OJCOSTWO.

WSTP

Szczliwe mode stworzenie, ktre ma prawo odczuwa

i
odczuwa mio rodzicw, serdecznych opiekunw, bliskich, wasnych, pewnych;
ktre ma dom rodzinny, gdzie moe si schroni, ilekro otoczenie poza tym domem
powieje obcoci.1
Pragnienie ojcowskiej mioci jest gboko wpisane w kadego czowieka,
take czowieka dorosego. Potrzebuj jej jednak w sposb szczeglny dzieci i modzie
w okresie dojrzewania. Dziecko poszukuje nie tylko ciepej i serdecznej mioci matki,
ale rwnie otwartej, yczliwej
i dajcej poczucie bezpieczestwa mioci ojca.
Kiedy dziecko nie ma yczliwych i pogodnych relacji z wasnym ojcem, przeywa brak
ojcowskiej mioci. I chocia mio ojcowska jest inna od mioci matki, bywa ona dla
dziecka nie mniejszym rdem radoci i szczcia.
Ojcostwo dzisiaj przeywa jednak gboki kryzys. Wypywa on nie tylko z
postaw i zachowa samych mczyzn, ale take z kryzysu maestwa i rodziny, ktre
s fundamentem dojrzaego
i odpowiedzialnego ojcostwa.
Mno si w zastraszajcym tempie rozwody i patologie rodzinne. Stao si
modne ycie w konkubinacie. Moliwe jest poczcie dziecka bez moliwoci ustalenia
kto jest ojcem (sztuczne zapodnienie). Czy rzeczywicie ojcostwo stao si kruche, a
dziecko moe, a czasami powinno by wychowywane tylko przez matk? rodki
masowego przekazu donosz okresowo, e czynione s starania przez zainteresowane
grupy, aby dzieci wychowywane byy przez rodzicw tej samej pci. Nasuwaj si wic
pytania. Czy powinnimy uzna rwno obu rodzicw do wychowywania dzieci? Czy
oznaczaoby to, e mczyzna i jego rola
w wychowaniu jest mao
wana i waciwie niekonieczna? Kiedy wic zabrzmiay pierwsze sygnay, e
rozpoczyna si kryzys tosamoci ojca?
Praca ta bdzie prb odpowiedzi na te zagadnienia, a przede wszystkim na
pytanie jakie postawy reprezentuj ojcowie grnicy wobec swoich synw. Wydaje si,
e jestemy na drodze do prawd dawno odkrytych i jake prawdziwych, e to ojciec
daje poczucie bezpieczestwa, zwaszcza dla potomstwa pci mskiej.

T. Kotarbiski. Medytacje o yciu godziwym. W-wa 1967,s.67.

I.
1.

TEORETYCZNE PODSTAWY PRACY.

Rola ojca w perspektywie historycznej.

W najdawniejszych zapisach historycznych moemy znale informacje, e

ojciec by postaci centraln w rodzinie. Biorc pod uwag fakt, e Polska podobnie
jak wszystkie narody zachodniej i rodkowej Europy, jest sukcesork kultury
staroytnej Grecji i Rzymu naley domniemywa, e to centralne miejsce ojca w
rodzinie wizao si
z wpywami kulturowymi tych pastw. Wydaje si te,
e nie bez znaczenia byo przyjcie przez Mieszka I chrzecijastwa. Wraz z nim
pojawiy si w naszej kulturze wpywy kultury hebrajskiej. Te trzy kultury oparte byy
na silnej strukturze patriarchalnej. Wadza wic spoczywaa
w jednych
ojcowskich rkach.
Gowa rodziny pater familias mia z mocy swego autorytetu,
nieograniczon wadz nad on, dziemi, niewolnikami oraz majtkiem rodzinnym. To
mczyzna reprezentowa rodzin na zewntrz, decydowa o losach jej czonkw,
dysponowa zasobami materialnymi i wycznie zarzdza rodzinnym majtkiem. By
sdzi oraz wykonawc swoich wyrokw. Mia te decydujce zdanie odnonie
wychowania dzieci.
To u boku ojca syn uczy si by senatorem, sprawowa
trybunat wojskowy czy te uzyskiwa niezbdne dowiadczenie w administracji
pastwa. On te dostarcza synowi rnorodnego przygotowania ekonomicznego,
prawniczego, retorycznego i wojskowego. Ojcowie wprowadzali synw do krgw
najwyszej arystokracji.
W rodzinie rzymskiej ojciec decydowa o
losach dzieci od ich narodzin, uznajc dziecko lub nie, a skoczywszy na dniu swojej
mierci, kiedy to najstarszy syn przejmowa pozycj ojca 1, a ten pozostawia testament
dowd jego wadzy do samego koca. Syn buntujcy si otwarcie przeciw ojcu
ryzykowa wydziedziczenie, ktre uniemoliwiao mu yciowy start. Wydziedziczenie
dziecka byo wic czsto rwnoznaczne z pozbawieniem rodkw do ycia.
Dzi majtek rodzinny jest udziaem niewielu. Spadek po rodzicach bywa znikomy.
Zdecydowana wikszo modych ludzi sama musi dorabia si
i zarabia na
utrzymanie rodziny, ktr zakada. Rodzice co najwyej mog pomc dzieciom w
zdobyciu wyksztacenia.
W Starym Testamencie obraz ojca jest zrnicowany: od postaci penej
mioci do synw (opis powrotu syna marnotrawnego), do osoby bardzo okrutnej,
skadajcej syna w ofierze caopalnej dla Boga. Tam te znajdujemy zapisy, e ojciec
by postaci tak wan, e jego przewinienia ciyy na synach a do sidmego
pokolenia.
Wiek XV to koniec epoki redniowiecza i pocztek epoki renesansu.
Historycznie jest to rwnie okres w ktrym nastpio zharmonizowanie ze sob praw
zwyczajowych, prawa kanonicznego
i prawa rzymskiego. Po okresie
feudalnym pniejsze wieki odziedziczyy uznanie rodu za podstawow warto i
uwicenie wizw krwi. W nowej kulturze ojciec jawi si jako posta gwarantujca
1

M. yromski. Pozycja ojca w rodzinie w wychowaniu w rodzinie rzymskiej. Pozna 1989.

stabilizacj rodziny jak

i krlestwa. Chyba nigdy w dziejach ojciec nie dziery
w rku tylu atutw, co w latach 1500-1570. Miao na to wpyw ogoszenie dwch
reform religijnych tj. protestanckiej i katolickiej dokonane w XVI w. Duszpasterstwa
reformowanych kociow katolickich i protestanckich, chocia nie dziaay w tym
samym kierunku i nie stosoway tych samych rodkw, niemniej dochodziy do tych
samych wynikw: wytworzenia struktury rodziny, ktra jest niepodzielna, rodowa i
maeska. Koci bardzo intensywnie dy do dokonania chrystianizacji rodziny.
Denia te umocniy rol maestwa, a dzieci stay si uwiceniem zwizku
usankcjonowanego przez koci. Fakt ten przysporzy prestiu rodzicom,
a
szczeglnie ojcu. To odzyskanie autorytetu czyo w sobie
i
potwierdzao nauk prawa rzymskiego, ktre w czasie renesansu wzbudzio nowe
zainteresowanie. Ojciec znowu by kamieniem wgielnym caej rodziny. Ojciec zotego
wieku jest gwnym odpowiedzialnym za przekaz norm, ktre gwarantuj wadz
pastwa, zapewniaj ksztatowanie moralne i karno w biecym czasie oraz kad
podwaliny pod ekonomi zbawienia i nadzieje przyszego ycia.1
Jean Delumeau napisa, e zoty wiek ojcowskiej monarchii przypad na XVII stulecie. 2
Ojciec, w owym czasie absolutnie niekwestionowany spenia wszystkie funkcje nadane
ojcu, to jest poczyna nowe ycie, ywi rodzin, ksztaci dzieci i je wychowuje. W
dalszym cigu jest rzdc do koca, testamentem dzieli majtek i przekazuje wadz.
Jest to epoka
w ktrej niewielu mczyzn pozostaje stanu wolnego, niewiele
jest te nielubnych dzieci. W dobrym tonie jest mie on i wasne potomstwo. Jest to
rwnie okres w ktrym pojawia si w literaturze obraz dobrego
i
yczliwego ojca, ktry staje si opiekunem swoich dzieci.
Polska droga rozwoju historycznego rl rodzinnych uksztatowana zostaa
przez dwie cechy:
1. nieco pniejsze i niecakowite przejcie feudalnego porzdku spoecznego,
2. wiksz ni w innych krajach rol kobiety w rodzinie, co
w powanym stopniu odbio si na agodzeniu patrocentryzmu tradycyjnej polskiej
rodziny.3
W warunkach historycznych ksztatowanych przez te dwie cechy, sterowanie rodzin
wymagao od ojcw zastosowania rnych zabiegw wzmacniajcych ich pozycj w
rodzinie. Czas ten by trudny dla ojcw. Nie mg on narzuci dystansu i nadmiernej
formalizacji stosunkw pomidzy swoj osob a pozostaymi czonkami rodziny, a
zwaszcza dziemi, nie mg te liczy na poparcie swoich dziaa w czynnikach poza
rodzinnych.
Ojcowie zaczli szuka wic rde wzmocnienia swego autorytetu wewntrz rodziny
poprzez stworzenie gbokiej wizi emocjonalnej
z pozostaymi jej
czonkami. Ojciec stara si nie tylko wzbudza respekt
i stwarza poczucie
dystansu, lecz wzbudza przede wszystkim u dziecka uczucie bliskoci emocjonalnej.
Uczy kocha dzieci idee ktre i jemu byy bliskie, wyksztaca prawe zasady
postpowania skrztno, systematyczno, umiowanie ojczyzny, patriotyzm. Jego
zainteresowania staway si pasjami dziecka.
Tak dochodzio do gbokiego porozumienia midzy ojcem a synem. Czynnik wizi
emocjonalnej midzy ojcem a synem pojawia si
w literaturze ju XV w. W
nastpnym stuleciu pastor Charles Drelincourt nie bdzie si ba stwierdzi, e nie ma
nic tak czuego jak ojcowskie uczucia. I chocia nie bya to cecha wycznie polskich
ojcw wczesnych czasw, to na pewno wrd ojcw Polakw bya wiodca.
1

