopa inflacji. Co
sie stanie z wielkoscia podatku inflacyjnego, ktory obciaza osoby trzymajace
zasoby pieniadza? Dlaczego wascicieli pieniedzy trzymanych na kontach
oszczednosciowych nie obchodza zmiany podatku inflacyjnego? Czy potrafisz wskazac sytuacje, w ktorej posiadacze kont oszczednosciowych
ponosza straty na skutek wzrostu tempa inflacji?
6. Hiperinflacja jest zjawiskiem niezwykle rzadkim w krajach, w ktorych bank
centralny nie podlega rzadowi. Jak myslisz, jakie sa tego powody?
7. Rozwazmy efekty inflacji w gospodarce skadajacej sie z dwoch osob: Toto
rolnika uprawiajacego fasole, i Dorothy rolnika uprawiajacego ryz.
Toto i Dorothy zawsze konsumuja tyle samo ryzu i fasoli. W 2003 r. cena
fasoli wynosia 1 euro, a cena ryzu 3 euro.
a. Zaozmy, ze w 2004 r. cena fasoli wyniosa 2 euro, a cena ryzu 6 euro.
Ile wyniosa inflacja? Czy Toto powodzio sie lepiej, gorzej, czy tez jego
sytuacja nie zmienia sie na skutek zmian poziomu cen? Co natomiast
powiesz o sytuacji Dorothy?
b. Teraz zaozmy, ze w 2004 r. cena fasoli wyniosa 2 euro, a cena ryzu
4 euro. Ile wyniosa inflacja? Czy Toto powodzio sie lepiej, gorzej,
czy tez jego sytuacja nie zmienia sie na skutek zmian poziomu cen? Co
natomiast powiesz o sytuacji Dorothy?
c. Na koniec zaozmy, ze w 2004 r. cena fasoli wyniosa 2 euro, a cena ryzu
1,50 euro. Ile wyniosa inflacja? Czy Toto powodzio sie lepiej, gorzej,
czy tez jego sytuacja nie zmienia sie na skutek zmian poziomu cen? Co
natomiast powiesz o sytuacji Dorothy?
d. Czy dla Toto i Dorothy wieksze znaczenie ma ogolna stopa inflacji, czy
wzgledna cena ryzu i fasoli?
243
8. Zaoz, ze stopa opodatkowania wynosi 40%. Oblicz realna stope procentowa

przed opodatkowaniem i realna stope procentowa po opodatkowaniu w kazdej z ponizszych sytuacji.
a. Nominalna stopa procentowa i stopa inflacji wynosza, odpowiednio,
10% i 5%.
b. Nominalna stopa procentowa i stopa inflacji wynosza, odpowiednio,
6% i 2%.
c. Nominalna stopa procentowa i stopa inflacji wynosza, odpowiednio,
4% i 1%.
9. Na czym polega koszt zdzieranych zelowek, ponoszony przez Ciebie, kiedy
idziesz do banku? Jak mogbys zmierzyc ten koszt w euro? Jak sadzisz, jak
rozni sie Twoj koszt od kosztu zdzieranych zelowek, ponoszonego przez
rektora Twojego uniwersytetu lub dyrektora Twojej szkoy?
10. Wymien trzy funkcje pieniadza w gospodarce. W jaki sposob inflacja
wpywa na penienie kazdej z tych funkcji przez pieniadz?
11. Zaozmy, ze ludzie spodziewaja sie, ze ceny wzrosna o 3%, ale okazuje sie,
ze tempo inflacji wynioso 5%. Czy nastepujace podmioty zyskuja,
czy traca na skutek takiej nieoczekiwanie wysokiej inflacji? Odpowiedz
wyjasnij.
a. Panstwo.
b. Wasciciel mieszkania, ktory spaca kredyt hipoteczny o staym oprocentowaniu.
c. Zrzeszony w zwiazku zawodowym robotnik, ktory pracuje na podstawie
umowy zawartej przed rokiem.
d. Emeryt, ktory zainwestowa swoje oszczednosci w obligacje panstwowe.
12. Wyjasnij nature takiej szkody spowodowanej nieoczekiwana inflacja, ktora
nie wystepuje wowczas, gdy inflacja jest oczekiwana. Nastepnie wyjasnij
nature takiej szkody spowodowanej inflacja, ktora wystepuje zarowno
wowczas, gdy inflacja jest oczekiwana, jak i wtedy, kiedy inflacja jest
nieoczekiwana.
13. Wyjasnij, ktore z ponizszych twierdzen sa prawdziwe, faszywe, a ktorych
prawdziwosci nie da sie ustalic.
a. Inflacja szkodzi pozyczkobiorcom i sprzyja pozyczkodawcom, poniewaz pozyczkobiorcy sa zmuszeni do pacenia wyzszych odsetek.
b. Jesli ceny zmieniaja sie tak, ze w efekcie ogolny poziom cen nie ulega
zmianie, wtedy nikt nie zyskuje ani nie traci.
c. Inflacja nie zmniejsza zdolnosci nabywczej wiekszosci pracownikow.

CZ IV
MAKROEKONOMIA
GOSPODARKI
OTWARTEJ
ROZDZIA 9
MAKROEKONOMIA
GOSPODARKI OTWARTEJ:
PODSTAWOWE POJCIA
iedy bedziesz kupowac owoce w supermarkecie, mozliwe, ze staniesz

przed wyborem miedzy owocami krajowymi np. jabkami a zagranicznymi, takimi jak mango czy banany. Kiedy nastepnym razem wezmiesz
urlop, byc moze rozwazysz spedzenie go w jednej z kulturalnych stolic Europy
lub wyjazd do Disney World na Florydzie. Kiedy zaczniesz oszczedzac na emeryture, moze bedziesz wybierac miedzy funduszem powierniczym, ktory kupuje
gownie akcje przedsiebiorstw krajowych, a funduszem kupujacym akcje firm
amerykanskich lub japonskich. We wszystkich tych przypadkach masz do czynienia nie tylko z gospodarka kraju, w ktorym zyjesz, lecz takze z gospodarkami
innych krajow.
Wolny handel przynosi oczywiste korzysci: umozliwia ludziom wytwarzanie tego, co potrafia produkowac najlepiej, i konsumowanie bardzo wielu dobr
i usug produkowanych na caym swiecie. Zgodnie z jedna z dziesieciu gownych
zasad ekonomii z rozdziau 1 handel moze byc opacalny dla wszystkich. Jak sie
przekonalismy w rozdziale 3 w Mikroekonomii, wymiana miedzynarodowa
moze podniesc poziom zycia we wszystkich krajach, poniewaz kazdemu z nich
pozwala sie specjalizowac w produkcji tych dobr i usug, w ktorych ma on
przewage komparatywna.
Do tej pory w naszym wykadzie makroekonomii w duzym stopniu ignorowalismy zwiazki naszej gospodarki z innymi gospodarkami swiata. W przypadku wiekszosci problemow makroekonomicznych sa one mao istotne. Na
przykad, w rozdziale 6, dyskutujac o naturalnej stopie bezrobocia, lub w rozdziale 8, szukajac przyczyn inflacji, moglismy bez szkody pominac efekty
handlu miedzynarodowego. W istocie, chcac uproscic analize, Gospodarka zamknieta
gospodarka, ktora
makroekonomisci czesto zakadaja, ze gospodarka jest gospodar- tonietaka
utrzymuje kontakow
ka zamknieta (closed economy), czyli taka, ktora nie utrzymuje z innymi gospodarkami.
Gospodarka otwarta
kontaktow z innymi gospodarkami.
gospodarka,
Jednak niektore problemy makroekonomiczne dotycza gos- ktora toscistaka
le wspopracuje
podarki otwartej (open economy), czyli takiej, ktora scisle wspo- z innymi gospodarkami.
248
Makroekonomia gospodarki otwartej
dziaa z innymi gospodarkami. Ten i nastepny rozdzia stanowia wstep do

makroekonomii gospodarki otwartej. Rozpoczniemy od przedstawienia podstawowych zmiennych ekonomicznych, ktore opisuja powiazania gospodarki
otwartej z rynkami swiatowymi. Byc moze wzmianki na temat tych zmiennych
(eksportu, importu, bilansu handlowego i kursow walutowych) zauwazyes,
czytajac gazety lub ogladajac wieczorne wiadomosci. Naszym pierwszym zadaniem jest zrozumienie, co oznaczaja te informacje. W nastepnym rozdziale
przedstawimy model wyjasniajacy, od czego zalezy poziom tych zmiennych
i jak wpywaja na nie rozne dziaania politykow gospodarczych.
9.1
Midzynarodowe przepywy
dbr i kapitau
Gospodarka otwarta jest powiazana z innymi gospodarkami na dwa sposoby:
kupuje oraz sprzedaje dobra i usugi na swiatowych rynkach produktow i usug
oraz kupuje i sprzedaje aktywa kapitaowe, takie jak akcje i obligacje, na
swiatowych rynkach finansowych. W tej czesci rozdziau zbadamy te dwa
rodzaje transakcji oraz bliski zwiazek miedzy nimi.
Przepyw dbr i usug:

eksport, import i eksport netto
Jak po raz pierwszy zauwazylismy w rozdziale 3 w Mikroekonomii, mianem
eksportu (exports) okresla sie dobra i usugi produkowane w kraju
i sprzedawane za granica, a mianem importu (imports) dobra
i usugi produkowane za granica i sprzedawane w kraju. Kiedy
londynski Lloyd ubezpiecza budynek w Nowym Jorku, wasciciel
tej nieruchomosci paci mu skadke ubezpieczeniowa. Sprzedaz
usugi ubezpieczenia przez Lloyda stanowi eksport Wielkiej Brytanii oraz import Stanow Zjednoczonych. Kiedy Volvo, szwedzki producent
samochodow, produkuje samochod i sprzedaje go mieszkancowi Wielkiej
Brytanii, sprzedaz ta stanowi import Wielkiej Brytanii i eksport Szwecji.
Eksport netto (net exports) danego kraju to wartosc jego
Eksport netto
to wartosc eksportu
eksportu
pomniejszona o wartosc jego importu. Sprzedaz przez
danego kraju
usugi ubezpieczenia zwieksza eksport netto
pomniejszona o wartosc Lloyda za granice
jego importu.
Wielkiej
Brytanii,
zas sprzedaz samochodow volvo go zmniejsza.
Jest on rowniez
Poniewaz wartosc eksportu netto informuje o tym, czy dany kraj
nazywany bilansem
handlu zagranicznego.
jest per saldo sprzedawca, czy nabywca na swiatowych rynkach
Eksport stanowia
dobra i usugi,
produkowane w kraju
i sprzedawane za granica.
Import stanowia
dobra i usugi,
produkowane za granica
i sprzedawane w kraju.
Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe pojecia
249
dobr i usug, eksport netto jest rowniez nazywany bilansem

Bilans handlu
zagranicznego to wartosc
handlu zagranicznego (trade balance). Jesli eksport netto jest eksportu danego kraju
dodatni, eksport przewyzsza import, co oznacza, ze kraj sprzedaje pomniejszona o wartosc
jego importu.
za granice wiecej dobr i usug, niz kupuje ich od innych krajow.
Jest on rowniez
W takim przypadku mowi sie, ze kraj ma nadwyzke handlowa
nazywany eksportem
netto.
(trade surplus). Jesli eksport netto jest ujemny, eksport ma mniejNadwyzka handlowa
sza wartosc niz import, to oznacza, ze kraj sprzedaje za granice
to inaczej nadwyzka
mniej dobr i usug, niz kupuje ich od innych krajow. W takim eksportu nad importem.
Deficyt handlowy
przypadku mowi sie, ze kraj ma deficyt handlowy (trade deficit).
to inaczej nadwyzka
Jesli eksport netto wynosi zero, to eksport i import sa rowne, a kraj importu nad eksportem.
Zrownowazony
ma zrownowazony bilans handlowy (balanced trade).
bilans handlowy
W nastepnym rozdziale przedstawimy teorie, ktora wyjasnia

oznacza sytuacje,
w ktorej eksport
stan bilansu handlowego, jednak juz teraz atwo jest wymienic
jest rowny importowi.
czynniki mogace wpynac na: eksport, import i eksport netto. Oto
one.
Preferencje konsumentow dotyczace dobr krajowych i zagranicznych.

Ceny dobr w kraju i za granica.
Kursy walutowe, po ktorych mozna wymienic walute krajowa na waluty
obce.
Dochody konsumentow w kraju i za granica.
Koszt transportu dobr z kraju do kraju.
Polityka handlu zagranicznego prowadzona przez rzad.
Poniewaz czynniki te zmieniaja sie wraz z upywem czasu, zmienna jest

rowniez wielkosc handlu miedzynarodowego.
STUDIUM PRZYPADKU
Gospodarka wiatowa jest coraz bardziej otwarta
Byc moze najwieksza zmiana w gospodarce swiatowej w ostatnich 5 dekadach

jest wzrost znaczenia handlu i finansow miedzynarodowych. Te zmiane widzimy na rysunku 9.1, na ktorym przedstawiono wskaznik realnej wartosci wszystkich dobr i usug eksportowanych przez wszystkie kraje swiata, a takze wskaznik
swiatowego realnego PKB; w obu przypadkach rokiem bazowym jest 1950.
(Pokazujemy jedynie sume swiatowego eksportu, poniewaz eksport jednego
kraju musi byc importem innego kraju, zatem kiedy bierzemy pod uwage cay
swiat, cakowita wartosc eksportu musi byc rowna cakowitej wartosci importu.)
wiatowy realny PKB wzrasta w ciagu ostatnich okoo 50 lat w imponujaS
cym tempie: wskaznik realnej produkcji wzros ponadsiedmiokrotnie, ze 100
w 1950 r. do 720 w 2003 r. Oznacza to przecietny wzrost o okoo 3,8% rocznie.
250
Jednak wzrost handlu miedzynarodowego, mierzonego eksportem, zasuguje

na miano spektakularnego: wskaznik swiatowego eksportu wzros 232-krotnie w latach 19502003, co oznacza sredni wzrost o okoo 10,8% rocznie!
Ten szybki rozwoj handlu miedzynarodowego wynika m.in. z poprawy
warunkow transportu. W 1950 r. typowy statek handlowy przewozi mniej
niz 10 000 ton adunku; dzis wiele statkow moze zabrac ponad 100 000 ton.
Dugodystansowy odrzutowiec zosta wprowadzony do ruchu powietrznego
w 1958 r., a odrzutowiec szerokokadubowy w 1967 r., co znacznie obnizyo
koszty transportu. Z powodu tych zmian dobra, ktore kiedys musiay byc
produkowane lokalnie, obecnie sa przedmiotem wymiany miedzynarodowej. Na
przykad, kwiaty ciete sa dzis sprzedawane tysiace mil od miejsc, w ktorych
wieze owoce i warzywa, rosnace w Europie tylko latem,
zostay wyhodowane. S
obecnie Europejczycy moga konsumowac takze zima, poniewaz mozna je
przywiezc statkiem z krajow pokuli poudniowej.
Na rozwoj handlu miedzynarodowego wpyna takze postep w telekomunikacji, ktory pozwala przedsiebiorstwom atwiej kontaktowac sie z zamorskimi
klientami. Na przykad, pierwszy transatlantycki kabel telefoniczny poozono
dopiero w 1956 r. Jeszcze w 1966 r. technologia pozwalaa na prowadzenie
jednoczesnie zaledwie 138 rozmow miedzy Ameryka Ponocna i Europa. Dzis
satelity telekomunikacyjne umozliwiaja jednoczesne prowadzenie ponad miliona rozmow.
Postep technologiczny przyspieszy rozwoj handlu miedzynarodowego
takze dlatego, ze zmieni rodzaj dobr, jakie sa produkowane. Kiedy wielka czesc
swiatowej produkcji stanowiy ciezkie surowce i poprodukty (takie jak stal)
oraz towary atwo psujace sie (takie jak zywnosc), transport towarow by czesto
kosztowny, a czasami niemozliwy. Natomiast towary wytwarzane za pomoca
nowoczesnych technologii czesto sa lekkie i atwo jest je transportowac. Na
przykad elektroniczny sprzet gospodarstwa domowego wazy niewiele w stosunku do swojej wartosci, co sprawia, ze moze byc produkowany w jednym,
a sprzedawany w innym kraju.
Rowniez polityka handlowa, prowadzona na szczeblu krajowym i miedzynarodowym, istotnie przyczynia sie do wzrostu znaczenia handlu miedzynarodowego. Jak juz wspomnielismy wczesniej w tej ksiazce, ekonomisci od
dawna wierza w to, ze wolny handel miedzy krajami wszystkim przynosi
korzysci. Z czasem politycy na caym swiecie zaakceptowali te wnioski. Na
podstawie umow miedzynarodowych, takich jak Ukad Ogolny w sprawie Ce
i Handlu (General Agreement on Tariffs and Trade, GATT), stopniowo obnizano
ca, limity importowe i inne bariery utrudniajace handel. Rozwoj handlu
uwidoczniony na rysunku 9.1 to zjawisko aprobowane oraz wspierane przez
wiekszosc ekonomistow i politykow.
251
RYSUNEK 9.1
Gospodarka wiatowa jest coraz bardziej otwarta

Na rysunku widzimy wskaznik realnej wartosci wszystkich dobr i usug eksportowanych przez
wszystkie kraje swiata oraz wskaznik realnego swiatowego PKB w latach 19502000, przy czym
oba te indeksy przyjmuja wartosc 100 w 1950 r. Poniewaz cakowity eksport jest dobra miara
swiatowego handlu, widzimy, ze handel wzrasta szybko w ciagu ostatnich 50 lat. Ten wzrost by
wiadczy to o rosnacym
w rzeczywistosci trzykrotnie szybszy od wzrostu produkcji na swiecie. S
znaczeniu miedzynarodowego handlu i finansow w gospodarce swiatowej.
r o d o: World Trade Organization.

Z
Przepyw zasobw finansowych:

odpywy kapitaowe netto
Do tej pory przygladalismy sie formom dziaania mieszkancow krajow o gospodarce otwartej na swiatowych rynkach dobr i usug. Jednak zawieraja oni
rowniez transakcje na swiatowych rynkach finansowych. Mieszkaniec Wielkiej
Brytanii, ktory posiada 20 000 funtow, moze wykorzystac te pieniadze na zakup
samochodu marki BMW lub tez moze kupic za nie udziay w niemieckiej firmie
BMW. Pierwszej z tych transakcji odpowiada przepyw dobr, a drugiej przepyw kapitau.
252
Terminem odpywy kapitaowe netto (net capital outflow)

okresla sie zakupy zagranicznych aktywow dokonywane przez
mieszkancow danego kraju, pomniejszone o zakupy aktywow
krajowych dokonywane przez mieszkancow zagranicy. (Niekiedy,
w tym samym znaczeniu, uzywa sie nazwy inwestycje zagraniczne netto net foreign investment.) Kiedy mieszkaniec Wielkiej
Brytanii nabywa udziay w BMW, odpywy kapitaowe netto tego
kraju sie zwiekszaja. Kiedy mieszkaniec Japonii kupuje obligacje
wyemitowane przez rzad Wielkiej Brytanii, brytyjskie odpywy kapitaowe netto
maleja.
Przypomnijmy, ze przepyw kapitau za granice moze przybrac dwie formy.
Kiedy BP, brytyjskie przedsiebiorstwo z sektora naftowego, otwiera siec stacji
benzynowych w Rosji, stanowi to przykad bezposrednich inwestycji zagranicznych ( foreign direct investment). Kiedy zas obywatel brytyjski kupuje
akcje rosyjskiej firmy, jest to przykad portfelowych inwestycji zagranicznych
( foreign portfolio investment). W pierwszym przypadku brytyjski wasciciel
aktywnie zarzadza inwestycja, zas w drugim jego rola jest raczej bierna. W obu
przypadkach mieszkancy Wielkiej Brytanii kupuja aktywa w innym kraju,
a zatem oba zakupy zwiekszaja brytyjskie odpywy kapitaowe netto.
W nastepnym rozdziale przedstawimy teorie wyjasniajaca, od czego zalezy
wielkosc odpywow kapitaowych netto. W tym miejscu przyjrzymy sie pobieznie jedynie najwazniejszym sposrod zmiennych, ktore wywieraja na nie wpyw.
Oto te zmienne.
Odpywy kapitaowe
netto to zakupy
zagranicznych aktywow
dokonywane przez
mieszkancow danego
kraju, pomniejszone
o zakupy krajowych
aktywow dokonywane
przez mieszkancow
zagranicy.
Realna stopa oprocentowania aktywow zagranicznych.

Realna stopa oprocentowania aktywow krajowych.
Ocena gospodarczego i politycznego ryzyka posiadania aktywow zagranicznych.
Dziaania panstwa wpywajace na decyzje podmiotow zagranicznych o posiadaniu aktywow krajowych.
Na przykad, pomyslmy o niemieckich inwestorach, ktorzy rozwazaja

kupno meksykanskich lub niemieckich obligacji panstwowych. (Przypomnijmy,
ze w praktyce obligacja jest zobowiazaniem jej emitenta do spaty dugu
posiadaczowi tego papieru wartosciowego.) Przed podjeciem decyzji inwestorzy
ci porownuja realne stopy oprocentowania srodkow zainwestowanych w kazdy
z tych dwoch rodzajow obligacji. Im wyzsza jest realna stopa procentowa, tym
bardziej atrakcyjny jest papier wartosciowy. Dokonujac tego porownania, niemieccy inwestorzy musza jednak wziac pod uwage ryzyko tego, ze jeden
z rzadow moze nie spacic swoich zobowiazan, to znaczy nie wypacic w naleznym terminie odsetek lub wartosci nominalnej obligacji, a takze uwzglednic
wszelkie ograniczenia, jakie rzad meksykanski wprowadzi lub mogby wprowadzic w przyszosci w stosunku do inwestorow zagranicznych.
253
Rwno eksportu netto

i odpyww kapitaowych netto
Wiemy juz, ze gospodarka otwarta kooperuje z innymi krajami na dwa sposoby:
za posrednictwem swiatowych rynkow dobr i usug oraz za posrednictwem
swiatowych rynkow finansowych. Eksport netto oraz odpywy kapitaowe netto
informuja o rodzaju stanu nierownowagi istniejacej na tych rynkach. Eksport
netto odzwierciedla wielkosc roznicy miedzy eksportem a importem danego
kraju, natomiast odpywy kapitaowe netto informuja o wielkosci roznicy miedzy wielkoscia zagranicznych aktywow nabywanych przez mieszkancow danego kraju a wielkoscia krajowych aktywow nabywanych przez zagranice.
Wedug jednej z waznych zasad rachunkowosci w skali caej gospodarki te
dwa rodzaje nierownowagi musza sie kompensowac. Innymi sowy, odpywy
kapitaowe netto (net capital outflow, NCO) sa zawsze rowne eksportowi netto
(net exports, NX):
NCO = NX.
To rownanie jest zawsze prawdziwe, poniewaz kazda transakcja, ktora ma
wpyw na jego jedna strone musi rowniez zmieniac jego druga strone o taka
sama wartosc. Rownanie to jest tozsamoscia, czyli takim rownaniem, ktore jest
zawsze prawdziwe z powodu sposobu, w jaki sa definiowane i mierzone
wystepujace w nim zmienne.
Chcac zrozumiec, dlaczego ta rownowaznosc jest prawdziwa, rozwazmy
nastepujacy przykad. Zaozmy, ze BP sprzedaje paliwo lotnicze japonskim
liniom lotniczym. W ramach tej transakcji firma brytyjska (BP) przekazuje
firmie japonskiej paliwo lotnicze, a firma japonska wypaca firmie brytyjskiej
odpowiednia sume jenow. Zauwazmy, ze jednoczesnie miay miejsce dwa
zdarzenia: Wielka Brytania sprzedaa obcokrajowcom czesc swojej produkcji
(paliwo), co zwiekszyo brytyjski eksport netto. Poza tym kraj ten otrzyma
pewna ilosc aktywow zagranicznych (jenow), co spowodowao wzrost brytyjskich odpywow kapitaowych netto.
Chociaz BP najprawdopodobniej nie zatrzyma jenow, ktore zdobyo
dzieki tej sprzedazy, przy kazdej kolejnej transakcji rownosc eksportu netto
oraz odpywow kapitaowych netto bedzie zachowana. Firma moze np. wymienic jeny na funty brytyjskie w funduszu inwestycyjnym, ktory potrzebuje
jenow, aby nabyc akcje Sony Corporation, japonskiego producenta sprzetu
elektronicznego. W takim przypadku eksport netto paliwa lotniczego BP
jest rowny odpywowi kapitau netto z funduszu inwestujacego w akcje
Sony. Wynika stad, ze NCO oraz NX zwiekszaja sie o tyle samo.
Firma BP moze rowniez wymienic jeny na funty u innej brytyjskiej firmy,
ktora chce kupic komputery od Toshiby, japonskiego producenta komputerow.
W takim przypadku brytyjski import (komputerow) ma dokadnie te sama
wartosc co brytyjski eksport (paliwa lotniczego). Sprzedaz dokonana przez BP
254
oraz sprzedaz dokonana przez Toshibe per saldo nie wpywaja ani na brytyjski eksport netto, ani na odpywy kapitaowe netto. Innymi sowy, NCO
oraz NX pozostaja na takim samym poziomie jak przed dokonaniem tych
transakcji.
Rownosc eksportu netto i odpywow kapitaowych netto wynika z faktu, ze
kazda transakcja miedzynarodowa jest wymiana. Kiedy kraj sprzedawca przekazuje dobro lub usuge krajowi nabywcy, ten paci za nie jakims rodzajem
aktywow. Wartosc tych aktywow jest rowna wartosci sprzedanego dobra lub
usugi. Kiedy zsumujemy wszystko, wartosc netto dobr i usug sprzedanych
przez dany kraj (NX) musi byc rowna wartosci netto nabytych aktywow (NCO).
Miedzynarodowy przepyw dobr i usug oraz miedzynarodowy przepyw kapitau sa po prostu dwiema stronami tego samego medalu.
Oszczdnoci i inwestycje
oraz ich zwizek
z przepywami midzynarodowymi
Jak wiemy z poprzednich rozdziaow, oszczednosci i inwestycje kraju decyduja
o jego dugookresowym wzroscie gospodarczym. Zastanowmy sie wiec, jaki jest
zwiazek miedzy tymi zmiennymi a miedzynarodowymi przepywami dobr
i kapitau, mierzonymi za pomoca eksportu netto i odpywow kapitaowych
netto. Najatwiej bedzie sie posuzyc prosta matematyka.
Jak byc moze pamietasz, termin eksport netto pojawi sie w tej ksiazce przy
okazji dyskusji o czesciach, z ktorych skada sie produkt krajowy brutto. Produkt
krajowy brutto gospodarki (Y) skada sie z czterech czesci: konsumpcji (C),
inwestycji (I), wydatkow panstwa (G) oraz eksportu netto (NX). Zapiszmy to
nastepujaco:
Y = C + I + G + NX.
Cakowite wydatki na wytworzone w gospodarce dobra i usugi sa suma
wydatkow na konsumpcje, inwestycje, dobra i usugi nabywane przez panstwo
oraz eksport netto. Poniewaz kazdy funt lub euro tych wydatkow sa przeznaczane na jedna z tych czterech skadowych, powyzsze rownanie jest
tozsamoscia ksiegowa, czyli musi byc zawsze prawdziwe za sprawa sposobu
definiowania i mierzenia tych zmiennych.
Przypomnijmy, ze oszczednosci krajowe sa dochodem danego narodu,
pozostajacym po zapaceniu za biezaca konsumpcje i wydatki panstwa. Oszczednosci krajowe (S) sa rowne Y C G. Jesli uwzglednimy ten fakt, z powyzszego rownania wynika:
Y = C + I + G + NX,
S = I + NX.
255
Poniewaz eksport netto (NX) jest rowny odpywom kapitaowym netto

(NCO), mozemy zapisac to rownanie w ten oto sposob:
S = I + NCO,
czyli:
oszczednosci = inwestycje krajowe + odpywy kapitaowe netto.
Rownanie to pokazuje, ze oszczednosci danego narodu musza byc rowne
inwestycjom krajowym powiekszonym o odpywy kapitaowe netto. Innymi
sowy, kiedy obywatele brytyjscy odkadaja na przyszosc funt ze swoich
zarobkow, moze on zostac uzyty na sfinansowanie akumulacji kapitau krajowego lub zakup kapitau za granica.
Powyzsze rownanie powinno nam sie wydac znane. Kiedy we wczesniejszych rozdziaach analizowalismy role systemu finansowego, badalismy te
rownosc w szczegolnym przypadku gospodarki zamknietej. W gospodarce
zamknietej odpywy kapitaowe netto sa rowne zeru (NCO = 0), a zatem
oszczednosci sa rowne inwestycjom (S = I). Inaczej jest w gospodarce otwartej,
ktora swoimi oszczednosciami moze sfinansowac inwestycje krajowe lub
odpywy kapitaowe netto.
Znowu mozemy uznac system finansowy za element aczacy obie strony
rownosci. Na przykad przypuscmy, ze rodzina Smithow postanawia zaoszczedzic czesc swojego dochodu na starosc. Decyzja ta przyczynia sie do wzrostu
oszczednosci krajowych, czyli lewej strony rownania. Jesli Smithowie ulokuja
swoje oszczednosci w funduszu inwestycyjnym, ten moze przeznaczyc czesc
ich pieniedzy na zakup akcji emitowanych przez BP, ktore to przedsiebiorstwo
z kolei wykorzysta uzyskany przychod na budowe rafinerii ropy naftowej
w Aberdeen. Dodatkowo fundusz moze uzyc czesci depozytu tej rodziny na zakup akcji wyemitowanych przez Toyote, ktora przeznaczy zdobyte w ten sposob
srodki na budowe fabryki w Osace. Transakcje te pojawiaja sie po prawej stronie
rownania. Z punktu widzenia rachunkow narodowych Wielkiej Brytanii wydatek
BP na nowa rafinerie jest inwestycja krajowa, zas zakup akcji Toyoty przez
mieszkanca Zjednoczonego Krolestwa odpywem kapitaowym netto. Wszystkie oszczednosci w gospodarce brytyjskiej okazuja sie zatem albo inwestycjami
w gospodarce brytyjskiej, albo brytyjskimi odpywami kapitaowymi netto.
Wnioski
W tablicy 9.1 podsumowano wiele z koncepcji przedstawionych do tej pory
w tym rozdziale. Opisano w niej trzy mozliwe stany gospodarki otwartej: deficyt
bilansu handlowego, zrownowazony bilans handlowy i nadwyzke bilansu
handlowego.
Rozwazmy najpierw przypadek nadwyzki w handlu zagranicznym. Zgodnie
z definicja nadwyzka handlowa oznacza, ze wartosc eksportu przewyzsza war-
256
TABLICA 9.1
Midzynarodowe przepywy dbr i kapitau: podsumowanie

W tablicy pokazano trzy mozliwe stany gospodarki otwartej.
Deficyt handlowy
Zrownowazony
handel zagraniczny
Nadwyzka handlowa
Eksport : import
Eksport netto : 0
Eksport = import
Eksport netto = 0
Eksport 9 import
Eksport netto 9 0
Y: C + I + G
Oszczednosci : inwestycje
Y=C+I+G
Oszczednosci = inwestycje
Y9 C + I + G
Oszczednosci 9 inwestycje
Odpywy kapitaowe netto : 0
Odpywy kapitaowe netto = 0
Odpywy kapitaowe netto 9 0
tosc importu. Poniewaz eksport netto to inaczej eksport pomniejszony o import,

eksport netto (NX) jest wiekszy od zera. W efekcie dochod (Y = C + I + G + NX)
musi byc wiekszy niz wydatki krajowe (C + I + G)1. Jednak jesli Y jest wieksze
niz C + I + G, to Y C G musi byc wieksze niz I. Oszczednosci (S = Y C +
G) musza zatem przewyzszac inwestycje. Poniewaz kraj oszczedza wiecej, niz
inwestuje, musi wysyac czesc swoich oszczednosci za granice. Odpywy
kapitaowe netto musza wiec byc dodatnie.
Odwrotne rozumowanie dotyczy kraju z deficytem handlowym. Zgodnie
z definicja deficyt handlowy oznacza, ze wartosc eksportu jest mniejsza niz
wartosc importu. Poniewaz eksport netto to eksport pomniejszony o import,
eksport netto (NX) jest mniejszy od zera. Dochod (Y = C + I + G + NX) musi byc
zatem mniejszy niz wydatki krajowe (C + I + G). Jednak jesli Y jest mniejsze niz
C + I + G, to Y C G musi byc mniejsze niz I. Oszczednosci (S = Y C G)
musza byc mniejsze od inwestycji, a zatem odpywy kapitaowe netto musza byc
ujemne.
Kraj ze zrownowazonym handlem zagranicznym stanowi przypadek posredni. Eksport jest rowny importowi, wiec eksport netto jest rowny zeru.
Dochod rowna sie krajowym wydatkom, a oszczednosci rownaja sie inwestycjom. Odpywy kapitaowe netto wynosza zero.
STUDIUM PRZYPADKU
Czy deficyt handlowy USA stanowi jaki problem?
Byc moze syszaes, ze prasa nazywa Stany Zjednoczone najwiekszym duznikiem swiata. Kraj ten zasuzy sobie na to okreslenie, zapozyczajac sie
w ciagu ostatnich dwoch dekad na duza skale na swiatowych rynkach finan1
W oryginalnej wersji jezykowej tekstu pojawio sie bedne sformuowanie wydatki krajowe
(C = I + G) zamiast poprawnego wydatki krajowe (C + I + G) ( przyp. tum.).
257
sowych w celu sfinansowania swojego wielkiego deficytu handlowego. Co byo

tego przyczyna i czy to zjawisko powinno stanowic dla Amerykanow powod do
niepokoju?
Chcac odpowiedziec na te pytania, sprawdzmy, co mozna stwierdzic
o amerykanskiej gospodarce na podstawie znanych nam juz makroekonomicznych rownowaznosci rachunkowych. W czesci (a) rysunku 9.2 widzimy zmiany
oszczednosci krajowych i inwestycji krajowych jako odsetka amerykanskiego
PKB od 1960 r. W czesci (b) pokazano odpywy kapitaowe netto, czyli bilans
handlowy, takze wyrazone w formie odsetka PKB. Zauwazmy, ze zgodnie
z logika tych rownowaznosci odpywy kapitaowe netto sa zawsze rowne
oszczednosciom krajowym pomniejszonym o inwestycje krajowe.
Na rysunku widzimy gwatowna zmiane, do ktorej doszo na poczatku lat
osiemdziesiatych XX w. Przed 1980 r. oszczednosci krajowe i inwestycje krajowe miay w Stanach Zjednoczonych podobna wielkosc, wiec odpywy kapitaowe netto byy mae. Jednak po 1980 r. oszczednosci krajowe stay sie mniejsze
od inwestycji krajowych, a wartosc odpywow kapitaowych netto bya duza
liczba ujemna. Oznacza to, ze zagranica zaczea kupowac wiecej aktywow finansowych w Stanach Zjednoczonych niz ten kraj za granica. Ameryka sie zaduzaa.
Doswiadczenia historyczne pokazuja, ze zmiany wielkosci przepywow
kapitaowych niekiedy sa spowodowane zmiana wielkosci oszczednosci, a niekiedy zmiana wielkosci inwestycji. W latach 19801987 napyw kapitau do
Stanow Zjednoczonych wzros z 0,5% do 3,0% PKB, czyli o 2,5 punkta procentowego, z czego 2,1 punkta procentowego byo wynikiem zmniejszenia sie
oszczednosci. Zmniejszenie sie oszczednosci krajowych byo z kolei spowodowane spadkiem oszczednosci publicznych, czyli wzrostem deficytu budzetowego panstwa.
Inne przyczyny tumacza rozwoj sytuacji w nastepnym dziesiecioleciu.
W latach 19912000 napyw kapitau do Stanow Zjednoczonych wzros z 0,3%
do 3,7% PKB. Do tej zmiany o 3,3 punkta procentowego wcale nie przyczyni
sie spadek oszczednosci, w tym czasie bowiem oszczednosci rosy, a nie malay
(zamiast deficytu amerykanski budzet zacza wykazywac nadwyzke). Za to
inwestycje zwiekszyy sie z 13,4% do 17,9% PKB, poniewaz technologie
informatyczne rozwijay sie gwatownie i wiele przedsiebiorstw z zapaem
wdrazao te nowe rozwiazania. (Ten boom skonczy sie w 2001 r., kiedy recesja
w Stanach Zjednoczonych doprowadzia do zmniejszenia sie zarowno inwestycji, jak i oszczednosci; w jednym z kolejnych rozdziaow wrocimy do tego
krotkotrwaego zdarzenia.)
Czy te deficyty handlowe stanowia problem dla gospodarki USA? W celu
znalezienia odpowiedzi na to pytanie nalezy uwaznie przyjrzec sie amerykanskim oszczednosciom i inwestycjom.
Rozwazmy najpierw deficyt handlowy, ktorego przyczyna jest spadek
oszczednosci. Przykadem jest sytuacja w Stanach Zjednoczonych w latach
osiemdziesiatych XX w. Nizsze oszczednosci oznaczaja, ze Amerykanie od-
258
RYSUNEK 9.2
Oszczdnoci krajowe, inwestycje krajowe i odpywy kapitaowe netto USA

W czesci (a) rysunku pokazano oszczednosci krajowe i inwestycje krajowe USA jako odsetek PKB.
W czesci (b) w tej samej formie przedstawiono odpywy kapitaowe netto. Jak widac, po 1980 r.
amerykanskie oszczednosci krajowe zmalay. Ten spadek doprowadzi przede wszystkim do
zmniejszenia sie odpywow kapitaowych netto, nie zas do zmniejszenia sie inwestycji krajowych.
(a) oszczednosci krajowe i inwestycje krajowe (jako odsetek PKB)
(b) odpywy kapitaowe netto (jako odsetek PKB)
r o d o: US Department of Commerce.
Z
259
kadali mniej swoich dochodow na przyszosc. Jednak skoro juz wartosc

oszczednosci krajowych spada, nie ma powodu do ubolewania nad wynikajacym z tego deficytem. Jesli oszczednosci zmalayby, nie powodujac deficytu
handlowego, inwestycje w Stanach Zjednoczonych musiayby sie zmniejszyc.
Wpyneoby to niekorzystnie na tempo wzrostu zasobu kapitau, produktywnosci
pracy i pac realnych. Innymi sowy, jesli juz doszo do spadku amerykanskich
oszczednosci, lepiej jest, zeby w gospodarce USA inwestoway podmioty zagraniczne, niz zeby nie robi tego nikt.
Pomyslmy teraz o deficycie handlowym, wywoanym boomem inwestycyjnym. Przykadem jest sytuacja w Stanach Zjednoczonych w latach dziewiecdziesiatych XX w. W tym przypadku amerykanska gospodarka pozyczaa
z zagranicy, aby sfinansowac zakupy nowych dobr kapitaowych. Jesli ten
dodatkowy kapita zapewni wysoki zwrot w formie wiekszej produkcji dobr
i usug, gospodarka powinna dac sobie rade z narastajacym zaduzeniem. Jesli
jednak projekty inwestycyjne nie zapewniay oczekiwanej stopy zwrotu, dugi
byy mniej pozadane, przynajmniej wowczas, gdy ocenia sie je post factum.
Nie ma prostej i poprawnej odpowiedzi na pytanie zadane w tytule tego
studium przypadku. Podobnie jak jednostka, cay narod takze moze sie zaduzyc albo w ostrozny, albo w nieprzemyslany sposob. Sam w sobie deficyt
handlowy nie jest zagrozeniem, jednak czasami moze byc symptomem istnienia
problemu.
Szybki sprawdzian
Zdefiniuj eksport netto i odpywy kapitaowe netto. Wyjanij zwizek midzy nimi.
9.2
Ceny w transakcjach midzynarodowych:
realne i nominalne kursy walutowe
Do tej pory analizowalismy miary przepywu zarowno dobr i usug, jak i kapitau przez granice kraju. Makroekonomisci badaja rowniez zachowanie zmiennych bedacych miarami cen, po ktorych sa zawierane te miedzynarodowe
transakcje. Na kazdym rynku cena odgrywa wazna role, koordynujac dziaania
nabywcow i sprzedawcow. Podobnie, ceny miedzynarodowe pomagaja koordynowac zachowania konsumentow i producentow na rynkach swiatowych.
W tej czesci rozdziau zbadamy dwie najwazniejsze ceny miedzynarodowe,
czyli nominalne i realne kursy walutowe.
260
Nominalne kursy walutowe

Nominalny kurs walutowy (nominal exchange rate) to kurs, po
ktorym mozna wymieniac walute jednego kraju na walute innego
kraju. Na przykad, moze sie zdarzyc, ze w banku zobaczysz
wywieszke z kursem walutowym 80 jenow za 1 euro. Jesli dasz
bankowi 1 euro, ten da ci w zamian 80 jenow japonskich; jesli zas
dasz 80 jenow japonskich, bank da ci 1 euro. (W rzeczywistosci bank ogosi
nieco inne kursy sprzedazy i kupna jenow. Roznica miedzy nimi to zysk banku
z tytuu oferowania tej usugi. Zignorujemy te roznice, poniewaz nie maja one
znaczenia z punktu widzenia naszych celow.)
Kurs walutowy moze zostac wyrazony na dwa sposoby. Jesli kurs wynosi
80 jenow za 1 euro, wynosi on takze 1/80 (= 0,0125) euro za 1 jena. Jesli 1 euro
jest warte 0,70 funta, funt jest wart 1/0,7 (= 1,43) euro. Moze to powodowac
zamieszanie i w praktyce nie istnieje zadna wiazaca konwencja, regulujaca
sposob zapisu kursu. Na przykad, kurs wymiany dolarow amerykanskich na
funty jest zazwyczaj podawany w dolarach za funta, np. 1,90 dolara, jesli 1 funt
jest wymieniany na 1,90 dolara. Jednak kurs funta do euro moze byc podawany
na oba sposoby: w funtach za euro lub w euro za funta. W tej ksiazce zwykle
przez kurs walutowy bedziemy rozumiec liczbe jednostek waluty obcej, ktora
mozna wymienic na jednostke waluty krajowej, czyli zagraniczna cene jednostki
waluty krajowej. Na przykad, jesli Wielka Brytanie uznajemy za gospodarke
krajowa, a Stany Zjednoczone za gospodarke zagraniczna, kurs walutowy
wynosi 1,90 dolara za 1 funta. Jesli zas jako gospodarke krajowa traktowalibysmy, powiedzmy, Niemcy, kurs walutowy moglibysmy wyrazic w dolarach za
euro, np. 1,33 dolara za euro.
Jesli kurs walutowy zmienia sie tak, ze za euro mozna kupic wiecej
jednostek innej waluty, taka zmiana jest nazywana aprecjacja
Aprecjacja nazywamy
wzrost wartosci waluty,
(appreciation) euro. Natomiast jesli kurs zmienia sie tak, ze za euro
mierzonej liczba
mozna kupic mniej jednostek innej waluty, zmiana ta jest nazywajednostek waluty
zagranicznej, ktora
na deprecjacja (depreciation) euro. Na przykad, kiedy kurs
mozna za nia kupic.
w za euro, mowi sie, ze euro
Deprecjacja nazywamy walutowy wzrasta z 80 do 90 jeno
spadek wartosci
ulego aprecjacji. Poniewaz za japonskiego jena mozna teraz kupic
waluty, mierzonej
mniej europejskiej waluty, mowi sie, ze jen uleg deprecjacji.
liczba jednostek
waluty zagranicznej,
Kiedy kurs walutowy spada z 80 do 70 jenow za euro, to euro
ktora mozna za nia kupic.
ulego deprecjacji, a jen uleg aprecjacji.
Niekiedy zdarzao Ci sie syszec doniesienia mediow, ze funt czy euro sa
silne lub sabe. Takie oceny zwykle dotycza niedawnych zmian nominalnych
kursow walutowych. Gdy waluta ulega aprecjacji, mowi sie o niej, ze sie
wzmacnia, poniewaz mozna za nia kupic wiecej waluty obcej. Podobnie, gdy
waluta ulega deprecjacji, stwierdza sie, ze sie osabia.
Kazda waluta ma wiele nominalnych kursow walutowych. Euro moze byc
przeznaczone na zakup: dolarow amerykanskich, jenow japonskich, funtow
Nominalny
kurs walutowy to kurs,
po ktorym mozna
wymieniac walute
jednego kraju na walute
innego kraju.
261
brytyjskich, peso meksykanskich i tak dalej. Kiedy ekonomisci analizuja zmiany

kursow walutowych, czesto uzywaja wskaznikow bedacych srednia tych wielu
kursow. Podobnie jak wskaznik cen konsumenta zamienia liczne ceny w gospodarce w jedna miare poziomu cen, wskaznik kursu walutowego zamienia liczne
kursy walutowe w jedna miare wartosci waluty obcej. Kiedy zatem ekonomisci
rozmawiaja o aprecjacji lub deprecjacji euro czy funta, czesto chodzi im
o wskaznik kursu walutowego, ktory dotyczy wielu pojedynczych kursow.
Realne kursy walutowe

Realny kurs walutowy (real exchange rate)2 to kurs, po ktorym Realny kurs walutowy
kurs, po ktorym
mozna wymieniac dobra i usugi pochodzace z jednego kraju na moznatowymieniac
dobra
dobra i usugi pochodzace z innego kraju. Zaozmy np., ze idziesz
i usugi pochodzace
kraju na dobra
na zakupy i stwierdzasz, ze kilogram szwajcarskiego sera kosztuje z jednego
i usugi pochodzace
dwa razy wiecej niz kilogram angielskiego sera cheddar. Powiez drugiego kraju.
dzielibysmy wowczas, ze realny kurs walutowy wynosi po kilograma sera szwajcarskiego za kilogram sera angielskiego. Zauwazmy, ze
podobnie jak nominalny kurs walutowy, kurs realny jest tu wyrazany w jednostkach dobra zagranicznego otrzymywanych za jednostke dobra krajowego.
Tym razem jednak dobrem tym jest rzecz lub usuga, a nie waluta.
Realne i nominalne kursy walutowe sa ze soba scisle powiazane. Chcac
zrozumiec te zwiazki, rozwazmy przykad. Przypuscmy, ze kilogram brytyjskiej
pszenicy kosztuje 1 funta, a kilogram pszenicy amerykanskiej 3 dolary. Jaki
jest realny kurs wymiany brytyjskiej i amerykanskiej pszenicy? W celu znalezienia odpowiedzi na to pytanie musimy najpierw uzyc nominalnego kursu
walutowego, aby przeliczyc ceny na wspolna walute. Jesli nominalny kurs
walutowy wynosi 2 dolary za funta, cena brytyjskiej pszenicy, rowna 1 funt za
kilogram, jest rownowazna cenie 2 dolary za kilogram. Poniewaz amerykanska
pszenica kosztuje 3 dolary, cena brytyjskiej pszenicy wynosi tylko 2/3 ceny
pszenicy brytyjskiej. Realny kurs walutowy jest rowny 2/3 kilograma pszenicy
amerykanskiej za kilogram pszenicy brytyjskiej.
Mozemy podsumowac te obliczenia realnego kursu walutowego za pomoca
nastepujacego rownania, przy czym kurs walutowy mierzymy jako liczbe jednostek waluty obcej potrzebna do nabycia jednej jednostki waluty krajowej:
(nominalny kurs walutowy) (cena krajowa)
realny
.
kurs walutowy =
(cena zagraniczna)
2
W tym podreczniku angielski termin real exchange rate, zgodnie z polska tradycja,
tumaczymy jako realny kurs walutowy. Czytelnik powinien pamietac, ze jest to mylace, poniewaz
to angielskie pojecie dotyczy nie wymiany pieniadza na pieniadz, lecz wymiany innych dobr niz
pieniadz (tymczasem sowo walutowy sugeruje, ze w gre wchodzi kurs wymiany pieniedzy
z roznych krajow). Takze w anglojezycznej literaturze ekonomicznej czesto uzywa sie zwrotow
w rodzaju franc-sterling real exchange rate (przyp. red. nauk.).
262
Jesli uzyjemy danych z przykadu, rownanie to przyjmie nastepujaca forme:

2 dolary 1 funt za kilogram
za funta brytyjskiej pszenicy

realny
=
=
kurs walutowy
3 dolary za kilogram
amerykanskiej pszenicy
= 2/3 kilograma amerykanskiej pszenicy
za kilogram brytyjskiej pszenicy.
Realny kurs walutowy zalezy zatem od nominalnego kursu walutowego
oraz od cen dobr w obu krajach mierzonych w walutach krajowych.
Jakie znaczenie ma realny kurs walutowy? To on decyduje o tym, ile dany
kraj eksportuje i importuje. Na przykad, podejmujac decyzje, czy kupic brytyjska, czy amerykanska pszenice, aby potem przerobic ja na make do wypieku,
brytyjski producent chleba zada sobie pytanie, ktora pszenica jest tansza. Realny
kurs walutowy umozliwia odpowiedz na to pytanie. Oto inny przykad: wyobraz
sobie, ze masz podjac decyzje, czy urlop nad morzem spedzic w Margate
w Anglii, czy w Cancun w Meksyku. Mogbys wtedy spytac pracownika agencji
turystycznej o cene pokoju hotelowego w Margate (mierzona w funtach), cene
pokoju w Cancun (mierzona w peso) oraz kurs walutowy peso do funta. Jesli
rzeczywiscie porownujesz koszty w taki sposob, podstawa Twojej decyzji jest
realny kurs walutowy.
Analizujac caa gospodarke, makroekonomisci interesuja sie ogolnym
poziomem cen, a nie cenami poszczegolnych dobr. W efekcie chcac zmierzyc
realny kurs walutowy, posuguja sie wskaznikami cen, takimi jak wskaznik cen
konsumenta, ktory informuje o cenie pewnego koszyka dobr i usug. Wykorzystujac wskaznik cen koszyka brytyjskiego (P), wskaznik cen koszyka zagranicznego (P*) oraz nominalny kurs walutowy funta brytyjskiego wobec walut obcych
(e = liczba jednostek waluty obcej paconych za funta), ogolny realny kurs
walutowy, dotyczacy handlu Wielkiej Brytanii z innymi krajami, mozemy
obliczyc w nastepujacy sposob:
realny kurs walutowy = (e P)/P*.
Ten realny kurs walutowy mierzy stosunek ceny koszyka dobr i usug
dostepnych w kraju do ceny koszyka dobr i usug dostepnych za granica.
W nastepnym rozdziale pokazemy dokadniej, ze realny kurs walutowy
danego kraju w decydujacy sposob wpywa na wielkosc eksportu netto dobr
i usug. Deprecjacja (spadek) realnego kursu walutowego Wielkiej Brytanii
oznacza, ze brytyjskie dobra potaniay w porownaniu z dobrami zagranicznymi.
Ta zmiana zacheca nabywcow w kraju i za granica do kupowania wiekszej ilosci
dobr brytyjskich i mniejszej ilosci dobr innych krajow. W efekcie brytyjski
eksport sie zwieksza, a brytyjski import maleje obie te zmiany zwiekszaja
brytyjski eksport netto. Z kolei aprecjacja (wzrost) realnego kursu walutowego
263
Wielkiej Brytanii oznacza, ze brytyjskie dobra drozeja w stosunku do dobr

zagranicznych, zatem brytyjski eksport netto sie zmniejsza.
Szybki sprawdzian
Zdefiniuj nominalny i realny kurs walutowy oraz wyjanij ich zwizek. Powiedzmy,
e nominalny kurs walutowy zmienia si ze 100 do 120 jenw za 1 euro. Czy euro
ulego aprecjacji, czy te deprecjacji?
9.3
Teoria parytetu siy nabywczej:
pierwsza teoria kursu walutowego
Kursy walutowe wahaja sie silnie. W 1970 r. za 1 funta brytyjskiego mozna
byo kupic 2,40 dolara amerykanskiego (kurs walutowy funta do dolara wynosi 2,40 dolara), lecz w 1985 r. funt by wart juz tylko okoo poowy tej sumy
(kurs walutowy by rowny okoo 1,25 dolara), na poczatku zas 2005 r. okoo
1,90 dolara. Podsumowujac, w okresie 35 lat wartosc funta najpierw spada
prawie o poowe, czyli z 2,40 dolara do 1,25 dolara, a nastepnie wzrosa o okoo 50%, czyli z 1,25 dolara do 1,90 dolara. Dalej, jesli przyjrzymy sie wartosci
dolara amerykanskiego w stosunku do walut Niemiec i Woch, zobaczymy, ze w 1970 r. mozna byo za niego kupic 3,65 marki niemieckiej lub
627 lirow woskich, a w 1998 r. kiedy kraje te przygotowyway sie do
wprowadzenia euro jako wspolnej waluty 1,76 marki niemieckiej lub
1737 lirow woskich. Innymi sowy, w tym okresie wartosc dolara spada
o ponad poowe w porownaniu z marka oraz wzrosa ponaddwukrotnie w porownaniu z lirem.
Czym mozna wyjasnic te duze zmiany? Ekonomisci stworzyli wiele modeli
wyjasniajacych, jakie czynniki wpywaja na kursy walutowe, a kazdy z tych
modeli kadzie nacisk jedynie na niektore sposrod wielu si oddziaujacych na
kursy. W tym podrozdziale przedstawimy najprostsza teorie kursu walutowego,
nazywana teoria parytetu siy nabywczej. Zgodnie z nia we wszystkich krajach
za jednostke dowolnej waluty mozna kupic taka sama ilosc dobr. Wielu ekonomistow uwaza, ze teoria parytetu siy nabywczej ( purchasing
Teoria parytetu
nabywczej jest
power parity, PPP) dobrze opisuje siy, ktore decyduja o wysokosci teoriasiy
kursu walutowego,
kursow walutowych w dugim okresie. Przyjrzymy sie teraz
zgodnie z ktora
jednostke dowolnej
logice tej teorii, jej ograniczeniom, a takze wynikajacym z niej zawaluty
mozna kupic
wnioskom.
taka sama ilosc dobr
we wszystkich krajach.
264
Podstawowa logika parytetu

siy nabywczej
Teoria parytetu siy nabywczej jest oparta na zasadzie zwanej prawem jednej
ceny (law of one price). Zgodnie z nia dane dobro musi miec taka sama cene,
niezaleznie od miejsca na swiecie. W przeciwnym wypadku istniayby niewykorzystane okazje do osiagniecia zyskow. Na przykad, zaozmy, ze ziarno kawy
kosztuje w Monachium mniej niz we Frankfurcie. Mozna byoby wowczas
kupowac kawe w Monachium po 4 euro za kilogram, a nastepnie sprzedawac ja
we Frankfurcie po 5 euro za kilogram, zyskujac na roznicy cen 1 euro w przypadku kazdego kilograma. Proces wykorzystywania roznic cenowych na roznych rynkach jest nazywany arbitrazem (arbitrage). W przykadzie, kiedy ludzie
korzystaja z opisanej mozliwosci arbitrazu, zwiekszaja popyt na kawe w Monachium i podaz kawy we Frankfurcie. Cena kawy w Monachium wzrosaby,
reagujac na zwiekszony popyt, a we Frankfurcie obnizyaby sie, reagujac na
zwiekszona podaz. Proces ten trwaby tak dugo, az w koncu ceny na obu
rynkach zrownayby sie.
Zastanowmy sie teraz, jakie wnioski dotyczace dziaania rynku miedzynarodowego wynikaja z prawa jednej ceny. Jesli za euro (lub za jakakolwiek
inna walute) mozna by kupic wiecej kawy w Niemczech niz w Japonii, kupcy
zajmujacy sie handlem miedzynarodowym mogliby zyskac, kupujac to dobro
w Niemczech i sprzedajac je w Japoni. Ten eksport kawy z Niemiec doprowadziby do wzrostu ceny kawy w Niemczech i jej spadku w Japonii. Odwrotnie, jesli za euro mozna byoby kupic w Japonii wiecej kawy niz w Niemczech,
kupcy nabywaliby to dobro w Japonii i sprzedawaliby je w Niemczech. Ten
import kawy do Niemiec doprowadziby do spadku ceny kawy w Niemczech
i jej wzrostu w Japonii. Ostatecznie zatem okazuje sie, ze zgodnie z prawem
jednej ceny za euro mozna kupic tyle samo kawy we wszystkich krajach.
Ta logika prowadzi do teorii parytetu siy nabywczej. Wedug niej dana
waluta musi miec taka sama sie nabywcza we wszystkich krajach. Oznacza to,
ze za euro mozna kupic taka sama ilosc dobr w Niemczech i Japonii, a za jena
taka sama ilosc dobr w Japonii i w Niemczech. Okazuje sie zatem, ze nazwa
tej teorii dobrze opisuje jej tresc: parytet oznacza rownosc, sia nabywcza
zas odnosi sie do wartosci pieniadza.
Wnioski z teorii parytetu

siy nabywczej
Co teoria parytetu siy nabywczej mowi o kursach walutowych? Otoz wynika
z niej, ze nominalny kurs wymiany walut dwoch krajow zalezy od poziomu cen
w tych krajach. Jesli za 1 euro mozna kupic tyle samo dobr w Niemczech, gdzie
ceny sa mierzone w euro, co w Japonii, gdzie ceny mierzy sie w jenach, liczba
265
jenow pacona za jednostke euro musi zalezec od cen dobr w tych obu krajach.
Na przykad, jesli kilogram kawy kosztuje 500 jenow w Japonii i 5 euro w Niemczech, nominalny kurs walutowy musi wynosic 100 jenow za euro (500 jenow/
/5 euro = 100 jenow za euro). W przeciwnym razie sia nabywcza euro nie
byaby w obu tych krajach taka sama.
W celu jeszcze lepszego zrozumienia, jak to dziaa, warto skorzystac
z matematyki. Uznajmy Niemcy za gospodarke krajowa. Zaozmy, ze P jest cena
koszyka dobr w Niemczech (mierzona w euro), a P* cena koszyka dobr
w Japonii (mierzona w jenach), e zas to nominalny kurs walutowy (liczba jenow
potrzebna, aby kupic 1 euro). Pomysl teraz o ilosci dobr, ktore mozna kupic
w kraju i za granica. Poziom cen w Niemczech wynosi P, zatem sia nabywcza
1 euro w tym kraju jest rowna 1/P. Za granica 1 euro moze byc wymienione na
e jednostek waluty obcej, ktore z kolei maja sie nabywcza e/P*; aby sia nabywcza euro bya taka sama w obu krajach, musi byc speniona rownosc:
1/P = e/P*.
Po przeksztaceniu rownanie to ma nastepujaca postac:
1 = eP/P*.
Zauwaz, ze lewa strona tego rownania jest staa, prawa zas to realny kurs
walutowy. Jesli zatem sia nabywcza euro jest zawsze taka sama w kraju i za
granica, realny kurs walutowy, czyli stosunek cen dobr krajowych do dobr
zagranicznych, nie moze sie zmieniac.
Chcac sie przekonac, jakie wnioski wynikaja z tej analizy odnosnie do
nominalnego kursu walutowego, mozemy przeksztacic ostatnie rownanie tak,
aby kurs ten znalaz sie po jego lewej stronie:
e = P*/P.
Okazuje sie, ze nominalny kurs walutowy jest rowny ilorazowi poziomu
cen zagranicznych (mierzonego w jednostkach waluty obcej) i poziomu cen
krajowych (mierzonego w jednostkach waluty krajowej). Zgodnie z teoria
parytetu siy nabywczej nominalny kurs wymiany walut dwoch krajow musi
odzwierciedlac roznice poziomow cen w tych krajach.
Najwazniejszym wnioskiem z tej teorii jest twierdzenie, ze nominalne
kursy walutowe zmieniaja sie wtedy, kiedy zmieniaja sie poziomy cen. Jak
przekonalismy sie o tym w poprzednim rozdziale, poziom cen w kazdym kraju
ulega zmianie tak, ze w efekcie dochodzi do zrownania sie ilosci oferowanej
pieniadza i wielkosci zapotrzebowania na pieniadz. Poniewaz nominalny kurs
walutowy zalezy od poziomow cen, zalezy on rowniez od podazy pieniadza
i popytu na pieniadz w obu krajach. Kiedy bank centralny dowolnego kraju
zwieksza podaz pieniadza, powodujac wzrost poziomu cen, efektem okazuje sie
takze deprecjacja waluty tego kraju w stosunku do innych walut swiata. Innymi
sowy, gdy bank ten drukuje duza ilosc pieniadza, ten traci na wartosci, gdyz
maleje ilosc dobr i usug oraz innych walut, ktore mozna za niego kupic.
266
Mozemy teraz sprobowac odpowiedziec na pytanie, od ktorego zaczyna sie

ten podrozdzia. Na przykad, dlaczego w latach 19701985 brytyjski funt
straci na wartosci w stosunku do dolara amerykanskiego? Otoz waznym
czynnikiem bya z pewnoscia roznica tempa inflacji w obu krajach. W omawianym okresie USA prowadziy, srednio rzecz biorac, mniej ekspansywna polityke
pieniezna niz Wielka Brytania. Brytyjska srednia inflacja bya w ciagu tych
15 lat bardzo wysoka i wynosia okoo 10,5% rocznie, podczas gdy w Stanach
Zjednoczonych ceny rosy srednio w tempie jedynie okoo 6,5% na rok. Oznacza
to, ze w latach 19701985 w ujeciu rocznym poziom cen w Wielkiej Brytanii
wzrasta przecietnie o okoo 4 punkty procentowe3 szybciej niz poziom cen
w USA. Poniewaz brytyjskie ceny wzrosy w stosunku do cen amerykanskich,
wartosc funta wobec dolara spada.
Czym mozna wytumaczyc wahania kursu walutowego woskiego lira do
dolara lub niemieckiej marki do dolara? W duzym stopniu zmiany te znowu
odzwierciedlaja wzgledna restrykcyjnosc polityki pienieznej w analizowanych
krajach. Niemcy prowadziy mniej ekspansywna polityke pieniezna niz Stany
Zjednoczone, odwrotnie byo w przypadku Woch. W latach 19701998 inflacja
w USA wynosia przecietnie okoo 5,3%, natomiast srednia inflacja w Niemczech 3,5%, a we Woszech 9,6%. Z powodu tego, ze ceny amerykanskie
wzrosy w stosunku do cen niemieckich, wartosc dolara wobec marki spada.
Podobnie, poniewaz ceny amerykanskie obnizyy sie wzgledem cen woskich,
wzrosa wartosc dolara w stosunku do lira.
Niemcy i Wochy sa dzis czescia wspolnego obszaru walutoWspolny
obszar walutowy
wego
(common currency area), wspolna waluta zas jest euro.
to geograficzny obszar,
e te dwa kraje prowadza wspolna polityke pieniezna
na ktorym jest uzywana Oznacza to, z
wspolna waluta;
i
z
e
ich
tempo
inflacji bedzie podobne. Jednak wnioski wynikamoze on obejmowac
jace z analizy historii lira i marki dotycza rowniez euro. To, czy
wiele krajow.
za 20 lat za brytyjskiego funta lub amerykanskiego dolara bedzie
mozna kupic wiecej, czy tez mniej euro niz dzis, zalezy od tego, czy Europejski
Bank Centralny doprowadzi do wyzszej, czy tez do nizszej inflacji w Europie
niz Bank Anglii w Wielkiej Brytanii lub System Rezerwy Federalnej w Stanach
Zjednoczonych.
STUDIUM PRZYPADKU
Nominalny kurs walutowy podczas hiperinflacji
Makroekonomisci rzadko moga dokonywac kontrolowanych eksperymentow

najczesciej musza sie zadowolic mozliwie uwazna obserwacja zdarzen
historycznych. Jednym z takich naturalnych eksperymentow jest hiperinflacja,
3
W angielskiej wersji tekstu pojawio sie w tym miejscu bedne sformuowanie 4% zamiast
poprawnego 4 punkty procentowe ( przyp. tum.).
267
czyli wysoka inflacja, ktora pojawia sie wtedy, kiedy rzad drukuje dodatkowa
ilosc pieniedzy, aby sfinasowac swoje wielkie wydatki. Dzieki temu, ze
hiperinflacje sa zjawiskami ekstremalnymi, wyraznie potwierdzaja pewne podstawowe zasady ekonomiczne.
Przyjrzyjmy sie niemieckiej hiperinflacji z poczatku lat dwudziestych
XX w. Na rysunku 9.3 widzimy podaz pieniadza, poziom cen oraz nominalny
kurs walutowy (mierzony liczba amerykanskich centow paconych za marke niemiecka) w Niemczech. Zauwaz, ze te zmienne zachowuja sie bardzo podobnie.
Kiedy podaz pieniadza zaczyna szybko rosnac, poziom cen rowniez gwatownie
sie podnosi, a niemiecka marka ulega deprecjacji. Kiedy zas podaz pieniadza
stabilizuje sie, to samo dzieje sie z poziomem cen i kursem walutowym.
RYSUNEK 9.3
Pienidz, ceny i nominalny kurs walutowy podczas niemieckiej hiperinflacji

Na rysunku pokazano podaz pieniadza, poziom cen i nominalny kurs walutowy (mierzony liczba
amerykanskich centow paconych za marke niemiecka) w okresie niemieckiej hiperinflacji od
stycznia 1921 r. do grudnia 1924 r. Zauwaz, jak podobnie zachowuja sie te trzy zmienne. Kiedy ilosc
pieniadza zaczea szybko rosnac, wzrasta rowniez poziom cen, a marka ulega deprecjacji. Kiedy
niemiecki bank centralny ustabilizowa podaz pieniadza, poziom cen i kurs walutowy rowniez sie
ustabilizoway.
r o d o: Przedruk za zgoda: Th.S. Sargent, The End of Four Big Inflations. W: Inflation, R. Hall (ed.),
Z
University of Chicago Press, Chicago 1983, s. 4193.
268
Przedstawione na rysunku regularnosci mozna zaobserwowac podczas kazdej

hiperinflacji. Nie ulega watpliwosci, ze istnieje fundamentalna zaleznosc miedzy
iloscia pieniadza, cenami i nominalnym kursem walutowym. Omowiona w poprzednim rozdziale ilosciowa teoria pieniadza wyjasnia, jak podaz pieniadza
wpywa na poziom cen, natomiast przedstawiona w tym rozdziale teoria parytetu
siy nabywczej opisuje, jak poziom cen wpywa na nominalny kurs walutowy.
Ograniczenia teorii parytetu

siy nabywczej
Teoria parytetu siy nabywczej jest prostym modelem kursu walutowego. Pomaga ona zrozumiec wiele zjawisk ekonomicznych. Wyjasnia zwaszcza wiele
dugookresowych procesow, ktorych przykady omowilismy wczesniej, i duze
wahania kursow walutowych podczas hiperinflacji.
Jednak teoria parytetu siy nabywczej nie w peni odpowiada rzeczywistosci. Kursy walutowe nie zawsze zmieniaja sie tak, ze w efekcie euro ma zawsze
taka sama wartosc we wszystkich krajach. Istnieja dwa powody, ktore sprawiaja,
ze teoria parytetu siy nabywczej nie zawsze jest zgodna z rzeczywistoscia.
Pierwszym powodem jest to, ze wieloma dobrami nie da sie atwo
handlowac. Wyobrazmy sobie np., ze strzyzenie wosow jest drozsze w Paryzu
niz w Nowym Jorku. Turysci moga unikac strzyzenia wosow w Paryzu,
a niektorzy fryzjerzy moga sie przeprowadzic z USA do Francji. Jednak skala
takiego arbitrazu byaby prawdopodobnie zbyt maa, aby mog on wyeliminowac roznice cen. Odchylenie kursu od parytetu siy nabywczej mogoby sie
zatem utrzymywac, a za euro (lub dolara) w Paryzu mozna byoby nadal kupic
mniej usug fryzjerskich niz w Nowym Jorku.
Druga przyczyna tego, ze parytet siy nabywczej nie zawsze jest zachowany, jest fakt, iz nawet podlegajace wymianie handlowej podobne dobra nie
zawsze sa doskonaymi substytutami, jesli sa produkowane w roznych krajach.
Na przykad, niektorzy nabywcy wola samochody niemieckie, a inni japonskie. W dodatku gusty konsumentow moga sie zmieniac w miare upywu
czasu. Jesli niemieckie samochody nagle stana sie bardziej popularne, wzrost
popytu spowoduje wzrost ich cen w porownaniu z samochodami japonskimi.
Jednak mimo tej roznicy cen na obu rynkach moze nie byc okazji do
zyskownego arbitrazu, poniewaz nabywcy nie traktuja tych dwoch typow
samochodow tak samo.
Poniewaz niektore dobra nie sa przedmiotem handlu, a inne dobra nie sa
doskonaymi substytutami swoich zagranicznych odpowiednikow, teoria parytetu siy nabywczej niedokadnie wyjasnia zmiany kursu walutowego. Czynniki te
wywouja wahania realnych kursow walutowych. Mimo to teoria ta uatwia
zrozumienie zmian kursow walutowych. Jej podstawowa logika jest przekonu-
269
jaca: kiedy realny kurs walutowy odchyla sie od poziomu zgodnego z parytetem
siy nabywczej, ludzie zyskuja motywacje do przemieszczania dobr z kraju do
kraju. Nawet jesli taki arbitraz nie jest w stanie cakowicie wyeliminowac zmian
realnego kursu walutowego, mozna oczekiwac, ze zmiany realnego kursu
walutowego okaza sie niewielkie badz tymczasowe. W efekcie duze i trwae
zmiany nominalnych kursow walutowych zwykle sa powodowane zmianami
poziomow cen w kraju i za granica.
STUDIUM PRZYPADKU
Hamburgerowy standard
Kiedy ekonomisci wykorzystuja teorie parytetu siy nabywczej do wyjasnienia

kursow walutowych, potrzebuja informacji o cenach koszyka dobr dostepnego
w roznych krajach. Jedna z tego typu analiz jest przeprowadzana przez The
Economist. Co jakis czas czasopismo to zbiera dane o koszyku dobr, skadajacym sie z: dwoch kawakow smazonej woowiny, specjalnego sosu, saaty, sera,
w koszyk nazywa sie Big Mac
pikli i cebuli na buce z ziarnem sezamowym. O
i jest sprzedawany przez siec McDonalds na caym swiecie.
Kiedy znamy juz ceny Big Macow w dwoch krajach, wyrazone w lokalnych
walutach, mozemy obliczyc kurs walutowy zgodny z teoria parytetu siy nabywczej. Przewidywany kurs walutowy to taki kurs, przy ktorym cena hamburgera
w obu krajach sie zrownuje. Na przykad, jesli cena Big Maca wynosi 2 dolary
w Stanach Zjednoczonych i 200 jenow w Japonii, kurs walutowy zgodny
z parytetem siy nabywczej powinien wynosic 100 jenow za dolara.
Czy zastosowana do cen Big Maca teoria parytetu siy nabywczej sie
sprawdza? Wedug artykuu w The Economist, opublikowanego 16 grudnia 2004 r., kiedy cena Big Maca w USA wynosia 3 dolary, przewidywane
i rzeczywiste kursy walutowe nie sa dokadnie takie same. Przeciez miedzynarodowy arbitraz w przypadku Big Macow nie jest atwy. Co wiecej, w jednych
krajach teoria parytetu siy nabywczej w odniesieniu do tych hamburgerow
wydaje sie sprawdzac lepiej niz w innych krajach. Na przykad w Nowej
Zelandii i Turcji przewidywany kurs walutowy rozni sie od rzeczywistego
zaledwie o 5% czy 6%, podczas gdy w Wielkiej Brytanii i strefie euro
odchylenie jest blizsze 20%25%, a w krajach skandynawskich, Szwecji i Danii,
parytet w ogole nie jest zachowany, gdyz odchylenia kursu rzeczywistego od
kursu przewidywanego wynosza, odpowiednio, okoo 50% i okoo 65%.
Teoria parytetu siy nabywczej nie jest precyzyjna teoria kursow walutowych (jeszcze bardziej dotyczy to parytetu siy nabywczej w przypadku
Big Maca) i w niektorych krajach nie sprawdza sie zbyt dobrze (np. w krajach
skandynawskich), niemniej czesto stanowi ona rozsadne pierwsze przyblizenie.
270
Szybki sprawdzian
W cigu ostatnich 20 lat Hiszpania miaa wysok inflacj, a Japonia nisk. Jak,
Twoim zdaniem, zmienia si liczba hiszpaskich peset, ktre mona byo kupi za
japoskiego jena?
Podsumowanie
Celem tego rozdziau byo przedstawienie podstawowych pojec uzywanych
przez makroekonomistow, ktorzy analizuja gospodarki otwarte. Powinienes
teraz rozumiec, dlaczego eksport netto musi byc rowny odpywom kapitaowym
netto oraz dlaczego oszczednosci krajowe musza sie rownac inwestycjom
krajowym powiekszonym o odpywy kapitaowe netto. Powinienes takze wiedziec, co to sa nominalne i realne kursy walutowe, a takze rozumiec skutki
i ograniczenia teorii parytetu siy nabywczej jako teorii wyjasniajacej zmiany
kursow walutowych.
Makroekonomiczne zmienne zdefiniowane w tym rozdziale stanowia punkt
wyjscia, umozliwiajacy analize zwiazkow gospodarki otwartej z reszta swiata.
W nastepnym rozdziale przedstawimy model, ktory wyjasnia zachowanie tych
zmiennych. Bedziemy mogli wowczas pokazac, jak rozne zdarzenia i dziaania
wpywaja na bilans handlowy kraju oraz na kurs, wedug ktorego kraje dokonuja
wymiany na rynkach swiatowych.
Streszczenie
Eksport netto to wartosc krajowych dobr i usug sprzedanych za granica,

pomniejszona o wartosc zagranicznych dobr i usug sprzedanych w kraju.
Odpywy kapitaowe netto to zakupy zagranicznych aktywow przez mieszkancow danego kraju, pomniejszone o zakupy aktywow krajowych przez
zagranice. Poniewaz kazda miedzynarodowa transakcja oznacza wymiane
skadnika aktywow na dobro lub usuge, odpywy kapitaowe netto danego
kraju zawsze sa rowne eksportowi netto.
Oszczednosci danej gospodarki moga byc uzyte w celu albo sfinansowania inwestycji w kraju, albo zakupu aktywow za granica. Oszczednosci krajowe sa zatem rowne inwestycjom krajowym powiekszonym o odpywy kapitaowe netto.
Nominalny kurs walutowy jest wzgledna cena walut dwoch krajow, a realny
kurs walutowy wzgledna cena dobr i usug dwoch krajow. Kiedy nominalny kurs walutowy zmienia sie tak, ze za kazda jednostke waluty krajowej
mozna kupic wiecej waluty obcej, mowimy, ze waluta krajowa ulega
aprecjacji lub wzmacnia sie. Kiedy zas nominalny kurs walutowy zmienia sie
tak, ze za kazda jednostke waluty krajowej mozna kupic mniej waluty obcej,
mowi sie, ze waluta krajowa ulega deprecjacji lub osabia sie.
271
Zgodnie z teoria parytetu siy nabywczej za jednostke waluty powinnismy

byc w stanie kupic taka sama ilosc dobr we wszystkich krajach. Z teorii tej
wynika, iz nominalny kurs wymiany walut dwoch krajow powinien odzwierciedlac poziomy cen w tych krajach. Dlatego tez waluty krajow o wzglednie
wysokiej inflacji powinny ulegac deprecjacji, a waluty krajow o wzglednie
niskiej inflacji aprecjacji.
Gospodarka zamknieta, s. 247

Gospodarka otwarta, s. 247
Eksport, s. 248
Import, s. 248
Eksport netto, s. 248
Bilans handlu zagranicznego, s. 249
Nadwyzka handlowa, s. 249
Deficyt handlowy, s. 249
Zrownowazony bilans handlowy, s. 249

Odpywy kapitaowe netto, s. 252
Nominalny kurs walutowy, s. 260
Aprecjacja, s. 260
Deprecjacja, s. 260
Realny kurs walutowy, s. 261
Teoria parytetu siy nabywczej, s. 263
Wspolny obszar walutowy, s. 266
1. Zdefiniuj eksport netto i odpywy kapitaowe netto. Wyjasnij zwiazek miedzy

nimi i wskaz jego przyczyne.
2. Opisz zwiazek miedzy oszczednosciami, inwestycjami i odpywami kapitaowymi netto.
3. Ile wynosi nominalny i realny kurs walutowy, jesli japonski samochod
kosztuje 500 000 jenow, cena podobnego samochodu niemieckiego wynosi
10 000 euro, a za euro mozna kupic 100 jenow?
4. Opisz ekonomiczne rozumowanie, na ktorym opiera sie teoria parytetu siy
nabywczej.
5. Jak zmieniaby sie liczba japonskich jenow, ktore mozna kupic za euro, jesli
Europejski Bank Centralny zaczaby drukowac duze ilosci euro?
Zadania
1. Jak nastepujace transakcje wpyneyby na brytyjski eksport, import i eksport

netto?
a. Brytyjski wykadowca historii sztuki spedza lato, zwiedzajac muzea we
Woszech.
b. Tumy studentow paryskich ogladaja najnowsza inscenizacje Krola Leara,
wystawiana goscinnie przez brytyjska Royal Shakespeare Company.
c. Brytyjski wykadowca historii sztuki kupuje nowe volvo.
d. Student z Monachium kupuje w Monachium oryginalna koszulke druzyny
Manchester United.
e. Obywatel brytyjski jedzie na jeden dzien do Calais, zeby kupic zapas
taniego wina.
272
2. Miedzynarodowy handel kazdym z wymienionych ponizej produktow zwieksza sie w miare upywu czasu. Podaj kilka prawdopodobnych przyczyn
tego zjawiska.
a. Pszenica.
b. Usugi bankowe.
c. Oprogramowanie komputerowe.
d. Samochody.
3. Opisz roznice miedzy bezposrednimi inwestycjami zagranicznymi i portfelowymi inwestycjami zagranicznymi. Kto z wiekszym prawdopodobienstwem angazuje sie w bezposrednie inwestycje zagraniczne: przedsiebiorstwo czy pojedynczy inwestor? Kto z wiekszym prawdopodobienstwem
angazuje sie w portfelowe inwestycje zagraniczne?
4. Jak nastepujace transakcje wpyneyby na brytyjskie odpywy kapitaowe
netto? W przypadku kazdej transakcji odpowiedz rowniez na pytanie, czy
chodzi o bezposrednie inwestycje zagraniczne, czy portfelowe inwestycje
zagraniczne.
a. Brytyjski operator telefonii komorkowej otwiera biuro w Republice Czech.
b. Fundusz emerytalny amerykanskiego przedsiebiorstwa nabywa udziay
w British Petroleum.
c. Toyota rozbudowuje swoja fabryke w Derby w Anglii.
d. Fundusz inwestycyjny z siedziba w Londynie sprzedaje akcje Volkswagena francuskiemu inwestorowi.
5. Czy wzrost odpywow kapitaowych netto (przy niezmienionych oszczednosciach krajowych) zwieksza, czy zmniejsza akumulacje kapitau w danym
kraju? A moze nie ma on na nia zadnego wpywu?
6. Czesc gospodarcza wiekszosci gazet zawiera tabele przedstawiajaca kursy
walut wielu krajow, podobna do tej w czasopismie The Economist.
Znajdz taka tabele (lub tabele The Economist na jego stronie internetowej) i na jej podstawie odpowiedz na nastepujace pytania.
a. Czy w tej tabeli przedstawiono nominalne, czy realne kursy walutowe?
Wyjasnij odpowiedz.
b. Jaki jest kurs walutowy euro wobec funta brytyjskiego oraz funta
brytyjskiego wobec dolara amerykanskiego? Oblicz kurs walutowy euro
wobec dolara.
c. Zaozmy, ze w przyszym roku inflacja w Wielkiej Brytanii przewyzszy
inflacje w Europie. Czy w zwiazku z tym spodziewasz sie aprecjacji, czy
deprecjacji funta brytyjskiego w stosunku do euro?
7. Czy nizej wymienione podmioty byyby zadowolone, czy tez niezadowolone z aprecjacji euro? Wyjasnij, dlaczego.
a. Amerykanskie fundusze emerytalne posiadajace obligacje rzadu francuskiego.
b. Niemieckie przedsiebiorstwa przemysowe.
c. Australijscy turysci, planujacy wycieczke do Europy.
273
8.
9.
10.
11.
12.
d. Brytyjskie przedsiebiorstwo, noszace sie z zamiarem zakupu zagranicznych nieruchomosci.

Jak zmieni sie realny kurs walutowy Wielkiej Brytanii w kazdej z nastepujacych sytuacji? Wyjasnij, dlaczego.
a. Nominalny kurs walutowy brytyjskiego funta nie zmienia sie, lecz ceny
w Wielkiej Brytanii rosna szybciej niz za granica.
b. Nominalny kurs walutowy brytyjskiego funta nie zmienia sie, lecz ceny
za granica rosna szybciej niz w Wielkiej Brytanii.
c. Nominalny kurs walutowy funta brytyjskiego obniza sie, a ceny w Wielkiej Brytanii i za granica nie zmieniaja sie.
d. Nominalny kurs walutowy funta brytyjskiego obniza sie, a ceny za
granica rosna szybciej niz w Wielkiej Brytanii.
Wymien trzy dobra, w przypadku ktorych prawo jednej ceny prawdopodobnie sie sprawdza, i trzy dobra, w przypadku ktorych prawo to raczej nie jest
potwierdzone. Uzasadnij swoj wybor.
Puszka lemoniady kosztuje 0,75 euro w Europie i 12 peso w Meksyku. Ile
wynosiby kurs walutowy euro do peso, jesli parytet siy nabywczej byby
zachowany? Jak zmieniby sie kurs walutowy euro wobec peso, jesli na
skutek ekspansywnej polityki pienieznej wszystkie ceny w Meksyku podwoiyby sie tak, ze lemoniada kosztowaaby 24 peso?
Zaozmy, ze amerykanski ryz kosztuje 1 dolara za kilogram, ryz japonski
160 jenow za kilogram, zas nominalny kurs walutowy jest rowny
80 jenow za dolara.
a. Wyjasnij, jak mogbys zarobic, wykorzystujac te sytuacje. Ile wyniosby
Twoj zysk na kilogramie ryzu? Co staoby sie z cena ryzu w Japonii
i Stanach Zjednoczonych, jesli inni ludzie korzystaliby z tej samej
mozliwosci?
b. Zaozmy, ze ryz jest jedynym towarem na swiecie. Co staoby sie z realnym
kursem walutowym w handlu miedzy Stanami Zjednoczonymi a Japonia?
Studium przypadku w tym rozdziale dotyczyo parytetu siy nabywczej
w kilku krajach i ceny Big Macow. Oto dane dla kilku innych krajow.
Kraj
Cena Big Maca
Przewidywany
kurs waluty
Rzeczywisty
kurs waluty
Indonezja
14 550 rupii
? rupii za dolara amery- 9 267 rupii za dolara amekanskiego

rykanskiego
Wegry
536 forintow
? forintow za dolara ame- 188 forintow za dolara

rykanskiego
amerykanskiego
Republika
Czech
57,10 koron
? koron za dolara amery- 23,31 koron za dolara

kanskiego
amerykanskiego
Kanada
3,20 dolary kanadyjskie ? dolary kanadyjskie za 1,23 dolara kanadyjskiego

dolara amerykanskiego
za dolara amerykanskiego
274
a. Dla kazdego kraju oblicz przewidywany kurs waluty krajowej do euro.

(Przypominamy, ze amerykanska cena Big Maca wynosia 3 dolary
amerykanskie.) Czy teoria parytetu siy nabywczej zadowalajaco wyjasnia kursy walutowe?
b. Ile wynosi przewidywany kurs walutowy wegierskiego forinta do dolara
kanadyjskiego, zgodny z parytetem siy nabywczej? A jaki jest rzeczywisty kurs walutowy?

