Professional Documents
Culture Documents
Wydzia Zarzdzania
Karolina Dbrowska
Nr albumu: 287612
Sztuka podrowania
Etnografia roli zawodowej pilota wycieczek
Praca magisterska
na kierunku Zarzdzanie
w specjalnoci zarzdzania w turystyce
Data
Data
Streszczenie
Przedmiotem rozwaa niniejszej pracy jest analiza kultury organizacyjnej pilotw
wycieczek. Badania przeprowadzaam wrd pilotw wycieczek zatrudniajcych si u
polskich touroperatorw organizujcych wycieczki wyjazdowe na caym wiecie oraz
specjalizujcych si w turystyce przyjazdowej do Polski.
W pracy prezentuj badania jakociowe w formie etnografii. Posuyam si w nich
wywiadem antropologicznym, natomiast podstawy teoretyczne umiejscowiam w obszarze
paradygmatu interpretatywnego, w ktrego perspektywie zakorzeniona jest etnografia.
W cigu ponad dziewiciu miesicy przeprowadziam 31 wywiadw, ktre byy
nagrywane na dyktafon, a nastpnie transkrybowane. Podczas prowadzenia bada posuyam
si rwnie obserwacj bezporedni, podczas bada w terenie, kiedy to przebywaam
bezporednio z rozmwcami w biurach, podczas organizowanych dla nich imprez, eventw
oraz w Paryu i Berlinie, przygldajc si im pracy i stajc si ich cieniem przez kilka dni.
W niniejszej pracy poszukuj rwnie odpowiedzi na pytania: czy pilot to
samodzielny specjalista, czy raczej dziaajcy zespoowo gracz? Interesuje mnie rwnie
wymiar jego roli spoecznej, organizacyjnej, profesjonalnej i oglnospoecznej oraz w jakim
stopniu role te posiadaj wsplne obszary. Odpowiedzi na te pytania oraz wnioski zostay
zawarte w kocowej czci pracy.
PODZIKOWANIA
Dzikuj.
Marcel Proust
5
Wstp .......................................................................................................................................... 8
1. Rozpoczynamy wypraw z pilotem wycieczek, czyli to naszej podry ........................... 10
1.1 Sformuowanie problemu............................................................................................ 10
1.2 Struktura Pracy ........................................................................................................... 11
2. Teoretycznym szlakiem ...................................................................................................... 12
2.1 Paradygmat i ukierunkowanie .......................................................................................... 12
2.2 Metafory epistemologiczne ........................................................................................ 15
2.3 Metodologia ................................................................................................................ 16
2.3.1 Metoda badawcza przyjta w pracy .................................................................. 16
2.3.2 Etnografia nowo, przygoda i wielkie nadzieje.......................................... 22
2.3.3 Teoria ugruntowana .......................................................................................... 24
2.4 Piloci wycieczek, rezydenci, przewodnicy ................................................................. 26
2.5 Ksztatowanie si profesji na przeomie lat ................................................................ 31
2.6 Piloci wycieczek, a kultura organizacji ...................................................................... 37
2.7 Role spoeczne pilota wyciecze...45
3. Podrowa to y podrnicze empiria....48
3.1 Rozmowy przy herbacie .49
3.2 Pilot wycieczek i jego rola profesjonalna ................................................................... 54
3.2.1 Egzaminy, specjalizacje, kursy i kursiki ........................................................... 58
3.2.2 Prawa, obowizki i odpowiedzialno .............................................................. 65
3.2.3 Etyka zawodowa ............................................................................................... 68
3.2.4 Sprawy papierkowe ........................................................................................... 73
3.2.5 Realia wsppracy ............................................................................................. 77
3.2.6 Stanowisko, cieka kariery i awans ................................................................. 82
3.3 Pilot wycieczek szuka pracy ....................................................................................... 87
3.4 Rola organizacyjna pilota wycieczek ......................................................................... 92
3.4.1 Obszar dziaania ................................................................................................ 92
3.4.2 Dzie z ycia pilota ........................................................................................... 93
3.5 Rola oglnospoeczna pilota wycieczek ..................................................................... 95
3.6 W grupie rnych ludzi, czyli z ycia wzite ......................................................... 97
3.7 Rola zawodowa czy pilot jest niezbdny i niezastpiony? .................................... 100
4. Wraenia z odbytej podry, czyli dyskusja i wnioski ..................................................... 102
4.1 Role pilota wycieczek ............................................................................................... 102
6
Wstp
Podr przecie nie zaczyna si w momencie, kiedy ruszamy w drog, i nie koczy, kiedy
dotarlimy do mety. W rzeczywistoci zaczyna si duo wczeniej i praktycznie nie koczy si
nigdy, bo tama pamici krci si w nas dalej, mimo e fizycznie dawno ju nie ruszamy si z
miejsca. Wszak istnieje co takiego jak zaraenie podr i jest to rodzaj choroby w gruncie
rzeczy nieuleczalnej.
Ryszard Kapuciski1
Wikszod moich cytatw pochodzi ze strony www.cytaty.eu . Podobnie jest w przypadku cytatu
otwierajcego prac oraz w przypadku powyszego.
zachowa
w swoim sercu i nikt nigdy mu tego, co zobaczy nie moe w aden sposb
roli
spoecznej
pilota
wycieczek:
organizacyjnym,
profesjonalnym
10
badaniach
przyjam
perspektyw
zgodn
paradygmatem
11
a take
2. Teoretycznym szlakiem
Metodologie jakociowe staj si coraz bardziej popularne i coraz bardziej podane
przez modych i otwartych na nowe horyzonty badaczy. Myl, e gwnym powodem, dla
ktrych tak chtnie siga si po nie i wykorzystuje je jest fakt, i pozwalaj one na badanie
zjawisk nowych lub nietypowych. Badania, ktre stosuj jakociow analiz, w tym wanie
etnografia, pozwalaj spojrze na kade badane zjawisko w jego rzeczywistym kontekcie, a
take: poszukuj zrozumienia zjawisk na drodze ich interpretacji, oraz eksploatacji wynikw
do podobnych bada (Kostera 2007, str. 9). Dziki poznaniu, czym s metodologie
jakociowe oraz etnografia, mogam przedstawi caociowe podejcie do tematyki pilotau
wycieczek turystycznych i zaprezentowa go zupenie inaczej ni zapewne by do tej pory
odbierany.
12
Orientacja spoeczna
regulacja
FUNKCJONALIZM
PARADYGMAT
INTERPRETATYWNY
radykalna zmiana
RADYKALNY
STRUKTURALIZM
RADYKALNY
HUMANIZM
Zaoenia
dotyczce nauki
Obiektywno
Subiektywno
Mwic inaczej, wiat cay czas tworzony jest przez nas samych, nie czeka spokojnie, a
nagle, ktrego dnia zostanie odkryty. Tworzy si cay czas, rwnie i przez badaczy, ktrych
to wanie rol jest ukazanie owego wiata jak zosta stworzony. Badacz interpretuje i ukazuje
powstanie wiata, ktrego uczestnicy postrzegaj go jako oczywisty. Pokazuje i tumaczy
pewne zjawiska spoeczne, niczego nie sugerujc czytelnikowi, co najwyej skaniajc go do
mylenia i gbszej refleksji.
Paradygmat radykalnego strukturalizmu, oparty jest na podobnym zaoeniu, co
funkcjonalizm, uwaa i istnieje konkretna rzeczywisto spoeczna, ktr mona zarwno
zbada jak i opisa. Rola nauki natomiast, sprowadza si tu do walki ze zniewoleniem ludzi
przez klasy i grupy dominujce. Badacz dy do poznania prawdy, ukrytej rzeczywistoci
pomidzy odchyleniami (struktury spoeczne) i obiektywnie opisuje istniejce mechanizmy.
Paradygmat radykalnego humanizmu, podobnie jak paradygmat interpretatywny,
zakada, i spoeczestwo nie jest bytem konkretnym, a rzeczywisto spoeczna jest
wzgldna tworzona przez ludzi. Inna jest tutaj jednak rola nauki, poniewa radykalni
humanici sdz, e nauka powinna przyczynia si do wyzwolenia czowieka. Dlatego
badacz powinien dy do ujawniania puapek i sugerowania drg wyjcia. Czytelnik, ktrego
zainspiruje sposb widzenia wiata moe nawet zmieni swoje postpowanie (Burrell i
Morgan, 1979, cytowani przez: Kostera, 1996)
Paradygmaty s niemoliwe do poczenia. Wybr jednego z nich wyraa przyjte
przez badacza postrzeganie badanej rzeczywistoci. Mwic oglnie, paradygmaty s
podstaw wszelkiej pracy badawczej, w tym take w badaniach organizacji (ibid.).
Pragnc by jak najbardziej uczciwa jako badaczka i autorka niniejszego tekstu,
uwaam, e czas najwyszy na przedstawienie mojego sposobu widzenia rzeczywistoci
spoecznej. Sposb jej opisu, jaki preferuj i z jakim identyfikuj si to paradygmat
interpretatywny. Dlaczego? Uwaam, i rzeczywisto ksztatowana jest i konstruowana
spoecznie (Berger i Luckmann, 1966/1983, cytowani przez: Kostera, 1996). Sdz take, i
nasza rzeczywisto spoeczna jest w cigym procesie tworzenia. Ludzie, aktorzy spoeczni,
uczestnicy owej rzeczywistoci, tworz j poprzez odgrywane przez siebie coraz to nowsze
role. Kady z tych uczestnikw widzi wiat w sposb oczywisty, natomiast rol badacza jest
pokazanie, w jaki sposb on powsta i podanie go czytelnikowi w sposb apetyczny i
zachcajcy do zapoznania si z nim. Spoeczestwo nie jest tu w adnym wypadku
traktowane jak stay byt, natomiast jako pewien wytwr dziaa ludzkich, ktry jest
nieustannie reprodukowany (Kostera, 2003).
14
w kolejnoci, po
paradygmacie.
W badaniach nad organizacj, pozostajc w nurcie interpretatywnym, wyrnia si
midzy innymi nastpujce metafory epistemologiczne: teatr, kultur, witynie lub tekst
(Kostera, 1996). Chcc bada rol kierownicz przyjam za najbardziej odpowiednie dwie
pierwsze pozycje. Kultura, jako metafora rdzenna o wedug mnie widzenie organizacji jako
kultury (Czarniawska-Joerges, 1992, cytowana przez: Kostera, 2003). Dziki metaforze
teatralnej natomiast, jestemy w stanie wyrni
podczas tworzenia ycia codziennego w organizacji mam tu na myli gwnie pojcie roli.
Przedmiotem bada bd zatem ludzkie dziaania, prowadzce do wywoania pewnego obrazu
aktora w oczach innych ludzi.
15
2.3 Metodologia
Metodologia, a wic oglne procedury dowodzenia, rozwizywania zagadnie,
wyjaniania, sprawdzania itp., sama w sobie jest tylko oglnym narzdziem
operacyjnym badacza analityka i jak kade narzdzie samo w sobie ma charakter
neutralny (Konecki, 2000, s. 16).
Idc
konsekwentnie
za
metodologi
najbardziej
odpowiedni
dla
nurtu
(Kostera, 2003, s. 97). Ma ona rwnie za zadanie eliminacj lub znaczne ograniczenie
ryzyka wycignicia bdnych wnioskw z terenu, co mogoby si sta przy uyciu jednego
rda czy metody. Jest to, wic pewnego rodzaju procedura urealniania obserwowanego
wiata spoecznego (Braley, 1990a, cytowany przez: Konecki, 2000).
Jak pisze Konecki o triangulacji: jest ona metod racjonalnego obiektywizowania
obserwowania rzeczywistoci przez emocjonalnie i intelektualnie uomnego, a najczciej
pojedynczego badacza (Konecki, 2000, s. 95).
Denzin (1978, cytowany przez: Konecki, 2000), wyrnia cztery typy triangulacji:
1. Triangulacj danych wykorzystanie danych pochodzcych z rnych rde,
2. Triangulacj badacza uczestnictwo w badaniach wielu obserwatorw lub kontrolerw bada
i wnioskw,
3. Triangulacj teoretyczn uycie wielu perspektyw teoretycznych do zinterpretowania
pojedynczego zestawu danych,
4. Triangulacj metodologiczn wykorzystanie wielu metod do zbadania pojedynczego
problemu.
W niniejszej pracy oraz badaniach wykorzystaam przede wszystkim triangulacj
metodologiczn, stosujc kilka metod gromadzenia danych empirycznych. Gwnym rdem
zdobytej wiedzy z bada s wywiady, ktre poparam obserwacj nieuczestniczc, a
przypiecztowaniem i uzupenieniem jest shadowing. Wykorzystywaam rwnie triangulacj
danych, rozmawiajc z osobami z rnych rodowisk i organizacji, a take triangulacj
badacza, gdy w proces badawczy zaangaowane byy rwnie inne osoby.
Wywiad
Gwnym rdem, z ktrego czerpaam informacj oraz na podstawie, ktrego
powstawaa empiryczna cz pracy by wywiad antropologiczny (Kostera, 20003),
okrelany take jako swobodny (Konecki, 2000). Podstawowym zaoeniem podczas
przeprowadzanych wywiadw tego typu, byo ingerowanie w jak najmniejszym stopniu w
odpowiedzi rozmwcy, to znaczy dawanie mu moliwoci wypowiedzenia si bez
17
ktre
zadawaam
swoim
rozmwcom
zaliczy
mona
do
Std miedzy innymi, w pocztkowej fazie, ciko byo mi wyonid problemy badawcze, a adne
wstpne hipotezy jak w przypadku badao ilociowych, nie mogy mied miejsca. Stao si to jednak w
pniejszej fazie pracy bez wikszego trudu problemy badawcze nakreliy si w pewnym momencie
same.
18
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
dotyczy praca oraz jak metodologi w niej stosuj i dlaczego. Analizujc literatur
przedmiotu podczas prowadzonych bada, znalazam cytat, ktry wyjania podobne
zachowania i pokazuje, e dla badacza spoecznego takie przypadki nie powinny by
nowoci i zaskoczeniem:
Nawizujc bezporedni formalny kontakt z ludmi, ktrych chcesz bada, bdziesz musia
wyjania im jako cel swoich bada []. Mwic im, jaki jest peny cel bada, moesz
cakowicie wykluczy ich wspprac lub znaczco wpyn na ich zachowanie. Jednak
19
przekazanie tylko tego, co, jak uwaasz, jest akceptowalnym wyjanieniem, moe oznacza
twoje otwarte oszustwo (Babbie, 2004, s. 326-327).
Midzy innymi wanie, dlatego uwaam, i moment przedstawienia siebie, tematu
swojej pracy, opowiedzenia o tym kilku sw, stanowi niezwykle wany element prowadzenia
wywiadu narracyjnego (Hermans, 1987, cytowany przez: Konecki, 2000, s. 180-183). Dziki
temu moliwe jest poznanie dwch zupenie obcych osb i wstp do zaufania, pojednania
sobie drugiej osoby. Wwczas bdzie ona odpowiada szczerze na pytania, otworzy si przed
nami i zabierze do wiata, ktry nas interesuje, opowie o nim. Obcej osobie bardzo ciko
opowiada si o swoim yciu, problemach, pracy dlatego opowiedzenie o sobie jest moim
zdaniem obligatoryjne i naley do zada badacza (Konecki, 2000).
Podczas rozmw zauwayam bardzo pozytywne i skierowane w moj stron,
pewnego rodzaju chci pomocy mnie samej jako badaczce, przez moich rozmwcw.
Uywali dla mnie zrozumiaego jzyka, a jeeli zdarzao im si wtrci sowa niejasne dla
mnie, od razu si orientowali i starali tumaczy. Opowiadali bardzo obrazowo
i szczegowo. Byo to bardzo pomocne (ibid).
