W: Odpowiedzialni za ycie i mio. Materiay z sesji naukowej zorganizowanej przez Duszpasterstwo Rodzin Diecezji Bielsko-ywieckiej, red.

E. Burzyk, Bielsko-Biaa 1994, s. 27-57.

ISTOTA ODPOWIEDZIALNEGO
RODZICIELSTWA
Refleksja teologa moralisty w 25 rocznic ogoszenia
encykliki Humanae vitae"
Ks. prof. dr hab. Janusz Nagrny

Wstp

W wydanej przed 25 laty encyklice Humanae vitae"

Ojciec w. Pawe VI stwierdzi bardzo wyranie, e przekazywanie ycia ludzkiego jest wyrazem wsppracy z BogiemStwrc, a jednoczenie, e w tym powoaniu rodzicielskim
maonkowie s wolnymi i odpowiedzialnymi wsppracownikami Boga, ktry jako jedyny jest Panem ycia (por HV 1).
W ten sposb zasady moralne w dziedzinie przekazywania ycia zaczto okrela w sposb syntetyczny, zgodnie z
p. 10 Encykliki - mianem odpowiedzialnego rodzicielstwa".
Wydaje si jednak, e w refleksji nad tym zagadnieniem nie
zawsze do koca odczytuje si sens zawarty w tym okreleniu, e
chrzecijascy maonkowie powinni przekazywa ycie w
sposb odpowiedzialny", a wic e maj sta si rodzicami
odpowiedzialnymi".
Zanim przyjdzie bardziej szczegowo rozwaa sens
tego okrelania w duchu encykliki Humanae vitae", warto ju
na wstpie wskaza na zasadniczy kontrast w odniesieniu do
laickich koncepcji zwizanych z przekazywaniem ycia, w ktrych mwi si jedynie o wiadomym macierzystwie. Dopiero
27

Istota odpowiedzialnego rodzicielska

pod wpywem nauczania Kocioa katolickiego coraz czciej

prbuje si mwi o wiadomym rodzicielstwie, a wic nie
sprowadza si wszystkiego do tzw. problemu kobiecego", czy
te zagadnienia kobiecej wolnoci", praw kobiety", itp.
Pierwsza rnica wydaje si wic wyrazista: w wietle caego
nauczania Kocioa, czego potwierdzeniem jest HV, trzeba
mwi o przekazywaniu ycia i o wszystkich sprawach z nim
zwizanych jako o rodzicielstwie, a wic jako zadaniach obydwojga maonkw.
Druga istotna rnica wydaje si jeszcze wyraniejsza.
Ot encyklika HV nie zatrzymuje si na koncepcji wiadomego
rodzicielstwa, ale mwi o odpowiedzialnym rodzicielstwie. Nie
jest to jedynie kwestia natury terminologicznej - jakby si
mogo wydawa niektrym - ot jeden termin zastpiono drugim, ale nie zmienia to istoty powoania do rodzicielstwa. Tymczasem rnica pomidzy wiadomym rodzicielstwem
(macierzystwem)", a odpowiedzialnym rodzicielstwem" ma
charakter istotowy. Mwienie bowiem o wiadomym dziaaniu
ludzkim - w tym przypadku: o wiadomym przekazywaniu ycia
- koncentruje si jedynie na paszczynie poznawczej i nie
musi by wcale odniesione do zasad moralnych. W takim
rozumieniu rodzicielstwa (wiadomego") istotne jest jedynie
poznanie okrelonych metod w jego planowaniu pod ktem ich
skutecznoci. Poza horyzontem takiego odniesienia pozostaje
problem zasad moralnych, a wic take odpowiedzialnoci moralnej. Co wicej, w takim wiadomym rodzicielstwie" mona
posuy si nawet metodami naturalnymi, jeli si uzna ich
racjonaln skuteczno i dogodno w stosowaniu, ale nie bdzie
to jeszcze od razu rodzicielstwo odpowiedzialne.
Jak wida z tego wyranie, problemu odpowiedzial28

Ks. prof. dr hab. Janusz Nagrny

nego rodzicielstwa" nie mona sprowadza jedynie do poznania

metod naturalnych, albowiem w adnej mierze nie moe si
sprowadza do wymiaru poznawczego, cho - jak przyjdzie to
dalej bardziej szczegowo rozwaa - ten aspekt poznawczy
jest w takim rozumieniu rodzicielstwa nieodzowny. Niech mi
bdzie wolno przy tym powiedzie, e w dziaaniach praktycznych niektrych rodowisk katolickich nie zawsze rozumie si t
jakociow rnic, ktra wie si z problemem szeroko
rozumianej odpowiedzialnoci moralnej, a ktrej jednym z
wyrazw jest postawa odpowiedzialnego rodzicielstwa.
Kiedy bowiem odwoujemy si do kategorii odpowiedzialnoci, ustawiamy problem na paszczynie moralnej, ktra
dla nas jako wyznawcw Chrystusa jest zarazem paszczyzn
religijn. Pytamy si bowiem nie tylko o zakres ludzkiej odpowiedzialnoci (za co? za jakie konkretne sprawy? jakie na nas
spoczywaj obowizki?), ale take wobec kogo odpowiadamy
za poszczeglne sprawy naszego ycia. Czy tylko wzgldem
siebie samych i subiektywnie pojtego sumienia? Czy tylko wobec
spoeczestwa, ktre odwouje si przy tym do ustalonych przez
siebie zasad prawnych (wic czego nie ma w prawie, to nie
zobowizuje)? Czy te widzimy t odpowiedzialno jako
konsekwencj wolnoci, ktr obdarzy nas Bg i dlatego czujemy si odpowiedzialni wobec Niego?
Wida wyranie jak od odpowiedzi na te fundamentalne
pytania zmienia si nie tylko rozumienie ludzkiej odpowiedzialnoci, ale w zasadzie koncepcja caego ycia. I ta perspektywa
powinna nam towarzyszy cay czas, kiedy rozwaamy problem
odpowiedzialnego przekazywania ycia ludzkiego.
Chrzecijaskie rozumienie odpowiedzialnoci wie si
wic w sposb fundamentalny z godnoci osoby ludzkiej jako
29

Istota odpowiedzialnego rodzicielstwa

istoty wolnej. Wzrost poczucia odpowiedzialnoci wie si

wic w sposb istotny z dynamizmem wolnoci, z nieustannym
wyzwalaniem" wasnej wolnoci. Trzeba tutaj mwi o
wzajemnej zalenoci. Im wicej wolnoci (prawdziwej!), tym
wicej odpowiedzialnoci. I odwrotnie: im bardziej kto nosi w
sobie poczucie odpowiedzialnoci, tym bardziej jest wolny.
Odpowiedzialno jawi si tutaj jako kryterium, jako sprawdzian, e czowiek odkry swoj wolno do", a wic wolno
jako zdolno do mioci. W ten sposb odkrywamy ju na
wstpie, e zwornikiem wolnoci i odpowiedzialnoci jest mio.
Ta wzajemna zaleno wolnoci i odpowiedzialnoci
prowadzi do stwierdzenia, e poczucie odpowiedzialnoci jest
najlepsz gwarancj wolnoci i umoliwia wprowadzanie jej w
ycie. Wie si to z faktem, e wolnoci nie otrzymuje si w
darze: trzeba j nieustannie zdobywa. Idzie ona w parze z
poczuciem odpowiedzialnoci, ktre obowizuje kadego. Nie
mona ludzi uczyni wolnymi bez obudzenia w nich zarazem
wikszej wiadomoci wymogw wsplnego dobra i wikszej
odpowiedzialnoci" (Jan Pawe II: Ordzie na wiatowy dzie
pokoju 1.01.1981", nr 10).