ROZDZIA 10
MAKROEKONOMICZNA
TEORIA
GOSPODARKI OTWARTEJ
ciagu ostatnich dwoch dekad Wielka Brytania nieustannie importowaa

wiecej dobr i usug, niz ich eksportowaa. Oznacza to, ze brytyjski
eksport netto by ujemny. To samo dotyczy Stanow Zjednoczonych. Natomiast
Japonia i Niemcy nieustannie eksportuja wiecej, niz importuja.
Wyobraz sobie, ze jestes premierem Wielkiej Brytanii lub prezydentem
Stanow Zjednoczonych i chcesz zlikwidowac takie deficyty handlowe w Twoim
kraju. Co powinienes zrobic? Czy powinienes sprobowac ograniczyc import,
byc moze nakadajac ograniczenia ilosciowe na import samochodow z Japonii
lub Niemiec, czy tez powinienes w jakis inny sposob wpynac na deficyt
handlowy kraju?
Chcac zrozumiec, jakie czynniki maja decydujacy wpyw na bilans handlowy kraju i jak panstwo moze na niego oddziaywac, musimy przeanalizowac
makroekonomiczna teorie gospodarki otwartej. W poprzednim rozdziale zapoznalismy sie z pewnymi, kluczowymi zmiennymi makroekonomicznymi (opisujacymi zwiazek gospodarki z innymi gospodarkami), takimi jak eksport netto,
odpyw kapitau netto oraz realne i nominalne kursy walutowe. W tym rozdziale
zbudujemy model, ktory pozwala zidentyfikowac siy decydujace o zachowaniu
tych zmiennych, a takze pokazuje ich zwiazki.
W celu zbudowania makroekonomicznego modelu gospodarki otwartej
wykorzystujemy wyniki wczesniejszej analizy. Robimy to na dwa sposoby. Po
pierwsze, zakadamy, ze PKB w gospodarce jest dany. Przyjmujemy, ze wielkosc produkcji dobr i usug jest okreslona przez zasoby czynnikow produkcji
i dostepna technologie produkcji, umozliwiajaca przeksztacenie nakadow
w efekty. Po drugie, w modelu zakadamy, ze poziom cen w gospodarce jest
dany. Przyjmujemy, ze zmienia sie on, zrownujac podaz pieniadza i popyt na
pieniadz. Innymi sowy, w tym rozdziale punktem wyjscia sa wnioski z rozdziaow 3 i 8, dotyczace wielkosci produkcji i poziomu cen w gospodarce.
Model, ktory budujemy w tym rozdziale, ma umozliwic opisanie czynnikow, od ktorych zalezy stan bilansu handlowego w gospodarce, a takze kurs
276
walutowy. Patrzac, z jednej strony, wydaje sie, ze ten model jest prosty: przy
jego budowie wykorzystujemy jedynie dobrze nam znane narzedzia w postaci
podazy i popytu, przystosowujac je na potrzeby analizy gospodarki otwartej.
Jednak z drugiej strony model ten jest bardziej skomplikowany od innych
modeli, ktorymi sie zajmowalismy, poniewaz opisuje on jednoczesnie dwa
powiazane ze soba rynki: rynek funduszy pozyczkowych i rynek walutowy.
Zbudowawszy ten model gospodarki otwartej, zastosujemy go, badajac, jak
rozne zdarzenia i dziaania wpywaja na stan bilansu handlowego i kurs waluty.
Dzieki temu bedziemy w stanie ustalic, jakie dziaania panstwa najlepiej suza
usunieciu deficytu handlowego.
10.1
Poda i popyt na rynku
funduszy poyczkowych
i rynku walutowym
Chcac zrozumiec, jakie siy rzadza gospodarka otwarta, skoncentrujemy uwage
na dwoch rynkach. Pierwszym jest rynek funduszy pozyczkowych, ktory
koordynuje wielkosc oszczednosci w gospodarce, wielkosc inwestycji i strumien
zagranicznych funduszy pozyczkowych (nazywany odpywem kapitau netto).
Drugi rynek to rynek walutowy, ktory koordynuje zachowania ludzi chcacych
wymieniac pieniadz krajowy na pieniadz zagraniczny. W tej czesci rozdziau
zbadamy podaz i popyt na kazdym z tych rynkow. W nastepnej czesci poaczymy te dwa rynki w celu wyjasnienia ogolnej rownowagi gospodarki otwartej.

Kiedy w rozdziale 4 po raz pierwszy analizowalismy role systemu finansowego,
przyjelismy upraszczajace zaozenie, ze skada sie on tylko z jednego rynku,
nazywanego rynkiem funduszy pozyczkowych (market for loanable funds).
Wszyscy oszczedzajacy lokuja na tym rynku swoje oszczednosci, a wszyscy
pozyczajacy zaciagaja na nim pozyczki. Na rynku tym istnieje jedna stopa procentowa, ktora jest zarowno stopa zwrotu z oszczednosci, jak i kosztem pozyczek.
Chcac zrozumiec dziaanie rynku funduszy pozyczkowych w gospodarce
otwartej, zaczniemy od tozsamosci, ktora zajmowalismy sie w poprzednim
rozdziale:
S = I + NCO,
czyli:
oszczednosci = inwestycje krajowe + odpyw kapitau netto.
277
Zawsze, kiedy spoeczenstwo oszczedza czesc swojego dochodu, moze

uzyc tych pieniedzy w celu sfinansowania zakupu kapitau krajowego lub
zakupu aktywow zagranicznych. Dwie strony tej tozsamosci odpowiadaja dwom
rodem podazy tych funduszy sa
stronom rynku funduszy pozyczkowych. Z
oszczednosci krajowe S. Na popyt na fundusze pozyczkowe skadaja sie inwestycje krajowe I i odpyw kapitau netto NCO (net capital outflow). Zauwaz,
ze kupno aktywow kapitaowych zwieksza popyt na fundusze pozyczkowe, bez
wzgledu na to, czy analizowany skadnik aktywow jest zlokalizowany w kraju,
czy tez za granica. Poniewaz odpyw kapitau netto moze byc dodatni lub
ujemny, moze on albo zwiekszac, albo zmniejszac popyt na fundusze pozyczkowe, ktorego zrodem sa inwestycje krajowe.
Zgodnie z tym, co ustalilismy wczesniej, analizujac dziaanie rynku funduszy pozyczkowych, ilosc oferowana funduszy pozyczkowych i wielkosc
zapotrzebowania na fundusze pozyczkowe zaleza od poziomu realnej stopy
procentowej. Wzrost tej stopy zacheca ludzi do oszczedzania, a zatem zwieksza
ilosc oferowana funduszy pozyczkowych. Wzrost stopy procentowej czyni
rowniez drozszym pozyczanie w celu sfinansowania projektow inwestycyjnych,
a zatem zniecheca do inwestowania, zmniejszajac zapotrzebowania na fundusze
pozyczkowe.
W dodatku, niezaleznie od swego wpywu na oszczednosci krajowe
i inwestycje krajowe, realna stopa procentowa w kraju decyduje o wielkosci
krajowego odpywu kapitau netto. Chcac zrozumiec, dlaczego tak jest, przyjrzyjmy sie dwom funduszom inwestycyjnym (jednemu z Wielkiej Brytanii
i jednemu z Niemiec), ktore podejmuja decyzje, czy kupic brytyjskie, czy tez
niemieckie panstwowe papiery wartosciowe. Decyzja ta zostanie podjeta m.in.
w efekcie porownania wysokosci realnych stop procentowych w tych krajach.
Kiedy realna stopa procentowa w Wielkiej Brytanii rosnie, dla obu funduszow
inwestycyjnych brytyjskie papiery wartosciowe staja sie bardziej atrakcyjne.
Wzrost brytyjskiej realnej stopy procentowej zniecheca zatem Brytyjczykow do
kupowania aktywow zagranicznych i zacheca ludzi, zyjacych w innych krajach,
do kupowania brytyjskich aktywow. Te oba powody sprawiaja, ze wzrost realnej
stopy procentowej w Wielkiej Brytanii powoduje zmniejszenie sie brytyjskiego
odpywu kapitau netto.
Na rysunku 10.1 rynek funduszy pozyczkowych przedstawiamy za pomoca
znanego nam dobrze wykresu podazy i popytu. Podobnie jak podczas wczesniejszej analizy systemu finansowego, krzywa podazy jest nachylona ku gorze,
poniewaz wzrost stopy procentowej zwieksza ilosc oferowana funduszy pozyczkowych, a krzywa popytu jest nachylona ku doowi, poniewaz wzrost stopy
procentowej zmniejsza zapotrzebowanie na fundusze pozyczkowe. Jednak tym
razem na strone popytowa rynku wpywa zachowanie zarowno inwestycji
krajowych, jak i odpywu kapitau netto. Oznacza to, ze w gospodarce otwartej popyt na fundusze pozyczkowe zgaszaja nie tylko ci, ktorzy potrzebuja
funduszy pozyczkowych w celu nabycia kapitau krajowego, lecz takze ci,
278
RYSUNEK 10.1

W gospodarce otwartej, podobnie jak w gospodarce zamknietej, wysokosc stopy procentowej zalezy
rodem podazy funduszy
od podazy funduszy pozyczkowych i popytu na fundusze pozyczkowe. Z
pozyczkowych sa oszczednosci krajowe, a zrodem popytu na fundusze pozyczkowe inwestycje
krajowe i odpyw kapitau netto. Przy stopie procentowej rownowagi wielkosc planowanych przez
ludzi oszczednosci dokadnie zrownuje sie z wielkoscia planowanych przez nich pozyczek,
przeznaczonych na zakup kapitau krajowego i aktywow zagranicznych.
ktorzy potrzebuja funduszy pozyczkowych w celu nabycia aktywow zagranicznych.

Stopa procentowa zmienia sie, zapewniajac zrownanie sie podazy funduszy
pozyczkowych i popytu na fundusze pozyczkowe. Jesli stopa procentowa byaby
nizsza od poziomu rownowagi, ilosc oferowana funduszy pozyczkowych okazaaby sie mniejsza od wielkosci zapotrzebowania na fundusze pozyczkowe.
Powstay w ten sposob niedobor funduszy pozyczkowych spowodowaby wzrost
stopy procentowej. Odwrotnie, jesli stopa procentowa przewyzszaaby poziom
rownowagi, ilosc oferowana funduszy pozyczkowych okazaaby sie wieksza od
wielkosci zapotrzebowania na fundusze pozyczkowe. Ta nadwyzka oferty
funduszy pozyczkowych spowodowaaby obnizenie sie stopy procentowej. Przy
stopie procentowej rownowagi podaz funduszy pozyczkowych jest dokadnie
rowna popytowi. Oznacza to, ze przy tej stopie procentowej wielkosc planowanych przez ludzi oszczednosci dokadnie zrownuje sie z wielkoscia planowanych
inwestycji krajowych i odpywu kapitau netto.
279
Rynek walutowy
Drugim rynkiem, ktory wchodzi w skad modelu gospodarki otwartej, jest rynek
walutowy. Potraktujmy Wielka Brytanie jak gospodarke krajowa. Na rynku
walutowym rozne podmioty wymieniaja brytyjskie funty na pieniadz z innych
krajow. Chcac zrozumiec dziaanie tego rynku, zaczniemy od przypomnienia
innej tozsamosci, ktora zajmowalismy sie w poprzednim rozdziale:
NCO = NX,
czyli:
odpyw kapitau netto = eksport netto.
Zgodnie z ta tozsamoscia roznica wielkosci zakupow i wielkosci sprzedazy
aktywow kapitaowych w handlu z zagranica jest rowna roznicy miedzy
eksportem a importem dobr i usug (NX). Na przykad, kiedy w gospodarce
brytyjskiej wystepuje nadwyzka bilansu handlowego (NX 9 0), obywatele
innych krajow kupuja w Wielkiej Brytanii wiecej dobr i usug, niz wynosi
wartosc dobr i usug kupowanych przez Brytyjczykow za granica. Co robia oni
z zagranicznymi pieniedzmi, ktore dostaja dzieki tej nadwyzce netto? Otoz
kupuja za nie aktywa zagraniczne, wiec w efekcie brytyjski kapita odpywa za
granice (NCO 9 0). Odwrotnie, jesli Wielka Brytania ma deficyt handlowy
(NX : 0), Brytyjczycy wydaja wiecej na zagraniczne dobra i usugi, niz
uzyskuja dzieki sprzedazy dobr i usug za granice. Czesc tych wydatkow musi
zostac sfinansowana za pomoca sprzedazy brytyjskich aktywow za granice, wiec
kapita zagraniczny napywa do kraju (NCO : 0).
W modelu gospodarki otwartej dwie strony tej tozsamosci traktujemy jako
odpowiadajace dwom stronom rynku walutowego. Odpyw kapitau netto
odpowiada ilosci oferowanej funtow w celu nabycia aktywow zagranicznych. Na
przykad, kiedy brytyjski fundusz inwestycyjny chce kupic japonskie papiery
wartosciowe, musi wymienic funty na jeny, a wiec oferuje na wymiane funty na
rynku walutowym. Eksport netto odpowiada wielkosci zapotrzebowania na funty
potrzebne w celu nabycia brytyjskiego eksportu netto dobr i usug. Na przykad,
kiedy japonskie linie lotnicze chca kupic paliwo do samolotow, wyprodukowane
przez British Petroleum, musza zamienic swoje jeny na funty, wiec zgaszaja
zapotrzebowanie na funty na rynku walutowym.
Jaka cena zapewnia zrownanie sie podazy i popytu na rynku walutowym?
Odpowiedz brzmi: ta cena jest realny kurs walutowy. Jak przekonalismy sie
w poprzednim rozdziale, realny kurs walutowy stanowi wzgledna cene dobr
krajowych i dobr zagranicznych, a zatem jest gownym czynnikiem wpywajacym na wartosc eksportu netto. Kiedy brytyjski realny kurs walutowy ulega
aprecjacji, brytyjskie dobra staja sie drozsze w porownaniu z dobrami zagranicznymi, co czyni je mniej atrakcyjnymi dla konsumentow zarowno w kraju, jak
i za granica. W efekcie brytyjski eksport maleje, a brytyjski import sie zwieksza.
280
Te oba powody sprawiaja, ze brytyjski eksport netto sie zmniejsza. Aprecjacja

realnego kursu walutowego zmniejsza zatem ilosc funtow, na ktore jest zgaszane zapotrzebowanie na rynku walutowym.
Na rysunku 10.2 widzimy podaz i popyt na rynku walutowym. Zbadane
przez nas wczesniej powody sprawiaja, ze krzywa popytu jest nachylona ku
doowi: wzrost realnego kursu walutowego czyni brytyjskie dobra drozszymi
i zmniejsza zapotrzebowanie na funty potrzebne na zakup tych dobr. Krzywa
podazy jest pionowa, poniewaz ilosc oferowana funtow, ktora stanowi odpyw
kapitau netto, nie zalezy od poziomu realnego kursu walutowego. (Jak ustalilismy wczesniej, odpyw kapitau netto zalezy od realnej stopy procentowej.
W trakcie analizy rynku walutowego realna stope procentowa i odpyw kapitau
netto uznajemy za stae.)
Realny kurs walutowy zmienia sie, zapewniajac zrownanie sie podazy
funtow i popytu na funty, dokadnie tak samo, jak cena kazdego innego dobra
zmienia sie, zapewniajac zrownanie sie podazy tego dobra i popytu na to dobro.
RYSUNEK 10.2
Rynek walutowy
Poziom realnego kursu walutowego zalezy od podazy pieniadza zagranicznego i od popytu na
rodem ilosci oferowanej funtow na wymiane na pieniadz zagraniczny jest
pieniadz zagraniczny. Z
odpyw kapitau netto. Poniewaz odpyw kapitau netto nie zalezy od poziomu realnego kursu
rodem popytu na funty jest eksport netto. Poniewaz
walutowego, krzywa podazy jest pionowa. Z
obnizenie sie realnego kursu walutowego pobudza eksport netto, a zatem zwieksza zapotrzebowanie
na funty potrzebne do zapacenia za ten eksport netto, krzywa popytu jest nachylona ku doowi. Przy
realnym kursie walutowym rownowagi ilosc oferowana funtow w celu sfinansowania zakupu
aktywow zagranicznych dokadnie zrownuje sie z wielkoscia zapotrzebowania na funty, ktore sa
potrzebne do nabycia eksportu netto.
281
Jesli realny kurs walutowy byby nizszy od poziomu rownowagi, ilosc oferowana funtow byaby mniejsza od wielkosci zapotrzebowania. Powstay w ten
sposob niedobor funtow wywieraby presje na wzrost wartosci funta. Odwrotnie,
jesli realny kurs walutowy przewyzszaby poziom rownowagi, ilosc oferowana
funtow byaby wieksza od wielkosci zapotrzebowania. Ta nadwyzka ilosci
oferowanej funtow spowodowaaby spadek wartosci funta. Przy realnym kursie
walutowym rownowagi popyt na funty, ktory jest zgaszany przez mieszkancow
innych krajow i ktorego przyczyna jest brytyjski eksport netto dobr i usug,
dokadnie zrownuje sie z podaza funtow, zgaszana przez mieszkancow Wielkiej
Brytanii i spowodowana brytyjskim odpywem kapitau netto.
W tym momencie warto odnotowac, ze podzia transakcji na podaz
i popyt, ktorego dokonujemy w tym modelu, jest nieco sztuczny. W naszym
modelu eksport netto jest przyczyna popytu na funty, a odpyw kapitau netto
podazy funtow. Kiedy zatem mieszkaniec Wielkiej Brytanii importuje
samochod wyprodukowany w Japonii, w modelu uznajemy te transakcje raczej
za przyczyne zmniejszenia sie zapotrzebowania na funty (poniewaz eksport
netto sie zmniejsza) niz za przyczyne zwiekszenia sie ilosci oferowanej funtow.
Podobnie, kiedy obywatel Japonii kupuje brytyjski panstwowy papier wartosciowy, w modelu uznajemy te transakcje raczej za przyczyne zmniejszenia sie
ilosci oferowanej funtow (poniewaz odpyw kapitau netto sie zmniejsza) niz za
przyczyne zwiekszenia sie wielkosci zapotrzebowania na funty. Ten sposob
posugiwania sie jezykiem poczatkowo moze sie wydac nieco nienaturalny,
jednak okaze sie on uzyteczny podczas analizy skutkow roznych rodzajow
polityki gospodarczej.
Szybki sprawdzian
Opisz rda poday i popytu na rynku funduszy poyczkowych i rynku walutowym.
Ramka 10.1
Przypadek szczeglny, czyli parytet siy nabywczej
Uwany czytelnik tej ksiki mgby spyta: Dlaczego w tym miejscu prezentujemy teori
kursu walutowego? Czy nie uczyniono tego ju w poprzednim rozdziale?.
Jak zapewne pamitasz, w rozdziale 9 przedstawilimy teori kursu walutowego,
nazywan teori parytetu siy nabywczej (purchasing power parity theory). Zgodnie z t teori
we wszystkich krajach za 1 euro (lub za jednostk dowolnej innej waluty) moemy naby tak
sam ilo dbr i usug. W efekcie realny kurs walutowy jest stay, a wszystkie zmiany
dotyczcego dwch walut nominalnego kursu walutowego odzwierciedlaj zmiany poziomu
cen w analizowanych dwch krajach.
282
Model kursu walutowego prezentowany w tym rozdziale jest podobny do teorii parytetu
siy nabywczej. Zgodnie z t teori handel midzynarodowy szybko reaguje na midzynarodowe rnice cen. Jeli dobra byyby tasze w jednym kraju ni w innym kraju,
eksportowano by je z tego pierwszego kraju i importowano by je do drugiego kraju dopty,
dopki nie zniknaby ta rnica cen. Innymi sowy, teoria parytetu siy nabywczej zakada, e
eksport netto jest bardzo wraliwy na mae zmiany poziomu realnego kursu walutowego. Jeli
eksport netto byby rzeczywicie a tak wraliwy, krzywa popytu na rysunku 10.2 byaby
pozioma.
Teori parytetu siy nabywczej mona zatem uzna za przypadek szczeglny modelu
analizowanego w tym rozdziale. Krzywa popytu na pienidz zagraniczny nie jest tu nachylona
ku doowi, lecz jest pozioma i odpowiada jej taka wysoko realnego kursu walutowego, ktra
zapewnia zrwnanie si siy nabywczej w kraju i za granic. Ten szczeglny przypadek jest
dobrym punktem wyjcia podczas studiw kursw walutowych, jednak jego analiza stanowi
dopiero pocztek caej historii.
W tym rozdziale koncentrujemy si zatem na bardziej realistycznym przypadku, w ktrym
krzywa popytu na pienidz zagraniczny jest nachylona ku doowi. Dopuszczamy w ten sposb
moliwo, e w miar upywu czasu realny kurs walutowy si zmienia, co rzeczywicie ma
niekiedy miejsce w realnym wiecie.
10.2
Stan rwnowagi
w gospodarce otwartej
Do tej pory analizowalismy podaz i popyt na dwoch rynkach: na rynku funduszy pozyczkowych i rynku walutowym. Zbadajmy teraz zwiazki tych
rynkow.
Odpyw kapitau netto:

cznik midzy oboma rynkami
Zaczniemy od powtorzenia ustalen, ktore poczynilismy wczesniej w tym
rozdziale. Badalismy sposob, w jaki gospodarka rozwiazuje problem koordynacji czterech waznych zmiennych makroekonomicznych: oszczednosci krajowych S, inwestycji krajowych I, odpywu kapitau netto NCO oraz eksportu netto NX. Pamietaj o nastepujacych tozsamosciach:
S = I + NCO
oraz
NCO = NX.
283
Na rynku funduszy pozyczkowych zrodem podazy sa oszczednosci krajowe, a zrodem popytu inwestycje krajowe i odpyw kapitau netto. Realna
stopa procentowa zapewnia tutaj zrownanie sie podazy i popytu. Na rynku
walutowym przyczyna podazy jest odpyw kapitau netto, a przyczyna popytu
eksport netto. Zmiany realnego kursu walutowego zapewniaja zrownanie sie
podazy z popytem.
Odpyw kapitau netto jest zmienna, ktora aczy te oba rynki. Na rynku
funduszy pozyczkowych odpyw kapitau netto stanowi czesc popytu. Ktos, kto
chce kupic za granica pewien skadnik aktywow, musi sfinansowac ten zakup,
zdobywajac zasoby na rynku funduszy pozyczkowych. Odpyw kapitau netto
jest przyczyna podazy na rynku walutowym. Ktos, kto chce kupic skadnik
aktywow w innym kraju, musi zaoferowac funty w celu ich wymiany na walute
tego kraju.
Jak sie przekonalismy, najwazniejszym czynnikiem, wyznaczajacym wielkosc odpywu kapitau netto, jest realna stopa procentowa. Kiedy stopa procentowa w Wielkiej Brytanii rosnie, posiadanie brytyjskich aktywow staje sie
bardziej atrakcyjne i brytyjski odpyw kapitau netto maleje. Na rysunku 10.3
RYSUNEK 10.3
Jak odpyw kapitau netto zaley od stopy procentowej

Poniewaz wzrost krajowej stopy procentowej czyni aktywa krajowe bardziej atrakcyjnymi, zmniejsza on rowniez odpyw kapitau netto. Zwroc uwage na pozycje zera na poziomej osi rysunku:
odpyw kapitau netto moze byc dodatni lub ujemny.
284
przedstawiono ten odwrotny zwiazek miedzy stopa procentowa a odpywem

kapitau netto. Krzywa odpywu kapitau netto stanowi tu acznik miedzy rynkiem funduszy pozyczkowych a rynkiem walutowym.
Jednoczesna rwnowaga
dwch rynkw
Mozemy teraz poaczyc wszystkie czesci naszego modelu. Czynimy to na
rysunku 10.4, na ktorym widzimy, jak rynek funduszy pozyczkowych oraz rynek
walutowy decyduja razem o poziomie waznych zmiennych makroekonomicznych w gospodarce otwartej.
W czesci (a) rysunku widzimy rynek funduszy pozyczkowych (z rysunku 10.1). Oszczednosci krajowe nadal stanowia zrodo podazy funduszy pozyczkowych. Inwestycje krajowe i odpyw kapitau netto sa zrodem popytu na
fundusze pozyczkowe. Realna stopa procentowa rownowagi r1 zapewnia zrownanie sie ilosci oferowanej funduszy pozyczkowych i wielkosci zapotrzebowania na fundusze pozyczkowe.
W czesci (b) rysunku widzimy odpyw kapitau netto (z rysunku 10.3).
Wyjasnilismy tutaj, jak poziom stopy procentowej z czesci (a) decyduje
o wielkosci odpywu kapitau netto. Wzrost krajowej stopy procentowej czyni
aktywa krajowe bardziej atrakcyjnymi, a to z kolei zmniejsza odpyw kapitau
netto. Krzywa odpywu kapitau netto w czesci (b) rysunku jest zatem nachylona
ku doowi.
W czesci (c) widzimy rynek walutowy (z rysunku 10.2). Poniewaz aktywa
zagraniczne trzeba nabywac za walute obca, wielkosc odpywu kapitau netto
z czesci (b) rysunku decyduje o wielkosci podazy funtow oferowanych na
wymiane na waluty obce. Realny kurs walutowy nie wpywa na wielkosc odpywu kapitau netto, wiec krzywa podazy jest pionowa. Przyczyna popytu na
funty jest eksport netto. Poniewaz deprecjacja realnego kursu walutowego
zwieksza eksport netto, krzywa popytu na walute zagraniczna jest nachylona ku
doowi. Realny kurs walutowy rownowagi E1 zapewnia zrownanie sie ilosci
oferowanej funtow i wielkosci zapotrzebowania na funty na rynku walutowym.
Dwa rynki przedstawione na rysunku 10.4 decyduja o poziomie dwoch
wzglednych cen: realnej stopy procentowej i realnego kursu walutowego.
Ustalona w czesci (a) rysunku realna stopa procentowa jest cena biezaca dobr
i usug w porownaniu z cena dobr i usug w przyszosci. Ustalony w czesci (c)
realny kurs walutowy jest cena krajowych dobr i usug w porownaniu z cena
zagranicznych dobr i usug. Te dwie wzgledne ceny zmieniaja sie jednoczesnie,
zrownujac podaz i popyt na tych dwoch rynkach. W efekcie decyduja one
o wielkosci oszczednosci krajowych, inwestycji krajowych, odpywu kapitau netto i eksportu netto. Za chwile wykorzystamy ten model, aby zobaczyc,
285
RYSUNEK 10.4
Realna rwnowaga w gospodarce otwartej

W czesci (a) rysunku podaz funduszy pozyczkowych i popyt na te fundusze decyduja o poziomie
realnej stopy procentowej. W czesci (b) ta stopa procentowa ma wpyw na wielkosc odpywu
kapitau netto, ktory stanowi zrodo podazy funtow na rynku walutowym. W czesci (c) podaz funtow
i popyt na funty na rynku walutowym wyznaczaja wysokosc realnego kursu walutowego.
(a) Rynek funduszy pozyczkowych
(b) Odpyw kapitau netto
(c) Rynek walutowy
jak zmieniaja sie wszystkie te zmienne, kiedy jakies dziaanie panstwa lub inne
zdarzenie spowoduje przesuniecie jednej z tych krzywych.
Szybki sprawdzian
W powstaym wanie modelu gospodarki otwartej dwa rynki decyduj o poziomie
dwch wzgldnych cen. Co to za rynki? Co to za dwie wzgldne ceny?
286
10.3
Wpyw dziaa pastwa
i innych zdarze
na gospodark otwart
Zbudowawszy model, ktory wyjasnia, co decyduje o poziomie najwazniejszych
zmiennych makroekonomicznych w gospodarce otwartej, mozemy teraz posuzyc sie nim w celu przeanalizowania wpywu zmian polityki gospodarczej
i innych wydarzen na stan rownowagi w gospodarce. Powinnismy przy tym
pamietac, ze nasz model powsta po prostu w wyniku zastosowania idei podazy
i popytu do analizy dwoch rynkow: rynku funduszy pozyczkowych i rynku
walutowego. Wykorzystujac go do analizy dowolnego zdarzenia, przypomnimy
sobie trzy kroki, ktore znamy z rozdziau 4 Mikroekonomii. Po pierwsze, ustalamy, czy dane zdarzenie wpywa na krzywa podazy, czy na krzywa popytu. Po
drugie, okreslamy, jak przesuwaja sie te krzywe. Po trzecie, stosujemy wykresy
podazy i popytu w celu zbadania, jak te przesuniecia zmieniaja stan rownowagi
gospodarki.
Deficyt budetowy pastwa

Kiedy wczesniej po raz pierwszy analizowalismy podaz funduszow pozyczkowych i popyt na fundusze pozyczkowe, badalismy skutki deficytu budzetowego, ktory pojawia sie wtedy, kiedy wydatki panstwa przewyzszaja dochody
panstwa. Poniewaz deficyt budzetowy stanowi ujemne oszczednosci publiczne,
zmniejsza on oszczednosci krajowe, czyli sume oszczednosci publicznych
i prywatnych. Deficyt budzetowy panstwa powoduje spadek podazy funduszy
pozyczkowych i wzrost stopy procentowej, a zatem wypiera inwestycje.
Zbadajmy teraz skutki deficytu budzetowego w gospodarce otwartej. Po
pierwsze, ktora krzywa w naszym modelu sie przesuwa? Podobnie jak w gospodarce zamknietej poczatkowo deficyt budzetowy wpywa na wielkosc oszczednosci krajowych, a zatem na poozenie krzywej podazy funduszow pozyczkowych. Po drugie, jak przesuwa sie ta krzywa podazy? Podobnie jak w gospodarce zamknietej, deficyt budzetowy panstwa stanowi ujemne oszczednosci
publiczne, wiec zmniejsza oszczednosci krajowe, przesuwajac krzywa podazy
funduszy pozyczkowych w lewo. W czesci (a) rysunku 10.5 chodzi o przesuniecie tej krzywej z poozenia S1 do poozenia S2.
Po trzecie, co wynika z porownania dotychczasowego i nowego stanu
rownowagi. W czesci (a) rysunku widzimy wpyw deficytu budzetowego na
brytyjski rynek funduszow pozyczkowych. Zmniejszenie sie ilosci funduszy
dostepnych dla pozyczkobiorcow na brytyjskich rynkach finansowych powoduje
wzrost stopy procentowej z r1 do r2, zapewnia zrownanie podazy i popytu. Przy
287
RYSUNEK 10.5
Skutki deficytu budetowego pastwa

W czesci (a) rysunku widzimy, ze deficyt budzetowy panstwa powoduje spadek podazy funduszy
pozyczkowych z S1 do S2. Stopa procentowa wzrasta z r1 do r2, co gwarantuje zrownanie sie podazy
funduszy pozyczkowych i popytu na fundusze pozyczkowe. W czesci (b) ta wyzsza stopa
procentowa zmniejsza odpyw kapitau netto. Z kolei w czesci (c) zmniejszony odpyw kapitau netto
jest przyczyna zmniejszenia sie podazy funtow na rynku walutowym z S1 do S2. Spadek podazy
funtow sprawia, ze realny kurs walutowy ulega aprecjacji z E1 do E2, co pogarsza saldo bilansu
handlowego.
(c) Rynek walutowy
wyzszej stopie procentowej pozyczkobiorcy na rynku funduszy pozyczkowych

decyduja sie zmniejszyc liczbe zaciaganych pozyczek. Na rysunku zmianie tej
odpowiada przejscie z punktu A do punktu B wzduz krzywej popytu na
fundusze pozyczkowe. Przede wszystkim gospodarstwa domowe i przedsiebiorstwa zmniejszaja swoje zakupy dobr kapitaowych. Podobnie jak w gospodarce
zamknietej, deficyty budzetowe wypieraja inwestycje krajowe.
288
Jednak w gospodarce otwartej zmniejszona podaz funduszy pozyczkowych

wywouje dodatkowe skutki. W czesci (b) widzimy, ze wzrost stopy procentowej
z r1 do r2 zmniejsza odpyw kapitau netto, co stanowi rowniez czesc spadku
wielkosci zapotrzebowania na fundusze pozyczkowe, do ktorego dochodzi
podczas przejscia z punktu A do punktu B w czesci (a) rysunku. Poniewaz
wzrastaja stopy zwrotu z trzymanych w kraju oszczednosci, inwestowanie za
granica staje sie mniej atrakcyjne i mieszkancy kraju kupuja mniej aktywow
zagranicznych. Wzrost stop procentowych przyciaga rowniez zagranicznych
inwestorow, ktorych kusi wyzsza stopa zwrotu z brytyjskich aktywow. Kiedy
zatem deficyt budzetowy jest przyczyna wzrostu stop procentowych, zachowanie podmiotow zarowno krajowych, jak i zagranicznych powoduje, ze brytyjski
odpyw kapitau netto sie zmniejsza.
W czesci (c) rysunku widzimy, jak deficyty budzetowe wpywaja na rynek
walutowy. Poniewaz odpyw kapitau netto maleje, ludzie potrzebuja mniej
waluty obcej na zakup aktywow zagranicznych, a to powoduje przesuniecie
w lewo krzywej podazy funtow, z poozenia S1 do poozenia S2. Zmniejszona
podaz funtow wywouje aprecjacje realnego kursu walutowego z E1 do E2.
Oznacza to, ze rosnie wartosc funta w porownaniu z walutami obcymi. Z kolei ta
aprecjacja czyni dobra brytyjskie drozszymi w stosunku do dobr zagranicznych.
Poniewaz zarowno w kraju, jak i za granica ludzie zaczynaja unikac drozszych
dobr brytyjskich, eksport z Wielkiej Brytanii maleje, a import do tego kraju sie
zwieksza. Te oba powody sprawiaja, ze zmniejsza sie brytyjski eksport netto.
W gospodarce otwartej deficyty budzetowe panstwa powoduja zatem wzrost
realnych stop procentowych, aprecjacje waluty krajowej, wypieraja inwestycje
krajowe i sa przyczyna pogorszenia sie salda bilansu handlowego.
Waznym przykadem takich procesow jest sytuacja powstaa wkrotce po
wyborze nowego prezydenta w Stanach Zjednoczonych w latach osiemdziesiatych XX w. W kampanii wyborczej kandydat na nowego prezydenta opowiada
sie za obnizka podatkow i amerykanska polityka budzetowa zmienia sie
dramatycznie. Amerykanski rzad przeforsowa w parlamencie duze obnizki
podatkow, jednak wydatki panstwa nie zostay zmniejszone w podobnej skali,
wiec skutkiem okaza sie duzy deficyt budzetowy. Z naszego modelu gospodarki
otwartej wynika, ze taka polityka powinna spowodowac deficyt bilansu handlowego i rzeczywiscie tak sie stao, o czym przekonalismy sie w studium
przypadku w poprzednim rozdziale.
Zarowno w teorii, jak i w praktyce deficyt budzetowy i deficyt handlowy sa
ze soba tak blisko powiazane, ze kiedy sa one duze, czesto nazywa sie je
deficytami blizniaczymi (twin deficits). Nie powinnismy jednak utozsamiac tych
deficytow, poniewaz wiele czynnikow poza polityka budzetowa moze wpywac
na wielkosc deficytu handlowego.
289
Polityka handlowa
Za pomoca polityki handlowej (trade policy) panstwo bezposredProwadzac polityke
handlowa, panstwo
nio wpywa na ilosc dobr i usug, ktore kraj importuje i eksportuje.
bezposrednio wpywa
Polityka ta przybiera rozne formy. Powszechnie stosowanym
na ilosc dobr i usug,
importowanych
narzedziem polityki handlowej jest co (tariff), czyli podatek
lub eksportowanych
nakadany na dobra importowane. Innym instrumentem jest konprzez dany kraj.
tyngent lub inaczej kwota importowa (import quota), czyli
limit ilosci pewnego dobra, ktore moze byc produkowane za granica i sprzedawane w kraju. Narzedziami polityki handlowej posuguje sie bardzo wiele
krajow, jednakze czesto sa one ukryte. Na przykad, przed 2000 r. obowiazywao
porozumienie miedzy Japonia i Unia Europejska, na mocy ktorego Japonia
dobrowolnie ograniczaa swoja sprzedaz samochodow do Wielkiej Brytanii,
Francji, Woch, Portugalii i Hiszpanii do maksimum 1,1 mln sztuk (nie
uwzgledniajac pojazdow produkowanych w fabrykach bedacych wasnoscia
spoek japonskich, lecz zlokalizowanych na terenie UE). Tego rodzaju dobrowolne ograniczenia eksportowe w rzeczywistosci nie sa dobrowolne
i w swojej istocie stanowia odmiane kontyngentu.
Zbadajmy teraz makroekonomiczne skutki polityki handlowej. Zaozmy, ze
europejski przemys samochodowy, zaniepokojony konkurencja japonskich
producentow, przekona Unie Europejska do wprowadzenia kontyngentu na
samochody, ktore moga zostac sprowadzone z Japonii do krajow UE. Lobbysci
dziaajacy na rzecz przemysu samochodowego, przekonujac do swoich racji,
twierdza, ze takie ograniczenie handlu przyczyni sie do poprawy ogolnego salda
bilansu handlowego Unii Europejskiej. Czy maja racje? Odpowiedz widzimy na
rysunku 10.6 dzieki wykorzystaniu naszego modelu.
Pierwszym etapem analizy opisanej polityki handlowej jest sprawdzenie,
ktora krzywa sie przesunie. Poczatkowo kontyngent, co nie jest zaskoczeniem,
wpywa na wielkosc importu. Poniewaz eksport netto jest rowny eksportowi
pomniejszonemu o import, polityka ta wywiera rowniez wpyw na wielkosc
eksportu netto. Eksport netto stanowi zrodo popytu na euro na rynku walutowym, skutkiem tej polityki jest zatem rowniez zmiana poozenia krzywej popytu
na tym rynku.
Etap drugi analizy polega na ustaleniu kierunku przesuniecia sie tej krzywej
popytu. Poniewaz kontyngent ogranicza liczbe japonskich samochodow sprzedawanych w krajach Unii Europejskiej, skutkiem jego wprowadzenia jest zmniejszenie sie importu przy kazdym poziomie realnego kursu walutowego. Eksport
netto, ktory jest rowny eksportowi pomniejszonemu o import, zwiekszy sie
zatem dla kazdego poziomu realnego kursu walutowego. Poniewaz obywatele
krajow spoza Unii Europejskiej potrzebuja euro, aby kupowac eksport netto UE,
na rynku walutowym powstaje zwiekszony popyt na euro, ktory widzimy
w czesci (c) rysunku 10.6 jako przesuniecie krzywej popytu z poozenia D1 do
poozenia D2.
290
RYSUNEK 10.6
Skutki kontyngentu
Kiedy Unia Europejska wprowadza kontyngent na japonskie samochody, nie wpywa to na sytuacje
na rynku funduszy pozyczkowych w czesci (a) rysunku, a takze na wielkosc odpywu kapitau netto
w czesci (b). Jedynym skutkiem jest wzrost eksportu netto (eksport minus import) odpowiadajacego
poszczegolnym poziomom realnego kursu walutowego. W efekcie zwieksza sie popyt na euro na
rynku walutowym, czemu w czesci (c) odpowiada przesuniecie krzywej popytu z poozenia D1 do
poozenia D2. Ten wzrost popytu na euro powoduje aprecjacje euro z E1 do E2, co przyczynia sie do
zmniejszenia eksportu netto, kompensujac bezposredni wpyw kontyngentu na bilans handlowy.
(c) Rynek walutowy
Etap trzeci analizy polega na porownaniu dotychczasowego i nowego stanu

rownowagi. Jak widzimy w czesci (c) rysunku, zwiekszenie sie popytu na euro
powoduje aprecjacje realnego kursu walutowego z E1 do E2. Poniewaz na rynku
funduszy pozyczkowych w czesci (a) nie dochodzi do zadnych zmian, realna
stopa procentowa sie nie zmienia. Takze odpyw kapitau netto w czesci (b)
rysunku nie ulega zatem zmianie, a wiec zmienic nie moze sie rowniez eksport
netto i to mimo ze kontyngent spowodowa zmniejszenie sie importu.
291
Powodem tego, ze eksport netto pozostaje stay, mimo ze import sie

zmniejsza, jest zmiana realnego kursu walutowego. Kiedy na rynku walutowym
euro ulega aprecjacji, europejskie dobra drozeja w stosunku do dobr spoza
Europy. Taka aprecjacja zacheca do importowania i zniecheca do eksportowania, a obie te zmiany przyczyniaja sie do skompensowania poczatkowego
wzrostu eksportu netto, spowodowanego wprowadzeniem kontyngentu. Ostatecznie kontyngent zmniejsza zarowno import, jak i eksport, jednak eksport netto
(eksport minus import) sie nie zmienia.
Doszlismy oto do zaskakujacego wniosku: polityka handlowa nie zmienia
salda bilansu handlowego. Innymi sowy, dziaania, ktore bezposrednio wpywaja na eksport lub import, nie zmieniaja eksportu netto. Wniosek ten wydaje sie
mniej zaskakujacy, jesli przypomnimy sobie rachunkowa tozsamosc:
NX = NCO = S I.
Eksport netto jest rowny odpywowi kapitau netto, ktory rowna sie
oszczednosciom krajowym minus inwestycje krajowe. Polityka handlowa nie
zmienia bilansu handlowego, poniewaz nie zmienia ona ani wielkosci oszczednosci krajowych, ani wielkosci inwestycji krajowych. Przy danym poziomie tych
dwoch zmiennych realny kurs walutowy dostosowuje sie do zmienionych
warunkow, zapewniajac staosc salda bilansu handlowego, niezaleznie od tego,
jaka polityke handlowa prowadzi panstwo.
Chociaz polityka handlowa nie zmienia salda bilansu handlowego kraju,
jest ona istotna z punktu widzenia konkretnych przedsiebiorstw, sektorow
gospodarki i krajow. Kiedy Unia Europejska wprowadza kontyngent na japonskie samochody, europejscy producenci zaczynaja sprzedawac wiecej aut, gdyz
konkurencja ze strony producentow zagranicznych jest sabsza. Poniewaz
zwieksza sie wartosc euro, europejski producent samolotow, Airbus, odkrywa
jednoczesnie, ze trudniej jest mu konkurowac z amerykanskim producentem
samolotow, Boeingiem. Maleje europejski eksport samolotow, rosnie europejski
import samolotow. W takim przypadku kontyngent na japonskie samoloty
spowoduje wzrost eksportu netto samochodow i spadek eksportu netto samolotow. Wywoa on w dodatku wzrost eksportu netto z Unii Europejskiej do Japonii
i spadek eksport netto z UE do Stanow Zjednoczonych. Jednak saldo bilansu
handlowego gospodarki unijnej sie nie zmieni.
Skutki polityki handlowej maja zatem raczej charakter mikroekonomiczny
niz makroekonomiczny. Chociaz zwolennicy polityki handlowej niekiedy twierdza (niesusznie), ze jest ona w stanie wpynac na stan bilansu handlowego kraju,
zwykle kieruje nimi troska o konkretne przedsiebiorstwa i gaezie gospodarki.
Na przykad, nie jest zaskakujace, ze menedzer wysokiego szczebla BMW
usprawiedliwia kontyngenty na japonskie samochody. Niemal zawsze ekonomisci sa przeciwni takiej polityce. Wolny handel pozwala gospodarkom wyspecjalizowac sie w produkcji tych dobr, w produkcji ktorych sa one najlepsze,
292
podnoszac poziom zycia mieszkancow wszystkich krajow. Ograniczenia swobody handlu zmniejszaja te korzysci z handlu, a zatem poziom dobrobytu
ekonomicznego.
Niestabilno polityczna
i ucieczka kapitau
W 1994 r. niestabilnosc polityczna w Meksyku, w tym zamach na znanego
przywodce politycznego, staa sie przyczyna nerwowosci na swiatowych rynkach finansowych. Ludzie uznali Meksyk za kraj o wiele mniej stabilny
politycznie, niz sadzili wczesniej. W efekcie postanowili wycofac czesc swoich
aktywow z tego kraju, aby przesunac je do bezpiecznych krajow Europy Zachodniej i do Stanow Zjednoczonych. Tego rodzaju wielki i nagy odpyw
funduszy z kraju jest nazywany ucieczka kapitau (capital flight).
Ucieczka kapitau
stanowi znaczne
Chcac zrozumiec skutki ucieczki kapitau dla gospodarki meki nage zmniejszenie
sykanskiej, znowu przeprowadzimy trzyetapowa analize zmiailosci aktywow
lokowanych
ny stanu rownowagi, jednak tym razem modelem gospodarki otwarw pewnym kraju.
tej posuzymy sie, przyjmujac raczej punkt widzenia Meksyku niz
punkt widzenia Unii Europejskiej.
Po pierwsze, zbadajmy, ktore krzywe w modelu zmieniaja swoje poozenie.
Kiedy inwestorzy na caym swiecie widza polityczne problemy w Meksyku,
postanawiaja sprzedac czesc swoich meksykanskich aktywow i przeznaczyc
uzyskane w ten sposob srodki na zakup aktywow amerykanskich i zachodnioeuropejskich. Powoduje to zwiekszenie sie meksykanskiego odpywu kapitau netto, a zatem wpywa na sytuacje na obu rynkach, skadajacych sie na nasz
model. Najbardziej oczywiste jest, ze zmienia sie poozenie krzywej odpywu
kapitau netto, co z kolei wpywa na wielkosc podazy peso na rynku walutowym.
W dodatku, poniewaz zrodem popytu na fundusze pozyczkowe sa zarowno
inwestycje krajowe, jak i odpyw kapitau netto, ucieczka kapitau zmienia
poozenie krzywej popytu na rynku funduszy pozyczkowych.
Po drugie, zbadajmy teraz, w ktora strone przesuwaja sie krzywe modelu.
Kiedy odpyw kapitau netto sie zwieksza, rosnie popyt na fundusze pozyczkowe, potrzebne do sfinansowania tych zakupow aktywow kapitaowych za
granica. Krzywa popytu na fundusze pozyczkowe przesuwa sie zatem w prawo,
z poozenia D1 do poozenia D2, co widzimy w czesci (a) rysunku 10.7.
Poniewaz przy dowolnym poziomie stopy procentowej odpyw kapitau netto
jest teraz wiekszy, krzywa odpywu kapitau netto rowniez przesuwa sie
w prawo, tj. z poozenia NCO1 do poozenia NCO2, co widzimy w czesci (b).
Po trzecie, aby dostrzec skutki ucieczki kapitau dla gospodarki, porownamy dotychczasowy i nowy stan rownowagi. W czesci (a) rysunku 10.7
widzimy, ze zwiekszony popyt na fundusze pozyczkowe powoduje wzrost stopy
procentowej w Meksyku z r1 do r2. W czesci (b) zwieksza sie meksykanski
293
RYSUNEK 10.7
Skutki ucieczki kapitau

Jesli ludzie uznaja, ze Meksyk jest zbyt ryzykownym miejscem dla ich oszczednosci, przeniosa
kapita do bardziej bezpiecznych krajow, takich jak Stany Zjednoczone, co spowoduje zwiekszenie
sie odpywu kapitau netto z Meksyku. W efekcie popyt na fundusze pozyczkowe w tym kraju rosnie
z D1 do D2, co pokazano w czesci (a) rysunku. Powoduje to wzrost stopy procentowej w Meksyku
z r1 do r2. Poniewaz przy kazdym poziomie stopy procentowej odpyw kapitau netto jest teraz
wiekszy, jego wykres takze przesuwa sie w prawo, z poozenia NCO1 do poozenia NCO2
w czesci (b) rysunku. W tym samym czasie podaz peso na rynku walutowym zwieksza sie z S1 do S2,
co widzimy w czesci (c). Ten wzrost powoduje, ze peso ulega deprecjacji z E1 do E2, tracac wartosc
w porownaniu z innymi walutami.
(b) Odpyw kapitau netto w Meksyku
(c) Rynek walutowy
odpyw kapitau netto. (Mimo ze wzrost stopy procentowej czyni meksykanskie

aktywa bardziej atrakcyjnymi, jedynie czesciowo kompensuje to wpyw ucieczki
kapitau na odpyw kapitau netto.) W czesci (c) rysunku widzimy, ze zwiekszenie sie odpywu kapitau netto zwieksza podaz peso na rynku walutowym
z S1 do S2. Innymi sowy, kiedy ludzie probuja sie pozbyc meksykanskich
294
aktywow, powstaje wielka podaz peso zamienionych na dolary i euro. Taki

wzrost podazy powoduje, ze peso ulega deprecjacji z E1 do E2. Ucieczka kapitau
z Meksyku jest zatem przyczyna wzrostu meksykanskich stop procentowych
i zmniejsza wartosc meksykanskiego peso na rynku walutowym. Takie same
zjawisko wystapio w 1994 r. Od listopada 1994 r. do marca 1995 r. oprocentowanie krotkoterminowych panstwowych papierow wartosciowych wzroso
z 14% do 70%, a peso ulego deprecjacji z 29 do 15 centow amerykanskich
za peso.
Takie zmiany cen, ktore sa wynikiem ucieczki kapitau, wpywaja na
pewne, kluczowe zmienne makroekonomiczne. Deprecjacja waluty sprawia, ze
eksport staje sie tanszy, a import drozszy, co sprzyja poprawie salda bilansu
handlowego. Jednoczesnie wzrost stopy procentowej zmniejsza inwestycje
krajowe, spowalniajac akumulacje kapitau i wzrost gospodarczy.
Chociaz ucieczka kapitau najbardziej wpywa na sytuacje kraju, z ktorego
kapita odpywa, powoduje ona wazne skutki takze w innych krajach. Na
przykad, kiedy kapita odpywa z Meksyku do Stanow Zjednoczonych, efekty
tego procesu dla gospodarki amerykanskiej sa odwrotne niz dla gospodarki
meksykanskiej. Zwiekszeniu sie odpywu kapitau netto z Meksyku towarzyszy
zmniejszenie sie odpywu kapitau netto ze Stanow Zjednoczonych. Kiedy
wartosc peso maleje i rosnie meksykanska stopa procentowa, wartosc dolara
wzrasta, a amerykanskie stopy procentowe spadaja. Jednak ten wpyw wydarzen
w Meksyku na gospodarke amerykanska jest niewielki, poniewaz jest ona
ogromna w porownaniu z gospodarka meksykanska.
Do wydarzen podobnych do tych w Meksyku, ktore opisalismy, moze dojsc
w kazdej gospodarce na swiecie. Od czasu do czasu znajduje to potwierdzenie
w rzeczywistosci. W 1997 r. swiat dowiedzia sie, ze systemy bankowe kilku
gospodarek azjatyckich, w tym Tajlandii, Korei Poudniowej i Indonezji,
znalazy sie na skraju bankructwa. Wiadomosc ta spowodowaa ucieczke
kapitau z tych krajow. W 1998 r. rzad rosyjski zaprzesta spacania swoich
dugow, co skonio miedzynarodowych inwestorow do wycofania tylu pieniedzy, ile sie dao, i ucieczki z Rosji. Podobny (choc bardziej skomplikowany)
zbior zdarzen mia miejsce w Argentynie w 2002 r. W kazdym z tych
przypadkow ucieczki kapitau skutki byy bardzo podobne do tych w naszym
modelu: rosy stopy procentowe, a na wartosci traci pieniadz krajowy.
Szybki sprawdzian
Zamy, e Europejczycy decyduj si wydawa mniejsz cz swojego dochodu. Jaki wpyw wywrze to na: oszczdnoci, inwestycje, stopy procentowe,
realny kurs walutowy i bilans handlowy w krajach Unii Europejskiej?
295
Podsumowanie
Historia pokazuje, ze handel zagraniczny zawsze odgrywa bardzo wazna role
w zdecydowanej wiekszosci europejskich gospodarek. Takze finanse miedzynarodowe nabray znaczenia w ciagu minionych dwoch stuleci. Wspoczesnie
znaczna czesc konsumpcji w typowym europejskim kraju stanowia dobra
wyprodukowane za granica, a duza czesc produkcji jest eksportowana do innych
krajow europejskich i krajow na roznych kontynentach. W dodatku, za posrednictwem funduszow inwestycyjnych i innych instytucji finansowych, Europejczycy, podobnie jak obywatele w praktyce wszystkich rozwinietych gospodarczo krajow, zapozyczaja sie i udzielaja pozyczek na swiatowych rynkach
finansowych. W ostatnich latach zwiekszy sie nawet stopien otwartosci gospodarki Stanow Zjednoczonych, o ktorej tradycyjnie sadzi sie, ze importuje
i eksportuje jedynie niewielka czesc swojego PKB. Norma stay sie polityczne
debaty o deficycie na amerykanskim rachunku obrotow biezacych.
Jest zatem oczywiste, ze dobre zrozumienie makroekonomii wymaga
analizy dziaania gospodarki otwartej. W tym rozdziale przedstawilismy podstawowy model, ktory uatwia myslenie o makroekonomii gospodarki otwartej.
Streszczenie
W trakcie makroekonomicznej analizy gospodarek otwartych kluczowe znaczenie maja dwa rynki: rynek funduszy pozyczkowych i rynek walutowy. Na
rynku funduszy pozyczkowych stopa procentowa zmienia sie, zapewniajac
zrownanie sie podazy funduszy pozyczkowych (jej zrodem sa oszczednosci
krajowe) i popytu na fundusze pozyczkowe (jego zrodem sa inwestycje
krajowe i odpyw kapitau netto). Na rynku walutowym realny kurs walutowy
zmienia sie, zapewniajac zrownanie sie podazy waluty krajowej (jej zrodem
jest odpyw kapitau netto) z popytem na walute krajowa (spowodowanym
eksportem netto). Poniewaz odpyw kapitau netto jest czescia popytu na
fundusze pozyczkowe i zapewnia podaz waluty krajowej, wymienianej na
walute obca, stanowi on zmienna, ktora aczy te dwa rynki.
Polityka gospodarcza, ktora powoduje spadek oszczednosci krajowych, np.
przyczyniajac sie do deficytu budzetowego panstwa, zmniejsza podaz funduszy pozyczkowych i jest przyczyna wzrostu stopy procentowej. Wyzsza
stopa procentowa ogranicza odpyw kapitau netto i podaz waluty krajowej na
rynku walutowym. Waluta krajowa ulega aprecjacji, maleje eksport netto.
Chociaz restrykcyjne narzedzia polityki handlowej w rodzaju ce i kontyngentow bywaja zalecane jako metody oddziaywania na saldo bilansu handlowego, nie musza one okazac sie skuteczne. Przy danym poziomie kursu
walutowego ograniczenia handlowe zwiekszaja eksport netto, co oznacza
wzrost popytu na walute krajowa na rynku walutowym. W efekcie waluta ta
ulega aprecjacji, co czyni dobra krajowe drozszymi w porownaniu z dobrami
296
zagranicznymi. Taka aprecjacja rownowazy poczatkowy wpyw ograniczen

handlowych na wielkosc eksportu netto.
Kiedy zmienia sie nastawienie inwestorow do krajowych aktywow, skutki dla
gospodarki danego kraju moga sie okazac bardzo powazne. Polityczna
niestabilnosc moze zwaszcza doprowadzic do ucieczki kapitau, ktora sprzyja wzrostowi stop procentowych i powoduje deprecjacje waluty.
Polityka handlowa, s. 289
Ucieczka kapitau, s. 292
1. Opisz podaz i popyt na rynku funduszy pozyczkowych i rynku walutowym.

W jaki sposob sa ze soba powiazane te dwa rynki?
2. Dlaczego deficyt budzetowy i deficyt handlowy sa niekiedy nazywane
deficytami blizniaczymi?
3. Powiedzmy, ze zwiazek zawodowy pracownikow przemysu tekstylnego
zacheca ludzi do kupowania tylko odziezy wyprodukowanej w Europie. Jak
taka polityka wpynie na ogolne saldo bilansu handlowego Unii Europejskiej
i na poziom realnego kursu walutowego, a takze na europejski przemys
tekstylny i przemys samochodowy?
4. Na czym polega ucieczka kapitau? Jak ucieczka kapitau z pewnego kraju
wpywa na poziom stopy procentowej w tym kraju i kurs walutowy?
Zadania
1. Zwykle Japonia odnotowuje znaczna nadwyzke bilansu handlowego. Jak

sadzisz, co jest tego najwazniejsza przyczyna: duzy popyt zagranicy na
japonskie dobra czy may popyt Japonczykow na zagraniczne dobra; znaczna
skonnosc do oszczedzania w Japonii w porownaniu z wielkoscia inwestycji
w tym kraju czy strukturalne ograniczenia, ktore utrudniaja import do
Japonii? Wyjasnij swoja odpowiedz.
2. Oto cytat z artykuu w The New York Timesie z 14 kwietnia 1995 r., ktory
dotyczy spadku wartosci dolara: Prezydent z determinacja probowa zasygnalizowac, ze Stany Zjednoczone uparcie beda kontynuowac polityke zmniejszania deficytu, co powinno uczynic dolara bardziej atrakcyjnym dla inwestorow. Czy zmniejszenie deficytu rzeczywiscie przyczyni sie do zwiekszenia wartosci dolara? Odpowiedz wyjasnij.
3. Powiedzmy, ze panstwo wprowadza podatkowa ulge inwestycyjna, subsydiujac w ten sposob inwestycje krajowe. Jak taka polityka wpynie na
wielkosc: oszczednosci krajowych, inwestycji krajowych, odpywu kapitau
netto, poziom stopy procentowej i poziom kursu walutowego, a takze na stan
bilansu handlowego?
4. W tym rozdziale stwierdzamy, ze zwiekszenie sie deficytu handlowego
w Stanach Zjednoczonych w latach osiemdziesiatych XX w. byo spowodo-
5.
6.
7.
8.
9.
297
wane przede wszystkim zwiekszeniem sie amerykanskiego deficytu budzetowego. Jednak niektorzy komentatorzy w prasie popularnej twierdza, ze
wzrost deficytu handlowego w Stanach Zjednoczonych jest wynikiem obnizenia sie jakosci amerykanskich produktow w porownaniu z produktami
zagranicznymi.
a. Powiedzmy, ze w latach osiemdziesiatych XX w. jakosc amerykanskich
produktow pogorszya sie w porownaniu z produktami zagranicznymi.
Jaki wpyw wywaroby to na wielkosc eksportu netto przy poszczegolnych
poziomach kursu walutowego?
b. Za pomoca trzyczesciowego rysunku pokaz wpyw tego przesuniecia sie
krzywej eksportu netto na amerykanski realny kurs walutowy i bilans
handlowy.
c. Czy cytowane twierdzenie z prasy popularnej da sie pogodzic z modelem,
ktory zaprezentowalismy w tym rozdziale? Czy obnizenie sie jakosci
amerykanskich produktow w jakikolwiek sposob wpywa na poziom
zycia? (Wskazowka: Co mieszkancy Stanow Zjednoczonych dostaja
w zamian, sprzedajac dobra mieszkancom zagranicy?)
Wyjasnij, dlaczego europejskie gaezie eksportowe odniosyby korzysci ze
zmniejszenia ograniczen importowych na rynkach Unii Europejskiej.
Powiedzmy, ze Francuzi nieoczekiwanie odkrywaja w sobie zamiowanie
do brytyjskiego wina. Wykorzystujac rysunki, odpowiedz na nastepujace pytania.
a. Co w takiej sytuacji stanie sie z popytem na funty na rynku walutowym?
b. Jak zmieni sie wartosc funta na rynku walutowym?
c. Jak zmieni sie wielkosc brytyjskiego eksportu netto?
Zaozmy, ze kraj, w ktorym mieszkasz, ma deficyt handlowy, a Ty syszysz,
jak minister handlu mowi w radio, ze: Deficyt handlowy musi zostac
zmniejszony, jednak kontyngenty jedynie rozdrazniaja naszych partnerow
handlowych. Jesli zamiast posugiwac sie nimi, bedziemy subsydiowac nasz
eksport, zdoamy zmniejszyc deficyt, zwiekszajac nasza konkurencyjnosc.
Posugujac sie trzyczesciowym rysunkiem, pokaz wpyw subsydium eksportowego na eksport netto i poziom realnego kursu walutowego. Czy zgadzasz
sie z ministrem handlu?
Zaozmy, ze w Europie wzrasta poziom realnych stop procentowych. Wyjasnij, jak wpynie to na odpyw kapitau netto w Stanach Zjednoczonych.
Nastepnie, wykorzystujac odpowiednia formue z tego rozdziau i rysunek,
wyjasnij, jak wpynie to na eksport netto w tym kraju. Jak zmienia sie poziom
realnej stopy procentowej i poziom realnego kursu walutowego w Stanach
Zjednoczonych?
Powiedzmy, ze Amerykanie zwiekszaja swoje oszczednosci.
a. Zaozmy, ze elastycznosc odpywu kapitau netto w Stanach Zjednoczonych wzgledem realnej stopy procentowej jest bardzo duza. Czy takie
zwiekszenie sie oszczednosci prywatnych silnie, czy sabo wpynie na
wielkosc inwestycji krajowych w Stanach Zjednoczonych?
298
b. Zaozmy, ze elastycznosc amerykanskiego eksportu netto wzgledem

realnego kursu walutowego jest bardzo maa. Czy takie zwiekszenie sie
oszczednosci prywatnych wywrze silny, czy saby wpyw na realny kurs
walutowy w Stanach Zjednoczonych?
10. W ciagu ostatniego dziesieciolecia czesc japonskich oszczednosci bya
wykorzystywana w celu finansowania amerykanskich inwestycji. Innymi
sowy, Japonczycy kupowali amerykanskie aktywa kapitaowe.
a. Co staoby sie na amerykanskim rynku funduszow pozyczkowych, jesli
Japonczycy postanowiliby, ze nie beda duzej kupowac amerykanskich
aktywow? Jak zwaszcza zmieniby sie poziom stop procentowych
w Stanach Zjednoczonych, a takze wielkosc amerykanskich oszczednosci
i inwestycji?
b. Co staoby sie na rynku walutowym? Jak zmieniyby sie zwaszcza
wartosc funta i amerykanski bilans handlowy?
11. W 1998 r. rzad Rosji zaprzesta spacania swoich dugow, co zwiekszyo
skonnosc inwestorow na caym swiecie do kupowania amerykanskich
panstwowych papierow wartosciowych, o ktorych sadzi sie, ze sa bardzo
bezpieczne. Jak sadzisz, jak wpyneo to na amerykanska gospodarke?
Uwzglednij wpyw tych zdarzen na wielkosc: oszczednosci krajowych,
inwestycji krajowych, odpywu kapitau netto, stopy procentowej, kursu
walutowego i bilansu handlowego.
12. Zaozmy, ze amerykanskie fundusze inwestycyjne nagle decyduja sie
zwiekszyc inwestycje w krajach Unii Europejskiej.
a. Jak wpynie to na wielkosc odpywu kapitau netto, oszczednosci
i inwestycji krajowych w krajach Unii Europejskiej?
b. Jak w dugim okresie wpynie to na wielkosc zasobu kapitau w krajach
Unii Europejskiej?
c. Jak taka zmiana zasobu kapitau wpynie na europejski rynek pracy? Czy
te amerykanskie inwestycje w krajach Unii Europejskiej przyczynia sie
do podniesienia, czy tez obnizenia poziomu zycia europejskich pracownikow?
d. Czy sadzisz, ze wynikiem takiej polityki bedzie wzrost, czy spadek
poziomu zycia amerykanskich pracownikow? Czy dostrzegasz jakies
powody, ktore moga sprawic, ze jej wpyw na poziom zycia obywateli
Stanow Zjednoczonych ogolnie moze byc inny niz jej wpyw na poziom
zycia amerykanskich pracownikow?

CZ V
KRTKOOKRESOWE
FLUKTUACJE
W GOSPODARCE
ROZDZIA 11
ZAGREGOWANY POPYT
I ZAGREGOWANA PODA
oziom aktywnosci gospodarczej w kraju zmienia sie z roku na rok. Zwykle

produkcja dobr i usug sie zwieksza. Dzieki przyrostom zasobow pracy,
kapitau oraz postepowi technologicznemu gospodarka wytwarza coraz wiecej
dobr i usug. Wzrost gospodarczy umozliwia mieszkancom kraju osiagniecie
wyzszego poziomu dobrobytu. W ciagu ostatnich 50 lat wielkosc produkcji
w Wielkiej Brytanii, mierzona za pomoca realnego PKB, rosa przecietnie
w tempie okoo 2% rocznie.
Jednak w niektorych latach produkcja przestaje rosnac. Przedsiebiorstwa
maja wowczas trudnosci w sprzedazy oferowanych dobr i usug i w konsekwencji ograniczaja wielkosc produkcji. Czesc pracownikow jest zwalniana, rosnie
bezrobocie, a niektore zakady zaprzestaja produkcji. Poniewaz gospodarka
wytwarza mniej dobr i usug, wielkosc realnego PKB oraz innych miernikow
dochodu narodowego spada. Jesli te negatywne zjawiska sa stosunkowo agodne,
taki okres, charakteryzujacy sie spadkiem dochodow i wzrostem bezrobocia,
nazywamy recesja (recession), jesli zas sa one bardzo dotkliwe,
Recesja
to okres spadku
mowimy o kryzysie (depresji; depression).
realnych dochodow
Jakie przyczyny powoduja krotkookresowe wahania poziomu
oraz wzrostu
bezrobocia.
aktywnosci gospodarczej? Czy politycy gospodarczy moga cos
Kryzys (depresja)
zrobic, aby zapobiec spadkom dochodow i wzrostowi bezrobocia
to geboka recesja.
w pewnych okresach? A kiedy juz wystapi recesja lub kryzys,
w jaki sposob panstwo moze ograniczyc ich skale i dugosc? Sa to pytania,
ktorymi zajmiemy sie w tym rozdziale.
Zmienne badane w tym rozdziale to w zasadzie te same zmienne, ktorymi
zajmowalismy sie w poprzednich rozdziaach. Chodzi o PKB, wielkosc bezrobocia i poziom cen. Znamy rowniez narzedzia polityki gospodarczej, takie jak
wydatki panstwa, podatki, podaz pieniadza i stopy procentowe. Jedyna roznica
w porownaniu z nasza poprzednia analiza jest dugosc okresu. Do tej pory
302
Krotkookresowe fluktuacje w gospodarce
koncentrowalismy sie na zachowaniu gospodarki w dugim okresie. Obecnie zas

chcemy sie zajac analiza krotkookresowych wahan poziomu aktywnosci gospodarczej woko dugookresowego trendu.
Chociaz istnieja pewne roznice pogladow na temat najlepszej metody
badania krotkookresowych wahan (fluktuacji) w gospodarce, wiekszosc ekonomistow stosuje w tym celu model zagregowanego popytu i zagregowanej podazy
(model of aggregate demand and aggregate supply). Naszym gownym zadaniem jest zapoznanie sie ze sposobem wykorzystania tego modelu do zbadania
krotkookresowych skutkow roznych wydarzen i roznych wariantow polityki
gospodarczej. W tym rozdziale poznamy dwie najwazniejsze czesci tego
modelu, czyli krzywa zagregowanego popytu i krzywa zagregowanej podazy.
Zanim jednak zajmiemy sie naszym modelem, przyjrzyjmy sie faktom.
11.1
Trzy podstawowe fakty
dotyczce waha koniunktury
Krotkookresowe wahania poziomu aktywnosci gospodarczej wystepuja we
wszystkich krajach od niepamietnych czasow. Chcac zrozumiec istote tych
fluktuacji, przyjrzyjmy sie najpierw niektorym z ich najwazniejszych cech.
Fakt 1. Wahania aktywnoci gospodarczej

s nieregularne i trudne do przewidzenia
Wahania aktywnosci gospodarczej sa zwykle nazywane cyklem koniunkturalnym
(business cycle). Fluktuacje zachodzace w gospodarce odzwierciedlaja zmiany
warunkow gospodarowania. Kiedy realny PKB szybko wzrasta, poozenie przedsiebiorstw jest dobre. Znajduja one wielu klientow, a ich zyski rosna. Natomiast
w czasach recesji, gdy PKB spada, przedsiebiorstwa maja kopoty; bardzo wiele
z nich odnotowuje spadek wielkosci sprzedazy oraz mniejsze zyski.
Okreslenie cykl koniunkturalny jest jednak nieco mylace, poniewaz
sugeruje, ze gospodarka podlega regularnym i dajacym sie przewidziec fluktuacjom. W rzeczywistosci wahania te nie sa regularne i nie daja sie dokadnie
przewidziec. Rozwazmy ksztatowanie sie realnego PKB Wielkiej Brytanii od
1971 r. Jezeli zdefiniujemy recesje jako okres, w ktorym realny PKB obniza sie
co najmniej przez dwa kolejne kwartay, to mozemy wykryc w tym okresie
cztery recesje: jedna na przeomie lat 1973 i 1974, druga w drugiej poowie
1975 r., trzecia w latach 19801981 i czwarta w latach 19901991.
Niektore z tych recesji nastepoway szybko, jedna po drugiej, jak np. w latach
Zagregowany popyt i zagregowana podaz
303
siedemdziesiatych XX w. W innych okresach gospodarka rozwijaa sie dugo,

bez zadnych zaaman. Od konca 1991 r. w gospodarce brytyjskiej w ogole nie
wystapia zadna recesja.
Fakt 2. Wikszo zmiennych

makroekonomicznych waha si
w podobny sposb
Realny PKB jest najczesciej stosowana zmienna, umozliwiajaca obserwacje
krotkookresowych wahan w gospodarce, poniewaz jest to najszerszy miernik
aktywnosci gospodarczej. Mierzy on wartosc wszystkich finalnych dobr i usug,
wytworzonych w danym kraju w okreslonym czasie. Jest on rowniez miara
cakowitej wielkosci realnych dochodow mieszkancow kraju.
Jak sie jednak okazuje, kiedy obserwujemy krotkookresowe wahania
aktywnosci gospodarczej, wasciwie nie jest wazne, na ktory miernik spogladamy. Wiekszosc zmiennych makroekonomicznych, stanowiacych miare dochodow, wydatkow lub produkcji, zmienia sie w podobny sposob. Kiedy
podczas recesji maleje realny PKB, zmniejszaja sie takze: dochody indywidualne, zyski przedsiebiorstw, wydatki konsumentow, wydatki inwestycyjne, wielkosc produkcji i sprzedazy, wielkosc zakupow domow i samochodow itp.
Poniewaz recesja dotyczy caej gospodarki, znajduje ona odbicie w wielu
danych makroekonomicznych.
Choc wiele zmiennych makroekonomicznych waha sie w podobny sposob,
skala tych fluktuacji jest zroznicowana. W trakcie cyklu koniunkturalnego
wydatki inwestycyjne ulegaja wielkim zmianom. Wielkosc inwestycji wynosi
srednio 1/7 PKB, ale podczas recesji ich spadek siega 2/3 spadku PKB. Inaczej
mowiac, kiedy warunki gospodarcze sie pogarszaja i gospodarka zmierza ku
recesji, znaczna czesc spadku PKB moze byc spowodowana zmniejszeniem sie
wydatkow inwestycyjnych na nowe fabryki, domy oraz zapasy.
Fakt 3: Kiedy spada produkcja,

wzrasta bezrobocie
Zachodzace w gospodarce zmiany, dotyczace produkcji dobr i usug, sa scisle
skorelowane ze zmianami wielkosci zatrudnienia. Innymi sowy, gdy realny
PKB maleje, bezrobocie rosnie. Ten fakt nie powinien byc zaskoczeniem: skoro
przedsiebiorstwa zmniejszaja swa produkcje, zwalniajac niektorych pracownikow, oczywiscie wpywa to na liczbe bezrobotnych.
Jak wygladaja zmiany wysokosci stopy bezrobocia w Wielkiej Brytanii po
1971 r.? Wyraznie jest widoczny wpyw recesji na wielkosc bezrobocia. Podczas
kazdej recesji stopa bezrobocia znacznie wzrastaa.
304
Szybki sprawdzian
Wymie i omw trzy podstawowe fakty, dotyczce waha oglnego poziomu
aktywnoci gospodarczej.
11.2
Wyjanienie krtkookresowych
waha w gospodarce
Opisanie regularnych zmian sytuacji gospodarczej w poszczegolnych krajach,
w trakcie wahan cyklicznych, jest rzecza atwa. Wyjasnienie przyczyn tych
fluktuacji jest trudniejsze. W porownaniu do tematow przedstawionych w poprzednich rozdziaach, teoria wahan koniunkturalnych nadal pozostaje dziedzina
kontrowersyjna. W tym rozdziale i dwoch nastepnych rozdziaach przedstawiamy model stosowany przez wiekszosc ekonomistow w celu objasnienia krotkookresowych wahan aktywnosci gospodarczej.
Czym krtki okres rni si

od dugiego okresu?
W poprzednich rozdziaach przedstawilismy teorie objasniajace ksztatowanie
sie najwazniejszych zmiennych makroekonomicznych w dugim okresie. W rozdziale 3 wyjasnilismy czynniki, od ktorych zalezy poziom i tempo wzrostu
produkcyjnosci oraz realnego PKB. W rozdziaach 4 i 5 objasnilismy, jak dziaa
system finansowy i jak realna stopa procentowa zmienia sie, zapewniajac
zrownanie sie oszczednosci i inwestycji. W rozdziale 6 odpowiedzielismy na
pytanie, dlaczego zawsze istnieje pewne bezrobocie w gospodarce. W rozdziaach 7 i 8 omowilismy system pieniezny i wyjasnilismy, jak zmiany podazy
pieniadza wpywaja na poziom cen, stope inflacji oraz nominalna stope
procentowa. W rozdziaach 9 i 10 rozszerzylismy te analize o przypadek
gospodarki otwartej w celu objasnienia salda bilansu handlowego oraz kursow
walutowych.
Caa nasza dotychczasowa analiza bya oparta na dwoch powiazanych ze
soba ideach: klasycznej dychotomii miedzy sfera realna i pieniezna oraz
neutralnosci pieniadza. Przypomnijmy, ze klasyczna dychotomia polega na
rozroznieniu wielkosci realnych (chodzi o ilosc konkretnych dobr i ceny
wzgledne) oraz wielkosci nominalnych (mierzonych w cenach biezacych).
Zgodnie z klasyczna teoria makroekonomii zmiany podazy pieniadza wpywaja
na wielkosci nominalne, ale nie maja wpywu na wielkosci realne. Akceptujac to
zaozenie o neutralnosci pieniadza, w rozdziaach 36 bylismy w stanie zbadac
305
czynniki decydujace o poziomie zmiennych realnych (takich jak realny PKB,

realne stopy procentowe i wielkosc bezrobocia), ale nie odwoywalismy sie do
zmiennych nominalnych (podazy pieniadza i poziomu cen).
Czy te zaozenia klasycznej teorii makroekonomii pasuja do warunkow
wspoczesnego swiata? Odpowiedz na to pytanie ma zasadnicze znaczenie dla
zrozumienia sposobu dziaania gospodarki. Wiekszosc ekonomistow uwaza, ze
teoria klasyczna jedynie w dugim okresie dobrze opisuje rozwoj gospodarki.
Oczywiscie, w trwajacym wiele lat dugim okresie zmiany podazy pieniadza
wpywaja na poziom cen i wielkosc roznych zmiennych nominalnych, lecz nie
oddziauja na wielkosc realnego PKB, rozmiary bezrobocia i inne zmienne
realne. Jednak kiedy badamy nastepujace z roku na rok krotkookresowe zmiany
zachodzace w gospodarce, zaozenie o neutralnosci pieniadza przestaje odpowiadac rzeczywistosci. Zdecydowana wiekszosc ekonomistow sadzi, ze w krotkim okresie zarowno realne, jak i nominalne wartosci zmiennych makroekonomicznych zachowuja sie w bardzo podobny sposob. Zmiany podazy pieniadza
moga spowodowac przejsciowe odchylenie wielkosci produkcji od jej dugookresowego trendu.
Chcac zrozumiec zachowanie gospodarki w krotkim okresie, potrzebujemy
zatem nowego modelu. Budujac go, posugujemy sie wieloma narzedziami
analizy wprowadzonymi w poprzednich rozdziaach, lecz odrzucamy klasyczne
zaozenie o dychotomii miedzy sfera realna i sfera pieniezna oraz o neutralnosci
pieniadza.
Podstawowy model
fluktuacji gospodarczych
W naszym modelu krotkookresowych fluktuacji gospodarczych najwazniejsze
sa dwie zmienne. Pierwsza z nich jest wielkosc zagregowanej produkcji dobr
i usug wytwarzanych w danym kraju, mierzona wielkoscia realnego PKB.
Druga zmienna jest ogolny poziom cen, mierzony za pomoca wskazModel zagregowanego
nika cen konsumenta lub deflatora PKB. Zauwazmy, ze wielkosc popytu i zagregowanej
produkcji jest zmienna realna, a poziom cen zmienna nominal- podazy jest stosowany
przez zdecydowana
na. Skupiajac uwage na relacji miedzy tymi dwiema zmiennymi, wiekszosc ekonomistow
w celu objasnienia
chcemy wykazac niesusznosc zaozenia o klasycznej dychotomii.
wahan poziomu
Wahania poziomu aktywnosci gospodarczej analizujemy za aktywnosci gospodarczej
pomoca modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podazy, woko dugookresowego
trendu.
przedstawionego na rysunku 11.1. Na osi pionowej ukadu wspoKrzywa
rzednych mierzymy ogolny poziom cen w gospodarce, a na osi zagregowanego popytu
ukazuje ilosc dobr
poziomej ilosc cakowita wytwarzanych dobr i usug. Krzywa
i usug, nabywanych
przez gospodarstwa
zagregowanego popytu (aggregate demand curve) pokazuje caprzedsiebiorstwa
kowita ilosc dobr i usug, nabywanych przez gospodarstwa domo- domowe,
i panstwo przy roznych
poziomach cen.
we, przedsiebiorstwa i panstwo przy roznych poziomach cen.
306
RYSUNEK 11.1

Model zagregowanego popytu i zagregowanej podazy jest stosowany do analizy wahan zachodzacych w gospodarce. Na osi pionowej mierzymy ogolny poziom cen, a na osi poziomej
wielkosc zagregowanej produkcji dobr i usug w danej gospodarce. Wielkosc produkcji oraz
poziom cen zmierzaja do punktu, w ktorym krzywe zagregowanego popytu i zagregowanej podazy
sie przecinaja.
Krzywa zagregowanej podazy (aggregate supply curve) informuje o cakowitej ilosci dobr i usug, wytwarzanych przez przedsiebiorstwa przy roznych poziomach cen. Zgodnie z tym modelem
poziom cen i rozmiary produkcji w gospodarce zmieniaja sie w taki
sposob, ze wynikiem tych zmian jest zrownanie sie popytu i podazy.
Mogoby sie wydawac, ze makroekonomiczny model zagregowanego popytu i zagregowanej podazy jest niczym innym jak rozszerzona
wersja mikroekonomicznego modelu popytu i podazy, przedstawionego w rozdziale 4 Mikroekonomii. Jednak w rzeczywistosci model ten jest zupenie inny.
Patrzac na ksztatowanie sie popytu i podazy na rynku okreslonego produktu, np.
na rynku lodow, widzimy, ze zachowania sprzedawcow i nabywcow zaleza od
ich mozliwosci przenoszenia sie na inne rynki. Kiedy cena lodow wzrasta, popyt
na to dobro maleje, poniewaz nabywcy wola wtedy kupowac inne produkty.
Jednoczesnie wyzsza cena lodow zacheca firmy, ktore wytwarzaja ten produkt,
do zatrudnienia dodatkowych pracownikow z innych branz gospodarki i zwiekszenia produkcji. Jednak takie mikroekonomiczne dziaania przestaja byc mozliwe, kiedy badamy gospodarke jako caosc. Przeciez zmienna okreslana
w naszym modelu jest wtedy realny PKB, ktory mierzy ogolna produkcje w caej
gospodarce.
Krzywa
zagregowanej
podazy ukazuje
ilosc dobr i usug,
produkowanych
i sprzedawanych
przez przedsiebiorstwa
przy roznych
poziomach cen.
307
W celu zrozumienia, dlaczego krzywa zagregowanego popytu jest nachylona w do, a krzywa zagregowanej podazy ku gorze, potrzebna jest teoria
makroekonomiczna. Stworzenie takiej teorii jest naszym nastepnym zadaniem.
Szybki sprawdzian
Czym zachowanie gospodarki w krtkim okresie rni si od jej zachowania
w dugim okresie? Narysuj model zagregowanego popytu i zagregowanej poday.
Jakie zmienne zaznaczysz na obu osiach?
11.3
Krzywa zagregowanego popytu
Krzywa zagregowanego popytu informuje o ilosci dobr i usug, nabywanych
w danej gospodarce przy roznych poziomach cen. Jak widzimy na rysunku 11.2,
krzywa ta jest nachylona w do. Oznacza to, ze przy innych czynnikach staych
spadek ogolnego poziomu cen (np. z P1 do P2) powoduje zwiekszenie sie
zapotrzebowania na dobra i usugi (z Y1 do Y2).
RYSUNEK 11.2
Krzywa zagregowanego popytu

Spadek poziomu cen z P1 do P2 zwieksza zapotrzebowanie na dobra i usugi z Y1 do Y2. Ta odwrotna
zaleznosc ma trzy przyczyny. W miare spadku cen wzrasta realny majatek mieszkancow, maleja
stopy procentowe i obniza sie kurs waluty krajowej. Efektem jest wzrost wydatkow na konsumpcje,
inwestycje i eksport netto. Zwiekszone wydatki na te rodzaje produkcji oznaczaja wzrost zapotrzebowania na dobra i usugi.
308
Dlaczego krzywa zagregowanego popytu

ma nachylenie ujemne?
Dlaczego spadek cen powoduje wzrost zapotrzebowania na dobra i usugi?
Chcac odpowiedziec na to pytanie, powinnismy przypomniec sobie, ze PKB
(oznaczany tutaj jako Y) stanowi sume konsumpcji (C), inwestycji (I), wydatkow
panstwa (G) oraz eksportu netto (NX), wiec:
Y = C + I + G + NX.
Kazdy z tych czterech strumieni wydatkow wpywa na ogolna wielkosc
popytu na dobra i usugi. Zaozmy, ze za sprawa decyzji politykow gospodarczych wydatki panstwa sa stae. Wielkosc trzech pozostaych rodzajow wydatkow, czyli konsumpcji, inwestycji i eksportu netto, zalezy od warunkow
gospodarczych, a zwaszcza od poziomu cen. Chcac zrozumiec, dlaczego
krzywa zagregowanego popytu ma nachylenie ujemne, musimy zbadac, jak
zmiany poziomu cen wpywaja na wielkosc wydatkow konsumpcyjnych i inwestycyjnych oraz wielkosc eksportu netto.
Poziom cen a wielkosc konsumpcji: efekt majatkowy. Pomysl o pieniadzach,
ktore trzymasz w portfelu i na koncie bankowym. Nominalna wartosc tych
oszczednosci jest staa, lecz ich wartosc realna sie zmienia. Jezeli ceny spadna,
Twoje oszczednosci zyskaja na wartosci, poniewaz bedziesz wtedy mog kupic
za nie wiecej dobr i usug. Obnizka cen zwieksza zatem majatek nabywcow, co
skania ich do wiekszych zakupow, czyli ponoszenia wyzszych wydatkow.
Wzrost wydatkow konsumpcyjnych oznacza zwiekszenie sie zapotrzebowania
na dobra i usugi.
Poziom cen a wielkosc inwestycji: efekt stopy procentowej. Jak juz wyjasnilismy w rozdziale 8, poziom cen jest jednym z czynnikow, od ktorych zalezy
wielkosc popytu na pieniadz. Im nizszy jest poziom cen, tym mniej pieniadza
potrzebujemy na zakup dobr i usug. Dlatego kiedy ceny spadaja, gospodarstwa
domowe staraja sie zmniejszyc swoje zasoby pieniezne, pozyczajac ich czesc.
Na przykad, kupuja one przynoszace odsetki obligacje lub otwieraja oprocentowane lokaty oszczednosciowe, co sprawia, ze banki moga udzielic wiecej
kredytow. W obu przypadkach, gdy gospodarstwa domowe lokuja swoje
pieniadze w przynoszacych odsetki aktywach finansowych, stopa procentowa sie
obniza. Z kolei nizsza stopa procentowa zacheca zarowno przedsiebiorstwa do
zwiekszenia wydatkow inwestycyjnych na nowe budynki i urzadzenia, jak
i gospodarstwa domowe do kupna nowego domu lub mieszkania. Nizsze ceny
powoduja zatem spadek stopy procentowej, co sprawia, ze zwiekszaja sie
wydatki inwestycyjne, a dzieki temu rosnie wielkosc zapotrzebowania na dobra
i usugi.
309
Poziom cen a eksport netto: efekt kursu walutowego. Jak juz sie przekonalismy, nizsze ceny sa przyczyna obnizenia sie stop procentowych. W rezultacie
niektorzy inwestorzy zaczynaja szukac wiekszych zyskow za granica. Na
przykad, gdy oprocentowanie obligacji panstwowych w krajach europejskich
spada, fundusz inwestycyjny moze odsprzedac obligacje europejskie i nabyc
obligacje amerykanskie. Kiedy fundusz inwestycyjny wymienia euro na dolary
w celu nabycia obligacji panstwowych USA, zwieksza sie podaz euro na krajowym rynku walutowym. Powoduje to spadek relatywnej wartosci euro wzgledem innych walut. Poniewaz 1 euro jest teraz mniej warte, towary pochodzace
z zagranicy (importowane) staja sie drozsze dla mieszkancow Europy. Ta
zmiana realnego kursu walutowego (stosunku cen dobr krajowych i dobr
zagranicznych) zwieksza wielkosc eksportu dobr i usug z krajow europejskich,
a zarazem zmniejsza wielkosc ich importu. Wartosc eksportu netto, bedaca
roznica miedzy wielkoscia eksportu i importu, wzrasta. Ilekroc zatem spadek cen
w Europie powoduje zmniejszenie stop procentowych, realna wartosc euro
obniza sie, co pobudza wzrost eksportu netto krajow europejskich i w ten sposob
zwieksza cakowita wielkosc zapotrzebowania na dobra i usugi wytwarzane
w Europie.
Wnioski. Istnieja zatem trzy rozne, ale powiazane ze soba, przyczyny, ktore
wyjasniaja, dlaczego wielkosc zapotrzebowania na dobra i usugi wzrasta na
skutek spadku cen. Po pierwsze, nabywcy staja sie bogatsi, co pobudza ich popyt
na dobra konsumpcyjne. Po drugie, obnizka stop procentowych powoduje wzrost
popytu inwestycyjnego. Po trzecie, spadek wartosci waluty krajowej przyczynia
sie do wzrostu eksportu netto. Dlatego wasnie krzywa zagregowanego popytu
jest nachylona w do.
Musimy pamietac, ze krzywa zagregowanego popytu (tak jak wszelkie
tego typu krzywe) rysuje sie przy zaozeniu niezmiennosci wszystkich pozostaych czynnikow. Nasze trzy wyjasnienia ujemnego nachylenia krzywej
zagregowanego popytu sa poprawne przy zaozeniu, ze podaz pieniadza jest
staa. Jak wkrotce zobaczymy, zmiany ilosci pieniadza powoduja przesuniecia
zagregowanej krzywej popytu. Otoz w tym miejscu wystarczy, ze bedziemy
pamietac, iz krzywa zagregowanego popytu zostaa narysowana przy zaozeniu
staej ilosci pieniadza.
Dlaczego krzywa zagregowanego popytu

moe si przesun?
Ujemne nachylenie krzywej zagregowanego popytu oznacza, ze spadek cen
powoduje zwiekszenie sie cakowitego zapotrzebowania na dobra i usugi.
Jednak na wielkosc zapotrzebowania przy danym poziomie cen wpywaja takze
inne czynniki. Kiedy ktorys z nich ulega zmianie, krzywa zagregowanego popytu sie przesuwa.
310
Przyjrzyjmy sie przykadom zdarzen, ktore moga spowodowac przesuniecie

krzywej zagregowanego popytu. Pogrupujemy je zgodnie z kryterium rodzaju
wydatkow, na ktore bezposrednio wpywaja.
Zmiany konsumpcji. Zaozmy, ze mieszkancy pewnego kraju zaczeli sie bardziej przejmowac stanem swoich oszczednosci na starosc i w efekcie ograniczaja
swe biezace wydatki na konsumpcje. Poniewaz zapotrzebowanie na dobra
i usugi przy kazdym poziomie cen jest teraz mniejsze, krzywa zagregowanego
popytu przesuwa sie w lewo. Na odwrot, zaozmy, iz hossa na giedzie sprawia,
ze ludzie staja sie bogatsi i mniej zatroskani o stan swoich oszczednosci.
W rezultacie wzrost wydatkow konsumpcyjnych, bez wzgledu na poziom cen,
zwieksza zapotrzebowanie na dobra i usugi, co spowoduje przesuniecie krzywej
zagregowanego popytu w prawo.
Kazda zmiana wpywajaca na zachowania nabywcow przy danych cenach
powoduje zatem przesuniecie krzywej zagregowanego popytu. Jednym z takich
czynnikow moga byc zmiany podatkow. Jezeli rzad obnizy wysokosc podatkow,
zacheci to ludzi do wiekszych zakupow i wydatkow, co znajdzie wyraz w przesunieciu krzywej zagregowanego popytu w prawo. Gdy zas rzad podniesie
wysokosc podatkow, mieszkancy kraju zmniejsza swoje wydatki i krzywa
zagregowanego popytu przesunie sie w lewo.
Zmiany inwestycji. Kazde zdarzenie, ktore zmienia skonnosc przedsiebiorstw
do inwestowania przy danym poziomie cen, rowniez powoduje przesuniecie
krzywej zagregowanego popytu. Zaozmy np., ze przemys komputerowy wprowadza na rynek nowy rodzaj komputerow, a wiele firm decyduje sie na zakup
nowego systemu komputerowego. Poniewaz ilosc dobr i usug, ktora chca kupic
nabywcy przy kazdej cenie, jest obecnie wieksza, krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie w prawo. I na odwrot, jezeli przewidywania przedsiebiorstw
co do przyszych warunkow gospodarowania staja sie bardziej pesymistyczne,
przedsiebiorstwa zmniejszaja wydatki inwestycyjne, co przesuwa krzywa zagregowanego popytu w lewo.
Rowniez polityka podatkowa moze wpywac na rozmiary zagregowanego
popytu poprzez zmiane wielkosci inwestycji. Jak zauwazylismy w rozdziale 4,
ulga inwestycyjna (obnizka podatku spowodowana wydatkami inwestycyjnymi
przedsiebiorstw) zwieksza ilosc dobr i usug nabywanych przez firmy przy
danym poziomie stopy procentowej. Powoduje to przesuniecie krzywej zagregowanego popytu w prawo. Z kolei uchylenie ulg podatkowych zmniejszy
inwestycje i przesunie krzywa zagregowanego popytu w lewo.
Inna zmienna, ktora moze wpynac na wielkosc inwestycji oraz ogolny
poziom popytu, jest podaz pieniadza. Jak to blizej wyjasnimy w nastepnym
rozdziale, wzrost podazy pieniadza w krotkim okresie obniza poziom stopy
procentowej. Zaciagane kredyty staja sie tansze, co pobudza wydatki inwestycyjne i przesuwa krzywa zagregowanego popytu w prawo. Natomiast spadek
311
podazy pieniadza powoduje wzrost stopy procentowej, co zmniejsza wydatki

inwestycyjne i przesuwa krzywa popytu w lewo. Wielu ekonomistow jest
zdania, ze w krajach wysoko rozwinietych zmiany polityki pienieznej czesto
byy gownym powodem przesuniec krzywej zagregowanego popytu.
Zmiany wydatkow panstwa. Najbardziej bezposrednim sposobem przesuwania
krzywej zagregowanego popytu przez politykow gospodarczych sa zmiany
wydatkow panstwa. Zaozmy np., ze rzad podejmuje decyzje o zmniejszeniu
zakupow nowych rodzajow broni. Poniewaz wielkosc zapotrzebowania na dobra
i usugi jest teraz mniejsza, krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie w lewo.
Gdyby jednak rzad zdecydowa sie na budowe nowych autostrad, wielkosc
zapotrzebowania na dobra i usugi wzrosaby przy kazdym poziomie cen, a wiec
krzywa zagregowanego popytu przesuneaby sie w prawo.
Zmiany eksportu netto. Kazde zdarzenie powodujace zmiane wielkosci eksportu netto przy danym poziomie cen rowniez przesuwa krzywa zagregowanego
popytu. Na przykad, kiedy gospodarka USA znajduje sie w stanie recesji,
Amerykanie kupuja mniej dobr w Europie. Zmniejsza to wielkosc eksportu netto
w krajach europejskich i powoduje przesuniecie tamtejszej krzywej zagregowanego popytu w lewo.
Niekiedy eksport netto zmienia sie na skutek zmian poziomu kursu
walutowego. Na przykad, zaozmy, ze miedzynarodowi spekulanci powoduja
wzrost wartosci funta na rynku walutowym. Taka aprecjacja funta uczyniaby
brytyjskie dobra drozszymi w porownaniu z dobrami zagranicznymi. Efektem
byoby zmniejszenie sie eksportu netto i przesuniecie krzywej zagregowanego
popytu w lewo. Na odwrot, deprecjacja funta pobudza eksport netto i przesuwa
w prawo krzywa zagregowanego popytu w Wielkiej Brytanii.
Wnioski. W nastepnym rozdziale bardziej szczegoowo przeanalizujemy krzywa
zagregowanego popytu. Dokadniej zbadamy, jak poszczegolne narzedzia polityki pienieznej i budzetowej moga wpynac na poozenie krzywej zagregowanego popytu, i zastanowimy sie nad celowoscia wykorzystania tych mozliwosci.
Jednak dzieki dotychczasowym studiom rozumiemy juz z grubsza, dlaczego
krzywa zagregowanego popytu jest ujemnie nachylona oraz jakie czynniki
i wydarzenia moga spowodowac jej przesuniecie. Tablica 11.1 zawiera podsumowanie naszych dotychczasowych rozwazan.
Szybki sprawdzian
Wyjanij trzy powody, ktre sprawiaj, e krzywa zagregowanego popytu ma
nachylenie ujemne. Podaj przykad zdarzenia, ktre spowodowaoby przesunicie
krzywej zagregowanego popytu, i objanij, w jaki sposb wpynie ono na pooenie
tej krzywej.
312
TABLICA 11.1
Krzywa zagregowanego popytu: podsumowanie

Dlaczego krzywa zagregowanego popytu jest nachylona w do?
1. Efekt majatkowy: nizszy poziom cen zwieksza realna wartosc majatku, co powoduje wzrost
wydatkow konsumpcyjnych.
2. Efekt stopy procentowej: nizszy poziom cen prowadzi do spadku stopy procentowej, co powoduje
wzrost wydatkow inwestycyjnych.
3. Efekt kursu walutowego: nizszy poziom cen powoduje spadek realnego kursu walutowego, co
powoduje wzrost eksportu netto.
Dlaczego krzywa zagregowanego popytu sie przesuwa?
1. Zmiany konsumpcji. Kazde zdarzenie, ktore skania nabywcow do zwiekszenia wydatkow przy
danym poziomie cen (obnizka podatkow, boom na giedzie), przesuwa krzywa zagregowanego
popytu w prawo. Z kolei kazde zdarzenie, ktore zmniejsza wydatki nabywcow (np. podwyzka
podatkow lub spadek kursow na giedzie), przesuwa krzywa zagregowanego popytu w lewo.
2. Zmiany inwestycji. Kazde zdarzenie, ktore skania przedsiebiorstwa do zwiekszenia inwestycji
przy danym poziomie cen (np. optymistyczne opinie co do stanu koniunktury w przyszosci,
spadek stop procentowych w wyniku zwiekszenia podazy pieniadza), przesuwa krzywa zagregowanego popytu w prawo. Z kolei zdarzenie, ktore zmniejsza inwestycje przy danych cenach
(np. pesymistyczne oceny stanu koniunktury w przyszosci lub wzrost stop procentowych spowodowany zmniejszeniem podazy pieniadza), przesuwa krzywa zagregowanego popytu w lewo.
3. Zmiany wydatkow panstwa. Wzrost wydatkow panstwa na dobra i usugi (np. zwiekszenie
wydatkow na obrone narodowa lub budowe autostrad) przesuwa krzywa zagregowanego popytu
w prawo. Zmniejszenie wydatkow panstwa na dobra i usugi przesuwa te krzywa w lewo.
4. Zmiany eksportu netto. Kazde zdarzenie, ktore powoduje wzrost wydatkow na eksport netto przy
danych cenach (np. boom gospodarczy za granica lub deprecjacja waluty krajowej), przesuwa
krzywa zagregowanego popytu w prawo. Natomiast zdarzenia zmniejszajace wydatki na eksport
netto przy danych cenach (takie jak recesja gospodarcza za granica lub aprecjacja waluty
krajowej) przesuwaja krzywa popytu w lewo.
11.4
Krzywa zagregowanej poday
Krzywa zagregowanej podazy pokazuje cakowita ilosc dobr i usug, wytwarzanych i sprzedawanych przez przedsiebiorstwa przy okreslonym poziomie
cen. Podczas gdy krzywa zagregowanego popytu ma zawsze nachylenie ujemne,
nachylenie krzywej zagregowanej podazy zalezy przede wszystkim od zakadanego okresu analizy. W dugim okresie krzywa ta jest pionowa, a w krotkim
ma ona nachylenie dodatnie. Chcac zrozumiec krotkookresowe fluktuacje
gospodarcze oraz roznice miedzy zachowaniem gospodarki w krotkim i dugim
okresie, musimy przeanalizowac zarowno dugookresowa, jak i krotkookresowa
krzywa zagregowanej podazy.
313
Dlaczego krzywa zagregowanej poday

jest w dugim okresie pionowa?
Co decyduje o ilosci dobr i usug, oferowanych na sprzedaz w dugim okresie?
W sposob posredni odpowiedzielismy juz na to pytanie wczesniej, analizujac
wzrost gospodarczy. W dugim okresie produkcja dobr i usug w danej gospodarce, czyli wielkosc realnego PKB, zalezy od jej zasobow pracy, kapitau
i bogactw naturalnych, a takze od dostepnej technologii, ktora pozwala przeksztacic te zasoby w dobra i usugi. Poniewaz poziom cen nie ma wpywu na
te dugookresowe determinanty realnego PKB, dugookresowa krzywa zagregowanej podazy jest pionowa, co widzimy na rysunku 11.3. Inaczej mowiac,
w dugim okresie cakowita wielkosc podazy dobr i usug jest staa, niezaleznie od poziomu cen, i zalezy jedynie od istniejacych w gospodarce zasobow
siy roboczej, kapitau i bogactw naturalnych oraz od dostepnej technologii
produkcji.
RYSUNEK 11.3
Dugookresowa krzywa zagregowanej poday

W dugim okresie wielkosc produkcji zalezy od posiadanej przez kraj ilosci zasobow pracy, kapitau
i bogactw naturalnych oraz od technologii, ktora pozwala przeksztacic te zasoby w gotowe
produkty. Wielkosc podazy nie zalezy od ogolnego poziomu cen. W zwiazku z tym dugookresowa
krzywa zagregowanej podazy jest pionowa, a jej poozenie odpowiada naturalnej wielkosci
produkcji.
W gruncie rzeczy pionowy przebieg krzywej zagregowanej podazy w dugim okresie jest po prostu wynikiem klasycznej dychotomii i neutralnosci
pieniadza. Jak juz wspominalismy, klasyczna teoria makroekonomiczna opiera
314
sie na zaozeniu, ze zmienne realne nie zaleza od zmiennych nominalnych.