Obserwacja
Drug metod, ktra zostaa wykorzystana przeze mnie w badaniach, bya obserwacja
nieuczestniczca (Kostera, 2003). Spdziam cznie kilkanacie godzin w trzech znanych na
polskim rynku biurach podry (organizatorach), gdzie mogam obserwowa relacje
zachodzce pomidzy pracownikami biura, a pilotami. Obserwowaam ich przygotowania do
wyjazdw oraz rozliczenia i raportowanie po powrocie, sporzdzajc notatki w dzienniku
badacza. Wedug typologii Koneckiego (2000, s. 146) przybraam rol uczestnika jako
obserwatora, nie przyjmowaam jednak na siebie adnej roli organizacyjnej (Kostera, 2003).
Badacz w takiej sytuacji musi nastawi si na unikanie interpretacji tego co widzi, dziaa
ludzi i ich zachowa. Niestety jest to bardzo trudne, poniewa naturalny proces percepcji
polega na automatycznej typizacji otaczajcego nas wiata (Berger, Luckmann 1966/1983,
cytowani przez: Kostera, 2003, s. 102).
Drugim typem obserwacji wykorzystanym przeze mnie w badaniach, bya obserwacja
bezporednia, czyli taka, ktra dopuszcza rozmowy i nawizanie kontaktu
z uczestnikami
organizacji (Drury, 1995, cytowany przez: Postua, 2010). Umoliwia to zdobycie duo
20
wikszej wiedzy i odpowiedzi na nurtujce pytania badacza: dlaczego stao si tak, a nie
inaczej? Kim jest ten uczestnik i dlaczego wydaje polecenia tamtemu? Uzyskany dziki temu
materia jest o wiele bardziej wartociowy i wiarygodny.
Shadowing
Shadowing to kolejna metoda, ktra wzbogacia zebrany materia podczas bada
i pokazaa wiele ciekawych aspektw zawodu pilota wycieczek. Bycie cieniem, to trudna rola
do odegrania dla badacza, zwaszcza na pocztku. Polega na cigym towarzyszeniu wybranej
osobie i obserwowaniu jej codziennych czynnoci i zada, jakie na siebie przyjmuje, jednake
bez brania na siebie adnej roli organizacyjnej (Kostera, 2003, s. 111). Shadowing stosowany
przez badaczy jest lubian metod, gdy pozwala na bardzo dobre zrozumienie badanej
spoecznoci:
Zyskuj wasne dowiadczenie i zrozumienie warunkw pracy i rnych zada, ktre
wchodz w skad pracy ludzi. Poza tym daje mi to rwnie okazj do zadawania
spontanicznych pyta i dostarczania powodw, by pyta o takie rzeczy, ktre w
innych okolicznociach pewnie nigdy nie przyszyby mi do gowy. Bycie cieniem
powoduje take, e mj kontakt z ludmi terenie staje si otwarty, co uatwia
pniejsze wywiady (Johansson, cytowana przez: Kostera, 2003, s. 13).
Ja podaam ladami dwch pilotw. Nie byo moliwe obserwowanie ich w jednym
budynku, co zapewne jest prostsze jeeli badamy organizacj posiadajc swoje jedno
miejsce, do ktrego wchodzi si i z ktrego wychodzi po caym dniu pracy. Byam cieniem
pilota pracujcego z grup w Paryu oraz kilka miesicy pniej, kolejnego w Berlinie. Byo
mi o tyle atwo, i piloci nie byli wiadomi, e stosuj metod badawcz przez kilka
pierwszych dni. Dopiero po poproszeniu ich o udzielenie wywiadu zaczli zachowywa si
inaczej, by moe nawet gra swoj rol. Jednake te kilka dni kiedy nie wiedzieli co robi
i e badam ich nie robili niczego na pokaz
materia (Kostera, 2003).
21
sta si w pewnym sensie uczestnikiem ich ycia spoecznego, a nie jedynie przyglda si jej
z dystansu i bezpiecznej odlegoci. Trzeba umie rwnie rozmawia i posiada dystans do
badanej grupy, nie ocenia jej i nie interpretowa zbyt wczenie. Naley take mie
dostatecznie rozwinite uczucie empatii. Zgadzam si rwnie z tym, i w pewnym sensie
wszystkie badania spoeczne s rodzajem obserwacji uczestniczcej, poniewa nie moemy
bada wiata spoecznego, nie bdc jego czci. Z tego punktu widzenia, obserwacja
uczestniczca nie jest pojedyncz technik badawcz, ale sposobem - bycia w wiecie
badaczy (Atkinson i Hammersley, 2000).
Silverman (2007), twierdzi, i badacze spoeczni to ci, ktrzy ze swoimi obserwacjami
robi co wicej, mianowicie pisz etnografi, zaczam zastanawia si czy moe jestem
chocia w kilku procentach badaczem spoecznym. To do odwane, powiedzie tak o sobie.
Jest jednak jedna rzecz, ktrej jestem pewna i ktr mog miao powiedzie gono patrzc
innym w oczy: jestem pocztkujcym badaczem i nie wstydz si tego. Stoj na pocztku
jakiej drogi, ktr bd przemierza i e tylko ode mnie zaley, w jaki sposb j przejd. Czy
bd dalej si rozwija naukowo i kiedy z pen wiadomoci powiem o sobie: jestem
badaczem spoecznym? ycz tego sobie i innym, ktrzy zastanawiaj si nad tego typu
kwestiami.
23
24
Dalsze teoretyczne
pobieranie prbek
w razie potrzeby
Pisanie wstpnej wersji
pracy naukowej
Pisanie not
teoretycznych i
dalsze
dopracowywanie
poj
Teoretyczne
pobieranie prbek
Noty zaawansowane
doskonalenie kategorii
konceptularnych
Noty pocztkowe
podnoszenie kodw po
poziomu wstpnych
kategorii
Kodowanie wstpne
zbieranie danych
Problem badawczy
oraz stawianie pyta
badawczych
25
Tworzenie z
pewnych
kategorii
poj
teoretycznych
tego rozdziau nie s wic ani bdne ani nieprawdziwe, kady z nas definiuje pojcie
zupenie inaczej.
Najczciej uywana jest definicja znanego, szwajcarskiego ekonomisty Waltera
Hunzikera, ktry twierdzi, i: turystyka to zesp stosunkw i zjawisk wynikajcych z
podry i pobytu osb przyjezdnych, o ile nie nastpuje w zwizku z tym osiedlenie si
(Hunziker, 1951, s.1, cytowany przez: Przecawsk, 2004, s. 27).
W
tej
definicji
wyranie
widzimy
oddzielenie
kwestii
zarobkowych
od
podczas delegacji subowej, moe przecie w wolnej chwili odwiedzi pobliskie muzea czy
obejrze zabytki, jak rwnie korzysta z tego samego co inny turysta rodka lokomocji,
hotelu czy restauracji.
Taka sytuacja zmusza nas do spojrzenia na wspczesn turystyk zupenie inaczej, a
socjologowie niejednokrotnie podkrelali ju, e rnice midzy czasem wolnym, a prac i
motywami zarobkowymi oraz pomidzy wdrownym, a osiadym trybem ycia znacznie
zacieraj si (Kruczek, 2008). Warto wic sign do definicji
z socjologicznego punktu
27
Migracje
Dojazd do pracy
Dobrowolna
Przymusowa
(np. suba wojskowa, wizienie)
TURYSTYKA
W celu:
Rekreacyjnym
Znaczenie wskie
Poznawczym
Zdrowotnym
Studiowania
Pracy twrczej
Sportowym
Uczestnictwo w konferencjach
Kultu religijnego
Zaatwianie spraw rodzinnych
Zarobkowym
28
znaczenie szerokie
30
31
studiom i edukacji. Carr-Saunders (1933, cytowany przez: Postua, 2010) by z kolei zdania,
i profesje powinno si definiowa jako:
zajcie oparte o wyspecjalizowane studia i umiejtnoci, ktrego celem jest
dostarczenie innym specjalistycznych usug wycznie za wynagrodzeniem (CarrSaunders, 1933, cytowany przez Postua, 2010, s. 33).
Uwaam, i ta definicja trafnie przedstawia profesj pilota wycieczek, na ktrej to
chciaabym si najmocniej skupi. Dodatkowo, autor wyrni pi gwnych typw profesji,
zaprezentowanych w tabeli 3:
TYP
PROFESJI
Stare
tradycyjne
profesje
NAZWA
ORYGINALNA
Old established
Professional
Nowe profesje
New profesion
Pprofesje
Semi-profesion
Pretendenci do
miana profesji
Gould-beprofesions
Profesje
marginalne
Marginal
profesions
OPIS
PRZYKADY
religia, prawo,
medycyna,
szkolnictwo wysze,
estetyka.
chemia, inynieria,
nauki spoeczne,
nauki przyrodnicze
pielgniarstwo,
farmacja, prace
spoeczne
dyrektorzy
personalni,
menederowie,
sprzedawcy
Technicy medyczni i
laboratoryjni,
testerzy, ilustratorzy,
rysownicy, tumacze
Ciekawie definiowa pojcie profesji Freidson (1994, cytowany przez: Postua, 2010).
Twierdzi, e profesja odnosi si do wyspecjalizowanej pracy za ktr otrzymuje si
wynagrodzenie, jednake przy zaoeniu, e profesja nie dotyczy dowolnego rodzaju pracy, a
praca wykonywana przez profesjonalist powinna by:
ezoteryczna, zoona i uznaniowa w swoim charakterze: wymaga wiedzy
teoretycznej, umiejtnoci i podejmowania decyzji, ktrych inni ludzie nie posiadaj:
nie jest atwa do zrozumienia i nie poddaje si bez trudu procesowi rozwoju
(Freidson, 1994, s. 200, cytowany przez: Postua, 2010).
32
brak konkretnych i
obsugujcych
grupy
turystyczne.
Byo
to
spowodowane
niemal
Polskie Biuro Podry Orbis, powstao we Lwowie w 1920r. Zaoycielami byli dyrektorzy banku Ernest
Adamm, Maksymilian Liptay oraz Jzef Radoszewski, jak rwnie posowie: dr Wadysaw Kesowicz i
hrabia Aleksander Skarbek oraz prawnik Oziasz Wasser. Gwnym zaoeniem byo stworzenie biura
podry o midzynarodowym standardzie obsugi, instytucj, ktra byaby oknem na wiat dla obywateli
nowo odrodzonego paostwa polskiego w okresie midzywojennym (Wikipedia, 2010).
35
36
37
38
skadniki widoczne
skadniki fizyczne,
i uwiadamianie
jzykowe, behawioralne
ARTEFAKTY
skadniki czciowo
normy i wartoci
widoczne
deklarowane oraz
i uwiadamiane
po
postrzegane
NORMY I WARTOCI
skadniki niewidoczne
zaoenia
ZAOENIA
i czsto
kulturowe
nieuwiadamiane
bdcym
jednoczenie
najtrwalszym
najtrudniejszym
do
FUNKCJONOWANIE WEWNETRZNE
Kultura organizacji jest wic osobowoci, dusz kadego przedsibiorstwa, firmy czy
urzdu. Jej przejawy mona odnale w zachowaniu pracownikw, ich przyjmowanych
postawach czy sposobie rozwizywania problemw. Kultura organizacji jest czci kadego
pracownika, jest:
41
Otoczk przez nas stworzon, w ktrej yjemy i cho postrzegamy wiele spord
tego co widzimy jako nie przez nas stworzone, widzimy to zawsze pokryte
przezroczyst powok naszej otoczki (Czarniawska-Joerges, 1992c:60 cytowana
przez: Kostera, 2003).
Zastanawiajce jest wic to czy piloci wycieczek, rezydenci i przewodnicy turystyczni
tworz kultur organizacj? To pytanie zadaam sobie zagbiajc si w coraz to nowsz i
obszerniejsz literatur dotyczc tematu pracy. Rozumiejc owe zagadnienie, i kultura
organizacji dzieje si w nas, wewntrz i jest nieodcznym elementem kadej organizacji
odpowied brzmi: tak, piloci wycieczek tworz kultur organizacji. Gdzie jest jednak
organizacja? Na pierwszy rzut oka, rozproszeni po caym wiecie piloci wycieczek nie tworz
adnej organizacji. Nie s przecie ani zamknici w czterech cianach biurowca, ani nie
mona wej do ich pokoju, gdzie pracuj. Wic jaka to organizacja? Doskonale zdaj sobie
spraw z tego, i definicji organizacji zarzdzania jest mnstwo. Wybr jeden, waciwiej aby
opisa problem byby bardzo trudny. Nie chciaabym przedstawia jej w aspekcie
przedmiotowym, gdy nie to jest obiektem mojego zainteresowania. Zastanawia mnie raczej
przedstawienie organizacji w ujciu ludzkim. Zdaj sobie spraw, i mylc o organizacji,
mimowolnie oczyma wyobrani widzimy bardzo czsto wysoki biurowiec, na ktrym da si
odczyta nazw firmy, pokoje z poustawianymi biurkami i komputerami oraz uginajce si
pod pkami segregatory pene dokumentw. Czasami skojarzenia przywouj rne
stowarzyszenia czy fundacje. Te przedmioty nie tworz jednak organizacji. Tworz j ludzie,
ktrzy tylko uywaj tych namacalnych atrybutw, o ktrych wspomniaam. Warto zacz od
przedstawienia najoglniej, czym jest organizacja, a tak definicj odnajdujemy w Sowniku
Jzyka Polskiego, ktry definiuje pojcie jako: grupa ludzi zjednoczonych wsplnym
planem, programem dziaania, wsplnymi pogldami, zadaniami (Sownika Jzyka
Polskiego, 1979 t. II s. 540).
Piloci s wic zjednoczeni wsplnym planem i programem dziaania, myl te
podobnie i maj wsplne pogldy i zdania w wielu kwestiach. Tworz pewn organizacj, jak
rwnie kultur tej organizacji. Idc za tym, co podaje Wiernek (2000), kultur organizacyjn
opisuje si najczciej przy pomocy wielu aspektw zewntrznych i wewntrznych, m.in.:
sposb ubierania si; zwizane jest to z podobnymi firmowymi strojami, w przypadku pilotw
wycieczek zwykle s to firmowe koszulki, spodnie z logo organizatora imprezy, odpowiednia
torba gdzie trzyma swoje dokumenty i co czyni go bardzo charakterystycznym, rwnie z
42
Rytuay, czyli swego rodzaju gesty, mowa ciaa i jej wykorzystanie w typowo spoecznych
sytuacjach. Mona je zaobserwowa na przykad podczas specyficznego witania si
uczestnikw danej organizacji, spdzania czasu wolnego, obchodzenie imienin czy urodzin,
pomagania sobie w okrelonych sytuacjach. Rytuay nadaj chwilom i sytuacjom wikszego
znaczenia.
Komunikacja oraz jej sposoby, czyli to jak ludzie w organizacji porozumiewaj si ze sob.
Bardzo czsto uywa si skrtw, charakterystycznych tylko i wycznie dla danej
organizacji, w przypadku pilota moe to by: impreza turystyczna (ktra oznacza wycieczk),
by na BB, HB czy ALLu (podczas wycieczki wyywienie BB bed & brakefast czyli
nocleg ze niadaniem, HB - half board czyli niadania i obiadokolacje oraz All Inclusive
czyli wszystko w cenie), e-tickety (bilety elektroniczne), czy na przykad teczka (czyli
niezbdne dokumenty potrzebne pilotowi do poprowadzenie wycieczki). Ludzie, ktrzy
pracuj w jednej organizacji, przez duszy czas wsplnie, ucz si wsplnego jzyka i
ksztatuj go, poszerzaj. Uatwia on szybsze i jednoznaczne przekazywanie informacji.
tego miasta, oczywiste bya wtedy liczna grupa, ponad 50 osb, by to pitrowy
autokar, byo to kilka lat temu i nie mog si doliczy, brakuje mi dwch osb...