1. Wspczesny kontekst wychowania do

odpowiedzialnoci.
Rzeczywisto wspczesna wydaje si by od strony
moralnej co najmniej ambiwalentna, a wic niejednoznaczna
moralnie. Z jednej strony ronie u wielu ludzi poczucie odpowiedzialnoci wraz ze wiadomoci wolnoci i wraz ze wia30

Ks. prof dr hab. Janusz Nagrny

domoci, e czowiek moe zniszczy same podstawy swojej

egzystencji. Z drugiej istnieje wyrana tendencja w wiecie:
zmniejszajce si poczucie odpowiedzialnoci za rne dziedziny
ludzkiego ycia, a do - coraz czstszego - zjawiska utraty
poczucia odpowiedzialnoci. Nie jest moliwe bardziej szczegowe przedstawienie wszystkich aspektw tego zjawiska tak
mocno zwizanego ze wspczesnym kryzysem moralnym.
Nie ulega jednak wtpliwoci, e jest ono cile zwizane
z zafaszowaniem ludzkiej wolnoci lub rnymi rodzajami
zniewolenia. Czowiek zniewolony, albo te yjcy w poczuciu
zniewolenia, w poczuciu braku wolnoci, nie chce przyj na
siebie odpowiedzialnoci za swoje ycie, albo za okrelenie jego
dziedziny (por. np. brak odpowiedzialnoci za ycie spoeczne w
sytuacji przekonania, e nie ma si wpywu na nie, bo nie jest si
wolnym w danej spoecznoci). Ale take czowiek, ktry
faszywie odczytuje sw wolno, w sposb zasadniczy znieksztaca swoj odpowiedzialno, zafaszowuje jej granice, albo
zupenie je odrzuca.
Mona wskazywa dzisiaj na bardzo liczne przejawy
tego zagubienia, pomniejszania lub nawet utraty poczucia odpowiedzialnoci. Jednym z najwymowniejszych znakw braku
tego poczucia odpowiedzialnoci, czy te wspodpowiedzialnoci
jest postawa obojtnoci, niewraliwoci na drugiego czowieka,
brak podstawowej midzyludzkiej solidarnoci. W tym
kontekcie spoecznym trzeba te umieci tzw. ucieczki od
wolnoci", a wic take ucieczki od odpowiedzialnoci.
Przejawia si to w licznych postawach konkretnych. Z jednej
strony wyraa si to w wygodnym powoywaniu si na innych
(wszyscy tak robi"), aby zrzuci z siebie brzemi odpowiedzialnoci, albo te w przypisywaniu innym odpowie31

Istota odpowiedzialnego rodzicielstwa

dzialnoci za zo, ktre si wydarzyo (inni - winni"). Z drugiej

strony wyraa si to w postawie uniku, wycofania si, zamknicia si w sobie, a wic w skrajnie indywidualistycznej
postawie wobec ycia (Jestem co najwyej odpowiedzialny za
siebie"). Wydaje si, e w tej perspektywie trzeba upatrywa
jedn z istotnych przyczyn narkomanii i alkoholizmu
(pijastwa). Jest to jeden ze sposobw ucieczki od odpowiedzialnoci za swoje ycie.
Ten brak odpowiedzialnoci objawia si take na paszczynie ycia osobistego. Wwczas czowiek niejako zamyka
si na perspektyw rozwoju osobowego. Przeywajc kryzys
wasnej tosamoci i gubic sens, i cel ycia, czowiek nie rozpoznaje ju wszystkich wymiarw swojej godnoci i bogactwa
duchowego. Dlatego te nie umie przyj odpowiedzialnoci za
to wszystko, czego nie umie ju rozpozna jako istotnego wymiaru swego ycia, swego powoania. Czsto wie si z tym
postawa lekkodusznoci, lekkomylnoci, czego wyrazem staje
si niepowane, nieodpowiedzialne podejcie do ycia. Taki
czowiek jest zbyt powierzchowny, niedojrzay, zbyt infantylny i
niestay, by by zdolnym do przyjcia na siebie okrelonych
obowizkw, a wic take odpowiedzialnoci. Taki czowiek
nastawiony jest na szukanie atwizny. Dla niego ma sens tylko
to, co atwe i przyjemne. Wyraa si to take w postawie bezmylnoci, braku gbszego zastanawiania si. Tutaj brak odpowiedzialnoci oznacza rezygnacj z poszukiwania jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o godziwo okrelonego wyboru, okrelonej decyzji czowieka.
Te wszystkie wspczesne przejawy braku poczucia odpowiedzialnoci mona sprowadzi do wsplnego mianownika,
jakim jest zalepienie sumienia i zwizana z tym utrata po32

Ks. prof. dr hab. Janusz Nagrny

czucia grzechu. Wskazuje na to bardzo wyranie Jan Pawe II:

Czy nie grozi czowiekowi wspczesnemu zamienie sumie?
Wypaczenie sumie? Martwota, znieczulenie" sumie? Zbyt
wiele znakw wskazuje na to, e w naszych czasach takie zamienie istnieje [...]. W tej sytuacji w sposb nieunikniony zaciera si take poczucie grzechu, bdce cile powizane ze
wiadomoci moraln, z poszukiwaniem prawdy, z pragnieniem odpowiedzialnego korzystania z wolnoci" (RP 18). Jak
wynika z tych sw Ojca w., tylko na drodze odpowiedzialnego
poszukiwania prawdy i zwizanego z tym odpowiedzialnego
korzystania z wolnoci moliwe jest uksztatowanie wraliwego
sumienia. A z kolei tylko dziki takiemu wraliwemu i prawemu
sumieniu czowiek moe sta si w peni odpowiedzialny za
swoje ycie.
W kontekcie tego zjawiska utraty poczucia grzechu, a
wic take zamienia sumienia staje si bardziej wyrane
przekonanie, e wychowanie do prawdziwej i penej odpowiedzialnoci wie si w sposb zasadniczy z uksztatowaniem
prawdziwego osdu sumienia. W kontekcie sakramentu pokuty
Jan Pawe II stwierdza: Warunkiem koniecznym jest przede
wszystkim prawo i przejrzysto sumienia penitenta. Czowiek nie wchodzi na drog prawdziwej i szczerej pokuty tak
dugo, jak dugo nie dostrzee, e grzech sprzeciwia si normie
etycznej, zapisanej w gbi jego jestestwa; jak dugo nie uzna,
e dopuci si tego sprzeniewierzenia osobicie i w sposb odpowiedzialny; jak dugo nie powie nie tylko: istnieje grzech",
ale ,ja grzeszyem"; me przyzna, e grzech wprowadzi w jego
sumienie podzia, ktry nastpnie przenika cay jego byt, oddziela go od Boga i braci" (RP 31). Poczucie grzechu wie si
cile ze wiadomoci moraln, z poszukiwaniem prawdy,
33

Istota odpowiedzialnego rodzicielstwa

z odpowiedzialnym korzystaniem z wolnoci, dlatego te utrata

tego poczucia grzechu w sposb istotny zagraa waciwemu
rozumieniu i korzystaniu z wolnoci, a wic take zagraa poczuciu odpowiedzialnoci.
Ju powysza refleksja na temat przejaww pomniejszenia, albo braku poczucia odpowiedzialnoci u wielu wspczesnych ludzi wskazuje na bardzo istotny aspekt pracy duszpasterskiej w dziedzinie wychowania do odpowiedzialnego rodzicielstwa. Nie mona bowiem uksztatowa postawy odpowiedzialnego rodzicielstwa bez wychowania czowieka do odpowiedzialnoci w ogle. Takie za wychowanie, cho powinno
wskazywa na rne szczegowe aspekty odpowiedzialnego
podejcia do ycia, nie moe si do tego jedynie ograniczy.
Musi bowiem odwoywa si do fundamentalnej prawdy o
czowieku i w jej wietle uzna swoj odpowiedzialno za
ycie swoje i innych na miar tej prawdy.
2. Antropologiczny fundament odpowiedzialnoci
[Prawda o czowieku - warunkiem odpowiedzialnoci]
Rozpoznanie i uznanie antropologicznego fundamentu
ludzkiej odpowiedzialnoci wie si nieodzownie z przekonaniem, e prawda, a nade wszystko pena prawda o czowieku
jest fundamentem jego wolnoci. Chrzecijaska koncepcja
wolnoci wie si w istotny sposb z koncepcj czowieka.
Wolno bowiem jest nie tylko wartoci dla czowieka, ale
skadowym elementem jego natury. Wolno jest form istnienia
ludzkiej osoby i ma swoje rdo w fakcie, e czowiek zosta
stworzony na obraz i podobiestwo Boe (por. IWCH 28). Std
te czowiek jest odpowiedzialny za swoje ycie na miar
34