Dugookresowa krzywa zagregowanej podazy odpowiada temu zaozeniu, poniewaz oznacza, ze wielkosc produkcji (zmienna realna) nie zalezy od poziomu
cen (zmienna nominalna). Juz wczesniej zaznaczylismy, ze wiekszosc ekonomistow uwaza, iz zasada ta dobrze sprawdza sie w dugim, ale nie w krotkim
okresie. Dlatego mozemy przyjac, ze krzywa zagregowanej podazy jest pionowa
tylko w dugim okresie.
Ktos mogby sie zdziwic, jak to jest mozliwe, ze krzywe podazy konkretnych dobr i usug sa w dugim okresie nachylone dodatnio, skoro dugookresowa
krzywa zagregowanej podazy pozostaje pionowa. Przyczyna jest to, ze podaz
konkretnych dobr i usug zalezy od ich cen wzglednych, czyli od stosunku ich
cen do cen innych dobr i usug w danej gospodarce. Na przykad, kiedy rosna
ceny lodow, przy niezmienionych cenach innych produktow w tej gospodarce,
dostawcy tego dobra moga zwiekszyc produkcje, wykorzystujac czesc zasobow
pracy, mleka, czekolady, jogurtu i innych skadnikow zuzywanych do tej pory
przy produkcji takich dobr, jak np. mrozony jogurt. Natomiast ogolna wielkosc
produkcji dobr i usug w kazdym kraju jest ograniczona przez posiadane przez
ten kraj zasoby pracy, kapitau i bogactw naturalnych, a takze przez poziom
technologii produkcji. Kiedy wiec wszystkie ceny w gospodarce rosna, cakowita ilosc wytwarzanych dobr i usug sie nie zmienia.
Przyczyny przesuni dugookresowej

krzywej zagregowanej poday
Poozenie dugookresowej krzywej zagregowanej podazy wskazuje ilosc dobr
i usug, wytwarzana przez gospodarke zgodnie z klasyczna teoria makroekonomii. Ta wielkosc produkcji jest czasem nazywana produkcja potencjalna
(potential output) lub produkcja przy penym zatrudnieniu (full-employment
output). Dla wiekszej precyzji nazwalismy ja naturalnym poziomem produkcji,
poniewaz odpowiada ona wielkosci produkcji wytwarzanej w danej gospodarce
w sytuacji, gdy bezrobocie utrzymuje sie na poziomie naturalnym, czyli normalnym. Naturalny poziom produkcji to taki jej poziom, do ktorego zmierza
gospodarka w dugim okresie.
Kazde zdarzenie w gospodarce, ktore zmienia naturalny poziom produkcji,
powoduje przesuniecie dugookresowej krzywej zagregowanej podazy. Poniewaz w mysl modelu klasycznego wielkosc produkcji zalezy od zasobow pracy,
kapitau, bogactw naturalnych oraz od poziomu wiedzy technologicznej, rodzaje
przesuniec dugookresowej krzywej zagregowanej podazy mozemy wyroznic,
wykorzystujac kryterium tych wasnie przyczyn.
Zasoby pracy. Wyobrazmy sobie, ze do pewnego kraju przybywa wielu
imigrantow. Poniewaz liczba pracownikow sie zwieksza, wielkosc produkcji
315
dobr i usug wzrasta. W rezultacie dugookresowa krzywa zagregowanej podazy

przesunie sie w prawo. Odwrotnie, jezeli wielu pracownikow opusci kraj,
dugookresowa krzywa zagregowanej podazy przesunie sie w lewo.
Poozenie dugookresowej krzywej zagregowanej podazy zalezy rowniez
od naturalnej stopy bezrobocia; wszelkie zmiany jej wysokosci powoduja zatem
przesuniecie dugookresowej krzywej zagregowanej podazy. Na przykad, gdyby
rzad zdecydowa sie na znaczne podniesienie poziomu pacy minimalnej,
naturalna stopa bezrobocia wzrosaby, a gospodarka wytwarzaaby mniejsza
ilosc dobr i usug. W rezultacie dugookresowa krzywa zagregowanej podazy
przesuneaby sie w lewo. Odwrotnie, jezeli reforma systemu ubezpieczenia od
bezrobocia skoni bezrobotnych do wiekszych wysikow w poszukiwaniu pracy,
to naturalna stopa bezrobocia sie obnizy, a dugookresowa krzywa zagregowanej
podazy przesunie sie w prawo.
Zasoby kapitau. Zwiekszenie sie zasobow kapitau w gospodarce powoduje
wzrost produkcyjnosci, a wiec rowniez wzrost wielkosci zagregowanej podazy
dobr i usug. W wyniku tego dugookresowa krzywa zagregowanej podazy
przesuwa sie w prawo. Natomiast kiedy ilosc kapitau w gospodarce maleje,
produkcyjnosc i ilosc produkowanych dobr i usug sie zmniejszaja, przesuwajac
dugookresowa krzywa zagregowanej podazy w lewo.
Zauwaz, ze to rozumowanie odnosi sie zarowno do kapitau rzeczowego,
jak i do kapitau ludzkiego. Zwiekszenie sie liczby maszyn, podobnie jak wzrost
liczby absolwentow uczelni, powieksza zdolnosc gospodarki do produkcji dobr
i usug. Oba te zdarzenia przesuna zatem dugookresowa krzywa zagregowanej
podazy w prawo.
Zasoby naturalne. Wielkosc produkcji w gospodarce zalezy takze od jej
zasobow naturalnych, takich jak ziemia, surowce mineralne, klimat. Odkrycie
nowych zoz surowcow przesunie dugookresowa krzywa zagregowanej podazy
w prawo. Z kolei pogorszenie sie klimatu, ktore utrudnia prace rolnikow,
spowoduje przesuniecie sie tej krzywej w lewo.
Wiele krajow importuje wazne surowce z zagranicy. Zmiany dostepnosci
tych surowcow takze moga spowodowac przesuniecie dugookresowej krzywej
zagregowanej podazy. W dalszych czesciach tego rozdziau pokazujemy, ze
zmiany zachodzace na swiatowym rynku ropy naftowej byy wazna przyczyna
przesuniec krzywych podazy.
Technologia. Chyba najwazniejsza przyczyna tego, ze obecnie gospodarka
produkuje wiecej niz przed laty, jest postep technologiczny. Na przykad,
wynalezienie komputera umozliwio wytwarzanie wiekszej ilosci dobr i usug
przy danych zasobach pracy, kapitau i bogactw naturalnych. W efekcie
dugookresowa krzywa zagregowanej podazy przesunea sie w prawo.
Wiele innych zdarzen, nawet niezwiazanych bezposrednio z technologia,
316
ma podobne skutki jak zmiany technologii produkcji. Jak pokazalismy w rozdziale 9 w Mikroekonomii, rozpoczecie wymiany handlowej z zagranica wywiera podobny wpyw na wielkosc produkcji jak wynalezienie nowej technologii
produkcji, przesuwajac dugookresowa krzywa zagregowanej podazy w prawo.
Natomiast kiedy panstwo wprowadzi nowe przepisy, zabraniajace przedsiebiorcom stosowania pewnych metod produkcji (byc moze zbyt niebezpiecznych dla
pracownikow), dugookresowa krzywa zagregowanej podazy przesunie sie
w lewo.
Wnioski. Dugookresowa krzywa zagregowanej podazy jest graficzna forma
klasycznego modelu gospodarki, ktory przedstawilismy w poprzednich rozdziaach. Kazde dziaanie panstwa lub zdarzenie, ktore zwiekszao realny PKB,
teraz powieksza ilosc wytwarzanych dobr i usug, przesuwajac dugookresowa
krzywa zagregowanej podazy w prawo. Natomiast dowolne dziaanie panstwa
lub zdarzenie, ktore zmniejszao realny PKB, teraz ogranicza ilosc wytwarzanych dobr i usug, przesuwajac dugookresowa krzywa zagregowanej podazy
w lewo.
Nowy sposb przedstawienia

wzrostu gospodarczego i inflacji
Dzieki krzywej zagregowanego popytu i dugookresowej krzywej zagregowanej
podazy dysponujemy nowym sposobem przedstawienia procesow zachodzacych
w gospodarce w dugim okresie. Rysunek 11.4 ilustruje zmiany, do ktorych
dochodzi w gospodarce w ciagu dziesiecioleci. Zauwaz, ze obie krzywe
zmieniaja swoje poozenie. Co prawda, takie przesuniecia moga byc wynikiem
dziaania wielu czynnikow, lecz najwazniejszymi z nich sa zmiany technologii
produkcji i zmiany polityki pienieznej. Postep technologiczny zwieksza mozliwosci gospodarki wytwarzania dobr i usug, nieustannie przesuwajac dugookresowa krzywa zagregowanej podazy w prawo. Poniewaz jednoczesnie
w miare upywu czasu bank centralny zwieksza podaz pieniadza, w prawo
przesuwa sie rowniez krzywa zagregowanego popytu. Jak widzimy na rysunku,
dugookresowym efektem tych zmian jest zwiekszenie produkcji (wzrost Y) oraz
inflacja (wzrost P). Mamy zatem do czynienia jedynie z innym sposobem
prezentacji wynikow klasycznej analizy wzrostu i inflacji, ktora znamy z rozdziaow 3 i 8.
Jednak kiedy budowalismy model zagregowanego popytu i zagregowanej
podazy, celem nie byo jedynie nadanie nowej formy wnioskom dotyczacym
dugiego okresu. Przeciwnie, jak wkrotce sie przekonamy, model ten bedzie
stanowi rowniez narzedzie analizy procesow zachodzacych w gospodarce
w krotkim okresie. Przy tworzeniu modelu dotyczacego krotkiego okresu
uproscimy analize, rezygnujac z przedstawienia trwajacych nieustannie wzrostu
317
gospodarczego i inflacji, pokazanych na rysunku 11.4. Jednak zawsze powinnismy pamietac, ze dugookresowe procesy gospodarcze stanowia to wahan
krotkookresowych. Krotkookresowe wahania poziomu produkcji i poziomu cen
powinny byc trakowane jak odchylenia od dugookresowych trendow.
RYSUNEK 11.4
Dugookresowy wzrost i inflacja w modelu zagregowanego popytu i zagregowanej poday

W miare jak wraz z upywem czasu, gownie na skutek postepu technologicznego, powiekszaja sie
mozliwosci produkcyjne gospodarki, dugookresowa krzywa zagregowanej podazy przesuwa sie
w prawo. Jednoczesnie, na skutek zwiekszania podazy pieniadza przez bank centralny, takze
w prawo przesuwa sie krzywa zagregowanego popytu. Na rysunku ponizej produkcja rosnie
z Y1980 do Y1990, a nastepnie do Y2000. Poziom cen podnosi sie z P1980 do P1990 i P2000. Model
zagregowanego popytu i zagregowanej podazy umozliwia zatem nowy sposob prezentacji klasycznej
analizy wzrostu gospodarczego i inflacji.
318
Dlaczego krtkookresowa krzywa

zagregowanej poday jest nachylona dodatnio?
Przechodzimy teraz do omowienia roznicy zachowania gospodarki w krotkim
i dugim okresie. Kluczowe znaczenie maja tu zmiany zagregowanej podazy. Jak
juz wyjasnilismy, dugookresowa krzywa zagregowanej podazy jest pionowa.
Jednak w krotkim okresie krzywa zagregowanej podazy jest nachylona dodatnio,
co widzimy na rysunku 11.5. Oznacza to, ze w ciagu roku lub 2 lat wzrost
ogolnego poziomu cen w gospodarce zwykle powoduje zwiekszenie sie produkcji dobr i usug, a spadek ogolnego poziomu cen zmniejszenie sie produkcji
dobr i usug.
Co jest przyczyna tej dodatniej zaleznosci miedzy poziomem cen a wielkoscia produkcji? Makroekonomisci zaproponowali trzy teorie, ktore maja
wyjasnic dodatnie nachylenie krotkookresowej krzywej zagregowanej podazy.
W przypadku kazdej z tych teorii jakis rodzaj niedoskonaosci rynku sprawia, ze
podaz w gospodarce zachowuje sie inaczej w krotkim, a inaczej w dugim
okresie. Teorie te przedstawiamy ponizej. Chociaz roznia sie one szczegoami,
wszystkie maja element wspolny. Chodzi o mysl, ze rzeczywista wielkosc
produkcji odchyla sie od swojego dugookresowego czy tez naturalnego
poziomu, kiedy poziom cen jest inny, niz spodziewali sie ludzie. Kiedy
RYSUNEK 11.5
Krtkookresowa krzywa zagregowanej poday

W krotkim okresie spadek cen z P1 do P2 zmniejsza wielkosc produkcji z Y1 do Y2. Ta dodatnia
zaleznosc moze byc spowodowana lepkoscia cen i pac lub bedami w ocenie sytuacji gospodarczej.
Wraz z upywem czasu pace, ceny oraz oceny sytuacji zmieniaja sie, wiec zaleznosc, o ktorej mowa,
jest tylko krotkookresowa.
319
rzeczywisty poziom cen przewyzsza poziom oczekiwany, wielkosc produkcji

rosnie powyzej poziomu naturalnego. Kiedy zas ceny spadaja ponizej oczekiwanego poziomu, rowniez wielkosc produkcji zmniejsza sie ponizej poziomu
naturalnego1.
Teoria lepkich pac. Pierwsze i najprostsze objasnienie dodatniego nachylenia
krotkookresowej krzywej podazy daje teoria lepkich pac (sticky wage theory).
Zgodnie z nia krotkookresowa krzywa popytu jest nachylona ku gorze z powodu
sztywnosci (lepkosci) pac nominalnych w krotkim okresie. Powolnosc zmian
pac nominalnych do pewnego stopnia jest skutkiem istnienia kontraktow dugoterminowych zawieranych miedzy pracownikami i pracodawcami, okreslajacych
poziom pac nominalnych, niekiedy nawet z trzyletnim wyprzedzeniem. Ponadto
te wolne dostosowania pac moga wynikac ze zwyczajow spoecznych i z rozumienia pojecia sprawiedliwosci, wpywajacych na ksztatowanie sie pac, a powolnym zmianom ulegajacych dopiero w duzszym okresie.
Chcac zrozumiec, jak lepkie pace wpywaja na zagregowana podaz,
wyobrazmy sobie, ze przedsiebiorstwo z gory uzgodnio ze swoimi pracownikami pace nominalna dotyczaca przyszego okresu, kierujac sie przy tym
swoimi oczekiwaniami co do przyszego poziomu cen. Jezeli w rzeczywistosci
ceny spadna ponizej oczekiwanego poziomu P, a nominalna paca pozostanie
sztywna na poziomie W, to paca realna W/P wzrosnie powyzej poziomu, ktory
zakaday firmy. Poniewaz pace stanowia duza czesc kosztow produkcji,
wyzsze pace realne oznaczaja, ze realne koszty przedsiebiorstwa wzrosy.
Przedsiebiorstwo zareaguje na to zmniejszeniem zatrudnienia i ograniczeniem
wielkosci produkcji. Innymi sowy, poniewaz wysokosc pac nie dostosowuje sie
natychmiast do zmian cen, nizszy poziom cen powoduje spadek opacalnosci
produkcji, skaniajac przedsiebiorstwa do zmniejszenia ilosci wytwarzanych
dobr i usug.
Teoria lepkich cen. Niektorzy ekonomisci zaproponowali inny sposob patrzenia
na krotkookresowa krzywa podazy, zwany teoria lepkich cen (sticky price
theory). Jak juz wyjasnilismy, teoria lepkich pac podkresla, ze pace nominalne
powoli dostosowuja sie do zmian cen. Wedug teorii lepkich cen ceny niektorych
dobr i usug rowniez powoli dostosowuja sie do zmian warunkow gospodarowania. Powolne dostosowania cen wynikaja po czesci z tego, ze istnieja koszty
zmian cen, zwane kosztami zmienianych jadospisow, takie jak koszty druku
i dystrybucji nowych cennikow, koszty wysyki katalogow oraz czas potrzebny
na wymiane etykiet i wywieszek cenowych w sklepach. Z powodu wystepowania tych kosztow nie tylko pace, lecz takze ceny moga byc lepkie w krotkim
okresie.
1
W oryginale angielskim mowi sie tutaj o naturalnym tempie wzrostu produkcji (natural
rate), lecz w rzeczywistosci chodzi o naturalna wielkosc produkcji ( przyp. tum.).
320
Chcac zrozumiec wpyw lepkich cen na wielkosc zagregowanej podazy, zaozmy, ze kazde przedsiebiorstwo ustala wysokosc swoich cen z wyprzedzeniem na podstawie oczekiwanych warunkow ekonomicznych, w ktorych
dziaa. Powiedzmy, ze wkrotce potem dochodzi do nieoczekiwanego spadku
podazy pieniadza, ktory powoduje zmniejszenie sie ogolnego poziomu cen
w dugim okresie. Chociaz niektore przedsiebiorstwa natychmiast obniza swoje
ceny, reagujac w ten sposob na zmiane warunkow gospodarowania, inne
przedsiebiorstwa beda wolay uniknac kosztow zmienianych jadospisow, co
spowoduje zwoke w ich reakcji. Poniewaz te zwlekajace firmy maja zbyt
wysokie ceny, wielkosc ich sprzedazy maleje. Spadek sprzedazy z kolei sprawia,
ze musza one ograniczyc wielkosc produkcji i zatrudnienia. Inaczej mowiac,
poniewaz nie wszystkie ceny natychmiast dostosowuja sie do zmieniajacych sie
warunkow, nieoczekiwany spadek cen sprawia, ze ceny produktow wytwarzanych przez niektore przedsiebiorstwa okazuja sie za wysokie, co powoduje
zmniejszenie sie sprzedazy i zmusza te przedsiebiorstwa do ograniczania
Teoria bednych ocen sytuacji. Inne wyjasnienie dodatniego nachylenia krotkookresowej krzywej zagregowanej podazy znajduje sie w teorii bednych ocen
sytuacji (misperceptions theory). Zgodnie z nia w krotkim okresie zmiany
ogolnego poziomu cen moga byc bednie interpretowane przez producentow
zainteresowanych sytuacja na tych rynkach, na ktorych sprzedaja oni swoje
towary. Pod wpywem takich bednych ocen dostawcy reaguja na zmiany cen
wytwarzanych przez siebie produktow, co prowadzi do powstania nachylonej ku
gorze krzywej zagregowanej podazy.
Chcac sie przyjrzec blizej dziaaniu tego mechanizmu, przypuscmy, ze
ogolny poziom cen spada ponizej oczekiwanego poziomu. Kiedy dostawcy
spostrzegaja, ze ceny ich wyrobow sie obnizaja, moga bednie uznac, ze spady
rowniez ceny wzgledne wytwarzanych przez nich produktow. Na przykad,
farmerzy uprawiajacy pszenice moga dostrzec spadek jej cen, zanim jeszcze
zauwaza obnizke cen wielu produktow, ktore sami kupuja jako konsumenci.
Moga wtedy wyciagnac bedny wniosek, ze uprawa pszenicy staa sie mniej
opacalna, i ograniczyc wielkosc jej produkcji. Podobnie pracownicy moga najpierw dostrzec to, ze ich pace nominalne obnizyy sie, a dopiero potem zauwazyc, iz ceny dobr i usug konsumpcyjnych, ktore kupuja, takze spady. W efekcie
moga oni uznac, ze ich realne wynagrodzenia zmalay, i zareagowac na to
zmniejszeniem ilosci pracy, ktora oferuja na rynku pracy. W obu przypadkach
spadek poziomu cen prowadzi do bedow dotyczacych cen wzglednych, co
skania dostawcow do obnizenia ilosci oferowanych na sprzedaz dobr i usug.
Wnioski. Istnieja trzy alternatywne wyjasnienia dodatniego nachylenia krotkookresowej zagregowanej krzywej podazy: 1) lepkie pace, 2) lepkie ceny i 3)
bedne oceny sytuacji. Ekonomisci spieraja sie, ktore z tych objasnien jest
321
prawidowe, bardzo mozliwe jednak, ze kazde z nich zawiera element prawdy.

Ze wzgledu na funkcje tej ksiazki podobienstwa tych teorii sa dla nas wazniejsze
niz ich roznice. Kazda z nich sugeruje, ze wielkosc produkcji odchyla sie od
swojego naturalnego poziomu, kiedy rzeczywisty poziom cen odchyla sie od
poziomu oczekiwanego. Matematycznie mozemy to wyrazic w nastepujacy
sposob:
oferowana naturalna
rzeczywisty oczekiwany
wielkosc = wielkosc + a poziom cen poziom cen ,
produkcji produkcji
gdzie a to parametr, ktory okresla, z jaka sia produkcja reaguje na nieoczekiwane zmiany cen.
Zauwazmy, ze wszystkie trzy teorie krotkookresowej zagregowanej podazy
dotycza problemu, ktory zapewne ma charakter przejsciowy. Niezaleznie od
tego, czy dodatnie nachylenie krzywej zagregowanej podazy jest skutkiem
lepkich pac, lepkich cen, czy tez bednych ocen sytuacji, przyczyny te nie
trwaja dugo. Ostatecznie, kiedy ludzie dostosuja swe oczekiwania do rzeczywistych warunkow gospodarowania, poziom pac nominalnych dostosuje sie
odpowiednio, ceny przestana byc lepkie, a bedne oceny sytuacji zostana
skorygowane. Innymi sowy, w dugim okresie ceny oczekiwane i ceny rzeczywiste zrownaja sie, a krzywa zagregowanej podazy stanie sie raczej pionowa niz
dodatnio nachylona.
Powody przesuni krtkookresowej

krzywej zagregowanej poday
Krotkookresowa krzywa zagregowanej podazy pokazuje wielkosc produkcji
dobr i usug, wytwarzanej w krotkim okresie przy roznych poziomach cen.
Mozemy interpretowac ja podobnie jak dugookresowa krzywa zagregowanej
podazy z ta roznica, ze dotyczy ona przypadkow, w ktorych pace sa lepkie, ceny
sa lepkie i oceny sytuacji sa bedne. Kiedy zatem badamy przyczyny przesuniec
krotkookresowej krzywej zagregowanej podazy, musimy uwzglednic wszystkie
te czynniki, ktore przesuwaja dugookresowa krzywa zagregowanej podazy,
a takze dodatkowo oczekiwany poziom cen, ktory zmienia lepkie pace,
lepkie ceny i bedne oceny sytuacji.
Zacznijmy od tego, co wiemy o dugookresowej zagregowanej krzywej
podazy. Zgodnie z naszymi wczesniejszymi ustaleniami, przyczynami przesuniec dugookresowej krzywej zagregowanej podazy sa zmiany wielkosci zasobow pracy, kapitau i bogactw naturalnych oraz postep technologiczny. Te same
zmienne powoduja przesuniecia krotkookresowej krzywej zagregowanej podazy. Na przykad, kiedy powiekszenie sie zasobu kapitau w gospodarce zwieksza
produkcyjnosc pracy, zarowno dugookresowa, jak i krotkookresowa krzywa
322
zagregowanej podazy przesuwa sie w prawo. Kiedy zas wzrost pac nominalnych podnosi naturalna stope bezrobocia, zarowno dugookresowa, jak i krotkookresowa krzywa zagregowanej podazy przesuna sie w lewo.
Waznym dodatkowym czynnikiem, ktory wpywa na poozenie krotkookresowej krzywej zagregowanej podazy, sa oczekiwania ludzi co do przyszego poziomu cen. Jak juz wyjasnialismy, wielkosc podazy dobr i usug
w krotkim okresie zalezy od lepkich pac, lepkich cen i czesto bednych ocen
sytuacji gospodarczej. Jednak na pace, ceny i diagnozy stanu gospodarki
wpywaja oczekiwania co do przyszego poziomu cen. Kiedy zatem oczekiwania
te sie zmieniaja, przesuwa sie takze krotkookresowa krzywa zagregowanej
podazy.
Chcac skonkretyzowac to rozumowanie, rozpatrzmy jedna z teorii zagregowanej podazy, a mianowicie teorie lepkich pac. Zgodnie z nia, kiedy
zarowno pracownicy, jak i pracodawcy spodziewaja sie wzrostu cen, z wiekszym prawdopodobienstwem uzgadniaja wysokie pace nominalne. Wysokie
pace zwiekszaja koszty produkcji i przy kazdym poziomie cen powoduja
zmniejszenie sie produkcji dobr i usug, oferowanej przez przedsiebiorstwa.
Kiedy zatem oczekiwany poziom cen rosnie, podnosza sie rowniez pace
i koszty produkcji, a wielkosc produkcji dobr i usug maleje przy kazdym
poziomie cen. W efekcie krzywa krotkookresowej zagregowanej podazy przesuwa sie w lewo. Odwrotnie, kiedy oczekiwany poziom cen sie obniza, pace
i koszty produkcji spadaja, przedsiebiorstwa zwiekszaja produkcje przy kazdym
poziomie cen i krzywa krotkookresowej zagregowanej podazy przesuwa sie
w prawo.
Podobne rozumowanie mozna zastosowac do pozostaych teorii zagregowanej podazy. Ogolny wniosek jest zatem nastepujacy: wzrost oczekiwanego
poziomu cen zmniejsza ilosc oferowana dobr i usug, przesuwajac krotkookresowa krzywa zagregowanej podazy w lewo. Natomiast spadek oczekiwanego
poziomu cen zwieksza ilosc oferowana dobr i usug, przesuwajac krotkookresowa krzywa zagregowanej podazy w prawo. Jak przekonamy sie w nastepnym podrozdziale, ten wpyw oczekiwan cenowych na poozenie krotkookresowej krzywej zagregowanej podazy ma kluczowe znaczenie, zapewniajac
zgodnosc zachowan gospodarki w krotkim i dugim okresie. W krotkim okresie
oczekiwania te sa dane, a gospodarka znajduje sie na przecieciu zagregowanej
krzywej popytu i krotkookresowej krzywej zagregowanej podazy. W dugim
okresie oczekiwania cenowe sie zmieniaja, a krzywa krotkookresowej zagregowanej podazy sie przesuwa. Wasnie to przesuniecie sprawia, ze gospodarka
osiaga ostatecznie punkt rownowagi na przecieciu krzywej zagregowanego
popytu i dugookresowej krzywej zagregowanej podazy.
Z grubsza rozumiesz juz, dlaczego krotkookresowa krzywa zagregowanej
podazy ma nachylenie dodatnie, a takze jakie zdarzenia i dziaania panstwa
moga powodowac jej przesuniecia. W tablicy 11.2 podsumowalismy nasze rozwazania.
323
TABLICA 11.2
Krtkookresowa krzywa zagregowanej poday podsumowanie

Dlaczego krotkookresowa krzywa zagregowanej podazy ma nachylenie dodatnie?
1. Teoria lepkich pac. Nieoczekiwanie niski poziom cen zwieksza pace realne, co skania przedsiebiorstwa do zmniejszenia zatrudnienia i zaoferowania mniejszej ilosci dobr i usug.
2. Teoria lepkich cen. Nieoczekiwanie niski poziom cen powoduje, ze ceny dobr wytwarzanych
przez niektore przedsiebiorstwa okazuja sie zbyt wysokie, co powoduje spadek sprzedazy
i skania te przedsiebiorstwa do zmniejszenia produkcji.
3. Teoria bednych ocen sytuacji. Nieoczekiwanie niski poziom cen skania niektorych producentow
do mylnego wniosku, ze wzgledne ceny ich produktow sie obnizyy, co powoduje spadek
produkcji.
Dlaczego krotkookresowa krzywa zagregowanej podazy sie przesuwa?
1. Przesuniecia spowodowane zmianami na rynku pracy. Wzrost ilosci pracy dostepnej w gospodarce (np. w wyniku spadku naturalnej stopy bezrobocia) przesuwa krzywa zagregowanej podazy
w prawo. Natomiast spadek zagregowanej podazy pracy (np. na skutek wzrostu naturalnej stopy
bezrobocia) przesuwa te krzywa w lewo.
2. Przesuniecia spowodowane zmianami na rynku kapitau. Wzrost zasobow kapitau rzeczowego
lub kapitau ludzkiego przesuwa krzywa zagregowanej podazy w prawo. Spadek zasobow
kapitau rzeczowego lub kapitau ludzkiego przesuwa te krzywa w lewo.
3. Przesuniecia spowodowane zmianami dostepnej ilosci zasobow naturalnych. Zwiekszenie sie
ilosci dostepnych zasobow naturalnych przesuwa krzywa zagregowanej podazy w prawo.
Natomiast zmniejszenie sie ilosci dostepnych zasobow naturalnych przesuwa te krzywa w lewo.
4. Przesuniecia spowodowane zmianami technologii produkcji. Postep technologiczny przesuwa
krzywa zagregowanej podazy w prawo. Regres technologiczny (jego przyczyna moze byc np.
regulacja) przesuwa te krzywa w lewo.
5. Przesuniecia spowodowane zmiana oczekiwan cenowych. Spadek oczekiwanego poziomu cen
przesuwa krotkookresowa krzywa zagregowanej podazy w prawo. Wzrost oczekiwanego poziomu cen przesuwa te krzywa w lewo.
Szybki sprawdzian
Wyjanij, dlaczego dugookresowa krzywa zagregowanej poday jest pionowa.
Podaj trzy wyjanienia dodatniego nachylenia krtkookresowej krzywej zagregowanej poday.
11.5
Dwie przyczyny waha gospodarczych
Poznawszy model zagregowanego popytu i zagregowanej podazy, dysponujemy
juz podstawowymi narzedziami do analizy wahan aktywnosci gospodarczej.
Mozemy zwaszcza wykorzystac posiadana juz wiedze o zagregowanym popycie i zagregowanej podazy w celu zbadania dwoch gownych przyczyn krotkookresowych wahan gospodarczych.
324
Upraszczajac, zaozmy, ze poczatkowo gospodarka znajduje sie w stanie

rownowagi dugookresowej, pokazanym na rysunku 11.6. Wielkosc produkcji
i poziom cen odpowiadaja punktowi przeciecia krzywej zagregowanego popytu
i dugookresowej krzywej zagregowanej podazy, czyli punktowi A. W tym
punkcie produkcja osiaga swoj naturalny poziom. Rowniez krotkookresowa
krzywa zagregowanej podazy przechodzi przez A, co oznacza, ze pace, ceny
i oczekiwania cenowe dostosoway sie w peni do wymogow rownowagi
dugookresowej. Innymi sowy, kiedy gospodarka znajduje sie w stanie rownowagi dugookresowej, pace, ceny i oceny sytuacji gospodarczej sa takie, ze
punkt przeciecia krzywej zagregowanego popytu z krotkookresowa krzywa
zagregowanej podazy pokrywa sie z punktem przeciecia krzywej zagregowanego popytu z dugookresowa krzywa zagregowanej podazy.
RYSUNEK 11.6
Rwnowaga dugookresowa
Gospodarka osiaga stan rownowagi dugookresowej w punkcie, w ktorym krzywa zagregowanego
popytu przecina sie z dugookresowa krzywa zagregowanej podazy (punkt A). W stanie rownowagi
dugookresowej pace, ceny i oceny sytuacji sa takie, ze krotkookresowa krzywa zagregowanej
podazy rowniez przechodzi przez ten punkt.
Skutki zmian zagregowanego popytu

Zaozmy, ze z jakiegos powodu wszystkich nagle ogarnia fala pesymizmu.
Przyczyna moze byc afera polityczna, krach na giedzie lub wybuch wojny
gdzies na swiecie. W efekcie wiele osob zaczyna sie obawiac przyszosci
i zmienia swoje plany. Konsumenci zmniejszaja wydatki i zwlekaja z pla-
325
nowanymi wiekszymi zakupami, a przedsiebiorstwa odraczaja zaplanowane

inwestycje.
Jaki taka fala pesymizmu wpynie na gospodarke? Z pewnoscia zmniejszy
sie zagregowany popyt na dobra i usugi. Oznacza to, ze przy kazdym poziomie
cen gospodarstwa domowe i przedsiebiorstwa beda teraz skonne kupic mniejsza
ilosc dobr i usug. Na rysunku 11.7 widzimy, ze krzywa zagregowanego popytu
przesuwa sie w lewo, z poozenia AD1 do AD2.
RYSUNEK 11.7
Zmniejszenie si zagregowanego popytu

Spadek zagregowanego popytu, ktory moze nastapic np. na skutek fali pesymizmu w gospodarce,
powoduje przesuniecie krzywej zagregowanego popytu w lewo, z poozenia AD1 do poozenia AD2.
Gospodarka przesuwa sie z punktu A do punktu B. Produkcja maleje z Y1 do Y2, a poziom cen obniza
sie z P1 do P2. W miare upywu czasu pace, ceny i oceny sytuacji zmieniaja sie i krotkookresowa
krzywa zagregowanej podazy przesuwa sie w prawo, z AS1 do AS2, a gospodarka osiaga nowy punkt
rownowagi C, w ktorym nowa krzywa zagregowanego popytu przecina sie z dugookresowa krzywa
zagregowanej podazy. Poziom cen obniza sie do P3, a wielkosc produkcji powraca do swego
naturalnego poziomu Y1.
Za pomoca tego samego rysunku mozemy zbadac efekty spadku wielkosci

zagregowanego popytu. W krotkim okresie gospodarka przesuwa sie wzduz
poczatkowej krotkookresowej krzywej zagregowanej podazy AS1, z punktu A do
punktu B, produkcja zmniejsza sie z Y1 do Y2, a ceny obnizaja sie z P1 do P2.
326
Spadek produkcji oznacza, ze gospodarka znajduje sie w stanie recesji. Chociaz

nie pokazano tego na rysunku, na zmniejszenie wielkosci sprzedazy i produkcji
przedsiebiorstwa reaguja ograniczeniem zatrudnienia. Pesymizm, ktory spowodowa zmniejszenie sie zagregowanego popytu, jest zatem do pewnego stopnia
samospeniajaca sie przepowiednia: obawa przed przyszoscia powoduje spadek
dochodow i wzrost bezrobocia.
Jak w obliczu takiej recesji powinni sie zachowac politycy gospodarczy?
Jedna z mozliwosci jest proba zwiekszenia zagregowanego popytu. Jak zauwazylismy wczesniej, zwiekszenie wydatkow panstwa lub zwiekszenie podazy
pieniadza spowodowayby wzrost zapotrzebowania na dobra i usugi przy kazdym poziomie cen, a zatem przesuneyby krzywa zagregowanego popytu w prawo. Gdyby politycy dziaali dostatecznie szybko i precyzyjnie, mogliby skompensowac poczatkowa zmiane zagregowanego popytu, cofnac krzywa zagregowanego popytu do pierwotnego poozenia, tj. AD1, i ulokowac gospodarke
z powrotem w punkcie A. (W nastepnym rozdziale szczegoowo zbadamy, w jaki
sposob polityka pieniezna i polityka budzetowa wpywaja na zagregowany popyt. Sprawdzimy rowniez, co utrudnia praktyczne wykorzystanie tych narzedzi.)
Nawet bez interwencji politykow gospodarczych po pewnym czasie recesja
sama ustapi. Zmniejszenie sie zagregowanego popytu obnizy poziom cen.
W koncu oczekiwania cenowe takze dostosuja sie do nowej rzeczywistosci
i oczekiwany poziom cen rowniez sie zmniejszy. Poniewaz spadek oczekiwanego poziomu cen oznacza zmiane pac, cen i ocen sytuacji gospodarczej,
krotkookresowa krzywa zagregowanej podazy przesunie sie w prawo, z poozenia AS1 do AS2, jak widzimy to na rysunku 11.7. To dostosowanie oczekiwan po
pewnym czasie umozliwi gospodarce osiagniecie punktu C, w ktorym nowa
krzywa zagregowanego popytu (AD2) przecina sie z dugookresowa krzywa
zagregowanej podazy.
W tym nowym stanie rownowagi dugookresowej, czyli w punkcie C,
produkcja powraca do swego naturalnego poziomu. Mimo ze fala pesymizmu
spowodowaa zmniejszenie zagregowanego popytu, poziom cen obnizy sie
w wystarczajacym stopniu (do P3), aby skompensowao to skutki przesuniecia
krzywej zagregowanego popytu. W dugim okresie przesuniecie krzywej zagregowanego popytu wpywa zatem jedynie na poziom cen, a nie na wielkosc
produkcji. Innymi sowy, dugookresowym skutkiem przesuniecia krzywej
zagregowanego popytu jest jedynie zmiana nominalna (obnizka cen), a nie
zmiana realna (wielkosc produkcji sie nie zmienia).
Podsumowujac, z naszych rozwazan o przesunieciach krzywej zagregowanego popytu wynika, ze zmiany zagregowanego popytu:
w krotkim okresie powoduja wahania poziomu produkcji dobr i usug

w gospodarce;
w dugim okresie zmieniaja poziom cen, lecz nie zmieniaja wielkosci
produkcji.
327
STUDIUM PRZYPADKU
Zmiany zagregowanego popytu w Wielkiej Brytanii:
wojny wiatowe i Wielki Kryzys
Na poczatku tego rozdziau na podstawie analizy danych statystycznych od

1965 r. ustalilismy trzy wazne fakty, dotyczace wahan aktywnosci gospodarczej. Spojrzmy teraz na historie gospodarcza Wielkiej Brytanii w duzszym
okresie. Rysunek 11.8 informuje o procentowych zmianach wielkosci realnego
rednio biorac, w caym tym
PKB w kolejnych trzyletnich okresach po 1990 r. S
okresie, realny PKB Wielkiej Brytanii w okresach trzyletnich wzrasta o okoo
6%, czyli mniej wiecej o 2% rocznie. Jednak cykl koniunkturalny powodowa
wahania woko tej sredniej, szczegolnie silnie w trzech okresach: po I i II wojnie
swiatowej nastapi geboki spadek realnego PKB; podobnie byo na poczatku lat
trzydziestych XX w. Wszystkie te przypadki w jakiejs mierze byy zwiazane ze
zmianami zagregowanego popytu.
Obydwie wojny swiatowe (w latach 19141918 i 19391945) charakteryzoway sie bardzo wysokim tempem wzrostu gospodarczego. Kiedy Wielka
Brytania przystapia do wojny, wydatki panstwa na cele militarne gwatowanie
wzrosy, zwaszcza na poczatku obu tych wojen. W obydwu przypadkach
ogromne zwiekszenie zagregowanego popytu doprowadzio do wzrostu krajowej
produkcji dobr i usug, jak rowniez do wzrostu cen. Tylko w 1915 r. realny PKB
Wielkiej Brytanii zwiekszy sie o 8% 4 razy szybciej od dugookresowego
rocznego tempa wzrostu. Ceny ulegay niemal podwojeniu w czasie tej wojny.
Podobnie byo na poczatku II wojny swiatowej, kiedy w latach 19401941
produkcja rosa w tempie okoo 10% rocznie. W latach 19391945, mimo
zastosowania przez rzad bardzo rygorystycznej kontroli cen, ogolny poziom cen
podnios sie o 17%. (Oficjalny wskaznik inflacji nie uwzglednia jeszcze szybciej
rosnacych cen na czarnym rynku, ktory w okresach wojen staje sie bardzo
wazny.) Natomiast pierwsze lata po zakonczeniu obu wojen swiatowych
charakteryzoway sie bardzo geboka recesja, spowodowana przez radykalne
zmniejszenie wydatkow wojskowych i gwatowny spadek zagregowanego poziomu popytu.
Zaamanie gospodarcze z poczatku lat trzydziestych XX w. jest nazywane
Wielkim Kryzysem (Great Depression). W Wielkiej Brytanii wielkosc realnego
PKB oraz poziom cen obnizay sie w latach 19291932 w kazdym roku;
w sumie produkcja spada o okoo 10%, a ceny obnizyy sie o okoo 15%. Wiele
innych krajow takze doznao gebokiego spadku produkcji i cen. Na przykad,
w USA realny PKB w latach 19291933 obnizy sie o 27%, a ogolny poziom
cen o 22%. Ekonomisci zajmujacy sie historia gospodarki nadal dyskutuja
nad przyczynami Wielkiego Kryzysu, jednak zdecydowana wiekszosc wyjasnien
wskazuje na silny spadek zagregowanego popytu.
328
RYSUNEK 11.8
Realny PKB Wielkiej Brytanii po 1900 r.

Na rysunku widzimy stopy wzrostu realnego PKB Wielkiej Brytanii w stosunku do trzech
poprzednich lat. Wzrost, a nastepnie spadek realnego PKB zwiazany z I i II wojna swiatowa jest
bardzo wyrazny. Wielki Kryzys na poczatku lat trzydziestych XX w. charakteryzowa sie znacznym
zwolnieniem tempa wzrostu brytyjskiej gospodarki.
r o d o: UK Office for National Statistics; obliczenia wasne autorow.

Z
Na przykad, niektorzy podkreslaja znaczenie krachu giedowego w Stanach Zjednoczonych i na caym swiecie w 1929 r., ktory zmniejszy majatek
gospodarstw domowych, a w rezultacie radykalnie obnizy ich wydatki konsumpcyjne. W dodatku sabosci owczesnego systemu bankowego w USA doprowadziy wiele bankow do bankructwa, kiedy ich klienci, utraciwszy zaufanie
do systemu finansowego, zaczeli masowo wycofywac swoje pieniadze. Fale
paniki na rynku bankowym jeszcze bardziej pogarszay sytuacje finansowa
gospodarstw domowych i byy przyczyna trudnosci przedsiebiorstw usiujacych
finansowac sie na giedzie lub zaciagnac kredyt w banku. Wszystko to,
w poaczeniu z restrykcyjna polityka pieniezna i budzetowa w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i innych krajach, doprowadzio do gebokich,
wzajemnie sie wzmacniajacych spadkow zagregowanego popytu na swiecie.
329
Skutki zmian zagregowanej poday

Wyobrazmy sobie jeszcze raz gospodarke bedaca w stanie rownowagi dugookresowej. Przypuscmy teraz, ze nagle niektore przedsiebiorstwa odnotowuja
wzrost kosztow produkcji. Na przykad, za pogoda moze zniszczyc czesc upraw
i zwiekszyc koszty wytwarzania zywnosci albo tez wojna na Bliskim Wschodzie
moze utrudnic dostawy ropy naftowej, podnoszac koszty wytwarzania produktow ropopochodnych.
Jakie beda skutki makroekonomiczne takiego wzrostu kosztow produkcji?
Przy kazdym poziomie cen producenci beda obecnie dostarczali mniejsza ilosc
dobr i usug. W efekcie, jak pokazano na rysunku 11.9, krotkookresowa krzywa
zagregowanej podazy przesunie sie w lewo, z poozenia AS1 do poozenia AS2.
(W pewnych przypadkach dugookresowa krzywa zagregowanej podazy takze
moze sie przesunac; upraszczajac, zaozmy jednak, ze tak nie jest.)
Na rysunku tym mozemy przesledzic efekty przesuniecia sie krzywej zagregowanej podazy w lewo. W krotkim okresie gospodarka porusza sie wzduz
juz istniejacej krzywej zagregowanego popytu, przesuwajac sie z punktu A
do punktu B. Produkcja w gospodarce spada z Y1 do Y2, a poziom cen rosnie
z P1 do P2. Poniewaz ta gospodarka ma do czynienia zarowno ze
Stagflacja
jest to okres
stagnacja (spadkiem produkcji), jak i z inflacja (ze wzrostem cen),
spadku produkcji
taka sytuacje nazywamy czesto stagflacja (stagflation).
i wzrostu cen.
RYSUNEK 11.9
Niekorzystna zmiana zagregowanej poday

Kiedy jakies zdarzenie zwieksza koszty przedsiebiorstw, krotkookresowa krzywa zagregowanej
podazy przesuwa sie w lewo, z AS1 do AS2. Gospodarka przechodzi z punktu A do punktu B. Efektem
jest stagflacja: produkcja spada z Y1 do Y2, a ceny rosna z P1 do P2.
330
Co powinni robic politycy w obliczu stagflacji? Nie ma tu prostych

rozwiazan. Po pierwsze, moga nic nie robic. W tym przypadku produkcja dobr
i usug przez pewien czas bedzie sie ksztatowac na obnizonym poziomie, tj. Y2.
W koncu jednak recesja sama wygasnie, kiedy przedsiebiorstwa dostosuja
poziom pac i cen oraz swoje oceny sytuacji do wzrostu kosztow produkcji. Na
przykad, niski poziom produkcji i wysokie bezrobocie wywieraja presje na
obnizenie poziomu pac. Nizsze pace z kolei umozliwiaja zwiekszenie wielkosci produkcji. Po pewnym czasie, gdy krotkookresowa krzywa zagregowanej
podazy przesunie sie z powrotem do poozenia AS1, ceny sie obniza, a produkcja
wroci do swego naturalnego poziomu. Po upywie dugiego okresu gospodarka
powraca do punktu A, w ktorym krzywa zagregowanego popytu przecina
dugookresowa krzywa zagregowanej podazy.
Po drugie, kontrolujacy polityke pieniezna i budzetowa politycy gospodarczy podejmuja proby skompensowania skutkow przesuniecia krotkookresowej
krzywej zagregowanej podazy i przesuwaja w tym celu na rysunku 11.10
krzywa zagregowanego popytu w prawo, z poozenia AD1 do AD2, co sprawia, ze
zmiana zagregowanej podazy nie wpywa na wielkosc produkcji. Gospodarka
zmierza bezposrednio z punktu A do punktu C. Produkcja pozostaje na natuRYSUNEK 11.10
Absorbowanie niekorzystnej zmiany zagregowanej poday

W obliczu niekorzystnego przesuniecia krzywej zagregowanej podazy z AS1 do AS2 politycy
gospodarczy, majacy wpyw na zagregowany popyt, moga probowac przesunac krzywa zagregowanego popytu w prawo, z poozenia AD1 do AD2. Gospodarka przesunie sie wtedy z punktu A do
punktu C. W krotkim okresie taka polityka zapobiegnie spadkowi produkcji, wynikajacemu
z przesuniecia krotkookresowej krzywej podazy, jednak poziom cen na trwae wzrosnie z P1 do P3.
331
ralnym poziomie, a ceny rosna z P1 do P3. W takim przypadku mowimy, ze

politycy absorbuja zmiany zagregowanej podazy, gdyz pozwalaja na to, aby
wzrost kosztow trwale wpyna na poziom cen.
Podsumowujac, powyzsza analiza zmian zagregowanej podazy pozwala
wyciagnac dwa wazne wnioski.
Zmiany zagregowanej podazy moga wywoac stagflacje, ktora jest poaczeniem recesji (spadku produkcji) z inflacja (ze wzrostem cen).
Zmieniajac wielkosc zagregowanego popytu, politycy gospodarczy nie sa
w stanie zlikwidowac obu tych szkodliwych efektow jednoczesnie.
STUDIUM PRZYPADKU
Ropa a gospodarka
Niektore z najwiekszych wahan w gospodarce, ktore wystapiy w krajach

wysoko rozwinietych po 1970 r., byy spowodowane zmianami zachodzacymi
na rynkach naftowych Bliskiego Wschodu. Ropa naftowa to niezwykle wazny
zasob, niezbedny do produkcji wielu dobr i usug, a wiekszosc tego surowca
oferowanego na rynku swiatowym pochodzi z Arabii Saudyjskiej, Kuwejtu
i innych krajow Bliskiego Wschodu. Kiedy jakies wazne zdarzenie (zazwyczaj
o charakterze politycznym) zmniejsza ilosc ropy naftowej dostarczanej z tego
regionu, cena tej kopaliny na rynku swiatowym wzrasta. Przedsiebiorstwa,
produkujace benzyne, opony i wiele innych wyrobow, odczuwaja wzrost
kosztow. W rezultacie krzywa zagregowanej podazy przesuwa sie w lewo, co
staje sie przyczyna stagflacji.
Pierwszy epizod tego rodzaju wystapi w poowie lat siedemdziesiatych
XX w. Kraje bedace duzymi producentami i eksporterami ropy naftowej
utworzyy OPEC (Organization of Petroleum Exporting Countries). Organizacja
ta jest typowym kartelem, tj. grupa dostawcow zmierzajacych do ograniczenia
konkurencji i zmniejszenia produkcji w celu uzyskania wyzszych cen. I rzeczywiscie, ceny ropy naftowej bardzo wzrosy. W latach 19731975 cena ropy
wzrosa mniej wiecej dwukrotnie. Na caym swiecie kraje importujace ten
surowiec odnotoway rownoczesnie inflacje i recesje. Stopa inflacji w Wielkiej
Brytanii, mierzona indeksem cen detalicznych, wzrosa z okoo 7% w 1972 r. do
ponad 24% w 1975 r. Stopa bezrobocia zwiekszya sie z 3,9% na poczatku
1973 r. do 5,0% na koniec 1975 r.
Niemal to samo powtorzyo sie kilka lat pozniej. Pod koniec lat siedemdziesiatych XX w. kraje czonkowskie OPEC znowu zmniejszyy podaz ropy
naftowej w celu podniesienia jej ceny. W latach 19781981 cena tego surowca
wzrosa ponaddwukrotnie. Rezultatem znowu bya stagflacja. Inflacja w Wielkiej Brytanii, mierzona wskaznikiem cen detalicznych, ktory obnizy sie nieco
od czasow pierwszej podwyzki cen ropy naftowej, znow przyspieszya z oko-
332
o 8% w 1978 r. do ponad 18% w 1980 r., a stopa bezrobocia w tym samym

czasie wzrosa z okoo 5,5% do okoo 9,0%. Rzad brytyjski, kierowany przez
Margaret Thatcher, wprowadzi ostra polityke pieniezna i budzetowa, aby
spowolnic inflacje, co oznaczao jednak takze zmniejszenie zagregowanego
popytu. Dodatkowo sytuacje komplikowao to, iz w tym czasie Wielka Brytania
sama bya juz powaznym producentem ropy naftowej, wydobywanej na polach
naftowych Morza Ponocnego. W efekcie wzrost cen tego surowca, w poaczeniu z podwyzka stop procentowych, doprowadzi do aprecjacji funta. Jak juz
wiemy, aprecjacja waluty krajowej powoduje obnizenie konkurencyjnosci towarow wytwarzanych przez dany kraj, a wiec zmniejsza zagregowany popyt.
Zastosowane srodki umozliwiy zatem znaczne osabienie presji inflacyjnej, lecz
jednoczesnie przyczyniy sie do pogebienia recesji.
wiatowy rynek ropy naftowej moze byc rowniez przyczyna korzystnych
S
zmian wielkosci zagregowanej podazy. W 1986 r. doszo do sporu miedzy
czonkami OPEC. Wielu z nich nie dotrzymao zobowiazan co do ograniczenia
produkcji ropy naftowej. Na rynku swiatowym ceny tego surowca spady
o poowe. Zmniejszyo to koszty produkcji wielu przedsiebiorstw, co spowodowao przesuniecie krzywej zagregowanej podazy w prawo i pod koniec lat
osiemdziesiatych XX w. umozliwio zmniejszenie zarowno poziomu bezrobocia,
jak i tempa inflacji.
Ramka 11.1
Pochodzenie teorii zagregowanego popytu i zagregowanej poday
Kiedy rozumiemy ju podstawy modelu zagregowanego popytu i zagregowanej poday, warto
si cofn i pomyle o jego historii. Jak powsta ten model krtkookresowych waha
w gospodarce? Ot by on przede wszystkim odpowiedzi na wyzwania zwizane z Wielkim
Kryzysem w latach trzydziestych XX w. Ekonomici i politycy w owych czasach byli
zdezorientowani co do przyczyn tej gospodarczej katastrofy i nie bardzo wiedzieli, jak mona j
przezwyciy.
W 1936 r. John Maynard Keynes opublikowa ksik zatytuowan: The General Theory
of Employment, Interest, and Money2. W pracy tej autor przedstawi wasne objanienie
krtkookresowych fluktuacji w gospodarce, ze szczeglnym uwzgldnieniem Wielkiego
Kryzysu. Gwn tez Keynesa byo twierdzenie, e recesje i kryzysy (depresje) wynikaj
z niedostatecznej wielkoci zagregowanego popytu na dobra i usugi.
Autor ten krytykowa klasyczn teori ekonomii, ktr przedstawilimy w poprzednich
rozdziaach tego podrcznika, gdy uwaa, e moe ona jedynie wyjani dugookresowe
efekty polityki gospodarczej. Kilka lat przed ukazaniem si wspomnianej ksiki Keynes
J.M. Keynes, Ogolna teoria zatrudnienia, procentu i pieniadza, PWN, Warszawa 1956
( przyp. tum.).
333
tak pisa o ekonomii klasycznej: Analiza dugookresowa daje mylne wskazwki co do

biecych wydarze i problemw. W dugim okresie kady z nas bdzie martwy. Ekonomici
zajli si rwnie atwym, co jaowym zadaniem, skoro w burzliwych czasach mog nam
jedynie powiedzie, e po dugim okresie sztormu ocean ponownie si uspokoi.
Przesanie to byo adresowane zarwno do politykw gospodarczych, jak i do ekonomistw. Poniewa gwnym problemem gospodarki wiatowej byo wysokie bezrobocie, Keynes
opowiada si za polityk, ktra mogaby zwikszy zagregowany popyt, m.in. dziki
dodatkowym wydatkom pastwa na roboty publiczne.
W nastpnym rozdziale przeanalizujemy szczegowo, w jaki sposb polityka gospodarcza pienina i budetowa wpywa na wielko zagregowanego popytu. Analiza
zawarta zarwno w tym, jak i w nastpnym rozdziale jest w duej mierze oparta na
wskazaniach Johna Maynarda Keynesa.
Szybki sprawdzian
Przypumy, e zwycistwo w wyborach nowego, bardzo popularnego kandydata
na premiera ogromnie zwiksza nadzieje ludzi na lepsz przyszo. Za pomoc
modelu zagregowanego popytu i zagregowanej poday zbadaj wpyw tego wydarzenia na stan gospodarki.
Podsumowanie
W tym rozdziale osiagnelismy dwa cele. Po pierwsze, omowilismy wiele waznych faktow dotyczacych krotkookresowych wahan aktywnosci gospodarczej.
Po drugie, przedstawilismy podstawowy model objasniajacy te fluktuacje,
a mianowicie model zagregowanego popytu i zagregowanej podazy. W nastepnym rozdziale kontynuujemy analize tego modelu, aby jeszcze lepiej zrozumiec
przyczyny wahan zachodzacych w gospodarce oraz mozliwe dziaania politykow gospodarczych, zmierzajace do zagodzenia tych fluktuacji.
Streszczenie
Wszystkie kraje odnotowuja krotkookresowe odchylenia od dugookresowych

trendow gospodarczych. Fluktuacje te sa nieregularne i w gruncie rzeczy
nieprzewidywalne. Kiedy nastepuje recesja, wielkosc realnego PKB i innych
miernikow dochodu narodowego, jak rowniez wydatkow i produkcji, spada,
a bezrobocie rosnie.
Ekonomisci analizuja krotkookresowe fluktuacje aktywnosci gospodarczej za
pomoca modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podazy. Zgodnie
z tym modelem wielkosc produkcji dobr i usug oraz ogolny poziom cen
334
zmieniaja sie tak, ze w efekcie dochodzi do wyrownania sie wielkosci

zagregowanego popytu i zagregowanej podazy.
Krzywa zagregowanego popytu jest nachylona w do z trzech powodow. Po
pierwsze, spadek poziomu cen zwieksza realna wartosc zasobow pienieznych
gospodarstw domowych, co zacheca do zwiekszenia wydatkow konsumpcyjnych. Po drugie, nizsze ceny zmniejszaja zapotrzebowanie gospodarstw
domowych na pieniadz; kiedy te gospodarstwa probuja przeksztacic zbedne
zasoby pieniezne w przynoszace odsetki aktywa, powoduje to spadek stop
procentowych, co z kolei pobudza wydatki inwestycyjne. Po trzecie, poniewaz nizszy poziom cen jest przyczyna spadku stop procentowych, waluta
krajowa ulega deprecjacji w stosunku do walut zagranicznych, co pobudza
wzrost eksportu netto.
Kazdy czynnik, ktory przy danym poziomie cen zwieksza indywidualna
konsumpcje, inwestycje, zakupy panstwa lub eksport netto, powieksza zarazem wielkosc zagregowanego popytu. I na odwrot, kazde zdarzenie lub
dziaanie politykow gospodarczych, przy danym poziomie cen zmniejszajace
indywidualna konsumpcje, inwestycje, zakupy panstwa lub eksport netto,
powoduje spadek zagregowanego popytu.
Dugookresowa krzywa zagregowanej podazy jest pionowa linia prosta.
W dugim okresie zagregowana podaz dobr i usug zalezy od posiadanej przez
dany kraj ilosci pracy, kapitau i zasobow naturalnych oraz od technologii
produkcji, a nie od ogolnego poziomu cen.
W celu wyjasnienia dodatniego nachylenia krotkookresowej krzywej zagregowanej podazy zaproponowano trzy teorie. Zgodnie z teoria lepkich pac
nieoczekiwany spadek cen przejsciowo podnosi wysokosc pac realnych, co
skania przedsiebiorstwa do zmniejszenia produkcji i zatrudnienia. Wedug
teorii lepkich cen nieoczekiwany spadek ogolnego poziomu cen sprawia, ze
niektore przedsiebiorstwa stosuja ceny, ktore w danym okresie sa zbyt
wysokie, co powoduje zmniejszenie wielkosci sprzedazy i zmusza je do
zmniejszenia rozmiarow produkcji. Z kolei teoria bednych ocen sytuacji
sugeruje, ze nieoczekiwany spadek cen jest przyczyna tego, ze dostawcy
mylnie sadza, iz takze ceny wzgledne ich produktow zmalay, co skania ich
do zmniejszenia wielkosci produkcji. Zgodnie ze wszystkimi tymi teoriami
wielkosc produkcji odchyla sie od naturalnego poziomu, kiedy rzeczywisty
poziom cen odchyla sie od oczekiwanego poziomu cen.
Zdarzenia, ktore zmieniaja zdolnosc gospodarki do wytwarzania dobr i usug,
takie jak zmiany ilosci dostepnych zasobow pracy, kapitau i bogactw
naturalnych lub zmiany technologiczne, przesuwaja krotkookresowa krzywa
zagregowanej podazy, a takze moga przesunac dugoookresowa krzywa
zagregowanej podazy. Poozenie krotkoookresowej krzywej zagregowanej
podazy zalezy rowniez od oczekiwanego przyszego poziomu cen.
335
Pierwsza mozliwa przyczyna wahan aktywnosci gospodarczej sa przesuniecia

krzywej zagregowanego popytu. Na przykad, kiedy krzywa zagregowanego
popytu przemieszcza sie w lewo, wielkosc produkcji oraz poziom cen
obnizaja sie w krotkim okresie. Z czasem, gdy oczekiwania co do ogolnego
poziomu cen powoduja odpowiednie dostosowania pac, cen i ocen sytuacji
w przedsiebiorstwach, krotkookresowa krzywa zagregowanej podazy przesuwa sie w prawo, a gospodarka powraca do naturalnego poziomu produkcji
przy nizszym poziomie cen.
Druga mozliwa przyczyna wahan gospodarczych sa przesuniecia krzywej
zagregowanej podazy. Kiedy krzywa ta przesunie sie w lewo, krotkookresowym efektem jest spadek produkcji oraz wzrost cen, tzn. sytuacja, ktora
okreslamy mianem stagflacji. W miare upywu czasu, gdy pace, ceny oraz
oceny sytuacji dostosuja sie do nowych warunkow, ogolny poziom cen
powroci do swego wyjsciowego poziomu, a wielkosc produkcji wzrosnie.
Recesja, s. 301
Kryzys, s. 301
Model zagregowanego popytu
i zagregowanej podazy, s. 305
Krzywa zagregowanego
popytu, s. 305
Krzywa zagregowanej podazy, s. 306
Stagflacja, s. 329
1. Wymien dwie zmienne makroekonomiczne, ktore maleja, gdy gospodarka przezywa recesje. Wskaz jedna zmienna, ktora rosnie w okresie recesji.
2. Sporzadz wykres przedstawiajacy krzywa zagregowanego popytu oraz krzywa zagregowanej podazy w krotkim i dugim okresie. Zwroc uwage na
prawidowe oznaczenie osi ukadu wsporzednych.
3. Wymien i objasnij trzy powody, dla ktorych krzywa zagregowanego popytu
jest nachylona w do.
4. Wyjasnij, dlaczego dugookresowa krzywa zagregowanej podazy jest pionowa.
5. Wskaz i wyjasnij trzy powody nachylenia ku gorze krotkookresowej krzywej
6. Jakie czynniki moga spowodowac przesuniecie krzywej zagregowanego
popytu w lewo? Za pomoca modelu zagregowanego popytu i zagregowanej
podazy pokaz skutki takiego przesuniecia.
7. Jakie czynniki moga spowodowac przesuniecie krzywej zagregowanej podazy w lewo? Za pomoca modelu zagregowanego popytu i zagregowanej
podazy pokaz skutki takiego przesuniecia.
336
Zadania
1. Dlaczego w trakcie cyklu koniunkturalnego wielkosc inwestycji zmienia sie

bardziej niz wielkosc konsumpcji? Ktore rodzaje wydatkow konsumpcyjnych
sa najbardziej zmienne: wydatki na dobra trwae (takie jak meble i samochody), wydatki na dobra nietrwae (takie jak zywnosc i ubranie) czy tez
wydatki na usugi (takie jak fryzjer czy lekarz)? Wyjasnij swa odpowiedz.
2. Zaozmy, ze gospodarka znajduje sie w stanie rownowagi dugookresowej.
a. Zilustruj za pomoca wykresu stan gospodarki, wskazujac krzywa zagregowanego popytu oraz krotkookresowa krzywa zagregowanej podazy
i dugookresowa krzywa zagregowanej podazy.
b. Powiedzmy, ze krach na giedzie powoduje spadek zagregowanego
popytu. Za pomoca tego samego wykresu pokaz, jak wpynie to na poziom
produkcji i cen. Jak zmieni sie stopa bezrobocia?
c. Za pomoca teorii lepkich pac wyjasnij, jak zmieni sie wielkosc produkcji
i poziom cen w dugim okresie (przy zaozeniu braku jakichkolwiek zmian
polityki gospodarczej). Jaka role w tych dostosowaniach speniaja oczekiwania cenowe? Zilustruj caa swa analize za pomoca wykresu.
3. Wyjasnij, jak ponizsze zdarzenia wpyna na dugookresowa krzywa zagregowanej podazy (mozliwe sa: wzrost podazy, spadek podazy lub brak
wpywu).
a. Do kraju przybywa bardzo wielu imigrantow.
b. Rzad podnosi wysokosc pacy minimalnej powyzej przecietnego poziomu
pacy w gospodarce.
c. Wojna powoduje zniszczenie wielu fabryk.
4. Popatrz na rysunek 11.7. Jaka bedzie wielkosc stopy bezrobocia w punktach B i C w porownaniu z punktem A? Jaki bedzie, w swietle teorii lepkich
pac, poziom pacy realnej w punktach B i C w porownaniu z punktem A?
5. Wytumacz, dlaczego ponizsze twierdzenia sa nieprawdziwe.
a. Krzywa zagregowanego popytu ma nachylenie ujemne, poniewaz stanowi
pozioma sume krzywych popytu na poszczegolne dobra.
b. Dugookresowa krzywa zagregowanej podazy jest pionowa, poniewaz
czynniki ekonomiczne nie maja wpywu na wielkosc zagregowanej podazy w dugim okresie.
c. Gdyby przedsiebiorstwa zmieniay swoje ceny codziennie, dostosowujac
je do biezacej sytuacji rynkowej, to krotkookresowa krzywa zagregowanej
podazy byaby pozioma.
d. Ilekroc gospodarka wchodzi w recesje, jej dugookresowa krzywa zagregowanej podazy przesuwa sie w lewo.
6. Odwoujac sie do kazdej z trzech teorii wyjasniajacych dodatnie nachylenie
krotkookresowej krzywej zagregowanej podazy, udziel dokadnej odpowiedzi
na nastepujace pytania.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
337
a. W jaki sposob, nawet bez zadnego wsparcia ze strony politykow gospodarczych, gospodarka wychodzi z recesji i powraca do stanu rownowagi
dugookresowej?
b. Od czego zalezy szybkosc wychodzenia gospodarki z recesji i przechodzenia do fazy ozywienia?
Zaozmy, ze bank centralny zwieksza podaz pieniadza, jednak poniewaz
wszyscy spodziewali sie tego, jednoczesnie uzyskuje sie oczekiwany poziom cen. Jak w krotkim okresie zmienia sie produkcja i ceny? Porownaj to
z sytuacja, w ktorej bank centralny zwieksza podaz pieniadza, ale ludzie nie
zmieniaja swych oczekiwan co do ogolnego poziomu cen.
Przypuscmy, ze dana gospodarka znajduje sie obecnie w stanie recesji. Jak
bedzie sie ona dalej rozwijac, jezeli polityka gospodarcza pozostanie
neutralna? Wyjasnij swa odpowiedz i zilustruj ja za pomoca wykresu
krzywej zagregowanego popytu i zagregowanej podazy.
Zaozmy, ze pracownicy i pracodawcy uznaja nagle, ze w przyszym roku
inflacja bedzie dosc wysoka. Przyjmijmy tez, ze gospodarka znajduje sie
poczatkowo w stanie rownowagi dugookresowej i ze krzywa zagregowanego popytu nie zmienia poozenia.
a. Co sie stanie z poziomem pac minimalnych i pac realnych?
b. Za pomoca wykresu zagregowanego popytu i zagregowanej podazy
pokaz wpyw tej zmiany oczekiwan na poziom cen i wielkosc produkcji
w krotkim i dugim okresie.
c. Czy oczekiwania dotyczace wysokiej inflacji potwierdziy sie? Odpowiedz uzasadnij.
Wyjasnij, dlaczego nastepujace zdarzenia powoduja przesuniecie krotkookresowej krzywej zagregowanej podazy, krzywej zagregowanego popytu, obu tych krzywych albo tez nie maja zadnego wpywu na ich
poozenie. Skutki zdarzen przesuwajacych ktoras z krzywych przedstaw na
rysunku.
a. Gospodarstwa domowe decyduja sie zwiekszyc swoje oszczednosci.
b. Hodowcy byda ponosza straty na skutek pryszczycy.
c. Nowe mozliwosci znalezienia dobrej pracy za granica sprawiaja, ze wiele
osob decyduje sie na wyjazd z kraju.
Wyjasnij, jak nastepujace zdarzenia w krotkim i dugim okresie wpyna na
wielkosc produkcji i poziom cen, przy zaozeniu braku jakichkolwiek
dziaan ze strony politykow gospodarczych.
a. Krach na giedzie zmniejsza majatek konsumentow.
b. Panstwo zwieksza wydatki na obrone narodowa.
c. Postep technologiczny zwieksza poziom produkcyjnosci pracy.
d. Recesja za granica sprawia, ze zagranica zmniejsza swoj import.
Zaozmy, ze przedsiebiorstwa nabieraja optymizmu co do perspektyw
gospodarki i podejmuja duze nowe inwestycje.
338
a. Za pomoca wykresu zagregowanego popytu i zagregowanej podazy

pokaz krotkookresowy wpyw tej fali optymizmu na stan gospodarki.
Zaznacz nowy poziom cen i realnej produkcji. Wyjasnij, dlaczego ilosc
oferowanej produkcji zagregowanej sie zmienia.
b. Wykorzystaj wykres sporzadzony przy okazji odpowiedzi na pytanie (a)
w celu przedstawienia nowego stanu rownowagi dugookresowej w gospodarce. (Przyjmij, upraszczajac, ze dugookresowa krzywa zagregowanej podazy nie zmienia poozenia.) Wyjasnij, dlaczego wielkosc zagregowanego popytu jest rozna w krotkim i dugim okresie.
c. Jak boom inwestycyjny wpynie na poozenie dugookresowej krzywej
zagregowanej podazy? Odpowiedz uzasadnij.

ROZDZIA 12
WPYW POLITYKI PIENINEJ

I POLITYKI BUDETOWEJ
NA ZAGREGOWANY POPYT
yobraz sobie, ze jestes czonkiem Komitetu ds. Polityki Pienieznej,

KPP (Monetary Policy Committee, MPC), Banku Anglii, ktory decyduje o polityce pienieznej Wielkiej Brytanii. Dowiedziaes sie, ze minister
finansow w swojej mowie budzetowej zapowiedzia zmniejszenie wydatkow
panstwa. Jak KPP powinien zareagowac na taka zmiane polityki budzetowej?
Czy powinien obnizyc stopy procentowe, tym samym pozwalajac na szybszy
wzrost podazy pieniadza? Czy tez powinien podniesc stopy procentowe lub
pozostawic je na niezmienionym poziomie?
Chcac odpowiedziec na to pytanie, powinienes zbadac wpyw polityki
pienieznej i polityki budzetowej (fiskalnej) na gospodarke. W poprzednim
rozdziale widzielismy, w jaki sposob za pomoca modelu zagregowanego popytu
i zagregowanej podazy mozna wyjasnic krotkookresowe wahania w gospodarce.
Kiedy krzywa zagregowanego popytu lub krzywa zagregowanej podazy przesuwa sie, powoduje to wahania wielkosci produkcji dobr i usug, a takze wahania
ogolnego poziomu cen. Jak zauwazylismy, zarowno polityka pieniezna, jak
i polityka budzetowa moga wpywac na wielkosc zagregowanego popytu.
Zmieniajac zatem jedna z tych polityk, mozemy spowodowac krotkookresowe
wahania wielkosci produkcji i poziomu cen w gospodarce. Politycy gospodarczy
beda chcieli przewidziec skutki takich zmian, a takze byc moze odpowiednio zmienic druga polityke.
W tym rozdziale bardziej szczegoowo badamy, w jaki sposob narzedzia
polityki pienieznej i polityki budzetowej wpywaja na poozenie krzywej
zagregowanego popytu. Wczesniej przedyskutowalismy dugookresowe efekty
tych obu rodzajow polityki gospodarczej. W rozdziaach 3 i 4 przekonalismy sie,
jak polityka budzetowa wpywa na wielkosc oszczednosci, inwestycje i tempo
wzrostu gospodarczego w dugim okresie. Natomiast w rozdziaach 7 i 8
widzielismy, w jaki sposob bank centralny kontroluje podaz pieniadza i jak jej
zmiany wpywaja na poziom cen w dugim okresie. Teraz zobaczymy, jak te oba
340
rodzaje polityki przesuwaja krzywa zagregowanego popytu, powodujac krotkookresowe wahania w gospodarce.
Zgodnie z tym, czego sie juz dowiedzielismy, wiele innych czynnikow
poza polityka budzetowa i polityka pieniezna wpywa na wielkosc
zagregowanego popytu. Planowane wydatki gospodarstw domowych i przedsiebiorstw decyduja zwaszcza o cakowitym popycie na dobra i usugi. Kiedy
planowane wydatki sie zmieniaja, zmienia sie rowniez zagregowany popyt. Jesli
politycy gospodarczy nie reaguja, te zmiany wielkosci zagregowanego popytu
powoduja krotkookresowe wahania produkcji i zatrudnienia. Politycy decydujacy o polityce pienieznej i polityce budzetowej posuguja sie zatem narzedziami,
ktorymi dysponuja, probujac skompensowac zmiany zagregowanego popytu
i w ten sposob ustabilizowac gospodarke. W tym rozdziale zbadamy teorie
uzasadniajaca takie dziaania politykow gospodarczych, a takze niektore z trudnosci, jakie pojawiaja sie przy probie jej praktycznego wykorzystania.
12.1
Jak polityka pienina wpywa
na zagregowany popyt?
Krzywa zagregowanego popytu pokazuje wielkosc cakowitego zapotrzebowania na dobra i usugi w gospodarce, odpowiadajacego poszczegolnym poziomom
cen. Jak pamietasz, w poprzednim rozdziale ustalilismy, ze istnieja trzy powody
ujemnego nachylenia krzywej zagregowanego popytu.
Efekt majatkowy (wealth effect). Spadek poziomu cen zwieksza realna wartosc zasobow pieniadza posiadanych przez gospodarstwa domowe, a wzrost
realnej wartosci posiadanego majatku pobudza wydatki konsumpcyjne.
Efekt stopy procentowej (interest rate effect). Spadek poziomu cen powoduje
obnizke stopy procentowej, poniewaz ludzie probuja pozyczac swoje nadwyzkowe zasoby pieniadza, a obnizona stopa procentowa pobudza wydatki
inwestycyjne.
Efekt kursu walutowego (exchange rate effect). Kiedy spadek poziomu cen
powoduje obnizke stopy procentowej, inwestorzy przenosza czesc swoich
srodkow za granice, powodujac deprecjacje waluty krajowej wzgledem walut
zagranicznych. Ta deprecjacja czyni dobra krajowe tanszymi w porownaniu
z dobrami zagranicznymi, a zatem pobudza wydatki na eksport netto.
Te trzy efekty nie powinny byc traktowane jak alternatywne teorie.

