Marcin Charciarek*

TRWANIE BETONU PRZEMIANY IDEI

DURABILITY OF CONCRETE TRANSFORMATIONS OF IDEAS
Od pocztku XX wieku jestemy wiadkami eksperymentu architektonicznego poszukiwania na nowo trwaoci, uytecznoci i pikna w architekturze. Od stu lat, take jednym z gwnych narzdzi kreowania przestrzeni architektonicznej jest beton. Artyku jest prb ukazania zwizkw pomidzy ide architektoniczn
a materi betonow dwu rzeczy tworzcych ekspresj i nowatorstwo architektury wspczesnej.
Sowa kluczowe: beton, idea, redukcja, ekspresja

From the beginning o 20th century we are witnesses of architectural experiment looking for strength, utility, beauty in architecture anew. From hundred years as well concrete has been a main instrument to create
an architectural form. The paper is also an attempt to present relationships between architectural idea and
concrete material two aspects creating expression and innovation of contemporary architecture.
Keywords: concrete, idea, reduction, expression

Rewolucja w architekturze XX wieku pogbia stan

utraty wrd twrcw wielowiekowej jednoci rozumienia i definiowania sztuki architektonicznej za pomoc zrozumiaych przez wszystkich znacze i wynikajcych z nich form architektonicznych. W XX wieku architekci take przestali powszechnie zajmowa
si ju problemem doskonaoci formy w architekturze nie poszukuj take absolutu rzeczy skoczonej w swoim ksztacie, wymiarze i znaczeniu. Architekci nie poszukuj ju take pikna pojcie pikna
odeszo wraz z odrzuceniem klasycznego rozumienia estetyki. Lecz nadal architektura jest sztuk dzisiaj jest sztuk definiowania e k s p r e s j i . Wadysaw
Tatarkiewicz daje dodatkowy trop dla takiego poszu-

kiwania. Filozof uznaje, e przeom, jaki dokona si

we wspczesnej estetyce przejcie od klasycznego
pojcia doskonaoci po wyzwolenie ekspresji twrczej jest rwnoczesnym odejciem od skoczonego
pikna tworzonego w wiadomoci ograniczenia po
uznanie, e nieskoczenie pikny obiekt w swojej
nieograniczonej ekspresji take jest wielk pochwa dla twrcy. Tatarkiewicz wyranie rozdziela te dwa
sposoby mylenia. Pisze: Rni si bowiem pod tym
wzgldem zarwno poszczeglni mistrzowie, jak szkoy i epoki. Jedne zmierzaj do doskonaoci, ale inne
maj odmienne cele. Czego chc te inne? Chc wielu
rzeczy: wieloci, nowoci, silnych wrae, wiernoci
prawdzie, wyraenia siebie i wyraenia wiata, chc

* Marcin Charciarek, dr in. arch., Politechnika Krakowska, Wydzia Architektury, Instytut Projektowania Architektonicznego.

64

twrczoci i oryginalnych pomysw. Jeli prbowa

uj to wszystko jednym wyrazem, to najprdzej tym:
ekspresja. Wielokrotnie sztuka zmierzaa ku niej, a nie
ku doskonaoci. Rni si pod tym wzgldem cae
epoki: byy epoki doskonaoci i epoki ekspresji [1].
Swoboda ekspresji formy i ekspresji wypowiedzi artystycznej staa si rwnowana z dowolnoci w konstruowaniu hierarchii wanoci poszczeglnych poj
definiowania przestrzeni architektonicznej. Pojcia
nowoci, rewelacji i oryginalnoci zastpiy stare lub
nieaktualne. Pord nowych znacze widz winien
dopatrze si harmonii podlegej czwrcy poj: idea-forma-funkcja-konstrukcja.