Ks. prof. dr hab. Janusz Nagrny

osoby, na miar swojej osobowej godnoci, ale te wynika to z

tego, e warunkiem odpowiedzialnoci na miar swej godnoci
ludzkiej jest poznanie penej prawdy o sobie jako czowieku.
W takim rozumieniu czowiek jest wezwany do odpowiedzialnego korzystania ze swojej wolnoci zawsze poprzez
odniesienie tej wolnoci do prawdy. Wolno pozbawiona tego
odniesienia do prawdy staje si nieodpowiedzialn wolnoci", a
tym samym odrzuceniem odpowiedzialnoci za siebie i za
innych na miar godnoci osobowej. Jan Pawe II napisa w
Ordziu pokojowym na 1981 r.": Istota wolnoci tkwi we
wntrzu czowieka. Jest jego znakiem rozpoznawczym. Wolno osoby ma rzeczywicie fundament w transcendentalnej
godnoci czowieka: w godnoci danej mu przez Boga [...].
Czowiek bdc stworzony na obraz i podobiestwo Boe, jest
nierozerwalnie zwizany z t wolnoci, ktrej adna sia ani
przymus wewntrzny nie jest w stanie go pozbawi i ktra stanowi podstawowe prawo czowieka jako jednostki i jako czonka
spoeczestwa. Czowiek jest wolny, poniewa posiada
zdolno opowiedzenia si po stronie prawdy i dobra [...].
By wolnym, to mc i chcie wybra, to y zgodnie ze
swym sumieniem" (Nr 5). Tylko w duchu tak rozumianej wolnoci czowiek moe w peni odnale prawdziw miar swej
odpowiedzialnoci za siebie i za innych. Odpowiedzialno
oznacza wwczas opowiedzenie si po stronie prawdy i dobra
na miar prawego sumienia.
cise powizanie wolnoci i odpowiedzialnoci z prawd
prowadzi nas do Chrystusa - Prawdy. Chrystus wyzwala
czowieka przez prawd i w ten sposb czyni go zdolnym do
podjcia penej odpowiedzialnoci za ycie. Mwi o tym Jan
Pawe II w swej programowej encyklice Redemptor hominis":
35

Istota odpowiedzialnego rodzicielstwa

Jezus Chrystus wychodzi na spotkanie czowieka kadej epoki,
rwnie i naszej epoki, z tymi samymi sowami: Poznacie
prawd a prawda was wyzwoli"; uczyni was wolnymi. W sowach tych zawiera si podstawowe wymaganie i przestroga
zarazem. Jest to wymaganie rzetelnego stosunku do prawdy
jako warunek prawdziwej wolnoci. Jest to rwnoczenie przestroga przed jakkolwiek pozorn wolnoci, przed wolnoci
rozumian powierzchownie, jednostronnie, bez wniknicia w ca
prawd o czowieku i o wiecie. Chrystus przeto rwnie i dzi,
po dwch tysicach lat, staje wrd nas jako ten, ktry przynosi
czowiekowi wolno opart na prawdzie, ktry czowieka
wyzwala od tego, co t wolno ogranicza, pomniejsza, amie u
samego niejako korzenia, w duszy czowieka, w jego sercu, w
jego sumieniu" (Nr 12). Chocia Ojciec w. wprost nie odnosi
swoich rozwaa do problemu odpowiedzialnoci, to wtedy
wskazuje na odniesienie do sumienia, porednio wskazuje na
moraln perspektyw ludzkiej wolnoci, a wic na
odpowiedzialno.
Potwierdzeniem moe by to, co Jan Pawe II napisa w
Licie do modych". Najpierw zwraca uwag, e Chrystus
objawia sob take pen prawd o czowieku, a wic prawd o
jego godnoci i wielkoci: Chrystus za mwi: poznacie
prawd, a prawda was wyzwoli" (J 8,32). Wrd sw zapisanych w Ewangelii te nale z pewnoci do najwaniejszych.
Mwi bowiem rwnoczenie o caym czowieku. Mwi o
tym, na czym buduje si od wewntrz, w wymiarach ducha
ludzkiego, waciwa czowiekowi godno i wielko" (Nr 12). A
nastpnie w kontekcie samowychowania Papie dodaje, e taka
pena prawda o czowieka jest warunkiem wolnoci: I w tej
dziedzinie Chrystusowe sowa: poznajcie prawd,
36

Ks. prof. dr hab. Janusz Nagrny

a prawda was wyzwoli staj si istotnym programem". Modzi
maj - jeli si tak mona wyrazi - wrodzony zmys prawdy".
Prawda za ma suy wolnoci: modzi maj take spontaniczne
pragnienie wolnoci. A co to znaczy by wolnym? To znaczy:
umie uywa swej wolnoci w prawdzie - by -prawdziwie"
wolnym. By prawdziwie wolnym - to nie znaczy, stanowczo nie
znaczy: czyni wszystko, co mi si podoba, na co mam ochot.
Wolno zawiera w sobie kryterium prawdy, dyscyplin prawdy.
Bez tego nie jest prawdziw wolnoci. Jest zakamaniem
wolnoci. By prawdziwie wolnym - to znaczy uywa swej
wolnoci dla tego, co jest prawdziwym dobrem. W dalszym
cigu wic: by prawdziwie wolnym - tzn.: by czowiekiem
prawego sumienia, by odpowiedzialnym, by czowiekiem dla
drugich" (L do M 13). Jan Pawe II wyranie wskazuje, e na
paszczynie prawdy bycie wolnym utosamia si z byciem
odpowiedzialnym.
Wolno wyranie czy si z problemem odpowiedzialnoci moralnej .Czowiek stworzony przez Boga jest otwarty na
dobro, jest wolny po to, by wybiera do"bro i w tym sensie jest
uwarunkowany prawdziwym rozpoznaniem dobra. W Instrukcji
o chrzecijaskiej wolnoci i wyzwoleniu" czytamy: Wolno
bdca wewntrznym panowaniem nad wasnymi aktami i
samookreleniem wnosi bezporednie odniesienie do porzdku
etycznego. Znajduje swj prawdziwy sens w wyborze dobra
moralnego" (Nr 27).
Dlatego te wolno me jest sama w sobie celem. Wolno nie jest dana czowiekowi jako cel sam w sobie, ale jako
rodek do celu, a tym celem jest dobro czyli mio. Dlatego me
ma racji bytu wolno dla wolnoci, ale wolno dla mioci, dla
odpowiedzialnej mioci. Chrzecijanin jest dogbnie przenik37

Istota odpowiedzialnego rodzicielska

mty myl, e wolno dana jest mu po to, aby mg miowa.