[miech] Kto do mnie mwi, prosz Pani jest tam za pomnikiem, tam za pomnikiem
stoi! No dobrze, mwi, ale to jedna osoba. Jeszcze brakuje jednej. A oni mwi no
tak, bo ta Pani to ley, pod pomnikiem...[znw miech].
K.D: Czyli troszeczk przesadzili?
Magnolia: Nie no powanie, co si okazao.. e po prostu oni zayli nie tylko
narkotykw, ale oni te sobie popili niele, nie korzystali z obiadokolacji pamitam.
Mieli ze sob p litra wdki, oczywicie kanapki jeszcze z Polski. Wic, no w
opakanym stanie, waciwie to w strasznym stanie ich znalazam...
K.D: To wszystko do zabawne, ale te niebezpieczne chyba?
Magnolia: bardzo, bardzo niebezpieczne. Oczywicie jak zobaczyam t pani
wymiotujc pod pomnikiem, lec to byo dla mnie no... na pocztku si miaam,
ale pniej to nie byo takie mieszne wcale, bo moga sobie co zrobi. No i
pamitam, e tutaj w tej sytuacji bardzo pomogli mi kierowcy, kierowcy ktrzy wzili
Pani pod pach, Pan jako szed o wasnych siach, mia troch lepsz gow no i
skoczyo si na tym, e Pani na drugi dzie bardzo przeprosia, e przedawkowali,
e troch wypili za duo, e byli zmczenie, wic.. no tak, tak byo. To byo mieszne,
no ale jednoczenie straszne.
Tematy tabu, czyli sprawy, o ktrych mwi si w organizacji nie powinno. Przykadem
moe by jedna z moich rozmwczy, Halina, ktra podja si pracy pilota wycieczek, aby
uciec od wczesnej rzeczywistoci, gdy bya bardzo nieszczliwa z powodu ma, ktry j
bi. Bdc uczestnikiem kultury organizacyjnej pilotw, jak badaam (a mwic dokadniej,
to waciwie jej niewielkiego fragmentu) zorientowaam si, e temat ten jest oglnie znany
wrd osb, ktre znay Halin, ale raczej nieporuszany, mwi si o niej, e: to bardzo dobra
pilotka, z pasj i wielkim sercem Jest po przejciach, jak kady z nas, ale to wspaniaa
kobieta (Agustin).
W skad kultury organizacji wchodz, wic pewne normy, wartoci i pogldy, a take
zwyczaje, spdzanie czasu wolnego, styl ubierania si czy jzyk. To wanie kultura
organizacji scala firm czy urzd w cao, jest jedn z podstawowych drg, jakimi id
pracownicy, wyznaczajc im tym samym cnoty, wartoci i obowizujce aspekty moralne.
Barbara Czarniawska-Joerges (1992a, cytowana przez: Kostera, 2003, s. 22) zadaje bardzo
przytomne pytanie: Czym byoby przedsibiorstwo gdyby wszyscy ludzi nagle zdecydowali si
nie przyj do prac? Dalsze zastanawiania nad tym czy piloci tworz organizacj oraz kultur
organizacyjn wydaj si zbdne, wystarczy odpowiedzie sobie na to pytanie: Byoby jedynie
starym budynkiem fabrycznym. Bez ludzi, ktrzy robi wewntrz niego rne do dobrze
okrelone rzeczy, przedsibiorstwo traci swoje znaczenie ().
44
45
Do tej drugiej grupy osb, oceniajcych mona miao zaliczy poza turystami
pracownikw biur turystycznych, w ktrych piloci s zatrudniani oraz innych pilotw, ktrzy
obserwuj swoj prac nawzajem. Autor uwaa rwnie, i role spoeczne s:
wytyczonym a priori wzorcem dziaania, realizowanym podczas wykonania roli []
deklaracj praw i obowizkw przypisanych do danej pozycji spoecznej []
zawierajcym jedn bd wicej rl odgrywanych przy kolejnych okazjach przez
aktora przed t sam lub przed rnymi publicznociami (Goffman, 1959/1981, s.
52-53, cytowany przez: Kostera, 1996, s. 125).
W cigu caego swojego ycia, czowiek odgrywa bardzo wiele rnych rl.
Przykadowo bdc kobiet nasz rol w pewnym momencie staje si bycie on, matk,
wychowywanie dzieci, zarabianie na dom. We wczeniejszym okresie, ta sama osoba jest
studentem i jej rola ogranicza si do studiowania i zdobywania wiedzy aby uzyska lepsz
prac. Cofajc si kilka lat wstecz jestemy uczniem szkoy redniej, podstawowej, etc.
przybierajc coraz to inne role. Jak pisze Kostera (1996, s. 126) podobnie mona rozpatrywa
role spoeczne kierownika (czy menedera), a co za tym idzie umiejscowi analogicznie w
tym opisie role pilotw wycieczek. Wielowarstwowo rozpatrywania ich rl zaley od ich
poziomu i kontekstu. Wyrniamy tu:
1. Dominujce oczekiwania spoeczne
2. Wasna konstrukcja
3. Kontekst instytucjonalny
Dodatkowo mona tu wyrni jeszcze wymiary specjalizacyjne, zwizane z konkretn
specjalizacj i funkcj, np. piloci mwicy po arabsku, obsugujcy wyjazdy turystw do
krajw muzumaskich, piloci zwizani z turystyk egzotyczn, piloci specjalizujcy si w
przyjazdach obcokrajowcw do polski, z uprawnieniami do oprowadzania po Warszawie i
dodatkowo np. po Zamku Krlewskim, Wilanowie w Warszawie (na co s potrzebne
dodatkowe kursy specjalistyczne).
Warto rwnie zauway, i role spoeczne s powtarzalnymi wzorcami relacji
spoecznych [] (Emmet, 1966, s. 15, cytowany w: Kostera, 1996, s. 126) lub s
reprodukowane. Oznacza to, e stale definiowane na nowo w procesie konstruowania
rzeczywistoci, zarwno organizacyjnej jak i spoecznej. Wykonywanie przez pilotw staych
czynnoci, takich jak obsuga grup wyjazdowych, pozwala za kadym razem na nowe
interpretowanie tego zjawiska oraz granie swojej roli na nowo, z kady wyjazdem i z kad
grup ludzi inaczej. Uwaam podobnie jak Czerniawska-Joerges (1992a, s. 125, cytowana w:
46
Kostera, 1996, s. 126), e kada osoba, ktra podejmuje si grania jednej spord tych rl,
gra je od nowa, stale prbujc.
Kostera (1996) wyodrbnia wymiary roli spoecznej menederw, wrd ktrych
widz pewn analogi w odniesieniu do pilotw wycieczek i ktre mona przenie na grunt
ich profesji:
1. Oczekiwania spoeczne (dominujce scenariusze)
2. Konstruowanie roli przez pilotw wycieczek (wymiar profesjonalny)
3. Kontekst instytucjonalny (organizacje, czyli teatry, w ktrych piloci wycieczek odgrywaj
swoje role).
Ujcie trzech wspomnianych przeze mnie wymiarw rl, zaprezentowane zostao w
Tabeli 5 poniej:
Wymiar
Oczekiwania
spoeczne;
rola
oglnospoeczna
Wymiar
profesjonalny;
rola
profesjonalna
Kontekst
instytucjonalny;
rola
organizacyjna
Grupa spoeczna
(spoeczno)
Spoeczno
lokalna/spoeczestwo
(stakeholders)
Znaczenie
rodowisko fachowe
(buisness community)
Organizacja (uczestnicy)
i nakadaj
47
48
nieukrywan
satysfakcj
wywiady
niestrukturalizowane
kolejnych, i tak dalej.9 Kontakty rosy w bardzo szybkim tempie, poznaam dziki temu wielu
ciekawych ludzi, niektrych modych i dopiero zaczynajcych przygod z prac z turystami,
niektrych ponad siedemdziesicioletnich, weteranw obsugi ruchu turystycznego. Niektrzy
z nich to sawni naukowcy, socjolodzy, badacze i historycy, autorzy ksiek, opowiada i
podrcznikw dla studentw, ktre to chtnie wrczali mi z przemiymi dedykacjami. Inni to
pracownicy polskich firm, nie tylko turystycznych, traktujcy ten zawd jako dodatkowy.
Spotykalimy si zwykle popoudniami, po naszych pracach i rozmawialimy czasami
do pnych godzin wieczornych przy filiance herbaty w pobliskich restauracjach w Centrum
Warszawy. Z kilkoma pilotami spotykaam si w ich wasnych domach i mieszkaniach, na ich
wyrane yczenie. Zwykle tumaczyli to tym, i tskni za domem i z racji chwili
wytchnienia od podrowania, nie chc go opuszcza i zapraszaj do siebie. Jeden wywiad
przeprowadziam przy pomocy programu Skype i kamery internetowej z pilotem na stae
mieszkajcym w Meksyku, trwa on 45 minut.
Jako metod urzetelniajc wybraam m.in. bycie cieniem, czyli shadowing. Udao mi
si rwnie towarzyszy pilotom w dwch wyjazdach do Parya i do Berlina, gdzie mogam
by ich cieniem i obserwowa ich prac codziennie bez przerwy, jak rwnie obserwowa i
notowa zachowania uczestnikw owych imprez turystycznych. W wolnych od zwiedzania
chwilach udawao nam si przysi na kaw i porozmawia. Nasze rozmowy nigdy nie
wymagay czytania pyta z kartki i kierowania specjalnymi reguami. Kady z wywiadw ma
charakter nieukierunkowany i osobisty, a zgodnie ze wskazwkami metodologicznymi, moja
ingerencja w narracj rozmwcy bya ograniczona do minimum (Kostera, 2003).
Wywiady trway rednio okoo dwch godzin. Najduszy liczy 3 godziny 15 minut,
najkrtsze 30 minut. W materiale znalazy si rwnie najkrtsze wypowiedzi, wtrcenia i
lune zdania wypowiadane przez pilotw, ktrych spotykaam na masowych imprezach
brany turystycznej, eventach, sejmikach czy wykadach na forach, trwajce nawet 15minut.
Ci ostatni raczej nie byli nagrywani, ze wzgldu na warunki panujce dookoa zbyt duy
haas i gwar, nawet, jeeli dyktafon by wczony, odtworzenie nagrania byo prawie
niemoliwe. Zapisywaam jednak ich wypowiedzi w dzienniku badacza i w notesach, ktre
prowadziam przez okres moich bada.
9
Taka procedura doskonale sprawdza si w momencie kiedy rozmwcy s rozproszeni (tak jak w moim
przypadku nie przesadzajc po caym wiecie) i kiedy trudno jest dotrzed do poszczeglnych
uczestnikw. Od rozmwcw bez problemu otrzymywaam telefony czy maile aby si z nimi
skontaktowad.
50
W opowieci pilotw mona byo zasuchiwa si i zatraca w nich bez koca. Kady
z nich to inna, przeciekawa osobowo, wnoszca bardzo duo do niniejszej pracy. Wywiady
te traktuj jako pocztek moich bada zawodu pilota wycieczek oraz innych pokrewnych
zajmujcych si bezporedni obsug turystw i pragn rozszerzy je w najbliszych latach.
Prac w terenie wspominam jako najmilsz cz powstaej pracy magisterskiej.
Piloci, z ktrymi rozmawiaam i ktrzy udzielili mi wywiadu zostali przeze mnie
nieformalnie podzieleni na dwie grupy. Pierwsza z nich to ci, z ktrymi kiedy ju miaam
okazj si spotka i pozna. Jestem zobowizana zaznaczy w tym miejscu, i pracuj w
turystyce jako organizator imprez turystycznych od kilku lat, wobec czego wiat pilotw i
rezydentw nie jest mi obcy. Swoje rozmowy zaczynaam, wic od znajomych, ktrzy pniej
polecali mi kolejnych, a ci kolejnych pilotw. Co jest warte podkrelenia, wywiady ze
znajomymi pilotami byy w moim odczuciu mniej ciekawe i wrcz czasem sprawiay
wraenie nie do koca szczerych. Nie wiem do koca na ile moje odczucia byy trafne,
miaam jednak wraenie, i nie chcc sobie zaszkodzi, na wszelki wypadek nie mwili o
wszystkim. Takich osb byo pi, a wic wikszo moich rozmwcw to osoby dla mnie
zupenie nowe. Pewne pytania jednak, atwiej byo zada wanie tym pilotom, ktrych
znaam rok ni tych, ktrych znaam godzin.
Przez kilka dni prowadziam obserwacj uczestniczc w znanym w Polsce biurze
podry, organizujcym wyjazdy do wszystkich zaktkw wiata. Obserwowaam tam
pilotw przychodzcych na tzw. odprawy przed wyjazdami na imprezy oraz osoby, z ktrymi
wsppracowali czyli panie z biura. Dziki nim, dowiadywaam si wszystkich plotek o
moich przyszych rozmwcach (np. Dorota bita przez ma). Przeprowadziam te i z nimi
dwa wywiady. Bardzo ciekawe byy relacje, ktre zaobserwowaam pomidzy pracownikami
dziau, a pilotami, ktrzy przychodzili odprawi si czy rozliczy z imprezy, ktr pilotowali.
Panie za biurkiem - bo tak s nazywane pracownice dziau produktu turystycznego w
firmach, obsypywane byy prezentami z krajw, z ktrych wrciy wanie pilotki drobiazgi,
pamitki, czasem alkohole. Umiechom i komplementom nie byo koca. Gdy drzwi
zamykay si, a za nimi stawaa pilotka czy pilot, zaczynao si marudzenie i narzekanie:
jakie one s straszne te nasze gwiazdy (Bernadetta)
to byo najczciej uywane stwierdzenie.
Drug grup by piloci, ktrych poznaam dziki wywiadom. Po kilku niespena
rozmowach z zaznajomionymi pilotami, zapragnam pozna nowych ludzi, usysze cos
innego, dowiedzie si jak to jest w innych firmach turystycznych. Nie wiele si to wszystko
52
zmienia, co si okazao z wywiadw jednak byy one w moim odczuciu o wiele bardziej
ciekawe, czasem nawet szokujce.
Uczestniczyam rwnie w kilku eventach i imprezach dla pilotw i rezydentw
znanych firma turystycznych, gdzie dyktafonem w rku przemierzaam korytarze klubw
nocnych w poszukiwaniu czego. Zapisywaam w notesie badacza
i nagrywaam lune
Maria
Data i miejsce wywiadu: Restauracja KFC, 15 Czerwca 2009, godz. 18:30.
By to mj jeden z moich pierwszych wywiadw. Jak tylko zapoznaam si z literatur
obowizkow otrzyman od promotora, zabraam si za przygotowywanie pomocniczych
pyta, ktrych lista osigna rozmiar 3 stron A4. Stresowaam si. Wywiad zaliczam jednak
do bardzo udanych, pomimo mojej niekompetencji. Specjalnie wybraam t pilotk, gdy
wiedziaam, e mnie zagada. Lubi duo mwi, czasem nie na temat, czasem to jest
irytujce, jednak wnosi duo w moj prac i bardzo j urozmaica.
Tabela 6. Zapiski z notesu badacza, Maria
Magnolia
Data i miejsce wywiadu: Kawiarnia Coffe Heaven, witokrzyska. 9 Listopada 2009, godz.
19:00.
Przede wszystkim, to kolejna pilotka, ktra wita mnie ze szczerym i szerokim umiechem.
Daje mi wycinki z gazet, ktre zbieraa przez ostatnie 3 tygodnie, bo tyle mino od mojej
proby o udzielenie wywiadu wycinki dotycz zawodu pilota i turystw oraz ich
zachowania podczas wyjazdw za granic. Jest zdenerwowana, wida, e dyktafon bardzo j
stresuje. Chce abym pytaa j o co, wyczaa dyktafon na czas, kiedy ona si zastanowi nad
odpowiedzi i wczaa go, podczas gdy jej wypowied bdzie pynna jak sama ja okrela.