J. Delumeau. D. Rochea. Przygoda synw. W-wa 1995, WSZiP,s.233.

J. Delumeau. D. Rochea. Historia ojcw i ojcostwa. W-wa 1995, WSZiP,s.11.
3
K.Pospieszyl. Ojciec a rozwj dziecka. Warszawa 1980.
2

Kobieta - matka wspieraa ojca w funkcji instrumentalnej, sama przejmowaa rwnie

wiele cech instrumentalnych. Powodem tego czsto bywa fakt, e mczyzna
najczciej walczy lub przebywa na zesaniu, podczas gdy gospodarstwo domowe i
caa rodzina pozostawao pod opiek matki. Dom polski wyrabia wwczas poczucie
godnoci narodowej, wewntrzn wolno i niezaleno.
W najgorszych czasach niewoli i zastoju ludzie rnych narodowoci nie tylko si
polonizowali, ale z zapaem neofitw, gdy tylko zasza potrzeba szli przelewa krew w
powstaniach. Naley pamita, e okres wojen spowodowa, e wielu mczyzn polego
w walce o wolno ojczyzny.
Skutkiem tego by fakt, e wielu modych chopcw, ktrzy pniej penili rol ojcw,
wychowywanych byo przez matki.
W XIX stuleciu kodeks cywilny przywraca ojcu peni jego uprawnie. Moe on w
myl litery prawa sprawowa opiek. Rewolucja XX wieku powoduje, e powstaj
nowe wizerunki ojca zajmujcego naczelne miejsce w spoeczestwie. Pocztek XX
stulecia to rwnie czas, kiedy ojcom pojawia si nowy konkurent w walce o priorytet
spoeczestwo. To ono przynosi coraz ambitniejsze plany. Pojawia si nurt owiecenia
publicznego, szkoa i suba wojskowa staj si obowizkowe, zaczynaj wchodzi
ubezpieczenia spoeczne, ukazuj si poradniki maeskie, podrczniki pielgnowania
noworodkw itp. Pojawiaj si te obwarowania prawne, ktre w opinii wielu ojcw
dyskryminuj ich
w stosunku do matek.
Zmiany ekonomiczne, urbanizacja, uprzemysowienie, rozwj techniki
i
medycyny, triumf liberalizmu gospodarczego wywouj pierwsz seri istotnych zmian
dotyczcych przeobraenia rodziny i roli ojcostwa. 1 Ojciec coraz czciej zaczyna by
nieobecny w domu z powodu pracy zawodowej, dochodzi do rozkadu struktur
domowych pod nawaem pracy zarobkowej. Ojciec proletariusz powiksza dystans
pomidzy sob a swoim potomstwem. Obraz ojca nieobecnego, rzadko widzianego w
domu staje si codziennoci.
Lata po drugiej Wojnie wiatowej to czas szybkiej odbudowy kraju i wzrostu
gospodarczego. Ojciec ponownie bywa nieobecny, a jego rol przyjmuj kobiety
matki. Nastpuje demokratyzacja ycia spoecznego, ktra podkrela rwno
wszystkich: mczyzn i kobiet, przeoonych i podwadnych, wychowawcw i
wychowankw, rodzicw i dzieci. Ta zmiana w yciu spoecznym wywara znaczny
wpyw na cae ycie rodzinne, zarwno na relacje pomidzy rodzicami, jak te
pomidzy rodzicami a dziemi.
Zjawisko to z rnym nasileniem dotaro do czasw wspczesnych.

J. Delumeau. Niezupenie ten sam. Warszawa 1996, WSZ i P,s.321.

I.1.

Wyznaczniki roli ojca w rodzinie wspczesnej.

Ojcowie maj zazwyczaj okrelone wyobraenia dotyczce wzorowej rodziny,

wzorowego ojca, wzorowej ony, czy wzorowego dziecka. Nazywamy je
wiadomociowymi modelami odzwierciedlajcymi w pewnej mierze normy i wartoci
regulujce zachowanie rodzinne.1
Antonina Koskowska w swoich badaniach przeprowadzonych wrd robotnikw
dzkich fabryk tak scharakteryzowaa rol ojca:
1. powinien zarabia na utrzymanie rodziny,
2. dawa rodzinie dobry przykad,
3. by przywizanym do domu,
4. interesowa si wychowaniem dzieci.2
Wyznacznikami roli ojca w rodzinie moe by kilka elementw:
1. przewiadczenie o wanoci roli ojca czy ojciec jest przekonany
o
wanoci swej roli w rodzinie, czy uwaa j za mao wan, czy nie traktuje jej jako
drugorzdnej,
2. stopie identyfikacji z rol czy ojciec ma poczucie, e nikt inny nie moe go
zastpi w penieniu roli rodzicielskiej, czy nie uwaa, e by moe zastpiony
czciowo lub cakowicie w realizacji swoich zada na terenie rodziny przez on,
wasn matk,
3. tre motywacji ycia rodzinnego czy ojciec realizuje cele rodziny jako caoci,
czy te tylko swoje osobiste plany i aspiracje, czy rodzina jest traktowana gwnie jako
oparcie do realizacji swoich zamierze, czy wasne denia s harmonizowane lub
podporzdkowane potrzebom rodziny.3
W literaturze przedmiotu mona spotka dwa rodzaje bada nad wspczesn
rodzin i rol ojca. S to:
1. wzorce ycia rodzinnego, lansowanego przez rodki masowego przekazu, kreuje si
przykadowo pewien wzr postpowania, ktry ma suy za model zgodny zarwno z
tym co na ten temat aktualnie wiadomo z rnych teorii naukowych, a take na
podstawie zaoe ideologicznych w danym czasie,
2. bezporednie badania nad rodzin prowadzone przede wszystkim przez socjologw,
demografw oraz psychologw.

Z. Tyszka. Rodziny robotnicze w Polsce. Rnice i podobiestwa. W-wa 1977,s.184-185.

A. Koskowska. Badania modelu rodziny w dzkim rodowisku robotniczym. Przegld socjologiczny.
1960, nr 1.
3
M. Ziemska. Postawy rodzicielskie. W-wa 1969,s.32.
2

2.

Penienie roli ojca a proces socjalizacyjny w rodzinie.