Beton w architekturze wspczesnej posiada dwa

oblicza wci niezmienne i ukazujce istot poszukiwa stylistyki architektonicznej. Do poowy XX wieku beton funkcjonalny, poprzez zrealizowane budowle, potwierdzi sens stosowania nowego jzyka
architektury. Uczyniono go zatem gwn materi,
ktra staa si skutecznym narzdziem dla stworzenia nowej jednoci i adu architektury, ukazujcym logik racjonalnej i logicznej przestrzeni. wiadomo
tworzywa, z jakim zaczto mie do czynienia, musiao wywoa, zatem jak to byo z zastosowaniem
kamienia, drewna i stali gd poszukiwania nowych ekspresji w sztuce; tu doskonao miaa si
zacz realizowa w indywidualnych poetykach architektonicznych.
Myl architektoniczna uwolniona z konwencji minionych wiekw spowodowaa, e czas architektury
wspczesnej sta si czasem eksperymentu i szukania
nowych idei. Wydaje si jednak, e owe gwatowne
prby nadania nowej formuy dla venustas, utilitas
i firmitas byy raczej prbami racjonalizacji przestrzeni i stworzenia pierwotnych ram w nowych materiach
elbecie i stali anieli chci poszukiwania idealnoci nowej formy. Z drugiej strony powstanie i stosowanie elbetu na masowa skal ukazao wszech-

stronno wykorzystania cementu i stali. Dlatego prymat elbetowych wynalazkw w architekturze jest dzi nie do podwaenia. Betonowe byy
pierwsze najwaniejsze modernistyczne idee Augusta Perreta, Eugne Freyssineta, Le Corbusiera,
Waltera Gropiusa, Roberta Maillarta, Ericha Mendelsohna, Franka Lloyda Wrighta. Wszyscy odkrywali beton, doszukujc si w nim narzdzia ideowego/idealnego dla ukazania nowej jakoci ycia ludzi.
Dla kadego z pionierw modernizmu inny funkcjonalnie budynek sta si szczytowym osigniciem
czystoci elbetowej formy i miaoci koncepcji architektonicznej. Dla Le Corbusiera regua Domina
przeobrazia si w 5 zasad nowej architektury i odnalaza pen integracj w budownictwie mieszkaniowym w willi Savoye w Poissy czy wzorcowych
jednostkach mieszkalnych w Weissenhof pod Stuttgartem. W 1926 roku moc systemu supowo-pytowego uka rwnie budynki szkoy Bauhausu w Dessau
Waltera Gropiusa. elbet, cho schowany za najwiksz w wczesnej Europie szklan kurtyn, gra
rol rwnorzdn w ukazaniu przestrzeni speniajcej
wspczesn wizj terminu Gesamtkunstwerk totalnego dziea sztuki budowli, w ktrej nie ma granicy midzy sztukami strukturalnymi a dekoracyjnymi.
W 1933 roku, do dwch wielkich budowli betonowego funkcjonalizmu doczyo trzecie elbetowe
sanatorium w Paimio Alvara Aalto.
Dziki moliwociom elbetu, projektant uwolniony od mentalnoci tworzenia w drewnie, kamieniu i stali a wic w systemie sup-belka otrzyma
narzdzie dla tworzenia rnorodnoci ksztatw architektonicznych, w ktrych wirtuozeria techniczna
moga sta si pretekstem dla nadania nowych znacze architektonicznych. Dziki temu mosty Roberta Maillarta, hale Eugne Freyssineta czy przekrycia
Pier Luigi Nerviego nie s w adnym stopniu podobne do obiektw, ktre powstaway przez ostatnie
XX stuleci. Geniusz twrcw budowli inynierskich

65

stworzy plastyczny obraz tego, co byo wczeniej jedynie udekorowaniem problemu przeniesienia si pomidzy przsami przeprawy czy podporami dachu.
Zracjonalizowanie problemu, a wic odrzucenie
wszystkich niepotrzebnych elementw doprowadzio do powstania czystych struktur, ktre w monolitycznej technologii betonu zamienio si w estetyk
uprawian do dzisiejszego dnia.
Kolejna rewolucja, jaka odbya si w architekturze poowy XX wieku, spowodowaa, e beton uzyska swoje kolejne wyjtkowe znaczenie. Dziki swym
plastycznym waciwociom otrzyma przywilej przyrwnywania go do rzeczy przynalenych do wiata spoza architektury poetycka przemiana betonu
w lany kamie staa si nieodcznym atrybutem
architektury wspczesnej.