Czowiek urzeczywistnia siebie w peni tylko poprzez wolny dar
samego siebie. Tak wic jedynie mio prowadzi do prawdziwego wyzwolenia czowieka i zarazem do przyjcia penej odpowiedzialnoci. Bez tej mioci i odpowiedzialnoci (po prostu:
odpowiedzialnej mioci) wolno ludzka byaby bezwartociowa.
Jeeli czowiek nie wie, do czego (po co) jest wolny, to nie ma
take adnego staego kryterium, czy w ogle nie jest wolny.
Tutaj szczeglna rola przypada Duchowi w., dziki
ktremu czowiek jest zdolny wyzwala si z rnorakich determinizmw, z tego wszystkiego, co stanowi dla rnorakie
uwarunkowania i naciski. To wyzwolenie dokonuje si waciwie
za spraw Ducha w., ktry w ten sposb odkrywa i
urzeczywistnia pen miar prawdziwej wolnoci czowieka,
albowiem gdzie Duch Paski - tam wolno (2 Kor 3,17). Duch
Sw., wyzwalajc czowieka i rwnoczenie obdarowujc go
mioci, sprawia tym samym, e czowiek podejmuje wezwanie
do odpowiedzialnoci ju nie tylko na miar swych ludzkich
moliwoci i zdolnoci, ale na miar nadprzyrodzonego obdarowywania.
Warto teraz te rozwaania odnie wprost do encykliki
Humanae vitae". Jest bowiem rzecz charakterystyczn, ale
niestety nie przez wszystkich od razu zauwaaln e zanim
Papie Pawe VI wskaza na istot mioci maeskiej (Nr 8) i
jej zasadnicze cechy (Nr 9) oraz na istotne aspekty odpowiedzialnego rodzicielstwa (Nr 10), odwoywa si najpierw -w
sposb wprawdzie syntetyczny, ale niezwykle wyrany - do
integralnej koncepcji czowieka jako fundamentu dla ukazywanych pniej zasad moralnych (Nr 7). Bez tej integralnej antro38

Ks. prof dr hab. Janusz Nagrny

pologii, bez przyjcia tej penej prawdy o czowieku wskazania

moralne encykliki pozostaj niezrozumiae, a szczegowe rozstrzygnicia - jak na to wskazuj dzieje recepcji tej encykliki
-bywaj nawet kontestowane.
Tak jak nie mona ukaza penej wizji mioci maeskiej bez integralnej wizji czowieka, tak te niemoliwa jest
pena akceptacja odpowiedzialnego rodzicielstwa bez tego fundamentu antropologicznego. Std stwierdzenie encykliki:
Problem przekazywania ycia, podobnie jak kady inny problem ycia ludzkiego, powinien by tak rozpatrywany, aby poza
aspektami czstkowymi nalecymi do porzdku biologicznego,
psychologicznego, demograficznego czy socjologicznego
-uwzgldni caego czowieka i cae jego powoanie, obejmujce
nie tylko porzdek naturalny i doczesny, ale rwnie nadprzyrodzony i wieczny" (Nr 7). Encyklika nie neguje tych czstkowych aspektw, co wicej - jak to wynika jeszcze wyraniej z
nr 10 - pozwala na ich uwzgldnienie, ale zawsze w kontekcie
caociowej wizji ycia i powoania ludzkiego. Tak wic
wychowanie do odpowiedzialnego rodzicielstwa nie moe nigdy
abstrahowa od wychowania do odpowiedzialnoci na Boy dar
powoania, ktry obejmuje cao ycia ludzkiego.

3. Odpowiedzialno w kontekcie powoania

chrzecij askiego.
Odpowiedzialno moralna moe by ujmowana na rne
sposoby. W kategoriach aksjologicznych bdzie ukazywana jako
odpowied" na poznane wartoci, ktre niejako wzywaj
czowieka do tego, by si opowiedzia po ich stronie, by ich
39

Istota odpowiedzialnego rodzicielska

pragn, by czyni wysiki, aby je zdoby.

Ta odpowiedzialno moe te by ujmowana w kategoriach projektu ycia, kiedy to czowiek sam uznaje siebie za
kowala swego losu", kiedy jest sam dla siebie sterem, eglarzem, okrtem". W tej perspektywie czsto bywa tak, e czowiek rozpoznaje swoj odpowiedzialno jedynie za okrelone,
konkretne zadania, za pewne obszary swojego ycia, zapominajc
o innych lub ich nie doceniajc.
Trzeba jednak pamita, e takie rozumienie odpowiedzialnoci moralnej (cho samo w sobie nie jest ze) niesie ze
sob pewne niebezpieczestwa. Mona bowiem w takiej sytuacji
przesadnie skoncentrowa si na przedmiotowej stronie odpowiedzialnoci, a wic na odpowiedzialnoci za co. Tymczasem
dla ycia moralnego czowieka najwaniejsza jest odpowiedzialno za siebie i za innych od strony podmiotowej. Chodzi
wic o to, kim czowiek jest i kim si staje - przez to, co robi, a
take kim jest drugi czowiek i co si z mm dzieje jako osob
ludzk poprzez to dziaanie.
W duchu moralnoci chrzecijaskiej trzeba wskazywa
na jeszcze gbsz perspektyw odpowiedzialnoci. T perspektyw odsania prawda o tym, e Bg zawierajc z czowiekiem
Przymierze, a wic wchodzc z nim w stae relacje przyjani,
obdarowuje go, a jednoczenie wzywa do tego, by najpierw
dochowa wiernoci tej relacji Przymierza, a potem wypeni
okrelone zadania. W kontekcie tego nadprzyrodzonego obdarowywania i powoywania czowiek jest wezwany nie tylko do
rozpoznania okrelonych zada, ale nade wszystko do rozpoznania Tego, kto obdarowuje i powouje. W takim wietle odpowiedzialno jest zawsze nade wszystko odpowiedzialnoci
przed Kim, jest take nade wszystko odpowiedzialnoci za
40

Ks. prof. dr hab. Janusz Nagrny

relacje midzyosobowe midzy Bogiem a czowiekiem.

W relacjach midzyosobowych atwo odkry, e odpowiedzialno to mio. I to zarwno w odniesieniu do Boga
jak i do czowieka. Wwczas ta odpowiedzialno jest pewnego
rodzaju gotowoci bycia przy drugiej osobie, jest postaw
suby na miar godnoci osoby ludzkiej, jest solidarnoci z
drugim na rnych paszczyznach ycia.
Chrzecijaska perspektywa powoania potwierdza jednoczenie bardzo wyranie cisy zwizek odpowiedzialnoci z
wolnoci, albowiem powoanie skierowane jest zawsze do
czowieka wolnego. A poniewa Bg powouje czowieka po
imieniu", a wic kadego w jego jednoci i niepowtarzalnoci, to
take odpowiedzialno czowieka (w konsekwencji take
okrelonej pary maeskiej), bdzie naznaczona t
oryginalnoci" waciw bogactwu danej osoby (komu wicej
dano, od tego bdzie si wicej wymaga"). Dlatego te w
punkcie wyjcia odpowiedzialno oznacza rozpoznanie tej
swojej niepowtarzalnoci i wszelkiego obdarowania, aby czowiek odpowiedzia Bogu w swoim yciu na miar tego wszystkiego, czym zosta obdarowany. W tym dialogu Boga powoujcego i czowieka odpowiadajcego (^odpowiedzialnego)
czowiek powinien rozpozna cae bogactwo drg, jakimi Bg
si posuguje, aby ukonkretni swoje wezwanie (nie tylko zdolnoci i talenty osobiste, okrelone dary nadprzyrodzone, ale
take konkretni ludzie oraz to wszystko, co okrelamy dzisiaj
mianem znakw czasu"). Czowiek jest odpowiedzialny za
rozpoznanie tych Boych drg, bo tylko w ten sposb najpeniej
bdzie mg odpowiedzie na dar powoania. Tak powinno si
przyjmowa - o czym jeszcze dalej powiemy - poczte i nie
narodzone dziecko: jako dar Boy i szczeglne Boe wezwanie.
41