2.1. Wzr osobowy ojca.

Istotne jest pytanie czy wspczeni ojcowie przyczyniaj si do socjalizacji

modego pokolenia?
Socjalizacja rodzinna to nic innego jak ta cz wpywu rodowiska
rodzinnego, ktra wprowadza jednostk do udziau w yciu spoecznym, uczc j
zachowa wg wzorw i wykonywania okrelonych rl. Proces socjalizacji rodzinnej
przebiega poprzez :
- naladowanie zachowa najbliszego otoczenia,
- wpajanie dzieciom okrelonego systemu norm i wartoci akceptowanych w
rodzinie,
- kontrol spoeczn polegajc na karaniu i nagradzaniu zachowa podanych i
niepodanych.
Rodzina jako maa grupa spoeczna oparta na wizi osobowej, gdzie kontakty s
czste, bezporednie i o wysokim stopniu intymnoci, ksztatuje u modego czowieka
wysok wiadomo identyfikacji z ni
i jej wartociami. Tu dziecko uczy si
solidarnoci. Rodzina zaspakaja podstawowe potrzeby nie tylko materialne, ale rwnie
takie jak: poczucie bezpieczestwa, mioci, akceptacji.

Kamiski w swojej pracy1 udowadnia, e matka cigle jeszcze wicej przebywa

w domu ni ojciec pomimo, e pracuje. Ona czciej podejmuje czynnoci zwizane z
organizacj ycia w rodzinie, opiek
i wychowaniem dzieci. Chopcy zostaj
wczani do prac domowych pod wpywem matki. Obserwuj wtedy bacznie
zachowanie si ojca czy starszych braci. Rol waciwie msk widz w zachowaniu
ojca, polegajc w rzeczywistoci na unikaniu codziennych obowizkw domowych.
M. Ziemska napisaa, e ojcowie czsto nie zdaj sobie sprawy
z
tego, jak bardzo spostrzegawcze s ich dzieci, ile myli i uczu budzi
w nich
osoba ojca, jakie myli i uczucia cz si u nich z obrazem ojca. 1 Rola ojca w rodzinie
zaczyna by doceniana od wieku niemowlcego dziecka. Liczne badania dowodz, e
niemowlta bardzo ywo reaguj na widok ojcw. Dowodzi to w jednoznaczny sposb
e funkcja ojca powinna rozpocz si i rozwija bezporednio po urodzeniu dziecka,
a niewykluczone, e bezporednio po poczciu tj. w okresie ciy i porodu. Okazuje si,
e sama obecno ojca stanowi wany czynnik psychoterapii porodowej. 2 Ojcostwo od
chwili przyjcia na wiat potomstwa wymaga czasu. Czasu powiconego dziecku
niczym nie da si ani zastpi, ani zrekompensowa. Nieobecno ojca we wczesnym
dziecistwie syna, powodowana cigym brakiem czasu, rzutuje zwykle negatywnie na
jego rozwj emocjonalny, intelektualny, a nieraz take i na rozwj fizyczny.
W
dziecistwie zarwno tym wczesnym, jak i pniejszym to syn walczy
o mio,
uwag i pomoc ojca. Narzuca mu si rnymi sprawami i na rne sposoby. Chopcy
zachowuj si jednak wobec ojcw w ten sposb tylko do czasu. Dorastajc staj coraz
bardziej samodzielni, niezaleni
i wwczas rozaleni na swoich ojcw
odsuwaj si od nich. To grupa rwienicza zaspakaja potrzeb afiliacji, a ojciec
przegrywa cakowicie
w rywalizacji z ni o pozyskanie syna. Teraz sytuacja si
odwraca.
To ojciec prosi o troch uwagi i yczliwoci. Jeeli ojciec nie
dostrzee
i nie doceni walki dzieci o jego mio w okresie dziecistwa
i dojrzewania, moe by pewny, e one z kolei nie zauwa jego walki
i stara
o ich serdeczno i yczliwo na stare lata. Warto by zapracowani ojcowie pamitali o
tej prawidowoci, kiedy ich dzieci zbliaj si do nich i prosz o troch uwagi,
zainteresowania i czasu. Jeeli dla ojca waniejsza bdzie kariera i praca ni jego
wasne dziecko, jutro dla jego dziecka waniejsze mog si okaza jego wasne sprawy.
Domy starcw s jedynie odpat dzieci za obki , cho to by moe gorzkie
stwierdzenie jest zbytnim uoglnieniem, to jednak bywa w wielu przypadkach znakiem
czasu, ktry oddaje odnoszenie si rodzicw do dzieci, a pniej dzieci do rodzicw.
Cechy mioci ojcowskiej s nieco inne ni mioci macierzyskiej.
Mio ojcowska nie jest bezwarunkowa, bowiem ojciec nie kocha dziecka tylko
dlatego, e jest ono jego dzieckiem, ale dlatego, i spenia ono wszystkie ojcowskie
oczekiwania, jest przyjemne, grzeczne, dobrze si uczy, rokuje nadzieje wtedy jest
darzone przez ojca wzgldami uczuciowymi.
Mio ojca nie jest wszechogarniajca, a zatem nie kocha on w dziecku wszystkich
jego cech charakteru, kocha przede wszystkim te cechy, ktre s zgodne z jego
wymaganiami.
Mio ojca nie jest wszechobecna, bo ojciec nie kocha dziecka bez wzgldu na
okolicznoci zawsze i w kadej sytuacji. Ojciec kocha dziecko wtedy, kiedy postpuje
ono zgodnie z jego wymaganiami.
Ojciec wreszcie nie kocha dziecka bezustannie, bez wzgldu na jego wiek. Mio
ojcowska ma tendencje do zaniku, zwaszcza w okresie gdy dziecko osiga dojrzao.
1

A. Kamiski. Studia i szkice pedagogiczne. W-wa 1977, WSZiP,s.131-141.

J. Lach. B. Szczupa. Rola ojca w rodzinie. W-wa 1987, PWN, s.50.
2
W. Fijakowski. Rodzi si czowiek. W-wa 1974, PWL, s. 143.
1

Kocham ci, poniewa speniasz moje oczekiwania, poniewa wypeniasz swj

obowizek , poniewa jeste taki jak ja.1
Na mio ojca trzeba sobie zasuy. Nie speniajc jego wymaga mona j straci,
ale take swoim postpowaniem mona j wzbudzi. Tak wic ojcowie powinni
angaowa si we wszystkie czynnoci wykonywane przy niemowlciu, wpynie to
bowiem na peniejsze powizanie emocjonalne midzy nimi a dziemi, a to doprowadzi
do umocnienia u dzieci poczucia bezpieczestwa. Obecno drugiego rodzica
wzmacnia i u matki poczucie bezpieczestwa, co nie jest bez znaczenia w
prawidowych jej kontaktach z dziemi.
W okresie niemowlctwa i wczesnego dziecistwa rozwija si intensywnie
proces uczuciowego wizania si dziecka z rodzicami, dlatego te obecno ojca w tym
okresie jest bardzo podana. Szczeglnie
w swym rozwoju ojca potrzebuje
potomek pci mskiej. To od niego uczy si od najmodszych lat roli ojcowskiej. Brak
ojca moe spowodowa, e dziecko nie zostanie przygotowane do penienia tej funkcji
w yciu dorosym. Ojciec wpywa na przystosowanie si dziecka do ycia
w
spoecznoci szerszej ni rodzina, ksztatuje u niego potrzeb osigni.
Czste i pozytywne kontakty ojca z synem wpywaj na dobre wyniki w
nauce, ksztatuj rozwj intelektualny oraz twrcz postaw
u dziecka. Ojcowie
bardzie ni matki podkrelaj odmienno roli kobiety
i mczyzny
przyczyniajc si w ten sposb do rozwoju u dzieci zachowa zwizanych z wasn
pci.
Ojciec peni jeszcze jedn bardzo wan rol w rodzinie zabezpieczajc. To ojciec
pozostaje w dalszym cigu gwnym ywicielem rodziny, starajc si zabezpieczy
gwne potrzeby ekonomiczne czonkw jego ogniska domowego.
Udzia ojca w procesie wychowania i socjalizacji jest czynnikiem
wprowadzajcym w atmosfer domow element adu i spokoju, systematycznoci,
konsekwencji oraz wytrwaoci.