Przeciwnie, kiedy poziom cen sie obniza, wystepuja one jednoczesnie, zwiekszajac zapotrzebowanie na dobra i usugi. Natomiast kiedy poziom cen rosnie,
powoduja one zmniejszenie sie zapotrzebowania na dobra i usugi.
Wpyw polityki pienieznej i polityki budzetowej na zagregowany popyt
341
Chociaz wszystkie trzy efekty wystepuja naraz, przyczyniajac sie do

ujemnego nachylenia krzywej zagregowanego popytu, nie sa one rownie wazne.
Poniewaz zasoby pieniadza gospodarstw domowych stanowia jedynie niewielka
czesc ich majatku, efekt majatkowy jest najmniej istotny ze wszystkich trzech
omawianych efektow. To, czy efekt kursu walutowego okaze sie wazny, zalezy
od stopnia otwarcia gospodarki. W przypadku gospodarki wzglednie zamknietej,
takiej jak np. Stany Zjednoczone, efekt kursu walutowego nie jest duzy,
poniewaz eksport i import stanowia tylko niewielka czesc amerykanskiego PKB.
Jednak w Wielkiej Brytanii i wiekszosci innych krajow europejskich gospodarka
jest bardziej otwarta w tym sensie, ze import i eksport sa o wiele wieksza czescia
caego PKB, wiec efekt kursu walutowego ma wieksze znaczenie. Jednak efekt
kursu walutowego prawdopodobnie jest sabszy od efektu stopy procentowej
nawet w stosunkowo otwartych gospodarkach, co ma dwie przyczyny. Po pierwsze, efekt stopy procentowej bezposrednio wpywa na caa gospodarke i dotyczy wszystkich konsumentow, nabywcow domow i przedsiebiorstw. Natomiast
zmniejszenie sie konkurencyjnosci, ktore stanowi czesc efektu kursu walutowego, odnosi sie jedynie do dobr, ktore sa przedmiotem handlu (dobr handlowych),
a zatem jest istotne przede wszystkim dla przedsiebiorstw i konsumentow
kupujacych takie wasnie dobra. Po drugie, wiele krajow w Europie ma wspolna
walute, czyli euro, ktora posuguja sie rowniez ich najwieksi partnerzy handlowi,
a wiec efekt kursu walutowego jest w tych krajach stosunkowo saby.
Chcac zatem zrozumiec, w jaki sposob polityka gospodarcza wpywa na
wielkosc zagregowanego popytu, dokadniej przyjrzymy sie teraz efektowi stopy
procentowej. Teoria wyjasniajaca sposob powstawania stopy procentowej, ktora
mamy zamiar przedstawic, jest nazywana teoria preferencji pynTeoria preferencji
pynnosci
nosci (theory of liquidity preference). Zaprezentowawszy ja, po teoria Keynesa,
suzymy sie nia, aby wyjasnic ujemne nachylenie krzywej zagrezgodnie z ktora stopa
procentowa osiaga
gowanego popytu, a takze sposob, w jaki polityka pieniezna
poziom zapewniajacy
przesuwa te krzywa. Rzucajac nowe swiato na krzywa zagregowazrownanie sie podazy
pieniadza i popytu
nego popytu, teoria preferencji pynnosci pogebia nasze rozumiena pieniadz.
nie krotkookresowych wahan w gospodarce.
Teoria preferencji pynnoci

W swej klasycznej pracy pt. The General Theory of Employment, Interest, and
Money1 John Maynard Keynes zaproponowa teorie preferencji pynnosci jako
wytumaczenie tego, jakie czynniki okreslaja poziom stopy procentowej w gospodarce. W najkrotszym ujeciu teoria ta jest po prostu forma analizy podazy
i popytu. Zgodnie z pogladem Keynesa stopa procentowa osiaga poziom, przy
ktorym podaz i popyt na pieniadz zrownuja sie ze soba.
1
J.M. Keynes, Ogolna teoria zatrudnienia, procentu i pieniadza, PWN, Warszawa 1956
( przyp. tum.).
342
Jak pamietasz, ekonomisci rozrozniaja dwie stopy procentowe. Kiedy

mowimy o stopie procentowej, mamy zwykle na mysli nominalna stope
procentowa. Natomiast realna stopa procentowa to nominalna stopa procentowa
skorygowana o dziaanie inflacji. Poziom ktorej z tych stop procentowych
chcemy wasciwie wyjasnic? Odpowiedz jest prosta: chodzi o te obie stopy.
W trakcie dalszej analizy zakadamy, ze oczekiwana stopa inflacji jest staa.
(Takie zaozenie jest rozsadne, kiedy badamy gospodarke w krotkim okresie,
a to wasnie robimy.) Kiedy zatem nominalna stopa procentowa rosnie lub
maleje, realna stopa procentowa, ktorej oczekuja ludzie, rowniez rosnie i maleje.
W pozostaej czesci tego rozdziau, kiedy piszemy o zmianach stopy procentowej, powinienes wyobrazic sobie realna i nominalna stope procentowa, ktore
zmieniaja sie w tym samym kierunku.
Przyjrzyjmy sie teraz teorii preferencji pynnosci, badajac podaz pieniadza
i popyt na pieniadz, a takze ich zaleznosc od stopy procentowej.
Podaz pieniadza. Pierwszym skadnikiem teorii preferencji pynnosci jest podaz
pieniadza. Jak po raz pierwszy ustalilismy w rozdziale 7, podaz pieniadza jest
kontrolowana przez bank centralny, taki jak Bank Anglii, Europejski Bank
Centralny lub amerykanska Rezerwa Federalna. Bank ten jest w stanie zmieniac
podaz pieniadza, zmieniajac wielkosc rezerw w systemie bankowym za pomoca
kupna i sprzedazy panstwowych papierow wartosciowych w trakcie operacji
otwartego rynku typu outright. Kiedy bank centralny kupuje panstwowe papiery
wartosciowe, pieniadze, ktorymi za nie paci, w formie wkadow trafiaja zwykle
do bankow, zwiekszajac ich rezerwy. Kiedy bank centralny sprzedaje panstwowe papiery wartosciowe, pieniadze, ktore za nie dostaje, opuszczaja system
bankowy i rezerwy bankow sie zmniejszaja. Takie zmiany wielkosci rezerw
bankowych powoduja z kolei zmiany zdolnosci bankow do udzielania pozyczek
i kreacji pieniadza. W dodatku, niezaleznie od tych operacji otwartego rynku,
bank centralny jest w stanie wpynac na wielkosc podazy pieniadza, zmieniajac
wymagana wielkosc rezerw (wielkosc rezerw, ktora banki musza trzymac przy
danej wielkosci depozytow) lub stope refinansowa (stope procentowa, ktora
dotyczy pozyczek pieniadza rezerwowego banku centralnego udzielanych bankom komercyjnym).
Te szczegoy dotyczace sposobu kontroli ilosci pieniadza sa wazne, poniewaz zalezy od nich sposob urzeczywistnienia polityki banku centralnego, wiec
analizowalismy je dokadnie w rozdziale 7. W tym rozdziale nie sa one
decydujace. W tym miejscu naszym celem jest zbadanie, jak zmiany podazy
pieniadza wpywaja na wielkosc zagregowanego popytu na dobra i usugi
w gospodarce. Dazac do takiego celu, mozemy pominac szczegoy dotyczace
sposobu wdrazania polityki banku centralnego i po prostu zaozyc, ze bank
centralny bezposrednio kontroluje podaz pieniadza. Innymi sowy, ilosc oferowana pieniadza w gospodarce jest staa na poziomie wyznaczonym przez bank
centralny.
343
RYSUNEK 12.1
Rwnowaga na rynku pienidza

Zgodnie z teoria preferencji pynnosci stopa procentowa osiaga poziom, przy ktorym ilosc oferowana
pieniadza i wielkosc zapotrzebowania na pieniadz zrownuja sie. Jesli stopa procentowa jest wyzsza
od poziomu rownowagi (r1 na rysunku), ilosc pieniadza, ktora ludzie chca trzymac, (M d1 ), jest
mniejsza od ilosci pieniadza wytworzonej przez bank centralny. Ta nadwyzka ilosci pieniadza
powoduje obnizke stopy procentowej. Odwrotnie, jesli stopa procentowa jest nizsza od poziomu
odpowiadajacego rownowadze (r2 na rysunku), ilosc pieniadza, ktora ludzie chca trzymac, (M d2 ), jest
wieksza od ilosci pieniadza wytworzonej przez bank centralny. Ten niedobor ilosci pieniadza
powoduje wzrost stopy procentowej. Siy podazy i popytu na rynku pieniadza pchaja zatem stope
procentowa w strone poziomu rownowagi, przy ktorym ludzie chca trzymac taka ilosc pieniadza,
jaka wytworzy bank centralny.
Poniewaz ilosc oferowana pieniadza w gospodarce jest staa i okreslona

przez polityke banku centralnego, nie zalezy ona od innych zmiennych ekonomicznych, w tym zwaszcza od poziomu stopy procentowej. Po podjeciu przez
bank centralny odpowiednich decyzji ilosc oferowana pieniadza jest staa,
niezaleznie od obowiazujacego poziomu stopy procentowej. Na rysunku 12.1 tej
staej podazy pieniadza odpowiada pionowa krzywa podazy.
Popyt na pieniadz. Drugi skadnik teorii preferencji pynnosci to popyt na
pieniadz. Chcac zrozumiec nature popytu na pieniadz, na poczatek przypomnijmy sobie, ze pynnosc dowolnego skadnika aktywow oznacza atwosc, z jaka
skadnik ten moze zostac zamieniony na obowiazujacy w danej gospodarce
srodek wymiany. Pieniadz jest wiec z definicji najbardziej pynnym z dostepnych aktywow. Pynnosc pieniadza wyjasnia popyt na pieniadz: ludzie decyduja
sie trzymac pieniadz, a nie inne aktywa, z ktorych osiaga sie wyzsze stopy
zwrotu, poniewaz pieniadz moze zostac uzyty do nabycia dobr i usug.
344
Chociaz wielkosc zapotrzebowania na pieniadz zalezy od wielu czynnikow,

w teorii preferencji pynnosci podkresla sie znaczenie stopy procentowej. Powodem jest to, ze stopa procentowa wyznacza koszt alternatywny trzymania pieniadza. Kiedy w swoim portfelu trzymasz np. gotowke zamiast dajacych odsetki
obligacji, tracisz oprocentowanie, ktore mogbys zarabiac. Wzrost stopy procentowej zwieksza koszt trzymania pieniadza i w efekcie ogranicza wielkosc zapotrzebowania na pieniadz. Spadek stopy procentowej zmniejsza koszt trzymania
pieniadza i w efekcie zwieksza zapotrzebowanie na pieniadz. Jak pokazano
zatem na rysunku 12.1, krzywa popytu na pieniadz jest nachylona ku doowi.
Rownowaga na rynku pieniadza. Zgodnie z teoria preferencji pynnosci stopa
procentowa osiaga poziom, przy ktorym podaz pieniadza zrownuje sie z popytem na pieniadz. Istnieje jedna stopa procentowa, nazywana stopa procentowa
rownowagi (equilibrium interest rate), przy ktorej wielkosc zapotrzebowania na
pieniadz dokadnie zrownuje sie z iloscia oferowana pieniadza. Jesli poziom
stopy procentowej jest inny, ludzie probuja zmienic skad swoich portfeli
aktywow, co w efekcie pcha stope procentowa w strone rownowagi.
Na przykad, zaozmy, ze poziom stopy procentowej jest wyzszy od poziomu rownowagi i jest rowny, powiedzmy, r1 na rysunku 12.1. W takim przypadku ilosc pieniadza, ktora ludzie chca trzymac, M d1, jest mniejsza od ilosci
oferowanej pieniadza banku centralnego. Posiadacze tych nadwyzek pieniadza
beda usiowali sie ich pozbyc, kupujac obligacje zapewniajace oprocentowanie
lub lokujac je na oprocentowanych rachunkach bankowych. Poniewaz emitenci
obligacji i banki wola pacic nizsze, a nie wyzsze oprocentowanie, na te nadwyzke ilosci pieniadza reaguja, obnizajac oferowane przez siebie oprocentowanie. Kiedy stopa procentowa sie obniza, ludzie chetniej trzymaja pieniadz,
az przy stopie procentowej rownowagi okazuje sie, ze sa oni zadowoleni,
trzymajac dokadnie taka ilosc pieniadza, jaka zaoferowa bank centralny.
Ramka 12.1
Stopy procentowe w dugim i krtkim okresie
W tym momencie powinnimy si zatrzyma i pomyle o na pozr trudnym problemie
nadmiaru. Kto mgby pomyle, e dysponujemy teraz dwiema teoriami wyjaniajcymi
sposb powstawania stp procentowych. W rozdziale 4 powiedzielimy, e stopa procentowa
osiga poziom, przy ktrym poda funduszy poyczkowych i popyt na fundusze poyczkowe
si zrwnuj (oznacza to, e rwnowa si take oszczdnoci krajowe i planowane inwes-ty
cje). Natomiast przed chwil w tym miejscu ustalilimy, e stopa procentowa osiga poziom,
przy ktrym zrwnuj si poda pienidza i popyt na pienidz. Jak uzgodni te dwie teorie?
Chcc odpowiedzie na to pytanie, powinnimy jeszcze raz rozway rnice midzy
zachowaniem gospodarki w dugim i krtkim okresie. Decydujce znaczenie maj tutaj trzy
zmienne makroekonomiczne: wielko produkcji dbr i usug wytwarzanych w gospodarce,
stopa procentowa i poziom cen. Zgodnie z klasyczn teori makroekonomii, ktr zaprezentowalimy w rozdziaach 3, 4 i 8, poziom tych zmiennych wyznaczaj nastpujce czynniki.
345
1. Wielko produkcji jest okrelona przez oferowan w gospodarce ilo kapitau i pracy,
a take przez dostpn technologi produkcji, ktra umoliwia przeksztacenie kapitau
i pracy w gotowe produkty. (T wielko produkcji nazywamy naturaln wielkoci
produkcji.)
2. Dla kadego poziomu produkcji stopa procentowa osiga poziom, przy ktrym zrwnuj
si poda fuduszw poyczkowych i popyt na fundusze poyczkowe.
3. Poziom cen zmienia si, a dochodzi do zrwnania si poday pienidza i popytu na
pienidz. Zmiany poday pienidza powoduj analogiczne zmiany poziomu cen.
Te trzy twierdzenia stanowi istot klasycznej teorii gospodarki. Zdecydowana wikszo
ekonomistw uwaa, e poprawnie opisuj one dziaanie gospodarki w dugim okresie.
Jednak w krtkim okresie twierdzenia te nie odpowiadaj rzeczywistoci. Jak ustalilimy
w poprzednim rozdziale, wiele cen powoli dostosowuje si do zmian wielkoci poday
pienidza, co znajduje odzwierciedlenie w tym, e krtkookresowa krzywa zagregowanej
poday jest nachylona ku grze, a nie jest pionowa. W efekcie w krtkim okresie oglny
poziom cen sam nie jest w stanie doprowadzi do zrwnania si poday i popytu na pienidz.
Ta sztywno cen wymusza zmian stopy procentowej, ktra zmienia si, aby zapewni
rwnowag rynku pienidza. Zmiany stopy procentowej wpywaj z kolei na wielko
zagregowanego popytu na dobra i usugi. Wahania zagregowanego popytu powoduj, e
wielko produkcji dbr i usug odchyla si od poziomu wyznaczonego przez poda
czynnikw produkcji i technologi.
Kiedy zatem zajmujemy si problemami krtkookresowymi, najlepiej jest przyjmowa
nastpujce zaoenia o gospodarce.
1. Poziom cen jest sztywny i pozostaje niezmieniony na pewnym poziomie, ktry zaley od
powstaych wczeniej oczekiwa. W krtkim okresie ceny stosunkowo sabo reaguj na
zmiany warunkw ekonomicznych.
2. Dla kadego poziomu cen stopa procentowa osiga poziom, ktry zapewnia zrwnanie si
poday pienidza i popytu na pienidz.
3. Poziom produkcji reaguje na zmiany wielkoci zagregowanego popytu na dobra i usugi,
ktra zaley m.in. od poziomu stopy procentowej rwnowacej rynek pienidza.
Zauwa, e mamy tu do czynienia z dokadnym odwrceniem porzdku analizy w porwnaniu z badaniem gospodarki w dugim okresie.
Rne teorie stopy procentowej su zatem rnym celom. Kiedy mylimy o dugookresowych czynnikach, od ktrych zaley poziom stp procentowych, najlepiej jest posuy
si teori funduszy poyczkowych. Takie podejcie podkrela znaczenie skonnoci gospodarki do oszczdzania, a take moliwoci inwestycyjnych. Kiedy natomiast interesuj nas
krtkookresowe determinanty poziomu stp procentowych, najlepiej jest odwoa si do teorii
preferencji pynnoci. Teoria ta podkrela wano polityki pieninej.
Odwrotnie, przy stopach procentowych nizszych od poziomu rownowagi,

takich np. jak r2 na rysunku 12.1, ilosc pieniadza, jaka ludzie chca trzymac, M d2,
jest wieksza od oferowanej przez bank centralny podazy pieniadza. W efekcie
probuja oni zwiekszyc posiadana przez siebie ilosc pieniadza, zmniejszajac
trzymane zasoby obligacji i innych przynoszacych oprocentowanie aktywow.
346
Kiedy ludzie zmniejszaja trzymana przez siebie liczbe papierow wartosciowych,

ich emitenci odkrywaja, ze w celu zachecenia nabywcow do kupna zmuszeni sa
zaoferowac wyzsze stopy procentowe. Stopa procentowa rosnie zatem, stopniowo przyblizajac sie do poziomu odpowiadajacego rownowadze.
Ujemne nachylenie krzywej

zagregowanego popytu
Ustaliwszy, w jaki sposob teoria preferencji pynnosci wyjasnia odpowiadajacy
rownowadze poziom stopy procentowej w gospodarce, zbadamy teraz wpyw tej
stopy na wielkosc zagregowanego popytu na dobra i usugi. Zaczniemy od
wykorzystania teorii preferencji pynnosci do powtornego zbadania znanego
nam juz problemu: chodzi o efekt stopy procentowej i ujemne nachylenie
krzywej zagregowanego popytu. Zaozmy zwaszcza, ze wzrasta ogolny poziom
cen w gospodarce. Co dzieje sie wtedy ze stopa procentowa, ktora zapewnia
zrownanie sie podazy pieniadza i popytu na pieniadz, i jak ta zmiana wpywa na
wielkosc zapotrzebowania na dobra i usugi?
W rozdziale 8 przekonalismy sie, ze poziom cen jest jednym z czynnikow,
ktore decyduja o wielkosci zapotrzebowania na pieniadz. Przy wyzszych cenach
za kazdym razem, kiedy jest sprzedawane jakies dobro lub usuga jest
wymieniana wieksza ilosc pieniadza. W efekcie ludzie decyduja sie trzymac
wiecej pieniadza. Oznacza to, ze przy danym poziomie stopy procentowej
wzrost poziomu cen zwieksza zapotrzebowanie na pieniadz. Wzrost poziomu
cen z P1 do P2 przesuwa zatem krzywa popytu na pieniadz w prawo, z poozenia
MD1 do poozenia MD2, tak, jak pokazano to w czesci (a) rysunku 12.2.
Zwroc uwage, jak taka zmiana popytu na pieniadz wpywa na stan
rownowagi na rynku pieniadza. Przy staej podazy pieniadza stopa procentowa
musi sie zwiekszyc, aby zapewnic zrownanie sie podazy pieniadza i popytu na
pieniadz. Przesuwajac krzywa popytu na pieniadz w prawo, wzrost poziomu cen
sprawia, ze ludzie chca trzymac wieksza ilosc pieniadza. Jednak ilosc oferowana
pieniadza sie nie zmienia, wiec stopa procentowa musi wzrosnac z r1 do r2, aby
ograniczyc ten dodatkowy popyt.
W czesci (b) rysunku widzimy, ze ten wzrost stopy procentowej wywiera
wpyw nie tylko na rynek pieniadza, lecz takze na wielkosc zapotrzebowania
na dobra i usugi. Przy wyzszej stopie procentowej koszt zapozyczania sie
i korzysc z oszczedzania okazuja sie wieksze. Mniej gospodarstw domowych
decyduje sie na wziecie pozyczki w celu kupna nowego domu, a ci, ktorzy
jednak biora kredyty, kupuja mniejsze domy, wiec popyt na inwestycje mieszkaniowe maleje. Mniej przedsiebiorstw decyduje sie na zaciagniecie kredytu
w celu zbudowania nowej fabryki i kupna nowego wyposazenia kapitaowego,
wiec maleja inwestycje produkcyjne przedsiebiorstw. Kiedy zatem poziom cen
rosnie z P1 do P2, co zwieksza popyt na pieniadz z MD1 do MD2 i powoduje
347
wzrost stopy procentowej z r1 do r2, wielkosc zapotrzebowania na dobra i usugi

maleje z Y1 do Y2.
Ta analiza efektu stopy procentowej moze zostac podsumowana w trzech
punktach: (1) wzrost poziomu cen zwieksza popyt na pieniadz; (2) wzrost
popytu na pieniadz powoduje podwyzke stopy procentowej; (3) wyzsza stopa
procentowa zmniejsza wielkosc zapotrzebowania na dobra i usugi. Oczywiscie,
te same zaleznosci dziaaja rowniez w odwrotna strone. Spadek poziomu cen
zmniejsza popyt na pieniadz, co powoduje obnizke stopy procentowej, a to
z kolei zwieksza zapotrzebowanie na dobra i usugi. Koncowym wynikiem
caego rozumowania jest ustalenie odwrotnej zaleznosci miedzy poziomem cen
a wielkoscia zapotrzebowania na dobra i usugi, ktorej ilustracja jest nachylona
ku doowi krzywa zagregowanego popytu.
RYSUNEK 12.2
Rynek pienidza a nachylenie krzywej zagregowanego popytu

Wzrost poziomu cen z P1 do P2 przesuwa krzywa popytu na pieniadz w prawo, co widzimy
w czesci (a) rysunku. Wzrost popytu na pieniadz powoduje wtedy, ze stopa procentowa wzrasta
z r1 do r2. Poniewaz stopa procentowa stanowi koszt zapozyczania sie, wzrost stopy procentowej
zmniejsza zapotrzebowanie na dobra i usugi z Y1 do Y2. Takiemu odwrotnemu zwiazkowi miedzy
poziomem cen a wielkoscia zapotrzebowania odpowiada nachylona ku doowi krzywa zagregowanego popytu, ktora widzimy w czesci (b) rysunku.
(a) Rynek pieniadza
(b) Krzywa zagregowanego popytu
Zmiany poday pienidza

Do tej pory teorie preferencji pynnosci wykorzystywalismy w celu dokadniejszego wyjasnienia, w jaki sposob cakowita wielkosc zapotrzebowania na dobra
i usugi w gospodarce reaguje na zmiany poziomu cen. Innymi sowy, badalismy
348
przesuniecia wzduz nachylonej ku doowi krzywej zagregowanego popytu.

Teoria ta przyczynia sie jednak rowniez do odkrycia pewnych innych przyczyn,
ktore powoduja zmiany wielkosci zapotrzebowania na dobra i usugi. Zawsze
kiedy przy niezmienionym poziomie cen zmienia sie wielkosc zapotrzebowania na dobra i usugi, krzywa zagregowanego popytu sie przesuwa.
Wazna zmienna, ktora moze spowodowac przesuniecie krzywej zagregowanego popytu, jest polityka pieniezna. Chcac sprawdzic, jak w krotkim okresie
polityka ta wpywa na gospodarke, zaozymy, ze bank centralny, kupujac
panstwowe papiery wartosciowe w trakcie operacji otwartego rynku, zwieksza
podaz pieniadza. (Przyczyny takiego dziaania tego banku stana sie jasne
pozniej, kiedy zrozumiemy jego skutki.) Zbadajmy, jak przy danym poziomie
cen takie zwiekszenie ilosci pieniadza w obiegu wpywa na odpowiadajacy
rownowadze poziom stopy procentowej. Przekonamy sie w ten sposob, jak
wpynie ono na poozenie krzywej zagregowanego popytu.
Jak widzimy w czesci (a) rysunku 12.3, zwiekszenie podazy pieniadza
przesuwa krzywa podazy pieniadza w prawo, z poozenia MS1 do poozenia MS2.
Poniewaz pozycja krzywej popytu na pieniadz sie nie zmienia, stopa procentowa
obniza sie z r1 do r2, co umozliwia zrownanie sie podazy pieniadza z popytem na
pieniadz. Innymi sowy, stopa procentowa musi sie obnizyc, by skonic ludzi do
trzymania tej dodatkowej ilosci pieniadza, ktora stworzy bank centralny.
RYSUNEK 12.3
Skutki zwikszenia iloci pienidza w obiegu

W czesci (a) rysunku wzrost podazy pieniadza z MS1 do MS2 powoduje spadek stopy procentowej z r1 do r2. Poniewaz stopa procentowa stanowi koszt zaciagania kredytow, przy danym poziomie
cen spadek stopy procentowej zwieksza zapotrzebowanie na dobra i usugi z Y1 do Y2. W czesci (b)
rysunku krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie zatem w prawo, z poozenia AD1 do poozenia AD2.
(a) Rynek pieniadza
(b) Krzywa zagregowanego popytu
349
Powtorzmy: stopa procentowa wpywa na wielkosc zapotrzebowania na

dobra i usugi, co widzimy w czesci (b) rysunku 12.3. Obnizka stopy procentowej zmniejsza koszt zaciagania kredytow i opacalnosc oszczedzania. Gospodarstwa domowe kupuja wiecej wiekszych domow, co pobudza popyt na
inwestycje mieszkaniowe. Przedsiebiorstwa wydaja wiecej na nowe zakady
produkcyjne i nowe wyposazenie, co pobudza inwestycje. W efekcie przy
danym poziomie cen P wielkosc zapotrzebowania na dobra i usugi rosnie
z Y1 do Y2. Oczywiscie, poziom cen P nie jest zadnym wyroznionym poziomem
cen. Zwiekszenie ilosci pieniadza w obiegu powoduje wzrost wielkosci zapotrzebowania na dobra i usugi przy dowolnym poziomie cen. Caa krzywa
zagregowanego popytu przesuwa sie zatem w prawo.
Podsumowujac, kiedy bank centralny zwieksza podaz pieniadza, przy
danym poziomie cen powoduje to obnizke stopy procentowej i wzrost zapotrzebowania na dobra i usugi, przesuwajac krzywa zagregowanego popytu
w prawo. Odwrotnie, kiedy bank centralny zmniejsza podaz pieniadza, przy
danym poziomie cen skutkiem okazuje sie wzrost stopy procentowej i zmniejszenie sie wielkosci zapotrzebowania na dobra i usugi, czyli przesuniecie sie
krzywej zagregowanego popytu w lewo.
Rola stp procentowych

W tym rozdziale nasza analiza dotyczya do tej pory podazy pieniadza jako
narzedzia polityki banku centralnego. Kiedy w trakcie operacji otwartego rynku
bank ten kupuje panstwowe papiery wartosciowe, zwieksza w ten sposob podaz
pieniadza, a takze zagregowany popyt. Kiedy w trakcie operacji otwartego rynku
bank centralny sprzedaje panstwowe papiery wartosciowe, zmniejsza podaz
pieniadza i zagregowany popyt.
Jednak czesto dyskusje o polityce banku centralnego dotycza raczej stopy
procentowej, a nie podazy pieniadza jako narzedzia tej polityki. Jak przekonalismy sie w rozdziale 7, w rzeczywistosci w ostatnich latach wiele najwazniejszych
bankow centralnych, w tym Bank Anglii, Europejski Bank Centralny i amerykanska Rezerwa Federalna, prowadzio swoja polityke, ustalajac stope procentowa, po ktorej sa skonne pozyczac pieniadze sektorowi bankowemu. W przypadku Europejskiego Banku Centralnego chodzio o stope refinansowa, w przypadku Banku Anglii o stope repo, a w przypadku Rezerwy Federalnej
o stope dyskontowa.
Decyzja banku centralnego o ustalaniu stop procentowych, a nie pewnego
poziomu podazy pieniadza (lub stopy wzrostu podazy pieniadza), nie zmienia
zasadniczo wynikow naszej analizy polityki pienieznej. Teoria preferencji pynnosci stanowi ilustracje waznej zasady: polityka pieniezna moze zostac opisana
w kategoriach zarowno podazy pieniadza, jak i stopy procentowej. Kiedy bank
centralny ustala docelowy poziom stopy refinansowej na wysokosci, powiedz-
350
my, x procent, pracownicy banku centralnego odpowiedzialni za przeprowadzanie operacji otwartego rynku dostaja nastepujace polecenie: Dokonajcie takich
operacji otwartego rynku, ktore sa niezbedne, aby zapewnic, ze stopa procentowa rownowagi osiagnie poziom x procent. Innymi sowy, kiedy bank
centralny ustala docelowy poziom stopy procentowej, zobowiazuje sie do
dokonania takiej zmiany podazy pieniadza, ktora sprawi, ze rownowaga na
rynku pieniadza bedzie odpowiadaa temu celowi.
W efekcie przez zmiany polityki pienieznej mozna rozumiec zmiany albo
docelowego poziomu stopy procentowej, albo wielkosci podazy pieniadza.
Na przykad, kiedy czytasz w gazecie, ze bank centralny obnizy stopy
procentowe, powinienes rozumiec, ze do takiej obnizki dochodzi tylko dlatego,
ze pracownicy banku centralnego odpowiedzialni za handel papierami wartosciowymi zrobili, co do niech nalezao, aby do tego doprowadzic. Chcac obnizyc
stopy procentowe, musza oni kupowac panstwowe papiery wartosciowe, a zakupy te zwiekszaja podaz pieniadza w gospodarce i zmniejszaja poziom stopy
procentowej, ktora odpowiada rownowadze rynkowej (dokadnie tak jak na
rysunku 12.3).
Z tych rozwazan wynikaja dosc oczywiste wnioski: zmiany polityki
pienieznej, ktorych celem jest zwiekszenie zagregowanego popytu, moga zostac
opisane albo jako zwiekszenie podazy pieniadza, albo jako obnizenie stopy
procentowej. Natomiast zmiany polityki pienieznej, ktorych celem jest zmniejszenie zagregowanego popytu, moga zostac opisane albo jako zmniejszenie
podazy pieniadza, albo jako podniesienie stopy procentowej.
STUDIUM PRZYPADKU
Dlaczego banki centralne obserwuj rynek akcji (i odwrotnie)
Irracjonalny entuzjazm tymi sowami szef amerykanskiej Rezerwy Federalnej, Alan Greenspan, opisa hosse na rynku akcji w poznych latach dziewiecdziesiatych XX w. Mia racje, twierdzac, ze rynek jest peen entuzjazmu:
przecietne ceny akcji wzrosy o okoo 300% w ciagu tego dziesieciolecia. Byc
moze rzeczywiscie byo to irracjonalne: w latach 20012002 koniunktura na
rynku akcji osaba i ceny akcji wyraznie sie obnizyy.
Niezaleznie od tego, jak traktujemy rynek akcji, na ktorym trwa hossa,
powstaje wazne pytanie: jak bank centralny powinien reagowac na zmiany
sytuacji na tym rynku? Nie ma zadnych powodow, aby bank centralny troszczy
sie o ceny na giedzie jako takie. Jednak jego zadaniem jest obserwowanie caej
gospodarki i reagowanie na zmiany sytuacji, a gieda stanowi kawaek tej
ukadanki. Kiedy na rynku akcji trwa hossa, gospodarstwa domowe bogaca sie
i ich powiekszajacy sie majatek pobudza wydatki konsumpcyjne. W dodatku
wzrost cen akcji przyczynia sie do tego, ze przedsiebiorstwom bardziej opaca
351
sie emisja nowych akcji, a to powoduje wzrost wydatkow inwestycyjnych. Te

oba powody sprawiaja, ze boom na giedzie zwieksza zagregowany popyt na
dobra i usugi.
Jak sie szczegoowo przekonamy w dalszej czesci tego rozdziau, jednym
z celow banku centralnego jest stabilizowanie zagregowanego popytu, poniewaz
oznacza to stabilnosc produkcji i cen. Dazac do osiagniecia tego celu, bank
centralny mogby zareagowac na wzrost cen na giedzie, zmniejszajac podaz
pieniadza i podnoszac stopy procentowe bardziej niz w sytuacji, w ktorej nie ma
hossy. Spowodowane wzrostem stop procentowych zmniejszenie sie zagregowanego popytu skompensowaoby wtedy sprzyjajace ekspansji skutki wzrostu cen
akcji. Ta analiza opisuje rzeczywiste zachowanie banku centralnego: z danych
historycznych wynika, ze realne stopy procentowe byy utrzymywane na
wysokim poziomie w czasie irracjonalnie entuzjastycznego boomu na giedzie
w koncu lat dziewiecdziesiatych XX w.
Odwrotnie jest, kiedy ceny akcji na giedzie spadaja. Wydatki na konsumpcje i inwestycje maleja, co tumi zagregowany popyt i grozi recesja w gospodarce. Chcac ustabilizowac zagregowany popyt, bank centralny powinien zwiekszyc podaz pieniadza i obnizyc stopy procentowe. I rzeczywiscie, zwykle bank
ten wasnie to robi. Na przykad, w poniedziaek 19 pazdziernika 1987 r. ceny
akcji w bardzo wielu uprzemysowionych gospodarkach obnizyy sie gwatownie. Indeks na giedzie w Nowym Jorku spad o 22,6%, co jest najwiekszym
jednodniowym spadkiem w historii, a wartosc akcji notowanych na giedzie
w Londynie zmalaa o 50 mld funtow, kiedy indeks 30 akcji Financial Timesa
spad o 10%. Debata na temat przyczyn zaamania trwaa przez wiele lat po tych
zdarzeniach, jednak ekonomisci nigdy nie byli zgodni w kwestii tego, jaki
czynnik by najwazniejsza przyczyna Czarnego Poniedziaku. Do konca pazdziernika ceny akcji w Australii spady o 41,8%, w Kanadzie o 22,5%, w Hongkongu o 45,8% i Wielkiej Brytanii o 26,4%. W zdecydowanej wiekszosci tych
krajow reakcja odpowiedzialnych za polityke pieniezna politykow gospodarczych byo obnizenie stop procentowych i zwiekszenie podazy pieniadza w celu
skompensowania recesyjnego wpywu zmniejszenia sie majatku na zagregowany popyt.
Bank centralny pilnie obserwuje giede, a gracze giedowi nie spuszczaja
z oka banku centralnego. Poniewaz bank ten jest w stanie wpywac na wysokosc
stop procentowych i poziom aktywnosci gospodarczej, moze on rowniez zmienic
wartosc akcji. Na przykad, kiedy bank centralny podnosi stopy procentowe,
zmniejszajac podaz pieniadza, posiadanie akcji staje sie mniej atrakcyjne
z dwoch powodow. Po pierwsze, wyzsza stopa procentowa oznacza, ze obligacje, ktore stanowia alternatywe dla akcji, zapewniaja wyzszy zysk. Po drugie,
bardziej restrykcyjna polityka pieniezna banku centralnego moze spowodowac
recesje, ktora zmniejsza zyski. W efekcie ceny akcji czesto spadaja, kiedy bank
ten podnosi stopy procentowe.
352
Szybki sprawdzian
Za pomoc teorii preferencji pynnoci wyjanij, jak zmniejszenie poday pienidza
wpywa na poziom stopy procentowej rwnowagi. Jak taka zmiana polityki
pieninej oddziauje na pooenie krzywej popytu w gospodarce?
12.2
Jak polityka budetowa wpywa
na zagregowany popyt?
Panstwo moze wpywac na zachowanie gospodarki za pomoca nie tylko polityki
pienieznej, lecz takze polityki budzetowej, na ktora skadaja sie decyzje
panstwa, ktore dotycza cakowitej wielkosci wydatkow panstwowych i wysokosci podatkow. Wczesniej w tej ksiazce badalismy, jak polityka budzetowa
oddziauje na oszczednosci, inwestycje i wzrost gospodarczy w dugim okresie.
Jednak w krotkim okresie najwazniejszy jest wpyw tej polityki na wielkosc
zagregowanego popytu na dobra i usugi.
Zmiany wielkoci wydatkw pastwa

na zakup dbr i usug
Kiedy politycy gospodarczy zmieniaja podaz pieniadza lub wysokosc podatkow,
wpywaja na decyzje przedsiebiorstw lub gospodarstw domowych o wydatkach,
w ten sposob przesuwajac krzywa zagregowanego popytu. Natomiast kiedy
panstwo zmienia wielkosc swoich wasnych zakupow dobr i usug, bezposrednio
przesuwa krzywa zagregowanego popytu.
Na przykad, zaozmy, ze rzad Wielkiej Brytanii zamawia w wielkim
krajowym przedsiebiorstwie budowlanym, Bob and Company, nowe budynki
szko za 10 mld funtow. Zamowienie to powoduje wzrost popytu na produkcje,
co skania te spoke do zatrudnienia wiekszej liczby pracownikow i zwiekszenia
produkcji. Poniewaz Bob and Co. jest czescia gospodarki, wzrost popytu na
usugi budowlane tego przedsiebiorstwa oznacza zwiekszenie cakowitej wielkosci zapotrzebowania na dobra i usugi przy poszczegolnych poziomach ceny.
W efekcie krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie w prawo.
Jak duze jest to przesuniecie krzywej zagregowanego popytu, spowodowane panstwowym zamowieniem, opiewajacym na kwote 10 mld funtow? Moze
sie wydawac, ze krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie w prawo dokadnie o 10 mld funtow. Jednak okazuje sie, ze nie jest to prawda. Dwa efekty
353
makroekonomiczne sprawiaja, ze zmiana zagregowanego popytu rozni sie od

zmiany wydatkow panstwa. Po pierwsze, chodzi o efekt mnoznikowy, ktory powoduje, ze przesuniecie zagregowanego popytu moze byc wieksze niz 10 mld funtow. Po drugie, w gre wchodzi efekt wypierania, ktory sprawia, ze przesuniecie
zagregowanego popytu moze byc mniejsze niz 10 mld funtow. Po kolei przedyskutujemy teraz te oba efekty.
Efekt mnonikowy
Kiedy panstwo kupuje u Bob and Co. budynki za 10 mld funtow, wydatek ten
ma istotne konsekwencje. Bezposredni wpyw zwiekszonego popytu panstwa
polega na wzroscie zatrudnienia i zyskow tego przedsiebiorstwa. Nastepnie,
kiedy pracownicy dostana juz wyzsze wynagrodzenia, a wasciciele przedsiebiorstw wyzsze zyski, na wzrost swoich dochodow reaguja oni zwiekszeniem
wydatkow na dobra konsumpcyjne. W efekcie pieniadze wydane przez panstwo
na produkty przedsiebiorstwa Bob and Co. zwiekszaja popyt na produkty wielu
innych przedsiebiorstw w gospodarce. Poniewaz kazdy funt wydany przez
panstwo moze zwiekszyc zagregowany popyt na dobra i usugi o wiecej niz
1 funta, o wydatkach panstwowych mowi sie, ze zwiekszaja zagregowany popyt,
wywoujac efekt mnoznikowy (multiplier effect).
Efekt mnoznikowy
to dodatkowa zmiana
Efekt mnoznikowy trwa nawet po opadnieciu, opisanej przed zagregowanego popytu,

chwila, pierwszej fali zwiekszonych wydatkow. Kiedy wydatki
do ktorej dochodzi,
kiedy ekspansywna
konsumpcyjne sie zwiekszaja, przedsiebiorstwa, ktore wytwarzaja
polityka budzetowa
dobra konsumpcyjne, zatrudniaja wiecej ludzi i osiagaja wyzsze
powoduje wzrost
dochodow, a przez to
zyski. Wieksze zarobki i wieksze zyski znowu pobudzaja wydatki
rowniez wydatkow
konsumpcyjne i tak dalej. Istnieje zatem dodatnie sprzezenie
konsumpcyjnych.
zwrotne. Wiekszy popyt powoduje powstanie wiekszego dochodu, ktory z kolei
prowadzi do jeszcze wiekszego popytu. Kiedy zsumujemy te wszystkie efekty,
cakowita zmiana wielkosci zapotrzebowania na dobra i usugi moze sie okazac
o wiele wieksza niz poczatkowy impuls w postaci zwiekszonych wydatkow
panstwa.
Na rysunku 12.4 przedstawiono ten efekt mnoznikowy. Zwiekszenie sie
wydatkow panstwa o 10 mld funtow poczatkowo przesuwa krzywa zagregowanego popytu w prawo, z poozenia AD1 do poozenia AD2, o dokadnie taka
sama kwote. Jednak kiedy konsumenci reaguja na to, zwiekszajac swoje
wydatki, krzywa zagregowanego popytu przemieszcza sie jeszcze bardziej, do
poozenia AD3.
Ten efekt mnoznikowy, powstajacy w wyniku reakcji wydatkow konsumpcyjnych, moze zostac wzmocniony na skutek reakcji inwestycji na wzrost
popytu. Na przykad, na zwiekszony popyt na usugi budowlane Bob and Co.
moze zareagowac, kupujac wiecej spychaczy i innego zmechanizowanego
354
RYSUNEK 12.4
Efekt mnonikowy
Zwiekszenie przez panstwo zakupow o 10 mld funtow moze przesunac krzywa zagregowanego
popytu w prawo o wiecej niz o te kwote. Ten efekt mnoznikowy powstaje, poniewaz wzrost
zagregowanego dochodu pobudza dodatkowe wydatki konsumpcyjne.
wyposazenia budowlanego. W takim przypadku wzrost popytu panstwa pobudza

wzrost popytu na dobra inwestycyjne. To dodatnie sprzezenie zwrotne od popytu
do inwestycji jest niekiedy nazywane akceleratorem inwestycyjnym (investment
accelerator).
Wzr mnonika wydatkw

Nieco algebry umozliwi nam wyprowadzenie wzoru, ktory opisuje wielkosc
efektu mnoznikowego, powstajacego na skutek wydatkow konsumpcyjnych.
Wazna zmienna w tym wzorze jest krancowa skonnosc do konsumpcji
(marginal propensity to consume, MPC), czyli odsetek przyrostu dochodu, ktory
gospodarstwa domowe przeznaczaja na konsumpcje, a nie na oszczednosci. Na
przykad, zaozmy, ze krancowa skonnosc do konsumpcji wynosi 3/4. Oznacza
to, ze z kazdego dodatkowego funta lub euro dochodu gospodarstwo domowe
wydaje 3/4, a oszczedza 1/4 funta. Przy MPC rownej 3/4, kiedy dzieki zamowieniu panstwa pracownicy i wasciciele Bob and Co. zarabiaja 10 mld funtow,
zwiekszaja oni swoje wydatki konsumpcyjne o 3/4 10 mld funtow, czyli
o 7,5 mld funtow.
Chcac zmierzyc wpyw, jaki na zagregowany popyt wywiera zmiana
wielkosci wydatkow panstwa, krok za krokiem przesledzimy odpowiednie
355
efekty. Cay proces zaczyna sie wtedy, kiedy panstwo wydaje 10 mld funtow,
co powoduje, ze dochod narodowy (wynagrodzenia i zyski) rowniez wzrastaja
o te kwote. Ten wzrost dochodu sprawia z kolei, ze wydatki konsumpcyjne
zwiekszaja sie o MPC 10 mld funtow, co podnosi dochody pracownikow
i wascicieli przedsiebiorstw, ktore wytwarzaja te dobra konsumpcyjne. Ten
drugi wzrost dochodow znowu zwieksza wydatki konsumpcyjne, tym razem
o MPC (MPC 10 mld funtow). Te zwrotne efekty trwaja w nieskonczonosc.
W celu ustalenia wielkosci cakowitego wpywu tych zdarzen na popyt na
dobra i usugi, sumujemy wszystkie owe efekty czastkowe:
zmiana wielkosci zakupow panstwa
=
10 mld funtow
pierwsza zmiana wielkosci konsumpcji
= MPC 10 mld funtow
druga zmiana wielkosci konsumpcji
= MPC 2 10 mld funtow
trzecia zmiana wielkosci konsumpcji
= MPC 3 10 mld funtow
cakowita zmiana popytu

= (1 + MPC + MPC2 + MPC3 + ...) 10 mld funtow
W tym przypadku ... oznacza nieskonczona liczbe podobnych zmian.
Mozemy zatem zapisac mnoznik w nastepujacy sposob:
mnoznik = 1 + MPC + MPC2 + MPC3 + ... .
Mnoznik ten informuje nas o tym, ile wynosi przyrost popytu na dobra
i usugi, powodowany przez kazdy dodatkowy funt, ktory panstwo wydaje na
zakupy.
Chcac uproscic rownanie mnoznika, przypomnij sobie szkolna algebre,
zgodnie z ktora wyrazenie to jest nieskonczonym szeregiem geometrycznym.
Dla x z przedziau od 1 do +1, czyli:
1 + x + x2 + x3 + ... = 1/(1 x).
W naszym przypadku x = MPC, a zatem:
mnoznik = 1/(1 MPC).
Na przykad, jesli krancowa skonnosc do konsumpcji jest rowna 3/4,
mnoznik wynosi 1/(1 3/4), czyli 4. W takim przypadku wydane przez panstwo
10 mld funtow powoduje powstanie 40 mld funtow popytu na dobra i usugi.
Z tego wzoru na mnoznik wynika wazny wniosek: wielkosc mnoznika
zalezy od krancowej skonnosci do konsumpcji; MPC w wysokosci 3/4 oznacza,
ze mnoznik wynosi 4, MPC rowna 1/2 wskazuje, ze mnoznik osiaga wartosc
jedynie 2. Zwiekszenie sie zatem MPC powoduje wzrost mnoznika. Chcac
zrozumiec, dlaczego tak jest, przypomnij sobie, ze mnoznik zwieksza sie, po-
356
niewaz wiekszy dochod jest przyczyna wiekszych wydatkow konsumpcyjnych.

Im wieksza jest MPC, tym silniejszy okazuje sie wpyw tego pobudzonego
efektu na konsumpcje i tym wiekszy jest mnoznik.
Inne zastosowania
efektu mnonikowego
Efekt mnoznikowy sprawia, ze 1 funt wydany przez panstwo na zakupy dobr
i usug moze spowodowac zwiekszenie sie zagregowanego popytu o wiecej niz
1 funt. Jednak logika efektu mnoznikowego nie dotyczy wyacznie zmian
wydatkow panstwa. W rzeczywistosci odnosi sie ona do dowolnego zdarzenia,
powodujacego zmiane wydatkow na ktorys ze skadnikow PKB, czyli na
konsumpcje, inwestycje, wydatki panstwa lub eksport netto.
Na przykad, powiedzmy, ze recesja za granica zmniejsza popyt na niemiecki eksport netto o 1 mld euro. Te zmniejszone wydatki na niemieckie dobra
i usugi powoduja spadek dochodu narodowego w Niemczech, co zmniejsza
wydatki niemieckich konsumentow. Jesli krancowa skonnosc do konsumpcji
rowna sie 3/4 i mnoznik wynosi 4, spadek eksportu netto o 1 mld euro oznacza
zmniejszenie sie zagregowanego popytu o 4 mld euro.
Oto inny przykad: zaozmy, ze hossa na giedzie zwieksza majatek gospodarstw domowych i pobudza wzrost ich wydatkow na dobra i usugi o 2 mld euro. Te dodatkowe wydatki konsumpcyjne zwiekszaja dochod narodowy, co
z kolei skutkuje jeszcze wiekszym wzrostem tych wydatkow. Jesli krancowa
skonnosc do konsumpcji wynosi 3/4, czyli jesli mnoznik jest rowny 4, poczatkowy impuls w postaci wydanych dodatkowo na konsumpcje 2 mld euro
powoduje wzrost zagregowanego popytu wynoszacy 8 mld euro.
W makroekonomii koncepcja mnoznika jest wazna, poniewaz pokazuje,
jak to jest mozliwe, ze wpyw zmian wydatkow w gospodarce moze ulec
wzmocnieniu. Maa poczatkowa zmiana wydatkow konsumpcyjnych, inwestycji, wydatkow panstwa lub eksportu netto ostatecznie moze wywrzec wielki
wpyw na zagregowany popyt, a zatem takze na wielkosc produkcji dobr i usug.
Efekt wypierania
Analiza efektu mnoznikowego wydaje sie sugerowac, ze kiedy panstwo kupuje
od Bob and Co. budynki za 10 mld funtow, spowodowany tym wzrost
zagregowanego popytu musi byc wiekszy od tej kwoty. Jednak w przeciwna
strone dziaa inny efekt. Kiedy zwiekszenie sie wydatkow panstwa pobudza
zagregowany popyt na dobra i usugi, skutkiem jest rowniez wzrost stopy
procentowej, a wyzsza stopa procentowa zmniejsza wydatki inwestycyjne
i ogranicza zagregowany popyt. Zmniejszenie sie zagregowanego popytu, do
357
ktorego dochodzi, kiedy ekspansywna polityka budzetowa podnosi stope procentowa, jest nazywane efektem wypierania (crowding-out effect).
Efekt wypierania
kompensacyjna
Chcac zrozumiec przyczyny wystepowania efektu wypierania, stanowi
zmiane zagregowanego
rozwazmy, co dzieje sie na rynku pieniadza, kiedy panstwo kupuje
popytu, ktora
pojawia sie wtedy,
budynki od Bob and Company. Jak ustalilismy wczesniej, taki
kiedy ekspansywna
wzrost popytu zwieksza dochody pracownikow i wascicieli tej
polityka budzetowa
powoduje wzrost
spoki (efekt mnoznikowy sprawia, ze rosna rowniez dochody
stopy procentowej,
pracownikow i wascicieli innych przedsiebiorstw). Kiedy dochody
a przez to zmniejsza
sie zwiekszaja, gospodarstwa domowe postanawiaja kupic wiecej wydatki inwestycyjne.
dobr i usug i w efekcie decyduja sie trzymac wiecej pynnych srodkow. Oznacza to, ze spowodowany przez ekspansywna polityke budzetowa wzrost dochodow zwieksza popyt na pieniadz.
Skutki tego wzrostu popytu na pieniadz zostay pokazane w czesci (a)
rysunku 12.5. Poniewaz bank centralny (w tym przypadku Bank Anglii) nie
zmienia podazy pieniadza, pionowa krzywa podazy pozostaje w dotychczasoRYSUNEK 12.5
Efekt wypierania
W czesci (a) rysunku widzimy rynek pieniadza. Kiedy panstwo zwieksza zakupy dobr i usug,
wywoany tym wzrost dochodow powoduje wzrost popytu na pieniadz z MD1 do MD2, co sprawia, ze
stopa procentowa rownowagi podnosi sie z r1 do r2. W czesci (b) rysunku widzimy wpyw tych
procesow na zagregowany popyt. Poczatkowo zwiekszenie sie wydatkow panstwa przesuwa krzywa
zagregowanego popytu z poozenia AD1 do poozenia AD2. Jednak poniewaz stopa procentowa
stanowi koszt zaciagania pozyczek, ten wzrost stopy procentowej przyczynia sie do zmniejszenia
wielkosci zapotrzebowania na dobra i usugi, zwaszcza na dobra inwestycyjne. Takie wypieranie
inwestycji czesciowo kompensuje wpyw ekspansywnej polityki budzetowej na zagregowany popyt.
Ostatecznie krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie tylko do poozenia AD3.
(a) Rynek pieniadza
(b) Zmiana zagregowanego popytu
358
wym poozeniu. Kiedy zwiekszone dochody powoduja przesuniecie krzywej

popytu na pieniadz w prawo, z poozenia MD1 do poozenia MD2, stopa
procentowa musi wzrosnac z r1 do r2, aby zrownowazyc podaz z popytem.
Ten wzrost stopy procentowej zmniejsza z kolei zapotrzebowanie na dobra
i usugi. Poniewaz kredyty staja sie drozsze, maleje popyt na inwestycje
mieszkaniowe i inwestycje przemysowe. Innymi sowy, kiedy wzrost wydatkow
panstwa zwieksza popyt na dobra i usugi, skutkiem moze byc rowniez
wypieranie inwestycji. Ten efekt wypierania czesciowo kompensuje wpyw
wydatkow panstwa na zagregowany popyt, co widzimy w czesci (b) rysunku 12.5. Poczatkowo zwiekszone wydatki panstwa przesuwaja krzywa zagregowanego popytu z poozenia AD1 do poozenia AD2, jednak kiedy dochodzi do
wypierania, krzywa zagregowanego popytu cofa sie do poozenia AD3.
Podsumowujac, kiedy panstwo zwieksza swoje zakupy o 10 mld funtow,
zagregowany popyt na dobra i usugi moze wzrosnac o wiecej lub mniej niz
10 mld funtow, w zaleznosci od tego, czy silniejszy jest efekt mnoznikowy, czy
efekt wypierania.
Zmiany podatkw
Innym waznym narzedziem polityki budzetowej, poza wielkoscia wydatkow
panstwa, jest wysokosc podatkow. Na przykad, kiedy panstwo zmniejsza
podatki od dochodow osobistych, skutkiem jest wzrost pacy netto (czesc tego
dodatkowego dochodu gospodarstwa domowe zaoszczedza, jednak czesc wydadza na dobra konsumpcyjne). Poniewaz oznacza to zwiekszenie sie wydatkow
konsumpcyjnych, obnizka podatkow przesuwa krzywa zagregowanego popytu
w prawo. Podobnie, podwyzka podatkow zmniejsza wydatki konsumpcyjne,
przesuwajac krzywa zagregowanego popytu w lewo.
Na wielkosc zmiany zagregowanego popytu, bedacej skutkiem zmiany
wysokosci podatkow, wpywaja rowniez efekty mnoznikowy i wypierania.
Kiedy panstwo obniza podatki i zwieksza wydatki konsumpcyjne, zwiekszaja sie
wynagrodzenia i zysk, co dodatkowo powoduje wzrost wydatkow konsumpcyjnych. Jest to efekt mnoznikowy. Jednoczesnie zwiekszony dochod wywouje
wzrost popytu na pieniadz, co sprzyja wzrostowi stop procentowych. Wyzsze
stopy procentowe czynia zaciaganie kredytow drozszym, zmniejszajac wydatki
na inwestycje. Jest to efekt wypierania. Zaleznie od wielkosci efektow mnoznikowego i wypierania, ta zmiana zagregowanego popytu moze byc wieksza lub
mniejsza od bedacej jej przyczyna zmiany opodatkowania.
Niezaleznie od efektu mnoznikowego i efektu wypierania, jeszcze jeden
wazny czynnik wpywa na wielkosc zmiany zagregowanego popytu, ktora
jest skutkiem zmiany wysokosci podatkow. Chodzi o poglad gospodarstw
domowych na to, czy ta zmiana podatkow jest trwaa, czy tez jest przejsciowa.
Na przykad, zaozmy, ze rzad obniza podatki o 1000 euro w przeliczeniu
359
na 1 gospodarstwo domowe. Podejmujac decyzje o tym, jaka czesc tego 1000 euro wydac, gospodarstwa domowe usiuja przewidziec, jak dugo beda otrzymywac ten dodatkowy dochod. Jesli uznaja, ze obnizka podatkow ma charakter
trway, potraktuja ja jak wazne uzupenienie swoich zasobow finansowych, co
sprawi, ze znacznie zwieksza swoje wydatki. W takim przypadku obnizka
podatkow wywrze duzy wpyw na wielkosc zagregowanego popytu. Jesli
natomiast gospodarstwa domowe uznaja te zmiane podatkow za przejsciowa,
beda sadzic, ze tylko nieznacznie zwieksza ona ich zasoby finansowe, a wiec ich
wydatki wzrosna jedynie w niewielkim stopniu. W takim przypadku obnizka
podatkow wywrze saby wpyw na zagregowany popyt.
Szybki sprawdzian
Powiedzmy, e pastwo zmniejsza wydatki na budow autostrad o 1 mld euro. Jak
wpynie to na pooenie krzywej zagregowanego popytu? Wyjanij, dlaczego zmiana zagregowanego popytu moe si okaza wiksza lub mniejsza od 1 mld euro.
Ramka 12.2
Jak polityka budetowa moe wpywa na zagregowan poda?
Prowadzc nasz analiz polityki budetowej, do tej pory kadlimy nacisk na sposb, w jaki
zmiany wielkoci wydatkw pastwa i zmiany wysokoci podatkw wpywaj na popyt na
dobra i usugi. Zdecydowana wikszo ekonomistw sdzi, e krtkookresowe makroekonomiczne skutki polityki budetowej wywieraj wpyw na gospodark przede wszystkim za
porednictwem zagregowanego popytu. Jednak polityka budetowa moe rwnie zmienia
ilo oferowan dbr i usug.
Na przykad, pomyl o wpywie zmian podatkw na zagregowan poda. Zgodnie z jedn
z dziesiciu gwnych zasad ekonomii z rozdziau 1 Mikroekonomii ludzie reaguj na bodce.
Kiedy pastwo obnia stopy opodatkowania, pracownicy zachowuj wiksz cz kadego
zarobionego przez siebie funta, a wic ich motywacja do pracy oraz wytwarzania dbr i usug
staje si silniejsza. Jeli zareaguj oni na te bodce, ilo oferowana dbr i usug okae si
wiksza przy kadym poziomie cen i krzywa zagregowanej poday przesunie si w prawo.
Niektrzy ekonomici, nazywani ekonomistami strony podaowej (supply-siders), twierdz,
e ten wpyw obniki podatkw na zagregowan poda jest bardzo duy. Cz z nich utrzymuje nawet, e jego rozmiary sprawiaj, i obnika podatkw w rzeczywistoci doprowadzi do
wzrostu wpyww do budetu, zwikszajc wysiek pracownikw. Jednak najczciej ekonomici s zdania, e efekty podaowe obniek podatkw s o wiele sabsze.
Podobnie jak zmiany wysokoci podatkw, rwnie zmiany wielkoci wydatkw pastwa
mog wywrze wpyw na zagregowan poda. Na przykad, zamy, e pastwo zwiksza
wydatki na tworzony przez siebie kapita rzeczowy, taki jak drogi. Drogi s wykorzystywane
przez prywatne przedsibiorstwa w celu dostarczania dbr swoim klientom; zwikszenie si
liczby drg powoduje wzrost produkcyjnoci tych przedsibiorstw. Kiedy zatem pastwo
360
wydaje wicej na drogi, zwiksza to ilo dbr i usug oferowanych przy poszczeglnych
poziomach cen, a zatem przesuwa krzyw zagregowanej poday w prawo. Jednak ten wpyw
wywierany przez pastwo na zagregowan poda jest zapewne waniejszy w dugim ni
w krtkim okresie, poniewa musi upyn pewien czas, zanim zbuduje si te nowe drogi
i odda je do uytku.
12.3
Polityka gospodarcza jako narzdzie
stabilizowania gospodarki
Przekonalismy sie, jak polityka pieniezna i polityka budzetowa moga wpywac
na wielkosc zagregowanego popytu na dobra i usugi w gospodarce. Tym
ustaleniom towarzysza pewne wazne pytania, dotyczace polityki gospodarczej.
Czy politycy gospodarczy powinni wykorzystywac te narzedzia do kontrolowania zagregowanego popytu i stabilizowania gospodarki? Jesli tak, to dokadnie
kiedy? Jesli nie, to dlaczego?
Argumenty za aktywn
polityk stabilizacyjn
Powrocmy do pytania, od ktorego zaczelismy ten rozdzia: jak powinien zareagowac bank centralny na zmniejszenie przez panstwo wydatkow budzetowych?
Jak sie przekonalismy, wydatki panstwa stanowia jeden z czynnikow decydujacych o poozeniu krzywej zagregowanego popytu. Kiedy panstwo zmniejsza
wydatki, maleje zagregowany popyt, co w krotkim okresie powoduje spadek
produkcji i zatrudnienia. Jesli bank centralny nie chce dopuscic do pojawienia
sie tych negatywnych skutkow polityki budzetowej, moze podniesc podaz
pieniadza w celu zwiekszenia zagregowanego popytu. Ekspansywana polityka
pieniezna spowoduje wtedy obnizke stop procentowych, zwiekszy wydatki
inwestycyjne i zagregowany popyt. Jesli polityka pieniezna zareaguje wasciwie,
jej zmiany i zmiany polityki budzetowej acznie sprawia, ze wielkosc zagregowanego popytu na dobra i usugi sie nie zmieni.
Ta analiza bardzo przypomina analizy prowadzone przez odpowiedzialnych za polityke pieniezna czonkow komitetow bankow centralnych, takich jak
Bank Anglii, Europejski Bank Centralny i Rezerwa Federalna. Wiedza oni,
ze polityka pieniezna stanowi wazny czynnik, od ktorego zalezy wielkosc
zagregowanego popytu, i ze istnieja inne wazne czynniki tego typu, w tym prowadzona przez panstwo polityka budzetowa, a zatem z wielka uwaga wysuchuja dyskusji o polityce budzetowej.
361
Taka reakcja polityki pienieznej na zmiane polityki budzetowej jest przykadem bardziej ogolnego zjawiska: chodzi o wykorzystywanie narzedzi polityki
gospodarczej w celu stabilizowania zagregowanego popytu, a w efekcie takze
wielkosci produkcji i zatrudnienia. Od konca II wojny swiatowej w krajach
Europy i Ameryki Ponocnej stabilizacja gospodarki zostaa wprost lub w sposob
posredni uznana za cel makroekonomicznej polityki panstwa. Na przykad
w Wielkiej Brytanii poglad taki zawarto w opublikowanej w 1944 r. Biaej
Ksiedze (White Paper), w ktorej stwierdzono wprost: Za jeden ze swoich gownych celow i obowiazkow rzad uznaje utrzymanie po wojnie wysokiego i stabilnego poziomu zatrudnienia. W Stanach Zjednoczonych wyraz podobnym przekonaniom dano w Ustawie o zatrudnieniu z 1946 r. (Employment Act of 1946).
Jawne uznanie przez panstwo swojej odpowiedzialnosci za stabilizacje gospodarki ma dwie konsekwencje. Po pierwsze, panstwo samo powinno unikac dziaan, ktore mogyby wywoac wahania koniunktury. Najczesciej ekonomisci
odradzaja zatem duze i nage zmiany polityki pienieznej i budzetowej, poniewaz moga one spowodowac wahania zagregowanego popytu. Co wiecej, kiedy
juz do takich zmian dojdzie, wazne jest, aby odpowiedzialni za te obie polityki
politycy gospodarczy byli tego swiadomi i odpowiednio reagowali na dziaania
innych.
Po drugie, wazniejszym skutkiem wziecia na siebie odpowiedzialnosci za
polityke gospodarcza bya koniecznosc reagowania przez panstwo na zmiany,
zachodzace w prywatnym sektorze gospodarki, w celu stabilizowania zagregowanego popytu. Zanim bedziemy kontynuowac te dyskusje, powinnismy teraz
cofnac sie o krok i spytac wprost o przyczyny wziecia na siebie przez panstwo,
akurat w tym momencie historii, odpowiedzialnosci za makroekonomiczna
stabilizacje. Powody byy dwa. Pierwszym byo to, ze politycy gospodarczy
pamietali przedwojenny Wielki Kryzys i byli zdeterminowani, aby uniknac
powtorzenia sie podobnej kleski. Kiedy wojna sie skonczya, chcieli wybiec
mysla ku lepszemu swiatu, w ktorym rzady byyby w stanie zapobiegac wielkim
recesjom. Drugim powodem byo to, ze wojna skonczya sie mniej niz 10 lat po
opublikowaniu przez Keynesa The General Theory of Employment, Interest, and
Money. Praca ta stanowia jedna z najwazniejszych ksiazek o ekonomii w caej
historii mysli ekonomicznej, a jej wpyw na politykow gospodarczych by
bardzo silny. Keynes podkresla kluczowa role zagregowanego popytu w wyjasnianiu krotkookresowych wahan gospodarczych. Twierdzi, ze panstwo powinno aktywnie zwiekszac zagregowany popyt, kiedy wydaje sie on zbyt may,
aby utrzymac produkcje na poziomie odpowiadajacym penemu zatrudnieniu.
Keynes i jego wielu nastepcow utrzymywali, ze zagregowany popyt waha
sie, czego przyczyna sa przede wszystkim irracjonalne fale pesymizmu i optymizmu. Keynes nazywa te arbitralne zmiany pogladow zwierzecymi instynktami (animal spirits). Kiedy gospodarka rzadzi pesymizm, gospodarstwa
domowe zmniejszaja wydatki konsumpcyjne, a przedsiebiorstwa ograniczaja wydatki inwestycyjne. Skutkiem jest spadek zagregowanego popytu, mniejsza pro-
362
dukcja i wyzsze bezrobocie. Odwrotnie, kiedy kroluje optymizm, gospodarstwa

domowe i przedsiebiorstwa zwiekszaja swoje wydatki. Efektem jest wzrost zagregowanego popytu, wieksza produkcja i presja inflacyjna. Zauwaz, ze te zmiany pogladow do pewnego stopnia sa samospeniajacymi sie przepowiedniami.
W zasadzie panstwo, reagujac na takie fale optymizmu i pesymizmu, jest
w stanie tak zmienic swoja polityke pieniezna i budzetowa, aby ustabilizowac
gospodarke. Na przykad, kiedy ludzie sa nastawieni zbyt pesymistycznie, bank
centralny moze spowodowac wzrost podazy pieniadza, aby obnizyc stopy
procentowe i zwiekszyc zagregowany popyt. Natomiast kiedy ludzie sa zbyt
optymistyczni, bank ten moze zmniejszyc podaz pieniadza, aby podniesc stopy
procentowe i ograniczyc zagregowany popyt.
Argumenty przeciwko aktywnej

polityce stabilizacyjnej
Czesc ekonomistow twierdzi, ze panstwo powinno unikac aktywnego wykorzystywania polityki pienieznej i polityki budzetowej w celu stabilizowania gospodarki. Uwazaja oni, ze narzedzia te powinny suzyc osiaganiu celow dugookresowych, takich jak szybki wzrost gospodarczy i niska inflacja, i ze w przebieg procesu gospodarowania nie nalezy ingerowac, a wtedy gospodarka sama poradzi
sobie z krotkookresowymi wahaniami koniunktury. Zdarza sie, ze ekonomisci
ci przyznaja, iz teoretycznie polityka pieniezna i polityka budzetowa sa w stanie
ustabilizowac gospodarke, jednak watpia, czy jest to osiagalne w praktyce.
Najwazniejszy argument przeciwko aktywnej polityce pienieznej i budzetowej jest nastepujacy. Skutki tych dziaan moga sie okazac w znacznej mierze
niepewne, co dotyczy zarowno ich wielkosci, jak i rozkadu w czasie. Jak sie
przekonalismy, polityka pieniezna oddziauje za pomoca stop procentowych.
Moze ona silnie i gwatownie wpynac na wydatki konsumpcyjne, jesli (jak
w Wielkiej Brytanii) wiele osob kupuje domy, zaciagajac kredyty hipoteczne,
w przypadku ktorych stopy procentowe zmieniaja sie zaleznie od poziomu
rynkowych stop procentowych. W uproszczeniu: kiedy stopy procentowe rosna,
patnosci z tytuu obsugi kredytu hipotecznego rowniez wzrastaja i ludzie maja
mniej pieniedzy na swoje wydatki. Patrzac z innej strony, jesli kredytobiorcy
zaciagneli kredyty hipoteczne, w przypadku ktorych stopa procentowa jest staa
przez rok lub kilka lat (jak zwykle dzieje sie to w Stanach Zjednoczonych,
a takze coraz czesciej w Wielkiej Brytanii), to zmiana stopy procentowej
wpywa na wysokosc patnosci z tytuu obsugi kredytu hipotecznego z bardzo
duzym opoznieniem. Jesli zas ludzie najczesciej mieszkaja w wynajetych
mieszkaniach (jak w zdecydowanej wiekszosci krajow kontynentalnej Europy),
to wzrost stop procentowych w ogole nie wpywa znaczaco na sytuacje
w gospodarce. Jednak we wszystkich przypadkach podwyzka stopy procentowej
oddziauje na wydatki konsumpcyjne, poniewaz kupowanie dobr na kredyt (np.
363
za pomoca karty kredytowej) staje sie drozsze. Wpyw netto zmiany polityki
pienieznej na wydatki konsumpcyjne moze sie zatem okazac trudny do przewidzenia, co dotyczy zwaszcza jego rozkadu w czasie.
Polityka pieniezna moze rowniez wpynac na zagregowany popyt poprzez
wydatki inwestycyjne. Jednak wiele przedsiebiorstw planuje swoje inwestycje
z duzym wyprzedzeniem. Zdecydowana wiekszosc ekonomistow sadzi, ze
istotny wpyw zmiany polityki pienieznej na produkcje i zatrudnienie ujawnia
sie dopiero po co najmniej 6 miesiacach. Co wiecej, kiedy juz te skutki wystapia,
moga one trwac przez kilka lat.
Krytycy polityki stabilizacyjnej twierdza, ze z powodu nieznanej dugosci
trwania tych opoznien bank centralny nie powinien probowac precyzyjnie
sterowac sytuacja w gospodarce. Utrzymuja oni, ze na zmieniajace sie warunki
gospodarcze bank ten czesto reaguje ze zbyt duzym opoznieniem i w efekcie
raczej powoduje, niz ogranicza, wahania gospodarcze. Krytycy ci bronia
pasywnej polityki pienieznej, polegajacej np. na rownomiernym i powolnym
zwiekszaniu podazy pieniadza.
Rowniez skutki polityki budzetowej moga sie ujawniac z opoznieniem.
Oczywiscie, efekty zmiany wydatkow panstwa sa odczuwalne od razu po tej
zmianie, a obnizka podatkow bezposrednich i posrednich moze szybko wpynac
na stan gospodarki. Jednak zdarza sie, ze miedzy podjeciem decyzji o uruchomieniu pewnego programu wydatkow panstwa a jego rzeczywistym wdrozeniem
upywa wiele czasu. Na przykad w Wielkiej Brytanii, planujac swoje przysze
wydatki, panstwo czesto popeniao bedy, spowodowane m.in. problemami ze
znalezieniem odpowiednio wielu dodatkowych chetnych do pracy przy swiadczeniu najwazniejszych usug publicznych, takich jak transport, edukacja i suzba zdrowia.
Te opoznienia w polityce pienieznej i polityce budzetowej stanowia problem m.in. dlatego, ze prognozowanie ekonomiczne jest bardzo nieprecyzyjne.
Jesli ekonomisci byliby w stanie z wyprzedzeniem do 1 roku dokadnie przewidziec stan gospodarki, podejmujac swoje decyzje, politycy gospodarczy
odpowiedzialni za polityke pieniezna i budzetowa mogliby sie oprzec na tych
prognozach. W takim przypadku byliby oni w stanie stabilizowac gospodarke
mimo opoznien, z ktorymi maja do czynienia. Jednak w praktyce wielkie recesje
i kryzysy (depresje) pojawiaja sie niemal bez ostrzezenia. Najlepsze, co moga
w takim przypadku zrobic politycy gospodarczy, to reagowac na zmiany sytuacji
gospodarczej dopiero wtedy, kiedy do nich dochodzi.
Automatyczne stabilizatory
Wszyscy ekonomisci, zarowno zwolennicy, jak i krytycy polityki stabilizacyjnej, sa zgodni, ze opoznienia we wdrazaniu odpowiednich zmian czynia polityke
gospodarcza mniej uzyteczna jako narzedzie krotkookresowej stabilizacji gos-
364
podarki. Gospodarka byaby zatem stabilniejsza, jesli politycy gospodarczy

byliby w stanie znalezc sposob na unikniecie niektorych z tych opoznien. Otoz
moga to osiagnac. Automatyczne stabilizatory (automatic stabiliAutomatyczne
stabilizatory
zers)
stanowia zmiany polityki budzetowej, powiekszajace zagresa zmianami polityki
gowany popyt wtedy, kiedy w gospodarce rozpoczyna sie recesja,
budzetowej,
pobudzajacymi
i nieangazujace przy tym politykow gospodarczych, ktorzy nie
zagregowany popyt
sa zmuszeni podejmowac zadnego specjalnego dziaania.
wtedy, kiedy
w gospodarce
Najwazniejszym sposrod automatycznych stabilizatorow jest
rozpoczyna sie recesja,
system podatkowy. Kiedy rozpoczyna sie recesja, wpywy podati nieangazujacymi
przy tym politykow
kowe panstwa automatycznie sie zmniejszaja, poniewaz niemal
gospodarczych, ktorzy
wszystkie podatki sa scisle zwiazane z poziomem aktywnosci
nie sa zmuszeni
podejmowac zadnego
w gospodarce. Podatek dochodowy zalezy od dochodow gospospecjalnego dziaania.
darstw domowych, a podatek od przedsiebiorstw od zyskow
przedsiebiorstw. Poniewaz zarowno dochody, jak i zyski maleja w czasie recesji,
zmniejszaja sie rowniez przychody panstwa z opodatkowania. Taka automatyczna obnizka opodatkowania pobudza zagregowany popyt, a przez to zmniejsza
skale wahan w gospodarce.
Wydatki panstwa rowniez dziaaja jak automatyczny stabilizator. Kiedy
w gospodarce zaczyna sie recesja i pracownicy sa zwalniani z pracy, wiecej
ludzi ubiega sie o przyznanie zasikow spoecznych dla osob bezrobotnych,
zasikow pozwalajacych utrzymac poziom zycia i innych form wsparcia. Taki
automatyczny wzrost wielkosci wydatkow panstwa powoduje wzrost zagregowanego popytu dokadnie w tym momencie, kiedy jest on niewystarczajacy, aby
zapewnic pene zatrudnienie.
Ogolnie, automatyczne stabilizatory nie dziaaja z wystarczajaca sia, aby
cakowicie zapobiec recesji. Niemniej, bez nich produkcja i zatrudnienie
wahayby sie prawdopodobnie o wiele bardziej, niz dzieje sie to w rzeczywistosci. Dlatego wasnie ekonomisci najczesciej nie opowiadaja sie za polityka
zrownowazonego budzetu niezaleznie od okolicznosci, co proponuja niektorzy
politycy. Kiedy w gospodarce rozpoczyna sie recesja, podatki maleja, wydatki
panstwa rosna, a stan budzetu panstwa sie pogarsza. Jesli panstwo byoby
zmuszone przestrzegac zasady scisle zrownowazonego budzetu, musiaoby
szukac sposobow zwiekszenia podatkow lub zmniejszenia wydatkow w czasie
recesji. Innymi sowy, zasada scisle zrownowazonego budzetu wyaczyaby
automatyczne stabilizatory ukryte w naszym obecnym systemie podatkowym
i systemie wydatkow panstwa i w efekcie okazaaby sie automatycznym
destabilizatorem.
365
Szybki sprawdzian
Powiedzmy, e zwierzce instynkty zaczy rzdzi gospodark i ludzie s peni
pesymizmu co do przyszoci. Jak wpynie to na wielko zagregowanego popytu
w gospodarce? Zamy, e bank centralny chce stabilizowa zagregowany popyt.
Jak powinien on zmieni wielko poday pienidza? Co stanie si wtedy ze stop
procentow? Jakie powody mogyby skoni bank centralny do niepodejmowania
takich dziaa?
Podsumowanie
Zanim politycy gospodarczy dokonaja jakiejkolwiek zmiany prowadzonej polityki gospodarczej, powinni rozwazyc wszystkie efekty swoich decyzji. Wczesniej w tej ksiazce badalismy model klasyczny gospodarki, ktory opisuje
dugookresowe skutki polityki pienieznej i polityki budzetowej. Ustalilismy
wtedy, jak polityka budzetowa wpywa na wielkosc oszczednosci, inwestycje
i dugookresowy wzrost gospodarczy, a takze jak polityka pieniezna oddziauje
na poziom cen i tempo inflacji.
W tym rozdziale przeprowadzilismy analize krotkookresowych efektow
polityki pienieznej i polityki budzetowej. Odkrylismy, w jaki sposob moga one
wpynac na wielkosc zagregowanego popytu na dobra i usugi i w efekcie
zmienic wielkosc produkcji i zatrudnienia w gospodarce w krotkim okresie.
Kiedy rzad zmniejsza wydatki, w celu zrownowazenia budzetu, powinien brac
pod uwage zarowno dugookresowy wpyw swojego dziaania na wielkosc
oszczednosci i wzrost gospodarczy, jak i krotkookresowy wpyw na wielkosc
zagregowanego popytu i zatrudnienia. Kiedy bank centralny zmniejsza tempo
wzrostu podazy pieniadza, powinien uwzglednic dugookresowy wpyw tego
dziaania na inflacje i jego krotkookresowy wpyw na wielkosc produkcji.
W nastepnym rozdziale dokadniej zbadamy przejscie miedzy krotkim a dugim
okresem. Okaze sie wtedy, ze politycy gospodarczy czesto staja w obliczu
wyboru miedzy celami dugookresowymi a celami krotkookresowymi.
Streszczenie
Tworzac teorie krotkookresowych wahan aktywnosci gospodarczej, Keynes

zaproponowa wyjasnienie zmian stopy procentowej za pomoca teorii preferencji pynnosci. Zgodnie z nia stopa procentowa zmienia sie, zapewniajac
zrownanie sie podazy pieniadza i popytu na pieniadz.
Wzrost poziomu cen zwieksza popyt na pieniadz i podnosi stope procentowa,
dzieki czemu rynek pieniadza odzyskuje rownowage. Poniewaz stopa procentowa wyznacza koszt zaciagania pozyczek, jej wzrost ogranicza inwestycje,
a przez to zmniejsza wielkosc zapotrzebowania na dobra i usugi. Nachylona
366
ku doowi krzywa zagregowanego popytu odzwierciedla odwrotny zwiazek

miedzy poziomem cen a wielkoscia zagregowanego zapotrzebowania.
Za pomoca polityki pienieznej politycy gospodarczy sa w stanie wpynac na
wielkosc zagregowanego popytu. Przy danym poziomie cen zwiekszenie
podazy pieniadza powoduje obnizenie sie stopy procentowej rownowagi. Krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie w prawo, poniewaz
niska stopa procentowa pobudza wydatki inwestycyjne. Odwrotnie, przy
danym poziomie cen zmniejszenie podazy pieniadza powoduje wzrost stopy
procentowej. Skutkiem jest przesuniecie sie krzywej zagregowanego popytu
w lewo.
Na wielkosc zagregowanego popytu politycy gospodarczy moga rowniez
wpynac za pomoca polityki budzetowej. Zwiekszenie wydatkow panstwa lub
obnizenie podatkow przesuwa krzywa zagregowanego popytu w prawo.
Zmniejszenie wydatkow panstwa lub podniesienie podatkow przesuwa krzywa zagregowanego popytu w lewo.
Kiedy panstwo zmienia swoje wydatki lub wysokosc podatkow, spowodowana tym zmiana zagregowanego popytu moze sie okazac wieksza lub mniejsza
od tego rodzaju fiskalnego bodzca. Efekt mnoznikowy zwykle wzmacnia
wpyw polityki budzetowej na zagregowany popyt, a efekt wypierania
osabia to oddziaywanie.
Poniewaz zarowno polityka pieniezna, jak i polityka budzetowa wpywaja na
wielkosc zagregowanego popytu, panstwo niekiedy posuguje sie tymi narzedziami, probujac stabilizowac gospodarke. Ekonomisci spieraja sie o pozadana skale takich dziaan panstwa. Zwolennicy aktywnej polityki stabilizacyjnej
sa zdania, ze zmiany nastawienia gospodarstw domowych i przedsiebiorstw
powoduja zmiany wielkosci zagregowanego popytu. Jesli panstwo nie zareaguje na takie zmiany, dojdzie do niezaplanowanych i niepotrzebnych wahan
wielkosci produkcji i zatrudnienia. Zdaniem krytykow aktywnej polityki
stabilizacyjnej skutki zmian polityki pienieznej i polityki budzetowej pojawiaja sie z tak duzym opoznieniem, ze proby stabilizowania gospodarki
czesto powoduja jej destabilizacje.
Teoria preferencji pynnosci, s. 341

Efekt mnoznikowy, s. 353
Efekt wypierania, s. 357

Automatyczne stabilizatory, s. 364
1. Omow teorie preferencji pynnosci. W jaki sposob ta teoria przyczynia sie do

wyjasnienia ujemnego nachylenia krzywej zagregowanego popytu?
2. Wykorzystaj teorie preferencji pynnosci do wyjasnienia wpywu zmniejszenia sie podazy pieniadza w gospodarce na krzywa zagregowanego popytu.
367
3. Panstwo wydaje 500 mln euro na kupno samochodow dla policji. Wyjasnij,
dlaczego zagregowany popyt moze sie zwiekszyc o wiecej niz 500 mln euro.
Wyjasnij, dlaczego zagregowany popyt moze sie zwiekszyc o mniej niz
500 mln euro.
4. Zaozmy, ze wskazniki optymizmu konsumentow pokazuja, iz fala pesymizmu ogarnea kraj. Jak zmieni sie wielkosc zagregowanego popytu, jesli politycy gospodarczy nie podejma zadnych dziaan? Co powinno zrobic panstwo, jesli jego celem jest stabilizowanie zagregowanego popytu? Powiedzmy, ze panstwo nie podejmuje zadnych dziaan. Czy bank centralny powinien
probowac ustabilizowac zagregowany popyt? Jesli tak, to w jaki sposob?
5. Podaj przykad zachowania panstwa, ktore dziaa niczym automatyczny
stabilizator. Wyjasnij, dlaczego taka polityka wpywa w ten sposob na
gospodarke.
Zadania
1. Wyjasnij, w jaki sposob kazde z nastepujacych dziaan wpyneoby na podaz

pieniadza, popyt na pieniadz i stope procentowa. Swoje odpowiedzi zilustruj
rysunkami.
a. W trakcie operacji otwartego rynku bank centralny kupuje papiery wartosciowe.
b. Wieksza dostepnosc kart kredytowych powoduje, ze ludzie trzymaja mniej
gotowki.
c. Bank centralny zmniejsza stope rezerw minimalnych dla bankow komercyjnych.
d. Gospodarstwa domowe decyduja sie trzymac wiecej pieniedzy na potrzeby swiatecznych zakupow.
e. Fala optymizmu powoduje wzrost inwestycji przedsiebiorstw i zwieksza
zagregowany popyt.
f. Wzrost cen ropy naftowej przesuwa w lewo krzywa krotkookresowej
2. Powiedzmy, ze na kazdym rogu ulicy banki instaluja bankomat, co powoduje
wzrost dostepnosci gotowki, a wiec takze zmniejszenie sie ilosci pieniadza,
ktora chca trzymac ludzie.
a. Zaozmy, ze bank centralny nie zmienia podazy pieniadza. Co, zgodnie
z teoria preferencji pynnosci, stanie sie ze stopa procentowa? Jak zmieni
sie zagregowany popyt?
b. Jak powinien zareagowac bank centralny, jesli jego celem jest stabilizowanie zagregowanego popytu?
3. Rozwazmy dwa rodzaje polityki gospodarczej: przejsciowa obnizke podatkow, ktora bedzie obowiazywaa tylko 1 rok, oraz obnizke podatkow, o ktorej
ludzie sadza, ze bedzie trwaa. Ktory rodzaj polityki spowoduje silniejszy
wzrost wydatkow konsumpcyjnych? Ktory rodzaj polityki silniej wpynie na
zagregowany popyt? Odpowiedzi wyjasnij.
368
4. W gospodarce trwa recesja przy wysokim bezrobociu i maej produkcji.

a. Za pomoca modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podazy przedstaw taka sytuacje. Nie pomin krzywej zagregowanego popytu, krzywej
krotkookresowej zagregowanej podazy, krzywej dugookresowej zagregowanej podazy.
b. Wskaz taki rodzaj operacji otwartego rynku, ktory zapewniby powrot tej
gospodarki do stanu naturalnego.
c. Na rysunku przedstawiajacym rynek pieniadza pokaz skutki takich operacji
otwartego rynku. Wskaz bedaca ich wynikiem zmiane stopy procentowej.
d. Na rysunku podobnym do rysunku z podpunktu (a) tego zadania pokaz
wpyw takich operacji otwartego rynku na wielkosc produkcji i poziom
cen. Wyjasnij, dlaczego polityka, o ktorej mowa, ma taki wpyw na
gospodarke, jak pokazaes na rysunku.
5. Na poczatku lat osiemdziesiatych XX w. banki w wielu krajach zaczey
pacic odsetki od wkadow na rachunkach biezacych.
a. Zaozmy, ze definicja pieniadza obejmuje wkady na rachunkach biezacych. Jak wpynie to na wielkosc popytu na pieniadz? Odpowiedz
wyjasnij.
b. Zaozmy, ze mimo tych zmian bank centralny utrzymuje staa podaz
pieniadza. Jak zmieni sie stopa procentowa? Jak zmieni sie wielkosc
zagregowanego popytu i zagregowanej podazy?
c. Zaozmy, ze mimo tych zmian bank centralny utrzymuje stay poziom
rynkowej stopy procentowej (stopy procentowej od aktywow niepienieznych). Jaka zmiana wielkosci podazy pieniadza byaby wtedy niezbedna?
Jak zmieniaby sie wielkosc zagregowanego popytu i zagregowanej
podazy?
6. W tym rozdziale pokazujemy, ze ekspansywna polityka pieniezna powoduje obnizke stopy procentowej i powoduje wzrost popytu na dobra inwestycyjne. Wyjasnij, dlaczego taka polityka pobudza rowniez popyt na eksport
netto.
7. Zaozmy, ze ekonomisci zaobserwowali, iz wzrost wydatkow panstwa
o 10 mld euro powoduje zwiekszenie sie cakowitego popytu na dobra
i usugi o 30 mld euro.
a. Zaozmy, ze ci ekonomisci pomijaja mozliwosc pojawienia sie efektu
wypierania. Ile, ich zdaniem, wynosi krancowa skonnosc do konsumpcji (MPC)?
b. Zaozmy teraz, ze ci ekonomisci uwzgledniaja efekt wypierania. Czy
oszacowany przez nich nowy poziom MPC okaze sie wyzszy, czy tez
nizszy niz w podpunkcie (a)?
8. Zaozmy, ze panstwo zmniejsza podatki o 2 mld euro, ze nie wystepuje efekt
wypierania i ze krancowa skonnosc do konsumpcji wynosi 3/4.
a. Jak taka obnizka podatkow wpywa poczatkowo na wielkosc zagregowanego popytu?
9.
10.
11.
12.
13.
369
b. Jakie dodatkowe skutki ma ten poczatkowy wpyw? Jakie jest cakowite

oddziaywanie tej obnizki podatkow na wielkosc zagregowanego popytu?
c. Porownaj ten cakowity efekt wynoszacej 2 mld euro obnizki podatkow
z odpowiednia zmiana, spowodowana zwiekszeniem sie zakupow panstwa o 2 mld euro. Odpowiedz wyjasnij.
Zaozmy, ze panstwo zwieksza swoje wydatki. Czy wpyw takiego zdarzenia na zagregowany popyt w gospodarce okazaby sie wiekszy w sytuacji,
w ktorej bank centralny nie zareagowaby na takie dziaanie panstwa, czy
tez w sytuacji, w ktorej byby on zobowiazany do utrzymywania staego
poziomu stopy procentowej? Odpowiedz wyjasnij.
W jakich okolicznosciach ekspansywna polityka budzetowa z wiekszym
prawdopodobienstwem spowoduje krotkookresowy wzrost wydatkow inwestycyjnych? Odpowiedz wyjasnij.
a. Czy wtedy, kiedy akcelerator inwestycji jest duzy, czy tez wtedy, kiedy
jest on may?
b. Czy wtedy, kiedy wrazliwosc wydatkow inwestycyjnych na zmiany
stopy procentowej jest duza, czy tez wtedy, kiedy jest ona maa?
Zaozmy, ze gospodarke dotknea recesja. Wyjasnij, jak na wielkosc wydatkow konsumpcyjnych i wydatkow inwestycyjnych wpyna nastepujace
zdarzenia. Za kazdym razem wskaz skutki: bezposrednie; bedace wynikiem
zmiany produkcji cakowitej; bedace wynikiem zmiany stopy procentowej;
cakowite. Jesli pojawiaja sie skutki, ktorych wpyw jest przeciwstawny, co
czyni odpowiedz niejednoznaczna, wskaz to.
a. Zwiekszenie sie wydatkow panstwa.
b. Obnizka podatkow.
c. Zwiekszenie sie podazy pieniadza.
Rozne powody sprawiaja, ze polityka budzetowa automatycznie zmienia
sie, kiedy wielkosc produkcji i zatrudnienie sie wahaja.
a. Wyjasnij, dlaczego przychod panstwa z opodatkowania zmienia sie
wtedy, kiedy w gospodarce rozpoczyna sie recesja.
b. Wyjasnij, dlaczego wydatki panstwa zmieniaja sie wtedy, kiedy w gospodarce rozpoczyna sie recesja.
c. Zaozmy, ze w gospodarce obowiazuje zasada scisle zrownowazonego
budzetu. Jakie znaczenie miaoby to w przypadku recesji? Czy skutkiem
okazaaby sie gebsza, czy tez pytsza recesja?
Ostatnio niektorzy parlamentarzysci zaproponowali uchwalenie przepisow,
ktore jedynym celem polityki pienieznej uczyniyby stabilnosc cen. Zaozmy, ze uchwalono takie prawo.
a. Jak w takiej sytuacji bank centralny zareagowaby na dowolne zdarzenie,
ktorego skutkiem jest zmniejszenie sie zagregowanego popytu?
b. Jak w takiej sytuacji bank centralny zareagowaby na dowolne zdarzenie,
ktorego skutkiem jest zmniejszenie sie krotkookresowej zagregowanej
podazy?
370
Za kazdym razem odpowiedz na pytanie, czy istniaaby inna polityka

pieniezna, ktorej skutkiem byaby wieksza stabilnosc produkcji.
14. Odwiedz internetowy serwis Banku Anglii (www.bankofengland.co.uk)
i sciagnij stamtad najnowszy Raport o inflacji (Inflation Report). Co mowi
sie w tym raporcie o stanie gospodarki, a takze o ostatnich decyzjach
dotyczacych polityki pienieznej?
15. Odwiedz serwis internetowy Europejskiego Banku Centralnego (www.ecb.int).
Odszukaj ostatni raport o polityce pienieznej w strefie euro. Co mowi sie
w tym raporcie o stanie gospodarki w Eurolandzie, a takze o ostatnich
decyzjach dotyczacych polityki pienieznej?