Istota odpowiedzialnego rodzicielstwa

Perspektywa powoania odsania jeszcze jeden znaczcy

wymiar odpowiedzialnoci: jej ukierunkowanie na przyszo,
ktra w ludzkich planach i przewidywaniach pozostaje waciwie
zakryta. Powoanie Boe ma charakter dynamiczny, jest
wprawdzie wezwaniem w teraniejszoci, ale ukierunkowanym
wyranie na przyszo, waciwie na cae ycie.
Std wynika bardzo wyranie, e przyjcie odpowiedzialnoci za bliej nie znan przyszo, gotowo pjcia za
wezwaniem Boym, cho nie zna si jego ostatecznego spenienia, jest moliwe tylko w duchu zaufania Bogu, zawierzenia
mu wszystkiego, powierzenia mu swojego ycia. Biblia wskazuje
nam tutaj posta ojca wiary" - Abrahama, ktry wyszed nie
wiedzc dokd idzie" (Hbr 11,8).
T sam wizj odpowiedzialnoci chrzecijanin rozpoznaje w kontekcie spotkania i dialogu z Chrystusem jako Mistrzem. Nade wszystko jest to dialog wolnoci. Chrystus w
spotkaniu z czowiekiem mwi: jeli chcesz ...". Czowiek
moe dokona wolnego wyboru, moe odpowiedzialnie pj
za Chrystusem, albo te odej od niego (jak bogaty modzieniec). Ale wtedy, kiedy czowiek wybiera ju Chrystusa, powinien
by konsekwentny: wybiera take pewien sposb ycia,
wybiera pewien wiat wartoci, wybiera pewn wsplnot. Tutaj
poczucie odpowiedzialnoci oznacza wic jak konsekwencj w
przyjciu tego wszystkiego, co wyrasta z wiary w Chrystusa.
Odpowiedzialno moralna jest wic take pewnego
rodzaju wiernoci temu powoaniu, ktre czowiek rozpozna
jako swoj yciow drog. Na t wierno skada si z pewnoci
pewnego rodzaju wierno samemu sobie, cho nie moe to
oznacza jakiego uporu, jakiego zamknicia si na zmian
42

Ks. prof. dr hab. Janusz Nagrny

i rozwj, nie moe oznacza braku nawrcenia. W tej odpowiedzialnoci chodzi take o jak wierno innym ludziom.
W kontekcie rnych niewiernoci i zdrad, jakimi czsto
naznaczone s relacje midzyludzkie, warto dzisiaj podkrela,
e odpowiedzialna mio wie si w sposb istotny z
wiernoci tym, ktrych si kocha. Ale najwaniejsza w tak
rozumianej odpowiedzialnoci jest wierno Bogu. Tylko ten,
kto pozostaje wierny Bogu i Jego powoaniu, moe by prawdziwie wierny sobie i drugim, a tym samym moe by odpowiedzialny za swoje ycie i za ycie innych ludzi.
Odpowiedzialno moralna odczytywana w kontekcie
powoania chrzecijaskiego wie si w sposb zasadniczy z
wypenieniem okrelonych zada i obowizkw, ale si z
obowizkowoci jako tak nie utosamia. Poczucie odpowiedzialnoci wyraa si w prawdzie, w wypenieniu obowizkw, ale si w tym nie wyczerpuje. By odpowiedzialnym
oznacza bowiem: by dogbnie gotowym do wykorzystywania
moliwoci, jakie niesie ze sob ycie i czyni dobro nawet
wwczas, kiedy przekracza to wsko rozumiane obowizki.
Oznacza te gotowo do wspdziaania z innymi w realizacji
wikszego dobra ni si wczeniej zamierzyo, jeli tylko pojawi
si po temu odpowiednie warunki. Oznacza te postaw
otwarcia si na rne moliwoci, nawet jeli aktualnie nie
mona ich wykorzysta do czynienia okrelonego dobra. Oznacza
rwnie umiejtno wybrania najlepszej z moliwoci i to nie z
uwzgldnieniem jedynie swego dobra osobistego, ale w odniesieniu do obiektywnego dobra.
Poczucie odpowiedzialnoci wyraa si take w przyjciu
konsekwencji swego dziaania. Jest to moe szczeglnie
wane wtedy, kiedy trzeba si przyzna do popenionego za.
43

Istota odpowiedzialnego rodzicielstwa

Dlatego tak wane jest tu wraliwe sumienie i zdrowe poczucie

grzechu. Takie odpowiedzialne przyjcie konsekwencji wasnego
dziaania nie moe by odniesione jedynie do przeszoci.
Albowiem pena odpowiedzialno powinna by take
ukierunkowana na przyszo w taki sposb, by czowiek mg
przewidzie konsekwencje swojego dziaania i uczyni wszystko,
co moliwe, by wyeliminowa negatywne skutki tego dziaania.
Odpowiedzialno oznacza wic take swoist czujno
moraln. Czowiek odpowiedzialny rozumie istot zasad moralnych oraz ca powag tkwic w wymaganiach pyncych z
wartoci. Rozumie take w tym kontekcie sens wyzwania
moralnego w kontekcie sytuacji yciowej: powiniene" - nie
powiniene".
cisy zwizek postawy odpowiedzialnoci z waciwym
rozumieniem wolnoci ludzkiej sprawia, e trzeba te mwi o
odpowiedzialnym ksztatowaniu samej wolnoci. Wie si to
zawsze ze spraw odpowiedzialnego ksztatowania wasnego
sumienia, by dziki niemu czowiek by zdolny podj zasadnicz
odpowiedzialno za swoje ycie. Jest to zawsze droga wyzwolenia si od uwarunkowa zewntrznych (np. wpyw opinii
publicznej), ale nade wszystko - od uwarunkowa wewntrznych (popdy, emocje, itp.).
W perspektywie chrzecijaskiej czowiek jest odpowiedzialny za nadprzyrodzone oczyszczenie i uwicenie wasnej
wolnoci. Oznacza to - najkrcej rzecz biorc - konieczno
odniesienia tej wolnoci do Chrystusa i Ducha w. w staym
uczeniu si penienia woli Ojca Niebieskiego. Oznacza to take
zawsze drog mioci - agape, a wic mioci bezinteresownej i
ofiarnej, gdy to ona jest drog do peni wyzwolenia.
44

Ks. prof. dr hab. Janusz Nagrny

4. Paszczyzny odpowiedzialnego rodzicielstwa.

Postawa odpowiedzialnoci odnosi si do caego ycia

moralnego. Dlatego te tylko ludzie z poczuciem odpowiedzialnoci za wypenienie powoania chrzecijaskiego bd zdolni
jako maonkowie do odpowiedzialnego przekazywania ycia w
duchu nauki Kocioa, ktry kontynuuje misj zbawcz Jezusa
Chrystusa. Dopiero w wietle penego rozumienia istoty odpowiedzialnoci moralnej mona prbowa bliej wyjani poszczeglne aspekty czy te paszczyzny odpowiedzialnego rodzicielstwa, ktre w sposb syntetyczny przedstawi Papie
Pawe VI w encyklice Humanae vitae".
Ojciec w. podkrela najpierw, e rdem odpowiedzialnego maestwa jest mio maeska, ktrej istotnym
wyrnikiem jest fakt, e jest to mio podna. To wanie ta
mio domaga si od maonkw naleytego poznania zada w
dziedzinie odpowiedzialnego rodzicielstwa. I papie dodaje, e to
odpowiedzialne rodzicielstwo naley rozpatrze pod rnymi
aspektami, ktre s cile powizane ze sob (por. P 10 -l akapit).
Warto ju w tym miejscu podkreli, e chodzi wic nie tylko o
dobre poznanie poszczeglnych aspektw odpowiedzialnego
rodzicielstwa, ale nade wszystko o mocne podkrelenie, e
dopiero czne, caociowe ich rozpatrywanie i uwzgldnienie w
wyborach
rodzicielskich
ukazuje
naprawd
istot
odpowiedzialnego rodzicielstwa. Wydaje si przy tym, e zgodnie
z nauczaniem tej encykliki naley wyrni pi podstawowych
aspektw (paszczyzn) odpowiedzialnego rodzicielstwa.
45