2.2. Relacje ojciec dziecko

Aby dziecko mogo rozwija si prawidowo, potrzebna jest identyfikacja z

ojcem bowiem tylko t drog moe ono osign kolejny, wyszy etap rozwoju
spoecznego i moralnego.1
S ojcowie, ktrzy wiadomie i dojrzale podejmuj swoje role. Realizacj
wychowania podejmuj przez wasny, pozytywny przykad. Eliminuj oni w swoim
zachowaniu nieuzasadnion surowo, system rygorw, nakazw, zakazw,
wychowania na nie. S odpowiedzialni za on i dzieci, opiekuczy i cierpliwi.
Stawiaj dzieciom rozumne wymagania i uznaj ich autonomi. Kochaj dzieci mdr,
dojrza mioci.
Relacje ojciec dziecko mog by prawidowe i mog prowadzi do
wszechstronnego rozwoju dziecka. Moe by jednak inaczej, ojciec moe przyczynia
si do wytworzenia postaw niewaciwych.
1
1

E. Fromm. O sztuce mioci. W-wa 1992, Sagittarius,s.44.

K. Pospieszyl. Podobiestwo do ojca jako czynnik dziedziczenia spoecznego Problemy rodziny.1978,
nr 6, s.7.

Ojcw nieobecnych w yciu rodziny z rnych przyczyn mona podzieli na kilka grup:
1. grupa pierwsza, to ojcowie niezdolni do kontaktu emocjonalnego
z
dzieckiem. Tumacz si oni najczciej prac zawodow, brakiem czasu, zmczeniem,
a tak naprawd przyczyn takiego stanu rzeczy jest brak akceptacji, niech i odtrcanie
dziecka,
2. do drugiej grupy nale ojcowie, ktrzy bardzo chc by dobrymi ojcami ale nie
wiedz jak. S to osoby, ktre nie umiej bawi si z dziemi, nie maj z nimi
wsplnych zainteresowa,
3. do trzeciej grupy zaliczamy ojcw czynnie usuwajcych si poza ycie rodzinne. Ci
ojcowie przebywaj cigle poza domem, w delegacjach, podrach subowych. Kiedy
pojawiaj si w domu s zazwyczaj zawiedzeni, gdy synowie nie speniaj ich marze,
4. do czwartej grupy nale ojcowie poza nawiasem, odsunici od roli ojca, nie
dopuszczeni do penienia funkcji rodzicielskiej, usuwani na bok przez on i matk.
Badania nad wpywem ojca na postawy moralne dziecka wykazuj, e:
1. czuo i surowo ojcw wysoko koreluje z oporem chopcw na pokusy,
2. uczucia altruistyczne dzieci, stopie hojnoci s powizane z postaw opiekucz
ojca i s tym wiksze im wiksza jest ilo czasu spdzona przez ojca wsplnie z
dziemi,
3.
stosowanie przez ojca siy, powoduje powierzchowne przyswajanie norm
moralnych, co przejawia si brakiem jakiegokolwiek poczucia winy przy ich
naruszaniu, a take brakiem gotowoci do zrozumienia innego czowieka,
4. ojciec posiada stosunkowo wikszy wpyw na cechy moralne synw.1

2.3.

Funkcja opiekuczo wychowawcza.

Z penion rol ojca w rodzinie wie si bezporednio funkcja opiekuczo

wychowawcza. Ojciec, jako gowa rodziny jest odpowiedzialny za zapewnienie
bezpieczestwa czonkom rodziny, ale jest rwnie, obok matki, gwnym
wychowawc kolejnych pokole. Wprowadza dziecko
w wiat spoeczny,
przekazuje obowizujce normy i wartoci, uczy czekajcych na rl spoecznych i
zada.
Chmieleska wyrnia, biorc pod uwag stopie niewydolnoci pod wzgldem
opiekuczo wychowawczym nastpujce typy rodzin:
1. rodziny, ktre radz sobie ekonomicznie, lecz potrzebuj pomocy
w
rozwizywaniu trudnoci, ktrych same pokona nie mog,
2. rodziny, ktrych kopoty wynikaj ze zdarze losowych np. choroby, inwalidztwo
itp. Rodziny te nie s wstanie sobie poradzi z natokiem spraw i obowizkw,
1

K. Pospieszyl. Oddziaywanie ojca na postawy moralne dziecka w wietle bada empirycznych.

Kwartalnik pedagogiczny. 1979, nr 1, s. 35-42.

3. rodziny wychowawczo sabe, ktre niezalenie od poziomu

materialnego nie daj sobie rady z wychowaniem dzieci z powodu wasnej saboci. S
to rodziny autokratyczne, niezorganizowane i zaniedbujce uczuciowo dzieci,
4. rodziny trudne, stojce bardzo nisko pod wzgldem wychowawczym. Cech
charakterystyczn takich rodzin jest fakt, i popeniaj owe bdy wychowawcze na
skutek powaniejszych defektw osobowoci np. brak ostatecznego poczucia
dojrzaoci rodzicielskiej.
5. rodzice nie wywizujcy si ze swych obowizkw rodzicielskich. Zachowanie
takie przejawia si w zaniedbywaniu dzieci, zncaniu si nad nimi czy ich
demoralizowaniu. Rodzice to osoby cakowicie nieodpowiedzialne, nastawione na
zaspakajanie wasnych przyjemnoci.
Zaprezentowany podzia rodziny obrazuje rwnie funkcje opiekuczo wychowawcze
ojca w stosunku do swoich synw.
Wedug E. Hurlock 1 wkad rodziny w rozwj i wychowanie dziecka
powinien polega na zapewnieniu:
1. Poczucia bezpieczestwa, e jest si czonkiem stabilnej grupy.
2. Obecnoci osb na ktre dziecko moe liczy, e zaspokoj jego potrzeby
psychofizyczne.
3. rda mioci i akceptacji bez wzgldu na postpowanie dziecka.
4. Aprobowanych wzorcw zachowania, aby dziecko nauczyo si jak sta si osob
uspoecznion.
5. Kierowania rozwojem aprobowanych spoecznie wzorcw postpowania.
7. Przebywania z osobami, ktre mog pomc w rozwizywaniu problemw, przed
jakimi staje kade dziecko, gdy przystosowuje si do ycia.
8. Porad i pomocy w nabywaniu sprawnoci motorycznych, werbalnych
i
spoecznych niezbdnych do dobrego przystosowania si.
9. Stymulacji zdolnoci, aby moliwe byo osignicia powodzenia
w szkole
i w yciu spoecznym.
10. Pomocy w rozwijaniu aspiracji odpowiednich do zainteresowa
i
zdolnoci.
11. Towarzystwa, dopki dziecko nie dojdzie do takiego wieku, e znajdzie sobie
towarzyszy poza domem.
Niezaspokojenie ktrej z potrzeb doprowadzi moe do pojawienia si zaburze w
zachowaniu dziecka a po pewnym czasie do trwaych ujemnych rysw w osobowoci.
2.4

Style wychowania.

Wychowanie dzieci to najduszy egzamin yciowy. Zdajemy go w coraz

trudniejszych warunkach zaostrzajcej si konkurencji i musimy sprosta coraz to
wyszym wymaganiom. Istniej rne rodzaje wychowania dziecka, jedni rodzice
wychowuj dzieci dobrze lub prawie dobrze, inni za le lub bardzo le. Jedni s
staranni, inni niedbali, jeszcze inni mylcy i kochajcy dzieci bez zastrzee S te
tacy ktrzy postpuj bezmylnie i w sposb zrutynizowany. Niewiele jest takich
rodzin, a by moe nie ma ich wcale, ktrym udao si unikn wszelkich bdw czy
niedocigni w procesie wychowania.
Zasadniczo mona wyrni nastpujce style wychowania: autorytarne,
permisywne i demokratyczne.
1