Prbuj j przekona, e to tylko luna rozmowa, eby mwia swoim, swobodnym jzykiem.
Prosi mnie: "Przeczytaj mi przykadowe pytanie, zadaj mi je, a ja si zastanowi i wtedy
wcz. Co to w ogle bd za pytania, jakiego typu? No czytaj mi pierwsze"
Tabela 7. Zapiski z notesu badacza, Magnolia
53
Reszta rozmwcw zostaa opisana w moim notesie badacza podobnie. Zdajc sobie
spraw, i w tekstach etnograficznych mamy moliwo uycia wielu sposobw dla
zachowania anonimowoci rozmwcy, wybraam jeden z nich nadanie pseudonimw. W
pracy postanowiam wyszczeglni jedynie fikcyjne imiona moich rozmwcw oraz
prawdziwy wiek. W niektrych przypadkach dokadny wiek oraz imi nie jest zostao
poznane, wwczas rozmwcy maj nadany sam pseudonim, na przykad: Globtroter i
orientacyjny wiek, na przykad: okoo 42 lata. 10
W swojej pracy zastosowaam rwnie shadowing (Kostera, 2003) metod, ktra
wedug mnie daje bardzo due moliwoci badaczom i szczyci si wielkim potencjaem.
Byam cieniem Andrzeja podczas wyjazdu do Parya, przez pi dni. Momentami
zamieniaam si w niemale Sherloka Holmesa, kiedy Andrzej spotyka si ze znajomymi
pilotami, a ja nasuchujc notowaam:
Znajoma Andrzeja (pilotka) w Restauracji Flunch, Pary dn. 3 Wrzenia 2009: Andrzejku, rb
tak aby si nie narobi przecie wiesz z czego moesz mie pienidze i dobr prowizj, po
co ty ich po tych darmowych muzeach cigasz. Mam dla Ciebie wietn fuch!
Tabela 8. Zapiski z notesu badacza podczas podry do Parya, wrzesie 2009. Shadowing
54
zawodu jak osoba wykonujca go i nikt nie przedstawi tak doskonale rnych punktw
widzenia jak sami piloci, zapytani o to: kim jest pilot wycieczek?
Magnolia: Jest wszystkim, pilot jest po prostu wszystkim. Trudno jest powiedzie kim
jest, atwiej kim nie jest. Jest kierownikiem grupy, jest przewodnikiem nieoficjalnie,
ale niestety jest czasem potrzeba taka e nim by musi, bo akurat nie ma takiej
moliwoci, eby wynaj. Jak np. w Londynie no to czasem nie ma takiej
moliwoci eby go wynaj przewodnika, ja opowiadam o zabytkach tylko z
autokaru, bo nie mam na wicej czasu. Wic czasami jest tak... no oczywicie
opiekunem, jestem.. i tutaj s rne sytuacje kiedy kto zachoruje, kiedy si zgubi,
kiedy jest gdzie w szpitalu nagle bo i takie przypadki si zdarzay, oczywicie no
jaka jest moja rola? No przede wszystkim reprezentowanie na zewntrz biura wobec
klienta, dopilnowanie eby wszystkie wiadczenia, ktre opaci eby byy
zrealizowane, eby potem nie byo skarg i roszcze, przede wszystkim to. Oczywicie
jestem odpowiedzialna za realizacj programu, przecie to jest chyba najwaniejsze.
Tutaj no wszystko zaley od pilota, wszystko.
Na to samo pytanie, odpowiada lekko zmieszana Barbara:
Barbara: Definicja zawodu pilota wycieczek? No prosz bardzo. Jestem zaskoczona...
Jakby to Jest to osoba, ktra musi mie odpowiedni uprawnienia, ktrych
uzyskanie nie jest najprostsz rzecz, moe byo prostsze wtedy, kiedy ja je
uzyskiwaam ni teraz, bo to nie by egzamin pastwowy, 15 lat temu. Pniej
musiaam go jednak regularnie powtarza w miar jak zmieniay si wadze w
naszym kraju i jednoczenie inne wadze wydaway uprawnienia. Czyli zawd taki
jak inne... Uzyskany, nie w wyniku studiw czy szkoy, tylko kursu pilotw wycieczek.
K.D: Czyli to opis od strony formalnej. A w kilku zdaniach, czym si trudzi pilot
wycieczek?
Barbara: No to jest Kompleksowa opieka uczestnikw wycieczki, odpowiedni
warsztat historyczny przekazywany turystom, czyli wiedza na temat wszystkiego co
odwiedzamy i co nas otacza Opieka, to przede wszystkim, tak. Pomoc turystom,
dyspozycyjno waciwie non stop. Tumaczenie z jzyka obcego na Polski rnych
zagadnie, jeeli nie zrozumiej. Sowem, taka prawa rka kadego turysty, pomocna
do.
Z kolei duo modszy i mniej dowiadczony od poprzedniczek Agustin, zapytany
przeze mnie o swj zawd, opisuje go nastpujco:
Agustin: Tak jak mwi w autokarze, w pierwszej chwili w pierwszej linii jestem
organizatorem - dopinam technicznie ca wycieczk, aby program by zrealizowany
prawidowo, w dalszej mierze jestem...ehm takim przewodnikiem tez po miejscach, w
ktrych si znajdujemy oraz animatorem grupy yyy no i ostatni punkt to taki
opiekun sensu stricte gdyby co si stao, bya potrzebna jaka pomoc medyczna czy
jakie inne wypadki losowe no to jestem te tutaj jako taka osoba odpowiedzialna za
t sfer (...). To jest 24h/dob praca. Zawsze na pocztku wycieczki telefon
komrkowy podaj te do mnie no i zawsze kontakt jest. Spotykam si z opiniami...
z perspektywy turysty wiesz, to moe wyglda to tak, e mam prac marze, e jest
55
zawsze wiedzie gdzie znajduje si pilot, zna numer telefonu oraz pokoju w ktrym mieszka
podczas pobytu z turystami.
Podkrelaj rwnie, i ich zawd jest trudny i tylko osoby o mocnych nerwach i
siach psychofizycznych dadz rad przetrwa.
Irmina: Czasami jak jad na dug wycieczk i wycieczka trwa 23 dni, jest trzydzieci
- par osb, to tak rednio rzecz ujmujc, kadego dnia jeden ma dzie kryzysowy, a
ty nie moesz mie. Nie obchodzi ludzi to e jestem zmczona, mam dla nich by i
koniec. Wiesz, to e gdzie byam na wycieczce, to ja rozumiem e ich nie obchodzi,
bo to my si podejmujemy tej pracy i wiemy czy w cigu doby nasz organizm si
zregenerowa, czy jak dzi wrcimy z Maroka to jutro moemy lecie do Chin, to
nasza decyzja i ludzie nie mog by zasypywani naszymi pretensjami, e jestemy
zmczeni. Ale ludzi nie obchodzi, e na przykad no jeste ju... zamy wstajesz
razem z nimi o 5:00 - 6:00 i gdzie tam do godziny 20:00 - 21:00 cigle co tam
opowiadasz, mwisz. Jak na chwil przestajesz na przykad mwi, to zaczynaj
ciebie pyta i Ty nie moesz powiedzie, e zamkna biuro, e teraz jest przerwa na
odpoczynek, wolne i paradoksalnie jeszcze wiesz, ja zawsze mwi tak,
paradoksalnie: im jeste lepszy tym masz mniej czasu dla siebie, dlatego e wiele
osb naprawd z dobrego serca zapraszaj Ciebie na rozmow, czy tam ewentualnie
kaw, nawet na piwo no zamy i w sumie no nie bardzo moesz odmwi, bo
poniekd ranisz dobre serce turystw, szczeglnie kiedy impreza trwa duej, wic
tak naprawd oni s na tej wycieczce, 7 dni, 14 dni, a Ty nie raz p roku i wiesz
kady stara si by dla Ciebie miy, bo Ciebie akceptuj, kupuj Ciebie i chc z Tob
jeszcze wicej przebywa, no ale oni pniej wyjedaj, maj odpoczynek po takiej
wycieczce, a Ty musisz wanie dla nastpnej grupy by wiea, nie moesz uy
argumentu e ja ju jestem na dziesitej wyprawie i dajcie mi spokj, no nie moesz
tak powiedzie.
K.D: Czyli pilot musi by dla turystw 24 godziny na dob, siedem dni w tygodniu
jak infolinia? [miech]
Irmina: [miech] Dobre porwnanie! No c Pilot jest dyspozycyjny 24h na dob,
a pracuje nacie na dob ja tak bym to uja.
Nigdzie jednak, w adnej umowie, ktr podpisuj piloci z biurami, ktre ich
zatrudniaj nie ma zapisu, e musz by dyspozycyjni waciwie ca dob dla swoich
klientw. S wic rwnie w pewnym sensie usug, za ktr klienci pac i od ktrej
wymagaj pewnym konkretnych dziaa. Czsto zapominaj, e ta usuga to zwyky
czowiek.
57
11
59
nic sie nie stanie jak si nie uda, mona kilka razy zdawa. Tylko to kwestia jaka
finansowa, nie pamitam ju teraz ile to kosztowao.
Przeledzone zostay wypowiedzi egzaminujcych. Nie mogabym nie zapyta
zdajcych, nie tylko modych, ktrzy podejmowali walk z egzaminem w stosunkowo
niedalekim czasie, ale te i tych starszych wiekiem i dowiadczeniem pilotw. Z punktu
widzenia zdajcego, sprawa wyglda tak jak opisuj j Halina:
Halina: Pamitam jak na egzaminie przewodnickim pamitam, jaki ja miaam
stres. Przewodnicki to tak samo zdaje Pani jak pilocki, ale jest trudniejszy. Przecie
to jest i architektura i jest wiedza o... mnstwo! Ja przez wiele miesicy chodziam na
wykady przecie! Take on si zacz w listopadzie chyba... na pocztku listopada...
a w maju zdawaam egzamin... jako tak. I ja wiem, co czuj ci ludzie, bo tego byo
tyle, e jak przyszed egzamin to ja po prostu byam w szoku, ja nie wiedziaam, co...
jak si tego uczy i czego. I tutaj jest... ja powiem tak, e jak nie odpowiesz na jedno
pytanie to wiesz, jako tam si cignie, jako tam si wiesz naciga eby, eby no
nie pasowao Ci to pytanie, nie musisz tego wiedzie, no ja rozumiem. A inne znasz,
na inne znasz odpowied, to wtedy wycigaj Ci.
Piloci, z ktrymi rozmawiaam to w wikszoci osoby z wyszym wyksztaceniem,
jednake zdarzaj si rwnie i tacy, ktrzy posiadaj wyksztacenie rednie. Kady z nich
zna przynajmniej jeden jzyk obcy biegle, posiadajc tym samym zdany pastwowy egzamin
i wpis do legitymacji pilota wycieczek potwierdzajcy znajomo jzyka obcego. Kady z
pilotw, specjalizuje si w geografii turystycznej wiata, w wybranych przez siebie
kierunkach. Wikszo z nich w Europie, posiadajc ogromn wiedz na temat pastw, ktre
odwiedzaj ze swoimi turystami, ktr stale pogbia.
Michalina: Wiesz jak to jest modzi, to pdz na zabicie karku. Chtni s i dni
wiedzy to i te kursy rne kocz i uprawnienia rne zdobywaj. Mnie si ju nie
chce w to bawi, ale to jest potrzebne, bo wszystko si zmienia i jakby wszystko to
idzie do przodu i jak stoisz w miejscu to jakby si cofasz, bo to jest prosty rachunek
jak ja stoj, a inni id w przd to ja si faktycznie cofam i mnie nie chc ju na rynku
zatrudnia. Wiadomo, e mj jeden angielski to jest nic w porwnaniu z tym co te
dzieciaki teraz potrafi.
Piloci uwaaj wic doksztacanie si za niezbdne aby przetrwa na rynku pracy, a
modsi sdz i jest to obligatoryjne aby t prac po prostu dosta:
Adam: Mam duego farta, bo wychowaem si w Brazylii waciwie, mwi po
portugalsku, hiszpasku, angielsku, rosyjsku troch te i podstawy znam
francuskiego to znaczy w sumie miaem dziewczyn z Francji, ja si dogaduj bez
problemu tylko gramatyka nie bardzo [miech i zakopotanie]
K.D: To imponujce, jestem pod wraeniem. Czy to Ci pomaga w twojej pracy?
61
Adam: Wiesz, ja nie bior tego wszystkiego tak mocno na serio. Ja dopiero id na
studia, bo rok przebalowaem powiem szczerze, a tego pilota to zrobiem od tak
sobie. Ja wiem, e jestem leniwy, ale to jest taka fajna praca Mam na myli to, e
ja naprawd mam szczcie, bo w zimie, o tak jak teraz Ja jad na snowboard za
chwil do Val Thorens i mam opacone i zapacone za to. Chopakw skrzyknem
ju i jest na serio fajny czas spdzony. Ja zrobi ten kurs pilota tylko i te wpisy z
jzykami do legitymacji i nic poza tym, bo ja wiem, e ja tym bij na gow innych.
Inne podejcie do tematu ma Magdalena, ktra opowiada o swojej nauce i kursach
jakie przesza aby by tym kim jest obecnie. Wszystkie te kwestie zwizane s na pewno z
rnymi osobowociami i ambicjami moich rozmwcw. Kady ocenia temat dodatkowych
kursw i specjalizacji bardzo indywidualnie.
Magdalena: Ja na stae mieszkam w Meksyku, mam tutaj ma i dziecko i jestem
bardzo szczliwa, ale pracowaam na to aby biuro z ktrym pracuje chciao mi a
tak zaufa.
K.D: Na czym polegaa ta praca?
Magdalena: To bya bardzo cika harwka, cika droga do przejcia, jakby. No
wic, na pewno wiesz, e wszystko si zaczyna od egzaminu. W yciu w caej mojej
karierze naukowej, przez pi lat studiw wyszych i dwa lata tutaj, w Meksyku, nie
zdawaam niczego podobnego nic tak trudnego jak egzamin na pilota wycieczek.
Pniej robiam kursy na incentivey , na VIPy, na seniorw Rne. Opacio mi
si.
K.D: Moesz mi wyjani czym s takie kursy?
Magdalena: No tak, to na incentivey, czyli w sumie troch poczone z VIPami, bo
to zwykle biznesowe grube ryby przyjedaj, musisz wiedzie jak obsugiwa takiego
delikwenta, bo to nie jest taki nasz synny Polaczek co to lubi zje i wypi. Tu masz
sale konferencyjn, odpowiednie jakie bankiety, inne Nie mwi, e nie pij.
Kiedy nawet jeden poprosi mnie abym zamwia mu pani do towarzystwa przecie
na Mazurach jak z nimi byam Nie zapomn tego nigdy! Pniej to si powtrzyo
par razy w sumie Wic, no nie mwi e to jest wpisane w obsug takich grup
[miech], ale rne rzeczy si zdarzaj. Ucz Ci savoir vivre, bo czasem trzeba je
pitnastoma widelcami z grup, musisz si umie zachowa. Rozumiesz? To s takie
specyfiki. Seniorzy te, no musisz z tak grup wyglda niezbyt adnie i najlepiej
aby bya starsza i grubsza To ciko wyjani, ale to jest psychologia pracy z
takimi ludmi szedziesit plus. Na tych kursach o, wanie, masz psychologi, no i
tam ci mwi, e senior le si czuje jak obsuguje go taka super laska w obcisych
dinsach i krtkim topie, bo czuje si le, smutny jest e ju on tak nie wyglda.
Dobrze jest si interesowa wszystkim, polityk, wszystkim eby z nimi rozmawia.
Z nimi czy tamtymi, VIPami. Oni lubi jak masz swoje zdanie, lubi jak jeste
oczytana, jak si z nimi kcisz i moesz im powiedzie inne stanowisko. Tego nie
tylko na tych kursach ucz, ale te w sumie ycie tego jakby uczy, nie?