ROZDZIA 13
WYBR MIDZY INFLACJ

A BEZROBOCIEM
W KRTKIM OKRESIE
kazdej rozwinietej gospodarce inflacja i bezrobocie stanowia dwa

bacznie obserwowane wskazniki aktywnosci gospodarczej. Ilekroc
centralny urzad statystyczny publikuje informacje o tych zmiennych, politycy
uwaznie sie im przygladaja. Niekiedy komentatorzy sumuja stope inflacji i stope
bezrobocia, aby obliczyc indeks ubostwa (misery index), ktory wyraza ogolna
kondycje gospodarki.
Na czym polega zwiazek tych dwoch miernikow aktywnosci gospodarczej?
W poprzednich rozdziaach omowilismy dugookresowe determinanty poziomu
bezrobocia i inflacji. Wskazalismy, ze naturalna stopa bezrobocia zalezy od
wielu czynnikow, charakteryzujacych sytuacje na rynku pracy, takich jak ustawy
o pacy minimalnej, sia rynkowa zwiazkow zawodowych, rola pac efektywnosciowych i skutecznosc poszukiwan miejsc pracy. Natomiast stopa inflacji zalezy
gownie od tempa wzrostu podazy pieniadza, ktore jest kontrolowane przez bank
centralny. W dugim okresie inflacja i bezrobocie stanowia zatem w zasadzie
dwa odrebne problemy.
Jednak w krotkim okresie jest zupenie inaczej. Wedug jednej z dziesieciu
gownych zasad ekonomii z rozdziau 1 Mikroekonomii w krotkim okresie
spoeczenstwo wybiera miedzy inflacja a bezrobociem. Jezeli, wykorzystujac
narzedzia polityki pienieznej i polityki budzetowej, politycy gospodarczy
zwieksza zagregowany popyt i sprawia, ze gospodarka przesunie sie w gore
wzduz krotkookresowej krzywej zagregowanej podazy, efektem okaze sie
przejsciowy spadek bezrobocia, ktory nastapi za cene przyspieszenia inflacji.
Jesli zas politycy gospodarczy zmniejsza zagregowany popyt, przesuwajac gospodarke w do krotkookresowej krzywej zagregowanej podazy, efektem okaze
sie obnizenie inflacji, ale za cene przejsciowego wzrostu bezrobocia.
W tym rozdziale chcemy dokadniej zbadac te odwrotna zaleznosc miedzy
inflacja a bezrobociem. Jest to temat, ktory w drugiej poowie XX w. przyciaga
uwage wielu wybitnych ekonomistow. Chcac dobrze zrozumiec te zaleznosc,
musimy sie przyjrzec ewolucji pogladow na jej temat.
372
13.1
Krzywa Phillipsa
Krzywa Phillipsa jest prawdopodobnie najwazniejsza, pojedyncza zaleznoscia
makroekonomiczna. Sa to sowa wypowiedziane przez Georgea Akerlofa na
wykadzie wygoszonym z okazji wreczenia mu Nagrody Nobla z ekonomii
w 2001 r. Krzywa Phillipsa ilustruje krotkookresowa zaleznosc miedzy inflacja
a bezrobociem.
Pochodzenie krzywej Phillipsa

W 1958 r. zatrudniony w London School of Economics ekonomista z Nowej
Zelandii, A.W. Phillips, w brytyjskim czasopismie Economica opublikowa
artyku, dzieki ktoremu zdoby wielka sawe. Artyku ten by zatytuowany: The
Relationship Between Unemployment and the Rate of Change of Money Wages
in the United Kingdom, 186119571. Phillips dowiod istnienia negatywnej
korelacji miedzy stopa bezrobocia a tempem inflacji. Innymi sowy, udowodni,
ze w latach o niskiej stopie bezrobocia tempo inflacji byo wysokie, a lata
o wysokiej stopie bezrobocia charakteryzoway sie niskim tempem inflacji.
(Ekonomista ten bada inflacje rozumiana jako wzrost pac nominalnych, a nie
wzrost cen, jednak na potrzeby naszych rozwazan to rozroznienie nie ma
znaczenia, poniewaz te oba mierniki inflacji zwykle sa ze soba scisle skorelowane.) Ze swojej analizy Phillips wyciagna nastepujacy wniosek: dwie wazne
zmienne makroekonomiczne, czyli bezrobocie i inflacja, zaleza od siebie, co
wczesniej nie byo dostrzegane przez ekonomistow.
Chociaz powyzsze wnioski byy oparte na danych z Wielkiej Brytanii,
ekonomisci szybko rozszerzyli je na inne kraje. W 2 lata po ukazaniu sie
artykuu Phillipsa amerykanscy ekonomisci, Paul Samuelson i Robert Solow,
opublikowali na amach American Economic Review artyku pt. Analytics of
Anti-Inflation Policy2, w ktorym wykazali istnienie podobnej ujemnej korelacji
miedzy tempem inflacji a rozmiarami bezrobocia w Stanach Zjednoczonych. Jej
wystepowanie uzasadniali tym, ze niskiemu bezrobociu zwykle towarzyszy
wysoki poziom zagregowanego popytu, ktory z kolei wywiera
Krzywa Phillipsa
jest to linia, ktora
presje na wzrost pac i cen w caej gospodarce. Samuelson i Solow
ilustruje krotkookresowa
nazwali te ujemna zaleznosc miedzy inflacja a bezrobociem krzyodwrotna zaleznosc
miedzy poziomem
wa Phillipsa (Phillips curve). Na rysunku 13.1 widzimy przykad
inflacji a poziomem
krzywej Phillipsa, podobnej do tej odkrytej przez tych dwoch
bezrobocia.
ekonomistow.
1
Zaleznosc miedzy wielkoscia bezrobocia w Wielkiej Brytanii a zmianami pac nominalnych

w latach 18611957 ( przyp. tum.).
2
Analiza polityki antyinflacyjnej ( przyp. tum.).
Wybor miedzy inflacja a bezrobociem w krotkim okresie
373
RYSUNEK 13.1
Krzywa Phillipsa
Krzywa Phillipsa ilustruje zaleznosc miedzy stopa inflacji a stopa bezrobocia. W punkcie A inflacja
jest niska, lecz bezrobocie jest wysokie. Na odwrot, w punkcie B inflacja jest wysoka, a bezrobocie
niskie.
Jak wskazuje tytu artykuu, autorzy zainteresowali sie krzywa Phillipsa,

poniewaz byli przekonani, ze jej analiza dostarczy waznych wnioskow politykom gospodarczym. Sugerowali zwaszcza, ze krzywa ta stanowi swoista
karte dan z mozliwymi do osiagniecia wynikami gospodarczymi. Dokonujac
odpowiednich zmian polityki pienieznej i polityki budzetowej, mozna regulowac
wielkosc zagregowanego popytu poprzez wybranie dowolnego punktu na tej
krzywej. Na przykad, punkt A oznacza wysokie bezrobocie, ktoremu towarzyszy niska inflacja, a punkt B niskie bezrobocie, lecz wysoka inflacje.
Oczywiscie, najlepiej byoby miec jednoczesnie niska inflacje i niskie bezrobocie, lecz dane historyczne, na podstawie ktorych wykreslono krzywa
Phillipsa, pokazuja wyraznie, ze taka kombinacja jest nieosiagalna. Wedug
Samuelsona i Solowa politycy gospodarczy stoja w obliczu koniecznosci
dokonania wyboru miedzy inflacja a bezrobociem, krzywa Phillipsa zas ilustruje
ten wybor.

a krzywa Phillipsa
Model zagregowanego popytu i zagregowanej podazy oferuje proste objasnienie
kombinacji mozliwych wynikow, opisanych za pomoca krzywej Phillipsa.
Krzywa ta pokazuje po prostu kombinacje poziomow inflacji i bezrobocia, ktore
374
powstaja w krotkim okresie po zmianach poozenia krzywej zagregowanego

popytu, przesuwajacych gospodarke wzduz krotkookresowej krzywej zagregowanej podazy. Jak pokazalismy w rozdziale 11, w krotkim okresie wzrost
zagregowanego popytu na dobra i usugi powoduje zwiekszenie sie produkcji
dobr i usug oraz zwyzke cen. Wieksza produkcja oznacza wieksze zatrudnienie,
a zatem nizsza stope bezrobocia. Ponadto, niezaleznie od poziomu cen w poprzednim roku, wyzszy poziom cen w obecnym roku oznacza wyzsza stope
inflacji. W krotkim okresie zmiany zagregowanego popytu powoduja zatem
skierowane w przeciwnych kierunkach zmiany inflacji i bezrobocia, zgodnie
z zaleznoscia przedstawiana przez krzywa Phillipsa.
Chcac lepiej zrozumiec te zaleznosc, rozwazmy nastepujacy przykad.
Upraszczajac, przypuscmy, ze poziom cen w 2007 r. (mierzony np. za pomoca
wskaznika cen konsumenta) wynosi 100. Na rysunku 13.2 widzimy dwie
sytuacje, ktore moga sie pojawic w 2008 r. W czesci (a) przedstawiono te
zmiany za pomoca modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podazy.
W czesci (b) w tym samym celu wykorzystano model krzywej Phillipsa.
RYSUNEK 13.2
Zaleno midzy krzyw Phillipsa a modelem zagregowanego popytu i zagregowanej poday

Na rysunku widzimy przewidywane zmiany sytuacji gospodarczej w 2008 r., przy zaozeniu, ze
poziom cen w 2007 r. wynosi 100. W czesci (a) wykorzystujemy model zagregowanego popytu
i zagregowanej podazy. Kiedy zagregowany popyt jest may, gospodarka znajduje sie w punkcie A;
produkcja jest maa (7500), a ceny sa niskie (102). Kiedy zagregowany popyt jest duzy, gospodarka
znajduje sie w punkcie B; produkcja jest duza (8000), a ceny sa wysokie (106). W czesci (b) rysunku
widzimy te same procesy, zilustrowane za pomoca krzywej Phillipsa. W punkcie A, przy niskim
poziomie popytu, stopa bezrobocia jest wysoka (7%), a stopa inflacji niska (2%). Natomiast
w punkcie B, przy duzym zagregowanym popycie, sytuacja jest odwrotna: bezrobocie jest niskie
(4%), a inflacja wysoka (6%).
(a) Model zagregowanego popytu
i zagregowanej podazy
(b) Krzywa Phillipsa
375
W czesci (a) rysunku widzimy wpyw mozliwych zmian zagregowanego

popytu w 2008 r. na wielkosc produkcji i poziom cen. Jezeli zagregowany popyt
na dobra i usugi bedzie may, gospodarka znajdzie sie w punkcie A, przy produkcji wynoszacej 7500 i poziomie cen 102. Natomiast przy wiekszym zagregowanym popycie gospodarka znajdzie sie w punkcie B, produkcja wyniesie
8000, a poziom cen 106. Wzrost zagregowanego popytu przesuwa zatem
gospodarke do nowego stanu rownowagi, ktoremu odpowiadaja wieksza produkcja i wyzsze ceny.
W czesci (b) przedstawiono wynikajaca z tego zaleznosc pomiedzy bezrobociem i inflacja. Poniewaz, aby zwiekszyc produkcje, przedsiebiorstwa
potrzebuja wiecej pracownikow, bezrobocie w punkcie B jest mniejsze niz
w punkcie A. W naszym przykadzie wzrost produkcji z 7500 do 8000 powoduje
spadek stopy bezrobocia z 7% do 4%. W dodatku, poniewaz poziom cen jest
wyzszy w punkcie B niz w punkcie A, wzrasta takze stopa inflacji (wyrazona
w procentach zmiana poziomu cen w porownaniu z poprzednim rokiem). Byo
tak z powodu tego, ze w 2007 r. poziom cen wynosi 100, w punkcie A stopa
inflacji bya rowna 2%, a w punkcie B 6%. Mozemy zatem porownac obie
sytuacje, zwracajac uwage na poziom albo produkcji i cen (za pomoca modelu
zagregowanego popytu i zagregowanej podazy), albo bezrobocia i inflacji (za
pomoca krzywej Phillipsa).
Jak sie dowiedzielismy w poprzednim rozdziale, wykorzystujac narzedzia
polityki pienieznej i polityki budzetowej, mozna spowodowac zmiany poozenia
krzywej zagregowanego popytu. Gospodarka przesuwa sie wtedy wzduz krzywej Phillipsa. Wzrost podazy pieniadza, wzrost wydatkow panstwa lub obnizka
podatkow zwiekszaja zagregowany popyt, co sprawia, ze gospodarka przemieszcza sie do nowego punktu na krzywej Phillipsa, ktoremu odpowiadaja nizszy
poziom bezrobocia i wyzsza inflacja. Natomiast zmniejszenie podazy pieniadza,
redukcja wydatkow panstwa lub podwyzka podatkow powoduja spadek zagregowanego popytu, przesuwajac gospodarke do nowego poozenia na krzywej
Phillipsa, charakteryzujacego sie nizsza inflacja i wyzszym bezrobociem. W tym
sensie krzywa ta oferuje politykom gospodarczym mozliwosc wyboru pozadanej
kombinacji bezrobocia i inflacji.
Szybki sprawdzian
Narysuj krzyw Phillipsa. Za pomoc modelu zagregowanego popytu i zagregowanej poday poka, w jaki sposb politycy gospodarczy mog przesun gospodark
wzdu tej krzywej, z punktu o wysokiej inflacji do punktu o niskiej inflacji.
376
13.2
Przesunicia krzywej Phillipsa
i rola oczekiwa
Wydaje sie, ze krzywa Phillipsa wskazuje politykom gospodarczym dostepne
mozliwosci wyboru miedzy inflacja a bezrobociem. Czy zestaw tych mozliwosci
jest stay i nie zmienia sie w miare upywu czasu? Czy krzywa Phillipsa jest
rzeczywiscie niezawodnym narzedziem analizy, na ktorym mozna oprzec
polityke gospodarcza? Ekonomisci zajeli sie odpowiedziami na te pytania
u schyku lat szescdziesiatych XX w., wkrotce potem, jak Samuelson i Solow
wprowadzili krzywa Phillipsa do debaty o polityce makroekonomicznej.
Dugookresowa krzywa Phillipsa

W 1968 r. Milton Friedman opublikowa na amach American Economic
Review artyku oparty na oswiadczeniu, ktore nieco wczesniej zozy jako
prezes Amerykanskiego Towarzystwa Ekonomicznego (American Economic
Association). Artyku ten, zatytuowany The Role of Monetary Policy3, zawiera
dwie czesci. Pierwsza bya o tym, Co mozna osiagnac za pomoca polityki
pienieznej?, a druga o tym, Czego nie da sie osiagnac za pomoca polityki
pienieznej?. Friedman twierdzi, ze za pomoca narzedzi tej polityki z wyjatkiem bardzo krotkiego okresu nie da sie wybrac dla gospodarki konkretnej
kombinacji tempa inflacji i wielkosci bezrobocia, ktora odpowiada konkretnemu
punktowi na krzywej Phillipsa. Mniej wiecej w tym samym czasie inny
ekonomista, Edmund Phelps, rowniez opublikowa artyku kwestionujacy, dotyczaca dugiego okresu, mozliwosc dokonania wyboru miedzy inflacja a bezrobociem.
Zarowno Friedman, jak i Phelps oparli swe rozumowanie na zasadach teorii
makroekonomii klasycznej, ktore przedstawilismy w rozdziaach 310. Przypomnijmy, ze wedug tej teorii gowna przyczyna inflacji jest wzrost podazy
pieniadza, ktory jednak nie wywiera realnego wpywu na stan gospodarki,
poniewaz jego skutkiem jest tylko taka sama zmiana poziomu cen i poziomu
dochodow nominalnych. Zwiekszenie podazy pieniadza nie wpywa na czynniki okreslajace stope bezrobocia, takie jak sia rynkowa zwiazkow zawodowych, rola pac efektywnosciowych i skutecznosc poszukiwan pracy. Zarowno
Friedman, jak i Phelps doszli do wniosku, iz nie ma zadnych racjonalnych
przesanek, aby twierdzic, ze w dugim okresie stopa inflacji zalezy od stopy
bezrobocia.
Rola polityki pienieznej ( przyp. tum.).
377
Oto, co dosownie pisa Friedman na temat skutecznosci polityki pienieznej

banku centralnego w dugim okresie:
Wadze realizujace polityke pieniezna kontroluja wielkosci nominalne,
a bezposrednio zobowiazania banku centralnego (zasoby gotowki
w obiegu i rezerwy bankow). Dzieki temu w zasadzie moga one nadzorowac
zmienne nominalne: kurs walutowy, poziom cen, nominalna wielkosc
dochodu narodowego oraz podaz pieniadza, obojetnie, jak definiowana.
Moga tez kontrolowac zmiany zmiennych nominalnych, takie jak: tempo
inflacji lub deflacji czy tez tempo wzrostu lub spadku nominalnego dochodu
narodowego albo tempo wzrostu ilosci pieniadza. Jednak nie moga one,
kontrolujac zmienne nominalne, wpywac na zmienne realne, takie jak:
realna stopa procentowa, stopa bezrobocia, wielkosc realnego dochodu
narodowego, realna podaz pieniadza, tempo wzrostu realnego dochodu
narodowego i tempo wzrostu realnej podazy pieniadza.
Z opinii Friedmana wynikaja wnioski, ktore dotycza krzywej Phillipsa.
Wynika z niej zwaszcza, ze w dugim okresie krzywa ta jest pionowa, co
widzimy na rysunku 13.3. Jezeli bank centralny zwieksza powoli podaz pieniadza, stopa inflacji jest niska, a gospodarka znajduje sie w punkcie A. Natomiast
RYSUNEK 13.3

Wedug Friedmana i Phelpsa w dugim okresie nie istnieje odwrotna zaleznosc miedzy inflacja
a bezrobociem. Tempo wzrostu podazy pieniadza decyduje o wysokosci stopy inflacji. Jednak
niezaleznie od tempa inflacji stopa bezrobocia zmierza do swego naturalnego poziomu. W efekcie
dugookresowa krzywa Phillipsa jest pionowa.
378
jesli bank centralny zezwala na szybki wzrost podazy pieniadza, stopa inflacji
jest wysoka, a gospodarka znajduje sie w punkcie B. W obydwu przypadkach
stopa bezrobocia zmierza ku swemu normalnemu poziomowi, nazywanemu
naturalna stopa bezrobocia. Pionowa krzywa Phillipsa oznacza, ze w dugim
okresie poziom bezrobocia nie zalezy od podazy pieniadza i tempa inflacji.
Pionowa krzywa Phillipsa w zasadzie jest forma prezentacji pogladu
ekonomistow klasycznych o neutralnosci pieniadza. Jak byc moze pamietasz,
przedstawilismy ten poglad w rozdziale 11, nadajac mu forme pionowej dugookresowej krzywej zagregowanej podazy. Jak widzimy na rysunku 13.4, pionowa dugookresowa krzywa Phillipsa i pionowa dugookresowa krzywa zagregowanej podazy sa w istocie dwiema stronami tego samego medalu.
W czesci (a) wzrost podazy pieniadza przesuwa krzywa zagregowanego popytu w prawo, z poozenia AD1 do poozenia AD2. W efekcie punkt dugookresowej rownowagi gospodarki przemieszcza sie z A do B. Poziom cen
wzrasta z P1 do P2, jednak poniewaz krzywa zagregowanej podazy jest pionowa,
wielkosc produkcji nie ulega zmianie. W czesci (b) szybszy wzrost podazy
RYSUNEK 13.4
Dugookresowa krzywa Phillipsa a model zagregowanego popytu i zagregowanej poday

W czesci (a) rysunku widzimy model zagregowanego popytu i zagregowanej podazy z pionowa
krzywa zagregowanej podazy. Kiedy ekspansywna polityka pieniezna powoduje przesuniecie linii
popytu z poozenia AD1 do poozenia AD2, punkt rownowagi gospodarki przemieszcza sie z A do B.
Poziom cen wzrasta z P1 do P2, a produkcja sie nie zmienia. W czesci (b) przedstawiono dugookresowa krzywa Phillipsa, ktora jest pionowa i ktorej odpowiada naturalna stopa bezrobocia.
Ekspansywna polityka pieniezna przesuwa gospodarke z punktu A (o niskiej inflacji) do punktu B
(o wyzszej inflacji), nie powodujac jednak zmiany stopy bezrobocia.
379
pieniadza zwieksza stope inflacji, powodujac przesuniecie gospodarki z punktu A do punktu B. Jednak poniewaz dugookresowa krzywa Phillipsa jest
pionowa, stopa bezrobocia w tych dwoch punktach jest taka sama. Zarowno
pionowa dugookresowa krzywa zagregowanej podazy, jak i pionowa dugookresowa krzywa Phillipsa oznaczaja zatem, ze polityka pieniezna wpywa na
poziom zmiennych nominalnych (na poziom cen i tempo inflacji), lecz nie na
poziom zmiennych realnych (na wielkosc produkcji i bezrobocia). Bez wzgledu
na to, jaka polityke pieniezna prowadzi bank centralny, wielkosc produkcji
i bezrobocie w dugim okresie pozostaja na naturalnym poziomie.
Co takiego naturalnego jest w naturalnej stopie bezrobocia? Friedman
i Phelps uzywali tej nazwy na oznaczenie poziomu bezrobocia, do ktorego
gospodarka zmierza w dugim okresie. Jednak naturalna stopa bezrobocia nie
musi sie pokrywac ze spoecznie pozadana stopa bezrobocia i nie jest rowniez
staa, lecz jej poziom zmienia sie wraz z upywem czasu. Zaozmy np., ze nowo
powstay zwiazek zawodowy, korzystajac ze swej siy rynkowej, wymusza
wzrost realnych pac niektorych pracownikow ponad poziom rownowagi.
Rezultatem bedzie nadwyzka podazy pracy, a tym samym wyzsza stopa
naturalnego bezrobocia. Bezrobocie to jest naturalne nie dlatego, ze jest ono
pozadane, lecz dlatego, ze zmiany polityki pienieznej nie sa w stanie go zmienic.
Szybszy wzrost podazy pieniadza nie osabi pozycji tego zwiazku zawodowego
i nie spowoduje obnizki poziomu bezrobocia. Przyczyni sie on jedynie do
przyspieszenia inflacji.
Chociaz polityka pieniezna nie jest w stanie wpynac na poziom naturalnej
stopy bezrobocia, istnieja inne narzedzia polityki gospodarczej, ktore mozna
wykorzystac. W celu obnizenia naturalnej stopy bezrobocia nalezy zastosowac
srodki, ktore usprawniaja dziaanie rynku pracy. Wczesniej opisywalismy w tej
ksiazce rozne narzedzia polityki rynku pracy (takie jak ustawy o pacy
minimalnej, ustawy dotyczace umow zbiorowych, zasiki dla bezrobotnych
i programy szkolenia pracownikow) oraz ich wpyw na naturalna stope bezrobocia. Polityka zdolna zmniejszyc naturalna stope bezrobocia przesuwa
dugookresowa krzywa Phillipsa w lewo. W dodatku, poniewaz spadek bezrobocia oznacza wzrost zatrudnienia, produkcja rosnie i dugookresowa krzywa
zagregowanej podazy przesuwa sie w prawo. Niezaleznie od tempa wzrostu
podazy pieniadza i odpowiadajacego mu tempa inflacji, poziom bezrobocia
w gospodarce obnizy sie wowczas, a produkcja wzrosnie.
Wpyw oczekiwa inflacyjnych

na krtkookresow krzyw Phillipsa
Zanegowanie przez Friedmana i Phelpsa istnienia dugookresowej odwrotnej
zaleznosci miedzy inflacja a bezrobociem moze sie wydawac niezbyt przekonujace. Ich argumentacja dotyczya tylko teorii. Tymczasem ujemna korelacja
380
miedzy inflacja i bezrobociem, udokumentowana przez Phillipsa, Samuelsona

i Solowa, bya oparta na danych. Dlaczego mamy wierzyc w istnienie pionowej
krzywej Phillipsa, skoro z obserwacji wynika, ze ta krzywa ma nachylenie
ujemne? Czy ustalenia wspomnianych trzech ekonomistow nie powinny nas
skonic do odrzucenia klasycznego zaozenia o neutralnosci pieniadza?
Oczywiscie, Friedman i Phelps byli swiadomi istnienia tych problemow
i zaproponowali sposob pogodzenia klasycznej teorii makroekonomicznej z empirycznymi danymi z Wielkiej Brytanii i Stanow Zjednoczonych, wskazujacymi
na ujemne nachylenie krzywej Phillipsa. Twierdzili oni, ze odwrotna zaleznosc
miedzy inflacja a bezrobociem wystepuje w krotkim okresie, lecz nie moze byc
podstawa dugookresowej polityki gospodarczej. Inaczej mowiac, ekspansywna
polityka pieniezna moze przejsciowo obnizyc stope bezrobocia, jednak w dugim okresie bezrobocie powraca do swego naturalnego poziomu, a ekspansywna
polityka pieniezna jedynie wzmaga inflacje.
Kiedy w rozdziale 11 objasnialismy roznice miedzy krotkookresowa krzywa zagregowanej podazy i dugookresowa krzywa zagregowanej podazy, rozumowalismy podobnie jak Friedman i Phelps. (Tresc tego rozdziau opieraa sie
w duzym stopniu na pomysach tych dwoch ekonomistow.) Jak pamietamy,
krotkookresowa krzywa podazy ma nachylenie dodatnie, co oznacza, ze wzrost
cen prowadzi do zwiekszenia ilosci dobr i usug oferowanej przez przedsiebiorstwa. Natomiast dugookresowa krzywa podazy jest pionowa, co oznacza, ze
w dugim okresie poziom cen nie ma wpywu na ilosc oferowana dobr.
W rozdziale 11 przedstawilismy trzy teorie, wyjasniajace dodatnie nachylenie krotkookresowej krzywej zagregowanej podazy: lepkie pace, lepkie
ceny i bedy w ocenie poziomu cen wzglednych. Poniewaz pace, ceny
i oczekiwania co do dalszego rozwoju sytuacji gospodarczej wraz z upywem
czasu dostosowuja sie do zmieniajacych sie warunkow w gospodarce, dodatnia
zaleznosc miedzy poziomem cen a iloscia oferowana wystepuje w krotkim
okresie, lecz zanika w okresie dugim. Friedman i Phelps zastosowali te sama
logike w przypadku krzywej Phillipsa. Podobnie jak krzywa zagregowanej
podazy, jest ona nachylona ku gorze tylko w krotkim okresie, ktorego dotyczy
takze odwrotna zaleznosc miedzy inflacja a bezrobociem. Podobnie jak dugookresowa krzywa zagregowanej podazy jest pionowa, pionowa jest rowniez
dugookresowa krzywa Phillipsa.
Chcac lepiej objasnic krotkookresowa i dugookresowa zaleznosc miedzy
inflacja i bezrobociem, Friedman i Phelps wprowadzili do swej analizy dodatkowa zmienna: oczekiwana inflacje (expected inflation). Zmienna ta opisuje
oczekiwania co do przyszych zmian ogolnego poziomu cen. W rozdziale 11
przekonalismy sie, ze oczekiwany poziom cen wpywa na rzeczywisty poziom
cen i pac oraz sposob postrzegania przez ludzi cen wzglednych. W rezultacie
oczekiwania inflacyjne to jeden z waznych czynnikow, okreslajacych poozenie
krotkookresowej krzywej zagregowanej podazy. W krotkim okresie bank centralny moze uznac, ze oczekiwania inflacyjne, a zatem takze poozenie krotkook-
381
resowej krzywej zagregowanej podazy, sa juz ustalone. Kiedy jednak zmieni sie
wielkosc podazy pieniadza, krzywa zagregowanego popytu zmieni poozenie
i gospodarka przesunie sie wzduz danej krotkookresowej krzywej zagregowanej
podazy. W krotkim okresie zmiany ilosci pieniadza powoduja zatem nieoczekiwane wahania wielkosci produkcji i bezrobocia oraz poziomu cen i tempa
inflacji. W ten sposob Friedman i Phelps wyjasnili, odkryty dzieki badaniom
Samuelsona i Solowa, przebieg krzywej Phillipsa.
Jednak zdolnosc banku centralnego do wywoywania nieoczekiwanej inflacji za pomoca zwiekszania podazy pieniadza dotyczy jedynie krotkiego
okresu. W dugim okresie ludzie odkrywaja, jaka stope inflacji zdecydowa sie
narzucic gospodarce ten bank. Poniewaz pace, ceny i oceny sytuacji dostosowuja sie w koncu do stopy inflacji, dugookresowa krzywa zagregowanej
podazy jest pionowa. W tym przypadku zmiany zagregowanego popytu, nastepujace np. na skutek zmian podazy pieniadza, nie wpywaja na wielkosc
produkcji dobr i usug. Friedman i Phelps doszli zatem do wniosku, ze w dugim
okresie bezrobocie powraca do swego naturalnego poziomu.
Analize Friedmana i Phelpsa mozna strescic za pomoca nastepujacego
rownania (jest ono inna forma rownania zagregowanej podazy z rozdziau 11):
stopa =
naturalna
a rzeczywista oczekiwana .
bezrobocia stopa bezrobocia
inflacja
inflacja
Rownanie to uzaleznia stope bezrobocia od naturalnej stopy bezrobocia
oraz od rzeczywistej i oczekiwanej stopy inflacji. W krotkim okresie oczekiwana
stopa inflacji jest wielkoscia dana. Powoduje to, ze wzrostowi rzeczywistej
inflacji towarzyszy spadek bezrobocia. (Wrazliwosc bezrobocia na nieoczekiwana inflacje opisuje parametr a, ktorego wielkosc zalezy od nachylenia krotkookresowej krzywej zagregowanej podazy.) Jednak w dugim okresie ludzie
odkrywaja, jaka stope inflacji zakada bank centralny. W efekcie rzeczywisty
poziom inflacji zrownuje sie z poziomem oczekiwanej inflacji, a bezrobocie
pozostaje na poziomie naturalnym.
Rownanie to oznacza rowniez, ze krotkookresowa krzywa Phillipsa nie
cislej
jest stabilna, gdyz odpowiada konkretnej oczekiwanej stopie inflacji. (S
mowiac, po sporzadzeniu wykresu tego rownania stwierdzimy, ze krotkookresowa krzywa Phillipsa przecina dugookresowa krzywa Phillipsa w punkcie
odpowiadajacym oczekiwanej stopie inflacji.) Kazda zmiana oczekiwan inflacyjnych powoduje przesuniecie krotkookresowej krzywej Phillipsa.
Wedug Friedmana i Phelpsa rozpatrywanie krzywej Phillipsa w kategoriach zestawu opcji dostepnych dla politykow gospodarczych jest bardzo
ryzykowne. Chcac zrozumiec ich argumentacje, przyjrzyjmy sie gospodarce,
ktora znajduje sie w punkcie A na rysunku 13.5. Stopa bezrobocia w tej gospodarce jest rowna naturalnej stopie bezrobocia, a stopy inflacji, rzeczywista
i oczekiwana, sa niskie. Przypuscmy teraz, ze politycy gospodarczy staraja sie
wykorzystac odwrotna zaleznosc miedzy inflacja a bezrobociem, zwiekszajac
382
RYSUNEK 13.5
Jak zmiany oczekiwanej inflacji przesuwaj krtkookresow krzyw Phillipsa?

Im wyzsza jest oczekiwana stopa inflacji, tym wyzej jest poozona krotkookresowa krzywa Phillipsa,
ilustrujaca odwrotna zaleznosc inflacji i bezrobocia. W punkcie A zarowno oczekiwana, jak
i rzeczywista stopa inflacji jest niska, a stopa bezrobocia pozostaje na swym naturalnym poziomie.
Kiedy bank centralny prowadzi ekspansywna polityke pieniezna, w krotkim okresie gospodarka
przesuwa sie z punktu A do punktu B. W punkcie B oczekiwana stopa inflacji jest wciaz niska, lecz
rzeczywista stopa inflacji jest wysoka, a bezrobocie spada ponizej naturalnego poziomu. W dugim
okresie, w miare wzrostu oczekiwan inflacyjnych, gospodarka podaza do punktu C. W punkcie tym
zarowno rzeczywista, jak i oczekiwana inflacja jest wysoka, a bezrobocie powraca do naturalnego
poziomu.
zagregowany popyt za pomoca narzedzi polityki pienieznej i budzetowej.

W krotkim okresie, przy danej oczekiwanej stopie inflacji, gospodarka przesunie
sie wtedy z punktu A do punktu B. Bezrobocie spadnie ponizej naturalnego
poziomu, a tempo inflacji przewyzszy oczekiwania. Z czasem ludzie przyzwyczaja sie do wyzszej inflacji i zwieksza swoje oczekiwania inflacyjne. Kiedy
oczekiwana inflacja rosnie, przedsiebiorstwa i pracownicy zaczynaja uwzgledniac ten spodziewany wyzszy wzrost cen w trakcie ustalania poziomu pac i cen.
Krotkookresowa krzywa Phillipsa przesunie sie wowczas w prawo tak, jak
pokazano to na rysunku. W koncu gospodarka znajdzie sie w punkcie C,
w ktorym inflacja jest wyzsza, lecz bezrobocie jest takie samo jak w punkcie A.
Podsumowujac, Friedman i Phelps uwazaja, ze politycy gospodarczy maja
do czynienia z odwrotna zaleznoscia miedzy inflacja a bezrobociem, ktora
dotyczy jednak tylko krotkiego okresu.
383
Odwrotna zaleno midzy

inflacj a bezrobociem
W 1968 r. Friedman i Phelps sformuowali zaskakujaca prognoze. Jezeli politycy
gospodarczy sprobuja wykorzystac krzywa Phillipsa, aby obnizyc bezrobocie,
i wybiora na niej punkt o wyzszej inflacji i nizszym bezrobociu, ich sukces moze
byc tylko krotkotrway. Poglad, ze w dugim okresie stopa bezrobocia powraca
do swego naturalnego poziomu, niezaleznie od stopy inflacji, jest nazywany
hipoteza naturalnej stopy bezrobocia (natural-rate hypothesis).
Wedug hipotezy
naturalnej stopy
W tym czasie dla czesci ekonomistow twierdzenie, ze krzywa
bezrobocia w dugim
okresie bezrobocie
Phillipsa zniknie, kiedy politycy gospodarczy sprobuja sie nia
zawsze powraca
posuzyc, wydawao sie niedorzeczne. Jednak w rzeczywistosci tak do swego
normalnego,
wasnie sie stao i to zarowno w Wielkiej Brytanii, jak i w Stanach
czyli naturalnego,
bez wzgledu
Zjednoczonych. Na przykad, od konca lat szescdziesiatych XX w. poziomu,
na tempo inflacji.
rzad brytyjski prowadzi polityke pobudzania zagregowanego popytu na dobra i usugi. U jej szczytu zagregowany popyt w Wielkiej Brytanii,
RYSUNEK 13.6
Zniknicie krzywej Phillipsa w Wielkiej Brytanii

Na rysunku widzimy dane o stopie bezrobocia i stopie inflacji (mierzonej wskaznikiem cen
detalicznych) w Wielkiej Brytanii w latach 19712004. Trudno tu dostrzec wyrazna i stabilna
odwrotna zaleznosc miedzy inflacja a bezrobociem.

Z
384
podobnie jak w wielu innych wysoko rozwinietych krajach w koncu lat szescdziesiatych i na poczatku lat siedemdziesiatych XX w., bardzo sie zwiekszy
z powodu zaangazowania sie Stanow Zjednoczonych w wojne w Wietnamie,
ktore spowodowao ogromny wzrost wydatkow rzadu USA na cele militarne, co
przyczynio sie rowniez do wzrostu amerykanskiego importu z innych krajow.
Ponadto, od 1971 r. na skutek rozluznienia kontroli nad kredytami bankowymi gospodarka brytyjska odnotowaa wyjatkowo wysoki wzrost podazy
pieniadza. W nastepnym roku rzad brytyjski zdecydowa sie dodatkowo na
nadzwyczajnie ekspansywna polityke budzetowa w postaci zwiekszenia wydatkow budzetowych i obnizki podatkow. Gospodarka zaczea przejawiac oznaki
powaznego przegrzania, a inflacja zaczea rosnac. Jednak, dokadnie tak jak
przepowiadali Friedman i Phelps, stopa bezrobocia nie pozostaa na niskim
poziomie.
Na rysunku 13.6 przedstawiono historie inflacji i bezrobocia w Wielkiej
Brytanii w latach 19712004. Trudno na nim dostrzec prosta odwrotna zaleznosc miedzy tymi dwoma zmiennymi, ktora wczesniej zaobserwowa Phillips.
Przy wysokiej inflacji na poczatku lat siedemdziesiatych XX w. oczekiwania
inflacyjne dostosoway sie do rzeczywistosci i stopa bezrobocia wzrosa tak jak
stopa inflacji. W poowie lat siedemdziesiatych XX w. politycy gospodarczy
przekonali sie, ze Friedman i Phelps mieli racje: w dugim okresie nie istnieje
odwrotna zaleznosc miedzy stopa inflacji a stopa bezrobocia.
Szybki sprawdzian
Narysuj krtkookresow i dugookresow krzyw Phillipsa. Wyjanij, dlaczego
krzywe te rni si od siebie.
13.3
jako argument za niezalenoci
banku centralnego
Kto, Twoim zdaniem, powinien odpowiadac za polityke pieniezna: wybrany
w powszechnych wyborach rzad czy niepochodzacy z wyboru prezes banku
centralnego? Czy nie byoby lepiej, gdyby o wielkosc podazy pieniadza
i wysokosc stop procentowych troszczy sie rzad? Przeciez, jezeli on zawiedzie,
mozemy go odwoac w najblizszych wyborach. Natomiast nie mamy zadnego
wpywu na poczynania pochodzacego z mianowania prezesa banku centralnego.
385
Wiekszosc ekonomistow (przynajmniej ci, ktorzy wierza w istnienie pionowej krzywej Phillipsa) opowiada sie raczej za powierzeniem kontroli nad
polityka pieniezna prezesowi banku centralnego, zwaszcza jesli jest on powszechnie znany ze swej niecheci do inflacji i jesli ma jasno sprecyzowany,
znany spoeczenstwu cel w postaci poziomu stopy inflacji, ktory nalezy
osiagnac.
Chcac zrozumiec, dlaczego tak jest, jeszcze raz popatrzmy na rysunek 13.5.
Zaozmy, ze poczatkowo gospodarka znajdowaa sie w punkcie A, przy naturalnej stopie bezrobocia i niskim poziomie inflacji, i ze za polityke pieniezna
odpowiada rzad w tym sensie, iz moze on nakazac bankowi centralnemu ustalic
konkretna wielkosc podazy pieniadza i konkretny poziom stop procentowych,
a bank ten jest zobowiazany to zrobic. (Tak byo w Wielkiej Brytanii do 1997 r.,
kiedy minister finansow sprawowa kontrole zarowno nad polityka pieniezna,
jak i polityka budzetowa.) Teraz wyobrazmy sobie, ze za kilka miesiecy odbeda sie nowe wybory. Jak sadzisz, co zrobi rzad? Poniewaz wysokie bezrobocie
nie sprzyja reelekcji, rzad bedzie prawdopodobnie skonny obnizyc stopy
procentowe i zwiekszyc podaz pieniadza, aby przesunac gospodarke z punktu A do punktu B i obnizyc stope bezrobocia. (W rzeczywistosci ze wzgledu
na nieznane opoznienia w dziaaniu polityki pienieznej, o ktorych bya mowa
wczesniej, nowy rzad nie moze zagwarantowac, ze gospodarka znajdzie sie
dokadnie w punkcie B tuz przed wyborami, jednak z pewnoscia przesunie sie
ona wzduz krotkookresowej krzywej Phillipsa, z punktu A w kierunku punktu B, przy rzeczywistej inflacji wyzszej od jej oczekiwanego poziomu.) Oczywiscie, jesli oczekiwania inflacyjne dostosuja sie do rzeczywistej inflacji,
krotkookresowa krzywa Phillipsa przesunie sie i gospodarka przemiesci sie do
punktu C.
W punkcie C inflacja jest wyzsza, a bezrobocie jest takie samo (rowna sie
ono bezrobociu naturalnemu) jak w punkcie wyjscia. W dugim okresie zatem
sytuacja w gospodarce pogorszy sie w porownaniu z sytuacja w punkcie A, kiedy
prowadzono neutralna polityke pieniezna. Jezeli jednak wybory odbeda sie
przed wzrostem oczekiwan inflacyjnych, dotychczasowy rzad ma wieksze
szanse na ponowny wybor, poniewaz dopoki gospodarka pozostaje na wyjsciowej krotkookresowej krzywej Phillipsa gdzies pomiedzy punktami A i B,
dopoty oczekiwania inflacyjne sa niskie, a bezrobocie maleje. Na rzad zagosuja
nie tylko ci, ktorzy wczesniej nie mieli pracy, a teraz ciesza sie, poniewaz ja
znalezli. Wzrosnie takze ogolny poziom aktywnosci gospodarczej i z tego
powodu wszyscy beda wdzieczni rzadowi za dobre kierowanie gospodarka.
Kiedy jednak oczekiwania inflacyjne wyrownaja sie wreszcie z rzeczywista
inflacja i przesuniemy sie do punktu C na dugookresowej krzywej Phillipsa,
przy tym samym, dotychczasowym poziomie bezrobocia i wyzszej inflacji
zadowolenie ludzi zniknie. Jednak bedzie juz za pozno, poniewaz wybory juz sie
odbyy i u wadzy pozosta stary rzad.
386
Oczywiscie, przedstawiona wizja polityki jest dosc cyniczna i wiekszosc

rzadow gwatownie zaprzeczyaby twierdzeniu, ze posugiwaa sie takimi
sztuczkami, aby ponownie wygrac wybory. Co wiecej, zakadamy rowniez, ze
ludzie (pracownicy i menedzerowie zarzadzajacy przedsiebiorstwami) sa dosc
gupi. Dlaczego? Wszak kazdy wie, ze rzad prowadzi przed wyborami ekspansywna polityke pieniezna. W rzeczywistosci przedsiebiorstwa i pracownicy
mogliby zaczac podnosic ceny i pace jeszcze przed wyborami, spodziewajac sie
ekspansywnej polityki pienieznej. Gospodarka moze wiec przejsc bezposrednio
z punktu A do punktu C, bez zadnego przejsciowego spadku bezrobocia! Jest to
ciekawe i godne podkreslenia spostrzezenie: jezeli ludzie sadza, ze rzad bedzie
prowadzic ekspansywna polityke pieniezna, oczekiwania inflacyjne i rzeczywisty poziom inflacji wzrosna, lecz poziom bezrobocia sie nie obnizy. W gruncie
rzeczy gospodarka bezposrednio przejdzie do nowego punktu dugookresowej
rownowagi.
Zaozmy jednak, ze minister finansow lub jakis inny panstwowy urzednik,
odpowiedzialny za polityke pieniezna, skada oswiadczenie, ze nie zamierza
prowadzic ekspansywnej polityki pienieznej. Czy przedsiebiorstwa i pracownicy
uwierza mu? Raczej nie. Beda oni rozumowac nastepujaco: jezeli uwierzymy
w to zapewnienie, a rzad wbrew swym deklaracjom zwiekszy jednak radykalnie
podaz pieniadza, to zostaniemy zaskoczeni i upynie sporo czasu, zanim
oczekiwania inflacyjne dostosuja sie do poziomu rzeczywistej inflacji. W miedzyczasie gospodarka przesunie sie wzduz krotkookresowej krzywej Phillipsa
do punktu B. Stopa bezrobocia sie obnizy, co przyczyni sie do wzrostu
popularnosci rzadu. Im bardziej wiarygodne wydaja sie zapewnienia rzadu, tym
mniej nalezy im wierzyc! Wydaje sie zatem, ze prowadzenie polityki pienieznej
przez politykow bedzie zawsze skutkowac wyzszym poziomem inflacji bez
obnizenia stopy bezrobocia, nawet w krotkim okresie.
Co sie stanie, kiedy rzad powierzy pena kontrole nad polityka pieniezna
prezesowi banku centralnego z zastrzezeniem, ze utraci on swoje stanowisko,
jezeli nie sprawi, iz w pewnym, ustalonym w rozsadny sposob, okresie tempo
inflacji nie przekroczy wyznaczonego niskiego poziomu, bez wzgledu na
wielkosc bezrobocia? Zaozmy, ze tym celem inflacyjnym jest stopa inflacji,
ktora odpowiada punktowi A na rysunku 13.5. Poniewaz prezesowi banku
centralnego nie zalezy na ograniczeniu bezrobocia, problem ten schodzi na
dalszy plan. Przedsiebiorstwa i pracownicy wierza, ze gospodarka pozostanie
w punkcie A, i tak rzeczywiscie bedzie, poniewaz oczekiwania inflacyjne
dokadnie pokrywaja sie z rzeczywistym tempem inflacji. Dzieki przekazaniu
kontroli nad polityka pieniezna bankowi centralnemu tempo inflacji okazuje sie
ostatecznie nizsze, a wielkosc bezrobocia taka sama jak wtedy, kiedy to rzad,
a nie bank centralny, decydowa o tej polityce.
Co z tego wynika dla polityki rzadu? Coz, byc moze, nie wszyscy politycy
sa tak cyniczni, jak to przedstawilismy. Byc moze niektorym z nich zalezy na
pomyslnym rozwoju gospodarki w dugim okresie, a nie tylko na zachowaniu
387
stanowisk za wszelka cene. Moze sa cyniczni, ale bardziej inteligentni i wyrafinowani. Cyniczny rzad, kierujac sie wasnym interesem, przed wyborami
wolaby na pewno punkt B (lub jakis punkt w jego poblizu), a nie punkt A,
poniewaz w B rzeczywista stopa bezrobocia jest nizsza od stopy naturalnej,
a oczekiwania inflacyjne nadal sa niskie. Gwarantuje to zwyciestwo w wyborach. Niemniej rzad dobrze wie, ze przedsiebiorstwa i pracownicy uwzglednia
jego zamierzenia w swych decyzjach dotyczacych cen i pac, a zatem w rzeczywistosci gospodarka tuz przed wyborami przejdzie do punktu C.
W gruncie rzeczy sytuacja ta przypomina rownowage Nasha, ktora omawialismy w rozdziale 16 w Mikroekonomii. Jak pamietamy, rownowaga Nasha
to sytuacja, w ktorej kazda osoba wybiera najkorzystniejsza dla siebie strategie
przy danych strategiach wybieranych przez wszystkie inne osoby. W przypadku,
ktorym sie zajmujemy, przedsiebiorstwa i pracownicy wiedza, ze jesli przed
wyborami nie zwieksza swoich oczekiwan inflacyjnych, rzad prawdopodobnie
zdecyduje sie na ekspansywna polityke pieniezna, ktora jest dla nich niekorzystna, poniewaz ich ceny i pace obniza sie w kategoriach realnych. W efekcie
przedsiebiorstwa i pracownicy zwiekszaja swoje oczekiwania inflacyjne, co
sprawia, ze krotkookresowa krzywa Phillipsa przesuwa sie w gore, a gospodarka
przemieszcza sie do punktu C na rysunku 13.5. Czy jednak rzad w punkcie C
nadal nie ulega pokusie prowadzenia ekspansywnej polityki pienieznej? Byc
moze tak jest, lecz na dugookresowej krzywej Phillipsa jest z pewnoscia punkt,
w ktorym inflacja jest juz tak wysoka, ze zaden rzad nie zaryzykuje jej
zwiekszenia, nawet jesli w krotkim okresie mogoby to przyczynic sie do
zmniejszenia bezrobocia. Jezeli przedsiebiorstwa i pracownicy sa w stanie
chocby w przyblizeniu ocenic, jaki jest ten poziom inflacji, to ustala ceny i pace
na takim poziomie, ze gospodarka bezposrednio przejdzie do tego punktu.
Przyjmijmy, ze punktem tym jest punkt C. Jesli w punkcie tym rzad nie chce juz
prowadzic ekspansywnej polityki gospodarczej w celu zwiekszenia swej popularnosci i jesli przedsiebiorstwom oraz pracownikom, ktorzy wiedza o tym,
nie opaca sie zmieniac zachowan cenowych i pacowych, oznacza to, ze
osiagnelismy stan rownowagi Nasha.
W innym ujeciu rownowaga Nasha, co do ktorej zaozylismy, ze istnieje
w punkcie C na rysunku 13.5, odpowiada polityce spojnej czasowo (time-consistent policy). Jest to po prostu taka polityka, w przypadku ktorej rzad nie ulega
pokusie zaprzestania jej w pewnym momencie. (Zwykle odpowiada jej wasnie
rownowaga Nasha.) W 2004 r. Finn Kydland i Edward Prescott otrzymali
wspolnie Nagrode Nobla z ekonomii m.in. za prace na temat czasowej spojnosci
polityki makroekonomicznej.
Jednak punkt C, w ktorym polityka gospodarcza byc moze jest spojna
czasowo, dla rzadu jest mniej dogodny niz punkt A. Szanse wyborcze rzadu sa
w punkcie C mniejsze, poniewaz inflacja jest tu wyzsza niz w punkcie A, a bezrobocie wciaz pozostaje na naturalnym poziomie. Najlepszym rozwiazaniem dla
rzadu, ktory pragnie zmaksymalizowac swoje szanse na powtorne zwyciestwo
388
w wyborach, jest zatem uczynienie banku centralnego niezaleznym, czyli

powierzenie mu kontroli nad polityka pieniezna. (Oczywiscie, zakadamy, ze
bank centralny jest konserwatywny w kwestii stabilnosci cen i jest ona jego
celem.) W takim przypadku gospodarka moze pozostac w punkcie A.
Dowodem duzego znaczenia teorii makroekonomii jest to, ze argumentacja
ta skonia wiele rzadow na swiecie do zapewnienia niezaleznosci i przekazania
kontroli nad polityka pieniezna bankowi centralnemu. Na przykad, Europejski
Bank Centralny sta sie niezalezny z chwila powstania w 1998 r., a Bank Anglii
w 1997 r. Jak pamietamy z rozdziau 7, Europejski Bank Centralny zarowno
projektuje polityke pieniezna (np. wyznacza poziom celu inflacyjnego w strefie
euro), jak i ja realizuje. Natomiast Bank Anglii ma pena niezaleznosc w kwestii
wdrazania polityki pienieznej, lecz nie decyduje o jej ksztacie: cel inflacyjny
jest ustalany przez brytyjskiego ministra finansow. Rowniez amerykanska
Rezerwa Federalna jest niezalezna w zakresie zarowno projektowania polityki
pienieznej, jak i jej realizacji. Chociaz w sensie formalnym (inaczej niz
Europejski Bank Centralny i Bank Anglii) Fed nie prowadzi polityki celu
inflacyjnego, to jest on uznawany za jeden z najbardziej konserwatywnych
bankow na swiecie, a zatem ogolny efekt jego poczynan jest podobny. Dugookresowa pionowa krzywa Phillipsa jest przekonujacym argumentem za przekazaniem przez politykow kontroli nad polityka pieniezna konserwatywnemu
prezesowi banku centralnego.
13.4
Przesunicia krzywej Phillipsa:
rola szokw podaowych
W 1968 r. Friedman i Phelps twierdzili, ze zmiany oczekiwan inflacyjnych powoduja przesuniecia krotkookresowej krzywej Phillipsa. Zdecydowana wiekszosc ekonomistow obserwujacych sytuacje gospodarcza na poczatku lat siedemdziesiatych XX w. przekonaa sie, ze Friedman i Phelps mieli racje. Jednak
w ciagu kilku nastepnych lat inne przyczyny przesuniec krotkookresowej
krzywej Phillipsa zwrociy uwage caego swiata, a mianowicie szoki dotyczace
Sprawcami tej zmiany zainteresowan tym razem nie byli dwaj profesorowie ekonomii, lecz grupa arabskich szejkow. W 1974 r. Organizacja Krajow
Eksportujacych Rope Naftowa (OPEC) zaczea wykorzystywac swoja sie
rynkowa, wystepujac w roli kartelu na swiatowym rynku ropy naftowej w celu
zwiekszenia zyskow swoich czonkow. Kraje nalezace do OPEC (takie jak
Arabia Saudyjska, Kuwejt i Irak) ograniczyy wielkosc wydobycia i sprzedazy
ropy naftowej. W ciagu kilku lat to zmniejszenie podazy ropy spowodowao
niemal dwukrotny wzrost cen tego surowca na rynkach swiatowych.
389
Ogromny wzrost cen ropy naftowej jest przykadem szoku

Szok podazowy
to zdarzenie,
podazowego (supply shock), tzn. zdarzenia, ktore ma bezposredni
ktore bezposrednio
wpyw na koszty produkcji, a zatem takze na ceny. Szok podazowy zmienia koszty i ceny
w przedsiebiorstwach,
przesuwa krzywa zagregowanej podazy, a w efekcie rowniez powoduja
c przesuniecie
krzywa Phillipsa. Na przykad, jezeli zwyzka cen ropy naftowej krzywej zagregowanej
podazy, a zatem
spowoduje wzrost kosztow produkcji benzyny, oleju napedowego, takze krzywej
Philipsa.
opon samochodowych i wielu innych wyrobow, zmniejszy to
ogolna ilosc dobr i usug oferowanych na sprzedaz przy kazdym poziomie cen.
W czesci (a) rysunku 13.7 widzimy, ze temu zmniejszeniu sie podazy odpowiada
przesuniecie w lewo krzywej zagregowanej podazy, z poozenia AS1 do AS2.
Poziom cen wzrasta z P1 do P2, a wielkosc produkcji maleje z Y1 do Y2. Sytuacja,
w ktorej ceny rosna, a produkcja maleje, jest niekiedy nazywana stagflacja.
Przesunieciu krzywej zagregowanej podazy towarzyszy podobne przesuniecie krotkookresowej krzywej Philipsa, co widzimy w czesci (b) rysunku.
Poniewaz przy mniejszej produkcji przedsiebiorstwa potrzebuja mniej pracownikow, zatrudnienie maleje, a bezrobocie rosnie. Skoro poziom cen jest teraz
RYSUNEK 13.7
Negatywny szok podaowy

W czesci (a) rysunku widzimy model zagregowanego popytu i zagregowanej podazy. Kiedy krzywa
zagregowanej podazy przesuwa sie w lewo, z AS1 do AS2, punkt rownowagi przechodzi z A do B.
Produkcja spada z Y1 do Y2, a ceny rosna z P1 do P2. Czesc (b) pokazuje krotkookresowa odwrotna
zaleznosc miedzy inflacja a bezrobociem. Spadek zagregowanej podazy sprawia, ze gospodarka
przemieszcza sie z punktu o nizszym bezrobociu i nizszej inflacji (punkt A) do punktu o wyzszym
bezrobociu i wyzszej inflacji (punkt B). Krotkookresowa krzywa Phillipsa przesuwa sie w prawo,
z PC1 do PC2. Politycy gospodarczy maja teraz do czynienia z gorsza odwrotna zaleznoscia miedzy
inflacja a bezrobociem.
390
wyzszy, stopa inflacji, czyli procentowa zmiana poziomu cen w stosunku do

poprzedniego roku, takze jest wyzsza. Przesuniecie krzywej zagregowanej
podazy powoduje zatem przyspieszenie inflacji i wzrost bezrobocia. Krotkookresowa krzywa Phillipsa przesuwa sie w prawo, z poozenia PC1 do PC2.
W przypadku niekorzystnej zmiany zagregowanej podazy politycy gospodarczy staja przed trudnym wyborem miedzy walka z inflacja a walka
z bezrobociem. Jezeli zmniejsza zagregowany popyt w celu spowolnienia
inflacji, to doprowadza do dalszego wzrostu bezrobocia. Jesli zas zwieksza
zagregowany popyt w celu zmniejszenia bezrobocia, przyczynia sie do dalszego
przyspieszenia inflacji. Innymi sowy, politycy gospodarczy maja teraz do
czynienia z mniej korzystna wersja odwrotnej zaleznosci miedzy inflacja
a bezrobociem niz przed przesunieciem sie zagregowanej krzywej podazy.
Zmuszeni sa zyc z wyzsza inflacja przy danej stopie bezrobocia lub z wyzszym
bezrobociem przy danym tempie inflacji, lub z pewna kombinacja wyzszego
poziomu bezrobocia i wyzszego tempa inflacji.
W tej sytuacji wazne jest, czy to niekorzystne przesuniecie krzywej
Phillipsa jest przejsciowe, czy trwae. Odpowiedz zalezy od tego, jak zmienia sie
RYSUNEK 13.8
Szoki podaowe w latach siedemdziesitych XX w.

Wykres ilustruje zmiany stopy bezrobocia i stopy inflacji (mierzonej za pomoca indeksu cen
detalicznych) w Wielkiej Brytanii w latach 19711980. W latach 19731975 oraz 19781980 wzrost
cen ropy naftowej na rynku swiatowym spowodowa wzrost inflacji oraz bezrobocia.

Z
391
oczekiwania inflacyjne. Jezeli ludzie uznaja wzrost inflacji, bedacy skutkiem

szoku podazowego, za chwilowe odchylenie od normy, oczekiwania inflacyjne
nie zmienia sie, a krzywa Phillipsa wkrotce powroci do swego pierwotnego
poozenia. Jesli natomiast beda przekonani, ze szok podazowy spowoduje dalszy
wzrost inflacji, oczekiwania inflacyjne wzrosna, a krzywa Phillipsa pozostanie
w nowym, mniej pozadanym poozeniu.
W Wielkiej Brytanii w latach siedemdziesiatych XX w. oczekiwania
inflacyjne znacznie wzrosy. W 1975 r. mierzona wskaznikiem cen detalicznych
stopa inflacji wyniosa ponad 24%, podczas gdy 3 lata wczesniej bya ona rowna
okoo 7%. Problem inflacji zaostrzy sie w 1979 r., kiedy kraje OPEC, znowu
wykorzystujac swoja sie rynkowa, spowodoway wzrost cen ropy naftowej
o ponad 100%. Na rysunku 13.8 przedstawiono zmiany inflacji i bezrobocia
w gospodarce brytyjskiej w tym okresie.
W 1979 r., po spowodowanych przez OPEC dwoch szokach podazowych,
inflacja w gospodarce brytyjskiej osiagnea poziom okoo 14% rocznie (niemal
3 razy wiecej niz przed 10 laty), a stopa bezrobocia przekroczya 5% (ponaddwukrotnie wiecej niz w 1969 r.). Taka kombinacja poziomow inflacji i bezrobocia bardzo odbiegaa od tego, co wydawao sie mozliwe w latach szescdziesiatych XX w. W 1979 r. indeks ubostwa osiagna niemal najwyzszy poziom
w historii. Brytyjscy wyborcy byli bardzo niezadowoleni z sytuacji gospodarczej
kraju. Gownie z tego powodu rzad Jamesa Callaghana w 1979 r. utraci szanse
na pozostanie u wadzy i zosta zastapiony przez rzad Partii Konserwatywnej
pod wodza Margaret Thatcher, ktora zapowiedziaa realizacje twardej polityki
antyinflacyjnej.
Szybki sprawdzian
Podaj jaki przykad pozytywnego szoku podaowego. Za pomoc modelu zagregowanego popytu i zagregowanej poday wyjanij prawdopodobne skutki takiego
szoku. Jak wpynie on na pooenie krzywej Phillipsa?
13.5
Koszty spowalniania inflacji
Przed 1979 r. makroekonomisci w Wielkiej Brytanii stosunkowo mao uwagi
poswiecali polityce pienieznej. Rzady opieray swa polityke gownie na tym, co
uwazay za wskazania teorii keynesowskiej, probujac zarzadzac zagregowanym popytem za pomoca polityki budzetowej. Dziaaniom tym towarzyszyy
prawne ograniczenia dotyczace wzrostu cen i dochodow (polityka cenowa
i dochodowa). Juz wczesniej pisalismy, ze w poowie lat siedemdziesiatych
XX w. polityka ta, jak sie wydawao, przestaa byc skuteczna. Z powodu
392
uporczywego deficytu bilansu patniczego w 1976 r. Wielka Brytania bya

zmuszona zwrocic sie do Miedzynarodowego Funduszu Walutowego z upokarzajaca prosba o pozyczke. Organizacja ta udzielia wsparcia finansowego, lecz
zazadaa scisej kontroli ilosci pieniadza w gospodarce, jednak stosowne
zapewnienia rzadu laburzystow nie byy cakiem wiarygodne. W 1979 r. do
wadzy doszed nowy konserwatywny rzad pod kierownictwem Margaret Thatcher. Podczas gdy poprzedni rzad Partii Pracy opiera sie w swej polityce
gospodarczej gownie na keynesowskich zasadach zarzadzania popytem,
nowy rzad opar swa polityke na bardziej monetarystycznej wizji gospodarki
i pogladzie o koniecznosci kontrolowania podazy pieniadza. Nawet jesli politycy
nie mowili o tym otwarcie, odwoywali sie do idei pionowej dugookresowej
krzywej podazy i pionowej dugookresowej krzywej Phillipsa.
W ciagu kilku miesiecy nowy rzad opracowa i opublikowa dokument pt.:
Medium-Term Financial Strategy4. By to piecioletni plan, ustalajacy limity
corocznego wzrostu podazy pieniadza, ktorych przestrzegania rzad domaga sie
od Banku Anglii. (Dziao sie to przed uzyskaniem przez ten bank niezaleznosci.) Przy wzroscie cen, siegajacym w tym czasie ponad 20% rocznie, rzad by
przekonany, ze nie ma zadnej alternatywy dla polityki dezinflacji, czyli obnizania tempa inflacji. Zgodnie z teoria ekonomii inflacje mozna byo spowolnic, kontrolujac podaz pieniadza. Jednak ile wyniesie krotkookresowy koszt
takiej polityki? Odpowiedz na to pytanie bya o wiele mniej oczywista.
Stosunek powicenia
Chcac zmniejszyc tempo inflacji, bank centralny musi prowadzic zdecydowana
i restrykcyjna polityke pieniezna. Na rysunku 13.9 widzimy niektore skutki
takich dziaan. Kiedy bank centralny redukuje tempo wzrostu podazy pieniadza,
zmniejsza zarazem zagregowany popyt. Z kolei spadek zagregowanego popytu
powoduje zmniejszenie sie produkcji dobr i usug oraz pochodny spadek zatrudnienia. Na rysunku gospodarka startuje z punktu A i przesuwa sie wzduz krotkookresowej krzywej Phillipsa do punktu B, w ktorym inflacja jest nizsza, a bezrobocie wyzsze. Po pewnym czasie, kiedy ludzie upewnia sie, ze ceny rosna wolniej,
ich oczekiwania inflacyjne maleja i gospodarka wraca z punktu B do punktu C.
Inflacja jest teraz nizsza, bezrobocie powrocio do swego naturalnego poziomu.
Jesli jakis kraj chce spowolnic inflacje, musi przez pewien czas pacic za to
cene w postaci wysokiego bezrobocia i niskiej produkcji. Na rysunku 13.9 koszt
ten przyjmuje forme przejscia gospodarki przez punkt B, w trakcie jej przechodzenia z punktu A do punktu C. Jego rozmiary zaleza od nachylenia krzywej
Phillipsa, a takze od szybkosci, z jaka oczekiwania inflacyjne dostosuja sie do
nowej polityki pienieznej.
4
Strategia finansowa w srednim okresie ( przyp. tum.).
393
RYSUNEK 13.9
Skutki polityki antyinflacyjnej w krtkim i dugim okresie

Kiedy bank centralny prowadzi restrykcyjna polityke pieniezna, chcac ograniczyc inflacje, gospodarka
przesuwa sie wzduz krotkookresowej krzywej Phillipsa z punktu A do punktu B. Z czasem, kiedy
oczekiwania inflacyjne sie obnizaja, krotkookresowa krzywa Phillipsa przemieszcza sie w do.
W punkcie C bezrobocie powraca do swego naturalnego poziomu.
Wielu autorow badao dane o inflacji i bezrobociu w celu okreslenia kosztow zmniejszenia inflacji. Wyniki tych badan sa czesto wyrazane w postaci liczby
nazywanej stopa poswiecenia (sacrifice ratio). Wskaznik ten inforStopa poswiecenia
liczba punktow
muje o wyrazonym w punktach procentowych ubytku rocznej pro- to inaczej
procentowych rocznej
dukcji, bedacym skutkiem ubocznym operacji ograniczenia inflacji
produkcji, utraconych
w trakcie procesu
o 1 punkt procentowy. Poziom tego wskaznika szacuje sie zwykle na
obnizania inflacji
poziomie od 3 do 5. Oznacza to, ze w trakcie operacji spowalniania o 1 punkt procentowy.
inflacji zmniejszenie stopy inflacji o 1 punkt procentowy powoduje
utrate od 3% do 5% rocznej produkcji.
Takie szacunki skaniay oczywiscie rzad Wielkiej Brytanii do ostroznosci
w trakcie operacji spowalniania inflacji na poczatku lat osiemdziesiatych XX w.
Stopa inflacji wynosia wtedy okoo 22% rocznie. W celu osiagniecia umiarkowanej inflacji, np. w wysokosci 5% rocznie, konieczne byo zmniejszenie tempa inflacji o 17 punktow procentowych. Zakadajac, ze zmniejszenie inflacji o 1 punkt
procentowy wiaze sie z kosztem w wysokosci 3% wielkosci rocznej produkcji
w gospodarce, dochodzimy do wniosku, ze zmniejszenie stopy inflacji o 17
punktow procentowych wymagaoby poswiecenia ponad 40% rocznej produkcji.
394
Zgodnie z wynikami analiz krzywej Phillipsa i kosztow spowalniania inflacji, te ofiare mozna poniesc na rozne sposoby. Natychmiastowe zmniejszenie inflacji obnizyoby poziom produkcji o 40% w ciagu 1 roku, jednak taki scenariusz
jest skrajnie dotkliwy dla spoeczenstwa nawet w oczach najbardziej zagorzaych
przeciwnikow inflacji. Wedug wielu opinii lepiej byoby rozozyc koszty dezinflacji na kilka lat. Na przykad, jesli ograniczanie inflacji trwaoby 5 lat,
produkcja w tym okresie obnizyaby sie w stosunku do linii trendu tylko o 8%
rocznie. Jeszcze bardziej ostrozna polityka antyinflacyjna polegaaby na rozozeniu operacji spowalniania inflacji na 10 lat. Bez wzgledu na to, ktory z tych
scenariuszy wybierze rzad, jest jasne, iz redukcja inflacji nie jest rzecza atwa.
Racjonalne oczekiwania
i moliwo dezinflacji bez kosztw
Kiedy politycy gospodarczy zastanawiali sie nad kosztami ograniczania inflacji,
grupa profesorow ekonomii dokonaa intelektualnej rewolucji, ktora radykalnie
zmienia dotychczasowe poglady na temat stopy poswiecenia. W skad tej grupy
wchodzili m.in. tacy wybitni ekonomisci, jak Robert Lucas, Thomas Sargent
i Robert Barro. Ich rewolucyjne poglady opieray sie na nowym podejsciu do teorii
Racjonalne oczekiwania ekonomii i polityki gospodarczej, nazywanym racjonalnymi ocze teoria, wedug ktorej
kiwaniami (rational expectations). Zgodnie z ta koncepcja ludzie,
ludzie w sposob
c, w sposob optymalny wykorzystuja wszelkie
optymalny wykorzystuja przewidujac przyszos
w swych prognozach
posiadane
informacje
o stanie gospodarki, w tym informacje o poliwszelkie posiadane
tyce gospodarczej rzadu.
informacje, w tym
informacje dotyczace
To nowe podejscie wywaro bardzo silny wpyw na wiele dziepolityki gospodarczej
dzin makroekonomii, jednak chyba najwazniejsze wnioski dotyczyy
panstwa.
odwrotnej zaleznosci miedzy inflacja a bezrobociem. Jak pamietamy, Friedman
i Phelps jako pierwsi podkreslali, ze oczekiwania inflacyjne sa wazna zmienna,
ktora wyjasnia, zachodzaca w krotkim, lecz nie w dugim okresie, odwrotna zaleznosc miedzy inflacja a bezrobociem. To, jak szybko zniknie ta krotkookresowa
odwrotna zaleznosc, zalezy od tego, jak szybko zmienia sie oczekiwania inflacyjne. Zwolennicy koncepcji racjonalnych oczekiwan, nawiazujacy do analizy Friedmana i Phelpsa, twierdza, ze zmiany polityki gospodarczej powoduja, iz ludzie
odpowiednio dostosowuja swoje oczekiwania inflacyjne. W badaniach nad zaleznoscia miedzy inflacja a bezrobociem, zmierzajacych do ustalenia poziomu stopy
poswiecenia, nie brano pod uwage bezposredniego wpywu polityki gospodarczej na
te oczekiwania. W rezultacie, jak twierdza zwolennicy teorii racjonalnych oczekiwan, szacunki stopy poswiecenia byy za wskazowka dla polityki gospodarczej.
W opublikowanym w 1982 r. artykule pod tytuem The End of Four Big
Inflations5 Thomas Sargent nastepujaco opisa te nowe poglady.
5
Koniec czterech wielkich inflacji ( przyp. tum.).
395
Alternatywna koncepcja racjonalnych oczekiwan zaprzecza istnieniu jakiejkolwiek, immanentnej bezwadnosci procesu inflacji. Zgodnie z ta koncepcja
przedsiebiorstwa i pracownicy, oczekujac wysokiej inflacji w przyszosci, pod
wpywem tych oczekiwan wprowadzaja inflacyjne podwyzki cen i pac.
Twierdzi sie jednak, ze ludzie oczekuja wysokiej inflacji w przyszosci wasnie
dlatego, ze obecna i zapowiadana polityka pieniezna i budzetowa rzadu
uzasadnia takie oczekiwania. (...) Z tej koncepcji wynika, ze inflacje mozna
spowolnic o wiele szybciej, niz sadzili zwolennicy teorii bezwadnosci, i ze
ich szacunki dugosci okresu i kosztow spowalniania inflacji, rozumianych
w kategoriach utraconej produkcji, sa bedne. Nie oznacza to bynajmniej, ze
likwidacja inflacji jest zadaniem atwym. Przeciwnie, wymaga ona wielu
wysikow, a nie zastosowania kilku przejsciowych dziaan restrykcyjnych
w polityce pienieznej i budzetowej. Konieczna jest zmiana caej polityki
gospodarczej. (...) To, jak kosztowne okazaoby sie takie dziaanie w kategoriach utraconej produkcji i jak dugo trzeba byoby czekac na jego efekt, zalezy
m.in. od tego, jak zdecydowane i zrozumiae byoby zobowiazanie rzadu.
Zgodnie z pogladem Sargenta stopa poswiecenia moze sie okazac znacznie
nizsza, niz wynikao to z poprzednich szacunkow. W skrajnym przypadku moze
sie ona nawet rownac zeru. Jezeli rzad w wiarygodny sposob zobowiaze sie
dazyc do obnizenia inflacji, ludzie natychmiast zmniejsza swoje oczekiwania
co do poziomu przyszej inflacji. Krotkookresowa krzywa Phillipsa przesunie sie wtedy w do, a gospodarka szybko osiagnie nizsza stope inflacji, nie
ponoszac przy tym kosztow w postaci przejsciowego wzrostu bezrobocia
i spadku produkcji.
Dezinflacja za rzdw Margaret Thatcher

Na rysunku 13.10 przedstawiono zmiany stopy inflacji i stopy bezrobocia
w Wielkiej Brytanii w latach 19791988. Jak widzimy, premier Margaret
Thatcher zdoaa ograniczyc inflacje z prawie 20% w 1980 r. do okoo 5%
w latach 1983 i 1984. Na wykresie pokazano jednak, ze kosztem tego
zmniejszenia inflacji byo wysokie bezrobocie. W latach 1982 i 1983 stopa
bezrobocia wyniosa okoo 11%, tzn. bya mniej wiecej dwa razy wyzsza
w stosunku do jej poziomu z czasow przed dojsciem do wadzy nowego rzadu.
Rowniez wielkosc produkcji dobr i usug, czyli realny PKB, odchylia sie w do
od linii trendu (por. rysunek 11.1 w rozdziale 11).
Czy zaprzecza to mozliwosci bezkosztowej dezinflacji, o ktorej pisali
zwolennicy teorii racjonalnych oczekiwan? Niektorzy ekonomisci uwazaja, ze
w sposob oczywisty tak wasnie jest. I rzeczywiscie, obraz dezinflacji z rysunku 13.10 bardzo przypomina wzorzec pokazany na rysunku 13.9. Gospodarka,
jesli chce przejsc od wysokiej inflacji (punkt A na obu wykresach) do niskiej
inflacji (punkt C), musi przezyc trudny okres wysokiego bezrobocia (punkt B).
396
RYSUNEK 13.10
Dezinflacja za rzdw Margaret Thatcher

Na rysunku widzimy dane dotyczace stopy bezrobocia i stopy inflacji (mierzonej indeksem cen
detalicznych) w Wielkiej Brytanii w latach 19791988. Zmniejszenie inflacji w tym okresie odbyo
sie kosztem bardzo duzego bezrobocia w latach 19821983. Zauwaz, ze punkty A, B, i C na rysunku
mniej wiecej odpowiadaja analogicznym punktom na rysunku 13.9.