E. Hurlock. Rozwj dziecka. W-wa, PWN 1985 ,s 386.

Wychowanie autorytarne ma na celu ksztatowanie zachowania zgodnie ze

standardami ustalonymi przez osoby posiadajce autorytet. Zazwyczaj jest ono
organizowane za pomoc groby i kary.
W wychowaniu demokratycznym kadzie si nacisk na wychowawczy aspekt
ksztatowania u dzieci postawy akceptacji standardw i wyjanienie dlaczego
dostosowanie si do nich jest konieczne. Pozwala si dzieciom wyraa opinie na temat
zasad i zmienia je jeeli racje podane przez dzieci wydaj si suszne.
Permisywnego wychowania dziecka nie uznaje si obecnie za wychowanie, polega
bowiem ono na tym, e pozwala si dzieciom postpowa tak jak chc i uczy si na
podstawie konsekwencji wasnych czynw.
W obrbie tych trzech gwnych kategorii wystpuj odmiany od surowych do
agodnych.
H. Sapionek 1 proponuje trzy typy systemw wychowawczych, ktre dzieli
w zalenoci od rodzaju najczciej powtarzajcych si
bdw na:
1. liberalistyczne nadmiernie pobaliwe
2. rygorystyczne zbyt surowe
3. niekonsekwentne.
Wychowanie liberalistyczne cechuje si nadmiernym stosowaniem si rodzicw do
ycze dziecka, gdzie to ono wanie a nie rodzice decyduje o trybie ycia rodziny.
Wychowanie nazbyt surowe rygorystyczne nacechowane jest przesadnym
ograniczeniem swobody dziecka, podporzdkowywaniem jego zachowania sztywno
ustalonym przepisom, co czsto czy si
z nadmiernymi wymaganiami
stawianymi przez rodzicw.
Wychowanie niekonsekwentne odznacza si brakiem jednolitej postawy obojga
rodzicw , co wywoane jest rozbienoci ich pogldw lub zmiennoci stawianych
wymaga. Stosowanie kar i nagrd w tym systemie wychowania jest przewanie
przypadkowe i niezalene od zachowania dziecka.
Zdarzaj si przypadki, w ktrych rodzice w sposb radykalny zmieniaj
system oddziaywa wychowawczych na dziecko, dlatego te prbujc znale
przyczyny zaburze lub trudnoci wychowawczych, wykry istniejce niedocignicia
pedagogiczne naley nieraz cofn si
o kilka miesicy, a nawet lat wstecz.

3. Typologia postaw rodzicielskich.

W literaturze przedmiotu moemy spotka kilkanacie definicji postaw
rodzicielskich. Sownik pedagogiczny podaje ogln definicj postawy stwierdzajc, e
jest to wzgldnie staa dyspozycja przejawiajca si w zachowaniach, ktrych cech jest
negatywny lub pozytywny stosunek emocjonalny do jakiego przedmiotu, osb lub
sytuacji.1
Inne spojrzenie na postawy ludzkie ma T. Mdrzycki, ktry uwaa, e
postaw mona okreli jako wzgldnie sta i zgodn organizacj poznawcz,

1
1

H. Sapionek. Zaburzenia rozwoju uczniw a niepowodzenia szkolne. W-wa 1975, PAN, s.57
W. Oko. Sownik pedagogiczny. Warszawa 1984,s.236.

uczuciowo motywacyjn i behawioraln przedmiotu zwizan z okrelonym

przedmiotem czy klas przedmiotw.2
M. Ziemska natomiast stwierdza, e za najbardziej rozpowszechnion mona
przyj definicj postawy jako tendencji do zachowania si w specyficzny sposb
wobec jakiej osoby, sytuacji czy problemu, czyli najoglniej mwic, jakiego
przedmiotu, na ktry jest skierowana.3
Eliot Aronson twierdzi, e postawa to trwaa ocena pozytywna lub negatywna
ludzi, obiektw, idei. Wedug niego postawy s trwae
w tym sensie, e
4
utrzymuj si przez duszy czas.
Secord i Backman proponuj, by postaw traktowa jako okrelone
powtarzalne schematy, zgodnie z ktrymi jednostka czuje
i myli, oraz jej
predyspozycje do dziaania w okrelony sposb wobec pewnych aspektw wasnego
rodowiska.5
Reasumujc mona wic stwierdzi, e kada postawa skada si z trzech wzajemnie
powizanych elementw:
1. poznawczego, oznaczajcego caoksztat wiedzy i przekona dotyczcych
obiektu,
2. emocjonalnego, obejmujcego uczucia wobec danego obiektu,
3. zachowania, zwane komponentem behawioralnym, skada si
z
reakcji ekspresyjnych, wokalnych, sownych i dziaa ukierunkowanych na cel.
Postawa jest wic trjwymiarowym konstruktem typologicznym.
Te trzy elementy przejawiaj si w kadej postawie, ale w rnych proporcjach np. w
postawie ucznia wobec szkoy, dominuje element poznawczy, natomiast w postawie
ojca wobec dziecka, element emocjonalny.
Na uwag zasuguje podzia postaw rodzicielskich zaproponowany przez
Kannera. Wyrnia on cztery rodzaje postaw rodzicielskich:
1. Postawa akceptujca polega na okazywaniu dziecku uczu, zainteresowania jego
osob, na cierpliwym stosunku do niego. Postawa ta wytwarza poczucie bezpieczestwa
i ona jedynie umoliwia waciwy rozwj osobowoci.
2. Postawa odrzucajca w ktrej rodzice zaniedbuj dziecko, nie maj
z nim
kontaktw uczuciowych i stosuj surowe kary, co powoduje zahamowanie uczu
wyszych, agresywno i nieraz prowadzi do wykolejenia i przestpczoci.
3. Postawa nadmiernie opiekucza charakteryzuje si zbytni pobaliwoci,
rozpieszczaniem dziecka, wtrcaniem si do wszystkich jego spraw, autorytet dziecka
jest przytaczany. Taka postawa hamuje rozwj dziecka.
4. Postawa perfekcjonistyczna polega na stosowaniu nadmiernych wymaga przy
cigej dezaprobacie i krytyce. Wywouje u dziecka zachwianie wiary we wasne siy i
pojawienie si stanw frustracyjnych.1
Do najbardziej rozpowszechnionych typologii postaw rodzicielskich zaliczy
mona model, opracowany przez M. Ziemsk1, ktra jako waciwe postawy
rodzicielskie uznaje:
1. Akceptacj dziecka, ktra oznacza przyjcie dziecka takim jakie ono jest,
zarwno jego cech fizycznych, usposobienia, jego intelektualnych moliwoci,
ale i wszelkich ogranicze.
2

T. Mdrzycki. Psychologiczne prawidowoci ksztatowania si postaw. W-wa, 1977, s.18.

M. Ziemska. Postawy rodzicielskie Wiedza powszechna W-wa, 1973,s.40.
4
E. Aronson. Psychologia spoeczna. PWP Pozna 1977, s.313.
5
A.P. Sperling. Psychologia. Pozna 1995, s.360.
1
M. ebrowska. Psychologia rozwojowa dzieci i modziey. W-wa 1982, PWN,s.494.
1
M. Ziemska. Postawy rodzicielskie W-wa 1973, Wiedza Powszechna,s.92-93.
3

2.