62
63
64
i ja, jako pilot powiadczam, e takie co miao miejsce lub nie. My na szczcie nie
rozpatrujemy tych reklamacji, klient moe sobie je pisa lub nie, jeli tylko chce. To
znaczy wiesz, oni reklamuj na przykad pknity kafelek w toalecie, ja ich
uspokajam, tumacz, chc wyjani, a oni nie i koniec piszemy. Wiadomo co to za
typ, jak ja to mwi wydbiacz. Jedzie na wakacje i zamiast odpoczywa, tylko si
rozglda co by tu i gdzie by tu mam na myli wydbi od biura, od organizatora.
Pknity kafelek o super! Zapisujemy, robimy zdjcia, dramatyczne, e dziecko si
prawie skaleczyo i zarazio jakim tyfusem itd. itd. a to kafelek powiedzmy na 1cm
pknity. Za chwil, obok naszego pokoju, chodzi mrwka. Wielki, niewyobraalnych
rozmiarw gigant, potwr reklamacja, w pokoju hotelowym mielimy due czarne
robaki. I co ja mam podpisa to? No niby mam taki obowizek i musz, ale czy to ma
jaki sens? Wiadomo e czasem to i susznie te reklamacje pisz. Czasem lec do
wymarzonego hotelu, planuj z rocznym wyprzedzeniem wakacje, a tu masz babo
placek. Na miejscu zupenie nie to. Wtedy my piloci i rezydenci te, stajemy na rwne
nogi i dawaj! Zaatwianie z biurem w polce i kontrahentem na miejscu jakiego
odpowiedniego zakwaterowania dla nich. I wtedy to ju po bandzie,
piciogwiazdkowe tylko wchodz w gr i tylko all inclusive. I susznie, te bym
wyszarpywa co si da w takim przypadku, ale te kafelki i inne stare meble, za mao
zielone saaty, czy za gorco w Egipcie w lipcu no to, to bym si wstydzi. Ja nie
podpisuj tego wtedy.
si jednak, i nie dziaa to w obie strony. Chcieliby bowiem, aby mocniej akcentowa i
respektowa ich prawa, a nie tylko obowizki.
Alicja: Co z tego e ja si narobi jak gupia jak mi nikt nawet za to nie podzikuje,
tylko pretensje jeszcze dzikie bd. Mi podczas imprezy przysuguj rne prawa i
rne dobra, tak bym to nazwaa. Na przykad, ja te musz je i spa i to e
jestem pilotem, pracownikiem biura, osob reprezentujc to biuro no to nie
znaczy e ja mog spa na jakiej polwce w kuchni rozkadanej i e nie jem obiadu
na przykad. Ja te jestem czowiekiem, potrzebuj je, pi, spa i nie chc by
wulgarna [umiech]. A ju najgorsze z tego wszystkiego s rozliczenia. Na kad
gupot potrzebuj paragon, nawet na butelk wody, eby mi zwrcono, na wszystko.
A i tak nie zawsze chc! To takie dziwne, bo przecie my piloci, reprezentujemy biuro
przez turystami, to od nas tak naprawd wszystko zaley czy oni wrc zadowoleni,
umiechnici i bd chcieli jedzi w tym biurem dalej czy te nie. Powinni bardziej o
nas dba, tak uwaam.
Magnolia: Jest taki kodeks, ale czy ja wiem czy my go przestrzegamy. To jest
zwizane z przepisami po wejciu do Unii chyba, tak myl. Ciekawe czy jest w nim
pisana kultura kamstwa jaka panuje w biurach sprzedajcych wycieczki, pniej to
si na nas odbija. Jak si nasuchaj, od pani z biura, e wszystkie marzenia im si
speni, a tak naprawd to lduj w dwugwiazdkowym hotelu i daj ode mnie Bg
wie czego. Ale kodeks jest. Mamy si do niego stosowa, on jednak dotyczy takich
niematerialnych spraw bym powiedziaa Takich moralnych, indywidualnych dla
kadego.
Wedug kodeksu oraz powszechnie obowizujcych zasad, piloci obsugujcy grupy
powinni mie ukoczone odpowiednie kursy o czym zostao ju powiedziane. Piloci
powinni rwnie zna jzyk, obyczaje i kraj do ktrego jad z grup, aby mc im go pokaza
i opiekowa si nimi w nieznanych dla nich warunkach. Jaka jest rzeczywisto? Niekiedy
bardzo zaskakujca:
Micha: Robiem kiedy wycieczk do Parya z Polski. To byo moje pierwsze
dowiadczenie, miaem na to dwanacie godzin, aby si przygotowa i byo to dwa
dni po otrzymaniu papierw na pilota wycieczek. Mwic serio, byo to tak e bardzo
byo ciko wystartowa, szukaem, rozgldaem si wszdzie, wysyaem cv,
dzwoniem i ciko byo, uwierz mi bardzo. Ale jak ju wystartowaem to normalnie
powiedziabym... pen gb. To byo biuro z wojewdztwa witokrzyskiego, takie
mae biuro ktre robi takie mae rzeczy, jakie incentivy i tym podobne. Ja wysyaem
tak duo CV i tylko oni si odezwali, o ile tak to mona nazwa. Jest ciko si
zaapa, bardzo. Koleanka moja miaa ju t imprez do Parya zaklepan od
dawna, zreszt jak j zapytaem ile razy bya w Paryu to mwia e 13 -16, nie
pamitaa, no wic dla niej to bya sprawa tak prosta jak zawizanie butw. Ale
zadzwonia do mnie, tam w poniedziaek prawda i mwi ze generalnie jest w rod
wyjazd i ona ma problem bo szuka zastpstwa i nie moe i co ja o tym sadz. A ja na
to, co ja o tym sadz?! Bior! Oczywicie! Miaem minut na podjcie decyzji, bo to
bardzo konkretna decyzja i musiaem j podj.
K.D: Znasz francuski?
Micha: Nie znam, co ty.
K.D: Ale w Paryu bye?
Micha: Tak, wtedy po raz pierwszy! [miech]. No wanie to o to chodzio, ona
zadzwonia do mnie i mwi: suchaj za dwie godziny si spotkamy w centrum i ja ci
przeka materiay... zreszt podesaa mi to na maila, to z tych materiaw duo nie
wynikao. Ptorej strony w Wordzie, wic wiesz... sam mogem sobie to lepiej
opisa, co zreszt uczyniem. O tej 18 powiedzmy si spotkalimy, kolo 21
skoczylimy. Przekazaa mi najistotniejsze informacje, kiedy grupa korzysta z toalet
i gdzie je znale, gdzie s restauracje, gdzie kawiarnie i muzea. adnych
przewodnikw lokalnych. Ja wydaj fortun na przewodniki na szczcie, wprost
lubuj sie w nich wic miaem ich sporo, wic byo z czego skorzysta. Wyrysowaem
sobie wszystkie mapki, porobiem xero, notatki, byem w wielkim stresie. siedziaem
od 22:00 do 9:00 rano, o 10:30 wsiadem w pocig [miech]. Pojechaem do tego
69
Ciekawie ujmuje kwestie etyki Barbara, mwic o tym jak podchodzi do zatrudniania i
wsppracy z pilotem wycieczek, jedno biuro z ktrym miaa okazj pracowa:
Barbara: Kiedy miaam tak histori, e biuro dao mi pi tysicy euro do rki, do
plecaka, bo tylko tak kontrahent si chcia rozlicza. Nie na konto, tylko gotwk do
rki. Wiadomo, przekrty, ale zastanwmy si czy ustawowo to naley do moich
obowizkw, branie takiej iloci pienidzy do plecaka? Nie sdz. A co z etyk,
moralnoci, moim bezpieczestwem! Oczywicie nikt o tym nic nie widzia.
Omotaam sobie pamitam szelki od tego plecaka wok nogi, bo musiaam si
przesta - byam ponad czterdzieci godzin na nogach, stresowao mnie to jednak
wic sen by krtki i mao efektywny. Ale pniej ju zawsze dostawaam kas do
plecaka dla tego kontrahenta, jako si przyzwyczaiam, ale zawsze si nagadaam.
Inne pilotki nie bray jej, to nie bardzo chcieli je wysya.
Kolejnym kluczowym punktem mieszczcym si w ramach etyki zawodowej pilota
wycieczek s jego zarobki, te mniej formalne rzecz jasna. Pilot wycieczek zatrudniany jest na
wiele sposobw, moe by to umowa zlecenie, umowa o dzieo, rzadziej umowa o prac i
nie zawsze jest w peni zadowolony z takiego stanu rzeczy oraz z wynagrodzenia jakie
otrzymuje za swoj prac. Wie si to z dodatkowymi fakultetami jakie piloci organizuj
za dodatkowe pienidze:
Dorota: Na przykad zobacz co czego si nie spodziewali, czego nie ma w
programie. Wiem, e mog zrobi co po drodze, e ta godzina nikogo nie zbawi,
tak... Ludzie mnie ostatnio pytali... no e chc zobaczy to i tamto, bo oczywicie
obadowani przewodnikami. No ale mwi, im tak jest taki obiekt, zabytek, ale my nie
mamy ju na to czasu. i nagle wracajc, po drodze, zatrzymujemy sie i pokazuj i
wanie to... i wtedy klaszcz, ciesz si, zadowoleni... W sumie mnie to nie kosztuje
nic, a oni s szczliwi. Czasem jak mam czas... no to midzy nami niech bdzie... ja
w ogle zapomniaam o tym [pokazuje na dyktafon]... no ale wiesz, kady
pilot...kady dobry pilot, zna swoje miasto, swj kraj ktry pilotuje jak wasn
kiesze i wie co i jak... no mam na myli... na przykad w Turcji. Ja znam jednego
chopaka, co z ojcem ma salon taki, skry, futra...przepikne. To po drodze jest na
Pammukale. Zabieram wic ludzi, moich turystw do tego sklepu na godzin. Akurat
kierowcy id co zje, odpoczn sobie, a oni buszuj po tych futrach, targuj si...
torebki jakie, oczopls... panie to maj w naturze, e kupi waciwie wszystko, ale
te futra s no rzeczywicie eleganckie. No i teraz tak, jak kupi ile tam, to mam od
tego 10% albo 15%, 20% najwicej mam, 30% ale to tylko na umowie, nigdy mi si
nie udao. Nie uwaam eby to byo jakie niemoralne. Program tego nie zawiera,
ale ja nikomu krzywdy nie robi. Zatrzymuj sie na stacji, obok jest ten salon, robie
przerw tam na siku czy co... no a oni kupuj, ja mam umow, zawaram umow no
i mam jaki procent. Kady jest zadowolony, panie z futrami, sprzedawca i ja. I nikt
nic zego nikomu nie zrobi... ale lepiej eby si w biurze nie dowiadywali...
71
K.D.: Dlaczego?
Dorota: Bo i oni bd chcieli procent z tego i wpisz to do programu! Ja te co
musz mie z tego wszystkiego... Ciko pracuj, a zarobki cigle przydaoby si
mie wiksze.
Widocznym elementem pracy pilota wycieczek jest wic ch zysku, okrelana
czasami przez moich rozmwcw jako atwy sposb zarobienia pienidzy.
Ra: Te nasze dodatkowe rzeczy to atwy pienidz, szybko si go zarabia i uwaam,
e zasuenie. Ja nie nale do osb, ktre celowo puszczaj kopert z napisem: dla
pilota i kierowcw po autokarze, bo i takie si elementy zdarzaj. Dla mnie to troch
habice. Ale robi fakultety, ja za mao zarabiam prosz pani, eby fakultetw nie
robi.
Ra nie jest jedynym rozmwc, ktry narzeka na zarobki. Okazuj si, e piloci s
zdania, i ich pensja nie jest adekwatna do wykonywanych obowizkw, a dodatkowe
kwestie nacigania klientw podczas fakultatywnych wycieczek, niestety nie do koca
zgodne z etyk zawodow traktuj jako tumaczenie tym, e zarabiaj niewiele. Jest to
rwnie pewnego rodzaju usprawiedliwienie, by moe i przed samym sob?
Krystyna: Nie mam nic do ukrycia, oczywicie, poza tym to wane. Wic rednia
stawka jest okoo 250 - 300 z to eby wyy z zawodu pilota to trzeba by byo
praktycznie non stop pracowa. Biorc pod uwag emerytur i to e sama waciwie
odkadam sobie, bo dziaalno gospodarcza, to jest ciko.... Mam koleank, ktra
ustawia si z tej pracy super. Ma pikny dom, mam tam zwerbowaa do niego, ale
co z tego. Ona nie ma czasu wydawa tych pienidzy i ona nie ma ani rodziny, ani
dzieci swojej. Ona bez przerwy jedzi. Lepiej eby to byo dodatkowe zajcie. Bo
mona z tego wyy, jak s dobre grupy. Bo co rozumiemy pod pojciem dobre
grupy? Takie ktre daj koperty oraz takie ktre s atwe w obsudze i chtnie si
godz na fakultety. Fakultet to taki wyjazd czsto w tajniaka jak ja to mwi. Biuro
nie wie o tym, e pilot taki wyjazd zaaranowa. a to czasem niewiele potrzeba. Na
przykad wieczorek grecki w restauracji, ktr prowadzi mj kumpel na krecie. Mwi
do mnie: Kryka przyprowad turystw, dam Ci 10% z rachunku [miech]. Ale ja to
rzadko naprawd to robi. Piloci, ktrzy tylko z tego yj to i owszem. Ale to raz jest
lepiej, raz gorzej.
Wydawa by si mogo, e przytoczone przykady to tylko czubek gry lodowej, ktra
stanowi moliwoci dodatkowego zarobku pilota wycieczek. Rysuje si wic pewnego
rodzaju problem, gdzie biuro paci za mao swojemu pilotowi, a ten wiedzc, e prby
podjcia buntu nie maj wikszego sensu (jest przecie tylu chtnych na to miejsce)
podejmuje rnego rodzaju dziaania, tak aby wilk by syty i owca caa
72
73
Okazuje si, e to nie wszystko, co pilot potrzebuje mie podczas imprezy. Agustin
opowiada tylko o czci potrzebnych dokumentw:
Agustin: Pytasz czy co jest wicej? Jest, duo jest. Niektry biura ju od tego
odchodz ale w wielu, wielu jest jeszcze taka magiczna teczka imprezy. Mao tego
sprawozdania s jeszcze syszaem! W teczce imprezy, czyli takiej zwykej kopercie
A4 albo nawet i luzem, dostajesz wszystkie kartki vouchery, roomingi, flightowe
albo autokarowe listy Rne takie. Ale to ci jest niezbdne, tam masz wszystkie
dane. No i zwykle le przygotowane. Masz hotele gdzie daleko od metra, a musisz
mie na przykad w Paryu no obok jakby nie byo, bo nie idzie si ruszy. Tam jest
piorusko drogo i wszdzie daleko. Duo tego wszystkiego.
Poniej zamieszczam wzr umowy podpisywanej przez pilotw wycieczek, o ktrej
to midzy innymi wspomina Agustin.
74
75
numery. W kocu zakoczyo sie tak e zapacili co tej babce jak cz, tam co.
K.D: Kwestie finansowe touroperatora, ewentualne problemy finansowe te si
odbijaj na pilotach?
Maria: Ba! Pytanie! Przede wszystkim na nas! Jestem w restauracji z t sam grup i
taki bardzo sympatyczny pan leci do mnie z winem. Ja mwi: po co Pan do mnie z
tym winem? Bo ja bym chcia eby Pani zaatwia... No to ja i bez tego wina zaatwi,
tylko o co chodzi? Te mu nie pacili p roku! Prosz Pani, przysyaj mi tu grupy,
mi zaley bo ja chc mie te grupy, ale nie pac i ja w kocu zbankrutuj! I tak
wanie robi Globe Travel12, bardzo pilny i honorowy prezes [miech szyderczy i
zdecydowanie sztuczny]. Ciekawe gdzie on mia honor?! No i wanie tak to niestety
wygldao
KD: To byo w latach osiemdziesitych, a czy teraz te tak si zdarza, e wsppraca
z biurem tak wyglda?