Istota odpowiedzialnego rodzicielstwa

W punkcie wyjcia mona mwi o paszczynie biologicznej (od strony podmiotowej - a wic od strony maonkw
mona to take okreli jako aspekt poznawczy odpowiedzialnego rodzicielstwa). Pawe VI stwierdza: Biorc najpierw pod
uwag procesy biologiczne, odpowiedzialne rodzicielstwo
oznacza znajomo i poszanowanie waciwych im funkcji; rozum czowieka bowiem odkrywa w zdolnoci dawania ycia
prawa biologiczne, ktre s czci osoby ludzkiej" (P. 10;
akapit 2). Na tej paszczynie odpowiedzialne rodzicielstwo jest
rzeczywicie wiadomym rodzicielstwem, domaga si bowiem
poznania caej sfery biologicznej zwizanej z ludzk pciowoci i
przekazywaniem ycia. Trzeba te powiedzie, e postawa
odpowiedzialnoci oznacza tutaj sta gotowo coraz lepszego
poznania wszystkich mechanizmw i funkcji organizmu ludzkiego - a szerzej tego wszystkiego, co wskazuje na istotn rol
cielesnoci w osobowej egzystencji czowieka. Na tej paszczynie odpowiedzialn postaw maonkw wspieraj ci wszyscy,
ktrzy doskonal metody rozpoznawania biologicznych funkcji
podnoci.
Drug paszczyzn odpowiedzialnego rodzicielstwa wyznacza sfera popdowa, ktra od strony podmiotowej moe by
take okrelona jako wolitywny aspekt odpowiedzialnego rodzicielstwa. Encyklika stwierdza krtko: Nastpnie, gdy chodzi
o wrodzone popdy i namitnoci to odpowiedzialne rodzicielstwo oznacza konieczno opanowania ich poprzez rozum i
wol" (P 10; akapit 3). Ten aspekt w szczeglny sposb wskazuje
na niewystarczalno ksztatowania poznania w dziedzinie
przekazywania ycia, jeli z tym nie bdzie zwizana wolno
do zapanowania nad ca sfer popdowa ycia ludzkiego. C
bowiem z tego, e maonkowie bd znali naturalne metody
46

Ks. prof. dr hab. Janusz Nagrny

planowania pocz, jeli obydwoje, albo tylko jedno z nich nie
bdzie zdolne do zapanowania nad popdem seksualnym w
ramach wezwania do wstrzemiliwoci okresowej.
Wychowanie do odpowiedzialnego rodzicielstwa na tej
paszczynie oznacza wic ksztatowanie postaw w odniesieniu
do wasnej pciowoci - i to na dugo przed maestwem - by
czowiek by wolny w stosunku do swojego popdu seksualnego.
Jest to po prostu chrzecijaskie wychowanie do czystoci.
Wprawdzie czysto jako taka nie moe ogranicza si jedynie
do negatywnego aspektu, jakim jest wstrzemiliwo, ale
prawdziwie odpowiedzialna mio midzy maonkami oznacza
take zdolno do powstrzymania si od wspycia seksualnego
w pewnych okolicznociach ycia.
Ten aspekt odpowiedzialnego rodzicielstwa wydaje si
dzisiaj szczeglnie wany w kontekcie zafaszowa w podejciu
do ludzkiej seksualnoci. Bardzo wielu ludzi, ktrzy mwi tyle o
wolnoci i wyzwoleniu seksualnym", maj na myli m.in.
wyzwolenie z rzekomych okoww" moralnoci katolickiej,
jednoczenie przyjmuje deterministyczn wizj popdu
seksualnego. W takiej wizji wszelkie prby opanowania popdu
seksualnego wydaj si albo niemoliwe, albo wprost szkodliwe
dla ycia czowieka. Bez przezwycienia tego typu mitologii"
wyrosej z faszywego rozumienia ludzkiej pciowoci, nie jest
moliwe wychowanie do odpowiedzialnego rodzicielstwa na
paszczynie wolitywnej.
Tutaj wane jest take szeroko rozumiane ksztatowanie
ludzkiej woli w duchu dojrzaoci osobowej. Ta dojrzao
oznacza, e sfera emocjonalna, a tym mniej popdowa nie staje
si decydujca w dokonywanym wyborze moralnym. Czowiek
wprawdzie dziaa popdowo i emocjonalnie, ale wcale nie
47

Istota odpowiedzialnego rodzicielstwa

oznacza to, e dziaa dziki popdom i emocjom. Albowiem
prawdziwie ludzkie dziaanie ma zawsze charakter rozumny i
wolny.
Kolejn paszczyzn odpowiedzialnego rodzicielstwa
wyznacza roztropne i wielkoduszne odniesienie si do sytuacji
yciowej maonkw, ktr okrelaj czynniki medycznofizyczne, ekonomiczne, spoeczne (w tym take demograficzne).
W roztropnym namyle, ktry jest przecie wyrazem odpowiedzialnoci za ycie wasne i za ycie drugich - w tym take
przyszego dziecka - maonkowie traktuj swoj sytuacj jako
ukonkretnienie Boego powoania. Albowiem przez okrelone
uwarunkowania zdrowotne, zwizane z kondycj fizyczn i
psychiczn obydwojga maonkw, a take przez okrelone
warunki spoeczno-ekonomiczne fundamentalne powoanie
maonkw do rodzicielstwa znajduje swoj konkretyzacj,
ktr w duchu wiary czowiek odczytuje take jako cz Boych planw.
Std Encyklika stwierdza: Jeli za z kolei uwzgldnimy
warunki fizyczne, ekonomiczne, psychologiczne i spoeczne
naley uzna, e ci maonkowie realizuj odpowiedzialne rodzicielstwo, ktrzy kierujc si roztropnym namysem i wielkodusznoci decyduj si na przyjcie liczniejszego potomstwa,
albo te, dla wanych przyczyn i przy poszanowaniu nakazw
moralnych postanawiaj okresowo lub nawet na czas nieograniczony unika rodzenia dalszego dziecka" (P 10; akapit 4). Od
strony przedmiotowej ta paszczyzna odpowiedzialnego rodzicielstwa wydaje si do jasno sformuowana.
Oto nauczanie Kocioa - wbrew opiniom niechtnym
lub wrcz wrogim katolickiej etyce maesko-rodzinnej - pozwala w planowaniu rodziny wzi pod uwag takie subiektyw48

Ks. prof. dr hab. Janusz Nagmy

ne wyznaczniki sytuacji yciowej maonkw (zdrowie fizyczne i
uwarunkowania psychologiczne), jak i czynniki obiektywnie
zwizane z sytuacj spoeczno-ekonomiczn rodziny, a w dalszej
perspektywie take caej spoecznoci, a wic take zwizane z
tym czynniki demograficzne.
Jednake rozpatrywanie tej paszczyzny odpowiedzialnego rodzicielstwa nie moe si zatrzyma na przedmiotowej
stronie tego zagadnienia. W wyborze moralnym - jeli chce si
unikn niezgodnej z chrzecijastwem skrajnej etyki sytuacyjnej
- nie moe bowiem decydowa jedynie rozpoznanie tej yciowej
sytuacji, ale to wszystko powinno by odniesione do zasad
moralnych. Dlatego te papie Pawe VI mwi, e taka decyzja
musi si dokonywa przy poszanowaniu nakazw moralnych. A
te nakazy moralne odwouj si do - wczeniej wspomnianej integralnej wizji czowieka oraz do chrzecijaskiej wizji
powoania maeskiego i rodzinnego. Przy czym Papie
mocno podkrela, e taki odpowiedzialny wybr powinien
dokonywa si na drodze roztropnego namysu i w sposb
wielkoduszny.
Sprawdzianem tej wielkodusznej postawy w ocenie
wspomnianych powyej uwarunkowa dla podjcia decyzji rodzicielskiej jest pozytywne otwieranie si na moliwo przekazywania ycia. Std wezwanie papieskie, by decyzja uwzgldniajca cao uwarunkowa yciowych bya nade wszystko
decyzj za przyjciem liczniejszego potomstwa. Prawdziwie
odpowiedzialni rodzice s nastawieni pozytywnie na dar przekazywania ycia, odrzucaj wic negatywne i minimalistyczne
nastawienie w podejmowaniu decyzji. Analizujc swoj sytuacj
yciow maonkowie nie tyle szukaj w niej usprawiedliwienia", co raczej wspaniaomylnie i wielkodusznie pytaj siebie
49