Wspdziaanie z dzieckiem wiadczce o waciwym zaangaowaniu i

zainteresowaniu rodzicw zabaw, prac dziecka, angaowaniu go w zajcia i
sprawy zwizane z domem i rodzin, ktre s odpowiednio dostosowane do
jego moliwoci.
3. Dawanie dziecku odpowiedniej dla jego wieku rozumnej swobody bowiem
dziecko w miar dorastania i przechodzenia przez nowe fazy rozwoju
stopniowo oddala si od swoich rodzicw, ale rwnoczenie rozbudowuje
wiadom wi psychiczn midzy rodzicami a dzieckiem.
4. Uznanie praw dziecka oznaczajce przyjcie praw dziecka jako rwnych,
bez przeceniania i niedoceniania jego roli. Rodzice dostosowuj si do
poziomu fazy rozwojowej w jakiej znajduje si dziecko oraz do jego
aktywnoci.
Kadej z wymienionych postaw waciwych, sprzyjajcych zaspokojeniu psychicznych
potrzeb dziecka, odpowiada postawa wychowawczo niewaciwa. Postawy
niewaciwe to:
1. Postawa odtrcajca o nadmiernym dystansie uczuciowym, sprzyjajca
ksztatowaniu si agresywnoci, nieposuszestwa, kamstwa, hamujca rozwj
uczu wyszych. Dziecko jest odczuwane jako ciar, opieka nad nim rozbudza
niech rodzicw i jest uznawana przez nich za bdc ponad ich siy.
2. Postawa nadmiernego wymagania i korygowania, nieustannej krytyki, ktra
sprzyja ksztatowaniu si u dziecka braku we wasne siy, niepewnoci,
mniejszej wartoci, trudnoci w przystosowaniu.
3. Postawa unikajca gdy rodzice unikaj kontaktu z dzieckiem, powicaj
mu mao czasu i uwagi, powstaje sytuacja okrelana mianem rodzice obok
dziecka.
4. Postawa nadmiernie chronica przejawiajca si w cigej trosce o
dziecko, rodzice utrzymuj zbyt symbiotyczny kontakt
z
dzieckiem, jest to postawa rodzice przy dziecku, bdca zaprzeczeniem
rozumnej swobody.
Inny podzia postaw prezentuje Elizabeth Hurlok.1 Wyrnia ona postawy:
1. Nadmiernie opiekucze polegajce na przesadnej opiece i kontroli nad dzieckiem.
1. Permisywna rodzice s gotowi pozwala robi dziecku co chce
z
niewielkimi tylko ograniczeniami.
2. Pobaajca rodzice pobaaj dziecku a ono staje si wymagajce
i
czsto tyranizuje otoczenie.
3. Odrzucajca rodzice stawiaj dziecku nadmierne wymagania lub nie dbaj o
dziecko.
4. Akceptujca rodzice ywo interesuj si dzieckiem i obdarzaj je mioci.
5. Dominujca dziecko zdominowane przez rodzicw jest grzeczne, atwo ulega
wpywom innych osb.
6. Uleganie dziecku rodzice ulegaj swoim dzieciom i s przez nie zdominowani.
7. Faworyzowanie rodzice wyrniaj tylko jedno ze swoich dzieci i je faworyzuj.
8. Ambicje rodzicielskie niespenione ambicje rodzicw s przenoszone na ich
dzieci.1

1
1

E. Hurlock. Rozwj dziecka. W-wa 1985,s,385.

E. Hurlock. Rozwj dziecka. W-wa 1985,s.385.

3.1.

rda postaw i ich przyswajanie.

Rne s rda postaw oraz drogi ich formowania si. Najoglniej ujmujc,
postawy jednostki tworz si w oparciu
o dowiadczenie spoeczne,
tradycj kulturow, ktr jednostka przejmuje od innych ludzi oraz w wyniku jej
wasnych dziaa i dowiadcze.
Postawy rodzicielskie wpywaj bezporednio na sposb traktowania dzieci
przez rodzicw, a to z kolei wywiera wpyw na postawy dzieci wobec rodzicw i na ich
zachowania.1 Oddajc dzieci do obkw budujemy sobie pobyt w domu starcw.2
Wykazano, e pozytywne postawy ojcw koreluj dodatnio na stosunki
w
rodzinie, postawy negatywne s przyczyn le ukadajcych si stosunkw rodzinnych.
Znaczenie postaw rodzicielskich dla stosunkw rodzinnych bierze si std, e raz
wytworzone maj tendencje do utrzymywania si.
Jednostka przyswaja sobie od innych osb wiele postaw w mniej lub bardziej
gotowej formie. Przejmowanie postaw od innych osb dokonuje si pod wpywem
obserwacji ich zachowania i poprzez percepcj sownych informacji W procesie tym
ogromn rol odgrywaj wzmocnienia pozytywne nagrody i negatywne kary.
Postawy mona przejmowa poprzez:
1. Empati, ktra oznacza wczuwanie si w stan psychiczny innych osb
i jest
jednoczenie czynnikiem zbliajcym ludzi do siebie. Ley ona
u podstaw
ksztatowania si wizi psychicznej i postaw wobec innych osb szczeglnie czonkw
rodziny, grupy zawodowej, narodu. W bezporedni sposb empatia wpywa na
ksztatowanie si uczuciowego skadnika postaw.
2. Naladowanie wystpuje wwczas, gdy podmiot obserwuje zachowanie modela w
okrelonej sytuacji i sam zachowuje si w podobny sposb. Wiele postaw ksztatuje si
od uformowania skadnika behawioralnego poprzez naladowanie innych osb. W ten
sposb ksztatuj si postawy moralne, religijne, uprzedzenia rasowe.

1
2

E. Hurlock. Rozwj dziecka. W-wa 1985, PWN ,s.385.

Ks. J. Augustyn. Ojcostwo. Krakw, WAM ,s.45.

3. Modelowanie jest form socjalizacji bardziej zoon ni proste imitowanie

zachowa innych ludzi. W przypadku modelowania podmiot przejmuje od modelu nie
tylko okrelone formy zachowania, lecz rwnie tendencje uczuciowo motywacyjne np.
skonno do agresji czy wspdziaania.
4. Identyfikacja nastpuje wtedy gdy podmiot przejawia wzgldnie sta tendencj do
przejmowania od innych zewntrznych zachowa
i wewntrznych
waciwoci. Jest to wic trwaa tendencja do modelowania.
5. Przyswajanie opinii jest wtedy gdy podmiot przejmuje od okrelonych osb lub
spoecznoci pewne opinie, wzgldnie przekonania. Opinie te utrwalajc si prowadz
do uformowania nowej postawy.1

3.2.

Postawy rodzicielskie a ksztatowanie si osobowoci

dziecka.

Rodzina stanowi dla dziecka najlepsze naturalne rodowisko rozwojowe,

midzy innymi dziki moliwoci otoczenia go indywidualn opiek i zaspokojeniu
potrzeb, ktre cile zwizane jest z wykazywaniem przez rodzicw waciwych,
podanych z rozwojowego
i wychowawczego punktu widzenia
postaw rodzicielskich.
Mona wymieni szereg potrzeb psychospoecznych dziecka, ogranicz si
jednak do podania tych, ktrych zaspokojenie przyczynia si zazwyczaj do
zaspokojenia pozostaych, nie wymienionych.
Pierwsza z nich to potrzeba mioci, yczliwoci i ciepa uczu, nazywana potrzeb
kontaktu emocjonalnego. Dziecko musi czu, e osoby je wychowujce ciesz si
nim, akceptuj je przyjmujc takim jakie jest, okazuj mu yczliwo, odnosz si
serdecznie. Postawa akceptacji zaspakaja wic potrzeb doznawania yczliwych
uczu, dziecko czuje si potrzebne i bezpiecznie, a wic tym samym zaspokojona
zostaje potrzeba bezpieczestwa. Jeeli dziecko czuje si dobrze w rodowisku
rodzinnym, mona mie uzasadnione przekonanie, e podobnie bdzie si czu
w innych rodowiskach.1
Brak poczucia bezpieczestwa odczuwaj dzieci w rodzinach
o
niespokojnej atmosferze, jeeli rodzice s nadmiernie pobudliwi ich przedmiotem s
sprawy bahe, dziecko przeywa stany napicia, niepewnoci i niepokoju. Jeeli
postpuj niekonsekwentnie dziecko jest zdezorientowane, nigdy nie wie czego mona
od rodzicw oczekiwa. Potrzeb bezpieczestwa zaburza take postawa rygorystyczna,
nadmiernie wymagajca, gdy rodzice stawiaj dziecku zbyt wysokie wymagania
w stosunku do jego moliwoci.

