h

c
r
a
Luigi Snozzi,
dom Bernasconi

30

fot. Archiwum

Luigi Snozzi, dom Dienerow

1
W 1923 roku Theo van Doesburg pisa: Dom zosta
rozebrany i podzielony na elementy plastyczne.
Statyczne osie i stara konstrukcja zostay zniszczone. Dom sta si obiektem, ktry mona i naley
obej ze wszystkich stron. Od tego czasu sztuka
(take architektura) jako reprezentacja ludzkiego
umysu, zacza wyraa si w estetycznie oczyszczonej abstrakcyjnej formie. Podobnie jak inne
fundamentalne dziea wspczesnoci, betonowe
domy stay si wzorcem dla wyznaczonego przed
stu laty kierunku drogi, ktr podamy do dzi.
I tak jak przed stu laty, budowanie monolitycznej
budowli nie jest zwykym procesem technologicznym, lecz poszukiwaniem znaczenia, za ktrym
kryj si zoone treci estetyczne, symboliczne
i metaforyczne. I cho dom wspczesny niewiele zmieni funkcj, to jednak sta si dodatkowo
przedueniem czasu pracy, nauki, rekreacji, wypoczynku, spotka. Owa przemiana w wiadomoci ludzkiej czym jest funkcja domu, a czym jest
jego reprezentacja spowodowaa przemian jego
konstrukcji i formy. Domy prywatne, cho ukryte
przed spojrzeniem niepowoanego widza, z pen

moc odkrywaj prawd o niezwykym betonowym

tworzywie, materiale i formie.

fot. Archiwum

a
r
u
t
k
e

Domy prywatne, cho ukryte przed spojrzeniem niepowoanego

widza, z pen moc odkrywaj prawd o niezwykym betonowym
tworzywie, materiale i formie.

Domy epoki
monolitu
2
Beton w domach traktowany jest w dwojaki sposb
rny i decydujcy o ksztacie przestrzeni i jej relacji
z otoczeniem. Pierwszy celebruje przestrze otwart
zgodn z picioma punktami architektury Le Corbusiera, wrd ktrych wolny plan ustanowiony zosta
przez moc ukryt w racjonalnej siatce elbetowych
supw. Beton jest nierzadko materi ukryt pod warstw tynku i farby (wzorzec odszukujemy w willi Savoy), a znaczenie odkrywamy w scenerii stworzonej
pomidzy uwolnionymi od konstrukcji elementami
klatk schodow, siatk supw, meblami, otworami w cianie. Taka otwarta scena umoliwia percepcj z wielu miejsc, podkrelajcych nadrzdn zasad wyjcia przestrzeni domu poza mury rezydencji.
Odkrywanie, tak wewntrz jak i z zewntrz, jasnej,
precyzyjnej i logicznej struktury, w ktrej wzrok widza zatrzymuje si na wybranych przez twrc elementach, ma podkreli abstrakcyjn funkcj wspczesnej architektury. Drugi sposb, wywodzcy si z
koncepcji przestrzeni zamknitej dronej, jest
celebracj struktury obiektu przewanie o konstrukcji
cianowej, ukazujcej jego mas, wizualny ciar
materii, faktur czy rysunek szalunkw. Dotyczy to
rwnie zasady definiujcej odejmowanie w architekturze, a wic redukcji rodkw wyrazu do minimum i poszukiwanie wielowymiarowej przestrzeni
we wntrzach. Tu pomys na ukazanie reliefu betonowej ciany wydaje si by dzisiaj, przede wszystkim,
kontynuacj idei bton brut objawionej po 1945 roku
przez Le Corbusiera po raz pierwszy zastosowany
w Jednostce Marsylskiej, beton zosta porwnany do
marmuru wspczesnoci. Nie bez znaczenia dla tak
pojmowanej zasady formowania obiektw z betonu
jest rwnie teoria Raumplanu Adolfa Loosa, mwica o obowizku pozostawienia niemego budynku
na zewntrz i poszukiwania bogactwa rodkw wewntrz obiektw.
Jest te inny pocztek mylenia o wspczesnej
przestrzeni betonowego domu. Wyznacza go poziom horyzontu, linii rozdzielajcej ksztat tworzony w ziemi lub pod niebem. Odkrywamy wic
grot (grb, bunkier, bastion) dajc pierwsze
schronienie i bezpieczestwo wydron przepadziernik grudzie 2008