Istota odpowiedzialnego rodzicielstwa

o Boe plany wzgldem swojej rodziny. Naturalnie, roztropna

mio maonkw i roztropny osd sytuacji mog doprowadzi
ich do wniosku, e odpowiedzialne rodzicielstwo oznacza dla
nich odoenie decyzji o poczciu dziecka lub nawet o cakowitej
rezygnacji z dalszego przekazywania ycia.
Warto chyba zatrzyma si bliej nad psychologicznymi
aspektami sytuacji yciowej, chocia Encyklika je zaledwie
wspomina. Nie lekcewac znaczenia tych uwarunkowa psychologicznych warto stwierdzi, e bardzo czsto s one naduywane w argumentacji za rezygnacj z przekazywania ycia.
Psychiczne nastawienie obydwojga maonkw, a szczeglnie
pewne zahamowania psychiczne w sposb istotny wpywaj na
wybory moralne, ale nie zawsze stanowi usprawiedliwienie dla
tyche decyzji. Trzeba bowiem pyta si o prawdziwe podoe
tego stanu psychicznego.
W tym duchu, jak si wydaje, trzeba odczytywa rozwaania Jana Pawa II na temat tzw. mentalnoci przeciw yciu" (anti-life mentality). Ojciec w. mwi w Familiaris consortio" o trzech zasadniczych przejawach takiego nastawienia
przeciw yciu. Pierwszy z nich wynika z utraty sensu ycia i
obawy przed jego trudami: Niektrzy pytaj, czy warto y
(...); wtpi, czy godzi si powoywa innych do ycia, skoro
by moe bd oni moe zorzeczy, e wypado im istnie w
okrutnym wiecie..." (FC 30). Innym przejawem tej mentalnoci
jest przewiadczenie, e przychodzce na wiat dzieci stan si
konkurentami w zdobywaniu okrelonego standardu ycia: Inni
mniemaj, e jedynie do nich nale korzyci pynce z techniki,
wykluczajc pozostaych ludzi" (tame). W kocu ta mentalno
objawia si w nastawieniu konsumpcyjnym, gdzie dobra
materialne i wygoda przesaniaj duchow warto ycia:
50

Ks. prof. dr hab. Janusz Nagrny

Jeszcze inni zniewoleni mentalnoci konsumpcyjn i pochonici cakowicie staraniem o cige zwikszanie dbr materialnych, dochodz w kocu do tego, e ju nie rozumiej duchowego bogactwa nowego ycia ludzkiego i odrzucaj je" (tame).
Nie trzeba nikogo przekonywa, e w wychowaniu do
odpowiedzialnego rodzicielstwa konieczne jest przezwycienie
tego nastawienia przeciwko yciu. Inaczej bowiem suszna
skdind zasada uwzgldniania uwarunkowa spoecznoekonomicznych bdzie odczytywana przez wielu maonkw w
duchu minimalizmu etycznego albo z takim psychologicznym
nastawieniem do wartoci ycia, e zagubi si w ogle sens rodzicielstwa. To przezwycienie mentalnoci przeciw yciu
zawsze czy si w jakiej mierze z nawrceniem do Boga, z
pogbieniem ycia religijnego. Papie stwierdza bowiem, e to
brak Boga w sercach ludzi, Boga ktrego mio jedynie jest
silniejsza od wszelkich moliwych obaw wiata, i tylko ona
moe je przezwyciy" (FC 30). Jak wynika z tego wychowanie do odpowiedzialnego rodzicielstwa nie moe pomin
aspektu religijno-moralnego zwizanego z pogbieniem wiary i
mioci.
Te rozwaania prowadz nas wprost do dwu ostatnich
paszczyzn odpowiedzialnego rodzicielstwa, ktre mona wanie
okreli jako paszczyzn moraln i religijn. Ju na
wszystkich poprzednich paszczyznach chodzio o dokonanie
wyboru o charakterze moralnym, a wic o odwoanie si do
osdu sumienia. Jeli jednak ten wybr ma potwierdzi prawdziw odpowiedzialno, odpowiedzialno maonkw na miar
ich yciowego powoania powinien on by dokonany moc
prawego sumienia, a wic w odniesieniu do obiektywnego po51

Istota odpowiedzialnego rodzicielska

rzdku moralnego. Encyklika Humanae vitae" wskazuje na to w

nastpujcych sowach: Co wicej, odpowiedzialne rodzicielstwo, o ktrym teraz mwimy, w szczeglniejszy sposb
wie si z inn, i to bardzo gbok ide nalec do obiektywnego porzdku moralnego ustanowionego przez Boga, ktrego to porzdku prawdziwym tumaczem jest prawe sumienie"
(Nr 10; akapit 5). Encyklika domaga si od maonkw, aby
uznajc swoje obowizki wzgldem Boga, siebie samych, rodziny i spoeczestwa jednoczenie uznali istniejcy porzdek
rzeczy i waciw hierarchi wartoci.
Nie sposb przedstawi tutaj tego wszystkiego, co wie
si z ksztatowaniem prawego sumienia, a wic sumienia, ktre
bdc w subie prawdy, czyni wszystko, co moliwe, aby t
obiektywn prawd pozna i za ni pj w poszczeglnych
wyborach moralnych. Wiele miejsca temu zagadnieniu powica
Jan Pawe II w encyklice Yeritatis splendor". Warto moe
odwoa si ju w tym miejscu do sw Jana Pawa II, ktre
powicone s wprost prawoci sumienia poprzez odniesienie
do prawdy: Jednake rdem godnoci sumienia jest zawsze
prawda: w przypadku sumienia prawego mamy do czynienia z
przyjt przez czowieka prawd obiektywn, natomiast w
przypadku sumienia bdnego - z tym, co czowiek subiektywnie
uwaa mylnie za prawd. Nie wolno jednak nigdy myli bdnego
subiektywnego" mniemania o dobru moralnym z prawd
obiektywn", ukazan rozumowi czowieka jako droga do
celu, ani te twierdzi, e czyn dokonany pod wpywem
prawego sumienia ma tak sam warto jak czyn, ktry
czowiek popenia idc za osdem sumienia bdnego. Zo dokonywane z powodu niepokonalnej niewiedzy lub niezawinionego bdu sumienia moe nie obcia czowieka, ktry si go
52

Ks. prof. dr hab. Janusz Nagrny

dopuci, ale take w tym przypadku nie przestaje by zem,

nieporzdkiem w stosunku do prawdy o dobru" (VS 63).
Te sowa Papiea koresponduj znakomicie z wezwaniem encykliki Humanae vitae" do tego, by rodzice podejmujcy
w sposb odpowiedzialny wspprac z Bogiem w dziele
przekazywania ycia, kierowali si w swoich wyborach prawym
sumieniem. To wezwanie do kierowania si prawym sumieniem
staje si dzisiaj tym waniejsze, im bardziej wielu ludziom, w
tym take katolikom, grozi subiektywistyczne podejcie do
sumienia. Jak wiadomo na swoje sumienie powouj si dzisiaj
take ci wszyscy, ktrzy uwaaj, e to wycznie od nich zaley
decyzja czy poczte dziecko ma si narodzi.
W duchu chrzecijaskiego powoania ta moralna paszczyzna odpowiedzialnego rodzicielstwa zwizana z prawym
sumieniem wie si wprost i nierozerwalnie z wymiarem religijnym, z odniesieniem wszystkiego do Boga. Wynika to ju z
samego faktu, e w chrzecijaskiej wizji sumienia jest ono nie
tylko rzeczywistoci moraln, ale i religijn, jest bowiem - jak to
stwierdzi Sobr - najtajniejszym orodkiem i sanktuarium
czowieka, gdzie przebywa on sam z Bogiem, ktrego gos w
jego wntrzu rozbrzmiewa" (KDK 16). W sumieniu wic
czowiek prowadzi nie tylko dialog" z samym sob i z poznan
bezosobow prawd, ale prowadzi dialog z Bogiem umocniony
ask Chrystusa i wiatem Ducha w. Jan Pawe II pisze o tym
tak: Nie sposb przeceni znaczenia tego wewntrznego dialogu
czowieka z samym sob. W rzeczywistoci jednak jest to
dialog czowieka z Bogiem (...). Mona zatem powiedzie, e
sumienie jest wiadectwem o prawoci lub niegodziwoci czowieka skadanym samemu czowiekowi, ale zarazem - a nawet
przede wszystkim - jest wiadectwem samego Boga, ktrego
53