Maria: Jeszcze gorzej nie raz! Bo Pani jedzie, a na przykad hotel... te miaam tak.
Przyjedam, elegancko, dzie dobry. Miaam mie z obiadem, tutaj na rynku
Starego Miasta, to ja lec godzina 12:00 miaam tych VIPw portugalskich, niedua
na szczcie grupa 20 - 17 osb. Ja mwi: witam prosz Pana, ja z Mazury Travel,
tam o pierwszej mamy obiad. Ja nic nie wiem - mwi on, ja nic nie wiem. Ja mwi
prosz pana, to s VIPy, pan przecie z Mazury Travel stale wsppracuje, jest
niedziela, one [panie z biura] nie odbieraj telefonw - bo to jest ta metoda, nie
odbiera telefonw. Nikt nie odbiera telefonw, prosz si nagra.. tego, moe si
pani nagra. Wic ja mwi prosz pana ja mam to w programie, prosz zobaczy,
obiad u pana, co tam, co tam... Ja w ogle tego nie mam -on. Ja mwi prosz
pana wemie pan jakkolwiek zup, z proszku czy z czego - mnie to w ogle nie
interesuje, co co panu zostao da pan na drugie, jest 17 osb, da pan jakie ciastko i
ja bd udawaa e jest wszystko w porzdku. Dlatego ja nigdy grupie nie mwi
nieraz mamy menu zaczone, nigdy nie mwi jakie jest menu, bo po pierwsze mog
sobie zmieni, grupa wtedy oczekuje tego ode mnie: a gdzie s lody??!! Jak tu jest
jabko czy tam banan?! No i jako tam zaatwiam. W teje samej grupie lec do
Malborka, mam tam przewodniczk z hiszpaskim, po hiszpasku braam, mimo e
jest grupa portugalska, ale mao jest z portugalskim, oni mnie rozumieli, ale jak oni
zaczli do mnie mwi to ju byo bardzo ciko bo to jest poczony jakby francuski
z hiszpaskim i ich zrozumie... Myleli e jak mnie zrozumieli to mogli spokojnie
petlowa do mnie prawda. Wic tam po dugich tych... e mwili powoli. No i jad
do Malborka - jaki turniej rycerski. Turystw od groma na tym dziedzicu si nie
mieszcz nigdzie no wic ja lec: ja mam tu u pani wanie, tu z takim biurem
zamwione... Prosz pani ja takiego czego nie mam. No to ja w szoku, bo wie pani
ja jeszcze sama to mog ich oprowadzi jak mi pozwolicie, bo ja ju tu byam sto
razy szybko przelec, ale hiszpaskojzyczny przewodnik... Na szczcie bya tam
taka dziewczyna ktra mnie znaa z ktr ja miaam grupy. Ja mwi niech mnie
pani ratuje Pani Beato bo ja tu nie mam nic! No dobrze wic te skserowali sobie, e
ja mam w programie, potem sobie zaatwiali oczywicie, ale takie wanie s
12
Nazwa tego biura, jak i nazwy innych, pozostaych wymienianych w pracy s fikcyjne.
79
szybko! Niech oni sprbuj tutaj popracowa za mnie, zobacz jak mi ciko A nie
tylko coraz to bardziej opaleni przyjedaj, biurko mam zawalone tymi souvenirami,
ale jako umiechu i szczeroci to nie ma. Ja si staram, a oni wiecznie narzekaj i
wysysaj z czowieka energi [umiech].
81
82
Adam: Mona startowa z jakiej dobrej pozycji i wtedy jest atwiej. Kiedy
przychodzisz do biura i mwisz... pokazujesz CV, e studiowae powiedzmy w
Portugalii i znasz doskonale ten kraj, jak wasn kiesze, portugalski i hiszpaski to
w ogle perfect. Wtedy masz przewag ni jak jeste zwykym osobnikiem po
egzaminie i kursie na pilota. Wic do tego przygotowuje Ci ycie czsto, a egzamin i
legitymacja to zwyky papierek, formalno
Skoro pilot moe awansowa, pomimo, i tego awansu Fe facto na papierze nie widzi i
w dokumentacji, CV nie ma tego zaznaczonego, musi odznacza si czym szczeglnym
musi by zwyczajnie dobry w tym co robi.
Oliwia: Bo pilot ktry pilotuje raz na jaki czas, to nie jest pilotem w moim pojciu.
On ani nie umie tej pracy dobrze robi, ani nie ma dobrej wiedzy bo on sie nawet nie
nauczy. Bo na czym polega to, e pilot czy przewodnik jest dobry? On to wci
powtarza, wci to przerabia i on si ju w kocu na pami nauczy tego
wszystkiego.
K.D: Ma takie mechaniczne czynnoci?
Oliwia: Tak, tak, dokadnie tak. Ja sucham przewodnikw, jed przecie czsto
tam gdzie przewodnikw si wynajmuje, ja sucham przewodnikw i ja od 10 lat
sucham tego samego co oni mwi do tych moich turystw i ja ju na pami znam
co ona czy on, w ktrym miejscu powie. To jest wyuczona wiedza na pami. Ale to z
niczego innego nie wynika, tylko z praktyki, ze ona to powtarza po prostu codziennie
i z tego to wynika.
K.D: Nie moe Pani powiedzie o sobie: jestem dobrym pilotem?
Oliwia: Nie, nie mog tego w peni o sobie powiedzie. Tak, to jest prawda, to jest
prawda. Prawie 20 lat... blisko 20 lat mojej pracy i ja wci nie mog powiedzie, e
ja jestem dobra i e wiem wszystko Suchaj sytuacje w yciu, podczas pilotowania
mog tak zaskakiwa, e waciwie nie ma imprezy jednakowej, nie ma! Ja
wydarzenia miaam rne, od miesznych, od zabawnych po tragiczne wrcz. Ja
uwaaam do niedawna, e ju mnie nic nie zaskakuje i nic mnie nie zaskoczy. Nic
bardziej mylnego. Wic jak mog mwi, e jestem dobrym pilotem, skoro ja nie
wiem, co mnie czeka jutro, za tydzie czy wiesz, poradz sobie. To znaczy jestem
dobra, ale nie w peni, rozumiesz? To taki zawd, e nikt nie powinien o sobie
mwi, jestem super pilotem najlepszy, dobrym. To zudne.
Magnolia dodaje jeszcze:
Magnolia: Zreszt zawsze podkrelam, to, e pilot to nie przewodnik i jeeli kto
uwaa, e wiedza jego jest niewystarczajca, powinien sam wczeniej przygotowa
si do tej imprezy albo po prostu wynaj profesjonalnego przewodnika. Najczciej
jest tak, e jak jad do kraju, ktry czsto odwiedzam, tak jak Wielka Brytania,
mwi: prosz pastwa teraz trzeba bdzie zatrudni przewodnika, eby pastwu
wszystko dokadnie opowiedzia to najczciej ludzie mwi: o nie nie, dzikuj
bardzo, nam to wystarczy, bo Pani wiedza jest w zupenoci wystarczajca dla nas
83
Powstaje wic pytanie, kto ocenia pilotw i kto ustanawia ich awans? Czy jest jaki
konkretny przeoony, szef ktry o tym decyduje? Bardzo ciko opisa przeoonego pilota
wycieczek w kilku sowach i dopasowa do kadego pilota, poniewa bywa on bardzo rny
w zalenoci od kierunku i rodzaju imprezy. W wikszoci zada, ktre pilot wykonuje i w
zakresie podejmowanych decyzji, sam jest szefem dla siebie. Rozlicza si jedynie przed
biurem podry z ktrym pracuje z prowizji od sprzeday wycieczek fakultatywnych.
Podczas wyjazdu nikt nie nadzoruje jego pracy, dostaje wytyczne od osb zajmujcych si
przygotowaniem teczki pilota gdzie ma z grup przebywa w danych dniach, a godziny i
program tych dni ustala sam. Jedynymi osobami jakie pod ktrych nadzorem i obserwacj jest
pilot, s turyci.
Mona powiedzie, e piloci ktrzy zaczynaj dopiero przygod i maj moliwo
wyruszenia jako tzw. Drugi pilot, obok waciwego i obserwowanie jego pracy to
praktykanci. Wwczas pilot, nazwijmy go pierwszy peni funkcj przeoonego. Taka
sytuacja jest jedyna kiedy pilot (tu: ten modszy) ma zwierzchnika.
Karolina: Ja byam kiedy jako pilot towarzyszcy i bardzo mi si to podobao, bo nie
musiaam to znaczy nie byam tak odpowiedzialna. Mwia do mikrofonu
normalnie, ale nie byo to takie stresujce, bo by kto obok, kto mi pomaga noo i
tak jakby, nadzorowa to co si dzieje, prawda.
Po zakoczonej imprezie turystycznej, pilot jest rozliczany ze swojej pracy na
podstawie odpowiednich dokumentw, tzw. karty obiegowej. Jeeli s jakie niezgodnoci
finansowe, pilot zobowizany jest uici brakujce kwoty.
Janusz: My dostajemy kas na obsug i tam, wszystko, ale te nasze diety. Czsto to
si miesza i jak si rozliczamy co do jednego eurocentoszka, to my musimy wszystko
przedstawi na takich kartach, podpisa, odda co za fakultety si uzbierao, co
nasze, i tak dalej i jestemy rozliczeni. Lepiej nie da si zapa na jakich
dodatkowych na boku, ten no takich jakich fakultetach czy czym.
Poza rozliczeniem finansowym, funkcjonuje jeszcze co takiego jak ocena pilota
nieoficjalna oczywicie. Podczas pobytu z grup, na sam koniec wycieczki, pilot rozdaje
uczestnikom ankiety, ktre wypeniaj turyci, oceniajc tym samym przebieg imprezy oraz
tym samym pilota
Irmina: Ja osobicie miej, si z tych ankiet, bo to takie niewiadomo co. Tego nikt
pniej nie czyta nawet, tylko makulatur wo w ta i z powrotem.
Magnolia: To cakiem niezy pomys, eby pokaza paniom naszym z biur, w jakich
hotelach potrafimy spa i jak oceniaj je ludzie! Ja to popieram
84
85
86
87
Karolina: Bo eby utrzyma si, eby wyy z pracy pilota, z tego wynagrodzenia, ktre
dostajemy, to trzeba by po pierwsze dyspozycyjnym przez cay czas, bo wiadomo, e jeeli
biuro zadzwoni do mnie i ja nie mam czas to oni ju do mnie dzwoni i pracowa ze mn
nie bd... Nie ma tumaczenia, e ja mam dzieci, e ja teraz nie mog i e pojad
nastpnym razem. Musz by w 100% dyspozycyjna. Wiadomo e biura zatrudniaj chtnie
pilotw, ktrzy maj czas i najchtniej z takimi podpisuj umow na lata, ktrzy bior 10
czy 15 imprez czy wicej. Czyli mog na nich liczy.
Irmina: Najchtniej biuro chciaoby pilota na stae, nie na przykad wiesz, biuro ma ile
imprez w danym kierunku w roku, to biuro najchtniej by chciao eby jedzi stay pilot, a
nie tak raz jeden, raz drugi, raz trzeci. Myl, e jest to praca trudna i nie ma si czasu dla
siebie, jak chce si wyy z tego. To znaczy mona wyy, jeeli bdzie si przynajmniej
20... 25 dni w miesicu poza domem! Dlaczego? Pilot jest tak zwanym wolnym strzelcem.
adne biuro na stae nie zatrudnia nie zatrudnia na peen etat pilotw. Z czym to sie
wie? Z ogromnymi kosztami dla pilotw... Trzeba, bowiem zaoy dziaalno. W moim
przypadku dziaalno ZUS, prawda zatrudniam ksigow, ktra to ogarnia prawda.
No bo przecie kto to musi robi za mnie ja nie mam na to czasu, ani si na tym nie
znam, ani nie chc si zna. Tak wic opaci ksigow, ZUS, ktry jest teraz ponad 800z,
wiadomo e oczywicie podatek od kadej imprezy musz zapaci. Tak wic, eby co
jeszcze zostao musza to by przynajmniej 25 dni w miesicu poza domem. Tak to wyglda.
Pozyskiwanie odpowiednich ludzi do pracy w kadej dziedzinie i w przypadku
kadego zawodu, jest bardzo trudne. To sztuka, umie wybra idealnie kandydata zwykle
spord wielu chtnych. Mowa jest tutaj nie tylko o duych korporacjach, gdzie rekrutacje
przebiegaj do standardowo: zamieszczenie ogoszenia w gazecie lub (co jest ju bardziej
popularne) w Internecie, na co chtni wysyaj swoje CV oraz listy motywacyjne, na co
pracodawcy odpowiadaj lub nie, po czym zapraszaj na rozmow kwalifikacyjn. Na
podstawie przesanych dokumentw, odpowiednich (potwierdzonych) kwalifikacji oraz
rozmowy przyjmuj do pracy bd nie. W przypadku pilotw wycieczek sprawa wyglda z
pozoru podobnie, jednak w rzeczywistoci jest troch inaczej.
Droga oficjalna
W przypadku rekrutacji, nazwijmy to oficjalnej, sprawa wyglda tak, e proces ten
waciwie niczym nie rni si od standardowych sposobw pozyskiwania pracownikw do
kadej firmy czy przedsibiorstwa. Przeanalizujmy kilka przykadowych ogosze:
88
Wymagania:
dowiadczenie w pilotau wycieczek objazdowych i w grupach typu incentive13
wyksztacenie wysze
znajomo jzykw obcych
Oferta:
oferujemy ciekaw i motywujc prac w sympatycznym zespole
Inne:
do CV prosimy doczy list odwiedzonych krajw
Adres e-mail, na ktry naley przysya aplikacje:
office@egzotyka.tv
Prosimy o dopisanie klauzuli:
Wyraam zgod na przetwarzanie moich danych osobowych niezbdnych dla potrzeb procesu rekrutacji, zgodnie
z ustaw z dnia 29 sierpnia 1997r. o Ochronie Danych Osobowych, Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz 926 z
pniejszymi zmianami
14
Procedura rekrutacji jest w tym przypadku taka jak opowiada Tadeusz, ktry
niejednokrotnie uczestniczy w takich rozmowach:
Tadeusz: Najwaniejsza jest prezencja i to jak si sprzedajesz i zaprezentowanie na
pierwszym spotkaniu zdecydowanie. Wiem, e jest do jakby ciko, e na rynku
pracy No ja nie wiem jak Ci modzi maj, pewnie ciko. Ja mam zupenie inaczej,
ale w temacie Zwyke ogoszenia s, jest ich masa i mona tak zatrudni kogo.
Duo z poudnia, Krakw na przykad. Ogoszenie jest, wysya si CV, oni zwykle
chc jeszcze eby kraje odwiedzane wypisa [miech], Wyobraasz sobie, e ja siedz
i wypisuj krok po kroku wszystkie pastwa wiata?! Ja zwiedziem je wszystkie
prawie, wic wiesz A co pniej. No trzeba mie legitymacj bo sprawdz, wic jak
13
Wyjazdy motywacyjne
14
89
Pilotka mwi o dwch najwikszych polskich touroperatorach, ktrych nazw celowo zmieniam.