Z
Jednak dwa powody sprawiaja, ze nie powinnismy pochopnie odrzucac

wnioskow wynikajacych z teorii racjonalnych oczekiwan. Po pierwsze, jezeli
nawet dezinflacyjna polityka Margaret Thatcher spowodowaa przejsciowy
wzrost bezrobocia, ten koszt spoeczny by nizszy, niz wynikao z przewidywan
wielu ekonomistow. Wiekszosc szacunkow stopy poswiecenia wskazuje, ze
koszt dezinflacji za rzadow Margaret Thatcher by nizszy, niz oczekiwano.
Wydaje sie zatem, ze twarde stanowisko premiera w sprawie zwalczania inflacji
wywaro bezposredni wpyw na oczekiwania inflacyjne, zgodnie z przewidywaniami tworcow teorii racjonalnych oczekiwan.
13.6
Polityka celu inflacyjnego
W wielu krajach swiata, w tym w Wielkiej Brytanii i krajach strefy euro,
polityka pieniezna polega na wyznaczeniu celu inflacyjnego na nadchodzacy
sredni okres, np. kolejne 2 lata, a nastepnie na ustaleniu takiego poziomu stop
procentowych, ktory pozwoli osiagnac ten cel. Co prawda, jak wskazywalismy
397
w poprzednich rozdziaach, decyzja o wysokosci stopy procentowej jest tozsama z decyzja o wielkosci podazy pieniadza, jesli tylko relacja miedzy tymi
zmiennymi jest znana i stabilna. Jednak bezposrednie wykorzystanie stopy
procentowej jako narzedzia polityki pienieznej oraz okreslanie sredniookresowych celow inflacyjnych to polityka pieniezna, ktora jak sie wydaje
sprawdzia sie w wielu krajach. W Wielkiej Brytanii zastosowanie polityki
celow inflacyjnych wynikao zarowno z praktycznych doswiadczen, jak i z logiki ekonomii.
Polityka pienina w Wielkiej Brytanii:

od zarzdzania poda pienidza
do polityki celu inflacyjnego
Chociaz rzad Wielkiej Brytanii na poczatku lat osiemdziesiatych XX w. ogosi
wiarygodne zobowiazanie dotyczace wzrostu podazy pieniadza, w rzeczywistosci okazao sie, ze kontrola podazy pieniadza nie jest atwa. W duzym stopniu
byo to wynikiem reform sektora finansowego, przeprowadzanych wtedy przez
rzad Margaret Thatcher. Na przykad, rzad znios specjalne podatki od wysoko
oprocentowanych depozytow bankowych (zwane gorsetem) i ustanowi nowe
przepisy, ktore umozliwiy bankom oraz towarzystwom budowlanym udzielanie
pozyczek na cele mieszkaniowe (kredytow hipotecznych). Te i inne reformy
sektora finansowego zmieniy poziom mnoznika kreacji pieniadza. W rezultacie
o wiele trudniej byo przewidziec wzrost podazy pieniadza, ktory w latach
osiemdziesiatych XX w. okaza sie wiekszy od zaozen rzadu.
Pod koniec tego okresu rzad Wielkiej Brytanii zacza sie zatem rozgladac
za innymi, niz podaz pieniadza, miarami stopnia restrykcyjnosci polityki
pienieznej. Jednym z takich wskaznikow jest kurs walutowy. W kazdej otwartej
gospodarce, takiej jak gospodarka brytyjska, kurs walutowy jest bardzo wazny.
Jak ustalilismy w rozdziale 12, jesli funt brytyjski ma duza wartosc na rynku
walutowym, skutkiem jest zmniejszenie sie zagregowanego popytu, spowodowane wzrostem ceny towarow eksportowanych i spadkiem ceny towarow
importowanych. W rezultacie maleje eksport netto. Ponadto, poniewaz mieszkancy kraju paca teraz mniej za towary importowane, koszt nabycia tych dobr,
w tym koszt surowcow, jest wzglednie niski, co przyczynia sie do spadku tempa
inflacji. Jednak rzad Wielkiej Brytanii postanowi nie tylko prowadzic polityke
mocnej waluty, lecz takze powiazac kurs funta z innymi walutami europejskimi poprzez przystapienie do Europejskiego Mechanizmu Kursow Walutowych (European Exchange Rate Mechanism, ERM). (Wiekszosc krajow czonkowskich Unii Europejskiej przyaczya sie do ERM juz pod koniec lat
osiemdziesiatych XX w.) By to system quasi-staych kursow wymiany walut
poszczegolnych krajow czonkowskich, w ramach ktorego mozliwe byy jedynie
niewielkie zmiany, w granicach uzgodnionych wczesniej odchylen. Natomiast
398
okreslenie poziomu kursow walut krajow czonkowskich wobec walut krajow

spoza Unii (zwaszcza wobec dolara amerykanskiego) pozostawiono rynkowi,
co oznaczao pynnosc tych kursow. Kiedy z powodu zbyt duzej podazy pieniadza kurs ktorejs z walut na rynku walutowym wychodzi poza uzgodnione
pasmo wahan, a jej zagraniczna wartosc malaa, rzad danego kraju by zobowiazany do podjecia dziaan w celu przywrocenia wasciwej wartosci swojej
waluty. W przypadku spadku wartosci waluty wymagao to zazwyczaj podniesienia stop procentowych w celu zmniejszenia odpywu kapitaow i zwiekszenia
popytu na te walute. Jednak w gre wchodzio takze wsparcie waluty krajowej za
pomoca interwencji na rynku walutowym, na ktorym rzad kupuje lub sprzedaje
walute krajowa w celu zwiekszenia lub obnizenia jej wartosci w stosunku do
innych walut. Oczywiscie, w razie presji na deprecjacje waluty taka interwencja
rzadu na rynku walutowym nie moze trwac dugo, poniewaz jej warunkiem jest
posiadanie odpowiednich rezerw walutowych, a w przypadku duzej wyprzedazy
pieniadza krajowego rezerwy te moga sie po prostu wyczerpac.
Argumentem za przystapieniem do ERM byo przeswiadczenie, ze zwiekszy to przewidywalnosc polityki pienieznej Wielkiej Brytanii. Jesli kurs funta
obnizyby sie znacznie poza ustalone pasmo wahan, co sprawioby, ze zagregowany popyt zaczaby sie zwiekszac, stopy procentowe musiayby zostac
podniesione w celu wzmocnienia kursu waluty krajowej, a w rezultacie zagregowany popyt zmniejszyby sie. W dodatku, poniewaz czonkostwo w ERM
oznaczao formalne porozumienie, rzad brytyjski mogby bardzo duzo stracic
w kategoriach prestizu i miedzynarodowej reputacji, jesli nagle wycofaby sie
z tego systemu. Poza tym utrzymywanie wartosci funta w granicach ustalonych
przez ERM wydawao sie polityka spojna czasowo. Mimo ze rzad mogby
ulegac pokusie prowadzenia przed wyborami ekspansywnej polityki pienieznej,
bedaca wynikiem takiej polityki obnizka stop procentowych doprowadziby do
spadku wartosci funta ponizej uzgodnionej granicy.
Ostatecznie Wielka Brytania przystapia do ERM w 1990 r. Jednak w 1992 r.
bya zmuszona wycofac sie z tego systemu na skutek poteznego ataku spekulacyjnego na funta i franka francuskiego (zob. studium przypadku na nastepnej
stronie).
Wydarzenia te zmusiy rzad do ponownego rozwazenia narzedzi i wskaznikow polityki pienieznej. W latach osiemdziesiatych XX w. kontrola podazy
pieniadza za pomoca ustalania jej docelowej wielkosci okazaa sie trudna. Jak
wskazalismy wyzej, byo to w duzym stopniu spowodowane roznymi reformami
sektora finansowego, a takze innowacjami, ktore zmieniay poziom mnoznika
kreacji pieniadza, co sprawiao, ze wielkosc podazy pieniadza stawaa sie trudna
do przewidzenia. Jednak rezygnacja z zarzadzania iloscia pieniadza i zastapienie
jej kontrola kursu walutowego, ktorej rzad musia z kolei zaprzestac, a nastepnie
powrot do kontrolowania podazy pieniadza byyby ryzykowne. Dlatego wasnie
rzad brytyjski zdecydowa sie na nowy rodzaj polityki pienieznej, czyli na
polityke celu inflacyjnego.
399
STUDIUM PRZYPADKU
Kochanie, zmniejszyem funta! Atak spekulacyjny na funta w 1992 r.
Atak spekulacyjny na rynku walutowym nastepuje wtedy, kiedy rzad kraju usiuje
utrzymac kurs waluty krajowej, a miedzynarodowi spekulanci sprzedaja ja na
wielka skale w nadziei, ze ostatecznie zmusza rzad do zaprzestania obrony kursu
tak, aby mogli odkupic te walute, ktora teraz sprzedaja, po nizszej cenie i osiagnac
dzieki temu zysk. Pierwsza reakcja rzadu na taki atak jest podniesienie stop procentowych. Jednak jezeli spekulanci nadal beda wyprzedawac dana walute, panstwo bedzie zmuszone interweniowac na rynku walutowym, kupujac wasna walute i wykorzystujac w tym celu posiadane rezerwy innych walut. Jesli spekulanci
beda kontynuowali wyprzedaz danej waluty, rzadowi ostatecznie zabraknie rezerw
walut zagranicznych, co zmusi go do zaakceptowania spadku kursu swojej waluty
na rynku walutowym. Spekulanci moga wowczas wykupic odsprzedane srodki
(np. brytyjskie funty) i osiagnac ogromne zyski. Oczywiscie, rzad poniesie wielka
strate, poniewaz kupowa funty za waluty obce po stosunkowo wysokiej cenie,
a obecnie sa one duzo nizej notowane wzgledem innych walut. Z tego powodu panstwo moze pozwolic na deprecjacje wasnej waluty, zanim jeszcze cakowicie wyczerpia sie jego rezerwy walutowe, jesli tylko sadzi, ze i tak nie zdoa obronic kursu.
Tak wasnie stao sie z funtem w tzw. czarna srode, 16 wrzesnia 1992 r.
Miedzynarodowi spekulanci pod wodza urodzonego na Wegrzech i dziaajacego na skale swiatowa finansisty Georgea Sorosa przypuscili zmasowany
atak na ERM, wyprzedajac olbrzymie ilosci funtow brytyjskich, frankow
francuskich i woskich lirow. W desperackiej probie obrony funta rzad brytyjski,
co najmniej trzykrotnie w ciagu jednego dnia, podnios stopy procentowe z 10%
do 12%, a nastepnie do 15%. Jednoczesnie nakaza Bankowi Anglii podjecie
natychmiastowej interwencji na rynku walutowym i kupowanie funtow, lecz te
wszystkie dziaania okazay sie daremne. Przy niebezpiecznie niskim poziomie
rezerw walutowych i trwajacej nadal spekulacyjnej wyprzedazy funta premier
rzadu konserwatystow, John Major, musia podjac decyzje o dewaluacji funta
i opuszczeniu przez Wielka Brytanie ERM. Wedug danych rzadu brytyjskiego
opublikowanych na poczatku 2005 r. koszt nieudanej interwencji na rynku
walutowym w czarna srode wynios 3,3 mld funtow. Dzieki temu udanemu
atakowi spekulacyjnemu sam George Soros zarobi podobno 1 mld funtow.
Ustalanie celw polityki pieninej

Wielkosc podazy pieniadza i poziom kursu walutowego mozna uznac za
posrednie cele polityki pienieznej. Oznacza to tyle, ze osiagniecie ich wyznaczonego poziomu moze suzyc realizacji innych waznych celow polityki
400
gospodarczej, takich jak wzrost realnego PKB, pene zatrudnienie lub obnizenie
inflacji. Dzieki naszej analizie polityki pienieznej wiemy juz, ze w dugim
okresie polityka ta nie wpywa na realna sfere gospodarki, czyli na wielkosc
realnego PKB i wielkosc zatrudnienia. W dugim okresie ostatecznym celem
polityki pienieznej moze byc zatem jedynie osiagniecie okreslonej wysokosci
stopy inflacji. Skoro tak, to zarzadzanie podaza pieniadza albo kursem walutowym w ramach tej polityki jest ostatecznie podporzadkowane jednemu zadaniu,
a mianowicie ograniczeniu inflacji. Ponadto wielkosc podazy pieniadza oraz
poziom kursu walutowego nie daja sie bezposrednio kontrolowac, a zatem nie
moga byc efektywnymi narzedziami polityki pienieznej. Innymi sowy, rzad nie
moze po prostu wyznaczyc wielkosci podazy pieniadza, lecz zmuszony jest
probowac osiagnac jej pozadana wielkosc za pomoca operacji otwartego rynku
i innych narzedzi, co opisywalismy w rozdziale 7. Podobnie, nie moze on takze
okreslic wysokosci kursu walutowego, lecz musi probowac doprowadzic do
osiagniecia przez kurs tego poziomu, operujac stopami procentowymi i innymi
instrumentami polityki pienieznej. Wielkosc podazy pieniadza oraz wysokosc
kursu walutowego powinnismy zatem traktowac jako posrednie cele rzadu, do
ktorych osiagniecia moze on zmierzac, poniewaz sadzi, ze przyczyni sie to
ostatecznie do zrealizowania celu w postaci pozadanego poziomu stopy inflacji. Dlaczego zatem uchyla sie on od wyznaczenia wprost celu inflacyjnego?
Stopy procentowe, a przynajmniej niektore z nich, pozostaja przeciez pod
kontrola banku centralnego, a wiec sa z pewnoscia narzedziem polityki
pienieznej. Wiemy tez dobrze, ze podwyzka stop procentowych powoduje
zmniejszenie zagregowanego popytu, a zatem tumi inflacje. Rzad mogby
zatem zawsze podnosic stopy procentowe, ilekroc inflacja wzrastaaby powyzej
zaozonego poziomu (np. 2%). Byaby to prymitywna forma polityki celu
inflacyjnego.
Tak prosta polityka celu inflacyjnego napotyka dwa problemy. Po pierwsze,
ewentualna zmiana stop procentowych nie wpynie na obecny poziom inflacji;
moze jedynie przyczynic sie do zmiany tempa inflacji w przyszosci. Jesli
narzedzia polityki gospodarczej maja wywrzec wpyw na gospodarke, potrzebny
jest czas. Po drugie, takze inne czynniki oddziauja na wysokosc przyszej
inflacji. Przypuscmy np., ze cel inflacyjny zosta ustalony na poziomie 2%
rocznie. Bank centralny nie zmienia poziomu stop procentowych, poniewaz ten
cel inflacyjny zosta juz osiagniety. Zaozmy jednak, ze w tym samym czasie
w gospodarce dochodzi do duzych podwyzek pac, ktorych skala nie ma nic
wspolnego ze wzrostem produkcyjnosci pracy. W ciagu nastepnych 6 miesiecy
lub roku spowodowane tym wzrost popytu i podwyzki cen dokonywane przez
przedsiebiorstwa, ktore przerzucaja na nabywcow przynajmniej czesc wzrostu
wynagrodzen doprowadza do przyspieszenia inflacji. Czy w tej sytuacji bank
centralny powinien biernie czekac na wzrost tempa inflacji, czy tez powinien
dziaac natychmiast, podnoszac stopy procentowe w celu zapobiezenia inflacji,
401
bedacej skutkiem podwyzek pac? Oczywiscie, lepsza polityka bedzie skoncentrowanie uwagi nie na biezacej inflacji, na ktora i tak nie mamy juz wpywu, lecz
na przyszej inflacji. Oczywiscie, nikt nie wie dokadnie, jak wysoka bedzie
inflacja w przyszosci. Ogolnie, polityka celu inflacyjnego opiera sie zatem na
prognozach przyszej inflacji.
Na taka wasnie polityke zdecydowa sie rzad Wielkiej Brytanii pod koniec
1992 r. Biezacy cel inflacyjny (definiowany w kategoriach wskaznika cen
konsumenta) wynosi 2% rocznie. Ocena skutecznosci dziaan banku w pewnym
stopniu zalezy od tego, czy prognoza inflacji, dokonywana przez Bank Anglii na
okres najblizszych 2 lat, odchyli sie w gore, czy w do od okreslonego wyzej
poziomu o wiecej niz 1%. Oczywiscie, wydawac sie moze, ze Bank Anglii
znajduje sie w wygodnej sytuacji, mogac samodzielnie decydowac, czy osiagna
cel inflacyjny, czy tez nie. Jednak kluczowym elementem polityki celu inflacyjnego jest jawnosc informacji. Bank Anglii publikuje szczegoowe analizy
swoich prognoz, ktore sa przedmiotem dokadnych badan. W dodatku, jesli
poziom rzeczywistej inflacji odchyli sie od celu o wiecej niz 1% (w gore lub
w do), prezes banku centralnego jest zobowiazany skierowac formalny list do
ministra finansow i wyjasnic przyczyny tego odchylenia, a takze poinformowac,
jakie kroki podejmuje w celu spowolnienia inflacji i kiedy mozna oczekiwac jej
powrotu do zakadanego poziomu.
Jak ustalilismy w rozdziale 7, zarowno Bank Anglii, jak i Europejski Bank
Centralny prowadza obecnie polityke celu inflacyjnego, zakadajac przy tym, ze
docelowy poziom inflacji wynosi 2% rocznie. Pierwszym krajem, ktory juz
w 1990 r. zdecydowa sie prowadzic polityke celu inflacyjnego, bya Nowa
Zelandia. W 1991 r. uczynia to takze Kanada, a w 1992 r. zrobiy to Wielka
Brytania i Szwecja. Podobnie jak Wielka Brytania, rowniez Szwecja zdecydowaa sie na prowadzenie polityki celu inflacyjnego po tym, jak zostaa zmuszona
do opuszczenia ERM. Wsrod innych krajow, ktore ostatnio zdecydoway sie na
prowadzenie polityki celu inflacyjnego, jest Izrael i Australia.
STUDIUM PRZYPADKU
Dlaczego na pocztku XXI w. inflacja i bezrobocie
w Wielkiej Brytanii byy tak niskie?
Dlaczego bezrobocie w innych krajach europejskich byo tak wysokie?
Na poczatku XXI w. poziom inflacji i bezrobocia w Wielkiej Brytanii by bardzo

niski. Na przykad, na poczatku 2005 r. stopa rocznej inflacji wynosia 1,6%,
a stopa bezrobocia 4,7%. Na podstawie obserwacji tych dwoch waznych
zmiennych makroekonomicznych mozna by sadzic, ze gospodarka brytyjska
znajdowaa sie w okresie wyjatkowej prosperity.
402
Niektorzy obserwatorzy twierdzili, ze ta sytuacja pod znakiem zapytania

stawia koncepcje krzywej Phillipsa. Istotnie, jednoczesne wystepowanie niskiej
inflacji i maego bezrobocia mogo sugerowac, ze nie istnieje juz odwrotna
zaleznosc miedzy tymi zmiennymi. Jednak zdecydowana wiekszosc ekonomistow interpretuje te sytuacje o wiele mniej radykalnie. Jak ustalilismy w tym
rozdziale, krotkookresowa relacja miedzy bezrobociem a inflacja zmienia sie
wraz z upywem czasu. W Wielkiej Brytanii odpowiadajaca tej relacji krzywa
Phillipsa przesuwaa sie w lewo, co pozwalao brytyjskiej gospodarce osiagac
rownoczesnie zarowno niska stope bezrobocia, jak i niska stope inflacji.
Co byo przyczyna owego korzystnego przesuniecia krotkookresowej
krzywej Philipsa? Otoz spowodowa je m.in. niski poziom oczekiwan inflacyjnych. Od 1992 r. Bank Anglii zacza prowadzic polityke celu inflacyjnego, co
w poaczeniu z uzyskana przezen w 1997 r. niezaleznoscia stworzyo odpowiednio wiarygodne ramy instytucjonalne. Pracownicy i pracodawcy wiedza, ze jesli
gospodarka zacznie sie przegrzewac, stopy procentowe zostana podniesione.
W efekcie zatrudnienie ograniczaja swoje roszczenia pacowe, a przedsiebiorstwa powstrzymuja sie od zamierzonych podwyzek cen. Poniewaz Bank Anglii
ustala obecnie stopy procentowe niezaleznie, wszyscy wiedza rowniez, ze
politycy nie sa w stanie wykorzystac ekspansywnej polityki pienieznej do
osiagniecia swoich celow politycznych, czyli np. zdobycia wiekszej popularnosci przed wyborami. Wieksza wiarygodnosc polityki pienieznej, spowodowana wdrozeniem polityki celu inflacyjnego i niezaleznoscia banku centralnego, obnizya oczekiwania inflacyjne, przesuwajac krotkookresowa krzywa
Phillipsa w lewo.
Niezaleznosc Banku Anglii zostaa ustanowiona tuz po wyborach w 1997 r.,
drugiego dnia sprawowania wadzy przez nowy rzad laburzystow. Jednak wiele
podstawowych zmian po stronie podazowej w gospodarce dokonano w ramach
roznych reform strukturalnych, przeprowadzonych w latach osiemdziesiatych
XX w. przez rzady konserwatystow. Wiele nieefektywnych przedsiebiorstw
panstwowych zostao sprywatyzowanych i wystawionych na walke z konkurencja, nieustannie zmniejszano zakres ingerencji panstwa w sprawy gospodarcze
(w tym regulacji dotyczacych rynku pracy), a nowe ustawy ograniczyy sie
zwiazkow zawodowych. Wszystkie te przedsiewziecia spowodoway przesuniecie zarowno dugookresowej krzywej podazy w prawo, jak i dugookresowej
krzywej Phillipsa w lewo.
Co prawda, w pierwszych latach XXI w. w pozostaych krajach Europy
Zachodniej inflacja takze bya niska, jednak bezrobocie byo duzo wyzsze niz
w Wielkiej Brytanii. Na poczatku 2005 r. roczne stopy inflacji we Francji,
w Niemczech, we Woszech i w Hiszpanii wynosiy odpowiednio: 1,6%, 1,8%,
1,9% i 3,3%, a przecietna stopa inflacji w strefie euro bya na poziomie 2,1%.
W tym samym czasie bezrobocie zarowno we Francji, jak i w Hiszpanii
wynosio okoo 10%, w Niemczech byo ono rowne niemal 12%, a we Woszech
i w caej strefie euro stopa bezrobocia nieco przewyzszaa 8%.
403
Dlaczego mozliwe do osiagniecia kombinacje stopy bezrobocia i stopy

inflacji wydaja sie byc duzo lepsze w Wielkiej Brytanii niz Europie? Przeciez
oczekiwania inflacyjne w krajach kontynentalnej Europy takze byy niskie,
a Europejski Bank Centralny korzysta z podobnej niezaleznosci w prowadzeniu
polityki pienieznej i ustalaniu celow inflacyjnych jak Bank Anglii.
Jeden z argumentow przywoywanych w celu wyjasnienia duzego bezrobocia w krajach Europy kontynentalnej na poczatku XXI w. nie bez racji dotyczy zakresu regulacji rynku pracy. Jak juz wskazywalismy, w latach osiemdziesiatych XX w. w Wielkiej Brytanii nastapio zarowno osabienie zwiazkow
zawodowych, jak i zmniejszenie skali interwencji panstwa w gospodarce, w tym
zwaszcza na rynku pracy. Poniewaz pracodawcom uatwiono rozwiazywanie
zawartych umow, zmalaa pewnosc zatrudnienia wielu juz pracujacych osob
oraz wzrosa elastycznosc rynku pracy. Nieco paradoksalnie, kiedy trudno jest
zwolnic pracownika, przedsiebiorstwa niechetnie zatrudniaja nowe osoby, wiec
w efekcie bezrobocie moze sie zwiekszyc. Podobnie, w krajach Europy kontynentalnej, takich jak Francja i Niemcy, paca minimalna jest znacznie wyzsza
(w porownaniu z paca przecietna) niz w Wielkiej Brytanii, co rowniez moze byc
przyczyna wyzszej naturalnej stopy bezrobocia w tych krajach.
Szybki sprawdzian
Co to jest stopa powicenia? Jak wiarygodno zapewnie rzdu o deniu do
spowolnienia inflacji moe wpyn na wysoko stopy powicenia?
Podsumowanie
W tym rozdziale zbadalismy ewolucje pogladow na temat bezrobocia i inflacji.
Omowilismy koncepcje wielu wybitnych ekonomistow XX w.: od krzywej
Phillipsa, nazwanej od nazwiska jej autora, i analizy tej krzywej przeprowadzonej przez Samuelsona i Solowa, przez hipoteze naturalnej stopy bezrobocia
Friedmana i Phelpsa, do teorii racjonalnych oczekiwan Lucasa, Sargenta i Barro.
Czterech z tych ekonomistow otrzymao juz Nagrode Nobla za swoj wkad do
teorii ekonomii, a inni prawdopodobnie wkrotce zostana jej laureatami.
Mimo ze problem odwrotnej zaleznosci miedzy inflacja a bezrobociem
wywoa w ciagu ostatnich 40 lat wiele zamieszania, niektore zasady odkryte
przy okazji jego analizy sa obecnie ogolnie akceptowane. Oto jak Milton
Friedman opisa zaleznosc miedzy inflacja a bezrobociem w artykule The Role
of Monetary Policy, opublikowanym w 1968 r. na amach American Economic
Review.
404
Zawsze istnieje przejsciowa odwrotna zaleznosc miedzy inflacja a bezrobociem, lecz zaleznosc ta nie jest trwaa. Nie dotyczy ona inflacji jako
takiej, lecz inflacji nieoczekiwanej, czyli na ogo wzrostu tempa inflacji.
Szeroko rozpowszechniony poglad, ze ta odwrotna zaleznosc jest trwaa,
jest wynikiem wyrafinowanego bedu, polegajacego na pomyleniu wysokiej
inflacji i rosnacej inflacji, ktore wszyscy odrozniamy, kiedy je sprowadzimy
do prostych kategorii. Rosnace tempo inflacji moze spowodowac zmniejszenie stopy bezrobocia, natomiast wysokie tempo inflacji nie wpywa na
poziom bezrobocia.
Jednak co to znaczy przejsciowa zaleznosc? Mozemy co najwyzej
podac wasna ocene, oparta na analizie niektorych tendencji historycznych,
z ktorej wynika, ze wstepne efekty wyzszej i nieoczekiwanej inflacji trwaja
mniej wiecej od 2 do 5 lat.
Dzisiaj, czyli po upywie prawie 40 lat, to twierdzenie jest nadal akceptowane przez zdecydowana wiekszosc ekonomistow zajmujacych sie makroekonomia.
Streszczenie
Krzywa Phillipsa opisuje odwrotna zaleznosc miedzy inflacja i bezrobociem.

Zwiekszajac zagregowany popyt, politycy gospodarczy moga wybrac na tej
krzywej punkt o wyzszej inflacji i mniejszym bezrobociu. Natomiast zmniejszajac zagregowany popyt, moga oni wybrac na krzywej Phillipsa punkt
o nizszej inflacji i wiekszym bezrobociu.
Opisywana przez krzywa Phillipsa odwrotna zaleznosc miedzy bezrobociem
i inflacja dotyczy jedynie krotkiego okresu. W dugim okresie oczekiwana
inflacja dostosowuje sie do zmian rzeczywistej inflacji i krotkookresowa
krzywa Phillipsa sie przesuwa. W rezultacie dugookresowa krzywa Phillipsa
okazuje sie pionowa, przy naturalnej stopie bezrobocia.
Krotkookresowa krzywa Phillipsa moze sie przesuwac rowniez z powodu
zmian zagregowanej podazy. Negatywny szok podazowy, taki jak wzrost cen
ropy naftowej w latach siedemdziesiatych XX w., ogranicza mozliwosci
politykow gospodarczych w zakresie wyboru miedzy inflacja a bezrobociem.
Oznacza to, ze po negatywnym szoku podazowym politycy musza zaakceptowac wyzsza stope inflacji przy danej stopie bezrobocia albo wyzsza stope
bezrobocia przy danej stopie inflacji.
Kiedy bank centralny ogranicza wzrost podazy pieniadza w celu zmniejszenia
inflacji, przesuwa gospodarke wzduz krotkookresowej krzywej Phillipsa, co
powoduje przejsciowy wzrost bezrobocia. Koszty dezinflacji zaleza od tego,
jak szybko maleja oczekiwania inflacyjne. Niektorzy ekonomisci twierdza, ze
wiarygodne zobowiazanie do obnizenia inflacji moze zmniejszyc koszt
dezinflacji, powodujac szybkie dostosowanie sie oczekiwan inflacyjnych.
Podstawowe pojecia
Krzywa Phillipsa, s. 372

Hipoteza naturalnej stopy
bezrobocia, s. 383
405
Racjonalne oczekiwania, s. 394

Stopa poswiecenia, s. 393
Szok podazowy, s. 389
1. Za pomoca rysunku pokaz krotkookresowa odwrotna zaleznosc miedzy inflacja a bezrobociem. W jaki sposob bank centralny moze przesunac gospodarke
z jednego do drugiego punktu na tej krzywej?
2. Za pomoca rysunku pokaz dugookresowa zaleznosc miedzy inflacja a bezrobociem. Wyjasnij zwiazek pomiedzy krotkookresowa a dugookresowa
zaleznoscia miedzy inflacja a bezrobociem.
3. Co naturalnego jest w naturalnej stopie bezrobocia? Dlaczego naturalna
stopa bezrobocia jest rozna w roznych krajach?
4. Zaozmy, ze susza zniszczya czesc upraw i zmniejszya plony, co doprowadzio do wzrostu cen zywnosci. Jak wpynie to na krotkookresowa
odwrotna zaleznosc miedzy bezrobociem a inflacja?
5. Bank centralny podja decyzje o ograniczeniu inflacji. Za pomoca krzywej
Phillipsa pokaz krotkookresowe i dugookresowe efekty tej polityki. W jaki
sposob mozna zmniejszyc krotkookresowe koszty tej polityki?
Zadania
1. Zaozmy, ze naturalna stopa bezrobocia wynosi 6%. Na jednym rysunku

narysuj dwie krzywe Phillipsa, ktore mozna zastosowac do pokazania
czterech opisanych nizej sytuacji. Zaznacz punkt odpowiadajacy poozeniu
gospodarki w kazdym z ponizszych przypadkow.
a. Inflacja rzeczywista wynosi 5%, inflacja oczekiwana 3%.
b. Inflacja rzeczywista wynosi 3%, inflacja oczekiwana 5%.
c. Inflacja rzeczywista wynosi 5%, inflacja oczekiwana 5%.
d. Inflacja rzeczywista wynosi 3%, inflacja oczekiwana 3%.
2. Zilustruj za pomoca odpowiednich wykresow wpyw ponizszych zdarzen na
krotkookresowa i dugookresowa krzywa Phillipsa. Podaj ekonomiczne
uzasadnienie swoich odpowiedzi.
a. Wzrost naturalnej stopy bezrobocia.
b. Spadek cen importowanej ropy naftowej.
c. Wzrost wydatkow panstwa.
d. Spadek oczekiwanej inflacji.
3. Zaozmy, ze spadek wydatkow konsumentow powoduje recesje.
a. Pokaz zmiany zachodzace w tej gospodarce na rysunku z krzywymi
zagregowanej podazy i zagregowanego popytu oraz na rysunku z krzywa
Phillipsa. Jak w krotkim okresie zmieni sie poziom inflacji i poziom
bezrobocia?
406
4.
5.
6.
7.
8.
b. Zaoz teraz, ze w miare upywu czasu oczekiwana inflacja zmienia sie

w tym samym kierunku co rzeczywista inflacja. Jak zmienia sie poozenie
krotkookresowej krzywej Phillipsa? Czy po zakonczeniu recesji dostepny
w tej gospodarce zestaw kombinacji stopy inflacji i stopy bezrobocia jest
lepszy, czy tez gorszy?
Gospodarka znajduje sie w stanie rownowagi dugookresowej.
a. Narysuj krotkookresowa i dugookresowa krzywa Phillipsa.
b. Zaozmy, ze fala pesymizmu powoduje zmniejszenie sie zagregowanego
popytu. Na sporzadzonym w podpunkcie (a) rysunku pokaz wpyw tego
zdarzenia na gospodarke. Powiedzmy, ze bank centralny prowadzi ekspansywna polityke pieniezna. Czy moze ona spowodowac, ze inflacja
i bezrobocie powroca do pierwotnego poziomu?
c. Zaozmy teraz, ze gospodarka powrocia do stanu rownowagi dugookresowej. Rosna ceny ropy naftowej. Na wykresie podobnym do wykresu
z podpunktu (a) pokaz skutki tego zdarzenia. Czy ekspansywna polityka
pieniezna banku centralnego moze przywrocic pierwotna stope inflacji
i bezrobocia? Czy restrykcyjna polityka pieniezna banku centralnego
moze przywrocic pierwotna stope inflacji i bezrobocia? Wyjasnij, dlaczego ta sytuacja rozni sie od sytuacji opisanej w podpunkcie (b).
Zaozmy, ze bank centralny sadzi, ze naturalna stopa bezrobocia wynosi 6%,
tymczasem w rzeczywistosci jest ona rowna 5,5%. Co sie stanie z gospodarka, jesli bank centralny oprze swa polityke na swoim bednym przekonaniu?
W 1986 r., a potem w 1998 r., cena ropy naftowej gwatownie spada.
a. Na rysunku z krzywymi zagregowanego popytu i zagregowanej podazy,
a takze na rysunku z krzywa Phillipsa pokaz wpyw tych zdarzen na
gospodarke. Jak w krotkim okresie zmieni sie tempo inflacji i bezrobocie?
b. Czy skutki tych zdarzen oznaczaja, ze nie istnieje krotkookresowa odwrotna zaleznosc miedzy inflacja a bezrobociem? Odpowiedz uzasadnij.
Bank centralny zapowiedzia, ze bedzie prowadzi restrykcyjna polityke
pieniezna, ktorej celem jest spowolnienie inflacji. Czy nastepujace warunki
zaostrza, czy tez zagodza spowodowana przez te polityke recesje? Odpowiedz uzasadnij.
a. Umowy o prace sa zawierane na krotki okres.
b. Niewielu wierzy w to, ze bank centralny jest naprawde zdecydowany
spowolnic inflacje.
c. Oczekiwania inflacyjne szybko dostosowuja sie do rzeczywistego poziomu inflacji.
Czesc ekonomistow sadzi, ze krotkookresowa krzywa Phillipsa jest stosunkowo stroma i szybko przesuwa sie pod wpywem zmian zachodzacych
w gospodarce. Inni ekonomisci uwazaja, ze tak nie jest. Ktora z tych grup
bardziej zdecydowanie poprze restrykcyjna polityke gospodarcza, majaca
spowolnic inflacje?
407
9. Wyobraz sobie gospodarke, w ktorej wszystkie pace sa ustalane w ramach

zawieranych raz na trzy lata umow. Bank centralny ogasza, ze wasnie
rozpoczyna antyinflacyjna polityke pieniezna. Wszyscy wierza, ze ta zapowiedz bedzie realizowana. Czy tej dezinflacji towarzysza jakies koszty?
Odpowiedz uzasadnij. Co moze zrobic bank centralny, aby zmniejszyc te
koszty dezinflacji?
10. Dlaczego pochodzacy z wyboru przywodcy polityczni nie zawsze popieraja
dziaania, ktorych celem jest spowolnienie inflacji, mimo ze wiekszosc ludzi
nie lubi inflacji? Ekonomisci uwazaja, ze koszty dezinflacji moga zostac
zmniejszone dzieki uniezaleznieniu sie banku centralnego od politykow.
Dlaczego moze to byc prawda?
11. Zaozmy, ze politycy gospodarczy akceptuja koncepcje krotkookresowej
krzywej Phillipsa i hipoteze naturalnej stopy bezrobocia. Ich celem jest
utrzymanie wielkosci bezrobocia na poziomie odpowiadajacym naturalnej
stopie bezrobocia. Niestety, poniewaz naturalna stopa bezrobocia moze sie
zmieniac, nie znaja oni jej rzeczywistego poziomu. Jak sadzisz, jakie
zmienne makroekonomiczne powinni brac pod uwage politycy gospodarczy, prowadzac polityke pieniezna?

CZ VI
EUROPEJSKA
UNIA GOSPODARCZA
I WALUTOWA
ROZDZIA 14
WSPLNY OBSZAR WALUTOWY

I EUROPEJSKA UNIA
GOSPODARCZA I WALUTOWA
latach dziewiecdziesiatych XX w. kilkanascie krajow europejskich

postanowio zrezygnowac z walut krajowych na rzecz wspolnej waluty
o nazwie euro. Powstaa w ten sposob Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
(European Economic and Monetary Union, EMU). Jakimi motywami kieroway
sie te kraje? Jakie sa koszty i korzysci przyjecia wspolnej waluty? Czy jej
posiadanie jest optymalnym rozwiazaniem dla Europy? W tym rozdziale,
wykorzystujac narzedzia makroekonomiczne, ktore omowilismy w kilku poprzednich rozdziaach, przyjrzymy sie niektorym z tych problemow.
Zaczniemy od definicji wspolnego obszaru walutowego
Wspolny
obszar walutowy
(common currency area), stanowiacego terytorium geograficzne,
(unia walutowa
na ktorym w obiegu znajduje sie jedna waluta, peniaca funkcje
lub unia monetarna)
oznacza obszar,
srodka wymiany. Inna nazwa wspolnego obszaru walutowego jest geograficzny,
na ktorym
unia walutowa (currency union). Bardzo podobna do wspolnego jest uzywana wspolna
speniajaca
obszaru walutowego jest unia monetarna, czyli, dokadnie rzecz funkcjewaluta,
srodka wymiany;
ujmujac, grupa krajow, ktore na stae i w sposob nieodwracalny
moze on obejmowac
wiele krajow.
przyjey stae kursy wymiany swoich walut. W efekcie terminy
wspolny obszar walutowy, unia walutowa oraz unia monetarna czesto sa
stosowane zamiennie. W tym rozdziale takze bedziemy sie nimi posugiwac
w taki sposob.
Jezeli wspolny obszar walutowy oznacza po prostu posiadanie jednej
waluty, to w najbardziej banalnym sensie wiekszosc krajow mozna
nazwac wspolnymi obszarami walutowymi. Jednak zwykle o wspolnym obszarze walutowym (unii walutowej lub unii monetarnej) mowimy wtedy, kiedy
mieszkancy wielu gospodarek (zazwyczaj odpowiadaja im rozne panstwa)
podejmuja decyzje o wprowadzeniu wspolnej waluty jako srodka wymiany. Tak
wasnie byo w przypadku Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej.
Rozpocznijmy od nieco bardziej dokadnego przyjrzenia sie EMU i jej walucie,
czyli euro.
412
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
14.1
Euro
Obecnie Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa (EMU) liczy
12 krajow1; chodzi o Belgie, Niemcy, Hiszpanie, Francje, Irlandie,
Wochy, Luksemburg, Holandie, Austrie, Portugalie, Finlandie
i Grecje. Potocznie nazywa sie ja Eurolandem. (Zauwaz, ze
EMU jest skrotem od Economic and Monetary Union, a nie od
European Monetary Union, jak mysli wielu.) Dazenie do wprowadzenia wspolnej europejskiej waluty ma bardzo duga historie, ktorej nie
bedziemy tu szczegoowo opisywac. Omowimy tylko kilka najwazniejszych
momentow tego procesu. Zacznijmy od 1992 r., czyli od daty podpisania traktatu z Maastricht (formalnie: Traktatu o Unii Europejskiej), w ktorym sformuowano m.in. wiele warunkow, jakie musi spenic kraj, aby przyjeto go do
powstajacej unii walutowej (deficyt budzetowy nizszy niz 3% PKB, relacja
dugu publicznego do PKB mniejsza od 60%, niska inflacja i stopy procentowe
zblizone do sredniej w UE). W traktacie z Maastricht ustalono rowniez harmonogram wprowadzania nowej wspolnej waluty, a takze zasady dziaania
Europejskiego Banku Centralnego (EBC), ktory zacza funkcjonowac w czerwcu 1998 r. Razem z bankami centralnymi krajow nalezacych do wspolnego
obszaru walutowego tworzy on Europejski System Bankow Centralnych (European System of Central Banks, ESCB), ktory odpowiada za stabilnosc cen oraz
prowadzenie wspolnej europejskiej polityki pienieznej (szczegoowo temat
ten omowilismy w rozdziale 7).
Wspolna waluta europejska, euro, oficjalnie wesza do obiegu 1 stycznia
1999 r. (Grecja wstapia do EMU dopiero 1 stycznia 2001 r.) W tym dniu kursy
wymiany pomiedzy walutami krajowymi zostay nieodwracalnie zamrozone.
Kilka dni pozniej na rynkach finansowych zaczeto kupowac i sprzedawac euro
za inne waluty, takie jak np. dolar amerykanski, a takze zaczeto handlowac
denominowanymi w euro papierami wartosciowymi.
Okres od poczatku 1999 r. az do poczatku 2002 r. mia charakter przejsciowy; w obiegu nadal znajdoway sie waluty krajowe, a ceny w sklepach podawano zarowno w euro, jak i w walucie krajowej. Z dniem 1 stycznia 2002 r. do
obiegu trafiy pierwsze banknoty i monety euro, a w ciagu kilku nastepnych
miesiecy waluta ta staa sie jedynym srodkiem wymiany na terytorium caej
strefy euro.
Europejska
Unia Gospodarcza
i Walutowa stanowi
unie walutowa krajow
europejskich,
ktore przyjey euro
jako wspolna walute.
Na poczatku 2009 r. czonkami Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej byo 16 z 27

panstw czonkowskich Unii Europejskiej (Austria, Belgia, Cypr, Finlandia, Francja, Grecja,
Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Malta, Niemcy, Portugalia, Sowacja, Sowenia,
Wochy), a takze 3 inne panstwa (Monako, San Marino, Watykan). Rowniez w nienalezacych do
EMU Andorze, Czarnogorze i Kosowie waluta byo euro ( przyp. tum.).
Wspolny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
413
Dla 12 krajow czonkowskich utworzenie EMU stanowio niezwykle smiae

posuniecie. Euro zastapio waluty, ktore w wiekszosci krajow znajdoway sie
w obiegu przez setki, a nawet tysiace lat. Dlaczego te kraje za tak wazne uznay
zrezygnowanie z walut krajowych na rzecz wspolnej waluty? Niewatpliwe obok
argumentow ekonomicznych rownie wazne okazay sie racje polityczne. Jednak
wazny by takze poglad, ze dzieki wspolnej europejskiej walucie mozliwe bedzie
zakonczenie procesu tworzenia rynku na europejskie dobra, usugi i czynniki
produkcji, do czego dazono przez duza czesc okresu powojennego. Ogolnie,
koszty i korzysci z przyjecia wspolnej waluty mozna analizowac za pomoca
teorii makroekonomii. Zacznijmy od przyjrzenia sie euro i jego zwiazkom
z Jednolitym Rynkiem Europejskim.
Jednolity Rynek Europejski i euro
wiadome zniszczen spowodowanych w pierwszej poowie XX w. przez I i II

S
wojne swiatowa, ktore poczatkowo dotyczyy konfliktow miedzy panstwami
europejskimi, wielkie kraje europejskie (zwaszcza Francja i Niemcy) postanowiy nie dopuscic do nastepnych takich wojen. Zapobiec miaa im geboka
integracja gospodarcza, ktora miaa doprowadzic do harmonii spoecznej i politycznej. W ten sposob powstaa Unia Europejska (European
Unia Europejska
to rodzina
tkowo
Union, EU) UE. Pocza
nalezao do niej zaledwie 6 krademokratycznych
jow: Belgia, Niemcy, Francja, Wochy, Luksemburg i Holandia.
krajow europejskich,
ktorej celem jest
W 1973 r. do UE doaczya Dania wraz z Irlandia i Wielka
wspopraca na rzecz
Brytania, a w 1981 r. Grecja. Hiszpania i Portugalia stay sie
pokoju i dobrobytu.
krajami czonkowskimi Unii w 1986 r., a Austria, Finlandia
i Szwecja w 1995 r. W 2004 r. nastapio najwieksze w historii poszerzenie:
UE powiekszya sie o 10 nowych krajow2. Oficjalny portal internetowy Unii
Europejskiej okresla ja jako rodzine demokratycznych krajow europejskich,
ktorej celem jest wspopraca na rzecz pokoju i dobrobytu.
Co sie tyczy pierwotnego i gownego celu, jakim jest zapewnienie pokoju
w Europie, z caa pewnoscia UE odniosa sukces, poniewaz dzisiaj trudno jest
nawet wyobrazic sobie konflikt zbrojny miedzy jej krajami czonkowskimi.
Dlatego obecnie wiecej uwagi przywiazuje sie do drugiego celu,
Jednolity Rynek
jakim jest dobrobyt. Jego osiagnieciu ma sprzyjac rozwoj JednoEuropejski to rynek,
litego Rynku Europejskiego (Single European Market, SEM),
ktory ma objac
wszystkie kraje
w obrebie ktorego jest zapewniony swobodny przepyw siy roboUnii Europejskiej,
czej, kapitau, dobr i usug. Uwazano, ze po usunieciu barier zapewniajac swobodny
siy roboczej,
w handlu ekspansja na rynki europejskie umozliwi wykorzystanie przepyw
kapitau, dobr i usug.
przez przedsiebiorstwa korzysci skali, podobnie jak ma to miejsce
Projekt ten nie zosta
jeszcze w peni
w przypadku firm amerykanskich, rozpoczynajacych dziaalnosc
zrealizowany.
2
Na poczatku 2009 r. czonkami UE byo 27 panstw ( przyp. tum.).
414
w kolejnych stanach USA. Jednoczesnie nieefektywne przedsiebiorstwa zostana

wystawione na silniejsza konkurencje miedzynarodowa, co albo doprowadzi
do ich bankructwa, albo wymusi poprawe efektywnosci. Z jednej strony, celem
byo zatem stworzenie sprzyjajacego uczciwej konkurencji otoczenia, w ktorym
przedsiebiorstwa moga osiagac korzysci skali oraz silnej bazy konsumentow,
umozliwiajacej ekspansje na rynki swiatowe. Z drugiej strony, gospodarstwa
domowe miay odnosic korzysci dzieki nizszym cenom, wiekszej roznorodnosci
dobr i usug, a takze mozliwosci podejmowania pracy na wiekszym obszarze.
Wszystko to miao doprowadzic do szybszego wzrostu gospodarczego.
Pierwszym krokiem na drodze ku SEM byo zniesienie w 1968 r. wewnetrznych barier celnych i kontyngentow, ograniczajacych handel miedzy
krajami UE, a takze proby uzgodnienia rozwiazan stosowanych przez poszczegolne kraje w takich dziedzinach, jak podatki posrednie, regulacje gaeziowe i ogolnie polityki dotyczace rolnictwa i ryboowstwa, wspolne dla
caej Unii.
Okazao sie jednak, ze postep w przezwyciezaniu mniej widocznych barier,
ograniczajacych przepyw dobr, usug, kapitau i siy roboczej, by powolny.
Chociaz bariery wewnetrzne i kontyngenty w UE zostay zniesione, systemy
podatkowe i dotyczace dobr i usug przepisy techniczne, obowiazujace w poszczegolnych krajach, nadal sie rozniy. W praktyce czesto utrudniao to eksport
z jednego kraju do innego kraju. Powiedzmy np., ze samochod wyprodukowany
w Wielkiej Brytanii musia speniac pewne szczegoowe warunki dotyczace
bezpieczenstwa i emisji gazow w jednym kraju, a w innym kraju analogiczne
warunki byy odmienne. Podobnie, kwalifikacje inzyniera wyksztaconego we
Woszech mogy nie byc uznawane w Niemczech. W efekcie w latach siedemdziesiatych i na poczatku lat osiemdziesiatych XX w. tempo wzrostu gospodarczego w krajach czonkowskich UE zaczeo znaczaco spadac w stosunku do
tempa wzrostu zagranicznych konkurentow, a zwaszcza Stanow Zjednoczonych
i Japonii. W efekcie w 1985 r. Komisja Europejska opublikowaa przeznaczony
do dyskusji dokument, nazwany Biaa Ksiega (White Paper), ktory ostatecznie
w 1986 r. zmieniono w Ustawe Parlamentu Europejskiego Jednolity Akt
Europejski (Single European Act). Wymieniono w niej okoo 300 przedsiewziec,
ktore nalezy przeprowadzic w celu utworzenia Jednolitego Rynku Europejskiego. Jako termin ostateczny wprowadzenia w zycie tych zmian wyznaczono
dzien 31 grudnia 1992 r. Do stworzenia SEM miao dojsc dzieki dyrektywom
UE, wskazujacym rzadom krajow czonkowskich dziaania, ktore nalezy podjac,
aby osiagnac nastepujace cztery cele.
Swobodny przepyw dobr, usug, siy roboczej i kapitau miedzy krajami UE.
Upodobnienie tresci waznych ustaw, regulacji i przepisow administracyjnych
krajow czonkowskich.
415
Wspolna dla caej UE polityka ochrony konkurencji, prowadzona przez

Komisje Europejska.
Stworzenie systemu wspolnych ce zewnetrznych, obowiazujacych w przypadku handlu z krajami spoza UE.
Po ponad 10 latach od ogoszenia projekt Jednolitego Rynku Europejskiego

jest ciagle daleki od ukonczenia. Systemy fiskalne poszczegolnych krajow UE
wciaz znacznie roznia sie od siebie, a przepyw siy roboczej miedzy krajami
czonkowskimi jest nadal ogolnie niewielki, co dotyczy np. transferu (uznawania) kwalifikacji akademickich i zawodowych. Przezwyciezenie czesci powodow takiego stanu rzeczy jest trudne. Na przykad, bariery jezykowe oraz zroznicowanie stopnia rozwoju gospodarczego ograniczaja przepyw czynnikow
produkcji. W dodatku kraje czonkowskie konkuruja ze soba gospodarczo, niekiedy przedkadajac wasna korzysc nad dobro UE.
Mimo wszystko w latach 19851992 dokona sie istotny postep w tworzeniu Jednolitego Rynku Europejskiego, a osiagniecia nie byy mae. Komisja Europejska szacuje, ze dzieki SEM utworzono 2,5 mln nowych miejsc
pracy i ze w ciagu dziesieciolecia po 1993 r. zwiazane z nim korzysci wyniosy 800 mld euro.
W kontekscie Jednolitego Rynku Europejskiego wprowadzenie wspolnej
waluty europejskiej traktowano zatem jak etap koncowy realizacji caego
projektu. Celem byy: (a) likwidacja kosztow transakcyjnych w handlu wewnatrzunijnym, bedacych skutkiem stosowania roznych walut krajowych (koszty transakcyjne maja podobne skutki jak ca); (b) usuniecie niepewnosci
i wahan konkurencyjnosci towarow pochodzacych z roznych krajow, ktorych
przyczyna byy zmiany kursow walutowych. Przed wprowadzeniem EMU
wiekszosc krajow UE uczestniczya w Europejskim Mechanizmie Kursow
Walutowych (Exchange Rate Mechanism, ERM). Jak pamietamy z rozdziau 13,
system ten mia zmniejszyc wahania kursow walut krajow czonkowskich.
Jednak celu tego nie osiagnieto (zob. studium przypadku), a w kazdym
razie ERM nie wpyna na wysokosc kosztow transakcyjnych, ktorych przyczyna
sa marze bankowe stosowane przy wymianie walut na potrzeby handlu wewnatrzunijnego.
Oczywiscie, wazne jest zatem, aby postrzegac EMU w szerszym kontekscie
europejskim, a zwaszcza jako czesc projektu Jednolitego Rynku Europejskiego.
Niemniej korzysci z wprowadzenia wspolnej waluty na pewnym obszarze
geograficznym mozna takze analizowac w sposob bardziej ogolny za pomoca
teorii makroekonomii. Nalezy je wtedy porownac z kosztami przyaczenia sie do
wspolnego obszaru walutowego.
416
14.2
Korzyci i koszty wsplnej waluty
Korzyci z przyjcia wsplnej waluty
Eliminacja kosztow transakcyjnych. Jedna z oczywistych i bezposrednich
korzysci z wprowadzenia wspolnej waluty jest uatwienie miedzynarodowej
wymiany handlowej, a zwaszcza zmniejszenie kosztow transakcyjnych w handlu miedzy krajami tworzacymi wspolny obszar walutowy. Kiedy niemieckie
przedsiebiorstwo importuje francuskie wino, to aby zapacic producentowi trunku, nie musi juz pacic bankowi prowizji za wymiane niemieckich marek na
francuskie franki. Moze zapacic w euro. Sektor bankowy ponosi co prawda strate, jednak obnizenie kosztow transakcyjnych zapewnia osiagniecie korzysci
w ujeciu netto. Koszt wymiany walut stanowi bowiem strate dobrobytu, poniewaz przedsiebiorstwa musza ponosic ten koszt transakcyjny, nie otrzymujac
w zamian nic wymiernego. Ludzie zatrudnieni wczesniej w bankach przy naliczaniu prowizji moga teraz wykonywac nowa, bardziej produktywna prace w innej
czesci gospodarki, przyczyniajac sie do podniesienia ogolnego dobrobytu.
Zmniejszenie skali roznicowania cen. Niektorzy twierdza, ze kolejna, tym
razem posrednia korzyscia z utworzenia wspolnego obszaru walutowego jest
zmniejszenie skali roznicowania cen (price discrimination) w krajach czonkowskich. Trudno jest bowiem ukryc roznice cen w roznych krajach, jesli sa one
wyrazone w tej samej walucie. Jak ustalilismy w rozdziale 15 w Mikroekonomii
roznicowanie cen powoduje powstanie straty dobrobytu, wiec mamy tu do czynienia z kolejna korzyscia z wprowadzenia wspolnej waluty. Oczywiscie zakadamy, ze lepszy dostep do informacji o poziomie cen, bedacy skutkiem istnienia
wspolnej waluty, spowoduje arbitraz dobr na wspolnym obszarze walutowym.
Nastapi zwiekszenie zakupow tam, gdzie dobra sa tanie, co wywoa wzrost cen
na tych obszarach, oraz zmniejszenie zakupow tam, gdzie dobra sa drogie, co
spowoduje spadek cen w tych miejscach.
Ogolnie, dzieki EMU roznicowanie cen w krajach Eurolandu nie zostanie
jednak cakowicie wyeliminowane. Na przykad, w przypadku artykuow spozywczych wprowadzenie wspolnej waluty nie doprowadzi do wyrownania sie cen
wewnatrz wspolnego obszaru walutowego, a to z powodu wysokich, w porownaniu z sama cena dobra, kosztow transakcyjnych arbitrazu (gownie kosztow
podrozy i transportu). Czy pojechabys za granice po artykuy spozywcze tylko
dlatego, ze ceny sa tam nizsze? Byc moze tak, jednak tylko niedaleko, do
sasiedniego kraju, lub tylko raz w miesiacu na wielkie zakupy, pod warunkiem
ze bybys w stanie przechowywac potem te zapasy. Mogoby to w ograniczonym
stopniu zmniejszyc skale roznicowania cen. Jednakze drogie produkty, takie jak
sprzet AGD i RTV, w przypadku ktorych koszty transakcyjne stanowia mniejszy
417
odsetek ceny, raczej nie beda przedmiotem arbitrazu na znaczna skale, gdyz
sa dobrami trwaego uzytku i wymagaja odpowiedniej jakosci usug serwisowych. Czy kupibys za granica lodowke z zamrazarka, wiedzac, ze byc moze
towar ten trzeba bedzie zwrocic lub ze moga go naprawic tylko tamtejsi
specjalisci?
Mniejsze wahania kursu walutowego. Inny argument za wprowadzeniem
wspolnej waluty dotyczy wahan kursu walutowego i powodowanej przez nie
niepewnosci. Kursy walutowe moga sie znacznie zmieniac kazdego dnia. Przed
powstaniem EMU menedzer niemieckiego supermarketu, importujac wino
z Francji z dostawa np. za 3 miesiace, musia brac pod uwage wyrazona
w niemieckich markach cene franka francuskiego, ktora bedzie obowiazywac
za 3 miesiace, poniewaz zaleza od niej ponoszony przez niego koszt zakupu
wina. Zbyt duza niepewnosc co do kursu wymiany moga spowodowac zaniechanie przez niego importu wina z Francji i skoncentrowanie sie wyacznie na
sprzedazy win krajowych. W ten sposob nie wykorzystano by korzysci z handlu
(omowilismy je w rozdziale 9 w Mikroekonomii), co doprowadzioby do
zmniejszenia sie dobrobytu ekonomicznego. Supermarket mogby usunac te
niepewnosc, podpisujac z bankiem stosowna umowe sprzedazy frankow w zamian za marki za 3 miesiace po okreslonym kursie wymiany (jest to przykad
walutowego kontraktu terminowego). Jednak bank pobraby opate za taka
usuge, a opata ta dziaaaby niczym co na import wina, powodujac powstanie
straty dobrobytu (zob. rozdzia 9 w Mikroekonomii).
Zmniejszenie niepewnosci, spowodowanej zmiennoscia kursow walutowych, moze rowniez wpywac na inwestycje w gospodarce. Ta korzysc dotyczy
przedsiebiorstw eksportujacych znaczne ilosci produktow do innych krajow
Eurolandu, poniewaz spadek niepewnosci co do wpywow z eksportu oznacza
mniejsze ryzyko i skuteczniejsze planowanie. W takiej sytuacji projekty inwestycyjne, takie jak budowa nowej fabryki, staja sie mniej ryzykowne. Zwiekszone
inwestycje sa korzystne dla caej gospodarki, poniewaz zapewne spowoduja
przyspieszenie wzrostu gospodarczego.
STUDIUM PRZYPADKU
Europejski Mechanizm Kursw Walutowych
Przed wprowadzeniem euro wiekszosc krajow UE, waczajac Wielka Brytanie,

nalezaa do Europejskiego Mechanizmu Kursow Walutowych. By to system
kursow popynnych lub staych zmiennych, w ramach ktorego kursy wymiany
walut krajow czonkowskich mogy sie wahac jedynie w pewnym z gory
okreslonym przedziale, a ich wartosc w stosunku do walut krajow spoza systemu
(np. dolara amerykanskiego) bya wyznaczana przez siy rynkowe (moga sie
swobodnie zmieniac). Kiedy kurs rynkowy ktorejs z walut zmienia sie zbyt
418
silnie, wychodzac poza wyznaczony przedzia wahan (np. z powodu zbyt duzej
podazy waluty, bedacej przyczyna spadku jej wartosci w stosunku do pozostaych walut), wtedy odpowiedni rzad by zobowiazany do podjecia dziaan
w celu doprowadzenia do powrotu kursu do tego przedziau.
Jednym z argumentow za wprowadzeniem ERM by spodziewany spadek
niepewnosci, powodowanej wahaniami kursow walut krajowych. Jednak
w 1992 r. miedzynarodowi spekulanci przeprowadzili atak na ERM, na masowa
skale sprzedajac funta brytyjskiego i franka francuskiego za marki niemieckie,
w nadziei, ze kursy tych dwoch pierwszych walut zaamia sie w koncu, co
umozliwi im osiagniecie olbrzymich zyskow dzieki odkupieniu zasobow tych
walut po nizszej cenie. Akcja sie powioda, a idee ERM porzucono. (Atak
spekulacyjny na ERM opisujemy obszerniej w studium przypadku w rozdziale 13). Poniewaz przepywy walutowe pomiedzy krajami moga miec olbrzymie rozmiary, mechanizmy kursowe, takie jak ERM, zawsze sa narazone na
ataki miedzynarodowych spekulantow, ktorzy w ciagu kilku godzin sa w stanie
spowodowac spadek kursu waluty. Oto zatem kolejna korzysc: wspolna waluta
sprawia, ze znikaja kursy walutowe, a wraz z nimi obiekt, ktory mogliby
atakowac miedzynarodowi spekulanci. Oczywiscie nadal istnieja kursy wymiany
wspolnej waluty na waluty krajow, ktore nie naleza do unii walutowej, jednak
zmniejszeniu ulega przynajmniej zakres mozliwych spekulacji. Ponadto, jesli
handel zagraniczny krajow czonkowskich dotyczy gownie partnerow z unii
walutowej, wahania kursow wymiany wspolnej waluty na inne waluty maja
mniejszy wpyw na gospodarki krajow uczestniczacych w mechanizmie.
Koszty wsplnej waluty

Gowny koszt przyjecia wspolnej waluty jest nastepujacy. Kraj rezygnuje
z waluty krajowej, a tym samym ze swobody ksztatowania wasnej polityki
pienieznej i z mozliwosci wpywania na gospodarke za pomoca zmian kursu
wymiany wasnej waluty. Oczywiscie, poniewaz kraje Eurolandu maja tylko
jeden rodzaj pieniadza, moga miec tylko jedna polityke pieniezna, ktora
projektuje i realizuje Europejski Bank Centralny. Tak musi byc, poniewaz skoro
istnieje tylko jedna waluta, nie moga istniec rozne zbiory stop procentowych
w roznych krajach. Dlaczego jednak moze to stanowic problem?
Przypuscmy np., ze nastepuje zmiana preferencji konsumentow w krajach
unii walutowej i w efekcie maleje popyt na dobra i usugi wytwarzane w jednym kraju (w Niemczech) i rosnie popyt na dobra i usugi wytwarzane w innym kraju (we Francji). Taka sytuacje widzimy na rysunku 14.1, na ktorym
w lewo przesuwa sie niemiecka krotkookresowa krzywa zagregowanego popytu,
a w prawo francuska krotkookresowa krzywa zagregowanego popytu. Co
w tej sytuacji powinni zrobic politycy gospodarczy we Francji i w Niemczech?
419
RYSUNEK 14.1
Spadek popytu na dobra niemieckie, spowodowany zmian preferencji konsumenta,

i wzrost popytu na dobra francuskie
Spadek zagregowanego popytu w Niemczech powoduje zmniejszenie sie produkcji z Y N1
do Y N2 i obnizke cen z P N1 do P N2 . Wzrost zagregowanego popytu we Francji zwieksza produkcje
z Y F1 do Y F2 . Jednak z czasem nastepuja dostosowawcze zmiany pac i cen, dzieki czemu wielkosc produkcji w Niemczech i we Francji powraca do naturalnego poziomu, czyli odpowiednio
do Y N1 i Y F1 , przy nizszych cenach w Niemczech, P N3 , i wyzszych cenach we Francji, P F3 .
420
Jak ustalilismy w rozdziale 11, jedna z mozliwych odpowiedzi na to pytanie

brzmi Nic: w dugim okresie produkcja w kazdej z tych gospodarek powroci
do swojego naturalnego poziomu. W Niemczech przejscie do nowego stanu
rownowagi nastapi na skutek spadku cen oraz dostosowawczych zmian pac, cen
i ocen sytuacji. Zwiekszenie sie bezrobocia wymusi w koncu obnizke pac, co
spowoduje zmniejszenie sie kosztow oraz wzrost oferowanej na sprzedaz ilosci
dobr, odpowiadajacej poszczegolnym poziomom cen. Innymi sowy, krzywa
krotkookresowej zagregowanej podazy w Niemczech przesunie sie w prawo az,
przy naturalnej wielkosci produkcji, dojdzie do jej przeciecia sie z nowa krzywa
krotkookresowego zagregowanego popytu. Odwrotnie bedzie we Francji, gdzie
krzywa krotkookresowej zagregowanej podazy przesunie sie w lewo. Takze te
zmiany dostosowawcze i osiagniecie w ich wyniku przez produkcje nowych
stanow rownowagi widzimy na rysunku 14.1.
Zauwaz, ze jesli Niemcy i Francja zachowayby wasne waluty i pynne
kursy wymiany, krotkookresowe wahania zagregowanego popytu ulegyby
zmniejszeniu dzieki zmianom kursu walutowego. Wzrost popytu na dobra
francuskie, poaczony ze spadkiem popytu na dobra niemieckie, spowodowaby
zwiekszenie sie popytu na franki francuskie i zmniejszenie sie popytu na marki
niemieckie, dzieki czemu na rynku walutowym cena franka w markach wzrosaby. Dobra francuskie dla obywateli Niemiec podrozayby, poniewaz musieliby
oni pacic wiecej marek za dana kwote frankow. Podobnie, dobra produkowane
w Niemczech dla obywateli Francji potaniayby. Eksport netto we Francji zatem
zmalaby, powodujac spadek zagregowanego popytu, co widzimy na rysunku 14.2. Linia zagregowanego popytu we Francji przesuwa sie tutaj z powrotem
w lewo. Proces ten trwa, az zostaje przywrocony stan rownowagi przy naturalnym poziomie produkcji. Odwrotnie, eksport netto w Niemczech zwieksza sie,
co sprawia, ze niemiecka linia zagregowanego popytu przesuwa sie w prawo, az
zostaje osiagniety nowy stan rownowagi.
Jednak w przypadku unii walutowej ow mechanizm automatycznych
dostosowan nie dziaa, poniewaz Francja i Niemcy maja, oczywiscie, te sama
walute (euro). Najlepszym rozwiazaniem jest zatem poczekac, az pace i ceny
w obu krajach zmienia sie, dostosowujac sie do nowych warunkow, co sprawi,
ze krajowe krzywe zagregowanej podazy odpowiednio sie przesuna (zob.
rysunek 14.1). Towarzyszace tym procesom wahania wielkosci produkcji i bezrobocia w obu krajach beda sie przyczyniay do powstania napiec w obrebie unii
walutowej, poniewaz w Niemczech wzrosnie bezrobocie a we Francji inflacja. Zaniepokojeni wzrostem bezrobocia niemieccy politycy gospodarczy beda
sie domagac obnizki stop procentowych, majacej pobudzic wzrost zagregowanego popytu w Niemczech, podczas gdy zatroskani coraz wyzsza inflacja ich
francuscy koledzy zazadaja podwyzki stop w celu zahamowania wzrostu
zagregowanego popytu we Francji. Europejski Bank Centralny nie bedzie
w stanie zadowolic obu krajow naraz. Najprawdopodobniej ustali stopy na
poziomie wyzszym od potrzebnego gospodarce niemieckiej oraz nizszym od
421
RYSUNEK 14.2
Zmiana preferencji konsumenta przy pynnych kursach walutowych

Zmniejszenie sie zagregowanego popytu w Niemczech powoduje spadek produkcji z Y N1 do Y N3 .
(Dzieje sie tak, zanim ceny zdaza sie dostosowac.) Poniewaz jednak przyczyna tego jest zmniejszenie sie popytu zagranicznego netto, dochodzi do obnizenia sie wartosci niemieckiej waluty, wiec
na rynkach zagranicznych dobra niemieckie staja sie tansze. W efekcie rosnie eksport netto
i zagregowany popyt powraca do poczatkowej wielkosci. Odwrotny proces zachodzi we Francji:
zwiekszenie popytu zagranicznego netto podnosi miedzynarodowa wartosc francuskiej waluty, co
sprawia, ze francuskie dobra drozeja na rynkach zagranicznych. W efekcie zagregowany popyt
zostaje ograniczony i powraca do wyjsciowego poziomu.
422
potrzebnego gospodarce francuskiej. Jak ustalilismy w rozdziale 7, EBC prowadzi polityke celu inflacyjnego, a jego docelowa stopa inflacji jest mierzona
za pomoca wskaznika cen konsumenta, ktory jest obliczany jako pewna srednia
dla caej strefy euro. Jezeli stopa inflacji (lub oczekiwana stopa inflacji)
w pewnym kraju jest nizsza od sredniej dla strefy euro, polityka pieniezna EBC
okaze sie zbyt restrykcyjna dla tego kraju. Jesli w pewnym kraju jest ona wyzsza
od tej sredniej, polityka pieniezna EBC okaze sie dlan zbyt agodna. W takiej
sytuacji mozliwa jest jedynie taka sama dla wszystkich, uniwersalna polityka
pieniezna.
Szybki sprawdzian
Wymie i omw najwaniejsze koszty i korzyci zwizane z przystpieniem do unii
walutowej.
14.3
Teoria optymalnych
obszarw walutowych
W teorii optymalnych obszarow walutowych, OOW (optimum
currency area, OCA) probuje sie okreslic zbior kryteriow, ktorych
spenienie przez grupe krajow oznacza, ze w jakims sensie optymalnym rozwiazaniem dla nich jest przyjecie wspolnej waluty.
Okreslenie optymalne odnosi sie tutaj do mozliwosci kazdego
z tych krajow zmniejszenia kosztow oraz powiekszenia korzysci
zwiazanych z utworzeniem unii walutowej. Jest ono stosowane w sposob
elastyczny, poniewaz nie ma zadnego sposobu ustalenia, czy na pewno unia
walutowa jest optymalnym rozwiazaniem dla tej grupy krajow. Ponadto, bardzo
czesto zdarza sie, ze kraje speniaja nie wszystkie, lecz tylko wybrane kryteria OOW.
Optymalny
obszar walutowy
oznacza grupe krajow,
dla ktorych optymalnym
rozwiazaniem jest
przyjecie wspolnej
waluty i utworzenie
unii walutowej.
Okolicznoci, ktre sprzyjaj zmniejszeniu

kosztw przyjcia wsplnej waluty
Zbadajmy najpierw, jakie cechy grupy krajow sprzyjaja zmniejszeniu kosztow przyjecia wspolnej waluty. Jak juz wspominalismy, gownym kosztem
czonkostwa w unii walutowej jest utrata swobody prowadzenia polityki pienieznej, a takze koniecznosc zrezygnowania z wykorzystywania kursu walutowego
jako narzedzia uatwiajacego dostosowania makroekonomiczne. Jednym ze
423
sposobow zmniejszenia napiec ekonomicznych (i politycznych), spowodowanych brakiem mozliwosci posuzenia sie kursem walutowym jako narzedziem
polityki makroekonomicznej i koniecznoscia prowadzenia uniwersalnej polityki pienieznej, jest przyspieszenie procesu odzyskiwania przez gospodarki
rownowagi dugookresowej po doznanym szoku makroekonomicznym. Poniewaz odwrotna zaleznosc miedzy inflacja a bezrobociem dotyczy tylko krotkiego
okresu, im szybciej gospodarki odzyskaja rownowage dugookresowa, czyli
innymi sowy im szybciej produkcja i bezrobocie powroca do swych
naturalnych poziomow, tym lepiej. Otoz osiagniecie nowego stanu rownowagi
dugookresowej nastapi szybko, jesli pace w krajach czonkowskich unii
walutowej sa odpowiednio gietkie i (lub) jesli sia robocza jest w tych krajach
bardzo mobilna.
Napiecia wewnatrz wspolnego obszaru walutowego byyby stosunkowo
sabe takze wtedy, kiedy nalezace do unii walutowej kraje jednoczesnie przezywayby takie same szoki popytowe (np. spadek zagregowanego popytu nastepowaby we wszystkich krajach naraz). Kazdy z krajow opowiadaby sie wtedy
za podobna polityka makroekonomiczna, czyli np. za obnizka stop procentowych.
Po kolei rozwazymy teraz kazda z tych mozliwosci.
Gietkosc pac realnych. Przypuscmy, ze pace w krajach czonkowskich unii
walutowej sa bardzo gietkie, a zatem silnie reaguja na wzrosty i spadki
bezrobocia. Oznacza to, ze powrot do poczatkowego stanu rownowagi dugookresowej, ktory przedstawilismy na rysunku 14.1, nastepuje bardzo szybko.
W naszym przykadzie zmiana zagregowanego popytu w Niemczech powoduje
spadek pac, dzieki ktoremu przedsiebiorstwa osiagaja wyzsze zyski przy
poszczegolnych poziomach cen, a krzywa zagregowanej podazy przesuwa sie
w prawo, co sprawia, ze produkcja w Niemczech powraca do naturalnego
poziomu. Jesli pace sa bardzo gietkie, ten proces dostosowawczy moze sie
dokonac bardzo szybko, co oznacza, ze krotki okres staje sie naprawde krotki.
Podobnie, we Francji krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie w prawo,
co powoduje szybki wzrost pac. Spada zysk przedsiebiorstw z wytwarzania
poszczegolnych wielkosci produkcji, wiec linia podazy przesuwa sie w lewo
i gospodarka osiaga nowy stan rownowagi dugookresowej przy produkcji rownej produkcji naturalnej. Dzieki skroceniu krotkiego okresu napiecia wewnatrz
unii walutowej zostaja zatem bardzo szybko usuniete.
Zauwaz, ze kluczowa role odgrywa tutaj paca realna; musi sie ona zmienic,
aby przedsiebiorstwom bardziej (lub mniej) opacao sie wytwarzac dana
wielkosc produkcji przy oczekiwanym poziomie cen i aby dzieki temu
doszo do odpowiedniego przesuniecia krzywej zagregowanej podazy.
Mobilnosc siy roboczej. Przypuscmy teraz, ze sia robocza jest bardzo mobilna
i atwo przemieszcza sie miedzy krajami czonkowskimi unii walutowej, dzieki
424
czemu bezrobotni z Niemiec po prostu migruja do Francji i podejmuja tam

prace. Takze w takim przypadku nierownowaga makroekonomiczna ulega
zmniejszeniu, poniewaz bezrobocie w Niemczech zmniejszy sie, a to dlatego, ze
wielu bezrobotnych opusci kraj, zas proinflacyjna presja pacowa we Francji
osabnie z powodu tego, ze zasob siy roboczej powiekszy sie o niemieckich
imigrantow. Jest zatem oczywiste, ze mobilnosc siy roboczej do pewnego stopnia moze chronic unie walutowa przed asymetrycznymi szokami popytowymi.
Mobilnosc kapitau. Niekiedy ekonomisci twierdza, ze mobilnosc kapitau
rowniez moze zastapic polityke pieniezna i kurs walutowy, przyczyniajac sie po
szoku asymetrycznym do odzyskania rownowagi przez gospodarki krajow
tworzacych wspolny obszar walutowy. Rozroznijmy najpierw kapita fizyczny
(urzadzenia techniczne i maszyny) i kapita finansowy (obligacje, akcje spoek
i kredyty bankowe). Przepywy kapitau fizycznego moga sie przyczynic do
zagodzenia skutkow asymetrycznego szoku popytowego w unii walutowej, a to
dzieki rozszerzeniu mozliwosci produkcyjnych w krajach przezywajacych boom
gospodarczy, poniewaz przedsiebiorstwa z innych krajow czonkowskich moga
tam budowac zakady produkcyjne. Jednak z powodu tego, ze budowa fabryki
i instalowanie sprzetu produkcyjnego trwaja dugo, mobilnosc kapitau fizycznego przyczyni sie raczej do zmniejszania trwaych nierownosci regionalnych
niz do agodzenia skutkow szokow krotkookresowych.
Bardziej pomocna w agodzeniu skutkow szokow krotkookresowych produkcyjnych moze sie okazac mobilnosc kapitau finansowego. Na przykad,
mieszkancy kraju, w ktorym nastepuje recesja, chcac przezwyciezyc swoje
krotkookresowe trudnosci, moga zaciagnac pozyczke u mieszkancow kraju
przezywajacego boom gospodarczy. W dotyczacym dwoch krajow przykadzie
Niemcy moga zapozyczyc sie u Francuzow w celu uzupenienia swoich przejsciowo zmniejszonych dochodow. Jednak warunkiem jest, oczywiscie, mozliwosc atwego zaciagniecia kredytu za posrednictwem rynkow kapitaowych,
a mobilnosc kapitau finansowego jest najwieksza w przypadku tych krajow,
ktorych rynki kapitaowe sa ze soba silnie zintegrowane. Na przykad, jesli bank
ma oddziay w kilku krajach unii walutowej, przepyw srodkow miedzy krajami
przezywajacymi rozkwit i recesje bedzie nastepowa prawie automatycznie.
Mieszkancy krajow, w ktorych trwa boom gospodarczy, wraz ze wzrostem
dochodow zwiekszaja bowiem zasoby pieniadza na rachunkach bankowych,
a mieszkancy krajow przezywajacych recesje zaciagaja pozyczki (lub zmniejszaja swoje zasoby pieniadza w banku), kiedy ich dochody maleja.
Przypomnijmy sobie w tym miejscu dochod permanentny z rozdziau 20
w Mikroekonomii i funduszy pozyczkowych z rozdziau 4 Makroekonomii.
W rozdziale 20 pokazalismy, ze zdolnosc rodziny do nabywania dobr i usug
w duzym stopniu zalezy od jej dochodu permanentnego, ktory jest jej dochodem
normalnym, czyli przecietnym, poniewaz ludzie zaciagaja pozyczki i lokuja
425
srodki w celu zmniejszenia przejsciowych wahan swoich dochodow. Kiedy

zatem szok dotyczacy zagregowanego popytu niekorzystnie wpywa na niemiecka gospodarke, wiele niemieckich gospodarstw domowych odczuwa przejsciowy spadek dochodow i chce zaciagnac kredyt w celu uzupenienia srodkow
do poziomu permanentnego, czyli normalnego. Jednak poniewaz wiele niemieckich gospodarstw domowych robi to naraz, kiedy zaciagaja one pozyczki tylko
na niemieckich rynkach finansowych, skutkiem jest wzrost stop procentowych,
a uzyskanie kredytu staje sie trudniejsze. W modelu, ktorym posugiwalismy sie
w rozdziale 4, oznacza to, ze jesli rynek funduszy pozyczkowych jest rynkiem
tylko jednego kraju, w czasie recesji mozemy oczekiwac zmniejszenia sie
podazy funduszy pozyczkowych i zwiekszenia sie popytu na fundusze pozyczkowe, co podnosi poziom stop procentowych. Ten wzrost oprocentowania moze
nawet pogebic recesje, a to na skutek zmniejszenia sie inwestycji.
Natomiast boom gospodarczy we Francji oznacza, ze dochody wielu
francuskich gospodarstw domowych przewyzszaja ich dochody permanentne,
czyli przecietne, co skania te gospodarstwa domowe do zwiekszenia oszczednosci. Jesli zatem niemieckie gospodarstwa domowe moga zaciagac pozyczki
u francuskich gospodarstw domowych (jest tak wowczas, gdy rynek funduszy
pozyczkowych obejmuje swoim zasiegiem zarowno Francje, jak i Niemcy), to
w obu krajach poziom konsumpcji moze z grubsza odpowiadac normalnemu,
czyli permanentnemu poziomowi dochodu, a poziom stop procentowych sie nie
zmienia. W takiej sytuacji zwiekszy sie podaz funduszy pozyczkowych, poniewaz mieszkancy Francji beda wiecej oszczedzac, co czesciowo badz nawet
cakowicie zrownowazy zwiekszony popyt na te fundusze mieszkancow Niemiec, ktorzy chca wiecej pozyczac. Kiedy niemiecka gospodarka wyjdzie
z recesji i wejdzie w faze ozywienia, niemieckie gospodarstwa domowe beda
w stanie spacic zaciagniete kredyty.
Do tej pory bralismy pod uwage jedynie pozyczki bankowe. Oczywiscie,
istnieja jednak takze inne rodzaje kapitau finansowego, takie jak obligacje
lub akcje spoek, a zasada, zgodnie z ktora gospodarka przezywajaca recesje
jest w stanie pozyskac fundusze od gospodarki przezywajacej ozywienie,
pozostaje w mocy. Ostatecznie zatem okazuje sie, ze integracja rynkow
kapitaow finansowych krajow unii walutowej umozliwia gospodarstwom domowym wzajemne ubezpieczanie sie od szokow asymetrycznych, dzieki czemu
moga zostac zmniejszone wahania poziomu konsumpcji w trakcie cyklu koniunkturalnego.
Symetryczne szoki makroekonomiczne. Zauwazmy, ze opisujac koszty czonkostwa w unii walutowej, posuzylismy sie przykadem pozytywnego szoku
popytowego w jednym kraju i jednoczesnego negatywnego szoku popytowego
w innym kraju. Nasze rozumowanie byoby podobne w przypadku pozytywnego
lub negatywnego szoku popytowego w jednym kraju i braku szokow w innych
426
krajach. Kluczowe znaczenie miao to, ze szok popytowy by asymetryczny

w tym sensie, ze w rozny sposob wpywa na poszczegolne kraje czonkowskie
unii, co wymagao prowadzenia zroznicowanej krotkookresowej polityki gospodarczej. Jest oczywiste, ze jesli szok ten byby symetryczny, problem
zniknaby. Na przykad, jesli zagregowany popyt zwiekszyby sie jednoczesnie
we wszystkich krajach czonkowskich, podnoszac oczekiwania inflacyjne, podwyzke stop procentowych poparliby wszyscy czonkowie unii walutowej. Taka
sytuacja miaaby miejsce, jesli cykle koniunkturalne w kazdym z krajow byyby
zsynchronizowane w takim sensie, ze gospodarki te jednoczesnie doswiadczayby recesji i jednoczesnie wchodziyby w faze ozywienia koniunktury. Pojawienie sie roznic opinii co do wasciwego poziomu stopy procentowej byoby wtedy
o wiele mniej prawdopodobne.
Okolicznoci, ktre sprzyjaj

zwikszeniu korzyci
z przyjcia wsplnej waluty
Zaawansowana integracja handlowa. Im wieksza jest wartosc wymiany
handlowej miedzy krajami czonkowskimi unii, czyli im gebsza jest ich
integracja handlowa, tym bardziej skorzystaja one na przyjeciu wspolnej waluty.
Jedna z gownych i najbardziej bezposrednich korzysci z istnienia unii walutowej jest obnizenie kosztow transakcyjnych, ponoszonych przy patnosciach
miedzynarodowych i wynikajacych z koniecznosci czestej wymiany jednej
waluty krajowej na inna na rynku walutowym. Im wieksze sa zatem obroty
w handlu zagranicznym (a zatem im wieksza jest liczba transakcji walutowych), tym wiekszy jest spadek kosztow transakcyjnych, wynikajacy z przyjecia
wspolnej waluty.
Kolejna korzysc z przystapienia do unii walutowej, jaka jest zmniejszenie
sie skali zmiennosci kursu walutowego, jest oczywiscie rowniez tym wieksza,
im wieksza jest skala wewnatrzunijnego handlu zagranicznego. Dzieje sie tak,
poniewaz intensywny handel oznacza, ze wiecej przedsiebiorstw dysponuje
pewna informacja o przychodach osiaganych ze sprzedazy produktow do innych
krajow czonkowskich unii walutowej, co sprawia, ze nie musza one ponosic
ryzyka zwiazanego z wahaniami kursu walutowego.
Szybki sprawdzian
Co to jest optymalny obszar walutowy? Wymie i omw jego charakterystyczne
cechy.
427
STUDIUM PRZYPADKU
Cesarstwo Rzymskie, Teodoryk Wielki i optymalne obszary walutowe
Pierwsza unia walutowa w Europie byo Cesarstwo Rzymskie, ktore w okresie

najwiekszej swietnosci siegao nawet poza granice nowozytnej Europy. Rozciagao sie ono od Zatoki Perskiej i Morza Kaspijskiego na wschodzie, przez
cay kontynent europejski do Oceanu Atlantyckiego na zachodzie, oraz od
Sahary na poudniu po Brytanie na ponocy. Na obszarze caego tego regionu
geograficznego monety rzymskie stay sie gownym srodkiem wymiany, przede
wszystkim za sprawa podbojow militarnych Rzymu. O duzym znaczeniu rzymskiego pieniadza w codziennych transakcjach w swiecie starozytnym dowiadujemy sie z licznych, w literaturze tamtej epoki, wzmianek na temat patnosci
pienieznych, dokonywanych w walucie rzymskiej. Na przykad, takie wzmianki
znajdujemy w ksiegach biblijnych Nowego Testamentu.
Chociaz Rzym nie nakada na swoje prowincje obowiazku uzywania
wspolnej waluty, monety miejscowe stopniowo znikay z obiegu badz silnie
traciy na znaczeniu w nastepstwie rosnacych wpywow Rzymian w codziennym
zyciu gospodarczym, a takze na skutek uznania Rzymu za gowna sie polityczna. Poniewaz obroty w handlu zagranicznym wewnatrz cesarstwa sie zwiekszay, niewatpliwie bardzo waznym powodem rozprzestrzeniania sie wspolnej
wiadczy
waluty byo rowniez dazenie do obnizenia kosztow transakcyjnych. S
o tym to, ze nawet poza granicami Cesarstwa Rzymskiego, w Germanii
i Skandynawii, monety rzymskie (zoty, denar i solidus) stay sie gowna waluta
w obrotach handlowych. Nawet w Indiach w obiegu znajdowaa sie znaczna
liczba monet rzymskich.
Zaamanie sie tego wspolnego obszaru walutowego nastapio na przeomie V i VI w. n.e. Wysnuwano wiele hipotez na temat jego przyczyn. Jednym
ze wskazywanych powodow byo nage zmniejszenie sie zasobow cennego
metalu na skutek zuzycia sie monet, spowodowanego przez ich scieranie sie,
a takze w wyniku odpywu monet na Wschod. Wedug innej hipotezy powodem
bya akumulacja aktywow przez Koscio Chrzescijanski, ktoremu udao sie
przejac wiekszosc bogactw istniejacych w tamtych czasach. Jeszcze inna przyczyna by spadek wartosci rzymskiego pieniadza. Kiedy tylko Rzymianie zaprzestali podbojow nowych ziem, zmniejszy sie napyw zota do gospodarki
rzymskiej (zmalay upy wojenne). Poniewaz znaczna czesc zota obywatele
rzymscy wydawali na towary luksusowe, skutkiem by brak zota na monety
i zmniejszanie sie ilosci tego kruszcu w monetach, ktore staway sie coraz mniej
wartosciowe. Chcac powetowac sobie wynikajace stad straty, kupcy zaczeli
podnosic ceny sprzedawanych dobr. Powstaa w ten sposob inflacja doprowadzia do spadku zaufania wobec waluty, a wiele osob zaprzestao uzywania
monet i powrocio do wymiany naturalnej.
428
Jest jednak prawie pewne, ze najwazniejsza, pojedyncza przyczyna bya

utrata kontroli politycznej i finansowej nad terytorium unii walutowej, spowodowana upadkiem Cesarstwa Rzymskiego. Jej efektem bya rosnaca niestabilnosc
polityczna na terenach byych prowincji rzymskich, czyniaca handel miedzy
nimi coraz trudniejszym, bardziej niebezpiecznym i bardziej ryzykownym.
W rezultacie stopien integracji handlowej tych ziem dramatycznie zmala. Ponadto we wczesnym sredniowieczu nastapi odwrot od zycia miejskiego, co
takze byo nastepstwem upadku Imperium Rzymskiego. Wiele miast byego
cesarstwa zostao opuszczonych, poniewaz mieszkancy przeniesli sie na wies,
przestawiajac sie na rolnictwo i wymiane naturalna, zapewniajace im samowystarczalnosc. Skutkiem by spadek zapotrzebowania na wszystkie rodzaje pieniadza.
Przedmiotem sporow jest, kiedy dokadnie waluta Rzymu przestaa byc
powszechnie dostepna. Prawdopodobnie nastapio to w koncu V w. n.e., kiedy
Cesarstwo Rzymskie utracio kontrole nad obszarami dzisiejszej Wielkiej
Brytanii, Francji i Hiszpanii. Jednak wydaje sie, ze w rzymskich mennicach
nadal bito monety, ktore pozostaway w obiegu jeszcze przez kilka nastepnych
roddziesiecioleci, obsugujac przede wszystkim transakcje w Europie S
ziemnomorskiej. Najpozniejsza, wskazywana mozliwoscia jest era Teodoryka
Wielkiego, krola Ostrogotow, ktory zmar w 526 r. n.e. W sensie formalnym nie
by on co prawda cesarzem, jednak by ostatnim skutecznym wadca starozytnego Rzymu.
Czy Cesarstwo Rzymskie byo optymalnym obszarem walutowym? Nalezy
byc ostroznym, probujac stosowac takie terminy jak ten do opisu swiata starozytnego, poniewaz skrajnie rozni sie on od nowoczesnych gospodarek uprzemysowionych. W tamtych czasach gospodarka bya oparta na rolnictwie,
niewolnictwie oraz przemysle zbrojeniowym. Jednak, jak juz wspominalismy,
powodem przyjecia waluty rzymskiej na caym tym obszarze by w duzej
mierze fakt, ze uatwiaa ona prowadzenie handlu zagranicznego, a zatem to,
czego sie nauczylismy, w pewnym stopniu bezposrednio odnosi sie do swiata
starozytnego.
Byc moze najlepsza metoda weryfikacji tezy o Imperium Rzymskim jako
optymalnym obszarze walutowym jest odwoanie sie do jednej z dziesieciu
gownych zasad ekonomii, zgodnie z ktora ludzie reaguja na bodzce. Dobrym
sprawdzianem optymalnosci pewnego sposobu postepowania lub pewnej instytucji gospodarczej (optymalnosc oznacza tu brak lepszej alternatywy) jest
dugosc okresu ich istnienia. Jezeli jakas instytucja gospodarcza nie przynosi
korzysci wiekszosci ludzi, ktorych dotyczy, powstaja bodzce skaniajace do
jej pomijania, a w ostatecznosci porzucenia. Jednak jesli pewna instytucja
jest korzystna dla wielu osob, tak jak waluta Rzymu, ktora uatwiaa handel
zagraniczny, tym ludziom opaca sie ja wykorzystywac przez dugi czas (tak
dugo, jak bedzie przynosia im korzysci). Fakt pozostawania rzymskiego
pieniadza w obiegu przez kilka stuleci jako gownego srodka wymiany w obrebie posiadosci rzymskich, a nawet poza ich granicami, sugeruje zatem, ze
429
Cesarstwo Rzymskie prawdopodobnie byo w tym czasie optymalnym obszarem

walutowym w tym ogolnym sensie.
Za mniej wiecej kilka stuleci bedziemy mogli zastosowac te sama regue,
aby sprawdzic, czy Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa jest (lub bya)
optymalnym obszarem walutowym w tym znaczeniu. Przekonamy sie wtedy,
czy EMU przetrwaa, czy tez przeminea jak unia walutowa Teodoryka Wielkiego.
14.4
Czy Europa jest optymalnym
obszarem walutowym?
Ustaliwszy, jakie cechy grupy krajow powoduja zwiekszenie korzysci i zmniejszenie kosztow zwiazanych z istnieniem wspolnej waluty, mozemy teraz
przyjrzec sie blizej Europie, a zwaszcza 12 krajom3, tworzacym strefe euro,
aby sprawdzic, czy jest ona optymalnym obszarem walutowym.
Integracja handlowa
Tablica 14.1 zawiera informacje o zsumowanej wielkosci importu i eksportu
wewnatrzunijnego (o wielkosci importu z pozostaych krajow Unii Europejskiej
i eksportu do tych krajow) dla 15 krajow UE, waczajac w to 12 krajow nalezacych do strefy euro. Dane sa prezentowane w ujeciu rocznym dla lat 19952004
i wyrazone w formie odsetka PKB. Zsumowanie wewnatrzunijnego importu
i eksportu jest tutaj potrzebne, poniewaz koszty transakcyjne wystepuja w przypadku zarowno importu, jak i eksportu. Mozemy utozsamiac ten odsetek ze
wskaznikiem integracji handlowej kazdego z krajow z reszta Europy.
Przyjrzyjmy sie najpierw krajom strefy euro. W 2004 r. eksport i import
wewnatrzunijny Belgii wynosi acznie ponad 100% belgijskiego PKB. Z danych
w tablicy wyraznie wynika, ze duza korzysc z obnizenia kosztow transakcyjnych, spowodowanego wprowadzeniem wspolnej waluty, odniosy takze Irlandia, Luksemburg i Holandia. Suma eksportu i importu wewnatrzunijnego w tych
krajach miesci sie w przedziale od 65% do 80% PKB. Na kolejnych pozycjach
sa Austria i Portugalia, w przypadku ktorych wskazniki integracji handlowej
przekraczay 40% PKB. Z kolei we Francji, w Niemczech, Hiszpanii i Finlandii
analogiczny wskaznik wynosi od 25% do 30% PKB. Jednak w przypadku Woch niewiele przewyzszy on 20%, Grecja zas (wskaznik rowny zaled3
Zob. przypis 1 w tym rozdziale ( przyp. tum.).
430
TABLICA 14.1
czna warto wymiany handlowej (eksport plus import)

midzy 15 krajami Europy jako odsetek PKB (w %)
Wyszczegolnienie
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Strefa euro
Belgia
73,7
73,8
81,4
88,0
86,5
87,3
90,9
90,8 105,3 105,3
Niemcy
Grecja
21,1
19,4
18,9
16,4
20,9
15,7
22,9
17,4
22,6
16,4
23,5
16,7
24,7
17,5
25,6
17,5
29,2
18,3
29,5
13,1
Hiszpania
18,7
16,3
18,7
21,0
21,8
20,3
23,1
21,5
25,6
24,9
Francja
Irlandia
21,8
57,8
19,5
52,3
21,8
49,9
22,5
53,1
22,5
50,4
23,0
52,1
24,3
55,0
25,1
55,6
28,9
64,8
27,8
65,3
Wochy
Luksemburg
21,0
16,3
17,4
18,5
19,0
19,7
20,2
20,3
66,5
22,4
74,0
22,1
79,0
Holandia
52,2
50,0
55,2
60,8
59,9
60,5
58,7
60,6
70,3
69,3
Austria
Portugalia
28,7
35,5
27,5
29,4
30,6
30,7
35,3
32,3
34,8
34,0
35,8
35,2
38,2
36,7
39,6
37,7
43,7
41,1
44,8
40,7
Finlandia
21,9
Kraje spoza strefy euro
20,1
23,1
28,1
28,2
28,7
30,4
30,4
35,5
32,8
Dania
29,0
27,6
29,8
33,2
32,1
33,0
32,9
33,9
37,8
37,3
Szwecja
Wielka Brytania
26,9
20,8
22,5
19,5
16,3
17,6
32,0
17,1
31,5
17,5
30,7
18,1
35,1
18,4
35,1
18,8
38,7
22,7
33,2
21,1
r o d o: Eurostat.
Z
wie 13% PKB w 2004 r.) zyskaa najmniej sposrod krajow czonkowskich unii
pienieznej dzieki obnizeniu kosztow transakcyjnych.
W przypadku trzech nienalezacych do strefy euro krajow, dla ktorych
dysponujemy danymi, wiadomy wskaznik dla Danii i Szwecji wynosi okoo
35% PKB, czyli wiecej niz w przypadku 6 z 12 krajow, ktore przyjey euro jako
wspolna walute, i trzy razy wiecej niz w przypadku Grecji. Jednak dla Wielkiej
Brytanii wskaznik integracji handlowej osiagna zaledwie 21% PKB w 2004 r.,
czyli mniej niz we wszystkich krajach wymienionych w tablicy, z wyjatkiem
Grecji.
Jakie wnioski wynikaja z tej analizy? Po pierwsze, stopien integracji
handlowej w poszczegolnych krajach Europy jest dosc zroznicowany, a jednoczesnie stosunkowo wysoki (z wyraznym wyjatkiem Grecji).
Po drugie, z danych w tablicy 14.1 wynika jednak rowniez, ze stopien
integracji handlowej w Europie wraz z upywem czasu zwieksza sie niemal
w kazdym kraju. Porownujac wskazniki integracji handlowej w latach 1995
i 2004 widzimy, ze pogebia sie ona w prawie wszystkich analizowanych
krajach (ponownie z wyjatkiem Grecji). W przypadku niektorych krajow, np.
431
Austrii, ow wzrost stopnia integracji handlowej z Europa by bardzo duzy