Mona zaryzykowa stwierdzenie, e beton cho

szybko sta si materi znan i wykorzystywan przez
twrcw, to a do pocztku lat pidziesitych by
materi nienazwan. Przez cztery dekady XX wieku bez jakichkolwiek odwoa i znacze sta si budulcem wiata, schowanym za manifestami funkcjonalizmu i logiki konstrukcji. Surowy-niewykoczony mia by przede wszystkim synonimem mylenia
o odrzuceniu dekoracji w architekturze idei wprowadzajcej wszystkich w abstrakcj przestrzeni uniwersalnej. Architektura jest czym ponad uyteczno.
Jest problemem plastycznym pisa w Le Corbusier
1923 roku w traktacie Vers une architecture [2].
Jednak dopiero w 1953 roku w budynku Jednostki
Marsylskiej i cztery lata pniej w klasztorze SaintMarie de La Tourette w Eveux jako pierwszy
odnalaz beton na nowo. Obie budowle nieotynkowane, bez retuszy, szare, chropowate w fakturze,
z widocznymi znamionami niedorbek wykonawczych, ogosiy wiatu powstanie okrelenia bton
brut oraz zainicjowanie brutalizmu architektonicznego. Zdecydowaem si tworzy pikno przez kontrast.

Poprowadz dialog pomidzy surowoci i delikatnoci, pomidzy bezbarwnym i intensywnym, pomidzy

precyzj a przypadkiem. Zmusz ludzi do mylenia
i refleksji [3] mwi Le Corbusier, odrzucajc pierwotny zamys otynkowania marsylskiego budynku
mieszkaniowego. Wielki Szwajcar wyznaczy drog
na ktrej brutalizm ewoluowa od manifestacji surowej
materii goszcej transcendentno nowej architektury, a do zabawy z betonem, wspomaganej kolejnymi
pomysami na strukturyzacj i fakturyzacj budynku.
W powojennych dowiadczeniach betonowa materia staje si ju nie tylko ciaem dziea, ale take
jego c e l e m , przedmiotem dyskursu estetycznego
[4]. Zgodnie z nowymi tendencjami estetycznymi beton dla architekta jest jak grubo pooona farba na
ptnie jest triumfem tworzywa, plastyczn tkank
ukazujc ycie samej materii.

Estetyka monolitycznej budowli osigna dodatkow warto, dostarczajc zaskakujcego dowodu na trwanie idei monumentu w architekturze. Monumentalne dziea w Marsylii, La Tourette, w Firminy
a szczeglnie w Chandigarze byy tym czym chcia
widzie architektur na szczycie Akropolu podczas
podry w 1911 roku: Zobacz co potwierdza doskonao wity dziko krajobrazu [] i nieskazitelno ich struktury. Sia triumfuje. [] Ogarnia ci uczucie nieuchronnoci ludzkiego losu. Partenon straszliwa maszyna ciera na proch wszystko [5]. Poprzez
realizacj bloku marsylskiego architekci zrozumieli
sens uycia betonu monolitycznego wylewanego na
mokro in situ. Tak tworzony monolit budynku odkrywa przed nimi nowy wiat ekspresji rzebiarskiej,
upodobnienia budynku do pojedynczego bloku, wyobraonej samodzielnie bryy/masy, w ktrej architekt
dry przestrze dla formy i funkcji. Uycie technologii betonu miao nada bezporednio przeoenia wyrazistej idei rysunku na rzecz zmaterializowanej
architektury. Interpretacja pierwotnego zapisu, szkicu