1
1

T. Mdrzycki. Psychologiczne prawidowoci ksztatowania si postaw. W-wa 1997,WSz i P, s.51-58.

M. Ziemska. Typologia postaw rodzicw a zachowanie si ich dzieci. PWN W-wa 1979,s.188-189.

Nastpn potrzeb, ktrej niezaspokojenie wpywa niekorzystnie na rozwj dziecka jest

potrzeba kontaktu spoecznego. Dziecko musi odczuwa, e rodzice s nim
zainteresowani, a take zainteresowani tym co robi, wwczas ono samo interesuje si
tym co robi rodzice. Potrzeba ta nie bdzie zaspokojona jeeli rodzice bd unikali
kontaktu z dzieckiem.
Kolejna potrzeba to potrzeba samourzeczywistnienia, czyli wasnego rozwoju jako
jednostki niepowtarzalnej. Rodzice umoliwiaj dziecku jej zaspokojenie, dajc mu
swobod dziaania i dostarczajc bodcw rozwojowych. Postawa nadmiernie chronica
ogranicza lub uniemoliwia zaspokojenie tej potrzeby.
Ostatni z gwnych potrzeb jest potrzeba godnoci i szacunku zwana
potrzeb uznania spoecznego. Dziecko wyrabia sobie zdanie
o sobie na
podstawie sdw o nim innych ludzi, rodzicw, rodzestwa, grupy rwieniczej, le si
wic czuje jeli jest stale lekcewaone, traktowane niepowanie, poniane, stale
poprawiane i krytykowane. Postaw uznania praw dziecka gratyfikuje wic potrzeb
szacunku, do czego nie przyczyniaj si nadmierne wymagania, korygowanie i krytyka. 1
Z punktu zaburze osobowoci dziecka stosunki midzy rodzicami, a
dzieckiem s najistotniejsze wrd interakcji midzy czonkami rodziny. Dziecku naley
okazywa mio i serdeczno, da mu poczucie bezpieczestwa, by byo pewne
mioci i akceptacji rodzicw, gdy w przeciwnym razie pojawi si stany napicia
emocjonalnego, zagroenie, lk. Dlatego tak wane s waciwe postawy rodzicw
sprzyjajce prawidowemu rozwojowi osobowoci dzieci.
II. METODOLOGICZNE PODSTAWY BADA.
1. Cel bada.
Gromadzona przez pokolenia wiedza o wiecie narosa tak dalece, e
ogarnicie jej w caoci przekracza moliwoci jednostki. Nauka rozbia si na szereg
specjalnoci, z ktrych kada ma wasny przedmiot oraz odpowiednie do przedmiotu
sposoby badania.
Pedagogika jest jedn z licznych dyscyplin z zakresu nauk spoecznych majc wasny
przedmiot badania, a w jej obrbie istnieje take szereg specjalizacji.
Przedmiotem bada wg Okonia jest dziaalno wychowawcza, majca na celu
wyposaenie caego spoeczestwa a przede wszystkim modego pokolenia w wiedz,
sprawnoci oglne i zawodowe, zainteresowanie, systemy wartoci, postawy i
przekonania oraz przysposobienie do oddziaywania na wasny rozwj.1
Zaczyski badanie naukowe nazywa niczym innym jak celowym poznaniem
obranego wycinka rzeczywistoci przyrodniczej, spoecznej, kulturowej. Przebiega
zawsze w ten sposb, e wychodzc od dziaania praktycznego, z bezporednim
dowiadczeniem zmysowym, przechodzi do praktyki przez etap poredni
uoglnionego poznania zmysowego.2
Wynikiem badania naukowego jest okrelony obraz badanej rzeczywistoci.
Aby taki obraz otrzyma w niniejszym rozdziale zajam si sformuowaniem celu
bada, problemw, metod i technik bada, opisaam organizacje i przebieg bada oraz
okreliam teren bada.

M. Ziemska. Typologia postaw rodzicw a zachowanie si ich dzieci. PWN W-wa 1979,s.188-189.

W. Oko. Sownik pedagogiczny. W-wa 1975, PWN, s.167

W. Zaczyski. Praca badawcza nauczyciela. W-wa 1968, PZWSG, s.12.

W. Zaczyski twierdzi, i cel jest to rozwizywanie spoecznie doniosych

problemw, jest to okrelenie tego, co zamierza badacz, co pragnie osign w swoim
dziaaniu.1
Zdaniem M. obockiego wszelka dziaalno ludzka, jeli ma by skuteczna
musi by jednoczenie celowa.2
J. Gnitecki wyrnia trzy kategorie celw w pracach badawczych:
1.
cel poznawczy zwizany jest z opisem, wyjanieniem
i
przewidywaniem zjawisk pedagogicznych,
2.
cel teoretyczny zwizany miedzy innymi z opracowaniem teoretycznego lub
empirycznego modelu zaj dydaktyczno wychowawczych, ktry nastpnie
bdzie uzasadniony lub weryfikowany w pracy badawczej,
3.
cel praktyczny zwizany jest z opracowaniem wskazwek kierowanych pod
adresem nauczycieli.3
Celem niniejszej pracy jest zbadanie i ustalenie postaw najczciej
reprezentowanych przez ojcw grnikw w wychowaniu dorastajcych synw.

2. Problem bada.
Kada praca wie si z koniecznoci wysunicia problemu badawczego.
Sowo problem pochodzi z jzyka greckiego i oznacza midzy innymi przeszkod lub
trudno.1
S. Nowak uwaa, e problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zesp
pyta, na ktre odpowiedzi ma dostarczy badanie2 bowiem
w sytuacji
problemowej mamy do czynienia z trudnoci wynikajc
z braku
rozpoznawania naukowego okrelonego wycinka rzeczywistoci,
w ktrej
wypado nam dziaa.
T. Pilch uwaa, e problem badawczy czy raczej zesp problemw
badawczych wyznacza dalszy proces mylowy w fazie koncepcji.3
Problemy s uszczegowieniem procesu bada. Od jednoznacznoci w ich ujci zaley
w duej mierze poprawno procesu badawczego.
Rozwizanie problemu wymaga poszukiwa, na co zwraca uwag M.
obocki nazywajc problemem badawczym pytanie, ktrego celem jest otrzymanie
odpowiedzi na drodze wasnych poszukiwa
i bada. 4 Wspln cech
wszystkich definicji problemu jest to, e nie moe on by pytaniem, na ktre istnieje
gotowa odpowied. Musi stanowi impuls do dalszych poszukiwa i bada autora pracy
12

W. Zaczyski. Praca badawcza nauczyciela. W-wa 1968, PZWSG,s.24.

M. obocki. Metody bada pedagogicznych. W-wa 1970, PWN, s.41.
23
J. Gnitecki. Zarys metodologii bada w pedagogice empirycznej. Zielona Gra 1993, WSP, s.128.
3

3
1

W. Oko. Sownik Pedagogiczny. W-wa 1975,PWN, s.231.

S. Nowak. Metodologia bada pedagogicznych. W-wa 1970, PWN, s.214.
3
T. Pilch. Zasady bada pedagogicznych. W-wa 19795, Wydawnictwo ak, s.25.
4
M. obocki. Metody bada pedagogicznych. W-wa 1982, PWN, s.45
2

naukowej a wic problemy badaniowe s to pytania, na ktre szukamy odpowiedzi na

drodze bada naukowych.5
Jak wynika z powyszych definicji istnieje moliwo rozbicia problemu
gwnego na zagadnienia szczegowe. Uzasadnienie wyodrbnienia problemw
szczegowych prezentuje wyranie T. Pilch w sowach: ... uatwia taki zabieg analiz
z zakresu caego zagadnienia, pomaga w rozplanowaniu bada, sprzyja lepszemu
opracowaniu narzdzi badawczych ...1
Problem gwny niniejszej pracy brzmi nastpujco:
jakie
postawy w wychowaniu dorastajcych synw reprezentuj ojcowie grnicy?
W ramach tak sformuowanego problemu gwnego wyodrbniono problemy
szczegowe:
1. Jakie postawy wychowawcze dominuj w wychowaniu dorastajcych synw?
2. Jakie style wychowania preferuj ojcowie grnicy?
3. Jakie wartoci dominuj w wychowaniu dorastajcych synw?
4. Co grnicy uwaaj za wiodce w wychowaniu?