90
zdarza si to rzadko, ale zdarza si! Praktyki zaatwiamy im, czasem z drugim
pilotem, wiesz taki towarzyszcy. Wysyamy ich te pocztkowo na rezydentur, a
pniej czemu nie da im grup? Najlepiej rzuci na gbok wod
Hanna: Trzeba mie szczcie i trzeba mie kontakty, ale te trzeba mie tak si
przebicia. Czasem piloci chodz z telefonem po mieszkaniu cay dzie i czekaj na
Bg wie co. e kto zadzwoni? Biuro? To s po prostu ... no... oni nie maj siy, nie
maj wiary w siebie. Ja te czsto czytam maile o treci: pani Mirko, a moe pani cos
dla mnie znajdzie? Zasada jest taka, e ja si nie zajmuje rekrutacj, tak pisz. A
poza tym to dua odpowiedzialno. Dlatego e to si opiera na takich osobistych
aspektach, bo co... ja polec kogo, ten kto si okae do niczego i mi si dostanie bo
ja to... mnie wszyscy znaj ju. Pilotuj tyle lat, no a poza tym ciko jest te
odmawia im, modym i mwi im wprost e si nie pomoe. Mao kto pomaga,
natomiast wszyscy mwimy e co sprbujemy zaatwi.
Maria: S rozmowy z biurami, trzeba si dobija, trzeba si dobija ale nie w
rodku sezonu! Nie, nie! Wtedy rekrutacja jest ju zamknita. Tak si skada, e ja
rekrutuj, pracuj w dziale CKP [Centrum Ksztacenia Pilotw] i ja rekrutuj ich.
No wic pierwsze pytanie jest zawsze o referencje. Pokazuj legitymacj, pokazuj
papiery wszystko fajnie. Kiedy pani skoczya kurs - pytam. W maju, we Wrocawiu,
odpowiada pani. A co mamy teraz? Padziernik. A co pani robia od maja? Jest CV?
A skd! Nie ma.. Pani siedzi i czeka na zbawienie. Natomiast czasem zdarzaj si
wietne osoby. Ale gdybym miaa generalizowa, to wiesz mi - kady pilot moe
znale prac, musi tylko chcie. Jest tyle moliwoci, Internet daje tyle moliwoci
e a gowa mnie boli na myl o tym. Te wszystkie portale pomagamy sobie.
Odwied Grona16, te Facebooki17, to wszystko naprawd dziaa. Znam osoby ktre
ju wiedz e zday i ju tego samego dnia szukaj pracy, dzwoni pisz maile
interesuj si. Tak trzeba! Tak wic sia przebicia, ale i szczcie ale na pewno nie
jest to taka praca e czeka si z zaoonymi rkami.
Piotr: No cz, teraz mam poumawiane dwa spotkania. Jedno w Warszawie, drugie w
Krakowie. Nie bardzo mi si umiecha jecha w t i z powrotem za dwie stwy do
Krakowa, jak mam wrci z niczym, ale moe si uda i dadz mi te robot. Jestem te
w kilku biurach na rezerwie, na zastpstwa zapisany. To te dobry ukad, czasem
dzwoni to si zaapi. Teraz jest zima, to szukam te na narty wyjazdw. Lubi je,
16
Grono.net polski serwis internetowy z kategorii tzw. social networking. Przez pierwsze lata
funkcjonowania Grono.net byo spoecznoci zamknit, co oznacza, e zarejestrowad si w serwisie
mona byo dopiero po otrzymaniu zaproszenia od osoby, ktra bya ju jego uytkownikiem. Aktualnie
kady moe zostad uytkownikiem serwisu samodzielnie w nim si rejestrujc, zaproszenia nie s
wymagane. Struktura serwisu opiera si na maych gronach zorientowanych na budowanie i
utrzymywanie relacji (grona znajomych) oraz na wymian opinii (grona tematyczne). rdo: Wikipedia,
2010. haso: grono.net
17
Facebook serwis spoecznoci owy w ramach ktrego zarejestrowani uytkownicy mog tworzyd
sieci i grupy, dzielid si wiadomociami i zdjciami i korzystad z aplikacji, bdcy wasnoci Facebook,
Inc. z siedzib w Palo Alto. W kwietniu 2010r. liczba uytkownikw na caym wiecie szacowana bya na
450 mln, a co miesic wgrywany jest ponad 1 mld zdjd oraz 10 mln filmw. rdo: : Wikipedia, 2010.
haso: facebook.
91
bo czowiek si nie narobi za bardzo, a kasa wpadnie. No tylko wiadomo, jak mamy
ogarnit grup a nie tak co si amie co 5minut i gips i szpital co chwila jest grany
Podsumowujc, sytuacja dotyczca zatrudnienia pilotw nie jest najgorsza. Niekiedy
brak pilotom chci i ambicji aby odpowiednio poszuka pracy i rozejrze si gdzie trzeba. W
wielu rozmowach potwierdzi si jednak problem, e modym jest ciej znale prac ni
starszym wyjadaczom jak to ich okrelaj. Konkurencja jaka panuje czasami zniechca
pocztkujcych do walki.
Magnolia: Cay czas na walizkach, cae ycie. Jeeli mam przygotowanie do imprezy
prawda, jeeli to jest nowa impreza, nowy kierunek lub gdzie rzadko jed, musz
si do niej przygotowa, wiec musze mie te trzy dni nastpne. I to jest pakowanie,
przygotowywanie przewodnikw, przegldanie mapy, szukanie hoteli, znowu
odprawa w biurze... czyli w zasadzie moje ycie to jest tak od imprezy do imprezy.
Teraz mam dwa tygodnie, wiec teraz jak mam tak duo czasu, bior udzia w
egzaminach pilockich jestem w komisji. Trzy dni ostatnie miaam egzaminw
pilockich. W midzy czasie trzeba byo zadba te o siebie, poszam kilka razy do
fitness, fryzjera, nastpnie jakie tam badania lekarskie, bo nawet i o to nie mam
kiedy zadba nie mam czasu o siebie zadba czasem. Tak jak samochd! Trzeba
czasem przegld zrobi, to i ja robie sobie przegld (miech). Oczywicie
zaszczepiam si na co mogam, bo nasz zawd to ten z grupy do duego ryzyka.
Jednak inne kraje i do tego stykam si z rnymi ludmi, wic przed wyjazdem trzeba
byo si zaszczepi. Co wicej... No oczywicie spotkania rnego rodzaju, poniewa
dziaam w Stowarzyszeniu Pilotw Wycieczek, jestem wiceprezesem, to te i to.
Zastanowio mnie wic co z rodzin, w kocu wikszo moich rozmwcw, z
ktrymi udao mi si przeprowadzi wywiady byy kobietami. Gdzie wiec czas na bycie on
i matk?
Irmina No niee o rodzinie nie ma mowy, o rodzinie nie ma mowy! Ja nie mam dzieci, mam
wyrozumiaego ma wic. Jest to niemoliwe po prostu.
Maria: Praca pilota wycieczek jest problemem dla kobiet. My jestemy matkami,
onami. Dlatego te wikszo to jest starych pa. Ja mam dom, dziecko, wnuka,
take nie narzekam. Nie warto ryzykowa yciem dla modej dziewczyny, modej
kobiecie to mwi. takiej jak pani. 3/4 to s dziewczyny ktre byy gupie, ktre nie
umiay si uszanowa. One potrafiy wchodzi w zbyt bliskie kontakty z kierowcami
no i w kocu... Kierowca sobie pozwala wtedy, prawda nie potrafi im odmwi. A je
oszoomio. Im sie wydawao, e przyjechaa za granic, wyrwaa si i zaczynaa
odstawia Mona Lis czy niewiadomo co. A ona jest do pracy, dla turystw a nie po
to eby si tam mizdrzy czy co tam. I takie wanie 3/4 to s stare panny ktre
straciy ycie. Niestety. To ryzykowne dla kobiety, bardzo. Tote ja nigdy nie byam
tak w 100 dyspozycyjna. Ja sobie wybieraam, kiedy chciaam. Byam w tej dobrej
sytuacji, e miaam prac, miaam rdo dochodw. Miaam du przerw i to mi
do zaszkodzio, bo wtedy robiam urzdnika pastwowego w 1999 - 2003. Mao
wtedy braam. I ta przerwa mi zaszkodzia. Ale nie jako specjalnie, po prostu atwo
wypa z tego ale wrciam. Ale powici si w 100% turystyce, to nie polecam. Z
tego co widz po swoich koleankach, to naprawd nie warto. I nie mie zaplecza
takiego w postaci mam do czego i do kogo wraca. Mao tego, nie wiem jak to jest
teraz z tymi emeryturami, ale nie odoy si z tego co si zarabia na emerytur.
Oglnie jest z tym problem w naszym kraju, ale z pracy pilota to ju nie ma szans.
Nie moe wic to by praca na stae, jako jedyna. Lepiej mie prac, a to traktowa
jako drug rzecz
94
ile razy by si kto nie zapyta o to samo to ja mu... jakby cierpliwie i z umiechem
odpowiadam. I tego mnie nauczya wanie praca z ludmi. Praca te mnie nauczya
lubi ludzi. No i zrozumienia, przede wszystkim zrozumienia
K.D: A jakie przyjanie udao si Pani nawizywa z klientami?
Magnolia: Czsto wymieniamy wizytwki... no, ale powiem, e nie. Raczej nie. Po
jakim czasie, po tej euforii od razu po przylocie, po jakim czasie jakby ta
znajomo zaczyna si... ogranicza... no... to moja wina, nie mam czasu po prostu
na takie rzeczy. Wiem, e brzmi to okropnie, ale ja nie mam czasu odpisywa na
maile, smsy, chocia umiem szybko i sprawnie to wszystko obsugiwa, ale nie mam
czasu. A po przyjedzie jest najpierw euforia po podry i ludzie pamitaj o mnie.
Jak nie od razu, to zdjcia obejrz i przypominaj sobie... Jest sentyment, to mie.
Ale ja nie mam czasu, wierz mi. Podzikowania, listy... Czasem odpowiem na jeden...
Ale nie mam czasu...
K.D: Czy stresuje si pani przed kadym podjciem nowej grup?
Magnolia: Nie, ju nie. Nie mam adnego stresu, to ju jest takie naturalne, e
naprawd z rk na sercu nie. Ja tylko przed kad grup mam tak, e... nie chce mi
si z domu wyj [miech]. Ja juz jestem zmczona. Niech modzi teraz przechwytuj
paeczk. Najlepiej to jakby w pani wieku ludzie mieli d owiadczenie moje i te swoje
jzyki co maj o! Jak ja sysz, ile oni znaj niektrzy... portugalski, hiszpaski,
rosyjski i oczywicie angielski to tak jakby polski. Pozmieniao si. Ale wracajc...
nie stresuje si, tylko mi si nie chce. Ale jak ju wejd do autokaru, poczuje
zapach... taki jest zapach specyficzny. Zapach wycieczki, autokaru, moe spalin,
kanapek w plecakach podrnych, perfum pomieszanych - kady ma inne, nie wiem
zreszt czy mnie zrozumiesz, ale ten zapach jak ju jest, towarzyszy mi, troch
pomiesza si z adrenalin, jak rol tym razem napisa mi los... no to wtedy ju jest
dobrze, jestem w swoim ywiole. Mwi si wiesz, e pilot ma swoje pi minut eby
si podoba lub eby si nie podoba grupie. To powiedziaa mi kiedy koleanka,
ktra ju nie yje, ktra miaa osiemdziesit lat i ktra jeszcze oprowadzaa po
Londynie... taka moja przyjacika, ktra bya przewodnikiem.. powiedziaa:
pamitaj, masz pi minut na to eby sie podobaa, eby si dobrze zareklamowaa,
eby Ci polubili...a jak Ci nie polubi w pierwszych piciu minutach to pniej ju
koniec... i to si sprawdza po dzi dzie. No na wizerunek pilota skada sie wszystko.
Od wygldu zewntrznego do tego czy si umiecha, czy jest miy dla klientw na
dzie dobry. Potem moe ich ochrzania, nie wiem... ale na pocztek zawsze musi
by miy i umiechnity, no musi. I wydaje mi si to chyba najbardziej wiesz... ma
wpyw na dalsze... na dalszy sukces. Ludzie zwracaj uwag na wszystko dosownie
na wszystko. Zdziwiaby si! Na paznokcie, uwierzysz? Pilotowi na paznokcie
patrz. Mwi mi pani kiedy, jakie ma paznokcie... ja nie wiedziaam, e tak jest, e
tak patrz. Zawsze robiam to dla siebie, dbaam o siebie tylko dla siebie, a ludzie
patrz... bardzo, bardzo... Do tego stopnia, e mnie kiedy pani powiedziaa: prosz
pani, a gdzie pani kupia t bluzeczk, w ktrej pani bya drugiego dnia? A ja
mwi... prosz pani, ale ja nawet nie... prosz mi przypomnie, jak, no nie
pamitam. Przecie ja si przebieram codziennie, moja walizka jest taka... opasa.
Bo, no oczywicie zabieram odzie, ubranie, na kady dzie. Nie ma mowy ebym
zaoya to samo drugiego dnia, patrz na mnie przecie cigle. Wic tutaj pilot
96
Hubert: Miaem takiego kiedy buraka, eks - milicjanta, kupa miechu z nim bya. Ja
mody, niedowiadczony, idziemy wiesz, wspinamy si pod gr, a raczej mamy si
wspina i nagle ten krzyczy: Jak Ci k... przylutuje szczylu to ci si odechce biegania
po grach jakich, upa 30 stopni, my po caym dniu a ty nam tak ukadasz
program?! [miech]. A ja na to prosz nie podwaa mojego autorytetu, jak pan chce
to wemiemy szybko kartk papieru i podpiszemy umow, e pan, e tak powiem na
wasn odpowiedzialno odstpuje od programu wycieczki, e wylogowuje si pan...
takie pseudo prawnicze co, co na klientw zawsze dziaa, taki argon
pseudoprawniczy, e pan rezygnuje z moich usug i na wasn odpowiedzialno
zostaje i e nie chce pan zwiedza i uniemoliwia pan ludziom ktrzy bardzo chc
zobaczy ten zabytek zwiedzanie... take si spotykamy na parkingu. On oczywicie
nie da mi dokoczy, byem zwyzywany od szczylw i gwniarzy, no i w
konsekwencji nie poszed i si zgubi na tym parkingu gdzie mia czeka. Byem
bardzo skupiony, bardzo odpowiedzialny i pilnowaem tej mojej grupy jak nie wiem,
ale ten poszed. Miaem pismo, na wasn odpowiedzialno ale tak naprawd gdyby
sie nie znalaz to ja bym oberwa, to pismo to tylko taki... no ochrona taka. Ale
znalaz si pniej, siedzia i pi piwo w knajpie na dole.
Piloci zauwaaj take istnienie w grupie swoistego lidera, kierownika grupy od
ktrego niekiedy bardzo duo zaley podczas imprezy turystycznej.
Dorota: Lider, taak. Zawsze jest taki naturalny lider w grupie i oczywicie
najwaniejsze to mie go po swojej stronie aby nie da mu zbuntowa grupy i aby
grupa nie wesza mu na gow. Wiadomo, e on warunkuje tez napiwek [miech]. No
to tak p artem p serio, ale jak on ci nakrci grup odpowiednio, to jeste
spokojna, jak nieodpowiednio to tylko czujesz jego oddech na plecach i wiesz
opowiadasz, ten kamie to wielki zabytek dla mieszkacw Antwerpii, zosta tu
przywieziony z Wysp Zielonego Przyldka w 1789 roku , przykadowo nie? i nagle
syszysz wielkie stooop ! Stop! zosta przywieszony w 1787 ! Przekamanie, pani si
myli i w ogle, to w ogle .. pani si nie nadaje do niczego! [miech]
Generalnie jednak piloci uwaaj prac w grupie za trudn.
Magnolia: Ciko ogarn ludzi w grupie, bardzo ciko. Przecie jest tyle do
zrobienia, trzymanie ich wszystkich w kupie to ju jest problem. Kady innym tempem
chodzi, kady zdjcie przy tym obiekcie, przy tamtym. A zebra kas od nich, to
dopiero nie lada wyczyn! Wic bardzo trzeba ich trzyma krtko, ale tak aby si nie
zorientowali o tym. trzeba by po prostu zorganizowanym te.