fot. Archiwum

fot. Archiwum

Mario Botta, Casa Rotonda

mu spronych belek (wyjtkowa konstrukcja jak

na dom jednorodzinny), opartych na zewntrznych
eksponowanych filarach. Uwolniona od konstrukcji
przestrze pozwala na dowoln aranacj wntrza,
pozostawiajc nienaruszony przez struktur budynku widok na otaczajcy grski krajobraz. Nieduy,
schowany na alpejskim stoku dom, jest spenieniem marzenia o architekturze, w ktrym prosta
struktura mieszkalna (nic wicej ponad to, co jest
potrzebne) jest dopenieniem bogactwa otaczajcego krajobrazu.
Podobnie odczucia towarzysz nam przy zwiedzaniu willi Luigi Snozziego; wrd nich najbardziej
znany dom Bernasconi w Caronie (1988-89) czy
dom Guidotti w Monte Carasso (1984). Budowle
prezentuj nienagann elegancj modernistycznego stylu w wydaniu betonowego minimalizmu. Widoczna wszechobecna redukcja prostopadociennych form i elementw wydaje si dogmatyczna
i naprawd istotna, kiedy dociera do nas istota
kameralnej skali rezydencji. W wikszoci domw
Snozziego wadz nad przestrzeni zewntrzn
przejmuj paszczyzny surowych betonowych cian

budownictwo technologie architektura

Livio Vacchini, dom w Costa

Tenero

fot. Archiwum

3
Modernistyczny dom sta si architektur idealn,
tworzc cao pomidzy form, funkcj, konstrukcj i materi. Na pocztku dwudziestego wieku
klasyczna trwao, uyteczno i pikno architektury zjednay si w materii betonu, stali i szka,
ksztatujc now wraliwo dla przestrzeni, w
ktrej yj ludzie. Doskonao (jeszcze nie Pikno)
wspczesnego domu ujawnia si rwnie wraz ze
zrozumieniem, e taka architektura nie musi przyswaja adnego z uznanych wczeniej kontekstw
kulturowych, krajobrazowych, historycznych. Modernistyczny betonowy dom jednorodzinny sta si
wzorcem i reprezentantem Nowego Ducha epoki.

Architekci z regionu szwajcarskiej Tessyny Mario

Botta, Luigi Snozzi, Livio Vacchini i Aurelio Galffetti to twrcy, ktrzy przyznaj si do kontynuowania
dziedzictwa Le Corbusiera w czysty i bezporedni sposb. Jedna z realizacji wasny dom Vacchiniego w Costa Tenero (1991-92) jest nie tylko
bardzo dobrym przykadem przeniesienia zasad
architektury corbusierowskiej, lecz take swym
skromnym zamierzeniem przyblia widza do tendencji minimalistycznych. Budowla o rozmiarach
8,47x17,74m, rozwizana jest za pomoc syste-

Mario Botta, dom w Riva

San Vitale

fot. Archiwum

strze, zwizan z ziemi lub ska i odkrywamy

szaas (pniej dom, paac, monument) form uzewntrznion, zwizan z materi koci lub
drewna, odkrywajc przed widzem logik materii
i z niej stworzony ksztat budowli. Archetyp groty tworzy wiat masy, mroku, pustki i tajemnicy,
odgrodzenia od wiata zewntrznego, jest stabilnoci i zwizaniem z baz. Archetyp szaasu
tworzy wiat otwarcia na zewntrz i jest cig
prb walki z materi, nieustannym poszukiwaniem kontaktu z zewntrznym wiatem. Obie rzeczy potrzebuj wiata szaas dla unaocznienia
stosownoci i poprawnoci formy; w grocie natomiast wiato odgrywa rol nadrzdn peni rol
przewodnika ukazujcego sens drogi i ksztat
miejsc we wntrzu. Odpowiada temu wizja Adolfa
Loosa, mwica, e s dwie rzeczy, ktre nale
do architektury unaoczniajce zasad: monument i
grobowiec. Reszta wedug Loosa powinna by wyrzucona ze wiata sztuki.

Livio Vacchini, dom w Costa

Tenero

31

fot. Archiwum

Alberto Campo Baeza, dom

de Blas

32

bardziej wyrafinowanych twrcw wspczesnoci.