66

budynku na rzecz gotow do realizacji nie bya ju

utrudniona brakiem dowiadczenia konstruktora czy
brakiem precedensu architektonicznego. Z drugiej
za strony intensywno oddziaywania ksztatu architektury zwraca uwag twrcw i widzw na rzecz
odesan w niedalek wtedy przeszo na krg
wyznawcw rewolucyjnego ekspresjonizmu Bruno
i Maxa Tauta, Hermanna Finsterlina, Hansa Scharouna, Lyonela Feiningera. Fantastyczno i metaforyczno wizji i rysunkw przytoczonych twrcw miaa
da ujcie wanie w nowym technologicznie pojtym wiecie monolitycznej architektury. Przestrze
przejrzysta bauhausowskiego modernizmu ustpia
estetyce przestrzeni ekspresyjnej i metaforycznej. Beton jako materia dla monolitu wydawa si idealny dla
tych, ktrzy poczuli znuenie poetyk kta prostego
i zdecydowali si odej od racjonalizmu i poszuka
nowych swobodnych, intuicyjnych form nowych monumentw. w paradoks definiowania podobiestw
dziea rzebiarskiego na ksztat dziea architektonicznego dao nowe narzdzie stylistyczne i kompozycyjne. Skala, materia, kontekst, forma bez widocznej funkcji stay rwnowanymi czynnikami
okrelajcymi znaczenia rzeczy architektonicznej
przykady piramid w Gizie, cenotafw Newtona
teinne Louisa Boule, staroytnych kociow monolitycznych w Etiopii pobudzay zawsze odgradzajc widza od tajemnic budowli swoim enigmatycznym ksztatem. Okrelone dzieami rzebiarzy
i architektw powinowactwa spowodoway, e w latach 50-tych i 60-tych architekt sta si twrc ostruktur rzebiarskich tworzcym nowe, wspczesne monumenty. W tych latach oczom widza ukazay si
oprcz schykowych, brutalistycznych realizacji Corbusiera, budowle, ktre ustanowiy przeom: hala
sportowa w Takamatsu Kenzo Tangego (196264),
koci Sainte-Bernadette du Banlay w Nevers Clauda Parent i Paula Virillo (1966), koci pielgrzymkowy Neviges Gottfrieda Bhma (1968), koci wi-

tej Rodziny w Wiedniu Fritza Wotruby (197476), nekropolia rodziny Brion w San Vito di Altivole Carla
Scarpy (196978). Wszystkie wyznaczyy nowe nurty
i kierunki w architekturze i kady z nich staje si dzi
odwoaniem dla wspczesnych twrcw sigajcych
po idee strukturalizmu i ekspresjonizmu.
W 1923 roku Theo van Doesburg pisa: Dom zosta rozebrany i podzielony na elementy plastyczne.
Statyczne osie i stara konstrukcja zostay zniszczone.
Dom sta si obiektem, ktry mona i naley obej
ze wszystkich stron [5]. Od tego czasu sztuka (take architektura) jako reprezentacja ludzkiego umysu, zacza wyraa si w estetycznie oczyszczonej abstrakcyjnej formie. Podobnie jak inne fundamentalne dziea wspczesnoci, betonowe domy
stay si wzorcem dla wyznaczonego przed stu laty
kierunku drogi, ktr podamy do dzi.
I tak jak przed stu laty, budowanie monolitycznej
budowli nie jest zwykym procesem technologicznym,
lecz poszukiwaniem znaczenia, za ktrym kryj si zoone treci estetyczne, symboliczne i metaforyczne.
I cho dom wspczesny niewiele zmieni funkcj, to
jednak sta si dodatkowo przedueniem czasu pracy,
nauki, rekreacji, wypoczynku, spotka. Owa przemiana w wiadomoci ludzkiej czym jest funkcja domu,
a czym jest jego reprezentacja spowodowaa przemian jego konstrukcji i formy. Beton w domach traktowany jest w dwojaki sposb rny i decydujcy
o ksztacie przestrzeni i jej relacji z otoczeniem. Pierwszy celebruje przestrze otwart zgodn z picioma
punktami architektury Le Corbusiera, wrd ktrych
wolny plan ustanowiony zosta przez moc ukryt w racjonalnej siatce elbetowych supw. Beton jest nierzadko materi ukryt pod warstw tynku i farby (wzorzec odszukujemy w willi Savoy), a znaczenie odkrywamy w scenerii stworzonej pomidzy uwolnionymi
od konstrukcji elementami klatk schodow, siatk
supw, meblami, otworami w cianie.