Karolina: mieszne s czasem sytuacje jak musisz pokaza, e jeste dla nich
autorytetem i wzi ich do kupy i tak, no... oni musz ci ufa i ci sucha przede
wszystkim. Jak ja jestem, albo jak byam raczej po raz pierwszy w jakim miecie,
ktrego totalnie nie znaam, to odseparowywaam si czsto od grupy... strza na
pocztek wycieczki i szybko notatki, mapa, co to za ulica, gdzie jestemy, w ktr
stron. Jak si pomyliam to trzeba byo naprostowa i czasem na przykad dwa razy
koo tego samego punktu przechodzilimy. Wikszo jest mao bystra na wakacjach
ale oczywicie zdarzaj si liderzy, ktrzy szukaj moich potyczek i tylko czekam
wtedy... no mog odlicza na palcach jednej rki... raz, dwa, trzy : pani Justyno! My
si zgubilimy? Ja pamitam to drzewo, szlimy tdy par minut temu! [miech] A ja
na to, rwnie krzycz przy caej grupie: zgadza si, jest pan niezwykle
98
99
otrzymuj nie takie wiadczenia jakich si spodziewali lub znacznie odbiegaj od ich
oczekiwa.
Odpowiedzialno za pomyki pracownikw biura, spoczywa wic na barkach pilota.
Jego rol i zadaniem, o czym oficjalnie nigdzie si nie mwi, jest odkrcanie bdw osb
pracujcych w biurze i zajmujcych si przygotowywaniem imprezy turystycznej.
Podczas imprezy pilotw, udao mi si zarejestrowa kim jeszcze wedug samych
pilotw, musz oni by i jakie funkcje musz spenia. Nie zawsze wypowiadaj si
kulturalnie i z taktem na ten temat, wida, e ich to drani podobnie jak wsppraca z
biurem, w ktrym s zatrudniane:
Dorota do Grayny [w mojej obecnoci]: My to chyba i tu powinnymy zebra grup
czy co zorganizowa, zadziaa, eby nam zaatwili te stoliki, no do czego to
podobne! Widzisz, dziewczyna pisze prac o pilotach to prosz w takich chwilach
jak grupa nie ma stolika i krzese eby usi w lokalu to ja im mam to wystruga w
5 minut, znale kawaek drewna, wystruga i to jeszcze po cichu w kiblu najlepiej
eby nie widzieli! A o nas jak dbaj w tej firmie nie chodzi mi eby VIPowskie
mie, tam to podobno na grze wiesz, prezes czy co, prezesi raczej z onami, ale
chocia cokolwiek, no paranoja jaka!
Rol zawodow pilota jest rwnie, podobnie jak i menadera, umiejtno
wsppracy z ludmi i to bardzo rnymi:
Irmina: Wiesz ja nie wiem czy to jest poparte naukowo... e wanie ludzie mwi
e oni lubi podrowa, e to jest super zawd i ja mwi e na pewno jest super
zawd, tylko moim zdaniem podstawa w tym zawodzie jest nie mio do
podrowania tylko mio do ludzi. Po prostu akceptujesz malutkiego, grubiutkiego,
ysego, chudzink, masz przekrj od 6 latka, ktry ju ma prawo wsi do autokaru i
wsiadaj, do no... najstarszego turyst miaam 85letniego. Ludzie od.. na przykad
Pana Tadeusza ktry szczytuje liczniki wody, do ludzi, ktrzy zajmuj stanowiska w
rzdach. I tu wszystko masz w jednej grupie, i tak naprawd nie moesz wybra
kogo, wszystkich musisz traktowa tak samo. To jest bardzo trudne, musisz umie
rozmawia na poziomie tego hydraulika nazwijmy to i jeeli potrafisz to na poziomie
profesora. Kultura osobista, musisz mie du kultur.
101
WYMIAR
rola
profesjonalna:
wymiar
profesjonalny
SPOECZNO
wsppracownicy
pilotw wycieczek
OPIS I WNIOSKI
pracownicy organizatorw turystyki u
ktrych zatrudniaj si piloci, wszystkie
osoby z ktrymi piloci utrzymuj kontakty
zawodowe oraz inni piloci, z ktrymi to
wymieniaj dowiadczenia i opinie na
tematy pracy
og pilotw wycieczek w Polsce
rodowisko pilotw
wycieczek
Tabela 9. Rola profesjonalna pilota wycieczek
przez pilotw, ktra niestety nie do koca jest zachowana w ich pracy zawodowej. Z czego do
wynika? Po raz kolejny wyania si brak odpowiedniego porozumienia z biurem, gdzie s
zatrudnieni oraz sabego wynagrodzenia za wykonywan prac. W renomowanych, duych
biurach podry liczy si przede wszystkim pienidz i dobry zarobek. Obniane s wic
wszelkie koszta, jak rwnie i wynagrodzenie pilotw. W obecnej sytuacji poda pilotw
wycieczek przewysza popyt na nich, wobec czego zatrudnienie nowych, na miejsce tych
buntujcych si, e pensja jest zbyt maa nie stanowio by adnego problemu. Klamanie na
rozmowach kwalifikacyjnych jest bardzo popularne, ch zdobycia pracy bardzo dua. Biura
o tym wiedz i wiedz te na co mog sobie pozwoli. Niska pensja pilota wie si wic z
przekrtami jaki si dopuszcza. Bardzo popularne s tzw. fakultety, wciskane wrcz na si
klientom, aby pilot mg zarobi jaki procent. Takie atrakcje jak: muzeum perfum w Paryu,
winiarnie, sprzeda diamentw, dywanw, futer to nic innego jak naciganie klientw na
zakup, z ktrego pniej odpisywany jest dla pilota procent. Wycieczki do takowych sklepw
wpisay si ju na stae w harmonogram co poniektrych wyjazdw. W swojej codziennej
pracy piloci bardzo czsto ulegaj podobnym sabociom. Jeeli nic si nie zmieni, wycieczki
cakowicie strac swoj warto gdy zamieni si w zwyky mynek do mielenia pienidzy,
gdy wanie to bdzie priorytetem dla obsugujcych ruch turystyczny, a nie jak wydawa by
si mogo zadowolenie klienta.
Na wymiar profesjonalnej roli pilota wycieczek ma wic wpyw w gwnej mierze
biuro podry, organizujce imprez turystyczn i zatrudniajce pilota oraz osoby w nim
pracujce i wsppracujce z pilotem wycieczek. Wpyw maj take sami piloci
wsppracujcy ze sob nawzajem na wielu paszczyznach. Jest wic bez wtpienia
najwaniejsz z rl spoecznych i mona zaprezentowa j w tabeli 10. Stanowi ona esencj
bada empirycznych i czci teoretycznej prezentowanej w niniejszej pracy
103
Elementy wymiaru
profesjonalnego roli spoecznej
pilota wycieczek
Standardy
Oczekiwania i wartoci
efektywno: co jest
uznawane za osignicie?
zadowolenie klienta, ktry
zadanie
wraca do biura w przyszym
roku wybierajc wakacje
dobrze wykonana praca bez
problemw i przeszkd
napotykanych na drodze
wyksztacenie oglne zasady pracy pilota
wycieczek: co pilot wycieczek
powinien wiedzie i umie?
skoczony kurs pilotw
wycieczek i zdany egzamin
pastwowy umoliwiajcy
podjcie zawodu
dowiadczenie w obsudze
grup przyjazdowych i
wyjazdowych
ch podnoszenia swoich
kwalifikacji i dalszego
rozwoju
kodeks
etyka: jak powinni
etyczny
postpowa piloci
wycieczek?
powinni reprezentowa biuro
na zewntrz przed klientami i
nie wypowiada si
negatywnie na temat jego
organizacji
powinni skupia si przede
wszystkim na obsudze grupy,
udziela i porad i wskazwek
a nie jak to si dzieje w
wikszoci przypadkw, na
sprzeday wycieczek
fakultatywnych z dodatkowym
profitem dla pilota
Definicje elementw
scenariusza
co powinno by wykonane?
przede wszystkim dobrze
wykonana obsuga grup
turystycznych, skutkujca
zadowoleniem klienta,
zrealizowany program i
reprezentowanie
touroperatora
jak powinno by wykonane
i przez kogo?
w gestii pilota wycieczek
ley to czy chce poszerza
swoj wiedz i dalej si
ksztaci, aby podnosi swoje
kwalifikacje i by bardziej
konkurencyjnym na rynku
pracy wrd innych pilotw
wycieczek.
w gestii pilota wycieczek
ley rwnie dbao o
naleyte wykonanie usugi
turystycznej za ktr klient
zapaci.
Tabela 10. Elementy skadowe profesjonalnego wymiaru roli spoecznej pilota wycieczek.
rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Kostera, 1996, s. 150
104
WYMIAR
SPOECZNO
OPIS I WNIOSKI
korzystajcy z usugi jak jest pilot wycieczek;
rola
klienci
oglnospoeczna:
oczekiwania
wycieczek
spoeczne
przy obsudze
ruchu
turystycznego
kierowcy autokarw
biorce udzia w obsudze turystw przyjezdnych:
osoby z brany
turystycznej
inni piloci
wycieczek
Pozwol sobie wrci do definicji roli spoecznej, mwicej o tym, e jest ona niczym
innym, jak zbiorem
105
107
WYMIAR
Rola
profesjonalna
CHARAKTERYSTYKA
Piloci wycieczek to grupa zawodowa o niewielkim
zrnicowaniu, ktra wsppracuje i wspdziaa ze
sob w wielu obszarach. Pomimo braku zamknicia
tej grupy w murach konkretnego przedsibiorstwa,
posiadaj wspln kultur organizacji, podobne
podejcie do wielu kwestii dotyczcych zatrudnienia,
wynagrodzenia, nauki czy etyki. Pomimo
istniejcego powszechnie kodeksu etycznego, piloci
dziaaj nie zawsze zgodnie z tym co zostao w nim
zapisane, tumaczc si, tym i pewne rzeczy im si
nale w zamian za cik prac, ktr wykonuj
Rola
Profesja pilota wycieczek jest bardzo dobrze
oglnospoeczna odbierana w szerszym otoczeniu. Fakt, i klient
uzalenia zakup swoich wakacji od uczestnictwa
pilota wycieczek, wiadczy moe o tym i pozycja
pilota jest mocna, a zapotrzebowanie na takie usugi
nie malej
Rola
Piloci wycieczek utosamiaj si z organizacjami,
organizacyjna
wobec tego rola ma rwnie due znaczenie
ISTOTNO
Wysoka
Wysoka
Wysoka
Tabela 12. Charakterystyka trzech wymiarw roli spoecznej pilota wycieczek rdo: opracowanie wasne na
podstawie: Postua, 2010, s. 321
Piloci wycieczek to bez adnych wtpliwoci pikny zawd z pasj. Wielu moich
rozmwcw opowiadao o tym czym si trudz z wielkim przejciem i zaangaowaniem oraz
z niekwestionowan dum w gosie. Zawd daje im wiele moliwoci, poznania wiata,
ciekawych ludzi, rozwoju. Zastanawiam si jednak nad tosamoci pilotw wycieczek, kim
tak naprawd s? Wielokrotnie rozmawialimy o rolach jakie zdarza im si odgrywa i jakie
musz gra. Naprawianie bdw biura, udawanie e tak tras powinien obra kierowca,
podczas gdy najzwyczajniej si pomyli czy te robienie dobrej miny do zej gry, w momencie
kiedy nie dziaa winda a zakwaterowanie przypado na smym pitrze w hotelu. Pytaam wic
pilotw:
K.D: Skoro trzeba by aktorem, troch gra, przez te powiedzmy 20dni troch
udawa, to czy te dni, co zostaj w miesicu, tylko dla pani... to czy to nie jest tak, e
pani zapomina jak to jest by sob?
109
110
Bibliografia
Babbie, Earl 2004, Badania spoeczne w praktyce, Warszawa: PWN.
Borkowski Krzysztof, Kruczek Zygmunt, Raciborski Jerzy, Zdebski Janusz 1992, Pilota
wycieczek zagranicznych, Krakw: Mentor.
Charmaz, Kathy 2009 Teoria ugruntowana. PWN: Warszawa
Cohen, E. 1985 The tourist guide. The Origins, Structure and Dynamics of a Role. Annals of
Tourism Research Vol. 12, s.5 29.
Encyklopedia Wirtualna Wikipedia 2010.
Frankfort-Nachmias, Chava i Nachmias David 2001 Metody badawcze w naukach
spoecznych, Pozna: Zysk i S-ka.
Goembski, 2009, Kompendium wiedzy o turystyce, Warszawa: PWN.
Hammersley, Martyn i Atkinson, Paul 2000 Metody Bada terenowych, Pozna:
Wydawnictwo Zysk i S-ka
Hatch, Mary Jo 2002 Teoria organizacji, Warszawa: PWN.
Hofstede, Geert 2000 Kultury i organizacje, Warszawa: PWE
Jurczewska, M. 2007 Czy jest z nami pilot rezydent. Rynek Turystyczny 8, s. 43 - 45.
Kostera, Monika 2003 Antropologia organizacji. Metodologia bada terenowych,
Warszawa: PWN.
Kostera, Monika 2007 Kultura organizacji. Badania etnograficzne polskich firm, Gdask:
Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Kostera, Monika 1998 Opowieci o ludziach, zwyczajach i organizacjach, czyli Wykadki,
Warszawa: Wydawnictwo WSPiZ im L. Komiskiego.
Kostera, Monika 1996 Postmodernizm w zarzdzaniu, Warszawa: Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne.
Kostera, Monika, Kownacki, Stanisaw i Szumski Adrian 1999 Zachowania organizacyjne:
motywacja, przywdztwo, kultura organizacyjna, w: Komiski, Andrzej 1999 Zarzdzanie
teoria i praktyka, Warszawa: PWE
Konecki, Krzysztof 2000 Studia z metodologii bada jakociowych: teoria ugruntowana.
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Kot, M.E, 2008 Ryzyko w pracy pilota wycieczek. Rynek Turystyczny 9, s. 44 46.
Kot, M.E, 2008 Pilot po kursie pilot kompetentny? Rynek Turystyczny 6, s. 40 42.
111
112
Wyszowska, 2008 Turystyka kulturowa. Czasopismo internetowe. Pobrane z word wide web
15 czerwca: 2010 http://www.turystykakulturowa.org/archiwum/tk_nr001.pdf
113
Zacznik 1
Bohaterowie:
1. Maria, 44 lata
2. Barbara, 61 lat
3. Hubert, 27 lat
4. Magnolia, 51 lat
5. Renata, 62 lata
6. Agata, 42 lata
7. Grayna, 58 lat
8. Janusz, okoo lat 45 (nie zapytany o wiek)
9. Zofia, 33 lata
10. Wojciech. 33 lata
11. Ra, 29 lat
12. Krystyna, 23 lata
13. Globtrotter, okoo 60 lat (nie znam imienia, ani wieku poznany podczas targw)
14. Karolina, 25 lat
15. Micha, 39 lat
16. Dorota, okoo 40 lat
17. Michalina, 48 lat
18. Hanna,50 lat
19. Halina, 46 lat
20. Henryk, 67 lat
21. Andrzej, okoo 25 lat
22. Zofia, okoo 26 lat
23. Magdalena, SKYPE + kamerka, okoo 30 lat
24. Ewa, okoo 40 lat
25. Adam, 20 lat
26. Dariusz, 51 lat
27. Izolda, 68 lat
28. Hanna, okoo 55 lat
29. Irmina, 49 lat
30. Marian, 65 lat
31. Agustin, 26 lat
Oraz panie z biura podry
31. Bernadetta, okoo 35 lat
32. Magdalena, okoo 35 lat
114