Istota odpowiedzialnego rodzicielstwa

gos i sd przenikaj wntrze czowieka a do tajnikw jego

duszy ..."(VS 58).
Jak ju bya okazja wyej stwierdzi, postawa odpowiedzialnoci odczytywana w duchu chrzecijaskiego powoania
jest zawsze postaw na wskro religijn - jest odpowiedzialnoci
przed Bogiem, odpowiedzialnoci za zachowanie Jego darw,
jest odpowiedzialnoci za wypenienie Jego woli. Takie
odpowiedzialne rodzicielstwo nie moe abstrahowa, nie moe
pomija tego religijnego wymiaru ycia ludzkiego. Wybory dokonywane w sumieniu - choby dotyczyy spraw zwizanych
wprost i bezporednio z Bogiem - s zawsze opowiedzeniem si
po stronie Boga albo przeciwko Niemu.
W tym wietle peniej moemy zrozumie sowa Pawa
VI, ktry w nastpujcy sposb okrela religijn paszczyzn
odpowiedzialnego rodzicielstwa: Konsekwentnie, w penieniu
obowizku przekazywania ycia nie mog oni postpowa dowolnie tak, jakby wolno byo im na wasn rk i w sposb niezaleny okreli poprawnie moralne metody postpowania;
przeciwnie, s oni zobowizani dostosowa swoje postpowanie do
planu Boga - Stwrcy, wyraonego z jednej strony w samej
naturze maestwa oraz w jego aktach, a z drugiej - okrelonego
w staym nauczaniu Kocioa" (HV 10). Postawa odpowiedzialnoci oznacza wic takie ukierunkowanie na Boga i Jego
plan mioci wzgldem czowieka, e czowiek nie zatrzymuje
si na wasnych planach i pragnieniach, ale we wszystkim szuka
wypenienia woli Boej.
Wida wyranie, jak taka postawa odpowiedzialnoci
odniesiona do przekazywania ycia wpisuje si w caociow
koncepcj ycia chrzecijaskiego w duchu wiary, nadziei i mioci. A jednoczenie znajdujemy tu proste wyjanienie, dlacze54

Ks. prof. dr hab. Janusz Nagrny

go tak wielu ludzi nie potrafi konsekwentnie i do koca pj

drog odpowiedzialnego rodzicielstwa w duchu nauczania Kocioa. Wspczesny duch sekularyzmu sprawi, e czowiek w
swoich wyborach yciowych postpuje czsto tak, jakby Boga me
byo, albo jakby nie mia On adnego wpywu na ludzkie ycie.
Tak wic osabienie wiary, a nawet jej zagubienie jest
zasadnicz przyczyn odrzucenia religijnego wymiaru planowania rodziny.
Ju w samym pojciu planowanie rodziny" moe kry
si pewne niebezpieczestwo zafaszowania pewnej prawdy o
odpowiedzialnym rodzicielstwie. Staje si to wwczas, kiedy to
planowanie" zostaje ujte w kategoriach czysto ludzkich i
doczesnych, kiedy zostaje niejako zabsolutyzowane". W takim
przypadku czowiek przedkada wasne plany i pewne wizje
przyszoci nad prawdziwe odczytanie Boej Opatrznoci, ktra z
mioci kieruje wiatem.
Czowiek uwaa wwczas, e moe kierowa si wycznie swoimi planami (czsto skdind susznie podjtymi na
danym etapie ycia) i nie potrafi zrozumie, e w pewnych nowych okolicznociach ycia Bg wzywa go do nowych zada,
ktre powinien podj w duchu wielkodusznoci.
Jednym z najwymowniejszych przypadkw, w ktrym
rozstrzyga si ostateczny ksztat odpowiedzialnego rodzicielstwa, jest sytuacja tzw. nie zaplanowanej ciy". Ju samo
okrelenie wskazuje, e chodzi tu o jak absolutyzacj ludzkich
planw. Bo to nie zaplanowane" poczcie ycia (niektrzy
mwi: wpadka") jest tak naprawd jedynie nie zaplanowane
przez maonkw. Czy jednak ludzie wierzcy bd w tym widzieli take pomyk" Boga? W Boym planie mioci nie ma
pomyek, wic takie nieoczekiwane by moe przez mao55

Istota odpowiedzialnego rodzicielstwa

nkw poczcie nowego ycia jest jakim wezwaniem ze strony
Boga. Prawdziwie odpowiedzialni maonkowie przyjmuj take to
nieco niespodziewane ycie jako znak od Boga i uczyni
wszystko, aby ten znak odczyta do koca w duchu obdarowania mioci i wezwania do mioci. Trzeba to nieustannie
przypomina tym wszystkim, ktrzy podejmuj niejako z gry"
planowanie rodziny, okrelajc w sposb definitywny liczb dzieci,
jakie maj si narodzi w danej rodzinie. Jeli bowiem nawet
rodzice posugujc si naturalnym ytmem podnoci,
zachowujc wstrzemiliwo okresow i odwoujc si w sposb
uczciwy do warunkw fizyczno-psychicznych i ekonomicz-nospoecznych zamkn si w swoich wyborach moralnych na
wielkoduszn realizacj planu Boej mioci, to ich postawa
odpowiedzialnego rodzicielstwa nie bdzie nigdy w peni dojrzaa.
Widzimy wic, e dopiero wszystkie te paszczyzny razem
wzite - ze szczeglnym uwzgldnieniem tej ostatniej, ktra
niejako sprawdza poprawno odniesienia si do innych - wyznaczaj istot odpowiedzialnego rodzicielstwa.

Ks. prof. dr hab. Janusz Nagrny

jest wartoci podstawow, warunkujc osiganie innych wartoci. Czowiek musi si narodzi, aby mg wypeni swoje
miejsce w wiecie. Rodzice przekazujcy ycie swoim dzieciom
moc Boga winni wic pamita, e w ten sposb przyczyniaj
si do wypenienia Boego planu mioci. Ten plan jest powszechny i obejmuje ca ludzko. Ale w Boych planach kady
jest wezwany po imieniu" i kady ma swoje jedyne i niepowtarzalne miejsce na tym wiecie. Tak wic Boy plan mioci
nosi zawsze konkretne imiona ludzi: s to najpierw imiona
maonkw, a potem imiona dzieci. Ludzie czasami zapatrzeni w
swoje plany nie daj szansy nie narodzonym dzieciom, aby
mona byo je wezwa po imieniu. Myl jednak, e Bg w
swojej mioci znajdzie dla tych nie narodzonych swoje imiona i
wezwie ich po imieniu. Ale czy Bg bdzie pamita" imiona
ich rodzicw, aby wezwa ich po imieniu" do swojego
Krlestwa?

Zakoczenie.
W niniejszych rozwaaniach wiadomie zostao pominite odniesienie do wartoci ycia, albowiem nie sposb w tak
krtkiej prezentacji przedstawi wszystkich aspektw tego problemu. Ale tym bardziej warto podkreli na zakoczenie, e
odpowiedzialne rodzicielstwo jest zawsze sub yciu odczytywanemu jako fundamentalna warto czowieka. ycie nie
jest wprawdzie wartoci najwysz (bo wwczas nie mogoby
by ofiarowane dla innych wartoci: wiary, ojczyzny itp.), ale
56
57