Domy Botty ewoluoway, rwnie poprzez ewolucj
przestrzeni od wolnego planu do zamknitej, labiryntowej przestrzeni wielokondygnacyjnej. Take
dzisiaj bloczek betonowy, cega i kamie to materie
podstawowe dla stworzenia wielowtkowej struktury domu jednorodzinnego i nadal nie wida znuenia widzw takim postpowaniem.
Na tle architektury europejskiej zupenie wyjtkowo jawi si dziaalno Japoczyka Tadao Ando.
Waciwie od pocztku lat siedemdziesitych a
do dzisiaj twrczo Ando wypeniaj jedynie betonowe realizacje wrd nich domy jednorodzinne. Poczwszy od pierwszej znanej realizacji domu
Azuma w Tokio (1976-76), beton Ando uznany
jest przez wszystkich za doskonay i jest wyrazem
najczystszej abstrakcji. Sednem architektonicznej
kreacji jest przemiana rzeczywistego wiata w formy zrozumiae dla rozumu, czyli w czyst abstrakcj stwierdza Ando, podkrelajc przywizanie
do idei kompozycji z figur elementarnych. Obok
geometrycznych kompozycji, materialno domw
jednorodzinnych wyraa rwnie symbol labiryntu (dom Kidosaki, Tokyo,1985-86; dom Iwasa,
Ashiya, 1983-84) wyznaczajcy fenomen zagadki

fot. Archiwum

John Hejduk Wall House

z rysunkiem blatw szalunkowych wewntrz za

biel tynkw potwierdza cige przywizanie autora
do konkretnej abstrakcyjnej idei.
Dla Mario Botty beton jest materiaem o nieskoczonych moliwociach strukturalnych i dekoracyjnych.
Pomijajc wczesne zapatrzenie w stylistyk bton
brut, domy jednorodzinne Mario Botty nie zmieniy
do dzi swojej charakterystyki stylistycznej najwiksz saw ciesz si jego domy stworzone nie
z monolitycznego surowca, lecz z bloczkw betonowych. Nadal, dla architekta, architektura jest gr
bry elementarnych wspieran bogat w znaczenia
materi, jej detalem i kolorem. I nadal idee Botty s
spokrewnione z najwikszymi mistrzami betonu
Louisem Kahnem i Le Corbusierem. Ewolucja, jaka
dokonaa si w twrczoci architekta z Lugano, jest
tak naprawd niespotykan dotd transformacj betonowej materii. Poczwszy od stylistyki brutalizmu
architektonicznego koca lat szedziesitych (dom
w Stabio, 1965r .), poprzez pierwsze zastosowanie prefabrykowanych bloczkw betonowych w rezydencji w Cadenazzo, 1971r. (take dom-wiea
w Riva San Vitale, 1971-1973), a po dzisiejszy
dzie, kiedy Botta w wykorzystaniu wszelakiej gamy
galanterii betonowej staje si mistrzem wrd naj-

John Hejduk Wall House

padziernik grudzie 2008

budownictwo technologie architektura

dr in. arch. Marcin Charciarek

Katedra Architektury Mieszkaniowej
Wydzia Architektury Politechniki Krakowskiej

fot. Archiwum

4
Rzeczywicie, dzi beton zastpi kamie, lecz tylko elbet jest materi bez jego wad i ogranicze.
Swoboda, z jak wspczeni twrcy kreuj nowy
jzyk architektury betonowej, jest bez wtpienia
tylko wstpem dla dalszych eksploracji z tym two-

rzywem. Okazuje si jednak, e wiat architektury

betonowej podzielony na kompozytorw i wynalazcw wyznaczy tych pierwszych do tworzenia domw jednorodzinnych. Do nich przynale
rwnie zabawy z betonem Herzoga i Meurona
(dom Rudin, Leymen, 1997) czy dziea artystw
dekompozycji Gunthera Domeniga (Steinhaus,
Steindorf 1980) i Zahy Hadid (rezydencja Sagaponac na Long Island, 2007). Inni staraj si tworzy
idealne budowle we wasnym wiecie myli i eksperymentw.