67

Drugi sposb wywodzcy si z koncepcji przestrzeni zamknitej dronej jest celebracj struktury obiektu przewanie o konstrukcji cianowej, ukazujcej jego mas, wizualny ciar materii, faktur
czy rysunek szalunkw. Dotyczy to rwnie zasady
definiujcej odejmowanie w architekturze, a wic
redukcji rodkw wyrazu do minimum i poszukiwanie wielowymiarowej przestrzeni we wntrzach. Nie
bez znaczenia dla tak pojmowanej zasady formowania obiektw z betonu jest rwnie teoria Raumplanu Adolfa Loosa mwica o obowizku pozostawienia niemego budynku na zewntrz i poszukiwania
bogactwa rodkw wewntrz obiektw.
Modernistyczny dom sta si architektur idealn, tworzc cao pomidzy form, funkcj, konstrukcj i materi. Na pocztku dwudziestego wieku
klasyczna trwao, uyteczno i pikno architektury zjednay si w materii betonu, stali i szka, ksztatujc now wraliwo dla przestrzeni w ktrej yj
ludzie. Doskonao wspczesnego domu ujawnia
si rwnie wraz ze zrozumieniem, e taka architektura nie musi przyswaja adnego z uznanych wczeniej kontekstw kulturowych, krajobrazowych, historycznych. Modernistyczny betonowy dom jednorodzinny sta si wzorcem i reprezentantem Nowego Ducha epoki.
Dzi beton otwiera przestrze domu w sposb
dowolny. Marzenie modernistw o midzynarodo-

wym stylu zostao spenione odchodzi w cie stary topos domu; nowy, odkrywa przed nami rozumienie tych samych znacze w globalnej wiosce. Jednak podstawowa symbolika si nie zmienia dom
jest schronieniem odizolowany od wiata ma nada
wasny rytm ycia mieszkacw. Architekci otworzyli jedynie przestrze domu w ten sposb, aby nada
now relacj ze wiatem otaczajcym i ogosi wiatu abstrakcj architektury.

Dzi, po wybudowaniu ostatniego dziea betonowego modernizmu kocioa w. Piotra w Firminy

autorstwa Le Corbusiera, okazao si, e architektura nie potrzebuje cigej odnowy. Dokoczona
przez uczniw lekcja mwi, e to, co wydawao
si awangardowe jest dzi ponadczasowe i uniwersalne w swojej wymowie i znaczeniu. Aktualno
formy nie stracia na znaczeniu, chocia betonowy
brutalizm odszed do historii, dajc wiadectwo cigego trwania architektury majcej u swojej podstawy opozycj wobec rzeczywistoci. I cho witynia
otrzymaa now jako w gadkim, oswojonym betonie wielkoformatowych szalunkw, to jzyk form
stworzony przez Francuza, wydaje si nadal niezwykle aktualny i zaskakujcy w swoim bogactwie. Betonowa witynia Le Corbusiera manifestuj prawd
o trwaoci materii wspartej wielk ide mistrza architektury.

PRZYPISY
[1] W. Tatarkiewicz, O doskonaoci, Lublin 1976, s. 63.
[2] Le Corbusier, Vers une architecture, Paris 1923, s. IX
(Argument); s. 126.
[3] U. Eco, Historia pikna, Pozna 2005, s. 402.

[4] Ch. Jencks, Le Corbusier Tragizm wspczesnej architektury, Warszawa 1982, s. 156.
[5] Ibidem, s. 32.
[6] W. Trzeciak, Przygody architektury XX wieku. Warszawa 1976, s. 118.