3. Metody, techniki narzdzia badawcze.

W badaniach naukowych spraw najistotniejsz jest wybr waciwych metod,
technik i narzdzi badawczych. Decyzja dotyczca doboru metod, technik i narzdzi
badawczych uzaleniona jest od typu zjawisk, ktre chcemy pozna. Przedstawiciele
nauki nie s zgodni, co do okrelenia czym jest metoda, a czym technika badawcza.
Wedug niektrych bowiem metoda i technika badawcza okrelaj ten sam zakres
czynnoci i w zwizku z tym oba te pojcia czsto s uywane zamiennie. Tymczasem
maj one rne znaczenie i dla prawidowego posugiwania si nimi naley je
rozrni.1
W. Oko okrela metod jako sposb postpowania, na ktry skadaj si
czynnoci mylowe i praktyczne, odpowiednio dobrane
i realizowane w
ustalonej kolejnoci.2
Wedug W. Zaczyskiego metoda to sposb poznania pewnej kategorii faktw
lub zjawisk ... jest celowym, planowanym, obiektywnym, dokadnym i wyczerpujcym
poznawaniem danego wycinka obiektywnej rzeczywistoci stosowanym wiadomie,
intencjonalni z przestrzeganiem waciwych wskaza metodologicznych.3
5

M. obocki. Op.cit s,56.

T. Pilch. Zasady bada pedagogicznych. W-wa 1995, Wydawnictwo ak, s26.
1
T. Pilch. Metodologia pedagogicznych bada rodowiskowych. Wrocaw 1971, PWN, s.79.
2
Z. Skorny. Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki. W-wa 1984, WSZiP, s.91.
3
W. Zaczyski. Praca badawcza nauczyciela. W-wa 1968, PZWS, s.174.
1

T. Pilch okrela metod jako zesp teoretycznie uzasadnionych zabiegw

koncepcyjnych i instrumentalnych, obejmujcych najoglniej cao postpowania
badacza zmierzajcego do rozwizania okrelonego problemu naukowego.4
W swoich badaniach zastosowaam metod sondau diagnostycznego, jedn z
najpopularniejszych metod bada pedagogicznych, przyjmujc za
T. Pilchem
nastpujc definicj: metoda sondau diagnostycznego jest sposobem gromadzenia
wiedzy
o przedmiotach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice
zjawisk spoecznych, opiniach i pogldach wybranych zbiorowoci, nasilaniu si
i kierunkach rozwoju okrelonych zjawisk i wszelkich innych zjawiskach
instytucjonalnie nie zlokalizowanych, posiadajcych znaczenie wychowawcze, w
oparciu o specjaln dobran grup reprezentujc populacj generaln, w ktrej badane
zjawisko wystepuje.1
W mojej pracy posuyam si ankiet. Wedug W. Zaczyskiego ankieta jest
metod poredniego zdobywania informacji przez pytania stawiane wybranym osobom
za porednictwem drukowanej listy pyta, zwanej kwestionariuszem.
T. Pilch natomiast definiuje ankiet jako technik gromadzenia informacji
polegajc na wypenieniu najczciej samodzielnie przez badanego specjalnych
kwestionariuszy na og o wysokim stopniu standaryzacji w obecnoci lub czciej bez
obecnoci ankietera.2 Pytania ankiety s najczciej zamknite i zaopatrzone w tak
zwan kafeteri, czyli zestaw wszelkich moliwych odpowiedzi. Ankieta moe by
wypeniona przez samego respondenta bd przez badajcego. Wypenienie ankiety
polega na podkreleniu waciwej odpowiedzi lub stawianiu okrelonych znakw przy
odpowiednich zadaniach kafeterii. Kafeterie bywaj zamknite i potwarte oraz
koniunktywne i dysjunktywne. Kafeteri zamknit nazywamy ograniczony zestaw
moliwych odpowiedzi, poza ktre odpowiadajcy wyj nie moe, lecz tylko wybiera
wrd moliwoci, jakie daje sformuowany zestaw. Kafeteri potwart nazywamy
taki zestaw moliwych do wyboru odpowiedzi, ktre zawieraj jeden punkt oznaczony
zazwyczaj sowem inne, pozwalajcy na zareprezentowanie swej odpowiedzi, jeli nie
mieci si w adnym zaproponowanym pytaniu. Kafeteria koniunktywna pozwala na
wybranie kilku moliwych odpowiedzi, dajc potem moliwo obliczenia
czstotliwo wyboru poszczeglnych, a tym samym utworzenia hierarchii. Cech
znamienn dla ankiety jest to i nie wymaga kontaktu bezporedniego badajcego z
badanym informator jest tu respondentem, ktry sam pisemnie odpowiada na pytania
kwestionariusza.1

T. Pilch. Zasady bada pedagogicznych W-wa 1995, s. 42.

T. Pilch. Zasady bada pedagogicznych. W-wa 1995, ak, s. 51.
2
T. Pilch. Opti cit., s.86-87.
1
T. Pilch. Zasady bada pedagogicznych. W-wa 1995, ak, s.88.
1

4. Charakterystyka terenu bada.

Niemoliwe jest objcie badaniami caej populacji, dlatego kolejnym etapem
jest dobr prby badawczej oraz wybr terenu bada.
W. Plusiecki teren bada okreli jako bliej sprecyzowane rodowisko,
cznie z ich przestrzennym rozmieszczeniem, w ktrym to przeprowadzamy okrelone
badanie.1
Badania przeprowadzono w Wojewdzkim Orodku Medycyny Pracy w
Lubinie. Orodek powsta
w 1999r. na bazie Przychodni Midzyzakadowej,
wiadczcej usugi zdrowotne przede wszystkim dla pracownikw zakadw pracy. W
chwili obecnej w przychodni prowadzona jest dziaalno z zakresu medycyny pracy,
podstawowej opieki zdrowotnej oraz specjalistyki. Wykonywane s badania dla osb
pracujcych pod ziemi na stanowisku grnika, jak i prowadzone jest orzecznictwo w
chorobach zawodowych u pracownikw naraonych na dziaanie czynnikw
szkodliwych w rodowisku pracy. Opiek orodka objci s modsi i starsi mieszkacy
miasta oraz dwie szkoy rednie, razem okoo 10 tys. osb. Przychodnia pooona jest w
centrum miasta Lubina
w zabytkowym budynku, w ktrym ma rwnie sw
siedzib Starostwo powiatowe.
Lubin naley do jednych z najstarszych polskich osad, cho jego pocztki nie
s jeszcze dobrze znane. Ju w XII stuleciu Lubin by grodem kasztelaskim, a prawa
miejskie uzyska jeszcze przed 1319r. Pocztkowo nalea do ksistwa gogowskiego, a
pniej legnickiego. Potem przez stulecia by siedzib wadz powiatowych. Po 1810r.
powiat ten wchodzi
w skad nowo powstaej wtedy rejencji legnickiej, istniejcej
a do 1945r.
W okresie pierwszej wojny wiatowej Lubin by poza aren wielkich wydarze i dziaa
wojennych, ale dotkliwie odczu skutki gospodarki wojennej upadek handlu,
rzemiosa i przemysu. W okresie midzywojennym Lubin pozostaje nadal poza
granicami pastwa polskiego. Ma charakter niewielkiego peryferyjnego miasteczka,
ktrego gwn racj bytu jest wojskowy garnizon. W latach drugiej wojny wiatowej
powstaje w okolicach Lubina dua baza hitlerowskiego lotnictwa. Szerz si represje i
przeladowania ludnoci zwaszcza polskiej. Walki o Lubin rozpoczy si 7 styczna i
trway do 8 lutego 1945r. Wkrtce po zakoczeniu dziaa wojennych przystpiono do
odbudowy miasta.
W 1955r. Dr Jan Wyykowski szuka z miedzi, przyjeda
w okolice Lubina i 23 marca 1956r. wydobyte zostaj z dna otworu wiertniczego
pierwsze upki miedzionone. Od tego dnia rozpoczyna si dynamiczny rozwj miasta,
a Lubin zostaje mianowany na stolic Legnicko Gogowskiego Okrgu Miedziowego.
To w Lubinie znajduje si siedziba Kombinatu Grniczo Hutniczego Miedzi w skad,
ktrego wchodz huty i kopalnie , a zatrudnienie znajduje okoo 20 tys. mieszkacw
miasta.
1

W. Plusiecki. Badania pedagogiczne 1977,s.109.

5.

Organizacja i przebieg bada.

Badania prowadzone byy w miesicu marcu. Brao w nich udzia 20

przypadkowo wybranych grnikw pracujcych pod ziemi. Wydanie kwestionariusza
ankiety poprzedzone byo wywiadem ukierunkowanym na uzyskanie odpowiedzi, czy
wybrana osoba ma syna
w wieku 14 18 lat. Jeeli uzyskano odpowied
potwierdzajc osoby te otrzymyway ankiet do domu z prob o jej wypenienie.
Wypenienie ankiety polegao na zakreleniu odpowiedzi dla respondenta waciwej lub
wpisaniu odpowiedzi w miejsca wykropkowane. Ankieta zawieraa rwnie odpowiedzi
inne, ktre nie byy wymienione w kwestionariuszu. Ankieta wypeniana bya przez
respondenta samodzielnie, bez udziau i podpowiedzi ze strony badajcego.
Ankieta stanowica zacznik nr 1 zawiera 33 pytania. Pytania byy zamknite i
otwarte.