(wynios on okoo 16 punktow procentowych), a w przypadku innych krajow,
np. Woch lub Wielkiej Brytanii, w ciagu 10 lat nastapi tylko jego nieznaczny
wzrost.
Jednak analiza zmian tego samego wskaznika integracji handlowej w ciagu
10 lat ujawnia rowniez, ze przecietnie najsilniej wzros on w ostatnich okoo
5 latach. Przykadowo, w Niemczech w latach 19951999 zwiekszy sie on
zaledwie o 1,5 punktu procentowego, a nastepnie w latach 20002004 wzros
o 6 punktow procentowych. W Irlandii wskaznik ten obnizy sie o niespena
7,5 punktu procentowego w pierwszych 5 latach, aby nastepnie wzrosnac
o ponad 13 punktow procentowych w kolejnych 5 latach. W tej sytuacji
niektorzy ekonomisci uwazaja, ze pewne kryteria optymalnosci obszaru walutowego (np. silny stopien integracji handlowej) w istocie rzeczy moga miec
charakter endogeniczny. Oznaczaoby to, ze dopiero czonkostwo w unii
walutowej moze spowodowac zwiekszenie skali handlu miedzy krajami czonkowskimi unii, wasnie z powodu obnizenia sie kosztow transakcyjnych zwiazanych z tym handlem.
Ogolnie, liczby w tablicy 14.1 wskazuja, ze na skutek wprowadzenia
wspolnej waluty wiele krajow europejskich (jesli nie wszystkie) osiagneo
znaczne zyski dzieki obnizeniu kosztow transakcyjnych w handlu zagranicznym.
Rzeczywiscie, owe korzysci oszacowano na okoo od 1/4 do 1/2 wielkosci PKB
strefy euro. Ktos, komu wydaje sie, ze nie sa to liczby imponujace, powinien
pamietac, ze koszty transakcyjne stanowia strate dobrobytu, a co wiecej
korzysci z ich obnizenia nie sa jednorazowe. Narastaja one w sposob ciagy
w kolejnych latach istnienia wspolnej waluty, poniewaz koszty transakcyjne
musiayby zostac poniesione, jesli nie byoby unii walutowej. Korzysci te maja
zatem charakter kumulatywny. W dodatku, jesli dzieki istnieniu wspolnej
waluty w miare upywu czasu rosnie stopien integracji handlowej krajow
strefy euro, co twierdza niektorzy ekonomisci, to owe ukryte korzysci w postaci
braku koniecznosci ponoszenia kosztow transakcyjnych takze wzrastaja.
Inna posrednia korzyscia z wprowadzenia wspolnej waluty, szczegolnie
wazna przy znacznym stopniu integracji handlowej analizowanych krajow, jest
zmniejszenie sie niepewnosci powodowanej wahaniami kursow wymiany walut
krajow czonkowskich (wszak miejsce tych walut zajmuje wspolna waluta).
Choc korzysci te trudno jest zmierzyc, dane z tablicy 14.1 wskazuja znowu, ze
w przypadku strefy euro nie sa one mae.
Gitko pac realnych

Kwestii gietkosci pac realnych w Europie kontynentalnej poswiecono wiele
badan. Prawie ze wszystkich tych analiz wynika, ze europejskie rynki pracy
naleza do najbardziej sztywnych na swiecie i ze przynajmniej od lat
432
osiemdziesiatych XX w. brytyjski rynek pracy jest jednym z najbardziej

elastycznych. Jedna z przyczyn sa, obowiazujace we wszystkich krajach Unii
Europejskiej, ustawy o pacy minimalnej 4, co jednak nie jest jedynym powodem,
poniewaz rowniez w Wielkiej Brytanii obowiazuje paca minimalna. Byc moze
wazniejsza przyczyna jest popularnosc w Europie kontynentalnej zbiorowych
negocjacji pacowych. Chodzi o porozumienia pacowe, ktorych tresc dotyczy
znacznej czesci pracownikow. Dane o przynaleznosci osob zatrudnionych do
zwiazkow zawodowych sa w tym przypadku mylace. Na przykad, na poczatku
XXI w. w Wielkiej Brytanii, we Woszech oraz w Niemczech do zwiazkow
zawodowych nalezao okoo 30% pracownikow, a we Francji okoo 10%
pracownikow. Jednak zwiazkowcy w Europie kontynentalnej ciesza sie tak
duzymi prawami, dotyczacymi negocjacji zbiorowych i innych spraw zwiazanych z praca, jakich ich koledzy z Wielkiej Brytanii moga im tylko zazdroscic.
Na przykad, we Francji reprezentanci pracownikow sa prawnie zobowiazani do
prowadzenia negocjacji z pracodawcami, a tresc zbiorowych ukadow pracy
dotyczy od 85% do 95% pracownikow.
W dodatku wprowadzenie wspolnej waluty europejskiej rowniez mogo
wywrzec niekorzystny wpyw na gietkosc pac w Europie, poniewaz wiele
zbiorowych porozumien pacowych, zawieranych przez pracownikow i przedsiebiorstwo w jednym kraju, dotyczy rowniez osob zatrudnianych przez to przedsiebiorstwo w innych krajach europejskich. Tymczasem wspolna waluta pozwala z atwoscia zauwazyc nie tylko roznice cen, lecz takze roznice pac
w poszczegolnych krajach. Raz jeszcze nawiazmy do przykadu niemieckiego
negatywnego szoku popytowego i francuskiego pozytywnego szoku popytowego. Otoz, krotko mowiac, przedsiebiorstwu zatrudniajacemu pracownikow
w tych obu krajach trudno byoby obnizyc realne pace w Niemczech i jednoczesnie podwyzszyc je we Francji.
Dalej, prawo pracy w wielu krajach Europy kontynentalnej jest generalnie
duzo bardziej restrykcyjne niz w Wielkiej Brytanii lub Stanach Zjednoczonych,
co dotyczy takze poziomu podatkow od wynagrodzen, wiec przedsiebiorstwa
zwykle ponosza bardzo wysokie koszty zarowno zatrudniania, jak i zwalniania
pracownikow. Oznacza to, ze nawet na obnizki i podwyzki pac realnych przedsiebiorstwa niechetnie reaguja zmiana wielkosci produkcji, co sprawia, ze
zmiany zagregowanej podazy sa bardzo powolne.
Podsumowujac, nie nalezy oczekiwac, ze w strefie euro dostosowawcze
zmiany wynagrodzen realnych, stanowiace reakcje na asymetryczne szoki popytowe, beda znaczace.
Ustawy o pacy minimalnej istnieja w 20 sposrod 27 krajow Unii Europejskiej. W pozostaych 7 krajach (Niemcy, Wochy, Austria, Szwecja, Dania, Finlandia, Cypr) wysokosc pac
minimalnych jest ustalana w trakcie negocjacji ukadow zbiorowych ( przyp. tum.).
433
Mobilno siy roboczej

Jesli pominac migracje z nowych, wschodnioeuropejskich krajow czonkowskich UE (np. z Polski), to okazuje sie, ze sia robocza w krajach europejskich
jest bardzo niemobilna. Dotyczy to strefy euro5, a takze Danii, Szwecji
i Wielkiej Brytanii. Byc moze czesciowo jest to skutkiem roznic jezykowych,
kulturowych i sposobu dziaania innych instytucji spoecznych w Europie, ktore
uniemozliwiaja pracownikom przemieszczanie sie z kraju do kraju. Jednak, jak
sie wydaje, Europejczycy bardzo niechetnie zmieniaja miejsce pobytu nawet
w swoich krajach. Potwierdzaja to pochodzace z dowolnego okresu dane o skali
przepywu siy roboczej, mierzonej odsetkiem liczby osob, ktora zmienia
miejsce swojego pobytu. W kazdym z krajow Europy odsetek ten jest duzo
nizszy niz w Stanach Zjednoczonych. Jeszcze mniejszy jest on w przypadku
przepywow siy roboczej miedzy krajami strefy euro. Europa zatem bardzo
sabo spenia ten warunek optymalnosci obszaru walutowego.
Mobilno kapitau finansowego

Kiedy analizujemy mobilnosc kapitau finansowego, powinnismy pamietac
o rozroznieniu miedzy hurtowym i detalicznym rynkiem kapitaowym. Hurtowe
rynki finansowe to takie rynki kapitaowe, na ktorych dziaaja wyacznie
instytucje finansowe, takie jak np. banki lub fundusze inwestycyjne, a takze
ogromne korporacje. Z kolei na detalicznych rynkach finansowych, do ktorych
naleza banki zajmujace sie obsuga klientow indywidualnych, mozna spotkac
osoby fizyczne oraz mae i srednie przedsiebiorstwa. Przed wprowadzeniem
euro integracja finansowa krajow Eurolandu bya prawdopodobnie niewielka,
co dotyczy sektora zarowno hurtowego, jak i detalicznego. Jednak po wprowadzeniu wspolnej waluty integracja w obrebie rynku hurtowego bardzo sie
zwiekszya. Utworzono zwaszcza miedzybankowy rynek euro o wspolnych
rynkowych stopach oprocentowania pozyczek miedzybankowych, dzieki czemu
np. bank z Luksemburga moze teraz pozyczyc euro od innego banku, powiedzmy, z Frankfurtu na takich samych warunkach (poziom stopy procentowej,
atwosc uzyskania pozyczki) jak od banku usytuowanego przy tej samej ulicy
w Luksemburgu. Stopien integracji jest rowniez duzy w przypadku rynku
obligacji panstwowych. Na przykad oprocentowanie obligacji panstwowych
z roznych krajow Eurolandu ma podobny poziom i zwykle zmienia sie niemal
dokadnie tak samo. Jednak integracja rynkow detalicznych, np. rynkow kredytow dla gospodarstw domowych oraz dla maych i srednich przedsiebiorstw, jest
opozniona w porownaniu z rynkami hurtowymi. Staje sie to oczywiste, kiedy
Bez Sowenii, Malty, Cypru i Sowacji ( przyp. tum.).
434
przyjrzymy sie utrzymujacym sie nadal roznicom bankowych stop procentowych od udzielanych kredytow w poszczegolnych krajach, a takze wzglednie
niewielkiej aktywnosci bankow w sektorze detalicznym poza granicami wasnego kraju. Sektory bankowe w poszczegolnych krajach nie zintegroway sie,
a zagraniczna aktywnosc bankow jest nieznaczna. W 2005 r. klientom z innych
krajow strefy euro przyznano mniej niz 5% wszystkich udzielonych pozyczek.
Symetryczne szoki popytowe

Cykle koniunkturalne w krajach strefy euro wydaja sie byc pozytywnie skorelowane, co oznacza, ze okresy przyspieszenia (i spowolnienia) wzrostu gospodarczego w poszczegolnych krajach sie pokrywaja. Na rysunku 14.3 w formie
wykresow przedstawilismy zmiany rocznych stop wzrostu realnego PKB we
Francji, w Niemczech i caej strefie euro w latach 19902003. Z rysunku wynika
wyraznie, ze w tym okresie zmiany stop wzrostu w tych krajach i Eurolandzie
byy bardzo podobne. Chociaz od poowy lat dziewiecdziesiatych XX w. wzrost
w Niemczech by odrobine wolniejszy niz we Francji i caej strefie euro, brak
jest dotyczacego tych krajow czytelnego przykadu asymetrycznego szoku
RYSUNEK 14.3
Tempo wzrostu gospodarczego w Niemczech, we Francji i w caej strefie euro

Na rysunku przedstawiono roczne tempa wzrostu realnego PKB we Francji, w Niemczech i caej
strefie euro w latach 19902002. Zmiany tego tempa wzrostu sa bardzo podobne w wymienionych
krajach i Eurolandzie. Brak jest wyraznego przykadu asymetrycznego szoku popytowego.
r o d o: Eurostat.
Z
435
popytowego, podobnego do szoku, ktorym posuzylismy sie jako ilustracja

mozliwych problemow unii walutowej. Natomiast na rysunku 14.4 w formie
wykresu przedstawilismy stopy wzrostu realnego PKB w strefie euro i Irlandii
w tym samym okresie. Problemem w tym przypadku jest nie tyle to, ze punkty
zwrotne cyklu koniunkturalnego nie pokrywaja sie ze soba, lecz to, ze w caym
tym okresie tempo wzrostu gospodarczego w Irlandii byo wyzsze niz strefie
euro. Od momentu utworzenia EMU polityka pieniezna EBC bya zatem,
prawdopodobnie, o wiele za agodna dla gospodarki Irlandii. Jednak gospodarka
irlandzka nadal wydaje sie maa w porownaniu z PKB caego Eurolandu.
Ogolnie zatem obraz jest mieszany, choc, jak sie wydaje, generalnie
asymetryczne szoki popytowe nie stanowia powaznego problemu dla krajow
nalezacych obecnie do EMU. Jednak brak wyraznych sladow tych szokow,
ktore dotycza zagregowanego popytu, nie wyklucza ich wystepowania na innych
poziomach. Rzeczywiscie, wyniki badan wskazuja, ze wiele szokow, ktore
asymetrycznie wpywaja na kraje Europy, dotyczy raczej konkretnego regionu
lub konkretnej gaezi przemysu, a nie caego kraju. Jednak problem ten nie
pogebia sie z chwila przystapienia do unii pienieznej, poniewaz kraj przezywa-
RYSUNEK 14.4
Tempo wzrostu gospodarczego w Irlandii i caej strefie euro

Na rysunku przedstawiono roczne tempa wzrostu realnego PKB w Irlandii i caej strefie euro
w latach 19902003. Te zmiany tempa wzrostu roznia sie, zwaszcza tempo wzrostu w Irlandii
w caym okresie jest wyzsze niz w strefie euro. Polityka pieniezna EBC prawdopodobnie okazaa sie
zatem o wiele za agodna dla gospodarki Irlandii.

Z
436
jacy, powiedzmy, negatywny szok w jednym z sektorow swojej gospodarki lub

w jednym z regionow i tak nie byby w stanie poradzic sobie z nim (za pomoca
narzedzi polityki pienieznej lub kursowej), nie powodujac przy tym powstania
nierownowagi w innych regionach lub gaeziach.
Czy zatem Europa jest optymalnym

obszarem walutowym?
Jak podczas wielu politycznych debat o gospodarce, takze w przypadku tego
pytania trudno o krotka i jednoznaczna odpowiedz. To prawda, wiele krajow
europejskich jest bardzo silnie zintegrowanych handlowo, a cykle koniunkturalne sa w tych krajach mniej lub bardziej zsynchronizowane. Jednak skala przepywu siy roboczej i gietkosc pac, a takze elastycznosc rynku pracy ogoem, sa
w Europie niewielkie. Ponadto, wprowadzenie euro przyczynio sie do integracji
hurtowych rynkow finansowych Eurolandu, lecz na poziomie detalicznym nadal
wystepuje duza rozacznosc pomiedzy krajami.
Jesli zatem w Eurolandzie pojawiyby sie duze roznice przebiegu cyklow
koniunkturalnych, brak niezaleznej polityki pienieznej i kursowej na szczeblu
narodowym byby silnie odczuwalny. Dlatego wasnie wielu ekonomistow
uwaza, ze Europa, a raczej obecna strefa euro, nie jest optymalnym obszarem
walutowym. Jednak, jak wskazywalismy w naszej dyskusji, niektore kryteria
optymalnosci obszaru walutowego moga byc endogeniczne. Przede wszystkim
wspolna waluta zapewne jest przyczyna rozwoju handlu miedzy czonkami
EMU. Prawdopodobna zatem jest coraz dokadniejsza synchronizacja cyklow
koniunkturalnych w krajach czonkowskich, poniewaz zmiany zagregowanego
popytu w jednym kraju strefy euro beda coraz silniej wpyway na inne kraje
strefy euro. Co wiecej, w dugim okresie wspolna waluta moze rowniez
zwiekszyc mobilnosc siy roboczej w Europie, poniewaz perspektywa zarabiania
w tej samej walucie uatwia decyzje o ewentualnej emigracji. Wraz z upywem
czasu nalezy takze oczekiwac, ze integracja rynkow kapitau finansowego obejmie rowniez detaliczne rynki kapitaowe. Juz teraz Europejski Bank Centralny
i Komisja Europejska wywieraja silny nacisk na sektor bankowy w Europie,
domagajac sie wprowadzenia nowych systemow elektronicznego transferu
kredytow i bezposredniego obciazania rachunku miedzy bankami krajow strefy
euro. Instytucje te daza takze do ujednolicenia standardow dla kart patniczych
i kredytowych.
Byc moze jedynym prawdziwym sprawdzianem tego, czy strefa euro jest
optymalnym obszarem walutowym (lub czy moze sie nim stac), jest to, czy
EMU przetrwa w dugim okresie.
437
14.5
Polityka fiskalna
a wsplne obszary walutowe
Do tej pory nasza dyskusja dotyczya gownie utraty swobody prowadzenia
polityki pienieznej, co jest skutkiem przyjecia wspolnej waluty przez grupe
krajow. Jednak oczywiscie wspolna waluta nie wyklucza niezaleznosci polityki budzetowej (fiskalnej) krajow czonkowskich unii walutowej. Na przykad,
w przypadku analizowanego przez nas wczesniej asymetrycznego szoku popytowego, zwiekszajacego zagregowany popyt we Francji i zmniejszajacego zagregowany popyt w Niemczech, rzad Francji mog ograniczyc wydatki, a rzad
Niemiec mog je zwiekszyc w celu skompensowania skutkow tego szoku. Nawet
jesli zatem z powodu lepkosci pac i maej mobilnosci siy roboczej wspolna waluta nie jest dla Francji i Niemiec optymalnym rozwiazaniem, krajowa polityke fiskalna mozna w zasadzie nadal stosowac w celu agodzenia skutkow utraty swobody prowadzenia polityki pienieznej. Kwestie zwiazku polityki fiskalnej i unii walutowych sprobujemy teraz przedyskutowac bardziej
dokadnie.
Federalizm fiskalny
Przypuscmy, ze kraje nalezace do unii walutowej prowadza wspolna polityke
fiskalna w tym sensie, ze maja jeden wspolny budzet i podejmuja decyzje
o podatkach i wydatkach, ktore dotycza caego obszaru unii. Polityka taka
przypominaaby wtedy polityke fiskalna w pojedynczej gospodarce krajowej,
gdzie nadwyzka podatkow nad wydatkami w jednym regionie suzy finansowaniu deficytu w innym regionie. Powrocmy znowu do naszego przykadu
asymetrycznego szoku popytowego z rysunku 14.1, zwiekszajacego zagregowany popyt we Francji i zmniejszajacego zagregowany popyt w Niemczech.
W poprzednim rozdziale mowilismy o wbudowanych w polityke fiskalna
automatycznych stabilizatorach, ktore samoczynnie i bez zadnej interwencji ze
strony politykow pobudzaja zagregowany popyt, kiedy gospodarka wchodzi
w okres recesji. Poniewaz niemal wszystkie podatki sa scisle uzaleznione od
poziomu aktywnosci gospodarczej w danym kraju, przychody panstwa z podatkow w Niemczech zmaleja na skutek dotyczacego szoku zagregowanego popytu,
ktorego skutkiem jest recesja. Jednoczesnie zwieksza sie niemieckie patnosci
transferowe, takie jak zasiki dla bezrobotnych i inne formy swiadczen z tytuu
pomocy spoecznej. Odwrotnie bedzie we Francji, gdzie automatyczne stabilizatory beda dziaac w druga strone. Dojdzie tu do spadku patnosci transferowych
i wzrostu wpywow podatkowych w zwiazku ze zwiekszonym poziomem
aktywnosci gospodarczej. Skutkiem tych zmian bedzie zapewne wzrost za-
438
gregowanego popytu w Niemczech i spadek zagregowanego popytu we Francji,

co czesciowo zrownowazy skutki asymetrycznego szoku popytowego.
Jesli rzady Francji i Niemiec miayby wspolny budzet, zwiekszone francuskie dochody budzetowe netto mozna by wykorzystac w celu skompensowania spadku niemieckich dochodow budzetowych netto. Jezeli spowodowane tym zmiany zagregowanych wydatkow nie okazayby sie wystarczajace
do zrownowazenia skutkow szoku popytowego, rzady niemiecki i francuski
mogyby sie posunac dalej i jeszcze bardziej zwiekszyc wydatki budzetowe
w Niemczech, finansujac je srodkami zdobytymi dzieki obnizce wydatkow badz
nawet dzieki podniesieniu podatkow we Francji.
Taki ustroj, czyli dotyczacy grupy krajow system fiskalny,
Federalizm fiskalny
stanowi system
ktory skada sie ze wspolnego budzetu oraz z systemu podatkow
finansowy kilku krajow,
i transferow miedzy tymi krajami, jest nazywany federalizmem
obejmujacy wspolny
budzet, system
fiskalnym (fiscal-federalism). W przypadku tej instytucji probpodatkowy i system
lemem jest jednak to, ze podatnicy w jednym kraju (we Francji)
transferow
dokonywanych miedzy
moga nie chciec finansowac wydatkow budzetu i patnosci transfetymi krajami.
rowych w innym kraju (w Niemczech).
Krajowe polityki fiskalne

w unii walutowej i problem gapowicza
Powiedzmy, ze z powodow politycznych federalizmu fiskalnego nie da sie zastosowac w unii walutowej. Nadal jednak mozliwe jest wykorzystywanie polityki fiskalnej przez poszczegolne kraje czonkowskie unii walutowej w celu kompensowania skutkow asymetrycznych szokow makroekonomicznych, z ktorymi
nie mozna sobie poradzic za pomoca wspolnej polityki pienieznej. Coz zego
stanie sie, jesli w naszym przykadzie, chcac przeciwdziaac spadkowi zagregowanego popytu, Niemcy zdecyduja sie na znaczny deficyt budzetowy panstwa
i zaciagna bardzo duze pozyczki na jego sfinansowanie? W celu udzielenia
odpowiedzi na to pytanie trzeba m.in. dokonac analizy wpywu zwiekszenia
dugu w jednym z krajow czonkowskich unii walutowej na inne kraje tej unii.
Zawsze, kiedy dug panstwowy osiaga bardzo wysoki poziom, pojawia sie
ryzyko zawieszenia przez panstwo spat tego zaduzenia. Ogolnie, moze to
nastapic na dwa sposoby. Jesli kraj nie nalezy do unii monetarnej i kontroluje
swoja polityke pieniezna, panstwo moze spowodowac niespodziewana inflacje,
gwatownie zwiekszajac podaz pieniadza. W efekcie zmniejszy sie realna wartosc dugu panstwa. W rozdziale 9 ustalilismy, ze duzemu wzrostowi poziomu
cen towarzyszy zwykle znaczny spadek miedzynarodowej wartosci waluty
krajowej. Oznacza to, ze wyrazona w walucie zagranicznej wartosc zaduzenia
panstwa takze bardzo sie zmniejsza. W opisywanej sytuacji panstwo zaprzestao
zatem spaty duzej czesci swojego dugu, a to dzieki zmniejszeniu jego wartosci
mierzonej zarowno w walucie krajowej, jak i w walucie zagranicznej.
439
Moze sie jednak zdarzyc, ze opisany scenariusz nie jest mozliwy do

realizacji. Na przykad, jako czonek unii walutowej kraj moze nie miec
swobody prowadzenia polityki pienieznej i nie byc w stanie spowodowac spadku
miedzynarodowej wartosci swojej waluty (wszak kraj ten stosuje wspolna
walute). Jedynym sposobem na niespacanie dugu jest wtedy ogoszenie
niewypacalnosci, czyli zawieszenie spaty odsetek lub rat kapitaowych, kiedy
stana sie one wymagalne. Ogolnie, rynki finansowe skutecznie dyscyplinuja
bardzo zaduzone rzady, zmuszajac je do pacenia wysokich odsetek od
emitowanego dugu. Przeciez, jesli pozyczkodawca sadzi, ze istnieje choc
niewielka mozliwosc niespacenia udzielonej pozyczki, zada wyzszych odsetek,
aby zrekompensowac sobie to ryzyko. Jednak w przypadku unii walutowej
oznacza to, ze zbyt duza emisja dugu przez jeden z krajow czonkowskich (np.
Niemcy) spowoduje wzrost stop procentowych we wszystkich krajach wspolnego obszaru walutowego. Chociaz dzieki operacjom refinansowym EBC
kontroluje krotkookresowe stopy procentowe w strefie euro (pisalismy o tym
w rozdziale 7), nie kontroluje stop dugookresowych, czyli np. oprocentowania
obligacji dziesiecio- lub dwudziestoletnich. W naszym przykadzie rozrzutnosc
niemieckiego rzadu spowoduje zatem wzrost kosztu kredytu we wszystkich
krajach czonkowskich unii walutowej.
Jednak stopy procentowe moga nie wzrosnac wystarczajaco, aby skutecznie
zdyscyplinowac coraz bardziej zaduzajacy sie rzad niemiecki. Jest to mozliwe,
poniewaz rynki moga uznac, ze pozostae kraje czonkowskie unii walutowej nie
dopuszcza do zawieszenia spat zaduzenia przez pozyczkobiorce i w sytuacji
krytycznej uratuja go, wykupujac jego dugi. Jezeli rynki uznaja, ze taki scenariusz jest prawdopodobny, dug Niemiec przestanie byc uznawany za bardzo
ryzykowny, a jego oprocentowanie okaze sie stosunkowo niskie. Ostatecznie
Niemcy zapaca nizsze odsetki od olbrzymiego dugu, poniewaz wszyscy uznaja,
ze inne kraje uratuja ten kraj w przypadku problemow z obsuga zaduzenia.
W dodatku, pozostae kraje czonkowskie unii beda musiay pacic wyzsze
odsetki od swojego zaduzenia, poniewaz Niemcy zaleja rynki finansowe
denominowanymi w euro obligacjami panstwowymi. Mamy tutaj zatem do
czynienia z przykadem problemu gapowicza (problem ten analizowalismy
w rozdziale 11 w Mikroekonomii). Niemcy korzystaja na skutek ekspansji
fiskalnej, nie ponoszac wszystkich kosztow swojego dziaania.
W dodatku, jesli zaciagajac kredyty, Niemcy finansuja silna, ekspansywna
polityke fiskalna, moze to spowodowac czesciowe lub nawet cakowite niepowodzenie antyinflacyjnej polityki pienieznej EBC z powodu zwiekszenia sie
zagregowanego popytu w caej strefie euro.
Chcac uniknac niektorych z tych problemow, kraje czonkowskie unii
walutowej moga zawrzec porozumienie o niewykupowaniu duznika, zgodnie
z ktorym, w przypadku niemoznosci spacenia dugu, zaduzone kraje czonkowskie nie moga oczekiwac pomocy od innych krajow czonkowskich. Chodzi
o probe skonienia rynkow do obciazania krajow prowadzacych rozrzutna
440
polityke fiskalna wyzszymi rynkowymi stopami procentowymi. Rzeczywiscie,

dokadnie takie porozumienie o niewykupywaniu duznika zawary kraje
czonkowskie EMU. Niestety, jak sie wydaje, nie jest ono wiarygodne. Jesli
Niemcy (lub dowolny inny kraj czonkowski EMU) zawiesiyby spate dugu,
miaoby to ogromne konsekwencje dla caej strefy euro i zapewne spowodowaoby utrate przez rynki finansowe zaufania do dugu emitowanego przez inne
kraje czonkowskie Unii i wyprzedaz euro na rynkach walutowych. Chcac tego
uniknac, kraje nalezace do EMU zapewne wykupiyby dugi kraju, ktory
zagrozi ogoszeniem swojej niewypacalnosci.
Opisane przed chwila powody sprawiaja, ze kraje nalezace do unii walutowej moga dazyc do wprowadzenia obowiazujacych wszystkich czonkow unii
regu, dotyczacych sposobu prowadzenia polityki fiskalnej na szczeblu krajowym. Celem jest niedopuszczenie do rozrzutnej polityki fiskalnej w ktoryms
z krajow czonkowskich. Kiedy powstawaa EMU rzeczywiscie zaprojektowano
i uchwalono zbior zasad regulujacych polityke fiskalna; nosi on nazwe Paktu na
rzecz Stabilnosci i Wzrostu, PSW (Stability and Growth Pact, SGP zob.
studium przypadku). Poza ustanowieniem sztywnych regu, dotyczacych maksymalnej dopuszczalnej wartosci deficytu budzetowego i maksymalnej wysokosci relacji dugu publicznego do PKB, pakt ten przewidywa takze surowe
kary za nieprzestrzeganie tych postanowien (az 0,5% PKB). Kilka krajow, m.in.
Francja i Niemcy, zamao postanowienia PSW, lecz udao im sie przekonac
inne kraje do nienakadania tych kar. W praktyce gwarancja prowadzenia przez
kraje strefy euro ostroznej polityki fiskalnej jest teraz presja, jaka kraje
czonkowskie Unii wywieraja na siebie nawzajem.
Szybki sprawdzian
Co to jest federalizm fiskalny? W jaki sposb moe on przyczyni si do lepszego
dziaania wsplnego obszaru walutowego?
STUDIUM PRZYPADKU
Pakt na rzecz Stabilnoci i Wzrostu wcieky, bezzbny pies
Pakt na rzecz Stabilnosci i Wzrostu nakada na kraje czonkowskie EMU

obowiazek przestrzegania okreslonych regu prowadzenia krajowej polityki
fiskalnej. Oto najwazniejsze z nich.
Kraje czonkowskie powinny dazyc do osiagniecia rownowagi budzetowej.

Kraje czonkowskie o deficycie budzetowym przekraczajacym 3% PKB beda
musiay zapacic kary w wysokosci nawet 0,5% PKB, chyba ze okolicznosci
sa nadzwyczajne (np. katastrofa naturalna) lub ze nastapia bardzo geboka
recesja, w wyniku ktorej PKB zmala o co najmniej 2% w ciagu jednego roku.
441
Oczywiscie, jesli czonkowie EMU stosowaliby sie do postanowien PSW,

rozwiazano by problem gapowicza, spowodowany zbyt duzymi wydatkami
i zaduzeniem budzetu w krajach czonkowskich. Kraje te byyby zmuszone do
scisego kontrolowania swoich wydatkow budzetowych. Na wybor maksymalnej, dopuszczalnej wartosci deficytu budzetowego rownej 3% PKB miaa wpyw
klauzula zapisana w traktacie z Maastricht z 1992 r., zgodnie z ktora bezpieczna
relacja dugu do PKB nie powinna przekroczyc 60%. Warunek taki by, byc
moze, nieco arbitralny, choc w 1992 r. prawie dokadnie tyle wynosia relacja
dugu do PKB w Niemczech. Natomiast, aby sie przekonac, ze warunkiem nieprzekroczenia przez relacje wartosci dugu publicznego do PKB poziomu 60%
jest ostrozny deficyt budzetowy nie wyzszy niz 3% PKB rocznie, przypomnijmy sobie nasze rozwazania z rozdziau 12 w Mikroekonomii na temat arytmetyki
budzetowej. Zaozmy, ze realny PKB rosnie w tempie 3% rocznie, a stopa
inflacji wynosi 2% rocznie, co wskazuje, ze nominalny PKB przyrasta w tempie
5% rocznie. Oznacza to, ze aby relacja dugu publicznego do PKB bya staa,
nominalna wartosc dugu publicznego musi rosnac w tempie nie wyzszym niz
5% na rok. Jednak przyrost wartosci dugu publicznego o 5% rocznie jest rowny
przyrostowi jego wartosci o 3% PKB rocznie, poniewaz wartosc dugu stanowi
60% PKB. Innymi sowy, deficyt budzetowy moze stanowic 3% PKB.
W ustaleniu maksymalnej wartosci deficytu budzetowego na poziomie
akurat 3% rocznie mozna sie zatem doszukac pewnej logiki (przy zaozeniu,
ze najwyzsza bezpieczna relacja dugu do PKB wynosi 60%). Jednak nie jest
jasne, dlaczego tworcy PSW zalecali krajom czonkowskim dazenie do osiagniecia rownowagi budzetowej. Argumenty za i przeciw rownowadze budzetu
krajowego poddamy krotkiej analizie w nastepnym rozdziale. Jednak juz
z przytoczonej przed chwila arytmetyki budzetowej wyraznie wynika, ze nie jest
nieostroznoscia polityka zaakceptowanie niewielkiego deficytu budzetowego
pod warunkiem trwaego dugookresowego wzrostu PKB. Pojawienie sie PSW
jako swoistego kaftana bezpieczenstwa dla krajowych polityk fiskalnych mogo
byc skutkiem checi tworcow EMU do zapewnienia Europejskiemu Bankowi
Centralnemu peni wadzy nad zagregowanym popytem. Zmuszenie krajow
czonkowskich Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej do zrownowazenia
budzetu uniemozliwia bowiem zniweczenie przez te kraje, za pomoca narzedzi
polityki fiskalnej, efektow polityki zarzadzania popytem EBC.
Jednak w przypadku PSW podstawowym pytaniem jest, czy maksymalny
dopuszczalny deficyt budzetowy jest wystarczajaco duzy, aby w okresie recesji
umozliwic skuteczne dziaanie krajowym automatycznym stabilizatorom.
W przypadku unii walutowej odpowiedz na to pytanie jest szczegolnie wazna,
poniewaz kraje czonkowskie rezygnuja z mozliwosci prowadzenia niezaleznej
polityki pienieznej, a takze nie moga sie posuzyc kursem walutowym jako
narzedziem polityki gospodarczej.
W praktyce PSW mozna porownac do bezzebnego psa obronnego. Kiedy
w pierwszych latach dziaania EMU wzrost gospodarczy w strefie euro by
442
bardzo powolny, kilka krajow czonkowskich, w tym Francja i Niemcy, przekroczyo kryterium bezpiecznego poziomu deficytu. Jednak krajom tym udao
sie przekonac inne kraje czonkowskie EMU do nienakadania na nie zadnych
kar i w 2004 r. Komisja Europejska opracowaa wytyczne majace na celu
zagodzenie kryteriow PSW. Sugerowano szersze i zindywidualizowane podejscie do kwestii zrownowazenia finansow publicznych w krajach czonkowskich, a takze przykadanie wiekszej wagi do kryterium cakowitego obciazenia
dugiem (zamiast do poziomu deficytu w konkretnym roku) oraz do wielkosci
dugoterminowych zobowiazan budzetu, np. z tytuu wypaty emerytur.
Czesc krytykow nowych wytycznych PSW twierdzia, ze sa one subiektywne i nieprecyzyjne. Jednak, byc moze, wasnie brak precyzji jest najlepszym
rozwiazaniem. W efekcie ostroznosc czonkow EMU w kwestiach fiskalnych
i unikanie przez nich roli gapowicza obecnie sa powodowane presja innych
krajow i troska o prestiz narodowy. Nikt nie chce byc wytykany palcami
z powodu zbyt duzych wydatkow i zbyt duzego zaduzenia. Co najwazniejsze,
wadze unii walutowej z definicji nie maja wielu narzedzi wpywania na
gospodarke. Jej czonkowie powinni zatem prowadzic elastyczna, a nie sztywna,
polityke fiskalna. System sztywnych zasad i drakonskich kar plus brak skutecznych sposobow wymuszenia podporzadkowaniu sie sankcjom nie jest wasciwa
metoda zapewnienia stabilnosci fiskalnej w strefie euro.
Podsumowanie
W tym rozdziale omowilismy kilka gownych problemow, dotyczacych wspolnych obszarow walutowych, skupiajac sie zwaszcza na unii walutowej w Europie. Jesli handel wewnatrz grupy krajow jest intensywny, mozna osiagnac
rodem tych korzysci jest przede
korzysci z utworzenia unii walutowej. Z
wszystkim spadek kosztow transakcyjnych w handlu zagranicznym i zmniejszenie sie niepewnosci co do poziomu kursow wymiany. Jednak istnieja rowniez
koszty przystapienia do unii walutowej. Ich przyczyna jest utrata mozliwosci
prowadzenia samodzielnej polityki pienieznej (kraje czonkowskie nie moga
samodzielnie ustalac poziomu stop procentowych na swoim terytorium) oraz
brak mozliwosci wykorzystania kursu walutowego jako narzedzia uatwiajacego
dostosowanie sie gospodarki do zmian sytuacji makroekonomicznej. Przy
podejmowaniu decyzji o utworzeniu unii walutowej nalezy zatem porownac te
koszty z korzysciami, aby sprawdzic, czy zyski przewyzszaja straty. Chociaz
w dugim okresie utrata swobody prowadzenia polityki pienieznej i mozliwosci
dokonywania zmian kursu moga nie miec istotnego wpywu na wielkosc
produkcji i poziom bezrobocia w danych gospodarkach, to w krotkim okresie, na
skutek przystapienia do unii walutowej, moze dojsc do znacznych wahan tych
443
parametrow. Tak jest przede wszystkim w przypadku oddziaujacych na unie

walutowa asymetrycznych szokow popytowych, kiedy niemozliwe jest zaprojektowanie uniwersalnej, tj. odpowiedniej dla kazdego z krajow, polityki pienieznej. Dostosowania krotkookresowe beda trway dugo i okaza sie bolesne takze
wtedy, kiedy pace na krajowym rynku pracy nie moga sie zmieniac dostatecznie
szybko, jednak spowodowane tym problemy mozna przezwyciezyc pod warunkiem duzej mobilnosci siy roboczej miedzy krajami czonkowskimi.
Grupe krajow, dla ktorych korzysci z utworzenia unii walutowej sa duze,
a koszty sa wzglednie niskie, nazywamy optymalnym obszarem walutowym.
Mimo znacznego stopnia integracji handlowej krajow czonkowskich EMU
(godnym uwagi wyjatkiem jest Grecja), ktorych cykle koniunkturalne sa mniej
wiecej zsynchronizowane i maja podobna amplitude (nie dotyczy to Irlandii),
mobilnosc siy roboczej i elastycznosc pac sa w tych krajach nadal niewielkie.
Co wiecej, integracja rynkow finansowych Eurolandu, choc zaawansowana
w przypadku rynkow hurtowych, jest ciagle mao satysfakcjonujaca w segmencie detalicznym. Ogolnie, strefa euro zapewne nie jest zatem optymalnym obszarem walutowym. Jednak niektore z wymienionych kryteriow moga sie okazac
endogeniczne. Oznacza to, ze EMU moze spowodowac pogebienie integracji
gospodarczej w Eurolandzie, co z kolei znaczaco podniesie korzysci i obnizy
koszty czonkostwa w tej unii walutowej wszystkich tworzacych ja krajow.
Streszczenie
Wspolny obszar walutowy (nazywany takze unia walutowa lub unia monetarna) oznacza terytorium geograficzne, na ktorym w obiegu znajduje sie jeden
pieniadz, ktory peni funkcje srodka wymiany.
Utworzenie wspolnego obszaru walutowego moze przyniesc znaczne korzysci krajom czonkowskim, zwaszcza jesli handel zagraniczny miedzy
nimi jest intensywny (oznacza to duze zaawansowanie procesu integracji
handlowej). Przyczyna jest przede wszystkim spadek zarowno kosztow
transakcyjnych w handlu, jak i niepewnosci co do poziomu kursow wymiany
walut.
Istnieja jednak takze koszty wstapienia do unii walutowej. Chodzi o brak
mozliwosci wykorzystania polityki pienieznej i kursu walutowego jako
narzedzi uatwiajacych dostosowania makroekonomiczne. Jednak przy pionowej dugookresowej krzywej podazy niemoznosc posuzenia sie polityka
pieniezna i kursem walutowym wpywa gownie na przebieg krotkookresowych dostosowan makroekonomicznych.
Te koszty procesow dostosowania sa tym nizsze, im bardziej gietkie sa pace
realne, im wieksza jest mobilnosc siy roboczej oraz im bardziej sa zintegrowane rynki kapitaowe na obszarze unii walutowej, a takze w im mniejszym
stopniu kraje czonkowskie unii monetarnej sa zagrozone negatywnymi
konsekwencjami asymetrycznych szokow popytowych.
444
Niezagrozona asymetrycznymi szokami popytowymi grupe silnie zintegrowanych handlowo krajow o duzej mobilnosci siy roboczej i gietkich pacach
realnych oraz dobrze zintegrowanych rynkach kapitaowych nazywa sie
optymalnym obszarem walutowym (OOW). To wasnie gownie OOW
skorzysta z powstania unii walutowej.
Moze sie zdarzyc, ze grupa krajow stanie sie optymalnym obszarem walutowym dopiero po utworzeniu unii walutowej, poniewaz posiadanie wspolnej
waluty moze pomoc w dalszej integracji handlowej, ktora przyczyni sie
z kolei do zsynchronizowania cyklow koniunkturalnych w krajach czonkowskich. Wspolna waluta moze rowniez przyczynic sie do zwiekszenia mobilnosci siy roboczej i stopnia zintegrowania rynkow kapitaowych.
Ogolne zaawansowanie procesu integracji handlowej w strefie euro jest bardzo duze, a asymetryczne szoki popytowe wydaja sie tu rzadkoscia. Jednak
realne pace w krajach tej strefy nie sa gietkie, a mobilnosc siy roboczej jest
raczej niewielka. Chociaz wprowadzenie euro spowodowao silne zintegrowanie sie rynkow finansowych Eurolandu na poziomie hurtowym, detaliczne rynki finansowe w poszczegolnych krajach zachoway narodowy charakter. Ogolnie zatem obecnie strefa euro zapewne nie stanowi optymalnego
obszaru walutowego, jednak moze sie nim stac w przyszosci.
Gospodarcze procesy dostosowawcze w krajach unii walutowej, ktora nie jest
optymalnym obszarem walutowym, moze uatwic federalizm fiskalny poprzez wprowadzenie wspolnego budzetu oraz systemu podatkow i transferow,
przepywajacych miedzy krajami czonkowskimi. W praktyce wprowadzenie
federalizmu fiskalnego moze sie okazac trudne z przyczyn politycznych.
Krajowych polityk fiskalnych czonkow unii walutowej dotyczy problem
gapowicza. Pojawia sie on wtedy, kiedy jeden z krajow na duza skale emituje
dug publiczny, pacac przy tym nizsze oprocentowanie niz w sytuacji,
w ktorej nie byby on czonkiem unii, co powoduje wzrost oprocentowania
takze w innych krajach czonkowskich. To wasnie dlatego unia walutowa
moze dazyc do wprowadzenia pewnych ogolnych zasad, dotyczacych krajowych polityk fiskalnych krajow czonkowskich.
Wspolny obszar walutowy (unia

walutowa lub unia monetarna), s. 411
Europejska Unia Gospodarcza
i Walutowa (EMU), s. 412
Unia Europejska, s. 413

Jednolity Rynek Europejski, s. 413
Optymalny obszar walutowy, s. 422
Federalizm fiskalny, s. 438
1. Jakie sa gowne korzysci z utworzenia unii walutowej, a jakie sa gowne

koszty?
2. Czy te korzysci i te koszty, ktore wskazaes w odpowiedzi na pytanie 1, maja
charkter krotkookresowy, czy dugookresowy?
445
3. Czy zmniejszenie stopnia roznicowania cen w poszczegolnych krajach

stanowi istotna korzysc z utworzenia unii walutowej?
4. Co to jest optymalny obszar walutowy (OOW)? Wymien kryteria, ktore
musza zostac spenione, aby on powsta.
5. Czy EMU stanowi optymalny obszar walutowy?
6. Na czym polega federalizm fiskalny? Dlaczego umozliwia on zagodzenie
problemow z dostosowaniami makroekonomicznymi w krajach unii walutowej?
7. Dlaczego kraje czonkowskie unii walutowej moga chciec wprowadzic
obowiazujace wszystkich zasady polityki fiskalnej?
Zadania
1. Pomysl o dwoch krajach, Kornsylwanii i Techolandzie, ktore prowadza ze

soba ozywiona wymiane handlowa. Waluta krajowa w Kornsylwanii jest kob,
a w Techolandzie bajt. W Kornsylwanii wytwarza sie gownie produkty
rolne, a w Techolandzie zaawansowane technologicznie urzadzenia
elektroniczne. Przypuscmy, ze w obu tych gospodarkach istnieje stan dugookresowej rownowagi makroekonomicznej.
a. Za pomoca wykresow przedstaw sytuacje w obu tych gospodarkach; nie
zapomnij o zagregowanym popycie, krotkookresowej zagregowanej podazy i dugookresowej zagregowanej podazy.
b. Zaoz teraz, ze w obu krajach jednoczesnie zwiekszy sie popyt na
urzadzenia elektroniczne i zmala popyt na produkty rolne. Wykorzystujac
powstae wykresy, pokaz, jak zmieni sie wielkosc produkcji i poziom cen
w obu krajach w krotkim okresie. Jak zmieni sie poziom bezrobocia
w Kornsylwanii i Techolandzie?
c. Za pomoca tych samych wykresow pokaz, w jaki sposob te oba kraje,
wykorzystujac polityke pieniezna, mogyby zmniejszyc krotkookresowe
wahania wielkosci produkcji.
d. Za pomoca tych samych wykresow pokaz, jak zmiany kursu wymiany
koba na bajty mogyby zmniejszyc krotkookresowe wahania wielkosci
produkcji w obu krajach.
2. Zaozmy, ze Techoland i Kornsylwania utworzyy unie walutowa i przyjey
wspolna walute, ktora zosta elektrokarot. Znowu przyjmijmy, ze w obu
krajach jednoczesnie nastapiy wzrost popytu na urzadzenia elektroniczne
i spadek popytu na produkty rolne. Powiedzmy, ze jestes prezesem banku
centralnego tej unii walutowej. Czy zdecydowabys sie podwyzszyc, obnizyc,
czy tez utrzymac na niezmienionym poziomie dotyczaca elektrokarota stope
procentowa? Uzasadnij swoja odpowiedz. (Wskazowka: Twoim zadaniem
jest utrzymywanie inflacji na niskim i stabilnym poziomie w caej strefie
elektrokarota.)
3. Przypuscmy, ze Techoland i Kornsylwania postanawiaja wprowadzic federalizm fiskalny i tworza wspolny budzet.
446
4.
5.
6.
7.
a. Jeszcze raz posuz sie wykresami zagregowanego popytu i zagregowanej

podazy i pokaz, w jaki sposob mozna wykorzystac polityke fiskalna w celu
zagodzenia krotkookresowych wahan poziomu aktywnosci gospodarczej,
wywoanych asymetrycznym szokiem popytowym.
b. Uwzglednij typowe dla polityki fiskalnej opoznienia we wprowadzaniu
w zycie podejmowanych decyzji. Czy wiedzac o nich, zalecibys stosowanie wspolnej polityki fiskalnej w celu zagodzenia krotkookresowych
wahan makroekonomicznych? (Wskazowka: pamietaj o rozroznieniu miedzy automatycznymi stabilizatorami a uznaniowa polityka fiskalna.)
Stany Zjednoczone mozna uznac za ciekawy przypadek unii walutowej.
Chociaz USA sa jednoscia, wiele tworzacych ten kraj stanow to w istocie
gospodarki porownywalne rozmiarami z niektorymi krajami europejskimi.
Poniewaz Stany Zjednoczone przez ostatnie 200 lat miay wspolna walute,
nalezy je uznac za unie walutowa, ktora odniosa sukces. Jednak w poszczegolnych stanach wytwarza sie bardzo rozne produkty i usugi, przez co
zagrozeniem dla nich sa inne szoki makroekonomiczne (pozytywne badz
negatywne). Na przykad, w Teksasie wydobywa sie rope naftowa, a w Kansas produkuje sie dobra rolnicze. Sprobuj wyjasnic przyczyny dugookresowego sukcesu unii walutowej w Stanach Zjednoczonych, ktory osiagnieto
mimo tych roznic. Czy z doswiadczen tego kraju wynikaja jakies wnioski
i prognozy dla Europy?
Czy ponizsze stwierdzenia sa prawdziwe, czy faszywe? Odpowiedzi uzasadnij.
a. Intensywny handel wewnatrz grupy krajow oznacza, ze wprowadzenie
przez nie wspolnej waluty i utworzenie unii walutowej wiazaoby sie dla
nich z pewnymi korzysciami.
b. Intensywny handel wewnatrz grupy krajow oznacza, ze bez watpienia
powinny one przyjac wspolna walute i utworzyc unie walutowa.
Czy uwazasz, ze problem gapowicza, ktory dotyczy polityki fiskalnej
poszczegolnych czonkow unii walutowej (pisalismy o nim w tym rozdziale),
rzeczywiscie moze sie okazac waznym problemem praktycznym? Odpowiedz
uzasadnij.
Jaka funkcje spenia Komisja Europejska? Wymien piec pozostaych gownych instytucji Unii Europejskiej i zaprezentuj ich zadania. Wskaz inne
wazne organy UE i opisz ich funkcje. (Wskazowka: zajrzyj na strone
internetowa www.europa.eu.int)

CZ VII
ZAKOCZENIE
ROZDZIA 15
PI DEBAT O POLITYCE
MAKROEKONOMICZNEJ
rudno jest, otworzywszy gazete, nie natknac sie na wypowiedz jakiegos

polityka lub redaktora, nawoujacych do zmiany polityki gospodarczej.
Zdaniem jednych panstwo powinno podniesc podatki, aby zmniejszyc deficyt
budzetowy, zdaniem innych nie powinno sie ono przejmowac takim deficytem.
Bank centralny powinien obnizyc stopy procentowe, aby ozywic sabnaca
gospodarke, lub unikac takich dziaan, aby nie ryzykowac przyspieszenia
inflacji. Parlament ma reformowac system podatkowy, zeby uatwic szybszy
wzrost gospodarczy lub zapewnic bardziej wyrownany podzia dochodow. Tego
rodzaju problemy ekonomiczne pozostaja w centrum trwajacych nieustannie
politycznych sporow.
W poprzednich rozdziaach przedstawilismy narzedzia, ktorymi posuguja
sie ekonomisci, badajac zachowanie caej gospodarki, a takze wpyw roznych
dziaan panstwa na jej stan. Teraz, w rozdziale ostatnim, omowimy piec
najwazniejszych debat, dotyczacych polityki makroekonomicznej; w kazdym
przypadku przedstawimy argumenty spierajacych sie stron. Dzieki wiedzy, ktora
nagromadzies w ciagu tych zajec, mozesz teraz przedyskutowac te wazne
i ciagle nierozwiazane problemy. Powinna ona pomoc Ci opowiedziec sie za
ktoras ze stron sporu lub przynajmniej zrozumiec, dlaczego przyznanie
komus racji jest takie trudne.
15.1
Czy naley stabilizowa gospodark
za pomoc polityki pieninej
i polityki budetowej?
W poprzednich rozdziaach przekonalismy sie, ze zmiany zagregowanego popytu i zagregowanej podazy moga powodowac krotkookresowe wahania wielkosci produkcji i zatrudnienia. Widzielismy rowniez, w jaki sposob polityka
450
Zakonczenie
pieniezna i polityka budzetowa, zmieniajac zagregowany popyt, wpywaja na

przebieg tych wahan. Jednak jesli nawet politycy gospodarczy sa w stanie
wpywac na przebieg krotkookresowych wahan poziomu aktywnosci gospodarki, nie musi to oznaczac, ze powinni to robic. Nasza pierwsza debata dotyczy
tego, czy politycy Ci maja wykorzystywac narzedzia polityki pienieznej i polityki budzetowej, probujac agodzic wzrosty i spadki produkcji w trakcie cyklu
koniunkturalnego.
Argumenty zwolennikw
Pozostawione samym sobie gospodarki maja tendencje do wahan cyklicznych.
Na przykad, kiedy gospodarstwa domowe i przedsiebiorstwa staja sie pesymistami, redukuja wydatki, co zmniejsza zagregowany popyt na dobra i usugi. Ten
spadek zagregowanego popytu sprawia z kolei, ze maleje produkcja dobr i usug.
Przedsiebiorstwa zwalniaja pracownikow i stopa bezrobocia sie zwieksza.
Maleje realny PKB i inne mierniki poziomu dochodu. Rosnace bezrobocie
i malejacy dochod utwierdzaja ludzi w pesymizmie, ktory by pierwotna
przyczyna tego ekonomicznego zaamania.
Taka recesja nie przysparza spoeczenstwu zadnych korzysci. Jest ona
czysta strata zasobow. W innej sytuacji pracownicy, ktorzy stracili prace
z powodu braku zagregowanego popytu, mieliby zajecie. Wasciciele przedsiebiorstw, ktorych fabryki w czasie recesji zaprzestay produkcji, wytwarzaliby
cenne dobra i usugi, sprzedajac je z zyskiem.
Nie ma zadnego powodu, aby spoeczenstwo cierpiao z powodu nastepujacych po sobie cyklicznie faz ozywienia i zaamania koniunktury. Rozwoj
teorii makroekonomicznej wskaza politykom gospodarczym, jak mozna zmniejszyc dotkliwosc wahan gospodarczych. Przeciwstawiajac sie naturalnym zmianom koniunktury, tworcy polityki pienieznej i budzetowej sa w stanie stabilizowac zagregowany popyt, a przez to rowniez produkcje i zatrudnienie. Kiedy
zagregowany popyt jest zbyt may, aby zapewnic pene zatrudnienie, politycy
gospodarczy powinni zwiekszac wydatki panstwa, a takze obnizac podatki
i stopy procentowe, zwiekszajac podaz pieniadza. Natomiast kiedy zagregowany
popyt jest zbyt duzy, co grozi przyspieszeniem inflacji, politycy powinni
zmniejszac wydatki panstwa oraz podnosic podatki i stopy procentowe. Taka
polityka gospodarcza czyni najlepszy mozliwy uzytek z teorii makroekonomicznej i zapewnia stabilnosc gospodarcza, co jest korzystne dla wszystkich.
Piec debat o polityce makroekonomicznej
451
Argumenty przeciwnikw
Chociaz polityka pieniezna i polityka budzetowa teoretycznie moga sie przyczynic do ustabilizowania gospodarki, istnieja wazne przeszkody, ktore utrudniaja ich praktyczne wykorzystanie.
Po pierwsze, wpyw polityki pienieznej i polityki budzetowej na gospodarke jest nie natychmiastowy, lecz jest znacznie opozniony. Polityka pieniezna
wpywa na wielkosc zagregowanego popytu za posrednictwem stop procentowych, od ktorych poziomu zalezy wielkosc wydatkow, a zwaszcza inwestycje
mieszkaniowe i inwestycje przedsiebiorstw. Jednak wiele gospodarstw domowych i przedsiebiorstw decyzje o wydatkach podejmuje z duzym wyprzedzeniem. W efekcie potrzeba wiele czasu, aby zmiany stop procentowych wywary
wpyw na wielkosc zagregowanego popytu na dobra i usugi. Wyniki licznych
badan wskazuja, ze zmiany polityki pienieznej nie oddziauja znaczaco na
zagregowany popyt przed upywem co najmniej 6 miesiecy od dokonania tych
zmian.
Rowniez skutki polityki budzetowej ujawniaja sie z odroczeniem, poniewaz
miedzy momentem podjecia decyzji o uruchomieniu programu wydatkow
panstwa a jej wykonaniem moze upynac wiele czasu.
Opoznienia te powoduja, ze chcacy stabilizowac gospodarke politycy
gospodarczy sa zmuszeni przewidywac warunki gospodarcze, ktore zapewne
beda istniay, kiedy podejmowane przez nich dziaania zaczna przynosic efekty.
Niestety, prognozowanie zjawisk gospodarczych jest w najwyzszym stopniu
niedokadne, zarowno dlatego, ze makroekonomia jest nierozwinieta nauka, jak
i dlatego, ze szoki powodujace wahania gospodarcze z samej swojej natury sa
nieprzewidywalne. Kiedy politycy gospodarczy zmieniaja zatem polityke pieniezna lub polityke budzetowa, sa zmuszeni opierac sie na przyblizonych
wyobrazeniach co do przyszych warunkow gospodarczych.
Zbyt czesto politycy, ktorzy probuja stabilizowac gospodarke, osiagaja
dokadnie odwrotny skutek. W okresie miedzy rozpoczeciem dziaania a ujawnieniem sie jego efektow warunki gospodarcze z atwoscia moga sie zmienic.
W efekcie politycy gospodarczy niechcacy moga raczej zwiekszyc, niz zmniejszyc amplitude wahan gospodarczych. Niektorzy ekonomisci twierdza, ze
przyczyna wielu wielkich kryzysow ekonomicznych w historii, w tym Wielkiego
Kryzysu z lat trzydziestych XX w., byy destabilizujace gospodarke dziaania
politykow gospodarczych.
Jedna z pierwszych zasad, ktorych uczy sie lekarzy, brzmi: Najwazniejsze,
nie szkodzic. Ludzkie ciao ma naturalne zdolnosci regeneracyjne. Lekarz,
ktory nie jest pewny swojej diagnozy, czesto nic nie powinien robic, tylko
pozostawic ciao pacjenta samemu sobie. Kiedy brakuje wiarygodnych informacji, jego interwencja grozi jedynie pogorszeniem sytuacji.
452
Zakonczenie
To samo mozna powiedziec o rozwiazywaniu problemow w gospodarce.

Wyeliminowanie wszystkich wahan gospodarczych mogoby byc pozadane,
jednak taki cel nie jest realistyczny, jesli uzmysowimy sobie ograniczenia
wiedzy makroekonomicznej, a takze nieusuwalna nieprzewidywalnosc rozwoju
zdarzen. Politycy gospodarczy powinni sie powstrzymac od zbyt czestego
siegania po narzedzia polityki pienieznej i budzetowej i cieszyc sie, jesli ich
dziaania nie powoduja niepotrzebnych szkod.
Szybki sprawdzian
Wyjanij, dlaczego polityka pienina i polityka budetowa dziaaj z opnieniem.
Dlaczego opnienie to ma znaczenie dla polityka gospodarczego, podejmujcego
decyzj o interwencji w gospodarce?
15.2
Podporzdkowana staym reguom
czy uznaniowa polityka pienina?
Jak po raz pierwszy dowiedzielismy sie w rozdziale 7, wiele bankow centralnych, a zwaszcza Bank Anglii i Europejski Bank Centralny, zdecydowao sie
prowadzic polityke pieniezna metoda ustalania celu inflacyjnego. W takim
przypadku decyzje o poziomie rzeczywistej stopy procentowej podejmuje
specjalny komitet, w przypadku Banku Anglii jest to Komitet ds. Polityki
Pienieznej (Monetary Policy Committee), a w przypadku Europejskiego Banku
Centralnego Rada Gubernatorow (Governing Council). Te decydujace o polityce pienieznej organy regularnie zbieraja sie w celu dokonania oceny stanu
gospodarki. Na podstawie tej oceny, a takze prognozy przyszych warunkow
gospodarczych, podejmuja one nastepnie decyzje o podniesieniu, obnizeniu lub
pozostawieniu na dotychczasowym poziomie krotkookresowych stop procentowych. Ogolnie, kiedy prognozy przewiduja wzrost inflacji znacznie ponad
poziom celu inflacyjnego, stopy procentowe sa podnoszone, aby zmniejszyc
zagregowany popyt i spowolnic inflacje (kiedy zas przewiduje sie spadek inflacji znacznie ponizej poziomu celu inflacyjnego, stopy procentowe zostaja
obnizone).
Jesli cay ten system instytucjonalny dziaa jawnie, dowiadujemy sie
niekiedy, ze czonkowie komitetu decydujacego o stopach procentowych nie
zgadzaja sie ze soba i w efekcie jedni gosuja za zmiana stop procentowych,
a inni przeciwko ich zmianie. Wiekszosc ekonomistow popiera niezaleznosc
banku centralnego jako tworcy polityki pienieznej. Niemniej niektorzy krytykuja
system, w ramach ktorego stopy procentowe sa ustalane uznaniowo przez organ
453
kolegialny, a ich poziom nie wynika z przestrzegania zadnych staych regu.

Nasza druga debata o polityce makroekonomicznej dotyczy zatem tego, czy
banki centralne nalezy pozbawic czesci wadzy, zobowiazujac je do precyzyjnego przestrzegania regu polityki pienieznej.
Argumenty za staymi reguami

polityki pieninej
Swoboda podejmowania decyzji o polityce pienieznej wiaze sie z przynajmniej
trzema problemami. Pierwszy z nich polega na tym, ze nie wyklucza ona
niekompetencji i naduzyc wadzy. Kiedy panstwo wysya policjantow, aby przywrocili porzadek prawny w pewnej spoecznosci, podlegaja oni scisym przepisom, ktore reguluja sposob ich pracy. Poniewaz policja dysponuje wielka
wadza, zezwolenie na wykorzystywanie jej w dowolny sposob byoby niebezpieczne. Jednak kiedy to samo panstwo daje szefom banku centralnego wadze
umozliwiajaca utrzymanie porzadku ekonomicznego, zezwala im na niczym
nieograniczona uznaniowosc.
Wadze banku centralnego ulegaja pokusie posuzenia sie narzedziami
polityki pienieznej w celu wpyniecia na wynik wyborow, co jest przykadem
naduzycia wadzy. Zaozmy, ze gosowanie za partia sprawujaca do tej pory
wadze zalezy od warunkow ekonomicznych, panujacych w okresie tuz przed
wyborami. Sprzyjajace rzadzacej partii wadze banku centralnego ulegaja
pokusie gosowania za ekspansywna polityka pieniezna, aby bezposrednio przed
wyborami pobudzic wzrost produkcji i zatrudnienia. Przeciez bedaca wynikiem
takiej polityki inflacja pojawi sie dopiero po wyborach. Jesli zatem wadze
banku centralnego dziaaja w sojuszu z politykami (w Wielkiej Brytanii czonkowie Komitetu ds. Polityki Pienieznej sa nominowani przez ministra finansow),
uznaniowa polityka pieniezna moze powodowac wahania gospodarcze, odzwierciedlajace kalendarz wyborczy. Ekonomisci nazywaja takie wahania politycznym cyklem koniunkturalnym ( political business cycle).
Rzeczywiscie, mimo iz zdecydowana wiekszosc ekonomistow jest zdania,
ze kiedy ludzie maja oczekiwania inflacyjne, nie istnieje dugookresowa odwrotna zaleznosc miedzy inflacja a bezrobociem, politycy gospodarczy stoja
w obliczu wyboru miedzy inflacja a bezrobociem, dotyczacego krotkiego
okresu. Mozliwosc obnizenia stopy bezrobocia sprawia, ze bezposrednio przed
wyborami ulegaja oni zatem pokusie niedotrzymania przyrzeczen zapewnienia
stabilnosci cen. Owa sprzecznosc miedzy tym, co zapowiadane (tym, co politycy
gospodarczy mowia, ze beda robili), a rzeczywistymi dziaaniami (tym, co
nastepnie politycy ci naprawde robia) jest przyczyna niespojnosci czasowej
polityki gospodarczej. Poniewaz dziaania politykow tak czesto sa wasnie
niespojne czasowo, ludzie pozostaja sceptyczni, kiedy bank centralny informuje
o swoich planach zmniejszenia inflacji. W efekcie spoeczenstwo zawsze
454
Zakonczenie
spodziewa sie inflacji wyzszej od tej, do ktorej zgodnie ze swoimi zapowiedziami daza politycy gospodarczy odpowiedzialni za polityke pieniezna. Te
wysokie oczekiwania inflacyjne przesuwaja z kolei krotkookresowa krzywa
Phillipsa do gory, co sprawia, ze warunki krotkookresowego wyboru miedzy
inflacja a bezrobociem staja sie gorsze, niz mogyby byc.
Drugi problem towarzyszacy uznaniowej polityce pienieznej polega na
tym, ze czonkowie komitetu decydujacego o wysokosci stopy procentowej
moga po prostu nie byc w stanie podjac decyzji o skali jej niezbednej zmiany. Na
przykad, po opublikowaniu stenogramow z posiedzen Komitetu ds. Polityki
Pienieznej Banku Anglii czesto okazuje sie, ze jego czonkowie roznia sie
pogladami na to, czy nalezy zmienic poziom stopy procentowej, czy tez nie nalezy go zmieniac, a jesli juz, to jak duza ma byc ta zmiana. Kiedy wadze banku
centralnego nie sa jednomyslne, takze przedsiebiorstwa i pracownicy moga sie
roznic pogladami na oczekiwane tempo przyszej inflacji, co moze powodowac
niestabilnosc gospodarki i przyspieszenie tempa wzrostu cen, gdy niektore firmy
podniosa ceny, a czesc pracownikow zazada wyzszych wynagrodzen.
Trzeci problem ma charakter bardziej polityczny: spoeczenstwo, pozwalajac na ustalanie poziomu stop procentowych przez wadze banku centralnego, przekazuje kontrole nad bardzo wazna zmienna ekonomiczna, ktorej
poziom wpywa na zycie milionow ludzi, osobom niepochodzacym z wyboru
i w znacznym stopniu nieponoszacym odpowiedzialnosci za swoje decyzje.
Dlaczego osoby te maja dysponowac prawem do podnoszenia stop procentowych, co moze utrudniac inwestowanie przedsiebiorstwom i spate kredytow
hipotecznych milionom gospodarstw domowych?
Jak wiemy, w dugim okresie nie istnieje odwrotna zaleznosc miedzy
inflacja a bezrobociem. Czy zatem zamiast przekazywac wadze w rece niepochodzacych z wyboru jednostek, nie jest lepszym rozwiazaniem ustanowienie
prostej reguy rzadzacej polityka pieniezna, zrozumiaej dla wszystkich i uniemozliwiajacej naduzywanie wadzy i niekompetencje, a takze odpornej na
problem niespojnosci czasowej? Na przykad, mogoby chodzic o taka regue:
Nalezy zmienic stopy procentowe o poowe wyrazonej w procentach roznicy
oczekiwanego tempa inflacji i celu inflacyjnego. W celu upewnienia sie regule
takiej mozna by nadac forme ustawy. Regua taka eliminowaaby niekompetencje i naduzywanie wadzy przez bank centralny, niemozliwym czyniac polityczny cykl koniunkturalny. W dodatku znikneaby czasowa niespojnosc polityki
pienieznej. Ludzie zaczeliby wierzyc deklaracjom banku centralnego o spodziewanej niskiej inflacji, poniewaz prawo wymagaoby od tego banku prowadzenia
polityki pienieznej majacej na celu obnizenie inflacji. Dzieki niskim oczekiwaniom inflacyjnym krotkookresowy stosunek wymienny miedzy inflacja a bezrobociem byby korzystniejszy dla gospodarki. Zobowiazanie banku centralnego do przestrzegania staej reguy polityki pienieznej mogoby sie okazac
korzystne, ograniczajac niekompetencje, naduzywanie wadzy i niespojnosc
czasowa.
455
Argumenty przeciwko staym reguom

polityki pieninej
Chociaz uznaniowej polityce pienieznej moga towarzyszyc rozne zagrozenia,
ma ona rowniez jedna wazna zalete: elastycznosc. Bank centralny nieuchronnie
ma do czynienia z roznymi sytuacjami i nie wszystkie z nich dadza sie
przewidziec. Niektore z tych sytuacji moga byc dosc dramatyczne, takie jak
wojna, bardzo duzy wzrost ceny ropy naftowej lub spadek cen na giedzie. Inne
moga byc mniej powazne, jak np. umiarkowany, lecz istotny spadek kursu
waluty krajowej. Bank centralny musi podejmowac decyzje, w jaki sposob
reagowac na te szoki ekonomiczne. Tworca reguy rzadzacej polityka pieniezna
zapewnie nie byby w stanie wziac pod uwage wszystkich zagrozen i z gory
przewidziec, jaka reakcja banku bedzie najbardziej wasciwa. Lepszym rozwiazaniem jest zlecic wykwalifikowanym osobom prowadzenie polityki pienieznej, a nastepnie pozostawic im swobode dziaania.
Co wiecej, problemy towarzyszace uznaniowej polityce pienieznej w duzej
czesci maja charakter hipotetyczny. Na przykad, znaczenie praktyczne politycznego cyklu koniunkturalnego wcale nie jest jasne, co najwyzej moze z tego
wynikac sugestia przekazania kontroli nad polityka pieniezna niezaleznemu
bankowi centralnemu. Waznym skadnikiem ram instytucjonalnych, jakie powstay w wielu krajach, ktore zdecydoway sie na prowadzenie polityki celu inflacyjnego przez niezalezny bank centralny, jest jawnosc tej polityki. Na przykad
Bank Anglii czyni, co w jego mocy, aby za pomoca publikacji i przemowien
czonkow Komitetu ds. Polityki Pienieznej, wygaszanych w roznych czesciach
kraju upublicznic swoje poglady na temat mechanizmu transmisyjnego
polityki pienieznej, a takze przewidywania dotyczace tempa inflacji i innych
zmiennych makroekonomicznych. Publikowane sa rowniez stenogramy z posiedzen Komitetu. Sa powody, aby twierdzic, ze cakowita niezaleznosc Komitetu
ds. Polityki Pienieznej wymagaaby, aby jego czonkowie nie byli mianowani
przez polityka (ministra finansow). Niemniej, czonkowi tego Komitetu trudno
byoby dziaac na korzysc ktorejs z partii politycznych, nie narazajac sie przy
tym na komentarze i krytyke nadzorcow banku centralnego, czyli niezaleznych ekonomistow akademickich, instytutow badawczych, sektora finansowego
i mediow, zajmujacych sie komentowaniem dziaan banku centralnego.
Praktyczne znaczenie niespojnosci czasowej prowadzonej polityki rowniez
wcale nie jest oczywiste, zwaszcza jesli przyjmiemy, ze najwazniejszym
oficjalnym celem banku centralnego jest stabilnosc cen. Wadze tego banku sa
wiarygodne, jesli ich sowa maja pokrycie w czynach. Po uzyskaniu niezaleznosci w 1997 r. Bank Anglii by w stanie zapewnic niskie i stabilne tempo
inflacji, mimo zawsze obecnej pokusy wykorzystania krotkookresowej odwrotnej zaleznosci miedzy inflacja a bezrobociem. Pokazuje to, ze warunkiem niskiej
inflacji nie jest polityka pieniezna prowadzona automatycznie i precyzyjne
przestrzeganie jakiejs reguy.
456
Zakonczenie
Chociaz przekazanie kontroli nad stopa procentowa bankowi centralnemu

oznacza znaczna wadze gospodarcza osob, ktore nie pochodza z wyboru,
wadza ta z wielu powodow jest iluzoryczna. Przeciez w dugim okresie nie ma
odwrotnej zaleznosci miedzy inflacja a bezrobociem, wiec bezrobocie i wielkosc
produkcji w dugim okresie nie zmienia sie, niezaleznie od tego, co zrobi bank
centralny. Jednak poniewaz problem niespojnosci czasowej polityki pienieznej
jest o wiele bardziej dotkliwy, kiedy polityka ta jest kontrolowana przez
pochodzacych z wyboru politykow, przekazanie tej kontroli w rece konserwatywnego, niezaleznego banku centralnego powinno doprowadzic do obnizenia tempa inflacji w dugim okresie. Inflacja w takiej sytuacji powinna byc
zatem nizsza i bardziej stabilna przy tej samej (naturalnej) wielkosci produkcji
i stopie bezrobocia. To wasnie ten fakt, ze wadze banku centralnego nie sa
wyaniane w bezposrednich wyborach, umozliwia rozwiazanie problemu niespojnosci czasowej polityki pienieznej.
Kazda proba zastapienia uznaniowej polityki pienieznej polityka podporzadkowana staej regule oznacza koniecznosc precyzyjnego sformuowania
tej zasady. Mimo intensywnych badan oraz analiz kosztow i korzysci zwiazanych z wyborem roznych regu, ekonomisci nie sa zgodni co do tego, jaka zasada
jest najlepsza. Przynajmniej na razie panuje opinia, ze spoeczenstwo nie ma
specjalnego wyboru i jest zmuszone zaakceptowac uznaniowa polityke pieniezna wadz banku centralnego.
Szybki sprawdzian
Podaj przykad staej reguy polityki pieninej. Dlaczego polityka pienina prowadzona zgodnie z Twoj regu mogaby si okaza lepsza ni uznaniowa polityka
pienina? Czy mogaby si ona okaza gorsza?
15.3
Czy pastwo ma dba
o rwnowag budetu?
Nieustajaca dyskusja makroekonomiczna dotyczy finansow panstwa. Ilekroc
wydaje ono wiecej, niz wynosza jego wpywy z podatkow, powstay deficyt
budzetowy jest pokrywany emisja dugu publicznego. W latach 20032004
w Wielkiej Brytanii deficyt budzetowy wynosi okoo 35 mld funtow.
Kiedy w rozdziale 4 analizowalismy dziaanie rynkow finansowych, przekonalismy sie, jak deficyt budzetowy wpywa na wielkosc oszczednosci, inwestycje i stopy procentowe. Jak waznym problemem jest ten deficyt? Nasza
trzecia debata dotyczy tego, czy odpowiedzialni za polityke budzetowa politycy
gospodarczy powinni bardzo starac sie zbilansowac wydatki i dochody panstwa.
457
Argumenty za rwnowag
budetu pastwa
Kiedy panstwo nie jest w stanie zrownowazyc swojego budzetu, musi pozyczac
pieniadze, emitujac obligacje w celu pokrycia powstaego niedoboru. Kiedy robi
tak bez przerwy, wielkosc dugu panstwa po prostu zwieksza sie wraz z upywem czasu.
Najbardziej bezposrednim skutkiem istnienia dugu panstwa jest obciazenie
przyszych pokolen podatnikow. Kiedy nadejdzie czas spaty tych dugow razem
z narosymi odsetkami, przyszli podatnicy stana przed trudnym wyborem. Moga
oni zdecydowac sie na podwyzke podatkow lub zmniejszyc wydatki panstwa lub
zrobic i jedno, i drugie, aby zdobyc zasoby potrzebne do spacenia dugow
i narosego oprocentowania. Moga oni tez przeozyc termin rozliczenia i wpedzic panstwo w jeszcze wieksze dugi, jeszcze raz zapozyczajac sie w celu
spacenia starych dugow wraz z oprocentowaniem. Krotko mowiac, kiedy panstwo prowadzi polityke deficytu budzetowego i emituje obligacje panstwowe,
pozwala dzisiejszym podatnikom przerzucic rachunek za czesc swoich wydatkow na przyszych podatnikow. Oczywiscie odziedziczenie takiego duzego
zaduzenia nie podnosi, lecz obniza poziom zycia przyszych pokolen.
W dodatku, poza tymi bezposrednimi efektami, deficyt budzetowy ma
jeszcze inne skutki makroekonomiczne. Poniewaz stanowi on ujemne oszczednosci publiczne, zmniejsza oszczednosci krajowe (sume oszczednosci prywatnych i publicznych). Spadek oszczednosci krajowych powoduje wzrost realnych
stop procentowych i zmniejszenie sie inwestycji. Skutkiem zmniejszenia sie
inwestycji jest stopniowy spadek zasobu kapitau w gospodarce. Mniejszy zasob
kapitau powoduje spadek produkcyjnosci pracy, obnizke pac realnych i zmniejszenie sie produkcji dobr i usug. Kiedy zatem panstwo zwieksza swoje
zaduzenie, przysze pokolenia zyja w gospodarce, w ktorej dochody sa
mniejsze, a podatki wyzsze.
Jednak istnieja sytuacje, w ktorych polityka deficytu budzetowego jest
usprawiedliwiona. Historia pokazuje, ze najczesciej przyczyna zwiekszenia sie
zaduzenia panstwa jest wojna. Kiedy konflikt zbrojny powoduje przejsciowy
wzrost wydatkow panstwa, rozsadnie jest je sfinansowac dugiem, inaczej
podatki musiayby w czasie wojny niezwykle wzrosnac. Bardzo wysokie stopy
opodatkowania bardzo zakociyby motywacje tych, ktorzy podlegaja opodatkowaniu, powodujac powstanie wielkich strat dobrobytu. W dodatku bardzo
wysokie opodatkowanie pokolen obecnych podatnikow, ktorzy i tak sa zmuszeni
do ofiar, czyli do walki na wojnie, byoby niesprawiedliwe.
Podobnie, rozsadne jest dopuszczenie do deficytu budzetowego w czasie
przejsciowego osabienia aktywnosci gospodarczej. Kiedy w gospodarce rozpoczyna sie recesja, dochody z podatkow automatycznie maleja, poniewaz podstawa naliczania podatku dochodowego i podatku od wynagrodzen sa rozne
miary dochodu. Rosna natomiast patnosci transferowe, takie jak zasiki dla
458
Zakonczenie
bezrobotnych. W dodatku zmniejszaja sie wydatki gospodarstw domowych, co

powoduje spadek dochodu panstwa z podatkow posrednich. Jesli w trakcie
recesji panstwo probowaoby zrownowazyc swoj budzet, musiaoby podniesc
podatki i zmniejszyc wydatki w okresie wysokiego bezrobocia. Taka polityka
powodowaaby zmniejszenie sie zagregowanego popytu dokadnie w czasie,
w ktorym nalezaoby go zwiekszac, a zatem przyczyniaaby sie do wzrostu skali
wahan gospodarczych. Kiedy jednak w gospodarce rozpoczyna sie ozywienie,
sytuacja zmienia sie diametralnie: przychody z opodatkowania rosna wraz ze
wzrostem poziomu aktywnosci gospodarczej, maleja zas patnosci transferowe.
Panstwo powinno zatem odnotowac nadwyzke budzetowa, umozliwiajaca spacenie zaduzenia narosego za sprawa deficytu budzetowego, ktory istnia
w czasie recesji.
Jesli zatem pominiemy wojny, w trakcie cyklu koniunkturalnego nie ma
usprawiedliwienia nierownowagi budzetowej. Jesli panstwo prowadzi polityke
deficytu budzetowego w fazie recesji, w fazie ozywienia powinno ono doprowadzic do powstania analogicznej nadwyzki budzetowej tak, ze przecietnie
rzecz biorac budzet okaze sie zrownowazony.
W porownaniu z polityka nieustannego deficytu budzetowego, rownowaga
budzetu lub przynajmniej budzet zrownowazony w okresie penego cyklu
koniunkturalnego oznacza wieksze oszczednosci krajowe, wieksze inwestycje
i szybszy wzrost gospodarczy. Przyszli absolwenci uczelni beda zatem rozpoczynali prace w lepszej sytuacji gospodarczej. Dlatego panstwo powinno dbac
o rownowage budzetu.
Argumenty przeciwko rwnowadze

budetu pastwa
Problem dugu publicznego jest mniej powazny, niz czesto sie twierdzi. Chociaz
zaduzenie panstwa rzeczywiscie oznacza obciazenie modych pokolen dodatkowymi podatkami, ten ciezar zwykle nie jest duzy w porownaniu z przecietnym
dochodem przecietnego obywatela osiaganym przez niego w ciagu caego zycia.
Argumenty za zrownowazeniem budzetu sa czesto wynikiem pomylenia punktu
widzenia jednej osoby lub gospodarstwa domowego z perspektywa caej
gospodarki. Najczesciej chcielibysmy pozostawic po swojej smierci przyjacioom, krewnym lub moze ulubionej instytucji dobroczynnej jakis rodzaj spadku,
a przynajmniej nie chcemy zostawic po sobie duzych dugow. Jednak cykl zycia
gospodarek, inaczej niz czas zycia ludzi, nie jest skonczony; w pewnym sensie
zyja one wiecznie, a wiec nie ma zadnego powodu, aby kiedys cakowicie
spaciy swoje dugi.
Krytycy deficytu budzetowego twierdza niekiedy, ze zaduzenie panstwa
nie moze sie zwiekszac w nieskonczonosc, lecz w rzeczywistosci jest inaczej.
Ciezar zaduzenia publicznego powinnismy oceniac, porownujac go z wielkos-
459
cia dochodu narodowego, czyli dokadnie tak samo, jak robi to bank z wnioskiem kredytowym, porownujac zaduzenie jakiejs osoby z wielkoscia jej
dochodow. Wzrost liczby ludnosci i postep technologiczny sprawiaja, ze
cakowity dochod w gospodarce zwieksza sie wraz z upywem czasu. W efekcie
zdolnosc spoeczenstwa do pacenia odsetek od dugu publicznego rowniez
wzrasta wraz z upywem czasu. W rzeczywistosci nie powinnismy brac pod
uwage cakowitej wielkosci zaduzenia, lecz stosunek wielkosci zaduzenia do
wielkosci dochodu narodowego. Tak dugo, jak relacja ta sie nie zwieksza,
poziom zaduzenia nie jest niebezpieczny. Innymi sowy, dopoty wielkosc
zaduzenia publicznego rosnie wolniej niz dochod narodowy, dopoki nie ma
zadnych powodow, aby dug publiczny nie zwieksza sie w nieskonczonosc. Oto
przykad liczbowy. Zaozmy, ze wielkosc produkcji w gospodarce rosnie
w przecietnym tempie rocznym, rownym 3%. Jesli przecietne tempo inflacji
wynosi okoo 2% na rok, nominalna wartosc produkcji wzrasta w tempie 5%.
Zaduzenie publiczne moze sie zatem zwiekszac w tempie 5% rocznie bez
zwiekszania sie relacji wielkosci zaduzenia do dochodu narodowego.
Co wiecej, mylace jest analizowanie tylko wybranych skutkow deficytu
budzetowego. Deficyt ten stanowi jedynie fragment caosci. Wazne jest rowniez
to, w jaki sposob panstwo zdobywa i wydaje pieniadze w gospodarce. Podejmujac odpowiednie decyzje z zakresu polityki budzetowej, politycy gospodarczy na wiele sposobow oddziauja na rozne pokolenia podatnikow. Deficyt lub
nadwyzke budzetowa panstwa nalezy analizowac w kontekscie tych dziaan. Na
przykad zaozmy, ze panstwo zmniejsza deficyt budzetowy, redukujac wydatki
na inwestycje publiczne, np. na edukacje. Czy taka polityka przyczyni sie do
polepszenia sytuacji modziezy? Owszem, zaduzenie panstwa bedzie mniejsze
w okresie, w ktorym pokolenia te pojawia sie na rynku pracy, co oznacza dla
nich mniejsze obciazenie podatkami w przyszosci. Jednak jesli ludzie ci beda
gorzej wyksztaceni, niz mogliby byc, ich produkcyjnosc, a zatem rowniez ich
dochody beda wzglednie niskie. Z wielu szacunkow stopy zwrotu z nakadow na
ksztacenie (chodzi o wzrost wynagrodzenia pracownika, bedacy wynikiem
dodatkowego roku spedzonego w szkole) wynika, ze jest ona dosc wysoka.
Zmniejszenie deficytu budzetowego kosztem ograniczenia wydatkow na edukacje moze jezeli uwzglednimy te wszystkie okolicznosci pogorszyc
sytuacje przyszych pokolen.
W rzeczywistosci w Wielkiej Brytanii rozroznia sie inwestycyjne i biezace
potrzeby finansowe panstwa. Polityka budzetowa powinna zapewniac kompensowanie sie deficytow i nadwyzek w trakcie cyklu koniunkturalnego, a waznym
wskaznikiem jest stosunek wielkosci dugu publicznego do PKB. Zasady te sa
zawarte w dwoch reguach budzetowych, ktore w Wielkiej Brytanii sa nazywane
zota zasada (golden rule) i zasada zrownowazonych inwestycji (sustainable
investment rule). Zota zasada polega na tym, ze w trakcie cyklu koniunkturalnego panstwo pozycza pieniadze jedynie po to, aby finansowac wydatki
inwestycyjne, a nie wydatki biezace. Innymi sowy, saldo wydatkow biezacych
460
Zakonczenie
budzetu, czyli roznica wpywow biezacych i wydatkow biezacych, nie moze byc
ujemne. Natomiast zasada zrownowazonych inwestycji polega na tym, ze
w trakcie cyklu koniunkturalnego stosunek wielkosci dugu publicznego do PKB
jest utrzymywany na stabilnym i ostroznym poziomie, za ktory minister
finansow uznaje poziom nieprzekraczajacy 40% PKB.
Oznacza to, ze w przypadku wydatkow biezacych (nie obejmuja one
wydatkow na inwestycje publiczne) w Wielkiej Brytanii usiuje sie prowadzic
polityke budzetu zrownowazonego w trakcie jednego cyklu koniunkturalnego,
unikajac deficytu. Jednoczesnie panstwo zastrzega sobie prawo zaduzania sie
w celu finansowania wydatkow inwestycyjnych pod warunkiem, ze przecietna
relacja wielkosci dugu publicznego do PKB w trakcie pojedynczego cyklu
koniunkturalnego pozostaje stabilna. Warunek zrownowazenia salda wydatkow
biezacych panstwa, przecietnie w trakcie pojedynczego cyklu koniunkturalnego,
nie wyklucza wykorzystania zalet automatycznych stabilizatorow gospodarki,
czyli np. wzrostu zasikow pomagajacego zmniejszyc wahania koniunktury
i zmniejszenia wpywow z podatkow, nastepujacego automatycznie w czasie
recesji (odwrotnie wyglada sytuacja w trakcie boomu gospodarczego). Dopuszczenie mozliwosci wystapienia deficytu budzetowego w przypadku wydatkow
inwestycyjnych jest rozsadne, poniewaz mimo ze deficyt powoduje wzrost
dugu publicznego efektem takiego rozwiazania jest przyspieszenie wzrostu
gospodarczego np. dzieki wydatkom na edukacje lub drogi.
Nadmiernym uproszczeniem jest zatem twierdzenie, ze niezaleznie od
fazy cyklu koniunkturalnego i rodzaju wydatkow panstwo powinno prowadzic polityke zrownowazonego budzetu.
Szybki sprawdzian
Dlaczego, podejmujc decyzj, czy pastwo powinno prowadzi polityk zrwnowaonego budetu, mielibymy rozrnia wydatki biece pastwa od wydatkw inwestycyjnych, a take dlaczego mielibymy bra pod uwag cykl
koniunkturalny?
15.4
Czy naley zreformowa
system podatkowy tak,
aby sprzyja oszczdzaniu?
Zgodnie z jedna z dziesieciu gownych zasad ekonomii z rozdziau 1 w Mikroekonomii, poziom zycia zalezy do ilosci wyprodukowanych dobr i usug. Jak
przekonalismy sie w rozdziale 3 Makroekonomii mozliwosci produkcyjne na-
461
rodu sa z kolei w wielkim stopniu okreslone przez wielkosc oszczednosci