Beton otwiera przestrze w sposb dowolny. Marzenie modernistw o midzynarodowym stylu

zostao spenione odchodzi w cie stary topos
domu; nowy, odkrywa przed nami rozumienie tych
samych znacze w globalnej wiosce. Jednak
podstawowa symbolika si nie zmienia dom
jest schronieniem odizolowany od wiata ma
nada wasny rytm ycia mieszkacw. Architekci
otworzyli jedynie przestrze domu w ten sposb,
aby nada now relacj ze wiatem otaczajcym i
ogosi wiatu abstrakcj architektury. Niezmienny
pozosta sens domu jako przestrzeni chronicej i
zrozumiaej przez wszystkich, dlatego dom betonowy jest rzecz, ktr mona odnale jedynie
(co jest zrozumiae) z pomoc przewodnika po architekturze wspczesnej (warto odszuka zesp
domw przy ul. Katowickiej w Warszawie lub Casa
Olajossy w Lublinie Dariusza Kozowskiego).
Nadal nie zmieni si status tej architektury dom
otrzymuje miano dziea sztuki w momencie, kiedy trafi na desk krelarsk mistrza architektury.
Mistrzami jawi si ci twrcy, ktrzy uznali, e doskonao/niedoskonao betonu jest kwesti relatywn i e to wiadomo twrcy decyduje o tym,
jak dana materia podda si wykonaniu jego idei.
Sowa wielkiego Louisa Kahna, e beton nie znosi
by materi drugorzdn ucinaj raz na zawsze
kwesti problemu jakoci architektury betonowej
i powoduj, e prywatne betonowe domy staj si
punktem odniesienia dla nas, twrcw i widzw.

fot. Archiwum

i tajemnicy, rozbudzajc wyobrani gr wiata i

ciemnoci. Suy temu wszechobecny motyw zaamanej drogi po kameralnej przestrzeni zaskakujcej rwnoczenie swoj skal, logiczn funkcj
i nielogiczn wielowymiarow pust form.
wiato w takim wntrzu nadaje dramatyzm i pikno, a mikka betonowa ciana dodaje ekspresji i
kolorytu statycznym budowlom.
Japoskie rezydencje Ando to take spotkanie betonowej architektury z natur rzeczy uzupeniajcych
si dla rozbudzenia wraliwoci widza i uytkownika
przestrzeni. Podobnie sztuczna materia jawi si jako
tosama z kultur i tradycj z zasad wizania
miejsca bytu z otaczajcym wiatem, terenem, klimatem i struktur miasta. Architekt-samouk, dziedziczcy idee Le Corbusiera, wynalaz doskonay betonowy ksztat, oddajcy w swoim wyrazie dbao
o kady szczeg i nabierajcy niespotykanej energii,
ktra wydaje si by pominita (zapomniana?) przez
dwudziestowieczny modernizm europejski. Konkluduj to sowa twrcy: Nadal poszukuj harmonijnej
formy-archetypu: genialnej w swojej prostocie i odpowiadajcej na wszystkie potrzeby czowieka.

Za przykad betonowego racjonalizmu suy rwnie twrczo Alberto Campo Baezy i Johna Hejduka. Obaj twrcy, odlegli w podejciu do kwestii
przestrzeni architektonicznej, s w tej samej grupie
architektw poszukujcych specyficznej poetyki betonu, niejako dopeniajcej sensu idei nadrzdnej.
Hejduk traktuje beton jak Le Corbusier w swoich
willach. W jedynym zrealizowanym obiekcie (Wall
House 2, Grningen, 2001) poszukuje przestrzeni
w dialogu pomidzy pojedynczymi autonomicznymi
elementami skadajcymi si na cao betonowej
rzeby architektonicznej. Cz betonu pozostaje
w ukryciu pod warstw tynku, inna eksponowana ma za cel upodobnienie si do purystycznego
obrazu wypenionego zbiorem ksztatw tworzcym
martw natur. W holenderskim domu poetycka/
malarska motywacja zmusia autora do podkrelenia prostoty betonowej (tytuowej) ciany budynku
(ta obrazu) z wielobarwnymi ksztatami kubatur
do wskazywania take relacji pomidzy tym co
paskie i chropowate, gadkie i kolorowe.
Inaczej Campo Baeza, ktry poszukuje w architekturze masy i pustki dwch nierozcznych
abstrakcji formujcych metafor poczucia trwaoci metaforycznego poczenia zawartoci z
naczyniem. Hiszpaski architekt uznaje, e idea
betonowa masy i wynikajcej z niej pustki daje
si istnienia kadej przestrzeni. Belvedere dom
De Blas w Madrycie powstay w 2000 roku jest
przykadem tego rodzaju dziaania, w ktrym miesowska zasada less is more przeoona zostaje
przez hiszpaskiego architekta w zasad more with
less. Niedua rezydencja autorstwa Baezy istnieje
w ideale przestrzeni wyznaczonej intensywnoci
relacji pomidzy widzialnym betonowym zewntrzem a niewidzialn szklan kubatur.

Tadao Ando, dom Azuma

Tadao Ando, dom Kidosaki

33