i inwestycji, podejmowanych z mysla o przyszosci. Czwarta debata, ktora sie
zajmiemy, dotyczy tego, czy politycy gospodarczy powinni zreformowac
prawo podatkowe w celu zachecenia ludzi do zwiekszenia oszczednosci i inwestycji.
Argumenty za reform systemu podatkowego,

majc zachci do oszczdzania
Stopa oszczednosci krajowych stanowi jeden z najwazniejszych czynnikow, od
ktorych zalezy dugookresowy rozkwit gospodarczy. Kiedy stopa oszczednosci
jest wzglednie wysoka, wiecej zasobow moze zostac przeznaczone na inwestycje w budowe i wyposazenie nowych fabryk. Wiekszy zasob wyposazenia
kapitaowego zwieksza z kolei produkcyjnosc pracy, wynagrodzenia i dochody.
Nie jest zatem zaskakujace, ze dane statystyczne z roznych krajow pokazuja
silna korelacje poziomu stop oszczednosci w poszczegolnych krajach i poziomu
miernikow dobrobytu ekonomicznego w tych krajach.
Wedug innej z dziesieciu gownych zasad ekonomii z rozdziau 1 w Mikroekonomii ludzie reaguja na bodzce. Ustalenie to nalezy wykorzystac w celu
wywarcia wpywu na decyzje ludzi o tym, ile oszczedzac. Jesli prawo, ktore
obowiazuje w pewnym kraju, czyni oszczedzanie atrakcyjnym, spoeczenstwo
zaoszczedzi wieksza czesc swoich dochodow, a te wieksze oszczednosci
zapewnia mu dostatnia przyszosc.
Niestety, systemy podatkowe w wielu krajach na wiele roznych sposobow
zniechecaja do oszczedzania. Na przykad, pomysl o dwudziestopiecioletnim
pracowniku, ktory oszczedza 1000 euro ze swojego dochodu, aby zapewnic
sobie bardziej wygodne zycie po przejsciu na emeryture w wieku 70 lat. Jesli
kupi on obligacje, ktora przynosi odsetki w wysokosci 10%, w koncu analizowanego okresu 45 lat zaoszczedzone 1000 euro osiagnie wartosc 72 900 euro pod
warunkiem, ze dochod z oprocentowania nie bedzie podlega opodatkowaniu.
Zaozmy jednak, ze w przypadku tego pracownika krancowa stopa opodatkowania dochodu z oprocentowania rowna sie 20%, zatem stopa procentowa po
opodatkowaniu wynosi jedynie 8% i 1000 euro po upywie 45 lat osiaga wartosc
jedynie 31 920 euro. Oznacza to, ze jesli rozwazymy tak dugi okres
opodatkowanie dochodu z oprocentowania zmniejsza korzysc z zaoszczedzenia 1000 euro z 72 900 euro do 31 920 euro, czyli o prawie 50%. W rzeczywistosci w przypadku wielu osob o wysokich dochodach w krajach Europy
krancowa stopa opodatkowania jest nawet jeszcze wyzsza Na przykad, zaozmy, ze rowna sie ona 40%. Dotyczaca naszego pracownika stopa procentowa po
opodatkowaniu wynosi wtedy tylko 6%, a wartosc jego skumulowanych oszczednosci w momencie przechodzenia na emeryture zmniejsza sie o okoo 80%,
tj. do jedynie 13 800 euro.
462
Zakonczenie
Dalej, przepisy podatkowe zniechecaja do oszczedzania, co jest skutkiem

dwukrotnego opodatkowania niektorych rodzajow dochodu z kapitau. Powiedzmy, ze pewna osoba przeznacza czesc swoich oszczednosci na zakup akcji
pewnej spoki. Kiedy to przedsiebiorstwo osiaga zysk ze swoich inwestycji
kapitaowych, po raz pierwszy jest uiszczany podatek od tego zysku w formie
podatku od dochodow przedsiebiorstw. Jesli reszte tego zysku spoka wypaci
akcjonariuszowi w formie dywidendy, udziaowiec ten, jako drugi, zapaci
podatek od tego dochodu w formie podatku od dochodow osobistych. Takie
podwojne opodatkowanie znaczaco zmniejsza zysk akcjonariusza, a przez to
zmniejsza motywacje do oszczedzania.
W zdecydowanej wiekszosci krajow uprzemysowionych ustawodawstwo
podatkowe w inny jeszcze sposob zniecheca do oszczedzania. Dotyczy to osob,
ktore chca pozostawic zgromadzony przez siebie majatek wasnym dzieciom
(lub komukolwiek innemu), zamiast przeznaczyc te pieniadze na konsumpcje
w kolejnych fazach zycia. Rodzice moga zapisac pewna kwote swoim dzieciom
i pieniadze te nie podlegaja opodatkowaniu, jednak jesli wartosc spadku
przekroczy okreslony, wcale niewysoki prog, masa spadkowa, czyli dziedziczona kwota, zaczyna podlegac opodatkowaniu podatkiem od spadkow. Na przykad w Wielkiej Brytanii w latach 20052006 masa spadkowa bya opodatkowywana podatkiem od spadkow w wysokosci 40%, od kwoty jej nadwyzki
ponad 275 000 funtow. Ten prog wcale nie jest wysoki, jesli uswiadomimy
sobie, ze w poowie 2005 r. na obszarze Wielkiego Londynu przecietna cena
domu wynosia okoo 260 000 funtow, a przecietna cena dla caej Wielkiej
Brytanii bya rowna okoo 162 000 funtow. W takiej sytuacji rodzicom, ktorzy
pozostawiaja dzieciom dom, nie opaca sie zostawic im wiele wiecej. Troska
o wielkosc oszczednosci krajowych jest motywowana przede wszystkim dazeniem do zapewnienia dobrobytu ekonomicznego przyszym pokoleniom. Dziwi
zatem, ze ustawodawstwo podatkowe czesto utrudnia najbardziej bezposrednia
pomoc, swiadczona jednemu pokoleniu przez inne pokolenie.
Niezaleznie od przepisow podatkowych w rozwinietej gospodarce, wiele
innych dziaan i instytucji czesto osabia motywacje gospodarstw domowych
do oszczedzania. Niektore sposrod zasikow spoecznych, np. dugookresowy
zasiek dla osob w podeszym wieku, a takze panstwowe emerytury, sa czesto
uzaleznione od oceny potrzeb danej osoby. Innymi sowy, zasiki te sa mniejsze
dla tych, ktorzy w przeszosci byli na tyle zapobiegliwi, zeby zaoszczedzic czesc
swojego dochodu.
System podatkowy na wiele roznych sposobow mogby albo skaniac do
oszczedzania, albo przynajmniej osabiac dziaanie szkodliwych bodzcow oddziaujacych na gospodarstwa domowe. Pewne dziaania w tym kierunku zostay
juz podjete, np. w Wielkiej Brytanii pieniadze wpacane do osobistego funduszu
emerytalnego nie podlegaja opodatkowaniu podatkiem dochodowym. Jednak
obowiazuja scise limity kwoty, ktora moze zostac w tej formie zaoszczedzona,
a ponadto (poniewaz wycofanie oszczednosci przed osiagnieciem wieku emery-
463
talnego jest karane) takie fundusze emerytalne w niewielkim stopniu zachecaja

do oszczedzania w innych formach, takich jak oszczedzanie na kupno domu
lub sfinansowanie studiow uniwersyteckich. W Wielkiej Brytanii system podatkowy probuje takze zachecic do oszczedzania za pomoca Indywidualnych
Rachunkow Oszczednosciowych (Individual Saving Accounts, ISAs). Jest to
fundusz oszczednosciowy, skadajacy sie z roznych kombinacji obligacji, akcji
i gotowki na rachunku oszczednosciowym, w przypadku ktorego wszelkie wypacane odsetki i dywidendy, a takze wszystkie zyski kapitaowe nie podlegaja
opodatkowaniu. Nalezy jednak zauwazyc, ze pieniadze wpacone na ISA nie sa
objete ulga z tytuu podatku dochodowego stanowia one czesc dochodu
pracownikow po opodatkowaniu.
Bardziej kompleksowym rozwiazaniem byaby zmiana caej podstawy opodatkowania, stosowanej przez sciagajace podatki panstwo. Gownym elementem
systemow podatkowych jest najczesciej podatek od dochodow osobistych.
Dochody pieniezne sa opodatkowywane tak samo, niezaleznie od tego, czy sa
oszczedzane, czy tez wydawane. Wielu ekonomistow jest zwolennikami rozwiazania alternatywnego w postaci podatku od konsumpcji (consumption tax).
Gospodarstwo domowe pacioby wtedy podatki od wielkosci swoich wydatkow.
Dochod zaoszczedzony nie podlegaby opodatkowaniu, az do momentu wycofania oszczednosci i wydania ich na zakup dobr konsumpcyjnych. Najkrocej
mowiac, podatek od wydatkow konsumpcyjnych sprawia, ze wszystkie oszczednosci automatycznie trafiaja na rachunek oszczednosciowy z preferencjami
podatkowymi. Przestawienie sie z podatku dochodowego na podatek konsumpcyjny bardzo silnie zwiekszyoby motywacje do oszczedzania.
Argumenty przeciwko reformie

systemu podatkowego,
majcej zachci do oszczdzania
Zwiekszenie sie oszczednosci moze byc pozadane, nie jest to jednak jedyny cel
polityki podatkowej. Politycy gospodarczy powinni rowniez zapewnic, zeby
ciezar opodatkowania by rozozony sprawiedliwie. Propozycje zwiekszenia
motywacji do oszczedzania maja te wade, ze towarzyszy im wzrost ciezaru
opodatkowania osob o najnizszych dochodach.
Bezsporny jest fakt, ze gospodarstwa domowe o wysokich dochodach
oszczedzaja wieksza czesc swojego dochodu niz gospodarstwa domowe o niskich dochodach. W efekcie kazda zmiana systemu podatkowego, ktora lezy
w interesie osob oszczedzajacych, zwykle jest rowniez korzystna dla ludzi
rodki w rodzaju uprzywilejowanych podatkowo rao wysokich dochodach. S
chunkow emerytalnych moga sie wydawac dobrym rozwiazaniem, jednak ich
skutkiem jest mniej egalitarne spoeczenstwo. Zmniejszaja one ciezar opodatkowania osob zamoznych, ktore sa w stanie wykorzystac mozliwosci oferowane
464
Zakonczenie
przez te rachunki. To z kolei zmusza panstwo do zwiekszenia ciezaru opodatkowania osob ubogich.
Co wiecej, zmiany systemu podatkowego, ktore maja zachecac do oszczedzania, moga sie okazac nieskuteczne. Wyniki wielu badan wskazuja, ze
oszczednosci sa wzglednie nieelastyczne, czyli ze ich wielkosc nie reaguje silnie
na zmiany stopy zwrotu z oszczednosci. Jesli jest tak rzeczywiscie, ulga
podatkowa, ktora zmniejszajac opodatkowanie dochodow z kapitau, zwieksza
efektywny zysk, dodatkowo wzbogaci osoby i tak bogate, nie skaniajac ich do
zwiekszenia oszczednosci ponad dotychczasowy poziom.
Z teorii ekonomii nie wynika jasna odpowiedz na pytanie, czy wyzsza stopa
zwrotu zwiekszy oszczednosci. Wynik zalezy od wzglednej wielkosci dwoch
skierowanych w przeciwne strony efektow, nazywanych efektem substytucyjnym
(substitution effect) i efektem dochodowym (income effect). Z jednej strony,
wyzsza stopa zwrotu zwieksza korzysci z oszczedzania: pieniadze zaoszczedzone dzis pozwalaja nabyc wiecej dobr konsumpcyjnych w przyszosci. Tego
rodzaju efekt substytucyjny zwykle zwieksza oszczednosci. Z drugiej strony,
wyzsza stopa zwrotu powoduje spadek zapotrzebowania na oszczednosci:
gospodarstwo domowe moze oszczedzac mniej, a mimo to osiagnac dowolny
zaozony poziom przyszej konsumpcji. Tego rodzaju efekt dochodowy zwykle
zmniejsza oszczednosci. Jesli, jak wynika z niektorych badan, efekty substytucyjny i dochodowy w przyblizeniu sie kompensuja, wielkosc oszczednosci
prawie nie zmieni sie, kiedy zmniejszone opodatkowanie dochodu z kapitau
zwiekszy stope zwrotu.
Istnieja jeszcze inne sposoby zwiekszania oszczednosci krajowych niz ulgi
podatkowe dla osob zamoznych. Oszczednosci krajowe stanowia sume oszczednosci prywatnych i oszczednosci publicznych. Zamiast probowac tak zmienic
przepisy podatkowe, aby spowodowac wzrost oszczednosci prywatnych, politycy gospodarczy moga po prostu zwiekszyc oszczednosci publiczne, zmniejszajac wielkosc deficytu budzetowego, byc moze dzieki podniesieniu podatkow
paconych przez osoby zamozne. Dziaanie takie bezposrednio przyczynia sie do
zwiekszenia oszczednosci krajowych i dobrobytu przyszych pokolen.
W rzeczywistosci, skoro juz mowimy o oszczednosciach publicznych,
ulgom podatkowym, majacym pobudzic oszczednosci, moga towarzyszyc
szkodliwe skutki uboczne. Zmiany przepisow podatkowych, ktore obnizaja
opodatkowanie dochodow z kapitau, zmniejszaja takze dochody panstwa
i w ten sposob przyczyniaja sie do powstania deficytu budzetowego. W celu
doprowadzenia do wzrostu oszczednosci krajowych tego rodzaju zmiana systemu podatkowego powinna spowodowac wzrost oszczednosci prywatnych,
ktory okaze sie wiekszy od spadku oszczednosci publicznych. Jesli tak sie nie
stanie, rzekome zachety do oszczedzania moga pogorszyc, a nie polepszyc
sytuacje.
465
Szybki sprawdzian
Podaj trzy przykady sposobw, za pomoc ktrych spoeczestwo zniechca si
do oszczdzania. Jakie niepodane skutki uboczne towarzyszyyby usuniciu tych
negatywnych bodcw?
15.5
Czy Wielka Brytania powinna si
przyczy do Europejskiej
Unii Gospodarczej i Walutowej?
Zgodnie z naszymi ustaleniami z rozdziau 14, 12 krajow europejskich tworzy
wspolnie Europejska Unie Gospodarcza i Walutowa (European Economic and
Monetary Union, EMU). Do grupy tej nie nalezy Wielka Brytania, chociaz od
1973 r. jest ona czonkiem Unii Europejskiej i ma jedna z najwiekszych
gospodarek sposrod jej wszystkich krajow czonkowskich. Nasza piata debata
dotyczy zatem tego, czy kraj ten powinien, czy tez nie powinien wprowadzic
euro jako swoja jedyna walute i w ten sposob przyaczyc sie do EMU.
Argumenty za przyczeniem si
Wielkiej Brytanii do EMU
Najwazniejsza korzyscia z przyaczenia sie do unii walutowej jest spadek
kosztow transakcyjnych w handlu miedzynarodowym, ktory jest wynikiem
wprowadzenia wspolnej waluty w kilku gospodarkach. Te oszczednosci kumuluja sie i sa tym wieksze, im wieksza jest skala handlu danego kraju z innymi
krajami czonkowskimi tej unii walutowej. Wielka Brytania jest bardzo otwarta
gospodarka; brytyjski eksport i import wynosza po okoo 30% brytyjskiego
PKB. Mniej wiecej poowe tego handlu stanowi handel z krajami europejskimi.
Spowodowane przyjeciem euro oszczednosci kosztow transakcyjnych byyby
duze i pojawiyby sie szybko. W dodatku zmniejszenie sie ryzyka kursowego
staoby sie zrodem korzysci dla wielkiej czesci brytyjskiej gospodarki, handlujacej z Europa kontynentalna, co pomogoby pobudzic dalsze inwestycje i w efekcie przyspieszyc wzrost gospodarczy. W rzeczywistosci poniewaz handel z innymi krajami europejskimi, ktore posuguja sie euro, staby sie o wiele atwiejszy, skala brytyjskiego handlu z tymi krajami najprawdopodobniej zwiekszyaby
sie znacznie, a wiec te korzysci narastayby wraz z upywem czasu.
Poniewaz polityke pieniezna w strefie euro ustala i prowadzi Europejski
Bank Centralny, ktory stosuje strategie celu inflacyjnego, Wielka Brytania
466
Zakonczenie
miaaby gwarancje, ze osiagniety w ostatnich latach postep w zakresie polityki

pienieznej (wprowadzenie polityki celu inflacyjnego i przyznanie niezaleznosci
Bankowi Anglii) nie zostanie zaprzepaszczony, a miejsce brytyjskiego banku
centralnego zajmie po prostu EBC.
W dodatku gospodarka brytyjska odniosaby korzysci z zaciesnienia integracji ekonomicznej z Europa, poniewaz EMU jest po prostu ostatnim etapem
procesu tworzenia Jednolitego Rynku Europejskiego, ktory obejmuje 450 mln
konsumentow. Wystarczy spojrzec na Stany Zjednoczone zawdzieczajace
swoj ekonomiczny sukces w duzej mierze wasnie ogromnemu rynkowi wewnetrznemu, gdzie transakcje sa dokonywane w tej samej walucie aby dostrzec,
jakie korzysci osiagneaby Wielka Brytania, stawszy sie czescia wielkiego
paneuropejskiego rynku.
Przystapienie Wielkiej Brytanii do EMU przyczynioby sie rowniez do
pogebienia integracji rynkow finansowych. Oznacza to, ze nasileniu ulegaby
konkurencja miedzy bankami i innymi dostarczycielami usug finansowych,
czego skutkiem byby wzrost mozliwosci wyboru dla konsumentow, a takze
zwiekszenie sie efektywnosci produkcji w sektorze finansowym. Nawet jesli
doszoby do asymetrycznego szoku popytowego, ktory spowodowaby w gospodarce brytyjskiej recesje, obywatele Wielkiej Brytanii za posrednictwem
europejskiego systemu finansowego mogliby zaciagac kredyty w innych krajach
czonkowskich EMU, co uatwioby im przeczekanie ciezkich czasow. W strefie
euro integracja rynku finansowego w sektorze hurtowych usug finansowych,
czyli wsrod instytucji finansowych i wielkich korporacji, przebiega dramatycznie szybko. Podobnie, w ciagu najblizszych kilku lat w Eurolandzie bardzo
prawdopodobny bedzie szybki postep integracji w sektorze detalicznych usug
finansowych, ktorego czescia sa m.in. gospodarstwa domowe.
Wielka Brytania odnosi duze korzysci dzieki wielkim bezposrednim inwestycjom zagranicznym, np. przedsiebiorstw japonskich i koreanskich, ktore
zbudoway fabryki samochodow w tym kraju. Zachodzi obawa, ze w przyszosci
kraje te moga uznac, iz jesli tylko eksportuja odpowiednio duza czesc swojej
produkcji do krajow Europy bardziej opacalnym rozwiazaniem jest zlokalizowanie produkcji w strefie euro, poniewaz moga one w ten sposob uniknac
kursowych kosztow transakcyjnych i ryzyka kursowego.
W kazdym razie, niezaleznie od tego, czy podoba sie to wszystkim
obywatelom Wielkiej Brytanii, czy tez nie, kraj ten juz jest czescia Unii
Europejskiej, a zatem rownie dobrze moze sie przyaczyc do EMU. W innym
przypadku pozostae kraje europejskie prawdopodobnie nie beda powaznie
traktoway opinii brytyjskich przywodcow w sprawach polityki UE. Tymczasem polityka ta moze wpywac na sytuacje brytyjskich przedsiebiorstw i gospodarstw domowych.
Ogolnie, potencjalne korzysci Wielkiej Brytanii z udziau w systemie
wspolnej waluty europejskiej sa duze i prawdopodobnie beda sie zwiekszac wraz
z upywem czasu. Utrata autonomii w dziedzinie polityki pienieznej nie jest
467
wielkim problemem, poniewaz Europejski Bank Centralny prowadzi stabilna

polityke inflacyjna podobna do tej, ktora realizuje Bank Anglii, a poza tym
w dugim okresie polityka pieniezna i tak nie wywiera przeciez wpywu na
realna gospodarke. Jesli zas chodzi o utrate przez panstwo narzedzia oddziaywania na gospodarke, jakim jest kurs walutowy, to przemys brytyjski ma
juz szczerze dosc wahan kursu walutowego i zmian konkurencyjnosci, do
ktorych dochodzio w ciagu minionych 30 lat.
Jest jasne, ze korzysci znacznie przewyzszaja straty. Wielka Brytania
powinna sie przyaczyc do EMU!
Argumenty przeciwko przyczeniu si

Wielkiej Brytanii do EMU
To prawda, ze okoo poowe brytyjskiego handlu stanowi handel z innymi
krajami Europy, jednak brytyjski eksport i import do i z krajow europejskich
stanowi acznie jedynie okoo 20% PKB, podczas gdy w przypadku wielu innych
krajow europejskich relacja ta jest o wiele wyzsza. Na przykad w Niemczech
wynosi ona okoo 30%, a w Irlandii okoo 65%. Wielka Brytania nie zyska
zatem tak wiele na skutek zmniejszenia sie kosztow transakcyjnych i spadku
ryzyka kursowego jak inne kraje. Zauwazmy takze, z czego musiaby zrezygnowac ten kraj: chodzi o kontrole nad wasna polityka pieniezna, a takze
o mozliwosc posugiwania sie kursem walutowym jako dodatkowym narzedziem, uatwiajacym makroekonomiczne dostosowania.
Owszem, w latach osiemdziesiatych XX w. Wielka Brytania czesto nie
radzia sobie z kontrola podazy pieniadza i nie prowadzia stabilnej polityki
pienieznej. Jednak od 1992 r. rozpoczeto polityke celu inflacyjnego, a po 1997 r.
bank centralny by juz niezalezny i wyniki jego dziaan okazay sie bardzo
dobre. Wielka Brytania miaa niska i stabilna inflacje, czemu towarzyszy wzrost
PKB w tempie stanowiacym przedmiot zazdrosci krajow strefy euro. Stare
przysowie mowi: Jesli cos nie jest zepsute, nie naprawiaj tego, a brytyjska
polityka pieniezna na pewno nie jest zepsuta.
W dodatku wielu ludzi nie chce, aby przekazac bankowi centralnemu
wszystkie kompetencje w zakresie polityki pienieznej, poniewaz wadze tego
banku nie pochodza z bezposrednich wyborow i w znacznej mierze nie ponosza
odpowiedzialnosci za swoje dziaania. Co sie stanie wtedy, kiedy brytyjska
polityka pieniezna byaby ustalana przez wadze banku centralnego z Frankfurtu,
a nie z Londynu i byaby jednolita i nie odpowiadaaby specyficznym potrzebom gospodarki brytyjskiej? Wcale nie jest oczywiste, ze cykl koniunkturalny
w Wielkiej Brytanii przebiega tak samo jak cykl koniunkturalny w krajach
Eurolandu. Wszystko to moze spowodowac, ze beda obowiazyway stopy
procentowe, ktore sa albo o wiele za niskie, albo o wiele za wysokie.
468
Zakonczenie
Co gorsza, bedziemy wtedy zmuszeni przestrzegac zasad ograniczajacych

swobode brytyjskiej polityki budzetowej. Owszem, na razie Pakt o Stabilnosci
i Wzroscie w praktyce nie okaza sie tak skutecznym ograniczeniem, jakim mia
byc, lecz stao sie tak tylko dlatego, poniewaz niektorzy czonkowie EMU
w zasadzie ignorowali jego istnienie. Jesli zatem zasady polityki budzetowej
moga zostac zignorowane rownie atwo, to co w trudnym momencie powstrzyma
inne kraje czonkowskie EMU przed wyemitowaniem wielkiej ilosci dugu
i podwyzszeniem stop procentowych w caej strefie euro (problem gapowicza)?
Jesli zasady polityki budzetowej w praktyce nie obowiazuja, moze to spowodowac pojawienie sie problemu gapowicza; jesli sa one przestrzegane, to Wielka
Brytania traci mozliwosc prowadzenia zarowno autonomicznej polityki pienieznej, jak i autonomicznej polityki budzetowej. Tymczasem kraj ten prawdopodobnie stosuje o wiele lepsze reguy polityki budzetowej niz czonkowie
EMU, co dotyczy zwaszcza tzw. zotej reguy, ktora zezwala panstwu na
zapozyczanie sie jedynie w celu finansowania wydatkow inwestycyjnych.
Wielka Brytania powinna rowniez zachowac ostroznosc w obliczu argumentu, ze EMU spowoduje scislejsza integracje rynkow finansowych w strefie
euro, co moze ochronic gospodarke brytyjska przed asymetrycznymi szokami
makroekonomicznymi: na razie cakowita wartosc kredytow udzielonych w strefie euro gospodarstwom domowym i niewielkim przedsiebiorstwom z innych
krajow wynosi jedynie okoo 5% wartosci wszystkich kredytow.
Krotko mowiac, prawdopodobnie korzysci z przystapienia do EMU sa
w przypadku Wielkiej Brytanii przeszacowane przez zwolennikow czonkostwa,
straty zas okazayby sie duze. Kraj ten nie powinien sie przyaczac do EMU.
Szybki sprawdzian
Czy po rozwaeniu wszystkich za i przeciw mona powiedzie, e przystpienie
Wielkiej Brytanii do EMU jest per saldo korzystne, czy niekorzystne?
Podsumowanie
W tym rozdziale analizowalismy piec debat o polityce makroekonomicznej. Za
kazdym razem zaczynalismy od kontrowersyjnego pytania, a nastepnie przedstawialismy argumenty za i przeciw. Jesli trudno Ci sie zdecydowac, za
ktora strona w tych debatach sie opowiadasz, byc moze pocieszajacy bedzie dla
Ciebie fakt, ze taki sam problem maja rowniez inni. Studia ekonomii nie zawsze
umozliwiaja atwy wybor sposrod alternatywnych wariantow polityki gospodarczej. W rzeczywistosci, ujawniajac niemoznosc unikniecia wyborow typu cos
za cos, w obliczu ktorych stoja politycy gospodarczy, ekonomia moze utrudnic
podjecie decyzji.
469
Kiedy syszysz politykow lub komentatorow, proponujacych rozwiazanie,

ktore wydaje sie tak dobre, ze az niemozliwe, prawdopodobnie jest ono wasnie
niewykonalne. Jesli wyglada na to, ze oferuja Ci darmowy obiad, powinienes
poszukac ukrytej nalepki z cena. Niewielu dziaaniom (jesli w ogole jakimkolwiek!) towarzysza wyacznie korzysci, bez zadnych kosztow. Pomagajac Ci
dostrzec prawde przez mge retoryki, tak czesta w politycznych sporach, studia
ekonomii powinny uczynic Cie lepszym uczestnikiem krajowych i miedzynarodowych debat.
Streszczenie
Zwolennicy aktywnej polityki pienieznej i budzetowej uwazaja gospodarke

za z natury rzeczy niestabilna i wierza, iz za pomoca polityki gospodarczej
mozna kontrolowac zagregowany popyt, aby skompensowac te naturalna
niestabilnosc. Krytycy aktywnej polityki pienieznej i budzetowej podkreslaja,
ze polityka gospodarcza wpywa na gospodarke z opoznieniem i ze nasza
zdolnosc do prognozowania przyszych warunkow ekonomicznych jest niewielka. W efekcie proby stabilizowania gospodarki moga powodowac jej
destabilizacje.
Zwolennicy okreslenia staych zasad polityki pienieznej argumentuja, ze
uznaniowej polityce pienieznej moga towarzyszyc niekompetencja, naduzycia wadzy i niespojnosc czasowa. Krytycy staych zasad polityki pienieznej
wskazuja, ze uznaniowa polityka jest w stanie bardziej elastycznie reagowac
na zmiany warunkow gospodarczych.
Zwolennicy zbilansowanego budzetu panstwa argumentuja, ze deficyt budzetowy nakada na przysze pokolenia niczym nieusprawiedliwiony ciezar,
zmuszajac je do pacenia wyzszych podatkow i obnizajac ich dochody.
Krytycy zrownowazonego budzetu panstwa argumentuja, ze deficyt stanowi
jedynie niewielki fragment polityki budzetowej. Zbyt wielkie znaczenie
przypisywane deficytowi budzetowemu moze utrudnic zrozumienie wielu
sposobow (w tym roli roznych programow wydatkow inwestycyjnych), za
pomoca ktorych polityka gospodarcza wpywa na poziom zycia roznych
pokolen. Pomija sie wtedy rowniez wazna role automatycznych stabilizatorow koniunktury w agodzeniu wahan ekonomicznych, do ktorych dochodzi
w trakcie cyklu koniunkturalnego.
Zwolennicy tworzenia bodzcow podatkowych zachecajacych do oszczedzania
wskazuja, ze spoeczenstwo na wiele sposobow zniecheca do oszczedzania,
np. wysoko opodatkowujac dochod z kapitau i zmniejszajac korzysci tych,
ktorzy maja zgromadzony majatek. Domagaja sie oni zreformowania systemu
podatkowego w celu zachecenia do oszczedzania, np. dzieki zastapieniu
podatku dochodowego podatkiem od konsumpcji. Krytycy podatkowych
bodzcow skaniajacych do oszczedzania argumentuja, ze wiele z proponowanych zmian, ktorych celem jest pobudzenie oszczednosci, jest korzystne dla
470
Zakonczenie
osob bogatych, niepotrzebujacych ulg podatkowych. Wskazuja oni rowniez,

ze takie zmiany wcale nie musza znaczaco wpynac na wielkosc oszczednosci
prywatnych. Zwiekszenie oszczednosci publicznych dzieki ograniczeniu deficytu budzetowego panstwa jest ich zdaniem bardziej skutecznych
i bardziej sprawiedliwym sposobem zwiekszenia oszczednosci.
Zwolennicy udziau Wielkiej Brytanii w EMU podkreslaja korzysci ze
zmniejszenia sie kosztow transakcyjnych w handlu miedzynarodowym, ktore
byoby skutkiem przyjecia euro. Wskazuja oni, ze przekazanie kontroli nad
polityka gospodarcza Europejskiemu Bankowi Centralnemu nie spowodowaoby szkod, poniewaz bank ten jest niezalezny i prowadzi podobna polityke
celu inflacyjnego jak Bank Anglii. Ich zdaniem przyaczenie sie do EMU
zapewnioby lepsze skoordynowanie cyklu koniunkturalnego w Wielkiej
Brytanii z cyklem koniunkturalnym w strefie euro. W dugim okresie polityka
pieniezna i tak nie wywiera wpywu na wielkosc produkcji i zatrudnienie.
Utrata mozliwosci zmieniania kursu walutowego zostaaby skompensowana
zniknieciem strat powodowanych zmiennoscia kursu walutowego i pochodnymi wahaniami konkurencyjnosci, ktore to zjawiska szkodziy gospodarce
brytyjskiej przez ostatnie 30 lat. Przyjecie euro umozliwioby rowniez
brytyjskim przedsiebiorstwom i gospodarstwom domowym lepszy dostep do
Jednolitego Rynku Eurpejskiego, z jego 450 mln konsumentow. Sprzyjaoby
ono rowniez scislejszej integracji brytyjskich rynkow finansowych z innymi
rynkami finansowymi strefy euro, a takze bezposrednim inwestycjom zagranicznym przedsiebiorstw, ktore chciayby produkowac dobra w Wielkiej
Brytanii i eksportowac je do strefy euro. Sceptycy wskazuja, ze jednolita
polityka pieniezna moze nie odpowiadac potrzebom brytyjskiej gospodarki,
powodujac znaczne krotkookresowe wahania wielkosci produkcji i zatrudnienia, podczas gdy istniejacy do tej pory brytyjski system tej polityki wydaje
sie dziaac dobrze. Chociaz znaczna czesc brytyjskiego handlu stanowi handel
z innymi krajami europejskimi, jego udzia w PKB jest o wiele mniejszy niz
w przypadku wielu innych krajow strefy euro, co powoduje, ze takze korzysci
Wielkiej Brytanii z przyjecia euro byyby mniejsze. Owszem, w strefie euro
nastapia integracja finansowych rynkow hurtowych; jednak finansowe rynki
detaliczne w Eurolandzie w dalszym ciagu zachowuja autonomie. Czonkostwo w EMU moze rowniez spowodowac koniecznosc dostosowania sie do
pewnych ograniczen fiskalnych lub ryzyko pacenia wyzszego oprocentowania tylko dlatego, ze wydatki rzadu innego kraju czonka tej unii sa
zbyt duze.
1. Co jest przyczyna opoznienia, z jakim ujawnia sie wpyw polityki pienieznej

i polityki budzetowej na wielkosc zagregowanego popytu? Jakie znaczenie
ma to opoznienie dla sporow o celowosc prowadzenia aktywnej i pasywnej
polityki gospodarczej?
471
2. Jakie przyczyny moga skaniac wadze banku centralnego do wywoania

politycznego cyklu koniunkturalnego? Jakie znaczenie ma polityczny cykl
koniunkturalny dla debaty o zasadach polityki pienieznej?
3. Wyjasnij, dlaczego wiarygodnosc moze wpywac na wielkosc kosztu spowalniania inflacji.
4. W jakich okolicznosciach za usprawiedliwiony mozna uznac deficyt budzetowy panstwa, spowodowany zbyt duzymi wydatkami na potrzeby biezace?
5. W jakich okolicznosciach za usprawiedliwiony mozna uznac deficyt budzetowy panstwa, spowodowany zbyt duzymi wydatkami na inwestycje?
6. Niektorzy ekonomisci twierdza, ze panstwo moze prowadzic polityke
deficytu budzetowego bez konca. Jak to jest mozliwe?
7. Czesc dochodow wascicieli kapitau jest podwojnie opodatkowana. Wyjasnij, jak do tego dochodzi.
8. Podaj inny niz polityka podatkowa przykad sposobu, w jaki spoeczenstwo
zniecheca do oszczedzania.
9. Jakie szkodliwe skutki mogyby spowodowac zmiany podatkow, zachecajace do oszczedzania?
10. Co byoby najwazniejsza korzyscia spowodowana czonkostwem Wielkiej
Brytanii w EMU?
11. Co byoby najwieksza strata spowodowana czonkostwem Wielkiej
Brytanii w EMU?
Zadania
1. W tym rozdziale sugerowano, ze gospodarka, niczym ciao czowieka, ma

naturalna zdolnosc do regeneracji.
a. Na rysunku z wykresami zagregowanego popytu i zagregowanej podazy
pokaz krotkookresowe skutki zmniejszenia sie zagregowanego popytu.
Jak zmienia sie: wielkosc produkcji, dochod i wielkosc zatrudnienia?
b. Na wykonanym w podpunkcie (a) rysunku pokaz, co sie stanie po
upywie pewnego czasu w tej gospodarce, jesli panstwo nie bedzie
prowadzio polityki stabilizacyjnej. Czy te procesy dostosowawcze
dokonaja sie raczej w ciagu miesiecy, czy raczej w ciagu lat?
c. Czy sadzisz, ze naturalna zdolnosc gospodarki do odbudowy oznacza, ze
politycy gospodarczy powinni byc pasywni i nie reagowac na istnienie
cyklu koniunkturalnego?
2. Chcacy stabilizowac gospodarke politycy gospodarczy musza zdecydowac,
o ile zmienic wielkosc podazy pieniadza, wydatki panstwa lub podatki.
Dlaczego maja oni kopoty z ustaleniem wasciwej siy dziaan, ktore
podejmuja?
3. Zaozmy, ze nagle ludzie zapragneli trzymac wiecej srodka patniczego.
a. Jak taka zmiana wpyneaby na gospodarke, jesli bank centralny przestrzegaby zasady zwiekszania podazy pieniadza o 3% rocznie? Swoja
472
Zakonczenie
odpowiedz zilustruj rysunkiem przedstawiajacym sytuacje na rynku

pieniadza oraz rysunkiem z wykresami zagregowanego popytu i zagregowanej podazy.
b. Jak taka zmiana wpyneaby na gospodarke, jesli bank centralny przestrzegaby zasady zwiekszania podazy pieniadza o 3% rocznie plus
1 punkt procentowy w zamian za kazdy punkt procentowy, o ktory
bezrobocie jest wyzsze od swojego normalnego poziomu? Zilustruj
swoja odpowiedz.
c. Ktora z tych dwoch regu lepiej stabilizuje gospodarke? Czy zezwolenie
bankowi centralnemu na reagowanie na przewidywana, a nie na obecna
wielkosc bezrobocia uczynioby polityke stabilizacyjna skuteczniejsza?
Odpowiedz wyjasnij.
4. Niektorzy ekonomisci proponuja, zeby przy wyborze docelowego poziomu
stopy procentowej r banki centralne stosoway sie do nastepujacej reguy:
r = 2% + p + 1/2 (y y*)/y* + 1/2 ( p p*),
gdzie: p przecietna stopa inflacji w ostatnim roku, y zmierzony
ostatnio realny PKB, y* oszacowana naturalna wielkosc produkcji, a p*
docelowa dla banku centralnego stopa inflacji. (Tego rodzaju regua,
uzalezniajaca docelowy poziom stopy procentowej od wielkosci luki podazy
i wielkosci odchylenia tempa inflacji od jej tempa docelowego, jest niekiedy
nazywana regua Taylora, od nazwiska ekonomisty Johna Taylora, ktory
zaproponowa ja jako pierwszy.)
a. Wyjasnij, dlaczego ta regua ustalania poziomu stopy procentowej jest
wasnie taka. Czy jestes zdania, ze zastosowanie tej reguy to dobry
pomys?
b. Niektorzy ekonomisci sa zwolennikami takiej reguy polityki pienieznej,
lecz sa zdania, ze p i y powinny byc prognozowanymi wielkosciami
przyszej inflacji i przyszej produkcji. Jakie zalety ma posuzenie sie
prognozami zamiast obecnych wielkosci? Jakie sa wady takiego rozwiazania?
5. Problem niespojnosci czasowej dotyczy zarowno polityki budzetowej, jak
i polityki pienieznej. Zaozmy, ze panstwo zapowiedziao zmniejszenie
podatku od dochodow z inwestycji kapitaowych, takich jak budowa
nowych fabryk.
a. Jak to dziaanie panstwa wpyneoby na wielkosc inwestycji? (Powiedzmy, ze inwestorzy uwierzyli, ze opodatkowanie dochodow z kapitau
bedzie rzeczywiscie niskie.)
b. Czy po takiej reakcji inwestorow na zapowiedziana obnizke podatkow
motywacja panstwa do prowadzenia zapowiedzianej wczesniej polityki
osababy? Dlaczego?
c. Wyciagnij wnioski ze swojej odpowiedzi na pytanie (b): czy inwestorzy
uwierzyliby w zapowiedzi panstwa o obnizce podatkow? Co mogoby
6.
7.
8.
9.
10.
11.
473
zrobic panstwo, aby zwiekszyc wiarygodnosc zapowiadanej zmiany

polityki podatkowej?
d. Wyjasnij, na czym polega podobienstwo tej sytuacji do problemu
niespojnosci czasowej, z ktorym maja do czynienia politycy gospodarczy
odpowiedzialni za polityke pieniezna.
Zaozmy, ze panstwo obniza podatki i zwieksza wydatki, co powoduje
wzrost deficytu budzetowego do 12% PKB. Czy taki deficyt bedzie sie
utrzymywa na tym poziomie nieskonczenie dugo, jesli nominalny PKB
rosnie w tempie 7% rocznie? Dlaczego? Jak prawdopodobnie zmieni sie
wysokosc przyszych podatkow paconych przez Ciebie i przez Twoje
dzieci, jesli deficyt budzetowy o takich rozmiarach bedzie istnia przez
kolejne 20 lat? Czy jestes w stanie juz dzis zrobic cos, aby skompensowac
ten przyszy efekt?
Wyjasnij, jaki wpyw na rozkad dochodow miedzy poszczegolne pokolenia
maja nastepujace dziaania panstwa. Czy ta redystrybucja dochodow oznacza przepyw dochodow od osob modych do osob starszych, czy odwrotnie?
a. Finansowane dugiem publicznym zwiekszenie przez panstwo wydatkow
na zasiki dla bezrobotnych.
b. Finansowane dugiem publicznym zwiekszenie dopat panstwa do kredytow na ksztacenie sie.
c. Finansowane dugiem publicznym zwiekszenie wydatkow panstwa na
budowe drog i mostow.
d. Finansowane dugiem publicznym indeksowanie zasikow wypacanych
z tytuu ubezpieczen spoecznych.
W tym rozdziale twierdzono, ze deficyty budzetowe zmniejszaja dochody
przyszych pokolen, lecz w czasie recesji moga spowodowac wzrost
produkcji i dochodow. Wyjasnij, dlaczego oba te stwierdzenia moga byc
prawdziwe.
W obliczu jakiego podstawowego wyboru typu cos za cos staje spoeczenstwo, ktore decyduje sie zwiekszyc oszczednosci?
Zaozmy, ze panstwo zmniejsza stope opodatkowania dochodow z oszczedzania.
a. Kto pierwszy skorzysta z tej obnizki podatkow?
b. Jak zmieni sie zasob kapitau w duzszym okresie? Jak zmieni sie ilosc
kapitau przypadajaca na 1 pracownika? Jak zmieni sie produkcyjnosc?
Jak zmienia sie pace?
c. Kto moze skorzystac z tej obnizki podatkow w dugim okresie?
(Uwzglednij swoje odpowiedzi na pytanie (b).)
Rzad Wielkiej Brytanii, podejmujacy decyzje o czonkostwie w EMU, poda
piec pytan, na ktore nalezy odpowiedziec, aby argumentacja za przystapieniem staa sie jasna i jednoznaczna. Zgodnie z internetowym serwisem
brytyjskiego Ministerstwa Skarbu chodzi o nastepujace pytania.
474
Zakonczenie
Czy cykle koniunkturalne i struktury gospodarek odpowiadaja sobie, tak

abysmy my i inni w dugim okresie byli w stanie wygodnie zyc w strefie
euro, ze wspolnymi stopami procentowymi?
Czy EMU zapewnia wystarczajaco wiele elastycznos
ci, aby w razie pojawienia sie problemow moc sobie z nimi poradzic?
bior Czy czonkostwo w EMU stwarza lepsze warunki dziaania przedsie
stwom, ktore podejmuja dugookresowe decyzje o inwestowaniu w Wielkiej Brytanii?
konkurencyjna
Jaki wpyw miaoby przystapienie do EMU na pozycje
brytyjskiego sektora usug finansowych, zwaszcza zas na finansowe
rynki hurtowe brytyjskiego City?
do EMU sprzyja wzrostowi, stabil Podsumowujac, czy przyaczenie sie
nosci i trwaemu wzrostowi liczby miejsc pracy?
a. Jak te piec pytan ma sie do argumentow za i przeciw czonkostwu
Wielkiej Brytanii w EMU i (lub) do korzysci i kosztow przyaczenia
sie do unii walutowej, ktore byy przedmiotem naszej analizy w rozdziale 14?
b. W przypadku kazdego z tych pieciu pytan po kolei powiedz, pod
jakimi warunkami uznabys, ze jasno i jednoznacznie odpowiedziano
na podane watpliwosci?
12. Zaloguj sie w serwisie internetowym brytyjskiego Ministerstwa Skarbu
(http://www.hm-treasury.gov.uk) i znajdz jego czesc poswiecona euro.
Bedziesz mia dostep do wielu dokumentow dotyczacych czonkostwa
ciagnij kilka z nich i sprawdz, jaki jest ich
Wielkiej Brytanii w EMU. S
zwiazek z ekonomicznymi argumentami za i przeciw czonkostwu tego
kraju w Unii, o ktorych bya mowa w tym rozdziale, a takze z tym, czego
dowiedziaes sie o optymalnych obszarach walutowych w rozdziale 14.

SOWNIK
Akcja (stock) to prawo do czesciowej wasnosci w przedsiebiorstwie.

Analiza fundamentalna ( fundamental analysis) polega na badaniu sprawozdan finansowych i planow przedsiebiorstwa w celu ustalenia jego
wartosci.
Aprecjacja (appreciation) jest to wzrost wartosci waluty, mierzonej liczba
jednostek waluty zagranicznej, ktora mozna za nia kupic.
Automatyczne stabilizatory (automatic stabilizers) sa zmianami polityki
budzetowej, pobudzajacymi zagregowany popyt wtedy, kiedy w gospodarce rozpoczyna sie recesja, i nieangazujacymi przy tym politykow gospodarczych, ktorzy nie sa zmuszeni podejmowac zadnego specjalnego dziaania.
Bank centralny (central bank) jest instytucja, ktora zostaa stworzona w celu
regulowania ilosci pieniadza w gospodarce.
Bezrobocie cykliczne (cyclical unemployment) stanowi odchylenie wielkosci
bezrobocia od jego naturalnego poziomu.
Bezrobocie frykcyjne ( frictional unemployment) jest spowodowane tym, ze
pracownicy potrzebuja czasu na znalezienie ofert pracy, ktore najlepiej
odpowiadaja ich preferencjom i zdolnosciom.
Bezrobocie naturalne (natural rate of unemployment) to typowy dla danej
gospodarki poziom bezrobocia, woko ktorego waha sie bezrobocie rzeczywiste.
Bezrobocie strukturalne (structural unemployment) jest spowodowane tym,
ze liczba miejsc pracy dostepnych na pewnych rynkach pracy jest zbyt
maa, aby mogli pracowac wszyscy ci, ktorzy chca.
Bezwarunkowe operacje otwartego rynku (outright open-market operations)
jest to bezwarunkowa sprzedaz sektorowi bankowemu lub bezwarunkowe kupno od sektora bankowego przez bank centralny aktywow niepienieznych, ktorych warunkiem nie jest jednoczesne zawarcie umowy o dokonaniu w pozniejszym terminie transakcji odwrotnej.
476
Sownik
Bilans handlu zagranicznego (trade balance) to wartosc eksportu danego

kraju pomniejszona o wartosc jego importu. Jest on rowniez nazywany
eksportem netto.
Badzenie losowe (random walk) zachowanie zmiennej, ktorej zmiany sa
niemozliwe do przewidzenia.
Deficyt budzetowy (budget deficit) pojawia sie wtedy, kiedy przychody
podatkowe sa mniejsze od wydatkow panstwa.
Deficyt handlowy (trade deficit) to inaczej nadwyzka importu nad eksportem.
Deflator PKB (GDP deflator) to inaczej miernik poziomu cen, obliczany
jako relacja miedzy nominalnym i realnym PKB pomnozona przez 100.
Deprecjacja (depreciation) jest to spadek wartosci waluty, mierzonej liczba
jednostek waluty zagranicznej, ktora mozna za nia kupic.
Dywersyfikacja (roznicowanie; diversification) polega na zmniejszeniu
ryzyka dzieki przeksztaceniu jednego duzego ryzyka na wieksza liczbe
mniejszych, lecz niezaleznych od siebie ryzyk.
Efekt doganiania (catch-up effect) polega na tym, ze wzrost gospodarczy
w krajach, ktore sa ubogie, jest zwykle szybszy niz w krajach, ktore sa
bogate.
Efekt Fishera (Fisher effect) to nastepujaca w stosunku 1 : 1 dostosowawcza
zmiana nominalnej stopy procentowej, stanowiaca reakcje na zmiane stopy
inflacji.
Efekt mnoznikowy (multiplier effect) to dodatkowa zmiana zagregowanego popytu, do ktorej dochodzi, kiedy ekspansywna polityka budzetowa
powoduje wzrost dochodow, a przez to rowniez wydatkow konsumpcyjnych.
Efekt wypierania (crowding-out effect) stanowi kompensacyjna zmiane
zagregowanego popytu, ktora pojawia sie wtedy, kiedy ekspansywna
polityka budzetowa powoduje wzrost stopy procentowej, a przez to zmniejsza wydatki inwestycyjne.
Efektywnosc informacyjna (informationally efficient) oznacza racjonalne
uwzglednianie caej dostepnej informacji.
Eksport (exports) stanowia dobra i usugi produkowane w kraju i sprzedawane za granica.
Eksport netto (net exports) sa to ponoszone przez cudzoziemcow wydatki na
dobra produkowane w kraju (eksport), pomniejszone o wydatki na dobra
wytworzone za granica, poniesione przez mieszkancow danego kraju
(import).
Eksport netto (net exports) to wartosc eksportu danego kraju pomniejszona
o wartosc jego importu. Jest on rowniez nazywany bilansem handlu
zagranicznego.
Sownik
477
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa (European Economic and Monetary Union, EMU) stanowi unie walutowa krajow europejskich, ktore
przyjey euro jako wspolna walute.
Europejski Bank Centralny (European Central Bank, ECB) to wspolny
bank centralny 12 krajow tworzacych Europejska Unie Gospodarcza
i Walutowa.
Federalizm fiskalny ( fiscal-federalism) stanowi system finansowy kilku
krajow, obejmujacy wspolny budzet, system podatkowy i system transferow dokonywanych miedzy tymi krajami.
Finanse ( finance) sa dziedzina ekonomii, ktora zajmuje sie decyzjami
o alokacji zasobow w czasie, a takze kontrolowaniem ryzyka.
Fundusz inwestycyjny (investment fund) to instytucja, ktora sprzedaje swoje
jednostki uczestnictwa, a przychody ze sprzedazy przeznacza na zakup
portfela akcji i obligacji.
Gospodarka otwarta (open economy) to taka gospodarka, ktora scisle
wspopracuje z innymi gospodarkami.
Gospodarka zamknieta (closed economy) to taka gospodarka, ktora nie
utrzymuje kontaktow z innymi gospodarkami.
Gotowka (currency) to inaczej banknoty i monety, ktore znajduja sie
w publicznym obiegu.
Hipoteza efektywnych rynkow (efficient markets hypothesis) koncepcja,
zgodnie z ktora ceny aktywow odzwierciedlaja caa dostepna publicznie
informacje o ich wartosci.
Hipoteza naturalnej stopy bezrobocia (natural-rate hypothesis) w dugim
okresie bezrobocie zawsze powraca do swego normalnego, czyli naturalnego, poziomu, bez wzgledu na tempo inflacji.
Ilosciowa teoria pieniadza (quantity theory of money) teoria, zgodnie z ktora
ilosc pieniadza dostepna w gospodarce wyznacza poziom cen, a stopa
wzrostu ilosci pieniadza stope inflacji.
Import (imports) stanowia dobra i usugi produkowane za granica i sprzedawane w kraju.
Indeksacja (indexed) jest zmiana wielkosci pewnej kwoty pieniadza,
dokonywana automatycznie na mocy umowy prawnej, majaca na celu
uwzglednienie skutkow inflacji.
Instytucje posrednictwa finansowego ( financial intermediaries) sa instytucjami finansowymi, ktore umozliwiaja posredni transfer pieniedzy od
pozyczkodawcow do pozyczkobiorcow.
Inwestycje (investment) stanowia wydatki na zakup maszyn i urzadzen,
budynkow i budowli przedsiebiorstw, a takze na zapasy, acznie z zakupem
nowych mieszkan i domow przez gospodarstwa domowe.
478
Sownik
Jednolity Rynek Europejski (Single European Market, SEM) to rynek,

ktory ma objac wszystkie kraje Unii Europejskiej, zapewniajac swobodny
przepyw siy roboczej, kapitau, dobr i usug. Projekt ten nie zosta jeszcze
w peni zrealizowany.
Jednostka rozliczeniowa (jednostka rozrachunkowa; unit of account) jest
miara, ktora ludzie posuguja sie, aby poinformowac o cenach i zarejestrowac dugi.
Kapita ludzki (human capital) stanowi wiedze i umiejetnosci, ktore
pracownicy zdobywaja dzieki nauce, szkoleniu i gromadzeniu doswiadczen.
Kapita rzeczowy ( physical capital) stanowi zasob wyposazenia i urzadzen,
ktore sa wykorzystywane przy produkcji dobr i usug.
Klasyczna dychotomia (classical dichotomy) polega na teoretycznym
podziale zmiennych ekonomicznych na nominalne i realne.
Konsumpcja (consumption) stanowi wydatki gospodarstw domowych na
dobra i usugi, z wyjatkiem wydatkow na zakup nowych domow lub
mieszkan.
Koszt zdzieranych zelowek (shoeleather cost) odpowiada wartosci zasobow
marnotrawionych w wyniku inflacji, ktora skania ludzi do trzymania
mniejszej ilosci pieniadza.
Koszt zmienianych jadospisow (menu costs) stanowi koszt zmiany cen.
Kryzys (depresja; depression) to geboka recesja.
Krzywa Phillipsa (Phillips curve) jest to linia, ktora ilustruje krotkookresowa odwrotna zaleznosc miedzy poziomem inflacji a poziomem
bezrobocia.
Krzywa zagregowanego popytu (aggregate demand curve) ukazuje ilosc
dobr i usug, nabywanych przez gospodarstwa domowe, przedsiebiorstwa
i panstwo przy roznych poziomach cen.
Krzywa zagregowanej podazy (aggregate supply curve) ukazuje ilosc dobr
i usug, produkowanych i sprzedawanych przez przedsiebiorstwa przy
roznych poziomach cen.
Makroekonomia (macroeconomics) jest analiza zjawisk zachodzacych
w caej gospodarce, takich jak inflacja, bezrobocie i wzrost gospodarczy.
Malejace przychody (diminishing returns) pojawiaja sie wowczas, gdy
wielkosc nakadow rosnie, a przyrost korzysci z dodatkowej jednostki
nakadow maleje.
Mikroekonomia (microeconomics) jest analiza decyzji podejmowanych
przez pojedyncze gospodarstwa domowe i przedsiebiorstwa, a takze ich
wspodziaania na rynku.
Mnoznik kreacji pieniadza (money multiplier) jest to ilosc pieniadza, ktora
wytwarza system bankowy dzieki 1 dodatkowemu euro rezerw.
Sownik
479
Model zagregowanego popytu i zagregowanej podazy (model of aggregate

demand and aggregate supply) jest stosowany przez zdecydowana
wiekszosc ekonomistow w celu objasnienia wahan poziomu aktywnosci
gospodarczej woko dugookresowego trendu.
Nadwyzka budzetowa (budget surplus) pojawia sie wtedy, kiedy przychody
podatkowe sa wieksze od wydatkow panstwa.
Nadwyzka handlowa (trade surplus) to inaczej nadwyzka eksportu nad
importem.
Negocjacje zbiorowe (collective bargaining) polegaja na uzgadnianiu
warunkow zatrudnienia przez zwiazki zawodowe i pracodawcow.
Neutralnosc pieniadza (monetary neutrality) to brak wpywu zmian podazy
pieniadza na zmienne realne.
Nominalna stopa procentowa (nominal interest rate) jest ta stopa procentowa, ktora zwykle obrazuje informacje z rynku; nie jest ona skorygowana
o skutki inflacji.
Nominalny kurs walutowy (nominal exchange rate) to kurs, po ktorym
mozna wymieniac walute jednego kraju na walute innego kraju.
Nominalny PKB (nominal GDP) wartosc produkcji dobr i usug w cenach
biezacych.
Obligacja (bond) to duzny papier wartosciowy.
Odpywy kapitaowe netto (net capital outflow) to zakupy zagranicznych aktywow dokonywane przez mieszkancow danego kraju, pomniejszone o zakupy krajowych aktywow dokonywane przez mieszkancow
zagranicy.
Operacje otwartego rynku (open-market operations) handel aktywami
niepienieznymi z sektorem bankowym.
Optymalny obszar walutowy (OOW; optimum currency area) oznacza
grupe krajow, dla ktorych optymalnym rozwiazaniem jest przyjecie wspolnej waluty i utworzenie unii walutowej.
Osoba niechetna ryzyku (risk averse) jest to osoba, ktora nie lubi
niepewnosci.
Oszczednosci krajowe (oszczednosci; national saving) stanowia cakowity
dochod w gospodarce, ktory pozostaje po opaceniu konsumpcji i wydatkow panstwa na zakup dobr i usug.
Oszczednosci prywatne ( private saving) stanowia dochod, jaki pozosta
gospodarstwom domowym po opaceniu podatkow i konsumpcji.
Oszczednosci publiczne ( public saving) stanowia przychody podatkowe,
jakie pozostay panstwu po opaceniu swoich wydatkow.
Pieniadz (money) jest w gospodarce zbiorem aktywow, ktorymi ludzie
regularnie posuguja sie, aby kupowac dobra i usugi od innych ludzi.
480
Sownik
Pieniadz symboliczny (przymusowy; fiat money) jest pieniadzem pozbawionym wartosci samoistnej, ktory w roli pieniadza jest uzywany dzieki
rozporzadzeniu rzadu.
Pieniadz towarowy (commodity money) to taki pieniadz, ktory przyjmuje
forme towaru o wartosci samoistnej.
Pace efektywnosciowe (efficiency wages) to wynagrodzenie wyzsze niz
paca rownowagi, wypacane przez przedsiebiorstwa w celu skonienia
pracownikow do bardziej produktywnej pracy.
Pynnosc (liquidity) to inaczej atwosc, z ktora jeden skadnik aktywow moze
zostac przeksztacony w wykorzystywany w gospodarce srodek wymiany.
Podatek inflacyjny (inflation tax) stanowi dochod panstwa, osiagany dzieki
drukowaniu pieniadza.
Podaz pieniadza (money supply) stanowi ilosc pieniadza w gospodarce.
Polityka handlowa (trade policy) panstwo bezposrednio wpywa na ilosc
dobr i usug, importowanych lub eksportowanych przez dany kraj.
Polityka pieniezna (monetary policy) to inaczej zbior dziaan banku
centralnego, ktorych celem jest zmiana wielkosci podazy pieniadza.
Poszukiwanie pracy (job search) to proces, w trakcie ktorego poszukujacy
pracy znajduja oferty odpowiadajace ich preferencjom i zdolnosciom.
Procent skadany (compounding) zasada, zgodnie z ktora kwota ulokowana,
np. na rachunku bankowym, powieksza sie, przy czym naliczone odsetki
pozostaja na koncie i przynosza dodatkowe odsetki w przyszosci.
Produkcyjnosc ( productivity) oznacza ilosc dobr i usug, jaka pracownik jest
w stanie wyprodukowac w ciagu godziny.
Produkt krajowy brutto (PKB; gross domestic product, GDP) stanowi
wartosc rynkowa wszystkich finalnych dobr i usug, wytworzonych w kraju
w danym okresie.
Racjonalne oczekiwania (rational expectations) teoria, wedug ktorej ludzie
w sposob optymalny wykorzystuja w swych prognozach wszelkie posiadane informacje, w tym informacje dotyczace polityki gospodarczej panstwa.
Realna stopa procentowa (real interest rate) jest ta stopa procentowa, ktora
zostaa skorygowana o skutki inflacji.
Realny kurs walutowy (real exchange rate) to kurs, po ktorym mozna
wymieniac dobra i usugi pochodzace z jednego kraju na dobra i usugi
pochodzace z drugiego kraju.
Realny PKB (real GDP) wartosc produkcji dobr i usug w cenach staych.
Recesja (recession) to okres spadku realnych dochodow oraz wzrostu
bezrobocia.
Rezerwa Federalna (Federal Reserve, Fed) jest bankiem centralnym
w Stanach Zjednoczonych.
Rezerwy (reserves) to wkady, ktore otrzymay banki i ktorych nie zamieniy
na kredyty.
Sownik
481
Rownanie ilosciowe (quantity equation) jest to rownanie M V = P Y, ktore

opisuje zwiazek ilosci pieniadza, szybkosci obiegu pieniadza oraz wartosci
dobr i usug wyprodukowanych w danej gospodarce.
Run na bank (bank run) sytuacja, w ktorej wielu wascicieli wkadow
podejrzewa, ze bank moze zbankrutowac, wiec wycofuje z niego swoje
wkady.
Rynek funduszy pozyczkowych (market for loanable funds) na tym rynku
osoby oszczedzajace oferuja swoje fundusze, na ktore zgaszaja zapotrzebowanie osoby poszukujace kredytu inwestycyjnego.
Rynek pieniadza (money market) to rynek, na ktorym banki komercyjne
udzielaja sobie krotkoterminowych pozyczek pienieznych.
Rynki finansowe ( financial markets) to instytucje finansowe, ktore umozliwiaja bezposredni transfer pieniedzy od pozyczkodawcow do pozyczkobiorcow.
Ryzyko cakowite (aggregate risk) jest to ryzyko, ktore dotyczy wszystkich
naraz.
Ryzyko indywidualne (idiosyncratic risk) jest to ryzyko, ktore dotyczy tylko
pojedynczej osoby lub pojedynczego przedsiebiorstwa.
Stagflacja (stagflation) jest to okres spadku produkcji i wzrostu cen.
Stopa bezrobocia (unemployment rate) to odsetek osob bezrobotnych,
nalezacych do zasobu pracy.
Stopa dyskontowa (discount rate) to inaczej stopa procentowa, przy ktorej
Rezerwa Federalna udziela krotkoterminowych kredytow amerykanskiemu
sektorowi bankowemu.
Stopa inflacji (inflation rate) jest wyrazona w procentach zmiana wskaznika
cen w porownaniu z rokiem poprzednim.
Stopa poswiecenia (sacrifice ratio) to inaczej liczba punktow procentowych
rocznej produkcji, utraconych w trakcie procesu obnizania inflacji
o 1 punkt procentowy.
Stopa refinansowa (refinancing rate) to inaczej stopa procentowa, przy
ktorej Europejski Bank Centralny udziela krotkoterminowych kredytow
sektorowi bankowemu w strefie euro.
Stopa repo (repo rate) to inaczej stopa procentowa, przy ktorej Bank Anglii
udziela krotkoterminowych kredytow brytyjskiemu sektorowi bankowemu.
Stopa rezerw (reserve ratio) stanowi te czesc wkadow, ktora banki trzymaja
w formie rezerw.
Strajk (strike) to protest zorganizowany przez zwiazek zawodowy, polegajacy na powstrzymywaniu sie pracownikow od pracy.
System bankowy oparty na rezerwie czesciowej ( fractional reserve banking)
polega na tym, ze w formie rezerw banki trzymaja tylko czesc wkadow
swoich klientow.
482
Sownik
System euro (Eurosystem) jest systemem, w ktorego skad wchodza EBC

i banki centralne wszystkich 12 krajow tworzacych Europejska Unie
Gospodarcza i Walutowa.
System finansowy ( financial system) to zbior instytucji, ktore pomagaja
uzgodnic oszczednosci jednej osoby z inwestycjami drugiej.
Szok podazowy (supply shock) to zdarzenie, ktore bezposrednio zmienia
koszty i ceny w przedsiebiorstwach, powodujac przesuniecie krzywej
zagregowanej podazy, a zatem takze krzywej Philipsa.
Szybkosc obiegu pieniadza (velocity of money) stanowi tempo, w jakim
pieniadz przechodzi z rak do rak.
S rodek przechowywania wartosci (store of value) jest to wszystko, czym
ludzie moga sie posuzyc w celu przeniesienia siy nabywczej z terazniejszosci w przyszosc.
S rodek wymiany (medium of exchange) jest to cos, co nabywcy daja
sprzedawcom, kiedy chca od nich kupic dobra lub usugi.
Teoria parytetu siy nabywczej ( purchasing power parity, PPP) jest teoria
kursu walutowego, zgodnie z ktora za jednostke dowolnej waluty mozna
kupic taka sama ilosc dobr we wszystkich krajach.
Teoria preferencji pynnosci (theory of liquidity preference) teoria Keynesa,
zgodnie z ktora stopa procentowa osiaga poziom zapewniajacy zrownanie
sie podazy pieniadza i popytu na pieniadz.
Ubezpieczenie od bezrobocia (unemployment insurance) polega na tym, ze
panstwo zapewnia czesciowa ochrone dochodow pracownikow, ktorzy
traca prace.
Ucieczka kapitau (capital flight) stanowi znaczne i nage zmniejszenie
ilosci aktywow lokowanych w pewnym kraju.
Umowa o odkupieniu (repo; repurchase agreement) to inaczej umowa
o sprzedazy aktywow niepienieznych, ktorej towarzyszy umowa o ich
odkupieniu po uzgodnionej cenie w okreslonym momencie w przyszosci.
Unia Europejska (European Union, EU) to rodzina demokratycznych krajow europejskich, ktorej celem jest wspopraca na rzecz pokoju i dobrobytu.
Wartosc przysza ( future value) to suma, w jaka zmieni sie w przyszosci
dzisiejsza kwota pieniadza przy danych stopach procentowych.
Wartosc zaktualizowana ( present value) to kwota, ktora nalezy miec dzis,
aby przy istniejacych stopach procentowych uzyskac dana przysza kwote
pieniadza.
Wiedza technologiczna (technological knowledge) to inaczej wiedza spoeczenstwa o najlepszych metodach wytwarzania dobr i usug.
Sownik
483
Wkady patne na zadanie (demand deposits) to inaczej zasoby zgromadzone na rachunkach bankowych, ktorymi ich wasciciele moga sie posugiwac
na zadanie za pomoca kart debetowych lub czekow.
Wskaznik cen konsumenta (consumer price index, CPI) jest miara kosztu
cakowitego dobr i usug, kupowanych przez typowego nabywce.
Wskaznik cen producenta ( producer price index, PPI) stanowi miare kosztu
nabycia koszyka dobr i usug, kupowanego przez przedsiebiorstwa.
Wspolny obszar walutowy (unia walutowa lub unia monetarna; common
currency area) oznacza obszar geograficzny, na ktorym jest uzywana
wspolna waluta, speniajaca funkcje srodka wymiany; moze on obejmowac
wiele krajow.
Wspoczynnik aktywnosci zawodowej (labour force participation rate) to
odsetek osob aktywnych zawodowo w populacji ludzi penoletnich.
Wydatki panstwa (government purchases) sa to wydatki na zakup dobr
i usug, ponoszone przez wadze lokalne i rzad centralny.
Wymagania dotyczace rezerw (reserve requirements) to przepisy, ktore
okreslaja minimalny poziom relacji wielkosci rezerw, jakie banki musza
trzymac, oraz wielkosci wkadow.
Wypieranie (crowding out) nazywamy zmniejszenie sie inwestycji na skutek
zapozyczania sie przez panstwo.
Zasoby naturalne (natural resources) takie jak ziemia, wody, zoza
mineraow, stanowia nakady, ktore sa zuzywane w procesie produkcji dobr
i usug.
Zasob pracy (labour force) to cakowita liczba pracownikow w danej
gospodarce, w skad ktorej wchodza zarowno osoby pracujace, jak i bezrobotne.
Zmienne nominalne (nominal veriables) to zmienne mierzone w jednostkach pienieznych.
Zmienne realne (real veriables) to zmienne mierzone w jednostkach
fizycznych.
Zrownowazony bilans handlowy (balanced trade) oznacza sytuacje, w ktorej eksport jest rowny importowi.
Zwiazek zawodowy (union) to stowarzyszenie pracownikow, ktore negocjuje z pracodawcami poziom wynagrodzen, a takze inne warunki pracy.
INDEKS
A
Akcelerator inwestycyjny 354
Akcje
niedowartosciowane 140
panstwowe 107
przewartosciowane 140
rynek 350351
Aktywa, wycena 139145
Alokacja zasobow 233
Analiza fundamentalna 140
Annuitet 135
Arbitralna redystrybucja dochodow 236
237
Atak spekulacyjny 398399
Automatyczne stabilizatory 363365
B
Badania Aktywnosci Ekonomicznej Ludnosci (BAEL) 153
Badania
ankietowe zasobu pracy 153158
i prace rozwojowe 95
Bank Anglii 194, 339, 360
Bank centralny, niezaleznosc 384388
wiatowy (World Bank) 91
Bank S
Banki 108109
a podaz pieniadza 195207
centralne 190192
Bezposrednie inwestycje zagraniczne 90,
252
Bezrobocie 149179, 303, 371407
cykliczne 149150
frykcyjne 160162
naturalna stopa 378
naturalne 149
rejestrowane 152153
stopa 151, 155157
strukturalne 160
ubezpieczenie 163164
Bezwarunkowe operacje otwartego rynku
201
Bilans handlu zagranicznego 249
Badzenie losowe 141143
Budzet, rownowaga 123, 456460
C
Cel inflacyjny, polityka 396403
Cele polityki pienieznej 399403
Cena 109
Ceny 215, 308309
rownowagi 217
wzgledne 233
Ciezar opodatkowania 234
Cykl koniunkturalny 302
Czek 188
D
Deficyt budzetowy 115, 123124
handlowy 249, 256259
panstwa 286288
Deficyty blizniacze 288
Deflacja 213
Deflator 4244, 6163
Depresja (zob. Kryzys)
486
Indeks
Dezinflacja 392, 395396

Dug publiczny 123
Dugi okres 304305
Dugookresowa krzywa
Phillipsa 376379, 384388
zagregowanej podazy 314316
Dobro
finalne 33
posrednie 33
publiczne 95
Dochod
narodowy
mierzenie 2951
osobisty 36
rozporzadzalny 36
Dodatek wyrownujacy wzrost kosztow
utrzymania (COLA) 66
Drenaz mozgow 92
Dychotomia, klasyczna 220222
Dywersyfikacja (roznicowanie) ryzyka indywidualnego 136138
Dywidendy 140
E
Efekt
dochodowy 464
doganiania 8890
Fishera 227229
kursu walutowego 309, 340
majatkowy 308, 340
mnoznikowy 353354, 356
stopy procentowej 308, 340
substytucyjny 464
wypierania 356358
zewnetrzny 92
Efekty inflacji 6368
Efektywne rynki, hipoteza 141143
Efektywnosc informacyjna 141
Eksport
netto 38, 248249, 253254, 309,
311
Euro 412415
system 192194
Euroland (zob. tez Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa) 412
(EMU) 192, 411446
Europejski Bank Centralny (ECB) 192

194, 360, 412
Europejski Mechanizm Kursow Walutowych (ERM) 397398, 415, 417418
Europejski System Bankow Centralnych
(ESCB) 412
F
Federalizm fiskalny 437438
Finanse 129
Fundusze
indeksow 142143
inwestycyjne 111
powiernicze 111
pozyczkowe 116, 276282
Funkcja
produkcji 84
uzytecznosci 134
Funkcje pieniadza 185186
G
Gietkosc pac realnych 423, 431432
Gospodarka
otwarta 113, 247274
zamknieta 113, 247
Gotowka 187188
H
Hiperinflacja 214, 224226, 266268
Hipoteza
efektywnych rynkow 141143
naturalnej stopy bezrobocia 383
I
Ilosciowa teoria pieniadza 214, 218
Import 248
Indeks
giedowy (zob. Wskaznik giedowy)
ubostwa 371
Indeksacja 6566
Inflacja 213243, 316317, 329, 371407
efekty 6368
koszty 229239
spowalniania 391396
miara 62
polityka celu inflacyjnego 396403
stopa 55, 60
Indeks
Instytucje finansowe (posrednictwa finansowego) 105112

Integracja handlowa 426431
Inwestycja, zagraniczna portfelowa 90
Inwestycje 37, 8688, 104128, 254255,
308, 310
bezposrednie 90, 252
zagraniczne 9091
netto 252
J
Jednolity Rynek Europejski (SEM) 413
415
Jednostka rozliczeniowa (rozrachunkowa)
185186
K
Kadry, rotacja 171172
Kapita
ludzki 82
rzeczowy 8182
wasny (zob. Akcja)
zasoby 315
Karta
debetowa 188
kredytowa 188
Klasyczna
dychotomia 220222
teoria inflacji 214229
Koniunktura, wahania 302307
Konsumpcja 37, 308, 310
krancowa skonnosc do konsumpcji
(MPC) 354356
Konto teowe 196
Kontyngent 289290
Koszt zdzieranych zelowek 230232
Koszty
inflacji 229239
spowalniania inflacji 391396
transakcyjne 416
utrzymania 5272
zmienianych jadospisow 232, 319
Koszyk dobr i usug 54, 5657
Krancowa skonnosc do konsumpcji (MPC)
354356
Kreacja pieniadza, mnoznik 199200
Krotki okres 304305, 371407
487
Krotkookresowa krzywa
Phillipsa 379382
Kryzys (depresja) 301
Krzywa
Phillipsa 372391
zagregowanego popytu 305312, 346
347
zagregowanej podazy 305306, 312
323
Kurs walutowy 417
efekt 309, 340
nominalny 259263
realny 261263
Kwota importowa (zob. Kontyngent)
M
Majatek 186
Makroekonomia gospodarki otwartej 247
274
Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej 275298
Malejace przychody 8890
Miara inflacji 62
Miary pieniadza 189190
Mierzenie
dochodu narodowego 2951
kosztow utrzymania 5272
Miedzynarodowe przepywy dobr i kapitau 248259
Mnoznik
kreacji pieniadza 199200
wydatkow, wzor 354356
Mobilnosc
kapitau finansowego 424425, 433
434
siy roboczej 423424, 433
Model zagregowanego popytu i zagregowanej podazy 302, 305307, 378379
N
Nadwyzka
budzetowa 115, 123124
handlowa 249, 256
Narzedzia finansow 129148
Naturalna stopa bezrobocia 378, 383
Negatywna selekcja, problem 135
488
Indeks
Negatywny szok podazowy 389391

Negocjacje zbiorowe 167169
Neutralnosc pieniadza 220222
Niechec do ryzyka 133134
Nieracjonalnosc rynkow 143145
Niestabilnosc polityczna 292294
Niezaleznosc banku centralnego 384
388
Nominalna stopa procentowa 227, 342
Nominalne stopy procentowe 6668
Nominalny
kurs walutowy 260261
PKB 4042
O
Obcy 168
Obieg pieniadza 222226
Obligacja 106
Obligacje
panstwowe (skarbowe) 107
smieciowe 107
zote 107
Obrot 110
Oczekiwana inflacja 380382
Oczekiwania 376384
racjonalne 394395
Odchylenie standardowe 136137
Odpywy kapitaowe netto 251254, 282
284
Odwrotna zaleznosc miedzy
inflacja a bezrobociem 383384
ryzykiem i zyskiem z inwestycji 138
139
Operacje otwartego rynku 191, 201
typu outright 342
Optymalny obszar walutowy (OOW) 422
429
Organizacja Krajow Eksportujacych Rope
Naftowa (OPEC) 388
Osoba niechetna ryzyku 133
Oszczednosci 8688, 104128, 254255
krajowe (oszczednosci) 114
prywatne 114115
publiczne 115
Oszczedzanie 460465
Oswiata 9192
P
Pakt na rzecz Stabilnosci i Wzrostu 440442
Panstwo
deficyt budzetowy 286288
polityka 8699, 162163
wydatki 3638, 311
Papier wartosciowy typu IOU (zob. Obligacja)
Parytet siy nabywczej, teoria 263270
Pieniadz 213243
miary zasobu 190
mnoznik kreacji 199200
neutralnosc 220222
podaz 191, 195207, 342343, 347349
popyt 343344
rownowaga na rynku 343344
symboliczny (przymusowy) 187
szybkosc obiegu 222226
towarowy 186187
w gospodarce 187190
znaczenie 185190
Paca
graniczna 173
rownowagi 166
Pace
efektywnosciowe, teoria 170175
minimalne, ustawy 165166
realne 423, 431432
Pynnosc 186
Podatek
inflacyjny 226
od nieruchomosci 59
Podatki, zmiany 358359
Podaz
funduszy pozyczkowych 117124, 276
282
pieniadza 191, 195207, 216219, 342
343
zmiany 347349
szoki podazowe 388391
zagregowana 301338
Pokusa naduzycia, problem 135
Polityczny cykl koniunkturalny 453
Polityka
budzetowa 339370, 449452
celu inflacyjnego 396403
Indeks
fiskalna 437442
handlowa 289292
panstwa 8699, 162163
pieniezna 191, 339370, 449456
cele 399403
spojna czasowo 387
stabilizacyjna 360363
Popyt
funduszy pozyczkowych 117124
krzywa zagregowanego popytu 346347
na pieniadz 216218, 343344
na rynku funduszy pozyczkowych 276
282
zagregowany 301338, 352360
Portfel 11
Portfelowe inwestycje zagraniczne 252
Postep technologiczny 9899
Poszukiwanie pracy 161164
Praca
poszukiwanie 161164
zasoby 314315
zasob (zob. Sia robocza)
Pracownicy 171175
Prawa wasnosci 9294
Problem
gapowicza 438440
substytucji 56
Procent skadany 130
Proces dostosowawczy 219220
Produkcja 75103, 303
potencjalna 314
przy penym zatrudnieniu 314
Produkcyjnosc 7986
Produkt krajowy brutto (PKB) 3236
deflator 4244, 6163
dobrobyt 4447
nominalny 4042
realny 4042
Produkt narodowy
brutto (PNB) 35
netto (PNN) 35
Przepywy dobr i kapitau, miedzynarodowe 248259
Przesuniecia krzywej Phillipsa 376384,
388391
Przychody, malejace 8890
489
R
Rachunkowosc spoeczna, system 112
116
Racjonalne oczekiwania 394395
Realna
rownowaga w gospodarce otwartej 285
stopa procentowa 6668, 227, 342
Realny
kurs walutowy 261263
PKB 4042
Recesja 301
Redystrybucja dochodow, arbitralna 236
237
Rezerwa Federalna (Fed) 195, 360
Rezerwy
dodatkowe 197198
wymagane 197
Rok bazowy 55
Rotacja kadr 171172
Rownanie
Fishera 223
ilosciowe 222226
Rownowaga
budzetu 123, 456460
dugookresowa 324
na rynku pieniadza 343344
Nasha 387
Roznicowanie cen 416417
Ruch okrezny, wykres 31
Run na bank 205
Rynek
akcji 350351
funduszy pozyczkowych 116124, 276
282
obligacji 106107
pieniadza 202, 347
a nachylenie krzywej zagregowanego
popytu 347
rownowaga 343344
walutowy 279282
Rynki
finansowe 105108
nieracjonalnosc 143145
ubezpieczen 135
Ryzyko
cakowite 137138
490
Indeks
indywidualne, dywersyfikacja 136138

kredytowe 106107
zarzadzanie 133139
S
Sia
nabywcza 230
robocza 151, 423424, 433
Stabilnosc polityczna 9294
Stagflacja 329
Standard zota 187
Stan rownowagi
na rynku pieniadza 216218
w gospodarce otwartej 282285
Stopa
bezrobocia 151, 155
naturalna 378, 383
dyskontowa 203
dywidendy 109
inflacji 55, 60
procentowa 118120, 349352
efekt 308, 340
nominalna 6668, 227, 342
realna 6668, 227, 342
rownowagi 344345
refinansowa 201, 203
repo 203
rezerw 197
Stosunek poswiecenia 392394
Strajk 167
Swoi 168
Symetryczne szoki makroekonomiczne
425426, 434436
System
bankowy oparty na rezerwie czesciowej
197199
euro 192194
finansowy 104108
pieniezny 183212
podatkowy 460465
rachunkowosci spoecznej 112116
rezerwy
bankowej rownej 100% 196197
federalnej 195
Szoki
makroekonomiczne, symetryczne 425
426, 434436
podazowe 388391
Szybkosc obiegu pieniadza 222226
rodek
S
przechowywania wartosci 186
wymiany 185
T
Technologia 315316
Teoria
bednych ocen sytuacji 320
lepkich
cen 319320
pac 319
optymalnych obszarow walutowych 422
429
parytetu siy nabywczej (PPP) 263
270
pac efektywnosciowych 170175
preferencji pynnosci 341346
Termin wykupu, obligacji 106
Tozsamosci 113115
Traktat o Unii Europejskiej 412
U
Ubezpieczenia, rynki 135
Ubezpieczenie od bezrobocia 163164
Ubostwo, indeks 371
Ucieczka kapitau 292294
Udziay (zob. Akcje)
Ukad Ogolny w sprawie Ce i Handlu
(GATT) 250
Umowa o odkupieniu (repo) 202
Unia Europejska (UE) 413415
Unia monetarna (zob. Wspolny obszar walutowy)
Unia walutowa (zob. Wspolny obszar walutowy)
Ustawy o pacach minimalnych 165166,
432
Uzytecznosc 134
W
Wahania gospodarcze 323333
Wartosc
przysza 130
Indeks
samoistna 186
zaktualizowana 130133
Wiedza technologiczna 8384
Wielki Kryzys 327328
Wkady patne na zadanie 189
Wolny handel 9495
Wskaznik
cen
detalicznych (RPI) 5961
konsumenta (CPI) 5363
producenta (PPI) 56
cena/zysk 109110
giedowy 108
Wspolny obszar walutowy 266, 411446
Wspoczynnik aktywnosci zawodowej 155
Wybor miedzy inflacja a bezrobociem
w krotkim okresie 371407
Wycena aktywow 139145
Wydatki 3032
panstwa 3738, 311, 352353
Wykres ruchu okreznego 31
Wymagania dotyczace rezerw 203204
Wypieranie 124
Wzor mnoznika wydatkow 354356
Wzrost
gospodarczy 75103, 213243, 316317
a inwestycje 87
liczby ludnosci 96
Z
Zagraniczna inwestycja portfelowa 90
Zagregowana podaz 301338
krzywa 312323
Zagregowany popyt 301370
i zagregowana podaz a krzywa Phillipsa
373375
krzywa 305312
Zarzadzanie ryzykiem 133139
491
Zasada
70 132133
zota 459
zrownowazonych inwestycji 459
Zasoby
alokacja 233
kapitau 315
naturalne 8283, 8586, 9697, 315
pracy 314315
Zasob
pieniadza, miary 189190
pracy (zob. tez Sia robocza) 151, 154
badania ankietowe 153158
Zharmonizowany wskaznik cen konsumenta (HICP) 5961
Zota zasada 459
Zote akcje (zob. Akcje panstwowe) 107
Zudzenie inflacyjne 230
Zmiany
eksportu netto 311
inwestycji 310311
konsumpcji 310
podatkow 358359
podazy pieniadza 347349
sektorowe 162
wydatkow panstwa 311
zagregowanego popytu 324328
Zmienne
nominalne 220
realne 220
Znaczenie pieniadza 185190
Zobowiazania podatkowe 233235
Zrownowazony bilans handlowy 249
Zwiazki zawodowe 167170
ekonomia 167168
Zysk z inwestycji 138139
Zyski kapitaowe 233

Gregory Mankiw Mark Taylor - Makroekonomia Pwe 2009

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gregory Mankiw Mark Taylor - Makroekonomia Pwe 2009

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Redakcja naukowa przekadu

(wstp, o autorach, podzikowania,

(rozdziay 1, 11, 13)

Dla Catherine, Nicholasa i Petera

Copyright for the Polish edition by Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A.

Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A.

wil, tel. (0-22) 644 99 55

SKRCONY SPIS TRECI

Mierzenie dochodu narodowego

Mierzenie kosztw utrzymania

GOSPODARKA REALNA W DUGIM OKRESIE . . .

Oszczdnoci, inwestycje i system finansowy

Podstawowe narzdzia finansw

CZ III. PIENIDZ I CENY W DUGIM OKRESIE

Pienidz, wzrost i inflacja

Skrocony spis tresci

Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe pojcia 247

Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej

Zagregowany popyt i zagregowana poda

Wpyw polityki pieninej i polityki budetowej

Wybr midzy inflacj a bezrobociem w krtkim okresie 371

EUROPEJSKA UNIA GOSPODARCZA

Wsplny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza

Pi debat o polityce makroekonomicznej . . . . . . . . . . 449

MIERZENIE DOCHODU NARODOWEGO . . . . . . . . .

1.1. Dochd narodowy i wydatki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.2. Pomiar produktu krajowego brutto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.3. Skadniki PKB . .

1.4. Realny PKB a nominalny PKB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.5. Produkt krajowy brutto a dobrobyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

MIERZENIE KOSZTW UTRZYMANIA . . . . . . . . .

2.1. Wskanik cen konsumenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Problemy zwiazane z mierzeniem kosztow utrzymania . . . . . . . .

3.1. Wzrost gospodarczy na wiecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.2. Znaczenie produkcyjnoci i czynniki, ktre wpywaj na produkcyjno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.3. Wzrost gospodarczy a polityka pastwa

Instytucje posrednictwa finansowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

PODSTAWOWE NARZDZIA FINANSW . . . . . . . . 129

5.3. Wycena aktyww . . . . . . . . .

6.2. Poszukiwanie pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.3. Ustawy o pacach minimalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

6.4. Zwizki zawodowe i negocjacje zbiorowe . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

PIENIDZ I CENY W DUGIM OKRESIE

SYSTEM PIENINY . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

7.2. Rola bankw centralnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

PIENIDZ, WZROST I INFLACJA . . . . . . . . . . . 213

Podaz pieniadza, popyt na pieniadz oraz stan rownowagi

8.2. Koszty inflacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

MAKROEKONOMIA GOSPODARKI OTWARTEJ:

9.2. Ceny w transakcjach midzynarodowych: realne i nominalne kursy

9.3. Teoria parytetu siy nabywczej: pierwsza teoria kursu walutowego

11.2. Wyjanienie krtkookresowych waha w gospodarce . . . . . . . . 304

11.3. Krzywa zagregowanego popytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307

11.5. Dwie przyczyny waha gospodarczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323

WPYW POLITYKI PIENINEJ

12.2. Jak polityka budetowa wpywa na zagregowany popyt? . .

12.3. Polityka gospodarcza jako narzdzie stabilizowania gospodarki . . .

WYBR MIDZY INFLACJ

13.3. Dugookresowa krzywa Phillipsa jako argument za niezalenoci

WSPLNY OBSZAR WALUTOWY

14.3. Teoria optymalnych obszarw walutowych . . . . . . . . . . . . . . . 422

14.5. Polityka fiskalna a wsplne obszary walutowe . . . . . . . . . . . . 437

Argumenty przeciwko reformie systemu podatkowego, majacej zachecic do oszczedzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ekonomia jest analiza zachowan ludzi w ich codziennym zyciu napisa